A propos de ce livre

Ceci est une copie numérique d’un ouvrage conservé depuis des générations dans les rayonnages d’une bibliothèque avant d’être numérisé avec
précaution par Google dans le cadre d’un projet visant à permettre aux internautes de découvrir l’ensemble du patrimoine littéraire mondial en
ligne.
Ce livre étant relativement ancien, il n’est plus protégé par la loi sur les droits d’auteur et appartient à présent au domaine public. L’expression
“appartenir au domaine public” signifie que le livre en question n’a jamais été soumis aux droits d’auteur ou que ses droits légaux sont arrivés à
expiration. Les conditions requises pour qu’un livre tombe dans le domaine public peuvent varier d’un pays à l’autre. Les livres libres de droit sont
autant de liens avec le passé. Ils sont les témoins de la richesse de notre histoire, de notre patrimoine culturel et de la connaissance humaine et sont
trop souvent difficilement accessibles au public.
Les notes de bas de page et autres annotations en marge du texte présentes dans le volume original sont reprises dans ce fichier, comme un souvenir
du long chemin parcouru par l’ouvrage depuis la maison d’édition en passant par la bibliothèque pour finalement se retrouver entre vos mains.

Consignes d’utilisation

Google est fier de travailler en partenariat avec des bibliothèques à la numérisation des ouvrages appartenant au domaine public et de les rendre
ainsi accessibles à tous. Ces livres sont en effet la propriété de tous et de toutes et nous sommes tout simplement les gardiens de ce patrimoine.
Il s’agit toutefois d’un projet coûteux. Par conséquent et en vue de poursuivre la diffusion de ces ressources inépuisables, nous avons pris les
dispositions nécessaires afin de prévenir les éventuels abus auxquels pourraient se livrer des sites marchands tiers, notamment en instaurant des
contraintes techniques relatives aux requêtes automatisées.
Nous vous demandons également de:

+ Ne pas utiliser les fichiers à des fins commerciales Nous avons conçu le programme Google Recherche de Livres à l’usage des particuliers.
Nous vous demandons donc d’utiliser uniquement ces fichiers à des fins personnelles. Ils ne sauraient en effet être employés dans un
quelconque but commercial.
+ Ne pas procéder à des requêtes automatisées N’envoyez aucune requête automatisée quelle qu’elle soit au système Google. Si vous effectuez
des recherches concernant les logiciels de traduction, la reconnaissance optique de caractères ou tout autre domaine nécessitant de disposer
d’importantes quantités de texte, n’hésitez pas à nous contacter. Nous encourageons pour la réalisation de ce type de travaux l’utilisation des
ouvrages et documents appartenant au domaine public et serions heureux de vous être utile.
+ Ne pas supprimer l’attribution Le filigrane Google contenu dans chaque fichier est indispensable pour informer les internautes de notre projet
et leur permettre d’accéder à davantage de documents par l’intermédiaire du Programme Google Recherche de Livres. Ne le supprimez en
aucun cas.
+ Rester dans la légalité Quelle que soit l’utilisation que vous comptez faire des fichiers, n’oubliez pas qu’il est de votre responsabilité de
veiller à respecter la loi. Si un ouvrage appartient au domaine public américain, n’en déduisez pas pour autant qu’il en va de même dans
les autres pays. La durée légale des droits d’auteur d’un livre varie d’un pays à l’autre. Nous ne sommes donc pas en mesure de répertorier
les ouvrages dont l’utilisation est autorisée et ceux dont elle ne l’est pas. Ne croyez pas que le simple fait d’afficher un livre sur Google
Recherche de Livres signifie que celui-ci peut être utilisé de quelque façon que ce soit dans le monde entier. La condamnation à laquelle vous
vous exposeriez en cas de violation des droits d’auteur peut être sévère.

À propos du service Google Recherche de Livres

En favorisant la recherche et l’accès à un nombre croissant de livres disponibles dans de nombreuses langues, dont le frano̧ais, Google souhaite
contribuer à promouvoir la diversité culturelle grâce à Google Recherche de Livres. En effet, le Programme Google Recherche de Livres permet
aux internautes de découvrir le patrimoine littéraire mondial, tout en aidant les auteurs et les éditeurs à élargir leur public. Vous pouvez effectuer
des recherches en ligne dans le texte intégral de cet ouvrage à l’adresse http://books.google.com
 S
ELE
OF
LIBRA
THERY UNIVERSTHE
ITY ANG LOS
NA

THE UNIVERSITY
LOS
OF
CALIFORN THE
UNIVERS
.

:
 DS

173

E4P
V₁2

Պ Ա Տ Կ Ե Ր Ա Զ Ա Ր Դ

Բ ՆԱ Շ Խ Ա Ր Հ Ի Կ Բ Ա Ռ Ա Ր Ա Ն

ԹԱԳԱՒՈՐ ( Ս . ) կամ ՎԱՍԻԼԻ . - Այս կողմը ձորակի մէջ կայ պատուական աղ

անուամբ Յունաց մեծ գիւղ մը կայ կա, րիւր մը ՝ սրբատաշ քարով կառուցուած , որ
մախի ( Բարձր Հայք ) մէջ : Տեղւոյս Հայերը կը կոչուի թագաորի աղբիւր :
-
գաղթած են Թէքիրտաղ , իրենց հետ տա ԹԱԴԷԻ ( Ս . ) ՎԱՆՔ • Այրարատայ վա
նելով նուիրական խաչ մը և Ս . Թագաւոր - նանդ գաւառի մէջ , Ազադ ամայի գիւղի մօտ
կոչելով նորաշէն եկեղեցին : Այդ խաչը այն կայ ուխտատեղի աղբիւր մը և այս անուամբ
րեւեռն է , կըսեն , որով զամած էին Քրիս- - վանքի մը աւերակներ :
տոսի խաչափայտին վրայ Պիղատոսի գրած ԹԱԴԷԻ կամ՝ Ս . ԹԱԴԷՈՍ ԱՌԱՔԵԼՈՅ
յանցագիրը ՝ « Թագաւոր Հրեից » . սա պաշ- ՎԱՆՔ • Վասպուրականի Արտազ գաւառի
տելի եղաւ հաւատացելոց . Թադաոր կամ այժմեան Ատրպատականի Մակու դա
անուամբ , որուն մէկ մասն կը պահուի Պօլ- ւառի մէջ կը գտնուի հինաւուրց պա
սոյ Գատըագեղի Հայոց եկեղեցւոյն մէջ : - մական վանքս , Աւարայր դաշտի հիւսիս
Գիւղիս մէջ ի վերջոյ Յոյները բնակութիւն արեւմտեան և Մակու բերդաւանի հարաւային
հաստատելով՝ հայկական Ս ․ Թագաոր աս կողն 7 ժամ հեռաւորութեամբ . իսկ Ղա -
նունը յունացուցած են Վասիլի կոչելով : րաքիլիսա հայաբնակ գիւղը հիւսիսային
ԹԱԳԱՒՈՐԱՄԱՐԳ . Տես ԵՐՆՋԱԿ : կողմն է Հարիւր քայլ հեռու : Արեւելեան և
ԹԱԳԱՒՈՐԻ ՊԱԼԱՏ • Արցախի Դիզակ : հիւսիսային կողմէն կը հոսէ Սանդխտեան
դաւառի մէջ , Տումի գիւղի մօտ , առանձ . աղբերակը ` Ղարաքիլիսա գիւղէն զատ նախ
նացած սարահարթի մը վրայ կան այս ա ցեալ շրջակայ բոլոր գիւղերը այլազգաբնակ
նուամբ ծանօթ քարուկիր շինութեանց րե . են : Ռուս – պարսկական պատերազմէն վերջ
կորներ : Հետքերէ յայտնի կը տեսնուի որ վանքի շրջակայքէն երեսունէ աւելի գիւղեր
Ժամանակաւ շրջապարսպով աքրափակուած գաղթած են Ռուսաց բաժինը : Ղարաքիլի-
է եղեր սարահարթը : Այս պալատատեղին - սացիք չունենալով սեփհական դիւղական ե
քիչ մը հեռու կոնաձեւ բլրի մը մօտ կայ կեղեցի , իրենց բոլոր հոդեւոր պէտքերը վան .
աւերակ մատուռ և հանգստարան ՝ որուն քիս մէջ կը կատարեն : Մահմէտականները
մօտ կը գանուի առանց արձանագրութեան մեծ ակնածութեամբ և յարգանքով կը վե.
տապանաքար մը Թագաւորի գերեզման կու րաբերուին դէպի Ս . Թադէի վանքը , իբրեւ
8 մեծ ուխտատեղի մր : Հիմնարկութեանը
չուած , վերոյիշեալ պալատի հիւսիսային
բնաշխ • Բառարան Բ . 1
 ԹԱԴԷԻ ՎԱՆՔ 2 ԹԱԴԷԻ ՎԱՆՔ

մասին ոչ մի յիշատակութիւն և աւանդու
թիւն ծանօթ չէ . մինչեւ ԺԳ դարը անյայտ
կը մնան Հռչակաւոր վանքիս անցեալ պատ.
մական դէպքերն : Միայն ԺԳ դարէն ասդին
կան մատենագրական տեղեկութիւններ , յի-
շատակարաններ , արձանագրութիւններ , կոն. - ծութեամբ : Ձեւով և շինուածքով նման է Էջ-
դակներ , կալուածագիրք և զանազան ուրիշ
թղթեր, որոնցմէ կարելի է լիովին ծանօ.
թանալ վանացս վերջին դարերու մէջ հան-
դիպած դէպքերուն :
Ս . Թադէի վանքը այժմ բաղկացած է - րուած է գօտիաձեւ
կրկին տաճարներէ , որոնց չորս կողմն են
միաբաններու խուցերը և այլ կարեւոր շէն
-քեր ՝ շրջապատուած բրդաւոր պարիսպներով :
Հին տաճարը ՝ ինչպէս հիւսիսային որմի
վրայի տասն և հինգ տողով խոշոր երկա -
թագիր արձանագրութիւնը կը յայտնէ կրր ,
կին նորոգուած է ՉՀԸ ( = 1329 ) թուին ,
Զաքարիա եպիսկոպոսի ձեռամբ : խաչաձեւ
է և շինուած աւազախառն կրաշաղախով
կապտագոյն սրբատաշ քարերով : Խաչաձեւ
կաթուղիկէի մեծութիւնն է միջին տրամա-
գծերով 44 սաժ . X 4/4 սաժ : Ունի մէկ խո-
րան , երկու սեղան , Հինգ լուսամուտ . իսկ
գմբէթը չորս լուսամուտ : Հարաւային իո
րանի վերի մասը գաղտնի պահեստի տեղ
կայ : Անսիւն է տաճարս և հաստատուած
կամարներու վրայ : Սեղանի վրայ կը բարձ.
րանայ քարաշէն , քանդակազարդ , գմբէթա
ւոր խաչկալը ՝ դռներով կամարներով ,
ըստ արձանագրին , կանգնուած է 1793 ին ,
Գէորգ վարդապետի յաջորդութեան Ժամա
նակ : Սեղանի առջեւի մասը զարդարուած - ղիկէն կը ծառայէ նորին համար իրրեւ սե.
է գեղանի խորաքանդակ նկարներով և ա .
ձանագրութեամբ : - Հարաւային խորանի մէջ
ամփոփուած են երկու վարդապետաց մար
միններ ՝ Զաքարիա և Եսայի անուններով,
+ 1647 և + 1751 թիւեր կրող մարմար շի.
րիմներու տակ : խորաններու դռները գեղեց.
կացուցած են սատափեայ զարդարանքներով .
Տաճարս երկրաշարժէ բաւական վնասուեր
է . զանազան Ժամանակաց մէջ նորոգուած
է այլ և այլ անձանց ձեռնտութեամբ : Պա.
ճակի մէջ են նաեւ որմերը : Այս հին շէն.
քին կից կանգնած է նորաշէն չքնաղակերտ
և գեղեցկաքանդակ տաճարը , որուն հիմն
արկութիւնը եղեր է անցեալ դարու սկիզ
րը Բզնունի Սիմէոն արքեպիսկոպոսի հոգա
միածնի տաճարին , միայն Ս . Թադէի տա
ճարը կիսաւարտ է և ներսէն անշուք ..
մերկ , իսկ արտաքուստ հրաշալի : Էջմիած
նի զանգակատան նման տաճարս զարդա-
ժապաւէնանման քան
դակներով : Շինութիւնը ամբողջովին սպի
տակ , պանրագոյն քարէ ՝ բերուած մէկ ժամ
եռուն Գրխբուլաղ (Շաւարշան ) դիւղի մօ
տէն : Ունի տասն և մէկ լուսամուտ , երեք
դուռ և երկու սեղան : Ութ լուսամուտներով
գմբէթը կը բարձրանայ չորս հսկայական
սիւներու վրայ : Զանգակատունը կիսակոր
ծան և կիսատ վիճակի մէջ է : Տանիքի սա-
լայատակը թերակատար է և րուսականու
թեամբ ծածկուած , ուստի միշտ անձրեւնե
րէ և፡ ձիւներէ վերջ կը կաթէ : Այս տաճարս
ալ երկրաշարժէ վնասուած է , բայց թեթեւ
կերպով. դրան ճակատը մարմարիոն քարի
- վրայ կայ պարսկերէն արձանագրութիւն մը ՝
նուիրուած Պարսից -Աբբաս Միրզայի յիշա
տակին : Հարաւային , արեւմտեան և հիւսի
սային պատերը զարդարուած են զանազան
կենդանիներու և բոյսերու բարձրաքանդակ-
ներով և բազմաթիւ արձանագրութիւններով :
Արձանագրութիւններ կան նաեւ տաճարի
ներսը սխներու ճակատները : Հին կաթու
ղան և երգիչներու տեղ : Հնոյն արեւմտեան
պատը քակելով, նորին հետ միացուցած են :
վանքի արեւմտեան կողմը պարսպէն
դուրս առանձին շրջապատի մէջ կը գտնուի
տնտեսական պիտոյքներու բակը , ձիթա
հանքը , գոմանոցը , և այլն : Շրջապատի
բոլոր շինութիւնները կառուցուած են կա
աքարէ , հասարակ շաղախով : խուցերու մեծ
մասը թաղակապ է : Պարսպի արեւելեան
բուրգերը եռայարկ են և կամարակապ : վան

տուհաններու շրջանակները արտաքուստ քի շինուածքէն և շրջակայ բնակարաններէն

զարդարուած են գոյնզգոյն քարերով : Սալ- - կը հասկցուի , որ Ժամանակաւ մեծ հարըս
արկուած տանիքը տեղ տեղ խանգարուեր - տութիւն ունեցեր է ՝ լայնած wwwալ , ընդար
և բուսականութեամբ ծածկուեր է . նոյն վի . ձակ կալուածներ : իրօք այնպէս ալ եղած
 ԹԱԴԷՄ 3 ԹԱԹԱՐ ԲԱԶԱՐՃԸԳ

է , մինչեւ վերջին Ռուս– պարսկական պար - Լուսաւորիչ վերստին նորոգած է Ս . Թա

տերազմը , իսկ անկէց վերջ վանքը օր ըստ դեոս և Ս ․ կարապետ անուններով : Այս մաս
օրէ անշքացեր և հասեր է ներկայ խղճալի տուռներէն միոյն վրայ փորագրուած քար
դրութեան : վանքը պարսկահայ գաղթակա մը կայ , որ կը կրէ Ջի թիւր և Յովհան
նութենէն վերջը զրկուելով ժողովրդէն , զըր- նէս ՝ շինող վարդապետին անունը : Աւագ
կուեր է նաեւ եկամուտներէ և կալուածնե . վանքի վանահայրը կամախի ալ առաաջնորդ
րէ : Վանքի գիւղերը ամայանալէ վերջ , երբ է : վանքս ունի ձմեռնային վարժարան և
երկրի խաները անոնց մէջ բնակեցուցին բաւական կալուած :
Թուրքերը և փուլերը , վանքի մէջ նստող ԹԱԶԱ . Հայաբնակ գիւղ Ղազախի
առաջնորդները իրենց աթոռը փոխադրեցին (Գուգարք) գաւառի . 30 տուն ունի :
Դավրէժ , անցեալ դարու կիսուն : Նոյն օրէն ԹԱԶԱԳԻՒՂ . Տես ՆՈՐԱԳԻՒՂ :
սկսեալ վանքի մէջ կը նստին հասարակ ԹԱԶԱՔԷՆՏ ( Նորաշեն) . Մեծ և բազ
վանահայրեր , որոնք չկարողանալով նոյն մամարդ գիւղ Սիւնեաց Նախճաւան գաւառի ,
իսկ մնացած կալուածները պահել , վերջին 293 տուն հայ և 63 տուն այլազգի բնա-
Ժամանակներս անոնցմէ եւս զրկուեր են : կիչներով : Հայերը մաս մը բնիկներ են , և
Ս . Թադէի վանքի ընդարձակ կալուածներ մաս մը Պարսկաստանէ գաղթած են , ընդ
րէն , այժմ՝ վանքի ձեռքը մնացած են միայն ամենը 2000 հոգի : Ունին եկեղեցի և դըպ-
քանի մը վարելահողեր , ինչպէս ՝ խամր , րոց :
ԹԱԶԱՔԷՆՏ • -- Գիւղ Արցախի Քուստի
Քշաքշեն, Գօլի ականջ , Քարիանքի դեմ,
երկու Կառնուտ , կապանոց , Հրեշտակապետ , գաւառի , հիմնուած Չորաթանի արեւմտեան
Սևահող , կադրում և Ջարեկ : վանքի շար- կողմը , ձորակի մը ձախ կողմը : Բնակիչ
ժական հարստութիւններն եւս այժմ խիստ ները 613 հոգի են , բաժնուած 38 տան :
ոչինչ են . մի քանի հասարակ անտեսական - Ունին Ս . Աստուածածին անուամբ եկեղեցի
պարագաներ , մէկ մէկ զոյգ գութանի գոմէշ մը ՝ չորս սիւներով , և ծխական ուսումնարան
և եզն , քանի մի կով , և այլն : Եկեղեցա- 40 աշակերտներով :
կան Հարստութիւնը կը կազմեն քանի մը ԹԱԶԱՔԷՆՏ • Գիւղ Խոյի ( Ատրպատա-
սրբոց մասունքներ , քիչ թուով կիսափուտ կան) . 7 տուն հայ կայ : Տես ՆՈՐԱՇԷՆ :
գրչագիր մատեաններ, եկեղեցական անօթ. ԹԱԹԱՆ : Սակաւաբնակ Հայոց գիւղ
ներ , զգեստներ , և այլն : - Այրարատ աք, վարդով ( Տուրուրերան) գաւառակի մէջ :
սագիր , ԼԱ . 38–48 . 89–91 : Մշակ , Լ. ԹԱԹԱՐ ԲԱԶԱՐՃԸԳ կամ ՊԱԶԱՐԻ -
թի 52 : Ե այլն : Քաղաք Պուլղարիոյ . Ֆիլիպէէ 6 ժամ հե
ԹԱԴԷՄ • Տես ԴԱՏԵՄ : " դէպի արեւմուտք , Մարիցա գետոյն ձա-
ԹԱԴԷՈՍ ԱՌԱՔԵԼՈՅ կամ ԱՒԱԳ ՎԱՆՔ . խակողմը դաշտի վրայ : Աւանդութիւն կայ
Բարձր Հայոց այժմեան կամախ գաւա- թէ ՝ դարեր առաջ փոքրիկ գիւղ մ'էր , Թա-
ռակի մէջ կը գտնուի հինաւուրց վանքս ՝ որ թարները հոն պազար մը հաստատելով ՝
կը կոչուի նաեւ Լուստարի - Անապատ և զիւղն այս անունը առեր է , ցարդ շարաթը
Սեպհոյ բոլոր ուխտատեղեաց կամ՝ մատ երեք անգամ պազար կը լինի օր ընդ մէջ :
րանց աւադադոյնն է : Հիմնած է Ս . Թադէոս 17000 բնակիչ կայ , պուլղար , թուրք , հրեայ
Փրկչի Յ 5 թուին : վանքիս չորս կողմի տե և հայ : Տեղական բերքերն են մրգեղէնք ,
սարանն զրաւիչ է . ջրարբի է երկիրը , ծառե արմտիք , ատաղձ և կաթնտու կենդանիներ :
րով և ծաղիկներով զարդարուած : Հարուստ Դիրքը ընդհանրապէս դաշտային լինելուն
դրատուն մ'ունի , ուր կայ մագաղաթեայ համար ՝ գրեթէ անքակ վայր մը մնացած
գրչագիր Աստուածաշունչ մը ՝ Ռուբինեանց չէ : Տեղական կառավարութիւնը երկրագոր
Օշին թագաւորի օրով երկասիրուած : - վա- ծական ագարակ մը հաստատած է քաղա
նացս մատուռներէն մին ցարդ կանգուն կը քէս քառորդ ժամ հեռու , ուր եւրոսլական
մնաց և կ'րսուի Ս. Աստուածածին . իսկ նոր գործիքներով մշակութիւն կ'ըլլայ : իւ .
միւսները յետոյ քայքայելով ՝ Ս . Գրիգոր րաքանչիւր հասարակութիւն ունի մէկ մէկ
 ԹԱԹԵՐՔ
աղօթարան ու վարժարան , բացի Պուլղար-
ներէ որ եկեղեցի , Ծ տարրական վար-
ժարան և 1 նախակրթարան ունին : 1898
թուին շինեցին 70 հազար ֆրանկով - փա-
ռաւոր երկյարկ նախակրթարան մը , որուն
յատակագիծը պատրաստեց հայազգի ճար-
տարապետն Ներսէս Մելիքեան , ինչպէս
նաեւ ընթերցարանին յատակագիծը ՝ որուն
պատրաստութիւնը մրցման դրուած էր և
ՆերսԼսի պատրաստածը հաւանութեան ար
ժանացաւ : Ներսէսի ծննդավայրն է Կ . Պոլ-
սի Պէշիկթաշ արուարձանը . նախնական կրր.
թութիւնն առած է ազգային վարժարանի
մէջ , ապա ֆերայի Մխիթարեանց վարժա- - մահմէտական բնակիչներէ աւանդարար կը
րանի մէջ , յետոյ ի Փարիզ , և այնուհետեւ պատմուի թէ ՝ զիղիս մէջ ժամանակաւ 500
Պուլղարիոյ քանի մը քաղաքաց մէջ 15 տա-
րի ճարտարապետական պաշտօն վարեր և
հուսկ ուրեմն եկեր հաստատուեր է քաղա-
քիս մէջ : — Տեղւոյս Հայերը 40 տուն են .
միայն գերեզմանական հին քարերէ կը հաս-
կըցուի որ 3OO տարիներէ աւելի ժամանա-
կէ ի վեր գաղթած են հոս , և 30–40 տա
րի առաջ ալ քանի մը Անդրիանուպոլսեցի
Հայեր եկած բնակութիւն հաստատած և
գործունէութեաեր զարգացած են : Ունին Ս .
Ստեփանոս անուամբ եկեղեցի մը , որ գրե-
թէ քաղաքին մէջտեղն է . եկեղեցւոյ բակին
մէջ հաստատուած է ազգային վարժարանը :
Քաղաքիս մէջ կը գտնուին նաեւ բաւական
թուով նոր գաղթական Հայեր :
ԹԱԹԵՐՔ . Տես ՃԱՀՈՒԿ :
-
ԹԱԹԼԻ կամ ԹԱԹԼՈՒ . — Գիւղ Արցախի
Քուստի գաւառի . հիմնուած Տաւուշ դիւղի
հիւսիսային կողմը Հասան վտակի աջ ափը :
Բնակիչները մերձակայ Պառաքար կոչուած
տեղէն հոս եկած են : (Օդն .. կլիման ծանր
և ամրան տենդաբեր է . հողն նուազ արդիւ .
նաբեր : Բնակիչները մօտ 100 տուն են և
1000 հոգի . ունին Ս . Յովհաննես անուամբ
եկեղեցի մը :
ԹԱԹԼՈՒՃԱ • Տես ԹՕԶԼՈՒՃԱ :
ԹԱԹԼՈՅ ՎԱՆՔ . Տես ԳԱԶԱՆԱԾԱԿՔ :
ԹԱԹԼՈՒ . Տես ԹԱԹԼԻ :
ԹԱԹՈՒԼԻ ՂՇԼԱՂԸ . — Ամայի գիւղ - Սիւս
նեաց Արեգունի վիճակի մէջ :
ԹԱԹՈՒՄԱՐԳ • Տես ԿՈՎՍԱԿԱՆ :
ԹԱԼԱ • Գիւղ Արցախի Զաւէ գաւառի .
4 ԹԱԼԱՍ
շինուած է Աղստեւ գետակի ձախ կողմը
սարի մը ստորոտը : Բնակիչները եկած են
և
խաչեն և Ջրաբերդ գաւառներէն : () դն, կլի
ման և ջուրն անվաս են : Բնակիչները մօտ
500 հոգի , բաժնուած 40 տան . ունին Ս .
Նշան անուամբ եկեղեցի մը :
ԹԱԼԱԲԻ . -— Աղուանից երկրի մէջ այս ա
նուամբ իրարու մօտ Վերի և վարի կրկին գիւ
ղեր կան, որոնք այժմ թէեւ զուրկ են հայ
բնակիչներէ , սակայն ունին հայկական հին
գերեզմաններ և յիշատակարաններ. կայ նաեւ
կիսաւեր եկեղեցի , որուն մօտ կը գտնուի
լայնատարած հայ հանգստարան: Այժմեան
Հայոց տուն կար և 5 քահանայ . խեղճ
Հայերը ձանձրանալով Լէկզիներու յաճախա
կի աւարառութիւններէ և նեղութիւններէ ,
իրը դար մը առաջ , կը փակեն եկեղեցւոյ
դռները , մեծ ու փոքր լալով կը համբուրեն
անոր սեմերը և կ'երթան Ռուսիա : Ասոնց-
մէ ութ գերդաստան կը մնան գիւղի մէջ ,
որոնք յետոյ բռնի մահմէտական կը դաո-
նան և որոնց սերունդ են այժմեան բնա
Այժմ՝ երկու գիւղերու մէջ կան
կիչները :
330 տուն հայ մահմետականներ , որոնց
մէջ տակաւին կը լսուին հայկական անուն
ներ : Եկեղեցին շարժէ վնասուած է :
Աղուանք , 137–139 :
ԹԱԼԱՍ • Գղ • TALLAS . - Գիւղաքաղաք
կեսարիոյ , Ս . Բարսղի կամ ՝ Երկորեակ լե
րան ստորոտը . քաղաքէն Հեռու է մէկ ժա
մու ճանապարհ, արեւևլեան հարաւային կող-
մը : կը պարունակէ 800 տուն հայ , 900
յոյն և 500 մահմէտական : Հայերը կը
բնակին վերի և վարի կրկին թաղերու մէջ :
վերին թաղի մէջ ունին Ս . Աստուածածին
անուամբ հոյակապ քարաշէն եկեղեցի մը , և
վարդ – Պատրիկեան վարժարան՝ 170 աշ
կերտներով , հիմնած են Կիւլպէնկեան տեարք
իբր 50 տարի առաջ : Նոյն թաղի մէջ կայ
նաեւ Աղջկանց վարժարան մը 140 աշա-
կերտուհիներով , որ շինուած է 1860 ին
տիկին Մարիամ Կիւլպէնկեանի շնորհիւ :
վարի թաղն եւս ունի եկեղեցի մը՝ Ս . Եր-
րորդութիւն անուն և Արշակունեան կոչուած
վարժարան մը ՝ որ համանուն ընկերութեան
 ԹԱԼԱՍԱՒԱՆ 5 ԹԱԼԻՆ

ջանքով կը կառավարուէր մինչեւ այն օրը , արեւելեան հիւսիսային կողսը . կաթողիկէի

երբ արժէթղթոց հետ ընկերութիւնն ալ գլխոյն հարաւային կողմի մէկ մասը քան
փճացաւ : վարի թաղի մէջ այժմ՝ կան կըր- դուած է . մեծութիւնը Էջմիածնի տաճարէն
կին վարժարաններ . մին ՝ ուպէսէրեան գեր- աւելի է . ունի հինգ դուռն , երկուքը դէմ
դաստանի անուամբ՝ ունի 150 աշակերտ , և wn դէմ կը բացուին դասերուն մէջ . երկու .

միւսն Աշըգեան՝ 60 աշակերտուհիներով . քը ՝ նոյնպէս ի դէմ՝ առ դէմ ժողովրդեան

Աղջկանց վարժարանի փառաւոր շէնքը շի բաժնի մէջ . հինգերորդն՝ աւագ դուռն ՝
նած է 1877- ին , բնիկ Թալասցի և յԱղեք- րեւմտեան կողմն է: Արտաքին երեսներու
սանդրիա բնակող Յակոբ էֆ . Աշրդեան ՝ որ վրայ ունի պատուական և ընտիր քանդակ-
1887 ին մեռած է ի Կ . Պոլիս և մարմինը ներ . պատուհաններու և կամարաձեւ զար
տարած թաղած են յԵրուսաղէմ : - Գիւղա- դերու շրջանակները նռան և խաղողի քան
քաղաքիս հինաւուրց ընտանիքներէն վաճա- դակներ են . յիշատակարանները եղծուած
ռական Մեծ . Յակոբ Աղա խուպէսէրե սն NL
ջնջուած լինելով, միայն հարաւային կող-
1887 ին մեռաւ 92 ա.
մաց հասակի մէջ և
թաղուեցաւ վարի թա-
ղի Ս • Երրորդութեան
եկեղեցւոյն բակը . սա
իր – կենաց մէջ նշանա .
ւոր եղած է բարեդոր
ծութիւններով : ––-. Թա-
լասի մէջ կան բողո-
քական միսիոնարներ ,
որոնք ունին դիշերօթիկ
վարժարան մը , ուր
կ'ուսանին 20 հայ րո-
ղոքական աղջիկներ :
- կր
ԹԱԼԱՍԱՒԱՆ • —
յիշուի - ամայի ի գիւղս
Այրարատայ Մասեաց.
ոտն գաւառի մէջ :
1 • Թալասու Վերին թաղի Ս . Աստուածածնի եկեղեցին .
ԹԱԼԵԱՆԻ ԳԱԼԷՍԻ •
—
Լեռ Սիւնեաց վա
յոց ձոր գաւառի մէջ . 8580 բարձրու - մի վերջին սեան վրայի յիշատակարանէն
թեամբ : կը հասկցուի որ Հայոց ՆՅԹ թուին Սըմ .
ԹԱԼԻՆ ՀԻՆ . — Գիւղ Այրարատայ Արա- բատ Շահին Շահը կամ շինել տուեր և

գածոտն գաւառի մէջ , Արագածի հարաւային կամ կալուածներ յատկացուցեր է կաթո-

երեսը քարքարուտ տեղւոյ մը վրայ շինուած .ղիկէ եկեղեցւոյն: Եկեղեցւոյն մօտ կը տես
Մաստարայի հարաւային կողմն է վեց վերստ - նուին -բնակարաններու մնացորդներ կոփա
հեռաւորութեամբ : Գիւղի մէջը վարելահո- - ծոյ քարերով : Թալին իր եկեղեցիներու
ղերը և ճանապարհները այնքան - քարուտ շինութեան ժամանակ ճոխ և բազմամարդ
են ,որ ապրիլը խիստ դժուարին է : Գիւղիս եղած կ'աւանդուի , այնպէս որ Զատկի և
մէջ կան երկու նշանաւոր նութիւններ , Աստուածայայտնութեան մեծամեծ տօներուն
որոնք ապացոյց կրնան համարուիլ իր պատ- մինչեւ 360 նորապսակ հարսեր արծաթա
մական անցեալին , և են երկու եկեղեցի - գամ` կօշիկներով եկեղեցի կ'երթային : Բայց
ներ : Առաջինը ՝ կաթուղիկէ եկեղեցին , որ 774 թուին Արաբացիները կողոպտեցին և
քառաթեւ և հսկայ շինութիւն մէ դիւղի մեծ կոտորած ըրին Թալնոյ , ինչպէս նաեւ
 ԹԱԼԻՆ 6 ԹԱԼԻՆ

Բաղինի և Արենի մէջ , վասն զի սպանուե - ի

ի գերութիւն , վաճառակուր եղեալ յազգս
ցան 700 հոգի և գերի տարուեցան 1200 . Հեռաւորս » : Երրորդ անգամ՝ նոյնօրինակ
այնպէս սգալի և մեծ ազդեցութիւն ըրած տխուր դէպքեր պատահեցան 1514 թուին .
է այս դէպքը , որ ամէն ժամանակագիրնե . վասն զի () սմանեանց դէմ` դնելնուն համար ,
րը և պատմիչները կը նշանակեն զայն ՝ կո- Սէլիմ Բ յաղթութեամբ Պարսկաստանէն
տորածն Թալնայ կոչելով , առանց մանրա- դառնալով , կոտորեց բնակիչները :
մասն արկածը պատմելու : Սակայն Բագրա- Երկրորդ հնութիւն է Ս . Աստուածածնի
տունեաց թագաւորութեան ժամանակ կրկին եկեղեցին որ առաջնոյն արեւելեան հարա-
բարգաւաճեցաւ Թալին, ինչպէս կը տես ւային կողմն է բաւական հեռաւորութեամբ .
նուի Սմբա = } ովհաննէս թագաւորի մէկ ասոր Ժամատունը բոլորովին քանդուած է
արձանագրութենէն : Սա իր թագաւորութեան և հսկայ բեկորներ կը տեսնուին ցիր
սկիզբը , գիւղիս մէջ մեծ փորձանքի հան - ցան ինկած . մնացեր է միայն փոքրիկ եկե
դիպեցաւ , որոգայթի մէջ բռնուելով , իր Ա- ղեցին , որուն դրան -վրայի արձանագրու
թենէն կը յայտնուի ՝ թէ
կառուցուած է Է դարու
կէսէն վերջ Ներսեհ
Պատրիկ կամսարակա
նէն ՝ որ տէր էր Շիրա
կայ և Արշարունեաց: —
Գիղիս հիւսիսային և
արեւմտեան կողմերը կր
շրջապատեն բլուրներ և
սարեր , իսկ հարաւային
կողմի բաւական ընդար-
ձակ լեռնադաշտ է , ա-
րեւմաեան կողմն է Պու-
ղութ : լեռը : Կաթողի
կէ եկեղեցւոյ մօտի դա-
րը կը կոչուի Ճիլֆեկա
թեփե : Ասոր դլուխը ժա-
մանակաւ շինութիւններ
կան եղեր և մինչեւ այս
2 • Թալասու Վարի թաղի Ս . Երրորդութեան եկեղեցին :
օր փորուածներէն ա
հագին կարասներ դուրս
շոտ եղբօրէն, որ բռնելով Ապիրատ իշխանի . կու գան : Այս դարի առջեւ արեւելեան կողմը
ձեոքը տուաւ . բայց սա երկիւղած լինելով երկու աւազաններու հետքեր կ'երեւին , որոնց
« յօժար կամօք յինքն առեալ ՝ տանի դնէ համար կ'ըսուի թէ շինած են եղեր կաթողի
յաթոռ իւր յԱնի , ասելով . Զիարդ ձգեցից կէի այդիները ջրելու համար : Մաստարայի
զձեռս իմ ՝ յօծեալ Տեառն , և խելագար մի և Թալինի սահմանի մէջ կայ Ույուզու -ա-
- նուամբ սուր բլուր մ : -
եդից ի տեղւոջ սորա » : — Գրեթէ դար ու. — Թալին աղբիւրներ
կէս վերջը, 1161 կամ 1162 թուին , Պար- չունի , ջուրը Արագածէն կու գայ , որուն
սից Ելտկուզ ամիրան , վրաց Գորգի թա- - ակը Բուրդերը կանիյէ — Պզքար կ'անուանեն :
գաւորին ի վրէժ , որ Անին առած էր՝ յան- Շիրակայ գիւղերու հետ համեմատելով , Թա-
կարծ յարձակելով , « զԱշնակ և զԹալին - լին ծառաւէտ - կը համարուի . ուռենի շատ
զաւանագեօղորայսն առեալ , և այրեալ զամ . ունի : Բնակիչները եկեր են կարսէն , Նախի
րոցոն , և զբազում՝ զարո և զկանայս և ջեւանէն , Բայազիդէն և Ալաշկերտէն : 164
զմանկտի ընդ նոսա , և զբազումս - վարեաց - տունէ աւելի են , իրը 1200 հոգի . ունին
 ԹԱԼԻՆ 7 ԹԱԼԻՆ

քարաշէն եկեղեցի մը Ս . Աստուածածին ար թուին Թալնոր մէջ բերդ շինած կը յիշուի .

նուն , շինուած 1866 թուին : ― Թալին - բայց աւելի նորոգող համարելու է զինքը
մեր պատմութեան մէջ յիշուած հին անուն. քան հիմնարկող . վասն զի մերձաւոր բուրգի
ներէն մին է . իր դրից պատճառաւ Թալ մը վրայ կ'երեւի հայերէն արձանագրութիւն ,
նոյ ոտն եւս կոչուած է : կը յիշուի փըրկ . երեք հարիւր տարի աւելի հին , այսինքն
չական թուականէն առաջ , Աբգարու նա. 1267 ին , և գրողն է Պարոն Աղպուղայ թոռն
խորդին Արշամայ ժամանակ , վասն զի մինչ մեծ Շահնշահի և որդի իւանէի : Թերեւս
նա Ենանոս կամ Անիանոս Բագրատունի այս Աղպուղայի կամ Զաքարեանց
պայա
հրեայ իշխանը կախաղանի և տանջանաց - զատներէն միոյն լինի բուրգի հարաւակող
կը մատնէր , Հիւրկանոս գերի քահանայա- ման պատկերաքանդակը , որուն գլուխր թըշ-
պետը ազատելուն համար , Գնթունեաց Զօ նամիներէ խորտակուած է և մոտը կան եր
րայ նահապետին քսութեամբը , և նա երբ
որդւոց և իր մաՀուան երկիւղէն ուրացաւ ,
իրեն բարեխօսը Ջաջուռ - Արծրունի , « աղօ
խիւ և ամենայն պատրաստ կազմութեամբ
բնակեցուցանէ (զնա ) ի կողմն - Արագածոյ ,
ի գիւղն Թալին կոչեցեալ : Սա առաջին ի
տանէն Բագրատունեաց եկեալ կայանայ
զայսու կողմամբ Այրարատեան նահանգի .
և առնու Ջաջուռ զդուստր Ենիանեայ կնու
թեան Սահակայ որդւոյ իւրոյ , որում անուն
կոչէր Սմբատուհի »: - Թալին ծանօթ էր
նաեւ Բ դարու մէջ Պտղոմէոս յոյն աշխար-
հագրին ՝ որ Թալին Baziv կը կոչէ :
Հին կամ վերին Թալնոյ հարաւ արեւ
մրտեան կողմն է Ներքին կամ Նոր Թալին
զիւղն , չորս վերստ հեռաւորութեամբ . Որչափ
որ ալ նոր կը կոչուի , սակայն ունի ոչ սակաւ
Հնութեանց և հայկական շինութեանց նա
ցորդներ : Գիւղիս հայ բնակիչները 1828 ի
պատերազմէն վերջ Ալեքսանդրապոլ քաշուե.
լով , սկսեր են իրենց տեղ բնակիլ այլազ-
զիներ , որոնք այժմ` 40 տուն են : ի Հնումն
3. Թալասու Ս . Երրորդութեան եկեղեցւոյ
բերդաքաղաք եղած կը թուի , և ցարդ մի ներքին տեսքը -
ջավայրը բարձրաւանդակի վրայ կը կենայ
հին դղեակն ( Նարին – Ղալե ) բրգաձեւ և ե
ոայարկ , սրբատաշ կտարարագոյն -քարերով կու - արծիւներու քանդակներ : Դղեկի շուրջը
շինուած , ունենալով նաեւ ընդարձակ ներքա կը պատեն պարիսպներ կարմիր կոփածոյ
նայարկ , մեծամեծ քարերով և կրով աերա պորփիւրեայ քարերով , ութ աշտարակներ
ցած : Արեւմտեան հարաւային կողմի վի ունենալով անկիւնները և որմերու մէջտե
մարդեան մեծ դուռը ՝ զետին ինկած է . չորս ղերը , և մեծագոյն դուռ մը ներքին պարրո-
կիսարոլոր բուրգեր կան չորս անկիւնները , պի դրան դիմացը , ww եւս վիմարդեան
չորս բուրգեր կամ աշտարակներ ալ որմե . միակտուր , այժմ` տապալած . երկու պարըս-
րուն մէջտեղերը : Արեւմտեան հարաւային պաց միջոցի երկայնութիւնն է քսան պարըս-
բուրգի վրայ բարձրը կայ մեծատառ արձա- կական կանգուն: Արեւելեան հիւսիսային
նագրութիւն ,
որ կը թուի թուրքերէն և թե անկիւնը կայ օրոցաձեւ շիրիմ կամ մա-
րեւս իէհրատ փաշան գրած է , որ 1583 տուռ մը կիսակործան, ուրիշ կողին կայ
 ԹԱԼԻՆ ԹԱԼԻՆ

նեղ բերան և լայնայատակ խոր գուբ եր , ներէն միայն երկուքը կանդուն մնալով , և
քարի մէջ փորուած : Երեւանի պարսիկ կու . կամարին վարի կողոը կայ ՆԿԷ թուականաւ
սակալը - 1812 ին , երրորդ պարիսպ մ'ալ արձանագրութիւն : Արտաքին մեծ պարըս-
շինել տուաւ և մէջը ամբարանոցներ : Երկ . պի շուրջը կան շինուածոց աւերակներ և

աւերակները
եկեղեցւոյն
կաթողիկէ
Թալնոյ
Հին
4.
:
Հ

COLOMBO
INC

րորդ և երրորդ պարիսպներու մէջտեղ կան Հիւսիսակողմը այլազգիներու գերեզմաններ :

կրկին եկեղեցիներ , մին փոքր և բոլորովին Արեւելակողմը բարձրաւանդակ քարերու վը
քայքայուած , միւսը մեծագոյն ՝ արեւելեան րայ՝ կայ կարմիր քարերով մատուռ մը ՝ շի
կողսը , կիսակործան վիճակի մէջ , չորս սիւ նուած Ջարջուր կամ Ջաջուռ անուամբ մէ .
 ԹԱԼԻՆ 9 ԹԱԼԻՇ

կէ մը : Իսկ հարաւակողս ը իբր քառորդ ժա- - կ'ըսեն , աւերած է 1804 ին ՝ պարսիկ Ճաֆար
մու ճանապարհ հեռու , դարեւանդի կողի խանը : — Հին և Նոր Թալնոց միջավայրը
վրայ միջակ մեծութեամբ եկեղեցի մը կը քարաշէն շատ սենեակներով իջեւան եը կայ ,
տեսնուի , կոփածոյ քարերով , կործանած զրմ . - կէսը քայքայած և կէսը կանգուն,կը կոչուի

Թալին
Նոր
5.
:
COLOMBO
IN

բեթով և մասամբ աւերած որմերով , որուն Թալնոյ Քերվանսերայ : - Ժամանակաւ

արեւմտակողմը դրան մօտ կայ ՆԼ ( =
= 981 ) Թալին Արագածոտն գաւառի վիճակներէն
թուականաւ արձանագրութիւն : Եկեղեցւոյն մին կը ձեւացընէր : — Այրարատ , 137-
մօտ կան մենաստանի ացորդներ և այգի- 141 : Արեւել . Մամուլ , ԻՐ . 702–704 :
—
ներու և հնձանաց ընդարձակ տեղ , զորս ՝ ԹԱԼԻՇ . — Գիւղ Արցախի Ջրաբերդ գա-
2
րնաշխ- Բառարան Բ .
 ԹԱԼԻՇ 10 ԹԱՂԱՎԱՆՔ

ւառի . հիմնուած է Վերին Չայլուխ գիւղի տուն հայ կայ՝ Ս . Թորոս անուամբ եկեղե
հիւսիսային կողմը լեռներու մէջ : Ջուրն ցիով : Փոքրիկ է գիւղս , բայց սիրուն ՝ ջրաւէաm
սակաւ է , օդն NL կլիման բարեխառն. տե NL ծառազարդ :
- Գիւղ Տուրուբերանի խոյթ գա
ղական բերքերն են միայն ցորեն և գարի : ԹԱՂ .
Բնակիչք 1000է աւելի են , բաժնուած 130 ւառի մէջ : Այժմեան բնակիչները քուրդ են՝
տան . ունին նորաշէն եկեղեցի մը , կառու 15 տուն : կը տեսնուի հայկական եկեղեց
ցուած հասարակութեան ծախքով չորս միա . ւոյ մը աւերակը :
պաղաղ սիւներու վրայ , որ ունի 21,85 --
ԹԱՂ . — Հայաբնակ Գիւղ Նիկոմիդիոյ .
մետր երկայնութիւն և 13 մետր լայնու- Ատապազարի մօտ . ունի 50–60 տուն բնա-
թիւն : Գիւղիս - մէջ կը պահուի մագաղա . - կիչ , քարաշէն բայց խարխուլ եկեղեցի մը
թեայ մեծադիր աւետարան մը ՝ ամբողջապէս - Երեւման Ս . Խաչ անուամբ և հին վարժա-
գլխագրերով գրուած , որուն բուն յիշատա- րան մը : Ընդհանրապէս երկրագործութեամբ
կարանը գողցած են , և կան միայն յետա ու շերամարուծութեամբ կը զբաղին : Գիւղիս
զայ գրուածներ : գլխաւոր աղբիւրն Ս ․ Տիրուհի կը կոչուի :
ԹԱԼԻՇ . Գիւղ Աղուանից Շամախու Թաղի բարձունքը կայ ծառազարդ ուխտա-
գաւառի : Ունի 20 տուն բնակիչներ, որոնք տեղի մը անորկտուր (խնդրակատար ) Ս .
ղաղթած են Դիզակ և վարանդայ գաւտռ . Աստուածածին անուամբ :
ներէն : ()դն ու ջուրը լաւ , երկիրը լեռնային ԹԱՂԱՄԱՅՐԻ կամ ԹԱՂԱՄԵՐԻ . Հին
ու մացառուտ : Գիւղ Սիւնեաց Արեւիք գաւառի , Մեղրաձոր
ԹԱԼԻՇ Տես ԱՐՈՒՃ : րի մէջ : Դաւիթ Բէկի ժամանակ ունէր 60
ԹԱԼԻՊ — ՕՂԼԻ . Հայաբնակ գիւղ Այրա- տուն այլազգի բնակիչներ, որոնք տեսնելով
րատայ Շիրակ գաւառի արեւելեան մասին , իրենց համազգեաց կոտորածը Լեւ ազու ձո-
ձորակի մը մէջ : 42 տուն կայ կարսի Քիւլ- - րի մէջ , աղաչեցին Պապայ զօրքերուն որ
վէրան գիւղէն եկած : Ունին Ս . Աստուածա . իրենց խնայեն և ազատեցան , բայց երբ
ժին անուն եկեղեցի : Ջրի կողմանէ շատ Որդուատայ թափի Ղուլի խանը՝ գիշեր ա
նեղութիւն կը կրեն , որ Արագածէն կու գայ : տեն յարձակելով կոտորեց Հայոց կրկին
ԹԱԼՆՈՅ ՈՏՆ . Տես ԹԱԼԻՆ : գիւղերը , Դաւիթ Բէկի հրամանով Մխիթար
ԹԱԽԱՒԵՐ . Տես ՏԱԼԱՎԷՐ : զօրավարն ալ ջարդ տուաւ Թաղամերաց-
--
ԹԱԽԸԿ . Գիւղ Տիգրանակերտի Սլիվան - ւոց : Այժմ գիւղս ունի 18 տուն բնակիչ :
գաւառի . հայ խիստ քիչ կայ : ԹԱՂԱՍԵՌ . Հայաբնակ գիւղ Արցախի
ԹԱԽԹԻՆ : Այսպէս կոչուած է երրեն Դիզակ գաւառի , Որդնաշատ գիւղի խիստ
Թուրքերէն Այրարատայ վանանդ դաւառը : մօտ : Բնակիչները եկած են Միլ քաղա-
ԹԱԽՍՆ . Տես ԲԱՂՔ : քէն , 110 տուն են , 1160 հոգի : Ունին փայ-
ԹԱԽՏԱԼՈՒ . Սակաւաբնակ Հայոց գիւղ - տաշէն եկեղեցի մը Ամենափրկիչ անուամբ :
Տուրուբերանի Տարօն գաւառի , Մշոյ դաշտի - Գիւղիս արեւմտեան կողմը , բլրակի մը վրայ
մէջ : կառուցուած է Անապատ անուամբ եկեղեցի
ԹԱԽՏԱՃԸ • -- Այլազգաբնակ գիւղ լեռնա- - մը : Թաղասեռի նախկին բնակիչներու եկե
յին Կիլիկիոյ : ղեցին , որ շինուած է բլրակի մը վրայ և
ԹԱԽՏԸՊԱ • Գիւղ Եւդոկիոյ. 40 տուն կը գտնուի գիւղիս և կարմրագուճի մէջ ,
Հայ կայ . ունին Ս . Աստուածածին անուամբ քարուկիր է և կը կոչուի Հին Թաղասերի
եկեղեցի և վարժարան : եկեղեցի , որուն մօտ կան աւերակ - գիւղաց
ԹԱԿԱՆՐՈԿ . Տես - ԹԱՅՂԱՆ : տեղի և հանգստարան :
ԹԱԿԱՐԴ . — Կը յիշուի տեղս Տուրուրե ԹԱՂԱՎԱՆՔ . — Գիւղ Տուրուբերանի խոյթ
րանի մէջ , անտառի մը հարաւակողմը , ուր գաւառի մէջ : Ունի 23 տուն հայ և Ս . Աս
Տրդատ թագաւորը կոտորեց հիւսիսական տոածածին անուամբ եկեղեցի : կան նաեւ
ներէն 1700 հոգի : երկու աւերեալ եկեղեցիներ ՝ Ջիկրաշեն և
ԹԱԿԷ ( ԹԷ ). Գիւղ Չմշկածագի . 5
Ծ Ս . Սարգիս անուններով :
 ԹԱՂԱՎԱՐԴ 11 ԹԱՂԻԿ

―
ԹԱՂԱՎԱՐԴ • Այս անուամբ կրկին : րուն շուրջը հանգստարան է : Ուխտի օրն է
Հայաբնակ գիւղեր կան Արցախի Վարանդայ Համբարձման տօնին : - Արցախ , 89–91 .
գաւառի մէջ , Ներքին Թաղավարդ և վերին ԹԱՂԱՐ • Այս անուամբ գիւղ կը յի
Թաղավարդ անուններով : Վերին Թաղա- - շուի յիշատակարանաց մէջ :
վարդը հիմնուած է սարի մը հիւսիսային ԹԱՂԱՐԱՅ • Տես ՀԱԲԱՆԴ :
կողմը , Քեօդալան դետակի աջակողմեան ԹԱՂԹՈՒՆ . Տես ՀԱԲԱՆԴ :
բարձրութեան վրայ : () դն , կլիման և ջուրն ―
ԹԱՂԻԱՊԱՏ • Գիւղ - Ատրպատականի
պատուական են : Բնակիչները 1140 հոգի – Միանդուաբ գաւառակի . ունի 27 տուն

կը հաշուին , բաժնուած 170 տան : Ունին հայ և եկեղեցի մը :

U.
Ս ․ Աստուածածին անուամբ եկեղեցի մը , ԹԱՂԻԿ կամ ՀԱՅՈՑ ՄՐԻՊԱԿ -- Գիւղ Աղ-
շինուած 1840 ին , ինչպէս կը յայտնէ դրան բակի ( Վասպուրական ) , Սորատէր գիւղէն
ճակատի յիշատակարանը : Հոս - կայ նաեւ 2 ժամու ճանապարհ հեռու : Այժմ՝ 10
Ս . Մեսրոպեան տղայոց միդասեան ուսումնա տուն քուրդ կայ , որոնց իւրասիրութիւնը
րան՝ 40 աշակերտներով : Ներքին Թա. գովելի է : Գիւղիս արեւմտեան հիւսիսային
ղավարդէն քիչ վար կը գտնուի Հին Ներս կողմը , 5 քարընկէց հեռու , 4 հատ կի
քին Թաղավարդի ասուած եկեղեցին , սախորանի նման կերտուածներ կան , որոնց
որ կառուցուած է երեք կամարներու վրայ տեսքէն և պարագաներէն կը մակաբերուի
և դրան ճակատը ունի յատուկ յիշատա թէ երբեմն հայկական սրբատեղիք էին : Թա-
կարան : w Վերին Թաղավարդը հիմնուած - ղիկի հիւսիսային կողմը տասը վայրկեան
է միեւնոյն սարի հիւսիսային կողմը , ա- հեռու , կան բնութեան զարմանալի հրա
րեւելահայեաց դիրքով : Բնակիչները իրը շակերտներ , արձաններ ` մարդկային աչաց
1000 հոգի , րաժնուած 137 տան , տեղա ու մաց բեղնաւոր խորհուրդներ տուող
փոխուած են Մեծ Սիւնեաց խնձորեսկ ,, Տեղ զանազան կերպարանքներ , զորս խոհեմ` ու
և Տաթեւ գիւղերէն Բերքերէն նշանաւոր իմաստուն -- բնութիւնը - անհաշիւ - դարերու
են ցորենն և դարին . օդն , կլիման և ջուրը մէջ համբերութեամբ կերտելով յառաջ - րե.
պատուական: Ունի նորաշէն , քարուկիր ե- րած է քիչ կամ շատ նմանութեամբ , ինչ-
կեղեցի , շինուած ժողովրդեան ծախքով : պէս մարդ , երիտասարդ IL ծերունի , այր
Թաղավարդի հարաւային կողմը , բարձ . և կին , պատանի և նորածին մանկիկ , ա-
րացած է ձուաձեւ բլրակ մը , որուն վրայ - ռիւծ , ձի , ուղտ , վագր, արծիւ , ոլորտապը
Հին ժամանակներէ անտաշ քարերով շի տոյտ սիւն , դեղատեսիլ շրջանակներ և ու
նուած վանք մը կայ , ասոր Ջոխտ – Պոա- րիշ բազմատեսակ հետաքրքիր ձեւեր ,
ծառ անունը կու տան : Շինութիւնը որ կի . մէն տեսակ ճաշակի ու արհեստի վերաբե
սաւեր է , կը բաղկանայ եկեղեցիէ և դաւ . րեալ : Հոս կը գտնուին նաեւ երկրի շատ
թէ : Ունի մի քանի արձանագրութիւններ : տեսակ խաւեր , որոնք գեղեցիկ ներդաշ-
Բարեպաշտ դիւղացի մը աւերակիս փլա- - նակութեամբ իրարու վրայ շարուած են և
տակները մաքրած էէ :: վանքս այժմ՝ ուխ հորիզոնական դիրքով կը կենան: –Այս վայրը
տատեղի է . Ժամանակաւ ունեցած է շրջա- բերդ կ'անուանեն , որ երբեմն ապաստանա
պարիսպ , որուն ետքերը կը նշմարուին : րան եղած է ընդդէմ Պարսից , ըստ այս
Բլուրը ծածկուած է մեծ մեծ ծառերով : -- կական աւանդութեան, որ կը յաւելու նաեւ
Վանքի աւերակներէն հազիւ քարընկէց մը թէ ( ոզըլպաշ միանգամ բերդիս վրայ յար
Հեռու են , միմեանց կից շինուած երկու ե ձակած է , սակայն տեսնելով որ րերդի
կեղեցիներ ՝ Ջռիտակ – եղցի անուամբ : Այս վերի խաւն խարա ( սեւ ) է , զիւր զօրքերն
երկու տաճարներն եւս ժամանակաւ վանք առած ՝ ետ դարձած է , գուշակելով թէ ՝
եղած կը թուին , վասն զի մօտը գիւղատե. սեւագլուխ բերդի - վրայ յարձակումն մեղ
ղի և հանգստարան չկան : Վերին և Ներ համար յաջողութիւն չի կրնար համարուիլ » :
քին Թաղավարդներու միջեւ կը գտնուի Թաղիկ գիւղի առջեւէն կ'անցնի Աղբակու
Գեօգ անուամբ ուխտական մատուռ մը , որ դեան , որուն մէջ կը գտնուին պատուական
 ԹԱՂԻ ՁՈՐ 12 ԹԱՄԶԱՐԱ

ձկներ : Գիւղիս հարաւային կողմը կը գրտ քարուկիր եկեղեցի սը : Օդն և կլիման բա-
-
նուի ընտիր կաւճի առատ հանք : Նրա րեխառն և ջուրն պատուական :
կարգը . ուղևորութին , Ա . 68-70 : ԹԱՂՈՒԱՁՈՐ . Տես ԹԱՂԻԸՁՈՐ :
ԹԱՂԻ ՁՈՐ . Տես ԹԱՂԻԸՁՈՐ : ԹԱՂԻԸՁՈՐ , ԹԱՂԻ ՁՈՐ կամ ԹԱՂՈՒԱՁՈՐ•
ԹԱՂԼԱՐ . Աւան Արցախի Վարանդայ Գիւղ Տուրուբերանի ոյթ գաւառի : 15
գաւառի . հիմնուած է այն սարի հարաւա- տուն հայ կայ Ս . Ստեփանոս անուն եկե
հայեաց լանջի վրայ , որ իբր լեռնաբազուկ - ղեցիով :
սկսած է փոքր Քիրս սարէն և երկնցած ԹԱՂՎՈՒ . Գիւղ Տուրուբերանի ոյթ
մինչեւ Դրախտիկ : - Բնակիչները եկած են գաւառի . 8 տուն հայ կայ ՝ Ս . Ստեփանոս
Բերդաձոր գաւառի Հին Թաղլարէն ՝ որ այժմ՝ անուն եկեղեցիով , և 4 տուն քուրդ :
այլազգաբնակ է : Երկիրը լեռնային և հողն ԹԱՄԱԹԱՐ : Գիւղ - Ատրպատականի
մեծ մասամբ WL ւազուտ , ուստի և սակաւ Բարանդուզ գաւառի : Ունի 176 հայ բնա
արդիւնաբեր : Տեղական բերքերն են՝ ցորեն , կիչներ , բաժնուած 3O տան և եկեղեցի
գարի , կորեկ , հաճար , սորեկ , կտաւատ , մի :
և այլն : ()դն , կլիման և ջուրն պատուական , ԹԱՄԱՂԱՇ . Տես ԹԱՄԱՇԱՂ :
տեսարանն դեղեցիկ : Բնակիչները 2470 ԹԱՄԱՄԼԸ . - Գիւղ Երեւանայ գաւառի
հոգի են , բաժնուած 450 տան . ունին Ա- Քէմէրլիի վիճակի մէջ . ունի 333 հայ բնա-
մենափրկիչ անուամբ եկեղեցի մը քարու կիչ , բաժնուած 49 - տան և 3 տուն այս
կիր , շինուած 1892 ին հասարակութեան - լազգի : Կայ նաեւ համանուն գետ սը :
ԹԱՄԱՇԱԼԸԽ կամ ՏԱՄԱՇԱԽ . —- Գետակ
ծախքով : Աւանիս մէջ կայ Ս . Սահակեան
տղայոց միդասեան ուսումնարան՝ 50 աշա և ամայի գիւղ- Սիւնեաց վայոց ձոր գաւա-
կերտներով : ռի մէջ :
Թաղլարի մոտ և Շեխեր դիւղի հարա ԹԱՄԱՇԱՂ, կամ ԹԱՄԱՂԱՇ • Հին գիւղ
ւային կողմի բարձրութեան վրայ կայ Մար- Սիւնեաց Ճահուկ գաւառի գիւղերու ցանկի
Խաթուն կոչուած մատուռ մը , գիւղատեղի մէջ յիշուած :
և հանգստարան : Մատուոը կը գտնուի 4199 ԹԱՄԲԱՐԱՐՔ . Տես ԳԵՂԱՐՔՈՒՆԻ :
ոտք բարձրութեան վրայ . շինութեան թուա- ԹԱՄԶԱՐԱ- Գիւղաքաղաք կեսարիոյ
կանն է ՌԾԲ ( --- 1603 ): Ծծախաչ ջնորդական վիճակի մէջ . Նիկոպոլսէն
նուամբ երկու ահագին քարայրներ կան Թաղ- մէկ ժամու ճանապարհ հեռու դէպի հիւսիս :
լարէն վար, Ղուրու –չայի ձախ եզերքի մոտ . Շրջապատեալ է լերանց շղթաներով. ծա.
վարի քարայրէն ջուր կը կաթկթէ : — իշխա . ռազարդ պարտէզներու մէջ քաղցրակարկաջ
.
նի անուամբ գիւղատեղի սը կայ Թաղլարի - առուակներով ու փոքրիկ անտառովը դե
հարաւային կողմը , նոյն Ղուրու – չայի աջ - ղատեսիլ հովիտ մը կը կազմէ , և գարնան
_
կողմը , ուր կր տեսնուի հանգստարան : շատ վայելչագեղ տեսարան մը կ'ընծայէ :
իգակուց կամ Հայկազն անուն դիւղ , հանդըս . Երբեմն 8OO տուն բնակիչ ունէր և առիւ .
տարան և մատուռ - կայ Ղուրուչայի ձախ տրական հրապարակին վրայ մեծ համբաւ
կողմը : - Թաղլարի արեւմտեան կողմը կայ ստացած էր բնակչաց ինքնահնար - արհես
Հանգած– եղցի անուամբ գիւղատեղի , հանգըս - տովն , սակայն եւրոպական ապրանքներու
տարան և աւերակ եկեղեցի : Արցախ , ի Թուրքիա մուտքն և արհեստաւորներու
85-871 մեծագոյն մասին անմիութիւնը արհեստին
ԹԱՂՈՏ •. — Գիւղ Արցախի Դիզակ գաւա- զարգացման և յառաջադիմութեան դէմ` մե
ռի . հիմնուած է Դող աւանի հարաւային ծամեծ արգելքներ հանելով ՝ բնակիչները
կողսը , Մոխրենիսի ձորէն հոսող առուի աջ um
տիպեցին գաղթել հեռաւոր քաղաքներ և
կողմի բարձրութեան վրայ : Բնակիչները երկիրներ . այժմ 350 տուն մնացած են ,
տեղափոխուած են Մեծ Սիւնեաց Դարարաս որոնց 100 ը մահմետական : - Հայերը տա
գիւղէն , այժմ՝ կը հաշուին իբր 500 հոգի , րազագործութեամբ կամ ոստայնանկու
բաժնուած 70 տան : Ունին Ս . Յովհաննէս թեամբ կը զբաղին և թէպէտ բաւական
 ԹԱՄԶԱՐԱ 13 ԹԱՄԶԱՐԱ

յաջողակ ու ճարտար են , սակայն նիւթա - ներով պատուական ալիւր արտադրած լի-

կանի պակասութեան պատճառաւ , չեն կա- նելով ՝ ժամանակին կայսրը աղօրիքն այցե
րող իրենց արհեստը զարգացընել ամէն եր , և գոհ լինելով քաջալերեր է : — Եր-
ճիւղերով . ուստի արհեստը կորուսած է կաթագործութեան , ոսկերչութեան , Հիւս .
արժէքը և արհեստաւորները հազիւ կրնան նութեան և կահագործութեան մէջ նշանա.
անով իրենց օրապահիկը հայթայթել : Թամ ւոր հայ վարպետներ ելած են գիւղաքա
զարայի գաղթականներու մեծ մասը ի կե. ղաքէս , և այժմ ալ կայ արհեստաւորները
րասուն և ի Պոնտոս կը գտնուի այժմ և շատ ճարտար և իրենց գործին անձնուէր
վաճառականութեան մէջ բաւական յաջողակ են : Թամզարայի մէջ մինչեւ 1888 տարին գի-
վիճակ մունի . կը փափաքին ու. կը ջանան նետուն չկար , բայց այնուՀետեւ հաա մը բա.
նիւթապէս ու բարոյապէս օգնել իրենց հայ- ցուեցաւ : Գիւղաքաղաքիս մէջ կը գտնուին
րենեաց : Թամզարայի շուրջը կը գտնուին նաեւ քանի մը տուն յոյն : Հայերը ու Թուր
զանազան տեսակ հանքեր , որոնց նշանա , քերը բարի դրացիութեամբ և ջերմ սիրով
ւորն է Լիճէսի գիւղին անուամբ
կոչուած արծաթի հանքը , Թամ .
զարայէ 3 ժամու ճանապարհ
Հեռու : Աւանդութիւններ կը
Հաստատեն թէ տեղւոյս հայ բնա
կիչները Անւոյ գաղթականու
թեան մէկ մասն է , որ Փոքր Ա-
սիոյ - այս գեղադիր վայրն եկած
ընտրած և բնակութիւն հաստա .
տած է : Հիւրասէր , բարեպաշտ
և բարեգործ են , ինչպէս նաեւ
ուսումնասէր և ընթերցասէր :
խտչեան և խրիմեան գերդաս
տաններէ երկու բարեսէր անձինք ,
մէկը ՝ 250 , և միւսր 340 օսմա
NANABED.
մանեան լիրա կտակած են .
Գէորգի վանաց և Արամեան երկ
և 6. Թամիր— Խան — Շուրայի մէջ Երկայնաբազուկ
սեռ վարժարանաց անուան ,
Մովսէս Արղութեանցի արձանը :
այս գումարներով Նիկոպոլսոյ
մէջ անշարժ կալուածներ գնուած
են : Արամեան վարժարանը Ս . Թագարը ե կ'ապրին միմեանց Հետ , և շատ անգամ
Տեղկեղեցւոյ Քարէ – պանդոկին վրայ շինուած մէկմէկու դատերու իրաւարար կը լինին :
է : ւոյս Հայերը Ս . Թագաւոր եկեղեցիէն զատ , ԹԱՄԻՐ – ԽԱՆ — ՇՈՒՐԱՆ — Քաղաք – Աղուա
Ս . Աստուածածին և Ս . Խաչ անուամբ եր . - նից , 40 վերստ Պետովսկիէն հեռու , արեւ
կու մատուռ ալ ունին : Ս . Գեորգ վանքը ՝ մտեան հարաւային կողմը : Շինուած է
որուն նկարագրութիւնը իրեն կարգին ըրած դաշտահովտի մը վրայ , ծածկուած պտղա-
ենք , կը գտնուի Թամզարայի վերեւ NL կից : տու և անպտուղ ծառերով : Միջին Տաղըս-
- կը պատմուի որ գիւղաքաղաքիս արհես- - տանի դուռն Համարուած է քաղաքս և այդ

տագէտներէն Ս . Լոյս Պապ ՝ օսմանեան վա պատճառաւ Ռուսաց կառավարութիւնը - շի-

ղեմի կայսերաց ատեն Ունգափանի մեծ ա-
ղօրիքը շինուելու ժամանակ ,, Կ .. Պոլիս երթա-
լով, և Առնաուտ գիւղի Հոսանքին զօրութե .
նէն օգուտ քաղելով ՝ ծովուն վրայ ջրաշարժ
աղօրիք մը հաստատեր է , և աժան միջոց-
նել տուած է այստեղ մեծամեծ զօրանոց-
ներ , որոնց մէջ կը բնակին մոտ 5000 զօ
րականներ : Քաղաքիս մէջ կը նստի նաեւ
Տաղստանի ընդհանուր կառավարիչր , որուն
ապարանի արեւելեան հանդէպ բարձրացած
 ԹԱՄԼԸԳ 14 ԹԱՆԱՀԱՏԻ ՎԱՆՔ

է Երկայնաբազուկ Մովսէս Արղութեանցի ԹԱՄՈՒԹԱԽ կամ ՏԱՄԻ — ԹԱՂ . - Հայաս

հսկայ և թափծու արձանը , որ պատկա - բնակ գիւղ Չարսանճագի , 50 տուն բնակիչ-
ռանք և սարսափ կ'ազդէ այցելուաց . պա- ներով : Ունի Ս . Գեորգ անուամբ եկեղեցի
տուանդանի վրայ փորագրուաց է ռուսերէն և վարժարան : Հողադործ են :
տառերով . « Երկայնաբազուկ Մովսես Ար ԹԱՄՑԻ ԵՂՑԻ . Տես ՊԱԼԼՈՒՃԱՅ :
ղութեանց կառավարիչ Տաղստանի նահան ԹԱՅՂԱՆ կամ ԹԱԿԱՆՐՈԿ . Քաղաք
գին 1847–1853 » . այս արձանը կանգնած Ռուսիոյ , Ազախու ծովու հիւսիսային ծայրը .
են 1878 ին : Ռուս զինուորականներէն բաւական թուով Հայեր կան քաղաքիս մէջ ,
զատ քաղաքիս մէջ կը բնակին նաեւ հայ , բայց եկեղեցի չունին և Նախիջեւանու քահա.
Հրեայ , եկզի, պարսիկ և վրացի գերդաս- - նայք կը հովուեն : Երկաթուղիով 2 Ժամու
տաններ : Հայերը 6O տուն են և դաղթած ճանապարհ է ասկէ Նախիջեւան : Քաղաքիս
են Ղզլարէ , Մոզտոքէ , Շամախէ և Արցա- բնակչաց ընդհանուր թիւն 3OOOO է . փողոց-
խէ . կան նաեւ քանի մը պանդուխտ - Հայեր . ները լայն են և ընդարձակ , երկու կողսը
Ասոնք ամէնքը կը զբաղին վաճառականու մեծամեծ շէնքերով և ծառուղիներով զար
թեամբ , հիւսնութեամբ ,, մանրավաճառու - դարուած : Հոս վախճանած է Ա Նափոլէոնի
թեամբ և սափրչութեամբ : Հայերը ունին Հին յաղթող Ռուսաց Աղեքսանդր Ա կայսրը
եկեղեցի մը Ս . Աստուածածին անուամբ, 1825 թուին : Գեղեցիկ է կայսեր պղնձա-
որուն չորս պատերը շինուած են թրծեալ ձոյլ արձանը , բարձր պատուանդանի վրայ
աղիւսով , իսկ ձեղունն և կաթուղիկէն փայ կանգնած քաղաքիս մեծ հրապարակին վր
տով : Եկեղեցւոյ մէջ կը պահուին երկու րայ : Նշանաւոր է Թայղան վաճառականու
ձեռագիր աւետարան բամբակեայ հաստ թեամքբն , ունի մեծ ու ընդարձակ զբօսա-
թղթի վրայ դրուած , ունին մի քանի ե նաց պարտէզ : Քաղաքիս - անունը Թաթա
տաքրքրական յիշատակարաններ : Եկեղեց- րերէն է , սահած կամ սպրդած կը թարդմա
ւոյ Հիւսիսային կողմը կան երկու սենեակ- - նուի հայերէն . և յիրաւի ցամաքը բարձրա
ներ , որոնք կը ծառայեն իբրեւ միդասեան դիր է , և իբրեւ թումբ կամ լաւ եւս հը-
դպրոց ուր կ'ուսանին ռուսերէն և հայերէն - րուանդան սահած է դէպ ի ծով : Ռուսները
17 երախայք : — Աղուանք , 8–13 : Թականրոկ կը կոչեն , որ ծագած է կրկին
ԹԱՄԼԸԳ • Ատապազարի հիւսիսակող- - բառերէ , թական ՝ որ կը նշանակէ եռոտա
մը փոքրիկ ու սիրուն գիւղ մ՚է , բլրակնեա : նի և Ռոկ ՝ որ կը նշանակէ եղջիւր . որով-
րու կիսաշրջանակի մը մէջտեղ , միայն Հի ետեւ հին ատեն ոն լապտերները կը
սիսային կողմը բաց ըլլալով : Բնակիչները դնէին եռոտանի աշտարակի վրայ : Երեւելի
ամբողջ հայ են 70 տուն : () դին
և ջրին են քաղաքիս Ռուսաց և Լատինաց եկեղե
մաքրութեան պատճառաւ
Ատապազարցւոց - ցիները :
ամարանոցն եղած է : Գիւղս աւելի կարեւո ԹԱՅՉԱՐՈՒԽ . Գիւղ Այրարատայ վա
րութիւն ստացած է Պապուկին Աղսիրով, րաժնունեաց գաւառի : Ունի 66 տուն կոգ-
որուն ջուրը շատ թեթեւ է , և բժիշկները ովտի Արծափ գիւղի գաղթականներէն : Ե-
օգտակար համարած են : Գիւղացւոց գլխա . կեղեցին կը կոչուի Ս . Աստուածածին :
ւոր զբաղումն է երկրագործութիւն . երկրոր ԹԱՆԱՀԱՏԻ , ԹԱՆԱՏԻ կամ ԹԱՆԱՏԷԻ
դական համարուած են շերամաբուծութիւն , -
ՎԱՆՔ • Հին հռչակաւոր վանք Սիւնեաց
անասնաբուծութիւն և ածխագործութիւն վայոց ձոր գաւառի - Հիւսիսային քասին մէջ ,
Գլխաւոր բերքերն են ՝ ցորեն , գարի , վարս որուն աւերակները կը տեսնուին այլազգա
սակ , եգիպտացորեն , կանեփ , ևն .: Գեղեցիկ բնակ Ղարավանք գիւղի մօտ : Սիւնեաց
դիրքի վրայ շինուած վարժարան մը ունին պատմիչը անուամբ յիշած աշխարհին վան
Ս . Ստեփանոսեան , Յ 5 աշակերտներով ,, և քերու կարգին մէջ Տաթեւէն վերջ , սա առան
գեղեցկաշէն , քարուկիր եկեղեցի մը : Ս . Աս- ջին կը դնէ : վանացս անունն գրուած կը
տուածածնայ վերափոխման տօնի յաջորդ գտնենք նաեւ ուրիշ զանազան ձեւերով ՝ Թ-
կիւրակէն ուխտի կու գան շրջակայ գիւղերէ : աթի , թանադա , Թանադի , թանադաց ,
 ԹԱՆԱՀԱՏԻ ՎԱՆՔ 15 ԹԱՆԱՀԱՏԻ ՎԱՆՔ

Թանատեաց : վանացս Հիմնարկութեան ժա- - շակէին , և սակաւ բաժակօք : Եւ զայս ծա.

մանակն որոշ յայտնի չէ , բայց կը թուի նոյց ի մեզ Պատմութինն երանելւոյն Մաշ-
Է գարու սկիզբները շինուած ըլլալ : - Սիս - տոցի որ ի Սեւան : Բայց գտաք յիւրոց
նեաց պատմիչը կըսէ , թէ Ը դարու վեր արձանագրութեանցն ՝ եթէ Ն ամաւ յառաջ
ջերը . « Պայծառանայր սուրբ և երկնահրաշ - շինեցաւ եկեղեցին քան զհայ թվականն յիշ-
կարգօք գերափառ և Հռչակելի ուխտն Թա . խանացն Սիւնեաց յանուն սրբոյն Նախավը-
նահատի վանաց... Եւ էին սահմանաւորք , կային Ստեփանոսիւ - Եւ էր եղեալ հայր
մշտապաշտօնք , հեռացեալք յամենայն փաս վանիցն որոյ անուն Միիթար , որ անցեալ
փուկ կերակրոց , միայն աշտուճ հացիւ և էր ճգնութեամբ ընդ բոլոր հոյլս առաքինու 7
լոկ ջրով վճարէին զպէտս իւրեանց .• * թեանց » : Ասոր մարմինը թաղեցին փայտա

S.NAHABED

7 • Թամիր — Խան - Շուրայի ընդհանուր տեսալսանը :

զայն ՝ յաւուրն միանգամ` ընդ երեկս . լռիկք , կերտ արկղներով եկեղեցւոյն մօտ գետնա.
հեզաշարժք, որք իբրեւ կանթեղունս անշէջս - փոր վիրապի մէջ , որ կար մինչեւ Ստե
կախեալք լինէին յաղօթս , զցայդ և զցես փանոս () րպէլեանի Ժամանակը : Հոս թա.
րեկ . և րաց ի սպասաւորացն ՝ ընդ դրունս - ղուեցաւ նաեւ Ստեփանոս Սիւնեաց իԲրդ ե
վանացն ոչ ոք ելանէր արտաքս . և թէպէտ պիսկոպոսը , որ (Օրպէլեանի գրածի համե
բազում` անգամ հարկեցան յիշխանացն և մատ (Գլ . ԼԱ) , մեռաւ 735ին « փոխեն (կը-
յեպիսկոպոսացն Սիւնեաց , ոչ առին յան, սէ ) զնշխարս սրբոյն ի միաբանակեաց վանն
ձըն ի կիւրակէքն ի թան կամ ի պանիր Թանահատի վանից , որք էին մշտապաշտօնք ,
կամ յիւղ խթիլ , այլ բանջարօք և ընդով եռացեալք յամենայն փափուկ կերակրոց ,
շատանային , վասն որոյ թանահատք կոչե . վասն որոյ և Թանահատք կոչեցան. և շի
ցան . և ի գլխաւոր տօնեն ի ձիթոյ ճա. նեալ ի վերայ փոքրիկ մատուռ մի զոր յե
 ԹԱՆԱՀԱՏԻ ՎԱՆՔ 16 ԹԱՆԱՀԱՏԻ ՎԱՆՔ

տոյ ՉիԹ . թուականին շինեցին բնակիչք այլազգիներէն Ղարավանք (Սե : վանք ) կը

տեղւոյն եկեղեցի գմբեթայարկ գեղեցիկ կոչուի : Սիրուն և վայելուչ կաթուղիկէի վե-
յօրինուածովք , և եդին զտապան սրբոյն ի րի ծայրը փլած է : Արտաքին կողմը ա
Հիմն նորա » : իսկ վանքին դիմացը արեւ րաւային որմի վրայ լուսամուտէն վար կայ
մտեան կողմը ՝ ձորակէն անդին թաղուեցաւ արեգակնային ժամացոյց , իսկ ասոր միւս

Թանահատի
ընդհանուր
•վանաց
տեսքը
8.

այն կինը որ սպաննած էր զՍտեփանոս , կողմը թեւերը ծալած արծիւ մը ՝ գազան

շատ տարիներ ճգնելով և ապաշխարելով մը կը գիշատէ . այսօրինակ նկարներ քան–
նոյն տեղը : Եկեղեցւոյն արտաքին կողմն - դակուած կը տեսնուին եկեղեցւոյ ամէն
մեծ մասամբ ծածկուած է արձանագրութիւն . կողմը : Կաթուղիկէի հարաւային լուսամուտի
ներով : Ամբողջապէս շինուած է ու սրբա- վրայ սրաթռիչ արծիւ մը թեւերը բաց , իր
տաշ քարերով , և այդ պատճառաւ - անշուշտ - մագիլներու մէջ բռնած է ոչխար , իսկ դեռ
 ԹԱԼԻՇ 17 ԹԱՇՆԻԿ

վերը կաթուղիկէի վերին ծայրը կայ աղաւ. թեան , նոյնպէս շինութեանց գործածեր են
նիի մը բարձրաքանդակը . ասոնցմէ դէպի ոչ սակաւ խաչքարեր : Սիսական 119–
արեւմուտք կը տեսնուի կատաղի առիւծի 125 , 251–2 : Ջալալեանց , Բ . 206–213 :
մը պատկերը , որ յարձակելով ամեհի ցու- Հնութիւնք վանորէից , Թ . 275 : Եւ այլն :
.
լի վրայ կ'ուզէ զայն խղդել : - Այս տեսակ ԹԱՆԱՁՈՐ կամ ԹԱՆԱՍԸՐ . —. կը գտնուի
բարձրաքանդակ պատկերներ կը տեսնուին այս անուամբ ձոր Բարձր Հայոց Դարանա-
ընդհանրապէս Հայոց հին եկեղեցիներու - ղեաց ( կամախ ) գաւառի մէջ :
վրայ : Եկեղեցւոյ Հիւսիսային կողմը վա ԹԱՆՈՒՐ . - Այլազգաբնակ գիւղ լեռնա-
յելչակերտ փոքրիկ կամարակապ մատրան յին Կիլիկիոյ , Զէյթունէ 5 ժամ հեռու :
մր արեւելեան կողմի կիսակործան պատը կը ԹԱՆՏՈՒՐԵԿ . Քրդաբնակ գիւղ , լեռ և
և
մնայ և դուռ մը նոյն կողմը , որուն վերը կի - գետ Այրարատայ -Ճակատք գաւառի - արև..
սաբոլոր քարի վրայ քանդակուած է հեծեալ մըտեան հարաւային կողմը :
երիտասարդ մը ՝ որ ձեռքը բռնած նիզակը ԹԱՆՏՈՒՐԼՈՒ . Տես ԹՈՆՏՐԻԿ :
ցցած է իր առջեւը կանգնած առիւծի մը ԹԱՆՑ • -- Գիւղ Չարսանճագի . 50 տուն
բերանը . առիւծէն վեր կայնաեւ յովազ , սիրա հայ և 10 տուն մահմէտական կայ : Հայերը
մարգ ևև ուրիշ թռչուն մը : Եկեղեցին ներ ունին Ս
]] . Սարգիս անուամբ եկեղեցի մը :
քուստ փոքր է, չորս որմափակ սիւներու Հողագործ են :
վրայ հաստատուած , համարեա բոլորովին ԹԱՇ¬ՊԱՇԻ ( Քարագլուխ ) .. - Հայաբնակ
ամբողջ է . ունի պատարագամատոյց աւագ գիւղ Ատրպատականի : 1887 ին գիւղիս վրա
սեղան՝ առանց վէմքարի , և կողմնակի րայ յարձակեցան չարագործներ և աւարե
երկու խորաններ , ուր տեղէն աստիճաններով - ցին Հայոց գոյքը ու ստացուածքը : Առաջ-
կ'իջնեն եղեր , բայց այժմ հողի և աղբի նորն՝ Ստեփանոս եպիսկոպոս Մխիթարեան ,
կոյտերու պատճառաւ յատակին Հաւասար խստիւ բողոքեց առ շահն , և բաւական փո
րեր է . ունի նաեւ վեց փոքրիկ խորաններ : խարինութիւն եղաւ Հայոց , և չարագործ-
վանացս - րոլոր արձանագրութիւնները ները բոլորովին անպատիժ չմնացին :
կը յիշեցընեն երկրորդ շինութիւնը : Արձա- ԹԱՇԼԸԽ . Տես ՔԱՐՀԱՏ :
-
նագրութիւններէն շատերը հազիւ մէկ դա ԹԱՇԼԸԿԷՉԻՏ • Հայաբնակ գիւղ Եօզ-
րու շրջան կը բոլորին , ԺԳ դարու կէսն ղատի , 14 տուն հայ բնակիչներով , առանց
մինչեւ ԺԴի կէսը , որոնցմէ կ'ստուգուի թէ եկեղեցւոյ և վարժարանի : Երբեմն թ . կա
վանքս ժառանգութիւն էր Պռօշեան տոհմի րապետ անուն եկեղեցի մը ունէին :
և կամ անոր իշխանութեան ներքոյ . այդ ժա ԹԱՇԼՈՒՃԱՆ կամ՝ ԹԱՇՈՒՃԱՆ . — Լեռ և

մանակին մէջ միայն երկու վանահայրեր կը գետ Այրարատայ Կոգովիտ գաւառի - հիւսի
յիշուին , մին ՝ Հայրապետ ՝ 1307 ին և միւսն ՝ սակողմը , Ճակատք գաւառի սահմանակից :
Եփրեմ ՝ 1345 ին : Եկեղեցին կը կոչուէր Ս . կայ նաեւ նոյն անուամբ այլազգաբնակ փոքր
Ստեփանոս Նախավկայ : կը յիշուի նաեւ գիւղ մը :
Ս . Նշան կամ Ս . Խաչ վարագայ անուամբ ԹԱՇԽԱՆ.. Հայաբնակ գիւղ - կեսարիոյ
սրբարան , և կը կարծուի թէ ՝ Հոս պահուած ջնորդական վիճակի մէջ : կայ Յարու
է նոյն մեծահռչակ խաչը , որ ուրիշ շատ թիւնեան վարժարան մը , 32 աշակերտնե
տեղեր եւս փոխադրուած է , իրրեւ Հայոց րով :
ԹԱՇՃԻ . -- Գիւղ Կեսարիոյ . 30 տուն
եկեղեցւոյ յոյժ նախանձելի սրբութիւններէն
մին : Տեղւոյս իբրեւ վերջին յիշատակ ՝ ֆաջ- հայ կան, որոնցմէ ոմանք բաղոքական են .
բերունին նշմարած է եկեղեցւոյ արեւելեան ունին - փոքրիկ եկեղեցի մը : Աղաւաղեալ
որմին վրայ ՌԺԴ ( = 1565 ) թուականը , հայերէն մը կը խօսին :
բայց արձանագրութիւնը շատ եղծուած լի ԹԱՇՄԱ . — Գետակ Այրարատայ Բագրեւ
նելուն չէ կարողացած կարդալ - վանացս անդ գաւառի մէջ , ձախակողմեան օժանդակ
քարերէն այլազգիները տարեր գործածեր են (Շեռեանի :
իրենց տներու կամ բակի պատերու շինու ԹԱՇՆԻԿ . Տես ՏԱՇՆԻԿ :
Բնաշխ • Բառարան Բ . 3
 ԹԱՇՈՒՃԱՆ 18 ԹԱՐԳՄԱՆՉԱՑ ԱՆԱՊԱՏ

ԹԱՇՈՒՃԱՆ • Տես ԹԱՇԼՈՒՃԱՆ : ռու . ունի սակաւաթիւ հայ և թուրք բնա

ԹԱՇՏԻՆ ՁՈՐ . Կը գտնուի Ատրպատա - կիչներ :
1
կանի Գարատաղ գաւառի մէջ : ԹԱՍՈՒ .-— Ամայի վայր Այրարատայ կոզ
ԹԱՊԱՆՈՎՑԱ • Տես ՍԵԼԱՆԻԿ : ովիտ գաւառի մէջ :
ԹԱՌԱԹՈՒՆ . Հայաբնակ գիւղ Սիւնեաց ԹԱՎԼՈՒՍՈՒՆ • Տես ԴԱՎԼՈՒՍՈՒՆ :
վայոց ձոր գաւառի մէջ : Ունի 232 - բնա- ԹԱՎՇԱՆԼՈՒ . — Գիւղ Սեբաստիոյ արեւ .
կիչներ , բաժնուած 28 տան : ելեան հարաւային կողմը , 7 ժամ հեռու .
ԹԱՌԱՄ . Լեռնակ Սիւնեաց Վայոց ձոր - 20 տուն Հայ կայ , և փայտաշէն եկեղեցի
գաւառի : մը Ս . Թորոս անուամբ :
ԹԱՌԱՄԱՂ . - Սակաւաբնակ Հայոց գիւղ ԹԱՎՇԱՆԼՈՒ կամ ԹԱՎՇԱՆԼԸԳ •
Մոկաց աշխարհի մէջ . ունի Ս . Աստուա- Գիւղ Կուտինայի ՝ 9 ժամ` քաղաքէն հեռու :
ծածին անուամբ եկեղեցի մը : 800 տուն բնակիչներէն 5 Օր հայ և մնա-
ԹԱՌԱՏԱՓ կամ ԹԱՌԵԱՑ ՏԱՓ • -
Հին ցեալք ՝ մահմէտական են : Հայերը ունին Ս .
աւերակ գիւղատեղի Սիւնեաց - Գեղարքունի Ստեփանոս անուամբ եկեղեցի մը և Ս . Մես
դաւառի մէջ : Սա մեր Աշոտ Ա թագաւորէն րոպեան վարժարան մը ՝ 40 աշակերտներով :
նուիրուած էր Սիւնեաց եկեղեցւոյն : կը գրտ ԹԱՎՇԱՆ – ՂԸՇԼԱԽ . Հայաբնակ գիւղ
նուի Գեղամայ ծովակի հիւսիսային եզերքի Այրարատայ Շիրակ գաւառի արեւելեան մա
վրայ , Սեւանայ կղզւոյն դիմաց : Աւերակնե սին մէջ : Ունի 1043 բնակիչ , բաժնուած
րուն մէջ կիսականգուն կ'երեւի եկեղեցին՝ 143 տան :
առանց արձանագրութեան , որուն շուրջը ԹԱՎՈՆՑ- Տես ԹԱՒՈՆՑ :
-
կան հնադարեան խաչքարեր : Սեւանցիք ԹԱՎՍԿԷՐ . Հին վիճակ Տայոց Ճակք
գիւղատեղւոյս Թառատափ անունը կու տան գաւառի :
և անոր առջեւի տափարակ տեղւոյն Մեծ ԹԱՎՐԻԶ . Տես ԴԱՎՐԷԺ :
տափ կ'ըսեն : ԹԱՐԳՄԱՆՉԱՑ ԱՆԱՊԱՏ . Կը գտնուի
ԹԱՌՁԵԱՆ : - վարդան ՝ կը յիշէ այս ա- Արցախի Գարդման (Գանձակ ) գաւառի մէջ,
նուամբ բերդ , ըսելով . « Թոռն Վիգենայ Մեծ Բանանց գիւղի արեւելահարաւն , հաս
Շահնշահ քեռորդի տեառն Գրիգորի կաթո- - զիւ երկու վերստ եռու , փոքրիկ բլրակի
ղիկոսի ... առեալ զիւրսն անկանի ի Սասունս , մը հարթ գագաթի վրայ , որուն երեք կող-
և անդ անկաւ ի ձեռս նորա Բէկ Դամուրն , մերը կը պատեն Ղաշխա - քար , Աչարի ծակ ,
որ էր իշխան ամենայն տան շահին . և առ Նալթոքեան , կարմիր – քար , Հին – ընապատ
նու ի նմանէ զբերդն որ Թառձեան կոչի , և Ճ –քար միմեանց կից լեռները . ասոնց
և ուխտիւ արձակեաց . որ և ստեաց ուխ- մէջ կը ձգուին Ծիրանաւորի և Անապատի
տին ի տիրելն իւրում աթոռոյ շահին , և ձորերը , որոնք միանալով կը կազմեն Բո-
զայն եւս և զամենայն Սասուն - եհան ի շանց ձորը : Տաճարը կառուցուած է կար
նմանէ )) : մարակապ և անսիւն, անտաշ քարերով ,
ԹԱՌՆԱԳԻՒՏ . Արցախի Տիգրանակերտ 15 , 55 մետր երկայնութեամբ և 9 , 25 մ .
գաւառի մէջ կայ - այս անուամբ նոր բեր լայնութեամբ : Ունի փոքր խորան մը հիւ
դակ մը , շինուած - ամբողջապէս սրբատաշ սիսային կողմը և աւագ խորան մը , չորս
քարով: Թառնագխտ կը կոչուէր երբեմն նեղ լուսամուտ , երկու դուռն հարաւային և
Շահ – բուլաղ գաւառը : արեւմտեան կողմերէն , աւանդատուն մը և մի
ԹԱՌՆԻՍ • - Հին գիւղ Այրարատայ , որ փոքր գաւիթ : Արեւմտեան դրան ճակատա,
ժամանակաւ -Հայոց Թառի վանաց կալուած - կալ քարը հին գերեզմանի մը խաչքարն
ներէն էր : է հանդերձ յիշատակարանաւ և ՌՀԹ
ԹԱՍՄԱԼՈՒ • Գիւղ - Ատրպատականի ( = 1630) թուականաւ : Տաճարէն քիչ մը
Ուրմիոյ գաւառակի . 10 տուն հայ կայ : հեռու կը գտնուի համեմատաբար աւելի
ԹԱՍՄԱՁՈՐ : --- Գիւղ կարնոյ առաջնոր լաւ շինուած գմբէթաւոր զանգակատուն սը ,
դական վիճակի , քաղաքէն 1 ° 4 ժամ հե 1831 թուականաւ արձանագրութեամբ : Ա-
 ԹԱՐԳՄԱՆՉԱՑ ՎԱՆՔ 19 ԹԱՐԹԱՌ

նապատիս հիւսիսային կողմը կը նշմարուին վանքս - ունի իրր - 200000 հարիւրակալ

պարսպի մնացորդներ , իսկ արեւելեան կող- տեղ , բաղկացած վարելահողերէ , մարգա-
մը կան 10 թաղակապ խուցեր , բաւական դետիններէ և փոքրիկ անտառէ սը : Ունի
անվնաս մնացած : Արեւմտեան կողմը ձորի ամուր շրջապարիսպ , ութ խուց , պարտէզ ,
ձախ կողմի բարձրութեան վրայ կայ աւե մեղուանոց , կամուրջներ և պատուական
րակ մատուռ մը , որուն մէջ դրուած են ու աղբիւր մը , որ ըստ աւանդութեան Ս ․ Մեսս
թը հնաձեւ քարէ խաչեր : իրը սեփակա րոպի հրաշքով բղխած է : Վանքս պայծառ
նութիւն ունի այգի մը և բազմաթիւ ընկու վիճակի մէջ է և նորոգուած . հանգուցեալ
զի ծառեր հարաւային ձորի մէջ : - Ար Գանձակեցի Ներսէս — բէկ Տէր Ներսիսեանցը
ցախ , 285–286 : Գանձակի գաաս , Ա. իր խնամակալութեան միջոց , անձնական
134-135 . գումարներով
ամէն և նուիրատուութեամբ
ԹԱՐԳՄԱՆՉԱՑ ՎԱՆՔ • — Կը գտնուի Ար- - ջանք ըրած է վանացս պայծառութեան - և
ցախի Գարդման (Գանձակ ) գաւառի մէջ , վերակենդանութեան համար : Արցախ ,
Խաչկապ գիւղի Հիւսիսային կողմը , հազիւ 288–291 . Գանձակի գաա , Ա ․ 132–3 :
չորս վերստ հեռու գեղեցիկ
սարահարթի մը վրայ : խա-
չաձեւ է տաճարը և գմբէթա-
ւոր , 11 մ . երկայն և 10,25
մետր լայն : Ունի մի աւագ L
երկու փոքր խորան ,
երկու
և
խորհրդարան , մէկ դուռ և տա-
սը լուսամուտ : վրան կայ ՆԼԸ
( = 989 ) թուականը , որ թե.
րեւս Հիմնարկութեանը լինի ,
թէ և ուանդութիւնը կ'ըսէ , թէ
Հիմնուած է Երդ դարու մէջ ,
Ս . Մեսրոպի ներկայութեամբ :
S. NAHARED.
Տաճարի կից կայ գաւիթ , եր-
կու խաչաձեւ կամարներու վը 10 • Թարգմանչաց վանքի տեսարանը :
րայ , կառուցուած 1800 թուին
Սամուէլ եպիսկոպոսի - վա
նահայրութեան օրով . ունի արձանագրու ԹԱՐԹԱՌ . —1 Արցախի ամենամեծ գետն
թիւն . գաւթի մէջ ամփոփուած են վանա . և փառքն ու պարծանքն է , որուն ակունք-
հայրերու մարմինները : Վանքս ունի նաեւ ները կը բղխեն Ըոքրի խոռ կամ Ռումբա
զանգակատուն սրբատաշ քարերով շինուած սար - լեռնաշղթայի Արցախահայեաց , Մռաւ
1856 թուին Գանձակեցի Պօղոս Ամիր սարի հարաւահայեաց և Ծար գաւառի արեւ .
խանիանցէն: վանքիս մէջ կան երեք ձե ւելա — և հիւսիսահայեաց լանջերին : Միջին
ռագիր աւետարաններ , որոնցմէ մին նշա- - վտակը կը հոսի սրընթաց Ծար գիւղաքա
նաւոր է իր նկարներով և յիշատակարան - ղաքի հարաւային կողմով , որուն կը խառ
ներով . յիշատակ է Գրիգոր Սիւնեաց իշ- նուի վերին Ջերմուկը կամ Fարի վտա
խանի , 1312 թուին ադարայ վանքին կը : Ասոր առաջին օժանդակը զմայլելի ջրր
նուիրուած : Միւս հնութիւններէն նշանաւոր - վէժներ կազմելով կը հոսի Ծարի հարաւային
է եպիսկոպոսական կերպասեայ թագ մը ձորով և կը միանայ Միջին վտակին : Եր-
1640 թուականէն , նոյնպէս եմիփորոն մը : րորդ վտակը կը հոսի Ծարի հիւսիսակող
Մասունքներէն նշանաւոր է Ս . Ստեփանոս մէն և միանալով ուրիշ վտակի մը հետ կը
Նախավկայի մասունքը , զոր նուիրեր է խառնուի Միջին գետակին Ծարի ստորոտը :
վանքին իգնատիոս եպիսկոպոսը 1558 ին : Միջին գետակը ընդունելով յիշեալ վտակ-
 ԹԱՐԽԱՆԼՈՒ
ները կըվազէ խոր և աւազակներու - որջ - ւառի , Պալաժուր նշանաւոր լերին ստորո
եղած ձորէ սը և երկու կողմէն կ'ընդունի տը , Եղեգիսէն երկու ժամու ճանապարհ
ուրիշ շատ վտակներ : Չորրորդ վտակը կը
սկզբնաւորէ Ըռմբիխոռէն և իր աջ ու ձախ
կողմերէն ստանալով առուակներ՝ կը հոսի
դէպի հիւսիսային արեւելք : Հինգերորդ , վե
ցերորդ և եօթներորդ վտակները կը սկսին
Մռաւի հարաւահայեաց լանջերէն , կ'անց- - կոգովիտ գաւառի , Բայազիդի արեւելակող-
նին Լեւա գիւղի աջ ու ձախ կողմերով , մը , երկու կամ՝ երեք մղոն եռու :
նախ կը միանան չորրորդ վտակին և ապա
Միջակ գետակին : Թարթառ այս ջրերը իր
մէջ ամփոփելէ վերջ , իր ձախ կողմէն կ'ըն .
դունի ուրիշ մանր ջրեր , ապա Թրղին գեշ - կոց մը :
տակը , որ կը բղխէ Մռաւ սարի վերին
մասի հարաւահայեաց լանջերէն , մութ մութ
ձորերով և Երեք– Մանկունք վանքի արեւ
մըտեան և հարաւային կողմի ձորով հոսե
լով կը միանայ Թարթառին Ջրաբերդ ամ
րոցի արեւմտեան ի վիքահերձը քերելով
Թարթառի ձախ կողմէն ընդունած վերջին
ջուրը Ջրվշտիկ վտակն է և Դոնի – շէնի NL
Մատաղիս շէնի առուակները : իսկ աջ կող-
մէն կ'ընդունի քանի մը առուակներ , որոնց
գլխաւորներն են Դութխու գետակը , Հաւքա-
խաղացի , Խաթրա վանքի , վաղահաս գիւղի և
Ամենափրկիչ վանքի վտակները : ինչպէս
Նեղոս գետը պատճառ է Եգիպտոսի առա
տութեան և աժանութեան , նոյնպէս է և
Թարթառ նկատմամբ Արցախի , վասն զի
բազմաթիւ առուներով կը ջրէ Ուտի Առանձ .
նակ և ուրիշ գաւառներ : Այս է հին պատ
միչներու Տրտու կոչած գետը , որուն վրայ
հայ աշուղ մը թուրքերէն երգ մը յօրինած
է : --
- Արցախ , 7–8 :
ԹԱՐԽԱՆԼՈՒ . — Գիւղ Արցախի այժմեան
Զար գաւառի , որուն բնակիչք թէեւ թուրք
ին , բայց մէջը կան հայ քրիստոնէական
մնացորդներ :
ԹԱՐՍ — ՉԱՅ • - Վտակ Արցախի . աջակող-
մեան օժանդակ Աղստեւ գետի :
ԹԱՐՍՈՒՍ . Տես ՏԱՐՍՈՆ:
ԹԱՐՔՈՒՆԻ . - Գիւղ կարնոյ . 52 տուն
հայ և 6 տուն մահմէտական բնակիչներով :
Հայերը ունին Ս . Յակոբ անուամբ եկեղեցի
և վարժարան : Հողագործ են : Արքունի
նուասր եւս յիշած ենք գիւղս ի կարգին :
ԹԱՑՈՒ . Գիւղ Խիզան ( Աղձնիք) գա.
20 ԹԱՓԱՐԱՒԱՆ
հեռու դէպ ի հարաւ : -Ունի 45 տուն հայ
բնակիչ :
ԹԱՒԻ կամ ԹԱՊՈՒ . Հանգրուան Ա.յ-
րարատայ Բագրեւանդ գաւառի մէջ :
ԹԱՒԼԷ • Աւերակ գիւղ Այրարատայ
-
ԹԱՒԿԸՆԷՐ . Հայաբնակ գիւղ Բարձր
Հայոց Դարանաղի (Կամախ ) գաւառի : Ունի
Ս .. Աստուածածին անուամբ եկեղեցի և ծաղ
ԹԱՒՈՑ , ԹԱՎՈՆՑ կամ ԹԱՒՍ . Գիւղ
Այրարատայ Հաւնունեաց գաւառի մէջ , Աւ-
նըկայ Հիւսիսային կողմը :
ԹԱՓԱՅ կամ ԹԷՓԷ . -— Գիւղ Բալուի ,
վեց Ժամ հեռու ՝ արեւմտեան հիւսիսային
կողմը : Ունի 50 տուն հայ , Ս . Մինաս ա
նուամբ եկեղեցի և ծաղկոց մը : - Այս աս
նուամբ գիւղ մ'ալ կայ Ատրպատականի Որ-
միոյ գաւառի մէջ , ուր 1886 ին Պարսից և
Հայոց մէջ դէպք մը պատահեցաւ :
-
ԹԱՓԱՆԼՈՒ . — Գիւղ Բամպակաձոր գա
ւառակի , Նալպանտլու գիւղի Հիւսիսային
արեւելեան կողմը , երկու վերստ Հեռու :
Ունի իբր 60 տուն բնակիչներ Բասենէ գաղ-
թած :
ԹԱՓԱՍԱՐ . Լեռ Սիւնեաց Ծղուկ գա
ւառի , Տաթեւու արեւելեան հարաւային
կողմը :
ԹԱՓԱՎԱՆՔ . Տես ՏԱՓԱՎԱՆՔ :
ԹԱՓԱՐԱՒԱՆ կամ ՓԱՌԱՒԱՆՈՒ ԼԻՃ •
Գուգարաց Ջաւախք գաւառի ամենէն նշա.
նաւոր լիճն է , որ տարածուած է գաւառին
արեւելահիւսիսային սահմանները . ծովի մա
կերեւոյթէն բարձր է 6876 ոտնաչափ : Մա-
կերեւոյթի տարածութիւնն է 30 քառակու
սի վերստ , իսկ խորութիւնը ՝ մօտաւորապէս
8 սաժեն : Ջուրը անուշահամ և պարզ
է : Մէջը կը թափին հետեւեալ վտակները ,
հիւսիսէն ՝ Ղրրխ – բուլախ , արեւելքէն ՝ Մա-
կարդարա – սու և Մարսեվու գետակները ,
արեւմուտքէն՝ Տամբովկու : Հիւսիսային կող-
մէն դուրս կը հոսէ Թափարառան— չայլը ,
որ Ախալքալաքի ամենամեծ և նշանաւոր
գետն է : Սա հոսելով դէպի հարաւային
 ԹԱՔԱ 21 ԹԵՂԵՆԵԱՑ ՎԱՆՔ

րեւմուտք ՝ Ղաւուրմա գիւղի մօտ կը խսո . գաւառի . ունի 50 տուն բնակիչ , 4 Օր թուրք
նուի Սաթխայի գետակի հետ և ապա դէպի և 10 ը հայ :
արեւմտահիւսիս հոսելով՝ կ'անցնի Ախալ- ԹԵԶԱՆՈՑ — ՇԱՄԲ . — Այրարատայ Շիրակ
քալաքի արեւելեան կողմի ձորէն , կ'ընդու . գաւառի մէջ . կը յիշուի Հոռոմոսի վանաց
նի իր մէջ փոքրիկ վտակներ , ապա դէպի արձանագրութեանց մէջ :
հիւսիս դիմելով կորխ գիւղի մօտ կը խառ ԹԵՂԵՆԵԱՑ ՎԱՆՔ կամ ԹԵՂԵՆԻՔ .
նուի Մեծ ջրի հետ , ու դէպի արեւմուտք Երբեմն հռչակաւոր վանքս կը գտնուի Այ-
հոսելով , խըրթըզ գիւղի առջեւ կը թափի րարատայ Նիգ գաւառի մէջ , որ իր անու
կուրի մէջ : Ձմեռը Թափարաւան լիճը - րո- նը առած կը թուի թեղի ծառերէ : Նշա-
լորովին կը սառի : Լճէն կ'որսան սեր , արա նաւոր էին վանացս միաբանները ազգա
պրալըխ (գեղարքունի) , պաչիան , տազան և յին եկեղեցւոյ - աւանդութիւնները հաստա
մուրծա անուամբ ձկներ , սակայն այնչափ տուն պահելոխին . այդ պատճառաւ Ներ-
քիչ քանակութեամբ , որ միայն շրջապա . սէս Շնորհալի հայրապետը խնդրեց այս
տող քանի մը գիւղերը կ'օգտուին : Լճիս - վանքէն և բերել տուաւ Ժամասացութեան
ափունքը կան երկու ամրոցի աւերակներ . օրէնքները , վասն զի ասոնցը կը զանազա
մին՝ արեւմտեան կողմը անմիջապէս ափուն. նուէր ուրիշներէն , մանաւանդ երեկոյեան
քը , միւսը ՝ հարաւային կողմը Փոկա գիւղի . Ժամասացութիւնը : Վանքս չի յիշուիր հնա
մէջ : Ըստ աւանդութեան , լճիս ափունքը , գոյն հեղինակներէ , առաջին անգամ կր
հիւրասէր ձկնորսներու խրճիթի մէջ հանգըս . յայտնուի դարու սկիզբը , երբ վահան
տացեր է Նունէ կոյսը Մցխիթա գացած Գողթնացին ուխտի եկաւ ոս : - Ասողիկ ՝
պահուն : — Ջախք 17–18 : (Գ . Թ) կը յիշէ - վանքս հետեալ տողերու
ԹԱՔԱ կամ՝ ԴԱՔԱ • Քաղաք Հնդկաս մէջ , ըսելով . « Կիրակոս գծծակերպ գիտնա
տանի , ուր կան 30 տուն Հայեր . ունին կանն , որ վարուք առաւել քան թէ բանիւք
Ս . Յարութին անուամբ եկեղեցի մը 1781 ին վարդապետէր. որ բնակէր յոլովակի յանա-
կառուցուած : Շատ նշանաւոր եղած է հոս պատին , որ Թեղենիսն կոչի ի Նիգ գաւառի
աղա Յարութիւն Միքայէլեանը , որուն ան Հօր Երեմիայի ճգնաւորի Քրիստոսի և
բաւ ճոխութիւնները սպառեցան ծուխի պէս ընկերակցի իմոյ » : Ասկէց կը յայտնուի թէ
մահէն վերջ 1824 թուին : Հայ բնակիչնե . Թեղենիք Հին էր քան Աբասայ օրով հաս
րու մեծ մասն ժամանակաւ կալուածատէր . տատուած միւս վանքերը և անոնց նման
ներ էին և յաջող բաղդ ունէին . էին գրե ալ չէր , այլ առանձնակեաց նախնեաց հար
թէ 100 տուն : Ի հնուց մնացած կալուած մեմատ , անոր համար անապատ կը կոչուի :
ներով կը մատակարարուին հայ քահանային - կը գտնուի անապատաձեւ տեղ մը , կէս մը-
և պաշտօնէից պէտքերը : ղոն Թեղուտ գիւղէն հեռու դէպի արեւելք ,
ԹԱՔԵԱԼԹՈՒ . Տես ԲԱՐԴՈՂ : Հրազդան գետոյն խորաձորին վրայ : Այժմ՝
- Սրագագաթ լեռ
ԹԱՔԵԱՏՕԼՏՈՒՐԱՆ • բոլորովին ամայացած է , և հազիւ հետքե
Սիւնեաց վայոց ձոր գաւառի մէջ . 9000 րը կը մնան . ինչպէս փոքրիկ խաչաձեւ եկե.
ոտնաչափ բարձրութեամբ : ղեցւոյ մը մէկ պատը՝ կարմիր քարերէ շի-
-
ԹԲԼՂՈՒ ՇԷՆ . — Արցախի Խաչեն գաւա. նուած , որ կ'ըսուի թէ կործաներ է երկրա-
ռի մէջ . հիմնուած է առուակի մը ձախ և շարժէ 1827 ին . արձանագրութիւն - չյայտ
զերքը : Բնակիչները գաղթած են Մեծ Սիւ- - նուեցաւ ամենեւին , միայն քանի մը տանց
նեաց Մաղաւուզ գիւղէն . օդն և կլիման մնացորդներ կան եկեղեցւոյ հարաւային և
ծանր ու տեսարանը խեղդուած : - Ունի 22 - արեւմտեան կողմերը: Շնորհալւոյն Ժամա
տուն . եկեղեցին Քոլատակ գիւղին է .. քա- նակ ուրիշ անգամ մը եւս կը յիշուի վանքս ,
հանան կու գայ Ծմակահողին : հոն գալովը Յովսէփ Դունեցի վկայն , որ
ԹԵԱՏԻՍ • ― Լեռնաբլուր Այրարատայ ազգաւ տաճիկ էր և հաւատաց ի Քրիստոս ,
Կոտայք գաւառի : որ ծեծուելով օրէն , ( ելեալ գաղտ ի ծնո .
ԹԵԹԿԵՐ • - Գիւղ բարձր Հայոց կարնոյ ղացն գնաց առ Սարգիս ճգնաւորն ի թե.
 ԹԵՂՈՅԿԻՑ 22 ԹԷԶԷԿՃԻ

ղենիսն . և նա քաջալերեալ յորդորեաց զնա այս գիւղէն երկու օրիորդներ , մին իր չորս
• ի հաւատս Քրիստոսի . և ասաց շրջել ընդ որբ և նորատի քոյրերու , և միւսն իր չորս
վանորայսն . և նա առեալ զաղօթո սրբոցն՝ եղբօրորդւոց ապրուստը հայթհայթելու հա
ել և գնաց ի Հաղբատ » . և դառնալով Դուին՝ մար , առնական կերպարանքով Կ . Պոլիս
նահատակուեցաւ 1170 թուին : - վանացս եկած ՝ զանազան շինութեանց մէջ գործաւո-
մէջ գրքի մը ընդօրինակողը 1178 ին , կը րութիւն կ'ընէին , և չկրնալով դիմանալ աշ-
յայտնէ եկեղեցւոյն և միաբաններէն ոմանց խատութեանց ՝ օր ընդ մէջ կը հիւանդա-
անունները . « Գրեցաւ ձեռամբ Թադէոսի և նային և կը գիշերէին Փերա հին պանդոկի
վարդանայ... ի թուականիս Հայոց ՈԻԷ . մը խաւար ու խոնաւ խորշերու մէջ : Ժա-
ի սուրբ յանապատիս Թեղենիս , ի Ս . Կա- մանակին պատրիարքական փոխանորդ Տ .
թողիկէ դրանս ... և տուաք զսա հոգեւոր Գէորգ Ծ . Վ. Իւթիւճեան ( այժմ եպիսկո
եղբօր մերոյ Աւետեաց , որ տառապէր տար պոս ) , իմանալով գթացաւ և եկեղեցեաց մէջ
աշխարհիկ ի գիւտս մակացութեան գրոց » : հանգանակութիւն ընել տալով ՝ իրենց գիւղը
Ասկէց յայտնի կը տեսնուի , որ վանքս ոչ ղրկեց յիշեալ օրիորդները և փոքր ի շատէ
միայն աղօթից և ճդնութեանց վայր էր , այլ բաւական ապահովցուց որբերուն ոգեպահի
և դպրութեանց : ԺԳ դարու սկիզբնե կը : Թեղուտայ Ս . Յովհաննես վանքը,
րը ժամանակին երեւելի վարդապետներուն Նեբրովթ լհարն մէկ կողման ստորոտը գրեթէ
հետ , որոնք ժողովեր էին Լօռիի մէջ Զա- լեռնաձորակի մը մէջ կառուցուած է կոփա
քարիա Սպասալարի խնդրոյն համար , կի- ծոյ քարերով : Ունի գեղեցիկ դիրք ու տե.
րակոս պատմիչը կը յիշէ նաեւ « զՍուրբիկն սարան և զօրաւոր կազմութիւն , միայն
( ըստ այլոց Տուրքիկ ) ի Թեղենեաց , որ ճարը բաւական մութ է . արտաքին հսկայ
բարիոք կարգաւորեաց զվանքն , զամենայն պարիսպները երկրաշարժէ փոքր մասամբ
ինչ հասարակաց լինել և առանձին ոչինչ քայքայած են : Ունի քանի մը սենեակներ ,
ստանալ » : Այրարատ , 256257 : բաւական ոչխար և արջառ . թեմերը երկու
ԹԵՂՈՅԿԻՑ . Տես ԿՈՎՍԱԿԱՆ : գիւղ են . գրական կեանքէ և դպրոցէ զուրկ
ԹԵՂՈՒՏ • Գիւղ Բաղէշի -Ախլաթ գա է : - Նկարգը ․ ուղեւորութին , Ա. 89–92 :
ւառակի , Ս . Յովհաննէս վանքէն : ժամ ԹԵՂՈՒՏ • Գիւղ -Բարձր Հայոց կամախ
հեռու : Ունի 200 տուն զուտ հայ , տաճա- (Դարանաղի ) գաւառի . 40 տուն հայ և 20
րաւոր եկեղեցի մը ՝ երկրաշարժէ քիչ մը վնաս տուն մահմէտական կան : - Հայերը ունին
սուած և վարժարան մը : Գերեզմանատունը վարժարան և Ս . Գեորգ անուն եկեղեցի :
շատ կանոնաւոր է , ուր կը գտնուին բազ- Հողագործ են :
մաթիւ գեղեցկաքանդակ տապանաքարեր : ԹԵՂՈՒՏ կամ ԹՂՈՒՏ . Երբեմն Հայաս
Գիւղիս շուրջը տեղ տեղ բարձր բլրակաց բնակ և այժմ այլազգաբնակ գիւղ Այրա-
վրայ անկուած են խաչքարեր՝ ցաման խաչ րատայ Նիգ գաւառի մէջ , որուն մօտ է Թե
կոչուած : Երբ երաշտութիւն , ցորենի և ու ղենեաց վանքը :
րիշ արմտեաց արմատները կտրող մարախ —
ԹԵՂՈՒՏ • Աւերակ գիւղատեղի Արցա-
կամ ուրիշ բնական պատիժ մը հանդիպի , խի Զաւէ գաւառի մէջ :
այն ատեն գիւղացիք ամբողջովին հսկումով ԹԵՒ. — Գիւղ Թորթումայ ( Բարձր Հայք) ,
պատարագ մատուցանել և քար օծել կու հիւսիսային կողմը :
տան , և այդ քարը կը կանգնեն բլրան մր
ԹԶԵՆԻ .. — կը յիշուի վայոց ձորի ( Սիւ-
վրայ ի բարձումն երկնային ցասման : 1881 նիք ) Նորավանքի հիւրանոցի արձանագրու
թուին սոսկալի երկրաշարժ մը տակնուվրայ թեան մէջ :
ըրաւ այս գիւղը . բնակարաններու մեծ մա ԹԶԵՆՒՈՅ ՋՈՒՐ . —կը յիշուի Սիւնեաց մէջ :
որ փլան և ժողովուրդը ծայրագոյն թշուա- ԹԷԶԷԿՃԻ . Գետ Այրարատայ Ճակատք
ռութեան ենթարկուելով ՝ ոչ միայն արք այլ գաւառի , որ կը ձեւէ արեւմտեան սահմանը
և կանայք և օրիորդք ստիպուեցան պանդըխ. և հիւսիսէն արեւելք դառնալով կը կոչուի
տիլ պարտք վճարելու համար : Նոյն տարին Զաղարան և Երասխ կը թափի :
 ԹԷԶԾԱՐԱՊ 23 ԹԷՀՐԱՆ

ԹԷԶԽԱՐԱՊ . Տես ՎԱՂԱՒԵՐ : րան և առաջին անգամ տեսնելով բրինձ ,

ԹԷԻ . Տես ՏԵՀԻ : շատ հաւներ է և շարունակ բրինձէ փլաւ
- ոււտելու համար հիմներ է Թէհրանը Մա-
ԹԷԼԱՒ . Ռ . Teaa6b . — Գաւառական քա
ղաք Տփղիսու նահանգի մէջ , Տփղիս քաղա- - զանդարանի մօտ : Շինուած է արեւելեան
քի արեւելեան հիւսիսային կողմը : Դիրքը ճաշակով . փողոցներու մեծ մասը կեղտոտ
լաւ , կլիման հիանալի է . բնութիւնը քաղաքս են ու նեղ . բայց վերջերս սկսեր են եւրո
օժտեր է ամէն տեսակ բարիքներով : Նշա- պական ձեւով լայն ծառուղիներով փողոց-
նաւոր է ազնիւ և առատ գինին : Ունի մօտա- - ներ շինել : Տները Պարսկաստանի շատ քա-
ւորապէս 12000 բնակիչ , 10000 ը հայ , ղաքներու նման , շրջապատուած են պարըս-
իսկ մնացեալք՝ վրացի , ռուս , և այլն : Հայե . պով. և կարելի է ըսել , շատ քիչ բացա
րը գաղթած կը համարուին ԺԴ և ԺԸ դա- ռութեամբ լուսամուտներ ունին դէպի փո
րերու մէջ : Ըստ հոգեւոր վարչութեան կը ղոցը : Ամեն տուն ունի իր առանձին աւա
պատկանի Վրաստանի և Իմէրէթի թեմին : զանը ու ջրամբարը : Թէհրան ըստ պարսիկ
Հայերը ունին մի քանի եկեղեցիներ , որոնց վիճակագրութեան • ունի 500000 բնակիչ ՝
անունները մեզ յայտնի չեն , ինչպէս նաեւ զանազան ազգութեանց պատկանող . մեծա-
ուրիշ կարեւոր տեղեկութիւններ . ունին նաեւ մասնութիւն կը կազմեն Պարսիկները , ապա
արական և իգական վարժարաններ : 1860 Թուրքերը (մոնղոլական և պարսկական խառ
թուին հիմնուեցաւ տղայոց հոգեւոր դպրոց , նուրդէ ծագած ցեղ մը) , յետոյ Հրէաներ և
որ կը կառավարուէր եկեղեցւոյ արդիւնքէն - Հայեր . ասոնցմէ զատ կայ համարեա եւ
―
ևև քաղաքացւոց նուիրատուութենէն : Թէ . րոպացի բոլոր ազգութիւններու պատկանող
լաւի գաւառի մէջ կան իրր -40 գիւղեր , որ փոքրաթիւ հասարակութիւն մը : Հայ բնա
րոնց մէջ կը բնակին քիչ կամ շատ թուով կիչներու թիւը կը հասնի 350 տան ( ըն
Հայեր ՝ վրացիներու հետ . ամբողջ գաւառի տանիքի) , որոնք զանազան Ժամանակաց մէջ
մէջ 10000 է աւելի հայ կան , առանց հաշ- - գաղթած են Դավրէժն, Նոր – Ջուղայէն ,
NLռելու քաղաքի մէջինները : Ռուսաստանէն և Պարսկաստանի այլ և այլ
ԹԷԼԻ ՀԱՄՏՈՒՆ . Տես ԹԻԼ ՀԱՄՏՆՈՅ : հայարնակ գիւղերէ : Հայերը մեծաւ մասամբ
-- Լեռ Այրարատայ Շի-
ԹԷԼԻՆԳԱՅԱ • լուսաւորչական են բաց ի քիչ թուով կա
րակ գաւառի մէջ : թոլիկներէ և բողոքականներէ : Ունին երկու
ԹԷՀՐԱՆ • Գ • TÉHÉRAN . Պրսկ . ol . եկեղեցի , մին՝ Ս . Թադեոս և Բարդուղիմեոս
Մայրաքաղաք Պարսկաստանի , Իրագ անուամբ , կը գտնուի Շահ - արդօլ – ազիք թա-
Աճէմի նահանգի մէջ , կը գտնուի հարթ ղի մէջ , կառուցուած է նախնի գաղթական.
տարածութեան մը վրայ . իւսիսային կող- ներէ : Սա թէեւ փոքր մատուռի նման բան
մը կը ձգուի Էլբուրզ շղթան , որուն մէջ կը մ’է և շատ քիչ ծուխ ունի , բայց նշանա-
բարձրանայ Տէմավէնտ գագաթը , մա
ւոր է բակը գտնուող գերեզմանատնով , ուր
18000 ոտնաչափ բարձրութեամբ : Կրկնա տեղ բացի քանի մը նշանաւոր եւրոպացի
պարիսպ է և " հողապատնէշ . ունի լայն դեսպաններէ և հռչակաւոր Հայերէ , ինչպէս ,
խրամ : (Օդն AL ջուրը ՝ լաւ , կլիմայն՝ բաւա- արքունի բժշկապետ Դաւիթեանի և իր որդի
կան բարեխառն , բայց ջուրերը ընդՀանրա- արքունի երկրաչափ - Սողոմոն խանի , կան
պէս աղտոտ են , վասն զի ճանապարհները նաեւ Վալթէր Սկոթի որդւոյ և վրաց թա
միշտ բաց են , և բնակիչները առհասարակ - գաւորի մը գերեզմանները: Միւս եկեղեցին
քաղաքին ներսն ու դուրսը ճերմակեղէններ Ս . Գեորգ ՝ կը գտնուի Ղազւին թաղի մէջ ,
րը կը լուան այդ ջուրին մէջ , և միւս կող- կառուցուած է վերջին ժամանակաց մէջ ,
մէ կը խմեն , այն նախապաշարմամբ , թէ 1884 ին , ուստի և աւելի ընդարձակ և յար-
ջուրը կեղտոտութիւն չի վերցուներ : Քա- մարաւոր շէնք է . ասոր մօտ կը գտնուի Հա-
ղաքս հիմնուած է Բէրիմ – խանի օրով, ա յերու Առաջնորդարանը : Հայերը ունին երկա
ւանդութեամբ կը պատմուի թէ ՝ Բէրի – թան սեռ Հայկազեան վարժարան մը չորս դաս
1757 ին Շիրազէն արշաւեր է Մազանդա - սարանով . հիմնուած է 1891 թուին - Ու
 ԹԷՀՐԱՆ 24 ԹԷՀՐԱՆ

սումնասիրաց ընկերութեան հովանաւորու - որոնք գլխաւորապէս կը զբաղին ոսկերչու

թեան ներքեւ : Հայկազեան վարժարանը ու թեամբ , դերձակութեամբ, Հիւսնութեամբ և
նի 70 աշակերտներ և 30ի չափ աշակեր- - կօշկակարութեամբ : Հայ տղամարդիկ կը
INL
հիներ : Թէհրանի Հայերու միակ ուխ հագնին - եւրոպական և պարսկական նոր
տատեղին է մօտակայ հայաբնակ վանակ տարազ . իսկ կանայք առանց բացառութեան
գիւղը , ուր կը գտնուի ձե
ռագիր թղթեայ աւետարան
մը և կայ Ս . Մինաս անուամբ
եկեղեցի մը : Հոս ուխտի կ'եր
թան ամէն կիրակի , որով-
հետեւ ուխտագնացութեան ա-
ռանձին օր նշանակուած չէ :
Թէհրանի Հայերէն ոմանք

Թէոդոսիայի
տեսարանը
արժանացեր են կառավարա

առնուած
նկարէ
կան բարձրագոյն պաշտօննե

11.
հին
րու և շքանշաններու , ասոնց

:
մէջ ներկայիս առաջին տեղը
կը բռնէ Միրզայ Մարտիրո
սեան Ամիրթումանը ( որ բժ .
Դաւթեանի Յովհաննէս խան
եղբօր որդին է ) , ասոր տրա-
մադրութեան տակ կը գրտ
նուի « Ղազախ » զօրքերու
NL
հազին վաշտ մը : Հայերը
նին տպարան մը . ուր երբեif ն
Հրատարակուեր է Աստղ
րեւելեանշարաթարթերթը :
1896 թուին Թէհրանի մէջ
սկսաւ հրատարակուիլ Շաիղ
անուամբ շաբաթաթերթ մը ,
բայց երկար կեանք չունե.
ցաւ :: Հայերը ունին նաեւ
« Րաֆֆի » անուամբ ընթեր
ցարան —գրադարան մը : Նոր
կը տեղեկանանք , որ Պարո-
կաստանցի հայ երիտասարդ
VALLOU

գործարանապետ մը ՝ Պ . կ .
GHED

Աւետեան՝ իր նշանտուութեան
և ամուսնութեան առթիւ ,
30000 րուրլի նուիրեր է ՝
Թէհրանի մէջ իր ամուսնոյն
անուամբ աղջկանց վարժարան մը - բանա. վրացա □ եւրոպական տարազ : կը խօսին զա
լու համար : Թէհրանի վաճառականա նազան բարրառներ, այսինքն Ռուսահայ և
-
պետն է Աղա – Սեթ անուամբ հայազգի մը , Թրքահայ այլ ևև այլ բարբառներ : Քաղա
որ իրօք պատիւ կը բերէ հայութեան : Հա- - քիո տիրող լեզու « Ֆասի » պարսկերէն է .
.յերը կը պարապին մեծ մասամբ և օղեվա բոլոր Հայերր լաւ գիտեն այդ լեզուն :
ճառութեամբ : կան նաեւ արհեստաւորներ՝ Թէհրան ունի 12 դուռ , որ պարսկական
 ԹԷՃԻՐԱՊԱՏ 25 ԹԷՈԴՈՍԻԱ

ճաշակաւ զարդարուած են , և պահապաննե ԹԷՈԴՈՍԻԱ , ՖԷՈՏՈՍԻԱ , ԿԱՖԱ կամ ՔԷ-

րու հսկողութեան տակ են թէ մաքսանեն. ՖԷ . Ռ . 6eoAocia . --- Հին , պատմական ,
գութեան և թէ ուրիշ պատահարներու դէմ : նշանաւոր և գեղեցկադիր ծովահայեաց քա-
Ունի ընդարձակ կամարաձեւ շուկայ սը . ղաք Ռուսիոյ , Տաւրիական թերակղզւոյն
արհեստաւորները խառն ի խուռն են . մեծ արեւելեան ծայրը , Սեւ ծովուն եզերքը , իր
մասաքբ ռուսական ապրանքներ կը ներմու : անուամբ կոչուող ծոցի կամ խորշի մը վը-
ծեն և շատ սուղ կը վաճառեն: 1891 րայ : Փրկչական թուականէն 600 տարի
թուին Թէհրանի մէջ մեռաւ Պարսից կա առաջ նշանաւոր եղած է Թէոդոսիա ծաղ.
ռավարութեան գեղարուեստից նախարար կեալ ծովային վաճառականութեամբը և միս
հայազգի Ջհանգիր խան Մամիկոնեան – Է- - ջին դարու մէջ անունը Կաֆա փոխելով ՝
նիկոլոպեան , որ յարգելի էր կառավարու հասած է փառաց ծայրը , Ճենովացի և Հայ
թեան և ժողուլրդեան , և ծանօթ էր նաեւ վաճառականներու ձեռքով : Տասներորդ դա-
Եւրոպիսյ՝ ուր քանի մը անգամ ղրկուած րէն սկսեալ Հայերը յաճախած են այս վա
էր նշանաւոր յանձնարարութեամբք : Մեծ ճառաշահ նաւահանգիստը , որուն վկայ են
չքով կատարուեցաւ յուղարկաւորութեան ցարդ մնացած քանդակագործ և այլ գրաւոր
հանդէսը և մարմինը ամփոփեցաւ եկեղեց. - աւանդութիւններ : ԺԴ դարու առասջին կիր
ւոյն գաւիթը: Անժառանգ էր , եղբայր Նա սուն , կէս միլիոն հայասեռ ժողովուրդ , և
րիման խանի , որ Կ . Պոլսի Տատեան տան հայկական յիշատակարանի մը համեմատ ,
փեսայացած է և վիէննայի մէջ պարսկա- « իշխանք և ազնուականք ) բնակութիւն Հաս .
կան դեսպան : - Ջհանգիր Խանի պապերէն տատած են քաղաքիս մէջ , և դուրսն ալ ՝
մին իքաստութեամբ և պերճախօսութեամբ - սարերուն վրայ և հովիտներու մէջ , տասը
նշանաւոր Հանդիսացած լինելով , վրաց թաս Ժամուան ճանապարհ , ընդարձակ տարա
դաւորը տուած էր Էնիկոլոպ տիտղոսը , որ ծութեան վրայ , Թէոդոսիայէն մինչեւ Ս .
___ խաչ ( Սուրխաթ ) հայկական քաղաքը ՝ և
կը նշանակէ խելքի շտեմարան : Թէրա-
նի շուրջը կը գտնուին հետեւեալ հինգ հա - անկէց ալ մինչեւ 65 վերստ հեռաւորու
.յաբնակ գիւղերը . Վանակ , Դաոս , խոր- - թեան միջոց , շինած են հարիւր հազար
դին , Քվիրաբադ և Ղորակ : տուն , լեռները և սարերը զարդարեր են
ԹԷՃԻՐԱՊԱՏ . Տես ՏԱՃԱՐԱՊԱՏ : խաչապսակ եկեղեցիներով և վանքերով : Ե-
— կեղեցիներու թիւը մինչեւ հազարի կը Հասա
ԹԷՃԻՐԼՈՒ կամ ԹԷՋՐԼՈՒ . Գիւղ Ա.յ-
րարատայ - Ճակատք գաւառի Սուրմալու գա ցընէ հին յիշատակարանը , « շինեցաք ե
ւառակի միջ : Գիւղիս մէջ կան երկու ձե կեղեցիս հազար » ըսելով : Ականատեսներու
ռագիր աւետարաններ և թուխ - Մանուկ ա վկայութեան համեմատ , դեռ կան Ղրիմու
նուամբ ուխտատեղի մը : սարերուն վրայ բազմաթիւ կիսաւեր քար-
ԹԷՄԻՐ— ԽԱՆ — ՇՈՒՐԱ . Տես ԹԱՄԻՐ – ԽԱՆ– ուկիր եկեղեցիներ կամ մատուռներ , որոնց
ՇՈՒՐԱ : թիւը շատ եղած է 1330–1475 թուակա
- նաց միջոց : Այդ եկեղեցիներու մէկ մեծ
ԹԷՅՎԱԶ . — Դիւղ Սիւնեաց Երնջակ գա
ւառի , Ղալանչիի սահմանակից , չորս վերստ մասը , բուն Թէոդոսիոյ մէջ շինուած են ,
հեռու , հովտաձեւ դաշտակի մը մէջ շինուած : Հնագոյնները ՝ Ճենովացւոց պարսպին ներք
Հին հայ նակիչներու տեղ այժմ՝ կան այլ- նակողսը , նորաշէնք ՝ պարսպէն դուրս , հայ-
ազգիներ : Հայերու տներու աւերակներ և կական պարսպին մէջ , շատերն ալ պարըս-
գերեզմաններ կը տեսնուին գիւղի արեւելա - պէն դուրս iնացած են : Շէն և պայծաwn
կողմը : Եկեղեցին կը գտնուի գիւղի մէջ աեղ . եղած են այս եկեղեցիները 145 տարինե
միջակ մեծութեամբ փառաւոր ".. գեղեցիկ րու ընթացքին մէջ : 1475 ին շատ պակ
շէնք մի է կոփածոյ քարերով , 4 սիւներու սած է Հայոց թիւը , որով և եկեղեցինե .
վրայ . ունի մի սեղան և երկու աւանդատուն : րու մէկ մասը , անծուխ և աւերակ մնացեր
ԹԷՆ . Լճակ Գուգարաց Ջաւախք դա. են , բայց ազգիս վերջին ( 1778) գաղթա
ւառի մէջ : կանութիւնն Տաւրիայէն յԵկատերինեսլաւ ,
Բնաշխ • Բառարան Բ . 4
 ԹԷՈԴՈՍԻԱ 26 ԹԷՈԴՈՍԻԱ

Դոնեան աշխարհքը , բոլորովին անմարդի և ղաքս , որ մինչեւ անգամ` կոչուեցաւ Պոն

անհայ թողած է , երբեմն հայութեամբ հո- տոսի և Ազախու բարիքներու շտեմարան :
յակապ կաֆան : Սակայն միշտ սիրելի ե 1296 ին վենետկեցիք Սոփերանցոց իշխա
ղած է քաղաքս Անեցի հայ գաղթականնե նին առաջնորդութեամբ 25 նաւով գալով
րու և մինչեւ ցայսօր քաղցրալուր կը հնչէ քաղաքիս տիրեցին . բայց տարի մը վերջը
Կաֆա աւունը հայ ականջաց : Թէոդոսիա ՝ նորէն Ճենովացւոց տուին , որոնք 200 տա
հարիւրաւոր տարիներու ընթացքի մէջ , րիւ . րի տիրեցին և անդադար գործունեայ կե
րաւոր ազգայնոց գործունէութեան ասպարէզ նօք ծաղկեցուցին և ճոխացուցին : Իրենց
եղած է , և կ'արժէ իր վրայ քիչ մը երկար յիշատակարանները հինգ դար անցնելէ վերջ
րել մեր նկանագիրը : Միլեսացիք քա- դեռ կը մնան , անբարբառ վկայ հանդիսա
ղաքս իմնելով ՝ այնչափ զօրացած են , որ նալով զիրենք շինողաց մեծագործութեանց :
յաջողեր են վանել Վոսփորի Սոթիրոս թա- ԺԴ դարու մէջ սկսած են հոս բազմութեամբ
գաւորը : Միհրդատ քաղաքիս տիրելով , բնակութին հաստատել Անեցի գաղթական
Քրիստոսէ դար մը առաջ , քաջութեամբ ետ - Հայերը . 1262 ին , Թաթարները նուաճելով
կը սղէ Հռովմայ անուանի - զօրավարները . Հայաստանը , երկրին բնակչաց մեծագոյն
բայց երբ Հռովմայ քաջ ախոյեանը , Եւ- մասը տարեր բնակեցուցեր են և Ղազանի ,
պատոր որդւոյն դաւաճանութեամբը կը զրա . Աժտերխանու գաւառներու մէջ . 1330 կամ
ւի ի կենաց , իր ընդարձտկ պոնտական ըստ այլոց 1340 թուին այդ գաւառներէն
թագաւորութեան ետ քաղաքս ալ Հռով- Հայերը անցած են Ղրիմ -Ճենովացւոց Հաս
մայեցւոց իշխանութեան տակ կ'իյնայ և կը ւանութեամբ և հաստատուեր են Թէոդոսիոյ
բարգաւաճի վաճառականութեամբ : Փրկչա- մէջ և Սուտաղի մերձակայքը : Սակայն կան
կան թուականի առաջին դարու վերջերը և զրաւոր և անգիր ոչ սակաւ յիշատակարան
երկրորդի սկիզբը , Տանայիս գետէն Թէո- ներ , որք կը յայտնեն թէ 1330 թուակա
դոսիա կը սուրան Ալան կոչուած - ասիա նի Հայոց ի կաֆա մեծ գաղթականութենէն
կան բարբարոս ժողովուրդք , և քաղաքին առաջ , կային Կաֆայի , Սուրղաթի և Սոլ-
պարսպաց հետ կը կործանեն նաեւ անոր – գայայի մէջ բազմաթիւ Հայեր իրենց վան
վաճառականութիւնը : Բարբարոսաց հա- քերով, եկեղեցիներով և եպիսկոպոսներով ,
րուածներու ներքեւ երկար ժամանակ կի Մ որոնք Ճենովացւոց աջակից ոչ աննշան ,
սակործան կը մնայ վաճառաշահ Թէոդոսիան, այլ նշանաւոր և բարեկեցիկ կեանք կը վա-
մինչեւ որ կու գան մաքրելու անոր ափուն րէին . որ և պատճառ ու գրգիռ եղած է Ա:-
քը օգտածարաւ Հայ և Ճենովացի վաճա- սէրայ բնակող ազգայնոց կաֆա գաղթելուն :
ռականներ : -- 1244 թուին - Թէոդոսիոյ 1239 ին Զաքարէ մեծ իշխանի որդւոյն
վրայ արշաւեցին Սարմատացի Թաթարները Շահնշահի պայազատութեան միջոց , որ կը
և տիրեցին 22 տարի : Բայց յետոյ Ճենո- - տիրէր Անւոյ ՝ Թաթարաց Չարմա խանը ,
վացիք գալով 1266 ին զանոնք վանեցին և մեծ բազմութեամբ - յարձակելով քաղաքին
իրենք տիրեցին : Մեծին Վլատիմէրի մահէն վրայ , քիչ ժամանակի մէջ անհնարին կո
վերջ , Վլատիմէր Բ Ճենովացւոց Հետ պա տորած կը հասցընէ քաղաքացւոց և դարե-
տերազմելով տիրեց շրջակայ վայրերու և րու մէջ շինուած գեղապանծ մայրաքաղաքր
զօրապետը բռնելով բանտ դրաւ , անորմէ աւերակաց կոյտ կը դարձընէ . այս դէպքս
առնելով ոսկի գօտին և ականակապ խոյրը : - ազգային ականատես պատմիչներ արժանա
Բայց դարձեալ զօրացան Ճենովացիք և պէս ողբացեր են : Նոյնպէս կաֆայի յայսմ`
թշնամին վանելով՝ քաղաքը - ամրացուցին աւուրքի մը անանուն գրիչը կ'ողբայ քա-
ծովու ափունքը բերդ շինելով : Ուր ուրիշ ղաքին կործանումը և ի միջի այլոց կ'ըսէ .
շատ շինութիւններ եւս ընելով ծաղկեցու « Բազումք թողեալ զոսկէզօծ պալատս
ցին : Ունէին մեծ հիւպատոս կամ կուսա - զծաղկաւէտ դաշտս , զվանորայս և զեկեղե-
կալ սը , զոր ամէն երեք տարի կը փոխէին : ցիս աւեր , չուեալ եկին ի յԱխսարայ , որ է
Նոյն ժամանակները այնչափ ճոխացաւ քա- ի մէջ Հաշտարխանու և Ղազանու . ոմանք
 ԹԷՈԴՈՍԻԱ 27 ԹԷՈԴՈՍԻԱ

գնացին ի Ճուղա , ոմանք ի վան , և այլք նաւոր ջանք ըրած են անջրդի Թէոդոսիոյ
ի Սիս : Եւ որք յԱխսարայ եկին , հրաման մէջ լեռներէն ագուպաներով քաղցրահամ
առեալ ի Թաթար խանէն բնակեցան անդ , ջրեր իջեցընելու , քանդակելով աղբիւրներու
ոչ բազում ժամանակս , որ էր զայս - ՁԸ - ճակատը շինել տուողներու անունն կամ
8
( = 1299 ) » : Յիշատակարանէս կը հասկը մականունը , ինչպէս « Մելեքին և Քափա-
ցուի թէ Անեցի գաղթականները անցեր են նակին » որոնք ցարդ կանգուն կեցած են : —
Թաթարստան, և հոն նեղութիւն կրելով Թէոդոսիոյ մէջ Հայերը իրենց սեփական
դեսպան ղրկած են խրիմ Ճենովացւոց -իշ- աչքաբացութեամբ և հաւատարիմ գործու
խանին : Յիշատակարանը կը յաւելու . « Ուխտ նէութեամբ սիրելի կը լինին տիրող Ճենո-
դնեն ընդ իշխանին Ֆէօդօսիու , ելեալ ի վացւոց և անոնցմէ նախարար, պարոն ու
յԱխսարայէ իշխանք և ազնիւք (հայկազունք ) իշխան պատուանուններով կը մեծարուին .
և հասարակ ժողովուրդք՝ վառեալք - զինու ,
կ'ունենան առանձին հայկական զինուորու
պատերազմելով ընդ Թաթարացն ճեխքեալք - թիւն և պահակապաններ : Թէ 1475 ին
գան ի Ղռիմ և բնակեն ի Ֆէօդոսիա , ի կա Թուրքաց Թէոդոսիոյ տիրապետութեան մի
զարաթ և ի Սուրխաթ և ի կողա
մանս սոցա . այս եղեւ ՁԾԹ

( = 1330 ) թուին )» : Հայերը

Թէոդոսիա հաստատուած միջոց
յատուկ թաղ ունէին զոր պարըս-
պած էին : Այս պարիսպը , քա-
ղաքիս արեւելեան ծայրը շինուած
Ֆռէնկհիսար կոչուած Ճենովաց
ւոց պարսպին կցելով , դէպ ի
հարաւ լեռներու - վրայէն հասու
ցեր են Հայերը մինչև քաղա-
քին հիւսիսային ծայրը , որով
հարաւային մասը ՝ լերանց ել
եւէջներով՝ եղած է Հայոց թաղ .
S.NAHABEO.
Այս մասին մէջ կը մնան ցարդ
ԺԳ¬ԺԴ դարուց մէջ շինուած -
12. Թէոդոսիա • — 1 . Սա գտի եկեղեցին •
Հայոց եկեղեցիները : Բիւրա-
ւոր հայ գաղթականները չկա
րողանալով ամիոփուիլ այդ փոքր սահմա ջոց և թէ անցեալ դարու վերջերը ( 1773)
նին մէջ , կը կարծուի , թէ յիշատակարանի Ռուսաց ձեռքը անցնելու պատերազմաց պատ
մէջ յիշուած իշխանները և ազնիւները Թէո- ճառաւ ՝ քարուքանդ եղած է քաղաքս . մե .
գոսիոյ մէջ հաստատեր են բնակութիւն , ծամեծ շէնքերըհիմնայատակ , դռներու և
մայրաքաղաք կոչելով զայն , իսկ մնացեալ պատուհանաց շրջանակները NL բարաւորնե .
Հասարակ ժողովուրդը և գիւղացիք - տարա- րը ՝ իբրև վառելափայտ գործածուած , ամե
ծուեր են անոր շրջակայքը և ամբողջ րի- նեւին ակնածութիւն չընելով ոչ ճարտարա
մու թերակղզւոյն վրայ : Ինչպէս խրիմու ա- պետական ձեւին ևև ոչ շէնքին հնութեան ,
մէն կողմը , նոյնպէս և Թէոդոսիոյ մէջ կան և մինչդեռ այժմ՝, 130 տարի անցնելէ վերջ
ու կը մնան հայկական եկեղեցիներու աւե . հնութենէ մնացած կիսաւեր և գրեթէ ան
րակներ , ցիր ու ցան հայ յիշատակարաններ , պէտ շէնքերու վրայ մասնաւոր Հոգ և հըս
պատերու մէջ , սանդուխներու վրայ , աղբիւր . կողութիւն կը լինի կառավարութեան և քա
ներու ճակատը և հողի տակ ծածկուած ազ- ղաքապետութեան կողմէն , լատերազմերու
գային խաչքարեր : Հայերը բացի բազմաթիւ միջոց անխնայ կերպով կործանուած և ոտ
եկեղեցիներէ , բերդերէ և պարիսպներէ , մաս. նակոխ եղած են՝ քաղաքիս կարեւորագոյն
 ԹԷՈԴՈՍԻԱ 28 ԹԷՈԴՈՍԻԱ

և փառաւոր շէնքերը : Ազգային իրը հին պատկերները նկարած է հռչակաւոր 6. Այ-

մնացորդներ , դեռ կանգուն կան քաղաքիս - վազովսկին : Երեք դռներէն արեւմտեանն է
մէջ երեք եկեղեցիներ . Ս . Սարգիս ՝ հին երկփեղկեայ , ընկուզի փայտէ խաչազարդ
աթոռակալ եկեղեցի , ինչպէս կ'անուանեն և դրուագներով փորագրուած և յատուկ արձա-
կը գրեն յիշատակարանք . Ս . Հրեշտակա նագրութիւններով՝ ԺԴ և ԺԵ դարուց վե
պետ , որ մայր եկեղեցեաց կը համարուէր րաբերեալ թուականներով : Միւս դռներն
մինչեւ վերջին տարիներս . .. կարապետ ՝ մին եւս խաչազարդ քանդակներ և յիշատա-
որ այժմ՝ Ռուսաց ձեռքն է: Այս երեք կարան ունի : Եկեղեցիս ունի չորս կողքը
"
եկեղեցիներու վրայ եւս ցա յայտնի ընդարձակ բակ , ուր այժմ՝ կայ տղայոց և
կ'երեւի ազգային ճարտարասլետութեան ճաշ աղջկանց համար ազգային ծխական ուսում.
շակ և վայելչութիւն . իսկ Ս . Գեորգ ՝ գե- - նարան . հին ատեն ալ , ազգիս սովորու-

—
13. Թէոդոսիա • — Ս • Սարգսի եկեղեցւոյն խորանները :

րեզմանատան մէջ , և Ս. Աննա՝ - սարին թեան համեմատ , եղած է վանք և բնակու

վրայ , վերջերս նորոգուելով , բոլորովին թիւն արեղաներու և վարդապետներու , ուր
կորուսեր են իրենց առաջին վայելչու . շատ ձեռագիրներ ընդօրինակուած ևև գրուած
թիւնը : կ'արժէ այս եկեղեցիներու վրայ են անխոնջ ջանքով վանականներու : Ունի
համառօտ ակնարկ մը տալ : Ս . Սարգիս ՝ քառակուսի ձեւով չորս կամարներու վրայ
Թէոդոսիոյ ազգայնոց հնագոյն եկեղեցին շի- բարձրացած զանգակատուն , խաչազարդ սուր
նուած է քաղաքին մէջ տեղ և Հաւանական - գմբէթով : Ս . Սարգիս ունի բազմաթիւ խաչ-
է որ Ճենովացւոց Թէոդոսիա գալէն առաջ քարեր և Հին արձանագրութիւններ, որոնց-
Հինուած ըլլայ . կաթողիկէ չունի և դիրքը մէ շատերը անընթեռնլի դարձած են : Գեր .
ցած է : Բուն ներքին տաճարը քառակուսի Խորէն Ծ ․ Վ․ Ստեփանէի խնամքով 1888
և փոքրադիր է . ունի երեք խորան որոնց թուին նորոգուած է եկեղեցիս : Ս . Հրեշտա
 ԹԷՈԴՈՍԻԱ 29 ԹԷՈԴՈՍԻԱ

կապետ ՝ այժմ համարուած է գլխաւոր կամ - Սիմեոն , Ս . Բռունք , Ս . Մերկիանոս , Ս .

մայր եկեղեցի . ընդարձակ է և կաթողիկէով (Օգսենտ , Ս . () հաննես , Ս . Ստեփաննոս , Ս .
IL :
բարձրաբերձ կամարներով յօրինուած : - Մինաս, և այլն : Հայոց քառասուն և հինգ
կ'իյնայ քաղաքին արեւմտեան կողմը , բարձր եկեղեցիներէն քսանուինն ՝ պարսպին մէջ
դիրքով և դրսի կողմէն րոլորովին անպաս էին , իսկ տասնուվեցն պարսպապատէն դուրս :
ճոյճ : Շինուած է եկեղեցիս Հալալ արեամբք - Այս եկեղեցիներէն շատերը փոքրիկ մատուռ-
Աստուածատուր անուն անձի մը և նորա ներ էին , ինչպէս կը տեսնուի ցարդ մնացած
ընտանեաց , ինչպէս կը յայտնէ - ՊԾԷ ( := աւերակներէն : Քաղաքիս մեծ հրապարակին
1408 ) թուականաւ արձանագրութիւնը : միջավայրը , ուր երբե fն Ճենովացւոց ժա .
Ներսի կողմը վայելուչ է և գեղեցիկ յոյժ . մանակ կանգնուած էր Ս . Ագնես եկեղեցին
բոլորովին հայկական և վայելչագեղ են
խորանները , բեմը և դասը . Ժողողրդոց կամ
կանանց կողմը զատ շինուած Լ ցած եր
դիքով և կցուած եկեղեցւոյն Հետ : Եկե
ղեցիս ունի բազմաթիւ սուրբ պատկերներ և
խաչեր ՝ հանդերձ արձանագրութեասբք . մէջը
և դուրսը պակաս չեն յիշատակարաններով

խաչքարեր : Ս . Հրեշտակապետ ունի անա -

նուն նահատակ մը , որ պաշտպան է ընել-
դէմ` ջերմախտի : Յիշատակաց արժանի է
նաեւ փոքրիկ՝ բայց գեղեցիկ և վայելչադիր
Ս . Կարապետ եկեղեցին , որ երբեմն Հայոց
ձեռքն էր . ունի գեղեցիկ կաթողիկէ . երեք
կամարակապ դռներով կը մտցուի դէպի դա-
սը և բեմը . հոյակապ է բարձր և վայելուչ
քանդակագործ և նաշխուն այս եկեղեցին իր
փոքրութեամբն հանդերձ , և ԹԼոդոսիոյ մէջ
հայկական ճարտարապետութեան չքնաղ գո-
հար մէ : խորանին վայելուչ գոգաձեւին
մէջ կիսով չափ յորն ցցուած են կիսան
NAHABEO
դրի խորաքանդակներ երկոտասան առաքե
լոց և մէջտեղը Փրկիչը : Հայք վերոյիշեալ
14. Թէոդոսիա • -
— 1 . Սարգսի եկեղեցւոյն
եկեղեցիներէ զատ ունին նաև Ս . Գէորդ
դուռը .
եկեղեցին կամ՝ վանքը , պարսպէն դուրս ,
բարձրադիր , կամարաշէն , բայց փոքր և ան
շուք . ունի զանազան յիշատակարաններ, ԺԵ և յետոյ բազմագմբեթ մզկիթ մը մոիլմաշ
դարու երկրորդ քառորդէն սկսեալ Ս . Ան- նաց , այժմ՝ շինուած է վայելչաձեւ մայր
նա՝ քաղաքին հարաւային սարին վրայ է , եկեղեցին Ռուսաց . արեւելեան կողմը կայ
և ուխտատեղի է , վասն զի հոն թաղուած է ուրիշ փոքրագոյն հրապարակ մր և հարա-
Ժամանակաւ Լոյս – Պարոն նահատակը : Եր- ւային ճակատը կաթողիկէ Հայոց վերափոխ-
բեմն քաղաքիս Հայերը ունին եղեր քա ման եկեղեցին : 1783 ին երր Ռուսները կը
ռասուն և հինգ եկեղեցիներ , որոնց շա- տիրեն Թէոդոսիոյ , շատ սրբազան տաճար
տերուն անունը միայն ծանօթ է մեզ այժմ , ներու հետ , նաեւ կաթողիկէ Հայոց եկե
որոնք կարգաւ յիշենք , հին գրչի մը համե. ղեցիները ՝ պատերազմական շփոթից միջոց
մատ . Ս . Աստուածածին , Համբարձումն , Ս
թ .. քանդուելով կը կործանին : 1778 ին Հայոց
Թորոս , Ս . Նիկողոս , Ս ․ Ակոր , Ս ․ խաչ , մեծամասնութիւնն գաղթելով Եկատերինո-
Ս . Լորիչ , Ս . Յարութիւն , Ս . Անտոն , Ս . սլաւ , մնացեալ սակաւաթիւ Հայք միաբանե ,
 ԹԷՈԴՈՍԻԱ 30 ԹԷՈԴՈՍԻԱ

լով Փրանկաց հետ կը խնդրեն կատարի , տիր և ճաշակաւոր են նաեւ կողմնակի խոշ
նայ Բ կայսրուհիէն ներկայ եկեղեցին, որ րանները , գեղեցիկ և թանկագին պատկերա
Ժամանակաւ մզկիթ էր և կը կոչուէր Միթ ներով . մին՝ նուիրուած սրբոյն Անտոնի
ֆի հաքիսի : Շէնքին արտաքին ձեւը նոյն փատուացւոյ , և միւսը՝ սրբոյն Յովհաննու

15. Յովհաննէս Ա յվսզովսկի հռչակաւոր հայկազն ծովանկարիչ :

պահելով միայն մահիկի տեղ խաչ մը դրին Նեպումուդին , երկուքն ալ նկարուած մեծ
ներքին կողմն ալ յարմարցուցին քրիստոնէա- անուն և ճարտարարուեստ Բէցդըման ռուս
կան պաշտամանց համեմատ : Գեղեցիկ է նկարչէն :
աւագ խորանին ճարտարապետութիւնը . ըն Բնակչաց մեծ մասը խարայիմ՝ Հրեայք
 ԹԷՈԴՈՍԻԱ 31 ԹԷՈԴՈՐՈՍԻ ՎԱՆՔ

են : Հայք 110–125 տուն են , և մեծ մասը կառուցած և ապահոված են Ալթունճեան

ձկնորսութեամբ կը պարապին կամ` գործա- եղբարք և քանի մը ուրիշ բարերարներ :
րաններու մէջ կ՝ աշխատին . կան նաեւ բաւա- Թէոդոսիոյ հայ տպարանէն - լոյս տեսած են
կան թուով կաթողիկէ Հայեր՝ որոնց եկեղեցին բաւական թուով օգտակար գրքեր և Դաս
կը յաճախեն նաեւ օտարազգի կաթոլիկներ : տիարակ անուամբ պատկերազարդ ամսա-
կը խօսին օտարախառն տեսակ մը հայերէն , գիրը : Պ . Յովհաննէս կոստանդին Այվա
որ դժու արահասկնալի է կովկասցի և թրքերէ . զովսկի -հռչակաւոր ծովանկարիչն քաղաքիս
նի անտեղեակ Հայոց : Հանգուցեալ Բարու մէջ ծնած է 1817 տարւոյ յուլիսի 17 ին .
թիւն աղա խալիպեանի մեծագումար օժան Ռուսիոյ կայսերական նկարչապետ եղած
դակութեամբ 1858 թուին քաղաքիս մէջ է : 1888 ին Թէոդոսիոյ մէջ շինեց աղբիւր
րացուեցաւ Գեր . Գաբրիէլ Վ. Այրվազեանի .. WIL
մը ու ւազան , որ ոչ միայն զարդ մէ
հոգատարութեան ներքոյ ուսումնարան մը կամ անջրդութեան փրկարար մը հասարա
Ռուսաստանի և Տաճկաստանի Հայոց - հա- - կութեան համար , այլ և հիասքանչ հրաշա
մար : Ուսումնարանը կը կոչուէր խալիպեան . կերտ մը, զոր Աղեքսանդր Գ կայսրը տեսա
նելով և սքանչանալով՝ Հրա
մայեց կայսերական անուան ըն .
ծայեալ արձանագրութեան տեղը
քանդակել Յովհաննէս Այվա
զովսկիի անունը : 6. Այվազովս
կի նկարած է 4000 ի չափ պատ
կերներ ՝ մեծ ու փոքր : 1887
թուին տօնուեցաւ գործունէու
թեան յիսնամեակը . 1897 թուի
յուլիս 17 ին՝ 80 տարեկան լի .
նելը .. 1897ի սեպտ . 26 ին ՝
գեղարուեստական 60 ամեակն ,
` որուն մասնակցեցաւ գրեթէ բո

S.NAMABED վանդակ Ռուսաստան և գեղա

րուեստական աշխարհը : Պատ
- ուեցաւ արքայական կայսե
16. Թէոդոսիա -• -— Ս • Հրեշտակապետ եկեղեցին :
րական IL իշխանական բազմա
թիւ պատուանշաններով .
իր յաջող ժամանակները ( 1860) ունէր մօտ պատիւ բերաւ. իր ազգատոհմին , ազգին և
6 դասատուն և 100 է աւելի աշակերտ :8 երկրին և մեռաւ 1900 ին : ― Ճանապարհ . - ի
Բացուեցաւ նաեւ փառաւոր տպարան մը և Լեհաստան , 330–356 : Պատմութին Թո-
ապա գրադարան : Փարիզ սկսուած Մասեաց դոսիոյ , 77–149 ․ Ե այլն :
Աղանի. օրագիրը հոս փոխադրուեցաւ , որ և ԹԷՈԴՈՐԱՅ - - ԹՈՏՈՐԱԿ :
շարունակուելով՝ ռուսերէն լեզուով եւս ԹԷՈԴՈՐՈՍԻ ( Ս ․) ՎԱՆՔ . - կը գտնուի
կը տեսնէր : Յետոյ ուսումնարանի գործերը Բարձր Հայոց Երզնկայի և Դերջանայ միջեւ ,
վատ երթալով և ծախսերը չգոցուելով , կայ- Երզնկա քաղաքի արեւելեան կողմը վեց
սեր բարեհաճութեամբ Հայոց հոգեւոր դըպ- Ժամ հեռու , խնձորիկ անուն գիւղի մօտ ,
րատուն անուանուեցաւ . 1870 թուականէն - լեռնադաշտի մը վրայ շինուած : Այս վանքո
վերջ անկման վիճակի մէջ մնաց . այժմ ՝ կը կոչուի նաեւ հետեւեալ անուններով .
նոյն շէնքի մէջ հաստատուած է Ռուսաց Սեղեմնուտի վանք , Քորոփո: կամ Գոտու
Տէրութեան վարժարանը : Քաղաքիս մէջ ե. “ վանք , Սըրըգը Ս . Թորոս : Աւանդութիւնը
ղած են նաեւ մի քանի ժողովրդական դըպ- այս վանքի հիմնարկութիւնը կու տայ Ս .
րոցներ տղայոց և օրիորդաց . այդ դպրոցները Գրիգոր Լուսաւորչի , որ շինած է իբր վկայաս
 ԹԷՈԴՈՒՊՕԼԻՍ 32 ԹԷՓԷՍԻ ՏԷԼԻԿ

—
րան յանուն իրեն Ժամանակակից նահատակ ԹԷՓԷ ԳԵՂ . կարնոյ դաշտի հարաւա

Ս ․ Թէոդորոսի : Վանքս ցար կանգուն է և կողման գիւղերէն մին : Տես ԹԱՓԱՅ :

կը պահպանուի քանի մը միարաններով : ԹԷՓԷՊԱՇԻ - ՄԷՀՐԱՊ - Հայաբնակ գիւղ
Նախնի հարստութենէն այժմ մնացած է Այրարատայ Ոստան գաւառի մէջ . ունի 119
միայն քառասուն կամ յիսուն արտավարի բնակիչ , բաժնուած 25 տան :
չափ հող : — ես - ԵՂԻՎԱՐԴ : ԹԷՓԷՍԱՐ • լեռ Սիւնեաց Բաղք գա-
ԹԷՈԴՈՒՊՕԼԻՍ : Տես ԿԱՐԻՆ : ւառի :
ԹԷՈՑԱ • - Գիւղ Սեբաստիոյ . 23 տուն ԹԷՓԷՍԻ – ՏԷԼԻԿ կամ` ԹԷՓԷ – ՏԷԼԻԿ (Ծակա
-
հայ կայ Ս . Կարապետ անուն եկեղեցիով : գագաթ) . — Այս անուամբ լեռ մը կայ Սիւ-
ԹԷՊՐԻԶ • Այսպէս եւս գրուած է Դա- նեաց վայոց ձոր գաւառի մէջ : Բարձր է
վրէժ անունը : իբր 8000 . անուան համեմատ գագաթը
ԹԷՎՐԻԶՃՈՒՔ . — Կարնոյ գիւղերէն մին : ծակ է, ստորոտը լայնանիստ և կոնաձև
ԹԷՐԶԻԼԻ . Հայաբնակ գիւղ -Եօզղատի . վեր բարձրացած : Անդնդախոր վհէն դուրս
120 տուն կայ 627 բնակիչներով . ունին ժայթքած են զանազան գունաւոր քարեր ,
Ս . Թեոդորոս անուն եկեղեցի և
Աշոտեան վարժարան մր :
- Պարսից և
ԹԷՐԿԷՎԱՐ .
(Օսմանեանց սահմանի միջա
վայրը լեռնատափներ , վանայ
և Ուրմիոյ մէջ տեղ :
―
ԹԷՐՄԱՆ կամ ԴԱՐՄԱՆ . —
Քղիի ամենամեծ գիւղերէն մին ,
Գասապայէն իրը երեք Ժամու
ճանապարհ հեռու դէպի արեւ .
ելեան հարաւ : 300 տուն կայ ,
որոնց 3 Օր մահմետական են :
Հայերէն ոմանք բողոքական են
և ունին ժողովարան ու վարա
ժարան : կայ նաեւ Ազգային B.NAHABED.
երկսեռ վարժարան 170 աշա-
կերտներով : 17 . Թէոդոսիա • — Վերափոխման եկեղեցի Կաթողիկէ Հայոց
ԹԷՐՃԱՆ . Տեռ ԴԵՐՋԱՆ :
—
ԹԷՐՄԷ . Գիւղաքաղաք - Չարշամպայի - մանաւանդ չեչաքար : Տեսքը գեղեցիկ է,
արեւելեան կողեը. ըստ աւանդութեան՝ եր ծածկուած լինելով բոյսերով և ծաղիկներով:
րեմն մայրաքաղաք Ամազոն թագաւորաց , Ստորոտը կայ աւերակ մատուռ սը, անգիր
որոնք շատ դարեր առաջ գոյութիւն ունե տապանաքար մը և աղբիւր . կ'ըսուի թէ ժա
ցած են , և այս ՝ մասամբ կը հաստատուի մանակաւ միանձանց ապաստանարան եղած
գտնուած հնութիններով: Երեք ժամու ճաշ է : Գրեթէ մղոն մը Հեռու լերան ստորոտը
նապարհ հեռու է Չարշասպայէ . նշանաւոր կայ կոփուած քարերու կարկառ մը՝ 25
է ընտիր որիզով , որ արդիւնք է բազմաթիւ կանգուն բարձր և 6 լայն , և վրան երկու
ճախճախուտներում դրուագեալ խաչքարեր ՝ մին ինկած , միւսին
ԹԷՍՏԻԼ ՉԱՅ •. — Գետակ ծովային կիլիկիոյ վրայ կը նշմարուին երկու ալեւոր - առա
արեւմտեան կողմը : քեալներու քանդակներ , և ստորոտը գրուած
ԹԷՏԷՐԷ □ ՉԱՅ կամ ՝ ՔԱՐՔԻՃԱԿ . Գետակ Ս . Պետրոս, Ս . Պօու . ուրիշ արձանա
ծովային Կիլիկիոյ , Սիր Ատանայ աշխարհի զրութիւն մ՚ալ կայ , որուն միայն Չխ (
արեւմտեան ծայրը : Որուն մօտ կան Հին 1291 ) թուականը կարդացուած է : կարկա-
շինուածոց մնացորդներ : ռին հարաւային կողմը քանդակուած է կի
 ԹԷՓԷՏԷԼԻԿ 33 ԹԷՔԻՐՏԱՂ,

սաբոլոր արեւու Ժամացոյց ՝ հայերէն տառե եկեղեցւոյ աւերակներ և գերեզմաններ , ուր

-- Ա .
րով . շուրջը կան ոչ սակաւ տապաններ և կը դիմեն բազմաթիւ ուխտաւորներ :
խաչքարեր ՝ հանդերձ արձանագրութեամբք : րեել : Մամուլ , ԻԹ . 196–7 :
ԹԷՓԷՏԷԼԻԿ կամ - Գիւղ ԹԷՓԷ ՔԷՕՅ • փոքր գիւղ Այրարատայ
ՏԷՓԷՏԷՕԼԷԿ .
Կաթողիկէ Հայոց Այրարատայ Շիրակ գա Շիրակ գաւառի արեւմտեան մասին մէջ , Սօո-
ւառի արեւելեան մասի մէջ , Ալեքսանդրա կերտի արեւմաակողմը , այլազգի բնակիչ-
պոլի հարաւային արեւելեան կողմը և իխ . ներով :
լիապ գիւղի հիւսիսային կողմը՝ 3–4 վերստ ԹԷՔԵԼՈՒ . Հայարնակ գիւղ Ուրմիսյ
հեռաւորութեամբ : Բնակիչք 130 տունէ աշ ( Ատրպլատական) . ունի 72 բնակիչ , բաժ
ւելի են , որոնց նախնիք 1829–30ի ատեն նուած 12 տան :
-
ները գաղթած են Բասենէն և Ալաշկերտէն: ԹԷՔԷՎԼԻ կամ՝ ԹԷՔԷԼԻ . — Գիւղ Սեբաս-
Ունին 1843 ին կառուցուած Ս . Գրիգոր .. տիոյ հարաւակողմը ՝ երեք ժամ հեռու . 20
նուամբ եկեղեցի մը : Ջրոյ նուազութեան տուն Հայ կայ ՝ Ս . Գեորգ անուն եկեղեցիով :
պատճառաւ հանդուցեալ երջանկայիշատակ ԹԷՔԷՐԼԻ . - Գիւղ Սեբաստիոյ Քարհատ
Տէր Մաղաքիա Եզեկեանցը , մեծ դժուարու . գիւղէն 1 ժամ հեռու դէպի արեւելք ձորի
թեամբ և դրամական զոհողութեամբ գիւղիս մէջ , Ալիս գետին եզերքը : Ունի սակաւա-
մէջ բացած է խոր ջրհոր մը : թիւ Հայեր :
ԹԷՓԷ — ՏԻՊԻ . ---- Հայաբնակ գիւղ Այրա- ԹԷՔԷՐԼԻՒ . Գիւղ Այրարատայ Նիլ
րատայ Արագածոտն գաւառի Սարտարապա , դաւառի մէջ . ունի 388 – հայ բնակիչներ ,
տու վիճակի մէջ : Ունի 527 բնակիչ , բաժ . բաժնուած 49 տան :
նուած 61 տան : Գիւղս մօտ կը կարծուի ԹԷՔԻՐՏԱՂ , ԹԷՔՖՈՒՐՏԱՂ կամ` ՌՈՏՈՍԹՈՅ .
9 . -
ըլլալ հին Արմաւիր քաղաքին . արեւմտեան • RODOSTO . Քաղաքս կը գտնուի
կողը 2 մղոն հեռաւորութեան վրայ կը Մարմար-ոյի ծովու եւրոպական եզերաց վը.
բարձրանայ առանձնացած բլուր մը կար րայ , Էտիրնէէն քանի մը հազարամետր և
միր խանձաքարերով , որ դաշտի երեսէն իբր կէլիպօլուէն 98 հզրմ . հեռու է , իսկ Կ .
300 բարձր է և ծովէն 2942 : Պոլսէն շոգենաւով 6–8 ժամ ՝ հեռաւորու
ԹԷՓԷՐԻԶ . Գիւղ Այրարատայ կոգովիտ - թիւն ունի : Առաջնորդանիստ է և Էտիրնէի
գաւառի մէջ , Բայազիդի հարաւ արեւմտեան կուսակալութեան ներքոյ : Ունի ( ըստ ազ-
կողմը և երրեմն հրաբղխային Թոնարիկ լե . - գային տեղագրողի մը ) 3000 տուն հայ ,
մօտ ,,
րան ստորոտի - կարկառակոյտներու մom 2000 տուն մահմետական , 1000 տուն
5500 բարձրութեան վրայ : Գիւղիս մոտ յոյն , 500 տուն հրէայ և 30 տուն հայ
կը բարձրանայ պասալտէ լեռնակ մը և վախ բողոքական. բնակչաց ընդհանուր թիւր կը
ղեմի ու պատմութենէ չյիշուած ամրոց մը համարուի 25000 : Բոլոր ժողովուրդը հոր
NL
կը նշմարուի անոր տափարակ գագաթին վր ղագործութեամբ կը զբաղի . այր , կին
րայր Պարսպաց երկայնութիւնն է 250 մ. , ղայ առաւօտէն մինչև երեկոյ կ'աշխատին
ունի բոլորշի աշտարակներ: Քննութեան կը արտորէից մէջ , և արհեստաւորներն ալ ,
կարօտի այս նշանաւոր հնութիւնն , ուր տե որոնցմէ շատերը հայ են , իրենց պարապ
սած է եւրոպացի քննողն Թէսիէ , արձանա . Ժամանակները հողագործական աշխատու
գրութիւններ ` անշուշտ հայերէն : թեամբ կ'անցընեն . Հայոց բարեկեցիկ մա
ԹԷՓԷՐԼԻ կամ ԹՕՓԱՐԼՈՒ . Հայաբնակ սին կանայք և որդիք միայն չեն երթար այս
գիւղ Այրարատայ Շիրակ գաւառի արեւելեան աշխատութեան : - Հայք միանգամայն ագա
մասի մէջ, Ղօնաի – Ղրրան դիւղի արեւմը. րակաաէր են : Քաղաքիս և ոչ մէկ կողմը
տեան կողմը , հազիւ 3 վերստ հեռու , տա անմշակ հող կայ , և շուրջը ժամերով ճա
փարակ տեղւոյ մը վրայ . Հիւսիսային կողմը - նապարկ տեղ մշակուած կը տեսնուի . Ժո
լեռնապատ , իսկ միւս կողմերը դաշտային են : ղովուրդը երկրագործութեան զարգացման ու
Ունի 732 բնակիչ , բաժնուած 84 տան : արդիւնաւորութեան միջոցներն ալ ուսումնա
Գիւղիս մոտ 1881 ին , յայտնուեցան ին սիրել կը ջանայ , չուզելով բոլորովին նախ .
Բնաշխ • Բառարան Բ . 5
 ԹԷՔԻՐՏԱՂ 34 ԹԷՔԻՐՏԱՂ

նական միջոցներով վարուիլ : Գլխաւոր բեր և Ս . Յովհաննես - անուամբ եկեղեցւոյ մը

քերն են՝ ցորեն , գարի , ծխախոտ , սիսեռն , աւերակը : Ս . Թագաւոր եկեղեցին որ կը
սոխ , սխտոր , բամբակ , և այլն. նշանաւոր գտնուի համանուն Հայոց թաղին մէջ , միան-
են սեխն ու ձմերուկը և գինին առատ : Յոյս - գամայն վանք մէ . ասոր մէջ կը պահուի
ները Հայերէն աւելի յառաջացած են վա- Ս . Բեւեռն , որուն - տարեկան տօնախմբու
ճառականութեան մէջ , բայց Հայերն ալ մեծ թիւնը կը կատարուի Ս ․ Աստուածածնի mo
ճիգն կ'ընեն և կան հայ երիտասարդներ նին . կ . Պոլսէն , Պրուսայէն , Նիկոմիլիայէն
ալ որ սկսած են եւրոպական վաճառակա և ուրիշ կողմերէ կու գան բազմաթիւ ազ-
նական մեծ տուներու հետ յարաբերութիւն գայիններ իրենց ուխտը կատարելու , ուր
հաստատել : Քաղաքիս մէջ կան հոյակապ սենեակներ շինուած են ուխտաւորաց հանա
վաճառատներ , սրճարաններ , ճաշարաններ , գրստեան համար : Ս . Փրկիչ ՝ Յունաց թաղի
զբօսարաններ և վայելուչ շուկաներ : Թէ- մէջ փոքրիկ , նորաշէն . պայծառ մատուռ
քիրտաղ ՝ հին ատեն Յունաց գիւղ մը եղած մէ պարտէզով շրջապատեալ , իրեն յատուկ
է և կը կոչուի եղեր Հսեդեսդոն , յորմէ յա քահանայ և ժողովուրդ չունի . տեղացի տիկ
ռաջ եկած է Ռոտոսթոյ անունը ՝ որ կը նայք իրենց դրամներով շինած են , և այժք
նշանակէ իրր վարդագոյն լեռ . կը թուի թէ թաղականութեան - պաշտօնն ալ իրենցմէ
այս անունն առած է քովի լերան կարմրա - ընտրուած քանի մը տիկնայք կը կատարեն :
գոյն լինելէն . իսկ թուրքերէն Թեքիրտաղ Ս . Խաչ եկեղեցին ՝ խիստ փառաւոր՝ շինուած
անունն առնուած է , ըստ ոմանց , Թէքիր է համանուն Հայոց թաղին մէջ , ուր կը բնա
անուն աւազակէ մը , որ այդ լեռը ապաս- կի երկրագործ և արհեստաւոր դասակար
տանած էէ եղեր , ևև ըստ այլոց , Թուր գը ,, ջանիւք Տիլանեան Պօղոս - անուամբ
ի հնումն իշխանաց կ'ըսուէր և ըստ պատ - բարեպաշտ ազգայնոյ մը՝ անցեալ դարու
մութեան՝ Հոս նստող իշխանին Թեքֆուր ՝ սկիզբը , որուն մարմինը եկեղեցւոյս մէջ է
կ'ըսէին : Առաջին հայ գաղթականները – մարքարեայ տապանաքարով : Այս եկե
Ճէլալիներուն ասպատակութեանց պատճա- - ղեցին 1844 ին աւագ հինգշարթի օրը փլած
ռաւ իրենց բնիկ երկրէն ելած են . 1606– և 10 հոգի զոհ գացած են փլատակաց տակ
1607 ին , Կամախի բնակիչներէն մաս մը թաղուելով. 1847 ին նորոգ շինուած է բո-
կու գան կ . Պոլսոյ շրջակայքը կը հաս- լորովին քարուկիր : Եկեղեցւոյս գաւիթը
տատուին , և անոնցմէ ոմանք Ռոտոսթոյ կը - զարդարուած է մարմարեայ տապանաքարե .
գաղթեն . եկած են գաղթականներ նաեւ Եր- - րով , որոնց գրերը ու թուականները թէպէս
զրնկայէն և Դերջանէն , ինչպէս կը հաստատէ խանգարուած են , բայց երկրագործին խոփն
աւանդական պատմութիւնը : Ռոտոսթոյ իր ու արօրը , կօշկակարին սեղանն ու մուրճը ,
գաւառովը հռովմէական և յունական կայս . այդեգործի րրիչն ու կտրիչը ,
հիւսան ու .
ու
րութեանց ատեն բաւական դէպքերու կե րագն ու սղոցը , տարազագործի մագոգն
դրոն լինելէն ետքը ՝ Րումէլիի անցած է ընդ սալթիչը , մսագործի դանակն ու սրիչը , տիկի
իշխանութեամբ օսմանեան կառավարութեան : նանց կարկահն ու ասեղն իւրաքանչիւր քա-
Քաղաքիս օդը խիստ չոր է և առողջարար . րի վրայ քանդակուած կը տեսնուին , ըստ
ջուրերը անհամ են , բայց կրախառն լինե . - սովորութեան տեղւոյս : Ըստ աւանդութեան
լով օգտակար : Քաղաքիս շէնքերէն հնագոյն - ծերոց ՝ Ս . Թագաւոր եկեղեցւոյն մէջ գըտ .
մնացածները 200 տարուան են : Թուրքերը նուած բեւեռն ալ թագաւոր կոչուած է ,
ունին մզկիթներ ու. դպրոցներ : Մեծ փողոց- « Սա թագաւոր Հրէից » վերտառութեամբ
ները լուսաւորուած են քարիւղի - լաստեր - տախտակը այս բեւեռով գամուած լինելուն
ներով : Հին տուները շինուած են ընդհան պատճառաւ : Ս . Բեւեռը կնքուած մասնա-
րապէս կրկնայարկ Հին ձեւերով , բոլորովին տրփով մետաղեայ քառաթեւ խաչի վրայ զե
գեղջկական . իսկ նոր տուները ՝ եռայարկ և տեղուած է , որուն վրայ Քրիստոսի խաչե
աւելի ճաշակաւոր : Հայերը ունին երեք ե լութեան մարգարտայեռ և ադամանդակուռ
կեղեցի , Ս ․ Թագաոր , ] . Խաչ , Ս . Փրկիչ պատկերն ընդելուզուած , և անոր կեդրոնը
 ԹԷՔԻՐՏԱՂ 35 ԹԷՔՆԷԼԻ
-
գոհարազարդ սրտաձեւ կանանչ զմրուխտ օգնութեան Քաղաքս Մաճառ ազգին
մը դրուած է . Ս . Բեւեռն ունի տախտա- համար նշանաւոր այցավայր մ'է : - Թրան .
կեայ պահարան մը , որուն ճակատը նկա - սիլվանիոյ իշխաններէն Ֆրանս - Լեոփոտ
րուած է Հայր Աստուծոյ պատկերը , մէջը ՝ աքոցի 1711 ին ի Գաղղիա և ապա ի
խաչելութիւն և չորս անկիւնները չորս աս Թուրքիա կ'ապաստանի . կայսերական հրա
ւետարանիչք . այս ձեռագործը 700–800 մանաւ ՝ քաղաքին արեւմտեան կողմը ընդ-
տարուան հնութիւն մէ : Քաղաքիս - Հայոց - արձակ տեղ մը կը շնորհուի իշխանին և
ջնորդ եղած է կամախցի Գրիգոր վար- հետեւորդաց բնակութեան համար : Այդ տե.
դապետը և սա բերած է Ս . Բեւեռն , որուն ղը շէնքեր կառուցին և ցարդ Ֆրենկ Մա-
համար աւանդաբար կը պատմուի թէ Թո- հալլեսի ( Ֆրանկաց թաղ ) կը կոչուի : Թէ և
րոսի գրօշի ձողի ծայրէն հանուած է : Հայք Ժամանակն աւերած է այդ տեղը , և տունե.
ունին կրկին թաղային երկսեռ վարժա -- րու վերածուելով ժողովրդեան - վաճառուած
րաններ . Ս. Թագաւոր թաղինը կը կո- - են , բայց տուներու մէկ մասը վերանորո
չուի Ս . Յովնանեան և ունի 560 աշակերտ - զութեամբ պահուած են , և կան այնպիսի
ներ , իսկ Ս . խաչի թաղինը կը կոչուի Յի- տեղեր , որ նոյն իսկ իշխանին ձեռակերտ
սուսեան և ունի 293 - աշակերտներ : Ռո- - ներն են , վասն զի իշխանը քաջ հմուտ էր
տոսթոյի մէջ կայ նաև կէլիպօլեան անուամբ - ատաղձագործութեան արհեստին: 1735 ին
միջազգային վարժարան մը , ուր կը յաճախ ապրիլ 8 ին մեռած է իշխանը և թաղուած
խեն 43 հայ աշակերտներ : Բողոքական Յունաց ծովեզերեայ եկեղեցւոյն մէջ : իշ-
Հայք ունին ժողովարան մը և երկսեռ վար- խանն երր քաղաքս կը բնակէր, Մաճառըս-
Ժարան մը՝ ուր կը յաճախեն 30 հայ աս տան թշուառ վիճակ մ'ունէր և մոռցուած
շակերտներ: 1887 ին , քաղաքիս Հայ երեւե- էր իշխանը . սակայն 1802 ին Մաճառները
լիները ժողովուելով՝ իրրև կանոն սահմանե անոր յիշատակին համար աղբիւր մը շինել
ցին նշանատուութեան և հարսանեաց հան տուին : Հետզհետէ - Մաճառները նորոգու
ղէտներու համար պարզութիւններ , շռայլու- թիւններ - ըրած են իշխանի բնակարանին
թեանց և զեղխութեանց և զանազան ան վրայ և զարդարած են գերեզմանը . 1892 ին
հաճոյ արարողութեանց վերջ տալու գովելի եւս մաճառ մը գալով ՝ կարեւոր նորոգու
նպատակաւ : Ս . Խաչի թաղի հայ տիկնայք թիւններ ըրաւ :
երկու ընկերութիւն հաստատած են՝ Հայ- ԹԷՔԻՒՐ . — Գիւղ Չարշամպայի , Ճանիկի
հաց և խնամակալուհեաց - անուամբ . մին առաջնորդական վիճակի մէջ , բարձրաբերձ
կոկիկ ու գեղեցիկ զանգակատուն սը կանգ բլրոյ մր վրայ : Բնակիչները մեծաւ մասամբ
նեց . երկրորդին նպատակն է հոգալ Ս . խաչ հայ են և ունին Ս ․ Աստուածածին եկեղե.
եկեղեցւոյն պէտքերը : Հայուհեաց ընկերու- - ցի մր և համանուն վարժարան մը 26 աշա-
թիւնը հանգանակութեամբ 1890 ին ՝ որմնա . կերտներով : Դիրքը շատ հովասուն և գեղե.
NL մար
փակեց գերեզմանատունը , որ երեք կողմա ցիկ է . ունի հիանալի հովիտներ
նէ բաց գտնուելով ոտնակոխ կը լինէր , ա- մանդներ :
նասունները կ'արծէին և ամենայն անպա ԹԷՔՄԱՆ • Տես ՄԱՆԱՆԱՂԻ :
տեհութիւններ կը գործուէին : Ս . Թադաւոր ԹԷՔՆԷԼԻ . Հայաբնակ գիւղ Այրարա
թաղի մէջ կայ աղբիւր մը ՝ քարաշէն կոկիկ տայ Շիրակ գաւառի արեւելեան մասին ,
խորանարդ շէնք մը , եզերքները պատն ի վար Պէնտէվանի արեւելա – հարաւային , իսկ ձը-
ցցուած տանիքով մը պատսպարուած , եր - զրխլարի հարաւ - արեւմտեան կողմը հինգ
կու գլխաւոր ծորակներով , որ կը թափին վերստ հեռաւորութեամբ , խոր IL լայնածոց
իրարու ուղղահայեաց կերպով երկու աւա- ձորի մը մէջ : Գիւղիս տեսարանը շատ հա-
զաններու մէջ : Փէշտիմալճի կ'ըսուի այս ճելի է : Արեւելեան կողսը ՝ երկու վերսա
աղբիւրը, որովհետեւ այս արհեստով զբա. հեռաւորութեամբ բլրակի մը վրայ է փալտլի
ղող բարեսէր հայ մը շինել տուած է , աս անուամբ գիւղը , որ ունի 60 տուն կաթու
ռանց հասարակութեան կամ հարուստի մը . ղիկէ Հայեր : Թէքնէլիի բնակիչները եկեր
 ԹԷՔՔԷ 36 ԹԻԼ

են զանազան կողմերէ և են իրը 50 տուն : Սլիվան գաւառի ,. ունի 60 տուն հայ և եկե
Արդի եկեղեցին շինած են հին եկեղեցւոյ ղեցի մը :
յանուն Ս. Աս --- Այսպէս եւս գրուած է
հիմանց վրայ 1860ին , ԹԸՎԿՆԵՐ
տուածածնի : Ուսումնարանէ զուրկ են : Գիւ . կամախի Թակներ գիղի անունը :
դիս մէջ և շրջակայքը բաւական աղբիւրներ ԹԸՎՆԻԿ կամ ԴԸՎՆԻԿ . Գիւղ Բարձր
կան : Եկեղեցին ունի կարմիր անունով ուխ - Հայոց Դերջան գաւառի : Ունի 50 տուն
տական գրչագիր աւետարան մը , որուն յիս բնակիչ , վարժարան և Ս . Լուրգիս անուամբ
շատակարանի մէկ մասը պակսելով անյայտ - եկեղեցի :
կը մնայ Ժամանակը և գրիչը . վերջին ստա ԹԸՐՋԻԼ կամ ԹՐՃԸԼ. Գիւղ Տիդրանա
ցողն է , ոմն Սարգիս եպիսկոպոս ՝ որ իր ար- կերտի Հազրոյ գաւառի . 5 տուն հայ կայ :
դար վաստակովը գնելով՝ ի յիշատակ ծնո Գիւղէս 5 վայրկեան հեռու է Ս . Թովմաս
ղացն տուեր է ի դուռն Ս . Նշանին Քրիստա առաքելոյն վանքը, որ գիղին անունով Թըր
փորայ և Ս ․ Աստուածածնին . յիշատակարա , ելի վանք Խւս կը կոչուի և կը ծառայէ
նը ՌԼԸ ( --- 1589 ) թուին գրեր է Գառնեցի միանգամայն իրրև եկեղեցի գխղացւոց:
Ներսէս աբեղայն : վանքը կը բաղկանայ փոքրիկ բակէ մը , ուր
ԹԷՔՔԷ • Գիւղ Կիլիկիոյ , Ատանայի կը գտնուին եկեղեցին և քանի մը սենեակ.
արեւմտեան հիւսիսային կողմը : ներ : Եկեղեցին Հինաւուրց , փոքրիկ , մատ
ԹԷՔՔԷ ՄԱՀԱԼԼԷՍԻ . Տես ԷԿԼԷՆՃԵՆՔ : րանաձեւ շէնք մ՚է , նեղ դռնով և ամենա .
ԹԸԼԱՆՉԻ . — Գիւղ խարրերդի 25 տուն փոքր պատուհաններով . կը կարծուի թէ 8–
հայ կայ : Հայք ունին ]] . Գեորգ անուամբ - 900 տարուան շէնք մէ : Մատրան հիւսի
եկեղեցի և վարժարան . հողագործ են : սակողմը գերեզմանատուն մը կայ , որուն
ԹԸԼՄԻՆ . -- Գիւղ Տիգրանակերտի թլի- դուռը կը բացուի մատրան մէջ : Հոն կր
վան գաւառի . 2 տուն հայ կայ : գտնուին հին ճգնաւորներու ոսկրոտիք :
ԹԸԼ - ՄԷՐՋ . Գիւղ Տիգրանակերտի Պշէ. ԹԹՈՒ ՋՈՒՐ . Հանքային սառն ջուրս
րիկ գաւառի . 2 տուն հայ կայ : կը ալխէ Շուշիի մօտ , ձորի մը մէջ :
— Գիւղ Տիգրակերտի. 2 տուն
ԹԸԼ — ԽԱՍ • ԹԻԴՈՅԻ ԽԱՐԱՊԱ . Տես ԴԻԴՈՅ :
հայ կայ : ԹԻԶ կամ ԹՕՍ . Հին գիւղ Սիւնեաց
---
ԹԸԼ – ՉՕԳ .
Գիւղ Տիգրանակերտի Պշէ . - Արեւիք գաւառի :
րիկ գաւառի . 5 տուն հայ կայ : ԹԻԷԿ . Գիւղ Պէրէքէթ – տաղրի . 30
- տուն Հայ բնակիչ կայ :
ԹԸՂՈՒՏ • Գիւղ Բարձր Հայոց . Երզըն .
կայի կր պատկանի , Արմուտան գիւղէն 2 ԹԻԹԿԻՏ ․ Գիւղ կարնոյ . 10 տուն հայ
Ժամու ճանապարհ հեռու , 63 տուն հայ և և 40 աուն մահմէտական կայ : - Հողագործ
15 տուն թուրք կայ : Հայք ունին Ս . Գեորգ ն :
անուաք եկեղեցի մը՝ փոքր NL փայտաշէն ԹԻԼ . ի հնումն նուիրական և նշանա-
և ծաղկոց մը : Ունին նաեւ եօթն ուխտա- ւոր աւան Բարձր Հայոց Եկեղեաց գաւառի
տեղիներ , որոնց միոյն մէջ կայ ]] . Գէոր մէջ , այժմ թուրքաբնակ գիւղ ՝ Երզնկայի
գայ մատուռ: Գիւղիս օդը լաւ է , բայց ջուր րեւմտակողմը՝ երեք մղոն հեռու : Հին պատ-
չկայ . ձմեռը ձեան հալած ջուր կը խմեն, միչներէն աւան կոչուած է և խիստ հին
իսկ ամառը կէս ժամ հեռու Գարտու , ժամանակաց մէջ շինուած է Միջին Տիգրա-
տակ ջուրը կը գործածեն . շատե- - նէն ալ առաջ : Սա ՝ աւանիս մէջ մեհեան և
վտակի
րր հացագործ ՝ կը պանդխտին ի կ .
իբր բագին շինեց Աթենասայ արձանին համար ,
Պոլիս : զոր իր հայրը Արտաշէս րերած էր Յունաս.
ԹԸՄՆԻՍ : --- Կը յիշէ խորենացին այս տանէն : Այս պատմական դէպքը հետեւեալ
անուամբ գիւղաքաղաք , վասպուրականի - կերպով կը պատմէ խորենացին . « Ի քեռայր
Առբերանի գաւառի մէջ : իւր Միհրդատ հաւատացեալ զՄաժաք , և
ԹԸՐԽԻ Տես ԹԼԽԷ : զհոգս մէջերկրայցն . . . դառնայ յաշխարհս
ԹԸՐՊԷ ― ՍՐԲԻՆ Գիղ Տիգրանակերտի մեր : Առաջին գործ ՝ զմեհեանսն շինել կամե .
 ԹԻԼ 37 ԹԻԼ

ցաւ . իսկ քրմացն որ եկեալ էին ի Յունաց՝ կեաց սարկաւագ մը՝ Պատուական անուամբ ,
զմտաւ ածեալ զի մի ի խորագոյն Հայս որ չորս անգամ` տեսիլք տեսաւ Ս . Ներսէ-
վարիցին , պատճառեցան ըղձութիւնս ՝ իրը սի գերեզմանին տեղւոյն համար , և 1 .
թէ դիքն անդէն կամին զբնակիլն . որում մելով ամենուն, նոյն ժամանակի վանքի
հաւանեալ Տիգրան՝ կանգնեաց զոլիմպիա առաջնորդը Ներսէս ՝ փութով Երզնկա քա-
կան պատկերն Դիոսի յամուրն յԱնի , և ղաքր կ'երթայ Տէր Սարդիս արքեպիսկոպո
զԱթենաս ի Թիլ » : Նոյն այս արձանն է որ սին պատմելու սքանչելի յայանութիւնը , և
Ագաթանգեղոսէն կը կոչուի Նանեական , որ նա Աստուծմէ գոհանալով կը ղրկէ առաջ-
է նոյն գիտութեան - աստուածուհին , որուն նորը որ իր վանականներով հսկումն ընեն
արձանը Ս . Գրիգոր իշխաններու հետ կոր- ամբողջ գիշերը և երկրորդ օրը սկսին բրել
ծանեց . « Քանդէին զՆանէական պատկերն հանգուցեալ եկեղեցւոյն աւերակները : ինքն
դստերն Արամազդայ ի Թիլն աւանի , և րզ- Սարգիս արքեոլիսկոպոսն ալ իր իշխան պա
գանձս երկուց մեհենիցն ( որոնց մին Երի- րոն Յովհաննէս որդւոյն , եկեղեցւոյ պաշ-
զայի մէջ էր) աւար ժողովեալ ի նուէրս տօնէից և քաղաքին պատուաւորաց և ժո
սպասու եկեղեցւոյն թողին տեղօքն հան . ղովրդոց հետ երկրորդ օրը դիմեց դէպ ի
դերձ » : Այս պատճառաւ Բուզանդ Թիլը Թիլ աւանը : Վանքի բնակիչները հանդիսով
կ'անուանէ կալուածք Գրիգորի , և Խորենա- կանխած հանած էին սուրբ նշխարները ,
ցին կը սեփականէ Արիստակէսի ՝ ըսելով . վախնալով , կ'ըսէ պատմիչը , « ի բազմու
« իսկ զմարմին երանելւոյն ( Արիստակեայ ՝) թենէ - ամբոխին գուցէ սչ կարիցեն հանել
բարձեալ աշակերտացն բերին յԵկեղեաց պատրաստութեամբ » : Իսկ գերեզմանին նը-
գաւաոն Հանգուցանել ի Թիլն յիւրում` կարագիրը հետեւեալ կերպով մեզ թողած
ւանի »: Ծոփաց աշխարհէն բերած և ոս է ականատես պատմիչը . « Եւ էր կազմեալ
թաղած կը դնեն նոյն սրբոյն մարմինը , նաև գերեզմանն ըստ երկայնութեանն չափ երից
Բուզանդ և Յովհաննէս կաթողիկոս : Առա. կանգնոյ , և լայնութեամբ իրը կանգուն մի ՝
նիս մէջ թաղուած է նաև Մեծն Ներոէս , ի կողմ ներքին , և խորութեամբ չորս աս
Պապ թագաւորէն, ինչպէս կը յիշէ խորե- տիճանօք մարդաչափ մի , կազմեալ կրամած
նացին . « Բարձեալ զմարմին նորա (Մեծին քարիւ . յարեւմտից կողմ՝ գերեզմանին
Ներսէսի) արքային Պապայ թաղեաց ի Թիլն էին նշխարք սրբոյն Ներսիսի բազմեալ յա-
աւանի » : Աւանիս եկեղեցիներուն մէջ թոռ , և այնպէս եդեալ ի գերեզմանն ՝ հան
հռչակուած է կաթողիկէ կոչուածը , զոր դէպ արեւելից , որ և նոյնպէս կային ամե .
հիմնարկած էր Ս . Գրիգոր և շինած աւարտած նայն յօրինուածք մաքուր ոսկերացն յի
Մեծն Ներոէս ՝ որուն մէջ ալ թաղուեցաւ իր րում տեղւոջն , և գլխոյն գեր ի վերոյ ա
մարմինը , խախ գիւղէն բերելով : Այս հռչա մենայն անդամոցն որպէս կենդանւոյ . և
կաւոր եկեղեցին և մերձակայ վանքը , 639 էին առաջի նորա ի մէջ գերեզմանին : այլ
թուին Ապտուռռահիմ ՝ Մահմէտ Բի քեռոր նշխարք , ոչ բովանդակ մարմին՝ այլ մասն
դին , Հայաստան արշաւած միջոց կործանեց ինչ եդեալ ի մեծամեծ անդամոցն և սակաւ
և սպաննեց եկեղեցւոյն և վանաց սպասա ինչ հողով ծածկեալ էին սուրբ նշխարքն ,
ւորները , որով անշքացաւ տեղը . այնուհե ապա ի վերոյ երեք կրկին կամարք կա
տեւ ազդիս սովորութեան համեմատ , եկե. պեալ ի կրոյ և ի քարանց ի վերայ գե.
ղեցւոյն աւերակները կոչուած են : Հանգու րեզմանին » : Մեծ խնդութիւն պատճառեց
ցեալ կամ Հանկած եկեղեցի : Մեծին Ներ ամբողջ հայութեան սրբոյն նշխարաց գիւտը ,
սէսի նշխարաց յայտնութեան ճառէն կը և ամէն կողմէն բազմաթիւ ուխտաւորներ
տեղեկանանք , որ սրբոյն նշխարները յայտ կու գային . իսկ Կիլիկոյ Հայոց Լեւոն թա
նուեր են 1275 թուին , Հայոց Յակոբ կա- գաւորը սրբոյն ի պատիւ նուէրներ ղրկեց .
թողիկոսի և Հեթմոյ Լեւոն որդւոյն թագա. որուն յետոյ շինուեցաւ յատուկ եկեղեցի և
ւորութեան ժամանակ : Աւանիս Ս . Հայր Լոն դրուեցան նշխարները : Սարգիս արքե
պետաց եկեղեցւոյն մէջ կար հեզ և սրբա- - պիսկոպոսը՝ նախ նշխալները ամփոփեց եր
 ԹԻԼ 38 ԹԻԼ ՀԱՄՏԸՆՈՅ

կու արկղներու մէջ և իր մատանիով կնքեց , ԹԻԼ – ԱՐՄԷՆ . Գիւղ Կաթուղիկէ Հայոց ,
.յետոյ այլազգիներու երկիւղէն տարաւ Երզըն Տիդրանակերտի կուսակալութեան մէջ , Մէր-
կա . ուր սրբոյն աջը դրաւ իւրաշէն եկեա տինի մօտ : Վերջին դէպքերու միջոց - աւե.
ղեցւոյն մէջ և ձեռաց միւս բազուկն ալ , րեցաւ և շատ զոհեր ունեցաւ :
Եփրատայ միւս կողմը Տիրաշէն -- ուխտին ԹԻԼ ԱՒԵՏԵԱՑ • Տես ԹԼՊԱՇԱՐ :
- Գիւղ
մէջ : — Թիլ անուամբ ուրիշ գիւղեր և R- ԹԻԼ – ԲԱՂԴԱՏ կամ ԹԼՊԱՂՏԱՏ .
ղաքներ եւո կան Միջագետաց և Եփրա. Տիգրանակերտի Ակիլ գիւղաքաղաքի . 45
տացւոց մէջ . անունս ծազած կը համարին տուն հայ կայ , ունին մատուռ ու վարժա
ոմանք դիւթութիւններէ և կախարդութիւն րան : Հնավաճառ և ածխագործ են :
ներէ . Միխայէլ Ասորի պատմիչը կը վկայէ ԹԻԼ ԲԵՐԴԱԿՈՑ.— Գիղ Չարսանճագի փէ.
թէ Նինոս նախ շինելով « զհողմակոյտ բը- րին գաւառի : Ունի 40 տուն հայ և Ս.
լուրս , զոր կոչեն Թի , վասն թիւնից ե Սարգիս անուամբ եկեղեցի մը :
զգուշութեան ամրոցաց աղագաւ : Բայց գը- ԹԻԼԻԿԱՆՑ . Տես ԲԱՂՔ :
տաք այլ պատճառս վասն թլացդ ասացեալ . ԹԻԼԼԻ . Լճակ Սիւնեաց Սոլք գաւառի
եթէ ի յաճախել կռապաշտութեան յամե . մէջ : Լճակէս կ'անցնի Մէզրէ գեան :
նայն երկրի , սաստեաց Տէր դիւաց և եհան ԹԻԼԿՈՒՐԱՆ • Տես ԹԼԿՈՒՐԱՆ:
զհողմ՝ փոթորակ ի յերկիր , և դողաց եր- ԹԻԼ ՀԱՄՏԸՆՈՅ կամ Թիլ . - Աևան և
կիր ի հիմանց , և տապալեցան քաղաքք և նշանաւոր բերդ - դաշտային Կիլիկիոյ , Ջա-
տունք , և առեալ փոթորիկն զկուռան հանա հան գետոյն ձախակողմը համանուն վիճա
դերձ դիօքն և թաղեաց ի տեղիս հողմա - կին մէջ : թիլ վիճակը մասն է Հին Ամայք
կուտիւք . և բնակեալ ի նոսա դեւք կան ի դաւառի : Բուն աւանը և բերդը կը գտնուին
տեղւոջն մինչև ցայսօր : Եւ տակաւին -լսեմք Անաւարզայի արեւելեան կողմը , գրեթէ օր
եթէ կախարդ առ թլօքն առնեն զարուեստս մը անկէ հեռու , Ջահան գետի հետ խառ-
իւրեանց , և գայ ի դիւաց անտի որոտումն նուող վտակի մը մօտ : Այսպէս կոչուած է
ձայնից »: Աւանիս մէջ , Մեծին Ներսեսի - բլուրներու վրայ կառուցուած լինելուն պատ
նշխարաց գիւտէն վերջ` կառուցին կրկին ե. ճառաւ , վասն զի Թել կամ Թիլ արարե
կեղեցիներ , որ կոչուեցան Ջոխտակ - Հայ- րէնէ բլուր կը թարգմանուի :
րապետ : Այժմ աւերակ դարձած է և ան Առաջին անգամ` մերիններէն Թորոս Բի
ուշադիր թողուած երբեմն հռչակաւոր վայ համար կ'ըսուի թէ առած է Թիլ 1151 ին , և
և նուիրական աւերակներս : Նոյնպէս ամայի - նոյն ժամանակ բռնած է Թումաս անուն
և աւերակ է Թիլ աւանի վանքը : Նորա դուքսն , զոր ազատել ուզելով ՝ Կիլիկիոյ
նոր տեղեկութեանց սպասենք յաջող պա կողմնապահ միւս դուքսը Անդրոնիկոս , չա-
րագաներու և յուսալից ապագայի մէջ : րաչար յաղթուեցաւ Մսիսի մօտ : Այս պատ
ԹԻԼ . — Գիւղ Բալուի , 3 Ժամու ճանա ճառաւ տարիներ վերջը Մանուէլ կայսրը՝
պար եռու ,• արեւմտեան հիւսիսային կող- - չկարենալով իրեններուն ձեռքով Թորոսն աո-
մը : Բնակիչներն են հայ և քուրդ : Հայք - նուլ այս տեղս , երկու անգամ նոյն բանին
առանձին թաղի մը մէջ կը բնակին , 25 համար դրդռեց իկոնիոնի Մասուտ սուլտա
տուն են և ունին Ս . կարապետ անուամբ - նր . բայց ասոր զօրքերը կորակոր դառնա
եկեղեցի առանց դպրոցի : Գիւղիս անուամբ - լով Անտիոքի կողմերէն ՝ 1154 ին , այս սահ .
Թշայ վանք կ'անուանեն Ս . Խաչ վանքը , մաններէն անցած միջոց , երբ Թորոս ուրիշ
որ կը բաղմի Եփրատ գետի հարաւային կողմ՝ գացած էր պատերազմի , « Եկն ցաւ
կողմը , ծառազարդ բլուրի մը գագաթը : ի վերայ երիվարաց նոցա ՝ զոր ինքեանք
ԹԻԼ . Գիւղ Տուրուբերանի Տարօն գա տապախ ասէին , յորոց յոլովք սատակեցան,
ւառի , Մշոյ դաշտի մէջ . ունի 37 տուն հայ քան թէ մնացին . և զայն տեսեալ մեծա-
և 61 տուն քուրդ բնակիչներ : Այս գիւղէն մեծացն Թուրքաց՝ ամենեքեան առ Հասա
էր , ըստ Ասողկայ և" Սամուէլի . Մակեդոնա- րակ ի փախուստ դարձան .... և բազումք ի
ցի վասիլ կայորը , որ թաղաւորեց 887 ին : նոցանէ զջիլս երիվարացն և զջորւոցն հաս
 ԹԻԼ ՀԱՄՏԸՆՈՅ 39 ԹԻՐԷ

տանէին , ընկենլով զզէնս իւրեանց ի փախրո- մաթիւ զօրքերով , այլազգիներու վրայ յար-
տեանն . և ինքեանք ընդ մացառուտ ձորս ձակելու համար Եփրատայ կողմերը . բայց
և ընդ դժնեայ վայրս հատեալ անցեալ՝ եթէ ոչ Հեթմոյ՝ թերեւս Թլայ համար պայա
գնացին մոլար ճանապարհաւ » : «
« Եւ
Եւ յոր-
յոր ծառութեան և հանդիսի աւուրց վերջինն
ժամ դարձաւ. (Թորոս ) և զայն այնպէս - ե . եղաւ այն օրը , վասն զի տարի մը վերջը ,
տես , գոհացան ամենեքեան զԱստուծոյ , որ թագաւորի բաղդին - վատթարելովը ՝ թագա
առանց զինու և մարտի մարմնականի հա · Ժառանգ որդւոյն գերութեամբը և միսին
լածեցան նոքա » : Բայց երկրորդ տարին սպանմամբ , ստիպուեցաւ ուրիշ տեղերու հետ
( 1155 ) ինքը Մասուտ սուլտանը եկաւ զօր Թիլն ալ թողուլ յաղթողին , ազատելու հա Ե
քերով , « և միւսանգամ ` բանակեցան ի վե մար իր անդրանիկը -Լեւոն և ապահովելու
րայ Թիլին... և թէպէտ աւուրք ամարայ - աշխարհին միւս սահմանները : Սակայն վեր
նոյ էին , սակայն որոտմունք և Հրաձգու- ջը իր որդին և թոռները շատ անգամ Թիլը
թիւնք ահագին լինէին յերկինս , և ողմն առին -Եդիպտացիներէն , շատ անդամ ալ
ուժգին ՝ որ և զծառս խլէր յարմատոց . և թշնամին պատերազմեցաւ Հայոց հետ Թլայ
յահաւոր բարկութենէն ամենեքեան - պակու համար և զայն գրաւեց : ԳԼորգ Սկեւռացւոյ
ցեալ ՝ յԱստուած ապաւինէին , և յետ երից աշակերտն Մարտիրոս , Թլայ Եգիպտացինե .
աւուրց ողորմեցաւ Աստուած , և խաղաղա- րէն առնուիլը , 1304 ին, ցաւակցաբար կր
ցան երկինք և երկիր . և Մասուտ սուլտանն յիշէ հետեւեալ կերպով . «Ի թուականիս
դարձաւ կրկին ամաչեցեալ ի տուն իւր »: ԾԳ , յամսեանն յուլիս , ... եկին մահմե
— Երեսուն տարի վերջը ( 1185 ) քաջին - տական զօրքն ի Շամրն և առին սիրով
Թորոսի եղբօրորդին ՝ Ռուրն -Բ դաւաճախ - զբերդն Թիլ . և ուխտազանց եղեալ դաշանցն՝
նութեամբ րռնուելով Անտիոքի իշխանէն իր կոտորեցին զորս գտին անդ . և բազումք
անձին փրկանաց համար , ուրիշ տեղերու փախստական եղեալ ի նոցանէ՝ (կորեան)
հետ Թիլն ալ տուաւ . բայց քիչ ժամանակ ջրասոյզ եղեալ ի մեծ գետն Ջահան » : վերա
վերջը , տեղս ընկաւ նորէն՝ անոր եղբօրր ջին անգամ ՝ 1337 ին՝ դաշնադրութեամբ մը ,
Մեծին Լեւոնի հզօր ձեռաց տակ , որուն Հայք Թիլր թողուցին Արաբացւոց ձեռքը ,
օրով ( 1198 ) նախ տեղւոյս իշխան էր ոմն և այնուհետև մեր պատմութեան մէջ ալ չի
Ռուպերտ . յետոյ ՝ թերեւս անոր որդին , Ճօլ- սուիր իւր անունը : Սիստան , 204-6 :
սին՝ Հայոց ջամբոլայնը , զոր 1218 ին Լե- ԹԻԼ ՎԵՐԻՆ • —Գիւղ Չարսանճագի Փէրին
ւոն ղրկեց Հունգարացւոց աշխարհը , անոնց դաւառակի . 8 տուն հայ կայ . առանց եկե.
Անդրէաս թագաւորի հետ , բերելու համար - ղեցւոյ :
իրենց դեռաբուսիկ Զապել զստեր ի փե ԹԻՄԱՐ ։ — Գիւղ կարճկանի , Շատուանն
սայութիւն՝ նոյն թագաւորի որդին , բայց ուղղակի յարեւմուտս 3–4 վայրկեան հեռու .
չյաջողեցաւ : Քիչ տարիներ առաջ ( 1212 ) ունի Ս . Յովհաննես անուամբ եկեղեցի մը
Վիլլեպրանտ ՝ Սոէն և Ամուտայէն դառնալու և 20 տուն հայ բնակիչ : Ասկէ 30–40
միջոց , եկած է աւանս , զոր և կը կոչէ տարի առաջ բնակչաց թիւը աւելի էր : Գե
ամրաշէն բերդ ազնուականի մը , և անունը ղեցիկ է դիրքն , օդն լաւ և ջուրը պատուա-
կը գրէ Thila : Արաբաց Ապուլֆէտա պատ- կան : Գիւղիս Հիւսիսային կողմը , վանայ
միչը ոչ միայն - ծովակի եզերքը կ'իյնան Շախորայ Ս . Աս-
ամրոց - այլ և պարտիզա
զարդ քաղաք կ'անուանէ Թիլ : Այս ամուր տոածածին , Ս . Ստեփանոս և Արծուաբեր
քաղաքի մէջ բռնուեցաւ Զապելի փեսայա - Ս . Աստուածածին անուամբ աւերակ վան
ցածն Ֆիլիպ Անտիոքացի , և բերդի մէջ քերը . որոնք քիչ տարիներ առաջ բաւական
արգելական մեռաւ : Անոր բարեբաղդ ժա . լաւ վիճակի մէջ էին :
ռանգը և Զապելի արժանաւոր զուգակիցը ՝ ԹԻՄԱՐ : --- Գիւղ Այրարատայ վերին
Հեթում Ա, հոս մեծահանդէս կատարեց Բասեն գաւառի մէջ , Ոկոմի գիւղի հիւսի-
Յայտնութեան տօնը 1265 ին , երբ գումա- սային կողմը : Տես ՎԱՆ–ՏՈՍՊ
րած էր Հոն իր ազգայիններուն Հետ բազ . ԹԻՐԷ . Քաղաք –Թուրքիոյ Զմիւռնիոյ
 ԹԻՐԷՊՕԼԻ 40 ԹԻՒՐՔՄԷՆ

կուսակալութեան տակ : Սակաւաթիւ պան . ԹԻՒՍՔԻՒԼԼՈՒ . Գիւղ Սիւնեաց Գեղար

դուխտ Հայեր կան : քունի գաւառի մէջ Չախրլու գիւղէն վերստ
ԹԻՐԷՊՕԼԻ, ԹՐԻՊՕԼԻ կամ՝ ՏԻՐԻՊՈԼԻՍ. — մը հեռու դէպ ի հիւսիս :: կայ 38 տուն հայ .
Գիւղաքաղաք Սեւ ծովու եզերքը , Տրապի- իրը 330 հողի : Ունին հին եկեղեցի սը՝
զոնի NL Կերասունի մէջ տեղ : Տրապիզոնի շրջապատուած խաչքարերով և գերեզման
կուսակալութեան ներքեւ է և կեդրոն հա ներով :
մանուն գաւառակին : Դիրքը լեռնային է , շի- ԹԻՒՐՔԹԻ . --- վանք լեռնային Կիլիկիոյ ,

նուած ՝ զառիվայրի մը վրայ . տուները էկ . որուն տեղը կը թուի ըլլալ ոչ այնչափ հե

մէկու կից են և վրայէ վրայ : Գլխուն վերեւ ռու Ակների սահմաններէն : Յունական մաշ-
հիւսիսէն հարաւ ձգուած է Այրանայ կոչուած տոցի մը գրիչը , հետեալ տողերով կը յիշէ
կանաչագեղ բլրակը . աջէն ու ձախէն խոր վանքս . « Քրիստոս Աստուած մեր տացէ
շատ և կելեվարա անուամբ դետերը խոխո բարի Ժամանակաւ վայելել զգիրս՝ բնակչաց
ջելով կու գան կր թափին ծովը : Ամբողջ դի . սուրբ ուխտին թիւրքթոյ վանիցն , յորոյ
զաքաղաքս շրջապատուած է կաղնիի թփիկ- պայծառութիւն՝ բարի յիշատակս կատարե
ներով : Կլիմայն բարեխառն է և առողջարար , ցաւ . այլ մի ոք իշխեսցէ Հանել զսա յեկեղեց-
ջուրն անուշ ՝ զովարար և շատ թեթեւ : Բնա- - ւոյն , յինչ պէտս և իցէ » : Զանազան յիշա-
կիչներն են 5000 հոգի , թուրը , հայ և տակարանաց մէջ կը յիշուին վանք » և իր միա
յոյն : Հայերը 90 տան չափ են . ամենքն բանները : վանացս մէջ գրուած Ոսկեբերանի
ալ գրեթէ առհասարակ առեւտրով կ'զբաղին ճառերուն յիշատակարանի մէջ , 1314 ին , կը
և շատ չարքաշ են . շաբաթը երեք օր քա - յիշուին կոստանդին ՝ իբր գրիչ , Գրիգոր ՝ ա-
ղաքին շրջակայ երեք որոշեալ առեւտրա- “
ոջնորդ ուխտին , Յովհաննես փակակալ . իսկ
վայրերը կ'երթան . երկու շաբթի ՝ Էսպիյէ , չո- մառնպան Վալեն զատ , իրր գործաւորներ ՝
րեքշաբթի ՝ Խալքավլա , ուրբաթ՝ Էլէվի : Այս կը յիշուին « Յովհաննես ածպան ( այծապան) ,
երեք գիւղաքաղաքները Սեւ ծովու եզերքն Թորոս հացկտուր , - Անտոն՝ աղօնքաղ , կաս .
են , Թրիպօլիէն 3–4 ժամու ճանապարհ հե- - տնդին ՝ Հիւրատես » : Յիշուած սուրբ mor-
" Հայք ունին Ս . Աստուածածին անուամբ ճարները կամ խորանները են՝ Ս . Աստ nak-
քարուկիր - ու փոքրիկ եկեղեցի մը . ունին ծածին , Ս , Փրկիչ և կենսակիր սուրբ Նր-
նաև Լուսաւորչեան վարժարան մը ՝ 80 ա շանք : վանացս առաջնորդը Գրիգոր՝ 1310
շակերտներով : Գինին շատ առա է . տե. թուին գտնուեցաւ ի ժողովին մէջ . իսկ
ղական բերքերն են՝ կաղին , ընկոյզ , լուբիա , Ատանայի ժողովին մէջ վանացս վանահայրն
և այլն : էր Հայրապետ : Մանուէլ անունով մէկը
ԹԻՒԱՏՐԻԱ կամ՝ ԱԳՀԻՍԱՐ- -- Գիւղա 1335 թուին վանացս մէջ գրած է Շարա-
քաղաք Զմիւռնիոյ կուսակալութեան և ա կան մը . « ի մեծ և ի հաչակաւ անապատս
ռաջնոաութեան ներքեւ , համանուն գաւառա որ կոչի Թիրքրի » : Կը յիշուի Թիւրքթոյ
կի մէջ : Կը գտնուի լաւ մշակուած դաշտի կրօնաւորներէն իբրեւ նշանաւոր երաժիշտ՝
մը մէջ , 48 հզմ . Մանիսայի հիւսիս - Մարգար փիլիսոփայ : Այլ կարեւոր
րեւելեան և 49 հզր . Գասապայի հիւսի տեղեկութիւնք կը պակսին Թիւրքթոյ վանաց
սային կողմր : Հայք , իրր 900 հոգի են . նկատմամբ . ցանկալի էր դնել և հետազօ
ունին Ս . Աստուածածին անուամբ եկեղեցի տել աւերակները :
և երկսեռ վարժարան մը՝ 64 աշակերտնե ԹԻՒՐԻՒՇՄԷԿ . - Գիւղ Չարաանճագի . 13
թով : Տեղւոյս բովանդակ բնակչաց թին է տուն հայ և 2 տուն մահմէտական կայ :
17000 , մեծամասնութիւնը թուրք, կայ նաեւ Հայոց եկեղեցին աւերակ է :
յոյն : վաճառականութեան գլխաւոր նիւթն ԹԻՒՐՔՄԷՆ : - Գիւղ Պրուսայի նահանգի ,
է բամբակը : Ունի բազմաթի առատաջուր - Էրթողրուլ գաւառակի կեդրոնավայր Պիլէճիկ
աղբիւրներ և գեղեցիկ կանաչազարդ պար- - գիւղաքաղաքի արեւելեան հարաւային կող-
տէզներ : մը ` Ունի բարձրագագաթ բլուր մը, հիւսիս
ԹԻՒՅ . Տես ԴՈՒ : սային կողմը արգաւանդ դաշտեր , Հացա-
 ԹԻՒՐՔՄԷՆ 41 ԹԼՊԱՇԱՐ

րոյոի յուռթի արտեր , թթենւոյ ծառաս ասլանի - աշխարհաւեր արշաւանաց ատեն :

տաններ , որթետունկեր , ընկուզենւոյ , ծի . Այժմ ունի 44 տուն հայ , և Ս . Սարգիս
րանւոյ , կեռասենիաց ծառուղիներ և 20, անուամբ եկեղեցի մր : Դիրքը հովասուն է,
WL կ'իյնայ Եփրատ գետի հարաւակողմը , բլու
ռելի քաղցրահամ ջրոց աղբիւրներ և առ
ողջարար օդ : 250 տարի առաջ Սեբաս- րի մը ստորոտը :
տիոյ բնիկներէն Չալրգ – օղլու կոչուած գեր- ԹԼԽՈՒՄ - Չորրորդ Հայոց մէջ այս ա
դաստանի գաղթականութեամբ ձեւացած է նուամբ քաղաք և դաւառ կար ի հնումն ,
դիղս : Այժմ 506ի չափ Հայոց տուն կայ և Պաղին գաւառի մօտ :
35ի չափ հայախօո Մահմէտականաց բնա ԹԼԿՈՒՐԱՆ կամ ԹԻԼԿՈՒՐԱՆ • Հին աս
կարան : Ժողովուրդը մեծաւ մասամբ երկ . սան կիլիկիոյ և Միջագետաց մէջտեղ , ուր
րագործ , շերամարոյծ NL այգեգործ է . մաս կր նստէր Հայոց Առիւծ իշխանը , որուն
մ՚ալ համետագործութեամբ , երկաթագոր . թուղթ գրեց ՆերսԼս Շնորհալին : Ասկէց էր
ծութեամբ և պայտարութեամբ կըզբաղի Սսոյ երգիչ Յովհաննէս կաթողիկոսը ՝ որ
Շրջակայ 30է աւելի դիւղերու մահմետա . - Թլկուրանեցի կոչուած է : Մեր աշխարհա-
կան ժողովրդոց առեւտրական կեդրոնատեղին դիրները այս տեղս կը համարին Աիդ
է գիւղս : Հայկական եկեղեցին ՝ Ս . Աստուա . կոչուած երկիրը , ուսկից էր երանելի և
ծածին՝ կէս քարուկիր ՝ հաստատուն և ընդ- համբերող էորը :
արձակ շէնք մէ , կիցն է փայտաշէն -վար- ԹԼՊԱՂՏԱՏ Տես ԹԻԼ – ԲԱՂԴԱՏ :
Ժարանը Թորգոմեան անուամբ , ունի 125 ԹԼՊԱՇԱՐ կամ ԹԻԼ ԱՒԵՏԵԱՑ - Հին
աշակերտ : Գիւղիս մէջ երիտասարդները՝ քաղաք Միջագետաց սահմանակից , Հռոմ ՝
18–20 տարեկան - անապատճառ - կ'ամուս . կլայէն քիչ հեռու դէպի հարաւային արեւ
նանան , իսկ օրիորդները՝ 13–15 տարե. մուտք և աւելի մօտ Այնթապի արեւելեան
կան : Աղջկունք , մանկամարդ և պառաւ կա . հարաւակողմը : ի Հնումն ճոխ քաղաք մէր
նայք դիշեր ու ցորեկ բամբակ մանելու , և ունէր բազմաթիւ Հայեր , երբ եկաւ Բալ-
կտաւ գործելու , գուլպայ հիւսելու , հագուստ , տին և գրաւեց 100 ձիաւորներով ։ Թլպա.
ներ կարելու , շերամորդ սնուցանելու , հաց շար Եդեսիոյ կոմոերու սիրած բնակավայրն
եփելու և այլ գործերով զբաղած են : Արք էր , այնչափ որ Ճոսլին Ար Թպաշարցի կր
չեն սիրեր պլանդխտիլ . պարզութեամբ կ'ապս կոչուէր և Ճոսլին Բի համար Թլպաշարը
րին՝ գոհ ըլլալով իրենց վիճակէն . ինչ որ զուարճութեան վայր կը նկատուէր : 1148
աւելցընեն ապրուստէն ՝ արտ , այգի , պարտէղ թուին քաղաքիս վրայ կը յարձըկի իկոնիո
կը դնեն հողեր կը շատցընեն : Գրեթէ նի Մագսուտ սուլտանը : Գրիդոր ( Պահլա-
50 տարի առաջ , երկպառակութեան մը ունի) կաթողիկոսի եղբայրները , կարկառի
պատճառաւ 50 տան չափ Հայերէն կաթո- - իշխան Վասիլը և Շահան զօրավարր – կ'օզ-
ղիկէութեան յարեցան , սակայն այժմ ա նեն Ճոսլինի և կը վանեն զթշնամին , թէև
սոնց թիւը քիչ է իբր 10–15 տուն և ու . յետոյ վասիլ դարանի կը բռնուի : - Թիւրք-
նին մատուռ մը : մէններու նենգութեամբ Ճոսլինի բռնուելէն
սելդ Այրա
ԹԻՒՐՔՄԷՆ ԳԱԼԷՍԻ . — Լեռ և բելրդ - վերջը Թլպաշար Այնթապի և ուրիշ տեղե
րատայ Բասեն գաւառի մէջ : րու Հետ կանցնի Նուրէդդինի ձեռքը : 1218
ԹԻՔՆԻԶ . Տես ՏԻԳՆԻՍ : թուին իկոնիոնի սուլտանը Լյքաուս ՝ 10
ԹԻՖԼԻԶ • Տես ՏՓՂԻՍ : օր քաղաքս կը պաշարէ և բնակիչք անձ
ԹԼԱՆՑԻԿ . Գիւղ խարբեալի . ունի 17 նատուր կր լինին : Այնուհետև կ'սկսի եգիպ-
աուն հայ և Ս . Սարգիս անուամբ եկեղեցի - տական տիրապետութիւնը : խաչակիրներու
մը : յաղթութեան Ժամանակ - Թլպաշարի մէջ
ԹԼԷ կամ ԹԸՐԽԷ . Գիւղ Բալուայ , կային շատ հայ իշխաններ, որոնցմէ կը յիս
իրը 3 ժամ անկէ հեռու : կը կարծուի թէ շուին Երկաթ և Նիկոսոս կամ՝ Նիկոմիլոս :
հին Թլխուտ գաւառն է , որ մետասաներորդ Քաղաքիս մէջ կար նաեւ Յակոբիկ ասորինե
դարու մէջ ասպատակեցաւ Տուղրիլի և Ալի- րու եպիսկոպոս :
Բնաշխ • Բառարան Բ . 6
 ԹԽԱԽՈՌ 42 ԹՈՄԱՅ ( Ս . ) ԱՌԱՔԵԼՈՅՆ Վ. ,

ԹԽԱԽՈՌ : --- Գիւղատեղի Արցախի Խաչեն տեսնուին բնակարաններու աւերակներ : Հոս

գաւառի , կոճողուտ գիւղի արեւմտեան կող- - է եղեր Թմբուկ գիւղը , որուն մերձաւոր ղե
մը : Ունի աւերակ եկեղեցի և հանգստա- - րեզմանատան մէջ կան շատ խաչարձան .
րան : ներ և գերեզմանաքարեր՝ Հայկական արձա-
ԹԽԼԱՁՈՐ • Գիւղ Ադուինի . ունի սա նագրութեամբ : Արձանագրութեանց ծանօթ
կաւաթիւ վրացի բնակիչներ : թուականները կը վերաբերին ԺԷ դարու ա .
-
ԹԽԿՈՏՆ , ԹԽԿՈՒՏ կամ՝ ԹՈՒԽՈՒՏ • - Դիղ ռաջին կիսուն : Այս խաչքարերէն միոյն վր
Սիւնեաց Արեւիք գաւառի մէջ , որուն այժ . րայ կայ ՊԿԶ ( =
= 1417 ) թուականը , կանգ-
մեան բնակիչ ք այլազգի են , 39 տուն : Գի . նողն է Մխրթար և կենակիցը : կարմիր քա-
ղիս Ս . Յակոբ անուն եկեղեցւոյն 1671 ին - րէ բաւական բարձր խաչարձանի մը վրայ
Նազար Ղափանեցին նուիրեր է աւետարան կայ աւելի ընդարձակ և կիսեղձ յիշատա-
մը : կարան : Թմբուկ բերդի դիմաց գետի աջա-
ԹՂՈՒՏ ․ Տես ԹԵՂՈՒՏ : կողմը կան ընդարձակ սենեակներու պա-
ԹՄԱՁՈՐ Տես ԳՆԻՇԻԿ : տեր , որոնք ՝ ժողովրդեան ըսածի համեմատ ,
ԹՄԲՈՒԼ. Տես ԴՈՒՄՊՈՒԼ : Թմբկաբերդցիներու խաները եղած են : - Ա-
ԹՄԲՈՒԿ կամ ԹՄՈԿՎԻ . Գուգարաց սոնցմէ քիչ մը հեռու կայ փոքրիկ սենեակ.
Ջաւախք գաւառի մէջ այս անուամբ վեց ներով շէնք մը , որ շատ նման է բաղնիքի :
ապառաժոտ 8761 ոտնաչափ բարձրութեամբ Ջախջ, 45–46 ′
լեռներ կան միմեանց կից , որոնք երկնցած ԹՄԲՐԱՁՈՐ : Կը յիշուի Տուրուբերանի
են կուրի ուղղութեամբ հարաւէն դէպի հիւս Տարօն գաւառի մէջ : Այսպէս կոչուած է ,
սիս : Ասոնցմէ երեքը միւսներէն քիչ մը ա- վասն զի ձորիս մէջ զօրքեր թորած և քնա-
ւելի բարձր են , և այս երեքի վրայ կառու ցած են ժամանակաւ , ինչպէս կը յիշէ Յով-
ցուած ամրոց մը ՝ իր 100 սաժէն եր . հաննէս Մամիկոնեան :
կայնութեամբ և 20 սաժէն լայնութեաք : ԹՄՈԿ . Տես ԳԵՂԱՐՔՈՒՆԻ :
Պարիսպը՝ որուն լայնքը 1 : արշին է , շի- ԹՄՈԿՎԻ . Տես ԹՄԲՈՒԿ :
նուած է կրով և տեղ տեղ սրբատաշ քա- ԹՇԱՁՈՐ : Գիւղ Բարձր Հայոց Սպեր
րերով. կը շրջապատէ այս երեք լեռները , գաւառակի , 10 տուն հայ և 15 տուն մահ-
որոնց իւրաքանչիւրի վրայ կան մէկ մէկ աշ- մեական կայ : Հայք ունին Ս . Աստուած
տարակ : - Բուն աքրոցի դիմաց , արեւելեան էին - անուամբ եկեղեցի մը և տարրական
կողմը կը բարձրանայ այս երեք լեռներուն վարժարան :
կպած տափարակ բլուր մը , որ նոյնպէս ԹՈԳԱՏ : Այլազգիներէն այսպէս եւո
պարսպապատ է : Ամբողջ բերդը ունի երեք կը կոչուի Եւդոկիա քաղաքը :
— Գիւղ
դուռ , հարաւէն , հիւսիսէն և արեւելքէն , որ ԹՈԴՈՎԵՐԱՆ կամ ԹԷՕՏԵՎԵՐԷՆ .
կը տանի դէպի բլուրը : Այս բլրան վրայ Այրարատայ Բասեն գաւառի , Գոմաձոր գիւ
կայ փոքրիկ մատուռ մը՝ որուն միայն ա . ղի մօտ արեւելեան հիւսիսային կողմը : Հայ
րեւելեան և հարաւային պատերը կանգուն բնակիչներէն շատերը բողոքական են :
նացած են : Սեղանի երկու կողմը կան խո- - Հայանակ գիւղ Բաղէշի Շա-
ԹՈԹՈՎ ,
րաններ . պատի վրայ նկարուած է Ս . Աս . տախ գաւառակի :
տուածածին , կողմնակի երկու կոյս և ներ ԹՈԼԿՈՄ- --- Արդունի գիւղերէն մին . այժմ՝
քեւը երկ երկու առաքեալ ։ Հարաւային պա թուրքաբնակ է :
տի մէկ կամարին ներքեւ կը նկատուի սուր, ԹՈԼՈՇԵՆՔ կամ՝ ԹՈԼՈՇԵՆՑ ԴՌՆԵՐ . ՏԵ
րի մը պատկեր և վրացերէն սեւ գոյնով ԽՈՏՐՋՈՒՐ :
արձանագրութիւն մը՝ սաստիկ եղծուած : Հ ԹՈՄԱՅ ( Ս . ) ԱՌԱՔԵԼՈՅՆ ՎԱՆՔ . — վաս
րաւային դրան մօտ ստորերկրեայ անցք մը պուրականի Ռշտունեաց գաւառի , վանայ
Ժայռի միջով կ'իջնէ մինչև կուր գետր ջուր ծովակի հարաւակողմը կը գտնուի վանքս ,
բերելու համար : Բլրի առջև երեք սաժէն բարձր րլրի մը վրայ գեղեցկադիր և ծովահայեաց :
և կիսաւեր կոթող մը կայ , որուն շուրջը կը - Շէնքը փոքր է , ունի կաթողիկէ : Եկեղեց-
 ԹՈՄԱՍ 43 ԹՈՄԱՐ ՏԱՇ

—
ւոյն դրան վրայ , կ'ըսեն , դրուած է Ս . Թո- աւերակը : Թումարզայի արեւելեան եզրը
մայի մարմինը , Հնդկաստանէն բերելէն վերջ , ձորի մէջ է Ս . Աստուածածնի նշանաւոր ու
թէեւ նշան մը չի տեսնուիր . աւելի հաւա- հոյակապ վանքը, ուր ամէն տարի խուռն
նական է և հասարակաց աւանդութիւն , թէ Հեռուէն ուխտա
բազմութեամբ մօտէն ու հեռուէն
հոն կը պահուի սրբոյն ձախ բազուկը : Տես ւորներ կու գան օգոստոսի մէջ Աստուա
ԱԳՈՒԼԻՍ : ծածնի տօնին և մեծահանդէո կը տօնեն :
ԹՈՄԱՍ • Երբեն այարնակ դիւղ Ար- - Այս վանքը կառուցուած է հին սրբավայրի
ցախի Բերդաձոր գաւառի . ունի եկեղեցի՝ մը վրայ և" տեղացիք աւանդավէպ մը ունին
..երակ վիճակի մէջ : ասոր նկատմամբ : Ոմանք թոարզա անունն
ԹՈՄԱՍ. — Սար և բերդ Արցախի Բեր. աւաղաւեալ կը համարին և կը կարծեն թէ
դաձոր գաւառի մէջ : Բերդը հիմնուած է Թովմա Արծրունին շինած է : վանքա իկան
համանուն սարի վրայ , որ բարձր է 5230 խաւ փոքրիկ մատուռ մ’է եղեր , բայց կար
ոտք : Սարը առանձնացած է ամէն կողմէն միրցի Բարսեղ վարդապետ բարեսէր - անձի
և բարձրացած ձուաձեւ : Բերդն ունի քար- մի և բարեպաշտուհիի մը ձեռնտուութեամբ ի
ու կիր պարիսպ , սքանչելի տե
սարան և աւերակ փոքր եկեղե
ցի մը :
ԹՈՄԱՍԼՈՒ . — Այլազգաբնակ
գիւղ Այրարատայ Շարուր գա.
ւառի :
ԹՈՄԱՐԶԱ , ՏՈՒՄԱՐԶԱ կամ՝
ԹԱՄԶԱՐԱ • — կեսարիոյ արեւ
ելակողմը 8 ժամ հեռաւորու
թեամբ , գրեթէ ամբողջ հայաս
բնակ և հայախօս աւան մէ ,
տափարակ և ընդարձակ դաշտի
մը վրայ , քառանկիւնաձեւ դիր
քով : Առողջարար է օդն և ջուր
րը պատուական : Բնակիչք 980 S.NAHABED.
տուն , որոնցմէ միայն 38 ը թուրք
են : Տուները քարաշէն են և երկ 18. Թոմարզայի Ս • Աստուսծածնի վանքը
յարկ : Ունի Ս . Պօղոս Պետրոս
անունով եկեղեցի և ազգային վարժարան վերջոյ շինուեր է ներկայ փառաւոր և շքե
մը՝ 620 աշակերտներով ու եօթը վարժա ղազարդ եկեղեցին : Վանքս կալուած չունե .
պետներով . վարժարանի տարեկան 50 ոս . նալով , թեքականներու նուէրներով կը կա
կի ծախքը կը հայթայթուի այլ և այլ նուի . սավարուի :
MILAL
րատ ւթիւններով : Առտնին կեանքը նա- ԹՈՄԱՐ ՏԱՇ . — Գիւղ Այրարատայ Շի
հապետական է կատարելապէս , կրթական րակ գաւառի արեւելեան մասին ձորի մէջ ,
վիճակը շատ անկեալ : Շուկան լայն ու Ղութնի – Ղրշլախի արեւմտեան կողմը ՝ հա
ընդարձակ է և ունի 91 խանութ : Ժողովրր. զիւ երկու վերստ հեռու . շրջապատուած է
դեան գլխաւոր զբաղումն է երկրագործու լեռնակներով : Այս գիւղէն կ'անցնի Ալեք
թիւն և անասնաբուծութիւն : Գլխաւոր ար- սանդրապոլէն Ղբչախ գնալու ճանապարհը :
տադրութիւնները են , դուար , գազի խէժ , Ունի առատ ջուր , ծառաստաններ և ջրա-
վարսակ , ցորեն , գարի , պանիր , մորթ , ղացներ : Հիւսիսային կողմի լեռները առ
մեղր , և այլն ։ -
— Թուրքերը ունին մզկիթ մի հասարակ Ղալայնի կ'ըսուին , իսկ հարաւա
և դպրոց մը : Աւանիս արեւմտեան եզրը կը յինը Կիւմիշ– տաղ ՝ ոչ եթէ հանքաց գոյու
գտնուի կիսակործան յոյն եկեղեցւոյ մը թեան պատճառաւ , այլ արդասաւոր հող
 ԹՈՄՆԱՆ 44 ԹՈՆԴՐԱԿ

ունենալուն համար . ցորենը ընտիր է ։ Բնա- են . կան 20 տուն հայ և 20 տուն մահ
կիչք ամբողջ հայ են 655 հոգի , բաժնուած մետական :
-
81 տան , իրենց նախնիք եկած են կարսի ԹՈՆԴՐԱԿ կամ ԹՈՆՏՐԱԿՍ • Լաստի
Պերնա և Ղարա Բիլի գիւղերէն : - Հայոց վերացին գիւղս կամ՝ աւանս կը դնէ Տու-
նոր եկած ժամանակ երեսուն տան չափ րուբերանի Ապահունեաց գաւառի մէջ , ըսե .
Պարսիկներ կան եղեր , որոնք ցրուեր են լով (Գլ . ԻԲ ) . « Ելեալ զայ անցանէ ի գա .
զանազան կողմեր . իսկ Պարսիկներէն առաջ ւառն Ապահունեաց ի րնակարանն սատա
գիւղիս մէջ կը բնակին եղեր Յոյներ ՝ որոնք նայի յաստուածուրաց ժողով , և ի գազա-
Լէզկիներէ բնաջինջ եղած են : Եկեղեցին՝ նաց զայրագիղն ՝ որ կոչի Թոնտրակս » :
Ս . Աստուածածին՝ շինուած է 1837 թուին , Գիւղիս բնակիչք կը կոչուին Թոնդրկացիր

19 • Թումարզայի Ս. Աստուածածին վանքի եկեղեցւոյն ներքին տեսքը :

մօտր կայ գիւղական վարժարան : Գիւղիս կամ Թոնդրակեցիք : Անուանի եղած է գիւղս
սահմանի մէջ , հիւսիսային կողմը կայ աս Թրդ , Ժրդ և Ժիրդ դարերու մէջ իր
ւերակ և անբնակ գիւղ մը : ղանդաւորներովը , որոնց ծագումն հետեւեալ
—
ԹՈՄՆԱՆ կամ ԴՈՄՆԱ . Գիւղ Բարեր կերպով կը պատմուի . 840 թուին , Սմբատ
դի , երկու ժամ հեռու , հիւսիսային կողմը : անունով մէկը ի Ծաղկոտն գաւառն , ա աշ -
Գիւղիս յենարան լերան վրայ է Ս . Աստո կերտելով պարսիկ րժշկի մը , անկէ սորվե
ծածին, իսկ ստորոտն է Ս . Թեոդորոս . եր . ցաւ մոգութեան և անաստուածութեան ար
կուքն ալ աւերակ : Կր կարծուի թէ ի հնումն հեստը , և գալով Թոնդրակ գիւղը հոն բնա-
խրախճան անուն վանքն այս էր : Գիւղս - կեցաւ : Թէև սա ՝ աշխարհական էր , բայց
այժմ ունի Ս . Համբարձում անուամբ եկե ռամիկը խաբելու համար եպիսկոպոս ձեւա-
“
ղեցի մր և վարժարան : Բնակիչք հողագործ - նալով , անհաւատութիւն կը քարոզէր : կ'ու .
 ԹՈՆԴՐԱԿ 45 ԹՈՆԴՐԱԿ

րանար Աստուծոյ նախախնամութիւնը լայլ և խնուն կամ խնուս աւանները , ուր

Հոգւոյն սրբոյ շնորհքը . կ'արհամահէր եկե , բազմանալով ամէն տեսակ չարութիւններ և
ղեցւոյ խորհուրդները , հանդերձելոց .յոյսը պղծութիւններ կը գործէին : 1002 թուին
կը ստէր և ինքը կը կեղծաւորէր իբրև լրա- ասոնց մոլորութեան մէջ ինկաւ նաեւ Հար-
րեպաշտ : Այսպէս քիչ քիչ նենգութեամբ ի- քայ Յակովբոս եպիսկոպոսը , որ և կեղծար
րեն հետևողներ գտաւ էրիկ և կնիկ մարդիկ - ւորելով խստակրօն , որսաց շատերուն սիրտը
ներէն և հուսկ ուրեմն մոլորեցուց ամբողջ և սկսաւ անաստուածութին քարոզել : Ա-
գիւղը : Այս չար աղանդը յայտնուելուն պէս որ ծուռ վարդապետութենէն ազգիս մէջ
847 ին , Ովայեցի Յովհաննէս կաթուղիկոսր խռովութիւն ծազեցաւ . այլ պատճառաւ Սար-
նզովեց զՍմբատ և իրեն Հետեւողները : Է գիս - կաթողիկոսը - քաղցրութեամբ իրեն

20 • Թոմարզա աւանի ընդհանուր տեսարանը :

որովհետեւ գաղտուկ իրենց մոլորութիւնը կանչեց Յակոբոս եպիսկոպոսը և բոլոր ամ

կը քարոզէին, կաթողիկոսը թուղթ դրեց բաստանութիւնները ստուգելէ վերջ , զինքր

բոլոց առաջնորդներուն , որ անօրէններու .. զրկեց բոլոր իշխանութիւններէն և պատուԸն
րոգայթներէն զգուշանան : Նոյն խնամքը և ու բանտը դրաւ . բայց քիչ օր վերջը գաղտ
զգուշութիւններն ըրին նաև ուրիշ կաթողի- - նի հնարքներով բանտէն ազատելով , փախաւ
կոսներ , մինչև Պետրոս Գետադարձը , ոչ Կ . Պոլիս և անկէց ալ եկաւ դարձեալ Թոն
միայն նզովքով դատապարտելով աղանդա դրակ աւանս , ուր ատելի դառնալով նաեւ
ւորները , այլ և իշխաններու ձեռքով անոնց- իր աղանդաւորներուն , գնաց Մանիքեցւոց
մէ շատերը պատժելով : - Սակայն չկրցան հետ միացաւ և չարաչար մահուամբ սատ
բոլորովին ջնջել անոնց արմատր և բունը, կեցաւ : Նոյն մետասաներորդ դարու մէջ ,
որոնք գաղտաղողի տարածուեցան նաև Թու- - Պետրոս Գետադարձ կաթողիկոսի օրով դար-
 ԹՈՆՏՐԻԿ 46 ԹՈՆՏՐԻԿ

ձեալ քանի մը անօրէններ նոյն մոլար ա վրայ բարձրացած ՝ նման է Սրմանց և Ա-

ղանդը մէջտեղ հանեցին , բայց Գրիգոր Մա- րագած հրաբուղխ լեռներու . իսկ ժանեձեւ
գիստրոս՝ որ նոյն ատեն Միջագետաց դուքս ժայռերով բաժակը , զոր Ճեհեննեք տերերի
էր ՝ խնամք տարաւ և ամենայն ջանքով փու. (Դժոխաձոր ) կը կոչեն այլազգիները , աւելի
թաց ջնջել և անհետ առնել անոնց յիշա- նման է իտալիոյ վեսուվ լերան խառնարա
տակը Հայաստանէն , քանդելով Թոնդրակ նին : Բաժակին գոգին շատ տեղերէ առատ .
սանը և անոնց ուրիշ բնակութեան և թագըս օրէն կը վերածխին ջրեղէն և ծծմբային
տեան որջերը : Այս աղանդը տեւեց երկու շոգիներ՝ եռացած ջուրէն աւելի ջերմք : Գրե
հարիւր տարի , ինչպէս կը յայտնէ նոյն թէ 2000 շրջապատ ունեցող բաժակը ,
ինքն Գրիգոր Մագիստրոս : Այս գիւղը կը 300 աւելի ցած է քան երկու շրթանց
յիշէ ինճիճեան՝ անցեալ դարու սկիզբը Ռո : վրայի եղջիւրաձեւ - կատարները . յատակը ՝
տրաս անուամբ , Մանազկերտի հարաւակող գրեթէ տափակ ՝ դիզուած են որձաքար պոր
մը , 3 ժամ հեռու : Այժմ եւս կայ նոյն փիւր վիմաց մեծամեծ կտորներ : Ապա-
գիւղը Թոնտրակ անուասը , Մեծոփայ վանս - կանիչ և լուծողական - արտաշնչութեամբք՝
քի հարաւ արեւմտեան կողմը , որուն ներկայ - ընդարձակ դարաձեւ կողմերը քայքայեր են
վիճակին վրայ տեղեկութինք կը պակսին : և սպիտակացած ծծմբով , որ շատ առատ

21 • Թոնորիկ հրաբղխային լերան բաժակը :

73
Ըստ մեր հին վիճակագրութեան ունի 21 Լ. վասն զի 100 ծծումբ է , և այնչափ ա.
տուն Հայոց և 68 Քրդաց : սատ, որ կարելի է առանց վառելի նիւթե .
ԹՈՆՏՐԻԿ, ԹԱՆՏՈՒՐԻԿ կամ ԹԱՆՏՈՒՐԼՈՒ .
րու օգնութեան , Ժողվել քարերու վրայէն ,
—
Հրադխային լեռ -Այրարատտց կոգովիտ ինչպէս կ'ընեն Լիպարեանց վուլկանոյ կըղզ-
-
գաւառի հարաւային ծայրը , սահմանակից - ւոյն մէջ :: Լերանս մէկ նշանաւոր երեւոյթն
Ծաղկոտն գաւառի և վասպուրական աշ- է երբեմն երբեմն ունեցած ներքին որոտում .
խարհի: Երկայնանիստ է արեւելքէ - արեւ ները , նման Ամերիկոյ Անտեան լերանց
մուտք և բարձր իրր 11 , OOO . այսպէս կոս - Պրաիտոս կոչուած որոտումներուն : Ռու-
չուած է թոնիր կամ ՝ նոց նշանակելով : սաց - Բայազիդի տիրելէն վերջ , 1855 ին ,
Բայազիդէն ութ կամ ինն մղոն հեռու է - բանակած լինելով լերանս հիւսիսային ստոր
դէպի արեւմտահարաւ : Թոնտրիկ է այժմ՝ րոտը Թէփէրիզ գիղը և Թուրքերը հարա
Բնաշխարհի նշանաւոր բնական երեւոյթնե . - ւակողմը , գիշերը լսեցին սաստիկ ռմբաձր-
րէն մին , վասն զի կը համարուի անոր կէս ղութեան պէս որոտումներ, և երկու րա-
մարած հրաբղխային լերանց մէջ ամենէն . նակները իրարմէ - կասկածելով ՝ զէնքի կը
ռելի կենդանագոյնը , ինչպէս կը յայանէ, դիմէին , մինչեւ որ տեղեկացան
Քրդերէն ,
Ապիխ գերմանացին՝ որ քննեց 1862 ին . նոյ- թէ այն ձայները լերան սրաէն կու գային :
նը կը վկայէ նաեւ Թեսիէ . - բաժակը դեռ Ներկայ բոլոր երեւոյթներէն կ'երեւի որ
Հաղորդակցութեան մէջ է մթնոլորտի հետ : Թոնտրիկի հրաբուղխը դադրած է Ժայթքելէ
Լերանո գլուխը ՝ լայն և ձուաձեւ խարոխի և փոխուած ծծբահան (Solfatara ) վիճակի ,
 ԹՈՌՆԱՒԱՆ 47 ԹՈՐԴԱՆ

այնպիսի վիճակի մը ՝ որ երկրաքննաց հա. կառավարուի դպրոցը : Գիւղիս մօտ կայ համ
մեմատ՝ կրնայ նորէն բորբոքիլ , ինչպէս ե անուն լճակ մը 5 ժամԼ աւելի շրջապատ
ղաւ վեսուվ ՝ տասն և ութ տարի հանդիստ ունեցող . այս լճակէն կ'ելնէ առատ տառեխ
առնելէ վերջ : Թոնտրիկի ծծմբուտ երկրի - ձուկ :
կաղմութիւնը կը տարածուի դէպի արեւմտա- ԹՈՐԴԱՆ : Գիւղ Այրարատայ Բասեն
հարաւ Տիատին և Ծաղկոտն : - Բայազիդի դաւառի , Բլրոյ հարաւային և Հերդեւի
կողմանց երկրաշարժները վկայ են երկրին րեւելեան կոմը : Անցեալ դարու սկիզբը "
ներքին րախառն բնութեան. երկրի երեսն նէր 100 տուն հայ և Ս . Գրիգոր անուամբ
ալ , ինչպէս Թէփէրիզ դիւղի շուրջը և ու- եկեղեցի մը : վարդան Յովնանեան իրեն
րիշ կողմեր , կը տեսնուին հին Հրախային նուիրակութեան Ժամանակ ( 1671 ) , դիղէս
Ժայթքմանց մնացորդներ : Լերան և թէփէ . նուէր չընդունելով, կը գրէ .
րիզ գիւղի մէջ տեղ կը տեսնուին խիտ wn « Մի յիշեր զԹորդան
խիտ , մեծ և փոքր կոնաձեւ - պասալտեան Զի քան զթթու թան .
Ա- Զատամունս առան » :
զանգուածներ և բարձրութիւններ :
րարատ , 491-493 : իբր քսան տարի առաջ եւս (1652 ) կը
ԹՈՌՆԱՒԱՆ , ԹՈՒՌՆԱՒԱՆ կամ ԹՌՈՒՆ– յիշուի գիւղս և իր եկեղեցին : Ներկայ վի
ԱՒԱՆ . Վասպուրականի հին խ գաւառնե . ճակն անծանօթ կը ifնայ ինձ :
րէն մին : Գաւառիս տէրն էր մեծ և քաջ ԹՈՐԴԱՆ կամ ԹՈՐԹԱՆ . — Իի հնուե նր.
իշխանն խաչիկ , որուն յետոյ յաջորդեցին շանաւոր աւան կամ գիւղ բարձր Հայոց
Հասան և Ճնճղուկ որդիքը : Դարանաղեաց (Կամախ ) գաւառի , իսկ այժմ՝
ԹՈՌՆԻԿ կամ ԹԷՕՌՆԻՒՔ . Հայանուն՝ 30 տուն բնակչօք փոքր դիւղ մը : կառու
բայց այլազգաբնակ գիւղ Սերաստիոյ , հաս ցուած է Սեպուհ լերան արեւելակողմը,
րաւ արեւելեան կողմը : նոր մէկ ոստին վրայ : Թորդանի մէջ էր ի
ԹՈՌՆԿԱՅ ԲԵՐԴ . -- Լեռնային Կիլիկիոյ Հնումն Ասորւոց -Բարշամայ կամ` Բարշամի
մէջ կը յիշուի այս - անուամբ բերդ : նայ կուռքի արձանը՝ փղոսկրէ , րիւրեղէ և
ԹՈՍԻԿ. — փոքրիկ գիւղ Աղուանից Հողի - արծաթէ շինուած , զոր Միջին Տիգրան րե
գաւառի . շինուած է Դուրկան գետակի ձախ - րած էր ի Միջագետաց : Քրիստոնէութեան
կողմի բարձրութեան վրայ : Ունի 20 տուն ժամանակ գիւղս եկեղեցւոյ կալուածոց կար-
բնակիչք , որոնց նախնիք գաղթած են խաշ գը անցաւ : Ալաթանգեղոսի պատմածի հա
չեն և Վարանդա գաւառներէն : Եկեղեցին մեմատ ,, Ս . Գրիդոր իրեններովը « Երթեալ
նուիրուած է ] . Աստուածածնի . քահանան հասանէր ի Դարանաղեաց գաւառն , զի և
կու գայ խոշկաշէնէն : Գիւղս առաջ շինուած անդ - զանուանելոց սուտ աստուածոց զբա-
է եղեր այժմեանի հիւսիսային կողմը , ուր գինոն կործանեսցեն՝ որ էր ի գեօղն թոր-
դեռ կանգուն կը կենայ եկեղեցին , յետոյ դան , մեՀեանն անուանեալ սպիտակափառ
օդի վնասակարութեան պատճառաւ փոխա- դիցն::Բարշամայ , նախ զնա կործանէին . . .
դրած են այս աեղ : () դն և կլիման ճնշուած և զգեօղն ամենայն դաստակերտօքն և գետ .
է շրջապատող լեռներէն : նովքն իւրովք հանդերձ ՝ յանուն եկեղեցւոյ
ԹՈՍԻԿ - կամ ԹՕՍԻԿ . — Գիւղ կարնոյ , նուիրեալ , և զամենափրկիչ նշանին օրինակ
քաղաքին - արեւմտեան հիւսիսային և Զրա և անդ կանդնէին » : Ս . Գրիգոր կեսարիայէն
վանք գիւղի արեւելեան կողմը : Ունի իրր դառնալէն վերջ , Հոս վանք շինեց և կոչեց
20 տուն հայ մահմետական բնակիչներ : Ս . խաչ կամ Ս . Նշան , ինչպէս կ'աւան.
ԹՈՎ . Տես ԲԱՂՔ : դուի նոյն վանքի հին կոնդակի մէջ : Ցարդ
ԹՈՏՈՐԱԿ կամ՝ ԹԷՈԴՈՐԱՅ • Գիւղ թե կայ Հին քառանկիւն և անսիւն եկեղեցին ՝
բաստիոյ հիւսիսային կողմը՝ 10 ժամ հե որ մէջ տեղը ունի կաթողիկէ ևև չորս գոր
nu : Ունի 70 տուն հայ և բաւական թուով գաւոր մատուռներ ՝ չորս անկինները : Այս
ալ մահմէտական : Հայք ունին Ս . Յակոբ տեղս առաջ ] . Գրիգոր ընտրած էր իրեն
անուամբ եկեղեցի մը ՝ որուն հասոյթով կը առանձնարան և յետին Հանգստարան և իր
 ԹՈՐԴԱՆ 48 ԹՈՐԴՈՒՄ

ձեռքով տաճարին հարաւակողմը ծառեր - կաթողիկէներով : իսկ արեւելեան անկեանց

տնկելով՝ դրախտ մը ձեւացուցած էր և եր. մատրանց մէջ կայ գերեզման մը՝ կարծուած
րեմն Հոն կը զբօսնոյր : Յովհաննէս կաթո- - Գրիգորիսի Աղուանից - կաթողիկոսի կամ՝
ղիկոսը այս տեղերուն ուխտի գալով և շըր- ուրիշ Գրիդոր անուն եպիսկոպոսի մը . հոն
ջելով՝ տեսաւ դալար հացի ծառ ՝ տնկուած է նաեւ լուսաւորչի - տեղակալին – Դանիէլի
Լուսաւորչէն և անկէց կտոր մը փրցուց : դամբանն : Տաճարի գաւթին մէջ է Ս . Լուս
Այժմ՝ եւս կը ցուցընեն Ս . Գրիգորի պար- սաւորչի - մարմինը գտնող , Գառնուկի գե
տիզակը և հացի , գիհի ևև այլ զանազան րեզմանը , որուն վրայ շինուած է աղիւսէ և
պտղատու ծառեր : - Տաճարին մէջ են Հա. կրէ կամար և ունի խորան . ոմանք կըսեն
յաստանեայց հաւատքի հինադրաց , ոյա- թէ այս է խադայ գերեզմանը , ուրիշներ ալ ,
կաս և սքանչելի մարդկանց սրտառուչ գամ՝ թէ այնպէս ձայն հանած են Զենոն կայսեր
րանները , երեք առաջին հայրապետաց և ե . ժամանակ , որպէս զի սրբոյն նշխարները
րեք մեծ արքայազանց : Այս դամբաններէն Յունաստան չտանին : Ասողիկ և Վարդան
ամենէն առաջ յիշելու ենք Ս . Լուսաւորչի- թորդանի մէջ թաղուած կը համարին նաեւ
նը , որուն տեղը սակայն որոշ չենք գիտեր , զսուրբն Արիստակէս՝ - որ հակառակ է Հին
վասն զի Յոհան կաթողիկոս կ'ըսէ թէ թա. պատմիչներու գրածին : Այս գերեզմաններուն
դուած յիւր իսկ ի զբօսանաց պարտիզ- - պատճառաւ վանքը կոչուած է նաեւ ինն
կանն » , իսկ վարդան կը դնէ եկեղեցւոյ Հի գերեզմանք : Այս ամէն մեզ սիրելի և փա.
ման ներքեւ : Արեւմտեան մատրանց մէջ րելի գերեզմաններն և նուիրական տաճարս
հարաւակողմն է Տրդատայ կողակցի Ալանա- կարօտ կը մնան յատուկ մանրազննին քըն
ծին սուրբ տիկնոջն Աշխէնի գերեզմանը և նութեան :
հիւսիսակողս ը կուսափայլ և եղբայրասէր 0. ԹՈՐԴՈՒՄ կամ` ԹՈՐԹՈՒՄ . Վիճակ կամ՝
րիոլլին սրբոյն խոսրովիդխտոյ • Աշխէնի դաւառակ կարնոյ կուսակալութեան , որ մաշ
դամբանին մօտ արեւմտեան դրան կամարի սամբ կը համապատասխանէ Տայոց Ոքաղէ
տակ կը հանդչի Մեծն Տրդատ , որուն վրայ կը գաւառի և մասամբ Բարձր Հայոց Շատզումք
բարձրանայ փոքր քառասիւն կաթողիկէ մը . դաւառի : Ընդարձակ լեռնահովիտ մ'է Ճո-
հոս բերուեցաւ նախ Տրդատայ մարմինը մե . րոխի օժանդակ համանուն Թորթումայ գե
ծահանդէս յուղարկաւորութեամբ , աշխարհ - տոյն եզերքները : Ըստ արդի աշխարհագրա-
ամբոխ բանակով և եկեղեցական դասով . կան բաժանման սահմանքն են հարաւային
« արծաթապատ դիակիր դագաղօք . յորում ՝ արեւմուտքէ կարնոյ գաւառը , հիւսիսային
լծեալ ջորիք ոսկեսանձք , և գունակ գունակ արեւելքէ Ռուսիա , Հարաւ արեւելքէն Բա-
հանդերձիւք - զդագաղսն - զարդարելով , և սեն դաւառակը , հարաւէն () վաճըդ գաւա-
վաշտք զօրացն - աստի և անտի վառեալք - ռակը , արեւմուտքէն Սպեր և հիւսիս արե
զինուք ..... արարեալ տապան թագաւորա- մուտքէն կիոկիք : Թուրթումի երկայնութիւնն
կան ի քարանց կճեաց , և ի վերայ ապա- հարաւէ դէպի հիւսիս գետոյն ընթացից Հա
կիր արկեալ , յորում եդեալ զգանձն պա մեմատ կը տեւէ իրր 11 ժամ , և լայնու .
տուական , զանուշահոտ զպատարագն , զմեծ թիւնը արեւելքէ արեւմուտք 5 կամ 6 ժամ:
վաստակաւորն ) . բայց ժամանակ անցնելէ : թէեւ երկիրը լեռնային՝ րայց դիրքը ցած
վերջ կը թուի թէ նշխարներէն մաս մը կամ է ,, այնպէս որ իր լերանց գադաթները գրե.
բոլորը գաղտնաբար - փոխադրած են վաս- թէ հազիւ կը հաւասարին կարնոյ բարձ .
պուրականի դաւառը - Հոգւոց - րաւանդակին : կարնոյ արեւելեան սահմա
Անձեւացւոց
վանքը և վրան դրած են Բարթուղիմէոս ա նածայրէն կ'սկսի ցածնալ երկիրը առաջ եր-
ռաքեալէն օրհնուած խաչը : Հիւսիսային կա թալով դէպի արեւելեան հիւսիս : Թորթումի
մարի տակ է Ս . Վրթանիսի գերեզմանը , կլիման բարեխառն է և մեծապէս կը աար.
որուն մօտ արձանագրութիւն եւս կայ . հա- բերի կարնէն . նոյնպէս է նաեւ երկրին բր
րաւային կամարի տակ է Ս . Յուսկան ղամ . նութիւնն: կարին ցորենով և գարիով միայն
բանն . այս երկուքն ալ սիւնազարդ են և կը պարծի և ուրիշ բերքերու կողմանէ շատ
 ԹՈՐԴՈՒՄ 49 ԹՈՐԴՈՒՄ

ստորին է քան զԹորթում , իսկ սա
պիսի տեսարան կը բանայ ուղեւորի առջեւ ՝
որուն շատ տեսակ - զանազանութիւններէն
մարդ ամենեւին տաղտուկ չի զգար .
զի եթէ մէկը դաշտերու փափադի ՝
գանէ անոնցմէ բաւականաչափ , ոչ բոլորովին
տափարակ , այլ փոքրիկ բլուրներով զար-
դարուած . կան նաեւ ձորեր և խոխոմներ ,
առուակներ և կարկաջասահ գետակներ : Բրլ-
րազարդ դաշտին սահմանները չհասած ՝ կը
Հանդիպին ձորակներ, իրենց կողերուն վր
րայ ունենալով խիտ " խիտ դարեւանդներ :
այն ձեւեր առած են . շատ տեղեր ալ վիթխարի
զանգուածներ փրթելով լերանց բարձունքնե
րէն ինկած են ճանապարհին վրայ խորտա-
վասն կուելով և զանազան մասերու բաժնուելով :
հոն կը - Այդ ահեղ տեսարանները երկիւղ կ'ազդեն
ճանապարհորդաց վրայ , մանաւանդ երկնա
բերձ քարալերանց ոտքերէն անցնելու մի
ջոց , վասն զի ուրիշ բանուկ ճանապար , ալ
չկայ : Ընդհակառակն ունի գաւառակս նաեւ
շատ հրաշալի տեսարաններ և զուարճագեղ
վայրեր ձորահովիտներու մէջ , մանաւանդ
մեծ գետոյն լայնարձակ հովիտը . վասն զի

121 BE

22. Թորթումի հովտին տեսարանը :

Թորթում գետը կը վազէ մեծ ձորին մէ- լերանց ստորոտներէն մինչեւ գետեզրը եր-
ջէն , որուն երկու կողմերը կը բարձրանան կու կողմն ալ զարդարուած են պտղատու
մերթ բարձր և մերթ ցած լեռներ , տեղ տեղ ծառաստաններով և գետնոյն երեսը կանա
թուփերով և մայրիներով անտառացած և չագեղ սէղերով ծածկուած : Պտղոց առատու
տեղ տեղ կանաչազարդ խոտերով ծածկուած : - թեան կողմանէ նշանաւոր է Թորթում , սքան
Գաւառակին միջավայրն հասնելով ուրիշ նոր չելի են բազմաթիւ ծիրանիները - առատ և
տեսարան մը կը բացուի, բոլորովին լերկ - ոսկեգոյն պտուղներով ծանրացած և երկիր
և ապառաժ լեռներ իրենց ուղղաբերձ գա- կախուած . նոյնպէս են և բալի , հունի ծա-
գաթներով ահ և երկիւղ կ'ազդեն մարդուս . ռերն , շատ տեսակ -շլորենիները “և թթենիք .
այդ լեռներէն ոմանց մէկ մասը վերէն վար իսկ ընկուզենիներուն թիւը չկայ . խաղողը
ճեղքուած և կախուած է կողերէն , տեղ տեղ քիչ է : Գաւառակս պտղաւէտութեամբը շտե-
շերտ շերտ բաժնուած շինուածոց զանազան մարան լինելով կարնոյ , ինքը զուրկ է ցու
Բնաշխ • Բառարան Բ . 7
 ԹՈՐԴՈՒՄ 50 ԹՈՐԴՈՒՄ

ներով . երկայնութիւնն կը տեւէ

երեք ժամ և լայնութիւնը հազիւ
կէս ժամ նման է Հելուետիոյ
լճերէն ոմանց , տեսքը թխագոյն,
և յատակը խոր , վասն զի կ'ա-
ւանդեն թէ ժամանակաւ չափե
լով խորութիւնը 105 գրկաչափ
լարով՝ չեն գտած յատակը .
փունքը առ ի շեղ են և հազիւ
քայլ մր ներսով կը
կր սկսի խոր
անդունդը : Կը թուի լինել խոր
բաժակ մր լերանց պայծառ և
S.NAHABES
ականակիտ աղբիւրներու և մեծ
շտեմարան մը լեռներէն իր մէջ
23. Թորթումի լիճը : հոսող բազմաթիւ վտակներու .
ունի համեղ ձկներ զորս կր տ
րենէ . վասն զի չունի ընդարձակ դաշտեր , նին կարին : Կարնոյ բնակիչները կ'աւանդեն ,
և կարնոյ սահմանները ՝ ուր կը պակսին խիտ թէ ԺԸ դարու կիսուն պատահած մեծ երկ-
խիտ լեռներ՝ մեծ մասամբ անասուններու րաշարժէն , լիճս ՝ որ այն ժամանակ փոքրիկ
արօտներ են . շատ տեղեր ալ ճահիճներ էր՝ լերան մր փլչելովը խորցաւ և ընդարձա-
ձեւացած են լեռներէն իջնող բազմաթիւ գե- կեցաւ : Թորթումայ գետը այս լճէն կ'անցնի և
տակներէն . այս պատճառաւ գիւղերէն շատե ապա նեղ կիրճերու մէջէն անցնելով կը դիմէ
րը գարեհացով գոհ կ'ըլլան : դէպի արեւելեան հիւսիս գրեթէ քառորդ մը
Ջրոց առատութեան և պատուականութեան ժամու , յանկարծ 40 մետր բարձրութենէ
կողմանէ նախանձելի է Թորթում . վասն զի ահեղ խոխոջմամբ վար կը թափի , գեղեցիկ
մեծ գետը և ձորերէն իջնող գետակները՝ ջրվէժ մը ձեւացրնելով . յետոյ դարձեալ
wn հասարակ երկիրը կ'ոռոգեն . իսկ երաշ- ջուրերուն հոսանքը միանալով գետօրէն կր
տութեան ժամանակ հետեւեալ կերպը կը դիմէ դէպի հիւսիս - Արդուին , և անկէց ալ
գործադրեն . այն պարտէզր կամ անդաս - Պոնտոս: Թորթումի գեղեցկագոյն և ուշա-
տանը զոր կ'ուզեն ոռոգել , գետակներէն գրաւ տեսարաններէն գլխաւորն է իր ջրվէ-
մէկուն ընթացքը կը խոտորեն և առուակ- - ժին մօտը , ուր բնութեան գեղեցկութիւնը
ներու բաժնելով լաւ մը կր ջրեն :
Գետերու ջուրերէն զատ շատ
տեղեր կան նաև ինքնաբուղի
աղբիւրներ , նաև գետերու եզերք
ները՝ ականակիտ, սառն և պա-
տուական ջրերով : — Թորթու
մայ մեծ գետը ձորերէն շրջան
ներով անցնելով և առատանա
լով երկու կողմէն մէջը հոսող
գետակներէն , երթալով մինչեւ
իս դիւղին դիմացը կը սկսի լճա
նալ և սքանչելի և միանգամայն
ահաւոր ուրիշ տեսարան մը կը
բանայ ուղեւորի հանդէպ : Թոր 3.NAHASE

թումայ լիճը երկու կողմերէ պա-

րըսպուած է բարձրաբերձ լեռ- 24. Թորթումի բերդը :
 ԱՇ ԽԱՐ Հ ԱԴ ԻՐ

Թ Ո Ր Թ Ո Ւ Մ Ի Գ Ի Ւ Ղ Ո Ր Է Ի Ց

ԱՆՈՒԱՆՔ ՏԵՂԵԱՑ ՀԱՅՔ | ԹՈՒՐՔ ԱՆՈՒԱՆՔ ՏԵՂԵԱՑ ՀԱՅՔ | ԹՈՒՐՔ

1 | խախու . 467 210 38 | Սոխտորո 55

2 | Շիփեք . 250 46 39 | Վխիկ - 225
3| ար 24 130 40 | Էրտեօք 460
4. Բիթխար • 96 41 | Քիւչիւք տէրէ 144
5 | խընսորիկ ուլեա , խնձորիկ վեր . 48 42 | Բարթօզօնս , Բարդոսոնց 49

6 | խընսորիկ սիւֆլա , խնձորիկ վար 70 43 | Պօյիւք պահչէ 148

7 Ազասէր 91 44 | Սըրտօան , Սուրբ Յոհան 265
8
8 Նիխախ 69 45 | Քօրքեր , Գորքեր . 89

1
888
9 | Սամսօր 72 46 | Չաթախ · 16
10 | Մօկուրթափ • 67 || 47 | Լիրտերես . 14
11 | Ղալատիպի 68 48 | վերին դեղ 104 245
12 | Թորթում . 130 49 | Ընկուզեկ • 280
13 | Սազեր • • 121 50 Ազորդ • 270
15

14 | Ռապատ 95 - 51 | Օստ . 72
15 փոչէնս , Պոչենց • 45 52 | Էչք , Աշունք : 99
16 | Մեղուս 65 53 Էօչքէսօր , Աշունք ձոր 164
17 | Քարընկոս , Գառընկոց 60 54 | Էօշքեվան , Աշունք վանք 145
18 նավօր , Ձնաւոր . 150 55 Ջրխեկ , Ծխեկ • 224
19 | Տանքար • 48 56 Ղարս , կարս 176
20 կոչանս , կոչանց . 176 57 | իս 58
21 | վախԹիկանս , վախթանկանց . 80 75 58 | 0 թ.լա • 254
| 22 | խօսպերիկ , խոզարակ 104 ---- 59 | խաթղա 180
23 | Նորշեն • 300 6 60 | Թու . 149
24 | Գեղիկ · 118 61 | Լեօք • 44
699

25 | ԱԿորիկ 46 62 | Ասպուշեն , Ասպիշէն 64

26 | ԱԿՈրիկ 69 63 | կալա • 32
| 27 | Մաքօր , Մարգաձոր 160 64 | Բլուր 16
28 | Քիսխա , ֆցխա 800 65 | Ղազարենց
1 18 00

69
29 | Քիսխաչափոխ 55 66 | կէօքտէրէ . 74
| 30 | Տեվենաթաղի . 8 67 | Ազուչէն , Ազատաշեն 60
| 31 | Ապընես , Ապռնես • 280 68 | Ղարսիք , կարսիկ 120
32 | Աղբըսօր , Աղբըձոր 375 69 | Մեղրագոմ՝ 44
Յ 3 | Էքրեք , Արարակ • 114 70 | Քլագոմ, Գլագոմ՝ 24
34 - փիչընկոս , փշնկոց 68 71 Էվեք . Արդիք. 69
| 35 | ըկնասուր , Ձկնաջուր 74 72 | խաչուտ , խաշնուտ 160
| 36 | Լըսկաւ իւլեա , Լսկաւ վերին . 73 | վարդաշեն • ---
390 98
37 | Լըսկաւ սիւֆլա , Լսկաւ վարին . 346
 ԹՈՐԴՈՒՄ 52 ԹՈՐԴՈՒՄ

և
կը ներկայանայ իր ամենայն կատարելու - մերձենալի գլուխները և բարձրահայեաց դա-
թեամբ . Ժայռերու զանազան ձեւերն , որոնց րերու և քարափներու վրայ , ոմանք գետին
մէջէն կարկաջելով կր հոսին ջրերը , ջրվէ- կողմը նայելով և ոմանք դէպի ձորերու մէջ ,
ժի հոսանաց ձայնը , ջրոյ շոգւոյ կամ՝ ծխոյ - որոնք աւելի հրաշալի և սիրելի կը դարձը
նման օղի մէջ ցնդիլն , փրփրա-
դէզ ալիքները , և այլ ամենայն
պարագայք կը · յափշտակեն
մարդուս միտքը , և այնչափ
չքնաղ և զմայլեցուցիչ կը դար-
ձրնեն տեսարանը , որ մինչեւ
անգամ ամբողջ Եւրոպա , Աի-
րիկէ և Ասիա ճանապարհոր
դող գերմանացի վակնէրը , ոչ
միայն Թորթումի ջրվէժը , չրք-

նկարուած
Թորթումի
նաղ և վեհագոյն կը համարի

մօտէն
բերդը
աւելի
բոլոր Եւրոպիոյ ՝ հանդերձ Հե-

25.
լուետիայով՝ ջրվէժներէն , այլ
և կ'րսէ , գուցէ ամբողջ աշխար
հի մէջ առաջինն ըլլայ , Նիա-
կարայի ջրվէժէն վերջ : Ջրոց
.յորդութեան եղանակին համե
մատ կ'աճի և կը նուազի գու
սանքը , մերթ ամբողջ կարկա
սակոյտ պատուարը ծածկելով
կը թափի և մերթ անոր մէկ
մասէն : Դրրծն անգլիացին եւս
որ երկրիս երեք մասերը ճանա–
պարհորդած է, զարմացմամբ
կը գրէ Թորթումի տեսարանաց
և անյատակ " թխատեսիլ լճին
վրայ :
Թորթումայ գաւառակի այս-
չափ գեղեցկութեան վրայ , ա-
նոր հին վայելողները՝ Հայք “
վրացիք ՝ աւելցուցին իրենց
դաստակերտները , շինելով բեր
դեր , վանքեր NL եկեղեցիներ և
զարդարելով ու շէնցընելով լեռ-
ներն ու բլուրներ . բայց աւե-
րիչ ժամանակն և այլ քաղա-
քական անցքեր , այդ սրբավայ-
րերէն և ամրութիւններէն շատե
րը աւերած են , և այժմ տխուր ազդեցութիւն նեն. երկրին նկարչական տեսարանները : Այս
կ'ընեն այցելուի վրայ այդ շինութեանց կիր բերդերէն շատերը ունին նեղ և սահուն վը-
սակործան մնացորդները : Դեռ բերդերէն ոչ տանգաւոր ճամբաներ և ոմանք ալ գետն
սակաւք , թէպէտ և ամայիք ՝ տակաւին կան ուղիներ , վտանդի և պաշարման ժամանակ
գուն կր Խան սեպաձեւ ապառաժներու ան- գետափը իջնալու և ջուր առնելու համար :
 ԹՈՐԴՈՒՄ 53 ԹՈՐՈՍԻ ԳԻՒՂ

Բերդերը կը կոչուին ընդհանրապէս այն գիւ յայանի վկայք են թէ ժամանակաւ . Հայոց

դերու անուամբ որոնց մէջ կամ մօտ կը կը վերարերէր . այժմ ՝ հայ բնակիչք նուա-
գտուին , ինչպէս Ընկուզկայ բերդ , Էչկիոու - զած են և վրացի ամենեւին չկայ : կը պատ
րու բերդ , Քիւչիւքտերեի րերդ , Արչրկու մուի թէ գաւառակիս նախնի Հայկազունք
բերդ , ալէ տիպի , և այլն : վսերը կամ ձանձրանալով բոնութիւններէ և զրկանքներէ ,
Ֆիրիք անուամբ բերդ մ'ալ կայ Թորթու ընդունած են մահմէտականութիւնը : Թորթու
մայ գաւառակին մէջ , առանցնացած ժայր - մայ նշանաւոր վանքերն են Էօշք և խախոս ,
ռերու կատարը : Բայց այս բերդերէն ամենէն որոնք հրաշալի կերպով կառուցուեցան գա-
գերազանցն է Թորթոմայ բերդը , որուն ա- ւառակին շէն եղած ևև քրիստոնէութեան ծաղ.
նուամբ կը կոչուի նաեւ գաւառակս : - Հա- կած միջոց : Թորթում՝ ունի երկու աղա-
մանուն Թորթում գիւղը կը գտնուի Հար-
կեւոր լերան մօտ՝ բերդի ստորոտը , որ
երրեմն , ըստ պատմչաց աւան էր , և այժմ
խեղճ գիւղ մ'է ՝ 30 տուն այլազգի բնա
կիչներով : Թորթումայ բերդի տարածութիւ
նը ընդարձակ է և տեսքն ահեղ , հիմնուած
գետեզերքը քարափի վրայ . պարիսպները
ձգուած են քարաժայռի խոտորնակ ձեւոյն
համեմատ . առաջին դուոր հարաւակողմն
է և ներսը կան զանազան քարակերտ -ն-
քեր և մատուռ մը՝ որ այժմ՝ բոլորովին
կործանուած է . անկէց զառ ի վեր ճաքաց
մը աւերակներու մէջէն կը տանի ներքնա
բերդը , որուն պարիսպները կանգուն են :
խորենացւոյ պատմածի համեմատ , այս կող.
մերս վարդապետեց մեր դպրութեան հայրը
Ս . Մեսրոպ « կեցեալ յանապատ և ի հո-
վանաւոր տեղիսն որ Շաղգոմքն անուանին » :
Թորթումայ գաւառակը ըստ Վ . Փինէի
ANAHARED
ունի 175 գիւղ , 52591 բնակիչներով , հե
տեւեալ կերպով բաժնուած .
26 Թորթումի ջրվէժը :
Մահմէտականք . • 50224
Հայք լուս . 1265
Հայք կաթ . 881 հանք , մին ապաթ և սիոն Պար գիւղի
221 /m :
ԱԽ և
ԹՈՐԹՈՒՄ ․ Տես ԹՈՐԴՈՒՄ :
Գումարն . . . 52591
ԹՈՐԻԱ : — - Հայաբնակ գիւղ Ախալքալաքի
Չգիտենք ինչ կերպով Վ . Քինէ հաշուած գաւառի Էշտիայի հասարակութեան մէջ : Ուր
է 175 գիւղ , մինչդեռ մեզ յայտնի են ազ- նի 346 բնակիչ , բաժնուած 46 տան :
գային վիճակագրութենէն 73 գիւղեր , ինչ- ԹՈՐԾՈՂՈՒ . Տես ԾՂՈՒԿ :
պէս կը տեսնուի առանձին ցուցակի մէջ : ԹՈՐՈՍԻ ԳԻՒՂ . — Հայարնակ գիւղ ՝ Ա.-
Միջին դարերուն դաւառակս ընկած էր վրաց րարատայ Շիրակ գաւառի արեւելեան մա
ձեռքը և Սամցխէ նահանգի մասն կը հա սին , ձորի մը մէջ ՝ բարձր լեռներով շրջա-
մարուէր, զոր Հայոցմէ առած էին ի Հնումն . պատեալ . ունի աղբիւրներ , բայց ջուրերն
ինչպէս յայտնի կը տեսնուի եկեղեցիներու այնքան լաւ չեն : Բնակիչք գաղթած են
վրացի գրերով արձանագրութիւններէն : Գա- Բասենին 40–50 տուն : Եկեղեցին ՝ յանուն
ւառակիս մեծաւ մասամբ հայանուն գիղերն Ս. Աստուածածնի ՝ վերաշինուեր է 1865 ին :
 ԹՈՐՈՍ ( Ս ․ ) 54 ԹՈՑ

ԹՈՐՈՍ ( Ս . ) . — Հայաբնակ գիւղ Բարեր- թուն , և Դովլաթ խաթունին , և դեռաբոյս

դի . ունի 62 տուն բնակիչ և եկեղեցի մը : զաւակին մերոյ Մելիքին... » :
ԹՈՐՈՍԻ (Ս . ) կամ` ԹԷՈԴՈՐՈՍԻ ՎԱՆՔ . Սերաստիոյ կուսակալութեան ներքեւ ,
Այս անուամբ շատ վանքեր կան Բնաշխար- - կիւրին գաւառակին մէջ , Կիլիկիոյ վիճակ
հի զանազան կողմերը , որոնց շատերը այժմ՝ ներէն Մանլըխ անուն գիւղի մօտ բարձ
ամայի վիճակի մէջ են . սկսինք մի մի րաւանդակի մը վրայ կը բարձրանայ ուրիշ
յիշել : Ս ․ Թորոս վանք մը՝ որ շատ հին վանքե
――
Ակնայ և Արարկերի միջև վաղշէն րէն մին է և ժամանակակից Սեբաստիոյ և
գիւղի մօտերը , Քարակիր կոչուած տեղւոյն Եւդոկիոյ Ս ․ Նշան վանքերուն: Պարսպի ար
վրայ կայ Ս . Թորոս վանք մը , որ բոլորո- տաքին մեծ դռներէն մին՝ որ դէպի հիւսիս
վին ամայի և աւերակ է : կը նայի, այժմ հիւսուած է : Ներկայ վի
Բաբերդէն երկու ժամ հեռու Դոնա ճակն աննախանձելի է . ունի միայն սեփհա-
գիւղի մօտ է Ս ․ Թորոսի , աղձնեաց կամ կան 20 կտորի չափ մշակելի արտօրայք ,
րախանեաց վանքը , որ թէեւ ժամանա 2 պարտէզ , 1 ջաղացք և 20 արտավարի
կաւ շէն էր , բայց ներկայիս ամայի և փլած : չափ ալ մարգագետին : 1900 տարւոյ մէջ ,
Աստուածաշունչ գրքի մը յիշատակարանէն Ազգ . Պատրիարքարանի անօրէնութեամբ և
կը տեղեկանանք , որ 1382 թուին վանքի Մոսկուայի Որբախնամներու ծախխք որա-
միաբաններէն ոifն Տէր Յովհաննէս ՝ որ և նոց մ'ունեցաւ :
առաջնորդ էր Բաբերդի , նոյն գիրքը իր հա–- Բոլորովին աւերակ ՝ բայց գիւղացւոց
լալ արդեամբ նուիրեր է վանքիս : Երկրորդ ուխտատեղի է Մալաթիայէն 12 ժամ հե-
յիշատակարանը աւելի ետաքրքրական և և Մուշովկա գիւղէն գրեթէ կէս ժամ
պատմական լինելով աստ առաջ կը բերենք. անդին , լեռնային և օդասուն դիրքի մը վը-
« Ի թուաբերութեանս ՊԴ ( = 1395 ) , ի րայ շինուած Ս . Թորոսի վանքը : Առջեւր
Հայրապետութեան Տեաոն Թէոդորոսի ․․․ և Աղբիւր մ'ալ կայ Ս . Թորոս անուամբ , որ
յառաջնորդութեան մերոյ նահանգիս խաղ- - ունի սառնահամ և առողջարար ջուր :
տեաց Բաբերդոյ Տէր Յովհաննիսի արքեպիս Ս . Թորոս կամ Ս ․ Տիկին անուամբ
կոպոսի , եղեւ հրաման ի Տեառնէ Աստուծոյ բոլորովին աւերակ վանք մ'ալ կայ Չար-
մերոց վերափոխիլ ի Տէր Յիսուս , սրբասը սանճագի մէջ :
նունդ և երանաշնորհ եպիսկոպոսին մերոյ - Ուրիշ աւերակ Ս. Թորոսի վանք
Տէր Յովհաննու . եղեւ պակասութիւն ամե մ՚ալ կայ Չարսանճագի Լամք գիւղի մօտ :
―
նայնի մեզ ամենեցուն , եւս առաւել հրեշ- Երկու աւերակ վանքեր ալ կը յիշ
տակաբնակ մենաստանիս խաղճանեաց . զոր շուին Ս ․ Թորոսի կամ՝ Թեոդորոսի անուամբ,
և ի սադրելոյ չարին , յարեան ոմանք ի - մին Դերձկի Ս . Թեոդորոսի վանք և երկ-
մէնջ ի մեր ազգականաց և հակառակեցան - րորդը ՝ Տիվրիկի մէջ կուրասին անուն գիւղի
վանիցն , և ցրուեցին զուխտ և զամենայն մօտ ՝ Ս . Թորոսի վանք : Այս վերջիններու
որ ինչ կայր ի նմա , զոր Տէր Յովհաննէս վրայ թէեւ մասնաւոր տեղեկութիւնք կը
հանցէ զպատիժ պատուհասին ի գլուխ հատ պակսին , բայց կը կարծուի թէ ժամանա
կառակողին ամէն : Ես նուաստոդի քոյր Տէր կին ասոնք ուխտատեղի եղած ըլլալու
Յովհան եպիսկոպոսին ՝ վերստին հաստա-
քան թէ վանք , և կամ թէ ՝ հին եկեղեցի-
-
տեցի զսուրբ ուխան խաղճանեաց , Ուստիա- - ներու աւերակներ ։ — Բիզանդիոն , 1900 ,
նէ խաթուն և պարոն Թորոս որդի իմ , և Թ . 1043 :
ժողովեցաք զաթոռ և զանօթ սուրբ եկե ԹՈՐՈՍԼՈՒ . — Գիւղ Սերաստիոյ , արեւ-
ղեցեաց և եդաք ընդ ձեռամբ մերով . յի- ելեան հարաւային կողմը :
շատակ մեզ և ծնողաց մերոց պարոն Աս - ԹՈՑ . Գիւղ Տրապիզոնի արեւմտեան
տուածատուրին և մօրն իմոյ խաժիկ խա- - կողմը , գրեթէ 2 /: Ժամ հեռու : Գեղեցիկ
թունին , և կենակցին իմոյ Աւադ պարոնին , դիրք ունի , դիմացը կ'երեւան Աճառայի լեռ-
և դստերաց Մասիա խաթուն , Գայիանէ խա- ները : Տուները ցրուած են բլրան մը գա-
 ԹՈՒԱՅԻ ԳԻՒՂ 55 ԹՈՒԽԱՐՍ

գաթը և կողերուն վրայ : Բնակիչք հայ և մահ- ազգիներէն ուղ –հիս ալ կ'ուի գիւղիս
մէտական : Գիւղիս օդը առողջարար է այդ անունը , և հայերէն՝ կապը գիւղ :
պատճառաւ քաղաքացւոց ամարանոց : Քա- ԹՈՒԹ . ---- Գիւղ Ա ,յրարատայ Ճակատք
ղաքին Վենետկոյ Մխիթարեանց դիշերօթիկ գաւառի մէջ :
վարժարանին աշակերտք ալ ամառները Հոս ԹՈՒԹԷՆ . - Կը յիշուի այս անուամբ
կ'անցընեն : Թոցի մօտ է Ղասի ըսուած հայաբնակ գիւղ մը Բաղէշի Մօտական դա
գեղեցկադիր դիւղը, որուն բնակիչք մեծ առակի մէջ :
մասամբ մահմէտական են , կան նաեւ սա ԹՈՒԼԱՅԼ կը յիշէ աւանս Գրիգոր
կաւաթիւ յոյն և հայ : Մագիստրոս , առանց յայտնելու դաւառն :
ԹՈՒԱՅԻ ԳԻՒՂ . ――– Կը յիշէ Թ . Արծրու- - Աանիս մէջ կը բնակէին Թոնդրակեցի ա
նին կորճէից Որսիրանք գաւառի մէջ , Ա- ղանդաւորները :
րևան լճի մոտ : ԹՈՒԼՉԱ ․ Գ • TOULTCHA . Քաղաք
ԹՈՒԱՆՋ • Գիւղ կարնոյ՝ հիւսիսային - Ռումանիոյ Տօպրուճա նահանգին , համանուն
արեւելակողմը 2 /: ժամու ճանապարհ եւհե գետակի աջակողմեան ճիւղին եզերքը որ
ռու : Ունի 80 տուն մահմէտական, 30 տուն Դանուրի երեք գլխաւոր ճիւղերէն մին է :
հայ : Հայք ունին Ամենափրկիչ անուամբ Գեղեցիկ է դիրքը , կառուցուած լինելով ամ-
եկեղեցի և վարժարան : կան նաեւ 7 տուն փիթաատերաձեւ բլուրներու զառ ի վայրին
կաթողիկէ - Հայեր , որոնք ունին առանձին - վրայ : վաճառականութիւնը բաւական ծաղ-
եկեղեցի : Գիւղիս բնակիչք հողագործ են : կած է : Բնակիչք 5000 – կը հաշուին , և
ԹՈՒԲԻԼԱՑ • ― Գիւղ Ռումանիոյ , սակա- խառն են զանազան ազգերէ , ինչպէս թուրք ,
ւաթիւ Հայեր կան : պուլկար , ռումէն, յոյն , հայ , Հրեայ և
-
ԹՈՒԲԻ — ՇԷՆ . -- Գիւղ Աղուանից կոկիսոն ռուս աղանդաւորներ : Հայք 406 հոգի են ,
գաւառի , բարձր դիրքով , ուշագրաւ տեսա բաժնուած 85 տան , ունին Ս . Լուսաւորիչ
ջրով :: Ունի
րանով և պատուական օդով ու ջրով անուաքը եկեղեցի . ամառ ժամանակները կր
675 բնակիչ , բաժնուած 85 տան , որոնց գտնուին նաև 80 ի չափ հայ պանդուխտներ :
նախնիք գաղթած են Արցախի Դիզակ , վա ԹՈՒխ կամ ԹՈՒՂԽ. ― Գիւղ Բաղէշի՝ ա-
րանդա և Ջրաբերդ գաւառներէն : Եկեղեցին ՝ րեւելեան հարաւակողմը , վանայ ծովակի
Ս . Աստուածածին՝ կառուցուած է - չորս արեւմտեան Հարաւային եզերքի մոտ . ունի
միակտուր սիւներու վրայ : Գրեթէ 90 տա- 272 հայ բնակիչներ , բաժնուած - 41 տան ,
րի առաջ գիւղս հիմնուած է եղեր Ավանա- եկեղեցի և վարժարան : Գիւղէս քիչ մը ա-
շինի հովտի արեւմտեան բերանը , ուսկից ւելի արեւելեան հարաւէն , ծովակը կր թո-
օդի և ջրի խասակարութեան պատճառաւ փի համանուն Թուխ գետակը ՝ որ կիզել
փոխադրուած են այժմեան տեղը . հին գի- տեր եւս կը կոչուի : Թուխայ մօտ է Ս.
ղատեղւոյ մէջ դեռ կը մնայ կիսաւեր եկե- - Յիզտիւզտի վանքը : Թուխ գետը կը յիշէ
ղեցին : Ծերերու աւանդութեան համեմատ , նաեւ Թ ․ Արծրունին , իսկ Յոհ . կաթողի
գիւղս իր Թումբի անունը առած է Թոմի կոս ՝ թէ գետակը և թէ գիւղը կը յիշէ ,
անուամբ մելիքազուն օրիորդէ մը : Սմբատ թագաւորի պատերազմը պատմած
―
ԹՈՒԶ . — Այս անուամբ գիւղ կը յիշուի , միջոց , րաելով. « Հասանէին ի ջուր ինչ
ՌՃ (= 1651 ) թուին դրուած Մաշտոցի գեղջ մի Թուղխ անուն » :
մը յիշատակարանի համեմատ , Բարձր Հայոց ԹՈՒԽԱՐՍ կամ՝ ԹՈՒԽԱՐՔ . — Ղեւոնդ կր
Դերջան գաւառի մէջ : յիշէ բերդս եօթներորդ դարու մէջ, Սմբատ
ԹՈՒԶԼԱՍԱՐ կամ ՏՈՒԶԱՍԱՐ Գիւղս հրամանատարին վրայ գրած միջոց . « Եւ
կը դանուի յերաստիայէն 5 ժամու ճանա- - երթայր յաշխարհն Տայոց , մտանէր յամրու
պարհ հեռու դէպի արեւելք , ձորակի մը ցորն՝ յորում` Թուխարսն կոչեն , և
մէջ . 250` տուն Հայկայ՝ 3000 բնակչօք : շանայր որդւոցն իսմայէլի » : Նոյնը կը յի-
Հայք ունին Ս . Կարապետ անուամբ եկեղե չեն նաեւ Ասողիկ և Վարդան : Թուղարս եւո
ցի և փայտաշէն ընդարձակ դպրոց մը : Այլ- դրուած է անունս ձեռագրաց ոմանց մէջ :
 ԹՈՒԴՈՒԼՈՒ 56 ԹՈՒՐ

Այժմ՝ եւս կայ Թուխարք հին բերդը Ար- ոկ ուխտական մատուռ մը կայ : Ուրիշ
տանուչի հիւսիսակողմը գտնուած Շաւշէթ նոյնանուն մատուռ մ'ալ կայ գաւառիս Գան
վիճակի մէջ , Շաւշէթի ջրոյն մօտ : ձակ գիւղը : վայոց ձոր գաւառի Քարագլուխ
ԹՈՒԽԴՈՒԼՈՒ . Տես ՎԱՐԴԵՆՈՑ ԳԵՏ: գիւղի մօտ Հիւսիսակողմը բարձրաւանդակի
ԹՈՒԽՄԱ .. —Գետակ Մալադիոյ , որ կ'անց- մր վրայ եւս կայ աւերակ եկեղեցի մը Թու
նի քաղաքի պարսպի քովէն և կը խառնուի Մանուկ , ուր ուխտի կու գան այլազգիք :
Գարա սույի հետ . վրան ձգուած է Գըրդակօղ Մէջը կան տասն և վեց տապանաքարեր ՝
կոչուած մեծ կամուրջ մր : որոնց մին ունի 1533 թուականաւ Հայկա
ԹՈՒԽ ՄԱՆՈՒԿ . —
— Այս անուամբ բաւա- կան արձանագրութիւն: Եկեղեցիէն դուրս եւս
կան թուով ուխտատեղիներ և մատուռներ կան տասնի չափ տապանաքարեր՝ առանց
կան Բնաշխարհի զանազան կողմերը , որոնց արձանագրութեան :
մէ մէկ քանին յիշենք :: 1 Այրարատայ Բա- ԹՈՒԽ ՄԱՆՈՒԿ ԽԱՉ . Տես ՍԱԴՈՒ :
գրեւանդ գաւառը , փոքրիկ ձորակի մր ձախ —
ԹՈՒԽՈՒՆԻՔ . — 1664 թուին գրուած Ժա
ափին վրայ կը գտնուի Թուխ Մանուկ ուխ- - մազրքի և Պարզատումարի մր յիշատակա-
րանն կ ր յիշէ այս անուամբ գիւղ
մը Սիւնեաց մէջ :
ԹՈՒԽՈՒՏ . Տես ՏԽԿՈՏՆ :
ԹՈՒՂ • Տես ՏՈՂ , :
—
ԹՈՒՃԻԿ ․ — փոքր շէն Այրարա
տայ Շիրակ գաւառի մէջ. Անիի
հարաւ արեւելեան և Ախուրեանի աջ
կողմը :
ԹՈՒՄ- Տես ՏՈՒՄԻ :
—Գիւղ Չմշկա-
ԹՈՒՄԱ - ՄԷՐԶԷ . —
ծագի . 26 տուն հայ կայ՝ Ս ․ Լո-
սաորիչ անուն եկեղեցիով :
ԹՈՒՄԱՆ ․ Տես ՏՈՒՄԱՆ :
ԹՈՒՄԱՍ կամ ԹՈՒՄԱՍԼՈՒ .
27 • Թումլու բերդը :
Սիւնեաց Բաղք գաւառի Ադարու
գետոյն “ Արցախի լեռնասակ
տատեղին , որ փոքրիկ քարակոյտ մ'է ,միայն մանին մէջ, լերան մի ստորոտը կայ ն այս
մանր քարերով , մեծ մեծ քարերը խաստուր անուամբ այլազգաբնակ գիւղ մր . մերձաւոր
գիւղի բողոքական ուսուցիչը տարած տուն լեռն ալ ունի 4836′ բարձրութիւն և նոյն
և ժողովարան շինելու գործածած է : Բարե- անուամբ կը կոչուի :
պաշտ ժողովուրդը քանի մը խոշոր քարեր ԹՈՒՄԲՈՒԼ · Տես ԴՈՒՄՊՈՒԼ :
-
ալ խնամքով հաւաքելով ՝ խորան մը ձեւա ԹՈՒՄԼԱ , ԹՈՒՄԼՈՒ կամ ԹՈՒՄԼՈ
ցուցած է խունկ ու մոմ վառելու համար : Հին և զօրաւոր ամրոց դաշտային Կիլիկիոյ ,
Ուխտատեղւոյս շուրջը կը գտնուին : ուռի Անարզաբայի վիճակի մէջ , առանձնացած
նուիրական ծառեր , որոնց վրայ կապուած քարաբլրան մը գագաթը : Հին անունն դեռ
կր տեսնուին րիւրաւոր քրչի կտորներ , ա- յայտնուած չէ և կարօտ է քննութեան :
նասնոց կապեր և կանանց մազեր : Ս ․ Աս- Լանկլուա կը սխալի՝ այս բերդս Համարե
տուածածնի աօնին Խաստուրայ Ս . Աստուա- - լով Վիլլեպրանտայ յիշած Ատաստան կամ
ծածնի վանքը ուխտի գացող հասարակու ճիշդը գրելով՝ Աոտայ բերդը : Իսկ Ֆավո
թիւնը , նոյն օրը անպատճառ Թուխ Մա- և Մանարոյ ՝ որոնք 1874 ին տեղս քննեցին,
նուկ ևս կու գայ որ իր ուխտը կատարեալ տեղեկութիւն մը չեն տար :
համարուի : —— Սիւնեաց Գեղարքունի գաւա- ԹՈՒՆՏՐԱՍ • Տես ԹՈՆԴՐԱԿ :
ռի Ղուլալի գիւղի հանդի մէջ Թուխ Մա- ԹՈՒՐ. — Լեռ Սիւնեաց Վայոց ձոր գաւառի :
 ԹՈՒՐԱՆ 57 ԹՐԱՆՍԻԼՎԱՆԻԱ

ԹՈՒՐԱՆ : - Կը յիշուի Տայոց Թոեղք - վանիոյ Հայ գաղթականութեան վրայ ըն

գաւառի մէջ : դարձակօրէն գրուած է Եւրոպայի 1850
ԹՈՒՐԱՊԱՏ։• — Այսպէս եւս կը գրուի Դու աարւոյ վերջին թիւերուն մէջ : Մենք հե
րապատ գիւղի անունը : տեւեալ կարեւոր տեղեկութիւնները կը քաշ
ԹՈՒՐԱՊԻ · Ա.յլազգաբնակ գիւղ Այրա- ղենք ականատես Յովհ . Անեցիի յօդուածէն
րատայ Ճակատք ( Սուրմառի ) գաւառի մէջ : - ( Հանդես ամսօրեա , 1897 , 33–35 ) :
ԹՈՒՐՄԱՑ • Փոքր շէն Այրարատայ Շի- - Եօթնեւտասներորդ դարուն Թրանսիլվա-
րակ գաւառի արեւմտեան մասի մէջ : նիոյ մէջ տիրող ներքին կողմնակցութիւն
ԹՈՒՐՈՒՇՄԱԿ-— Գիւղ Չարսանճագի Մեծ- ները և շարունակեալ խռովութիւնները եր
կերտ գաւառակի . 4 տուն հայ կայ առանց կիրը բոլորովին փճանալու սահմանը բերած
եկեղեցւոյ : Գիւղիս մօտ կը տեսնուի Հայ- էին , երբ միւս կողմէն՝ իր արեւելեան սահ-
կական եկեղեցւոյ մը աւերակը : մանները երեւան կելլէ ազգ մը , « ժրաջան,
—
ԹՈՒՐՈՒՍ կամ ՏՈՒՐՈՒՍ . — Գիւղ Արցա- - կարողութիւն ունեցող , արդարակորով ազգ
IL արուեստից
խի Ջուանշիր գաւառի Թալիշի Հս սարակու- - մր՝ » վաճառականութեան
թեան մէջ . ունի 171 հայ բնակիչներ, բաժ . օծեալ , աքսորուած ու նեղուած պզտիկ
նուած 21 սան : հայ ազգը՝ իր հաւատքին մարտիրոսը՝ որ
ԹՈՒՐՏԱՅ - Քաղաք – Թրանսիլրվանից , նոր հայրենիք մը կը խնդրէ իրեն :: - Թրան
12000 բնակչօք . մաճառ , ոումէն և հայ : - սիլվանիոյ նոյն ժամանակի իշխանը ՝ - լաւ
Հայք 131 – հոգի են , բաժնուած 47 տան : ճանչնալով իր երկրին ողորմելի վիճակը ,
ԹՈՒՐՔ . Տես ԲԱՂՔ : որպէս զի արդէն շատ բաներու մէջ պակա
ԹՈՒՐՔԱՇԷՆ • Յունաբնակ գիւղ Տայոց սութիւն կրող երկիրը ճարտար - վաճառա-
կող գաւառի : կաններով և կարգաւորեալ արուեստագէտ-
ԹՈՒՓ . կը յիշէ ինճիճեան այս ներով հարստացնէ , և ասով թէ երկրին
նուամբ գիւղ , Չավնդուրայ կողմերը : ազդեցութիւնը տեղը բերէ և թէ՛ իր անուան
-
ԹՈՒՔ . — կը յիշուի Բարձր Հայոց Դեր- - վրայ խօսելու աւելի ընդարձակ շրջան մր
ջան գաւառի մէջ : տայ ՝ սիրով ընդունեցաւ օտարները : Հայերը
ԹՌԵՂՔ կամ ԹՌԵԼՔ . Գուգարաց աշ- երկու անգամով պանդխտեցան իրենց այս
խարհի հին գաւառներէն մին: վրացիներէն նոր հայրենիքը : Առաջին՝ փոքր գաղթակա
Թրիալեթ կը կոչուի : Գլխաւոր տեղն է Ծա- նութիւնը՝ եղաւ Գէորգ Ռագոցի Բի ժամա
քա կամ Ծաղկաց բերդաքաղաքը : նակ 1654 ին : Մեզ հասած տեղեկութիւն-
ԹՌՈՒՆԱՒԱՆ• Տես ԹՈՌՆԱՒԱՆ : ներէն այսչափ միայն գիտենք ՝ որ իրենց
ԹՐԱԶԱՐԿ . Տես ԴՐԱԶԱՐԿ : ռաջնորդներն եղած ըլլան Գանտրա անուն
ԹՐԱՆՍԻԼՎԱՆԻԱ , ԴՐԱՆՍԻԼՎԱՆԻԱ կամ ՝ մէկը և Ազպէյ եղբարք : Սակայն այս գաղ-
ԱՌՏԵԱԼ . Գղ • TRANSYLVANIA. — Աւստրիա - թականք -երկար ատեն չկրցած մնալ երկ-
Հունգարիոյ մէկ նահանգն է , որ քաղաք րին մէջ , վասն - զի ներքին ու արտաքին
կանօրէն միացած է Հունգարիոյ հետ , և ա- խռովութիւները վերանորոգուելով ՝ իրենցմէ
նոր արեւելեան կողմը բռնած է : Ամէն կող- շատերը ստիպուեցան երկիրը թողուլ և ի-
մէ շրջապատեալ է լեռներով . հարաւակողմն րենց առաջուան տեղերը քաշուիլ : Ոմանք ՝
են – Թրանսիլվանիան - Ալպեայք , արեւելա- Կյէրկյէօյի երկրին արեւելեան սահմանները
կողմը կարպաթեան լերինք , և միւս կողմե- Հաստատուեցան :: -
հաստատուեցան — Երկրորդ ՝ մեծ գաղթա-
րէ ուրիշ լեռներ : Տարածութիւնն է 54000 կանութիւնը եղաւ 1672 ին , երբ Մոլտաւիոյ
քառ . հազարամետր և բնակիչք 2231216 իշխանը Հայոց կրօնին դէմ հալածանք հա-
Հոգի հետեւեալ ազգերէն . ռումին, հունգար , նեց : Այս գաղթականներու մէջ , ուրիշներէ
գերման, հայ , պուլկար , ռութէն , յոյն , զատ կր յիշուին իրրեւ իրենց առաջնորդ
Հրեայ , և այլն : Երկիրն անտառային է , կլի- Զիլիֆտար Մինաս եպիսկոպոսը և այլ եկե
ման ցուրտ , ունի բաւական բերքեր և եր- : ղեցականներ : Այս նկատմամբ Ճուրճովի
կաթի , ոսկւոյ ու աղի հանքեր: - Թրանսիլ- ուղղափառ հայ եկեղեցւոյն ժողովրդապե
Բնաշխ • Բառարան Բ . 8
 ԹՐԱՆՍԻԼՎԱՆԻԱ 58 ԹՐԱՆՍԻԼՎԱՆԻԱ

տութեան պատմութեան մէջ յաջորդ տեղե- - ուրիշ տեղերու հայ բնակիչք, որոնք ան
կութիւնները գրուած կան ․ « Ապա մինչ եկն համեմատ շատ են , կը մկրտուին լատինա-
բազմութիւն Հայոց յերկրէն Պուղտանաց եկն - կան ծիսով , կամ եթէ գնուած ի տեղւոյն
ընդ նոսա գերապայծառ եպիսկոպոսն իւրեանց մէջ չկայ լատինածէս քահանայ , նորածինը
Մինաս վարդապետ Զիլիֆտար օղլու կոչե- - կը մկրտէ հոն տեղի ուղղափառ վալաք քա-
ցեալն և այլք բազում՝ քահանայք , որոց հանան : Թրանսիլվանիոյ և Հունգարիոյ մէջ
անուանք են այսոքիկ , Պ ․. Տէր Եղիայն թե ցիր ու ցան եղած ազգայիններուն թէեւ մեծ
չովցի , Մընտրուլ անուանեալն որ էր աւագ մասը չգիտէ հայերէն , սակայն ազգութեամբ
քահանայ ընդ բոլոր երկիրն Պուղտանաց ... հայ են և այնպէս ալ պէտք էր արձանա
Պ .· Տէր Ասվատուրն խօճա Նիգօշեան , որ գրուած ըլլար տէրութեան վիճակագրութեանց
աստ ձեռնադրեցաւ ի նոյն վերոյգրեալ Մի- մէջ . սակայն պաշտօնական ազգահամարի
նաս վարդապետէ » : Ասոնցմէ զատ պատ մէջ , Հունգար, գերման , լեհ , վալաք այլ
մութիւնը կը յիշէ նաեւ Պ . Զաքարիա , Թէո- անուանակոչութեանց քով չլինելով հայ
դորոս և խաչատուր քահանաները . — Հայոց վերնագիր ՝ թէ պաշտօնեայք տգիտութեամբ
գլխաւոր բռնած տեղերն եղան , ինչպէս և թէ ազգայինք՝ ակնածութեամբ և ուրիշ
մենուն յայտնի է կերլա , կյերկյեօ , Պաշտ . պատճառներու համար , իրենք զիրենք ան
պալով , Սիրվիզ , Պիսդրից , Չիք — Շօքյեօ , ցընել տուած են հունգարացի վերնադրին
և այլն : տակ : Այս բանիս իբրեւ ապացոյց է ․ Ա-
Թրանսիլվանիոյ մէջ , չկան մեծ ու փոքր նեցին հետեւեալ օրինակները յառաջ կը բե
քաղաք , գիւղաքաղաք, աւան, գեղ ուր չգրտ– րէ : Պաշտօնական ազգահամարին համեմատ՝
նուին Հայեր ՝ աւելի կամ՝ նուազ թուով : կը գտնենք Թուրայ քաղաքին մէջ երկու
Սակայն ցաւալին այն է որ ազգային ճիշդ հայ , ուր որ 1896 ին անձամբ գացած և
վիճակագրութիւն մը չունինք և տէրութեան գտած եմ՝ 47 գերդաստան կամ՝ տուն՝ 131
պաշտօնական գրութեանց մէջ , Հայոց թիւր ազգայնովք :... Նոյն պաշաօնական ազգա
շատ նուազ նշանակուած է : 1890 ին Հուն - համարը կը դնէ Զոլոդնայի մէջ երկու հայ
գարիոյ մէջ եղած ազգահամարի համեմատ , մարդ . մինչդեռ 12 ՝ շատ ազնուազարմ՝
կը գտնենք ՝ թէ Հունգարիոյ և Թրանսիլվա- հարուստ ազգային գերդաստան կայ : ... Ֆոկ-
նիոյ Հայք , որոնք 37 գաւառի մէջ և 140 շանի մէջ չի գտներ պաշտօնական ազգա
տեղւոյ վրայ (քաղաք , գիւղ աւան , և այլն ) Համարն և ոչ ազգային մը ուր որ ես համ ՝
սփռուած տարածուած են , պաշտօնապէս րեցի 33 հոգի : Հոս ՝ ի մեծ զարմանս իմ ,
միայն 2695 հոգի են , մինչդեռ ըլլալու են տեսայ ան ալ , որ թուղթ խաղացին հայե
առ նուազն 25000 հոգի : Այս տարօրինակ րէն լեզուով՝ երեք մեծարելի ու ազնուա-
երեւութին յաջորդ մեկնութիւնը կը տրուի : կան ազգայինք : Այս բանս չտեսայ , ոչ Ճուր-
Հայերը հունգարական տէրութեան մէջ իբրեւ ճով, ոչ Սիվիզ , ո՛չ Եղիսաբէթուպոլիս և
ազգ ճանչցուած չեն, և հայ ծէսն ու եկե ոչ ալ Հայոց կեդրոնը կերլա հայաքաղա
ղեցին, իրօք այլ և այլ ծէսերուն ու դա B! * • • •
ւանութեանց կարգին մէջ ընդունուած չէ , Թրանսիլվանիոյ Հայոց գլխաւորզբաղմուն
ուստի մասամբ մը հաշուած են լատինա- քը է վաճառականութիւն IL կալուածատի
կան եկեղեցւոյ հետ և մասամբ մը ամիո- րութիւն : - Ուստի և ամէն տեղ ուր որ կր
փուած է՝ յունական եկեղեցւոյն մէջ : Բաց գտնուին , աւելի կամ՝ նուազ թուով՝ վաճա-
աստի Հայերը մայրենի լեզուն – թողլով, և ռականութիւն կ'ընեն. միջակ աստիճանի
տեղական լեզուին տիրանալով , մոռցուած և նեւորները՝ գլխաւորաբար խնկեղէններով և
խառնաշփոթ վիճակի մը մատնուած են : Այժմ համեմունքներով , ինչպէս նաեւ կտաւեղէն և
Թրանսիլվանիոյ մէջ հայածէս չորս ժողովրր- ասուեայ նիւթերով : Բայց շատ ընդարձակ
դապետութիւն ( Կերլա , Եղիսաբեթուպոլիս , ու տարածուած է աւելի ունեւորներու մէջ ,
Ճուրճով և Սիրվիզ ) կայ , և միայն այս տեղերը դուարի , խոզի , ոչխարի , բրդոյ , մորթի ,
ծնածները կը մկրտուին ազգային ծիսով . իսկ մեղրի , մեղրամոմի , ճարպի , ատաղձի , վա
 ԹՐԱՊՈՒԶՈՒՆ 59 ԹՐԻԵՍՏ

ռելու փայտի , տախտակի և այլ նիւթոց ղաքիս վաճառականութիւնը ծաղկեցընել ու

առեւտուրը : Մեծ կալուածատէր ազգայիններ
կան ինչպէս Հունգարիոյ , նոյնպէս և Թրան-
սիլվանիոյ մէջ : Ասոնց տարեկան եկամուտը
50 հազարէն մինչեւ 300 հազար Ֆիորին է :
Թրանսիլվանիոյ Հայոց մէջ ներկայիս արուես-
տաւոր մարդ գրեթէ ամենեւին չկայ : Բայց
զելով ՝ հոս ՝ արեւելեան ազգերէ գաղթակա
նութիւններ ձգելու նպատակաւ , շատ մը
արտօնութիւններ – շնորհեց : Այս արտօնու
թեանց հրամանագիրն ոչ միայն նոյն ժա-
մանակ Թրիեստ գտնուող քանի մը Հայոց
AL Վենետիկէն եկած քանի մը Մխիթա

ընդ հակառակն շատ գիտնական , տաղան րեաններու ուղղեց , այլ նաեւ ենթադրելով՝
դաւոր ու բարձր աստիճանի մարդիկ կը որ իւր այս արտօնագիրն ստուգիւ շատ հայ
գտնենք իրենց մէջ : Բազմաթիւ բժիշկ NL ընտանիք պիտի ձգէ Թրիեստ , ասոնց ազ
բժշկապետ , ուսուցչապետ , ուսուցիչ , հա– գային գլուխ մը կ'ենթադրէ և աս գլխոյն
մալսարանի ուսուցիչ , երկրաչափ , ճարտա- ազգային իրաւաբանութեան ներքև կը դնէ
րապետ , մատենագիր , պատմագիր , իմա- ոչ միայն Հայերն , այլ նաև Արեւելքէն հոն
գիր ու խմբագրապետ . բարձրագոյն զինուոր եկող թէ եկեղեցական և թէ աշխարհական
րական աստիճաններ ունեցող , սեղանաւոր , Յոյները , Մարոնիդները և ուրիշ որ և իցէ
դրամասեղաններու վերատեսուչ , տէրութեան - արեւելեան ազգերը : Զարմանալի բան է որ
փաստաբան , դատաւոր , արքունական ատե- - նոյն ժամանակ Արեւելքէն խմբովին հայ դաս
նապետ , տէրութեան վերին պաշտօնարան - ղութ մը եկած չէ Թրիեստ , ուր ամէն կերպ
ներու մէջ ՝ խորհրդական , քարտուղար քննիչ օգնութիւն ու արտօնութիւն խոստացուած
հաշուոց և նոյն իսկ պաշտօնեայ : - 1867 էն էր Աւստրիոյ կողմէն՝ մասնաւորաբար Հայոց
ի վեր եղած չէ ժամանակ , որուն մէջ տէ- և երկրորդաբար ուրիշ արեւելեան ազգաց :
րութեան պաշտօնէի աթոռին - վրայ հայ ալ Յոյները այս մասին իրենց շահն տեսնելով ՝
፡
գտնուած չբլլայ : Այսօր ելեւմտից և վաճա- այն ատեն խմբովին եկած և վաճառականու
ռականութեան պաշտօնեաներն ալ Հայեր են : թեան տներ բացած են քաղաքիս մէջ , ե-
Թրանսիլվանիոյ ազգայնոց մէջ շատ լատի- - կեղեցի շինած և իրրև գաղթականութիւն ոչ
նածէս քահանայ կայ . հայածէս քահանայք ՝ փոքր հասարակութիւն մը կազմած են , և
չորս Ժողովրդապետութեանց մէջ բոլորը բո իրենց տրուած արտօնութիւնները աղէկ գոր-
լորը 14 են . իսկ հայազգի լատինածէս քա- ծածելով՝ այժմ Թրիեստի ամենէն հարուստ
հանայք 90–10O ի չափ են : Ասոր գլխաւոր ընտանիքներէն են :
պատճառներէն մին այն է , որ չունին առանձին Անցեալ դարու վերջերը 25-30 հայ ըն
հայ եպիսկոպոսութիւն . և երկրորդ որ հա տանիք կային , որ մեծ մասամբ վաճառա
յածէս քահանայք չեն հասնիր այն բարձր կանութեամբ կը զբաղէին , քանի մը Հայեր
պաշտօններու և տէրութեան ծառայութեանց , ալ կային , որ կը պարապէին Ժամագործու
որոնց մէջ ընդհակառակն առաջ կ'երթան թեամբ , նաւեր բեռնաւորելու միջնորդու-
բազմաթիւ ազգով հայ ՝ րայց լատինածէս թեամբ , սեղանաւորութեամբ, և այլն : Ան-
քահանայք : ցեալ դարու սկիզբը Թրիեստի առաջին ժա
ԹՐԱՊՈՒԶՈՒՆ Տես ՏՐԱՊԻԶՈՆ: մագործն էր Միքայէլ Մինասեան , որուն
-
ԹՐԱՓ կամ՝ ԹՐԱՓԻ ԳԱՒԱՌ . — Պարսկա ընտանիքը ՝ սկզբնարար գաղատացի՝ 1777
հայոց հին գաւառներէն մին : թուին Զմիւռնիայէն եկած էր . դարձեալ Ա-
ԹՐԻԱԼԷԹ . Տես ԹՌԵՂՔ: բրահամ Մինասեան երեւելի նաւական միջ-
―
ԹՐԻԵՍՏ • ԳԼ •. TRIESTE . ― Առաջին վա- - նորդներէն էր , որ 1889 ին 80 ամեայ էր
ճառաշահ ծովեզերեայ քաղաք Աւստրիոյ համ- և գործէ քաշուած :
անուն խորշին մէջ : վենետկոյ անշքանա- Անցեալ դարու առաջին կիսուն շատ ա-
լէն վերջ աւելի պայծառացաւ . այժմ՝ ունի նուանի եղած է Եուսուֆեան Պետրոս , որ
145000էն աւելի բնակիչ : — Ութեւտասն երկայն տարիներ մեծ գործունէութիւն շ ու
երորդ դարուն վերջերը , Մարիա Թերեզա նեցած է իրր վաճառական և սեղանաւոր , և
Աւստրիոյ մեծ ու իմաստուն կայսրուհին քա համբաւն ամէն կողմ տարածուած: իրրեւ
 ԹԵՍՏ 60 ԹՐԻՆ ՎԱՆՔ

բժիշկ անուանի էր Անանեան Գրիգոր , որ այժմ` գրեթէ ամէնքն ալ փճացած կամ ի-

իբրեւ խորհրդական ՝ անդամ՝ էր տեղւոյս տալացած են : Նշանաւոր թաղերէն սին
քաղաքական վարչութեան: Սա իր անունը մինչև ցարդ Հայոց թաղ անունը կը կրէ ,
Թրիեստի և ազգիս մէջ անմահացուց իւր ուր ունեցած ենք նաեւ յանուն Ս . Մար
դպրոցական հիմնարկութեամբն , յօգուտ կա- - տիրոսաց մատուռ մը , որուն միայն տեղր
թողիկեայ չքաւոր հայ պատանեաց : Քաղա մնացած է , և այժմ սակաւաթիւ հայ հաս
քիս մէջ մեծ անուն ձգած է փրանկիսկոս - ւատացելոց միակ աղօթարանն է Վիեննայի
Հէրմէթեան , որուն Ջուղայեցի ընտանիքն Մխիթարեանց Ս ․ Աստուածածնի եկեղեցին:
1779 ին Թրիեստ եկած էր : Սա Վիեննայի 1775 ին , Վենետիկի Մխիթարեան Միաբա
մէջ ծնած և Հոն Մխիթարեանց վանքը
նութեան անդամներէն բաժնուած մէկ քանին ՝
մկրտուած է , կնքահայրութեամբ փրանկիս քաղաքս ապաստանելով` ուրոյն միարանու
կոս Ա կայսեր, և այս պատճառաւ փրան թիւն մի հիմնեցին , ունենալով տպարան և
կիսկոս անունն դրուած էր իրեն : Անուանի դպրոց , և Թրիեստի մէջ մնալով մինչեւ 1810
եղած էր իր ճարտասանութեամբը , և գրեթէ թուականը , անկէց վերջը Միաբանութիւնը ՝
15 տարի ՝ մինչև 1880 ՝ Թրիեստի երկրորդ ինչպէս նաեւ տպարանը փոխադրուեցաւ
քաղաքապետը լինելով ՝ ամէն անգամ ՝ քա Վիեննա : — Քանի մը հայ եպիսկոպոս ՝ նուիր
ղաքային ժողովի մէջ ճառաբանութիւն մը- րակութեան և այցելութեան պաշտօնով քա-
նելուն, բոլոր ունկնդրաց համակրութինն ղաքս եկած OL վախճանած են , ինչպէս կ
յինքն կր գրաւէր , և շատ դէպքերու մէջ րապետ արքեպիսկոպոս , Ղազար արքեպիս
ժողովուրդը իր սէրը և համարումը նաեւ կոպոս Տրապիզոնի ՝ Անմարմին կոչուած ,
հրապարակաւ իրեն կը յայտնէր : Անգամ՝ Յարութիւ արքեպիսկ ոս Էջմիածնի ՝ Բ-
ն ոպ
մը ժողովրդեան սէրն այնքան սաստկացած է ՝ սենցի , Գրիգոր արքեպիսկոպոս Պասանեան ՝
որ անոր կառաց ձիերը քակելով ՝ իրենք պատրիարք Կ . Պոլսի : Ս . Յստոս եկեղեց-
քաշած տարած են հանդիսով : Ամենեւին աչք ւոյն գաւիթը , ոչ սակաւ լատին եկեղեցակա
ւ
չունէր հարստութեան , աղքատ մեռաւ և նաց տապանաքարերո մէջ կը տեսնուի Բա-
ի
միայն պատուաւոր անուն թողուց ընտանեա- սենցի Յարութիւն արքեպիսկոպոս տապա
ցը , զոր իւր որդին կը պահէ - ներկայիս և րն ն նա գր ու թե ամբք
նաքա ՝ հայ ու լատի արձա .
նա գր ու թի ւն ը աւ որ
է գլուխ ապահովագրական ընկերութեան մը : հայ արձա ոտան է և վրան
Քաղաքապետութեան պալատին մէջ , իրրեւ գովեստներ տալէ վերջ , կը յայտնէ թէ վախ-
մշտնջենաւոր ապացոյց շնորհակալութեան ճանած հարիւրամեայ հասակի մէջ 1796
քաղաքացւոց , կանգնուած է Փրանկիսկոս տարւոյ մարտ 17 ին : Այժմ Թրիեստի մէջ
Հերմէթեանի մարմարիոնէ յիշատակարանը : - կան քիչ թուով վաճառական - Հայեր :
Դժբախտաբար Թրիեստի ազգայինք - կա- Տեղւոյս նշանաւոր Հաստատութիւններն
մաց կամաց իտալացւոց NL Գերմանացւոց են եկեղեցիներէն զատ , Միրամարի կայսե
հետ ամուսնանալով ՝ հայերէն լեզուն բոլորո- - րական դղեակը , հնութեանց թանգարաննե
վին կորուսած են ու միայն իրենց անունը րը , վաճառականաց հրապարակը , զանազան
նացած է իբրև հայազդի , ինչպէս ՝ Հէրմէ- գործարաններ , Լոյտի շոգենաւային
ընկերու
թեանք , կարճեանք , Պահատուրեանք , Բա- թեան ընդարձակ նաւարանը , և այլն : Քա-
սենցեանք , Երամեանք , Մինասեանք , Բէօֆ- ղաքիս փողոցներ շատ մաքուր են և կանո-
թէրճեանք , Ղազարոսեանք , և Արդարեանք . նաւոր . ուտելիք և րմպելիք շատ աժան են :
այս երկու վերջինները նոյն իսկ իրենց Բազմաթիւ իտալացիներ եկած Հաստատուած
նունն այլափոխած են ՝ մին Ասլանովիչ և են՝ վաճառականութեան և արհեստից դիւ
―
միւսն Ճուսթինելլի ընելով : Հայկական րութեան պատճառաւ :: 1 Հանդես ամսօրեայ ,
վաղեմի գաղթականութեան վկայ են պատ- 1889 , 28-29 :
մութիւնն , աւանդութիւնն , կիսակործան վա- ―
ԹՐԻՆ ՎԱՆՔ . — կը յիշուի այս անուամբ
նորայք , եկեղեցիք , հատակոտոր յիշատա- - վանք մը Այրարատայ մէջ , շինուած Արաս
կարանք և մանաւանդ տապանագիրք . բայց թագաւորի մօրէն :
 ԹՐԻՊՕԼԻ 61 ԹՕԽՄԱՐ

ԹՐԻՊՕԼԻ ․ Տես ԹԻՐԷՊՕԼԻ : շատ տապանաքարեր ՝ զանազան - արձանա

ԹՐԻՖԷՇՏ • Գիւղ Ռումանիոյ . սակաւա - գրութիւններով : Վերջին ժամանակներս ե
-
թիւ Հայեր կան : կեղեցւոյն մէջ մասնաւոր նորոգութիւններ
ԹՐԿՈՒ - ՕԳՆԱ , ԹՐԿՕՔՆԱ կամ ՀՕԳՆԱ • եղած են :
97. OCNA . Գեղեցիկ դիրքով լերանց մէջ ԹՐՈՑ • Քաղաք Ամերիկոյ Միացեալ
շինուած քաղաք Ռումանիոյ , Պուքրեշթէ 3
Յ Նահանգաց , ուր հայ գաղթականութիւն մը
աւուր և Պաքովէ 7 ժամու ճանապարհաւ կայ : - Հայերէն շատերը ընտանեօք են : Գաղ-
հեռու է : Ունի 1500 տուն ռումէն , հայ , թած են Խարբերդ , Սեբաստիա , Այնթապ ,
Հրեայ և մաճառ բնակիչներով : Հայր 240 Արապկիր , Մարզուան ու Բալու քաղաքնե
հոգի են , բաժնուած 56 տան . ունին փայ- րէն :
ԹՐՋՄՈՒՆԱՆՔ - ― Կը յիշուի Սիւնեաց
տաշէն թ . Աստուածածին անուամբ եկե
ղեցի , յորում ՝ հայ լեզուով ժամերգութիւն Բաղք գաւառի - Չաւրնդուր ըսուած մասին
կը լինի : Հայերէն ամէնքն ալ՝ այր և և մէջ :
կին , մեծ ու փոքր ռումաներէն կը խօսին ԹՐՔԱՇԷՆ . - Գիւղ վանայ Հայոց ձոր
“
ու կը կարդան , հայերէնը բոլորովին մոռ գաւառակի մէջ , Աղթամարայ կաթողիկոսու
ցուած կրնայ համարուիլ : - Քաղաքիս մեր թեան հոգեւոր իշխանութեան ներքեւ : Մարգա
ձակայ երկու դիւղերու մէջ եւս կան եր- գիւղէն գրեթէ . ժամու ճանապար , ե-
կու հայ ընտանիք , տասը հոգի : Տեղ- ռու է : Ունի տասը տուն հայ և երկու տուն
ւոյս Հայերը 1879 թուին ունէին երկսեռ եկաւոր քուրդ : - Հայոց համար ո՛չ եկեղեցի ,
վարժարան , բայց դասատուն ռումաներէն կը ոչ քահանայ ևև ոչ դպրոց կայ : Ունի - պա
խօսէր աշակերտաց հետ , առարկելով թէ տուական մարգագետիններ :
որովհետեւ ի Ռումանիա կը գտնուին , պէտք ԹՐՔԻՇԷՆ . — Դաշտային Կիլիկիոյ մէջ ,
են ռումաներէն խօսիլ IL սորվիլ : Նոյն 1879 - Ջահան գետոյն աջ կողմը կայ , ըստ աշ-
թուին սարսափելի հրդեհ մը պատահեցաւ խարհացոյց տախտակաց , այս անուամբ գիւղ
քաքաքիս մէջ և մեծաւ մասամբ Հայերը մը , որ քննութեան կը կարօտի :
վնասուեցան: Հօգնա ունի ընդարձակ այգի- ԹՕԳԱԴ . - Թուրքերէն անուն Եւդոկիոյ :
ներ և Հայերը կը զբաղին երկրագործու ԹՕԶԱՆԼԸ . Գիւղ Այրարատայ վանանդ
թեամբ և վաճառականութեամ : - Քաղաքիս ( Կարս ) գաւառի : Աուզլէյ անգլիացին՝ որ
հիւսիսային ծայրը կայ նշանաւոր աղահանք հոս գիշերեց 1812 տարւոյ յուլիս 21 ին ,
մը ՝ որ է Ուլահի աղն ըսուածը , ուր միշտ թուզի գրեր է անունը , և շատ զարմացած
կ'աշխատին դատապարտեալ եղեռնագործներ : է ՝ քսան և չորո եզներով հայկական գու
ԹՐԿՈՒ - ՖՐՈՒՄՕՍ - Գիւղ Ռումանիոյ - թանի վրայ :
Եաշի գաւառի : - 23 տուն հայ կայ . չունին ԹՕԶԼՈՒՃԱ . —Գիւղ Այրարատայ վանանդ
ոչ եկեղեցի և ոչ վարժարան : ( կարս ) գաւառի : Ունի 20 տուն՝ զանազան
--
ԹՐՂԻՆ . — Գետակ - Արցախի , կը բղխէ ազգերէ :
Մռաւ սարի վերին մասի հարաւահայեաց ԹՕԽԱՆՇԱՀԼՈՒ կամ ՏՈՂԱՆՇԱՀԼՈՒ .
լանջերէն , կը հոսի մութ մութ ձորերէ և Հայաբնակ գիւղ Այրարատայ Մազազ գաւա-
անցնելով Երեք- Մանկունք վանքի արեւ , ռի , այժմեան Քէմէրլիի վիճակի մէջ : Ունի
մըտեան և հարաւային կողմի ձորով , յետոյ 404 բնակիչ , բաժնուած 60 տուն ։ — Այս
կը միանայ Թարթառի հետ : անուամբ Պայադ և Քանար յաւելուածով եր
ԹՐՃԸԼ . Տես ԹԸՐՋԻԼ : կու գիւղ ալ կայ Ճակատք - գաւառի - մէջ ,
ԹՐՆՈՎԱՅ • ԳՂ . TRNOVA .
Քաղաք - այլազգի բնակիչներով :
Պուլկարիոյ , ուր կայ պանդուխտ Հայոց փո- ԹՕԽԼԻՂԱՅԱ ։ — Լեռ Սիւնեաց Շահապօնք
քրիկ գաղթականութիւն մը : Երբեմն Հոս կը գաւառի , - յորմէ շատ ջուրեր իջնելով կր
բնակէին բազմաթիւ հայ ընտանիքներ . ձեւացընեն բազմաթիւ ձորակներ :
նոնցմէ կառուցուած է հայկական եկեղեցին ՝ ԹՕԽԼՈՒՃԱ ․ Տես ԴՐԱԽՏԻԿ :
որ ցարդ կանգուն կը մնայ և կր տեսնուին ԹՕՄԱՐ . - Գիւղ Նոր Ջուղայու կափլա
 ԹՕՄԼԱՅ 62 ԹՕՐԼՈՒ

գաւառակի : 24 տուն հայ կայ . ունին եկե - լիտրը 8 դահեկանէն , 16000 լիրա կը
ղեցի և վարժարան : ներածի ի Թօսիա : Քաղաքէն մեծ քանա
ԹՕՄԼԱՅ • — Այսպէս եւս դրուած կայ կութեամբ կ'արտածի խաղող և չամիչ : Բայց
Բարերդի Թոնան գիւղի անունը : արմտիք անրաւական լինելով տեղական պի
ԹՕՍ . Տես ԹԻԶ : տոյից , դուրսէն կը բերեն ալիւր : Հոս գրե-
ԹՕՍԻԱ . ― Քաղաք փոքր Ասիոյ , Հին թէ ամէն ընտանիք ունի իր պտղաշատ պար-
Թէոդոսիոյ աւերակաց դիմացը , Գասթամու - տէզն կամ այգին , և ամրան սկիզբը հոն
նիի արեւելեան հարաւային կողմը . գրեթէ կը փոխադրուի՝ մնալով մինչեւ ցայգեկութ
30 ժամու ճանապարհ հեռու է ինէպօլուէն, թէ օդափոխութեան և թէ՛ պտղոց պաշտպան
երեք կողմէ բարձրաբերձ լեռներով շրջա- - նութեան համար: —Քաղաքիս մասնաւոր ա
պատուած ՝ ծովի մակերեւոյթէն իրը 850 մ . րուեստական արտադրութիւններն են ցիսիէ
բարձր է : Քաղաքս կառուցուած կը համա - ( թիֆթիկ ) գործեալ նկարէն գօտիներ և ոչ-
րուի չորս դար առաջ Թօսուն փաշայէն և խարի ու. այծու խաղախորդեալ IL ներկուած
կաշիներ , որոնք առարկայ եղած
են ընդարձակ առեւտրոյ նաեւ
մերձակայ գաւառաց մէջ : Թ
սիա ՝ որ տեղակալութիւն է Գաս
թամունիի կուսակալութեան ներ
քոյ , ունի հանդերձ իր գիւղերով
իրը 10000 բնակիչներ՝ որոնց
600 ր յոյն , 120ր հայ և նա-
ցեալք թուրք և քուրդ : Արուեստ
ները Թուրքերու և Յոյներու ձեռ
քը են . Յոյներէ ոմանք և Հայե
րը կը զբաղին վաճառականու
թեամբ և փերեզակութեամբ : Հա-
յերը բաւական բարեկեցիկ են .
գաղթած են ի կեսարիոյ և ի Fա-
SNAHARED րենտիոյ . չունին ոչ եկեղեցի, ոչ
քահանայ և ո՛չ վարժարան . 1886

28 • Թօվլրագ գալէլի աւերակները : թուին սկսան տան մը մէջ վար-

ժարան բանալ և դաստիարակել
տղաքը , որ առաջ կը յաճախէին
այդ պատճառաւ իր անուամբ կը կոչուի : Յունաց վարժարանը . իրենց հոգեւոր պի
Դիրքը ռազմական է , ջուրն ոչ այնչափ III.
ա- տոյքը կը հոգան Գասթամունիի հայ քա-
ռողջարար . ձմեռը սաստկագոյն է , ամառն հանայի ձեռքով , ի հարկին զինքը հրաւի-
ալ խիստ ջերմ կը լինի և ջերմոտ , ան րելով : Բայց միշտ կ'աղօթեն Յունաց եկե
շուշտ շրջակայ բրնձի արտորէից պատճա- - ղեցւոյն մէջ , և յոյն քահանայն անխտիր
ռաւ , որ կը գտնուին Արվեզ գետակի ե- կը մատակարարէ անոնց հոգեւոր ստիպո
զերքները՝ որ կը խառնուի Ալիսի հետ 8 ղական պէտքերը : Յոյները ունին եկեղեցի
Ա.յս գետակը Փոքր Ասիոյ Նեղոսն է . աղ- մը և բաւական բարեկարգ երկսեռ վարժա
բիւր է Թօսիոյ հարստութեան , որ շրջակայ րան մը :
գաւառաց կը մատակարարէ բրինձ , համովն ԹՕՐԱ . — Ամայի գիւղ Այրարատայ Ուրծ
ու տեսակաւն Եգիպտոսի լաւագոյն բրնձին և Արած գաւառի մէջ :
հաւասար : Ամէն տարի , ի բաց առեալ տե ԹՕՐԼՈՒ . — Այսպէս կը կոչուի Մանազ-
ղական մեծաքանակ սպառումը , իբր 200 կերտի հիւսիսակողմը, ուր կան ոչ ի սակաւ
հազար լիտր կ'արտածեն , և միջին հաշուով աւերակ գիւղեր և նոյնանուն դաշտ մը : Կը
 ԹՈՓ 63 ԹՕՓՐԱԳ ԳԱԼԷ

թուի լինել Տուրուբերանի Դալաս դաւա- որուն վրայ քարակոյտ մը կայ , ուր կը յա
ռը : ճախեն ուխտաւորներ՝ մանաւանդ կիրակի
ԹՕՓ . Տես ԲԱՂՔ : օրեր : Աւանդութիւն մը կայ , որ Մեծն Ներ
—
ԹՕՓԱԼԱԳ — Լճակ Այրարատայ Բասեն սէս կե : արիայէն կարին դարձած Ժամանակ
գաւառի արեւմտեան հարաւային անկիւնը , քարէ խաչ մը օծեր IL դրեր է լերանս վր-
յորմէ կը հոսի համանուն գետակ մը : րայ իրր պահապան քաղաքին . բայց ըստ
ԹՕՓԱԼ – ՉԱՒՈՒՇ • — Գիւղ կարնոյ . ունի - ոմանց ալ այն քարակոյտը Յունաց եկեղեց-
10 տուն հայ և 40 տուն մահմէտական : ւոյ տեղ ըլլալ կը կարծուի:
Բնակիչք հողագործ են : Հայք ունին Ս . Յով- ԹՕՓՏԻ . — Գիւղ Նոր Նախիջեւանէ 18
հաննես անուամբ եկեղեցի մը և“ վարժարան : վերստ հեռու ՝ դէպի արեւմտահիւսիս : Ունի
ԹՕՓ ԱՂԱՃ . — Սիւնեաց Հաբանդ գաւա- իրը 650 տուն ՝ զուտ հայաբնակ : - Գիւղա-
ռի արեւելեան կողմը այս անուամբ -լեռ մը - ցիքս ընդհանրապէս կը պարապին երկրա-
կայ 6260՛ բարձրութեամբ , Ճա-
ղատուս լերան հարաւակողմը :
ԹՕՓԱՐԼՈՒ . Տես ԹԷՓԷՐԼԻ :
ԹՕՓԵՐ . — Շէն Աղուանից Հո-
ղի գաւառի մէջ , հիւսիսահայեաց
դիրքով : Օդն և կլիման միջակ ,
ջուրն անախորժ , երկիրն այդե
Լա : Ունի 205 - բնակիչ , բաժ-
նուած 40 տան , որոնց նախնիք
գաղթած են Խաչեն և Ջրաբերդ
գաւառներէն : Ունին ամբողջապէս
քարաշէն Ս . Աստուածածին -
նուամբ եկեղեցի մը . քահանայն
կու գայ Զառափ գիւղէն :
S. NAHABED.
ԹՕՓԷ . Գիւղ Այրարատայ
Բագրեւանդ գաւառի , Անդարու
գաւառակի մէջ, Տէրըք գիւղէն 29 • Թօփրագ գալէի հնութիւնները 3:
1 ժամ դէպի արեւմտեան հարաւ :
Ունի 18 տուն քուրդ : Գիւղիս արեւմուտքը՝ գործութեամբ : Գիւղին ծայրն է եկեղեցին
սարի վրայ ուխտատեղի մը կայ , ուր կը և անոր բակին մէջ ՝ վարժարանը :
դիմեն բազմաթիւ Քրդեր : ԹՕՓՐԱԳ ԳԱԼԷ — Վասպուրականի Տոսր
—
ԹՕՓԻՇԷՆ . — Գիւղ Շամախւոյ . ունի 100 դաւառի մէջ , վանայ արեւելակողմը ապա-
տուն հայ բնակիչներ : ռաժուտ սարահարթի մը վրայ կը գտնուի
ԹՕՓՉԱՎԱՅ --
—Գիւղ Ատրպատականի Սուլ- այս հինաւուրց բերդո ՝ կառուցուած Հայոց
դուզ գաւառակի . 6 տուն հայ - կայ : թագաւորներէն , իրենց Ասորւոց Հետ ունեի
—
ԹՕՓՉԻ կամ ԹՕՓ – ԿԷՏԻՔ . —— Լեռ քարային ցած կռիւներու ժամանակ : Բերդս վանէն
Կիլիկիոյ , Կալիւկադնոս գետոյն ձախակողմը: մէկ IL կէս ժամ հեռու է : Շատ անգամ՝
ԹՕՓ ՏԱՂ- — Բարձրագոյն լեռ Սիւնեաց պեղումներ ըրած են այս տեղ եւրոպացիներ ,
Վայոց ձոր գաւառի ,, Ելբին գետոյն ձորերուն և անգին Հնութիւններ դուրս բերած , որոնց
գլուխը. բարձրութիւնն է 8762 ոտք : մէկ քանիին պատկերն կը ներկայացընենք
ԹՈՓ ՏԱՂ- — - Լեռ Այրարատայ - Բասեն աստ , յորում` կը տեսնուի կաթսայ , վա-
գաւառի Հարաւակողմը : հան , եզան գլուխ , և այլն : Այս տեղ գըտ-
ԹՕՓ ՏԱՂ կամ ՕՂԼԱՆ ՎԵՐԱՆ • — Լեռ նուած է նաեւ հոյակապ կռատուն մը : Թո-
Կարնոյ արեւելեան կողմը 20 վայրկենի փրագ գալէի վրայէն սքանչելի է վանայ և
-
չափ հեռու . կիցն է Ս . Նշան ըսուած լեռր , լճին տեսարանը : — Տես ԱԼԱՇԿԵՐՏ :
 ԺԱՄՆԿԱ . Կիլիկիոյ հին բերդերէն րոպիոյ հայ ուսանողական միութեան հին
մին : գերորղ համագումարը : 1896 էն սկսեալ Հոս
ԺԱՄՈՒ ԳԻՒՂ . Նիկոմիդիոյ գաւառի կը հրատարակուի Դրօշակ թերթը : - Ժր-

մէջ Պարտիզակէն 1 ժամ հեռու արեւ- նեւ ՝ Հելուետիոյ 22 դաշնակից Հանրապե

մրտակողմը և Զաքար գիւղէն քառորդ մի տութեանց միոյն մայրաքաղաքն է , գեղե
Հեռու , որուն մէկ մասր կը համարուի : Բնա. ցիկ ու մաքուր . ծանօթ է ժամացուցի, գրա-
կիչք ամբողջ հայ են և ունին դպրոց մ : կոնտիկոնի և գոհարեղինաց վաճառքներով .
ԺԱՆԸՆՏՆՈՑ • ― կը յիշէ ինճիճեան՝ Համ՝ շինուած է Ռոն գետոյն աջ ու ձախ եզերաց
շինու գիւղերու կարգին մէջ : վրայ : Երեւելի են Հիւանդանոցները , ուսում
ԺԱՐԱԺՈՒՏ • - Սիւնեաց Երնջակ գաւառի - նարանները
IL թատրոնը . ունի նաեւ մե-

մէջ այս անուամբ ձորակ մը կայ , որ կը ծաշէն հիւրանոցներ : Քաղաքի մէջ Ռուս-
ձեւանայ երկու վտակներէ և ձորակներէ , ո- ներն ալ ունին ճաշակաւոր և ճոխ մատուռ
րոնցմէ արեւելեանը անտառային է և թէեւ մը : Ժընեւ ՝ յաջորդաբար Հռովմայեցւոց ,
արեւմտեանէն աւելի ընդարձակ , բայց մէջը Պուրկոնտացւոց , Փրանկաց , Գերմանիոյ ,
գիւղեր շատ չկան : Վատիկանի և Սաւոլեայի դուքսերու ձեռքն
ԺԵՌԱԿՐԻ ԳԵՏ • Կիլիկիոյ մէջ , կիւղնու - անցած և հռչակաւոր հանդիսացած է իւր
սի արեւմտեան ճիւղերուն վտակներէն մին՝ ինքնապաշտպանութեան անխոնջ և երկարա-
Լամբրունի սահմաններու մօտ այս անուամ տեւ ջանքերով : Շատ նպաստաւոր է աշխար-
կը կոչուի : Այո գետոյն մօտ էր Աս UNZU2 . հագրական դիրքն , Գաղղիոյ , իտալիոյ և
ծածին Սաղրուի կոչուած անապատը : Գերմանիոյ մէջ . ամէն տարի Յ 0 հազարէն
ԺԵՌՄԱՆԿԱՆ ԲԵՐԴ . — կը յիշուի Կիլի- WLւելի օտարական այցելուներ կ'ընդունի :
կիոյ բերդերու շարքին մէջ : Գաղղիացիք ՝ յեղափոխութեան ժամանակ ,
ԺԵՌՄԱՆԻԿ . Տես ԷՐՄԷՆԷԿ : քաղաքս իրենց երկրին կցեցին , րայց 1814
ԺԸՆԵՒ , ԳԵՆՈՒԱ կամ ՃԻՆԵՒՌԱ • ԳԼ .• թուին Պոնափարթի անկումէն վերջ , միա-
GENEVE . Գլխաւոր քաղաք Հելուետիոյ , ցաւ Հելուետական դաշնակցութեան : Այս
81000 բնակչոք : Նշանաւոր է քաղաքիս միացման ի պատիւ , համանուն լճին ձախ
համալսարանը , Հելուետիոյ ամենակարեւոր ափանց վրայ Մեծ –Պան կամուրջի մօտը
Հաստատութեանց մին , յորում ՝ 5–600 ու- կառուցուած է ազգային պղնձեայ յիշատա
սանողներ կան և մասր օտարական , որոնց կարան մը ՝ երկու կանայք ՝ մին Հելուետիա 9,
20 ր հայ են ՝ Ռուսիային և Թուրքիային: բարձրահասակ , կորովի , ջղուտ , փորձառու
1901 ին քաղաքիս մէջ տեղի ունեցաւ ԵԷւ- և անդորր դէմքով, միւսն ՝ Ժընեւ ՝ մանկա
 ԺԸՆԵՒ 65 ԺԻՎԱՆՔ

մարդ , գեղանի , աշխոյժ հայեացքով , եր- ԺՈՂՈՎԱՐԱՆ • Տես ՏԱԹԵՒ :

կուքն ալ որձաքարէ բարձրադիր պատուան ԺՈՂՈՎՍ կամ ԺՈՂՈՎ . — կը յիշէ այս
դանի մը վրայ կանգնած ուժգին կ'ընդ անուամբ - տեղ մը Յովհան Մամիկոնեան ,
գըրկեն զիրար , և կարծես կենդանի բար Տուրուբերանի Տարօն գաւառի մէջ :
― Գիւղատեղի Գուգարաց Ձո-
բառով կ'ուխտեն սիրել զմիմեանս , յարիլ ԺԻՎԱՆՔ •
—
միմեանց ընդ միշտ ։: —- Պ ․ Ռէթէոս Պեր-- րոփոր գաւառի մէջ , Հաղբատայ մօտ : Բո-
պէրեան, Կ . Պոլսի գիշերօթիկ և ցերեկեայ լորովին աւերակները ծածկուած են մայրի

30 · Ժընեւ :

համանուն վարժարանին հիմնադիրն , 1896 – ներով և մացառներո | . քանի մը տեղ կանդ-

թուին ընտանեօք - Հոո - Հաստատուեցաւ և նած կը մնան փոքրադիր սպիտակ խաչքա-
իր խնամոց և հովանաւորութեան յանձնուե - րեր՝ եղծուած արձանագրութիւններով : Հին
ցան 20–30 պատանիներ՝ Կ. Պոլսէն և ատենը այս գիւղս ճոխ և հարուստ է եղեր ,
Թուրքիոյ ուրիշ կողմերէ . բայց երկու տա- և այժմ կը տեսնուին կրպակներու և կա-
րի վերջի Պէրպէրեան վերադառնալով ի կ . րաւանատան աւերակները : Ամայի և աւե-
Պոլիս , անցաւ դարձեալ իւր հաստատու րակ գիւղատեղւոյս մէջ երբեմն Հաղբատցիք
թեան գլուխը : կը պահեն իրենց տաւարները :

Բնաշխ • Բառարան Բ . 9
 ԻԲԻԼ . - Գիւղ խարբերդի . 11 տուն հայ եկեղեցասիրութիւնը , կրթասիրութիւնն , հար-
կայ ՝ Ս ․ Մամաս անուն եկեղեցիով : տարութիւնն ու աշխոյժն . բայց պարսաւե
ԻԳԱՀԱՏ ․ Տ- ԱՅԳԵՀԱՏ : լի է տարապայման արբեցութիւնը , այնպէս
ԻԳԱՁՈՐ- ՏԽ ԱՆԻ : որ ոչ մի գիւղաքաղաք - այնչափ օղի կը
ԻԳԱՑ • Գիւղ Սիւնեաց Արեւիք - դաւա- գործածէ : Տուներն աղիւսաշէն են ՝ գերաննե
ռի : րով ծածկուած . մէկ մասը քարակերտ ՝ բայց
ԻԳԴԻՐ կամ ԻԿՏԻՐ . — Գիւղաքաղաք Ա.յ- միայարկ ՝ մեծ մեծ պատուհաններով , որոնց
րարատայ Ճակատք գաւառի , Սուրմառիի բակերը IIL տանիքները կր ննջեն ամառ -
գաւառի մէջ . Բայազիդէն 10 ժամու ճանա- ատեն: Հայք ունին հին ու նոր երկու գերեզ-
պարհ հեռու ՝ դէպի հիւսիս կը գտնուի : մանատուն, հինը ՝ եկեղեցւոյ բակինն է : իդ-
Դիրքը դաշտային է , ընդարձակ
պարտէզ- դիր մոտ է օշխաբարի և Արե : ագի - քա-
ներով ու րարտի
բարձրաբերձ - ծառերով երահանքաց :
զարդարեալ ու շրջապատեալ : - Ունի 2912 ԻԳԴԻՐ – ՄԱՒԱ- Իդդիրի արեւելակողմ
հայ բնակիչներ , բաժնուած 366 տան , ամենամօտը կը գտնուի այս անուամբ դիղ
րոնց նախնիք գաղթած են Պարսկաստանէն մը ՝ 1212 – բնակիչներով , բաժնուած 166
և Թուրքիայէն : Ունին երեք եկեղեցի՝ որոց տան . 82 տունը հայ են , իսկ մնացեալք
սին՝ J · Սահակ անուամբ , 1842 ին վերա- այլազգի
նորոգուած է ․ Պարսից տիրապետութեան ժա- ― Գիւղ - Ա.յ-
ԻԶԷՐՄԻԿ կամ ԵՍԻՐՄԷՆ .
մանակ փոքր մատուռ մ՚է եղեր , բայց վեր- րարատայ Բասեն գաւառի , Բոսիտրե գի
ջր ընդարձակուեր է: Ունին նաեւ երկու ղի արեւելեան հիւսիսային կողմը , Երասխի
վարժարան ՝ արական և իգական : Տեղւոյս մօտ : Տեղւոյս հայ կանայք 1877-ին կը յի-
օդը ջերմ և վնասակար է . կը խմեն պրղ- շուին ՝ անգլիացի ուղեւորէ մը՝ իրրեւ ճար--
տոր առուակի մը ջուրը . փողոցները հու տար շինողներ կաւեղէն կարասներու :
ղոտ ու կեղտոտ են , այնպէս որ քամին ԻԶՄԻՐ- Տես ԶՄԻՒՌՆԻԱ :
ելնելու ատեն մարդոց աչքերը փոշիով կը ԻԶՆԻՄԻՏ . Տես ՆԻԿՈՄԻԴԻԱ :
լեցուին : Բնակիչք մեծաւ մասամբ ենթակայ ԻԶՆՈՑ • — Գիւղ Այրարատայ Բասեն գա-
են տենդի , աչացաւի և այլ հիւանդութեանց , առի , Խօշդիլիսէի - լերան հիւսիսակողմը :
որոնց պատճառը վնասակար կլիմայէն զատ , Մէջը կան վանքի աւերակներ և կարմիր
ճախնային ջուրք , շամբուտ IL եղեգնուտ քարէ շինուած եկեղեցի մը , որ այլազգի-
տեղերն ալ են , որոնք Այրարատայ դաշտին ներէն մարագի փոխուած է :
համար ընդհանուր են : Գովելի է Հայոց ԻԹԳԸՌԱՆ Տես ՃԱՀՈՒԿ :
 ԻԼԱՆԼՈՒ 67 ԻԼԻՃԱ

ԻԼԱՆԼՈՒ • Գիւղ Այրարատայ Շիրակ նուի այս երբեմն հռչակաւոր վանքս : Գիւղն
գաւառի արեւելեան մասին : Արեւելեան վեր ալ շատ անգամներ հարստահարուած է Քրր–
ջին պատերազմէն ետքը գիւղիս թուրք բնակ - դերէն :
չաց մէկ մասը Պարսկաստան կը գաղթէ : ԻԼԻՃԱ , ԻԼԻՃԷ կամ ԸԼԸՃԱ ( Տաք աղբիր) .
-
Հայերը արեւմտեան Շիրակայ - զանազան Գիւղ կարնոյ , հիւսիսային արեւմտեան
գիւղերէն , թողլով իրենց հայրենի տունն կողմը , Յ ժամու ճանապարհ հեռու : Այս
ու հողն , գիւղս կու գան կը հաստարուին , անունն առած է իր մէջ ժայռէն բղխող տաք
իսկոյն եկեղեցի կը շինեն և օծել կու տան : աղբիւրներուն համար . գուցէ - Անատոլիոս
Միւս գաղթած Թուրքերն ալ վերադառնա զօրավարի տաք բաղնիքներու տեղն է : Ու
լով ՝ կը հաստատուին իրենց սեփՀական նի 100 տուն հայ , թուրք , պարսիկ և յոյն
կալուածոց մէջ , և Հայերը կը հարկադրուին բնակիչներ : Հայերը 50 տուն են և ունին
արեւելեան Շ իրակայ Ղույուճուխ գիւղի մէջ կոկիկ եկեղեցի մը և ծաղկոց : Տեղւոյս
բնակիլ . իսկ եկեղեցին կը մնայ Թրքաբնակ - րական և իգական սեռերը իրարմէ բոլորո-
գիւղիս - մէջ՝ ամայի ու անտէր : վին տարբեր ճաշակ և տիպ ունին առա-
ԻԼԱՆՉԱԼԱՆ • Գիւղ Երեւանայ նահան- ջինը դէմքով տգեղ և ձեւով անճաշակ , իսկ
գի Էջսիածնի գաւառի մէջ : Ունի 345 Հայ երկրորդն նոյնին հակապատկերն է ՝ - տեղա-
բնակիչներ , բաժնուած 44 տան : կան պարզութեամբ : — Ըստ հնախօսութեան ՝
ԻԼԷ . Տես ՎԵՐԱՆԷ : 114-117 թուականներուն , Տրայիանոսի
ԻԼԻ .
Հայաբնակ գիւղ Վասպուրականի բանակատեղին եղած է . Հռովմայեցւոց - ի
Ռշտունեաց գաւառի , Ոստանայ հովտի մէջ . Հայս - արշաւանաց ատեն Տրայիանոս Հոս
ունի 25 տուն : Գիւղիս մէջ , Ոստանայ հասնելէն ետքը իրեն կանչել կու տայ Պար-
այգեստանեայց հարաւ - արեւմտեան վերջին թեւներէն հաստատուած Հայոց Պարթամա
ծայրը , Արտոսի հիւսիսային ստորոտի հար- - սիրիս թագաւորը, որ հնազանդելով կու
թավայրի մը վրայ կր գտնուի ի : քա- գայ , և ինչպէս երրեն Տդատ թագաւորը
սասուն խորան վանքը , որ Արծրունի Գա- Ներոնի առջեւ լրած էր , եռախոյը թագը
գիկ թագաւորի երկրորդ մեծադործութիւնը կայսերական գահուն աստիճանաց վրայ կը
կը համարուի : Հրաշալի ճարտարապետու- - դնէ , յուսալով որ յաղթողին ձեռքէն դար-
թեամբ կառուցուած եղեր վանքս և եկե- ձեալ կ՚ընդունի , բայց կը խաբուի իր յու
ղեցին , և ի հնումն ունեցել է շատ բար- սոյն մէջ . հռովմէական զօրքը տեսնելով
գաւաճ և ճոխ վիճակ և ամարանոց էր Գագ- Հայոց թագաւորի հպատակութեան այս ցոյ-
կայ : կ'աւանդեն թէ ՝ ով որ քառասունք տա ցը , ուրախութեամբ կ'աղաղակէ , և ասոր վր
լու բաղձանք ունենար՝ հոս գալով , օրը րայ Պարթամասիրիս այլայլած AL խռոված
մէկ խորանի վրայ պատարադ մատուցանել կը փախչի . սակայն կը բռնեն և Տրայանոսի
կու տար , այսպէս - կատարելով ուխտը՝ առջեւ կը հանեն . - Հայոց թագաւորը կը
կը վերադառնար : Այժմ վանքը բոլորովին գանգատի թէ ինքն ազատակամ ներկայա
գետնի - հաւասարած է , եկեղեցին միայն ցաւ յաղթողին , անոր ձեռքէն -Հայաստանի
կանգուն կայ . բացի աւագ խորանէն , միւս թազն ընդունելու համար , բայց արդ զինքն
խորանները կարելի է համարել մէկ մէկ իրր գերի կը նկատեն : Այս գանգատանաց
փոքրիկ մութ խորանիկներ կամ մատուռներ , վրայ Տրայիանոս կը պատասխանէ , թէ Հա-
եկեղեցւոյն այլ “ այլ անկիւները : - փառա- յաստանի թագն և ոչ մէկուն տալու միտք
սուն խորաններէն այժմ կանգուն կը մնան ունի , մանաւանդ թէ Հայաստանը Հռովմայ
մէկ քանին միայն , շատերուն կամարները պետութեան նահանգ ընել կուզէ : Այսպէս
կործանած են , ոմանց որմերն և ոմանց ամ չարաչար խաբուած թագաւորը զայրացած
բողջ շէնքն փլած է : Այդ խորանները մի պատերազմի կ'ելնէ , բայց առաջին ճակա
մեանց հետ հաղորդակցութիւն ունին նրրր- - տամարտին կը յաղթուի :
անցքներով , կան նաեւ թագստեան պաշ Տեղւոյս թուրք բնակիչք ունին քանի մը
հարաններ : Ողբալի դրութեան մէջ կը դրտ- խանութ և կը զբաղին մասնաւոր առեւտրով .
 ԻԼԻՃԷ 68 ԻՄԱՐԷԹ
- Կր
իրենց գործը աւելի ճանապարհորդաց Հետ ԻԼԿԱՎԱՆՔ կամ՝ ՊԱՌԱՒԻ ՎԱՆՔ . — կր
է և շատ ճարպիկ են : Հայերը երկրագործ գտնուի Սիւնեաց Գեղարքունի գաւառի մէջ :
են և ունին արդաւանդ արտեր. նիւթական կը յիշէ Սիմէոն կաթողիկոս , այս անուամբ
վիճակնին սիջակ է : Գիւղիս հանքային ջր- գիւղ և վանք , որ թեմ էր Յովհաննավա
րոյն եզերքը բաղնիքի նման կանոնաւոր նից : Այս վանքը տակաւին կայ . ժամանա
շէնքեր շինուած են : կարնոյ գաւառի ամէն կաւ կուսանաց անապատ եղած է . չունի
կողմերէն խումբ խումբ , մանաւանդ կիրա արձանագրութիւն և դրոց մէջ ալ մասնա-
կի օրերը , հոս կը դիմեն Թուրքեր և Հայեր , ւոր յիշատակութիւն մը չկայ վրան :
արք և կանայք , և ամէնքն ալ ունին իրենց ԻԼՈՒ ՔԱՌԱՍՈՒՆ ԽՈՐԱՆ . Տես ԻԼԻ :
լուացման որոշեալ ժամերը : Հայ ընտանիք- ԻԼՈՒՆ — Կը յիշէ Սիմէոն կաթողիկոս ,
ներ՝ այս ջրոյն կու գան այնպիսի պատրաս- Այրարատայ Արագածոտն գաւառի - Ոշւոյ
MAL
ութեամբ , որ կարծես թէ հրաշալի վանք վանքի կալուածոց հետ :
մը ուխտի կ'երթան : Ամառն ու ձմեռը գրե ԻԼՎՈՎ. Տես ԼԷՄՊԷՐԿ :
թէ միշտ անպակաս են առողջութեան կամ՝ ԻԿԻՐՄԻԴՈՐԴ . Տես ԳԻՒԼԻՍՏԱՆԻ ՄԱՀԱԼ:
մաքրութեան համար երթեւեկութիւնք , և ԻԿՄԱԼ . Տես ԿՈՒՌՈՒՊԱՇ :
ջուրն առողջարար է և ունի տաքութեան ԻԿՈՆԻՈՆ ․ Տես ԳՈՆԵԱ :
միջակ բարեխառնութիւն : Գիւղս կայան է ԻԿՏԻՐ . Տես ԻԳԴԻՐ :
բոլոր Պարսկաստանի և Տրապիզոնի կարա ԻՀՈՒՊ . Գիւղ Տիգրանակերտի Սլիվան
ւանաց . կան շատ սրճարաններ : - Հանքային գաւառի խուրի գաւառակի . 20 տուն հայ
ջրերը երեք ակն ունին և ջերմուկներն ալ կայ . ունին [J . Սարգիս անուն եկեղեցի մը :
երեք են : - Իլիճայի շրջակայքը ածխահանք ԻՄԱՄԳՈՄ . — Գիւղո կր յիշուի Բասենի
կայ և շատ հարուստ կը կարծուի :: - Նկար ( Այրարատ ) գիւղերու շարքին մէջ :
րագր . ուղեւորութիւն, Ա ․ 17–18 ։ ԻՄԱՄՇԱՀԼՈՒ . —- Գիւղ Այրարատայ Ոս-
ԻԼԻՃԷ . Տես ԻԼԻՃԱ : տան ( Էջմիածին ) գաւառի մէջ : Ունի 1090
ԻԼԻՇԷՇՏ ․ Տես ՍՈՒՉԱՒԱ : հայ բնակիչ , բաժնուած 141 տան և երկու
― Հայաբնակ գիւղ կեսարիոյ ա-
ԻԼԻՊԷ . — տուն այլազգի :
ռաջնորդական վիճակի մէջ . ունի կարապե ԻՄԱՐԷԹ . Գիւղ Սիւնեաց Կովսական
տեան անուամբ վարժարան մը : գաւառի մէջ :: -
—– Նոյն անուամբ գիւղ մնալ
ԻԼԼՈՒ . Տես ԳԱՐԱԳԻԼԻՍԷ ԻԼԼԻ : կայ Սերաստիոյ հարաւակողմը :
ԻԼԽԻԱՊ - Գիւղ Աղեքսանդրապոլի ( Այ- ԻՄԷՐԷԹ . ―
— Կովկասու - պտղատու և
րարատ ) , ձորի մը բերանը . դիմացը դաշտ գաւանդ երկիրներէն սին , ի հնումն Յու
է մինչեւ Աղեքսանդրապոլ : - Տներու մեծ նաստանի ծանօթ , ուսկից Յոյնք կը տա-
մասն Բերդի ետե : - ըսուած արեւմտեան սա նէին մեծաքանակ ընդեղէն , բամբակ և մե
րի կրծոց վրայ շինուած են: Արդի բնակ- տաքո : Ռիոն գետն կ'ոռոգէ այս երկիրը :
չաց նոր եկած ատեն բերդին պարիսպները Աժ թ Ռուսիոյ և թէ՛ Կովկասու քա-
բաւական բարձրութեամբ կանգնած են ե ղաքները ասկէց կը ղրկուին շատ բերքեր :
ղեր , բայց հետզհետէ քանդելով տներու Եւրոպա ալ կը ղրկուի շատ եգիպտացորեն :
շինութեան գործածեր են . այժմ՝ միայն հի- Երկիրս ի բնէ հարուստ է . ունի առատ հա-
մերն կ'երեւին : Բոլորովին հայաբնակ է գիւղս . նածուխի հսկայադիր լեռներ , կ'արտադրէ
ունի 1251 հոգի , բաժնուած 121 - տան . մեծ քանակութեամբ եգիպտացորեն , բաք
բնակչաց նախնիք գաղթած են Բասենու Պա- - րակ և մետաքս : - Գինիի արտադրութեամ
տիվան գիւղէն . ի սկզբան չորս տարի չափ ալ նշանաւոր էր , բայց վերջին ժամանակ .
նացեր են Ապարանի Ճըռըսիս գիւղի մէջ . ներս բոլոր այդիները ինկան գութանի և
ապա եկեր վերականգներ են գիւղիս աւետ ցաքանի տակ NL գինին օր ըստ օրէ նուա-
րակները : Եկեղեցին հին է : խմելու ջուրը - զեցաւ : Երկաթուղին ալ մեծ դիւրութիւն և
կ'ըսուի Ղազանa ոց ջուր , որովհետեւ Արա- օգուտ ընծայած է այս երկրին բնակչաց .
գածէ իջնելով կ'անցնի Ղազանճի գիւղէն : օտարներ ալ սկսած են մտնել և առուտու ,
 ԻՄԷՐԼՈՒ 69 ԻՆՆ ՄԱՍ ԱՆԱՊԱՏ

րը գրաւել : Այս երկրին մէջ կը բնակին 10 տուն հայ և 20 տուն մահմետական

նաեւ բազմաթիւ Հայեր , որոնց ճիշդ թիւր կայ : Հողագործ են :
չգիտենք : ԻՆԷԿ . - Լեռ Սիւնեաց Սոդք գաւառի :
ԻՄԷՐԼՈՒ . Հայաբնակ գիւղ Այրար ԻՆԷԿ ԹԷՓԷ . — Լեռնակ Կիլիկիոյ , Տեվէ
տայ Նիդ գաւառի : Ունի 535 բնակիչ , բաժ- թեփե լերան հարաւակողմը :
նուած 46 տան : Եկեղեցին կը կոչուի Ս . ԻՆԷՊՕԼՈՒ . ―
— փոքր քաղաք Սեւ ծովու
Յարութիւն : եզերքը , Գասթամունիի կուսակալութեան
ԻՄԻՐԽԱՆ ։ — Գիւղ Այրարատայ Շիրակ ներքեւ .տուներու մեծ մասն լերանց մէջ է և
գաւառի արեւելեան մասին , թալիպ– օղլիի մաս մ'ալ արեւելակողման սարահարթի վրայ :
արեւելեան կողմը , հազիւ վերստ մը հեռու : Թէեւ նաւահանգիստ չունի , բայց Դասթա
բնակիչք 729 հոդի են բաժնուած 77 տան , մունիի և Էնկիւրիի բերքերը ասկէ կը փո
որոնց նախնիք եկած են Բասենին : խադրեն : Շուրջը բարձրաբերձ նոճիներով
ԻՑԻԼԱՏԻԿ ․ Տես ԼԱՏԻԿ : զարդարուած է . այդ նոճիները կտրուելով
ԻՅՆԷ . Տես ԷԶԻՆԷ : կը ղրկուին . կ .. Պոլիս և ուրիշ տեղեր և
—
ԻՅՆԷԿԷՕԼ • Գիւղաքաղաք Պրուսացի մեծապէս կը նպաստեն քաղաքին վաճառա-
կուսակալութեան : Ոլիմպոս լերան ստորո-- կանութեան : Ամէն տուն իր այգիներն "
տր . բնակչաց մեծ մասը թուրք : () դր վա- պարտէզները ունի , որոնց պտուղներն են
տառողջ է , կեդրոնէն ձորի մէջէն կը հոսի խաղող , տանձ , խնձոր , շագանակ և մանա-
վտակ մը՝ որամառը կը ցամքի : Ձմեռը - ւանդ պոնտոսեան արմաւ , զորո ոչ միայն
սաստիկ ցուրտ կ'րլլայ : Ունի չիտլի անուամբ գիւղերը այլ և Կ . Պոլիս կը վայելէ : Ձրկ-
շատ օգտակար ու առողջարար ջուր մը , որ նորսութեան մէջ ալ յառաջ գացած են տեղ-
յատկապէս կը վարձուի , ու շիշերով կ ․ ոս ւոյս բնակիչք և Կ . Պոլիս կը ղրկուին ընտիր
լիս և ուրիշ տեղեր կը ղրկուի : Պաշտօ- - ձկներ , յորս նշանաւոր - է վահանաձուկն
նով IL արհեստով 7–8 տուն հայ կը գրա րուածը : Քաղաքիս - Հայք հետզհետէ, բազ-
նուին հոս , և նոյնչափ ալ յոյն : - Հայոց և մանալով , 1887 ին ՝ Ունճեան և կիւլպէնկեան
Յունաց մեծ մասն իրարու հետ խնամի ե- էֆէնտիներու ձեռօք հանգանակութին րա-
ղած են , այնպէս որ յիշեալ տուներու գրե ցուեցաւ ի Կ . Պոլիս ՝ մատրան և վարժա-
թէ կէսն խառն ամուսնութիւններ են. ծնած րանի շինութեան համար : բնակչաց մեծ
“
տղայք ըստ սեռի իրենց կրօնքով կը կրր- մասը կը զբաղի երկրագործութեամբ և ձրկ-
թուին : Հայք տօնի օրեր և ծնունդ ու նրն նորսութեամբ : Ինէպօլու ՝ հնոյն Պափղագո-
ջեցեալ պատահած ատեն , 1 : ժամ հեռու նիոյ նշանաւոր քաղաքներէն մին է :
ԵԼնիճէ հայաբնակ դիղը կ'երթան : Գիղա- ԻՆՃԷՍՈՒ . — Գիղ Կեսարիոյ Էվէրէկ գա-
քաղաքիս մէջ 20 տան չափ ալ հրեայ կայ , ւառի . ունի 150 տուն հայ բնակիչ . Ս . Թո-
որոնք միշտ սիրով կը վարուին Հայոց րոս անուամբ
եկեղեցի և վարժարան : Հո-
Յունաց հետ , և գիշեր IL ցորեկ մէկմէկու - ղագործ են : կան նաեւ մահմետական բնա-
տուներն են : Հոս շերամարուծութիւնը շատ կիչներ :
յառաջ գացած է : ԻՆՃԻՐԼԻ . Հայաբնակ զիւղ Եօզղատի .
- 67 տուն կայ . ունին Ս ․· Աստուածածին ար
ԻՅՏԷԼԻ . Հայաբնակ գիւղ Էօզղատի .
55 տուն կայ , 300 բնակչօք : Ունին . նուամբ եկեղեցի մը և Արամեան վարժա-
Փրկիչ անուն եկեղեցի մը և Պարթեւեան սան. կան նաեւ 15 տուն բողոքական և
անուամբ վարժարան մր : կայ նաեւ 15 տուն 8 տուն կաթուղիկէ - Հայեր :
մահմետական: Բնակիչք հողագործ են : ԻՆՆԱԿՆԵԱՆ ՎԱՆՔ . Տես ԿԱՐԱՊԵՏ ( Ս.) :
ԻՆ . Գիւղ - Չարսանճագի խոզադ գա- ԻՆՆ ԳԵՐԵԶՄԱՆՔ . Տես ԹՈՐԴԱՆ :
ւառակի . երբեմն հայաբնակ իսկ այժմ ՝ բոլո ԻՆՆ - ՄԱՍ ԱՆԱՊԱՏ • Հին Մոխրաթաղ
րովին քրդաբնակ : - Գիւղիս մէջ կան ինն ըսուած գիւղի մէջ , Արցախի Ջրաբերդ գա-
սրբոց իննեակ եկեղեցիներու աւերակներ : ւառը , կուսապատի Հիւսիսային կողմը : կա-
ԻՆԱԽ . Գիւղ կեղիի ( Չորրորդ Հայք) . ռուցուած է սրբատաշ քարով կամարի մ
 ԻՆՆ ՄԱՍ ԱՆԱՊԱՏ 70 ԻՇԽԱՆ

վրայ , որ ոչ վանքի և ոչ եկեղեցւոյ ձեւ ջապէս քարուկիր շինուած է . ներսը կայ

ունի . երկայնութիւնն է 14 , 37 մետր և ՌՄԻ թուականաւ արձանագրութիւն : Ուրիշ
լայնութիւնն 8,10 մետր : Ունի միայն աւագ սենեակ մը եւս արձանագրութիւն ունի սխալ
խորան , որուն հիւսիսային և հարաւային և աղաւաղ գրութեամբ :
կողմերը բացուած են դռնաչափ մուտքեր ՝ ԻՆՏԷՐԷՍ . Գետ Սիւնեաց Աղահէճք
իբր փոքր խորաններ : Մէջը կան 1881 և դաւառի :
1884 թուականաւ - արձանագրութիւններ 8 ԻՇ . — Գետակ Այրարատայ Բասեն գա
Տաճարիո հարաւ – արեւելեան կողմը կայ հին ւառի :
եկեղեցւոյ մը աւերակը : Հոս եղած է Մոխ ԻՇԱՅՐ . — Մոկաց աշխարհի մէջ այս ա-
րաթաղ գիւղը, որուն բնակիչները , քանի նուամի երկու գաւառ կը յիշուին . մէկ մէ-
մը տասնեակ տարիներ առաջ փոխադրուած կու մոտ և իրարմէ զանազանելու համար
են Նոր Մոխրաթաղ գիւղը և այս տեղի մին կը կոչուէր Միւս իշայր :
նացեր է եկեղեցին, զիւղատեղին և հանգրո ԻՇԽԱՆ : — Տայոց թավոսկեար վիճակի

OCCIONING

31 • Իշխանի եկեղեցին :

տարանը ամայի վիճակի մէջ : Անապատս մէջ , արեւմտեան կողմը և Ճորոխի մոտ է
այժմ ունի երեք սենեակ և մէկ աշխարհա- գիւղս , քանի մը մահմետական տուներով :
—
կան վանահայր ։ — Այս տեղ տաճարի հի- - Հին ժամանակ մեծ շէն մէր , իշխանաց
սիսային որմի մօտով ամփոփուած են Մէ- դիղ կոչուած , չի գիտցուիր որ իշխանաց
:1
լիք Իսրայէլեաններու ննջեցեալները : - Ա- բնակութեամբ կամ ծագմամբ : Յայտնի է ,
նապատիս արեւմտեան կողմը քիչ մը հեչ թէ շատ հինէն գիւղս ազնուական բնակիչ-
INL շինուած է Մելիք Իսրայէլեաններու . ներ ունեցեր և այս անունը առեր է : իր
պարանքը ,, որ արտաքուստ բերդի ձեւ ունի , ազնուականութեան վկայ կեցած է մեծա-
"
քարուկիր և բարձր պարիսպով : Արտաքուստ . դործ նկարազարդ եկեղեցին , հոյակապ և
չափելով՝ ունի 49 մետր երկայնութիւն և չքնաղ : Ընդհանուր ձեւով նման է Էօշքայ ,
29,25 մ . լայնութիւն : Ամբողջ ապարանը նոյնպէս դեղին տաշած քարերով շինուած ,
բաղկացած է 12 սենեկէ ՝ զանազան ձեւով չորս բարձր սիւներով և կամարներով . իսկ
և տարբեր մեծութեամբ : Սենեակներէն մին՝ խորանն աւելի դեղեցիկ է , սեանց կիսարո-
որ քառակուսի ձու և երդիկ ունի , ամբող- լոր շարուածքի վրայ կանգնած, որուն վե
 ԻՇԽԱՆԻ 71 ԻՇԽԱՆԻ ԳԵՐԵԶՄԱՆ

րեւ ալ պատին վրայ նկարուած պատկեր- - կայ . ունին եկեղեցի ՝ Ս . Նիկողոս անուամբ
ներ կան: կէս մը Հնութենէն , կէս մ'ալ և վարժարան ՝ Բագրատունեան :
ամբարիշտ ձեռքերէ , մաս մը աւրուած է ԻՇԽԱՆԻ . - Գիւղատեղի Արցախի Վա-
այդ նկարներէն, մէկ մասն ալ դեռ անեղծ րանդայ գաւառի մէջ , Թաղլար գիւղի - հա-
մնալով, հետաքնին արուեստագիտաց ուշա- րաւակողմը , Ղուրուչայ գետակի աջ կող
դրութիւնն իրեն կը ձգէ : Նոյնպէս կէս աւ մը , ուր կայ նաեւ հանգստարան :
րուած են վրացի նկարէն արձանագրութիւն ԻՇԽԱՆԻ ԳԵՐԵԶՄԱՆ ։ — Սիւնեաց Գեղար
ներն ալ , որոնցմէ մին եկեղեցւոյն հիւսի- քունի գաւառի մէջ վերին Ատիևամանի դի-
սային կողմը ներսէն գրուած է , բոլոր պա- մաց գետոյն արեւելակողմը , այս անուամբ
տին երկայնութեամբ եօթն տող , և ասկէ
ու այլ յիշատակարաններէ կը տեսնուի ե-
կեղեցւոյս Հնութիւնն : Վրացի թուական մը
կայ 1006 տարւոյ , և ան ալ բուն առջի
շինութեան չէ . Հայ թուական մ'ալ կայ Ն
( = 951 ) , բայց տողին վերջն - րլլալով՝
կրնայ կարծուիլ որ տասնորդական թիւն
ուրուած է , որ և վրացերէն թուականին
Համեմատութեամբ պիտի ըլլար ՆԾԵ
1006 ) : Այս եկեղեցիս նուիրուած էր Ս .
Աստածածնի : - Չորս կողմի շէնքերն , որ
պիտի ըլլան միաբանից սենեակները կամ
վանքը, կործանած են և միայն աւերակները
կը տեսնուին : Հարաւային դրան դիմացը մա
տուռ մը կայ , զոր ի վերջոյ դարբնի խա-
նութ րրած են . ասոր դրան վրայ է վերոյի-
շեալ հայ թուականը : Մեծ եկեղեցւոյն մէջ
ալ կայ ուրիշ հայերէն թուական մը - ՈՂ
1241 ) : Մեր (թ . 31 ) պատկերն կը
ներկայացրնէ իշխանաց նաշխուն եկեղեցին,
իբրեւ ընկղմած կամ պաշարուած անխնամ
բնութեան բուսաբերութեան մէջ . իսկ (թ . 32 )
պատկերն է եկեղեցւոյն հիւսիսային կողմն և
հրաշակերտ գմբէթին մէկ մասն :
Այս Իշխանաց գիւղն հայրենիք է Հայոց
Ներսէս Գ կաթողիկոսի Էր : դարու կիսուն ,
32. Իշխանի եկեղեցւոյն հիւսիսային կողմը :
որ Շինող կոչուեցաւ , մեծ ու հոյակապ ե-
կեղեցիներ շինելուն պատճառաւ : Իշխանաց
դիւղի առաջին քննողն և ստորագրողն եղաւ մեծամեծ քարերով շիրիմ ՝ մը կայ : Աւան-
“ դաբար կ'ըսուի , թէ երբ ձկներու տեղ օձեր
Հ ․ ՆերսԼս Սարգիսեան , որ և բոլոր արձա-
նագրութիւնները գաղափարեց և հրատարա- Գեղամայ ծովէն գետը կը մտնէին , բարե-
կուեցաւ իր Տեղագրութեան մէջ , ուր կրր- պաշտ իշխանի մը յորդորով ժողովուրդը ա-
նան գտնել փափագողք ՝ հանդերձ հայերէն - ղօթքով դիմեց առ Աստուած , և օձերը դար-
թարգմանութեամբ : — Նշմարք , Գ ․ 91- ձեալ ծովը գացին և վերջը բազմաթիւ ձըկ-
93 . ներ լեցուեցան դետը , զորս իշխանին ի պա-
ԻՇԽԱՆԱԳԵՏ • Տես ԿՈԹԱՅ ԳԵՏ : տիւ Իշխանաձուկն կոչեցին : իշխանի մեո-
—
ԻՇԽԱՆԻ . — Գիւղ Սերաստիոյ հարաւա- նելէն վերջ այս քարակոյտին տակ ամփո
կողմը ՝ 3 ժամ հեռու , 55–60 տուն հայ փեցին , ուր և ուխտի կու գան մինչեւ ցարդ :
 ԻՇԽԱՆԻ ԳՈՄ 72 ԻՇԽՈՒ

ԻՇԽԱՆԻ ԳՈՄ • Հայարնակ գիւղ --վաո- - ղովուրդը ընդհանրապէս չարքաշ ու կայտառ

պուրականի , վանայ Հայոց ձոր գաւառակի է : — Գիւղիս վերեւն է Գերին լեռը , որուն
մէջ : - Ունի 40 տուն և եկեղեցի ու դպրոց : ստորոտէն մինչեւ գագաթը հինգ ժամու ճա
Գիւղս ուրիշ հին եկեղեցի մ՚ալ ունի կի- - նապարհ է . այս լեռն ունի եռանկիւնաձեւ
սակործան , որուն նախկին բնակիչք գաղ- դիրք և չքնաղ տեսարաններ . դագաթէն քիչ
թած են Ռուսաստան : - Իշխանի գոմի հա- մը վար դէպի հարաւ ժայռի մի կուշտը քա-
րաւակողմը քիչ մը Հեռու կայ աայ Աս- րայր մը կայ , ուր կ'ըսեն աւանդարար ,
տուածածին ( քաւիչ Աստուածածին ) անու Մծբնայ հայրապետն Յակոբ , անցուցած է
նով հին վանքի մը աեղր , որուն հիմերը ճգնողական կենաց մէկ մասը , և այս պատ
տակաւին կը նշմարուին : Ասոր բոլորտիքը ճառաւ որ շրջակայ բնակիչք Գէրին լոր
սփռուած են խաչքարինք : Գիւղիս արեւ , կարմիր հակատ ]] . Յակուր կ'անուանեն :
մրտակողմն քանի մը քարընկէց հեռու կայ կարմիր ճակատ անունը առնուած է լերան
Աոաքելոց դար կոչուած բլուր մը , որուն ճակատանքան դիրքէն ևև հողին ու քարանց
Համար կ'աւանդուի , թէ Առաքելաշէն վանք կարմրութենէն : Քարայրը կը նմանի փոք
մը եղած է ժամանակին . և իր շուրջը մաս- րիկ IIL բոլորշի խուցի մը , գրան առջեւ վճիտ
նաւոր խաչքարինք կան : Դարձեալ դիւ- աղբիւր մը կը հոսի , որուն ջուրը շատ յրո-
ղիս քովերը Ս ․ Սարգիս և Ս . Յարութին տակ ու շատ պաղ , սելաձեւ ժայռէ մի վար
անուամբ աւերակներու տեղեր կը նշմարուին : կը թափի : Ճգնարանին դէմը , զառիվայրին
Կ'րսուի , թէ գիւղս այս անունն առած է Քեօշք - վրայ , քովէ քով շարուած խումբ մի քա
դիւղը նստող բնիկ իշխանաց ոչխարներու գոifi րեր կը տեսնուին , որ ճիշդ ոչխարի կեր-
լինելուն համար : իշխանի գոմի տապանա պարանք ունին . այդ քարերին քանի մը քայլ
քարերու մէջ անընթեռնելի թուականաւ հե հեռու ուրիշ քար մը կայ , որ կը ներկա-
աեւեալ տեսնուի •
արձանագրութիւնը կը յացնէ երկու մարդոց և մէկ ոչխարի կեր-
« Աստ սպառ մեծն ի նախարարս Ատուք » :: պարանքները , այս ձեւով . Հովիւ մի այծին
Հաւանական է որ Եղիշէի յիշած Գնունեաց - մորուքէն բռնած , պլէրաւոր կին մ'ալ այծին
աոհմի - Ատոն - եղած լինի : Տեղւոյս մէկ ետեւը նստած , կթոցը առջեւր այծը կը կթէ :
քանի գերեզմանաքարերու նայելով ՝ շատ դիւ- Տեղացիք աւանդաբար կը պատմեն թէ հին
րին է երեւակայել իւր նախկին բարգաւաճ ժամանակները հովիւ մը ոչխարներն այդ
վիճակն : Ընդարձակ մարդագետիններ ունի , կողմերը կ'արածէ եղեր , առ ի չգոյէ ջրոյ՝
յորս ուրիշ սովորական անասնոց Հետ ձիեր շատ կը նեղուին ինքն ու հօտր . բազկա-
ալ կը սնուցանեն : — Նկարագրական ուղեո-
ուղեո - աարած աղօթելով ջուր կը խնդրէ Աստուծ-
pnzpþil, U. 130-131 : մէ , և կը խոստանայ զոհել երկու գէր ոչ-
ԻՇԽԱՆՁՈՐ կամ ԻՇԽՆՁՈՐ . Գիղ Սղելի- խար . խնղիրը կը կատարուի , աղբիւր մը
ղի թիան դաւառակի , Սաղտուն գիւղէն 8 կը բղխի , և հովիւն ու հօտը կը խմեն ա
ժամու ճանապարհ հեռու դէպի հիւսիս , ա- ռատօրէն . սակայն այդ ուխտը չի կատարեր
պառաժուտ լերանց մէջ : Հայարնակ է րո- և Աստուած կը քարացրնէ հովիւն և հօտր .
լորովին . 50 տուն կայ : Պաղ ջուր և զով իսկ աղբիւրը կը շարունակէ , քարացած հո
օդ ունի : Քանի մը փոքրիկ թաղերու բաժ- - վուի մօտէն , իրր վկայ անոր ուխտազան
նուած է , որոնք իրարմէ անջատ զետեղուած ցութեան : Շրջակայ բնակիչք մեծ համա-
են քարոտ - լերանց ու խոր ձորերու մէջ : րումն ունին այս ճգնարանի վրայ , և անոր
Տուները քարաշէն են . ոչ պատուհան ունին - շրջակայ հողին , քարին , ջուրին , բոյսին ու
"
և ոչ լուսամուտ , օդ ու լոյս միայն երդիք- խոտին վրայ , ուխտի և երկրպագութեան
ներէն ու դռներէն կը մտնեն : Մշակելի ար- կ'երթան . հիւանդներ , խենդեր և այլ ցա-
տեր շատ քիչ են . բայց երկիրը ջրարբի և ւագարներ կը տանին ու մատաղներ կ'ընեն:
արդիւնաւէտ է : Բնակիչք դլխաւորաբար կը ԻՇԽՆՁՈՐ- ՏԱՆ ԻՇԽԱՆՁՈՐ :
զբաղին անասնապահութեամբ : Մրգերն են ԻՇԽՈՒ . — Գիւղ Այրարատայ Բասեն դա-
սերկեւիլ , նուռ , ինձոր , սալոր և այլն : Ժո- ւառի , Իշ գետակի եզերքը, Ամրագոմի հա-
 ԻՇԿԵՐՏ 73 ԻՊՐԱՅԻԼ

րաւային կողմը : Այժմ` քիչ տուն հայ բնա ԻՉՄԷ —Գիւղ կամ ամարանոց դաշտային
կիչներ ունի , իսկ անցեալ դարու սկիզբը Կիլիկիոյ , Հինդ կամ վեց ժամ Մերսինէն հե
100 էն 150 տուն : Հին ժամանակները ռու , հիւսիսային կողմը : Մօտր կան ծծմ.
ւելի բարգաւաճ վիճակ ունի եղեր , շուրջը բային ջերմուկներ և հին բաղանեաց - հետ-
կը տեսնուին քաղաքաւանի մր - կիսաւեր քեր : Տես ԻՉՄԱ :
մնացորդները , եկեղեցւոյ աւերակ , կիսակոր ԻՊՐԱՅԻԼ ։ — Քաղաք Ռումանիոյ , Դանու
ծան զանգակատուն , և այլն : Ինճիճեան կ’ր- րի եզերքը , կալացէն շոգենաւով : ժամ
սէ , թէ գիւղս ժամանա-
կաւ իշխան կը կոչուէր :
ԻՇԿԵՐՏ . Տես ՇԵՇ
WIT
ԿԵՐՏ : TAY
ԻՇՈԽԱ . Տ . ՇՈԽԱ :
ԻՉԽՈՒՆ . Տես - ԱՐԵՎ
ՒԻՔ :
ԻՉՄԱ կամ` ԻՉՄԷ . —
Գիւղ Խարբերդի . 200
տուն Հայ կայ ՝ Ս . Նի-
կողոս անուն եկեղեցիով .
սիրուն դիրք ունի բարձ
րաւանդակի մը վրայ 8 Ծ
կան քանի մը տուն ալ WAT
մահմէտական որոնք
RIF
ունին մզկիթ ու դպրոց :
Հայոց եկեղեցւոյ տա-
...
ճարին ներքեւէն կը Հու
սի առատաջուր աղբիւր
մը , որ առջեւն - եղող
բազմաթիւ ջրաղացները
կը դարձընէ : Հայկական
վարժարանը եկեղեցւոյ
մօտ հին շէնք մ'է : Գիւ-
ղիս մէջ կան նաեւ բո-
ղոքական Հայեր՝ որոնք
առանձին վարժարան ու
նին : Գիւղացիք մեծ մա
սամբ Հողագործ ու կօշ-
33 • Իլրիզի մէջ հին քանդակապատկեր :
կակար են : Մշակելի
հողերը գիւղէն վար Հիւ-
սիսային կողմն են . հողագործներէն ոմանք հեռու : Լայն IIL կանոնաւոր փողոցներ ունի ,
արտորէից գլուխը հաստատուեր են և փոք- մեծամեծ հրապարակներով , հսկայ շէնքերով
րիկ մատուռ մը կայ Հոն : —
— իչմէ կոչուած և հասարակաց զբօսավայրերով : Առեւտրա-
է գիւղս աղբիւրի մը անունով , որ պարտէզ- “
կան մեծ շարժմունք և գործառնութիւնք կան :
ներէն վար յորդ հանքային ջուր մը կը ցայ- Հայք 41 տուն են . ունին Ս . Աստոածա .
տեցընէ , լուծիչ յատկութեամբ . կան նաև ու թին անուամբ եկեղեցի . բայց զուրկ են վար-
րիշ քաղցրահամ և պատուական աղբիւրներ : ժարանէ և հայ մանուկները Ուլահաց վար-
—
ԻՉԻԼ կամ ԻՉ ԷԼԻ . — Գաւառ Կիլիկիոյ , Ժարանները կ'երթան : Տեղւոյս Հայոց մէջ
Գարամանի կուսակալութեան մէջ : կան նշանաւոր հարուստներ , բայց բնաւ ազ-
Բնաշխ · Բառարան Բ- 10
 ԻՊՐԻԶ 74 ԻՍԵԱՆ

գային գործերու մէջ չեն մտներ : Թուրքիոյ Որոշ չի գիտցուիր թէ Հայերը տիրած ըլ-
այլ այլ կողմերէն Հայերը ամառը մինչեւ լան տեղւոյս . թէեւ առաջին Ռուրինեաննե–
400 և ձմեռը 100 հոգի հոս պանդխտելով ՝ րէն ոմանց և նոյն իսկ Լեւոն Մեծի համար
մեծ մասամբ բեռնակրութիւն կ'ընեն : Տե- կ'ըսուի , թէ տիրեց իսաւրիոյ կողմանց : Բնակ-
ղացի Հայերը՝ մայրենի լեզուն կորուսած ՝ չաց ճիշտ թիւն յայտնի չէ . Հայեր ալ կան
կը խօսին ու գրեն ռումաներէն : Հոս :
ԻՊՐԻԶ կամք ԻՎՐԻԶ . Յն . Ypg Լեռնային ԻՍԴԻ ՍՈՒ- - վտակ Այրարատայ Բասեն
Կիլիկիոյ մէջ վեռնեկ գիւղի արեւմտակողքը - գաւառի :
փարսախ մը հեռու , ականակիտ և կարկաջա-- ԻՍԴԻ ՍՈՒ . Թաթարաբնակ - անշուք
սահ ձկնաշատ վտակի մը և նոյնանուն լերան գիւղ Սիւնեաց Վայոց ձոր գաւառի մէջ :
մօտ կը գտնուի թուրքաբնակ գիւղս : Շատ Մօտը կայ գրեթէ 87 մետր բարձրութենէ
նշանաւոր է տեղւոյս մէկ հին քանդակապատ - գահավիժող ջուր մը : Գիւղիս մէջ կան հայ-
կերը , մեծ տաշուած քարէ տախտակի վրայ , կական շինուածոց հետքեր , ինչպէս նաեւ
որուն պատկերը հոս կը ներկայացընենք : եկեղեցւոյ մնացորդներ , խաչքարեր, գերեզ-
Քանդակապատկերի վրայ տեսնուած արձա- - մաններ ՝ կիսեղծ արձանագրութիւններով :
նագրութիւնք, աւելի կը նմանին Հեթեան ԻՍԵԱՆ կա Ր ԻՍՔԵԱՆ. — իսեան կր թարզ–
գրերուն : Գիւղիս մզկթի մէջ կան քանի մը մանուի Ապստամբութիւն , և իսքեան ՝ Բնա-
խոյակներ և կճեայ սիւն մը : իարիզէն վեր կութիւն : Ինճիճեան՝ կը յիշէ - այս անուամբ
լերան դժուարամատչելի գաւակի վրայ կայ ինքնագլուխ գաւառ մը Տիգրանակերտի կու
վայելուչ ձեւով կիսաւեր մատուռ մը ՝ ին սակալէն ապստամբ , 1 օթեւան հեռու Հազ-
որմանկարներով , և մօտը երկու փոքր շէն րոյն և գրեթէ 4 օթեւան հեռու Տիգրանա
քեր ՝ իրրեւ մենարաններ : կերտէն : Ունի զանազան գիւղեր , որոնց
ԻՋԱՒԱՆԻՑ կամ ԻՋԵՎԱՆԻՑ ԳԻՒՂ • բնակիչները գրեթէ In հասարակ հայ են ,
Այրարատայ Վանանդ գաւառի մէջ , տեղն բայց քիչերը հայերէն կը խօսին ծանր և
դիրքն անծանօթ մնացած : Գիւղս - ընծայած աղճատուած լեզուով . - սովորական լեզուն
է Դ դարու վերջերը մեծահոգի մարդ մը՝ քրդերէն է : — Հայերր պարզ անուամբ
Աւարայրի դիւցազներու խրախուսիչ , Ղեւոնդ քրիստոնեայ են և ունին ոչ եկեղեցի և ոչ
երեցը, որ Ե դարու կիսուն պայծառացաւ քահանայ . շատերը և ոչ իսկ գիտեն խաչ
մարդկութեան ամէն ձիրքերով , սրբութեամբ , չակնքել : Տարին անգամ մը ՝ խաչի տօնին ,
քաջութեամբ և հայրենասիրութեամբ , որով բազմութեամբ ուխտի կ'երթան -Հազրոյի ե-
անմահ անուն թողուց հայ եկեղեցւոյ և կեղեցին և հոն մնալով երեք չորս օր պա-
պատմութեան մէջ : տարագ մատուցանել կու տան և ուրախու
ԻՌԻԿԻՍ . Տես ԿՈՎՍԱԿԱՆ : թիւն կ՚ընեն , անդադար Հրազէն արձա
ԻՍ • ― Այլազգարնակ գիւղ Թորթումի : կելով , և յետոյ կ'երթան Ս. Առաքելոց
ԻՍԱԲԷԳ կամ՝ ԻՍԱՊԷԿ . Գիւղ Բալուի . վանքը , և իրենց բոլոր տարեկան պաշտա-
30 տուն հայ կայ : Ունին եկեղեցի մը և մունքը այս է : Հայերը Տաճիկներէն կորո
ծաղկոց : Դիրքը դաշտային է և կ'իյնայ քա- շուին՝ իրենց գլխարկին վրայ սպիտակ պաս
ղաքին հիւսիսակողմը չորս ժամ հեռու : Ե- տառ պատելով : — Գաւառս ունի երկու մե-
կեղեցւոյն անունն է Ս ․ Գեորգ : ծամեծ լեռներ , իրարմէ գրեթէ մէկ օթեւան
1
ԻՍԱԼՈՒ ..— Գիւղ Ատրպատականի Ուրմիոյ հեռաւորութեամբ : Երկու գլխաւոր լեռները՝
գաւառակի : 35 տուն հայ կայ , ունին եկե - իսեան կամ իսքեան , կը համարուին - գա
ղեցի : ւառիս դռները : Այս երկու լեռներուն վրայ
ԻՍԱԽԱՆԻ ՇԷՆ . ― Կր յիշուի Տաթեւու - կան մէկ մէկ աւան , միոյն մէջ կը բնակին
հարկատու գիւղորէից ցանկի մէջ : Տաճիկներ և Քուրդեր , իսկ միւսին մէջ Հայեր ,
ԻՍԱՒՐԱ կամ ԻՍԱՒՐՈՊՕԼԻՍ . — Քարային երկու լերանց վրայ եւս կը բղխէ պատուա-
Կիլիկիոյ մէջ կը գտնուին ի Հնումն անուա- կան ջուր : Երկիրը արգաւանդ է և ցորենէ
նի իսաւրիոյ մայրաքաղաքիս - աւերակները : զատ ուրիշ բերքեր ալ յառաջ կը բերէ :
 ԻՍԵԱՆ 75 ԻՍՄԱՅԻԼՑԻԿ

Տաճիկները ընդհանրապէս հեծելազօր և այնչափ սէր ունին պատերազմի, որ երբ

տիգաւոր են , որոնք իրենց որդիքը մանկու թշնամոյն գալուստը կ'իմանան , իրենց իբր
թեան ատեն այս արուեստին կը կրթեն . մեծ աւետիս մը կը համարին :: -
— Ճանապար-
իսկ Հայերը հետեւակ և քաջ հրացանաձիգ հորդաց դիւրութեան և ապահովութեան հա-
են . իրենց որդիքը հինգ տարեկան հասակի մար շատ փորձեր եղած է զասոնք նուա
մէջ այս արուեստին կը վարժեցընեն , և որ ճելու , բայց անօգուտ : 1782 ին Տիգրանա-
րովհետեւ ամէն օր այս գործով կը զբաղին , կերտի կուսակալը ուրիշ երկու կուսակալ-
ոմանք մանուկներու սորվեցնելով ոմանք ի- ներու Հետ ասոնց վրայ յարձակեցաւ 4500
րենց վարժութիւնը չկորսնցնելու համար , այդ զօրքով , և 8 օր պատերազմելով , բան մը
պատճառաւ ամբողջ օրը լերան վրայէն կը չկրցաւ ընել , ետ դարձաւ իր զօրքերէն 500
լսուին հրազինուց ձայները : Իրենց գլխա- - հոգի կորուսանելով : 1785 ին դարձեալ զօր-
ւոր արուեստն ալ այս է , վասն զի գրեթէ քեր ղրկեց ասոնց վրայ , որոնք և ոչ իշխե-
աւելի աւազակութեամբ քան արուեստով ցին յարձակիլ : Բայց 1798 ին սպաննեցին
կ'ապրին արուեստաւորներ խիստ քիչ կան , երկրին տէրը իքեան աղան , որուն յետոյ
ինչպէս երկրագործ , կտաւագործ և այլն , և յաջորդեց որդին : Այս իսքեան աղայի եր-
ան ալ իրենց համար միայն և ոչ վաճառե- - կիրը կը կոչուի Պանօ pցոց երկիր , որուն

լու : Մար fնով յաղթանդամ , բարձրահասակ - մէջ է Քաքեն մեծ աւանը հայ և բուրդ
և շատ զօրաւոր . պատերազմի մէջ հնարա բնակիչներով, որոնք սուրեր կը շինեն : —
գէտ և ճարտար . միշտ կը շրջին սպառա Ն ․ Հայաստան , 243–245 ։
զինուած , նաեւ իրենց մանուկները . գիշերը ԻՍԼԱՄՁՈՐ - — Ա.յս անուամբ կրկին վերին
լուսնի -լուսով աւազակութեան և ճամբորդ- և Ներքին գիւղեր կան Այրարատայ Բասեն
ները կողոպտելու համար շրջած ժամանակ , գաւառի մէջ , այլազգի բնակիչներով :
ոտքէն ցդլուխ սպիտակ կը զգենուն, այնպէս ԻՍԼԻՄԵԱ • Գիւղ Ադրիանուպոլսի : Ու
որ ճանապարհորդները կը կարծեն մէկ մէկ նի 50 տուն հայ , Ս ․ Ստեփանոս անուամբ
քարի կտոր : -- Պատերազմի միջոց իրենց եկեղեցի մը և վարժարան : Բնակիչները վա
գիւղերու տանց կարասիները կը թաղեն ճառական և արհեստաւոր են :
գետնափոր գաղտնի գուբերու մէջ , և բնա ԻՍԿ . Փոքրիկ լճակ Այրարատայ Ճա-
կիչները կ'ամրանան Հայոց կամք Քրդաց լե- - կատք գաւառի մէջ , () րուշսիշ գիւղի մօտ :
րան վրայ , ինչպէս որ պատշաճ կը դատուի, ՒՍԿԵԼԷ ՔԷՕՅԻՒ . - Տես ԱՒԱՆՑ :
թշնամւոյն յարձակման համեմատ , և աւա- ԻՍԿԷՆՏԷՐՈՒՆ . Տես ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԵՏՏԱ :
նը կը պատեն հողաշէն պատնէշով , նոյնը ԻՍԿԻՊԻՏԻ. — Հայաձայն՝ բայց տաճկա
կը պատեն նաեւ արտաքուստ 7-8 և մին- բնակ գիւղ կամախի :
չեւ 12 թաց խորգերով , մէկ մէկու ետեւէ ԻՍՄԱՅԻԼ . Քաղաք Ռուսիոյ , Դանուբի
կախելով , այնպէս որ թշնամւոյն արձրկած եզերքը . 25–30 տուն հայ կայ . ունին ե-
ռումբները , անոնց զարնուելով չեն կրնար կեղեցի ու վարժարան : Քաղաքս երբ Ռու-
WIL
ւանին վնաս հասցընել . իրենց կանայքը մանիոյ իշխանութեան ներքեւ կը գտնուէր,
և մանուկները կը դնեն այս կերպով ամրա- - Հայերը բաւական բազմաթիւ էին և շատե-
ցած աւանի մէջ և իրենք հետեւակ և ձիա- րը կառավարական պաշտօններու մէջ կր
ւոր վար կիջնեն , լերան անցքը պահպանե գտնուէին . երբ Ռուսիոյ անցաւ ոմանք գաղ-
լու համար . փոխն ի փոխ և կարգաւ կը պա թեցին Ռումանիոյ զանազան կողմերը պաշ-
տերազմին , եթէ տիդաւոր հեծելազօրը յաղ տօն ստանալու համար : Շատերն ալ գացին
թուի և տկարանայ , առաջ կ'անցնին ռմբա- Գրիդորուպոլիս քաղաքը հաստատուեցան .
ձիդ հետեւակները , իսկ ասոնց տկարանա , տեղւոյս Հայերը ի հնումն ունէին քարաշէն
լու միջոց կը յարձըկին տիդաւորները : Պա- Ս . Աստուածածին անուամբ եկեղեցի մը :
տերազմելու ատեն իրենց կանայքը և մա ԻՍՄԱՅԻԼՑԻԿ կամ ԻՍՄԱՅԵԼՑԻՔ . -
— Գիւղ
նուկները աւանին - մէջ բարձրաձայն ուրա- Չարսանճագի փէրին գաւառակի . 25 տուն
խութեան երգեր կերգեն թշնամւոյն դէմ . հայ կայ՝ Ս ․ Աստուածամայր անուն եկե
 ԻՍՆԻՍ 76 ԻՍՍՈՍ

ղեցիով , և 15 տուն մահմետական . բնակիչք - վճռական ճակատամարտը , Փրկչի թուկա

հողագործ են : նէն ՅՅ 3 տարի առաջ , նոյեմբեր 29 ին ,
ԻՍՆԻՍ • — Գիւղ Բալուի , 7–8 ժամու այժմ բանասէրներէն ոմանք կը համարին ,
ճանապարհ հեռու : - Բնակիչք են հայ և թէ կիյնայ Ծովային Կիլիկիոյ Այասի և

պատերազմին
•Իսսոսի
տեղը
:34

թուրք : -Հայք սակաւաթիւ են , առանց եկե- - Ճկերի գաւառներուն մէջ տեղը . սակայն ու-
ղեցւոյ և դպրոցի : րիշներ ալ կը դնեն Գարա – գայայի կամ
—
ԻՍՍՈՍ • Յն . ’'Iooós
I ԺԺğç . — Հռչակաւոր և պատ Արագլի - Թի մէջ : - Քրիստոսէ չորս կամ
մական անցքերով յաւերժայիշատակ տեղս , Հինգ դար առաջ Կիլիկիոյ յետին քաղաք–
ուր կատարուեցաւ Դարեհի և Աղեքսանդրի - ներէն մին կը համարուէր: Գիտուններէն
 ԻՍՍՈՍ 77 ԻՍՍՈՍ

շատերը այժմ կը Համարին Իսսոսի տեղը Դարեհ բանակած էր աշխարհախումբ - գու

ըլլալ համանուն ծոցին գլուխը , Թօփրագ– մարտակներով Պինարոսի հիւսիսային կամ
գաղէի հարաւակողմը ։ — Մեծն Աղեքսանդր - աջ կողմը : Աղեքսանդր իր ճարտարութեամ
իսսոսէն անցնելով հոն թողուց հիւանդ և րը քիչ զօրքերով յաղթեց Դարեհի ահա-

սահմանները
Իսսոսի
35.
:

տկար զօրքերը , զորս անխնայ կոտորեցին գին անհամար բանակին և Դարեհ ձի հեծ-
Պարսիկները , Ամանոսի անձուկ կապանէն նելով փախաւ կորակոր : Մեր պատմիչը,
անցնելով : Այս բանս լսելով Աղեքսանդր , ինչպէս նաեւ ուրիշներ 110 կամ 120000
որ արեւելեան ծովեզերքէն դէպի Ասորւոց կը դնեն Պարսից այս ճակատուն մէջ ինկած
կողքը կ'երթար , ետ դարձաւ և տեսաւ որ զօրքերը , իսկ Յունաց կողմէն խիստ քիչ :
 ԻՍՍՈՍ 78 ԻՍՍՈՍ

Այնուհետեւ Աղեքսանդը առաջ տարաւ իր ներով ամրացուց և Եգիպտացւոց շարժմունքը

յաղթական աշխարհակալութիւնները մինչեւ լսելուն պէս ՝ ունեցած զօրքը տուաւ իր եր-
Պարսկաստան և դադրեցրնելով Պարսից մեծ կու կտրիճ կորիւններուն , թագաժառանգ
ինքնակալութիւնը Յունացը հաստատեց : իս- - Լեւոնի ՝ որ երեսնամեայ էր և քաջ ձիավարժ
սոսի պատերազմին տեղը Յոյներէն կոչուե- Թորոսի ՝ որ աւելի ծաղկահասակ էր , և պ

ցաւ Նիկոպօլիս , Néroiç, այսինքն Յադ- տուիրեց որ ծովեզերքի և լերանց միջոցը՝

թութեան քաղաք , ուր և կանգնեցին յաղ- - Աղեքսանդրետտայի քովի բռնակապանը պա
թանակի նշան : Ս . Ներսէս Լամբրունեցին ՝ են : Հայոց գլխաւոր դժրախտութիւնն այն
Զաքարիայի մեկնութեան մէջ , ըսելէն վերջ , եղաւ որ Թաթարները օգնութեան չեկան և
թէ « Աղեքսանդրոս Մակեդոնացի ՝ զԴարեհ ստիպուեցաւ Հեթում երթալ մինչեւ Մա-
Պարսից թագաւորն որ նստէր ի Բարելոն՝ զանդարանի մօտերը , Ապաղայի Ղանէն հրա
սպան ի Դաշտին կիլիկեցւոց , և դադարե ման և օգնութիւն առնելու : - Այդ միջոցին
ցոյց զՊարսից թագաւորութիւն » , կը յիշէ Եգիպտացիք անկասկած և դժուարին վայրեր
նաեւ ին արձանագրութիւն մը՝ րաելով. որոնեցին և գաղտագողի անցնելով , « եկեալ
« Որպէս և գիր արձանին ՝ մերձ ի քաղաքն Հասին մինչեւ ի տեղին որ կոչէր Նիկոյ–
Մամուեստիա ՝ ունի զյիշատակարանն այս պօլիս , առ ստորոտով լերինն՝ որ կոչի Սեաւ ,
պէս . և անդ իջեւանս կալան » : Հայոց զօրքերն
ալ բանակած էին Մասի ըսուած տեղի ,
Մամուեստիա առաջի դրանցն և օգոստոս ամսի 13 ին երկուշաբթի օրը
Մերձ յալեաց յորձանան ի կիւլիկէա յանկարծ տեսան թշնամին , դեռ Հեթումը:
Բիւրք Պարսկացն Ոսկերք . չդարձած . առաջի բերան շփոթեցան , բայց
Գործք Աղեքսանդրի Մակեդոնացւոյ յետոյ քաջալերուելով սկսան նախամարտիկ
Որք յայնժամ զթագաւորի Դարեհի գնդերով քանի մը յարձակումներ լինել :
Զվերջին ճանապարհն զհետ եկաք . Պատմիչներէն ոմանք կ'ըսեն , թէ Հայերը
երկու օր սպասեր են կռուելէ առաջ , իսկ ար-
և մերձ այս արձանի շեղջակոյտ ոսկերց կան - քունի պատմիչը կը յայտնէ , թէ անմիջապէս
մինչեւ ցայսօր ժամանակի » : Բարեբաղդ երկրորդ օրը կռուեցան : Որքանք խեղճ կեր
վերծանողը և մեզ աւանդողր չի յայտներ , պով կատարուեցաւ կ'ըսեն այս պատերազ-
.յունագիր կիսեղծ գրութիւն մէր , թէ օտար մը , որովհետեւ երկու կողմերը « փոքր մի
լեզուով , բայց յայտնի է թէ խիստ հին րլ- կացին ընդդէմ միմեանց , և ապա ՝ յազդմանէ
լալու է : Իսսոսի սահմանները մեզ համար չարին ՝ ի փախուստ - դարձան հաւատացել
եւս մեծ և ձախորդ դէպք մը պատահած է , լոցն զօրք ՝ առանց մարտի և պատերազմի» .
զոր չեն յիշեր օտար պատմիչները , այն է բայց պէտք է հոս յիշել ՝ որ քառասուն և
Հայոց և Եգիպտացւոց առաջին մեծ Հինգ հազար էին թշնամեաց պատերազմող-
տերազմը հոս հանդիպեցաւ : Հեթում Ա խոր ները : Ուրիշ պատմիչ մը կ'ու , թէ « Ե-
րագիտութեամբ իր երկրին շահերը աչքի ա- տուն զթ. գաժառանգ որդիս իւր ( Հեթմոյ)
ռաջ ունենալով դաշնադրութիւն ըրաւ ( 1262) ի ձեռս անօրԼն գայլոցն , և ինքեանք փա-
Իկոնիոնի սուլտանին հետ , յետոյ վազեց խեան յամուրս իւրեանց » : Նկատմամբ թա-
Այնթապի վրայ , բայց Պիպարս - առաջուց ութեանց ,
գաժառանգ որդւոց րրած քաջագործու
իմանալով ըլլալիքր՝ շատ զօրք ղրկեց և փառօք եղած կը համարուի այս պատերազ-
խափանեց Հեթքոյ խորհուրդը : Պիպարս՝ մը , որովհետեւ « որդիք թագաւորին ՝ Պա--
նախ խաչակրաց ձեռքէն առաւ ամուր քա-- րոնն Հայոց Լեւոն , և եղբայրն իւր Թորոս ՝
զաքները , վերջը Հեթումն պահանջեց որ դարձան ի զօրաց իւրեանց և գնացին ընղ-
Ասորւոց դռները ազատ թողու իր մարդ- դէմ անօրինացն ՝ պատերազմել ընդ նոսա .
կանց անցնելու , չարգիլէ իր երկրէն ցորեն որ և զԹորոս սպանին ի նոյն մարտ պա
բերելու , և նաեւ իրեն հարկ տայր Հեթում - տերազմին , և զՊարոնն Հայոց զԼեւոն ՝ ընդ
առաջուց լեռները բերդերով և պահապան ձեռամբ ածեալ կալան , և զորդի սպարա-
 ԻՍՏԱՆՕԶ 79 ԻՒԶՊԷԿ

պետին Հայոց Սմբատայ ՝ զՎասիլ մականուն ԻՐԱՄԷՋԻՆ - Այս անուամբ վերին և

Թաթան , և այլ ընդ նոսա , զՃիլարտումն Ստորին կրկին այլազգաբնակ գիւղեր կան
և զԱտոմն . և տարեալ զնոսա մինչեւ ի Երեւանու - նահանգի Նախիջեւան գաւառի
Սիս , և անդ եդեալ յարդելանս ի տաճար - մէջ :
սըն իւր . և կացեալ անդ աւուրո ինչ » , ԻՐԻՄԻՍ • Այսպէս եւս կը գրուի Սիւ-
այլն : Աւելորդ է ըսել թէ ինչ մեծ பாப նեաց Աղահէճք գաւառի ԵրեմԱս գիւղի
նունն :
պատճառեց Հեթմոյ արքունեաց ծաղկահաս
սակ և քաջարի Թորոսի մահը , արդէն ա ԷՐԻՆՃԻՇ . Գիւղ Տիգրանակերտի , 1 :
կանատես պատմիչն վարդան ՝ վայելուչ կեր- ժամ քաղաքէն հեռու . 20 տուն հայ կայ :
պով մեզ կը պատմէ այս սրտառուչ դէպ- ԻՐԻՆՏ » Տես ԸՌԻՆՏ :
քը , ինչպէս նաեւ Մաղաքիա պատմագիրը : ԻՐԻՇԱՏ • ― Հայաբնակ գիւղ վանայ . այժմ
Իսսոսի սահմանները, մեզի համար այնչափ միայն 14 տուն կայ . երկու մասի բաժնուած
մեծ նշանակութիւն չունին Աղեքսանդրի և է վերին և Ներքին : Երբեմն իբրեւ քաղաք
ԴարեՀի պատերազմով, որչափ աւելի Լեւոնի ճոխացած էր շատ բնակիչներով , ինչպէս կը
և Թորոսի սրտառուչ և գրուատելի դէպքով : Հաւաստեն աւերակները :
Սիստան , 397-402 : Եւ այլն : ԻՐԻՍ Տես ԵԷՇԻԼ ԸՐՄԱՔ :
ԻՍՏԱՆՕԶ . Տես ԵԷՆԻՃԷ : ԻՐԻՑՈՒ ԳԵՂ . - Այրարատայ Բագրեւանդ
ԻՍՓԻՐ . Տես ՍՊԵՐ : գաւառի մէջ, Ղայրէկէն 4 ժամ դէպլի
ԻՍՔԵԱՆ . Տես ԻՍԵԱՆ : րեւելք , Գարաքիլիսէի ճանապարհին վրայ :
ԻՍՔԷՉԷ . Գիւղս Ադրիանապօլսոյ կիւ - Ունի 35 տուն կաթուղիկէ Հայեր : Գիւղիս
միլճինէ գիւղէն երկաթուղիով` 1 ժամ հե- - բնակիչները Ջաջուռայ իրիցու գիւղէն որո-
ռու է : - Հռչակաւոր կեդրոն ծխախոտի - վա- - շելու համար Ֆրանկ կամ թե : իրիցու գիւղ
ճառականութեան , ուր կը յաճախեն բազ- կ'ըսեն :
մաթիւ եւրոպացիներ : Տեղւոյս Հայերը իրր ԻՑԱՁՈՐ • Այժմ թուրքաբնակ գիւղ
15 տուն են , և եկեղեցի ու վարժարան չու Տայոց Ասեացփոր գաւառի մէջ :
― Տես ՍԷԼԱՆԻԿ
նին : — ԻՑԱՆ- Տես ԲԱՂՔ :
:
ԻՎԷՇԴ . — Գիւղ Ռումանիոյ Դէգուջ գա- ԻՒԶՊԷԿ . — Արուարձան Չմշկածագի , 10
ւառի . 5 տուն հայ կայ : վայրկեան հեռու : Ունի 150 տուն հայ բնաւ
ԻՎԼԻԹԱ • Գիւղ Ախալցխայի արեւմը-
կիչներ . մէկ մասն բողոքական , որոնք ու-
տակողմը , յորում կային Ռուսաց տիրապե - նին ժողովարան մը ՝ որ կը գործածեն նաեւ
տութենէն առաջ 100 տուն կաթուղիկէ Հայեր, իրր վարժարան : Հայերը ունին Ս . Թորոս
բայց ի վերջոյ շատ նուազեցան : Այժմ ու անուամբ եկեղեցի մը՝ գիւղէն դուրս կա
նի քիչ բնակիչներ , կանգուն է եկեղեցին , ռուցուած և երկսեռ վարժարան մը՝ 116
ուր կը դիմեն նաեւ երբեմն Ախալցխայէն աշակերտներով : Գիւղէս դէպի հարաւ
ուխտի օրեր : րեւելեան ծայրը Ս . Սարգիս անունով ժայռ
ԻՎՐԻԶ . Տես ԻՊՐԻԶ : մը կայ " որ տասնեակ տարիներ առաջ
ԻՏՈՒՄԱԼԱ . — Գիւղ Ախալցխայի արեւ - ուխտատեղի էր , և մանաւանդ Ս . Սարգ-
ելեան հարաւային կողմը , Ախալքալաքի ճա- սի տօնի շաբթուն մէջ գիւղիս և շրջա
նապարհի վրայ : Ունի 15 տուն այլազգի և կայից Հայերը այս ժայռի վրայ կ'ելնէին ,
1 տուն հայ բնակիչներ : մատաղ կ'ընէին , մոմ կը վառէին , կ'ա-
ԻՐԱԽԴԱՐ Հանգրուան - Այրարատայ - ղօթէին և ուխտ կը կատարէին : Ժայռին
վանանդ գաւառի Ղոշ– քեօյի - չայ գետակի - դէպի արուարձանը ուղղեալ կողմը ցած լի-
ծայրը , որուն մօտ լճակ մը կայ : նելուն պատճառաւ կոփոյեան ()հան անուն
―
ԻՐԱԿԱՆկամ ԻՐԱԿԱՅ ՁՈՐ- վրահայաս- անձին տանը կը հաղորդակցի , և որովհե-
տանի մէջ այս անուամբ ձոր մը եւ սա բողոքական դարձած է , թոյլ չի
կայ , որ
կոչուած է համանուն գիւղի անուամբ և ու տար որ առաջուան պէս ժողովուրդը տու
նի ըստ վախուշտի 19 գիւղ : նէն անցնելով ելնէ ժայռին վրայ : () հան
 ԻՒԼԱ 80 ԻՒՆԵԱ

վերջին ժամանակներս փորել տալով խաչ , Հնութիւններէն շատերը առանց արձանա

թագ և ուրիշ իրեր գտած է այս ժայ- գրութեան , առանց թուականի են կիսաւեր
ռին վրայ , և յետոյ նոր պեղումներով երե- - վիճակի մէջ . ոմանց եկեղեցի լինելն յայտ
ւան ելած են մատուռ մը , յախճապակիի նի է , իսկ միւսներուն ինչ նպատակաւ -կա
կտորներ , խաչ մը՝ որուն վրայ գրուած է . ռուցուած լինելն ծանօթ չէ . կան որ կը
« Նուիրեք խաչս թ ․ Սարգսի արան » : Ժու կարծուին թէ ժամանակաւ եկեղեցի էին և
ղովուրդր դատ բացաւ () հանի ղէմ ՝, և նա եկեղեցւոյ անուն ունին , բայց եկեղեցւոյ
-----
միշտ կր պնդէր , թէ ինքը Սարգիս անուն հաւ ձեւ կամ նշան չունին : — Գիւղիս ու շր-
մ ՝ ունի եղեր և քարն իրեն ժառանգութիւն - ջակայ -Հայոց մէջ պահք մը կայ , Հոգւոց
նացած է , մինչդեռ Թուրքերը , Քուրդերը , կամ թ ․ կարապետի անուամբ , այս պահքը
միւս բողոքական Հայերը վկայած են , թէ կը սկսի Համբարձման տօնի հետեւեալ օր
հայկական հինաւուրց ուխտատեղի մ'է : րէն IL կը վերջանայ 50 օր ետքը : Այս
ԻՒԼԱ . — Գիւղ Ատրպատականի Սալմաստ քան ժամանակ , որ տաք օրեր են , պահք
գաւառի . ունի 14 տուն հայ և եկեղեցի մը : պահողները , շաբաթ և կիրակի օրերէն դուրս ,
ԻՒԼԳՈՒՐՏ •. — Աւերակ գիւղատեղի Սիւ. միւս օրերը պահոց կերակուրներ կ'ուտեն .
նեաց վայոց ձոր գաւառի մէջ : կան ոմանք ալ , որ այս պահքը ծոմապա
ԻՒԼՊԻՇ . Գիւղ խարբերդու նահանգի հութեամբ և միայն իրիկուան ժամը 12 ին
Մալաթիա գաւառի Կէրկէր գաւառակի , Ե- ( ըստ Թուրքաց ) մի անգամ , ան ալ պահոց
փրատայ Հիւսիսակողմը քառորդ ժամու ճա- կերակուրներ ուտելով կ'անցընեն . ուրիշներ
նապարհ հեռու , լերան մը զառիվայրին վր- ալ կան , որ մեծ համբերութեամբ ամբողջ
րայ , զոր կը շրջապատեն այգեստաններ , եօթն օրուան մէջ միայն մէկ օր կ'ուտեն և
ձիթենիներ , ուռենիներ և թթենիներ : Հողր այսպէս մինչեւ վերջը :
բարեբեր է . բայց մշակելու տեղ չկայ . ամէն ԻՒՂՈՏԱՄԱՂՔ . Տես ԾՂՈՒԿ :
կողմ՝ լեռներով , - քարերով ու խութերով ԻՒՆԵԱ կամ ԵՒՆԻԷ . — Տրապիզոնի ծո

ծածկուած է : Ժողովուրդը ՝ մեծաւ մասամբ ՝ - վեզերեայ քաղաքներէն մին ՝ արեւմտեան կող

ջորեպանութեամ AL ոստայնանկութեամբ կը մը , 13-14 ժամ շոգենաւով Տրապիզոնէն
պարապի , սակայն շատ շահ չունի : (Օդը բա- Հեռու է : իւնեայի արեւմտեան հարաւակողմն
րեխառն է ․ ամառը սաստիկ տաք կընէ , բայց 2 ժամ ճանապարհ հեռու բերդ մը կայ , ո-
առողջարար է : - Բովանդակ բնակիչներու րուն գագաթէն և մէջ տեղէն զառի վայր փո-
տանց թիւր 200ի չափ է , որոնց 35ր՝ Հայոց , րուած և քարերով հիւսուած ճամբայ մը
9ր՝ Ասորւոց և նացեալք Զազա րսուած կայ՝ բերդին բարձր ութեա ն հաւասար խորու
Քուրդերու են : Գիղիս Հիւսիսային կողմը թեամբ : Նախնեաց պատքութեան համեմատ՝
ամէնէն բարձրը կառուցուած է վարժարանը , ժամանակաւ քաղաքս բերդի մօտ է եղեր ,
որ կիրակի օրերը եկեղեցւոյ տեղ կը ծա- մինչեւ հոն ծով լինելուն պատճառաւ : ֆա-
ռայէ . թէեւ փոքր է , բայց լուսաւոր ու պայ- ղաքիս Հիւսիսակողմն ալ : ժամու ճա-
ծառ . և գիւղի ամէնէն շքեղ շէնքն է : Առ- նապարհ հեռու թերակղզի մը կայ , որ նեղ
ջուր կը գտնուի վարդերով ու որթատուն պարանոցով մը կցուած է ցամաքի հետ , በ ո-
կերով զարդարուած փոքրիկ քառակուսի բակ - րուն վրայ Յոյները Այի – Նիկոլա անուամբ ե
մը , որուն հիւսիսակողմը քանի մը սանդղա- - կեղեցի մը ունին ՝ որ ուխտատեղի է : Յոյ-
մատ վար կայ քարայր մը , որ յառաջագոյն - ները քաղաքէս 1–2 ժամ Հեռաւորութեամբ
եկեղեցւոյ տեղ կր գործածուէր Ս . Մինաս զանազան անտառաց մէջ ունին ուրիշ ուխ
նուամբ : — Գիւղիս մօտակաները և շրջակայ տատեղիներ : - Քաղաքիս ջուրն ու կլիման
գիւղերը կան շատ հնութիւններ , որոնց որ լաւ է , շրջակայից օդն ծանր լինելուն պատ
Ժամանակի և որ ազգի գործերն ըլլալը դեռ ճառաւ , ընդհանրապէս ամէն ամառ Հոս օր
յայտնի չէ . թէեւ անցորդք ՝ ուխտաւորք և դափոխութեան կու գան: իւնեայի ընդհա
եւրոպացի հնախոյզ ք քննած են , բայց չեն նուր բնակչաց թիւն է 9472 , որոնց 5812ը՝
կրցած որոշ գաղափար մը արտայայտել : մահմէտական , 2933ը՝ յոյն և 727 ը՝ հայ
 ԻՒՉ ԲՈՒՆԱՐ 81 ԻՔԻ ԳԱՐԱ

են : Մահմէտականք՝ 1245 տունէ , Յոյնք ՝ ԻՒՉ ԹԷՓԷԼԷՐ . — Երկայն լեռնաբլուրներ ՝

672 և Հայք 119 տուներէ կը բաղկանան . Այրարատայ Արագածոտն գաւառի մէջ , Ե-
այս ամէն տուները բաժնուած են տասը ա ղիվարդ գիւղի հարաւակողմը :
ռանձին թաղերու : Հայերը մեծաւ մասամբ ԻՒՉ ՏԷՐԷ . —- Լեռ Այրարատայ վանանդ
արհեստաւոր են . ոմանք առուտուր կընեն գաւառի , 2228 մետր բարձրութեամբ :
գիւղացւոց հետ , և ոմանք դերձակութեամբ , ԻՒՉ ՔԻԼԻՍԷ . Տես ԲԱԳԱՒԱՆ :
կօշկակարութեամբ և ուրիշ խ այս տեսակ ար- ԻՒՍԿԻՒՏԱՐ . Տես ԿՈՍՏԱՆԴՆՈՒՊՈԼԻՍ :
հեստներով կը զբաղին : Կ . Պոլսի և Եւրո- ԻՒՍՈՒՓԼՈՒ . —– Հայաբնակ գիւղ -Ատրպա-
պայի հետ գործ ընող միայն երկու հայ տականի . 1887 ին վիճակակից եղաւ Թաշ–
վաճառական կան : - Հայերը ունին եկեղեցի Պաշի գիւղին :
մքը Ս . Մինաս անուամբ , քաղաքին միջա •
ԻՒՍՔԻՒՊ . — Քաղաք - Թուրքիոյ , կեդրո
վայրը , և երկու վարժարան, որոնց մին ե- - նավայր Գոսովա նահանգի, Եւրոպիոյ միա-
կեղեցւոյն կից է , և միւսն հին է և Յու-- ցեալ գծերուն վրայ հաստատուած . քաղա
նաց թաղին մէջ կը գտնուի : Յոյները մեծ քակրթութեամբ և առեւտրով հետզհետէ կը
մասամբ հիւսնութեամբ և քարագործութեամբ - զարգանայ : Ամէն տեսակ արմտեաց և մոր-
կը զբաղին . մաս մ'ալ նաւավար ու ա. թի արտածութիւնը տեղական վաճառակա -
հեստաւոր են : Ունին երկու եկեղեցի և մէկ նութեան մէջ մեծ տեղ կը գրաւեն : Ամ-
դպրոց : Թուրքերը կը զբաղին գլխաւորապէս բողջ նահանգն հանքի ու անտառի կողմա
նաւավարութեամբ , մաս մ'ալ կառավարու- նէ գերազանցապէս հարուստ է : Ժողովուր-
թեան պաշտօնեայ են, և մնացեալք կր զբա- դը մեծաւ մասամբ թուրք և պուլղար են ,
ղին այլ և այլ արհեստներով :և Քաղաքս ու- յոյն և հրեայ սակաւաթիւ : Հայերը 30 ի
նի 60 գիւղ , որոնք իրարմէ 1-1 ժամու չափ են , և կը զբաղին կառավարական պաշ
ճանապարհ հեռու են , բերքն է գլխաւորա- տօնով և առեւտրական գործերով : Տես
բար լազուտ , ցորեն, գարի , հաճար , կա- ՍԿԻՒՊ :
նեփ և այլն : Ունի 6OO է աւելի խանութ , ԻՒՎԱԼ կամ ԻՒՎԱ ․ Տես ՈՎԱՅԻՑ ԳԻՒՂ :
57 սրճարան , 2 պանդոկ , 7 գինետուն , 4 ԻՒՐԵԱՆՑ • Գիւղ Աղձնեաց Գզեղ գա-
բաղնիք և ծովեզերքը 200 ի չափ մեծ ու ւառի մէջ , Ս . Նշան եկեղեցիով . - այսպէս
փոքր նաւակներ, որոնք Սամսոն , կիրա– կը յիշուի աւետարանի մը յիշատակարա
սուն , () րտու , Թէրմէ և այլ տեղեր կ'երի նին մէջ :
թեւեկեն : Վերջին ժամանակներս - քաղաքիս ԻՒՐԿԻՎԴՆ • Գիւղ Ատրպատականի
ու շրջակայ գիւղորէից բնակիչներէն ոմանք - Գարատաղ գաւառի Դիզմար դաւառակի : 51
զանազան նեղութեանց պատճառաւ իրենց տուն հայ կայ և մէկ եկեղեցի :
ստացուածքներն ու ինչքերը թողլով՝ Ռու- ԻՒՐՆԷՃ կամ ԻՒՐՆԷՇ . — Հայաբնակ գիւղ
սաց սահմանները գաղթած են : Եօզղատի . 65 տուն հայ կայ . ունին եկե
ԻՒՉ ԲՈՒՆԱՐ- ― Հայաբնակ գիւղ Տրապի- ղեցի և վարժարան : վարժարանը 1889 ին
զոնի ( Ճանիկ ) : 104 տուն հայ կայ , ունին գոց էր : Եկեղեցւոյն անունն է Ս . Աստ
Ս ․ Աստուածածին - անուամբ եկեղեցի մը ծածին , և վարժարանինը՝ - Լուսաւորչեան :
և լուսաւորչեան վարժարան մը : կան նաեւ 10 տուն մահմէտականք :
ԻՒՉ ԳԱՐՏԱՇ ԳԱԼԷՍԻ . Այս անուամբ ԻՒՐՔԻՒՊ . Գիւղ կեսարիոյ . 6 տուն
աւերակ բերդ մը կայ Սիւնեաց Վայոց ձոր հայ կայ , առանց եկեղեցւոյ և վարժարանի :
գաւառի մէջ, Արփա գետոյն մօտ , քարա- ԻՔԻ ԱՂԱՃ • — Գիւղ Ատրպատականի Ուր-
ժայռի մը գագաթը : միոյ գաւառի . 40 տուն հայ կայ և ունին
― 10000' եկեղեցի :
ԻՒՉ ԹԷՓԷ . ―— Լեռ Կիլիկիոյ ,
բարձրութեամբ : ԻՔԻ ԳԱՐԱ . Հայաբնակ գիւղ - Եօզղա-
ԻՒՉ ԹԷՓԷ կամ ԻՒՉ ԹԷՓԷԼԷՐ • Այս տի . 4 տուն հայ և 10 տուն մահմէտա
անուամբ լեռներ կան Սիւնեաց Ծղուկ և կան կայ : Հայերը ոչ եկեղեցի - ունին և ոչ
Ձորք գաւառաց միջեւ : դպրոց : Հողագործ են :
Բնաշխ • Բառարան Բ . 11
 Լ

ԼԱԳՈԴԷԽ . Ռ . Iaro,ex . Աւան Տրի. սարերէն : խմելու և այլ պիտոյից ջուրերը

ղիսու նահանգի , Սղնախի գաւառի . Սղնախ զատ են . երաշտութեան ժամանակ կը ցամ
քաղաքէն 53 վերստ հեռու է , դիլքը հարթ , քին փոքրիկ առուակները : Հողը շատ պըտ
շէնքերն փայտեայ և ուղղագիծ , օդն լաւ : դարեր է . իւրաքանչիւր տուն իր հողերուն
Բնակչաց թիւն 300 կը համարուի , որոնց վրայ վարուցան կ'ընէ և արդիւնաւոր կեր
մէկ մասն սպայից ընտանիքներ են և զի պով կը շահի : վաճառականութիւնը մեծաւ
նուորական շրջանը լրացնող զօրքեր . կան մասամբ Հայոց ձեռքն է . կան նաեւ խա-
նաեւ վրացիք , իսկ Հայերը 30–35 տուն նութպաններ . ասոնք - ընդհանրապէս ռուսե
են , շատերը Սղնախէն և քիչերը Ագուլի- րէն կը խօսին , որովհետեւ իրենց INNLMIL
սէն եկած : Ռուսները և Հայերը ունին մէկ րը Ռուսներու հետ է . իսկ իրենց մէջ հայե
մէկ եկեղեցի . հայկական եկեղեցին ՝ Ս . Աս րէն ու վրացերէն կը խօսին : Ծխախոտի
տուածածին ՝ շինուած է 1860 թուին , և մշակութիւնը բաւական յառաջացուցած են
IL ժամանակներս , Թուրքիայէն եկող
աւելի շքեղ է : Բազմաթիւ ծառերով վերջին
անտառներով շրջապատուած է աւանս . ան- (Օհան և կարապետ - անուն ազգայնոց առաջ-
տառին արեւմտեան կողմէն դանդաղ կեր- նորդութեամբ :
պով կր հոսի Այրազան գետը , արեւմտեան , ԼԱԶԱՆԱՅ • Գիւղ Տրապիզոնի . բնա
հիւսիսային և հարաւային կողմերէն րարձր կիչներն են հայ և մահմէտական : Հայերը
սարերով NL բլուրներով պատեալ է , որոնց 50 տուն են և ունին Ս. Լուսաւորչեան
վրայ գտնուած ծառերու բազմութիւնն հիա վարժարան մը : Հողագործ են :
նալի տեսարան մը կը ներկայացրնէ . ԼԱԶԻՍՏԱՆ ։ — Տրապիզոնի արեւելեան և
րեւելեան կողմէն հետզհետէ կ'երեւին ի հարաւային կողմն է այս գաւառը , որուն
րարու մօտ ցրուած ծառերու մէջ հովիտ- ի մէջ կան 10 ի չափ գիւղեր ՝ ժամանակաւ
ներ NL դաշտավայրեր , որոնց գլուխներու թրքացած հայ բնակիչներով , որոնք կրկին
վրայէն կամաց կամաց շղթայակապ բարձ- - անուամբ կը կոչուին , ինչպէս՝ Հասան – կա-
րանալով հպարտ կը նայի շատ բարձրէն րապետ , Մուսթաֆա – Յակոբ , և այլն : Այս
ձիւնագագաթ և ալեւոր Կովկաս լեռը : - Հայերը մինչեւ 1858 թուականը երկու կրօնք
Տեղւոյս փողոցներն ալ ուղղագիծ են . իւ կը դաւանէին , քրիստոնէական և մահմէտա-
րաքանչիւր տուն իրեն սեպհական ունի բա- կան . ծածուկ կը մկրտուէին , կը հաղորդուէին
ւական ընդարձակ տեղ . տուներու առջեւէն և կը պսակուէին հայ քահանայի ձեռքով . բայց
կարկաջելով կը սահին փոքրիկ վճիտ ա- մահմէտական կրօնաւորներէն ալ , անոնց
ռուներ, որոնք սկիզբն կ'առնուն մօտակայ արարողութեան - համեմատ կ'ամուսնանային
 ԼԱԶՎԱՆ 83 ԼԱԹԱՐ

wn
երեսս և անոնց ձեռքով կը թաղուէին , Ղազար Փարպեցիի անուամբ , որուն գերեզ-
AL վերջը քահանան ալ գաղտնի կ'օրհնէր մանն ալ կը ցուցընեն աւերած և անսիւն եկե
գերեզմանը : Այս կրկնադաւանութեան ե ղեցւոյն երկու մատուռներէն միոյն մէջ : Այս
տեւողներ էին նաեւ բաւական թուով հոյ- աւերակ եկեղեցին խիստ Հին կը թուի , որ
ներ : Սուլթան Ապտ - իւլ- Մէճիտի օրով , նորոգուած է վերջէն հին շէնքին քարերով ,
ազատութիւն տրուեցաւ ասոնց ՝ որ համար , որուն արձանագրութիւններն ալ եղծուած և
ձակ դաւանին իրենց քրիստոնէական կրօն - պակասաւոր լինելով բան մը չստուգուեցաւ :
քը , սակայն առանց անուն փոխելու : Կար Այս գիւղիս մէջ բնակած է վրաց ազատոր
ռավարութիւնը մինչեւ ցայսօր զօրք կ'առ, դիներէն Շալե անուն մէկը , և անոր Բա
նու ասոնցմէ . բայց շատերը Ռուսաստան րոյե որդիէն ծագած է Բաբեանց տոհմը :
գաղթած են : Այս գիւղերը Տրապիզոնի Գիւղս այժք ունի 69 տուն այլազգի բնա–

36 • Լագոդէխի մէկ մասը :

ռաջնորդութեան ներքեւ են : Գաւառս իր ա- կիչներ : —- Լազրեւանայ մօտէն հոսող գե

նունն առած է Լէզկի կամ Լազ բնակիչնե
րէն , որոնք գաղթած կը համարուին Տաղըո-
տանէն : Երկիրը լեռնային է և անտառա-
պատ : կարօտ է յատուկ քննութեան և ու
սումնասիրութեան :
ԼԱԶՎԱՆ կամ ԼԱԶՈՒԱՆ- ― Գիւղ Չար-
սանճագի Մեծկերտ գաւառակի . 12 տուն
հայ կայ . ունին Ս . Աստուածամայր անուամբ
եկեղեցի մը : 15 տուն ալ մահմէտական կայ :
ԼԱԶՐԵՒԱՆ կամ ՂԱԶԱՐԱՒԱՆ • — Գիւղ
Այրարատայ Արագածոտն գաւառի մէջ , փար-
պիի հիւսիսային և Ուշոյ արեւմտեան կող-
մը : Կը համարուի թէ այսպէս կոչուած
տակն իր անունն առած է :
ԼԱԹԱՐ . — Գիւղ Վերին Պուլանըխի ( Տու
րուբերան
րուբերան)) , կը կարծուի լինել Հին Դալար
դիւղը , ուր Պարսիկները Տիրան թագաւորի
աչքերը կուրացուցին : կը գանուի կոփ գիւղէն
4 /: Ժաք հեռու : 1882 ին Մասիսի մէջ հե-
տեւեալ տեղեկութիւնները հրատարակուած
են զիւղիս նկատմամբ . « Պուլանըխի Լաթար
գիւղի հայ բնակիչները կը գանդատին , թէ
իրենց գիւղը 43 տարի առաջ 300 տուն
հայ կը պարունակէր , որք խաղաղ ժամա
նակ կ'անցունէին երկրագործութեամբ պա
է րապելով . բայց նոյն թուականին Բաղէշէն
 ԼԱԹԱՔԻԱ 84 ԼԱԼՀԱՅԴԱՐ

եկող Շէյխեր Պոլիսէն հրովարտակ մը բե տինք BL Մարոնիք՝ մէկ մէկ եկեղեցի . իսկ
րած են հրամայող , որ գիւղին ցորենէն և Թուրքերը ՝ 9 մզկիթ : Շուկայն 300 ի չափ
խոտէն տասանորդ տրուի անոնց Թեքքի խանութներէ կը բաղկանայ Հայերը ազ
որ ի Բաղէշ , սակայն յիշատակութիւն մը : գային վարժարան չունենալով , իրենց աղա-
չկար , թէ գիւղին անդաստանները կամ հու քը կ'երթան օտար վարժարաններ : Քաղաքէս
ղերն ալ անոնց տրուին . թէ անցեալ .... 7-8 ժամու ճանապարհ հեռու ՝ 4 զուտ
րուան Թափոնին ( կալուածները գրող պաշ- հայարնակ գիւղեր կան , իւրաքանչիւրն 45–
տօնեայն ) գալով Հայոց վրայ թափո : ըրած 50 տուն բնակչօք . ասոնք ոչ քահանայ
է հողերն , որք արդէն անոնց հայրենի ժա- և ո՛չ դպրոց ունին , ամիսներով և եր-
ռանդութիւնն էին 940 տարիէ ի վեր, ինչ- բեմն տարիներով ժամերդութենէ զուրկ կը
պէս որ գիւղին մէջ գտնուած արձանագրու նան. իսկ ասոնց մէջ հաստատուած բողո-
թիւններէ կը տեսնուի . իսկ այսօր նոյն քական Հայերը ամենայն ինչ ունին : Այս
Շէյխերն ելած բռնութեամբ իրենց վրայ հայաբնակ գիւղերու շուրջը կը գտնուին
թափու ըրած են Հայոց հողերը , Բաղէշի բազմաթիւ թուրքաբնակ և յունարնակ գիւ-
:-
և Մշոյ գատըներու և իմամներու ձեռօք , ղեր : — Քաղաքիս մէջ հայկական վանք սր
որոց դէմ հայ գիւղացիք Բաղէշի կուսակա- - կայ , որուն համար կ'ըսուի , թէ բարեպաշտ
լութեան և Մշոյ կառավարութեան բողոքած ուխտաւոր մը ի վաղուց հետէ նուիրած է
են , բայց անլսելի մնացած : Շէյխերը գիւ , - Երուսաղեմայ Ս . Աթոռոյն . բաւական - ըն
ղին մէջ հաստատուելէ ի վեր ՝ գիւղին բնա- դարձակ է այս վանքը և բաւական եկա
կիչք հետզհետէ ցիրուցան եղած են , այն մուտ ունի . ոչ սիաբան և ո՛չ քահանայ
պէս որ 300 տունէն 73 տուն մնացած են կայ . Երուսաղեմէն վարդապետ մը կը ղրկուի
խեղճ վիճակի մէջ , և եթէ այսպէս երթայ , իրր վանահայր , որ միանգամայն Անտիոքայ
ասոնք ալ պիտի պարտաւորին ցրուիլ , թող- Հայոց առաջնորդութեան պաշտօնը կը վա
լով իրենց հինաւուրց բնակավայրերն և րէ , և տարւոյն - քանի մը ամիսները Անտիո-
հինդ եկեղեցիները » : Այժմ գիւղիս մէջ հա- քայ կողմերը կ'անցընէ , որով վանքին մատ-
զիւ 20–30 տուն հայ կայ և բաւական նը- - րան դուռը ամիսներով փակ կր մնայ և ժամ-
շանաւոր շէխեր , որոնք հարկատու չեն և երդութիւնք բոլորովին կը դադրին :
գիւղն իրենց կը պատկանի : ԼԱԼԱ կամ ԼԱԼԻ . Հայաբնակ գիւղ
―
ԼԱԹԱՔԻԱ կամ ԼԱՒՈԴԻԿԷ . Ծովեզեր - Ղազախ ( Ուտի ) գաւառի : Ունի 253 բնա
րեայ քաղաք , Բերիոյ կուսակալութեան և կիչ , բաժնուած 30 տան: Այժմ այս անուամբ
Անտիոքայ առաջնորդութեան ներքեւ , Միջ- երկու գիւղ կայ՝ Հին Լալա՝ որ տօթախարշ
երկրականի արեւելեան հիւսիսային կողմը : ձորակի մէջ կը գտնուի և ունի փայտածածկ
Փոքր նաւահանգիստ մը և գեղջկական ծո- եկեղեցի . իսկ Նոր Լարա գիւղը շինուած է
վեզերք մը ունի քանի մը խարխուլ բերդե 1884 թուին , անտառապատ լեռներու ստո
րով : Հին ժամանակները հռչակաւոր եղած րոտը, որուն բնակիչները եկած են Հինա
է : () դն առողջարար չէ և ջուր բնաւ չունի . Լալա գիւղէն : Կ'երեւի թէ այժմ Հին Լալա
բնակիչք ջրշեղջներու անձրեւաց - ջրով կը գիւղի մէջ բնակիչ չկայ , փոխադրուած ըլ-
հոգան իրենց պիտոյքը : Բերքերն են ցորեն , լալավ Նոր Լալա գիւղը : Լալի գիւղն կը
գարի , բամբակ , սիսեռն , բակլայ , շատ տե- կոչուի նաեւ Աշուղի գիւղ. ունի լաւ տե-
սակ սիրգեր , խաղող , ձմերուկ , դեղձ , խըն , սարան , բարեխառն օդ և կլիմայ IL րարե
ձոր , թուզ , նուռն և այլն . կայ բաւական համ ջուր :
ոչխար , այծ , եզն , և այլն : Ունի 1500 ԼԱԼԻ ․ Տես ԼԱԼԱ :
բնակիչ , բաժնուած 415 տան. Հայերը 14 ԼԱԼԿԱՆ • Աւերակ գիւղատեղի Աղբա-
տուն են 70ի չափ բնակչօք , Յոյները ՝ 120 կու գաւառի մէջ . յորում կը տեսնուին հայ-
տուն , Թուրքերը՝ 250 և Մարոնիք՝ 30 : կական մնացորդներ :
Հայերը ունին Ս . Աստուածածին անուամբ ԼԱԼՀԱՅԴԱՐ . — Գիւղ Չարսանճագի փէրին
եկեղեցի մը , Յոյները ՝ հինդ եկեղեցի և Լա- - գաւառակի . 3 տուն հայ կայ , առանց եկե
 ԼԱԼՈՒԱՐ 85 ԼԱՄԲՐՈՆ

ղեցւոյ : Երբեմն ունէր Ս ․ Գեորգ անուն ե ՐՈՒՆ • - Հռչակաւոր բերդ Կիլիկիոյ , Ատա-
կեղեցի ։ Բնակիչք Հողագործ են : նայի նահանդի մէջ : Ռուրինեան Հարրո-
―
ԼԱԼՈՒԱՐ կամ ԼԵԱԼՎԱՐ ․ ―- Հայաստանի տութեան առաջին տարիները Լամբրոն՝ մեծ
նշանաւոր լեռներէն մին ՝ Գուգարաց - Բող- կարեւորութիւն ունեցեր է իրրեւ հզօր և ա-
նոփոր գաւառի հարաւակողմը : խիստ վայե- նառիկ բերդ : Երբ ՝ Ապլղարիպ Արծրունի
լուչ է դիրքովն . ունի առատ խոտ , փայտ իշխանը Ալեքս կայսեր կողմէն կու գայ Տար-
և բազմատեսակ ծաղիկներ և ականակիտ , սոնի և Մամեստիայի տիրելու ՝ կը գրաւէ
վճիտ NL սառնորակ աղբիւրներ : - Լերանս - նաեւ Տաւրոսի ստորոտը բարձրացած եր
գագաթէն կ'երեւին Արցախու , Գանձակի , կու անմատչելի դղեակներու ՝ Լամբրոնի և
Ջաւախէթու , Տփղիսու և Գուգարաց ընդար- Պապեռօնի , և կը յանձնէ իր մտերիմ և
ձակ դաշտավայրերը , մինչեւ կովկաս լեռը : սիրելի (Օշին իշխանին ( 1073 ) , որ եկած էր
Լալվարի ստորոտը կը գտնուին մետաղաց Կիլիկիա Գանձակի Մայրեաց ջուրք կոչուած
հանքեր , ինչպէս արծաթ , ոսկի , պղինձ , շինավայրին : Այս Օշինի հօր կամ որդւոյն
արջասպ և այլն : Լերանս ստորոտն է Ա- անուամբ կը կոչուի Հեթումեաններու այն
գորի կոչուած գիւղը, որուն մէջ կը գտնուի ազնուական տոհմը , որ ճոխութեամբ , ի-
Բօմ : իշխանի քարաշէն տունը ՝ աւերակ վի- մաստութեամբ և ուրիշ բարեմասնութիւննե
ճակի մէջ . ուր կայ նաեւ փոքր սագաշէն - րով թերեւս կր - գերազանցէր մինչեւ իսկ
եկեղեցի մը : Գիւղի մօտ է Ս . Աստուա- Ռուբինեանները, որոնք միշտ կ'աշխատէին
ծածնի կամ Սեդուի կոչուած մինաստանը , նուաճել անառիկ Լամբրոնը և հպատակե-
շինուած ազնիւ սրբատաշ - որձաքարերէ , որ ցրնել Հեթումեաններուն , և վերջապէս - ի-
այժմ աւերակ վիճակի մէջ է : Լալվար թուր- րենց նպատակի մէջ յաջողուելով հանդերձ ՝
քերէն բառ է , բաղկացած երկու բառերէ խնամութիւն կը հաստատեն անոնց հետ :
Լալ վար , այսինքն ՝ ակնեղէն կայ : -Հաւա- - Լամբրոնի արեւելեան կողմը կայ լեռ մը՝ որ
նական կը թուի , թէ լեռս այս անունը www. մեր պատմութեան մէջ կը յիշուի Արմենի
ցած լինի , իր ստորոտը գտնուող մետա- անուամբ . դէպի արեւմտեան հիւսիս ՝ քիչ
ղեայ հանքերէն : մը հեռու կը բարձրանայ ուրիշ լեռ մը Էօ-
ԼԱՀԻՃ . — Գիւղաքաղաք Շամախու Գարդ- - քիւզ կեչիտի ( Եզին անցք ) կոչուած : Բերդը
ման գաւառի մէջ , Գարդման գետակի ձախ հիմնուած է ընդարձակ սարատափի մը վր-
կողմը : Բաժնուած է երկու թաղի , որոնց րայ , ուր կայ մարգագետին և արօտավայր :
բնակիչները եկած են Լփնաց երկրէն , որ Տարսոնէն և Ատանայէն , 14–16 ժամ հե-
սահմանակից է Գարդման գաւառի - վերին ռաւորութենէն , շատ ընտանիքներ հոս կու
մասին : Բնակիչները կանխաւ եղած են հա- - գան ամառ ժամանակ : Բերդի և Եզան անցք
յադաւան , այժմ կիսով չափ ուննու են և կոչուած լերան մէջ տեղ կ'աճին պտղատու
կիսով չափ Շիա , և իրենց դլխաւոր զբաղ- ծառեր : Այդ ծառաստանը կը կոչուի կեա
մունքն է պղնձագործութիւն : Այն լեռնային վոր պաղչէսի ՝ Քրիստոնեի պարտեղ , իբր
սեռն , որ բաժնած է երկու աղանդաւորնե - թէ այդ ծառերէն ոմանք տնկուած են խա-
WILW
րու թաղերը , ծածկուած է հայ հանգստա- չակիրներէն. կայ նաեւ լճակ մը կա
րանով , թէեւ տարած են շիրմաքարերու զան : Սարատափի միջավայրը կը բարձրա
մենամեծ մասը, սակայն դեռ կը մնան շատ նայ ուղղաձիդ կրային քարաբլուր մը , որ
քարեր : Կը խօսին Լփնաց բարբառով : Թէ՛ անմատչելի է և թէ բնականէն և թէ "
գիւղաքաղաքի և թէ իր շրջակայ գիւղերու րուեստով տաշուած , ողորկուած : Ասոր ա-
մէջ այժմ կայ 5808 ծուխ լահիճ բնակիչ : րեւմտեան կողմէն միայն կայ վերելք մը
ԼԱՃ . Գիւղ - Ատրպատականի Սովուխ դէպի գագաթը :: -
— Բերդը հարաւէն կը նայի
Բուլաղ գաւառակի , ունի 4 տուն հայ բնա- դէպի Տաւրոս . արեւելքէն՝ դէպի Կիլիկիոյ
կիչ : գահը և կապանը , արեւքուտքէն և Հիւսի-
ԼԱՄԱՍ Տես ԼԱՄՈՍ : սէն՝ դէպի Տաւրոսեան բարձրաբերձ ամբար-
ԼԱՄԲՐՈՆ, ԼԱՄԲՐՕՆ , ԼԱՄԲՐՈՒՆ կամ ՆԵՄ- - տակները : Լամբրոնի ստուար - պարիսպները
 ԼԱՄԲՐՈՆ 86 ԼԱՄԲՐՈՆ

դեռ մեծ մասամբ կանգուն են . բերդէն ներս պատուհաններ : Քարերու վրայ կան հայե
կ'առաջնորլեն յաջորդական հինգ դուռներ , րէն տառեր և թուականներ : Բուրգերու վրայ
լայնարձակ կամարներով , որոնց վրայ քան– պատուհանի նման բոլորշի բացուածքները
դակուած կան Ռուբինեանց թագապսակ ար կը ծառայէին այլ և այլ նշաններ հաղոր-

•Լամբրոնի
բերդը
:37

ծիւները և խաչանշանները : Պարսպամէջը դելու : Բերդի արեւելեան հարաւային կողմը

կան բուրգերու և աշտարակներու մնացորդ բարձրացած է լայն ութանկիւնի կամարա-
ներ , կայ նաեւ սրբատաշ քարերով երկայ- կապ աշտարակ մը ՝ փոքրիկ լուսամուտնե
նաձեւ շէնք մը , որուն արտաքին պատերու - րով, որուն ներքնայարկը մատուռ է : Վիկ-
վրայ բացուած են գոթաձեւ սրաբոլորակ տոր Լանկլուա 1852–3ին քննեց այս տե
 ԼԱՄԲՐՈՆ 87 ԼԱՄԲՐՈՆ

ղը , բայց ո՛չ ինքը և ոչ ուրիշ մէկը նշմա էր , և իր Օշին եղբայրը՝ որ Լամբրոնի տէրն
րած և հաղորդած են մեզ i և է արձանա- էր : Պատերազմի մէջ Սմբատ մեռաւ և Օշին
գրութիւն : Միայն խաչարձան մը ՉԶ (= գերի բռնուելով ՝ փրկանքով և պատանդով
1297 ) թուականաւ , որ այս բերդէս տա- ազատեցաւ : Քիչ ժամանակ անցնելէ վերջ

հովոցները
•Լամբրոնի
:38

րուած է Տարսոն , Համառօտ արձանագրու- - Մանուէլ կայսեր սադրանօք կռիւը նորո

թիւն մը ունի : Քիչ մ'ալ պատմական դէպ- գուեցաւ և Լամբրոնի իշխանը Թուրքերուն
քերու անցնինք : Թորոս Բի
Բ վրայ յարձա- - առաջնորդեց Թորոսի դէմ , և ինչպէս պատ
կողյունական բանակին զինակցեր էին Նա միչը կ'ըսէ , « ... Լառ զնա (զԱտանա ) և
թանայէլեան Սմբատ՝ որ Պապեռոնի տէրն բազում կոտորածս արար ի նա . որ և
 ԼԱՄԲՐՈՆ 88 ԼԱՄԲՐՈՆ

սէին թէ հինգ հարիւր կոյս աղջիկ տարան նոր անդրանիկը (Օշին՝ պատմութեան մէջ
( Թուրքքն ) , թող զայլ անթիւսն » . այս դէպ- չի յիշուիր , և կը թուի, թէ կանուխ մեռած
քէն բարկանալով Թորոս՝ կու գար ( 1165 է . իսկ եղբայրը Կոստանդին՝ երբեմն պատե
թուին ) աւերելու Լամբրոնի սահմանները . րազմելով Իկոնիոնի սուլտանի զօրքերուն հետ
այս պատճառաւ շատ խռովութիւններ և զերի բռնուեցաւ ( 1217 ) և ազատեցաւ Լեւոն
րիւնհեղութիւններ կը լինէին երկու իշխա- թագաւորի փրկանքով : Լեւոնի մահէն վերջ ,
նաց միջեւ , մինչեւ հարկ եղաւ որ , Գրիգոր թագաւորութեան պայլ և խնամակալ եղաւ
կաթողիկոսը , ղրկէ իր իմաստուն եղբայրն ՝ Պապեռօնի կոստանդին իշխանը , որ քեռայր
Ներսէս Շնորհալին , երկու իշխանները հաշ- էր վերոյիշեալ կոստանդնին : Սա զանազան
տեցընելու համար : Հաշտութիւնը կնքուեցաւ , պատճառներով Լամբրոնը դարձեալ յանձ
- րայց քանի մը տարի վերջ դարձեալ գժտու - նեց իր նախնի օրինաւոր տիրոջ , Հեթմոյ
թիւն ծագեցաւ և թշնամութիւնները նորէն կոստանդին որդւոյն . և ըստ պատմչին , « եդ
սկսան : վերջապէս երբ Մեծն Լեւոն խորա- զնա թագադիր որդւոյ իւրոյ ( Հեթմոյ Ա ) :

39 •· Լամբրոնի դռները :

մանկութեամբ աիրեց Լամբրոնի բերդին , կոր- իսկ նա յետ աւուրց ինչ՝ ըստ հայրենի
սեն , թէ նզովք դրեց որ Լամբրոնն այլ եւս սովորութեան իւրեանց ՝ ապստամբեաց ի

չի տրուի ոչ մի իշխանի , այլ արքունի սեփ - քուերորդւոյ իւրոյ յարքայէ Հեթմոյ . և թէ-
հականութիւն դառնայ : Ասոր վրայ Հեթում, - պէա շատ ջանաց կոստանդին հայը արքա-
Լամբրոնի իշխանը , հրաժարեցաւ աշխար- յին , և ինքն իսկ արքայ , ոչ կարաց ածել
հական կեանքէ և կրօնաւոր դարձաւ ՝ Հե- - զնա ի հաւանութիւն հնազանդութեան . զի
ղի կոչուելով , որ յետոյ Լեւոնի կողմէն ձեռն ետ նա ի սուլտանն Հոռոմոց . և այսօ
պատգամաւոր գնաց իննովկենտ Գ քահա- պէս կայր նա ապստամի » : Այդ միջոցին
նայապետին և (Օթոն կայսեր՝ Լեւոնի թոռին կոստանդին թշնամանութեամբ Հոռոմոց սուլ-
Ռոբենի համար - թագ ինդրելու : Հեթումի տանին զօրքերով շատ աս հասուց աշ-
կրօնաւորութեան միջոց յայտնի է , թէ որդի- խարհին . իսկ Հեթում թագաւորը իր զօր
քը մէջերնին բաժնեցին այն ժառանգութիւ- - քերը ժողովելով .յարձակեցաւ թշնամեաց
նը , զոր իրենց թողած էր Լեւոն . բայց ա- վրայ և մեծ ջարդ ընելով , հարկադրուեցաւ
 ԼԱՄԲՐՈՆ 89 ԼԱՅՓՑԻԿ

ապստա իշխանը իր քանի մը մարդիկնե սես Լամբրոնացին , Տարսոնի արքեպիսկոպո-

րով Լամբրոն ապաստանիլ : - Այս կոստան սը , Գրիգոր որբակրօն վարդապետն Սկեւռայ
դինի առաջնորդութեամբ , 1245 ին սուլտա- վանից . և այլն : - Սիստան , 76–96 : Կի-
նին հրոսակները Պապեռոնի լեռնէն վար լիկիա , 285–289 : Եւ այլն :
իջան , աւերակ դարձնելով սահմանները , ԼԱՄՍԿԵՐ կա: Ր ԼԱՄԶԿԵՐՏ-։ — Գիւղ վա-
եկան Տարսոնը հալա- - նայ , թզդայ դիւղի հիւսիսակողքը : Երբեմն
պաշարելու . սայց
ծուեցան Հեթում թագաւորէն և անոր թրք. զուտ հայաբնակ էր , Ս ․ Յովհաննես եկեղե
րատ եղբօրէն : Այս կոստանդին ապստամբ : ցիով և բազմաթի բնակիչներով : Այժմ ու
իշխանը վերջապէս 1250 թուին սպանուե նի սակաւաթիւ Հայեր՝ Բոլերու հետ խառն:
ցաւ , այսպէս կը յայտնէ ժամանակագիրը , ԼԱՄՈՍ կամ ԼԱՄԱՍ• Յն . Ag. — Հին
բայց թէ պատերազմի մէջ ինկաւ կամ թէ աւան Ծովային կիլիկիոյ , Մերսինէն գրեթէ
Պայլին ձեռքը անցնելով ՝ իրրեւ - մատնիչ . 22 մղոն Հեռու , դէպի արեւմտեան հարաւ ,
մահուան դատապարտուեցաւ , այլ կը մնայ ծովեզերքը , ամաս գետոյն բերանը և ա-
անորոշ : կոստանդինի մահուամբ կը վերջա– ջակողմը : Ունի թուրք բնակիչներ , և հռով-
նայ Լամբրունեան կամ Հեթմեան պայազա- մէական շէնքերու և ագուդաներու մնացորդ-
տութիւնը : Լամբրոնի տէրերը Գանձակեցի - ներ : Լաքոսէն քիչ մը հեռու արեւմտեան
Օշնէն սկսեալ երկուք NL կէս դարու միջոց , կողմը , ծառաշատ և աւազուտ հովտի մը
կր յիշուին միայն ինն հոգի : Բերդս կործա- - մէջ կը բարձրանայ աւերակ Լաքսի բերդը ,
նուեր է ԺԴ դարու կիսուն : վերջին ժամա- շատ աշտարակներով շրջապատեալ : կը յի-
նակները Լամբրոնը կոչուեր է Հսկայից բերդ , շուի բերդիս ԺԲ դարուն -Հայոց ձեռքը րլ-
որ շինուածքին համապատասխանող անուն լալը , որ նուաճուած է Մանուէլ կայսրէն,
մէ : ԺԸ դարու սկիզբը , 1706 թուին , յու բայց իրեն մեկնելէն վերջ , դարձեալ Հայոց
նուարի մէջ , գալլիացի ուղեւորն Պօղոս Ղու- ձեռքը անցնելով կալուած էր կոստանդին
կաս , Տարսոն գալով , դաշտէն մեծ հիաց- - թագաւորահօր վասակ հօրը . այնուհետեւ կը
մամբ կը դիտէր այս բերդս , որուն նկա- թուի , թէ ժառանդած է վասակայ - հարա
րագիրն ալ ըրած և դրանց պատկերն (թ . 39 ) զաան Հալկաք ,
-
մեզ թողած է : ԼԱՄՔ. — Գիւղ Չարսանճագի Մեծկերտ
Լամբրոն բերդի ստորոտն կը ղտնուի համ գաւառակի . 5 տուն հայ կայ , Ս . Գեորգ
անուն Լամբրոն քաղաքաւանն 3–4000 մահ- անուն եկեղեցիով և 6 տուն մահմէտական :
մետական բնակիչներով . կան նաեւ 70– Գիւղիս մօտ կան Ս. Աստուածամայր և
80 տուն հայ : Fուները ընդհանրապէս Ս ․ Թոռս անուամբ - աւերակ մենաստան
փայտաշէն են , և այգիով կամք պարտիզով ներ :
մը իրարմէ բաժնուած : Հայերը ունին Ս . Լու ԼԱՅՓՑԻԿ , ԼԱՅՊՑԻԳ - կամ՝ - ԼԻԲՍԻԱ ԳԼ •
սաորիչ անուամբ փոքրիկ եկեղեցի մը , զոր LEIPZIG . Գերմանիոյ վաճառաշահ , ըն
ի հիմանէ նորոգել տուած է կեսարացի դարձակ և նշանաւոր քաղաքներէն մին ,
Յովհաննէս Էֆ . Ֆրէնկեան : Հայերը - ընդ- Սաքսոնիոյ մէջ , Էլսթէր գեաոյն վրայ : Ա-
հանրապէս հիւրասէր են , և միշտ պատրաստ - նուանի է տպարաններու և գործարաններու
է իրենց նահապետական սեղանը :2- -– Լամ . - կողմանէ : Շէնքերուն մէջ նշանաւոր են Ս .
բրոնի շրջակայքը կան ոչ սակաւ յիշատա- - Նիկողայոս եկեղեցին , Փլայսէնպուրկ դղեա- -
կաց արժանաւոր վայրեր , որոնց մէջէն յի- կր ՝ հանդերձ դիտանոցով , հասարակաց ժո Ժո-
շենք Սկեւռայ վանքը , որ Լամբրոն բերդի - ղովարանը , Օգոստէոն համալսարան ը , կրկին
յատուկ աղօթավայր և դամբարան էր , ո հրապարակները , և այլն: Քաղաքիս մէջ ե
րուն ընդարձակ նկարագիրն իրեն կարգին : րեք նշանաւոր տօնավաճառներ կրլլան, և
Լամբրոնի նկարագիրը աւարտած միջոց , ոչ միայն տէրութեան ամէն կողմերէն , այլ
հարկ է յիշենք նաեւ , թէ մեր ազգին տը- և Ռուսիայէն, Լեհաստանէն, Հայաստանէն,
ւած է բացի քաջ իշխաններէ նաեւ սրբա- Յունաստանէն և այլ աշխարհներէն բազմա
կեաց և գիտնական անձինք . ինչպէս Ս ․ Նե- թիւ - վաճառականներ հոս կը թափին , և
Բնաշխ • Բառարան Բ . 12
 ԼԱՉԻՆ 90 ԼԱՒՈԴԻԿԷ

ընդհանուր բերուած - վաճառքներուն գինն գաւառի մէջ , վասն զի ստէպ կարնոյ կողմ
250 միլիոն ֆրանկաց կը հասցընեն : - Ա- կր դնէ իր հայրենիքը . ինչպէս նաեւ նոյն
նուանի է նաեւ - ուսումնական հաստատու դաւառի մէջ գտնուող Արծն քաղաքը՝ կը կո
թիւններով , զանազան վարժարաններով և չէ քաղաք մեր :
բազմահատոր մատենադարանով : Բնակչաց ԼԱՏԻԿ կամ ԻՅԻԼԱՏԻԿ . —Գիւղ Թուրքիոյ ,
ընդհանուր թիւն է գրեթէ 400000 : Ժողո- - Մարզուանի արեւելեան հարաւային կողմը ,
վուրդը բարեկեցիկ վիճակի մէջ է և բաւա- Ա – տաղի ստորոտը : Երբեմն 40 տուն հայ
կան թուով միլիոնատէրներ կան : Քաղաքիս կար , բայց վերջերս 30 տուն մնացած է ,
մէջ կան աշխատաւոր շուներ՝ որոնք սայլե առեւտրոյ նուազութեան պատճառաւ : Ունին
րու լծուած առաւօտն մինչեւ երեկոյ զա- փայտաշէն գեղեցիկ եկեղեցի Ս . Լուսաորիչ
նազան վաճառելի ուտելիք կը փոխադրեն : անուամբ , կառուցուած F. Յակոբոս եպիո-
Տեղւոյս հայ ուսանողները 1884 ին - ընկե- - կոպոսի աշխատութեամբ , Պէզճեան Յարու
րութիւն կամ ճերմարան մը կազմեցին՝ րա թիւն Ամիրայի օրով : Սեղանին - քով երկու
նախօսութիւններով , գրադարանաւ և ընկերա- մատուռ կայ աջակողմեանը Ս . Յովհաննու
կան փոխադարձ յարաբերութիւններով , Հայր Մկրտչի անուան նուիրուած , իսկ ձախա-
կական ին ու նոր կենաց ծանօթանալու , կողմեանը՝ Հրեշտակապետաց : Եկեղեցւոյն
անդամներու հանրական ու մասնական հա- մէջ սենեակ մր իրը նախակրթարան կը գոր-
ղորդակցութեան նպաստելու , անոնց մէջ ծածուի : Տեղւոյս Հայերի ընդհանրապէս ու
ներկայ ու ապագայ կենաց համար բարոյա- րիշ քաղաքներէ հաւաքուած են : — Լատի
կան կապ մը ստեղծելու և նորեկ ուսանող- - կէն ժամ մը ճանապարհ հեռու լիճ մը կայ ,
ներու օժանդակելու նպատակաւ : Լայփցիկի որուն բոլորտիքը երկու ժամու մէջ հազիւ
հայ ուսանողները ներկայիս 19 հոգի են : կը պրտըտուի , մէջը կը գտնուի տուան
ԼԱՉԻՆ . — Լեռ Սիւնեաց Աղահէճք դար պալըղը ըսուած անուանի և համեղ ձուկը .
ւառի , Բերդաձորի հիւսիսային արեւմտեան ջուրն անուշ է : Այս լճէն կը րղխէ Դերսա
կողմը . 1940 բարձրութեամբ : խան ըսուած գետը , որ արտեր - ոռոգելով ,
ԼԱՉԻՆ ՂԱՅԱԻ ՁՈՐ . — Կը գտնուի Արցախի - աղօրիքներ դարձնելով , օձապտոյտ ճա-
Քուստի գաւառի Վերին Աղդան գիւղի հա- նապարհով կ'երթայ Ամասիոյ իրիս գետին
րաւային սարի մէջ : խորադոյն , հորիզոնը կը խառնուի :
նեղ , անտառապատ , ահարկու և մթագին ԼԱՏԻԿ ԱՆԱՊԱՏ - կը յիշուի այս
ձոր մ'է , որ սիայն մէկ մուտք ունի : վե- նուամբ ամայի անապատ մը , Սիւնեաց Նախ
րին մասը գոգաւոր է և ամէն կողմէ ան ճաւան գաւառի մէջ , Աստապատի մօտ :
մատչելի : Այս մասին մէջ կան քարայրներ , ԼԱՐԱՆՏԱ • Տես ԳԱՐԱՄԱՆ :
ուր ժամանակաւ պատսպարուեր են շրջա- ԼԱՐՆԱՔԱ - Տես ԿԻՊՐՈՍ :
բնակ Հայերը , ազատ մնալով Լեկզիներու ԼԱՒԶԱՏ կամք ԼԱՈՒԶԱՆ Ամուր բերդ
WL Կիլիկիոյ , Էրմէնէկի մօտ , որ յիշուած է
ռերիչ արշաւանքներէ : Տասնեակ տարիներ
առաջ , այս ձորէն գտած են տասուերկու նաեւ դրիցը պատճառաւ անառիկ ծակն Լօ-
պղնձեայ ափսէ և երկու արոյրէ աշտանակ : - զատի : Լեւոնի տէրութեան օրով իրեն ա-
ԼԱՊՍԷՔԻ . Գիւղ Թուրքիոյ, կէլիպոլուի մուր և անառիկ ամրոցներէն մին էր , որուն
դիքացը՝ ասիական եզերքը . 3–400 տուն իշխան կը յիշուի ոifi ոսաֆօր : Լեւոն իր
բնակիչ ունի , մեծ մասն յոյն : Հոս հաս ի վերջին օրերը այս ամրոցն ալ իբրեւ փրկանք
տատուած են նաեւ քանի մը տուն Հայեր ՝ MILWL Իկոնիոնի - Լյքաուս սուլթանին ,

Կէլիպոլուէն կամ Դարդանէլէն ՝ կառավարա- - կապանի պաշարման ժամանակ գերի - բրո

կան պաշտօնով կամ արհեստով : նուած հայ իշխանները ազատելու կար

ԼԱՍՏԻՎԵՐՏ • Հայրենիք պատմագիր Ա- - մար :

րիստակէս վարդապետի , որուն դիրքն և տեղն ԼԱՒ ՁՈՐ . Տայոց Ազորդ գաւառի հին
որոշ չի գիտցուիր , բայց պատմչի խօսքե- - գիւղերէն մին , որ այժմ այլազգաբնակ է :
րէն կը թուի լինել Բարձր Հայոց կարնոյ ԼԱՒՈԴԻԿԷ ․ Տես ԼԱԹԱՔԻԱ :
 ԼԱՔԵԱԹԱՂ 91 ԼԵՀԱՍՏԱՆ

ԼԱՔԵԱԹԱՂ . Գիւղ Սիւնեաց Երնջակ րէն կը խօսէին , իրենց դատերն NL եկեղե

գաւառի . այժմ բնակիչք այլազգի են : ցական ձեռագիր գրքերը թաթար լեզուաւ
ԼԵԱԼՎԱՐ . Տես ԼԱԼՈՒԱՐ : կը գրէին : — 1795 ին , երբ Լեհաց թագա
ԼԵԱՌՆ ԴԱՐԱՆԱՂԵԱՑ • Տես ՍԵՊՈՒՀ : ւորութիւնը ջնջուեցաւ և երկիրը երեք կայս–
ԼԵԽԱՉ . — Ուխտատեղի Սեբաստիոյ Դըդ- - րութեանց մէջ բաժնուեցաւ , Հայերն ալ կո
մաճ գիւղի մօտ . ուր կայ միայն քարէ - րուսին ամէն տեղ իրենց բացառիկ արտօ
խաչ մը : նութիւնները , աղքատացան , թշուառացան ,
ԼԵԿ կամ ԼԷՕՔ . Գիւղ Սիւնեաց Արե- - սկսան կամաց կամաց օտարանալ , և այժմ
ւիք գաւառի , Վարդանաձորոյն բերանը . այս երկրի մէջ , ինչպէս նաեւ ի Հունգարիա
բնակիչք այլազգի են : և ի Ռումանիա մնացած են հազիւ 4000
ԼԵՀԱՍՏԱՆ . Այս երկրին զանազան հայ ընտանիք : Լեհաստանի հայ արքեպիսկո-
կողմերը երբեմն կը բնակէին բազմաթիւ պոսներու մասին կը խօսինք Լեմլէրկի նկա
Հայեր ՝ որոնք իրենց եկեղեցիներով , կրթական րագրութեան մէջ . հոս միայն ըսենք , թէ լե-
NL
բարեպաշտական հաստատութիւններով հաստանի Հայերն , Հռովմայ Ս ․ Քահանայա
նշանաւոր էին , ինչպէս նաեւ վաճառակա - պետաց նախագահութիւնն ընդունելով հան-
նութեան և արուեստներու մէջ հռչակուած : - դերձ , տակաւին պահած են ազգային ծէսը :
Այս Հայերը Անիէն գաղթած էին , որոնք Լեհաստանի Հայ – կաթուղիկէ արքեպիսկոպո
երթալով հետզհետէ բազմացան և Լեմպէրկ սական թեմը կը բաժնուի երեք կարգերիցու-
քաղաքն իրենց կեդրոն լնելով , հոն շինեցին թեան (decanatus) և այլ և այլ ժողովրդա-
մեծամեծ շէնքեր և եպիսկոպոսական աթոռ պետութեանց : - 1902ին - տպուած գրքուկէ
հաստատելով ՝ սկսան զարգանալ ։ Հայոց այս մը կը յօրինք հետռեալ ցուցակը , որ կը
երկրի մէջ հաստատուելուն
գլխաւորաբար ներկայացնէ Լեհաստանի կարդերիցութիւն
նպաստած են հետեւեալ պարագաները . նախ՝ ները իրենց ժողովրդապետութիւններովը .
Լեհաց բնութիւնն գրեթէ մեծաւ մասամբ
նքան էր Հայոց ՝ լինելով հիւրասէր , հեզ ,
Թիւ հոգւոց
բարեբարոյ , աստուածավախ և հաւատարիմ ,
200
Ա . Կարգերիցութիւն Լեմպէրկի
երկրորդ ՝ երկիրն ալ Հայաստանի նման բ . 80
Բ. >> Ստանիսլաւփ".
րերեր էր : 1183 ին Անեցիները սկսան տա W. Պժեժանը • · 240
րածուիլ նաեւ Լեհաստանի ուրիշ քաղաք-
44
ները . քիչ ժամանակի մէջ Անիի եկեղեցի- բ • Լիսիեց
գ . Դիսմիենից . • 130
ներու նման մեծ ու հոյակապ եկեղեցիներ
1200
շինեցին , ազատութեան հրովարտակներ www. Գ ․ կարգերիցութիւն Գութիի
ա . Հորոտենքա • 350
ցան , իրենց դատարանները - զատեցին , և
բ • Jնիադին • • 420
վոյթ անուամբ զատ ազգապետ դրին . 12
գ . Չեռնովից 1000
անկախ դատաւոր և 40 հոգաբարձու ունէին.
• Սուչավա 214
իբր ազատ և ինքնադլուխ իրենք զիրենք կը
կառավարէին : Երկու երեք դար շարունակ
վայելեցին այս ազատութիւնը . իրենց վար- Թեմիս մէջ գործող ազգային ծէսով 20ի
չական օրենքները ՝ Յովհաննէս Բագրատունի չափ եկեղեցականներ կան , որոնց վրայ հա-
թագաւորի հաստատածներն էին , որոնք Լա- մառօտ կենսագրական տեղեկութիւններ տը-
տիներէն թարգմանուած ՝ ցարդ կան Լեհաց - պուած է 1894ի Հանդէս ամսօրեայի մէջ, հան-
տոմարներու մէջ : Լեհաց թագաւորները ազ- դերձ խմբանկարով մր : Լեհաստանի Հայերը
նուական ազգ կը կոչէին զՀայս : Թաթարս - կարօտ են վերակենդանութեան . իրենց ազգին
տանի մնացորդ Հայերն ալ 1500 ին գաղ- բնածին ամենայն յատկութիւնք տակաւին
թելով այս երկիրը. ընդարձակ դաշտի մը պահած են , բայց ափսոս որ մայրենի լե
վրայ շինեցին Օրմենի քաղաքը .
ասոնք - զուն համարեա բոլորովին մոռցուած է : Այս
գրեթէ մոռցած էին հայ լեզուն . թաթարե_ մասին պէտք են յատուկ միջոցներ ձեռք
 ԼԵՂԱՆ 92 ԼԵՄՊԷՐԿ

առնուլ , ազգային լեզուն իրենց մէջ վերըս- չակաւոր և անուանի էր բոլոր Լեհաստանի
տին գործածելու վիճակին հասցնելու համար : մէջ քաղաքիս -Հայոց -Հանկատար Աու-
Ահա իրենց օրինակ Հունգարիոյ կերլա - Հա- ծածին անուն վանքը , իր բարեկարգութեամբ
յա քաղաքի ազգայինք , որոնք վերջերս ազ- և ուսումնական անձինքներով : Շինուած է
գային լեզուն վերակենդանացնելու համար , մեծ և փառաւոր (Օրմեանցքի որլիցա (Հայոց
հայերէն լեզուի յատուկ ուսուցիչ հոգացին : - փողոց) ըսուած տեղը , մեծ հրապարակին
―
ԼԵՂԱՆ . —- Խոտրջուրի գիւղերէն մին : վրայ : Բժշկեանի քաղաքս այցելած միջոց ,
ԼԵՂՈՒԱՆ . — վարդան՝ այս անուամբ կը վանքիս մէջ կը բնակէին արքեպիսկոպոսի
յիշէ Լալուար լեռը : քահանաները և կանոնիկոսները, որոնք շատ
ԼԵՄՊԷՐԿ, ԻԼՎՈՎ, կամ ԼԷՈՊՈԼԻՍ- Գղ • անուանի էին իրենց գիտնականութեամբը ,
LEMBERG . Լեհ . LWOW . Երբեմն անուա այնպէս որ երբեմն Լատին արքեպիսկոպոս
նի մայրաքաղաք Կալիցիոյ և այժք գեղեցիկ ները մեծամեծ պարգեւներով , անոնցմէ զու
և վաճառաշահ քաղաք Աւստրիոյ : Ունի գրե մանս առած ժողովրդապետ դրած են Լեհաց
թէ 160000 բնակիչ , մեծ մասն րեայ , վրայ , ինչպէս Զախարեւիչ , Մարաքօրուշ և
նացեալք լեհ , հայ , ռութէն, և այլն : Երես ուրիշներ , որոնք համալսարանին դասատու
սունի չափ բարձրաբերձ և հսկայաձեւ եկե- ներ էին : Այս վանքի մասը կը կազմեն կամ
ղեցիներ կան . տուները բարձր են ու քա- կից են և եպիսկոպոսարանը , կուսաստանը
րաշէն . անուանի են համալսարանը , վար և եկեղեցին : Եպիսկոպոսարանը կառուցուած
ժարանները , մարմարեայ արձաններով զար է եկեղեցւոյն արեւելեան կողմը , բարձր በ
դարուած թատրոնները , հասարակաց պար- գեղեցիկ . ունի ութ սենեակ , մէկ սրահ հան
տէզները , զբօսավայրերը և գեղեցիկ հրապա- - դերձ գրատունով , մեծ սեղանատուն մը և
րակները : Լատինք , Հայք և Ռութէնք մէկ փոքրիկ մատուռ մը : Սեղանատան պատերուն
մէկ արքեպիսկոպոս ունին քաղաքիս մէջ : - վրայ ՝ մինչեւ ցարդ Լեմպէրկ նստող հայ ե-
Նշանաւոր է մեծութեամբն և հնութեամբ - պիսկոպոսներու պատկերները նկարուած և
Լատինաց կամ Լեհաց մայր եկեղեցին , մեծ ոսկի շրջանակի մէջ առնուած կախուած են :
հրապարակի մօտ , զարդարուած փառաւոր - Եպիսկոպոսարանը շատ արծաթեղէն կարա
սիներով և մարմարիոնէ խորաններով : սիներ ունի . թանգարան մը կայ հայերէն
Պատմութիւնը մեզ կը յայտնէ , թէ Ան- հին ձեռագիրներու , ուր երբեմն մինչ 1500
ւոյ երկրորդ կամք երրորդ առման ժամանակ , կտոր ձեռագիր կային . եպիսկոպոսներէն և
սկսան Անեցիները - գաղթել Իլվով , որոնք քահանաներէն շատերը, այս հնութիւնները
բաւական պատիւ և ազատութիւն գտնելով - կամք իւրացուցած և կամ վաճառած են. մէկ
Լեհաց դուքսերին , օր աւուր ծաղկեցան և մասն ալ վիեննայի և Պուտա – փէշթի պե-
բազմացան : Բայց նախ ուզելով չխառնակիլ տական մատենադարաններու նուիրեր են:
օտարներու հետ ՝ բնակեցան առանձին թա- Եպիսկոպոսարանին առջեւը սալայատակ բար
ղի մէջ քաղաքին դուրս , շինեցին երեք շ ե- կին մէջ կայ քարէ սիւն մը շէնքին բարձ-
կեղեցիներ Ս ․ Խաչ , Ս ․ Աննա և Ս . Յակոբ րութեամբ , և սեանը վրայ կանգնած է քա-
Մծբնայ , և այսպէս նացին բաւական ժամքա- րէ արձան մը Քրիստափորի վկային , Յի-
նակ : Յետոյ քաղաքին մէջ շինեցին փայ- սուս մանուկը ուսը բարձած : Ներքնախարըս-
տաշէն եկեղեցի մը , որուն տեղ վերջը շի- խին վրայ լատիներէն արձանագրութիւն կայ ,
նեցին այժմեան քարաշէն Ս . Աստուածածին - որուն հայ թարգմանութիւնն է . « ի փառս
եկեղեցին : Կ'աւանդեն , թէ մինչեւ ԺԴրդ դար սրբոյ Երրորդութեան զայս եկեղեցի և վանս
7000 հայ ընտանիք կար քաղաքիս մէջ և նորոգեաց պատուելի Պարոն Խաչիկն Աւ
շրջակայքը . յետոյ հետզհետէ ցրուելով ի կուստօնովիչ , կառավար և մեծաւոր Հայաս
Սուչաւա , Մոլտավիա և ուրիշ տեղեր , մնա- տանցի ի 1716. յաւուր սրբոյ Խաչին » :
ցեր են 1000 ընտանիք : Անցեալ դարու Այս սեան մօտ ի հնումն կար Լուսաղբիւր ,
սկիզբները - 100 տուն միայն կային , իսկ շինուած եկեղեցւոյն հետ , ինչպէս ազգիս
այժմ ՝ 200 հոգի միայն կը հաշուեն : — Հրո - սովորութիւնն է . բայց ժամանակ անցնելէ
 ԼԵՄՊԷՐԿ 93 ԼԵՄՊԷՐԿ

վերջ կործանեցաւ , որուն սեւագոյն քարե լոր Լեհաստանի մէջ , մանաւանդ տէրութեան
րը Բժշկեանը տեսեր է զանգակատան որմի դիմաց , որ ասոնք ուրիշ միանձնուհիներու
մէջ և մեծ դժուարութեամբ կարդացեր է կանոն կու տային : Ամէնքը կը հպատակէին
հետեւեալ երկաթագիր յիշատակարանը . « ի մէկ արբասուհիի , որ ունէր խորհրդականներ
թագաւորութեան Գազիմիր Գոուլի շինեցին և պաշտօնաւոր միանձնուհիներ , որոնց խը-
հայ աղբարքն զաղբիւր մի . ԹՎ . ՉԺԳ ( = նամակալ էր Հայոց արքեպիսկոպոսը: Ան-
1264) » : Եպիսկոպոսարանի ներքեւը դէպի - ուանի էր ասոնց դպրատունը , ուր կը վար-
վերին փողոցն էր Հայոց դատարանը , որ ժէին 400 աղջիկներ , որոնք կ'ուսանէին
առաջ առանձին թաղի մէջ էր IL կը կոչ կրօնք , գիտութիւն և ձեռագործներ : Այս կու
չուէր Ռոդոշ , բայց անցեալ դարու առա- սաստանը այրեցաւ - 1781 ին , զոր յետոյ
ջին կիսուն հոս կ'ընէին
կընէին իրենց դատերը . նորէն շինեցին : կուսաստանիս մէջ այժք
Լեհաց տէրութեան վերնալով , վերցաւ նաեւ կան ինը հայ մայր սպետք և ութը ուխտեալ
Հայոց դատաւորութիւնը : Հայոց վանքի մէկ օրիորդք , որոնք ձրի կը դաստիարակեն աղջ-
կողմը 1616 ին , Յովհաննէս անուն քահա
նայ մը, մեծ ծախքով և շատ աշխատու
թեամբ հաստատեր է հայկական տպարան ,
ուր առաջին անգա: Սաղմոս մը տպագրուեր
է և յետոյ քանի մը բժշկական և աղթարա-
կան գրքեր , և քիչ ժամանակ վերջը փա-
կուեր է :: 1
— կանոնիկոսարանը փողոցի վրայ
բարձր ու քարուկիր փառաւոր շէնք մ'է շատ
սենեակներով , ուր կը բնակին քահանայք .
հոս ալ հայկական գրչադիր թանկագին մա-
տեաններ կը պահուին , որոնցմէ այժմ քիչ
բան մնացած է : ԱՀոս է նաեւ Հայոց գան
ձատունը կրկին դուռներով ամրացած , ուր
առաջ 40000 ոսկի հասոյթ կը մանէր .
բայց այժմ շատ նուազած է հասոյթը , ո-
րովհետեւ կալուածներէն շատերը յափշտա-
կուած են օտարազգիներէն : կանոնիկոսարա
նի բակը ծածկուած են հայկական տապա- 40 .• Լելէրկի մէջ հայ աղբերաքար :
նագիրներով . 1160 թուական ունեցող տա-
պանաքարեր ալ կը տեսնուին : — կուսաս կունք և կէս գիշերն ալ ժամ մը Ժամերգու
տանն առանձին վանք մ'էր , հայ Բենեդիկտեան թիւն կ'ընեն :: -
— Հայոց եկեղեցին արքեպիս
կոյսերու համար , պարիսպներով զատուած , կոպոսանիստ է և հռչակաւոր ուխտատեղի
քարաշէն և կրկնայարկ , բայց ոչ այնչափ բոլոր Քրիստոնէից . կառուցուած է բարձր ,
ընդարձակ : Ունի առանձին մատուռ կամք փառաւոր , քարաշէն , Ս ․ Աստուածածնի ա
վերնատուն , ուր հաւաքուելով հայ կոյսերը նուամբ . ունի երեք դուռն և տասուերեք խո-
իրենց մայրապետին հետ ձայնով ժամերգու- րան : Բեմը բարձր է և դասին երկու կող-
մերն են քահանայից նստարանները և ար
թիւն կը կատարէին հայերէն , շարականին
և Ժամագրոց երգերէն երդելով : - Բժշկեան քեպիսկոպոսի աթոռը . ուր , կրոէ Բժշկեան ,
այս կուսաստանի սենեակները տեսած է , ամէն օր անխափան Հայոց արարողութեան
զարդարուած որբոց պատկերներով , և կոր- համեմատ ժամերգութիւնք կը կատարուին :
սէ , թէ բոլոր կոյսերը հայազգի են և լաւ Տիրամօր վերափոխքան հին պատկերը դրուած
կ'ընթեռնուն հայերէն լեզուն : Այս միանձ է աւագ խորանը . որմի վրայ կայ անվերծա
նուհիք Ս . Բենեդիկտոսի կարգէն էին և ի նելի արձանագրութիւն : Ս ․ Լուսաւորչի հրա
րենց կրթութիւնը այնչափ անուանի էր րո շագործ պատկերը դրուած է առանձին խոր
 ԼԵՄՊԷՐԿ 94 ԼԵՄՊԷՐԿ

րանի մը վրայ , մեծ դրան մօտ հարաւային նաց և բարձրացոյց զգաւիթն պարոն Խաչիկ
կողմի . ուր կր յաճախեն -շատ ILւխտաւոր- Աւկուստօնովիչ ազնուական իշխանն և դա

ներ ամէն ազգէ . ամէն հինդշաբթի Պատա տաւորն դատաստանին . յորոյ յիշատակ կանգ-
րագ կը մատուցուի մէկ երկու կտոր շա- նեցին զսիւնն արտաքին » : Եկեղեցւոյ հիմ-
րականի երգերով . այս պատկերը ամբողջ - նադիր ազնուաշուք իշխանները և տանուտէր-
խորանին մեծութեամբ է և արծաթապատ ու ները 1363 ին մագաղաթի վրայ գրած են
ոսկեզօծ , զոր կատարինէ անուն – հայ այրի հաստատ կտակ մը , որպէս զի իրենց ազ-
կին մը նուիրեր է 1608 ին , ինչպէս կը գականները եկեղեցւոյն վրայ իրաւունք չու
յայտնէ , դաստառակին վրայ գրուած յիշա նենան : Եկեղեցւոյս զանգակատունը մեծ
տակարանը : Այս եկեղեցւոյն յատակը շա- և բարձր է , կառուցուած արեւելեան կող-
րուած են մեծամեծ գերեզմանաքարեր , լա- քը , եպիսկոպոսարանին դրան վրայ , յիշա
տին և հայ արձանագրութիւններով . Հնա- տակարանն դրուած է դատարանի դրան վը-
գոյն տապանաքարը ունի 1483 թուականը : րաց , որ կ'իյնայ զանգակատան ներքեւ . գրի
Եկեղեցւոյն հիւսիսային դոնէն կը մացուի ուած է սեւ մարմարիոնի վրայ ոսկէգիր :
ընդարձակ և“ սալայատակ աւանդատունը , Հայոց հիւանդանոցը եկեղեցւոյն մօտ էր
որ ունի առանձին քարաշէն մատուռ : Այս շինուած միւս փողոցի վրայ , ուր ժամանա
մատրան վրայ է եկեղեցւոյն պահարանը , ուր կաւ կը բնակէին հայ աղքատներ . ունէր
կը պահուի գեղեցկագիր , զարդարուն հին հոգաբարձու և եկամուտ . ինչպէս յայտնի
ւետարան մը արծաթապատ , որը կը գործա- կը տեսնուի թաթարերէն օրագրութենէն :
ծեն հանդիսաւոր տօնի օրեր . կան նաեւ հին Լեմպէրկի Հայոց արքեպիսկոպոսութիւնը
ծանր պատարագի թանկաղին զգեստներ , Ա- Հաստատուեցաւ 1364 ին , ինչպէս կը ցուցը
նին փոխադրուած ծանրագին անօթներու նէ յիշատակարանը : Առաջին անգամ Գրի-
մնացորդներ , երկու սկիհ , և այլն : Եկեղեց- գոր արքեպիսկոպոսը եղաւ , որ ձեռնադրուե.
ւոյ հարաւային դռնէն կը մտցուի խաչրակը ՝ ցաւ Մեսրոպ կաթուղիկոսէն , ինչպէս յայտ-
որ է քառանկիւն գերեզմանատուն , և ունի նի է իր կոնդակէն , որ գրեց wn Իլվովցիս
մեծ դուռ մը , որ կը հանէ վերին փողոցը , Հաստատութեան համար : Նոյնը Հաստատեց
և է եկեղեցւոյն բուն արտաքին դոտոր : Ա- նաեւ յաջորդն կոստանդին կաթուղիկոս , որ
րեւմտեան կողմն է խաչելութեան մեծ ար- .յետոյ զԳրիգոր մերժելով՝ Իլվովի արքեպիս-
ձան մը , ուր մարնոյ և արեան տօնին փա- կոպոս ձեռնադրեց Նասրատինի որդին Յով-
ռաւոր հանդէս կը կատարուի : - Հոս կը հա հաննէս : Այս պատճառաւ Իլվովի յիշատա-
ւաքուին, կորոէ Բժշկեան, քաղաքին բոլոր կարանին մէջ առաջին եպիսկոպոս - գրուած
մեծամեծները և արուեստապետները , զար- է Յովհաննէս : Յովհաննէսէն վերջ եղած են
դարուած գոյնզգոյն զգեստներով , և իրենց Աւետիք արքեպիսկոպոս , յետոյ իրարու յա
դրօշակներով կը հետեւին թափօրին : Տեղ- ջորած են Խաչատուր , Ստեփան, Գալուստ ,
ւոյն չորս կողմերը չորս փառաւոր խորան - Գրիգոր Բ , Պարսամ, Յովհաննէս Բ , Գաբրիէլ ,
ներ շինուած են , ուր եպիսկոպոսը օրհնու- Մեսրոպ , Նիկողայոս կամ Նիկոլ , Վար
թիւն կու տայ : Եկեղեցւոյս յիշատակարանը - դան Յունանեան, Յովհաննէս Գ Տօպիա Աւ-
հետեւեալ կերպով գրուած կայ . « Աթոռա- կաւստոնովիչ , Յակոբ Աւկուստոնովիչ , Յա-
նիստ եկեղեցին Հայոց իլովայ շինեցաւ .յա- կոր Բ Թումանովիչ , Յովհաննէս Դ Սիմո-
մի Տեառն 1183 փայտաշէն , իսկ ի 1363 – նովիչ , Բայեթան վարդերեսեվիչ , Սամուէլ
շինեցին քարաշէն , հիմնադիրն էր պարոն կ . Ստեփանովիչ , Գրիգոր Սիմոնովիչ , Գրի–
Յակոր Շահնշահ կաֆացի . և պարոն Ստե գոր Յովսէփ Ռոմաշկան : - Վերջին տարի-
փան Փանոսեան Արրահամենց ի վայսուրի ներս ( 1901 թուին ) վախճանելով Սա
քաղաքէ : ի 1509 նորոգեաց զգմբէթն յար– հակ Նիկողայոս Սահակեան - արքեպիսկո-
գելի Ասվատուր փօփուլէն : ի 1562 կանգ- պոսը , որ ձեռնադրուած էր 1882 թուին ,
նեաց զանգակատունն պարոն Անդրէաս կա- իրեն յաջորդեց Յովսէփ Թէոփիլոս Թէոդո-
ֆացի . ի 1723 շինեաց զվերնատունն կուսա- - րովիչ : եքպէրկի յիշատակարանին մէջ
 ԼԵՄՊԷՐԿ 95 ԼԵՄՊԷՐԿ

քիչ մը տարբեր կարգաւ դրուած են արքե իր տուած դաշնադրոյն համար : Մել-

պիսկոպոսներու անունները : Արքեպլիսկոպոսի - քիսէդ կաթուղիկոոր 1624 թուին փախ-
ընտրութիւնը նախ կորլլայ կանոնիկոսներու - չելով Պարսից Շահաբաս թագաւորի ձեոքէն ,
ձեռքով , հանդերձ Ժողովրդեան հաւանու քաղաքս ապաստանեցաւ . հայ ժողովուրդը
թեամբ , յետոյ կայսրն ալ կր հաստատէ . իսկ մեծ պատուով զինքը ընդունեցաւ : Եւ որով-
Հռովմայ Սրբազան Հայրապետն ալ կը հաս- հետեւ իրենց եպիսկոպոսը վախճանած էր ,
տատէ , ղրկելով Մետրապօլտի վերարկու կամ նոյն միջոցին մտածեցին ձեռնադրել տալ
Պալխոք , գործուած սպիտակ բրդէ և խաչա- - արժանաւոր աբեղաներէն մին : Բայց Նիկոլ
զարդ : ―- Ոչ սիայն վերոյիշեալ եպիսկոպոսնե- աբեղայն շատ ընծաներով կաթողիկոսը շա
րը , այլ և Անւոյ բնակչաց շատերը կ'ընդու- հեցաւ , զինքը եպիսկոպոս ընելու համար .
նէին Քաղկեդոնի - սուրբ ժողովը . ինչպէս րայց քահանաներէն և ժողովրդենէն ոչ ոք
յայտնի է Պետրոս կաթուղիկոսի , Յովհան- այս բանին հաւնեցաւ . և ամէնքն ալ ընդ-
նէս թագաւորի , Գրիգոր Մագիստրոսի , Գրի- - դիմացան և ջանացին արդիլել , սակայն հնար
գոր վկայասիրի , Բարսեղ եպիսկոպոսի և չեղաւ . վասն զի կաթուղիկոսր զՆիկոլ տա
այլ երեւելի անձանց գործերէն : Սակայն նելով Ս ․ խաչի Հաճկատար վանքը , գաղ-
Յունաց ատելութիւնը այնպէս խրտեցուց Ա- տուկ ձեռնադրեց : Այս բանս լսելով ժողո-
նեցիները , որոնք անոնց պատճառաւ այն վուրդը ՝ չընդունեցաւ , ուստի Նիկոլ ուզեց
չափ դժբաղդութիւններու պատահեցան , որ կաթուղիկոսի հետ կամենից երթալ . բայց
անոնցմէ օտար ու հեռու կ'երեւնային .. բայց Խաչատուր ետ դարձուց , կոնդակ գրելով
շատերը ծանօթ էին Հռովմայ Սրբազան Հայր իլվովցիներու , թէ ով որ չի ընդունիր զՆի-
րապետներու , ինչպէս Ստեփանոս արքեպիս- - կոլ՝ նզովուած է , որով ժողովուրդը լռեց :
կոպոսը և ուրիշներ : Այնու հանդերձ Հռով- Բայց իրենց սիրտը երբէք չմիացաւ անոր
մէն անկախ , Հայոց կաթուղիկոսէն կը ձեռ հետ , որով և շատ խռովութիւններ ծագե
նադրուէին և անոր հեղինակութեամբ կ'իշ- ցան : - Խնդիրը այն կէտին հասաւ , " հայ
խէին Լեմպէրկի , վալաքիոյ և ուրիշ գաղ- դատաւորները չհանդուրժելով Նիկոլի , մայր
թավայրերու մէջ : Երբ միաբանեցան Ս ․ Ա- եկեղեցւոյն դռները փակեցին , բանալիները
թոռոյն հետ այս եպիսկոպոսներու իշխա- - առին և ուզեցին եպիսկոպոսը դատել . բայց
նութիւնը կը տարածուէր մինչեւ խրիմ և նա իր ճարտարմտութեամբը դատը անոնց
Աստրախան. և երբ Լեհաց տէրութիւն բաժ- - վրայ դարձուց և ժողովուրդը պարտական
.
նուեցաւ , այս իշխանութիւնը ամփոփուեցաւ մնաց : Այսու Հանդերձ Նիկոլ ջանաց հաշ-
միայն Գերմանացւոց Լեհաստանին - վրայ , MAL
ուիլ ժողովրդեան հետ , բայց երբ տեսաւ
վասն զի Ռուսաց մասը ինկաւ Ռուսիոյ լա թէ անոնք յամառած են , դիմեց Յիսուսեան
տին արքեպիսկոպոսի ձեռքը , մինչեւ որ Ա- կրօնաւորներու և անոնց հետ միանալով երդ-
նեցիներու համար եպիսկոպոս ձեռնադրուե- ման գիր WINLWL Հռովմայ Ս ․ Աթոռոյն Հնա-

ցաւ Յովսէփ Քրիստոֆօրովիչ , որ կը նստէր - զանդ մնալու , իրեն ժողովրդեան հետ : Նոյն
Մոյլովի մէջ : ― Լեմպէրկի նախնի եպիսկո ատեն լատին եպիսկոպոսը զՆիկոլ ղրկեց
պոսները երբ Էջմիածնէն կու գային դաշ- քաղաքապետին , որ անմիջապէս ստիպեց
նադրութեան դիր կու տային , որ սկսաւ խաչա ժողովրդեան որ կամ իր ատենը երթան
տուր եպիսկոպոսէն , ինչպէս կը տեսնուի ի խօսելու և կամք եկեղեցին բանան : իսկ
րեն մէկ բոլորագիր նամակին , մագաղաթի – Հայերը անխոհեմութեամբ ոչ քաղաքապե
վրայ դրուած , 1467 ին : Այդ նամակէն ` կը . տին գացին և ոչ եկեղեցին րացին . ուստի
յայանուի , թէ Անեցիք Իլվովի եպլիսկոպոս - Յիսուսեանները և Նիկոլ զօրքեր առնելով
ներու իշխանութիւնը սեղմած էին , և ամէն գացին եկեղեցւոյն դուռը , և հայ իշխանները
բան դատաւորներու հրամանով կը կատա- կանչեցին , որ կամք իրենք դան րանան և կամ
րուէր : Այդ պատճառաւ , Գալուստ եպիսկո- բանալիները ղրկեն : իսկ անոնք խիստ կեր
պոսը , 1516 ին առ Իլվովցիս գրած նամա- պով պատասխանեցին , թէ մենք ենք եկեղեց-
կով կը մեղադրէ խաչատուր եպիսկոպոսը , ւոյս շինողները և ամէն բան մերն է , ու չենք
 ԼԵՄՊԷՐԿ 96 ԼԵՄՊԷՐԿ

ճանչնար զՆիկոլ , ուրեմն ինչ իրաւամբ բա- րոզէր Պօղոս անուամբ լատին Դոմինիկեան
նալիները կը պահանջէք : Այս պատասխա- - կրօնաւոր մը ՝ հայերէն լեզուի տեղեակ : Ուր
նին վրայ անսիջապէս խորտակեցին եկեղեց- բանոս Ը քահանայապետը ասոր հրամայեց,
ւոյն դռները և ամէն բան յանձնեցին Նի- որ երթալով Իլվով ժողովուրդը խաղաղացը-
կոլի ձեռքը : Ա.յնուհետեւ Նիկոլ , զօրացաւ և նէ . սա քաղաքո հասնելով ՝ ժողովուրդը հա-
հարստացաւ , տիրելով նաեւՀայոց - ուրիշ - ւաքեց Հայոց եկեղեցին և շատ տեսակ յոր-
եկեղեցիներու . առաւ բոլոր գանձերը , ոս դորներով հանդարտեցուց . բայց կատարեալ
կեղէն և արծաթեղէն անօթները , որոնք հաշտութիւն չեղաւ : Նոյն քահանան յետոյ
անբաւ էին , ծանրագին զգեստները և “ հայ ժողովրդեան համար միջ–
Հռովմ դնաց և
չագիր մատեաններր : իսկ ժողովուրդը մնաց նոր եղաւ Սրբազան Հայրապետին , սակայն
առանց եկեղեցւոյ . և նեղը մանալով ամն. Նիկոլ Հոն հասնելով ամէն բան ոչնչացուց
քր միաբան բողոքեցին 1631 ին , Մովսէս Յիսուսեանց զօրութեամբ : Բայց երբ Նիկոլ
կաթուղիկոսին , որ և խոնարհական նամակ - իլվով դարձաւ տեսնալով որ ժողովրդեան մեծ
դրեց առ Հռովմայ հայրապետն ,, Լեհաց թա- - մասը ցրուած է , սկսաւ խոնարհիլ : - Յետոյ
գաւորը և Իլվովի -լատին եպիսկոպոսը, լսելով , թէ Փիլիպպոս կաթուղիկոսը Կ . Պո
ղաչելով ողորսիլ անմխիթար հայ ժողովրր- լիս եկած է , անոր դիմեց . բայց հայ իշ-
դեան և առանց եկեղեցւոյ չթողուլ : Ասոնք խանները առաջուց հոն հասուցած էին խաչ-
յօժարեցան և Վյատիսլաւ թագաւորը Իլվով կօ դատաւորը , ամէն բան իմացընելու հար
հանդիպելով , ուղեց եկեղեցին առնուլ և մար : Կաթողիկոոր մեծ խոհեմութեաքը և
Հայոց տալ , բայց Նիկոլ ՝ պատարագի զգեստ, քաղցրութեամբ շահեցաւ երկու կողմերը և
ներ հագած և սրբութիւնը ձեռքը բռնած Իլվով ղրկեց իր խոհեմ աշակերտը ՅովՀան
ելաւ թագաւորին դիմաց և սպառնացաւ , ան նէս վարդապետ Արղընցի , որ 1652 ին քա-
ալ զարհուրած ետ դարձաւ : իլվովցիք յե- ղաքս հասնելով , յորդորանքով ժողովուրդը
տոյ դիմեցին Փիլիպպոս կաթուղիկոսի , որ տարաւ եկեղեցւոյն դուռը և հոն աղօթելով ՝
պէս զի Պարսից թագաւորին ձեռքով իրենց կաթուղիկոսին կողմէն ժողովուրդը օրհնեց .
օգնէ , որ և յատուկ կոնդակ ղրկեց 1638 յետոյ համբուրելով Նիկոլ եպիսկոպոսի ձեռ-
թուին : Նոյն կաթողիկոսը 1640 թուին . քը , անոր տուաւ եկեղեցւոյն րուն առաջին
րիշ կոնդակով մը իլվովցոց կը յայտնէ , թէ բանալիները, զորս պահած էին դատաւոր-
Պարսից թագաւորի դեսպանն որ ի նպաստ ները և նա դուռը բանալով զամէնքը ներս
Հայոց թուղթ պիտի բերէր WIL թագաւորն ընդունեցաւ : իսկ ժողովուրդը որ 23 տարի
Լեհաց, ճանապարհին սպանուած էր , ուստի կարօտ կը կրէր եկեղեցւոյն , երբ ներո մտան
և խորհուրդ կու տար իրենց քանի մը բա- սկսան ամէնքը ալ , այնչափ խռովութեանց
նիրուն անձինք ղրկել իրեն հետ խորհրդակ- պատճառաւ : Երկար լալէ վերջ հազիւ հան
ցելու համար : - Բայց Յիսուսեանց - սաստիկ . դարտեցան և Յովհաննէս վարդապետը բեմը
զօրութինը ոչնչացուց ամէնուն ջանքն ու ելնելով , սկսաւ անուշ խօսքերով ժողովուր-
խորհուրդները . մինչեւ յուսահատած Ժողո դը մխիթարել , ևև զանոնք օրհնելէ վերջ ,
վուրդը դիմեց նոյն Նիկոլ եպիսկոպոսին , խնդրեց որ Նիկոլն ալ օրհնէ , և նա զամէն
որ իրենց վրայ գթալով ՝ դէթ սկրտել տայ քը օրհնեց խաչով և աւետարանով : --Այո
մանուկները : ակ նա խստիւ կը պահանջէր դէպքը մեծ ուրախութիւն պատճառեց ամէ-
որ իրեն բոլոր կամքը կատարեն: Այդ պատ- նուն , այնպէս որ բոլոր քաղաքացիք , Հրեայք
ճառաւ շատերը յուսահատած հաւաքելով ի- անդամ Հայոց ուրախակցութեան կ'երթային :
րենց կարասին Լեմլէրկէն ելան և ցրուե- Նոյն միջոցին Դազիմիր թագաւորը Իլվով
ցան զանազան տեղեր : Այն ատեն ժողո- գալով , երբոր այս բանս լսեց , հիացաւ Յով-
վուրդր կիսով չափ նուազեցաւ , տկարացաւ - հաննէս վարդապետի խոհականութեան վրայ
իրենց ուժը և բոլոր բարեկարգութիւնները և իրեն սենեակը կանչելով , շնորհակալ ե
խանգարեցան : – Նոյն ժամանակները Կ . Պոլ- ղաւ և մեծամեծ պապեներ տուաւ : - Ա-
սի Ս . Լուսաւորչի եկեղեցւոյն մէջ կը քա- նուհետեւ Նիկոլ արքեպիսկոպոսը սկսաւ Հան-
 ԼԵՆՔՈՐԱՆ 97 ԼԵՒՈՆԲԵՐԴ

դարտութեամբ վարել իր իշխանութիւնը , և քով զանոնք հաշտեցուց : կը թուի լինել

սիրելի ըլլալ ժողովրդեան: Քանի մը տարի այժմեան ԼԻՇԿ գիւղը :
վերջը Հոով գրեց և Աղեքսանդր Հայրա- ԼԵՇԿՈՒԱԶ . Տես ԼԵՒԱԶ :
պեաէն խնդրեց , իլվովի մէջ հայ մանկանց ԼԵՐԻՆ ՎԱՆՔ . Տես ԾՂՈՒԿ :
համար դպրոց մը բանալ : -Հայրապետն հա- ԼԵՐՄԵՆԻՉԷ ․ Տես ԲԱՂՔ :
ճելով , գպրոց մը շինել տուաւ 12 ուսանո ԼԵՒ . — Երբեմն հայաբնակ և այժմ այ

զաց Համար , 1662ին , առաքելական գահին - ազգաբնակ զիւղ Արցախի Ծար գաւառի մէջ :
ծախքովը , և դասատուութեան համար ղրկեց ԼԵՒԱԶ, կամ ԼԵՇԿՈՒԱԶ . — Այս անուամբ
Կղեմէս Գալանոս Թէադին կրօնաւորը : Նի- կրկին Վերին և Ներքին գիւղեր կան - Սիւ
կոլ՝ իր իշխանութիւնը 55 տարի վարելէ - նեաց Արեւիք գաւառի մէջ : Ռուսաց պաշ-
վերջ , 1681 ին վախճանեցաւ : — Լեմպէրկցի տօնական աշխարհացոյց քարտէզի մէջ նշա-
Հայերը շատ ազատութիւններ ստացան լե- նակուած է միայն Ներքին Լե:ազ գիւղը ՝ 70
Հաց աէրութենէն : Առաջին պարգեւադիրը տուն այլազգի բնակիչներով : Իսկ վերին Լե-
արուեցաւ Թէոդոր զքսէն , որով Հայերը իրեն ազ -լինելու է անշուշտ դէպի հիւսիսային
օգնութեան կանչեց 1062 ին : Այս հրովար- - արեւելք նշանակուած Լեշկոազ զիւղը , որ
հաստա- - կը թուի , թէ այժմ Հաստատուն բնակիչներ
աակը բառ առ բառ օրինակելով , հաստա-
տեց Լեհաց վլատիսլաւոս Դ թագաւորը , իր չունի , որովհետեւ վիճակագրութեան մէջ
ընդարձակ հրովարտակին մէջ , հանդերձ այլ նշանակուած չգտանք : Լեշկոազ անունը ա-
և այլ ազատութիւններով , 1641 ին : Գրե - ղաւաղութիւն է Լիքվազի , որ այսպէս կոչ
թէ բոլոր թագաւորները հետզհետէ այսպիսի չուած է զետոն ջրերու հոսանաց և կամ Ա-
պարգեւագրերով շատ տեսակ ազատութիւն - անկէզ լերան - լճակաց համար : Լեշկուազ
ներ աուին Հայոց , որոնք կը տեսնուին քա- Մեղրիի դիրքէն բարձր է , շրջապատուած ան
զաքիս մէջ , շատերը հին գրով մագաղաթի տառապատ լեռներով. գիւղիս անուամբ կը
վրայ գրուած հանդերձ թագաւորական կրն- : կոչուի նաեւ լայն ձորահովիտը : Օդը հովաց
քով . Լեմպերկի մէջ բնակող Հայերը կը սուն և աւելի տաք , քան ցուրտ , որ շատ
զրազին վաճառականութեաքը , կան նաեւ գա- կը յարմարի Մեղրեցւոց բնութեան , որոնք
առային պաշտօնեաներ : Շուրջը կան նաեւ ամառը այս տեզ կ'անցընեն , մասամբ վրան .
մի քանի կալուածատէր Հայեր : Քաղաքիս ներու և մասամբ սենետկներու մէջ բնակե .
մէջ հայ որբանոց մ'ալ կայ , ուր հայ տր լով :
ղաք կը սորվին և ուսկից քաղաքային դը- ԼԵՒՈՆԲԵՐԴ • Այս անուամբ բերդ մը
պրոցներ կ'երթան : Շաա կը փափաքէինք կը յիշուի Սսի մօտ , շինուած Լեւոն Մե
տեղւոյս - Հայկական հաստատութեանց նկար ծէն , ինչպէս կը վկայէ ժամանակազիրն , թէ
ներն Հոս ներկայացընել , սակայն լուսանկար- « Շինեաց և բազում բերդս և գղեակս , որոց
ները ձեռք բերելը անհնարին եղաւ , ուստի մին է ըստ անուան իւրոյ . կոչի Լեոնրերդ ,
միայն մէկ հայ աղբերաքար մը կը գնենք : զոր այժմ այլազգիք Լմբերգ կոչեն , որ շէն
Ճանապարհորդութին ի - Լեհաստան այլ ամայի մնացեալ . և եկեղեցին Ս . վաս-
95–119 : Բազմավեպ ԾԶ . 561-563 : Եւ լի անուամբն , որ նա եւս աւերակ է » : Նոյն
այլն : Ժամանակագիրը կ'աւանդէ , թէ ԺԶ դարու
ԼԵՆՔՈՐԱՆ . Ռ . .IeHKopaH5 . — Նահան կիսուն ՝ գէթ մասամբ շէն էր այս տեղս և
գական քաղաք Բագու գաւառի : Ունի 4222 ամարանոց Սսեցի Մայսենց տոհմին , որոցմէ
բնակիչ , թաթար , ռուս , հայ , հրեայ : Հայոց էր Թորոս Ա կաթողիկոսը , որ արհամար-
թիւր 300 ի կը հասնի և ունին եկեղեցի : հուելով առանձնացաւ այս բերդը , « և կե
ԼԵՇԿԻՆ կամ ԼԷՉԿԻՆ . ԳիւղՍիւնեաց ցաւ անդ և մեռաւ , և թաղեցաւ անդ ի Ս . Յով-
Արեւիք գաւառի , Մեղրաձորի մէջ . ուր Պա-- հաննեսայ դուրսն , ի հարաւային որմին տակն
պի գնդի զօրավարներէն երկուքը միացած և ի ՌԲ ( = 1553 ) թուին որ նորոգեցին
կ'ուզէին զինքը դաւաճանել , որոնցմէ փա- - զԼեւոնբերդին զեկեղեցին , նա զգերեզմանն ի
խաւ , և Դաւիթ րէկը ուրիշ զօրավարի ձեռ- ներս առին » :
13
Բնաշխ Բառարան Բ .
 ԼԵՒՈՆԴՈՒՊՈԼԻՍ 98 ԼԷՋԱՆ

ԼԵՒՈՆԴՈՒՊՈԼԻՍ կամ ՂԵՒՈՆԴՈՒՊՈԼԻՍ - նած բերդի վրայէն երկրպագութիւն ընեն

Այրարատայ Բասեն գաւառի մէջ , այս ա- այդ չաստուածոց , որոնց առջեւ դրուած է
նուամբ հին քաղաք մը կը յիշուի , որ յետոյ եղեր նաեւ Արա Գեղեցիկի մարմինն ՝ լիզել
Յուստինիանոսի անուամբ կոչուեր է Յուստի- - տալով ողջացնելու նպատակաւ » : — Գիւ-
նիանուպոլիս : Տակաւին յայտնուած չեն ա- ղիս կեդրոնը բարձրացած կը տեսնուի 5–6
ւերակները : գրկաչափ շրջապատ ունեցող միակտուր քար
ԼԵՒՈՆԻ ԵՐԿԻՐ . - - Այս անուամբ կոչուած մը , որուն գագաթին վրայ կան կանանչ
է երրեմն Կիլիկիոյ այն մասը ՝ որ նուաճուած բոյսեր , որոնք տեղացւոց ըսածին համեմատ ,
էր Լեւոնի իշխանութեան ներքեւ : ձմեռն ալ կը պահեն միեւնոյն կանաչու
ԼԵՒՈՆԿԼԱՅ • - Ամրոց Կիլիկիոյ , որ վե թիւնը ։ — Լէզքէն ի կէս ժամու ճանապարհ
րոյիշեալ Լեւոնբերդի հետ նոյն կը կարծուի հեռու կայ Աել Ատնականց անուամբ հայ-
կական գիւղ մը, որ այս ամայի է : Այս
ԼԷԶԿԻ կամ ԼԷԿԶԻ . Կեղի գաւառի մէջ , աւերակն ընդարձակ գիւղատեղի մէ , որուն
Քէօշմէր լերան արեւելեան հիւսիսային կող- կեղրոնը կը տեսնուի դեռ կիսակործան եկե
մը վիճակ մ՚է : Երկիրը արօտաբեր և պա . ղեցի մը և դրան ճարտարարուեստ քան-
տուական լեռնադաշտակ է : - Ունի 10–12 դակներով խաչ քարն ՝ ընկած է դրան առ-
դիւղեր, լէզկի , հայ և քուրդ բնակիչներով. ջեւ . կր նշմարուին նաեւ հին տառեր ՝ բոլոր
աղը պատուական է : րովին անընթեռնլի : Եկեղեցւոյն արեւելեան
ԼԷԶՔ , ԼԷՍԿ կամ ԱՐԱԼԷԶ • Հայաբնակ հարաւային կողմը կը տեսնուի - ընդարձակ
գիւղ վանայ , Շահպաղի գիւղէն 1 ժամու ճա- գերեզմանատուն մը , որուն խաչքարերը սի-
նապարհ հեռու , արեւելեան հիւսիսային կող- ռուած են դաշտին երեսը և 4–5 դար հնու
մը, սիակտուր լեռնակի մը ստորոտը , n- թեամբ խաչքարեր կան : Արեւելեան հիւսի-
րուն գագաթը շինուած է Ամենափրկիչ սային կողմը 2 քարընկէց հեռու բաւական
նուաքբ մատուռ մը , առանց թուականի և յի- - երկայն լեռնագօտի մը կայ , որուն ստորո-
շատակարանի : Գիւղս հարաւային կողմէն IL տէն կը բղխեն քաղցրահամ աղբիւրներ : Այս
նի գեղեցիկ տեսարան . օդն լաւ է , բայց ջու- լերան կողին վրայ շինուած կը տեսնուի
րը նուազ : Ունի բաւական թուով այգիներ : մկրտութեան աւազան մը օծեալ խաչքարով
Բնակչաց թիւն է 150. ունին Ս ․ Աստուա և հին թուականաւ : Ասկէց զատ լերան կո
ծածին անուամբ մութ եկեղեցի մը , առանց ղերուն վրայ կը տեսնուին րազմաթիւ խա-
թուականի : Եկեղեցւոյն կից կայ ծաղկոց չեր , որոնց իւրաքանչիւրը անյայտացած ըն
մը : Լէզքէն միշտ - 40է աւելի պանդուխտ տանիքի մը կը վերաբերի : —- Նկարգը . Ու-
ներ կը գտնուին Կ . Պոլիս : - Ամենափրկիչ - ղեւորութիւն , Բ . 251-255 :
մատրան կանթեղը շաբաթը անգամ մը կի- ԼԷՀԷՎԱՆՔ . Սիւնեաց վանքերու շար–
րակամտի երեկոյ կը վառուի : Տարին ան քին մէջ կը յիշուի անունս :
―
գամ մ՚ալ Աշխարհամատրան կիրակի օրը ԼԷՀԼԻ . — Լեռ Այրարատայ Շիրակ գա
պատարագ կը մատուցուի մատրանս մէջ և ւառի հիւսիսային կողմը , որ Գուգարաց սահ-
նոյն օրը ամէն կողմէ ուխտաւորներ կուդան , մանը կը բաժնէ :
մանաւանդ գիւղացիք , նոյն օրը ուրախութեան ԼԷՆԲԵՐԱՆ . — Գիւղս կը յիշէ Ինճիճեան ՝
հանդէս կը կատարեն : Գիւղիս անուան Հա- Սիւնեաց Բաղք զաւառի Բարկուշատ վիճա-
մար Հետեւեալ պատմութիւնը կայ աւան- կի մէջ :
դութեամբ . « Ի հնումն ն այս լեռնակի վրայ ԼԷՉԿԻՆ․ Տես ԼԵՇԿԻՆ :
Ամենափրկչի տեղ կռատուն եղած է . քըր- ԼԷՋԱՆ։ — Գիւղ Լօռուայ դաւստի , րոլո-
մապետները կը բերէին Հիւանդներ NL մե. րովին հայաբնակ , 62 տուն բնակչօք , որոնք

ռելներ և կը դնէին կուռքերու առջեւ , որ-- ընդհանրապէս երկրագործութեամբ կը պա-

պէս զի լիզեն NL ողջացընեն : ( Շամիրամ րապին : Ունին Ս . Աստուածածին անուն ե
իր չաստուածները այս լեռնակի վրայ կար- - կեղեցի մը : Գիւղիս տեղը բարձրադիր է և
գաւ կը շարէր , և կը հրամայէր որ իր շի- - կը գտնուի Լեչանայ սարերու ստորոտը :
 ԼԷՍԿ 99 laዩ

ԼԷՍԿ . Տես ԼԷԶՔ : դիւղացի մանուկները ձկնորսութիւն կ՚ընեն.

ԼԷՔ . Գիւղ կեղիի .
10 տուն հայ և 8 - գետակի ձկները թէեւ քիչ և փոքրիկ , սակայն
տուն թուրք կայ : Հայերը ունին Ս ․ Սարգիս շատ համեղ են :
անուն եկեղեցի մը : Հողագործ են : ԼԻԶԲԵՐԴ կաՐ ԼԻԶԲՈՒՐԴ . — Սիւնեաց Ճա-
ԼԷՔՊՈՒՏԱՂ- խնուսի ( Տուրուրերան ) հուկ - գաւառի մէջ սակաւաբնակ շէն , Քէչալ
զիւղերէն ` մին : լերան հարաւային կողմը :
―
ԼԷՕՔ • Տես ԼԵԿ : ԼԻԼԻԱՆ . — Գիւղ Պարսկաստանի , Քեա-
ԼԸՃԷ . Տես ԼՃԷ : մարա գաւառակի Նոր Ջուղայու : Ունի 87
ԼԸՃԻԿ . Գիւղ կեղիի . 50 տուն հայ և տուն հայ բնակիչ , եկեղեցի մը և վարժա-
12 տուն քուրդ կայ : Հայերը ունին Ս . Սար- րան :
գիս անուամբ եկեղեցի մը և ծաղկոց : Հ ". ԼԻՃ . — Գիւղ Մարզուանու , դէպի հարաւ
ղագործ են : ժամ մը ճանապարհ հեռու : Ունի 20 տուն
― Հայ և 40 տուն թուրք բնակիչ : Կ'աւանդեն ,
ԼԻ . — Հայանակ գիւղ Աղձնեաց ( Հիզան )
Գզեղ զաւառի : Ունի Ս . Սարգիս անուն թէ դար մը առաջ 200 տան չափ բնակիչ
եկեղեցի մը : կար՝ բաւական լաւ վիճակի մէջ . բայց յե-
ԼԻԱՆՈՍԻ ՎԱՆՔ •. —- Սիւնեաց Շահապօնք տոյ ցրուեր են : Գիւղս Թուրքերէն կը կո
գաւառի մէջ , Նորս դիւղի արեւելեան կողմը չուի կեօլ – քեօյ կամք Քեօր –քօ) :
կայ աւերակ գիւղատեղի ևև այս անուամբ ԼԻՃ . Գիւղ Բարձր Հայոց Դարանաղի
վանք մը՝ որ Ս . Խաչ եւս կը կոչուի : - Ա- (Կամախ ) գաւառի . բնակիչները այլազգի են :
—
ւերակ և փոքր եկեղեցւոյն ղրան վրայ կայ ԼԻՃ կամ ԼԻՃՔ . (Թ . կիլ կամ կեօլ) .
1251 թուականաւ արձանագրութիւն , .յո- Գիւղ Սիւնեաց Արեւիք գաւառի , Մեղրաձորի
րում կը յիշուի շինողի անունն Լիանոս :: մէջ : Ունի Ս ․ Գեորգ անուն եկեղեցի մր :
վանատեղւոյս մօտ կանգնած կայ մեծ խաչ- - Տես ՎԱՅՈՑ ՁՈՐ :
քար մը , 1326 թուականաւ Համառօտ ար- ԼԻՃԱ կամ՝ ԻԼԻՃԱ • Գիւղ Զմիւռնիոյ .
ձանագրութեամբ : 4–5 ժամու ճանապարհ հեռու , Չէշմէի մօտ
ԼԻԲ . . Գիւղ Գուգարաց Թռեղք գաւառի ծովեզերեայ օդաւէտ և առողջարար - տեղ
մէջ : մէ ․ Համբաւաւոր ջերմուկներ ունի և ամէն
―
ԼԻԶ . — Ներքին Պուլանըխի ամենաբազ- - տարի Զմիւռնիայէն և ուրիշ տեղերէ բազ-
մամարդ գիւղն է , զուտ հայարնակ . կը գըտ մաթիւ անձինք , ամէն ազգէ , կ'երթան ջեր–
նուի Բլէջան լերան արեւմտեան կողմը , Ապ- մուկները մտնելու և օդափոխութեան հա-
րի գիւղէն մէկ ժամ հեռու , համանուն Լիզ մար :
կամ Վարդ գետակի մոտ : Գիւղիս մէջ բըլ- ԼԻՃՔ կամ ԼԻՃ- Գիւղ Ակնայ , Մեծ ու.
րակի վրայ կը տեսնուին աւերակ բերդի մը փոքր Արքուտաններէ 7–8 ժամու ճանապար
մնացորդները , ուր 100–150 տարի առաջ Բօ- հեռու , Եփրատայ ափանց վրայ . ունի բարձր
րոյ անունով հայ մը պատսպարուելով , թըշ- դիրք, գեղեցիկ օդ , քաղցրահամ ջուր , այս
նամեաց դէմ մեծ քաջութիւններ ըրեր է : գեստան , պարտէզ ու դաշտ : 80 տուն հայ
Լիզ կը բաղկանայ 250 տունէ , բնակիչնե և 45 տուն թուրք կայ : Հայերը ունին Ս .
րու մեծագոյն մասը նիւթական լաւ վիճակի - Աստուածածին անուամբ եկեղեցի և ծաղկոց :
տէր են և ունին Ս . Աստուածածին անուամբ : Գիւղէս երկու ժամու ճանապարհ հեռու Ս .
եկեղեցի մը՝ սեւ որձաքարէ շինուած : Գիւ- փրկիչ անուն վանք մը և ուրիշ հինգ ուխ-
ղիս մէջ կայ նաեւ կոփածոյ քարերէ շինուած տատեղիներ կան , ուր ուխտի կ'երթան եր-
վարժարան մը , որ 1885 ին փակուեցաւ : Լիզ րեմն : Լիճքէն իրը 60–70 հոդի պանդըխ
իր մերձակայ սահմանին մէջ ունի շինութեան տած են կ . Պոլիս : Գիւղս կը տարածուի
համար ընտիր քարեր , որոնք կշիռքով թե- լերան մը ստորոտը . մէջէն կը բղխէ աղբիւր
թու և ծաւալով մեծ են ու միանգամայն մը և առատապէս կը ջրէ արտերը : Կր կար--
դիւրատաշ : Գեղեցիկ է Լիզ գետակի եզեւ ծուի , թէ ի հնումն - այս աղբիւրի միջոցով
րաց տեսարանը , մանաւանդ այն պահուն երբ ձեւացած են գիւղին առջեւ բազմաթիւ լի-
 ԼԻԼՕ — ԲԱՂՐ 100 ԼԻՄ

ճեր , և այս պատճառաւ - Լիք կոչուած է սեխ և ձմերուկ : Մեծ մասամբ մշակուած է ,
գիւղը : Եկեղեցին ունի քանի մը արտեր , անձանձրոյթ ջանքով լուսահոգի Գէորգ վար
որոնք տարին 7–8 լիրա եկամուտ կը բե- - դապետի : Այս Գէորգ վարդապետը՝ անու
րեն : Գիւղիս մէջ բլրակի մը վրայ կը տեսա նի էր իր ճդնողական վարուքը , անցեալ բա
նուին բերդի մը քանդուած որմերը. այդ բեր- րու սկիզբը , որուն խցիկը կամ ճգնարանը
դը տեղացիք այժմ Բակտի կը կոչեն : ակաւին կը մնայ կանգուն , միաբաններու
ԼԻԼՕ – ԲԱՂՐ կամ ԼԻԼԱԲԱԿ . - Արցախի խցիկներէն հեռու . ճգնա: որիս ընտիր սուրբ

Հարճլանք կամ վակունիք գաւառի մէջ , եր- վարուց մասին կան շատ բարոյական պատ
բեն հայաբնակ իսկ այժք մահմետականաց - մութիւններ: Մեր հին մատենագիրները մինչ
գիւղ . մէջը կը տեսնուին հայկական յի ն չեւ ԺԴ դար չեն յիշեր կղզւոյս անունը ,
շատակներ : բայց նոյն դարու վերջերը կը յիշուի գրքի

GENOVA

41 • 1իմ կղզւոյն մէկ մասը և Ս . Գէորգ եկեղեցին :

—
ԼԻՄ կամ ԼԻՄՆ • Վանայ ծովակի կրղ- մը յիշատակարանի մէջ , հետեւեալ կերպով .
զիներէն ամենամեծ և ընդարձակ կղզին է , « Գրեցաւ ...
․․․ ի Լին կղզիս ՝ ընդ հովանեաւ
որ կը գտնուի հիւսիսային արեւելեան կող- սրբոյն Գէորգայ հոյակապ և հռչակաւոր
քը , դէպի Արճէշ դաւառը տարածուած ծո-* ու - բարձրաշէն և գեղեցկաշէն տաճարիս , յամի
վախորշի մէջ . եզերքէն մօտ մէկ վերստ հե ութ հարեւրերորդի քառասներորդի , յորում
ռաւորութիւն ունի : Լեռներ և բլուրներ չունի . ամի աստուածաստոտ բարկութիւնն շարժե
և մեծ մասամբ հարթ տարածութիւն է , ուր ցաւ ի վերայ երկրի ՝ արիւնարբու զօրքն թա-
կան մշակելի ի վարելահողեր , փոքր և մեծ թարին՝ որոյ անուն գլխաւորին Լանկթամուր
այգիներ , արօտատեղիք , բազմաթիւ նշենի կոչիւր ... յորոյ սաստիցն զերծեալ մեր ապա
ներ՝ որոնք բուսեր են քարքարոտ տեղեր . րեցաք wn երջանիկ վարժարապետին
կան նաեւ բանջարանոցներ , "և առատութեամբ
ռթեամբ - Սարգսի ի Լրման կղզիս » : Թավա Մեծո-
 ԼԻՄ 101 ԼԻՄ

փեցին ալ ԺԵ դարու սկիզբը 1428 ին , ի սօրին

սօրին կը ճաշին, որ մէկ տեսակ կերա-
րեն համար կը գրէ , թէ փախչելով Բաբե- կութ է . ով որ կ'սւզէ սեղանատունը կը ճա-
րունեաց երկրէն , Սքանդարի զօրքերէն ՝ « Մ– շէ ՝ սուրբ գրոց ուշ դնելով, և ով որ կ'ուզէ
զապուրծ եղեալ կամէաք մտանել ի կղզին առանձին իր խցիկը : Գիշերանց եկեղեցի
Լայն և իրրեւ մաաք , սիրով
ընկալաւ կ'երթան , և ամէն օր սաղմոսի ութ կանոն
զմեզ հոգեւոր եղբայրն մեր վարդապեան ևև ները կատարելէ վերջ՝ կ'սկսին ժամերգութիւնը
Եպիսկոպոսն Յովհաննես : Եւ մինչ յայս երկարաձիգ շարականներով և եղանակներով ,
ղութիւնս կայաք՝ յանկարծակի զօրք բերդին - այնպէս - որ արեւուն ելնելէն վերջ հազիւ
... իշխան նոցա Հաիպեկ անուն
Ամկաց և ․․․ կ'աւարտեն . ամէն օր ըսելով ճաշու ժաքուն
նաաեալ ի նաւ , եկն ի կղզին » : կղզւոյն - աղուհացից քարոզները և խաղաղականին
նապատական կենաց սկզբնաւորութիւնը կամ բոլոր երգերը : Կղզւոյս գլխաւոր եկամուտը
վերանորոգութիւնը կ՚ընծայուի Մոկացի Ներ- - կը գոյանայ ողորքութենէ և կղզւոյն դիմաց
սէս վարդապետի , ԺԷ դարու մէջ , ինչպէս ցամաքի վրայ ունեցած ագարակներէն , զորս
յայանի է ստանաւորներու դրքի յիշատա - մշակելով կը հաւաքեն ցորեն և արմտիք .
կարանէ մը՝ գրուած Ստեփանոս անուն ան վասն զի թէեւ Լիք ընդարձակ է , բայց մեծ
ձէ մը. « Գիտելի է ՝ զի ինքն ( Ներսէս ) ի Մո- մասամբ ապառաժուտ լինելով , մշակութեան
կաց է , և գնաց յանաալատ Տաթեւոյ Դ տա- շատ յարարութիւն չունի : կր ժողվեն նաեւ
րի եկաց , և եկաւ անտի աստ ի Լմայ կրզ- իր թեմի գիւղերէն տասանող, մէկ մէկ կաք
զիս ՝ հաստատեաց անապատ ... ի թվ . ՌՀԱ երկ երկու քիլէ ցորեն , գարի , և այլն , ըստ
-
(= 1632 ) » : Նայն գրքի մէջ ուրիշ տեղ մեծութեան և րստ բերոց իւրաքանչիւր գիւ-
մալ . « Մոկացի Ներսէս վարդապետն . . ղի : Ասկէց մօտ 30 տարի առաջ , Լի
եկաւ ի վանայ երկիրս ի Լմայ կղզիս , ա- անապատր իր լաւ կառավարութեամբ և տրն-
նապաա հաստատեց ի թվին ՌՀԱ » : Ա- ասական վիճակով մեծ հռչակ ունէր , շնոր–
ռաքել պատմիչը դեռ աւելի ընդարձակ կը հիւ իր բազմաշխատ` վանահօր ՝ Թօփուզեանց
գրէ . « Ելևալ դնաց ի գաւառն վասպուրա- - Յակոր եպիսկոպոսի , որ և իր ժամանակին
կանի և հմուտ ի կղզին էմայ ի մէջ ծովուն , աստուածաբան քարոզչի համբաւ ունեցեր է ,
անդ ժողովեցան առ նա բազմութիւնք եղ- և իր տաղաչափական գրուածներէն շատերը
ց, և եղեւ անապատ » : Ուր կը յիշուի - պուեր են Արծուի Վասպուրականի թեր-
նաեւ նայն Ներոէսի մահը ՌՀԶ թուին : Նոյն թերու մէջ : Թօփուզեանի մահէն վերջ վան
Ժամանակները շատ բազմանալով Լիմ անա քի կառավարութիւնը լուծուեցաւ , և աւելի
ալատի միարանները , ոմանք ելան գնացին - թշուառ դրութեան կը հասնէր , եթէ ազգային
կտուց կղզին և հան եղբայրանոց և անա- Պատրիարքարանի լիազօր կարգադրութեամբ ,
պատ շինեցին , կղզւոյն արեւելեան ծայրը հանգուցեալ Պօղոս եպիսկոպոսը չհաստա
հարթ տարածութեան վրայ կառուցուած է տուէր վանահայր : Պօղոս եպիսկոպոսը իրրեւ
Հոյակապ եկեղեցին , փառաւոր աաճարովի հեղինակաւոր մարդ , վերականգնեց Լիք
AL կաթուղիկէով, յանուն Ս . Գեորգայ , .. նապատի անկեալ գրութիւնը , ընդարձակեց
րուն նշխարներէն մաս մը կը պահուի մէջր : - անոր ագարակը նոր նոր շէնքերով , որոց
Եկեղեցւոյ շուրջն կան նեղլիկ և մութ անց ի մէջ է Ժառանդաւորաց ` դպրոցը , ննջարան և
քեր , երկու կողմերը խառն ի խուռն խցիկ- ն վերնայարկը առաջնորդարան, հիւրասենետկ
ներ շինուած , ճգնազգեաց միաբաններու ներ՝ իրենց կարգ ու սարքովը : Ետ առաւ
համար : Այս միաբաններու կեանքը խիսա նաեւ վանքին վերաբերեալ հողերու մէկ մա
է , բոլորովին հեռացած են աշխարհէ , և կա սը , որոնցմէ ուրիշները կ'օգտուէին : Գնու--
նայք չեն կարող կղզին ոտք դնել . կան եր նեաց գաւառի մէջ եղած մօտաւորապէս քա-
պիսկապոսներ , արեղաներ և աշխատաւոր ռասուն հայաբնակ գիւղերու մեծ մասը կը
մշակներ , ամբողջ տարին մսեղէններէ հրա- - պատկանին Լիժ և կտուց անապատներու
Ժարած և միայն բանջարեղէններով և կաթ- թեմին . և այդ թեմականները շատ սերտ
նեղէններով կ'ապրին . անդամ մը միայն կէ- կրօնական կապերով կապուած են
 ԼԻՄԱԽՈՎԻՏ 102 ԼԻՎՈՌՆՈՅ

նապատներու հետ . լիառատ պտղիով և այլ ապրանքներն են ՝ ասր , դիպակներ , մուշտակ ,

նուէրներով միշտ կը կատարեն իրենց պարտ կնջիթ , խունկ , համեմունք, մետաքս , մոմ ,
ՔԸ : ցորեն , շաքար , սուրճ , մետաղներ , և այլն :
ԼԻՄԱԽՈՎԻՏ կամ ԼԻՄԱԿՈՎԻՏ • Տես ԿՈՎ- Ունի բազմաթիւ եկեղեցիներ, որոնց մէջ
ՍԱԿԱՆ : մենէն աւելի յիշատակութեան արժանի է Մայր
ԼԻՄՆ Տես ԼԻՄ : եկեղեցին ՝ Ս . Ֆրանչիսկոս , ճոխ և պատուա-
ԼԻՄ ՍՏՈՐԻՆ • Տես ԿՈՎՍԱԿԱՆ : կան նկարներով և քանդակներով : Ունի վա-
ԼԻՄ ՎԵՐԻՆ • Տես ԿՈՎՍԱԿԱՆ : յելչաձեւ և լընդարձակ հրապարակներ և լայն
ԼԻՇԿ . Գիւղ Սիւնեաց Արեւիք գաւառի , փողոցներ ՝ որոնք մեծաւ մասամբ զարդա-
Մեղրաձորի մէջ , համանուն Լիշկ կամ Սա- րուած են բարձրաբերձ և գեղեցկաշէն քարա-
րի տերե վտակի եզերքը : Ունի 48 տուն հայ կերտ տներով և ապարաններով . քաղաքիս
բնակիչ : Գիւղս Ղափանցւոց պատմութեան մեծագոյն մասը քարայատակ է կոփածոյ ,
մէջ Լեշկին ( Տես ) կոչուած է : կարծր մեծամեծ քարերով : - Տարածութիւնն
ԼԻՍԱՆԿԱՆ • — Կիլիկիոյ վանքերու շարքի է ութ քառակուսի հազարամետր , բայց եր
մէջ կը յիշուի այս անուամբ վանք մը . դիր- թալով կ'ընդարձակուի : Շրջապատուած է
Br և սահմանքը անծանօթ : ութ մետրաչափ բարձրութեամբ պարսպով.
ԼԻՍԻԵՑ կամք ԼԻՍՑԱ . — Քաղաքաւան Աւս- այլ և այլ ուղղութեամբ կան ութ դռներ ՝
արիոյ . - Ստանիսլաւէն երկաթուղիով – 20 հինգը ցամաքային և երեքը ծովային . ծովին
վայրկեան եռու : Ժամանակաւ հոս կային կողմն են ամրոցները և դղեակները , յորս
60 տուն Հայեր, այժմ մնացեր են միայն 2000 զօրական կը բնակին : Ունի 80 հա-
20 տուն , զուրկ մայրերի լեզուէ : Ունին ե- զար բնակիչ , մեծաւ մասամբ իտալացի , կան
կեղեցի մը ՝ Տիրամօր հրաշագործ պատկե նաեւ 8 հազար Հրեայք , և բազմաթիւ Գաղ-
րով : ղիացիք , Գերմանացիք , Անգլիացիք , Հելուե-
ԼԻՎՈՌՆՈՅ կամք ԱԼԻԿՈՒՌՆԱ • Իտ . LIVOR- տիացիք , և այլն : Բնակիչք - ընդհանրապէս
-
NO . — Քաղաք Թոսքանայի ( Իտալիա ) . Մի- վաճառականութեան կը պարապին , բայց կան
ջերկրականի գլխաւոր նաւահանգիստներէն նաեւ արհեստաւորներ և զանազան գործա
III. րաններ : Ժողովրդեան մէկ մասն օտար եր-
մին. կառուցուած է Արնոյ գետոյն վրայ .
րեւելեան կողմէն կը բարձրանան բլրակներ և կիրներէ գաղթած լինելով , իրենց օտար կեր-
լեռներ , հիւսիսակողմէն կը տեսնուին հեռու պարանքը և այլազան տարազի նորօրինակ
էն Լուքքա և փիզա քաղաքներու լեռները , երեւոյթ մը կ'ըն ծայեն , մանա ւանդ ամառնե
իսկ արեւմտեան կողմը տարածուած է Լիդո ւ- րը , երբ բազ մաթիւ հիւր եր կու գան բաղա-
րեան ծովը : Քաղաքս Թոսքանա գաւառի - նեաց և հանքային ջուրերու համար , որ
գլխաւոր կեդրոնատեղի է առեւտրական գոր բժշկական մեծ համբաւ կը վայելեն :: -- փա-
ծոց համար : իտալիոյ վաճառականութեան ղաքս ԺԲ դարուն անպատսպար գիւղ մ'էր ,
www ջնակ մթեր մին լինե լէ սակա յն Փիզայի նաւահանգստին քանդուելէն
արգ անոցներէն
զատ , ազատ նաւահանգիստ լինելու առաւե- վերջ սկսաւ կարեւորութիւն ստանալ , մա-
լութիւնն ալ կը վայելէ , Գաղղիոյ IL Անգլիոյ - նաւանդ երբ 1421 ին Ֆիօրէնցայի հետ միա
հետ ունեցած վաճառականութեանր պատճա- ցաւ : Աղեքսանդր տի Մէտիչի ՝ դղեակը շի-
ռաւ , որ արտածելեաց հետ ՝ տարին 6 մի նեց և քաղաքը ամրացուց . փօզմ , առաջին ,
լիոն անգլիական լիրա կը հաշուի . փոխա- կամ ըստ այլոց ՝ ֆերտինանտ առաջին , Թոս-
դրութեան համար 10000 էն աւելի նաւ կը քանայի դուքսը , 1591 թուին հրովարտակով
գործածուի . ունի ներքին NL արտաքին նաՀ ազատ նաւահանգիստ հրատարակեց զայն ,
ւահանզիստներ , և աւելի մեծ նաւեր պա- և հրաւիրեց արեւելեան վաճառականները
րունակելու համար նոր նաւանհանգիստ մ'ալ գալ ի Լիվոռնոյ : Այս հրաւէրէն կ'երեւի , թէ
շինուած - է : Դուրս - ղրկուած վաճառքներէն Հայերն ալ յորդորուած ՝ եկած են քաղաքս ,
յիշենք պատուական ձէթն , գինի , բուստ , թէեւ այդ թուականէն առաջ ալ կը յիշուին
մարմար , ալապաստր , և այլն : Ընդունուած - Լիվոռնոյի մէջ Հայեր : 1582 թուին քաղա
 ԼԻՎՈՌՆՈՅ 103 ԼԻՎՈՌՆՈՑ

քիս մէջ հաստատուած հայ վաճառականնե - Հայազգի քահանաներն ի սկզբան քաղաքիս

րէն խօձա կիրակոս Միրման ՝ Պարսից Շա- մէջ առանձին եկեղեցի չունենալով , ստի-
Հին կողմէն Թոսքանայի մէջ հիւպատոսա- պուած էին Լատինաց - եկեղեցիներուն մէջ
կան պաշտօն կը վարէ եղեր, որով կը հե- հոգեւոր պաշտօնները կատարել , ունենալով
տեւի, թէ վեշտասաներորդ դարու կէսէն վերջ նաեւ իրենց օզնական տիրացուներ : Հայ
Լիվոռնոյի մէջ կար Հայկական գաղթակա ննջեցեալները կը թաղուէին լատինաց եկե
նութիւն : Նոյն ժամանակները , արդէն վե ղեցիները , ուր կային ոչ սակաւ հայագիր
նետիկ Հաստատուած - Ջուղայեցի հայ վա- արձանագրութիւններ, բայց այս տապանա-
ճառականներ ՝ սկսան յաճախել և երթեւեկել դիրք , յետոյ վերուցած են և միայն Ֆրան
քաղաքիս նաւահանգիստը : Ֆերտինանտի չիսկեան կրօնաւորներու Տիրամօր եկեղեց-
հրովարտակի յորդորմամբ Լիվոռնոյ - դիմող - ւոյն և վանքի գաւթին մէջ դեռ եւս կը պա -
Հայերն ՝ գլխաւորարար Նոր Ջուղայէն էին և հուին այաղիր եօթն տապանաքարինք :
մասամբ մ'ալ վանէն , կեսարիայէն , Զմիւռ- - 1646 ին կը յիշուին քաղաքիս Հայոց տա-
նիայէն , և այլն : Հայերն եղան առաջին սուերկու երեւելիները , որոնք նոյն տարին
մըտցնողներն արեւելեան վաճառներ ի Թոս- րաւիրուեցան Լուքքա քաղաքը - Հայկազն
քանա : Նոյնպէս յիշելու արժանի է որ բուստ Ս ․ Դաւթի նշխարաց փոխադրութեան հա
-
գործելու արուեստն նախ Հայերն ա մտուցին մար : – Տեղւոյս Հայերը չդանդաղեցան իրենց
Լիվոռնոյ , և Հայերէն սորվելով Հրեայք , այ- յատուկ եկեղեցի շինելու , սակայն - այս էի-
սօր անոնց յաջորդն եղած են հոն : Հայե- րենց գովելի ձեռնարկն շատ դժուարութեամբ
րու բերած վաճառքներն էին կտաւ և մե-- կրցան կատարել : 1663 ին մեծատունն Ապ-
տաքսեղէն Պարսկաստանէն և Հնդկաստանէն, րօ Չէլէպի դիմեց Ֆիորէնցայի քահանայա-
նաեւ որդան կարմիր , համեմներ , մարգարիտ , պետական նուիրակին , եկեղեցւոյ շինութեան
ակունք , և այլն : — Քաղաքիս մէջ հաստա- արտօնութիւնն առնելու համար , սակայն յա-
տուող Հայերէն ոմանք արեւելեան տարազ ջող ելք չունեցաւ : 1689 ին Հայերը ժողով
կը գործածէին , խոյր կամ փաթոյթ գլուխ ընելով երեսուն և չորս հոգի , յօրինած են
նին, կապայ , բաճկոն , վերարկու և ոտքեր- գրութիւն մը Ա Դաշնագիր անուամբ. այդ
նին մուճակ , իսկ ոմանք ալ եւրոպական ժողովքով իրր ազգին պատգամաւոր ընտրե
տարազ : Մեծ մասամբ վաճառականներ էին ցաւ Ապրօ Գէորգ Չէլէպին , որուն լիովին
և մէջերնին կային նաեւ ոչ սակաւ աղնուա- - իշխանութիւն տրուեցաւ , բարերարաց ողոր-
տոհմ մարդիկ : Հայերն իրենց զգաստ վար- - մութիւնները հաւաքելու , Ֆրանչիսկեանց
քով և աչալրջութեամբն կը զանազանուէին վանքի վերարերեալ պարտէզը գնելու յանուն
քաղաքին միւս բնակիչներէն և իրենց ազ- ազգին, և յորքար Ժամանակին սկսելու ե
զային սովորութիւնները պահելու նախան- - կեղեցւոյն հիմնարկութիւնը : Ապրօ - Գէորգ
ձախնդիր էին : ԱՀայերու ճոխ և առատաձեռն Չէլէպին 1692 ին գնեց Ֆրանչիսկեանց պար-
բնաւորութիւնը առիթ տուած էր Լիվոռնոյի տէզը , վճարելով 5459 փեցցա Թոսքանայի
բնակիչներուն զիրենք ճոխ անուամբ յորջոր դրամ , որ կը համապատասխանէ - 26,712
ջել : Մանաւանդ որ Հայերը երկիւղած մար- ֆրանկի : 1697 տարւոյ մարտ 18 ին Հայե
դիկ լինելով, կը յաճախէին Լատինաց եկե րը դարձեալ Ժողով մ որրին ևև երկրորդ դաշ-
ղեցիները , թողլով հոն իրենց առատ ողոր- նագիր մը յօրինելով , վաւերացուցին զայն ,
մութիւնները : Տեղւոյս այ գաղթականու- - Ժողովոյն ներկայ քսան և եօթն անձանց
թեան թիւն որոշ չգիտենք , բայց F արած ստորադրութեամբ : Այս դաշնագրոյն իմաստն
ման Հաւատոյ դիւանէն կը տեղեկանանք ՝ որ բովանդակուած է հետեւեալ տողերու մէջ .
նոյն ժամանակներ եղած են մինչեւ 200 Հայ վաճառականք - Աստուծոյ օզնականու
այր , հաշուելով ի միասին նաեւ առժամա թեամբ Լիվոռնոյի մէջ ազգային եկեղեցի
նակեայ բնակողները և պանղուխտները. 1600 կանգնելու համար , իբրեւ վերակացու -ընտ-
թուին Հայերու - վաճառատեղիները և սե րած են խօճա: Ճիլարխան Մարգարեանը ,
նեակները կը հաշուին եղեր մինչեւ 120 . յիշեալին յանձնելու համար թէ ի Լիվոռ-
 ԼԻՎՈՌՆՈՅ 104 ԼԻՎՈՌՆՈՅ

նոյ բնակող և թէ հոն երթեւեկող ամէն հայ - կանները խոստմնադրուժ լինելով ՝ վճարած
վաճառականներու ողորմութիւնները : Կը սահ- չեն տուրքերը . Մաթուաի ազգականները
մանեն որ իւրաքանչիւր աստիճանի տէր մար- - Պարսկաստանէն գալով գատ բացել և
ղիկ թէ արեւելքէն և թէ արեւմուտքէն ի տական վճռով զրուեր են եկեղեցւոյն - կա-
րենց ընդունած կամ առաքած վաճառքներու լուածները , զորս Մաթուս շիներ էր եկե
տեսակին համեմատ , ազգային բաժ կամք : ղեցիէն առաջ ՝ անոր գոյավթին ըաա ամե .
տուրք վճարեն , եկեղեցւոյ շինութեան հա- նայնի ապահովելու համար : Այս կալուած-
մար : Այս որոշողութիւնները ներկայացնելով ները տուներէ և խանութներէ կը բազկա
Աւագ դքսին , խնդրեցին որ հաստատէ և նա նան եկեղեցւոյն շուրջը , և բարեպաշանե
մեծ յօժարութեամբ վաւերացուց այս դաշ- րու նութներով վերստին գնուեր եկեզեցւոյն
նագիրը : Հայոց գործերը սկսան ան բանի դարձեր են : 1714 թուին աւարտելով ե
մէջ յաջող երթալ և միայն եկեղեցւոյն շի- կեղեցւոյն շինութիւնը , օծուեր է իրօզինի
նութեան համար հարկաւոր էր Հռովմայ հրա- լատին արքեպիսկոպոսէն, յանուն Ս . Գրի-
սքանը . այս պաաճառաւ ընտրուեցաւ պարոն գր Լարչի . L այլ արարողութիւնք ,

Աստուածատուր Օղլանքեշիշը , որ և Աղա տէ ինչոլէս Ժամասացութիւն և այլն , կատարեր

Մաթուս կը կոչուէր , որպէս զի ուղեւորի են հայերէն լեզուով : Եկեղեցին ունեցեր է
Հռոմ և պատշաճ հրամանն ընդունի : Աղա նշանաւոր ճարտարապետներ , արուն յասա-
աէ Մաթուսն հարուստ և համբաւաւոր մէկն կադիծն գծագրած էր Քոզմօ Գ թագաժա
էր , որ ժամանակակից թէ մեծամեծ եկե ռանդ որդին : Արտաքուստ ծածկուած է մար-
ղեցականներու և թէ իշխաններու հետ յարա-- մարներով և զեղեցկագոյն քանգակներով :
բերութիւն ունէր , ինչպէս յայանի են իր նա- Ունի սիւնազարդ գաւիթ բարձրաշէն կամար-
մակներէն : վերջապէս յետ երկար աշխա- ներով, սիւները իրարու հետ կապուած եր-
տանաց, զանազան պայմաններով եկեզեցւոյ - կաթէ ցանգով , որուն նմանը ունէին նախ
շինութեան հրամանն ելաւ 1701 ին մարտ - նիք ապաշխարողաց համար : Եկեզեցւոյն ճա-
Տին : Նոյն տարւոյ ապրիլ 23 ին փառաւոր կար, կլորակ շրջանակի մէջ , կիսաբոլոր
Հանդիսով եղաւ հինարկութիւնն և օծումը , կամարի վրայ զետեղուած է Ս ․ Գրիոր Լու
Լսոյ Աթոռոյն հրաժարեալ Տէր Ազարիա կար- սաւորչի արձանը . նոյն ճակատին վրայ են
կառեցի կաթողիկոսի ձեռամբ , զոր հրաւի- նաեւ Հաւատոյ ու Յուսոյ խորհրդաւոր ար
րած էին քաղաքիս ազգայինք , որպէս զի ձանները : Եկեզեցւոյն ներոն եւս փառաւոր
Հայոց արարողութեան Համեմատ օծէ հի- - է , երկու կողմի պատերը ծածկուած են մե-
ման քարերը : Հայերն Ժողով գումարելով ծամեծ իզաներկ պատկերներով , որոնք կր
Աղա աէ Մաթումն շաատեւ Ազգապետ ը ներկայացնեն Հայաստանեայց եկեղեցւոյ
րին և եկեղեցւոյն շինութեան վերակացու : սուրբ հայրապեաները և Հայոց գարձն ի
Սա տեսնելով որ ազգային տուրքերէ գոյա- Քրիսաոնէութիւն Ս . Թազէոս առաքելոյն քա-
ցած քիչ դրամով - անկարելի է եկեղեցւոյն թոզութեամբ : Եկեզեցիս խաչաձեւ է , ունի
շինութիւնն աւարտել , ինքն առաջարկեր է , բարձրաշէն գմբէթ չորս կամարներու
վրայ
շէնքը ուարտել իր անձնական դրամով և յեցած : խորաններն ի սկզբան պարզ և յե-
ապա պահանջքն առնուլ տուրքերին : Այսպի- տոյ հետզհետէ զեղեցկապէս նորոգ շինուե
սով գործը առաջ կը տանի և կ'աւարտէ շի- ցան : Աջ թեւի խորանն 1718 թուին շինուե .
նութիւնը , զոր ներկայէն աւելի փառաւոր ցաւ խօճա Պազտասար Յովակիմեանէն և
զարդարուն շինելու առաջադրած է եղել Ա- նուիրեցաւ Ս . Գրիգոր Լուսաւորչի . իսկ ձախ
ղա տէ Մաթուոն , բայց իր մէկ վրացի ան- թեւին շինուեցաւ 1756 ին խօճա Բարթողի
հաւատարիմք գործակատարն , զոր պաշաօնա- • մէոս Պետտսեանէ և նուիրեցաւ ի պատիւ
զուրկ ըրեր է խարդախութեանը համար , օր փոխման Ս ․ կուսի : - Այս կրկին խորանները
մը զինքը սպաննելով՝ յատակադիծն կամ շինուեցան կորնթական ճարտարապետու
ծրաղիրն ալ ի դերեւ հաներ է : Աղա աէ - թեամբ : Աւագ խորանն Հռովմայեցի մե-
Մաթուսի մահէն վերջ , միւս հայ վաճառա- ծամեծ եկեղեցիներու խորաններու նմանու
 ԼԻՎՈՌՆՈՑ 105 ԼԻՎՈՌՆՈՅ

թիւն ունի , որ նախ շինուած է 1778 ին 1701 թուին Գործիք չարչարանաց . 1702
տաճարաձեւ , յետոյ 1844 ին վերաշինուած թուին Պարզատումար Հռովմէական . և այլն :
կամ նորոգուած է : Նուիրուած է Ս . Խաչե- Յովհաննէս վարդապետէն վերջ իրրեւ նշա-
լութեան : Առջեւը , ազգային արարողութեան նաւոր տպագրող քաղաքս - եկած է Ոսկան
համեմատ , րեմք ունի և կողմնակի դասն իջ- վարդապետը , որուն տպարանը հաստատուեր
նալու համար աստիճաններ : Դասը ատեա- է 1669 ին , Ս . Սարգիս զօրավարի անուամբ :
նէն բաժնուած է մարմարեայ -վանդակով և Հայոց եկեղեցւոյն թէ շինութենէն առաջ
միջավայրն կայ պղնձեայ դուռ մը կրկին և թէ վերջը Լիվոռնոյ եկող բազմաթիւ քա-
փեղկերով , վրան Աղա տէ Մաթուսի կնիքն հանաներէն զատ , եկած են նաեւ ոչ սակաւ
դրոշմուած : Նոյն դրան առջեւն է Մաթուսի հայ եպիսկոպոսներ , արքեպիսկոպոսներ և
տապանն՝ հայ և լատին արձանազրութիւն- քանի մը կաթուղիկոսներ : Երջանկայիշատակ
ներով : Եկեղեցւոյս մէջ այլ ևև այլ տեղեր Մխիթար Աբբահայրն եւս 1718 տարւոյն
կան զանազան տապաններ՝ հանդերձ ար--
մայիսի 16 ին , Հռովմէն վենետիկ դառնալու
ձանագրութիւններով : Եկեղեցւոյ , աւանդա- - ժամանակ , հանդիպած է քաղաքս տասը
տան և թէ գաւթի յատակները առ Հասա օր կեցած : Աւելորդ կը համարինք աստ մի
րակ մարմարապատ են : Աջակողմեան դռնէն առ մի յիշել Հայոց Լիվոռնոյի մէջ ունեցած
կը մացուի փոքրիկ մատուռ մը , ուր առան - ազգապետներու և առաջնորդներու անուննե
ձին խորանի վրայ կայ Ս. Աստուածածնի րը , ինչպԼս նաեւ գժտութիւնք , դատեր և
հրաշագործ պատկերն , որ կը կոչուի Տի- այլն , որոնց մասին մանրամասն տեղեկու
շրամայր շնորհաց : Աւանդատունը ձախակողմն թիւններ կրնան գտնալ փափակողք , Մես-
է , ուր կան կրկին սենեակներ , մին ՝ զան րոպ վ . Ուղուրլեանի , քաղաքիս Հայոց գաղ-
գակատունն , ուր կը տեսնուի որմի մօտ Ա- թականութեան վրայ զրած 326 էջէ բաղ-
դա տէ Մաթուսի յիշատակարան -լատինա - կացած գրքէն , տպուած 1891 ին , վենետկոյ
գիր արձանագրութիւնն . իսկ միւս սենեակն Մխիթարեանց տպարանը : Այդ դրքէն մենք
է դիւանատուն ՝ ուր կը պահուին ձեռագիր- քաղեցինք վերոյիշեալ տեղեկութեանց մեծա-
ներ և եկեղեցւոյն վաւերական գրոց պատ- գոյն մասն : Այժմ Լիվոռնոյի հայ հասարա-
ճէնները : Գեղեցկաշէն զանգակատունն ունի - կութիւնն կը կազմեն հազիւ 20 այր , որոնց
չորս այլ և այլ մեծութեամբ զանգակներ. թէ
11 ը ՝ Ադամեան ընտանիքն է , հինգ ՝ Միր-
զանգակատունն և թէ եկեղեցւոյս գմբէթն մանեանց և մնացեալք արտաքուստ . իսկ ի-
Լիվոռնոյի զարդ են , և գեղեցկութեան կող- գական սեռն եւս նոյնքան : Լիվոռնոյի Հայոց
մանէ Հայոց գրէթի նմանը չկայ քաղաքիս ծաղկեալ վիճակն տեւած է մինչեւ իննեւ-
մէջ : տասներորդ դարուն սկիզբը, որովհետեւ մին-
Լիվոռնոյի հայ գաղթականութիւնն ոչ չեւ նոյն միջոցը ազգէն պակաս չէին րազ–
միայն նշանաւոր եղած է ճոխ վաճառական - մաթիւ ճոխ վաճառականներ, այնուհետեւ
ներով , այլ և տպագրական արտադրութիւն միշտ անկման վիճակի դիմած են : Հայոց ա-
ներով , Վենետկէէ և Ամսթերտամէն վերջը ռաջնորդարանն ունի եօթն սենեակ . ուր կայ
դասուելով : Առաջին անգամ հոս 1642ին նաեւ գրատուն մը 1000 հատոր հայերԼն ,
տպուած է փոքրադիր Սաղմոս , Ջուղայեցի - լատիներէն և իտալերէն տպագիր զրքերով : Ե-
Յովհաննէս անուն վարդապետի արդեամբ , կեղեցւոյն պահարանին կից կրկին դիւաններ
և
որ միարան էր Ամենափրկիչ վանաց և տր- կան, մին ժողովրդապետական՝ ուր պատա-
պագրական արուեստի հմտագոյն . 1670 ին րագաց , մկրտութեան , պսակի և ննջեցելոց
տպուեր է Պարտէզ և Քրիստոնէական : 1691 և ազգահամարի աումարները ամփոփուած են .

թուին Քերականութիւն Խաչատրոյ . 1692 ին - իսկ միւսին մէջ կը պահուին եկեղեցւոյ պատ-
Շարական . 1696 ին Թովմաս եպիսկոպոսը մութեան և մատակարարութեան վերաբերեալ
տպել տուեր է Պատմութիւն Փոնցիանոսի . ձեռսզիրներ և հաշուետումարը , ինչպէս նաեւ
1698 թուին Բառգիրք Երեմիայի . Աշխար- քանի մը աննշան ձեռագիր մատեաններ :
հագրութիւն խորենացւոյ և Աղուեսագիրք . - Լիվոռնոյի հայ գաղթականութեան մնացորդ
Բնաշխ • Բառարան Բ . 14
 ԼԻՏՐ 106 ԼՃԷ

է Պ . Ադամի ՝ այսինքն Ադամեան ծերունին , սովորութիւններով և թէ լեզուով կր տար

― Զան
որ երբեն Թոոքանայի դքսին ելեւմտական րերին Լորաձորի միւս գիւղերէն :
նախարարն և արտաքին աշխարհավարն ե- զեզուրի գաաս, Ա . 67 :
ղած է , և յետոյ Փիզայի րեժիի անօրէն. ԼՃԱՆ • Սակաւաբնակ գիւղ Մոկաց .
երկու չափահաս որդի ունի . մին ՝ նշանաւոր ունի Ս ․ կարապետ - անուն եկեղեցի մը :
փաստարան , իսկ միւսն ՝ վաճառական . III. ԼՃԷ – կամ ԼԸՃԷ . —- Աւան Տիգրանակերտի
սոնք ալ զաւակներ ունին : Այս Ադամեան հիւսիսային կողմը , 12 ժամու ճանապարհ
ընտանիքը սկսած է նախանձախնդիր ըլլալ հեռու , կեդրոն Համանուն գաւառակի : Հին
հայկական լեզուն և պատմութիւնը ուսանելու գիւղ մը չէ , հազիւ 3–4 դարու շինութիւն :
համար : Նշանաւոր եղած է ժամանակաւ նաեւ իր հին տեղն է վարը , ընդարձակ դաշտա-
Գերաքի կամ Միհրան ընտանիքն , որ մեծ վայրի մը մէջ գտնուած Հանգոյ կոչուած ար
:
համառ ունեցեր է : Այժմ մնացած են քանի երակները , Սրբասուց անուն , համբաւաւոր
մը եղբարք , որոնք ներկավաճառութեամբ և վանքի մօտ : Լրճէ ամփիթատրոնի ձեւով կը
բուստագործութեամբ կ'ապրին խոնարհ դրից կենաց Շիսօ լերան մէկ կողին վրայ , հիա-
մէջ : - Ասոնց նախահարք Պարսից շահերու - նալի և սիրուն տեսարանով : փողոցները ան
սեղանաւորութին ըրեր են , և Իտալիա գաղ- կանոն են , մանաւանդ վերի թաղերունը :
թելէն վերջն ալ երկար ատեն մեծատուն Շէնքերը գրեթէ բոլորն ալ անճաշակ և Հին
վիճակ մը պահեր են . փառաւոր ամարանոց - Ունի առատ ջուր երկու աղբիւրով , երկուքն
մ'ունին եղեր , որ ցարդ Վիլլա Միհրման ալ իրարու մօտ , Չար— Չըրըք Չորա
անունով կը կոչուի , բայց իրենցը չէ : րիր և Հասեն - Պեյին , որոնք կը բղխեն Ա-
ԼԻՏՐ . — Արցախի Կիւլստան գաւառի մէջ , տի Արիրի Ռեհան ակէն , որ նշանաւոր է
Ներքին Շէն գիւղի իրեք մանկունք կոչուած իր ճերմակ մեծ մարմարիոն քարերու տակէն
աւերակ վանքէն վար կայ այս անուամբ ին րղխող սառնորակ IL վճիտ ջրովը : կայ նաեւ
գիւղատեղի և հանգստարան : Պուշք փոքրիկ աղբիւրը , որ ժայռէ մը կը
ԼԻՒԱՍԻԱՆ • Գիւղ Պարսկաստանի Չար բղխէ և ջուրը ղեղ մերբրոտներու : Ունի
մահալ գաւառակի . 139 տուն հայ կայ , մօտ բաւական ջրարբի և բարեբեր սեւազոյն հող .
800 բնակչօք : Ունին եկեղեցի մը : կ'արտադրէ ցորեն , գարի , հաճար , վարսակ ,
ԼԻՒՊԳՈՎՆԱ • Տես ՍՈՒՉԱՒԱ : ոսպ , սիսեռն , ոլոռն , շուշմայ , բրինձ , նուշ ,
ԼԾԷՆ . Հին գիւղ Սիւնեաց Ծղուկ գա- ընկոյզ , տանձ , խնձոր , սերկեւիլ , ծիրան ,
ւառի , Լորաձորի մէջ Շնաթաղ և Որոտն գե - փշատ
փշատ , ընտիր խաղող , չամիչ վարունգ ,
տերու խառնուրդի մօտ : Առջեւը երկնցած է դդում , թուզ , թութ , սալոր , դեղձ , նուռն ,
Խիւթուզի լեռնաշղթան . աւելի հեռուն դէպի և այլն : () դն առողջարար, գեղեցիկ և զով-
արար է : Բնակիչները – 2000 տուն են
հիւսիս կը բարձրանայ իշղլու լեռը , իսկ
արեւմտեան կողքը կ'երկննայ Շիշթափա լեռ - 10000 բնակչօք . 200 տունը ՝ հայ , մնա
նաշղթան սինչեւ - Լուարանց գիւղը : Տները ցեալը քուրդ : Քիւրտերը կը բնակին հիւսի-
կիսագետնափոր են : Ունի հին եկեղեցի մը ՝ սային և արեւմտեան կողմերը . սրամիտ , հըս–
Ս . Ստեփանոս անուամբ : Գիւղիս արեւմտեան կայ , չարքաշ և հուժկու մարդիկ են ու ինք-
կողմը , Շիշթափա լերան լանջին կայ աւե . նակամ , բայց պատուոյ կողմանէ շատանախան
րակ մատուռ մը ՝ տեղացիներէն Անապատ - ձախնդիր : Ունին երկու մզկիթ , արտեր , այ-
կոչուած . փոքրիկ և հասարակ շէնք մ'է , գիներ և պարտէզներ . երկրագործութեամբ և
դրան խաչարձանի վրայ գրուած է թվ . ՉՂԶ ջորեպանութեամբ կ'ապրին : Հայերը կը բնա
( = 1347 ) : Լծէն գիւղը կը պատկանի Տա կին հարաւային կողմը , որոնց մեծ մասը
թեւի վանքին : Բնակիչները խոյեցիներ են , գաղթեր են Տիգրանակերտի , Բալուի և այլ
որոնց նախնիք ՝ 1828 ին գաղթեր են այստեղ , կողմերէ : Հուժկու , չարքաշ , ամէնքն ալ գոր
ընդամենը 32 տուն և 214 հոգի. կը պարա- ծի տէր , խիստ սրամիտ ու ժրաջան են, բայց
պին - երկրագործութեամբ , անասնապահու , դեռ անուս , հետեւաբար ինքնահաւան , նա
թեամբ և այգեգործութեամբ : Լծէնցիք թէ խանձոտ ու գինեմոլ . Կրօնասէր են և ունի
 ԼՄԲԱՅ ՓՈՐԱԿ 107 ԼՈՆՏՈՆ

Հազիւ 40–50 տարուան Ս . Աստուածածին - գրութեան մէջ կը յիշուի նաեւ Հայրենեաց

անուն եկեղեցի մը : Ունին նաեւ վարժարան թաղք անուն գիւղ մը՝ նուիրուած վանացս :
մը երկո սրահով , ուր կը յաճախեն 200 Մենաստանիս աւերակները և արձանազրու
աշակերտներ: Լրճէ քաղաքաւանի արուեստ թիւնները յատուկ քննութեան և ստոյգ ըն
ներն են կօշկակարութիւն , հիւսնութիւն , թերցման կը կարօտին : - Շիրակ , 164–
դարբնութիւն , պայտարութիւն , հացագործու 165 :
թիւն , ներկարարութիւն , ոստայնանկութիւն, ԼՄԲԵՐԴ . Տես ԼԵՒՈՆԲԵՐԴ :
և այլն : — Արբառոց՝ Հին և համբաւաւոր ―
ԼՈՈՈ . — Ինճիճեան ՝ կը յիշէ այս
վանքն կը գանուի Լրճէէն վար ընդարձակ նուամբ քրդաբնակ գիւղ մը Մշոյ դաշտի մէջ :
դաշտի մէջ . որ այԺ բոլորովին աւերակ և ԼՈՄԱՇԷՆ . —
— Հայանուն՝ բայց այժմ այլ-
ամայի վիճակի մէջ է : Աւերակներու մէջ տա- ազգաբնակ գիւղ Արդուինի :
կաւին կը նշմարուին Հայրապետներու գերեզ-
մաններ , և հայ արձանագրութեանց նացորդ-
ներ . մինչեւ 1895 թուականը, ամէն տարի
Մեծ Պահոց առաջին օրը Մկա կամ Մկնե
րու երկուշաբթին , շրջականերէն մեծ բազ-
մութեամբ վանքիս ուխտի և զուարճութեան
կու զային հայ գիւղացիք , բայց այն թուա-
կանէն յետոյ ուխտաւորներէ զուրկ մնացած է :
Բիւրակն , 1899 , 115–6 և 166–167 :
-
ԼՄԲԱՅ ՓՈՐԱԿ կամ ԼՈՒՄԲԱՅ ՓՈՐ . — Այս
անուամբ ձորակ կամ գաւառ կը յիշէ Թ .
Արծրունին , որուն մէջ կար Սևան անուն
անառիկ ամրոց մը : Նոյնը կը յիշէ նաեւ
Յովհ . կաթողիկոս, և կը թուի թէ կը գըտ-
նուէր վասպուրականի մէջ :
ԼՄԲԱՏ կամ ԼՄՊԱՏ - —
— Հին և այժմ ա-
մայի մենաստան Այրարատայ Շիրակ գաւա-
ռի արեւելեան մասի մէջ , Արդիկ գիւղի Հա-
րաւակողմը : կը տեսնուին տակաւին վանա-
կանաց բնակարաններու մնացորդները , և
կիսակործան եկեղեցին յանուն Ս ․ Ստեփա
նոսի , կոփածոյ քարերով շինուած , խաչաձեւ
և զմբէթաւոր : Մենաստանիս ոչ շինութեան
42 • Լմբատայ 1 ·. Ստեփանոս 8:
Ժամանակը յայտնի է և ոչ ալ ուրիշ կա
րեւոր դէպքերը : Եկեղեցին ունի ԺԲ և ԺԳ
դարերու վերաբերեալ արձանագրութիւններ : ԼՈՅԻԶՕՅԱՆ Գիւղ - Ռումանիոյ , Պոթու
Սեղանոյն ճակատը - արձանագրած է Մեծն շանի ՝ կէս ժամու ճանապարհ անկէ հեռու :
Զաքարիա սպասալար , որով Ցիցք անուն Գիւղիս հայ բնակիչներէն , այժք մէկ տուն
տեղը իր հողով ու ջրով և դաշտերով կը միայն կայ : Լոյիզոյա սեպհական է Մանու
նուիրէ վանացս : Գմբէթին ստորոտն ալ 1191 կեանց խաչերես աղայի :
թուականաւ արձանագրութիւն մը կայ , յորմէ ԼՈՅՍ ( Ս .. ) ԼԵԱՌՆ • ― Գուգարաց աշ-
կը տեղեկանանք , թէ ոն տէր Բարսեղ վանքս խարհի մէջ , Հաղբատայ վանքի մօտ կը գտնուի
դներ է անօրէններէն : կարեւոր են նաեւ այս անուամբ լեռ մը :
Անւոյ Գրիդոր արքեպիսկոպոսի արձանագրու ԼՈՆՏՈՆ կամ ԼՈՆՏՐԱ • Անզլ . LONDON.—

թիւնները , որուն տոհմին սեփհական ժառան. - Աշխարհահռչակ մայրաքաղաք Անգլիոյ , որուն

դրութիւն եղած է եղս . որուն մէկ արձանա- վրայ թէեւ քիչ մը խօսեցանք Անգղիա III
 ԼՈՆՏՈՆ
նուան ներքեւ , սակայն , քանի մը կարեւոր
տեղեկութիւններ ալ հարկ կը համքարինք հոս
յիշել : Քաղաքիս սակաւաթիւ Հայերը և կամք
իրենց նախնիք գաղթած են Կ.
Զմիւռնիայէն , կեսարիայէն , Տփղիսէն, Դավ-
րէժէն, Կալկաթայէն և Ճաւային. ոմանք վա
ճառականութեամբ և ոմանք արհեստով կ'րզ- - անգլիերէն , դարձեալ ընտիր մագաղաթի վը-
բաղին : Հայերը 1885 ին իրենց Ս . Յարու րայ և գեղեցիկ կազմուած , պարսկական ու
թիւն անուն մատրան տեղ ուզելով եկեղեցի
մը հիմնել , ի նպաստ այդ շինութեան պազար
1ՊՈԴԷՄ
*ԴՎՆՈՄՆԵ
43 • Լորի Ս . Գէորգ եկեղեցւոյն դուռը
մր բացին և րաւական յաջողեցան , սակայն
եկեղեցին չշինեցին : Հնդկաստանի Հայոց եւ
րեւելիներէն Պ . Մելիտոս , հարուստ , բա-
րեպաշտ և գիտուն հայն,, որ զործէ քաշուած
էր , մեծ հաճոյքով վերջին տարիներս , մատ-
րան մէջ երգչի պաշտօն կը կատարէր : 1889
թուին , երբ Պարսից շահը Լոնտոն այցելեց,
իրեն ներկայացան երկու հայկական պատ
գամաւորութիւնք , Լոնտոնի պարսկական դես - վերստ Հեռու : Արեւելեան կողմէն կը բարձ .
պան հայազգի իշխան Մելքոն խանի միջո.
ցաւ , և մէկ մէկ ուղերձ մատուցին : Առաջին
պատգամաւորութիւնը ՝ Լոնտոնի Հայոց , իսկ
108 ԼՈՐ
երկրորդն ՝ Անգղիոյ ընդհանուր Հայոց կող-
մանէ Մանչէսթըրի Հայերէն բաղկացած ,
ռաջնորդ ունենալով իրենց հոգեւոր հովիւը :
Պոլսէն , Առաջին ուղերձը անգլիերէն գրուած էր ըն
տիր մագաղաթի վրայ ոսկեգոյն , կանաչ և
սեւ գոյներով իսկ երկրորդն՝ հայերէն NL
անգլիական զինանշաններով զարդարուած :
Մեր ազգայինք այս ուղերձներով շնորհաւո-
րած են Շահին այցելութիւնն յԱնդղիա ՝
բարեմաղթելով անոր կենաց , և յիշա-
տակելով Պարսից և Հայոց ՝ իբրեւ հին
արիական ցեղէ սերնդոց մէջ գտնուած
կապը . ներբողած են զշահն ՝ իբրեւ
քաջալերիչ քաղաքակրթութեան ու ա .
ռաջադիմութեան, մասնաւորապէս յի-
շելով Պարսկաբնակ Հայոց վայելած
բարիքներն, վերջերս շնորհուած կանո
նագրութիւնը՝ վասն հաւասարութեան
և ազատութեան կրօնի երկրին մէջ
բնակող բոլոր հպատակներու , վարչա-
կան ու զինուորական բարձր պաշտօն
ներ Հայոց տալը և հայ վարժարաննե
րու նպաստելը , յոյս յայտնելով միան-
գամայն , թէ արհեստները և ճարտա
րութիւնք պիտի վերականզնին Պարո-
կաստանի մէջ և Հայերը աւելի բարե-
կեցիկ պիտի լինին : Այս ուղերձներուն
շահը պատասխանած է , թէ ինքն
պաշտպան է առհասարակ ամէն կրօնից
և դաւանութեանց և մանաւանդ Հայոց
կրօնին , և անոնց բարեկամն և պաշտ
պանն պիտի լինի միշտ :
ԼՈՌԻ . — Գիւղ -Բաբերդի ՝ 5 ժամու
ճանապարհ հեռու : Գիւղիս մօտ , խոտաւէտ
լերան մը գլուխը կայ Ս . Լոսաորիչ անուն
աւերակ և ամայի վանք մը :
ԼՈՍՈՒՁՈՐ կամ ՀՈՒՍՁՈՐ . Տես ԿՈՎՍԱԿԱՆ :
ԼՈՐ . Հայաբնակ զիւղ Սիւնեաց Ծղուկ
(Զանգեզուր ) գաւառի , Լորաձորի մէջ ,, գրե-
թէ կեդրոնը , համանուն գետակի ձախ կող-
մը և Տաթեւ գիւղի արեւմտեան կողմը, եօթը
րանայ Սըտներ լեռը , արեւելահարաւէն՝
Ջրակներ , արեւելահիւսիսէն ՝ Եղիակ , իսկ
արեւմտեան կողքը կ'երկննայ Խչաղրիր լեռ
 ԼՈՐ 109 ԼՈՐ

նաշղթան : Տուները ցրուած են այգիներու քր կորնդունի , և“ կը շինէ Լորի , խոտ գիւղի

մէջ . գիւղի կեդրոնը կը գտնուի Ս . Գեորգ և ուրիշ քանի մը եկեղեցիներ : Այս եկե
անուն եկեղեցին , որ երկու սիւներու վրայ ղեցիէն զատ գիւղիս արեւմտեան կողմը կը
բոլորող ռոմանական կամարներով և ձեղու. գտնուին Ս . Սարգիս , իսկ հիւսիսային կող-
նով բաւական մեծ շէնք մ է առանց դմրէ . մի ՝ Դոնապան կոչուած մատուռներու աւե
թի : Ունի գեղեցիկ զարդերով և նկարներով - րակները : Գիւղէս քառորդ վերստ հեռու դէպի
եզրափակուած դուռ մը , որուն վրայ , ՌՃԺԵ հիւոիս կայ Սպիտակ խաչ անունով խաչար
թուականաւ արձանագրութիւն կայ . շինողն է ձան մը , 2,5 մետր բարձրութեամբ և 178
Ագուլեցի մահտեսի Պետրոսի որդի օջա մետր լայնութեամբ . վրան կայ ՉԻ ( = 1271 )
Պօղոսը : Աւանդութիւնը կ'րոէ , թէ Շահ Ա- թուականաւ արձանագրութիւն : խաչարձանի

-ՄԻՆԱԿԵ
FOLLOWS
TUPNOS
ՋԱՆԱ
Լ ( 53

44 • Լոր գիւղի մօտ Սպիտակ Խաչ :

բասը յափշտակեր է վերոյիշեալ խոջա օ մօտ և շրջակայքը կան բաւական թուով

ղոսի կինը և տարեր է իր կանանոցը : Քանի գերեզմաններ , որոնցմէ ոմանք յիշատակա
մը տարի վերջը կինը շատ աղաչելով Շահ - րաններ ունին : Լորն դէպի արեւմտահարու
Արասին ՝ կ'ազատի և կր դառնայ ամուսնոյն կէս վերստ հեռու կը գտնուի Ծառո : Ս . Յով-
մօտ . սակայն ww չի ընդունիր , ըսելով թէ հաննես անուն ուխտատեղին , որ հասարակ

նա այժմ՝ մեղաւոր է հաւստափոխ լինելուն մատուռ մ'է , անսիւն և կամարակապ ձե

պատճառաւ : կինը կրկին կը դառնայ Շահ ղունով . հարաւային կողմը կայ նոյն մեծու
Արասին և անկէ մեծ գումար կ'ստանայ որ- թեամբ զաւիթ մը : Այս մատրան միակ դրան
պէս զի եկեղեցի շինէ մեղքէն փրկուելու վրայ կայ բոլորովին եղծուած անձանագրու-
համար : Այն ժամանակ խօջա Պօղոսը զին . թիւն մը , իսկ նոյն որմի մէջ ագուցուած
 ԼՈՐ 110 ԼՈՐ

խաչարձանի մի աերնթեռնլի - արձանագրու - կարմիր քարի ժայռ մը 74,5 մ . բարձրու

թեան մէջ կը նշմարուի Պ ( = 1351 ) թուա- թեամբ , որուն ստորոտը կը գտնուի Ս . Սարգս
կանը : — Բնակիչները բոլորն ալ հայ լուս սի խոռոչը : Այս ժայռէն բարձր կը գտնուի
սաւորչական են , մեծ մասամբ բնիկ , քանի Քրատակ ժայռը, որուն մէջ կան, բնական ևև
մր տուն ալ խոյեցի . 437 հոգի են , բաժ. արհեստական շատ քարայրներ . ասկէ քիչ
նուած 43 տան : Շատերը կը դիմեն յօտա- մը բարձր կը գտնուի նաեւ Որին քարաժայ-
րութիւն , մանաւանդ ի Բագու , ուր կան Լո- որ , որ առաջիններէն անհամեմատ բարձր
րեցի լաւ վաճառականներ , հաշուեպահներ, և մեծ է : Հոս կայ բնական քարայր մը , որ
գործակատարներ և արհեստաւորներ : Գիւղի 1278. երկայնութիւն , 4,26 մ. լայնութիւն
մէջ մնացողները կը պարապին երկրագործու և 6,35 մ . բարձրութիւն ունի : Ժայռիս ստո
թեամբ , անասնապահութեամբ , այզեզործու րոտը ՝ նեղ ձորակի մէջ կուտակուած են
թեամբ և մասամբ մեղուապահութեամբ : Այ- հանդիպակաց սարերէն թափուած հիւսերը ,
գիները և պարտէզները մեծ քանակութեամբ որ ամբողջ ամառը անհալ կը մնան : Որին
յառաջ կը բերեն , խնձոր , տանձ , բալ , և քարաժայռն ալ քիչ մր բարձր կը գտնուի
այլն , ինձորի ընտիր տեսակը կը կոչուի ուրիշ քարաժայռ մը արեւելքէ արեւմուտք
կրմրկենի - Վարելահողերի սակաւ են և տարածուած . վրան է Սացու ղալա կոչուած
հացաբոյս արտադրելու անընդունակ : Գիւ . ամրոցը : Ժայռի վրան կը տեսնուին պարըս-
ղացիք գարնան վերջերը լեռնաձորակի մէջ պի և տներու հետքեր . բերդը շատ դժուա
վրաններ կը կանգնեն և հոն կը կենան մին . րամատչելի է : -
—- Լորաձորի կլիման մեղմ
չեւ ամրան վերջը : Ժողովուրդը մտաւորա է . չեն հասնիր խաղող և թութ . իսկ ձմեռը
պէս բաւական յառաջացած է , թէեւ կանո- լեռներու արեւելահայեաց լանջերը ծածկուած
նաւոր ուսումնարան ունեցած չէ , սակայն ե կը մնան կարճ խոտով , այնպէս որ անա-
րիտասարդներէն : մասը գրագէտ է: սունները ամբողջ ձմեռը կ'արածեն : Ձորիս
Զանգեզուրի գաար , Ա . 61–63 : մէջ , Շնաթաղ գիւղի մօտ տեսնուած է պը-
ԼՈՐԱՁՈՐ . -- Ձորս կը զտնուի Սինեաց ղնձի հանք , որ բոլորովին անմշակ թող-
Ծղուկ դաւառի մէջ , Տաթեւէն դէպի արեւ . ուած է : Ամբողջ ձորահովիտը ծածկուած է
մուտք . երկնցած է հիւսիսէն հարաւ և կը պտղատու ծառերով . տուները անգամ ցրուած
կոչուի նաեւ Մեծ Ձոր կամ Ձորեր : Ձորիս են այզիներու մէջ : Հոս աւելի կ'աճին զա-
հիւսիսային կողմը Դարաբասի մօա ւա . նազան տեսակ կեռասենիներ՝ ինչպէս պի
կան լայն է և դէպի հարաւ երթալով կը տակենի , աղրկենի և ժես . ինձորենիներու
նեղնայ : Մէջէն կը հոսի գետ մը , որ կը տեսակներն են կարմրկենի , թիֆլիզենի , տրփա
կոչուի Շաթաղի գետ կամ Հաջենու չայ ՝ կենի, նախիչեանի, սըկենի . տանձենի ,
բաղկացած երեք վտակներէ : վտակներէն ներու տեսակներն են թթուատան , մեղրա-
աջինը կը կոչուի Տատու , Համանուն աւերա - տանձ , փշփշոտ տանձ , ձմերնատանձ , աի-
կի անունով , երկրորդը ՝ Հաջենու չայ և երրոր- րենի և դզըլ արմուտ : Լորաձորի բազմաթիւ
դը ՝ Աշբաշ : Այս երեք վտակները կը միանան գեղեցիկ արօաատեղիներու շնորհիւ կը պաշ
Շնաթաղ գիւղի մօտ , և յետոյ Լոր գիւղի մօտ հուին բաւական մեծ քանակութեամբ ձիեր ,
կ'ընդունի Մուրո: ց - առուակը և Գետաթաղ ջորիներ, կովեր, ոչխարներ և այծեր. վայրի
գիւղի մօտ Սալդուկ - առուակը : Լորաձորի - կենդանիներէն կան նապաստակ և աղուէս .
հարաւային կողմը սաստիկ լեռնոտ է . որոնցմէ այգիները լի են թռչուններով , բազմաթիւ են
յիշենք Ալմերան ( 11030 ) , Արքազ ( 11188 ) , մանաւանդ աղաւնիները : Լորաձորի նշանաւոր
Ղարա – ղայա , Ղամրիլ , և այլն : Լեռներէ զատ գիւղերն են՝ Շնաթաղ , Լոր , Գետաթաղ , Դա-
ձորոյս հարաւային կողմը կան նաեւ - շատ րաբաս , Շամբ և Լծէն : Ասոնց բնակիչներու
Ժայռեր , որոնց մէջ կան բնական և արհես . մէկ մասը բնիկներ են , իսկ մնացածը Պարո-
տական այրեր : - Այսպէս՝ Տանտու - ձորակի կաստանի գաղթականներ : Այս բոլոր գիւ-
մէջ , որ Լորաձորի շարունակութիւնն է , Շնա դերու սովորութիւնները , բաց ի Լծէնէն , գրե
թաղէն կէս ժամ հեռու կը գտնուի ահագին թէ միեւնոյն են և միայն լեզուներու մէջ
 ԼՈՐՈՒՏ
-
քիչ մը տարբերութիւն կայ : Զանգեզուրի
quran , U. 57-60 :
- Տես
ԼՈՐՈՒՏ . —
ԼՕՌՈՒՏ :
ԼՈՐՏՈՒՆՁՈՐ . — Գիւղ Տուրուբերանի ոյթ
գաւառի . 5 տուն հայ կայ :
ԼՈՒԱՐ 11
— Գիւղ Մոկաց Սպարկերտ գաւա-
ռակի : Ունի 15 տուն հայ և Ս . Սարգիս
անուն եկեղեցի մը :
ԼՈՒԼԱՍԱԶ կամ ԻՆԳԻՋԱ- -
Գիւղ Ճա-
ռարերի : Ունի իրր 30 տուն բնակիչներ ,
որոնք կը պարապին երկրագործութեամբ :
Լուլասազ անոր համար կը կոչուի, որ ինչ-
պէս կ'ըսեն, հայ մելիքներու ժամանակ , հոս
կը պատրաստեն եղեր հրացանի խողովակ
ներ :
ԼՈՒԼԵՆՑ . — Սակաւաբնակ Հայոց գիւղ ,
Մոկաց աշխարհի մէջ . ունի Ս ․ Գորգ
նուն եկեղեցի մը :
- Հին ամ
ԼՈՒԼՈՒ կամ ԼՈՒԼՈՒԱՅ ԲԵՐԴ •
րոց -լեռնային Կիլիկիոյ մէջ , որ առաջին
անգամ ի պատմութեան կը յիշուի իններորդ
դարուն : Լամբրունէն առաջ այս բերդս նուա.
ճուած է մեր Լեւոն թագաւորէն : Լեւոն իր
ծերութեան ատեն ուրիշ բերդերու հետ սա
ալ փրկանք տուաւ իկոնիոնի սուլտանին :
ԼՈՒԿԱՆՍՔ . Ռ . IyraHCK . Քաղաք
Ռուսիոյ, Պեսարապիոյ մէջ : Բնակիչներն են
իբր 20000 ռուս , 3000 հրեայ և 300 հայ :
Ձորի մէջ րլլալով , օդը այնքան առողջարար չէ : - ղիս մօտ բլուրի մը վրայ կը տեսնուի Ս . Ք-
Քաղաքիս մէջ ու մօտերը հաստատուած մեծ
գործարաններու պատճառաւ , ծուխի հոտը
զզալի է : Ռուսները ունին երկու եկեղեցի ,
Հրեայք ՝ Ժողովարան մը , իսկ Հայերը զուրկ
են պատշաճաւոր աղօթատեղիէ , ինչպէս նաեւ
վարժարանէ : Ժողովրդեան հոգեւոր պիտոյից
համար Նոր–Նախիջեւանէ քահանայ կու գայ :
Տեղւոյս ազզայինք ՝ Հեգեւոր Հովիւ չունե
նալով և հետզհետէ պաղելով հայ եկեղեցիէ
և հայ լեզուէ , հայութենէ կը խորթանան :
Հայերու մէջ կան միլիոնատէրներ : կան նաեւ
քիչ թուով կաթուղիկէ Հայեր , որոնք հա
ցագործութեամբ կը պարապին :
ԼՈՒՆԳԱՅ .• — Գիւղ Ռումանիոյ , Պաքովի .
բնակչաց մէջ միայն մէկ տուն հայ կայ ::
ԼՈՒՊԼԻՆ.— Քաղաք Աւսարա – Հունգարիս ,
ուր տակաւին կը մնան Հայկական յիշատա-
կարանք , սակայն Հայոց հետքն բնաւ
111 ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԻ ( Ս . ) ԱՆԱՊԱՏ
տեսնուիր : Հայկական քարաշէն , սիւնազարդ
և փառաւոր եկեղեցին Լեհաց ձեռքն է , որուն
շատ կողմերը հայ በ լատին լեզուներով
խառն արձանագրութիւններ կը տեսնուին . բա-
կին մէջ ալ կան քանի մը հայ տապանա-
քարինք : Կ'ըսեն , թէ Տէրութիւնը գրաւած
է այս եկեղեցւոյն 1000 ի չափ մատեանները :
ԼՈՒՍԱԿՈՒՆՔ . Տես ՀԱԲԱՆԴ :
ԼՈՒՍԱՊՏՈՒՂ Ս • ՍԱՀԱԿ . — Փոքրիկ և ան
շուր մենաստանս կը գտնուի վասպուրա
կանի Ռշտունեաց գաւառի մէջ Գանձակ գիւ-
ղի հարաւակողմը , բարձր լերան մը կողին
վրայ : Այս Սահակը ՝ որուն անուամբ կը կո-
չուի վանքս , կարմրակայ վանքի միաբան
ներէն ճգնաւոր մէր , և իրեն աղօթատեղի
ընտրելով տեղս ՝ անշէն եղած միջոց , երբեմն
հոս աղօթելու կու գար , և որովհետեւ միա-
կանի էր, կը խնդրէր Տիրամօրէն որ իր միւս
աչքն ալ առնու , միայն թէ զինքը անգամ
մը տեսնէ . և սաստիկ փափաքանաց համե
մատ Տիրամայրը տեսնալով, խաւարած աչ-
քը կը լուսաւորի և լուսաւորը կը խաւարի .
և անկէ մինչեւ ցայժմ վանքս աչքացաւի ուխ-
տատեղի է :
ԼՈՒՍԱՏԱՌԻՉ . Տես ԼՈՒՍԱՒՈՐԻՉ :
ԼՈՒՍԱՒՈՐԻՉ կամ ԼՈՒՍԱՏԱՌԻՉ . — Գիւղ
Չարսանճագի ֆէրին գաւառակի . 24 տուն
Հայ կայ , Ս ․ Յակոբ անուն եկեղեցիով : Գիւ-
ռան Մանկունք անուամբ վանքի մը աւե-
թակը : Երկու տուն ալ մահմէտական կայ :
Հողագործ են :
ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԻ ՍԱՐ . — Արցախի Վարանդա
զաւառի մէջ , Սօս գիւղի մօտ կայ այս ա-
նուամբ լեռ մը , որուն կատարի վրայ կր
տեսնուին եկեղեցւոյ և տներու աւերակներ :
Նոյն դաւառի մէջ , Ծառեխի սարի շա
րունակութեան վրայ կայ հին և փոքր ուխ-
տական եկեղեցի մը՝ Ս . Լոսաորիչ անուամբ :
ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԻ ( Ս . ) ԱՆԱՊԱՏ . ― խրիմու
բազմաթիւ ազգային սրբավայրերու շարքին
մէջ կը յիշուի նաեւ անապատս , ուր Սիմէոն
անուն կրօնաւոր մը ՊԾԹ (= 1410) թուա-
կանին , զրեց Հարցմանց գիրք , որ այժմ կր
պահուի Էջմիածնի Մատենադարանին մէջ :
ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԻ ( Ս․ ) ԱՆԱՊԱՏ- -
— Այրարա-
չի տայ Արագածոտն գաւառի մէջ , Սաղմոսա
 ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԻ ( Ս ․) ՎԱՆՔ 112 ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԻ ( Ս ․ ) ՎԱՆՔ

վանքի վարի կողմը , ձորի մէջ Քասաղ գե - հիանալի վայր մ՚է , ուռենիներով և ընկու
տոյն եզերքը , հիմնուած է հին վանքս : վար- - զենիներով պաշարուած : Մալաթիացիք մեծ
դան աշխարհագիրը կը յիշէ անապատս ՝ սուրբ մասամբ ամառնային երեք ամիսները իբր
և հրեշտակաբնակ կոչելով : ԺԷ դարուն ասկէց - օդափոխութիւն - այս վանքի մէջ կ'անցընեն :
էր Յակոբ անուն միանակեաց մը , որ ակա- - 1899 ին վանքին մէջ որբանոց մը բացուե
նատես լինելով Շահաբաս Ա օրով եղած ցաւ , ուր կը պատսպարուին 3Օի չափ որ-
Պարսից և (Օսմանեանց պատերազմին , բոլոր րեր որոնց ամսական 15 ոսկի յատկացուած
դէպքերը պատմեց Զաքարիա սարկաւագին : - է : Վանքն ունի քանի մը արտօրայք , որոնք
Անապատս - Սաղմոսավանից մօտ լինելով , վարձու կը տրուին մասնաւորաց : վանքի
անոր մասն կրնայ համարուիլ : տաճարի զրան ճակատի վրայ գրուած է .
ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԻ ( Ս . ) ՎԱՆՔ . — կարնէն մէկ « Շ ինեցաւ դուռս Ս . Գրիգորի ձեռամբ Սի
ու կէս ժամ հեռու , Մատուրկայ կաք Մու . Ռովե եպիսկոպոսի ի թուին Հայոց ՊԿԸ .
տուրկայ անուն հայաբնակ գիւղի մօտը , այս մարտ Գ . յիշատակ ինձ և ծնողաց... » : —
պատճառաւ կ'ըսուի նաեւ Մատուրկայ վանք Մալաթիայէն դէպ ի վանք ճանապարհին վը
Ս . Լուսաորչայ : Շատ հին վանքերէ մին րայ կը գտնուի ին տԱրեսի կոչուած ձորը ,
է , որ ունի երեք եկեղեցիներ , առաջինը ուր այր մը կայ և մէջը աղբիւր . այրին վրայ
բաւական ընդարձակ է և շինուած յանուն եղած կամուրջը տեղացիք կ'անուանեն Մազե
Ս . Լուսաւրչի . երկրորդը փոքր մատուռ է կամուրջ : Քիչ մը վարը կ'երեւի նաեւ ուրիշ
յանուն Ս ․ Սարգսի , և երրորդը աւելի փոք- այր մը , որուն մէկ պատին վրայ քանդա
րիկ մատուռ մը , նուիրուծ ՝ խորվիրապի կուած է Ս . Լուսաւորչի պատկերը : Բ
նուան , նմանութեամբ Արտաշատի Խորվիրաց - զանդիոն , 1900 , թ . 1066 :
պլին : Այս երեք եկեղեցիներն ալ 5 տարի ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԻ ( Ս . ) ՎԱՆՔ . — կը գտնուի
առաջ նորոգուեցան , կարնեցի քանի մը բա- - Տիւրիկ քաղաքէն 2 : ժամ հեռու , կիրճե
րեպաշտ ազգայիններու նուիրատուութեամբ : - րով ու լեռներով բաժնուած նեղ տեղ մը ,
վանքս 40 հատի չափ միաբաններու և ուխ ցած բլրակի մը վրայ կառուցուած : կը կոր
տաւորներու յատուկ սենեակներ ունի , և 50 չուի նաեւ Կիւրղի Անապատ և խուոնավոր-
կտոր սեփհական արտօրայք՝ 500 արտա- շրայ վանք ՝ խուռնավուլ գիւղի մօտ լինելուն
վարի չաի : իր թեմերն են մօտակայ դաշ- պատճառաւ : վանքիս բլուրը թերակղզւոյ
տին մէջ գտնուած Մատուրկայ գիւղէն սկսեալ ձեւ ունի , երեք կողմէն հեղեղատներով , ան-
14 կամ 15 ուրիշ գիւղեր : Տարեկան ար- տառներով ու փոսերով պատեալ . խաղաղա
դիւնքը տասն հազար դահեկանի կը հասնի : սէր և աշխարհուրաց կրօնաւորներու յար
ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԻ ( Ս ․ ) ՎԱՆՔ . Մալաթիայէն մարագոյն տեղ մ'է , սակայն պակաս չեն
երկու Ժամու չափ հեռու ապառաժուտ բլու արջեր , գայլեր , և ասոնցմէ աւելի ՝ աւա-
րի մը վրայ շինուած է : Շինութեան թուա- զակներ : Զէնքով , շներով և հաց տալով կը
կանը յայտնի չէ , բայց Մալաթիացիք աւան- պահպանուի վանքը : Երբեն ունեցեր է բաւա
դութեամբ կ'ըսեն , թէ չորրորդ դարուն կա կան թուով կրօնաւորներ , ուր գաղափարուեր
ռուցուած է և Ժամանակակից Ս . Գրիգոր են շատ գրքեր. իսկ այժմ չունի ոչ միաբան ,
Լուսաւորչի : վանքիս անունը հռչակուած է , ոչ աղօթող և ոչ ժամասաց : Շէնքերը ան ան-
դիրքը բարձրահայեաց , տեսարանը հրապու շուք են , տաճարը խիստ փոքր , ցած և մթին .
րիչ և ակնապարար , օդը մաքուր և առողջ- - միայն առաջնորդարանը փառաւոր է , լուսա-
արար : Ներսր աղբիւր մը ունի պատուական ւոր և հովասուն, որ կը նայի գետակի մը
ջրով , որ յիշատակ է Ս ․ Երուսաղէմի նախ և կարգով տնկուած ծառերու վրայ , ուսկից
կին միաբաններէն Սահակ եպիսկոպոսի : Ու կ'երեւի նաեւ ուռնավուլայ ճանապարհը :
նի փոքրիկ եկեղեցի մը , առաջնորդարան , Թթենիներու և ուրիշ պտղաբեր - տունկերու
միաբանից և ուխտաւորներու համար 30 հա- դրախտ մ ունի : Եկամուտն է գեղերու պրտ
տի չափ պարզ և անշուք սենեակներ : Վան ղիները , արտերու բերքերը և ուխտաւորաց
քէն դուրս Գօղլուբ ըսուած առուակին շուրջը նուէրները : Ուխտի օրն է Ս . Գրիգոր Լու-
 ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԻ ( Ս ․ ) ՎԱՆՔ 113 ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԻ ( Ս . ) ՎԱՆՔ

սաւորչի նշխարաց գիւտի տօնին , ուր կը քանդակապատկեր մը ( թ . 45 ) : Ուխտաւոր-

-
լեցուին բազմաթիւ ուխտաւորներ ։ — Թուս ներու յատկացուած սենեակները - բաւական
Աղբար , Ա ․ 214-215 : կոկիկ IL գեղեցիկ են . օդն IL ջուրը առողջ-
―
ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԻ ( Ս . ) ՎԱՆՔ . Կամախի արար և պատուական , դիրքն աննման:: Հա-
(Բարձր Հայք ) մէջ , Աւազ վանքէն կամ Ս . րուստ է սեփհական հողերով , ունի շատ
Լուսաւորչայ անապատէն երեք ժամ Հեռու մշակելի արտօրայք , պարտէզ ու այգիներ :
դէպի արեւմտեան հիւսիս , Սեպուհ լերան Ունի նաեւ բաւական թուով հայերէն ձեռա
գրեթէ արդանդի մէջ շինուած : Ս . Գրիգոր զիրներ $: 1
— Վանքիս արեւելեան կողմը , քա
Լուսաւորչի մարմինն այս տեղ թաղուած ըլ- ռորդ ժամ Հեռու կը զենուի Անահտայ մե
լալուն, կը կոչուի նաեւ Հանգիստ - Լուսա- ենին տեղը , որ այժմ՝ աւերակ է և գիւղա-
որչաց վանք , ինչպէս նաեւ Մանեայ այր ցիներէն կը կոչուի Բնգոր կամ Քսմշքոր :
Սեպհոյ : իր ճգնութեան ժամանակ փոքրիկ
մատուռ մ՚է եղեր , Գառնիկ ճզնաւորի մաս
աւան.
հէն վերջ , տեսիլքով հայ ո ifi , ըստ աւ
դութեան , Զենոն անուն , վանքը ընդարձա
կած և շիրիմքը պայծառացուցած է : - վանքս
ունի սեփհական անտառ մը զրեթէ կէս ժա-
մու շրջապատով , և Հինգ կամ վեց գիւղեր ,
իբրեւ թեք: Այս վանքի մէջ եւս գրուած են
շատ գրքեր , մեծ մասամբ ԺԵ դարու վերա-
բերեալ ։ — Բիւզանդիոն , 1900 , թ . 1067 :
—
ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԻ ( Ս ․ ) ՎԱՆՔ . — Այս անուամբ
վանք մ'ալ կը կարծուի ըլլալ Շապին Գա
րահիսարի Թամզարայ գիւղի կարմրակ Ս ․
Նշան վանքի մօտերն , որ կը կոչուի նաեւ
կողոնց կամ կողուց վանք : Զանազան ձե-
ռագրաց յիշատակարաններու մէջ կը յիշուի
վանքս , ընդհանրապԼս ԺԵ դարու մէջ գրուած :
—
ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԻ ( Ս ․ ) ՎԱՆՔ . — Ձեռագիրնե
րու համեմատ Սեբաստիոյ մօտերն եւս եղած
է այս անուամբ վանք մը : Մենք կը կար-
45. Ս . Լուսաւորչի վանաց դրան վրայի
ծենք որ ըլլայ Սեբաստիա քաղաքի արեւ-
քանդակապատկերը •
մըտեան կողմը ի հնուց կառուցուած եկե
ղեցին . որ իբր երեք դար առաջ (Օսման փա-
շատ անուն բռնաւոր թուրք մը , բռնի յափըշ- — Բա-
ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԻ (Ս ․ ) ՎԱՆՔ ԳԼԽՈՆՑԻ .
տակելով մզկիթ դարձուց : բերդ քաղաքէն 5 ժամ հեռու , արեւմտեան
—
ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԻ ( Ս . ) ՎԱՆՔ . Կը գտնուի հիւսիսային կողմը ՝ Գլխոնց անուն գիւղի մօտ ,
Երզնկայէն (Բարձր Հայք ) չորս ժամ հեռու , ապառաժուտ լերան մը տափարակին վրայ
հարաւային արեւելեան կողմը , Մերձան կիր- շինուած է , և այժմ աւերակ և ամայի նա
ճի դիմացը ՝ Մէրճան գետին եզերքը : կա- ցած : Վանքիս բոլորտիքը կ'երեւին նաեւ հին
ռուցուած է Որմզդական դից մեհենի տեղւոյն եկեղեցւոյ և մատուռի մը փլիլած հիմերն
վրայ , որ կը կոչուի նաեւ Չարչարանաց NL մնացորդները :

վանք - Լոսաորչի - կամ Տատասկի վանք : ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԻ ( Ս . ) ՎԱՆՔ ԼՈՌԻԻ . — Բա-

Այս վանքը Երզնկայի վանքերուն ամենէն բերդէն եօթը ժամ հեռու արեւմտեան կող-
պատմականն և ընդարձակագոյնն է , ու պարըս- մը , Լոռի գիւղի մօտ , լերան մը գլուխը
պապատ : Տաճարը քարաշէն -է . դրան ճա- կառուցուած է : վանքին Հիմերէն միայն կէս
կատին վրայ կայ բաւական ճարտարարուեստ մարդաչափ որմերը մնացած են . այսու հան
Բնաշխ • Բառարան Բ . 15
 ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԻ ( Ս . ) ՎԱՆՔ 114 ԼՈՒՔՔԱ

դերձ դիւտ նշխարաց տօնին օրը , ամէն տա- հիւսիսային արեւմտեան կողմը , և ժամ հե
րի բարեպաշտ ուխտաւորներ կը դիմեն ի- ռու , բլուրի մը ստորոտը կը գտնուի Ս . Լու
րենց ուխտն NL աղօթքն ընելու և իրենց սաւորչի վանքը :
մոմը վառելու վանքի աւերակներու վրայ : ԼՈՒՐՋ ՎԱՆՔ . — Կը յիշէ վախուշտ Բող-
ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԻ ( Ս ․ ) ՎԱՆՔ ԼՈՒՍՀՈՆՔԻ . նոփորի մէջ :
Բաբերդէն վեց Ժամ հեռու Լուսհոնք գիւղի ԼՈՒՔՔԱ կամ ԼՈՒԿԿԱ . Ի . LUCCA . —
մօտ , արեւելեան լեռնադաշտի մը վրայ կա- Քաղաք Թոսքանայի (Իտալիա) , ունի 20400
ռուցուած է վանքս : վանքի մատակարարու բնակիչ : Քաղաքիս մէջ ալ գտնուած են եր
թիւնը աշխարհականներու ձեռքն է և հասոյթ- րեմն ն Հայեր , որոնց եկեղեցին , րստ վկայու
ները գիւղացիք կստանան : Ուխտի օրն է թեան ոմանց , կը կոչուէր Ս . Պօղոս ՝ 1319
գիւտ նշխարաց տօնին : թուականին : Այժմ հայկական յիշատակ մը
ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԻ ( Ս ․ ) ՎԱՆՔ ՀԱՅՐԱՊԵՏԻ : նացած չէ , և հռչակուած է Հայկազն Ս .
Երզնկայէն կէս ժամ հեռու , արեւմտեան Դաւթի յիշատակն քաղաքիս մէջ : Սրբոյս
կողմը, Հայրապետ անուն զիւղի մօտ : Հին համառօտ կենսազրութենէն կը տեղեկանանք ,
արկութիւնը չորրորդ դարուն և Ս ․ Գրիդոր որ ծնած է ի Հայաստան ԺԱ դարու մէջ ,
Լուսաւորչի ժամանակից է կ'ըսուի , մատուռ մեծատուն և ազնուական ծնողաց - զաւակ :
' ալ աւելցուած է 561 թուին , որ այժմ Սա իր բոլոր ստացուածքը աղքատներու
կիսաւեր է : Հայրապետի բնակիչներր որ 15– բաշխելով և ուխտաւորներու տարազ անզ
20 տուն հայ են , վանքն այժմ իրենց եկե-- նելով , հետիոտն այցելութեան գնաց Երու
ղեցի ըրած են : Աւանդութեամբ կ'ըսուի , թէ սաղէմ Քրիսաոսի Ս . Գերեզմանին և յետոյ
Ս ․ Գրիգոր Լուսաւորիչ այս վանքի մէջ էր : Հռովմ Ս . Պետրոս և Պօղոս Առաքելոց գե
երբ ներկայացուցին իրեն Նիկիոյ Ս . Ժողո- րեզմաններուն : Յետոյ երբ կ'երթար Սպա
վոյն Հանգանակը, որուն վրայ աւելցուց իսկ նիա յուխտ Ս . Յակոբայ Առաքելոյն , Հաս-
մեք փառատրեսցուքը : վանքն ունի այգի նելով քաղաքս , հիւանդացաւ և սրբութեամբ
մը , պարտէզ մը և ութսուն արտավարի չափ վախճանեցաւ 1050 տարւոյ յունիս - Յին :
ալ մշակելի հող : Սրբոյս գերեզմանէն բազմաթիւ հրաշքներ
ԼՈՒՍԻՆՔ . — Ի հնումն հայաբնակ գիւղ եղած են , և հանդիսով մարմինը փոխադրած
Տայոց Պարտիզացփոր գաւառի մէջ : են ] ․ Հրեշտակապետ եկեղեցին : 1646 ին
ԼՈՒՍԿԱՅ ՎԱՆՔ . Տես ԱՐԵՒԻՔ : աւելի փառաւոր շքեղութեամբ և թափօրով ,
—
ԼՈՒՍՀՈՆՔ , ԼՈՒՍՈՆՔ կամ ԼՍՈՆՔ . — Գիւղ սրբոյս անապական մարմինն զետեղուեցաւ
Բաբերդի , 6 ժամ հեռու , արեւելեան լեռ աւագ խորանին ներքեւ : Այս հանդիսին և
ներու ու բլուրներու մէջ , գեղեցիկ և օդա- թափօրին հրաւիրուեցան և ներկայ եղան
ւէտ լեռնադաշտի մը վրայ . 100 էն աւելի - Լիվոռնոյէն տասուերկու հայկազն մեծատուն .
Հայ տուն կայ , և միայն 3-4 տուն մակ- ներ , որոնք թափօրի ատեն իրենց ուսոց
մէտական : () սմանեան պալատական - ճար- - վրայ տարած են սուրբ մարմինը : Եկեղեց-
տարապետ Պալեան Ամիրայի նախնեաց հայր - ւոյն դիւանին մէջ կը պահուի հայագիր յի-
րենիքն է : Պալեան Ամիրայ Սուլթան Մահ- շատակարան մը , այդ տասուերկու մեծա-
մուտէ խնդրած և գիւղիս Հայերէն ոմանց - տուններու անուններով : Ուրիշ յիշատակարան
համար Ամպար — ուշաղը - անուամբ մշտնջե - մ'ալ կայ , որ Եւդոկիացի Այեքսանի առաջ-
“ թոշակ յատկացընել տուած
նաւոր գործ ու նորդութեամբ , ուրիշ չորս հայ վաճառական-
է , որ ցարդ կը շարունակուի : Ունին Ս ․ Աս- ներ , 1656 ին , Լիվոռնոյէն քաղաքս եկած
տոածածին անուամբ Հինաւուրց եկեղեցի մը են յուխտ Ս ·․ Դաւթի : Հայազգի այցելու-
.
և վարժարան ՝ Ս . Ղազարեան , Հին և Հա- - ներու մէջ կը յիշուի Սաֆար իշխանը , որ
րուստ ազգատոհմի մը անուամբ , որոնց սեփ Պարսից Շահին դեսպանն է եղեր, և եկած
հական կալուածներու մէկ մասը ցարդ կը - է քաղաքս 1610 ին . եկած է նաեւ Առաքել
տեսնուի այլազգիի մը ձեռքը , բայց մնա եպիսկոպոս Երեւանցի , 1669 թուին , և ու
ցած է Ղազար- Օղլի անունը : Գիւղիս րիշ շատեր : Լուքքայի մէջ կայ հին տան
 ԼՍԻՆ 115 ԼՓՆԱՑ ԵՐԿԻՐ

մը մէջ սենեակ մը և աղքատիկ խորան. մըտեան կողմերը գրեթէ կիսով չափ ան-
որմի վրայ եղած իտալական արձանագրու - պէտք ապառաժներ են , իսկ արեւելեան կող
թիւնը կը յայտնէ , թէ այդ սենեկի մէջ մերը շատ տեղեր կան պատուական վարե
վախճանած է Ս ․ Դաւիթ , ուստի ուխտա- - լահողեր , անտառներ , սքանչելի ամարանոց-
տեղի դարձած է և ամէն տարի տօնին օրը , ներ , ամուր բերդեր , օգտակար և հանքային
.յունիս 3 ին , կը յաճախեն այցելուներ : ջրեր ու ջերմուկներ : Ծովի արեւմտեան ա-
-
ԼՍԻՆ • Այրարատայ Ծաղկոտն գաւառի փերը , որոնք կը ձեւացընեն աշխարհիս դաշ-
մէջ , Շահապիվանի լերան վրայ , այս ա- տային մասերը, համարեա թէ ջրարրի են .
նուամբ տեղ մը կը յիշուի , որուն դիրքը բայց երբեմն ամառները ջրերը կը պակսին
կ'որոշէ Բուզանդ ՝ ըսելով . « իսկ զպատա և կը ցամքին շատ հեղեղատներ : Դաշտային
նեակն Գնէլ ՝ առնուին գնային մօտ ի Սիւնսն բերքերն են մետաքսի բոժօժ , բամբակ , որիզ ,
արքունի , և անդէն կառափէին ի սարակ լե- ցորեն , գարի , կորեկ , տանձ , խնձոր , խա-
րինն ՝ որում՝ տեղւոյն Լսին անուանեալ է , մօտ ղող , ձմերուկ , վարունկ , և այլն : կողմանցս
յորմածս արգելոցացն որսոյն երէոցն, ընդ- բնակիչները կը գործեն ընդհանրապէս գորգ ,
դէմ մուրտաստանին աղբերացն բազմոցաց կարպետ , խուրջ և շալ : կուրայ դաշտի մէկ
արքունի , յանդիման բանակետեղ բնին » : մասը ՝ Լփնաց անուամբ կը յիշուի ԺԳ դար
ԼՍԿԱՒ . Այս անուամբ վերին և վարին րու մէջ , եթէ ճիշդ է , Ուռպելեան Տարսայի
կրկին գիւղեր կան Տայոց Ոքաղէ ( Թոր- ճի այն արձանագրութիւնը , որուն մէջ , կ'ըսէ ,
թում ) գաւառի մէջ , որոնց բնակիչները այժմ թէ տիրած է « ի Բարկուշատայ մինչեւ ի դաշ-
այլազգիներ են : տըն Լինաց » : Ճղբաց և Լփնաց աշխարհներու
ԼՍՀԱՎԱՆՔ • Տես ԱՐԵՒԻՔ : մէջ կան մոտ 80000 բնակիչներ , որոնց
ԼՍՆԱՎԱՆՔ . Տես ԱՐԵՒԻՔ : նախնիքն հայադաւան - եղած են :
ԼՍՈՆՔ . Տես ԼՈՒՍՀՈՆՔ : Լփնաց ի մայրաքաղաքի աւերակները կը
ԼՍՈՐՔ . Տես ԱՂԱՀԷՃՔ : գտնուին Շամախու հիւսիսային կողմը և այժմ
ԼՓՆԱՑ ԵՐԿԻՐ . Այս աշխարհը -Հայոց : կը կոչուի Ղզ– Մեյդան , ուր կը բնակին
հետ վերաբերութիւն ունենալուն համար , աղանդաւոր Մալականներ : Ագաթանգեղոսէն
կարեւոր կը համարինք յիշել աստ : Լփնաց - վերջ , Զենոբ՝ կը յիշէ Ռէգէս կամ Ոէսպէս
ցեղը կր բնակէր և այժմ կը բնակի Դատ անուն -Լփնաց թագաւորը, որ սպաններ է
չի և Սուպայիդ գետերու , Կասբից ծովու և զՏիրան թագաւորը ՝ Ս . Յակոբայ Մծբնացւոյ
Կովկասեան մեծ լեռնաշղթայի գագաթնագծի հայրը: Լինիք ի սկզբան Աղուանից և Հայոց
հիւսիսահայեաց լանջերու միջավայրը: Լփնաց թագաւորներու հպատակ եղած կը թուին ,
ցեղը այժք կը կոչուի Լահին և ցարդ պա- որոնցմէ յետոյ ապստամբելով , կը միանան
հած է իր առանձին բարբառը : Ըստ հին Պարսից հետ և ձեռք կը բերեն խախուտ
աշխարհագրութեան կ'իյնայ Ծօդէից և Շըղ- և միայն անուանական թագաւորութիւն մը ՝ որ
ուաց մէջ : Ագաթանգեղոս ՝ թուելով մեր խոս- - շուտով կ'աներեւութանայ : Հինգերորդ դա
րով Ա թագաւորի նիզակակիցները , Լփնիք րու մէջ , Վարդանանց ժամանակ եւս Լինիք
եւս կը յիշէ . « Աղուանք , Լփնիք , Ճիղբք , թագաւոր ունէին , և Պարսից հետ ընդդէմ՝
կազբք , և այլ եւս որ ի սմին կողմանց » : Հայոց միացած էին , երբ քաջն Արշաւիր կամ
կաղանկատուացին ալ կ'ըսէ , Ս . Մեսրոպի սարական , սպաննեց անոնց թագաւորի վուրկ
համար , թէ աւետարանը կը քարոզէր մինչեւ անուն քաջ եղբայրը: Լփնիք շատ անգամ
« յաշխարհն Ուտիացւոց , և յԱղուանս և ի միարան և նիզակակից եղած են Աղուանից
Լփինս և ի կազբս .
» . և որովհետեւ Աղուա- և անոնց հետ ընդունած են քրիստոնէու
նից կաթողիկոսներու վերտառութիւնն էր թիւնը : Լփնաց ժողովուրդը մինչեւ Էրդ դար
« Աղուանից , Լփնաց և Չոլա » , այս ամե րու երրորդ քառորդը հաստատ մնացած է
նէն յայտնի է թէ աշխարհս Աղուանից սահ- քրիստոնէութեան մէջ, ինչպէս յայտնի է
մանակից էր : -- Լփնաց երկիրը ձեւացած է - կաղանկատուացիի գրածէն , որ կ'ըսէ իսրայէլ
լեռներէ և դաշտակներէ : - Լեռներու արեւ - եպիսկոպոսի և անոր ճանապարհորդակիցնե
 ԼՓՆԱՑ ԵՐԿԻՐ 116 ԼՕՌԻ

րու համար , թէ Հասանէին ի քաղաքն ԼՕՀԱԲԵՐԴ : Ջալալեան՝ կը յիշէ բերդս

Լփնաց , ուր ընդ առաջ ելեալ նմա ամենայն
քաղաքացիքն ՝ ընդունէին զնա խնդութեամբ
ըստ կարգի եպիսկոպոսաց , մանաւանդ զի
մերձեալ էր տէրունական տօնն Աստուա-
ծայայտնութեան , և մտանելով ի ն քաղաքն
երեկօթս արարեալ ՝ անդէն կատարէին (ըզ-
տօնն ) » : — Լփնաց աշխարհի մէջ կան գըլ-
խաւորաբար երկու բերդեր , մին՝ կը գըտ-
Արցախու Ռմբոստեան գաւառի մէջ : կառու
ցուած է միապաղաղ ժայռի մր ծայրը , ո
րուն կատարը գրեթէ ամպերուն հասած է :
Ունի հաստատուն պարիսպ և պատնէշ : Ար-
ցախու Ատրներսեհ իշխանը շինած է բերդս ,
որուն բնակարանը տակաւին կը տեսնուի .
կայ նաեւ մահապարտներու բանտ և մեծ
NL խոր ջրհոր մը , որուն յատակը , կ'ըսեն ,

նուի Խալթան մեծ գիւղի հարաւային կողմի կը հաւասարի Տրտում գետոյն մակերեւու
ձորը. շինուած է կրաշաղախ ցեխով և խոր թին : Բերդո ելնելու միայն մէկ դժուարա-
շոր քարերով . տակաւին կանդուն են պա գնաց ճամբայ կայ : Աւանդութեամբ կ'ըսուի,
րիսպներու շատ մասերը : Ամրոցս՝ իր թի թէ այս է Հանդաբերդը , զոր շինեց Ատըր–
կունքը տուած է կովկասեան մեծ և վեր- ներսեհ իշխանը , որուն վրայ կը գրէ Կի-
ջին լեռնաշղթային , թէպէտ ընդարձակ չէ , րակոս հետեւեալը . « Եկն և Դաղի վանից
սակայն ունի ամուր դիրք , պատուական օդ , եպիսկոպոսն Գրիգորիս և վարդապետն վար
ջուր և ախորժելի տեսարան : Շրջակայքը դան բազում քահանայիք ի գիւղն այն ի
կը տեսնուին ապառաժ և քարեայ միապա սահմանս Գեղարքունւոյ ծովուն ի կողմն
ղաղ լեռներ , մշտադալար գենի և ցրդնի ծա- Խաչենայ հուպ ի Հանդաբերդ , որ ջերմուկն
ռեր , սրածայր և ցից ցից ժայռեր : Անյայտ է Ծարայ » : Ա.յս ամրոցը յետոյ կիլիկեցւոց
է այս բերդի անունն և անցեալն : Երկրորդ Լեւոն թագաւորի արդեամբ նորոգուեր և կոր
բերդը կը գտնուի Այրի – Աշա չուեր է Լեռնաբերդ , իսկ ի վերջոյ կրճա–
անուն Մա-
լականներու գիւղի - արեւելահանդէպ - եղած - տուելով եղած է Լօհաբերդ : — Ջարալեանց ,
բարձր սարի գագաթի վրայ : փոքրութեան Բ . 214 :
պատճառաւ կրնայ ` կոչուիլ բերդակ կամ դր ԼՕՄԱՏՈՒՐՑ կամք - ԼՕՄԱՏՈԻՐՑ . ― Գիւղ
ղեակ , այժք կը կոչուի Ղրզ –Ղա (Աղչկա- Գուգարաց Ջաւախք (Ախալքալաք ) գաւառի ,
բերդ) : Թէեւ փոքր , սակայն խիստ աքուր Բարալէթի հասարակութեան մէջ : Ունի 247
է և անառիկ , - շէնքն քարուկիր : - Ձուաձեւ հայ , բաժնուած 22 տան :
բարձրացած է դղեկիս սարը , և այնքան դժուա- ԼՕՌԻ , ԼՕՌԷ կամ ԼՈՌԻ Ռ . Iopx .
րադնաց և խիստ զառիվեր է ճանապարհը , Գուգարաց Տաշիր գաւառի մէկ մասն է , որ
որ հազիւ կրնայ այցելուն ոտքով բարձ- - այժք կը կազմէ Պօռչալու գաւառի վիճակ-
րանալ : -Հաստատուն են պարիսպները և ան ներէն մին , և ունի 66 գիւղեր : Լօռի դա-
պատում ու զուարճալի ` տեսարանը . հարա ւառն և բերդը հին պատմութեան մէջ խիստ
ւային կողմէն կը տեսնուին Սուղայիդ գետի նշանաւոր եղած են : Լօռի բերդը՝ որ երբեմն
լեռները և Ալթի Աղաճի ալեծածան արտօ Գուգարաց աշխարհի մայրաքաղաքն էր , այժմ
րայքը , արեւելեան կողմէն՝ Աւշարան, հիւ- աննշան գիւղ մը դարձած է : Ջալալ – Օղլուէն
սիսային կողմէն Ճղփաց և Լփնաց Աղխաղ- մօտ վերստ հեռու դէպի արեւելք ,
երեք
խեալ լեռները և արեւմտեան կողմէն Այթի– Միսխանա ջուրը և Դեբեդ գետը երկու խոր
Աղաճի լեռները և ամարանոցները : Ափսոս ձորակներով միանալով միմեանց հետ կը
որ խմելու ջուր չունի . չի գետցուիր , թէ կազմեն լեզուաձեւ ու Ժայռոտ հարթութիւն
Ժամանակաւ միայն անձրեւի ջուր կը գոր մը ՝ որուն վրայ կը գտնուի Հինաւուրց նշա-
ծածէին դղեկիս մէջ , թէ կար ստորերկրեայ նաւոր բերդը և մէջը այժմեան գիւղը : Լօռին
ջրի ճանապարհ և կաք ջրամբար , որ այժմ ծովի մակերեւութէն 1490 մետր բարձր է .
անյայտացած է փլատակներու տակ : Մէջի ունի քանի մը հին ոճով շինուած տներ ,
շինութիւնները համարեա բոլորն ալ բան գոմեր , կալեր և մէկ երկու ծուռումուռ
դուած են : Անյայտ կը մնայ նաեւ ասոր ա- փողոց : Այժմ բնակիչներու թիւն է 208
նունը : Unniшulip , 145-148 : հոգի , բաժնուած 25 տան : 1825 ին հոս
 ԼՕՌԻ 117 ԼՕՌԻ

ծնած է հայազգի - հռչակաւոր - զօրավարն այրին ՝ Արղութեանց հռչակաւոր ազգատոհ-

Կոմս Լօռու Մէլիքեանց , որ 1888ի դեկտ . մէն զօրավար Արղութեան երկայնաբազուկի
13 ին մեռաւ Գաղղիսյ Նիս քաղաքը , եր- դուստրն է . ունի հինգ որդի՝ երկուքը արու
կարժամանակեայ հիւանդութենէ վերջ , և հոն Ռուսիոյ զինուորական ծառայութեան մէջ և
մեծ յուղարկաւորութիւն կատարուեցաւ և երեքն աղջիկ : -
— Լօռիի բնակիչները գլխաւո-
յետոյ մարմինը փոխադրուելով Տփղիս , թա- րաբար անասնապահութեամբ կը պարապին :
ղուեցաւ Մայր եկեղեցւոյ գաւթին մէջ : Ռու- - Բելրն անառիկ է . արեւելքէն , հարաւէն

46 • Կոմս Լոռու Մէլիքեանց :

սաց կառավարութիւնը Վրաստանի տիրելէ և հարաւ – արեւելքէն շրջապատուած է ան

վերջ , տեղւոյն ազնուականներու ցուցակի դընդախոր ձորերով . արեւելեան կողմն Դերե-
մէջ տեսնուած է զօրավարիս օրը անունը տի ձորն է . այսպէս երեք կողմերէ ամրա
Լորիս Մելիքիս շվիլի վրացերէն , որ կը ցած լինելով բնական անմատչելի խրամատ
թարգմանուի « որդի Լօռու Մէլիքի » . անկէց ներով , միայն անպաշտպան կրնար ըլլալ
վերջ մինչեւ ցարդ ռուսերէնի մէջ մնացած Հիւսիսէն , որ դաշտային է . այդ կողմէն ալ
է Լօսիս Մելիքոֆ անունը : վախճանելոյն - ամրացուցած են հաստ պարիսպներով , բուր–
 ԼՕՌԻ 118 ԼՕՌԻ

գերով և աշտարակներով : Մարդ - տեսնելով 1178 ին , երբ Մեծն Իւանէ , ուզեց թագա-
բերդիս անառիկ դիրքը, զօրաւոր երկկարդ - ւորեցընել զԴեմնայ փոխանակ անոր հօրեղ
պարիսպներու հետքերն ու աշտարակները , րօր Գէորգ Գի , արքայազուն մանուկը ա-
երեք կողմէն շրջապատող ձորերն ու ժայ- պահովցուց - Լօռիի մէջ , և բերդաքաղաքը
ռերը կը զարմանայ , թէ ինչպէս թշնամին շատ ամրացուց : Գէորգ եօթը ամիս Լօռին
կրցեր է տիրել և աւերել : պաշարեց , և բերդի մէջինները նեղուելով ,
Լօռի անունը ոմանք կ'ստուդաբանեն Հայ - ազատներէն ոմանք սկսան գիշերները - կա-
կական - Լօռ բառէն , իբրեւ լօռաւէտ տեղ : խաղաններով պարսպէն իջնել և թագաւորի
կողմանցս բնակիչք Սմբատայ բերդ եւս կոր կողմը անցնիլ : Յետոյ թագաւորի բանակի
չած են , չի գետցուիր որ Սմբատայ անուամբ , մէջ գտնուող մեծամեծ իշխանները , որոնք
վանզի Բագրատունի թագաւորներու մասին կը սիրէին զիւանէ և իրեն համախոհ էին,
պատմիչները այսպիսի բան մը չեն ըսեր. սկսան ծածուկ ոտանաւոր գիր մը գրել wn
թերեւս կոչուած է () ռպելեանց Սմբատայ իւանէ որ հնազանդի թագաւորին. այս գրոյն
անուամբ , որուն մէկ արձանագիրն ալ կայ ժխտողական պատասխան մը տուաւ խանէ ,
բերդին վրայ : Լօռիի շինութեան մասին վար- նոյնպէս ոտանաւոր - գրուած : Պաշարողները
դան պատսիչ յիշելով զԿիւրիկէ , կ'ըսէ , թէ իւանէի պատասխանին վրայ , պատերազմը
« Սմա ՝ հայրն ՝ Դաւիթ շինեաց զԼոռէ և այլ սաստկացուցին , և Դենայ մանուկը անխել-
եւս երկոտասան բերդ » . որով կը յայտնուի , քութեամբ վախնալով , գիշերը դուրս ելաւ
թէ շինողն է , Աշոտ Ողորմածի Գուրգէն որդ- և պարսպէն կախուելով , իջաւ գնաց հօրեղ-
ւոյն որդին Դաւիթ Անհողին, որոնց պայա- բօրը մօտ ... և թագաւորը տեսնելով պատ-
զատութիւնր կորիկեան կոչուեցաւ . բայց եր- - գամաւորներ կը ղրկէ խանէի , և երդմունքով
կար ժամանակ ապահով չմնաց իրենց տէ- խաղաղութիւն կ'րնէ Գէորգ մեծամեծ դա-
րութիւնը , վասն զի նախ Հայոց Գագիկ թա- շամբ . ասոր վրայ խանէ կը համարձակի և
գաւորը Դաւթի օրով 1001 թուին դիմեց թագաւորին կու գայ , որ յետոյ երդմանը հա
Տաշրաց վրայ և զէնքի զօրութեամբ զինքը կառակ ուզեց () ռպելեանց տունը անճիտ
հնազանդեցնելով , անոր թողուց երկիրը և ընել : Այապէս Գէորզ քաղաքս առաւ և տուաւ
գնաց . իսկ Դաւիթ և իր որդին կորիկէ եր- - Երկայնարազուկ տոհմին ՝ որ հաւատարիմ էր
կարակեաց լինելով ամբողջ դար մը իշխե- թագաւորին. և երբ Զաքարիա սպասալարի
ցին - Լօռիի մէջ քաջութեամք , մանաւանդ միւս ժառանդութիւնները նորէն անոնց դար-
Կորիկէ ՝ Կիրակոսի համեմատ . « զամենայն ձուց , ասիկա իրեն պահեց , վասն զի Թամար
ժամանակս իւր կացեալ ընդդէմ վրաց ՝ ի թագուհիէն ստացած էր իրրեւ պարգեւ : Զաքա-
հաստատութեան - պահէր զհայրենիս - իւր » : րիա ՝ հոս 1205 ին , իր իշխանութեան մէջ
Պարսից թագաւորներու հետ ալ խորագի- գտնուող Հայոց իմաստուն վարդապետները
WAL
ւթեամբ կը վարուէր . 1064 ին Ալփարո- ժողովի կանչեց , զանազան եկեղեցական
լանի կնութեան տուաւ իր դուստրը ևև յետոյ կարգերու և բանակի հետ պատարագի վրան
Մէլիք Շահին ալ քաղաքական նպատակաւ շրջեցրնելու համար . այս պատճառաւ գրեց
այցելութեան գնաց : 1081 թուին Լօռի ե- նաեւ թուղթ Կաթողիկոսն և Լեւոն թա-
կաւ Անւոյ Բարսեղ անուն արքեպիսկոպոսը գաւորը ի Կիլիկիա , և անոնցմէ ընդունուե-
կաթողիկոսութիւն առնելու համար և թագա ցաւ խնդիրքը , հանդերձ - վրանով և նուէր-
ւորին հաւանութեամբ ձեռնադրուեցաւ Հաղ- ներով : Ժողովոյն ներկայ էին Անւոյ , Բջնոյ ,
րատայ մէջ և ինքն ալ թագաւորի դրան ե- կարուց , Հաղբատայ , Դունայ եպիսկոպոս
րէցը , նոյն վանքի արքեպիսկոպոս ձեռնա- ները , հռչակաւոր վանքերու վանահայրերը ,
դրեց : 1105 ին Պարսից զիլ ամիրան Դուի- - Մխիթար Գոշ Գետիկին , Դաւիթ Քոբայրեցի ,
նէն առաջ Լօռիի տիրեց . բայց գրեթէ 12 Յովհաննէս Սանահնէն , Գրիգոր Մոնմոնիկ
տարի վերջը վրաց Դաւիթ Նորոգող թա - Կեչառուաց վանքէն, Տուրքիկ ի Թեղենեաց ,
գաւորը այլազգիներէն առաւ , և կը թուի,
թուի , Եղիա Հաւուց թառէն , և այլն : Այս ժողո-
թէ տուեր է (Օռպելեան տոհմին : Ասոնց օրով վոյն թէեւ կէսը հաւանեցան, սակայն ոմանք
 ԼՈՌԻ 119 ԼՕՌԻ

ալ հակառակեցան և մեծ շփոթութիններ և ղաքի իշխանութիւնը և կը դիմէ դէպի ուրիշ

յուզումներ եղան . Հակառակողներէն յիշենք նշանաւոր բերդեր և քաղաքներ , որոնցմէ
Գրիգոր Տուտէորդին , Դաւիթ Քոբայրեցին և շատերը առնուեցան , երբեն բռնութեամբ և
Յովհաննէս Սանահնեցին : Զաքարէ տեսնե երբեմն ալ խաբէութեամբ :
լով որ ասոնք խռովութիւն հանել կ'ուզեն , Այնուհետեւ Լօռին զանազան իշխանու-
զոմանս իր մօտ պահեց , և պատուէր տուաւ թեանց ներքեւ անցած է , միշտ շէն և ամուր
որ իր իշխանութեան ներքոյ գտնուող բոլոր մնալով . և դարձեալ () ռպելեանց վիճակեր է
Հայերը հպատակին ժողովոյն կարդացը ու վրաց թագաւորներու հաւանութեամբ . և
կանոնաց : Այս ժողովոյն անցքերը գրած է Թաթարաց տիրելէն 200 տարի վերջը , 1430
վանական վարդապետը . խաչատուր վարդա- թուին , այլազգիները յանկարծակի յարձա
պետն ալ այս ժողովոյն դէպքէն , երգեր է խոր - կելով քաղաքին տիրեցին , երբ Աղեքսանդր
հուրդ խորին պատարագի վսեմ՝ նախերգան թագաւորը իմերեթ կը զտնուէր , որ դառնա-
-
Քը : Զաքարէի մահէն վերջը , որդին Շա- - լով պաշարեց “և առաւ զայն 1432 ին և տուաւ
հընշահ պայազատեց Լօռիի մէջ , որուն օրով ռպելեանց Սմբատի Պեշգին որդւոյն , բայց
մեծ վտանգներու պատահեցաւ քաղաքը , նախ յետոյ 1438 ին դաւով զինքը սպաննեց : Այս-
Ճէլալէտտինի զօրքերէն , որոնք Էլեկ խանի - պիսի անցքերու ենթակայ լինելով Պարսից
ջնորդութեամբ 1228 ին եկան աւերեցին և վրաց պատերազմներու ժամանակ , ԺԷ դա-
Լօռիի սահմանները , սակայն բերդաքաղաքին րու կիսուն տակաւին վրաց ձեռքն էր , և իր
չկրցան տիրել . բայց տասը տարի վերջը Թա- իշխանը Լօա : Սուլթան կը կոչէ Ռոստոմ
թարները յաջողեցան տիրել : Կիրակոս պատ թագաւորը , 1652 թուի հրովարտակին մէջ .
միչը գրած և մեզ թողած է բերդիս աւեր նաեւ ԺԸ դարու կիսէն առաջ ՝ 1736ին , կը
ման պատմութիւնը , որ հետեւեալ տողերու յիշուի Քելպ Հիսեին խան Լօ-րյ ՝ ազգաւ
մէջ կ'ամփոփենք : Չաղատայ Թաթարներու Պարսիկ : Պարսիկներին աւերակ դարձած է
զօրավարը լսելով Լօռի քաղաքի ամրու տեղս , և թէպէտ ԺԸ դարու վերջերը , Շա-
թեան , անոր ճոխութեան և Շահնշահ իշ- միր անուն Հնդկաբնակ հայ մր Լօռին գնեց
խանի ահագին գանձերու մասին , առնելով վրաց թագաւորներէն , բայց չկրցաւ վերա-
իր հետ ընտիր սպառազէններ և բազմաթիւ կանգնել և շէն պահել : Բերդի հիւսի
մեքենաներով ու պատրաստութեամբ կու գայ սային կողմը , տափարակ տարածութեան վը-
կը պաշարէ քաղաքը : Իսկ Շահնշահ իշխանը րայ կը տեսնուին բազմաթիւ տուներու հետ
այդ լսելով՝ կ'առնու իր կինը ու որդիքը , քերը , այդ տեղը կը կոչուի Ալ– շահար (Սպի-
գաղտագողի կը փախչի ձորը և կամրանայ ի տակ քաղաք) և կը թուի , թէ հին քաղաքի
այրի մը մէջ , քաղաքը յանձնելով իր իշ- թաղերէն մէկն է եղեր : Բերդն դէպի
խաններուն, որոնք կանացի և թոյլ մարդիկ- րեւելահարաւ , այժմեան Նիկօլաեւկա գիւղի
ներ լինելով ՝ իրենց յոյսը պարիսպներու տեղը մինչեւ ձորի գլուխը կը կոչուի - Ամ-
ամրութեան վրայ դրած ՝ փոխանակ թշնամ . րակից : Բերդի արեւելքէն արեւմուտք ձդուող
ւոյն դէմ դնելու ՝ իրենք զիրենք արբեցու պարսպի երկայնութիւնը 3OO արշին է , իսկ
թեան և զեղխութեան տուած էին : Թշնամին լայնութիւնը 21 արշին 11 վերշոկ : Պարըս-
կը փլցընէ պարիսպներու ներքին մասը և պի աջ դրան լայնութիւնն է 5 արշին 9
ներս կը խուժէ . քաղաքի բնակիչները ան վերշոկ . մուտքի բուրգի բարձրութիւնն է 13
պաշտպան մնալով ՝ երբ կը տեսնեն թէ , քաղա- արշին : - Արտաքին պարսպի աշտարակներու
քը առնուեցաւ , վախերնէն կ’սկսին ձորը թա- մէջ եկեղեցի մը կայ եղեր , որ այժմ բոլոր
փուիլ . թշնամին անինայ կը կոտորէ զա րովին քանդուած և աւերակ դարձած է :
մէնքը և անոնց ստացուածքը կ'աւարէ : Կը Արեւելեան պարսպին մօտ կը գտնուի փոք-
գտնեն նաեւ Շահնշահ իշխանի գանձերը , րիկ , անսիւն , կամարակապ և սրբատաշ
որոնք պահուած էին առանձին ամուր շէնքի քարէ շինուած քառակուսի շէնք մը , որ թէ
մը մէջ : Թշնամին կը կոտորէ նաեւ Շահն- դրսէն և թէ ներսէն կառուցուած է եղեր
շահի իշխանները , որոնց յանձնուած էր քա որբատաշ քարերով , բայց այժմ դրսի պա-
 ԼՈՌԻ 120 ԼՕՌԻ

տերու քարերը բոլորովին քանդեր - տարեր մարաձեւ շինութեան հետքեր , որմերու մէջ
են : Արեւելեան պատի վրայ կան երեք կա- - աւազաններ և կաւէ շինուած երկկարգ խո--
մարակապ խորաններ . աւանդութեամբ այս ղովակներ . թէ այդ աւերակներու երեւոյթն
շէնքը կը համարուի Դաւիթ Անհողին թա և թէ աւանդութիւնն կը հաստատեն , որ այդ
գաւորի կնոջ դամբարանը : Կը պատմեն , թէ տեղ ժամանակաւ բաղնիքներ եղած են : Բաղ-
Թաթարները քաղաքիս տիրելով , կը քանդեն նիքներէն 5–6 սաժէն հեռու , բերդի նոյն
այդ դամբարանը ՝ գանձ կամ թանկազին իրեր կողմը , կան շէնքի մը նացորդներ , որ ըստ
զտնելու յուսով և ոսկորները հանելով ՝ կ'այ աւանդութեան ՝ թագաւորական պալատ եղեր
րեն : Այս շենքի մուտքի աջ կողմի քարի է . շէնքն ուղղակի ձորին գլուխն է , գեղե
=
մը վրայ կայ Չ ( = 1251 ) թուականաւ - ցիկ դիրք և բաւական ընդարձակ հորիզոն
եղծուած արձանագրութիւն : Աւանդութիւն է , ունի : Բերդի հիւսիսային պալատի մօտ կը
թէ Տարօնեցի խաչատուր վարդապետը այս - գտնուի այժմեան դիւղի եկեղեցին , որ երկու
եկեղեցւոյն մէջ երգած է մեր վերը յիշած սիւներու վրայ հաստատուած կամարակապ
շինութիւն մ՚է . ունի վեց աղիւ
սաշէն գմբէթներ . որմերն ու
կամարները սրբատաշ քարէ են :
Այս շէնքը կ'երեւի , թէ ի սկըզ–
րան ուրիշ նպատակի ծառայեր
է , յեաոյ Թուրքերը տիրելով
մզկիթ ըրած են , իսկ այժմ՝ ե-
կեղեցի դարձուցած են՝ ցած
բեմով և աղքատ սեղանով : Ե-
կեղեցւոյ հիւսիսային կողմը կը
գտնուին երեք կամարակապ խոր
րաններ , որոնցմէ միջին կա
մարի տակ կը գտնուի եկեղեցի
ւոյ լուռր և սեւ քարէ գեղեցիկ
BED քանդակուած խաչքար մը :
Մեր մատենագիրներէն ոմանք
Լօռիի կողմերը կոչած են Ա-
47 • Լօփի բերդը :
ղուտ և Աղուէ : Լօռիի վիճակը
բնութեամբ թէեւ կիսավայրենի ,
խորհուրդ խորին հոգեշունչ տաղը : Բերդի - սակայն Հայոցս համար եկեղեցական և պատ
արեւելեան ձորի գլուխն ալ եղած է ընդար- - մական անցքերով և սրբազան հնութիւննե
ձակ եկեղեցի մը , որուն միայն աւերակները րով շատ սրտագրաւ և նշանաւոր վայր մէ :
կը տեսնուին այժմ և քանի մը խաչքարեր : Երկիրն արգասաբեր է , և բնութիւնն բա-
իսկ հարաւային կողմը , ձորի գլուխը , ձի- նաստեղծական ու հիանալի : Հայ գիւղացի-
թահանքի հետքեր կ'երեւին , որոնց ահագին ները գլխաւորաբար երկրագործութեամբ կ'ըզ-
քարերը դեռ կը մնան : Նոյն կողմը կը գըտ- բաղին : Այլազգիները աւելի յառաջ գացած
նուի նաեւ այն ահագին այրը , ուր , ինչպէս են անասնապահութեան մէջ : Լօռիի արօտ-
կ'ըսեն, ամրացեր է Շահնշահ իշխանը : Բերդի ները շատ յարմար են անասնապահութեան
հարաւային կողմը , ուր գետի ընթացքը հան համար և մեծ օգուտներ կրնան տալ կա
դարտ է , կը կոչուի խան –դեօլ (խաներու լիո) . նոնաւոր գիւղատնտեսութեամբ պարապողնե
իբր թէ երբ բերդը Թուրքերու իշխանութեան րուն : Գարունը բացուելուն պէս գիւղացի
ներքեւ ընկեր է , խաները գետի այդ մասը ները իրենց տաւարն ու ոչխարի հօտերն
մաքրել տուեր են քարերէ , մէջը լողանալու առած ՝ կը բարձրանան դէպ ի լեռնային
համար : Նոյն կողմը կը գանուին նաեւ կա մարանոցները ՝ որոնք կը կոչուին սովորաբար
 ԼՕՌԻ 121 ԼՕՎԷԼ

իրթ , բինա , եայլա կամ եայլաղ “ : գիւղերու բնակչաց միահամուռ թիւն կը հաս-
Սարերու վրայ կը բնակին յատուկ վրաննե նի 6000 Հոգւոյ : - Ջալալեանց , Ա . 121–
րու մէջ ամբողջ ամառը : Լօռիի վիճակի - 122 : Աշակերտի - Յուշատետրը , 22–28 :
Հայաբնակ դիւղերու վիճակագրական տախ - Եւ այլն :
տակը կը դնենք Պոռչալու գաւառի նկարա- ԼՕՌՈՒՏ կամ ԼՈՐՈՒՏ . — Հայարնակ գիւղ
գրութեան մէջ : Վիճակիս մէջ գրեթէ 42 - Գուգարաց Պոռչալու գաւառի Լօռիի վիճակի
հայաբնակ գիւղեր կան մեծագոյն մասը Հայ մէջ , Մարց դիւղէն Հինգ վերստ հեռու , լե-
լուսաւորչական, իսկ հինգ դիղեր ալ կան րան մր լանջին վրայ : Ունի փոքրիկ եկե
հայ – կաթոլիկներու : - Վիճակիս հայ կաթո- ղեցի մը . կալուած կը համարուի Ս . Օհան
լիկները եկած են Ալաշկերտէն, 1821 ին, Օձնեցիի վանքին : Բնակիչները - ընդ ամէնը
և նախ երկու տարի Ալեքսանդրապօլ գա- 1205 հոգի են , բաժնուած 107 տան . գաղ.
ւառի Գափուլու և Հոռոմք գիւղերը բնակած թած են այս տեղ 1860 թուին Ղազախի
են և 1823 ին եկած հաստատուած են Շահ- Ղալաչայ գիւղէն :
նազար , Սարչապետ , Շիշթափա , Մեծ և ԼՕՎԷԼ . —- Քաղաք Ամերիկոյ Միացեալ
փոքր Ղարաքիլիսա գիւղերը , որոնք մէկ - Նահանգաց , ուր 1893 ին կային 200 Հայեր ,
մէկէ կէս ժամ հեռաւորութիւն ունին . այս որոնց ներկայ վիճակը չգիտենք :

Բնաշխ • Բառարան Բ . 16
 ԽԱԲԱՆԴ- Տես ՀԱԲԱՆԴ : փոքրիկ տափարակներ , ծառազարդ բլուրներ
ԽԱԴ .. — Գիւղ Սիւնեաց Հարանդ գաւառի և բարձր սարեր անդադար իրարու - փոխա
արեւելեան կողմը : նակելով՝ կը հիացընեն զմարդ : - Բնութեան
ԽԱԶԱԽ կամ ՂԱԶԱԽ- Ռ- a3ax Ֆ.— որա_ այս գեղեցկութիւնն աւելի գրաւիչ կ՚ընեն
կառոյց քաղաք Գանձակու Համանուն գաւա սարերու կողերու վրայ շինուած բազմաթիւ
ռի ․ հիմնուած է Աղստեւ գետի աջ ափի բարձ- - գիւղորայք , որոնք հեռուէն կը նմանին թըոչ-
րութեան վրայ 1881 տարւոյ փետր . 13 ին : նոց րոյներու : Աղստեւ սրընթաց գետը կար
Բնակիչներն են հայ , պարսիկ և ռուս : Հայերը տաղի ու փրփրադէզ ջրովն , որ ձորին մէջ
մեծաւ մասամբ եկած են Գանձակէն , Շու օձապտոյտներ կ'ընէ և կարծես , թէ բարկա
շիէն , Արցախի և Ղազախ գաւառի գիւղերէն : ցած է որ ժայռերը զինքը կը սեղմեն , ա-
Բնակչաց թիւը դեռ 1000 ի չի հասնիր . հագին շառաչիւն կը հանէ : — խազախի գա-
Հայերը կը կազմեն բոլոր բնակչաց երեք ւառը իր մէջ կ'ամփոփէ չորս վիճակ և 128
մասէն երկուքը : Նոր քաղաքիս մէջ կայ գիւղ ,որոնցմէ 44ը Հայոց կը պատկանին ,
հիւանդանոց , դեղատուն , բժիշկ , գաւառա իսկ մնացածներէն մէկ քանի Մալականնե
պետ , հաշտարար դատաւոր , զօրանոց , նա րու , և շատր այլազգիներու : Այլազգիները
մակատուն , հեռագրատուն , գանձարան և կը պարապին հողագործութեամբ , խաշնա-
երկդասեան քաղաքական ուսումնարան : կայ - րածութեամբ և գլխաւորաբար այգեպանու-
և
նաեւ շուկայ , վաճառականի և արհեստաւորի - թեամբ : Խազախ գաւառի երկիրը օժտուած
խանութներ , որոնք մեծաւ մասամբ - Հայոց է բնութեան շատ բարիքներով . ունի ար
են : Հայերը 1885 ին հանզանակութիւն բացին գաւանդ հող , մաքուր օդ և առողջարար ջուր :
եկեղեցի շինելու համար , և տիկին Մար- - Ղազախցիներու հարստութիւնը կը կայանայ
գարիտ իւզպաշեան անձամբ Բագու երթա, դաշոյնի մը և պիպոդի « այնալի » մէջ :
լով 302 ռուբլի հաւաքեց տեղւոյն - ազգա- Եթէ այս երկուքէն գէթ մէկր ունի , նա ի-
յիններէն . եկեղեցին շինուեցաւ Մկրտիչ Ջա– րեն մինչեւ ցմահ ապահով կը համարի :
ղէթեանցի ջանքով , թրծեալ աղիւսով . ունի - Սկսած 12 տարեկանէն մինչեւ 90 տարե
60 ծուխ : Օդն և կլիման տենդաբեր է ամ կան ծերունին միշտ զրահաւորուած են դա.
րան, որովհետեւ շրջակայքը ունի ճահիճ, - շոյնով , սուսերով և այնու հրացանով : Ա-
ներ : խազախի ձորը իր բնական տեսարան - սոնք են ահա Ղազախցիի կատարեալ Հարրս-
ներով նշանաւոր է . ձորին երկու կողմերը տութիւնը : Ասոնց մէջ քաղաքակրթութեան
ձգուած են կանաչազարդ ու անտառապատ հոտն անգամ չի նշմարուիր : Իրենց համար
լեռներ , սեպաձեւ ապառաժներ , կանաչազարդ մեծ պարապմունք մ'են գողութին , աւա-
 ԽԱԶԱԽ 123 ԽԱԹՐԱՅ ՎԱՆՔ

րիներու շրջանի մէջ , այդ թիւերն րաւակա-

ՎԻՃԱԿԱԳԻՐ ԽԱԶԱԽՈՒ ԳԱՒԱՌԻ նաչափ աճած են : խազախի Հայերը զուրկ
են դպրոցէ և հակառակ եւս են կրթութեան
Հ ԱՅ Ա ԲՆ ԱԿ Գ Ի Ի Ղ, Ո Ր Է Ի 8
գործին : Գաւառիս գլխաւոր տեղն Ղազախ
քաղաքը ունի երկաթուղւոյ կայարան : Հրո-
ԱՆՈՒԱՆՔ ՏԵՂԵԱՑ ՀՈԳԻ ՏՈՒՆ չակաւոր է գաւառս բազմաթիւ հին վան

2553
քերով , որոնց նկարագիրները , առանձին ի-
րենց անուան տակ , ըրած ենք IL կ'ընենք :
Աղդան Ներքին 200 20
1127 Նոր Դար , Դ . 141․ Եւ այլն :
Աղդան վերին
Աչասու 1845 151 ԽԱԶԱԽԱՉ . — Այս անուամբ խաչ մը կայ
Աքսիբարա 270
Սիւնեաց Գեղարքունի գաւառի մէջ , Նորա-
Բալա գիւղ 255 23
1430 114 տուս զիւղի մօտ , որուն տակ կ'աւանդեն , թէ
Բաչ գիւղ
Բարանա 993 95 թաղուած են երկու ծաղկահասակ տարփա-
Բողանիս 403 46
ծուներ : Անունս կ'ստուգաբանեն Հազախաչ ,
Գըզըլ պուլագ , կարմիր աղբիւր 1082 91
413 34 իբր բժշկարար հազի : Այս տեղ կայ նաեւ
Գիրդիվան
Գլըճքէնտ , կլիճ գիւղ 759 78 աղբիւր մը խազախաչ անուամբ :
Գօշայ –վանք –չէն 246 20
ԽԱԶԱՆԱՅ ԼՃԱԿ . Տես ԽԱՉԼՈՒԱՅ :
Դելիջան Հին 990 119
Դելիջան Նոր 4 2 ԽԱԶՆԱՎԱՐ Տես ԽՈԶՆԱՎԱՐ :
484 38 ―
Թազա գիւղ . ԽԱԶՈՒ ԳԵՂ . — կը յիշէ ինճիճեան -այս
Թաթլի քէնտ . 742 96 անուամբ գիւղ մը Մշոյ արեւմտեան Հիւսի-
Թալայ գիւղ . 450 39
1097 103 սային կողմը . կը յիշուի նաեւ յիշատակա-
Թոուզկալա , Բերդ գիւղ .
Թոուզտ քէնտ , Տաւուշ 1040 99 րանի մը մէջ 1548 ին :
Լալա գիւղ . 248 26 ――
ԽԱԹՈՒՆ ԱՐԽ. — Այս անուամբ վերին
խաչդիրակ , խաչթարակ . 642 60
1209 157 և Ներքին կրկին հայաբնակ գիւղեր կան
կալաչա
կալալա .:
կիւլալի , կալալա 1147 113 Այրարատայ Արագածոտն ( Էջմիածին ) գաւա-
կողպ • 1688 158
ռի մէջ : վերին խաթուն Արխ ունի 414
կոշկոդան 868 88
1507 189 բնակիչ , բաժնուած 71 տան , և Ս . Աս
կոտ գիւղ
կունին 294 34 տուածածին կամ Ս ․ Բարթողիմէոս անուն
կուրումնլու 566 72 եկեղեցի մը : Ներքին Խաթուն Արխ աւելի
Հախում • 654 70
108 14 մեծ է . ունի Ս ․ Գեորգ կամ Ս . Սարգիս
Ղարանլուխ տէրէ .
Ճամբարակ . 885 69 անուն եկեղեցի մը և 182 տուն բնակիչ :
Մէլիք գիւղ . 405 38 ԽԱԹՈՒՆԲԱՂ • Տես ԲԱՂՔ :
Մովսէս քէնտ 841 74
Նավուր , Նաւուր 383 34 ԽԱԹՐԱՅ ՎԱՆՔ կամ ԹՐԱՎԱՆՔ . — ԱՐՁ
Ուզունթալա . 1072 133 ցախի խաչին գաւառի մէջ , Դոփեանց ցեղի
Չորաթան 296 28 գերեզմանատունն է վանքս : Հիմնուած է
Պիպիս . 266 35
795 Դոփեանց Գրիզոր իշխանի զանձով , Թար-
Պօղոս փիլիսա 74
Ջարխիչ 850 49 թառ գետի աջ կողմը սարահարթի մը վրայ,
Ջուդ Ջիվանք 113 13 որ վաղահասի արեւմտակողմը կ'իյնայ 3 /:
Սեւ քար Գարագայա 832 85
մղոն Հեռու : Տաճարը կառուցուած է չորո
Սեւ քար Գարաթաշ 2169 175
Րիվազլի , Ռեւազլու 174 20 սիւներու վրայ , որոնց երկուքը միապաղաղ
Քարվանսարայ 1276 117 են և միւս երկուքը երկու կտորէ . չորս կա-
մարներու գլուխը բազմած է գմբեթը : Ունի
զակութիւն, մարդասպանութիւն և հարստա երկու փոքր և մի աւագ խորան . ուրիշ ա
հարութիւն . ով որ գող չէ նա քաջ ալ չէ : ռանձին խորան մ'ալ ունի հիւսիս – արեւմտեան
Գաւառիս հայաբնակ գիւղերու վիճակագիրն կողմը և երեք դուռ : Արտաքուստ տաճարի
կը դնենք առանձին , քաղելով 1893 ին տը- արեւելեան ճակատի վրայ կայ 1204 թ.-
պուած մարդահամարի գրքէն : Տասնեակ ... ւականաւ շինութեան յիշատակարան . II II
 ԽԱԼԱ 124 ԽԱԼԻՍԱ

ճարի ներսն ալ զանազան տեղեր կան յի- ԽԱԼԱՊԱ • — Ամրոց Սիւնեաց Բաղք զա-
շատակարաններ : Տաճարի մէջ ամփոփուած - ւառի մէջ :
—
է Տարսայիճ իշխանի Ասփայ դուստրը՝ որ ԽԱԼԵՆՑ ․ — Սակաւանակ զիւղ Մոկաց :
Դոփեանց Հասան իշխանի որդւոյն Գրիգորի —
ԽԱԼԸՆՃԱՔԱՐ . — Կը յիշուի կիլիկիոյ բեր
=
ամուսինն էր , և վախճաներ է Չկ ( = 1311 դերու շարքին մէջ :
— Լեռնադաշտ
թուին) : Զանզակատունը շինել տուած է ԽԱԼԻ ԵԱԶԻ կամ ԽԱԼԵԱԶ . –
Վահրամ իշխանի որդի Սարգիս եպիսկոպոսը , Այրարատայ Բագրեւանդ գաւառի արեւմտեան
տաճարի արեւմտա – հիւսիսային անկիւնը ար. ծայրը , Բասենի և Խնուսի միջավայրը: խալ-
տաքուստ . երկյարկ և սրբատաշ տորոնազոյն եազ ՝ ըստ Քրդաց կը նշանակէ անխնամք
քարով : վանքս ունի շրջապարիսպ , քա- ձգուած կամ անմարդաբնակ դաշտ : Ունի
րուկիր սենեակներ և խուցեր հիւսիսային 8–9 ժամք երկայնութիւն դէպի արեւմուտք
կողմը : Այժմ աւեր են խուցերէն մէկ քա- և 4-5 ժամք լայնութիւն դէպի հարաւ : Հիւ-
նին և պարսպի հիւսիսային կողմը : Պարըս- սիսային արեւելքէն սահմանակից է Չաթ
պի մեծ դուռն հիւսիս – արեւմտեան կողմէն լերան, իսկ հիւսիսային կողմէն Դրամք և
է և դեռ կանգուն իր պատերովը : թրա- Ղզլ լեռներու : Լեռնադաշտիս շուրջբ կան
վանքի շրջապատուած է անտառախիտ վա- հարիւրաւոր գեղեցիկ լեռնահովիտներ , մեծ
NL փոքր լեռներ , բազմաթիւ մարգազետին
ղեմի ծառերով : Վանքիս կալէն քիչ մր վեր, .
ներ և աղբիւրներ՝ որոնք կը ձեւացընեն
Շեռեան գետը : Գետի երկու ափերուն
վրայ կան տասնեւհինգի չափ քրդաբնակ
գիւղեր : ալեազ բարձր լինելով՝ արմտիք
լաւ չեն աճիր , տեղ տեղ կր տեսնուին ցո-
րենի և գարիի արտօրայք : Լեռնադաշտիս
Ո
մէջ կան հին բերդեր , եկեղեցիներու և վան
քերու աւերակներ և հայկական գերեզմա
նատուններ : Բագրեւանդայ միւս մասերուն
պէս , այս տեղ եւս կը տեսնուին Հնութեանց
48 • Խալիճանի մօտ հայկական շիրիմ • հետքեր :: 1 Բագրևանդ , 75-77 :
ԽԱԼԻԼԱՊԱՏ . —- Գիւղ Սիւնեաց Նախի

որ տաճարի արեւելեան կողմն է , կայ քար ջեւան գաւառի : Ունի իբր 40 տուն հայ ,
ուկիր մատուռ մը : վանքէս վար , Թարթառ Պարսկաստանէն զաղթած :
գետի վրայ ձգուած է հին կամուրջ մը , որ ԽԱԼԻԼԼՈՒ • — Հայաբնակ գիւղ Երեւանու
րուն մօտ կայ խաչարձան սր և կամուրջը Նահանգի Նախիջեւան գաւառի մէջ : Ունի
շինողի հետեւեալ .յիշատակարանը . « կա 157 բնակիչ , բաժնուած 29 տան :
մաւն Աստուծոյ ես Ասփայ դուստր մեծ իշ- — Գիւղ խնուսի ( Տուրու
ԽԱԼԻԼ ՉԱՎՈՒՇ . —
խանին Գրիգորի մեծ իշխանին Հասանայ բերան ) . ունի 48 տուն հայ և 18 տուն քուրդ :
քաջի տեառն Աղուանից կապեցի զխաչս , ԽԱԼԻԼ ՊՈՒԼԱԳ- —– Հանքաղրիւր ՝ Սիւնեաց
շինեցի զկամուրջս յիշատակ հոգւոց անցե - Բարկուշատ գետոյն հարաւային և չթէփէ
լոց , ներկայից և ապագայից » : Ուրիշ խաչ- լերանց -հիւսիսային կողմը:
արձան մ՚ալ կայ ՈԾ ( = 1201 ) թուա- ԽԱԼԻՃԱՆ • ― Գիւղ Սիւնեաց Բաղք գա-
կանաւ ՝ վասակայ իշխանին : խաթրայ վան . - առի մէջ , որ այժք - թուի ամայի : Մօտը
քէն վար , Թարթառի աջ ափերու վրայ , կան կայ խալիհան դարպասի կոչուած աւերակ
հետեւեալ աւերակ գիւղերու մէջ կիսակոր- - մր կամ պալատ , որուն դուռը շինուած է
ծան եկեղեցիներ , մատուռներ և Հանգստա - գեղեցիկ կոփածոյ քարերով. շուրջը. կան
րաններ , Ջոխտակ – եղցի , Վարդանաց գիղ , Հայոց անգիր գերեզմաններ և շիրիմներ :
— ԽԱԼԻՍԱ • Գիւղ Այրարատայ Ուրծ և
Մրչքան շինատեղ ։ — Արցախ , 193—197 :
ԽԱԼԱ- — Արած գաւառի . բնակիչք այլազգի են :
Համշէնի գիւղերէն մին :
 ԽԱԼԽԱԼ 125 ԽԱԽՈՒ

ԽԱԼԽԱԼ . Հայաբնակ գիւղ Սիւնեաց , յապարանս իւր ի ախ աւան յԵկեղեաց զա

Նախիջեւանի գաւառի մէջ . ունի ընդարձակ - ւառի » : կ'ըսուի, թէ այս դիւղէն էր Ստե .
ագարակներ: Բնակիչք 372 հոգի են , րաժ - փանոս Դ կաթողիկոսը , ԺԴ դարու վերջե
նուած 61 տան : րը : Գիւղիս բնակիչք այժմ այլազգիներ են :
ԽԱԼԽԱԼ . Տես ԶԱԿԱՄ : Տես ՃԱՀՈՒԿ :
ԽԱԼԽԱԼՔ . Տես ՀԱԲԱՆԴ : ԽԱԽԱԼՔ . Տես ՀԱԲԱՆԴ :
— Կը յիշուի ԽԱԽՈՒ . — Գիւղ և հռչակաւոր մենաս
ԽԱԼԿԱՍԱՂ . խնուսի ( ֆու
րուբերան ) մէջ : տան Տայոց Ոքաղէ (Թորթուք ) գաւառի
—
ԽԱԼԿԻՆ • - Այս անուամբ գիւղ կը յի մէջ , Էօշքի հարաւային արեւմտեան կողմը ,
շուի ձեռագրաց յիշատակարանի մը մէջ : փոքրիկ առուակի մր եզերքը : Գեղեցիկ տե-
ԽԱԼՖԱԼՈՒ կամ ԳԱԼՖԱԼՈՒ . — Գիւղ Այ- սարանով և դիրքով , այլազգիներէն իրա-
րարատայ Ճակատք ( Սուրմալու ) դաւառի , ւաքի գեղեցկադիր կոչուած է :- վրացիք ՝ ի-
իդաիրէն 3–4 վերստ հեռու : Ունի 100 րենց գրուածոց մէջ զիւղս խախուլ կը կո-

OCCIONS

49 - ախուի եկեղեցին

տուն հայ բնակիչներ : Գիւղիս մէջ յայտ- չեն . Ժամանակաւ -մեծ առան է եղեր և եր
նուած են հին շէնքերու մնացորդներ , անօթ- պիսկոպոս ալ ունեցեր է : Էօշքի շատ նման ,
ներ , և հայատառ տապանաքարինք : բայց անկէ աւելի փոքր եկեղեցի մր ունի ,
ԽԱԽ . — Գիւղ բարձր Հայոց Եկեղեաց զոր Վրաց Դաւիթ անուն թագաւոր մը հիմ
( Եզնկա) գաւառի մէջ , Եզնկայի արեւմտեան ներ է Թ դարուն մէջ . ասոր վկայ են իր
հիւսիսային կողմը , առուակի մը աջ եզերքը : Հազարամեայ հնութիւնն և մէկ սեանը վրայ
Այս գիւղի մէջ Պապ թագաւորը թոյն տուաւ տեսնուած հայկական թուականն ՅԺԷ ( =
Մեծին Ներսէսի և մեռուց : խորենացին - 868) : Զած պարսպով պատած է եկեղեցին
կը գրէ • « Փոխեալ յաշխարհէս երանե և քովի կիսաւեր վանքը, որոնք հին ատեն
լին Ներսէս , ի գաւառի Եկեղեաց ի գեօղն կը կոչուէին Ս ․ Աստուածածնի անուամբ , իր
որ կոչի խախ » : Նոյնը կը գրեն նաեւ Ա- մէկ հրաշագործ պատկերին պատճառաւ , որ
սողիկ , Յովբ . Կաթողիկոս և Վարդան : Բիւ շատ ատեն ոս - պահուելով , յետոյ վրաց
զանդ ՝ Աան կը կոչէ և մէջը կը դնէ Պա- հռչակաւոր Գելաթի վանքը փոխադրուած է ՝
պայ ապարանքը . « Եւ կոչեցաւ ( Ներսէս ) և հոն կը պահուի : Եկեղեցին ձեւով նման
 ԱԽՈՒ
Էօշքայ ,, չորս բոլորակ սիւներով , գմբեթով
և կամարներով. բայց անոր չափ պահարաններ
և դուռներ չունի : Հարաւային կողմը սիւ
նազարդ զաւիթ մ'ունի . մեծ դրան վրայ ալ
մարդկան և զարդերու քանդակներ և վրացի
գունաւոր արձանագրութիւններ , որոնք շատ
մաշած և աւրուած են :
Եկեղեցւոյն մօտ տասնի չափ մանր մաս
տուռներ կամ սենեակներ կան տափակ ծած-
50 · Խախուի եկեղեցւոյն հիւսիս • պաստուհանը :
քով . քիչ մը հեռու քանի մը ուրիշ մանր - Հայեր : Աւերսկ գիւղիս հին եկեղեցին տա-
եկեղեցիներ , զորո այժմ այլազգիները անաս- կաւին կը մնայ կանգուն , իսկ զանազան տե
նոց գոմ ըրած են , մեծ եկեղեցին ալ մզ-
կիթ : Մեր պատկերը (թ . 49 ) կը ներկայա - մարդկանց ոսկորներ : Աւերակներէն մակա-
ցընէ խախուայ եկեղեցւոյն ճակատը և մէկ բերելով բաւական ընդարձակ է եղեր դիւղս :
կողմը . գմբէթը նորոգուած է այլազգիներէն :
Գեղեցիկ են տաճարիս պատուհաններու դըր–
ուագները. պատուհանները Էօշքի նման երկու
բաժնուած կամարակապ , եզերքները երկ-
երկու և մէջտեղը մէկ սիւն . քանդակները
126 ԱԾՈՒՍ
տարբեր ձեւով և աւելի խոշոր են . պատու.
անի ճակատը (թ . 50) երկու կամարներու
միջոց , կը տեսնուի վիթխարի արծուի մը
լայնամագիլ ճիրանաբաց , այծեամ մը ճան
կած : խախուի մօտ ձորի մէջ կայ Քիրէճլի
անուամբ միակամար կամուրջ մը : — Նշ–
մարը , Գ ․ 89–90 :
ԽԱԽՏՔ . Տես ԲԱՂՔ :
ԽԱՐԵՒ . ―– Կեղիի գիւղերէն մին :
—
ԽԱՐԵՒ ․ — Հայաբնակ գիւղ - Աղձնեաց
Սալնոձոր (Բաղէշ ) զաւառի , Ռահւայի մէջ :
Ունի 31 - տուն հայ և Ս . Յակոբ անուն
եկեղեցի մը :
—
ԽԱԾԱԲԵՐԴ կամ ՕՁՂԱԲԵՐԴ . — Հին գիւղ
Արցախի Դիզակ զաւառի մէջ , Դիզափայտի
ստորոտներու մօտ , այժմ աւերակ է , բնա-
կիչները շատ տարիներէ ի վեր փոխուեր
են Շուշիի հարաւային Ժայռերու տակ գըտ-
նուող Քարինտակ գիւղը : ածաբերդը մեզ
շատ յայտնի չէ , բայց նա ունեցեր է իր
արիւնոտ պատմութիւնը : ԱյսօրՔարինտակ-
ցիք աւանդութեամբ կը պատմեն , թէ բերդի
աւերումը պատահեր է Ծաղկազարդի գիշե-
րը . Պարսիկները յարձակեր են եկեղեցւոյն
վրայ և հոն հաւաքուածները բնաջինջ ըրեր.
այս կոտորածէն ազատողները փախեր են
լեռները և այն տեղէն (Շուշիի շրջակայքը :
Այս աւերման պատճառ եղեր է հայ օրիորդ
մը , զոր ուզեր են այլազգիները տանիլ և
Ժողովուրդը չէ տուեր : Աւերակներու մօտ կը
հոսէ Հարամ անուն գետակ մը . կ’րսեն , թէ
այդ գետակի վրայ այնքան մարդ մորթեր
են , որ ջուրը ամբողջ օրերով կարմիր է ե
ղեր . այդ դէպքէն վերջը գետակը Հարա
( անմաքուր ) կոչուեր է : Գրեթէ քսան տա
րիներ առաջ խածաբերդի մօտ բնակութիւն
Հաստատած են փայտակարանէն գաղթած
ղեր , գտնուեր են պատերու մէջ թաղուած
ածաբերդի մէջ ՌՃԺԵ ( = 1666) թուին
գրուած է մաշտոց մը :
ԽԱԾՈՒՍ • ― Հայաբնակ Գիւղ Աղձնեաց
Գզեղ ( իզան ) գաւառի . ունի Ս ․ Աստու-
ծածին անուամբ եկեղեցի մը :
 ԽԱԿ 127 ԽԱՂՏԻՔ

ԽԱԿ . — Գիւղ Ախալցխայի գաւառի մէջ . որ աւելի սեփհական եղած կը թուի

ունի 2 տուն հայ և 9 տուն այլազգի : .յոց ՝ Հարաւային կողմէն՝ են Բարձր Հայք ,
ԽԱԿԵՒ · — Հայաբնակ գիւղ խիզանու . այսինքն է ՝ Դերջանայ լեռները և Առիւծ գա-
(Գզեղ ) Շինիձոր գաւառակի , Խարխոցէն 10 ւառը , արեւելքէն ՝ կարնոյ և Սպերի զաւառ-
վայրկեան հեռու : 1877 ին հոս - Ուսումնա– ները , հիւսիսէն՝ Պարխարայ և Համշէնի լեռ-
սիրաց ընկերութիւնը դպրոց հաստատեց : ները . իսկ արեւմտեան կողմէն Տրապիզո
Ունի Ս ․ Ստեփանոս անուամբ եկեղեցի մը : նի հարաւակողման լեռները : Այսպէս մենք
ԽԱՂԱՄԱԽԱՅ ԴԱՇՏ • — Այս անուամբ յարմարագոյն կը համարինք երկրիս սահ
Հայոց և Պարսից մեծ պատերազմի մը տեղ մանները . բայց եղած են ժամանակներ որ
կը յիշուի , վեցերորդ դարու մէջ , Վարդան աւելի ամփոփուած են այդ սահմանները և
Բ Մամիկոնեանի օրով : Յովհան կաթողիկոս երբեմն ընդարձակած , և ցարդ ստուգագոյն
կը գրէ . « ի ժամանակի աստ խոորով ար- սահմանները ծանուցուած չեն . և աշխարհս ի
քայ Պարսից զօր բազում դումարեալ առաքէ սկզբանէ մինչեւ ցայժմ անծանօթ մնացած
Հրոսակս վարդանայ . և լինի
պատերազմ սաստիկ ի դաշտին
Խաղամախայ » : Հաւանօրէն կր
գտնուի - Այրարատայ - Ոստան
գաւառի մէջ :
—
ԽԱՂԻ ԳԵՂ ։ — կը յիշէ ինչ
ճիճեան ՝ վերին կեղիի մէջ :
ԽԱՂԽԱՂ • Տես ԶԱԿԱՄ :
ԽԱՂՃԱՆԵԱՑ Վ. Տես ԹՈՐՈ-
ՍԻ ( Ս . ) ՎԱՆՔ :
ԽԱՂՈՒԱՆՔ ․ Տես ԽՈՂՈՒԱՆՔ :
ԽԱՂՈՒԿԱՆՑ • Սակաւա
բնակ գիւղ խիզանու :
ԽԱՂՏԱՁՈՐ կամ ԽԱՂՏԱՑ ՁՈՐ -
Դերջանայ սահմանակից
Խաղտեաց աշխարհի մէջ այս
անուամբ ձոր մը կը յիշէ Թ .
51 • Խախուի մօտ Քիրէճլի կամուրջը :
Արծրունին , Քրիստափոր կա
թողիկոսի համար ըսելով , թէ
« Գրէ և ի կողմանս Դերջանու և Խաղտա- է, թէ երկրին բնական անմատչելիութեամ
ձորոյ բնակիչսն , և աշխարհակալ տեարս , և թէ բարբարոս Լազկիներու բնակութեամբ :
և առ եպիսկոպոսունս » , որ զգուշանան Բար- —
Խաղտեաց ստորին կամ՝ հարաւային մասը
ծումա Նեստորականի աղանդին : բնիկ էր Հայոց . իսկ վերին մասը կը հա
ԽԱՂՏԻՔ . — Թէպէտեւ բուն Հայոց Մե- մարուէր կողքիսի - կամ Եգերաց չորրորդ
ծաց 15 նահանգաց կարգը չի դասուիր այս գաւաոր , և կը կոչուէր նաեւ Ճանիւս կամ
աշխարհը , սակայն անտարակոյս առաջին դա Ճանէթ և կամ Ճանիւս Պոնտացւոց : վա-
րերու մէջ և երկայն ժամանակ Հայոց իշխա- խուշտա կը կարծէ , թէ Հայկայ թոռներէն
նութեան տակ եղած է և սահմանակից լինելով դրուած է Ճանիս կամ ձանիկ անունն , կող-
մեր աշխարհին և միշտ բնակուած Հայերէ , մանցս բնակչաց , անոնց զեղծ բարուց կա
մինչեւ ցայսօր , հարկ է որ ծանօթանանք - մար . այս անուամբ տակաւին կը կոչուի
նաեւ այս երկրին: Իր գլխաւոր քաղաքը իւսիսային գաւառն - Ճանիկ : Թէպէտեւ մեր
մեր պատմութեան մէջ կը յիշուի , իբրեւ մէջ երկրիս անունը , սովորաբար յոգնակի կը
մեր աշխարհի սեփհական քաղաք մը : Այս գրուի , Խաղտիք , Աշխարհ խաղտեաց , Երկիր
երկրի սահմանքն՝ մանաւանդ այն մասին խաղտեաց , Գաառ խաղտեաց , և այլն , բայց
 ԽԱՂՏԻՔ 128 ԽԱՂՏԻՔ

րուն անուան ծագումը անծանօթ է . հայեւ ծր : — Հայկազանց պետութեան վերնալէն

րէն րառիննշանակութիւնն խոշորութեան վերջ , այս կողմերը նուաճուած էին , Պոն
գաղափար կու տայ , ինչպէս կ'ըսուի խաղ- ւոց և Հայոց , նոր թագաւորներու իշ-
տաոր և խաղտալեզու, և այլն ։: -—- Հաւա- - խանութեան ներքոյ . որոնք ձեռքի տակ ա-
նական է որ այս ըլլայ Երիլատ երկիրը , որ ռաւ վաղարշակ Պարթեւը և Հայոց մասն եղաւ
ամէն երկրէ առաջ կը յիշուի Ս . Գրոց մէջ , մինչեւ Արտաշիր Սասանեանցի բռնակալու
երբ Փիսովնի համար կ'ըսէ . « Եւ նա պատէ թեան միջոց . որուն օրով կիլիկիայէն եկաւ
զամենայն երկիլն Եւիլատայ » , զոր Եբրա- Տակիտոս կայսրը և սպանուեցաւ իր զօրքե
յեցին թաւաձայն կը հնչէ խավիլաթ . և ու րին խաղտեաց երկրի մէջ : Հայոց աշխարհը
ովհետեւ ըստ մեզ Փիսովն ՝ Ճորոխն է , բա- Պարսից և Յունաց մէջ րաժնուած ատեն ,
ւական է , որ ուշադրութեամբ նայինք աշ- վերջիններուն ընկաւ խաղտիք և շատ դա
խարհացոյց քարտիսից վրայ , և պիտի տես- րեր ամուր ապաստանարաններ եղան աշխար-
նանք որ նոյն գետը ձուաձեւ կը պատէ բուն իս լեռները և անձաւները հալածական
խաղտեաց աշխարհս : Այս դետոյն - պատ- Հայերուն : Դ դարուն վերջերը Սամուէլ Մա-
ուածքին մէջ է նաեւ Սպեր գաւառը, « ուր միկոնեան սպաննելով իր Վահան Հայրը և ու
ոսկին է , և ոսկի երկրին այնորիկ ազնիւ » . րացած Տաճատուհի մայրը ՝ հոս փախաւ . նոյն
որ կը թուին Քամբորայ կողմերը . « և անդ պէս Արշակունեաց իշխանութեան վերնալու
է սուտակն և ակն դահանակ » : խաղ- ատեն , շատերը խոյս տալով հոս եկան կե
տեաց անունը և բովերու առատութիւնը ՝ խիստ ցան , զորս յետոյ խարելով վասակ Սիւնին
Հին ատեն յայտնի եղաւ Յունաց . վասն զի դուրս կը հանէր . դարձեալ վարդանանց պա
Արգոնաւորդներու արշաւանք : ղէպի կողքիս, տերազմէն վերջ եւս. « բաղումք յազգէ մեծ
1250 տարիէն աւելի կամ պակաս առաջ նախարարացն հանդերձ ամենայն ի սի-
եղած է Քրիստոսի թուականէն , ինչպէս կը րելեօք իւրեանց , ի մէջ ամրական վայրացն ,
վկայեն ամէնքը : Յոյները , ոչ թէ առասպե ոմանք յանլոյս երկիրն Խաղտեաց ... բրո
լեալ ոսկեգեղման համար կ'երթային , այլ նացան ի վերայ բազում ամրոցաց » : Հին
բուն ոսկւոյ բովելու , կամ ինչպէս յունա- գերորդ դարուն վերջերը Քրիստափոր - կա
կան Հին գրքի մը մէջ գրուած է , ոսկեհանու . թողիկոսը թուղթ դրեց նաեւ այս կողմերը ,
թեան կամք ոսկեգործութեան ուսման . ասոր զգուշանալ Բարծումայ Նեստորականէն , որմէ
վկայ է նաեւ - Հոմերոս , որ Իլիականի մէջ , կը հաստատուի , թէ այս կողմերն ալ Հայոց
Տրոյացւոց նիզակակիցներու հետ կը թուէ սեպհականութիւն էին : Թէոփիլոս կայսրը
նաեւ « Ալիզոնք եկք յԱլիւրեայ , արծաթա- 829 թուին , իրեն արշաւանքներու ատեն
ճոին Ալիւրեայ » . - արդ Յունաց վերջին աշ- եկաւ և խաղտեաց բնակիչներէն -շատերը
խարհագիրները և պատմիչները Ալիս կը Յունաստան քշեց . - իսկ երկու դար վերջն
հասկընան խալիւրս ըսուածները՝ որոնք խաղ- ալ վասիլ կայսրը Բասենու Ոկոմի աւանէն
տեաց բնակիչներն էին : սահմա- - գերածները ՝ բնակեցուց այս երկիրը . անկէց
Հայոց
նակից մասին բնակիչները կոչուած են վերջն ալ ԺԱ դարու կիսուն - Սէլճուքեան
նաեւ Հայա –խալիրս ( Armeno- Chalybes ) Թուրքերը երկու անգամք ասպատակելով մեծ
Արմենոգալիպք , և ասոնց բուն արսուեստն - աւերումներ րրին խաղտեաց մէջ , և դարձան
էր բովուց վրայ աշխատիլ , և գլխաւորա- շատ աւարով :
բար երկաթի և պղնձի հանքերու : ԱյժՐ Այս խաղտեաց երկիրը , մանաւանդ վերին
եւս կան այդ հանքերը անգործ մնացած: : կողմը ամբողջ լեռնային է և անտառախիտ .
Այս հանքերը պատճառ եղան Յոյներուն Հին դարերէն սկսեալ մինչեւ ցայժմ - աւա
այս կողմերը գալուն և ասով երկրի բնակ- - զակներու և ազատասէր մարդկանց ապաւէն
չաց բարուց և լեզուին վրայ ալ ոչ սակաւ եղած է :: Լերանց - գլխաւոր շղթաներն են
በ
փոփոխութիւն եղած է միմեանց հետ խառ- հարաւային կողմէն Գոի–Տաղ լեռները , ո-
նուելով . այս կողմերու բարբառն , հին քե րոնց մէջ կան բարձրաբերձ կատարներ , ինչ-
րականին համեմատ , էր Սպերային կոչուա- - պէս Աջ– տաղ ( Սպիտակ լեռ ) 10500 կամ
 ԽԱՂՏԻՔ 129 ԽԱՄՇԻ ՎԱՆՔ

-
աւելի մինչեւ 12000 բարձր : Բաբերդու ԽԱՃԱՐ ՎԵՐԻՆ ․ — Նոյնպէս գիւղ Չարսան
սահմաններու հիւսիսային կողմը -կան Հաք - ճագի Փէրին գաւառակի . 6 տուն - հայ կայ ՝
չինոս լեռներու , որոնք գրեթէ զուգահեռական - առանց եկեղեցւոյ :
են Սպերու լերանց պարուն : Լեռներու մէջ — Փոքրիկ գիւղ
ԽԱՄԸՇԼԸ կամ ԽԱՄԻՇԼԻ . —
կան բազմաթիւ լեռնահովիտներ ևև խորա- Բալուայ՝ կէս ժամու ճանապարհ հեռու , ձորի
ձորեր , որոնց դիրքը ծմակային է և քիչ մը մէջ : Ունի 10–15 տուն , որոնցմէ մէկ
արու կը տեսնեն . ունին խիտ անտառներ - բանին քուրդ են և մնացեալք ՝ այ , որ
և անձրեւներու եղանակին մէզը կը պատէ չունին ոչ եկեղեցի և ոչ դպրոց :
սար ու ձոր : Այդ պատճառաւ անշուշտ մեր ԽԱՄԼԲԵՐԴ կամ ԽԱՄՈՒՐ ԲԵՐԴ - Տու-
նախնիք այս կողմերու համար ըսած են րուբերանի խնուս կամ ամուր վիճակի մէջ ,
« անլոյս երկիրն Խաղտեաց » , և « գիջին և նշանաւոր լեռ , որ սկսելով Խոյլի - րաբա սարէն
մառախլուտ տեղիք մայրեաց - լօռաւէտք » , հարաւ – արեւմուտքէն երկնցած է դեպի հի-
ինչպէս կը կոչէ Խորենացին , Պարխարայ ըս . սիսային արեւելք : Պինկէօլի արեւելակողմն
տորոտներու և Տայոց սահմանակից վայրերու է և անոր բազուկներէն մին : Լերանս խոտը
համար : կողմանցս միզային և խաւարային լի- և ուրիշ բերքերը արտաքոյ կարդի զօրութիւն
նելուն վկայ է նաեւ ականատեսն Հեթում ունին . հոս արածող "ոչխարները խիստ մեծ
պատմիչ , ինչպէս նաեւ Մանտրվիլ ուղեւո- կ'ըլլան : խոտերու տեսակ մը հիւթն կոս
րը . կան տեղեր որ ամբողջ տարուան մէջ կեզօծուին արածող կենդանիներու ատամնե
հազիւ ամիս մը մաքուր օդ և լոյս կը տես րը : Հոս կը բուսնի նաեւ զարմանալի Քեա
նեն : Անտառներու փայտերը , զանազան տեղ - ֆիր վարդը , զոր Ժողվելով կը տանին ու
սակ պտուղները , արմտիք և այգիները մեծ րիշ կողմեր : կողմանցս բնակչաց մէջ կայ
շահ կը բերեն երկրիս . անտառներու մէջ այս վարդին վրայ ռամկերէն երգ մը .
կը լինի շատ մեղր , հին ծառերու խոռոչնե « Խամլբերդի վերերեն
րու մէջ . այդ մեղրերէն ուտելով Քսենոփո- Քեաֆիր վարդի տերևեն » :
նի զօրքերը , վտանգուեցան թմբրութեամբ և Այս լերան վրայ կայ նաեւ համանուն բերդ
փորհարութեամբ : Անտառներէն մին Լաստի մր : Ինճիճեան ՝ կը յիշէ նաեւ « քրերդ ա
վերտցին կը կոչէ « խրթի անտառն - Ճանէ . նուամբ հայաբնակ գիւղ մը լերանս վրայ :
թայ » : ԽԱՄՇԻ ՎԱՆՔ . — Գանձակի գաւառի մէջ
ԽԱՂՏԻՔ . — Սիւնեաց Աղահեճք գաւառի - աւերակ և ամայի վանք , Մեծ Ղարա Մու
հին գիւղերէն մին : րատ աւերակի արեւելահիւսիսային կողմը ,
ԽԱՂՏՈՑ ԱՌԻՃ • - Այս անուամբ ամրոց ձորի մը մէջ : կիրակոս Գանձակեցիի ըսա
մը կը յիշուի մեր պատքութեան մէջ , որ կը ծի համեմատ , Քարահերձի մէջ բնակող Ա-
գտնուէր Բարձր Հայոց կարնոյ գաւառի ծայ- - ղուանից Յովհաննէս կաթողիկոսը նեղուե
րր : վասիլ կայսրը խոստացաւ. այս ամրոցս - լով այլազգիներին , եկաւ Հայոց աշխարհի
տալ Տայոց Դաւիթ կիւրապաղատի , երբ նա Զաքարէ և իվանէ մեծ իշխաններու մօտ :
իրեն նիզակակից լինէր : Ամրոցիս մնացորդ- - Ասոնք մեծ պատուով զինքը ընդունեցան` և
ները լինելու են հաւանօրէն այժմեան Գաղ- իվանէ զինքը բնակեցուց Միափոր գաւառի
տառիճ կոչուած այլազգաբնակ գիւղերու մօտ : խաշի րսուած վանքի մէջ : Սա սկսաւ այդ
ԽԱՃԱՐ կամ ԿԱՃԱՌ- -— Գիւղ - Բալուայ տեղ մեծ և հրաշալի եկեղեցի մը շինել ,
արեւմտեան կողմը , 3 Ժամու ճանապարհ - բայց դեռ չաւարտած կիսատ մնաց , որով-
հեռու , բարձր դիրքի մը վրայ : Ունի 50 ետեւ խորասանի սուլտան Ջալալէդին ար-
տուն բնակիչ , որոնց 37 ր Հայոց են և շաւեց վրաց թագաւորութեան վրայ . այնու
մնացեալք Քրդաց : Եկեղեցին կը կոչուի հետեւ հետզհետէ եկան այլազգիներու զօր
Ս ․ Աստուածածին : քերը NL աւերեցին Հայոց, Աղուանից և
ԽԱՃԱՐ ՆԵՐՔԻՆ- - Գիւղ Չարսանճագի - վրաց աշխարհները : Յետոյ դարձեալ այս
փէրին գաւառակի . 4 տուն հայ կայ ՝ առանց տեղ բնակեցան Աղուանից կաթողիկոսները
եկեղեցւոյ : և շինեցին աւարտեցին եկեղեցին : Երկայ
17
Բաշխ . Բառարան Բ .
 ԽԱՄՈՒՐ 130 ԽԱՆԱԾԱԽ

նութիւնն է 15 և լայնութիւնը 9 /: մետր : ԽԱՅՐԷՊՕԼՈՒ . Տես ՀԱՅՐԱՊՈԼ :

Այժմ բոլորովին փլեր է ձեղունը . ամբող- ԽԱՆԱԳԵԱՀ կամ ԽՆԿԻ . — Անուանի հա-
ջապէս շինուած է եղեր սրբատաշ քարերով . .յաբնակ գիւղ Գարատաղի (Ատրպատական )
հիւսիս- արեւելեան կողմն է երկյարկ զան- Դիզմար դաւառակի : Ունի 543 - բնակիչ ,
գակատունը : Աստիճանաւոր քարի մը վրայ բաժնուած 91 տան և փառաւոր եկեղեցի
դրուած է գեղաքանդակ խաչքար մը ՝ ՌՁԸ մը : Մօտը կը տեսնուի դեռ անվնաս մնա
թուականաւ : ցած աշտարակաձեւ շէնք մը , որ կը կար
ԽԱՄՈՒՐ . Նոր վիճակ , որ ըստ ոմանց ծուի , թէ ի հնումն ատրուշան էր :
կը համապատասխանէ Տուրուբերանի Հարք ԽԱՆԱԼԻ . վտակ Սիւնեաց Աղահէճք
գաւառի ևև ըստ այլոց , որ աւելի ճիշդ կը գաւառի մէջ :
թուի , Այրարատայ Ծաղկոտն գաւառի : Վի- ԽԱՆԱԾԱԽ։ — Գիւղ Արցախի աչին գա-
ճակս ունի բազմաթիւ գիւղեր և հին սեր- ւառի. հիմնուած է Ջամիլուի հիւսիս - արեւ
դեր ու աւերակներ : Գլխաւոր գիւղն կը կո- ելեան կողմը , ձորակի մը երկու կողմերը :
չուի խամուր , որ կառուցուած է Պօրճի– Բնակիչները ՝ նախ 1686 ին Սիւնեաց - խա-
Մասուրի ջրի վրայ : - Ունի աղի ջուր , ուր նածախ գիւղին տեղափոխուած են Ջրաբերդ
Հաստատուած են կառավարութեան պաշտօ- և յետոյ եկած բնակութիւն հաստատած են
նեայք , որոնք աղի ջուրը շոգիացրնելով աղ այս տեղ : Հողն սակաւ է և նուազ արդիւ-
կը պատրաստեն և կը վաճառեն Բագրեւան- - նարեր , օդն և կլիքան բարեխառն և ջուրն
դայ մէջ թանգ գնով : Վիճակիս գիւղերու պատուական : -Բնակչաց թին է 563 հոգի ,
հայ բնակիչներէն շատերը գաղթելով Ռու- բաժնուած 85 - տան : Ունին Ս ․ Աստուծ
սաց բաժինը , շատ գիւղեր ամայի մնացած են : ծին անուամբ եկեղեցի մը : Հայրենիք է
ԽԱՄՈՒՐ ԲԵՐԴ . Տես ԽԱՄԼԲԵՐԴ : գիւղս , Արցախ , Աղուանից երկիր ե դր
ԽԱՄՊԷՐ — ՇԷՅԻ . Գիւղ - Բալուայ հիւսի- ցիք , և ուրիշ օզտաշատ գրքերու հեղինակ ,
սային կողմը , 6 ժամու ճանապարհ հեռու : Գեր . Մակար արքեպիսկոպոս Բարխուտա-
Ունի 20-25 տուն , որոնց 15ր հայ են ՝ րեանցի : Գիւղիս եկեղեցւոյն մէջ կը պա-
առանց եկեղեցւոյ և դպրոցի . իսկ մնացեալք՝ հուին երկու ձեռագիր աւետարաններ , գրուած
բուրդ : հաստ թղթի վրայ . մին ՝ ունի ընտիր պատ-
ԽԱՅԱՉԻ . Գիւղ Չարսանճագի . 10 տուն կերներ , նաշխեր , ծաղիկներ , թռչնագրեր ,
հայ և 5 տուն մահմէտական կայ : - Հայերը ազնիւ ներկերով և լաւ ոսկեզօծուած : խա-
ունին Ս . Մինաս եկեղեցի մը . հողագործ են : նածախի դաշտերու մէջ կան հնութիւններ .
ԽԱՅԵԿ . Գիւղ Բաբերդի , 2 ժամու ճա- "
հիւսիսային կողմն է Շհրատեղ ըսուած
նապարհ հեռու : Ունի առողջարար օդ , ծաղ- ու
ւերակն , ուսկից գտնուած են արծաթ
կազարդ և ընդարձակ դաշտավայր մը և Ճո- պղինձ դրամներ , խեցեղէն բեկորներ , և այլն ,
րոխ գետէն ոռոգուած է : Գիւղիս մէջ կան կ'երեւի , թէ ժամանակաւ քաղաք կամ ա
25–30 տուն հայ և 15 տուն - մահմէտա ւան եղած է : Գիւղէս վեր կաց Հին հանգրո-
կան : Հայերը ունին 1848 ին շինուած եկե տարան , արձանագիր ունեցող տապանաքա
ղեցի մը և շուրջը զերեզմաններ . կայ նաեւ րերով : Գիւղատեղի, Հանգստարան և եկե
կիսակործան ին տաճար մը : Հայերը ունին ղեցւոյ աւերակ կայ - Բանտր — նան ըսուած
նաեւ միայարկ վարժարան մը : Գիւղիս շուրջը - ուխտական տեղը , որ կը գտնուի գիւղէն
կան թրքաբնակ շատ գիւղեր , որոնց հետ կէս ժամ վեր , զեղեցիկ սարահարթի մ
Հայերը սերտ յարաբերութիւն ունին , և ան վրայ : խանածախի գետակը կը կոչուի Դ--
շուշտ այս պատճառաւ է որ այեկցիք , ի գետ , որուն ակունքներու մօտ կայ խաչա-
րենց մայրենի լեզուն գիտնալով հանդերձ , զարդ հանգստարան և եկեղեցւոյ աւերակ :
և
թուրքերէն կը խօսին ուր որ գտնուին : այեկի Ջարալ Հաան անուն գիւղատեղի և հանգըս
մէջ կան աւերակ տեղեր , որոնցմէ մին տարան եւս կայ , որ 1790 թուէն սկսեալ
խաչի ոյ կը կոչուի , ուր կը դիմեն ուխ- խանածախցոց գոմանոց եղած է : Մըկինց
տաւորք Յարութեան տօնին : անուն գիւղատեղի և հանգստարան կայ նաեւ
 ԽԱՆԱԾԱԽ 131 ԽԱՆԴՈՅ

Խանածախ և Պալլուճայ գիւղերու սահմա- հարաւայնոյն մէջ փորուած է աւազան : Եկե

նին վրայ :: - Արցախ , 152-154 . ղեցիէն վեր կան նաեւ ուրիշ անմատչելի
ԽԱՆԱԾԱԽ , ԽՈՆԱԾԱԽ կամ ԽՆԱԾԱԽ . քարատակներ , որոնք հաւանօրէն իրարու
Գիւղ Սիւնեաց Հարանդ (Զանգեզուր ) գա- հաղորդակցութիւն ունին : Եկեղեցւոյ դիմաց ,
ւառի , Ձագեձորի մէջ . Գորիսէն հեռու է կան խաչաքանդակ գերեզմանաքարեր : -
իրր 26 հազարամետր դէպլի հիւսիս : կառու- Զանգեզուրի գաաս , Բ . 36–37 .
- Այլազգաբնակ գիւղ
ԽԱՆ — ԱՂԱ . — Սի-
ցուած է բլրակներու կողերու վրայ ձորակի
մր մէջ : Ունի վարար աղբիւր մը , որուն նեաց Երնջակ գաւառի :
ջուրը կը հոսի ձորի միջով և կ'ոռոգ , պար- ԽԱՆԱՉԱԿ . Կը յիշուի յիշատակարանի
տէզներ և բազմաթիւ կեռասենիներ : Ճիշդ - մը մէջ :
կեդրոնը կը գտնուի հնաշէն եկեղեցին . իսկ ԽԱՆԱՊԱ —Ամրոց Սիւնեաց Հարանդ գա-
անկէց բարձր , երկու փոքրիկ մատուռ և հին - ւառի մէջ :
գերեզմանատուն մը , որուն մէջ նշանաւոր է ԽԱՆԱՊԱՏ • - Գիւղ Արցախի խաչին գա
Մէլիք Հայկազնի գերեզմանը : Տներէ զատ , ւառի . հիմնուած է Ղլիջբաղի մօտ : () դն և
իրրեւ բնակարան կը գործածեն նաեւ կլիման անախորժ և ամրան ճնշիչ : Բնակիչք
րատակներ, որոնցմէ մէկ քանին հին են և 800 հողի են , բաժնուած 95 տան . ունին
շատերը նոր փորուած : Հին քարատակները Ս . Աստուածածին անուամբ եկեղեցի մը :
գլխաւորապէս կը ծառայեն իրրեւ խոտնոց և Գիւղիս հանգստարանի մէջ կայ հին քարու
գուք : Բնակիչնելըն են 1465 հոգի հայ , կիր մատուռ մը :
բաժնուած 188 տան և 252 հոգի քուրդ, ԽԱՆԱՊԱՏ • Գիւղ Աղուանից Ճառի գա-
բաժնուած 50 տան : էր պարապին երկրա- - ւառի մէջ , Արջկան գետակի աջ ափի մօտ :
գործութեամբ և անասնապահութեամբ . կան Ամրան օդը ծանր է , բայց ոչ այնքան վա
նաեւ մի քանի արհեստաւորներ և չորս խա- սակար : Երկիրը արդիւնաւէտ է , տեղական
նութ : բերքերն են ՝ ցորեն , գարի , կորեկ , որիզ ,
խնածախէն հազիւ 2 հազարամետր հեռու բամբակ , մետաքս , խաղող , թուզ , նուռն ,
կը ձգուի խոր ձոր մը , որուն մէջէն կը հոր թութ , ծիրան , դամոն, սալոր , կեռաս , և
սի փոքրիկ առուակ մր : Այս ձորի երկու այլն : Բնակիչք ՝ 297 Հողի են , բաժնուած
կողմերը կան կարմիր և սպիտակ աւազա- 40 տան , որոնց նախնիք գաղթած են ա-
խառն հողէ կազմուած քերծեր , որոնք ջրի չեն գաւառի անապատ և Արաշի արդան
ազդեցութեամբ զանազան ձեւեր առեր են : գիւղերէն : Ունին Ս ․ Աստուածածին անուամբ
Այս քերծերու մէջ կան բազմաթիւ քարա- եկեղեցի մը :
տակներ , որոնք ի հնումն ծառայած են իր-- ԽԱՆԱՍՕՐ . -Վասպուրականի Աղբակ գա-
րեւ բնակարաններ : Ձորի բերանը , ուր երեք - ւառի Ս ․ Բարթուղիմէոսի վանքի հիւսիսային
կողմէ կը բոլորեն լեռները , քարէ պարիսպ արեւելակողմը , 3 : Ժաք Հեռու կը գտնուին
քաշուած և թողնուած է մեծ դարպաս մր : ին քաղաքիս աւերակներն : Քաղաքիս -
Նոյնպիսի պարիսպ մ'ալ ձդուած է քիչ մը նուամբ կը կոչուի նաեւ այն ընդարձակ
բարձրը , որ կը շրջափակ , փոքրիկ տարա- - լեռնադաշտը , ուր 1897 թուին ,, ֆեդայիներո
ծութիւն մը , որ ձորն բաւական բարձր է : խումբը յարձակելով Մազրիկ կոչուած ....
Հոս կը գտնուի մեծ քարայր մը , 32 մետր րիւնարբու քուրդ ցեղի վրայ , գրեթէ բնաջինջ
երկայնութեամբ և 21,3 մ . լայնութեամբ , ո-- րրաւ. այդ ցեղը : Այդ արիւնահեղ ճակատա
րուն ձորահայեաց կողմը բոլորովին բաց է :: մարտի մանրամասն նկարագրութիւնը ար
Ասոր երեք կողմերը բացուած են մեծ ու պուած է 1899 տարւոյ Դրօշակի մէջ :
փոքր արհեստական քարատակներ : Քարայ- ԽԱՆԲԷԿԻ . -
— Հայարնակ գիւղ Տուրուրե
րիս կից կայ ուրիշ մեծ այր մը ՝ 14,2 մ. րանի Մարդաղի գաւառի այժմեան Թէքան
երկայն և 9,2 մ . լայն , որ ժամանակաւ եկե. ի վիճակի մէջ :
ղեցի եղած է : Ունի խորան մր , երկու փոքր ԽԱՆԴԱՁՈՐ • Տես ԽՈՏՐՋՈՒՐ :
- Հայաբնակ
սրբատուն և երկու աւանդատուն , որոնցմէ ԽԱՆԴՈՅ կամ ԽԱՆԴՕ •
 ԽԱՆԶԻԴ 132 ԽԱՆԼԸՃԱՆԵՐ

գիւղ Ախալքալաք գաւառի : Ունի 914 բնա- ԽԱՆԼԸԽԼԱՐ . - Հայարնակ գիւղ Այրալրա-
կիչ ՝ բաժնուած 101 տան, եկեղեցի մը և տայ Շարուր գաւառի : Ունի 896 բնակիչ,
ուսումնարան : բաժնուած 154 տան :
ԽԱՆԶԻԴ . Տես ՀԱՆՁԻԹ : ԽԱՆԼԸՃԱՆԵՐ, ԳԱՆԼԸՃԱ , ՂԱՆԼԻՃԱ կամ
ԽԱՆԸՔ . Տես ԽԱՆՔ : ՂԱՆԼԸՃԱՆ — Այրարատայ Շիրակ գաւառի
ԽԱՆԻ . - Գիւղ Այրարատայ , կաղզվանի արեւելեան մասն այս անուամբ երկու առան
և Կարսի վերին ճանապարհի վրայ՝ կարէն ձին հայաբնակ գիւղեր ունի ` իրարու շատ
16 վերստ հեռու , դէպի հարաւ - արեւմտեան մօտ , Ախուրեանի ընդարձակ ու տաշտաձեւ
կողմը , ձորակի մը մէջ : 64 տուն հայ կայ , հովաին մէջ , որոնց մին՝ վերին և միւսն
որոնց 14ը ՝ Ալաշկերտի գաղթականներէն Ներքին կը կոչուի : Այստեղ է Մարմաշէն
են : Գիւղիս ընդարձակ աւերակներէն , հնու- հոչակաւոր մենաստանը : Չի զիտցուիր , թէ
թեան նշաններէն և այժմեան անունէն , կը ինչ պատճառաւ Մարմաշէն կոչուած է վան-
կարծուի, թէ ի հնումն իշխան կը կոչուէր , քըս , արդեօք Մարիամ անուն տիկնոջէ՞ մր ,
որովհետեւ իշխան բառի պարսկերէն թարգ- թէ Մարի կամ Մարք անուամբ մարդէ մը ,
մանութիւնն է խան : Տուները մութ և կեղ- շինուած ըլլալուն համար , յայտնի չէ . բայց
ոտ են . բնակիչները միայն գարնան ցորեն ընդունելի չէ Մարմարաշեն կոչումը , ինչպէս
IL գարի ցանել զիտեն , իսկ ձմեոր պարապ գրուած է կիրակոսի պատմութեան մէջ , թեւ
կը կենան . կանայք ամաոր կ'երթան - րան - րեւս գրչի վրիպակաւ , իբր թէ մարմարիոն
ջար կը հաւաքեն լեռներէն և աղալով կր քարերով շինուած , որ այնպէս չէ : Արձա-
պահեն ձմեռնային ուտելիքի համար : Ունին նագրութիւնները և պատմիչներէն ոմանք կր
եկեղեցի մը և ծաղկոց : Բողոքականութիւնը - հաւաստեն , հանդերձ - սկսման և աւարտման
բաւական յառաջացած է գիւղիս Հայոց մէջ : - թուականներով , թէ եղեւ « Սկիզբն շինելոյ
ԽԱՆԻԼԱՆ. — Գիւղ Ատրպատականի Ուր- մեծանուն և վայելչաշէն զարմանակերտ և
միոյ գաւառակի . 2 տուն հայ կայ : հոյակապ ուխտին Մարմաշինի ՝ ի քրիստո-
ԽԱՆԻ ՇԷՆ . — Գիղ Աղուանից Շամախու սասէր իշխանաց իշխանէն վահրամայ , սկր-
գաւառի շինուած է Պօզ–տաղին ի դէպի Ա- սեալ ի ՆԼԵ ( = 986) , և աւարտեալ ի
ղուանից դաշտը թեքուած լեռնաբազկի մր ԽԳ (= 994 ) ամին , որ լինի ութ ամ » :
սեռի վրայ , Դարաքարքանջ գիւղի մօտ : Ա- - Բայց աւելի ստուգագոյն և վաւերական է ,
րեւելեան և արեւմտեան կողմերը խոր ձոր եկեղեցւոյն հարաւային որմի վրայ արտա-
րեր են , բայց զուարճալի է հարաւահայեաց քուստ քանդակուած և անջինջ մնացած
դիրքը , որովհետեւ մօտէն կ'երեւան Ադուա- ընդարձակ յիշատակարանն , որմէ կը տե
նից դաշտր և կուր գետի անտառները , իսկ դեկանանք , որ բուն շինողն է Պահլաւունեաց
հեռուէն Արցախի և փայտակարանի լեռներն ցեղէն իշխանաց իշխանն Վահրամ , և թէ
և Երասխ գետը , մանաւանդ օղի պարզ եղած շինութիւնն աւարտած է քառասուն - տարի-
Ժամանակ : () դն և կլիման խիստ և ասա- ներու մէջ ( 986–1029 ) : Նոյն արձանա
կար են , իսկ ջուրն - աւ : Հողերն քիչ են գրութեան մէջ կը յայտնէ վահրամք իշխանը ,
և 180 օրավար վարելահողով աղքատօրէն թէ « զտեղի հանգստեան մերոյ առաւել պա
կ'ապրին դիւղիս - 40 տուն բնակիչք, որոնք տսով մեծացուցաք և . լիացուցաք ամենայն
գաղթած են Արցախի Ծամձոր , Ատիլլու և Ցօր - գոյիւք լերամբք: և դաշտա աանդեցաք - ի
գիւղերէն : Ունին Ս . Յարութին անուամբ ww գիղս և ագարակս գանձագինս . զԲագա-
եկեղեցի մը : րանի գել , և զիր ագարակն . զԳոդին և
ԽԱՆԻ կամ ԱԻՆ ՉԱՅ • Գետ Ա.յրա- զՊորտանգն զԱրագեն , և ե. զԱզատա զԱսմա
րատայ Ստորին Բասեն գաւառի մէջ . ձա- և. զԵզնկայն » , և
նեն և այլ այգիներ , տներ,
խակողմեան օժանդակ Երասխայ : կղպակներ և ջաղացքներ , .յիշելէ վերջ ,
ԽԱՆԻՏԷՐԷ —Ակնայ մօտերը այս անուամբ կ'րոէ « և զարդարեցաք զսա ամենայն կազ-
ձոր մը կայ , որուն մէջ կը տեսնուին բազմաթիւ քութեաք : - ի յիշատակ յաւիտենից մեզ և
քարաշէն մատուռներ՝ աւերակ և ամայի : որդաց մերոց » . և այլն : Անտարակոյս
 ԽԱՆԼԸՃԱՆԵՐ 133 ԽԱՆԼԸՃԱՆԵՐ

Պահլաւունիները ՝ որ այնքան դաստակերտ - գոյն քարերով : Ունի հրաշակերտ խորշախորշ

ներէ , վանքերէ և եկեղեցիներէ վերջ , հոս գմբէթ , չորո լուսամուտներով , և արտաքուստ
ընտրեցին իրենց յետին Հանգստարանը , սիւնազարդ սրանկիւն կամարներով , որով կր
ոչ մի ծախքի չէին խնայեր, ասիկա իրրեւ աարբերի Անիի եկեղեցիներու ձեւերէն : Արեւ-

DIA010
ON)

Մարմաշէնի
վանքը
• անլըճաներ
1
•52
Խ
Քիրք
եան
3.

զարմանակերտ և մեծաշէն կոթող մը կանգ- ելեան, հիւսիսային և հարաւային կողմէն ու-

նելու : Մեր այս ըսածին վկայ կը կենայ նի երեք մեծ քանդակազարդ պատուհաններ :
հոյակապ եկեղեցին , միջակ մեծութեամբ , Սեղանն որ վեց մետր երկայն է և և քիչ մը
12 մետր երկայն և 10. լայն , կարմրա- - պակաս լայն , երկու կողմերը ունի մատուռ-
 ԽԱՆԼԸՃԱՆԵՐ 134 ԽԱՆԼԸՃԱՆԵՐ

ներ կամ աւանդատներ , իւրաքանչիւրը 3. ներու ձեռքով : Նոյն կողմը, դրան վրայ կայ
երկայն և 1,75 լայն : Կիսաբոլոր խորանին թի քանդակուած խաչքար մը 1026 թուակա
կունքները կան եօթը ցած և փոքր լուսամուտ նաւ , որուն կանգնողն է ոմն Մատաթէս :
ներ , կամարակապ և սիւնաւոր : - Անիի կա- - Հիւսիսային կողմի մատրան դրան ճակատը ,
թողիկէին նման եկեղեցւոյս արտաքին որմերն կայ նուիրատուի մը անթուական յիշատա-
ալ ունին անկիւնաձեւ գոգացած խորշեր և սիւ-
նազարդ կամարներ : Տաճարին մեծութեան

արձանագրութիւն
գրեթէ հաւասար - Ժամատունը , քայքայած
է , և կործանած են չորս բազմանկիւնի մեծ

Մարմաշէնի
սիւները ՝ որոնք շէնքը կը վերցընէին . ի վեր

բեւեռաձեւ
ջոյ գիւղի նորեկ բնակիչներէն խեղճ կերպով
մասամբ մը նորոգուելով , կը ծառայէ իբրեւ

:մօտ
եկեղեցի : Մեծ եկեղեցւոյն երկու կողմերը
կիսականգուն կը կենան երկու մատուռներ
կամ փոքր եկեղեցիներ , սրածայր գմբէթնե
րով , կարմրագոյն քարով շինուած : Որովհե-
տեւ այս երկուքին որմերու արտաքին երեո-
ներու քարերը հանած տարած են , անգիր
և անյիշատակ կը մնան : Եկեղեցիներուս մօտ
և հեռուն ալ կան Հինգ տապաններ , որոնց-
մէ մին բրգաձեւ ՝ էր վահրամք իշխանի Սո-
փիա տիկնոջ , որ գտնուեցաւ 1024 ին , վերին
Ղանլըճայի ստորերկրեայ դամբանի մը մէջ ,
որուն կափարիչը առնելով տարած են վարի
գիւղը և գրած Տէր Պօղոս անուն նոր վախճա-
նած քահանայի մր շիրմին վրայ : կափարի-

• անլըճաներ
չի վրայի արձանագրութիւնը անեղծ iiնացած
է և ունի 1015 թուականը : Ժամատան մօտ
եղած երկու տապաններն ալ ունին անթուա-
կան և համառօտ - արձանագրութիւններ : Շի- 53
.—
Խ
րիներէն մին ալ է , արձանագրութեան համե-
մատ , 1342 ին վախճանող Նլու կամ Նազ
་་་

լու անուն օրիորդի մը : Ապուղամրի որդ-

་ ་་

ւոյն Գրիգոր եոլիսկոպոսի արձանագրութե.

་

նէն կը յայտնուի , թէ վահրամ Պահլաւու-

նին ալ այս տեղ թաղուած է , որուն տապանը
տակաւին յայտնուած չէ : - Գրիգոր եպիս-
կոպոսի արձանագրութեան մօտ կայ նաեւ
Ափխազաց և Հայոց թագուհի Մարիամի յի-
շատակարանն , յորում կ'ըսէ , թէ « ետու
զորս սուրբ . ի տիեզերական ուխտս
Մարմաշեն , ․․․ » : Ուրիշ ընդարձակ և կարե- կարանը : Գրիգոր եպիսկոպոսի արձանագրու-
ւոր արձանագրութիւն մ'ալ կայ տաճարին - թիւնը կը յայտնէ , թէ այս տեղ երկու վանք
հիւսիսային որմի վրայ , քսան և մէկ աող , կային , մին ՝ մեր ստորագրած Մարմաշենը
որ կը յայանէ վանաց և տաճարի նորոդու որ Մեծ կը կոչուի , իսկ միւոր վերի վանք ,
թիւնը , շինութենէն 200 տարի վերջը , 1225 վասն զի կը գտնուէր Մեծ վանքի հիւսի-
թուին , Պահլաւունեաց տոհմի պայազատ- սային արեւելեան կողմը քիչ մը հեռու , որ
 ԽԱՆԼԸՃԱՆԵՐ 135 ԽԱՆԼԸՃԱՆԵՐ

այժմ աւերակ դարձած է , և ասոր մէջ գըտ- Յովհաննու վանից , և եդին կնիք Սոսթենէս
նուեր է մեր վերոյիշեալ Սոփիա տիկնոջ և Գրիգոր վարդապետք , զոր գրեցաք, վաղ-
գերեզմանը : Ապուղամրոցի արձանագրու թանկ և ազատքն Արուճայ և Թալնայ , և այլե

թեան մէջ ուրիշ նշանաւոր տեղ մը կը յի- որք գտան անդ , և կանգնեցին խաչ և արձան
շուի , Տիրաշեն անուն դաստակերտը , զոր գրեցին ի վերայ գերեզմանին Երեմիայ . և գնա-
շինեցին վանքի կալուած հողերուն վրայ , և ցին յիւրաքանչիւր տեղիս » : Երեմիայի գերեզ-
հաւանօրէն սա լինելու է այժմեան վերին մանին արձանագրութիւնն հետեւեալն է .« ՆՁԲ
Ղանլրճա ղիւղը : վահրամայ արձանա- թուին . Ես հայր Երեմիա առաջնորդ ուրբ
գրութեան մէջ կը յիշուին - վանացս վանա ուխտին Մարմաշինու սիրեցի զվարս միայ-
հայրերը , Երեմիա և իր աշտկերտն ու յա նութեան , աանդեցի զվերակացութիւն ուխ
ջորն Սոսթենէս : Առաջնոյն համար պատ- տին իմոյ անդրանկին իմում Սոսթենեսի . ե.
միչն Զաքարիա Սարկաւագ • ընթերցած ես եկեալ բնակեցայ յանապատի աստ ,
է Սանահնի վանքի ձեռագրի մը մէջ հե- տեղոչ ընկալայ զիոխումն , արդ աղաչեք
տեւեալները . « Եւ մեռաւ հայրն Մարմա- յիշեսչիք ի Քրիստոս » : Երեմիայի մահը
շինու , և նստաւ ի տեղի նորա հայր զար պատահած է , ինչպէս թուականը կը ցու
մանալին և սքանչելազործ այրն Աստուծոյ ցընէ , Մարմաշէնի շինութենէն չորս կամ
Երեմիա , այր պարկեշտ սուրբ և գիտուն , հինգ տարի վերջը : Սոսթենէս վանահայրը
զարդարեալ ամենայն առաքինութեամբ , կըր- ծանօթ է տասն կամ տասնեւհինգ տարի
կին մարդով, ներքնով և արտաքնով . և առ- վերջն ալ , Մագիստրոսի թղթերուն մէջ , որ
նէր հրաշս եւո , զոր մի ի բազմաց -ճառե - րոնցմէ միոյն մէջ կը գովէ ասոր արիութիւ
ցից : Մերձ վանացն զոյր ջրաժողով փոքրիկ նը . ուրիշ թղթի մը մէջ կ'աւետէ , թէ կոս
ծովակ և սուրբն գնացեալ առ ափն ծովա- տանդին Մոնոմախ կայսրը , ղրկած է ոսկի
կին աղօթէր . և եկեալ մի յաշակերտաց նո- մատանի , « Ուխտիդ սուրը և մայրաքաղա
րա ի միւս կողմն ծովակին ՝ ձայնէր wn հայրն , ի Մարմաշինոյ , (ե ) քեզ սրբոյդ Սոսթե
և նա ոչ լսէր զձայն աշակերտին , վասն զի նէսի արի և առաքինասէր առն ՝ յոյժ զօր
բազմութիւն գորտաց աղաղակէին . իսկ սքան րաւոր բանս, հանդերձ կնքովն ոսկեղինաւ ,
չելի այրն Աստուծոյ Երեմիա սաստեալ գոր– ի հրամանէ աստուածեղէն զօրութեան » : Այս
տացն ՝ ասէ Լռեցէք . իսկոյն լռեցին զորտ- երկու առաջնորդներէն զատ ուրիշներ չեն
քըն , և մինչեւ ցայսօր կան լուռ և ոչ խօ- յիշուիր , վասն զի արձանագրութիւններ ալ
սին : .. : ի սոյն ժամանակս սքանչելին - Ե- - չկան , ոչ 200 տարուան մէջ , մինչեւ տեղ-
րեմիա Հայրն Մարմաշինու , թողեալ զտուն . ւոյն նորոգութիւնը և ոչ անկէց վերջը , և ասոր
իւր՝ ձեռնասուն աշակերտին իւրոյ ՝ թոսթե պատճառն է անշուշտ , քիչ յետոյ Թաթա-
նեայ , և ինքն գնաց ի սուրբ և ի հռչակաւոր րաց ասպատակներէն ամայանալը : Բայց ար-
մենաստանն յանապատն Յովհաննու վանից , ձանագրութիւններէն և ամէն րանէ - աւելի
առ զարմանալին Մխիթար՝ այր անապա- - անմոռաց յիշատակաց արժանի է տեղւոյս
տին, և անդ ճգնեալ և անդ վախճանեալ և շինողն վահրամ Պահլա: ունի , արժանապէս
անդ թաղեցաւ : - Եւ ի ժամ
Ժաք մահուն եկեալ մեծ կոչուած Հայերէն մին ,, որ աստուած-
Սոսթենէս աշակերտ նորա , ընդ նմա և Գրի- - պաշտութեամբ , շինութիւններով և քաջու
զոր վարդապետ Առակաց որդին և թաղե թիւններով շատերը գերազանցեց : Գագիկ
ցին զնա հանդերձ հայր Մխիթարիւ , և դար- Բի օգնեց խրատով, պատերազմով և պաշտ-
ձեալ եդին դաշինս ի մէջ իւրեանց , զի սի- պանութեամբ Անի քաղաքին : Իր կեանքը
րով լիցին միմեանս , և զվիճակեալ կնքեց պատերազմի մէջ Դունայ դրան մօտ ,
թեքն երկուց վանացն ի միասին կալցին , ութսուն տարին անցած (1043–4ին ) . որուն
և մի հարստահարեսցեն զմիմեանս . ի գե վրայ արժանավայել ողբ և ներբող գրած է
տոյն Քասաղու մինչեւ ցԴուռն կարուց և իր եղբօրորդին իմաստասէր Գրիգոր Մագիս-
Ծաղկոցաց . և հայրն ՅովՀաննու վանից իշ-- տրոսը , որուն կերպարանաց և մարմնոյն
խող լիցի Մարմաշինու . և դրեցին - կոնդակ նկարագիրն եւս կու տայ մեզ րսելով. « ա-
 ԽԱՆԼՈՒ ՂՕՌՈՒ 136 ԽԱՆՉԱԼԻ

մենայարմար հասակաւ , գեղեցկապարանոց ԽԱՆՁԱՁՈՐ . — կը յիշէ վախուշտ՝ այս ա-

և չքնաղադէմ տեսլեամբ , որպէս Արայն մեր նուամբ գիւղ մը , Գուգարաց Տաշրաց գաւա
և Անուշաւանն » . և այլն : Մագիստրոսի ըն- ռի մէջ :
դարձակ նկարագրին մէջ կը յիշուի վահրա- ԽԱՆՁԱՐՈՒՐ- Տես ԽԱՆԾԱՐ :
մէն շինուած Դղեակ ամրապատ և աշտա ԽԱՆՁՈՐ : Վախուշտան յիշուած գիւղ ,
րակազարդ , որ կը թուի , թէ լինի վերին - Ծոբոփոր զաւառի մէջ :
գիւղի մօտ, սարահարթ բլրի վրայ տեսնուած ԽԱՆՁՔ կամ ԽԱՆՑԿ . — Գիւղ Արցախու
աւերակը , ուր կան անտաշ և տաշուած մե- խաչին գաւառի . հիմնուած է Պտրեցիք գիւ-
ծամեծ քարեր , և տեղը Վահրամաշէն կը . ղի հիւսիսային կողմը , հարաւահայեաց լան.
կոչուի : Մարմաշինու մօտ , գիւղին արեւելեան ջի մը վրայ : Օդն , կլիման և ջուրն - աւ :
բարձրութեան վրայ յայտնուած է Հնգատող Ունի Ս . Ստեփանոս անուն քարուկիր , կա
բեւեռաձեւ արձանագրութիւն մը , սեւ եւ ա- մարակապ եկեղեցի մը ՝ 29,52 մետր երկայն
մուր քարի վրայ : վարին Ղանլրճա գիւղն և 8,95մ . լայն : Դրան ճակատակալ քարի
ունի 40 տուն բնակիչ , որոնք եկեր են կար վրայ կայ ՌՃԻԲ թուականաւ արձանագրու..
սի Ինճէլէր դիւղէն , և ունի բաւական -լաւ թիւն մը Աղուանից Պետրոս կաթողիկոսի ,
ուսումնարան մը : Եկեղեցւոյն մէջ կը պա որ այս գիւղէն էր և ինքը շինած է եկեղե.
հեն քանի մը վերջին ժամանակներու գործ , ցիս : Եկեղեցւոյ հիւսիսային կողմը կայ ՌՀԹ
գրչազիր աւետարաններ , մին՝ կը կոչուի թուականաւ ուրիշ յիշատակարան մը : խանձք
—
կարմիր աետարան , որուն ուխտի կուգան ունի 424 բնակիչ , բաժնուած 60 տան : —
Ալեքսանդրապոլէն գրեթէ ամէն կիրակի : Գիւղիս - հարաւային կողմը , ճանապարհի վր
Աւետարաններէն մին մագաղաթեայ է , և րայ , մեծ ծառերու տակ կան Ջոիոկ իա-
բաւական մաքուր գրուած ու զարդարուած չեր անուամբ երկու քարեայ խաչարձաններ ,
ի Կ . Պօլիս , Մինաս անուն վարդապետէ մը : որոնցմէ միոյն վրայ ՉԲ - 1253 ) թուա-
Պատերազմէն ( 1878 ) վերջը գիւղէս քանի կանաւ յիշատակարան : Այս Ջոխտակ խա
մը տնուոր գաղթեր են իրենց քահանայի հետ չերէն վար , առուակի մը ձախ կողմը , Ս ․
Ալաճայի ստորոտը Կորխանա գիւղը : Վերին Յովհաննէս անուամբ քարուկիր մատուռ մը
Ղանլրճա ունի 70 նուոր , որոնք եկեր են կայ և մօտը Հանգստարան : Գիւղիս արեւ
Կարսի զանազան գիւղերէն , Դերջանէն , Մու . մրտեան կողմն ալ Շրշան խաթունի ստոր
շէն , և այլն : Ունին ուսումնարան և պա րոտը կայ Անապատ անուամբ մատուռ մը ,
տուական ջրոյ աղբիւրներ ։ — - Շիրակ , 147– երկու մեծ հանգստարան և երկու գիւղա
153 : Արեւելեան Մամուլ , իԹ . 237–239 : տեղի :: - Արցախ , 158–159 :
Եւ այլն : ԽԱՆՈՒՀԻ . Կը յիշուի Բարձր Հայոց
ԽԱՆԼՈՒ ՂՕՌՈՒԽ . — Այրարատայ Արա Դարանաղեաց (կամախ ) գաւառի մէջ :
գածոտն գաւառի մէջ , Վաղարշապատու , տ ԽԱՆՉԱԼԻ . — Լճակ -Գուգարաց -- Ջաւախք
այս անուամբ խոտի դաշտեր կան զորս գաւառի մէջ , Ախալքալաքի հարաւային կող
Սիմէոն կաթողիկոսի օրով Հիւսէին Ալի խաղ մը : Տարածուած է հարաւային արեւելքէ
նը , ուրիշ երկրի փոխարէն տուաւ Էջմիածնի : դէպի հիւսիսային արեւմուտք , քիչ մը նեղ-
ԽԱՆԾԱՐ կամ ԽԱՆՁԱՐՈՒՐ . —-Գիւղ Սե- - նալով : Մակերեւոյթն է 16 քառ . վերստ :
բաստիոյ , արեւելեան հիւսիսակողմը երեք Ջուրը անուշ է . իր մէջ կը թափին և դուրս
Ժամ հեռու բլուրի մը ստորոտը : Ունի 50 կու գան անանուն առուակներ և վտակներ :
տուն հայ , եկեղեցի մը և վարժարան : - Կը
կը - Ափերը աքբողջապէս ծածկուած են երկար
պատմուի , թէ գիւղս ի հնումն Ս. Աթանաս ճիլով ( բարակ եղէգ ) , որ կը գործածեն հաս
գինէ հայրապետի բնակավայրն էր ,• ուր ցարդ մետներ շինելու : Լճակիս արեւելեան ափուն .
կ'երեւին վանքին աւերակները : Գիւղիս քը բլրակներու վրայ կան երկու ամրոցի աւե.
նունը աղաւաղելով խածաւ եղեր է : րակներ , որոնցմէ հարաւայինը կը կոչուի Սըղ-
ԽԱՆԾՈՒՏ . - - կը յիշուի Բողնոփոր գաւա- նաղ : Այս ամրոցներու մասին տեղեկութիւնք
ռի մէջ : կը պակսին , պատմութիւնն ալ արդէն կը լռէ :
 ԽԱՆՉԱԼԻ ՄԵԾ 137 ԽԱՇԴԻՐԱԿ

ԽԱՆՉԱԼԻ ՄԵԾ Հայաբնակ գիւղ Գուր կը մնան միայն քանի մը ամուսնացած ռուս
գարաց Ջաւախք գաւառի , համանուն լճի - գերդաստաններ և քիչ թուով զինուորական
արեւելեան հարաւային կողմը : Ունի եկեղեցի ներ և Ղազախներ : Ի վերջոյ Շուշին, կար
մը և ուսումնարան : Բնակիչք 947 հոգի կաժան, Խանածախ , Պալլուճայ, փահլուլ զիւ-
են , բաժնուած 93 տան , որոնցմէ միայն եր. ղերէն 60 հայ ընտանիք գալով բնակութիւն
կուքը վրաց են : կը հաստատեն : Ունին եկեղեցի մը և Ս.
ԽԱՆՉԱԼԻ ՓՈՔՐ . - Գիւղ Գուգարաց Ջա- Գէորգեան միդասեան ուսումնարան՝ 35 ա-
ւախք դաւառի , համանուն լճի հարաւային շակերտներով : Գիւղիս մէջ կայ նամակատուն
արեւմտեան կողմը : Ունի 451 բնակիչ , բաժ . և գաւառական դատարան . օդն և կլիման
բարեխառն , բայց ջուրը լաւ չէ :
―
նուած 46 տան , որոնցմէ 28 տունը ՝ Հայոց Արցախ ,
է, 12ը ՝ վրաց և 6ը ՝ Քրդաց : Հայք ունին 151-152 .
եկեղեցի մը : ԽԱՆ– ՔԵԱՆԴ կամ ՂԱՐԱԴԱՂԼՈՒ . — Հա-
ԽԱՆՎԱԼԻ Հայաբնակ գիւղ Այրարա- .յաբնակ գիւղ Գանձակի , համանուն հասա-
տայ Շիրակ գաւառի արեւելեան մասին մէջ . րակութեան մէջ . - Գանձակէն հեռու է 18
ունի 196 բնակիչ , րաժնուած 28 տան : վերստ արեւելեան կողմը : կայ աղիւսաշէն
ԽԱՆՏԱԿ . Այս անուամբ կրկին գիւղեր եկեղեցի մը Դանիէլեանի ծախքով կառու
կան Տփղիսու նահանգի կորիի գաւառի մէջ . - ցուած : Հողը սակաւ է . ունի այդիներ , ո
երկուքին մէջ ալ Հայք ևև վրացիք խառն են : րոնք կ'ոռոգուին Սափիքիորդ անուն – արխի
Մին ունի 156 տուն և միւսն 68 : ջրով և կու տան բաւական լաւ գինի : Բնա-
ԽԱՆՏԷՐԷ . Գետ Ա.յրարատայ Ստորին կիչները գաղթած են Ղարատաղէն 1828
Բասեն գաւառի մէջ , ձախակողմեան օժան թուին . ընդ ամէնը 40 տուն , 172 հոգի են :
դակ Երասխայ : - Այս գետը նոյն է անի Գիւղէս կէս վերստ հեռու կուրակ –չայ
գետոյն հետ , Ժամանակաւ կոչուած է նաեւ գետի ափունքը կը գտնուի Նահատակ ա
Զուինի գետ : նուամբ ուխտատեղի մր :
ԽԱՆՏՈՒՏ • - Հին գիւղատեղի Այրարա ԽԱՆ–ՔԵԱՆԴ- Հայաբնակ գիւղ Շամա-
տայ Գարեղէնք գաւառի, համանուն խան խու գաւառի մէջ . ունի 211 բնակիչ , բաժ .
տուտի հորի մէջ , գետակի մը մօտ , Շամի նուած 39 տան :
գիւղի դիմաց : Կը յիշուի նաեւ խատուտի ԽԱՆ ՕՂԼԻ . Գիւղ Տուրուբերանի Ա-
բերդ մը գիւղիս մէջ : Ըստ աւանդութեան պահունեաց ( Մանազկերտ ) գաւառի , Արա-
անունս առած է Հայոց թագաւորի մը դրս- ծանւոյ ձախ կողմը : Ունի 30 տուն հայ և
տեր անունէն , որ ժամանակաւ - աստ բնա 5 տուն բուրդ :
կեր է : ԽԱՇԱԾ ՔԱՐ • Սիւնեաց Հարանդ գա
ԽԱՆՏՈՒՏԻ ՁՈՐ . Տես ԽԱՆՏՈՒՏ : ւառի մէջ :
ԽԱՆՔ կամ ԽԱՆԸՔ . — Գիւղ Այրարա ԽԱՇԴԻՐԱԿ կամ ԽԱՉԹԱՐԱԿ . Հայաբնակ
տայ Բագրեւանդ գաւառի Անթապ վիճակի , գիւղ Գանձակու Ղազախ գաւառի : Ունի 642
Ղլիճկետուկէն մէկ ժամ հարաւ : Այժմ ունի բնակիչ , բաժնուած 60 տան , որոնք գաղ-
30 տուն թուրք : Ժամանակաւ բազմամարդ թած են Ջրաբերդի և Կիւլստանի գիւղերէն :
Հայոց գիւղ էր , որուն վկայ են շուրջ տես - Եկեղեցին՝ Ս . Աստուածածին ՝ փայտաշէն
նուած աւերակներն և գերեզմանատան մնա- ծածք ունի : Գիւղիս արեւմտեան կողմն է
ցորդները : Ունի ընդարձակ մարգագետին , Ղամիշ – կեօլ , ուր կայ գիւղատեղի , հանգիս-
արտեր և աղբիւրներ : տարան և եկեղեցւոյ աւերակ : Գիւղիս
ԽԱՆՔ . Տես ԾՂՈՒԿ : գրեթէ հարաւային կողմը , Ծռվիզ կոչուած
ԽԱՆ – ՔԱՐԱՄՈՒՏ- Տես ՔԱՐԱՄՈՒՏ : գոմերու մօտ , ձորի աջ կողմը , կառուցուած
ԽԱՆ- ՔԵԱՆԴ ։ — Աւան Արցախի Խաչեն է սրբատաշ քարով , Մորոյ ձորոյ կամ Ծո-
գաւառի . նախ Ռուսներէն կառուցուած է տա վզի վանքը : Երկայնութիւնն է 7,20 մետր
փարակի մը վրայ 1847 թուին , իբրեւ զօրա . և լայնութիւնը նոյնպէս . խաչաձեւ է : Աժ
նոց : Յետոյ հետզհետէ զօրքերը հեռանալով, քանդուած են արեւմտեան կողմի կամարը ,
Բաշխ • Բառարան Բ . 18
 ԽԱՇԽԱԼՏԱՂ 138 ԽԱՉԱՓԱՅՏԻ ՋՈՒՐ

արեւելեան կամարի կեսը և կաթուղիկէի - կողքը , համանուն առուակի ձախ ափունքը :

մէկ մասը: Եկեղեցիս կը կոչուէր Ս ․ Աս- Շրջապատուած է լեռներով . հողը ապա
տուածածին : Ունի զանազան նուիրատուաց ռաժուտ և նուազ արդիւնաբեր : Ունի 1130
յիշատակարաններ , որոնց մին ՝ ՈԿԶ թը- բնակիչ , բաժնուած 104 տան : Եկեղեցին ՝
ւականաւ : կաթուղիկէի արեւմտեան կողմի Ս . Աստուածածին՝ շինուած է կամարակապ
արտաքին կիսեղծ - արձանագրութենէն կը չորս սիւներու վրայ . ունի փոքր զանգակա J
յայտնուի , թէ վանքիս շինողն է ոմն հայր տուն մը : Արձանագրութիւնը կը յայտնէ
Գրիգոր : Միաբաններու խուցերու և շրջա- շինութեան թուականը ՝ 1650. նորոգուած
պարսպի տեղերը հերկուած են , որոնց ա է 1864 թուին : Զանդակատունն ալ շինուած
րեւելեան կողմը կայ գիւղատեղի և Հանգըս է 1864 թուին Վերտի Յարութիւնեան Տռու-
տարան : Արցախ , 341–2 : զեանցի արդեամբ : Գիւղիս - վարի կողմը ,
--
ԽԱՇԽԱԼՏԱՂ • Գիւղ Տուրուբերանի Fա- - կայ անտաշ քարով շինուած մատուռ մը , ո-
րօն գաւառի , Մշոյ Հիւսիսակողմքը : Ունի - րուն մէջ ահիոփուած է սուրբի մը մար
իրը 50 տուն բնակիչ , մեծագոյն մասը մինը : Մատուռս կը կոչուի աչ–Բցի . սուր
հայ և քանի մը տուն քուրդ : րի գերեզմանին վրայ վիճակ կը ձգեն երի
ԽԱՇԽԱՇԻ . Այլազգաբնակ գիւղ Երզըն- տասարդներն ու օրիորդները : խաչակապի
կայի Հիւսիսային կողմը : Հայերն ալ կը բնա- մէջ կայ նաեւ ուրիշ վերնոյն նման մատուռ
կին – Հոս աքաոները արտօրէից համար : մը, Ծիրանաոր կոչուած , և մէջը ճզնաւ
ԽԱՇՆԻ . -- Աւերակ գիւղատեղի - Աղուա- րի մը գերեզմանը : Արցախ , 288 :
նից մէջ , Քիրվարին մէկ ժամ հեռու հիւ- ԽԱՉԱՁՈՐ . Տես ԱԼԻ – ՂԸՌԸԽ :
սիսային կողմը : Մէջը կայ եկեղեցւոյ աւե- ԽԱՉ ԱՂԲԻՒՐ ( խաչ Բուլաղ) . — Աւերակ
րակ , որուն ընդարձակութենէն կ'երեւի , թէ ղիղ Հայոց , Արցախի Գարդման գաւառի
գիւղս բազմամարդ եղած է : Ունի նաեւ մէջ , որ կը գտնուի արհատի հարաւային
հանգստարան , որուն տապանաքարերու մեծ կողմը : Ունի նշանաւոր եկեղեցի մը , սրբա-
մասը տարեր են : տաշ քարով շինուած չորս սիւներու վրայ ,
ԽԱՇՆՈՑ - Գիւղ վասպուրականի Աղբակ որ ունի « ՌՃԾԹ »» թուականը . քիչ մը
զաւառի , լայն - ձորի մը բերանը . երբեմն հեռու է հանգստարանը : Եկեղեցիէն քիչ մը
հայաբնակ , իսկ այժմ քանի մը տուն Քուրդք - վար կը բղխէ յորդառատ աղբիւր մը , որուն
կը բնակին : Հիւսիսային կողմը , լերան կողի - խաչաձեւ աւազանէն , գիւղս առած է խաչ
վրայ կայ գրեթէ քարափոր եկեղեցի մը , աղբիւր անունը : Գիւղիս մէջ այժմ կը բնա
մութ և շատ հինաւուրց , ուր երբեմն կ'ա կին Մահմէտականներ . մօտը կան պատուա-
---- Արցախի Քուստի
ղօթէին գիւղիո նախնի բնակիչները : կան ամարանոցներ :
ԽԱՇՆՈՒՏ կամ ԽԱՇՈՒՏ։ — Այլազգաբնակ գաւառի մէջ եւս կայ այս անուամբ գիւղ-
գիւղ Թորթումի : տեղի , հանզստարան և կիսաւեր եկեղեցի :
ԽԱՉ . - Գիղ վանայ խօշապ գաւառակի , Այս անուամբ զիւղ մ'ալ կը յիշէ ին-
Հիւրթուկ գիւղէն 1 : ժամու ճանապարի ճիճեան Բալուի գիւղերու շարքին մէջ :
հեռու , դէպի արեւելեան հիւսիսակողմը : ԽԱՉԱՄԷԼԻՔ . - Այսպէս ն եւս կը կոչուի
Այժմ ունի 30 տուն քուրդ : Գիւղիս - ըն- խնուսի ԱրձաԱլիք գիւղը :
դարձակ , խոտաւէտ և ջրարրի դաշտօրայք ԽԱՉԱՆՑ • Գիւղ վանայ (Շատախ զա
եւս խաչ անուամբ կը կոչուին : - Տակաւին առակի :
կը տեսնուի Հայկական կիսաւեր եկեղեցի ԽԱՉԱՏՐՈՅ ԱՆԱՊԱՏ • Կիլիկիոյ մէջ ,
մը և գերեզմանատուն : Բարձրբերդի մօտ կը յիշուի այս անուամբ
ԽԱՉ . - Գիղ Բարձր Հայոց Դերջան անապատ մր :
գաւառի : - Ունի 40 տուն հայ : Ս . Պօղոս ԽԱՉԱՏՐՈՅ ՎԱՆՔ . ― Կը յիշուի Սիւնեաց
Պետրոս անուն եկեղեցիով և վարժարանով : վանքերու շարքին մէջ :
ԽԱՉԱԿԱՊ .• — Գիւղ - Արցախի Գարդման ԽԱՉԱՓԱՅՏԻ ՋՈՒՐ . - Յորդառատ , առողջ-
դաւառի. հիմնուած է Կիրանցի հիւսիսային արար և ականակիտ ջուրս կը բղխէ կարնոյ
 ԽԱՉԱՓԱՐԱԽ 139 ԽԱՉԻԿ

հիւսիսակողմի Տումի լեռնէն և այլազգինե . կանգուն և կիսակործան վանքեր , և եօթը

րէն F աոմի ո- ի կը կոչուի : - Աւանդարար հատ բերդեր : Գաւառիս զանազան մասերը
կ'ըսուի , թէ Հերակլ կայսրը խաչափայտը իրենց դրից համեմատ , ժամանակաւ կոչուած
թշնամիներէն առնելէ վերջ , երբ հարկ եղեր են վերին խաչեն և. Ներքին Խաչեն : Ա-
է կրկին պատերազմելու , Տումլի լերան մէջ ցախ , 152–199 :
թագուցեր է պատուական խաչը .. և պատե . ԽԱՉԵՆԱԳԵՏ - -- Գետակ Արցախի , կր
րազմէն դառնալէ վերջ , գտեր է հրաշքով բղխէ Քիրս լեռնաշղթային , և կը հոսի նախ
այս ջուրը բղխած : դէպի արեւելք , կ'ընդունի իր աջ ու ձախ
ԽԱՉԱՓԱՐԱԽ . Հայանուն ՝ բայց այժմ՝ կողմերէն մանր վտակներ . իր աջ կողմէն
այլազգաբնակ զիւղ Սիւնեաց Երնջակ գաւա- Աղուանք կոչուած պարսպի տակով կ'ընդու
ռի . շրջապատեալ է լեռներէ : Գիւղիս մէջ նի Քոլատակի վտակը , որ կը բղխէ խո-
կայ բրգաձեւ հողակոյտ մը , և աղբիւր մը ՝ խանայ և կաչաղակայ բերդերու սարերէն :
որուն ջուրը կը վազէ լճակի մը մէջ : Գիւ Գետակս ամառները շատ տարիներ ցամքե .
ղիս արեւմտեան կողմը , մղոնէ մը աւելի լով՝ մինչ կուր գետը չի հասնիր :
Հեռու , կը տեսնուին հին խաչափարախ գիւղի ԽԱՉԵՆՔ . Տես ԽԱՉԵՆ :
ընդարձակ աւերակները : ԽԱՉԵՐՈՅ— ԽՈՌ . Այսպէս կոչուած է եր-
ԽԱՉԱՓԱՐԱ- -- Գիւղ Այրարատայ կոչ րեմն Սիւնեաց վայոց ձոր գաւառի մէկ մասը :
տայք գաւառի մէջ . թէպէտ Հայանուն , սա ԽԱՉԹԱՂ . Գիւղ ( Տուրուբերան) Մշոյ
"
կայն ունի 100 տուն այլազգի բնակիչներ : ոյթ գաւառակի : -Ունի 40 տուն քուրդ ,
ԽԱՉԱՔԻԼԻՍԷ . — Գիւղ Այրարատայ: Շի- հայկական աւերակ եկեղեցի մը :
րակ ( Ալեքսանդրապոլ ) գաւառի , թեթեւ զա- ԽԱՉԹԱՐԱԿ . Տես ԽԱՇԴԻՐԱԿ :
ոիվայրի մը վրայ : - Ունի 40 տուն հայ , ե- ԽԱՉԻ ԳԻՒՂ . Հայաբնակ գիւղ Լօռի
կեղեցի մը և լաւ աղբիւրներ : դաւառի , Դսեղի հասարակութեան մէջ : կր
ԽԱՉԳԼՈՒԽ . — Լեռ Վասպուրականի Առ- գտնուի Ալերեքո գետի երկու ափերու վրայ ,
բերանի գաւառի մէջ , Երերնայ Ս . Սահակ համանուն ձորի մէջ : իր անունն առած է,
Պարթեւի վանաց մօտ : արեւելեան կողմը գտնուող բարձր խաչքարէ
ԽԱՉԵՆ կամք - ԽԱՉԵՆՔ Գաւառ Արցա- - մը : Բնակիչները 473 հոդի են , բաժնուած
խի . սահմաններն են Գարգար գետակը , Քիրս 43 տան . գաղթած են Մարց գիւղէն : Ու-
լեռնաշղթայի շարունակութեան գագաթնա- - նին փոքրիկ նորաշէն Ս . Սարգիս անուն ե-
դիծը , Թարթառ գետը,որմէ մինչեւ Խաչեն - կեղեցի մը :
գետակն երկնցած Արծաթահանք սարի գա ԽԱՉԻ ԳԻՒՂ- Արագածոտն ( Այրարատ )
գաթնագիծը , որ կ'անցնի Ղազանչի դիւղի գաւառի մէջ կայ այս անուամբ գիւղ մը և
արեւմտեան կողմէն . և խաչեն - գետակէն եկեղեցի , որ այժմ այլազդաբնակ է և կը կո
մինչեւ Գարդար -- գետակն եղած դաշտարե- չուի Մօլլատուրան: Գիւղիս մէջ կան Էջ-
րանը : Գաւառիս Հայերը ընդհանրապէս կ'ա - միածնի կալուած այդիներ և պարտէզներ :
պրին նահապետական կեանքով . կը պարա- ԽԱՉԻ — ԴՈՒՌՆ • ― Աւերակ դիւղատեղի
պին երկրագործութեամբ և անով կը հայթ- Հաղբատայ . արեւմտակողքը բլրի վրայ կայ
հայթեն իրենց կենսական պիտոյքը . կանայք Ս ․ Սարգսի ուխտական եկեղեցի մը :
եւս կ'աշխատին , տնական գործերէ զատ , ԽԱՉԻԿ . — Գիւղ Սիւնեաց վայոց ձոր գա-
անտառը կ'երթան փայտ կտրելու , բանջա- ւառի ընդարձակ դաշտի մր արեւելեան կողմը .
րանոցները կը ջրեն, և այլն : Առողջ կազ- - բարձր դիրք ունի և կը նայի Երասխի , Շա-
մուած կք ունին : Գաւառս նշանաւոր է իր րուրի, վեղի– Բասարի և Մասեաց վրայ ։ Բնա-
անտառներովը , որոնց մէջ կարելի է գտնել կիչները հայ են 805 հոգի , բաժնուած 90
ամէն տեսակ ծառ և գազաններ IL թռչուն. տան : Ունին Հին եկեղեցի մը ՝ Ս ․ Աստուա
ներ : Ժամանակաւ Ղարապաղի մելիքութեանց ծածին՝ որուն շինութեան արձանագրութիւնը
սին ալ այս գաւառը կը կազմէր : Ունի 36 կը կրէ 1681 թուականը . 10–15 տարիներ
հատ հայաբնակ գիւղեր բաւական թուով առաջ , Գաբրիէլ Յովհաննիսեան Ալեքսան-
 ԽԱՉԻԿ 140 ԽԱՉԻ ՁՈՐ

դրապօլսեցին , այս տեղ դպրոց հաստատեց : գիւղացիք , այր ու կին , մեծ ու փոքր , Հոն
կը զբաղին ընդհանրապէս - հողագործու- կը թափին ՝ կ'աղօթեն , կ'զբօսնուն , կր զուար
թեամբ և մասամբ - անասնապահութեամբ : ճանան, մատաղ կ'ընեն, ոչխարներն ML կոր
Դաշտին մէջ տեղը բարձրացած Թաարայ վերը կը կթեն և կաթին մէկ մասը գիւղին
Թախտ անուն բլրակին վրայ երբեմն այգես աղքատաց կը բաժնեն : Աւանդարար կր
տան էր և այժմ արտ եղած է : Դաշտին պատմեն , թէ նախկին տարիներն այդ օրը
արեւելեան եզրը կան տնակներու փլատակ- վայրենի ոչխար մը կու գար կը պառկէր
ներ . վարելու ատեն դուրս կու գան պտղա- - Ընկզարաթի առջև և Խաչիկցիք դիւրու
տու ծառերու փտտած արմատները. հիւսի- թեամբ կը մորթէին AL կ'ուտէին . բայց այժմ
սային եզրը կը գտնուի միահատոր քարէ այդ վաղեմի սովորութիւնը Սուրբն թողած
փորուած հնձան մը խաղող ճմլելու համար . է : Այս ուխտատեղին բոլորակ շարուած
գիւղացիք հնձանին կէսն առած տարած են պատերէ կը բաղկանայ և առաստաղ չունի .
գիւղին աղբիւրին առջեւ աւազան շինելու - գիւղացիք կ'ըսեն , թէ Սուրբը գիշերը առաս
համար : Գիւղէս ոչ շատ հեռու , Հարաւա- տաղը առեր և ներքեւի ձորը ձգեր է . պա
կողմը կ'երեւի Մսահող անուամբ ի հին գիւ - տերուն ներսը կայ դետնի մէջ ցցուած , մէկ
ղատեղի մը . կան նաեւ Հին ջրաղացի տե. կանգուն րարձրութեամբ , նեղ , անտաշ , ձէ.
ղեր : Գիւղիս շուրջը և Հիւսիսային ուղղու . թոտ և ծխոտ քար մը , որուն ճակատը փո
թեամբ մինչեւ Քարկոփայ վանքը կան գիւ- - րուած են երկու խաչաձեւ նշան , և շուրջը
ղատեղեր , տանց փլատակներ , գերեզման դրուած են 20 ի չափ կաւէ ճրագարաններ :
ներ , խաչքարեր . ձիթահանքեր . դէպի հա- Գիւղէս երկու վերստ հեռու ՝ հիւսիսա-
րաւային արեւելք 11/2: վերստ հեռու , կա յին կողմը, ալեծածան արտօրէից մէջ կ'ե
տոաքար բլրոյն վրայ կայ փոքր գիւղատե րեւի երբեi ն շէն ու նշանաւոր և այժմ ա-
ղի ՝ եկեղեցւոյ ,, աանց և գերեզմանատան ւերակ - Քարկոփաց վանք , որ հազարամեայ
փլատակներով , առանց ո և է թուականի և աւելի հին հաստատութիւն մ՚է վանքի
և արձանագրութեան , զոր գիւղացիք կ'ա- - արեւելակողմը կան շատ քարակոյտներ, հին
նուանեն հին գիւղատեղի : կատուաքարէն դէ- ներու ուերակներէ մնացած , գուցէ միա-
պի հարաւ ուրիշ քարաբլրի մը վրայ կայ բաններու բնակարաններ էին և կամ ին
բերդի աւերակ , զոր Բերդաթաղ կը կոչեն : Քարկոփ գիւղի մնացորդները . ասոնց մէջ
Գիւղիս արեւելեան կողմէն իրարու վրայ կը կայ նաև ձիթահանք մը. դէպ ի հիւսիս ՝
կուտակին կանաչազարդ լեռներ , որոնց բլրոյն լանջին վրայ կը տեսնուի ընդարձակ
մենաբարձրը կը կոչուի Գեալին — Ղայա գերեզմանատուն ՝ անարձանագիր տապանա
Հարսի Ժայս ) : Այս լեռները մասամբ
քարերով. հարաւային կողմը կ'երեւի ջրա-
վարելահողեր են և մասամբ արօտատեղիք : - ղացատեղի և խողովակաձեւ քարեր , այդ
Գիւղէս ոչ այնչափ հեռու , ձորի գլուխը , քարերէն միոյն վրայ արձանագրուած է հե
բարձր դիրքով հարթ բլուրի մը վրայ կայ տեւեալը . « Զամենաբարին և զոսաորիչն
ծակ քար մը , զոր գիւղացիք կը համարին Եկեղեցւոյ զՏեր Ստեփաննոս ի բարի -
բուժիչ ցաւոտ ականջներու և կ'անուանեն շեցեք . թթ . ՉԷ » : վանքէն 10 քայլ դէպի
Անկանալու խաչ : Ունին նաեւ Ընկզարաթ հարաւ կիսով չափ հողի տակ ծածկուած
կամք -Հազարիրկիչ անուամբ մեծ IL նշա– տապանաքարերէն մէկին վրայ դրուած է .
նուոր ուխտատեղի մը , որու վրայ երդնուլր « Այս է տապան Մկրտիչ կոսակրօն քահա-
մեծ ոյժ ունի և կը համարին , թէ կը բժշկէ նային . յիշեցէք ի Քրիստոս . թվ . ՉՀԲ » :
մարդոց և անասնոց ցաւերը , և անոր զօր ԽԱՉԻԿԵԱՆ - ԳՈՄ . Գիւղ Բարձր -Հա-
րութեան շնորհիւ գիւղին մէջ մէկ գառն յոց Դերջան գաւառի . Ունի 15 տուն Հայ ՝
անգամ չի վնասուիր : Գիւղացիք Ընկղարաթ Ս . Աստուածածին անուն եկեղեցիով :
բառը կը բացատրեն -ինակ զիարէթի , այս ԽԱՉԻ ՀՈՂ . Տես ՏԱԹԵՒ :
սինքն՝ կովու ուխտատեղի : Յաճախ , բայց ԽԱՉԻ ՁՈՐ . - Անիէն երեք քառորդ ժամ
աւելի Համբարձման տօնին , գրեթէ բոլոր հեռու կայ այս անուամբ ձոր մը :
 ԽԱՉԻ ( Ս ․ ) ԼԵՌ 141 ԽԱՉԻ ( Ս . ) ՎԱՆՔ

ԽԱՉԻ ( Ս ․ ) ԼԵՌ- -
Այրարատայ Ստորին վրայ արձանագրութիւն՝ զոր չէ կրցած ըն
Բասեն գաւառի մէջ , Մժնկերտի արեւելեան թեռնուլ : Քիփ¬քիլիսե եկեղեցին , կը կար
կողմը : Բարձր է 9OOO , Քրդերէն կը կո- ծուի ըլլալ Թրին վանքը :
չուի Սաունա .. Մեծրաց լեռներու յետին ԽԱՉԻ ( Ս .) ՎԱՆՔ . — Այրարատայ Վանանդ
ոստերէն մին կրնայ համարուիլ : Ինճիճեան գաւառի մէջ , Կարսի մօտ կը թուի լինել
կ'ըսէ , թէ երանս վրայ « կանգնեալ կայ երբեմն այս անուամբ վանք մը , յիշուած ի
եկեղեցի մեծակառոյց Սուրբ խաչ կոչեցեալ , նախնեաց , որուն ճիշդ դիրքն անյայտ է :
և այլ եւս վեց կամ եօթն եկեղեցիք քարա- - Այսպէս կոչուած է Նունեայ խաչին ա-
շէն աստ և անդ ի լեառնն , ցրիւ կառուցեալք նուամբ , որ Երասխաձորի Կապոյտ բերդէն
մերձ առ միմեանս , որք կան մնան ամբողջ , հոս փոխադրուեցաւ և վրան վանք շինուեցաւ :
այլ լքեալ ևև ամայի » : Ասոնցմէ քիչ մը հե֊ Ս . Խաչը դարերով մնաց այս տեղ և վանքը
ռու կայ փոքրիկ եկեղեցի մը կամ մատուռն ճոխացաւ ուխտաւորներու նուէրներով . այլ

‫ה‬

36 • Ս . Խաչի վանք Խրիմու :

բոլորակ և գմբէթաւոր Փիփ– քիլիսէ կոչուած ,
ամբողջ կոփածոյ քարէ և մօտը քանի մը
նոյնպէս քարաշէն սենեակներ : Ս . Խաչ ե
կեղեցին ՝ հաւանօրէն է Բոշիենց վանքը, ".
րուն Համար կ'ըսուի , թէ կառուցուած է Բա-
սենու իշխաններէն՝ որոնք Խաչափայտէն մասն
մի ինդրելով Հերակլէն , ընդունեցան և վրան
վանքս շինեցին : Այժմ բոլորովին կործա-
նած է և մասամբ մը որմերը կը մնան . մեր-
ձաբնակ Հայերը ամրան ուխտի կու գան :
1882 տարւոյ սեպտեմբերի սկիզբը , Ռու
սաց ջոկատին հետ , որ կ'երթար Սօղանլուի
լեռները կրակ ձգող աւազակները բռնելու ,
Ա . Միրիմանեան բժիշկն ալ ելաւ այս լերան
կատարը և տեսաւ - աւերակներ և որմերու - կին ձեռս ի Ս . խաչն տէրունական , և ըն
Հիմքեր , խաչքար մը և բոլորակ քարի մը
պատճառաւ Սփի կամ Սափի անուն ագակ
ոստիկանը Թ զարուն վերջերը , շատ հար
րուստ վանքեր կողոպտելէ վերջ , եկաւ WU
ալ կողոպտելու , րայց Յայսմաւուրքի համե-
մատ , « զօրութեամբ ] ․ Խաչին ոչ կարաց
ինչ յափշտակել ի նմանէ . իսկ յետ աւուրց
այլ ոն ՝ Սուքման անուն ամիրայ եկեալ ի
կարս , և երկու արս ի գլխաւորաց քաղա
քին նահատակեաց հրով , և զեպիսկոպոսն
և զերէց մի Մատթէոս անուն եդ ի բանտի ,
և սպառնայր չարաչար տանջել զնոսա և
սպանանել եթէ ոչ ուրանան զՔրիստոս .
յորմէ զանգիտեալ ուրացան զՔրիստոս ՝ ե.
պիսկոպոսն և երէցն Մատթէոս . ...
կեցին յոտս ձիոցն և ջորոցն զաւուրս երե-
 ԽԱՉԻ ( Ս ․ ) ՎԱՆՔ 142 ԽԱՉԻ ( Ս ․ ) ՎԱՆՔ

սուն . իսկ J. խաչն սքանչելագործ որ բա- ( փառաց տաճարս աստուածային ,

զում սքանչելիս եցոյց wn Սփի և առ Ամիր Յերկրի դրախտ կենաց փայտին .
Մահմատն , այսօր յայսմ վայրի - տարաւ Որ պատկեր երկնից վերին ,
նախատանացս այսմ ամենայնի , վասն ան Ե: եոտնձնեանըն կայանին .
յոյս և անղեղջ եպիսկոպոսին և երիցուն : Ի ծննդենէ մարմնով փրկչին ,
Զայս ամենայն չարիս ետես և լուաւ Տէր Յերեքհարիւր և հազարին .
Բարսեղ կաթողիկոսն յԱնի և սուդ առեալ Յոթ . յերեսուն սկսեալ ամին ,
անմխիթար լացին աղիողորմք և դառնագոյն. կանգնեալ յանուն Սուրբ Նշանին .
և առաքեցին զոմանս ի ժիր - արանց գաղ Սատարութեամբ իր ծառային ,
տագողի և բերին զՍ ․ Խաչն յԱնի , ի թուա- Յովհաննիսի կրանաորին.
կանիս Հայոց ՇԽԳ ( = 1094) » ուր մնա- Եւ հարազատ եղբարց նորին ,
ցած է կ'ըսեն , մինչեւ Թաթարաց քաղա- Եւ ըստ ոգւոյ որդոց բնաւին » :
քին տիրելը և այն ժամանակ աներեւոյթ
եղած է : Այրարատ , 88 : Տաճարին երկայնութիւնը ներքուստ չա-
ԽԱՉԻ ( ) ՎԱՆՔ • Սիւնեաց Գողթն փելով 14 քայլ է և լայնութիւնը 12. գրե
գաւառի , վանանդաձորի - կամ Տրունեաց թէ խաչաձեւ շինուած է չորս կամարներու
ձորի գագաթը : - Ասոր առաջնորդ եղած է - վրայ : Մեծ դուռը արեւմտեան կողմէն է ,
Թովմաս եպիսկոպոսը , ինչպէս յայանի կը ուր կան երկու խաչքարեր հանդերձ արձա-
տեսնուի իր չափաբերական և այլ դրուածնե- - նադրութեամբք , և ուրիշներ ալ որոնց ար.
րէն : ձանագրութիւնք եղծուած են : Ներքին դու
ԽԱՉԻ ( Ս ․ ) կամ Ս . ՆՇԱՆ ՎԱՆՔ • ոը զարդարուն է և վրան կայ Գառն Աս
խրիմու Սուրղաթ քաղաքի մօտ , անտառի տուծոյ . նոյնպէս է նաև աւազանը : Տաճարիս
մէջ , կազարաթ կոչուած մեծ աւանին վրայ գաւիթը կամարաշէն է , 17 քայլ երկայն և
ի հնումն կը կոչուէր Ս ․ Նշան . շինուած է 14 լայն : Մէջտեղը - կան կրկին մարմա-
ԺԴ դարու առաջին կիսուն , Ճենովացւոց - րիոնեայ գերեզմաններ ՝ առանց արձանա
խրիմու տիրապետութեան միջոց :: Գրեթէ գրութեան . Յայսմաւուրքի մր մէջ կը պատ
Հինդ հարիւր տարուան միջոց , հոս նստե մուի , թէ ասոնց տակ թաղուած են երկու
լով թեմակալ առաջնորդները , կառավարեր կրօնաւորներ , Յովհաննէս և Գէորգ , որոնք
են թերակղզւոյն հայասեռ ժողովուրդը : Սուր- պատճառ եղած են վանքիս շինութեան : Ձա-
ղաթէն դէպի Սուտաղ դնալու անտառամէջ խակողմն գաւիթս ուրիշ դուռ մր ունի ,
ճանապարհէն նայելով շատ զեղեցիկ է վան - ուսկից քարաշէն սանդուխներով կ'ելնեն զան
քին դիրքը , որ հեռուն լերան վրան ան գակատունը : Դաւթի մէջ կան զանազան
տառախիտ ծառերու միջէն խորհրդաւոր ձե- խաչքարեր , ԺԶ դարու վերաբերեալ .յիշա-
ւով յերեւան կու գայ կրկնայարկ վանքը , տակարաններով : Բժշկեան ՝ այցելելով վանքս ,
խաչապսակ եկեղեցիովը .. այդ երկու հաս- կ'ըսէ , թէ գաւթէն դուրս կայ փոքր րակ
տակառոյց շէնքերը կանգուն մնացած են , մը . ձախակողմն է բուն մենաստանը կամ
իսկ յիշատակարաններու մէջ յիշուած ուրիշ կրօնաւորներու բնակարանը , պարիսպներով
շինութիւնք կործաներ են հողուն հաւասար : զատուած դրան վրայ կայ պարսպի շինու
Արտաքին դուռը հարաւային կողմէն է , թեան հետեւեալ յիշատակարանը . « Աստու-
րուն վրայ գրուած է. «Յիշատակ է դուրս ծով շինեցաւ պարիսպս պարագայիւքն դեղե
Մահտեսի Սարգսին. թվ. ՌՃԼԵ (= 1686 ) » : ցիկ խցերօք վերին և ներքին , հազար հա-
Եկեղեցին գմբէթաւոր է , կամարաշէն և րիրի վաթսուն ութի ընդ երեքին ի փառս
բարձր , ունի երեք խորան . գմբէթը դասին ե. ի վայելս սրոյ Նշանին , տինա դու զյի-
վրայ է , որ արտաքին ձեւով բազմանկիւնի շտակս և տուբ զոուին . Յակոբ պիտակ
է և իւրաքանչիւր կողմին վրայ փորագրուած - պետինըն գահել հա: ատին , ևፈ աշխատողացն
մէկ մէկ տող հետեւեալ ոտանաւորէն , որ հոգով համայնին » : Այս դրան մօտ կայ
եկեղեցւոյ շինութեան յիշատակարանն է . վանացո նորոդութեան յիշատակարանը 1751
 ԽԱՉԻ ( Ս ․ ՎԱՆՔ 143 ԽԱՉԻ ( Ս . ՎԱՆՔ

թուականաւ . այս նորոգութեան , իրենց և սպասներով : Այժմ Ս ․ Խաչ թէև թափուր

ռատ ողորմութեամբ օգներ են , կաֆայու , և զուրկ է այն հին թանկագին անօթներէն
Ղարասույու , Պաղչասարայու , կէօզլէվու , և և զգեստներէն , սակայն ունի մեծ գիւղեր ,
բոլոր թերակղզւոյն հայաբնակ գիւղերու անտառներ և այդիներ , որոնք տարւէ տա-
բնակիչները , որոնք վանքիս իշխանութեան րի 6OOO _ րուբլի եկամուտ կը բերեն : Գե
ներքեւ էին . նոյն ժամանակի առաջնորդն էր - րապատիւ վարդապետն Խորէն Ստեփանէ ,
Ադամ արքեպիսկոպոսը: Անշուշտ ասկէ 300 որ հարկադրուեցաւ իր կենաց վերջին օրերը
տարի առաջ ՝ երբ շէն էր վանքո ՝ բաց ի ներ վանացս ` առանձնութեան մէջ անցնել , 1890
կայ շէնքերէն՝ կային ասդին անդին անտա թուին վայելչապէս նորոգեց և պայծա
ռին մէջ կրօնաւորներու խղիկներ ՝ երան ցուց վանքո : ― Ճանապարհ · Jի Լեհաս
դարեւանդին վրայ փորուած , որոնց մէջ տան , 324–327 : Գաղթ . խրիւքո : Հայոց ,
նստած բարեպաշտ արեղաներ ՝ կը գրէին և 51-54:
կ'օրինակէին սուրբ աւետարաններ և այլ
եկեղեցական գրքեր: 1347 ին գրուած աւե.
արանի մը յիշատակարանը կը հաստատէ
մեր ըսածը . « Ի թի Հայոց ՉՂԶ - կատա-
րեցաւ սուրբ մատեանս աստուածախաւս աչ
ւետարանիս յաշխարհս Հոնաց , որ այժմ
Ղրիմ ասի , ի մեծ և ի հոյակապ քաղաքն
Սուրխաթ կոչեցեալ , ի հողետներս վերի , "
ոտն Սուրբ խաչին , և այլն » : ]] ․ խաչ թէեւ
հեռուէն տակաւին չէ կորուսած իր վսեմ և
խորհրդաւոր տիպարը , սակայն մօտէն աւա-
ղելի վիճակի մէջ է : Չկայ հոն այժմ վա
նահայր , միակ պահապան մը կը հսկէ , այն
երբեմն փառատեսիլ վանքին տխրատեսիլ և
ծեփաթափ որմերու վրայ , որոնց ստուերին
տակ կը հանգչին վանքին սրբասուն հիմ
նագրաց ոսկորները . դարեւոր կնձնիք , կաղա-
մախք , նշդարիք և հացիք հաստաբեստ բու-
ներով , վկայք - անցեալ փառաց , կարծես
այժմ կ'ողբան վանքին ամայութեան վրայ ՝
երբ յանկարծ գերեզմանական լռութեան մէջ
37 • Ս . Խաչի վանք Նոր Նախիջեւանի :
կը փչէ քամին : Կրկին անապակ ջրերով
յորդառատ լուսաղբիւրներ՝ վանացս անցեալ
և ներկայ վիճակին անտարրեր՝ իրենց ԽԱՉԻ" ( Ս ․ ) ՎԱՆՔ • — Նոր Նախիջեւանի
նորակ ջրերով միակերպ կը հոսին : Այս հիւսիսային կողմը , եօթը վերստ հեռու , ա-
աղբիւրները քարաշէն են և միոյն վրայ կայ պառաժ լերան մը վրայ շինուած է , վայե-
1749 թուականաւ արձանագրութիւն : վան լուչ դիրքով : վանքս Հինարկեր է , ինչպէս
քէս քիչ հեռու անտառին մէջ կայ նահա- արձանագրութենէն յայտնի է , Յովսէփ ար–
տակի մը հին գերեզմանը , որուն ուխտի կ'եր քեպիսկոպոս Արղութեանց 1783 թուին ,9
թան : վանացս ուխտի օրն է Ս . խաչի mo- շինութիւնը առաջ տարեր է 1786 թուին և
նին : Կաֆայեցի Յակոբ վարդապետը 1694 աւարտեր ու օծեր է 1792 ին : Յայտնի չէ ,
թուին , ոտանաւոր գրութեամբ մը, կը նը- թէ ինչ ոճով կառուցուած է եղեր տաճարի
կարագրէ և գովեստներ կու տայ վանքիս , և հին շինութիւնը , որովհետև ներկայ տա-
կը յայտնէ թէ ինչպէս հարուստ էր արծա- ճարը , 1862 թուին հիմնովին վերաշինուեր
թեղէն և ոսկեղէն անօթներով , զարդերով է , Գաբրիէլ վարդապետ Այվազեանի առաջ-
 ԽԱՉԻ ( Ս ․ ) ՎԱՆՔ 144 ԽԱՉԻ ( Ս ․ ) ՎԱՆՔ

նորդութեան և Մկրտիչ վարդապետ - Յովա- թիւնը ՝ սեղանէն մինչեւ արեւմտեան դուռը

կիմեանի վանահայրութեան օրով , հոդարար- 28 քայլ է , իսկ լայնութիւնը՝ հիւսիսային
ձութեամբ , Գէորգ Խաթրանեանի և Ալեքսան դռնէն մինչեւ հարաւայինը 20 քայլ : Ա-
Ալաճալեանի : Նոր տաճարը շինուած է րո- րեւմտեան դրան առջեւ շինած են զանգա
լորովին օտար ոճով և հայկական ճարտա- կատունը , որ իր անշնորհք ու տգեղ ոճով..

րապետութեան և ոչ նշոյլ մը ունի , գմբէթի և սրածայր աշտարականման ձեւով ամենեւին

չի համապատասխաներ շի
նութեան ընդհանուր ոճին
որ առանձինն առնելով բա-
ւականին վայելուչ և գեղե-
ցիկ է : Տաճարի պատերու
մէջ դրսէն ու ներսէն զետե
ղած են բազմաթիւ արձա-
նագրութիւն ունեցող խաչ-
քարեր. ուշադրութեան ար
ժանի են գլխաւորապէս դրսի
խաչքարերը , որոնք աւելի
խոշոր են և ունին նուրբ
քանդակներ և ընդարձակ յի-
շատակարաններ , իսկ ներ
քիններու համառօտ արձա
նագրութիւնները ներկուած
լինելուպատճառաւ - Համա-
8
րեա թէ չեն կարդացուիր :
Խաչքարերու թուականները
կը վերաբերին ԺԵ – ԺԸ դա
րերու : Վանքի բակը որ երեք
կողմէ շրջապատուած է պա-
րիսպներով և մէկ կողմէ վան
դակապատով , իր մէջ ունի
տաճարէն զատ , վանահօր
բնակարան և նախկին ժա
ռանգաւորաց դպրոցի ընդար-
ձակ շինութիւնը , որուն սե
նեակները ներկայիս վարձու
կը տրուին քաղաքէն ամա
րանոց եկողներուն : ]] . խաչի
հիւսիս - արեւելեան կողմն են
38 • Ռ • Պատկանեանի մահարձանը : ագարակները վանքի խոտո-
րը՝ 30 տուն հայ ժողովըր-
լայն բոլորշի ձեւով , հարաւային և հիւսի դով , որ քաղաքին մասը կը համարուի և որուն
սային դռներու սիւնազարդերով աւելի կը բնակիչները կը մշակեն վանքին պատկանած
.յիշեցընէ բիւզանդական կամ հռովմէական - 300 օրավար հողի մէկ մասը . ամառները
ոճը , թէեւ այդ ոճն ալ շինութեան մէջ լիոս - քաղաքացւոց -վարձու կու տան իրենց բնա-
վին պահպանուած չէ : Տաճարը թէեւ վե- կարանները և զանազան մանր գործերով
րաշինութեան ժամանակ քիչ մը ընդարձա- հազիւ հազ կը հայթհայթեն իրենց աւուր
կած են , բայց դարձեալ մեծ չէ , երկայնու. պարէնը : Հիւսիսային կողմն է վանքի ձորը ,
 ԽԱՉԻ ( Ս․ ) ՎԱՆՔ 145 ԽԱՉԻ ( Ս ․ ) ՎԱՆՔ

բանջարանոցները և գեղեցիկ պարտէզը , ո- Այժմ այդ խաչքարն առնուած է ոսկէզօծ

րոնք կը միանան վանքին հետ ձորի վրայ ապակիով ծածկուած շրջանակի մէջ և կը
ձգուած - փայտեայ կամրջով և բարձր բազ- ձեւացնէ փոքրիկ պահարան մը , որուն մէջ
մաստիճան սանդուխներով: Վանքի ընդարձակ դրած են նաեւ ուրիշ երկու խաչեր ՝ մէկը
պղնձէ և միւսը արծաթէ : վանքո ուL
նի քանի մը հին ձեռագիրներ , Յով-
սէփ արքեպիսկոպոս Արղութեանի և
Յարութիւն վարդապետ Ալամդարեանի
հին մեծադիր պատկերները : Եկեղեց-
ւոյ պատկերներէն ուշադրութեան ար-
ժանի են Հոգեգալստեան մեծադիր
շքեղ պատկերը , նկարուած Երուսա-
ղէմի նուիրակ Մամբրէ վարդապետ
Մարկոսեանն և քաղաքի Հայոց Բա
րեգործական ընկերութենէն նուի
րուած է վանքին . նշանաւոր են նաեւ
Ս ․ Աստուածածնի վերափոխման և Ս .
Լուսաւորչի Տրդատը մկրտելու պատ-
կերներն , որոնք իտալական վրձինի
գործեր են : Ս . Լուսաւորչի պատկերը
նկարուած է Վենետիկ , 1692 թուին ,
և ունի իտալերէն և հայերէն յիշա-
տակարան : Վանքը ժամանակաւ ունե
ցեր է կոկիկ տպարան մը , ուր տպուած
են զանազան գրքեր : վանքի բակը
թաղուած են Միքայէլ Նալբանդեան
ցը , Ռափայէլ Պատկանեանց , Յարու
թիւն վարդապետ Ալամդարեանց , բա-
39 • Մ . Նալբանդեանցի շիրիմը • րեգործ Գէորդ Տիգրանեանը , Կիւրեղ
եպիսկոպոս Սրապեանը և ուրիշ նշա
պարտէզը՝ մի միայն ամառուան տաքին ա-
զատ շունչ առնելու տեղ է Նոր Նախիջե
ւանցոց համար : Ս . Խաչ այժմ դարձած է
ոչ միայն զբօսարան քաղաքին ընակչաց ,
այլ և հասարակաց ճեմելեաց և հանդիսից
տեղի Նոր Նախիջեւանու և մերձակայ Ռոս-
տովի , ուր սահմանեալ օրեր ՝ կու գան ե
րեկոյին խուռն բազմութիւն ազգայնոց և օ-
տարաց և մինչեւ կէս գիշեր կը զրօսնուն
վանքին պարտիզին մէջ : վանքիս ամենամեծ
որրութիւնը , որ և ծառայեր է իրրեւ հիմք
շինութեան և անուանակոչութեան , կը հա OFFI

մարուի այն մեծ խաչքարը , որ այժմ զե-

տեղուած է աւագ դասի սեան մէջ : Այդ .
S.K
խաչքարը արձանագրութիւն չունի , բայց
վրան քանդակուած խաչի ձեւն հին է և
կարելի է , թէ բերուած է Հայաստանէն : 40• Մ • Նալբանդեանցի նոր մահարձանը .
Բնաշխ • Բառարան Բ . 19
 ԽԱՉԻ Ս . ) ՎԱՆՔ 146 ԽԱՉԻ ( Ս . ) ՎԱՆՔ

նաւոր անձինք : Այդ նշանաւոր ննջեցեալ- գաթին վրայ ՝ ի Գալիլիա , ուր խաչաձեւ
ներու ոմանց վրայ շինուած են մահարձան , կ'ամփոփուի հրաշքով և յետոյ Թօդիկ ճգնա-
―
ներ և ունին յիշատակարաններ : Ծերու- ւորին կ'երեւնայ երկոտասան լուսեղէն սիւ
նի Նախիջեւանցիք կր պատմեն, թէ ժամա- ներով » : ] . խաչի վանուց առջեւ հիւսի-
նակաւ վանքը կը պահէին տախտակէ դուռ - սակողմը տափարակ տեղ մը կայ , ուր տա
մը , որ աւանդութեամբ Անիէն բերուած կը րին անգամ մը , Տեառն ընդ առաջի երեկոյ ,
համարուէր : վանքի միաբանները , այդ դուռը արեւը մարը մտնալէն անմիջապէս ետքը չոր
իրրեւ անպէտք բան մը միշտ ձիւնի և ան- ցախեր դէզ ըրած ՝ կը բռնկցնեն , որով ա-
ձրեւի տակ պահելով և իբրեւ թէյի սեղան հագին բոց մը կ'ըլլայ , զոր քաղաքացիք
գործածելով՝ աղտոտեր , քերեր և վերջ ի տեսնելով կ'սկսին , նախնի սովորութեան
վերջոյ ոչնչացուցեր են : վանքի բանջարա- համաձայն ,, տանեաց վրայ կամ բակերու
նոցի սահմանի մէջ կը գտնուի Սալի–Սո : մէջ իրենց արդէն պատրաստած խռիւները
կոչուած աղբիւրը , որուն վրայ . մատուռիկ - բոնկցնելով վրայէն ցատկել կամ րոլորտի
մը շինուած է և մէջը դրուած պատկերի դի- քը պարել : Վանքս վանեցւոց համար տար-
մաց ուխտաւորները մոմ կը վառեն NL կ'ա- - ւոյն մէջ քանի մը անգամ ուխտատեղի է ,
ղօթեն : Գաղթ . խրիմո : Հայոց , 48–51 : ուր կը դիմեն Հաւատացելոց խուռն բազ
Ազգագրական Հանդես , 1901 , 67–74 : մութիւն ամէն ցեղէ և ամէն տարիքէ : Վան-
ԽԱՉԻ ( Ս․ ) ՎԱՆՔ • Վանայ այգեստանի - քիս մօտ ընտիր քարերու հանքեր կան ,
հարաւը 2 : Ժամ հեռու կը գտնուի վանքս , որոնցմէ քաղաքացիք կ'օգտուին : վանքո
լայնածաւալ և բարձր բլրոյ մը կողին վրայ : վանայ - առաջնորդարանի գերիշխանութեան
կառուցուած է կոփածոյ քարերով , խիստ հին ներքոյ կը զանուի և ունի միայն երկու գիւղ
ժամանակ : Ունի սքանչելի տեսարան , մա-- թեմական Ժողովուրդ : Տխուր է Ս . խաչի
նաւանդ հիւսիսային կողմէն , որ ամբողջ վան ներկայ վիճակն , և կարծես օր աւուր ամա-
քաղաքը կը տեսնէ : Շրջապատեալ է ահա- .յաստան լինելու դժբաղդութեան կը մօտե
գին պարիսպներով . օդն և ջուրն պատուա- նայ : Նկարգը . ուղեւորութին , Բ . 240–
կան , ծառաստան գրեթէ չունի : - վանքիս - 243 :
հնաշէն վիճակն կրնայ այցելուաց .յիշեցնել ԽԱՉԻ ( Ս ․ ) ՎԱՆՔ• Բալուի Թիլ գի
առաքելական և թերեւս կռապաշտական դա ղէն 10 վայրկեան Հեռու կը գտնուի փոք–
րերն իսկ զանազան տեղեր նորոգուած են րիկ վանքս , որ ելրրեն Թայ վանք եւս կը
անորոշ ժամանակներու մէջ : · Ունի 10–15 կոչուի : Քաղցրահայեաց Ս ․ Աստուածածնի
հատ ողորմելի սենեակներ , որոնք կը ծա վանուց իրաւասութեան ներքեւ կը գտնուի :
ռայեն քանի մը ոչխարներու ,, տուարներու վանքս բարձր դիրքի մը վրայ զետեղուած
և զայնս պահպանող մշակներու իրր նա-- և կիսով չափ աւերակ է . ունի միայն ուխ
կութեան տեղ : Հողերն ընդարձակ են , թէեւ տաւորներու և հիւրերու համար քանի մը
մեծագոյն մասամբ անջրդի : վանքէս 5–10 սենեակներ : Միարան չունի , միայն տնտես
վայրկեան հեռու քարայր մր կայ , զոր կ'ա- մը և քանի մը լուծ վարող աշխարհական-
նուանեն կուսանաց այր , որուն համար կ'ա- ներ կան , որ վանքի սեփհական արտերը կր
ւանդեն , թէ երբ « քառասուն - կուսանք ա . վարեն, որոնց արդիւնքովը հազիւ վանքին
րեւմտեան աշխարհէն ՝ Դիոկղետիանոսի վա- - ուտեստը կ'ելլէ : Այս վանքա թէպէտ բոլոր
խէն ի Հայս փախան , եկան այս վանքի մէջ Բալուայ վիճակին կը վերաբերի , բայց իրեն
ահով և դողով ժամանակ մը կրօնաւորեցան յատկացած մերձաւոր Պաղին , Նաճարան ,
և իրենց մասնաւոր աղօթարան կամ ճզնու, Թրխէ , Սրին և Թիլ գիւղերը կը հոզան ]] .
թեան տեղի ընտրած Լին յիշեալ քարայրն , խաչի ամէն պէտքերը : Ցորենի , գարիի և
ուրկէ Պարսկաստան փախած միջոցին Հռիփ- բամբակի արտերէն - զատ ընդարձակ մեծ
սիմէի կուրծքէն կախուած կենաց փայտի այգի մ'ալ ունի , որ կրնայ տարին 50 լիտր
մասն , որպէս զի անվնաս մնայ , կը տանին լինի արտադրել . ունի նաեւ թթենիներ , պար
և կը դնեն վարագայ լերան մէկ բարձր զա տէզներ , անտառներ , որոնք տարին երեսուն
 ԽԱՉԼՈՒ 147 ԽԱՉԼՈՒԱՅ ԼՃԱԿ

հազար և աւելի դահեկանի բերք կու տան : ներն կը սփռէր մինչեւ դաշտը . դիւղացիք
Եթէ բարեխիղճ վանահայր մ՚ունենայ բոլոր խաչի ճառագայթներու ցոլացման պատճա-
Բալուայ վիճակին բարոյական մեծ օգուտներ ռաւ խաչուս կոչած են վայրս , որ յետոյ
կրնայ ընծայել : Ունի խիստ փոքրիկ , բայց խաչու եղած է : Գերեզմանատան շուրջը կան
Հոյակապ խաչաձեւ եկեղեցի մը , որ իր դիր. պարսպի հետքեր : խաչլուէն ոչ այնչափ հե
քով · Էջմիածնի կը նմանի . - աւադ խո- ռու կան հետեւեալ աղբիւրները , Ճըվըլիկ .
րանէն զատ հիւսիսային և հարաւային կող- - Ավտրկաց , Զրնկզնկան , Կաթնաղբուր , Սա-
մերն ալ մէկ մէկ փոքր խորաններ ունի : աղբուր , Բօզ աղուր ,, և այլն : Գիւղիս ա
Բօղ աղուր
վանքս իր հնութեամբն կը կարծուի հազար - րեւելեան հիւսին , Երդման ձորի գլուխը
տարուան ըլլալ . Հինարկութեան թուականն վեց մանր լճակներ կան , ոանկեօլ ( Կոնկի
յայտնի չէ : Ունի սրբազան անօթներ , զգեստ- լի ) անուամբ : խլիլեկ անուն դարը կը
ներ , պղնձեղէններ , կահ կարասի , քանի մը • գտնուի խաչլուի հիւսիսակողմը , որ կազ
անպէա ձեռագիր ևև տպագիր մատեաններ , և մուած է յղկեալ քարերէ : Գիւղիս մէջ կան
այլն : Ունի նաեւ քաղցրահամ , ասատ , մրշ- մէկ երկուձեռադիր , որոնց հին յիշատա-
- Բագրեւանդ ,
տահոս առողջարար ջրոց աղբիւրներ , զով կարանները հանուած են :
օդ , երկու լուծի եզներ և բուական կաթնտու 120-124.
կովեր և ոչխարներ : Արտօսր Հայաստա ԽԱՉԼՈՒ · ·— Սակաւարնակ Հայոց և Մահ-
նի , 89-91 : մէտականաց գիւղ վերին Բասենի :
ԽԱՉԼՈՒ - Հայաբնակ մեծ դիւղ Ա.յ- ԽԱՉԼՈՒ . Գիւղ Տուրուբերանի այժ-
րարատայ Բագրեւանդ գաւառի , Թօփրագ– մեան վերին Պուլանըխ գաւառակի մէջ , համ-
գալէն մէկ ժամ արեւելեան հիւսիս , համ անուն խաչլուայ լճակի հարաւային ափի
անուն դաշտի հիւսիսային եզերքը : Գիւղէս վրայ : Գիւղ . առաջ - զուտ հայաբնակ էր ,
:
: Ժամ հեռու , Խաչլուայ գետի արեւելակող այժմ ունի 30 տուն քուրդ և հազիւ 1 տուն
մը կայ խաչլու կոչուած բլրակ մր : Գիւղիս հայ . ունէր նաև Ս . կարապետ անուն հոյա-
բնակիչները Բասենի , Պուլանրխայ , Մանազ- կապ և հարուստ վանք մը :
կերտի և Խնուսայ գաղթականներէն կազ– ԽԱՉԼՈՒԱՅ ԳԵՏ կամ ՄԱՆՏԿՆԵՐ ։ — Այ-
մուած 110 հայ տնէ բաղկացած են և ու րարատայ Բագրեւանդ գաւառի մէջ . կը բղխէ
նին լաւ վիճակ , ընդարձակ և բերրի վարե- Սուկաւէտի հիւսիս արեւելեան Հեռաւոր լեռ
ներէ . կ'սկսի լեռնահովտէ 2
լահողեր և լեռնային մասի մէջ բազմաթիւ մը , 3 : Ժամ
մարգագետիններ : Այդ մարգագետիններու յարեւելս կը հոսի մինչեւ Ախարք գիւղի
անուններն են, Թոնտրիկներ , Խաչիկ , Եդ- ստորոտը, ուր ձախ կողմէն կ'ընդունի Դա-
ման կամ Երդման ձոր , կարմիր քար , Fան առներ ջուրը , կը դառնայ արեւելեան - հա-
հուրքներ, Սիմօնակօլ , եւ քար , Սիվտակ րաւ , և յետոյ առաջ երթալով դաշտի մէջ
քար և այլն : Խաչլուցիք գրեթէ Քրդաց կը խառնուի Շեռեանի հետ :
―
հարստահարութիւններէ զերծ են և անոնց ԽԱՉԼՈՒԱՅ կամ ԽԱԶԱՆԱՅ ԼՃԱԿ . Լր-
հետ շատ շփում չունին . իրենց հարստու- ճակս կը գտնուի Տուրուբերանի այժմեան
թիւնն՝ առատ ցորենը , ամէն տարի կը հոր վերին Պուլանրի գաւառակի մէջ և կոչուած
րեն և յարմար առթին թանկագին կը վա է համանուն ղաշտակի և գիւղի անուամբ :
ճառեն . ունին նաեւ անասուններ : Գիւղս ունի Ջուրը պղտոր բայց քաղցրահամ է , բազ-
նոր շինուած եկեղեցի մր , աննշան ուսում մաթիւ մանր և մեծ ձկներով լեցուն : Շրջա-
“
նարան մը և բաւական աշակերտ . եկեղեցւոյն կայ գիւղերու իր բաշխած ջրովը Վերին Պու-
որմերու մէկ մասն հիւսուած է գերեզմանա- լանըխայ Նեղոսը կոչուելու արժանի է . ձմե
քարերով : Գերեզմանատունը՝ դէպի հիւսիս ռը կը սառի և վրայէն ճամբորդութիւն կ'ը
զառիվերի մը գլուխը հաստատուած է , ուր նեն : Լճակս ձեւացած է անձրեւի ջրերէ ,
կան 3000 ի չափ կոշտ տապանաքարեր և ժողովուրդը կ'ըսէ , թէ մէջը ջրի ակներ եւս
Ըստ աւանդութեան , գերեզմանոցի դարի կը գտնուին . երաշտ տարիներ զգալի կերպով
վրայ կանգնած էր խաչ մը , որ ճառագայթ . – կը նուազի . տարածութիւնը մէկ քառորդ
 ԽԱՉԼՈՒԱՅ ԼՃԱԿ 148 ԽԱՉԿԱՅ ՎԱՆՔ

ժամ է :: Լճակիս մէջ կան երկու փոքրիկ սին բան մը չըսեր : Թագաւորը թուրը կը

կղզիներ , ուր քաջ լողւորները կրնան եր յանձնէ միջին որդւոյն , սա ալ միեւնոյն կեր-
թալ ու դառնալ . ասոնք թռչուններու ծիր պով կը խարէ հայրը. վերջապէս կը յանձ
տէն սպիտակցած են և հեռուէն կրային գոյն նուի փոքր որդւոյն , սա կը կատարէ հօրը
- Այս լճակի մէջ կը գըտ- պատուէրը , և երբ հրաշալի - պողպատը կր
և փայլ ունին : -
նուի նաեւ աօշ թագաւորի հրեղէն թուրը , ձգէ աղբիւրի մէջ և ձիու գլուխը դարձու-
որու մասին ժողովուրդը հետեւեալ աւան ցած ամենայն ուժով կսկսի փախչիլ , ձիու
դութիւնը ունի . « Շէխեաղուպ զիւղի նախ ետեւի տքերը միշտ ջրի մէջ կը լինին ,
րորդը՝ իր նախիրը արածելու ժամանակ , մինչեւ որ ջուրը իր չափը կ'առնէ և ետ դառ-
պառաւի - կովը հանգիստ չի մնար և պա- նալով կը տեսնէ տարածուած , ներկայ Խաչ-
տահմամբ գետնէն կլոր առարկայ մը (կար- լուայ ծովակը : Քաջքերէն ասէնէն զօրաւորը
ծելով թէ քար է ) վերցրնելով՝ կը զարնէ թուրը առնելով գլխուն տակը կը դնէ , և դեռ
կովու կողքին , որ ծակելով կենդանւոյն կու - մինչեւ այսօր ալ իր զլխուն տակը դրած է ,
ղերը ՝ միւս կողմէն դուրս կու գայ . նախ ու ամէն ուրբաթ օր՝ երր - միւս քաջքերը
րորդը կարծուած հրաշալի քարը կը պահէ . կու գան կռուելու հրաշալի թրի համար ,
պառաւը կ'երթայ Պոօշ - թագաւորի մօտ կր մեծ իրարանցում և աղմուկ կը լինի ծովա-
գանգատի . թագաւորը նախրորդը կանչելով կի յատակը . այդ պատճառաւ ջուրը կր
կ'ուզէ պատժել , բայց սա ցոյց կու տայ պղտորի և եթէ ուշաղրութեամբ մտիկ ընող
կլորակ առարկան ՝ որ կովուն կողերը ծակեր լինի՝ ծովակի տակէն որոտումն կր լուի » :
էր : Պռօշ թագաւորը շատ իմաստուն լինելով , Բուլանըխ , 11-12 :
նախրորդը առանց պատժելու կը ճամրէ , ԽԱՉ - ԽՈՌՀԱՏ • Արցախի Ջրաբերդ
պառաւին ալ կովուն գինը կը վճարէ , իսկ գաւառը , Հին և Նոր Մոխրաթաղի միջեւ
կլոր քար կարծուածը , որ ընտիր պողպատ կայ այս անուամբ գիւղատեղի , հանդստա
է եղեր , ինքը կ'առնէ և նքոյշի համար կտոր րան և բոլորովին կանգուն քարուկիր միջակ
մը պահելով , կը յանձնէ թուր շինողին իրեն եկեղեցի մը :
համար նախ հերոն մը պատրաստելու . հե- ԽԱՉԿԱԼ . Կեսարիոյ Ս . Կարապետ վան-
րոնը ստանալէն վերջ. , մնացած պողպատն քին դիմաց լերան վրայ այս անուամբ ուի-
ալ կը յանձնէ թուր մը շինելու համար : տատեղի մը կայ , ըստ աւանդութեան Ս թ .
Թուր շինողը կ'իմանայ թազաւորի յանձնած - Լուսաւորչէն Խացած , ուր կը գտնուի քան-
պողպատի զօրութիւնը , զայն կը պահէ և դուած եկեղեցի ՝ Ս ․ Եղիայի անուան նուի
ուրիշ հասարակ մետաղէ թուր մը կը շինէ : րուած :
Թագաւորը հերոնը կր զարնէ թուրին , որ ԽԱՉԿԱՅ ՎԱՆՔ • փոքրիկ զիւղ կար
ջրի նման ծակելով միւս կողմը կ'անցնի . - նոյ հիւսիսակողմը , 4 ժամու ճանապարհ հե
վարպետը կը բռնուի իր խարդախութեան ռու , գրեթէ Տուքլի լերան ստորոտը , չորս
մէջ և թագաւորի սպառնալեաց վրայ կ'ստի- բլուրներու մէջ տեղ , Արծըթի գիւղէն 2
պուի րուն մետաղէն պատրաստել Պռօշ թա- ժամ հեռու ՝ արեւմտակողմը : Այժմ բնա
գաւորի հրաշալի թուրը : Պռօշ թագաւորը կիչք – 40 տուն են , 35 տունը թուրք և 5
ծերանալով , կը մտածէ որ իր մահէն վերջ տունը հայ : - Սրտաձորի վտակէն առնուան
թրի ժառանդութեան համար իրեն երեք որդ- առուակ մը ունի , որ ջուր կու տայ գիւղիծ
ւոց մէջ անշուշտ խռովութիւն և անհեղու և ջրաղացքներ կը դարձընէ : Գիւղիս դիրքը
թիւն տեղի պիտի ունենայ , կը կանչէ երէց - զուարճալի է . շուրջը տեղ տեղ - անկուած
որդին և թուրը անոր յանձնելով՝ կը պա- են ուռենիներ . դէպի արեւելք է հայկական
տուիրէ տանիլ ձդել մօտակայ աղբիւրի մէջ գերեզմանատունն ՝ հին հսկայ խաչքարերով
և գալ IL ինչ որ կը պատահի իրեն պատ և խոյարձաններով : Գիւղս ՝ անշուշտ իր ա
մել : Երէց որդին թուրը կը պահէ և ներ- նունն առած է, հինաւուրց և աւանդական
կայանալով թագաւորին կը յայտնէ , թէ իր խաչկայ վանքէն , որ կառուցուած է իր մէջ
հրամանը կատարած է . բայց պատահածի մա- - փոքրիկ բլրան մը վրայ : Ժողովրդական ա-
 ԽԱՉ -
— ԿԷՏՈՒԿ 149 ԽԱՉ — ՄԱՍ

ռանդութիւնը վանքիս սկզբնաւորութիւնը կը կանաց : Հինուած է վատնեան դաշտի շա-

դնէ Է դարու մէջ , Հերակլ կայսեր -ժամա- րունակութեան վրայ , գեղեցիկ դաշտահովտի
նակ : Հերակլ խաչափայտէն մաս մը շնոր- - մը մէջ . ամբողջապէս շրջապատուած է վա-
հած էր տիկնոջ մը ՝ որ երեք օր իր զօր ղեմի անտառներով , որոնք որջ են արիւն
քերը կերակրած էր , և այդ մասը բարե արրու աւազակներու : Ղուբայէն չորս վերստ
պաշտ տիկինը նուիրեր է վանքիս , և մին ճանապարհ հեռու է : Գետակի աջ ափունքը
չեւ ցարդ կը պահուի եկեղեցւոյն մէջ , ո- կը – բնակին Հայերը , իսկ ձախ ափունքը
րուն ուխտի կու գան նաև շրջակայ գիւղե սինի և շիա Մահմէտականներ : Ջրարբի են
րու Հայերը ` վանքիս տաճարը է միանգա- անդերը , գեղեցիկ մշակուած այգիները , տան-
մայն դիւղի եկեղեցին. գաւթին մէջ կան բազ- ձենեաց , խնձորենեաց , թթենեաց , նռնենեաց
մաթիւ խուցեր Հիւրերու և ուխտաւորներու և ընկուզենեաց պարտէզները և ցորենի , գա-
Համար 8 Վանքի շէնքերը հին և խարխուլ - րիի և որիզի արտօրայքն և ածուները : Տե-
են . մէջը ուրիշ նշանաւոր բան մը չկայ , ղական բերքերն են մետաքսի բոժոժ , բրինձ ,
րացի մեծ խաչքարէ մը ՝ որուն վրայ արձա խաղող , գինի , ընկոյզ , նուռն , դեղձ , սեր-
նագրուած է . « Ի թո: ՈՀԸ կանգնեցա : խաչս կեւիլ , թուզ , ցորեն , գարի , և այլն : Հայերն
ի յիշատակ Տեր Թորոսու Դերջանու եպիս- - ունին նորաշէն եկեղեցի մը , բաւական դե
կոպոսի» : ղեցիկ և բարձրաշէն , միայն կաթուղիկէն
-
ԽԱՉ — ԿԷՏՈՒԿ կամ ԲԱՄՊՈՒԼ • Լեռ ցած է : Եկեղեցւոյն արեւմտեան կողմը , ներ-
Այրարատայ , Մասիս լերան - արեւմտակող- քուստ շինուած են յատկապէս երկու փոք-
մը , 10000 բարձրութեամբ : րիկ խորաններ դրան աջ ու ձախ կողմե-
ԽԱՉՄԱՉ • Գիւղ Արցախի Վարանդայ րը : Հիւսիսային խորանի մէջ ամիոփուած
դաւառի . չորս կողմերը կան բազմաթիւ խաչ- է Յովսէփ Բէկ Ջաւատ – Բէկեանի մարմինը :
արձաններ : Հիմնուած է լեռնաշղթայի մը : Մարմարիոն տապանաքարի վրայ հիանալի
հարաւահայեաց լանջի վրայ : Բնակչաց կէ. նմանութեամբ քանդակուած է Յովսէփ ԲԼկի
սը բնիկ և կէսը գաղթած է Բարկուշատէն պատկերն իր չեչանեան – Հագուստներով և
և տեղափոխուած Հին– Քեաթուկ գիւղէն , որ զէնքերով : Տապանաքարի միւս մասերու վրայ
այժմ աւերակ է : Հողն անջրդի , բայց հա- է նոյն րէկի յիշատակարանն , որ մեծ կալուա
ցաւէտ է . օդն, կլիման և ջուրն պատուա ծատէր է եղեր , և թշնամեաց գաղտնի դա
կան : Ունի 510 հոգի , բաժնուած 62 տան : րանագործութեամբ սպանուեր է Ղլեղի իջե
Եկեղեցին ՝ Ս ·. Ստեփանոս՝ կառուցուած է - ւանի մէջ , 1862 թուի սեպտ . 1 ին, 38 տա-
անսիւն կամարի մը վրայ , ունի փոքր կա- րեկան : Հարաւային խորանի մէջ ամփոփուած
թուղիկէ մը . երկայնութիւնն է 13,90 ք. և է եկեղեցիս իր ծախքով կառուցանող Պետ-
լայնութիւնը 9,32 մետր : Դրան ճակա րոս – Բեկի մարմինն , որ հարազատ եղբայր
կալ քարի վրայ կայ ՈՃ թուականը : իսկ էր վերնոյն : Ասոնց տոհմի վրայ կ'արժէ եր-
արեւելեան սեմին վրայ քանդակուած է շի- - կու խօսք ըսել : Շատ ժամանակ առաջ դիւ-
նութեան Համառօտ յիշատակարանը : Գիւ ղիս մէջ բնակած է բնիկ Աղուանցի իշխա-
ղէս քիչ մը վար կայ հին գիւղատեղի և ըն- - նազն , Ղազար անուն քաջ երիտասարդ մը :
դարձակ հանգստարան : Սա իբրեւ իշխանազն և պապենական կա-
ԽԱՉՈՅ ՔԵԱՀԻ ԳԻՒՂ . — կը յիշուի այս լուածներու միակ ժառանդ , կ'իշխէր խաչ
անուամբ գիւղ մը ՝ 1878 ին , սեփական մասի և ինն մահմէաական գիւղերու վրայ :
Էջմիածնի , Եղուարդի Հիւսիսային կողմը : Շրջաբնակ Մահմէտականները շատ անդամ
Նոյն ժամանակ - ունէր Շիրակէն գաղթած յարձակումներ կ՚ընեն ասոր վրայ , բայց միշտ
քանի մը աուն Հայեր ՝ խեղճ վիճակի մէջ : յաղթուած և կորագլուխ ետ կը մղուին ,
Այժմեան վիճակը չգիտենք : այդ պատճառաւ ասոր կը դրոշմեն Բարս
- - -
ԽԱՉ — ՄԱՍ կամ ՆՈՐ -— ԽԱՉ — ՄԱԶ . — ի Ղազար ( փորձանք – Ղազար ) մականունը: Ղա-
Հնումն հայաբնակ - քաղաքաւան Աղուանից , զար իշխանը ցմահ անյաղթ մնալով “և ամէն
և այժմ փոքրիկ գիւղ Հայոց և Մահմէտա- տարի գիւղերէն իր հարկերը և հողային տա-
 -ՄԱՍ
ԽԱՉ — 150 ԽԱՌԱԲԱՍՏ

սանողները առնելով , կը թողու - Ջա և հարաւային կողմերէն կը վազեն երկու

Բէկ անուն միակ որդի մր և անոր կտա գետակներ, որոնց ջրերը ժամանակաւ խրամ
կելով իր քաջութիւնը կը վախճանի : իր ներու մէջ վազելով կը ձեւացընէին կատա-
հօրը քաջութեան համանման և րարի համ- - րեալ կղզի մը : Հարաւային խրամի վրայ կայ
եղեր շարժական կամուրջ մուտքը բանալու և
րաւով կը վախճանի նաեւ Ջաւատ-Բէկը՝
թողնելով երեք որդի Բալա – Բէկ , Յովսէփա փակելու համար : Աւանդութեամբ կը պատմեն ,
Բէկ և Պետրոս– Բէկ : Ասոնք եւս բարի համ . թէ տափարակիս վրայ եղած է Սենեքերիմ՝
բաւով վախճանած են , սակայն տակաւին և Գրիգոր թագաւորներու ձմերանոց պա-
կենդանի և խօսուն են ասոնց անունները , լատն : Այս պալատի մէջ վախճանած և վե-
քաջութիւնները , առաքինութիւնները և րոյիշեալ հանգստարանի մէջ թաղուած է
րեպաշտութիւնները ամբողջ Դարբանդի և Սենեքերիմ թագաւորը : Բոլորովին քան
Ղուրայի ժողովրդոց մէջ : Եկեղեցւոյ մօտ դուած և հիմնայատակ եղած է պալատը ,
է ուսումնարանը : Գիւղիս Հայերն այժմ կը որուն հիմանց հետքերը և“ աւերակները միայն
Հաշուին 32 տուն , իրր 200 հոգի : կը խօ- կը տեսնուին . տափարակի երեսը լի է նաեւ
սին թուրքերէն : Ամրան խիստ անտանելի է թրծեալ աղիւսի րեկորներով : Աղուանք ,
տեղւոյս հեղձուցիչ օդն : 130-136 .

Գիւղիս արեւելեան կողմը կայ երկու ԽԱՉՊԱՐԱՆ կամ ԽԱՉՊԱՐԱԼԻՉ Հին զիւղ
հանդստարան , փոքրն ՝ կէս վերստ հեռու , իսկ Արցախի Ծար գաւառի , որուն մէջ կան հայ-
մեծն ՝ մէկ վերստ : Երկուքն ալ ծածկուած կական քրիստոնէական մնացորդներ :
են անտառախիտ ծառերով և մացառներով : ԽԱՉՊՕԼՈՒ ԼԵՐԻՆՔ • Այս անուամբ
Տապանաքարերու մեծ մասն անյայտացած է - ծանօթ է Սիւնեաց Ալանկէզ լերանց Հի-
հողի մէջ : Հնագոյն տապանաքարերու վրայ սիսային մասը :
արձանագրութեանց տեղ քանդակուած են ԽԱՉՏԱՓ . Տես ԲԱՂՔ :
- ՏԷՐԷՍԻ կամ ԽԱՉԱՁՈՐ-
ԽԱՉ — Սիւնեաց
նետ , աղեղն , վահան , երկսայրի թուր ,
ձիաւոր , գուղան , և այլն : Շատերուն վրայ վայոց ձոր գաւառի հարաւային մասին մէջ
փորագրուած են - հանգուցելոց - արուեստ- է ձորակս , որ այսպէս կոչուած է , իր մէջ
ներու յայտարար նշաններն , որոնք են դեր- - գտնուող և 1288 թուականաւ արձանագրու
ձակի , կօշկակարի , պայտառի , հիւսան , թիւն ունեցող խաչարձանի մը պատճառաւ :
հացագործի և այլ գործիներ , ինչպէս նաեւ ԽԱՉՏՈՒՆ- Գիւղ Չմշկածագի . 6 տուն
նուագարան , կիթառ , շեփոր , փող , և այլն : Հայ կայ առանց եկեղեցւոյ և վարժարանի :
Մեծ հանգստարանի մէջ է նաեւ Բալա– ԽԱՉՑԻ . -- Գիւղ Տիգրանակերտի Բշէրիկ
Ղազարի գերեզմանը : կան նաեւ ոչ սակաւ գաւառի . 15 տուն - հայ կայ :
Համառօտ արձանագրութիւններ ունեցող տա- ԽԱՉՔԱՐ- - Այրարատայ Շիրակ գաւա-
պանաքարեր : Գեր . Մ . Բարխուդարեանցը , ռի մէջ , Գարախաչ -լերան մօտ կայ այս ա-
իր այցեյութեան միջոց , երեք օր ամէն ճիգ նուամբ քարահանք մր : 1867 ին այս տեղ
թափեր է գտնելու Սենեքերիմ թագաւորի ջրանցքի շինութեան համար - փորելու ատեն
տապանաքարը , զոր տեսած է Ս . եպիս . Ջա- գտան փոքրիկ եկեղեցի մը և եօթը գերեզ-
լալեանց և որուն տապանագիրը մեզ թողած մաններ , ինչպէս նաեւ կիսեղծ և անթուա
է և է . « Այս է տապան Սենեքերիմ ար կան յիշատակարան մը :
քայի » : Երեւի այլազգիները գողցած տա- ԽԱՊԱԳ . ― Համշէնի գիւղերէն մին :
րած են այդ գերեզմանաքարը , ինչպէս տա- ԽԱՋԱՐԻ ― ՄԷԶՐԷ . Գիւղ Բալուի . 2
րած են նաեւ ուրիշ շատ տապանաքարեր , տուն հայ կայ :
որոնց տեղերը մնացած են միայն փոսեր : ԽԱՌԱԲԱՍՏ . ― ի հնումն այս անուամբ
Մեծ հանգստարանի արեւմտեան կողմը գիւղ մը կար Տուրուրերանի Քաջբերունեաց
կայ տափարակ տեղ մը ՝ կէս վերստ տարա- կամ Արճիշոյ գաւառին մէջ : Գիւղէս աւելի
ծութեամբ . շրջապատը փորուած է խիստ անուանի եղած է համանուն խաաաբաստայ
խոր և լայն խրամ : Տափարակի հիւսիսային վանքը ՝ որ երբեմն Սուխար կոչուած է : Ե-
 ԽԱՌԱՇԻԿ 151 ԽԱՍ -
— ԳԻՒՂ,

կեղեցին նուիրուած էր Ս ․ Աստուածածնի : - միրամայ ջուրը կու գայ հարաւէն և անոր վրայ
Թովմաս Մեծոփեցին կը յիշէ տեղւոյս ա- փոս կամուրջի մէջէն անցնելով կ'երթայ դէպ
.
ռաջնորդ եպիսկոպոսներէն խաչատուր և Զա- - ի հիւսիս երկու գետերս այսպէս զիրար
քէոս : ԺԴ դարու վերջերը Աստապատէն հոս խաչաձեւ կ'ողջունեն : Շատ գեղեցիկ և
և զուար-
կու գայ Սորբեցի Սարդիս մեծ վարդապետը ճալի է տեղւոյս տեսարանն : Խաչաձեւ կա-
և վարժարան կը հաստատէ : իրեն կը յա- մուրջիս դիմաց արեւմտեան կողմը երեք
ջորդէ Վարդան վարդապետ ՝ Հոգւոց վանքէն , քարընկէց հեռու ահազին լեռնակարկառի մր
քանի մը տարի վերջը Գր . լաթեցի Ծե- հարաւային ճակտին վրայ կը տեսնուին քա-
րենց , որ աթոռը կը փոխէ Ցիպնայ Ս ․ Ստե- նի մը տող սեպաձեւ գրեր , հնութենէ րո-
փանոսի վանքը : լորովին անընթեռնլի . այս արձանագրութիւնն
ԽԱՌԱՇԻԿ . -- Գիւղ վանայ . 20 տուն - Ժամանակակից կը թուի Շամիրամ թագուհ-
սորի և 4 տուն հայ կայ : ւոյն և կամ անոր գործը : — Նկարգը . ուղե
ԽԱՌԱՏՈՒՆ . ― Գիւղ Աղբակու , 25 տուն որութին, Ա . 176–178 :
-
հայ և 20 քուրդ բնակչօք : Հայք ունին Ս . -ԽԱՍ կամ ԱՍԻԿ ԱՒԵՐԱԿ . Հայանակ
Աստուածածին եկեղեցի մը : Ի հնումն բազ- գիւղ Շուշիի . Տաթեւու վանաց կը պատկանի :
մաթիւ հարուստ Հայեր ունեցեր է . կան Հին ԽԱՍԱ . Տես ԱԿՆ :
եկեղեցւոյ աւերակներ : ԽԱՍ - ԳԻՒՂ . Տուրուրերանի Տարօն
ԽԱՌՆՈՒՐԴ . Գիւղ վանայ Հայոց ձոր գաւառի մէջ , Մշոյ գիւղերէն երեւելին է , և
գաւառակի . և Ժամու ճանապարհ կղզի գիւ այս պատճառաւ խաս կոչուած շինուած է
ղէն հեռու . քանի մը տուն միայն բնիկ հայ տափարակ դաշտի վրայ ընդարձակ տարա -
մնացած են , բայց դեռ կ'երեւին հայկական ծութեամբ : Ունի 300 տուն հայ բնակիչ ,
հինաւուրց յիշատակներ : Հոս կը - բնակին երեք գլխաւոր թաղերու բաժնուած . իրա-
տասը տուն գաղթական Հարուստ և բարե- քանչիւր թաղ ունի երեն յատուկ եկեղեցի՝
կեցիկ Քուրդեր : Շամիրամայ ջուրը , իր բաժ- կանոնաւոր քարերով շինուած . թ .• Ստեփ-
նուած ճիւղերովը հոս – 40 հատ ահագին - նոս , Ս . Թալիլա և Ս . Երրորդութին. կայ
ջրաղացներ կը բանեցնէ , և անոնց մեծ մա նաև վարժարան մը : Այս գիւղը թէպէտեւ
սին ուրոյն ուրոյն ջուր կու տայ ՝ կազմելով իր բնակչաց բազմութեամբ Մշոյ դաշտի
հետաքրքիր և պատուական տեսարաններ : գիւղօրէից գլխաւորը կը համարուի , սակայն
Այս ջրաղացները ՝ զորս չրաշ (պարսկերէն ՝ տգիտութիւնն և անոր հետեւանք ՝ չքաւորու
40 աչք) կ'անուանեն , սովորականներէն մեծ թիւնն միանալով , թշուառ վիճակ մ՚ունի :
տարբերութիւն ունին , որովհետեւ միեւնոյն Գիւղացիք կ'զրաղին երկրագործութեամբ
Ժամանակի մէջ աւելի քանակութեամբ ցո- բայց չզիտեն , թէ ինչ ընթացք բռնել հարկ
րեն կ'աղան . այս տարբերութեան պատճառն է , որ իրենց քրտունքը արդիւնաւոր լինի :
է ջրոյ առատութիւնը . երկանաքարինք ալ Տեղւոյս բնակիչներէն շատեր (իրը 400 հո-
գրեթէ 1: մետր տրամագիծ և /: մեար զի ) կը պանդխտին Կ . Պոլիս և ուրիշ տե-
բարձրութին ունին և կը դառնան կայծա - ղեր , շատ տարիներ կարօտ մնալով իրենց
կի արագութեամբ : Այս աղօրեաց ջուրերը ընտանեաց և մայրենի երկրին : Իդական սե-
գիւղիս առջեւը գալով կր միանան կամ կը որ մեծ հաւատք ունի հմայութեան և կա
խառնուին իրարու և կը կազմեն ամբողջու- խարդական թղթոց վրայ : խաս գիւղի բնա-
թիւն մը , այս պատճառաւ տեղւոյս անունն կիչք ունին նաեւ գովութեան արժանի ձիր-
խառնուրդ կոչուած է , որ տեղական նշա- քեր , որոնք այն ժամանակ պիտի սկսին փայ-
նակութեամբ խառնուած տեղի ըսել է : Գիւ- լիլ , երբ տգիտութեան խաւարը փարատի :
ղիս հիւսիսակողմն հինգ քարընկէց հեռու Գիւղս Մուշէն 4 Ժամու ճանապարհ հեռու
խաչ – կամուրջ ըսուած կամուրջ մը կայ , որ է դէպի Բաղէշ : Նկարգ . ուղեւորութիւն ,
իրապէս խաչաձեւ է . վասնզի խօշապայ կամ Ա.45–46 : Տես ԿՈՍՏԱՆԴՆՈՒՊՈԼԻՍ :
Անգղայ գետը արեւելքէն կու գայ դէպի արեւ- ԽԱՍ -
— ԳԻՒՂ . Գիւղ կեղիի . 3 տուն
մուտք և կ'երթայ վանայ ծովակը . իսկ Շա- Հայ և 20 տուն քուրդ կայս
հայ
 ԱՍՄԻԿ 152 ԽԱՍՏՈՒՐ

ԽԱՍԿԱԼ• Հայաբնակ գիւղ Նիկոմի- - Ընդարձակ հայաբնակ գիւղ Այրարատայ Բագ-

դիոյ , Արմաշու - մօտ : Բնակիչք 150 տուն րեւանդ գաւառի մէջ , վաղարշակերտէն 3
են . ունին Ս . Յակոբ Մծբնայ Հայրապետի Ժամ դէպի արեւմաեան հարաւ , Մարտոյ
անուան նուիրուած եկեղեցի մը , որ 1834 ին գիւղէն մէկ ժամ՝ արեւելք և Շեռեան գետոյն
շինուած է Ակնցի Ճանիկ ամիրայի արդեամբ : ձախ ափին վրայ : Ունի ընդարձակ ի վարե
Գիւղիս գաղթականութեան թուականն թէեւ ահողեր , որ կը տարածուին դէպի հիւսիս ,
անյայտ , բայց ձեռագիր աւետարանի մը - կը հասնին Մարտոյ , Շահնազար , Ռամը-
յիշատակագրի համեմատ , զոր գրել տուած կան , - Զետկան , թոշեան, Մսուրի և Գարո-
է ի Կ . Պոլիս , 1610 ին , բնիկ խասկալցի - հան գիւղերու սահմաններուն . իսկ ընդար
Տ . Միքայել քահանայն , կ'ենթադրուի լինել ձակ արօտատեղին կը տարածուի Շերեան
երեք IL կէս դարու գաղութ մը . ի սկզբան – գետոյն միւս կողմը որ Բրօյի կետոկի կո-
չորս - ընտանիք Ակնայ ասկալ գիւղէն գա- ղերուն վրայ գեղեցիկ տեսարան կ'ընծայէ
լով բնակած են հոս : Գիւղիս բնակիչները գիւղիս : Ունի 120 տուն բնակիչ , որոնց 30
իրենց սեփհական լեռ չունենալով ՝ - դժուա- - տունը հայ կաթոլիկներ են , քանի մը տուն
րութիւն կը կրէին - շրջակայ լեռների, փայտ հայ բողոքական և 8 աան չափ ալ քուրդ :
հայթհայթելու համար . 1894 ին , քարոզիչ Շեռեանայ երկու ափերն որ գիւղիս տեսա
Տ ․ Արսէն վարդապետի յորդորանքով և ա- րանն են , կան ընդարձակ մարդագետիններ ,
աջնորդութեամբ հանգանակութիւն եղաւ և ուր կ'աճին նաեւ ուռենիներ՝ անտառակներ
մօտակայ լեռներէն լեռ մը գնեցին : Ունին ձեւացնելով : աստուրի շրջակաները կան
-- գրեթէ - տասնի չափ ջրաղացներ , ուռի և բարտի
երկսեռ վարժարան մը : Գիւղէս
կէս ժամու ճանապարհ հեռու կը գտնուի - ծառերով շրջապատուած կան նաեւ բազ
ուխտատեղի մը , ուր ամէն տարի մայիս 7 ին մաթիւ ցանկապատ պարտէզներ և բանջա
մատաղներ կ՚ընեն և ոչ սակաւ դրացի օտա . րանոցներ : Մեծ ու հին ջրուղի կամ
րազգիներ ալ կը մասնակցին : - Աւանդարար մը հանուած է 22 /:: Ժաք զխղէս բարձր (Շե
կր պատմուի, թէ ժամանակաւ այդ ուխտա- - տեանայ գլխէն , որով կ'ոռոգուին զիղիս ար-
տեղւոյն մօտ եկած բնակած են 7–8 Ակըն . տօրայք . այժմ երկու առուներ եւս հանուած
ցի հայ ընտանիքներ և Երեւման խաչ ա-- են , որոնց միջոցը կարճ է և միայն ջրա-
նունով առժամանակեայ մատուռ մը հիներ դացներ դարձնելու կը գործածուին : փաս-
են . երր օր մը 1–2 վայրկեան հեռու աղ- կեւիչի ժամանակ Ռուսաց հողը գաղթող
րիւր մր ջուրի գացեր են , շատ մը գեղանի ծերունիներ կը պատմեն , թէ « աստուրցիք
հարսեր ՝ կուժերն իրենց ուսը , յանկարծ ամէն տարի երբ ջրուղին մաքրելու համար
խումբ մը անծանօթ անձերէ առեւանգուեր Շեռեանայ գլուխ կը հաւաքուէին , հազար
են , և Ակնցիք յուսահատած ՝ ապաստանա երիտասարդ պիտի լինէին , թմբուկ պիտի
րան փնտռելով ՝ Փիր ԱԼտ անուն մէկու զարնէին , պարէին , օր մը եւս խաստուրայ
մը դիմեր , և նա սիրով ընդունելով զիրենք ՝ գիւղապետի առաջնոլդութեամբ Ռամկան գիւ
պատսպարեր է . անոր անուամբ Փիր ԱԱտ - ղի հացաէր Մելոյի տունը պիտի ճաշէին » :
կոչուեր է և կը կոչուի տակաւին խասկալ . Ըստ աւանդութեան գիւղս ի հնումն քա-
այդ մարդու սերունդէն ցարդ 1–2 տուն կը ղաքի մի տարածութիւն ունէր , ինչպէս տեղ
գտնուին և հայու չափ հայերէն կը խօսին : տեղ նշաններ կ'երեւին : - Ըստ ոմանց ՝ Ս.
Ակնայ մօտ տակաւին կան Հին Խասկալ վարդան Մամիկոնեան Յունաց մասն անց
գիւղի հետքերը և նոյն իսկ խասկալեան մա- - նելու համար այս տեղ եկած է և յետոյ նա-
կանունով քանի մը ընտանիքներ կան : խարարներու խնդրելով ետ դարձած է : Գի-
ԽԱՍՄԻԿ . - կը յիշուի այս անուամբ . զիս հիւսիսն յարմարաւոր բարձր դիրքի վրայ
գիւղ յիշատակարանաց մէջ : կառուցուած է Ս ․ Ատուածածին եկեղեցին ,
ԽԱՍՈԲԻ . Գիւղ Սասնոյ . ունի սակա- որ նշանաւոր է ուխտագնացութեամբ և ամ
ւաթիւ հայ և քուրդ բնակիչներ : բողջ Բագրեւանդայ ժողովրդեան բերնին մէջ
-
ԽԱՍՏՈՒՐ կամ ԽՈՍՏՈՒՐ ( Հացտուն ) . վանք կը յորջորջուի : Եկեղեցիս կառուցուած
 ԱՍՏՈՒՐ 153 ԽԱՐ

կը համարուի Ներսէս Շինողէն : Ըստ աւան- - րեւսքաակողմը , այժմեան գիւղի միջավայրը

դութեան երկու անգամ հրդեհի մատնուած 10–15 տարիներ առաջ կը տեսնուէր խա-
է Լէնկթիմուրն. միջի արձանագրութիւններն երի - քօչք անուամբ աշտարակ մը . ասոր
եւս կը յայտնեն , թէ երեք անդամ նորո- մօա դահլիճ մը կար , որ 6–700 մարդ կը
գուած է . կը նշմարուին թէ նորոգութիւն . պարունակէր և դեռ 1885 ին կիսականգուն
ներ սկսած են երկու մետր իմէն վեր . էր : Վերոյիշեալ աշտարակը քանդելով զիւ-
Հին որմի վրայ կ'երեւին գեղեցիկ ծաղկեաց ղիս կաթողիկեայ Հայերը, իրենց եկեղեցի
քանդակներ . արձանադրութիւններ եւս կան , շինած են . ուր գտնուած է նաեւ բեւեռա-
որոնք հրդեհէ եղծուած և անընթեռնելի դար- ձեւ արձանագրութիւն մը : Բագրևանդ ,
ձած են : Բեմի ճակատը որ հին որմի նման 178-193 .
սեաւ , փայլուն և սրբատաշ քարէ շինուած ԽԱՎԵՆՑ . Տես ՀԱՒԵՆՑ :
է , ունի 1 : մետր բարձրութիւն , վրան կը ԽԱՎՐԱԶ . Տես ՂԱՎՐԱՍ :
նշմարուին գեղեցիկ խաչքանդակներ և պլատ ԽԱՏԻՔ կամ ԽՈՏԻԿ . Դիւղ Այրարա
կերներ : Եկեղեցւոյս ներսը ընդարձակ է. տայ Ստորին Բասեն գաւառի մէջ . այժմեան
այժմեան ծածքը փայտեայ է : - Աւազանին բնակիչք այլազդի են : 1830 ին Հ ․ Էիրեմ
մօտ քարի մը վրայ փորագրուած է գառն Սեթեան գիւղիս մէջ տեսեր է կոնաձեւ մաՀ-
մը , արծիւը վրան նստած և ճիրաններուն արձան մը , վրան մարդու խորաքանդակով
մէջ առած , մօտը կայ խաչարձան և վարը և հայերէն եղծուած արձանագրութեամբ :
դժուարընթեռնլի արձանագրութիւն մը ՌՄԻ Այս անուամբ գետակ և յունաբնակ գիւղ
թուականաւ : Եկեղեցւոյս վերջին նորոգու . - մը կայ Պոռչալու գաւառի Թիրիալէթի ոստի-
թիւնն եղած է 1862 թուին , ինչպէս կը կանական շրջանին մէջ :
յայտնէ արձանագրութիւնը : Հիւսիսային որ ԱՏԻՇԱՐ . Գիւղ Չմշկածագի . շինուած
մի մեծ մասը դրսէն հողի մէջ է , մնացած է լերան մը զոգին մէջ : Ունի սակաւաթիւ
որմին երեսը խաչքարեր հաստատուած են : Հայեր , որոնց եկեղեցին է Ս . կորապետ առ
Գերեզմանատունը տարածուած է հիւսիսա- նուն աւերակ վանքը :
յին կողմը , ուր կան 5000 ի չափ տապա- ԽԱՐ . Գիւղ Այրարատայ Արշակու
նաքարեր , որ Բաղրեւանդայ գերեզմաննոց- - նեաց գաւառի արեւմտեան ծայրը , կաղզուա-
ներու մէջ առաջին տեղը կը րոնէ : կը տես նի հիւսիսային կողմը և Գարապաղ գիւղի
նուին խոյաձեւ տապանաքարեր , թամբուած մօտ : Ունի 382 – հայ բնակիչ , բաժնուած
և անթամբ ձիեր , գոմէշներ , և այլն : Տապտ- 55 տան : Անանիա Շիրակացւոյն հետեւեալ
նաքարերէն մի քանին իրենց հին ձեւերով տողերու մէջ յիշածը անշուշտ նոյն այս
և քանդակներով աչքի կը զարնեն : խորա- - գիւղս է . « Ոմն յաշակերտաց իմոց առեալ
նին առ
ռջեւ է Տեր Դա: իթ անուն սրբակեաց ինձորո դեղեցիկս ի ալայ՝ գայր ընծայե-
անձի մը գերեզմանը , ուսկից բարեպաշտ ցուցանել ինձ » : Նոյն այս տեղը կը թուի
Հայեր հող կը տանին հիւանդաց բժշկու- լինել Ղեւոնդ պատմին յիշուածը , 773 ին ,
թեան և իրենց արտերը ցանելու համար , ուր ՝ կ'ըսէ , Հրահատ կոմսի որդին Մուշեղ
որպէս զի բերքը առատ լինի : Եկեղեցւոյն - Մամիկոնեան ապստամբելով Արաբացի
յատակը դարաններ կան եղեր : Տեղւոյս ծե . տիկանէն և սպաննելով նեղիչները կը « գաղ-
րերը պատմած են , թէ եկեղեցւոյ խորանէն թէր ցամքոցսն - Արտագերսյ » , և յետոյ կը
դէպի հիւսիսային արեւելք կամքար մը կար - դառնար Բագրեւանդ : Նոյն պատմիչը դեռ
և թէ այս կամարը 150 մետր երկայնք ունէր , աւելի առաջ , նախ քան Բաղրեւանդ դառնալը
որուն վրայէն ալ ճանապարհ կար ՝ գիւղա - կ'ըսէ . « Արք 200 իմայելացիք ի քաղաքէն
ցիք իրենց գործին երթալու համար . իսկ կարնոյ հասին ի վերայ նորա . յորոց վե
կամարին տակ երկաթեաց դոներ կային զի րայ հասեալ ի գիշերի ի գիւղն խար , սա
նուորաց երթեւեկութեան համար : Այս կա- կաւ արամբք , զի էին բանակեալ ի մէջ այ-
մարը իր պարիսպներով բռնած էր գիւղիս գեստանեացն , շուրջ կացեալ զնոքօք ՝ փլու-
հիւսիսային կողմը : Այս կամարի հարաւ ա- զին զդուզնաքեայ պատուար այգեստանեացն ,
20
Բնաշխ • Բառարան Բ .
 ԽԱՐԱՐՈՎՔ 154 ԽԱՐԱԿՈՆԻՍ

զի էր կարկառակոյտ քարանց առանց Հո- նէն հեռու հիւսիսակողմը , 1 ժամ ալ Ար-

ղոյ . և յայնչափ դղրդմանէ քարանցն ՝ բաղ- ճակ զիւղէն հեռու , գրեթէ Արճակու լճակի
խեալ երիվարացն , զբազումս առաթուր հա- արեւելեան կողմը , ընդարձակ դաշտի մը
րեալ սատակէին , և առեալ զզէնս և զկա- - վրայ : Թէպէտ ծառերէ զուրկ, սակայն հրա-
պուտ անկելոցն՝ տայր ն զօրաց իւրոց , և զե պուրիչ տեսարան ունի : Դրիցը պատճա-
րիվարս և զամենայն կազմած զինուց . և ու օդը գրեթէ միշտ անհանդարտ է. հո-
ինքն խաղացեալ գնայր ի կողմանս ամրոցի ղերն ընգարձակ և արգաւանդ են , խոտաւէա
իւրոյ » : - Այս պատմիչներու խօսքերէն կը դաշտերով և մարդերով : Բնակիչք 170 տուն
յայտնուի աեղւոյս լաւ պտղաբեր լինելը : են . ունին Ս . Թադեոս անուամբ հաստա-
Այս գիւղն անցաւ 1877 տաոյ մայիսի իմն եկեղեցի մը , վանքի ձեւով կոփածոյ
սկիզբը , Ռուսաց զօրքերու գունդ մը ՝ կող- քարերով կառուցուած , որուն հնութիւնը
րաց կողմերէն եկած , կաղզուանը նուաճելու 400 տարուան կը կարծուի : Գերեզմանա-
համար : տան տապանաքարերու մէջ կան մինչեւ
ԽԱՐԱԲՈՎԲ կամ ԽԱՐԱՊՕՐՔ . — Գիւղ Բա- 370 տարուան յիշատակարաններ : Ըստ ա-
լուայ . - 23 տուն հայ կայ ՝ Ս ․ Աստածա - ւանդութեան ՝ եկեղեցին շինել տուողն է Ա-
- Չինակ
շրղ – մականուանեալ բանաստեղծ
ծին անուն եկեղեցիով : Ընդհանրապէս երկ-
րագործութեամբ կը պարապին : հայն, որուն գերեզմանի կապոյտ քարը ե.

ԽԱՐԱԳԷԼԻԿ կամ ԽԱՐԱԿԷՐՈՒԿ . Գիւղ - կեղեցւոյն մօտ կը տեսնուի , և այժմ ի կը

Բալուայ , 12 տուն – հայ կայ , ]] .• խաչ ա-
նուն եկեղեցիով :
ԽԱՐԱԽԱՅԱՅ . Գիւղ Բալուայ , քիչ
թուով Հայեր կան :
ԽԱՐԱԽԱՅԷ կամ ԽԱՐԱԽՈՒՅԷ Հայաբը-
նակ գիւղ Մանազկերտի :
ԽԱՐԱԽՈՒՐՏ . Տես ԽԱՐԱՎԷԼԷՏ :
ԽԱՐԱԿԱՆՑ • Հայաբնակ գիւղ - վանայ
Հայոց ձոր գաւառակի , Թրքաշէն գիւղի
րեւմտեան հարաւային կողմը կէս Ժամու
ճանապարհ հեռու : Ունի 25-30 տուն և Ս .
Աստուածածին անուամբ եկեղեցի մը : Արեւմը-
տեան կողմը , քիչ մը հեռու , վանայ ծովա
կին աւելի մօտ ՝ կայ իրքնց անունով աշ
ւերակ մը , որուն տեղն այժմ հազիւ կը
նշմարուի : աւանդաբար կը պատ-
Ծերերը
եւ
մեն , թէ երվանց գիւղի շէն ու պայծառ ե-
ղած ատեն հոն կը բնակէին արհեստաւոր
քուրմեր , որոնց զործն էր Աստուածաշն
դիւղի մէջ շինուած չաստուածներու թաղեր
կապել , որով գիւղի անունն մնաց Քրմանց ,
ուր շինուած չաստուածական թաղերը յետոյ
կը բերէին խարականց , և Հոն կը զարդա-
րէին խառն ակերով , յորմէ ծնունդ առած է : ղեցին , որ ըստ աւանդութեան՝ ժամանակաւ
խառն ականց անունը , որուն աղաւաղեան կը ճոխ էր , և հաւանական կը համարուի այո ՝
համարուի խարականց , ուր կռապաշտութեան
ժամանակ այդպիի արհեստներ կը գտնուէին :
ԽԱՐԱԿՈՆԻՍ . Հայաբնակ գիւղ վանայ
խօշապ դաւառակի , 3 ժամու ճանապարհ վա
համարուի ջերմ և ղող ունեցող հիւանդնե
րու բժշկիչ : Գիւղս ունի նախակրթարան
մը , ուր ձմեռը 50 աշակերտ կ'ուսանին և
ամառը հազիւ տասը ։ Այս նախակրթարանը
րացուած է 1879 ին Միացեալ Ընկերու
թեան տեսչութեան ներքեւ և ծախքերը կը
հոզացուի մեծանուն Մկրտիչ Սանասանեացի
նպաստիւք : Գիւղս ունի զանազան ազգային
հնութիւններ և ուխտատեղիներ : Ս . Սարգիս
անուն աղբիւր մը կայ , որ երեք կողմէ ծած-
կուած մատուռ է , և շուրջը քանի մը ծա-
ոեր կը գտնուին . Ս . Յարութեան առաւօտը
և Համբարձման տօնին գիւղի բնակիչները
ուխտի կու գան և“ ուրախութիւն կելնեն մեր
ձակայ գիւղացիներու հետ : Ս . Սանդուխի
կամ - Սանդխտոյ անուն բլրան վրայ կայ
խաչքար մը : Գիղիս սահմանին մէջ է Գ
զան Քիլիսե կոչուած տեղը , որուն նաինի
հայ բնակիչները 270 տարիէ ի վեր անե-
րեւոյթ եղած են ՝ առանց ո և է յիշատա-
կարան մը թողու . միայն եկեղեցւոյն հիմ
նատեղին կը նշմարուի քանի մը տապանա-
քարերով : կայ նաեւ Գուշայ կոչուած եկե
որովհետեւ մինչեւ մօտ ժամանակներս տա-
պանաքարեր դուրս ելած են , եկեղեցւոյն
շրջակայ հողերն մշակելու ատեն : խարակու
նիսի արական սեռն թոյլ և անարի է , իսկ
 ԽԱՐԱՂԱՆ 155 ԽԱՐԱՍՈՒ

իգականն ՝ ընդ հակառակն : Կը պատմուի , թէ . նորդական վիճակի մէջ . ունի 30 տուն հայ
գիւղիս հին բնակիչներու մէջ եղած են ա- և Ս . Թորոս անուն եկեղեցի մը :
― ԽԱՐԱՍՈՒ . Գիւղ Այրարատայ Բագրե .
նուանի բանաստեղծներ : —- Նկարդը ․ ուղեո-
րութի : ն , Բ ․ 130–132 : ւանդ գաւառի .. ուր կային 1780 թուին 500
ԽԱՐԱՂԱՆ • Հայաբնակ գիւղ- Սպահա- հայ բնակիչներ , իսկ այժմ ամայացած կը
նու (Պարսկաստան) : Ամերիկեան միսիոնարք - թուի :
սկսան հոս Ժողովարան և ուսումնարան շի- ԽԱՐԱՍՈՒ կամ ԳԱՐԱՍՈՒ ՊԱԶԱՐ. Ռ . Ka-
նել , սակայն գիւղացիք քանդեցին շինուած- - pacya3aps . Երբեմն անուանի և բազ-
Br և քարոզիչները արտաքսեցին : մամարդ վաճառաշահ քաղաք ՝ խրիմու թե--
ԽԱՐԱՂԸԼ։ — Գիւղ Մանազկերտի . ունի րակղզւոյն կեղրոնը , իսկ այժմ աննշան և
100 տուն բնակիչ , մեծագոյն մասը բուրդ : երկրորզական քաղաք մ՚է , շինուած նեղ
ԽԱՐԱՄԱՆ . Տես ԳԱՐԱՄԱՆԻԱ : հովտի մը մէջ և չորս կողմերէ անտառա-
ԽԱՐԱՇ ԿՕՆՔ . Տես ՎԱՅՈՑ ՁՈՐ : խիտ լեռներով պատած է : Գրեթէ երեք դե
ԱՐԱՊԱ- ― Գիւղ Մշոյ . 8–10 տուն տերէ շրջապատեալ է . Խարասու գետը, 7
կայ , կէոր հայ , կէսը քուրդ . որ հովտի վերստ Հեռու հարաւային լեռներն բղխելով
մը մէջ է ձկնառատ գետակի մը քով : Գի- կու գայ քաղաքս երկու մասի կը բաժնէ , և
ղիս մէջէն կ'անցնի նոյն գետակն ճիղաւո- շրջան ընելով կերթայ ղէպի արեւելք . մէջը
րուած ձկն սռատ առուակ մը : կը գանուին կարմրախայտ ձկունք . Դնազ
ԽԱՐԱՊԱ ԳԱՐԱԽԱՉԻ : Տես ԿԱՐԱԽԱՉ : գետակն ալ նոյնպէս կու գայ հարաւային
ԽԱՐԱՊԱ ԳԻԼԱՆ • — Սիւնեաց Գողթն լեռներն և քաղաքին ծայրը կը խառնուի
գաւառի մէջ կայ այս անուամբ տուներու և խարասուի հետ . Սարժու անցնելով քաղա-
եկեղեցիներու աւերակներ , որոնք անշուշտ քին Հիւսիսային կողմը կը թափի նոյնպէս
են հին Գիրնայ մնացորդները : խարասուի մէջ : աղաքին հարաւային ծայ-
--
ԽԱՐԱՊԱ ՂԱՍՄԻԿ. -— Գող Մանազկերտ րը Խարասու զետն երկու վտակներ կր
գաւառի , Արածանւոյ աջ կողմը . ունի 10 բաժնուին , և քաղաքին կրկին մասերն անց .
տուն հայ և 3 տուն p" . : նելով և ոռոգելով տուներու գեղեցիկ պար-
ԽԱՐԱՊԱՇԱՀՐ ( Ա :եր քաղաքը ) . - Գիւղ տէզները , կ'երթան կը թափին դետը : խա-
Տուրուբերանի վերին Պուլանրխ դաւառակի , րասու ազարի արեւելեան մաոր , բարձրա .
Բլիջան լերան արեւելեան ստորոտը և կոփ հայեաց և վայելչադիր է , բայց տուները
գիւղի արեւմտեան հարաւային կողքը . 1 /: այնչափ լաւ չեն այլ աղքատին : - Հոն է բա
Ժամ հեռաւորութեամբ : - եր կարծուի , թէ րաշէն և ընդարձակ խնամի մզկիթը , որ
ww
լինի մեր նախահայր Հայկայ անդրանիկ - ինչպէս արձանաղրութենէն յայտնի է , շի-
գիւղը ՝ Հայկաշենը : ինչպէս անունէն յայանի նուած է Մէնկլի րէյխանէն : Այս մզկթի
է , գիւղս հաստատուած է Հին քաղաքի մը ձախակողմը ի հնումն - Հայոց թաղ եղած
աւերակներուն վրայ: Տեղական աւանդութիւն է արտղան անուամբ : - Այս թաղը – բուն
ներէ զատ , մօտ տարիներս գտնուած խեցե քաղաքին հետ կը հաղորդի անցեալ դարու
ղէն ագուգաներով շինուած ջրանցները և մօ առջին կիսուն, Ապտուլլահ Չէլէպին նորո
տակայ ընդարձակ այդեստանները , կը հա գուած քարաշէն կամրջով մը : 1330 ն ըսկը-
ւաստեն , թէ այլ տեղ ի հնու iն եղած է սեալ անուանի եղած է - քաղաքս Անեցի
փառաւոր անցեալ ունեցող նշանաւոր քա- Հայոց գաղթականութեամբ : Հայոց հին Ս .
ղաք մր : () դսենտիոսի եկեղեցին կառուցուած էր խաչ
ԽԱՐԱՊԷԿ . —- Գիւղ Կեղիի. 25 տուն հայ րասու գետոյն մօտ , որ 1735 ին այրեցաւ ,
կայ . ունին Ս ․ Մինաս անուն եկեղեցի մը : Մէնկլի Քէրէխանի ժամանակ , երբ Ռուս-
ԽԱՐԱՊՕՐԿ ․ Տես ԽԱՐԱԲՈՎՔ : ները Արապատէն անցնելով՝ խորասու հա-
ԽԱՐԱՍԱՍ - Կը յիչէ ինճիճեան խար սան և քաղաքը այրեցին : Նոյն ատեն քա-
րերդու դաշտի զիւղօրէից կարդին մէջ : ղաքին մէջ կային 6OOO տուներ , 38 մզկիթ ,
ԽԱՐԱՍԱՐ • Գիւղ - Չմշկածագի առաջ- 2 եկեղեցի Հայոց և Յունաց և 50 ջրա-
 ԱՐԱՍՈՒ 156 ԽԱՐԱՍՈ

ղացք : Բայց Թեւանի անուն հայ իշխանն կողացն ամէն : Այս սուրբ եկեղեցիս Ֆեթի-
փողերանոցի , խանէն Հրաման առնելով , ե- հեն մնացեալ էր . այս եղեւ թվին ՌՃՁԴն» -
կեղեցին վերստին շինել տուաւ : Ժամանակ Եկեղեցւոյ ղրան լիքաց է Ֆրանկլ - անուն
անցնելէ վերջ , երբ Հայերր քաղաքն ելան , նահատակի մը գերեզմանը , հանդերձ 1757
Թաթարները եկեղեցիս յափշտակելով մզկիթ թուականաւ արձանագրութեամբ , որ ուխտա-
ըրին , մինչեւ որ Հայերը կատարինասլավն ա տեղի է ախտաժետաց : Եկեղեցւոյն բակը կար
դառնալով , դարձեալ տիրացան և նորոգե ժամանակաւ Հայոց վարժարան , բայց այժմ
ցին , Հանդերձ կաթուղիկէով : Ներքին կողմը - կը գտնուի Գարաուլ Այտանի մօտ , որ րա-
անշուք և փոքր . ունի երեք խորաններ . ցուած է 1880 ին Գէորգ կաթողիկոսի օրով
այժմ կը կոչուի Ս . Աստուածածին : Եկե և այդ պատճառաւ ԳԼորդեան կը կոչուի :
ղեցւոյս դրան վրայի 1735 թուականաւ : Ունի 32 աշակերտ , 13 մանչ և 19 աղջիկ .
արձանագրուած յիշատակարանն կարեւոր կը մէջը կայ նաեւ կարուձեւի բաժանմունք : Դե-

59. Խարասու Պւսզարի ընդհանուր տեսարանը :

համարինք հոս դնել . « վերստին նորոդեցաւ: տոյն միւս կողմն է րուն քաղաքը . շինու
Ս ․ Օգսենտ եկեղեցի . զի յասչ ի հնացեալ թեանց մէջ նշանաւոր է թախան կոչուած
Ար . յետոյ վասն մեղաց մերոց այրեցաւ . իսկ բերդանման իջեւանը , որ 250 տարուան
աստուածային հրամանան և - սիրոյ սուրբ շէնք է , որուն պարիսպները բարձր են և
եկեղեցւոյս . վասն որոյ իսկ սեպեպ եղեւ Թե հոյակապ . կրկին - դուռներու - ճակատը կայ
անի աղան սորայ ·• բազում աշխատանս շինողին յիշատակարանը : Այս շէնքը այժմ
կրեաց ինչե : աարտումն սուրբ տանս መա սեփհական է Պ . Յարութիւն Պօղոսեան Մազ-
մենայն կողմանէ . իզնի չրով թագաորի - լումովի : Անուանի են Ուզուն յարսի և Ենի
հրամանաւ շինեալ կատարեցաւ . յիշատակն չարի կրկին շուկաները , որոնք սկսելով մեծ
օրհնութեամբ եղիցի իւրեան որդոյն և իջեւանէն կ'երկննան մինչեւ քաղաքին հիւ-
րակացն և ամենայն զարքից կամ եօթնպոր , - սիսային ծայրը : Ռուսաց թաղին մէջ ան-
in
տին . եւս առաւել բարի ծնողացն հոգոյն - ցեալ դարու սկիզբը կառուցուած է իրենց
աԱն . կամ Ղարասուի եդեալ ժողովուրդը Ս . Եղիա անուն վայելչադիր եկեղեցին : Յու-
այր և կին մենեջևան օգնութիւն արարին նաց եկեղեցին Ս ․ Նիկողայոս կը կոչուի ,
մինչ ի աարտումն սուրբ եկեղեցւոյս . ողորմի առաջ բաղնիք եղած է . ունի բարձր զան
իւրեանց ծնողացն , շատ և քիչ աշխատանք - գակատուն : — Երբ 1777 թուին Խրիմէն
 ԽԱՐԱՍՈՒ 157 ԽԱՐԱՍՈ

3000 տուն Հայեր գաղթեցին , անոնց մեծ նողներն էին Պապի Աղայ , Մուրատչայ Ա-
մասը գնաց Ազախու երկիրը և հոն շինեցին ղայ , Աստուածատուր Աղայ , Պետրոս Աղայ ,
Նոր Նախիջեւան քաղաքը : - Իսկ մէկ մասն և Պարոն Մերկեան Մըռզայեան շինուածոյն
ալ կաթուղիկէ -- Հայերէն 80 տուն մնացին վերակացու է կառուցուած է հաստատուն
Տներեր գետոյ մօտ ի Սամար և հոն շինե , կամարակապ վեց մեծամեծ սիւներու վրայ .
ցին կատարինասլաւ անուն նոր քաղաքը , բարձր է 33 ոտնաչափ , լայն 50 և երկայն
ուր և կառուցին Ս . Լուսաւորիչ անուամբ 80 : Մէկ կարդի վրայ ունի երեք սիւնա-
փայտաշէն եկեղեցի մը : Ասոնց Տէր Յակոր զարդ և քանդակագործ խորաններ : Աւագ խոր
Վարդերեսեւիչ սրբակեաց կանոնիկոսի ձեռ- րանը նուիրուած է ամենասուրբ Երրորդու
քով տրուեցան զանազան ազատութիւններ , թեան . շատ սիրուն է 1826 ին վենետիկ
Ռուսաց կատարինէ կայսրուհւոյն պարգե նկարուած պատկերը, որուն վերին կողմն է
ռագրով : Ասոնք 1790 ին արքունի հրամա- Աստուածածինը Ս ․ Երրորդութենէն թագով

60 · Խարասու Պազարի Ս . Լուսաւորիչ եկեղեցին :

նով դարձան րիք և բնակեցան քաղաքիս պսակուած , և“ աղաչաւոր կերպով կեցած են

մէջ , որոնք հոս ալ սկսան նոյն ազատու Ս ․ Լուսաւորիչ , Ս ․ Ստեփանոս , Ս ․ Մինաս
թիւնները վայելել : 1793ին շինեցին փայ- և Ս ․ Գայիանէ կոյս : - իսկ ստորին կողմը
տաշէն եկեղեցի մը , բայց յետոյ տեղը ան կայ այս յիշատակարանս . « Արդեամբք Գա-
յարմար դատելով ՝ գնեցին այժմեան եկե- յիանեաց բարեպաշտ տիկնրչ Տիկիձեն ի
ղեցւոյն բարձրահայեաց և տեղը 1810ի մա- յիշատակ ամուսնոյ իւրոց մեծանուն այ Ստե
լիս 1 ին ինեցին նոր , քարաշէն , րարձր փնի Ամպարեան ի թվին Հայոց ՌՄՀԵ » :
և մեծագործ [] ․ Լուսաորչի եկեղեցին , որ Խորանս բարձր է և լայն . երկու կողմերը
աւարտեցաւ 1813 տարւոյ փետրուար 2 ին դռներու վրայ կան չորս հատ Վենետիկ նկա-
և նոյն օրը հանղիսաւոր պատարագ մատու- րուած մարդաչափ մեծութեամբ պատկերներ՝
ցին . իսկ 1815ի օգոստ . 15 ին հանդէսով Ս . Աստուածածնի Աւետման , Գաբրիէլի , Մի-
օծեց Յովսէփ Քրիստոֆօրիչ եսլիսկոպոսը : քայէլի և Ռափայելի : Աջակողմեան խորանն
Այս եկեղեցին թէեւ բոլոր ժողովրդեան ծախ- է Աստուածածնի . իսկ ձախակողմեանը ՝ Լու
քով շինուեցաւ , բայց գործին գլուխը անց սաւորչի : Չորս մեծամեծ սիւներուն դիմացն
 ԽԱՐԱՍՈ 158 ԽԱՐԱՍՈՒ

ալ կան չորս խորաններ՝ նուիրուած 1. Մի- ճարին ղուոր , զոր տանելով ի կատարինաս
նասայ զօրավարին , Ս ․ Անտոնի պատուաց- լաւ հոն տաճարին մէջ դրին և յետոյ փո-
ւոյն , Ս . Յովհաննու Մկրտչի և Ս ․ Անտոնի - խադրած են ոս : Եկեղեցիս ունի մեծ կար
անապատականի : Կողմնակի ունի մէկ մէկ թուղիկէ երկաթապատ, ութը մեծամեծ լու-
աւանդատուն . ձախակողմեան աւանդատան սամուտներով : Նոյն ոճով երեք կողմերը ուշ
դուռն երկփեղկեայ է , ընկուզենի , հին քան նի մէկ մէկ փոքր կաթուղիկէ և լուսամուտ-

61 • Խարասու Պազարի Ս . Լուսաւորչի եկեղեցւոյն ներքին տեսքը :

դակազարդ և վրան կայ 1512 թուականաւ - ներու կրկին շարք : Զանգակատունն է մեծ
Հետեւեալ ոտանաւոր յիշատակարանը . դրան վրաց և սիւնազարդ : - Ներքուստ ունի
կանանց կրկնայարկ վերնատուն , արեւմտեան
« Աստուածաբնակ տրրբ տաձարիս , մեծ դրան վրայ եկեղեցւոյն լայնութեամբը
Դուռն մտից կենաց յարկիս , կառուցուած : Ունի երեք դռներ , քարաշէն
Կանգնեալ յանուն սուրբ Աստուածածնիս սանդուխներով . բուն ճակատը գեղեցիկ է կա-
Է յիշ . համարեն ժողովրդեանս . թվ . ՋԿԱ » : մարակապ չորս մեծամեծ սիւներով : Այս
աւաղ դրան վրայ կայ շինութեան հետեւեալ
Այս է եղեր ժամանակաւ Թէոդոսիոյ տա . արձանադրութիւնը .
 ԱՐԱՍՈՒ 159 ԽԱՐԱՍՈՒ

« Մեծապանծ տաճար ռութեան տեղի , մեծ զօրավարի և իր կնոջ մարմինները .

Նուիրեալ անուան սրբոյն Գրիգորի . մատրան շուրջը կան դերեզմաններ : Մարիա
Ի յաչորդութեան տեր խաչատուրի , Աննա ՝ վերոյիշեալ զօրավարի կինը, 1817
Եղեք հիմնարկեալ ի սոյն նոր տեղի . թուի դեկտ . 8 ին , օրինաւոր կտակով , բոլոր
Հազար ութհարիր հ ի տասն ամի , այս կալուածները և պալատը ու մատուռը
Ջնիք և տրովք կաթոլիկ հօտի . թողուց կաթողիկէ Հայոց , այս պայմանաւ ,
Յետ երից ամաց ի կատար յանգի , որ շէն պահեն բոլոր տեղերը , աղքատաց
Էր յետ երկ ամաց փառօք օծանի . կերակուր տան և մատրան մէջ պատարագ
Պահպանողական աջըն տերունի , մատուցանեն : ― խարասուպազարի բնակ-
Հաստատ պահեսցէ զմեզ յայս սուրբ յարկի » : չաց թիւն է 14108 , հետեւեալ կերպով բաժ-
նուած .

Եկեղեցիս ներքուստ կամարները և կա

Յունադաւանք 3357 հոգի
թողիկէի վարի կողմը գեղեցիկ կերպով ներ-
Հայ և Լատին կաթոլիկք • 776 »
կուած է և զարդարուած ծաղկէնկարներով ,
Հայ լուսաւորչականք 676
և ղէմքերով : Մեր թիւ 61 պատկերը ճիշդ
Նորաղանդք . 21
կերպով կը ներկայացընէ եկեղեցւոյն ներ-
Հրեայք 3935
քին տեսքը : Այս պատկերի լուսանկարն
Մահմէտականք 5302
հանուած է , 1659 ին նկարուած Թուլու-
Գարայիմ ( Սադուկեցիք ) 41 «
պիէֆ նկարչի իւղաներկ պատկերէն . կը ներ-
Գումարն . 14108 հոգի :
կայացնէ առաջնորդ Գեր . Հ .
վրթանէսը՝
u
ձայնաւոր պատարագէ - վերջ , Որ օրհնե
աղօթքի ատեն և ժամանակին Ժողովուրդը : Գլխաւոր բերքերն են ցորեն , գարի , վար-
Եկեղեցւոյս մօտ մեծ բակին արեւմտեան կող- - սակ և այլ ընդեղէններ հազարաւոր րուբլի
մը կառուցուած է 1823 թուին , Ս . Գրիգոր արժողութեամբ . պարտէզները լի են ընտիր
Լուսաւորչի վարժարանը , 26 երկսեռ աշա- և համեղ պտուղներավ , խնձոր, տանձ , սալոր ,
կերտներով : ― Քաղաքին հարաւային կող- բալ , ընկոյզ , կաղին , և այլն : Քաղաքիս մէջ
մը կամրջի մօտ կայ ընդարձակ - պտղալից կան օճառի , մոմի, կաշիի , ծխախոտի , բամ-
ծառերով պարտէզ , որուն վերին կողմը կայ բակի , աղիւսի և այլ գործարաններ : խա-
կրկնայարկ շէնք մը՝ որ ժամանակաւ - վե- - րասուպլազարէն դէպի Հին խրիմք տանող ճաշ
նետկոյ Մխիթարեանց վանատունն էր , մէ- նապարհի վրայ կան վեց գիւղեր՝ խայալը ,
ջը կայ գրատուն , այժմ խեղճ վիճակի մէջ Պաղչելի , Օրթալանկ , Թոպտի , Սարա և
է : Սիւնազարդ և քարաշէն տաճարը՝ շինուած խաքլի , որոնց մէջ հարիւրաւոր տարիներ
Բժշկեան Հ . ՄինասԼն , նուիրուած է Ս ․ Աս- առաջ բնակած են -Հայեր՝ զարդարելով ե-
տուածածնի : Աւագ խորանի պատկերն է Ս ․ կեղեցիներով AL վանքերով . իսկ այժմ կը
Ընտանիք ՝ վենետիկ նկարուած , կողմնակի պատկանին Յունաց , Ռուսաց և Թաթարաց :
խորաններու պատերներն ալ Ս . Պետրոս և խարասուպազարէն 12 - վերստ դէպի հար
Պօղոս առաքեալները Վենետիկ - նկարուած րաւ- արեւելք , Պաղչէլի գիւղի ծայրը , լերան
են : Այս եկեղեցւոյս մէջ այժմ տարին մէկ մը ստորոտը , կառուցուած է Ս . Փրկիչ վան
երկու պատարագ կը մատուցուի : - քը , որ ամբողջ խրիմու մէջ Ս ․ խաչէն վերջ
ղաքին հիւսիսային ծայրը կը գտնուին Գեր - Հայոց երկրորդ վանքն է : - Տարածութիւնը
մանացի զօրապետ Անտոն տէ Շիցի կա փոքր է , դիրքն բարձր և ինչպէս նաեւ պա
լուածները ,, ուր գեղեցիկ դրից վրայ շինուած րիսպը . մուտքը արեւմտեան կողմէն է : թ ․
է ընդարձակ պալատ , օտր ծառաշատ և Փրկիչ կրնայ սքանչելի ամարանոց – ըլլալ ,
գեղեցիկ ջրարբի պարտէզներ NL հովիտներ : ունի հրաշալի օդ , ճոխ բուսականութիւն և
Մեծ պալատին աջ կողքը կառուցուած է Ս ․ պատուական սառն աղբիւրներ : Վանքը մըտ-
Անտոն պատուացոյն նուիրուած մատուռ մր . նելու ատեն , այցելուի ուշադրութիւնը կը զրա-
մօտը յատուկ պահարանի մէջ դրուած են ւէ ամենէն առաջ մատուռի ձեւով շինուած
 ԽԱՐԱՍՈՒ 160 ԽԱՐԲԵՐԴ

աղբիւր մը , որուն տեղացիք Լուսաղբիւր կը - կը բնակի : Ուխտաւորներու համար վանքի

կոչեն , ուր կայ հայերէն արձանագրութիւն գաւիթը շինուած են 20 ի չափ մաքուր , լու-
ներով ծածկուած գեղեցիկ խաչքար մը՝ սաւոր և լաւ կահաւորուած սենեակներ : Վեր

դրուած աւազանի վերեւը պատի մէջ , և ինչ- ջին տարիներս խրիմու Հայերը , մանաւանդ
պէս կ'երեւի , տեղական գործ չէ և կը կար- հարուստ դասակարգը , ընտանեօք կու գան
ծուի Հայաստանի հին վանքէ մը բերուած : այս վանքը իրրեւ ամարանոց և ամիսներով
Եկեղեցին կառուցուած է մէջտեղը , քարա- կը մնան : Ճանապարհ . ի - Լեհաստան ,
շէն և կամարակապ . թէեւ փոքր , բայց կո- - 242–261 : Մշակ , ԻԹ . 207 : Եւ այլն :
"
կիկ ու գեղեցիկ է իր ձեւով ու դիրքով : ԽԱՐԱՎԷԼԷՏ կամ ԽԱՐԱԽՈՒՐՈՒՏ - Ա.յ-
Ունի մէկ խորան , ուր կայ Աստուածածնի - րարատայ Ստորին Բասէն զաւառի մէջ գիւղ
պատկերը . աջակողմը կայ քարի վրայ փո- Չէրքէզներու . մօտը լրան վրայ կան ըն
րագրուած յարութեան ին պատկեր մը , դարձակ աւերակներ շինութեանց . կործանած
ձախակողմն ալ նոյնպէս փորազրուած է խա- եկեղեցւոյն տանիքը փայտով ծածկելով ՉԼր-
չելութեան պատկեր մը . ասոր մօտ առաջ քէզները մզկիթ ըրած են . շուրջը կան հայ-
կար պատուանդան , սեւ գոյնով փրկչաբար կական գերեզմաններ և խաչքարեր :
կոչուած և վրան բոլորակի մէջ խաչ մը . ԽԱՐԱՏԻԿԻՆ ․ Տես ՂԱՐԱՏԵԿԻՆ :
բնակիչները այս սրբազան հնութիւնը իրենց ԽԱՐԱՐԶ . Տես ԳԱՐԱՐԶ, :
հետ Նախիջեւան տարած են, որ այժմ կը ԽԱՐԱՖԷՆԿ . Մարաշու շրջակայ - գիւ-
գտնուի Ս ․ Խաչի վանքի եկեղեցւոյն մէջ : ղերէն մին :
Նորոգութեան ժամանակ որմերու մէջ ագու- ԽԱՐԲԵՐԴ կամ ՔԱՐԲԵՐԴ . Գղ . KHARPOUT .
ցած են շատ խաչքարեր : խորանին ետեւէն ի հնումն աքուր բերդ Չորորդ Հայոց
գաղտնի ճանապարհով կ'ելլըցաւի եկեղեցւոյն : Հանձիթ գաւառի մէջ և այժմ գլխաւոր քա-
տանիքը , որ ամբողջապէս ծածկուած է յըղ- ղաք Մամուրաթ –իւլ– Ազիզ նահանգի համ
կեալ տափարակ - քարերով : Տաճարիս եր- անուն դաւառի : Նկարագրելէ առաջ անուանս
կայնութիւնն է 20 քայլ և լայնութիւնը 10 : ստուգաբանութիւնը ջանանք ընել . անունս
Ունի երեք դռներ՝ արտաքուստ կամարով Յոյներէն՝ Ստրաբոն կը յիշէ առաջին ան
և դրուագներով : Արեւմտեան դրան կամա զամ դրելով Կարկաթիակերտ ՝ Kapxaišxapra ,
րին մէկ կողմը փորագրուած է հետեւեալը ՝ վերջին Բիւզանդացիներէն կը կոչուի խար-
եղծուած թուականով . - « վերստին
Վերստին նորոգե
նորոգե- պոտե ( Kiprate ) , Արաբացիք կը գրեն ար–
ցաւ եկեղեցիս Փրկչին... » : Հարաւային դրան բերդ , իսկ Ասորիք ՝ Քութբերդ գրելէ զատ ,
վրայ ալ , սխալագիր փորագրուած է կրկին ուրիշ անուն մ'ալ կու տան ՝ - Հսն – Զիյատ
նորոգութեան հետեւեալ յիշատակարանը . և Հրետ – Բարետ : Ստոյգ չէ այն հետեւու
թիւնն՝ որով ոմանք կը համարին Քարբերդ
« Ահա այս է դուռն Էին , քաղաքիս անունն , բերդը քարի կամ ապա-
վանկս անոանի որ տուրբ Փրկչին . ռաժուտ տեղւոյ վրայ կառուցուած լինելուն
Արդեամք ծախիւք Հայոց ազգին , պատճառաւ : -Ճշդագոյն անունն է խարբերդ
Որք խարաու իսկ բնակին . այսինքն խար անուն աւանի կամ քաղաքի
Նորոգեցին վերստին ... Թո , բերդ : Գ . Սրուանձտեանց , Հետազօտելով
1610. յունվարի 6 ին » : գտած է քաղաքիս մօտ և լերան մօտ ու
ստորոտը ՝ դէպի Գուղ – ովան , քաղաքի մր
Վանքս աղքատ է , ունի միայն փոքրիկ գրից չափ ընդարձակ շինութեանց աւերակ
պարտէզ մը , որ տարին քանի մը հարիւր մը , որուն մէկ կտորը դեռ խար կը կոչուի
րուրլի կը բերէ . այդ պատճառով , կ'ըսուի , և թրքաբնակ գիւղ է . այն տեղն է Ծառուկ
թէ վանահայր չունի և կը կառավարուի քա- անուն զիւղ մը , Հարսեն , խոչիկ , Չիլի
ղաքի Հայոց եկեղեցւոյ երէցփոխի ձեռքով : Ազրե , Էկոբ Ազրե և Քորփէ զիւղերը և ի-
Վանքի հսկողութիւնը յանձնուած է պա- րենց մէջն ու շուրջը մեծամեծ շինութեանց
հապանի մը , որ իր ընտանիքովը միշտ հոն աւերակներ ու հիմքեր կը տեսնուին :: Քոր-
 ԽԱՐԲԵՐԴ 161 ԽԱՐԲԵՐԴ

փեցիք կը պատմեն , թէ իրենց դիւղէն ներք– զամենայն կալանաւորան իբրեւ ոգիք վաթ .
նուղի մը կայ , որ բերդը կը հանէ և Էկոբ սուն և հինգ , և կանայս ութսուն գեղեցիկս
Ազրեի մօտերը նոյնպէս ստորերկրեայ - վի- եդ ձգել ընդ բարձրութիւն բերդին ի վայր » :
հեր բացուեր են երբեմն , որոնք յատկապէս - Սքանդար րէկը ԺԵ դարու առաջին քառորդին
շինուած են եղեր : Ուրիշ զանազան քննու- այրեց քաղաքս և շրջակայքը և Ժողովուրդը
թիւններէ յայտնի կ'երեւի, թէ քաղաքիս բեր- սրէ անցուց . նոյն գարու կիսուն տեղւոյս
դը , ժամանակաւ խար անուն քաղաքի կամ իշխանր կր կոչումը Հասան Բէկ , որուն կինն
աւանի բերդն է եղեր և խարի բնակիչները էր Դեսպինայ ՝ Տրապիզոնի Յունաց կայսեր
պատերազմի և ասպատակութեանց Ժամա դուստրը . սա շատցուց Յունաց կրօնաւոր
նակները կ'ապաստանէին այս բերդը , հոս ներու կարգերը : Խարբերդ ունի 10000
փոխադրելով նաեւ իրենց ընտանիքն NL կա տուն բնակիչ , որոնց 800ը ՝ Հայոց , 150 ը ՝
րասիքը : կը թուի , թէ Հուսկ ուրեմն խար Ասորւոց և մնացեալք ՝ Թուրքաց են : Հայե-
քաղաքն ամբողջապէս փոխադրուեր է այս րը չորս ուրոյն թաղերու մէջ բնակութիւն
բերդս և այդ ժամանակ սկսեր է կոչուիլ Հաստատած են , որոնք են Ս . Կարապետ ,
խարբերդ : կառուցուած է ծովու երեսէն - Ս . Յակոբ , Ս ․ Ստեփանոս և Շինամուտ : Բաց
4530 բարձր քարալերին վրայ . իր մօտ ի խաղախորդութենէ , թամբագործութենէ ևև
ունի կցուած լեռներ, բլուրներ և Ժայռեր նպարավաճառութենէն , միւս արհեստները ,
երկայն գօտիի նման. սքանչելի է ընդարձակ վաճառականութիւնը և երկրագործութիւնը
հովտին տեսարանը . Հիւսիսային կողմի լե. Հայերու ձեռքն է . բայց շահաւոր չլինելուն
րանց ստորոտը ծեծելով կ'անցնի Եփրատ պատճառաւ թէ քաղաքացիք և թէ գիւղա-
գետը : Բերդին հնութենէն կը կարծուի , թէ ցիք ստիպուած կ'երթան Ամերիկա : Քիւրք–
հին Ժամանակները շինուած է Ծոփաց նա ճեան Գէորգ Էֆէնտին ունի մետաքսի գոր-
խարարներէն կամ թագաւորներԼն , որոնց ծարան մը , յորում կը գործուին այլ այլ
մայրաքաղաքը եղած կը վկայուի Յունաց տեսակ ծաղկեայ և պարզ կեզիներ , և կը
պատմիչներէն : -- ԺԱ դարու կէսէն վերջր վաճառուին շրջակայ քաղաքներու , Կ . Պոլսի
Խարբերդու կը տիրէր Փիլարտոս անուն քաջ և նոյն իսկ Ամերիկայի մէջ : Համբաւաւոր
և րռնաւոր հայկազն . իսկ ԺԲ դարու սկիզ են քաղաքիս և շրջակայից հայ կանանց ձե
բը կը տիրէր (Օրդոքեան Թրքաց - տոհմէն ռագործք , այծի նուրբ մազէ գործուածները,
Պալակ անուն քաջ իշխանը , որուն հետ պարսկական կոչուած դեղեցիկ IL ամուր
փռանգները պատերազմելու միջոց, Պալակ գորգերն NL կապերտները , որոնք զարմանալի
բռնելով Եդեսիոյ Ճօսլին կոմսը և Պալտին են իրենց բազմազան նկարներով և գոյներու
Բ Երուսաղէմի թագաւորը , բանտարկեց խար- ճաշակաւոր յարմարութեամբ : Քաղաքս նշա
բերու բերդին մէջ . իսկ հայ քաջերէն , Բե- նաւոր է իր պարտէզներով , որ չորս Ժամու
հենոյ ամրոցէն 50 կամ ըստ այլոց , 15 ճանապարհ հեռու տարածուած են արեւմը
հոգի . « խորհեցան խորհուրդս քաջաց և կա- տեան , հիւսիսային և արեւելեան կողմերը ,
տարեցին զգործս անմահից » , մեր ժամանա և լի են բարեխառն գօտւոյ ամէն տեսակ
կակից պատմչի գեղեցիկ բացատրութեան պտուղներով , որոնք առհասարակ - Մահմէ
համեմատ , վասն զի վանականի տարազով տականներու կը վերարերին : Խարբերդու մէջ
քաղաքը մտնելով և դուրս հանելով պահած սառնոց մը կայ , որ ամառը պիտանի կր
զէնքերնին , սպաննեցին իրենց դէմ կեցող- լինի իր մէջ գոյացած մաքուր սառերով :
ները և բերդին տիրելով արձակեցին քաջ Հայոց չորս թաղելու կարգը կայ հինգերորդ
Ճօսլինը . իսկ Պալտին դարձեալ պաշարուե- մալ , որ է Ասորւոց թաղը , բերդին հիւսիս
ցաւ Պալակէն , որ և կրակով խարխալելով արեւելակողքը : Ասորիք կը խօսին հայերէն
լերան կրային մասը , որուն վրայ շինուած հայու պէս , տարբերութեամբ միայն որ հար
էր բերդը , բռնեց Պալտինը և արձակեց , իսկ ցականներն և ձայնարկութիւնները սովորա
տիրասէր և քաջ Հայերը չարաչար մահուամբ : կանէն քիչ մը երկար ու անտեղի թափով
նահատակուեցան բնաւորէն , որ « կոտորեաց կ'արտաբերեն . յարաբերական գործառնու
Բնաշխ • Բառարան Բ . 21
 ԽԱՐԲԵՐԴ 162 ԽԱՐԲԵՐԴ

թիւններնիրենց մէջ և Հայերու հետ առ եկեղեցին. այս մասին տրուած հրովարտակը

հասարակ հայերէնով կը կատարեն . մայրենի 1878 թուին կը պահուէր Շինամուտ կամ
լեզուն դիացող զրեթէ չկայ : Եկեղեցական Սինամուտ թաղի Ս ․ Նշան եկեղեցւոյն մէջ
պաշտամունք կը կատարեն արեւմտեան ա իսկ այժմ կը պահուի , կրսեն , Հայու մը
սորերէնով և երբեմն թուրք կամ արար լե քով : Բողոքականք այժմք 100 տուն կը հա-
զուներով : Ունին պաշտաման յատուկ տեղի շուին , և ունին երկու քարուկիր ժողովարան.
Ս ․ Աստուածածին , խիստ ին քարաշէն , և իսկ կաթողիկէ Հայք 50–60 տուն և ունին
մատրան մը մեծութեամբ . աւանդութեամբ փոքրիկ եկեղեցի մը և եպիսկոպոսարան : Հա-
կը կարծուի շինուած ըլլալ գրեթէ 3OOO .յերը իրենց թաղերու մէջ ունին մէկ մէկ
տարի առաջ և իրը րագնոց նախկին անծա- եկեղեցի . որոնք են ՝ Ս . Յակոբ ՝ որ տարե-
նօթ ժողովրդեան մը . թուքերը Գզ —քիլիսե կան 4000 դահեկան հասոյթ ունի ժողովըր-
կ'անուանեն : Այս մատրան ուխտի կու գան դենէն . թ . կարապետ ՝ 5000 դահեկանի
քաղաքի և գիւղերու Հայերն , այս պատճա- հասոյթ ունի ժողովրդենէն և քանի մը կար
ռաւ մօտը կան կանոնաւոր խուցեր : Երեսունէ - լուածներ . Ս . Ստեփանոս ՝ 1500 դահեկան
ռելի տարիներ առաջ Ասորիք իրենց թա- հասոյթ ժողովրդենէ և 450 դահեկան խա-
ղին մէջ կառուցեր են մեծ ու բազմածախս նութէ մը . Ս . Նշան՝ հասոյթ 1000 դահե
բաղնիք մը . սակայն ջուրը հետզհետէ ցաք - կան ժողովրդենէ , 6OO զահեկան բաղնիքէ
քելով ակնկալեալ արդիւնքը չէ ունեցեր և մը և նոյնչափ քանի մը խանութներէ : խար-
շէնքն կը մնայ այժմ՝ իրրեւ անպէտ ինար- - բերդու կրթական հաստատութիւններն րա-
կութիւն մը : Ունին վարժոց մը : Ասոնցմէ ւական շատ են . 1901 թուին հրատարա
ոմանք -լատին - եղած են և շատերն ալ բո- կուած վիճակացոյցի համեմատ , Հայերն ..
ղոքականութիւն ընդունելով օտարացած են նին կեդրոնական վարժարան մը՝ 110 աշա-
իրենց եկեղեցիէն : Մեծ մասամբ ներկարա կերտներով , թաղային երկսեռ վարժարանն .
րութեամբ կ'զբաղին . ոմանք ալ վաճառա- - ունի 6O մանչ և 90 աղջիկ աշակերտներ , Ս .
կան են : Թաղին առջեւէն անցնող ջրաւէտ Ստեփաննոսի նախակրթարանը ՝ 6O աշակերտ,
ձորին մէջ կ'աշխատի ասորի արհեստաւորն իսկ Ս . Նշան՝ 65 աշակերտ : Ասոնցմէ զատ
իր կնոջ և բոլոր ընտանեաց հետ միասին . 850 մանչ և աղջիկ որբեր կան հետեւեալ
տեղական կարմիր կտաւն և չիթն Ասորւոց որբանոցներու մէջ . թուլէ վանքի մէջ 32
արտադրածն են . չիթն է տեսակ մը պասքայ ՝ մանչ , Ամերիկացւոց որբանոցի մէջ 222
( տպագրութիւն ) թանձր կտաւի վրայ , զոր մանչ և 177 աղջիկ , Գերմանացւոց որբա-
յառաջ կը բերեն իրենց շինած կաղապար- նոցի մէջ 250 մանչ և 120 աղջիկ , լա-
ներով . ասկէ մեծաքանակ կ'սպառեն հայ և տինացւոց որբանոցին մէջ 31 մանչ և 18
քուրդ գիւղացիք . կարմիր կտաւն ալ կրնայ աղջիկ : Խարրերդ քաղաքի և գիւղերու մէջ
մրցիլ Բաղէշի կարմիրին ետ և բաւական կան 27 հայ վարժարաններ , 2554 երկսեռ
կ'առնուն շրջակայ գաւառակներէն : Այս Ա- աշակերտներով . քսան և" մէկ գիւղերու վար-
սորիները դործունեայ ցեղ մը կ'երեւին . Հա- - ժարաններն ալ ժողովրդեան նիւթական անձ .
յերէն աւելի բարեկազմ և առողջ են . պարզ կութեան պատճառաւ փակ կը մնան : Վերո-
հագուստն ալ ասոնց վրայ կ'երեւի շատ սի- յիշեալ 2554 աշակերտաց թուոյն վրայ
րուն և վայելուչ : Հայերը ի հնուց սկսեալ ւելցնելով նաեւ որբանոցի աշակերտները և
շատ լաւ վարուած են ասոնց հետ . խնամու-- Բողոքականաց ու Լատինաց դպրոցները յա-
թիւնք , շահու ընկերութիւնք և փոխադար- ճախող հայ մանկանց թիւր միահամուռ կ'ու
ձաբար իրարու եկեղեցիներ երթալ ՝ անսո- նենանք 4106 մանչ և աղջիկ աշակերտներ :
վոր դէպքեր չեն : Հայերը , երբեմն քրիստո- - Լատինները ունին երկսեռ վարժարան մը՝
նէի կարեկցութեամբ այնքան սիրեր են այս 250 երկսեռ աշակերտներով : Բողոքական
Ժողովուրդը , որ երբ ասոնք առանձին Հայերն ունին եկսեռ փրատ գոլենը , 400
աղօթավայր ունենալու անկարող են եղեր, աւելի աշակերտներով : Խարբերդու խաչ
Հայերը տուեր են ասոնց այժմեան փոքրիկ ներն և շուկան րաւական ճոխ են . շէնքերու
36625828-
ԱՇԽԱՐՀԱԳԻՐ ԽԱՐԲԵՐԴՈՒ

ՀԱՅՔ
ԱՆՈՒԱՆՔ ՏԵՂԵԱՑ ԱՍՈՐԻՔ - ԹՈՒՐՔՔ ·
ԼՈՒՍ- ԲՈՂՈՔ · ԿԱԹՈՂ -

խարբերդ քաղաք, .3977 438 7 580 4179

883
Մեզրէ կամ՝ Նոր քաղաք 1458 72 128 1642
Հիւսնեակ կամ՝ Հիւսէյնիկ 2467 346 13 632

| | s
վերին մէզրէ . 114
Սուրսուրի . 1058
Եղեգի 967 15 478
Քէսրիկ Գազրիկ` 2324 21 770
Մորենիկ 794 24

|| % | | | | |
Սերայ 81 120
Գուրպէթ կամ Ղուրբաթ մէզրէսի 43 49
Հողի ( Հողե ) 986 60 530
Մուրի 285 48
Շեմսի 303
14 Արոզիկ ( Արոսիկ ) 330
Ախոռ ( Ախուր) 242
կենեֆիկ կանավիկ 130 324
17 Շէյխ հաճի . 593 258
18 Գօնադ ալմազ 240 78
19 Սարը գամըշ 525 314
20 Վարդենիք . 35 110
21 97 36
Հառիկ ( Հաւուկ ).
22 խըրաճ . 188 44
23 Մուզուր կամ՝ Մունզար օղլի 499
24 Էլէմիշիկ Ալամիշիկ) 110
25 վերի խոխ 800 556
26 վարի խոխ 88 392
27 կարմիրի . 610 594
28 Շնթիլ 711 68
29 Խըրխ իկ . 62 154
30 փէրջէնջ փարչանջ ) 1219 1006
31 վարդաթիլ ( վարդեթել 510 126
32 Թլանցիկ 101 236
33 Եէնիճէ 94
34 Քեյլի ( Գայլի ) 188 130
35 Մոլլաքէնտի 8 514
36 Գեղվանք 292 400
37 Երդմնիկ 489 30
095

38 Դատեմ . 1362 90 46
39 խույլու 1896 130 40 39
40 Այու պաղի 20 90
41 188 410
Զարդարիչ .
42 իչմէ . 1004 422
43 Աղընսի . 401 115
44 Գոմք ( փունկ 1011
45 կէօլճիք (Ծովք ) . 496
46 229 32
Հնագարակ ( Նագրակ )
47 21 426
Ընկուզիկ (Ընկըղիկ).
48 Հաճի Սելի. 120 152
49 Աշվան 598
50 Հարսիկ (Հարսենք) 200 260
51 խիլ . 70 16
52 Ծառուկ. 168 184
53 Արփաւուտ ( Արփ 600 19
54 Չէօթէլի • 250 121
55 1190 150 6
խուլա (Ղուլա )
56 Բազմաշէն (Բզմըշէն ) 1541 41
57 Չորչըք ( Ձորչիք ) . 369
58 Էրզրուկ ( Արզու րու կ 181 101
59 Ավոս 990 160 152
60 Սիհան 48 15
61 Գառընկերտ 281
62 Հապուսի ( Ապուսի ) . 1100
63 Քէօրփէ փորփայ 1055
38407 1519 284 740 16418
 ԽԱՐԲԵՐԴ 164 ԽԱՐԲԵՐԴ

մէջ նշանաւոր են մզկիթներ , բաղնիքներ, գայլ , նապաստակ . նուշ և մէհլէպ , մեղրա-

Հայոց և Ասորւոց եկեղեցիներ . Լատիններն մոմ . Թուրքիոյ զանազան կողմերն ալ կր
ալ ունին շատ գեղեցիկ նորաշէն եկեղեցի - ղրկէ բամբակ և կտաւ , դինի , այծու և ոչ-
մը . 800 է աւելի - քարաշէն ու փայտաշէն խարի մորթ , մանիսա , խէժ , գարի , և այլն :
կրպակներ կան , 18 է աւելի փուռեր և կարդ - Գաւառին մէջ կը մոխուին 1200000 հա-
մը ամրաշէն պանդոկներ : Հայոց և Ասորւոց - զարագրամ ցորեն . միւս բերքելրն են գարի ,
թաղէն զատ , Թուրքերն ունին 35–40 թաղ : եգիպտացորէն , գրլդբլ , բրինձ , սիսեռն , լու-
Ջուրը՝ թէպէտ առատ չէ , բայց ընտիր և բիա , բակլա և զանազան բանջարեղէններ
բաւարար . օդը ՝ գեղեցիկ և առողջարար , թէ. .. միրգեր : Արօտավայրերը քիչ լինելով ՝

պէտեւ յունիս , յուլիս և օգոստոս ամիսնե . ընտանի կենդանիներ նուազ են և սովորա-

րուն մէջ բաւական տաք կ'ընէ , սակայն բար Ալաշկերտի, Մշոյ և կարնոյկողմերէն
մերձակայ պարտէզներն ընակչաց առողջու- - կը գնեն եզն , խաշինք և գոմէշ : կը ներ
թեան մեծապէս կը նպաստեն . հողը՝ բարե մուծուին անգլիական , ֆրանսական, աւս
բեր է : Բերդն իր հնութեամբ ՝ դեռ ամուր է տրիական և ռուսական ապրանքներ , մետաք-
և շէն տեղեր շատ ունի . վրան տեղ տեղ սեղէն , երկաթեղէն , գոհարեղէն , սուրճ , շա-
Պարսկաց ջիֆի: զրեր նշանակուած են . մէ . քար , թէյ , պղպեղ , պողպատ , և ուրիշ մե--
ջը բեւեռագիր արձանագրութիւն ունեցող քար տաղներ , օճառ , քարիւղ , մանած , և այլն :
մալ կայ եղեր : Աւերակներու մէջէն գտած խարբերդ ՝ Հայոց առաջնորդութեանց մեծա-
են հռովմէական ,, ասորական դրամներ և հո , գոյն վիճակներէն մէկն է . նորագոյն մար-
ղէ նկարուն կարասներու բեկորներ : Խարբեր- դահամարի թիւերն մեզ հասած չլինելով,
դու փողոցներն են լայն և նեղ , ել և էջ , աշխարհագիր տախտակի մէջ , նշանակած
տեղ տեղ մաքուր, բայց մեծաւ մասամբ ան ենք , ասկէ 25 տարի առաջ եղած թիւերն.
մաքուր . նոյնպէս են , կ'ըսէ Սրուանձտեանց , այդչափ տարիներու շրջանի մէջ հարկաւ
նաեւ բնակիչք , կենցաղնին , ազուոտնին , մեծ փոփոխութիւնք եղած են : Գիւղերէն
խելքերնին հին և մթին , դժուարին է որո- մանք տեղ տեղ ական բանալով ջրեր հա-
շել ունեւորը չունեւորէն, քաղաքակիրթն BL ներ են , որոնց նմանն ի վանայ և Սալմաս-
անկիրթն . բաց ի ն քանի մը ծանուցեալներէ : - աի կողմերն ալ կ'ընեն , թէպէտ տեղ աեղ
Տեղւոյս - Հայերն որքան կրօնասէր և եկեղեց ալ ինքնահոս առուներ կան : Սև : գետակ
ցասէր , նոյնքան զարմանալի է տեսնել , թէ կ'անցնի Ուլ – ովայէն , և Արծուրակ գետակը ՝
մասն մասն հերձեալ են և չնչին խնդիրնե . Գուղ – ովային , որոնք կոռոդեն արտօրայք ,
րու համար եղած են հայ բողոքական, հայ աղօրիք կը դարձընեն և գործարաններ բա
կաթոլիկ , լատին . դարձեալ հայ , բողոքա- նեցնելու յարմարութիւն ունին : Ցորենի և
կանութենէ լատին , լատինականութենէ հայ զինւոյ առատութեան երկիր է Խարբերդ իր
կաթոլիկ , դարձեալ հայ , վերստին - բողո- - շրջականերովը . քաղաքին հողերը և գրեթէ
քական . քաղաքացւոց համանման վիճակի բոլոր գիւղերր և մեծաւ մասամբ Ուլ –ովան
մէջ են նաեւ զիղացիք : Խարբերդցւոց - այգիներով լի են , բայց գինիէն - շահ հա
հագուստի և կահուց նիւթերը գրեթէ բոլո- նել չգիտեն . այդչափ առատ և պատուական
րովին տեղական են , մանաւանդ երկրագործ - գինին դրեթէ բնակիչներու մէջ կ'սպառի ,
ներունը . թէ դիւղերը և թէ քաղաքը արուես- դուրս վաճառքի ղրկուածն աննշան է : Ար

տաւորներ շատ կան : Այս գեղեցիկ և բնու- րեալները հետեւաբար շատ են և ստէպ
թեան բարիքներով զարդարուած աշխարհը , տեղի կ'ունենան կռիւներ , թշնամանք , ան
իր ժողովրդեան - քրտնաջան աշխատութեամբ տեղի վարմունքներ : Էրիկ մարդերէն աւելի
արդաւանդ է ոչ միայն հացի բերքերով , Wաշխատասէր կրնան Համարուիլ կանայք և
այլ և զանազան հունտերու մշակութեամբ:: աղջկունք , որոնք սփռուած - դաշտին և այ-
Եւրոպա գրկուած գլխաւոր վաճառուց նի գիներու մէջ արեւակէզ կ'աշխատին մշակու-
թերն .
են ափիոն, մետաքս , այծու և ոչ- թեամբ : - Իդական սեոր սովորութիւն ունի
խարի մորթ , մուշտակցու ՝ աղուէս , կուզ , միշտ երեսը պատատել նոյն իսկ դաշտին
 ԽԱՐԲԵՐԴ 165 ԽԱՐԹԸԽ

մէջ և կոշտ IIL անվայելուչ հագուիլ . այս- Հռովմայեցւոց արձանագրութիւններ : Խար-

պէսով հանդերձ կը վտանգուի յաճախ իրենց բերդու գաւառի մէջ ամենէն նշանաւոր վայր
համեստութիւնը րէկերէ , աղաներէ և սրի և վանքն է Ս . Նշան Ծովքին կամ Ծովք–
կանելրէ : (Օղոց և կլիքային լաւութեան պատ- Դղեկին , որուն նկարագիրը իրեն կարգին
ճառաւ հիւանզութիւնները թեթեւ են , Ժան- կ՚ընենք : խարբերդ 1901 ին արկած մ՚ունե
տամահ չկայ . մարդկային ծննդոց -- աճումը ցաւ . Սինամուտ թաղին վրայ նայող ժառ
կանոնաւոր է , ծեր և ալեւոր մարդ շատ մը վար գլորերով շատ տներ կործանեց :
կան, առոյգ , պնդակազմ և առողջ են : Եր- Արտօսր Հայաստանի , 119–154 : Թորոս
կիրը մեծաւ մասամբ դաշտային է , բայց իր Աղբար , Բ . 69–105 : Բիւրակն , 1899 , էջ
զանազան դիրքերուն համեմատ տարբեր է 282–283 : Եւ այլն :
կլիմայն . տեղ կայ որ ձմեռր - մշուշապատ ԽԱՐԴ կամ ԽԱՐԹ . Գիւղ Բաղէշի . 40
է , սառնամանիք կընէ , և ամառը՝ տօթա- տուն հայ կայ՝ Ս . Գեորգ անուն եկեղեց
գին : խարբերդու և Հիւսէյնիկ գիւղի մէջ ցիով : Բնակիչք ընդհանրապէս հողագործ են :
- Վիճակ և
տեղը Եօթնակն անունով ձոր մը կը գանուի , ԽԱՐԶԱՆ կամ Մ ՂԱՐԶԱՆ .
որուն մէկ կողմի երկ քարերին և պատրո- աւան Աղձնեաց , որ մասամբ կը համապա-
ուածքներէն ջրեր – կը վիժեն իրր եօթն ճիւղ . տասխանէ հին Արզն գաւառի վիճակիս ա
շուք տեղ մէ , ուր աւազաններ շինած են րեւմտա – հիւսիսային կողմնե - է - համանուն
և քաղաքացիք կը դիմեն զուարճանալու հա- - խարզան լեռը 10000 բարձրութեամբ : Բըն
մար : Խարբերդ ցամաքային ճանապարհաւ ՝ նութեան կը կարօտին - խարզան վիճակն և
իւսկիւտարէն կամ կ . Պոլսէն հեռու է 260 Համանուն աւանն :
Ժամ, Սերաստիայէն ՝ 60 , Մալաթիայէն ՝ 18 , ԽԱՐԶԻԹ . - Գիւղ Բաղէշի, վանայ ծո
կեսարիայն 60 ( Շ . Գարահիսարի կամ
Շ վակի հարաւակողմը . ունի 25 տուն կայ
Ակնայ վրայով ), կարնէն ՝ 60 ( Երզնկայով , և Ս . Թորոս անուն եկեղեցի մը : Ս . Գրի-
բայց 30 ժամ է Տէրսիմի միջով ), իսքէն- գոր Նարեկացւոյն Համար կը պատմեն , թէ
տէրունէն ՝ 80 ժամ , Մուշէն 26 , Տիգրա- դեռ կրօնաւոր չեղած , հովուութիւն ընելով
նակերտէն 25 և Պաղտատէն 240 ժամ : գիւղիս մէջ , օր մը երբ թշնամիներ վրան
Ժամերը բեռնակիր գրաստի ընթացքով հաս յարձըկեր են զինքը ծեծելու , անոնցմէ փա
շուած են : իսկ Բալու , Չարսանճագ , Չմըշ- խեր և գիւղէն դուրս քարի մը մօտ պա
կածագ , Ակն , Արաբկիր , Կապան Մատէն և հուըտեր է և քարը հրաշքով փոսցեր և
Արղրնու Մատէն Խարբերդու շուրջն են և զսուրբը մէջը առեր է , այնպէս որ թշնա
միշտ , իբրեւ մերձակայ գաւառներ , անմիջա միները մօտէն անցնելով չեն կրցած զինքը
կան յարարերութեանց մէջ են իրեն հետ :: տեսնել : Այդ քարը դեռ կը մնայ դիւղիս
Խարբերդ ունի հայկական չորս վանքեր , մօտ և ուխտատեղի է , որուն մօտ խաչքար
Զարդարիչի , Դատեմու , Սորսորու և խուլէի , ևս կանգնած են :
որոնք կը կոչուին իրենց մերձակայ գիւղե ԽԱՐԷՍԻԿ . — Գիւղ Չարսանճագի Փէրին
րու անուամբ : - Ամենագեղեցիկն է խուլէի դաւառակի . 25 տուն հայ և 10 տուն քուրդ
վանքը , որ քովը նորաշէն - որբանոց - մ'ալ կայ : Հայք ունին . կարապետ անուն եկե
ունի : Այս վանքերու նկարագիրն իրենց ղեցի մը :
ԽԱՐԹ . — Գիւղ Գուգարաց Հին Կղարջք
կարդին ըրած ենք . ամէքն ալ ունին իրենց
սեփհական - արօտներն և ծառաստանները , գաւառի և այժմեան Արդուինու գաւառին մէջ .
սակայն զուրկ են հոգածու ձեռքերէ : ար- բնակիչք 8 տուն թուրք են :
բերդի մէջ այո չորս վանքերէն զատ , Գազ- ԽԱՐԹ . Տես ԽԱՐԴ :
րիկ գիւղի կից բլուրի մր վրայ կայ Ս ․ Մա- ԽԱՐԹԱՆՑ . Տես ԾՂՈՒԿ :
մաս անուն ուխտատեղին . որուն նորոգու ԽԱՐԹԸԽ. - Գիւղ Սիւնեաց Գեղարքունի
թեան շատ ծախք - ըրած է Գազրիկցի - Յօ- - գաւառի մէջ . ունի 21 աուն թուրք . Հոս կը
հան Էֆէնտի բաղճեան : Այս սրբավայրի տեսնուին տակաւին հայկական եղեղեցւոյ ա-
հիմունքը պեղած ժամանակ , դտնուեցան ւերակներ :
 ԽԱՐԹՈՍ 166 ԽԱԻԶԱ

ԽԱՐԹՈՍ : Գիւղ Տուրուբերանի Տարօն Ունի համալսարան , յորում կը գտնուին

գաւառի , Մշոյ դաշտի մէջ , Ցրօնք գիւղի կովկասու կողմերէն բազմաթիւ հայ ուսա
մօտ : Գիւղիս անուամբ ձոր մը ևս կայ : նողներ : Բնակչաց թիւն է 175000 : Քանի
ԽԱՐԻԹԵԱՆՑ • Գիւղ Աղձնեաց Խիզան մը Հայեր գինիի և պարսկական վաճառքնե
գաւառի . ունի Ս ․ Աստուածածին անուամբ , րու առեւտրով կը զբաղին. կան նաև խու
եկեղեցի մը : տորջուրցի հայ հացագործներ և հայ ընտա
ԽԱՐԻՏԵՍ - Կը յիշուի Արցախի - Վա- - նիքներ , որոնք զուրկ են եկեղեցիէ :
րանդա գաւառի մէջ : ԽԱՒԱՐԱՁՈՐ . ― Փոքրիկ գիւղ Արցախի
ԽԱՐԽԻՆ • Գիւղ -Բարձր Հայոց Դեր- - Զաւէ գաւառի , որ այլազգիներէ կը կոչուի
ջան դաւառի . 30 տուն հայ կայ Ս . Աս- Ղարանլուխ տերէ : - Հիմնուած է սարի մը
տուածածին անուն եկեղեցիով. ունին վար- հիւսիսային կողմի խոր ձորաբերանի հովտի
Ժարան մը՝ 30 աշակերտներով : մէջ : Բնակիչք 15 տուն են , որոնց նախնիք
ԽԱՐԽՈՆՑ , ԽԱՐԽՈՑ կամ ԽՈՐՈՑ . — Գիւղ տեղափոխուած են խաչեն և Ջրաբերդ զա
Աղձնեաց խիզան գաւառի Շինիձոր գաւա- ւառներէն : Բերքերն են ՝ խաղող , թութ , ոչ-
ռակի մէջ : Ունի 40 տուն հայ և եկեղեցի խար , տաար , խոզ . օդն IIL կլիման վատ-
մը . մօտը կայ կալախաչ անուամբ ուխտա - առողջ : Ունին Ս . Աստուածածին անուամբ
տեղի : եկեղեցի մը :
ԽԱՐԾ կամ ԽԱՐՁ . Գիւղ Տուրուբեր ԽԱՒԱՐԱՁՈՐ : ի հնումն այս անուամբ
րանի Տարօն գաւառի , Մշոյ դաշտի մէջ . կը կոչուէր Այրարատայ Գարեղէնք գաւառի
ունի Ս . Աստուածածին անուն եկեղեցի մր այժմեան Գարավանք գիւղի մէջ գտնուած
և 150 տունէ աւելի հայ :: վանքը : Պատմիչներէն ոմանք Գարեղենից
ԽԱՐԿԷՆ . Գիւղ Վանայ Արճէշ գաւա- սահմանակից Արշարունեաց գաւառի մէջ կը
ռի մէջ : դնեն : Գետարգել Խաչի պատմութենէն կը
ԽԱՐՁ . Տես ԽԱՐԾ : տեղեկանանք , որ սուրբ խաչը , առ Ժամա-
ԽԱՐՁԱՅ ԳԻՒՂ . - Կը յիշուի Սինեաց նակ մը վանքս բնակող Պետրոս Գետա-
վայոց ձոր գաւառի մէջ . ուր վախճանելով - դարձ կաթողիկոսի մահէն վերջ , բերին խա-
1168 ին Գրիգոր եպիսկոպոսն Մեղրեցի , ւարաձորի վանքը , ուսկից առնելով Շիրակ
մարմինը ամփոփած են Նորավանքի մէջ : տարաւ Հ ․ Ատոմ , և յետոյ դարձեալ հոս
ԽԱՐՃՏՕՆՔ . - Հին գիւղ Տուրուբերանի բերաւ և բնակեցաւ . « ի վանքն խաւարա-
Ապահունեաց գաւառի մէջ կամ սահմանա- - ձոր , և Ժողովեալ զցրուեալ եղբարսն և շի-
կից , զոր կը յիշէ Ասողիկ : նեաց զվանքն . և հասեալ ի բարւոք ծերու
ԽԱՐՍ . Տես ԿԱՐՍ թիւն Ս . Հայրն - Ատոմ ՝ հանգեաւ խաղա-
ԽԱՐՈՒԽ. Գիւղ Պրուսայի կուսակա- - ղութեամբ ի Քրիստոս , և եղաւ մեծաւ պա
լութեան կէմլէյէկ - գաւառակի : - Զուտ - հա- տուով ի Դիրս Հարցն , ի հիւսիսոյ կող-
յաբնակ է 200 տուն . ունին եկեղեցի մը ... » :
մանէ վանացն...
Ս ․ Աստուածածին և վարժարան : - Ըստ ԽԱՒԵՆՑ . Տես ՀԱՒԵՆՑ
ւանդութեան զիւղս հաստատուած է 200– ԽԱՒԶԱ , ԳԱԶԱ - կամ - ՀԱՒԶԱ- Գիւղ
250 տարիներէ ի վեր : 1897 թուին րա- Ամասիոյ կառավարութեան և առաջնորդու .
ւական վնաս կրեց յորդառատ անձրեւներու թեան ներքոյ : Ունի 65 տուն – թուրք , 40
հեղեղներէն : տուն յան և 15 տուն հայ ՝ որոնք ոչ ե-
ԽԱՐՏԿՈՂ ։. Գիղ Բաղէշի , սակաւաթիւ կեղեցի , ոչ քահանայ և " ոչ
¿ դպրոց ունին :
հայ բնակիչներով , որոնք ընդհանրապէս հո- F ուները աղիւսէ շինուած են , կան նաև նո-
ղագործ են . ունին Ս . Գեորգ անուն եկեղեցի րեր փայտաշէն : Նշանաւոր է տեղւոյս ջեր
մը : մուկը և շատ առողջարար կը համարուի .
ԽԱՐՔՈՎ . Ո . XapKOB5 . - Նշանաւոր ամէն տարի մայիսէն մինչև սեպտեմբեր Սամ .
վաճառաշահ քաղաք Ռուսիոյ , համանուն սոնէն , Ամասիայէն , Մարզուանէն և շրջա-
կուսակալութեան մէջ , Տօնէցա գետոյն վրայ : - կաներէն կու գան խումբ խումբ : - Հայերն և
 ԽԱՓԱՆ 167 ԽԶՈՒ

Յոյները ունին երկու մեծ մեծ խաներ. Հ րեք ժամք խոտրջրին և ութ ժամ Համշէնէն
յոցը՝ կը վերաբերի Մարզուանու եկեղեց- Հեռու . կառուցուած է բարձր լերան մը լան
ւոյն , իսկ Յունացը ՝ Սամսոնի : Տեղւոյս ջին վրայ : ԺԸ դարու կիսուն գիւղիս հայ
բնակիչք առհասարակ երկրագործ են : բնակիչներէն 200 տուն թրքացան . կան
ԽԱՓԱՆ ․ Տես ԿԱՊԱՆ : նաև սակաւաթիւ կաթողիկէ Հայեր: Ընտիր
- Գիւղ Գորուայ գաւա- է գիւղիս մեղրը :
ԽԵԼԹՈՒԲԱՆՍ •
ռին . բնակիչները խառն են . 80 տուն հայ ԽԵՔ . Տես ԽԷՔ:
և 78 տուն վրացի : ԽԵՔՈՒՑ ՎԱՆՔ - ―
Այսպէս կը կոչուի
ԽԵՁՈՐ • Գիւղ Արդուինու գաւառին. խէք գիւղի Ս . Գէորգայ վանքը :
այժմ ունի 42 տուն թուրք : ԽԶԱԲԱՒՐԱ կամ ԽԻԶԱԲԱՒՐԱ- Գիւղ
ԵՆԻ . Գաւառ Աղուանից , ընկած է կաթողիկէ Հայոց Ջաւախքի ( Ախալքալաք )
Պօզ– տաղի հիւսիսային լեռնաշղթայի վրայ : մէջ : Ունի 1860 բնակիչ , որոնց մէջ կան
Գաւառիս մեծ մասը անպէտ հողեր են , քիչ թուով այլազգիներ : Հայք ունին .
վասն զի անջրդի , մերկ , մոխրագոյն հողէ Աստուածածին անուամբ եկեղեցի մը :
լեռներ և անզարդ NL անմարդաբնակ վայրեր ԽԶԵՆԻՍ • Կը յիշուի այս անուամբ
են : Պիտանի է միայն Հիւսիսային մասն , և գիւղ ԺԴ դարու կարծուած յիշատակարանի
կողմն են Հայոց հետեւեալ գիւղերը . մը մէջ , Ս ․ Աստուածածին անուամբ եկե
Ղոզա , Սալի – Բեկ ,, Մեժլիս , Ջիամիշ , Աղ - ղեցիով :
–Փիլաքեան , Նարչա , Ջափր– Աատ " ԽԶԽԱՆԷ :· Տուարածատափ գաւառի
Գեօզ – Բուլաղ , Դաշ –- Բուլաղ
Բող ,, Չարղաթ և մէջ կը յիշուի . ուր կ'ըսեն , կայ քարացած
Սարաթշու : խոտի դէզ և խոտ գողցող աղջիկ մը ար-
ԵՆՏՈՒՔ . Տես ԽԸՆՏՈՒԿ : ձանացած :
ԽԵՍԱՔԱՐ • Կը յիշուի Ուտի Առանձ ԽԶՆԱԳԻ . - Լեռ Սիւնեաց Վայոց ձոր
նակ գաւառի մէջ : գաւառի մէջ , որ ունի ընդարձակ քարայր
ԽԵՐԴՎԻՍ ․ Տես ԽԸՐԹԸԶ : մը :
ԽԵՐԱՆ Գիւղ Արցախի Վարանդա ԽԶՆԱՎԱՐ . Տես ԽՈԶՆԱՎԱՐ :
գաւառի մէջ , հիմնուած է լեռնագօտիի մը ԽԶՆԱՒՈՒԶ • Հայարնակ գիւղ -Այրա-
հիւսիսային լանջի վրայ : Բնակիչք 31 տուն րատայ Արագածոտն գաւառի մէջ : Ունի ե-
են . ունին Ս . Գրիգոր անուամբ քարուկիր - կեղեցի և 623 բնակիչ :
եկեղեցի մը : ԽԶՈՒ կամ ՀԶՈՒ . — Գիւղաքաղաք Սղեր
ԽԵՐՀԵԹՔ կամ խԵՐԵԹՔ . Աղձնեաց դի կառավարութեան ներքոյ . երբեմն գլխա
նահանգի Հին գաւառներէն մին , որ ՍԵՐ- ւոր բերդաքաղաք եղած է համանուն գա
ԽԵԹՔ ևս կը գրուի : ւառին , որ կը կարծուի րլլալ աղաւաղեալն
ԽԵՑՈՂ • Հետեւեալ կերպով կը յի- Աղձնեաց նահանգի Գղեղ գաւառի անուան.
շուի Մխիթար Աբբահօր բառարանի մէջ . « Է - Սասնոյ արեւելեան հարաւակողմն է : Շի-
գաւառ ինչ Մեծին Հայոց wn Եփրատ գե նուած է ընդարձակ դարափի մը վրայ և
տով յարեւելից կողմանէ . և ունի ի մէջ շրջապատեալ է մեծաւ մասամբ լեռներէ :
Դերջանայ և Երզնկայ զԶուրէն , որ է Սու- Լեռներէն հոսող երկու առուներ իրարու հետ
րէնաշէն քաղաքն . և զՊարթենից դղեակն , միանալով կը ձեւացընեն Ապիրզէն՝ այսինքն
ուր նահատակեցաւ սուրբ վկայն - Քրիստո- - Էրզենի ջուր գետակը , որուն վրայ քարա-
սի Թէոդորոս ի հօրէ իւրմէ : Յայսմ . մա- շէն կամուրջ կայ : Բաւական ծառաստան
յիսի . 11 » : ունի և երկիրը - ջուրերէ շրջապատած լի-
ԽԵՒԱ • Գիւղ Արտանուչի դաւառին նելով կղզիի նմանութիւն կը բերէ : (Օդն
մէջ . մէկ տուն հայ և 23 տուն թուրք բնա– ջերմին է և վատառողջ : Ունի 220 տուն բնա-
--
կիչներով : Այս անուամբ երկու զիղ կիչ , որոնց 120 տունը Հայոց և 100 ր
ալ կայ Արտահանու գաւառի մէջ : Տաճկաց են : Հայերն ունին Ս . Աստուածա-
ԽԵՒԱԿ . Գիղ - Համշէնի . գրեթէ - ծին անուամբ հնաշէն և պարզ ոճով կառու-
 ԽԷՊԻ 168 ԽԸՆՏՈՒԿ

ցուած եկեղեցի մը , որուն կից կայ խորան ԽԷՌԽԷԿ , ԽԷՐԽԻԿ կամ ԽԸՐխիկ. Սա-
մը յանուն Մուշեղի , ասոր համար եկեղեցին կառաբնակ Հայոց գիւղ Խարբերդու . ունի
կը կոչուի նաեւ նոյն անուամբ : Ունին վար- Ս . Գեորգ անուամբ եկեղեցի մը :
ժարան մը 70 աշակերտներով , որոնց խնամք ԽԷՍԹԷԿ . -- Կը յիշուի Սպերու մէջ :
կը տանի Սանասարեան անուամբ Հաստա- ԽԷՐ. Տես ՀԵՐ :
տուած ընկերութիւն մը : Ժողովուրդն կրօ- ԽԷՐԽԻԿ . Տես ԽԷՌԽԷԿ :
նասէր և ուսումնասէր է , և ունի նախնեաց- ԽԷՐՍՈՆ կամ ՔԵՐՍՈՆ- Քաղաք Ռու-
մէ ժառանգած վեհանձն յատկութիւններ : սիոյ () տէսայի կուսակալութեան ներքոյ :
Բնակիչք առհասարակ առեւտրով կ'զբաղին , Քաղաքիս մէջ քանի մը տուն հայ կայ :
ի բաց առեալ փոքր մաս մը , որ երկրա- Տեղւոյս բանտին մէջ սիշտ կը գանուին 40
գործ և պարզ արհեստաւոր է : Արհեստա- -50 Հայեր , Ռուսիոյ զանազան կողմերն
ւորք և խանութպանք չարաչար կը տանջուին ղրկուած :
իրենց գործին մէջ , վասն զի ամէն առաւօտ ԽԷՔ . կամ ԽԵՔ Գիւղ վանայ Հայոց ձոր
վաճառելի վաճառքները կռնակնին առած կը գաւառակի հարաւակողմը , Հնտստան գիւղէն
տանին շուկայն , որ խեղճ տեղ մ՚է , քանի մէկ ժամքու ճանապարհ հեռու . 20 տուն հայ
մը աննշան կրպակներէ ձեւացած , իրիկու և 3 տուն քուրդ կայ : Հայերն ունին Ս .
նը կրկին զայնս շալկելով ոգեսպառ տուն Սարգիս անուն եկեղեցի մը : Տեսարանն բա-
կը վերադառնան : - Երկիրն արգաւանդ է և ւական -լաւ է : Գիւղիս արեւմտեան հարա-
իրենք աշխատասէր : կը պատմուի , թէ գիւ - ւակողմն 20 վայրկենի ճանապարհ հեռու ,
ղաքաղաքս իբր հարիւր տարիներ – առաջ կը գտնուի Խեքուց Ս . Գէորգ կոչուած ան-
քուրդ պէյերու ինքնագլուխ տիրապետութեան կաթուղիկէ հին վանք մը , որուն շինութեան
տակ կը գտնուէր և թէ ունէր 1000 տուն թուականը յայտնի չէ , բայց կը կարծուի
բնակիչ , կէսը հայ : Այժմ ևս անուղղակի թէ վարդանանց դէպքերէն վերջը շինուած
կերպով տեղւոյս Հայերը Քրդերու հպատակ է : Ձեւը շատ հին և անճաշակ է : Բաւա-
են , վասն զի խումբ խումբ բաժնուած են կան ընդարձակ հող և ջուր ունի , ընտիր
քրդական քանի մը ցեղերու վրայ , որոնց տեսարանով և հին շինուածքներով : Գրեթէ
պետերէն ով որ գիւղաքաղաքս գայ , անմի- - 20 տարիներ առաջ վանահայր Տէր Սարգի
ջապէս կը հիւրընկալուի իրեններէն . իւրա- սեան Ստեփան վարդապետի ջանքով շինուե.
քանչիւր խումբ ամէն տարեգլուխ ընծաներ ցան քանի սը նոր սենեակներ : Խեքուց վան
կը տանի իրեն պետին , նախնական սովո- - քի առջեւ շրջապատէն դուրս Ձկնտուն կոր
րութեան համեմատ , և հարկը պահանջած չուած տեղ մը կայ , որուն նկատմամբ կ'ա-
միջոց ՝ նոյն պետն ալ զիրենք կը պաշտ. - ւանդեն , թէ ժամանակաւ ձկներով լի գեղեցիկ
պանէ ընդդէմ աւազակաց “և այլոց : Գիւ լճակ մը եղած է , որուն վրայ Պօլտաղի հայ
ղա քաղաքիս բերդն այժմ աւերակ է , որուն մեծամեծներ երբեմն իրենց ընտանեօք կր
երկու կողերուն վրայ երկու որբոց փոքրիկ - զբօսնուին : - Նկարագր . Ուղևորութի: ն , Ա .
մատուռներ կը տեսնուին : Գիւղաքաղաքէս 163–4 :
մէկ ժամու ճանապարհ հեռու է Ս . Կոնոնոսի ԽԸԼԸՃ . Տես ԳԸԼԸՃ :
վանքը , զոր կը նկարագրենք ի կարդին : ԽՐԼՈՎԻԿ . — Գիւղ Տիգրանակերտի խիան
Նկարգը : Ոողեւորութին , Ա ․ 71-73 . գաւառի , Սղերտի կառավարութեան ներքոյ .
— 10 տուն հայ կայ :
ԽԷՊԻ , ՔԷԼԼՕՐ , ՔԷԼԻՒՆՔ կամ ՖԷՆԿ .
Զուտ հայաբնակ փոքր գիւղ Զէյթունի , յորմէ ԽԸՃԻԿԱՆ- Գիւղ Տիդրանակերտի Հազ
հեռու է երեք ժամ . մօտը կայ Ս . Գեորգայ րոյ գաւառի . 10 տուն հայ կայ :
NLւխտատեղի : --
ԽԸՄԷՐԻ . Գիւղ Տիգրանակերտի .
ԽԷՊԻԱՆ կամ ՂԷՅՊԻԱՆ • Հայաբնակ բնակչաց մէջ միայն 2 տուն հայ կայ :
գիւղ Մշոյ արեւմտեան կողմը , 100 տունէ ԽԸՆԸԳ . Տես ԳԸՆԸԴ :
աւելի ունի : Եկեղեցին կը կոչուի Ս ․ Թոխ ԽԸՆՏՈՒԿ կամ ԽԵՆՏՈՒՔ . — Գիւղ Սղեր-
մանուկ: Ունին վարժարան 25 աշակերտներով : դի Ռրնտուան վիճակի մէջ . ունի Ս . Գեորգ
 ԽԸՆՐԽԷՕԶ 169 ԽԻԱՆ

անուամբ եկեղեցի մը : Վախուշտի ժամանակ ( ԺԸ դար) հոս

ԽԸՆԸԽԷՕԶ . Հայաբնակ ագարակ Զէյ- կը կենային ենիչերիներ . 1770 ին վրաց
թունի : Հերակլ թագաւորը Ասպինջայի մօտ Fա-
ԽԸՌՆԱՎՈՒԼԱ • Տես ԽՌՆԱՎԻԼ : ճիկներուն յաղթելով կը տիրէ նաև լր-
ԽԸՌՋԻԿ . Գիւղ Տիգրանակերտի Հէյ - թըզի , բայց յետոյ կ'անցնի դարձեալ F ո--
նէյ գաւառակի . 3 տուն հայ կայս ճիկներուն ձեռքը և կը մնայ մինչև 1828
ԽԸՏԸՐ . - Գիւղ Այրարատայ Բագրե .. թուականը , յորում փասկեվիչի Թաեվսկի
ւանդ գաւառի Գարաքիլիսէի վիճակին մէջ , զօրավարը առանց պատերազմի խըրթըզը
Նաւիկ գիւղէն մէկ ժամ հեռու : Տասնեակ կ'առնու : րրթրզի պատմական բերդը այժմ՝
տարիներ առաջ կային 15 տուն -Հայեր և բոլորովին աւերակ է : Գիւղը բաղկացած է
ունէին եկեղեցի : Հայերը
հարստահարու . - 229 տնէ և ունի 1360 հոգի , որոնցմէ
թեանց պատճառաւ գաղթած են , և այժմ միայն 25 հոգի հայ են , իսկ մնացածները
քրդաբնակ է գիւղս : թուրք :
ԽԸՏԸՐ – ՊԷՅ – ՎԱԳՖ • - Հայարնակ գիւղ խըրթըզի մօտ ձորը ճիւղաւորուելով եր-
Անտիոքի Սույտիյէ գաւառակի . Անտիոքէն կու մասի , մէկ մասը կ'երկննայ դէպի հա-
6 ժամու ճանապարհ հեռու : Ունի 30 – ի րաւ , իսկ միւսը դէպի հիւսիսային արևելք :
չափ հայ , Ս .. Փրկիչ անուն եկեղեցիով : Խըրթըզի ձորէն գոռալով գոռգոռալով փըր-
ԽԸՐԱՋ ՆԱկամ ԽՐԱՃ- - Գիւղ խարբեր . փրադէզ վազող Ախալքալաքի գետը , երկու
դի . 40 տուն հայ կայ . ունին Ս . Գեորգ կողմերէն հոսող բազմաթիւ վճիտ աղբիւր-
անուն եկեղեցի : ները, վերէն թափուող մեծ ու փոքր ջրվէժ .
ԽԸՐԸՄ ԽԱՅԱ . Հայաբնակ գիւղ Տու– ները , շրջապտոյտ ճանապարհի և բնութեան
րուբերանի խնուս վիճակին մէջ : գեղեցիկ ու գրաւիչ տեսարանները ուղեւորը
ԽԸՐԹ . Տեո ՀԵՐԹ : կը զուաճացընեն : Խըրթըզ իր բերրի ձորովը,
ԽԸՐԹԸԶ կամ ԽԵՐԴՎԻՍ . ― Գիւղ Ա- բազմաթիւ պարտէզներու տեսակ տեսակ հա-
խալքալաք գաւառի - Բարալէթի վիճակին մեղ և անուշ պտուղներով՝ - գլխաւորաբար
մէջ. Ախալցխայէն հեռու է 40 վերստ և Ա- : տանձով ու խնձորով, Ախալքալաք գաւառի
խալքալաքէն 21 վերստ դէպ ի հարաւ : կը - ամբարանոցը կարելի է համարել : փորձ ,
գտնուի կուրի ձորակի մէջ , որ կը կոչուի .
Գ . XII , 107–8 : Ջաախք, 9–10 :
գիւղիս անուամբ , Խըրթըզո : հոր . շինուած է ԽԸՐՆԻԿ կամ ԽՌՆԵԿ . — Գիւղ Չարսան
ճիշդ այն տեղ ՝ ուր Ախալքալաք և կուր գե- - ճագի Փէրին գաւառակի . 20 տուն հայ և
տերը կը միանան : ի Հնումն նշանաւոր և ա 5 տուն քուրդ բնակիչներով : Հայերը ունին
մուր բերդաքաղաք եղած է խըրթըզ : Բեր Ս ․ Յակոբ անուն եկեղեցի մը :
դի հիմնարկութիւնը կը վերագրուի Պարսից ԺԻՇԿ . ― Հայաբնակ գիւղ Վան – Տոսպ
Կիւրոս թագաւորին : վրաց պատմիչներու - գաւառակի Թիմարայ մասին մէջ , Բզնու
ըսածի համեմատ , այս բերդը շատ ընդդի. նեաց ծովակի եզերքը, Ամկայ բերդին աս
մացեր է Աղեքսանդր Մակեդոնացւոյն : խըր- - րեւելեան և Լմայ ջրհանի արեւմտեան կող-
թըզ բերդը կը յիշուի նաև Պոմպէոսի ար մը : Ունի Ս . Ստեփանոս անուն եկեղեցի
շաւանքներու ժամանակ , որուն նա տիրեր մը և 100 է աւելի տուն :
է երկար ժամանակ պաշարելէ և արիւնա- ԽԻԱՆ . - Գաւառակ Բաղէշի - կառավա-
հեղ կռիւներէ վերջ : Հոս Վրաց Վախթանգ - րութեան տակ և կինճի կառավարչութեան
շրջանակին մէջ : Գեղեցիկ է դիրքը և րոլո-
Ղուրդօալան թագաւորը սպասեր է Բոյնե
րու և Պարսից պատերազմներու հետևանքին րովին լեռնոտ . ունի լեռնային աշխարհաց
և երբ Յոյները յաղթեր են , վախթանգը յատուկ բոլոր բերքերն ու բարիքները : Կան
թարմ ուժով յարձակեր է անոնց վրայ և մեծ հսկայ լեռներ , խոր ձորեր ու դալարագեղ
ջարդ տուեր : 1624 թուին հռչակաւոր հովիտներ : Կլիման - զով է , օդն սքանչելի ,
Մօուրաւ Գէորգ Սահակաձէ մեծ ջարդ տուաւ բոլորովին մաքուր ու առողջարար : Աղտոտ
Պարսիկներուն և խըրթըզը անոնց ձեռքէն քաղաքներու և մթնոլորտներու յատուկ տե-
Բնաշխ · Բառարան Բ . 22
 ԽԻԱՆ 170 ԽԻԶԱՆ

մապահութիւն, կտաւագործութիւն և ուրիշ

ՎԻՃԱԿԱԳԻՐ ԽԻԱՆ ԳԱՒԱՌԱԿԻ
քանի մը մանր աշխատութիւններ : Ջրար-
Հ Ա Յ Ա Բ Ն Ա Կ Գ Ի Ւ Ղ, Ո Ր Է Ի 8 րի արտերը կը ցանեն տարին երկու ան
դաք: Անուանի են գաւառակիս մածունը ,
ԱՆՈՒԱՆՔ կարագը , սերը և թանհատը . սերն ու մա-
ՏՈՒՆՔ
ԳԻՒՂՈՐԷԻՑ ծունը այնքան թանձր պինդ են , որ դաշ
նակով կտրել պէտք է : Գաւառակս է Ժրդ
փարկայ . 3 եկեղեցի 105 թեմ Տիգրանակերտի առաջնորդական վի
Սաղտուն . ( սըլտըն) 1 եկեղեցի 38
ճակի , որուն գիւղերը , ըստ Գեր . Սրուանձ-
Ընկուզնակ · 1 եկեղեցի 60
76 տեանցի կը դնենք առանձին տախտակի մէջ :
Եղի 1 եկեղեցի Ս . Եղիա
Իշխանձոր 70 ԽԻԶԱԲԱԻՐԱ . Տես ԽԶԱԲԱՒՐԱ :
Սեւիդ ( մօտ գիւղիս է Սեւիդոյ . ԽԻԶԱՆ կամ ՀԻԶԱՆ -- Գաւառս կ՚իյ
վանք Ս ․ Աստուածածին ) . 12
Արտկունք 20 նայ վանայ արեւմտեան հարաւային կողմը ,
(երկու թաղ է
Հարսըգ 1 եկեղեցի 10 և կը համապատասխանէ - Աղձնեաց հին
Բահմեդայ 1 եկեղ. Քառսուն Մանուկ . 30
Գզեխ գաւառին : Գաւառս ըստ հոգեւոր իշ-
Արխունդ . 1 եկեղ . Ս . Թովմաս 20
96 խանութեան վիճակ է Աղթամարայ ` և ունի
Բերմի 4 եկեղեցի •
Բանի . • 1 եկեղեցի 30 հետեւեալ վեց ստորաբաժանումները Ստո
Հօսնէր . 8
րին կարկառ , Շենաձոր , Սպարկերտ , Մամշըր–
Հաւկունք 1 եկեղեցի աւեր 8
• 10 տանք , Նզար և խորորս : Ըստ այժմեան աշ-
խըլովիկ .
փուրխ · 1 եկեղ. Այս ութ գեղեր 7 խարհագրական բաժանման խիզան կ'իյնայ
Տըվալինկ · >>> կը կոչուին F ալ- 10 Բաղէշու զաւառի հարաւ - արեւելեան կողմը .
Հագմանք >> 2 որիկ . բաւական 15
>> 5 հիւսիսային սահմանն է վանայ ծովակը ,
Հալողէնք առատ երկաթ կը
Հունուտ . . հանեն իրենց 5 արեւելքէն վանայ նահանգը , հարաւէն Սղերդ
Հարթիկ . հանքերէն : գաւառը և արեւմուտքէն Բաղէշի գաւառը .
Վերին գեղ 12
15 ըստ Վ. Քինէի ունի 173 գիւղ և 23070
Մէզրէ
Հարթ խոյ 1 եկեղեցի 15 բնակիչ հայ , թուրք, քուրդ և ասորի , Գա-
Շըմունակ 1 եկեղեցի աւեր 4
ւառիս նոր ազգային վիճակագրութիւնն չու-
Ռաբայ 5 եկեղեցի աւեր 5
Բը –խորան նենալով , առանձին տախտակով կը ներկա
Գալիէ – գոզան Այս գեղերուն վիճակը գիտ. յացնենք խիզանի գիւղերու 1880 ին Պօղոս
Աստղան բերդ ցող չկալ: . միայն գիտեմ թէ
Գալիէ¬գոզան բազմահայ գեղ Ծ ․ Վ․ Նաթանեանէ հրատարակուած - ցու-
Տափըկ
մի է , եւ բնակիչք համբաւ ցակն, անուններէն ոմանց դիմաց դնելով
Ավկեր
ունին արիութեան : նաև հնչման կամ գրութեան տարբերութիւն.
ները : Այդ ցանկէն կը տեսնուի , թէ քսան
սակ տեսակ հիւանդութիւններ գաւառակիս տարուան շրջանին մէջ 1860–1880 բար-
մէջ գոյութիւն չունին և գոյութիւն պիտի բարոսաց բռնակալութեան պատճառաւ Հա-
չունենան նաև տեղական անվնաս - շող ու յոց մեծագոյն մասը գաղթեր է , այդ ցան
դող կոչուած հիւանդութիւնը , եթէ բնակիչ- կը քննութեամբ ստուգուած է : 1880էն ըսկը
ները գիտնային քիչ մը ողջապահիկ կա - սեալ մինչև ցայժմ եղած փոփոխութիւնք ,
նոններով ապրիլ : Ջուրերն՝ յստակ , քաղ. նոր ազգահամարէ մը և քննութիւններէ կար
ցրահամ և վերջին աստիճանի պաղ են . րելի է հասկնալ : Հնագոյն ( 1858 տարւոյ )
ամենածարաւ մարդն իսկ չի կրնար խմել վիճակագրութեան մը մէջ , տարբեր ձեւերով
ամբողջ գաւաթ մը այս լեռներու ջուրերէն . գրուած են գիւղերու անուններէն շատերը և
եթէ խաղող , վարունգ ձգուին անոնց մէջ, եկեղեցիներէն ալ ոմանք տարբեր անուններ
սաստիկ - պաղութեան պատճառաւ - իսկոյն ունին : Առանձին սիւնակի մը մէջ ալ կը
IL
կը պատռտին : - Բնակչաց (հայ և քուրդ ) դնենք 1895 ին , այս գիւղերէն ոմանց
գլխաւոր զբաղմունք են՝ երկրագործութիւն , նեցած տանց թիւը :
խաշնարածութիւն , այգեգործութիւն , շերա- Գաւառս զարդարուած է բնութեան գե.
 ՎԻՃԱԿԱԳԻՐ ԽԻԶԱՆՈՒ

Հ Ա Յ Ա Բ Ն Ա Կ Գ Ի Ւ Ղ, Ո Ր Է Ի Ց

1860 1880 1895

ԱՆՈՒԱՆՔ ԳԻՒՂԻՑ ԵԿԵՂԵՑԻՔ
Տուն || Տուն | Տուն

խիզան
վերին 1կարասու 40 10 30 Ս . Սարգիս
Ներքին >>> 69 5 Ս ․ Աստուածածին
կապան · 15 0
Տարօնիս 30 18 Ս ․ Աստուածածին
Բրօնիս • 16 13
խուբ կամ խուփ 30 3 10 Ս ·․ Աստուածածին
խուպանց . 10 2
20 8 20
Էկու (հին անուն Այգեձոր)
Անդենց • 15 8 20 IՍ . Անանիա
փալաձոր կամ փալասար 100 1 10 Աւերակ
Միջին թաղ 8 0 Շէյխ ձէլ . քանդեր է :
փաթեր 12 Քիւրտեր քանդեր են :
Քէլաման . 16
Քօլմաս • 10
Պէյթամի կամ էթամին 10
խիզան բերդապահ աւերակ քաքաք 50 1 Ս . Յարութիւն
խաղուքան կամ խաղուկանց 10 0
100 20 Ս . Սահակ
Հայ Հըրիթ
Շէն . 80 12 Ս . Մեսրոպ
Ամփիս 20 0 Ս . Ստեփաննոս

ԳՈՒ ՄԱՐ . 661 101

Շէնաձոր
949

Լի 100 5 10 Ս . Սահակ
Հիւրճուք , Հօրճօնք 15 5 Ս - Սարգիս
Վերին Պախուր . 22 10 Ս - Սարգիս
Ներքին >>> 7 0
Քավքանիս 20 0 Ս . Սիմէոն
Պէսօյենք • 12 0 50
9988

Քասր -կամ կար 8 3

խարխոց . 50 26 Ս . Սահակ
խաքիվ կամ խակեւ 30 17 40 Ս ․ Աստուածածին
9
&

Մանդենց . 10 7 20
Մահմուտենց 20 10 Ս ․ Աստուածածին
Պրօշենց · 20 20 Ս . Անտոն
Անապատ · 12 4 Ս . Գէորգ
փարս • 10 10 Աւերակ
Եզանց կամք Եղունձ 10 6 10
Նորաշէն • 20 15 20
ՏԻ • 40 26 60 Ս ․ Աստուածածին
Ս . խաչ 22 15 Ս ․ ․ Առաքեալ
Ազգօր 25 4 Աւերակ
Ուրանիս 90 60 Ս . Թովմաս
Շիրէզ 10 0 Ս . Գէորգ

ԳՈՒ ՄԱՐ . 1214 319

( 1 ) Աւանդութեամբ կը պատմուի թէ այս գիւղ 500 տուն հայ ժողովուրդ ունեցեր է :

2 ) Ասոր նախկին թիւն ստոյգ չգիտցուիր , աւանդութեամբ կ'ըսեն . մէկ գիշերուան մէջ 1500
տուն գաղթեր են : Եւ թէ քաղաքն չէն եղած ժամանակին 4000–5000 տուն հայ բնակիչ ունեցեր է :
 1860 1880 || 1895
ԱՆՈՒԱՆՔ ԳԻՒՂԻՑ ԵԿԵՂԵՑԻՔ
Տուն | Տուն Տուն

75366
Սպարկերտ
ՓՈԽԱԴՐՈՒԱԾ ԳՈՒՄԱՐ 1214 319

3282
(Օղանդ կամ հողանդ . 20 13 Ս . Գէորգ
Հուրուկ վերին . 30 30 Ս . Սարգիս
Ներբան 10
վերին կօտենց կամ կուտենց 16 12 [] •. Ստեփաննոս
Ներքին >>> >>> >> 25 20 30 Ս . Սարգիս
ձաճուան կամ ձաժվան • 40 30 50 Ս . Երրորդութիւն
Սեւ քար • 18 10 30
Բազմեն
Բազենց կամ Բազմենից 20 18 21 Ս ․ Թէոդորոս
Լուար 10 8 15
Թաղ 12 8 15
կեղէս կամ Գիւղիս 25 3 13 [] . Սարգիս
Տանձիս · 8 1 10
Մատ 20 14 10 Ս . Սահակ
Դաշտ 25 6 8
Ձմէն կամ Մատծէն
Մատծմէն 30 16 20 Ս . Աստուածածին
Տուաղուս • 10 2 25
կռան 18 5 5 Ս . Առաքեալ
խաւուս կամ խածուս 22 7 10 Աւերակ
Ներքին Հուրուք կամ Հիւրուկ 14 3 20
խութ 26 10 15 Ս ․ Աստուածածին
22280

Նըզարի ազէն
226

99995

Բաստ 120 25 60 Ս․ Աստուածածին

Բերթակ կամ Բերդակ 12 10 Ս . Սիմէոն
Սօրի կամ Սօրիկ 50 25 Ս․ Աստուածածին
եւ Ս . Քրիստափոր
Մամրտանք
13000 OOOHQB

կօնէս կամ՝ կոնիս 15 Ս . Յակոբ

Գուզէնց 12 Ս . Սարգիս
Մօտ . 20 Ս . Գէորգ
Մէշայ 40 Ս . Մինաս
Շէն աղբիւր կամ Շնաղբիւր 40 Ս . Սահակ
Հարաթ 10 0 Ս . Պօղոս Պետրոս
Հարսմօղ 18 0 Ս ․ Աստուածածին
Հաւախօս . 12 Աւերակ
կարնաց 25 1 Ս ․ Կիրակոս
Պարկանց 30 2 Ս . Գէորգ
Ապարանց . 60 3 Ս ․ Աստուածածին
Ս էխ . 60 Ս ․ Աստուածածին
BOOT

04 · 30 3 Ս . Թովմաս
Բվան 18 Ս . Գէորգ
Կթանց 30 Ս . Սարգիս
Հովնտանց . 17 1 Ս . Պօղոս Պետրոս

Էրուն
6140B70000

Ջումայ 16 1 • Աստուածածին
Պուխ 10 Ս . Կիրակոս
Մըզրոյ 20 Ս . Գէորգ , Ս . Վարդան
Ավին 20 Ս . Շմաւոն
Նապային 50 15 Ս . Գէորգ
Սիսէռք 40 Ս . Սիմէոն
Մըրջ 10 Աւերակ
Սիֆօր 15
Սօք • 20 Աւերակ
Պօթկի 16 Ս • Աստուածածին
ԳՈՒՄԱՐ : • 2449 594
 ԽԻԶԱՆ 173 ԽԻԶԱՆ

ղեցիկ տեսարաններով : Նշանաւոր են Պանս Խաղողն ու գինին մեծաւ մասամբ կը

անտառապատ լեռը ՝ որ կ'անջրպետէ արեւմը տարուին մերձակայ գաւառները . գահրին և
տեան խիզան և Տատիկ գաւառները . Պա- մոմն կը ղրկուին արտասահման : — Ամբողջ
շաժուր կամ Բաղաջուր ՝ որ իբր հսկայ կու խիզանի մէջ կան շուրջ 100 գիւղեր , 600
թող կը բարձրանայ Սպայկերտ , կարկառ , տնէ աւելի Հայեր և մնացեալը Բուրդեր և
Մոկս և խիզան գաւառաց մէջ : Մալքէշցի Ասորիներ : Քրդական զանազան գիւղերու
վրանաբնակ Քուրդերը ՝ առաջինին , իսկ Ալ- մէջ կը նստին նշանաւոր քուրդ աղաներ ,
կանցիք ՝ երկրորդին անմահական օդով IIL որոնք կը զբաղին մի միայն աւազակու
ջրով , առա բոյսերով IL դալարներով՝ թիւններով : Շատ տարիներէ ի վեր կող-
մէն տարի ամառն կը սնանին և կը սնու մանցս Հայերը անտանելի նեղութիւններ կը
ցանեն իրենց բազմաթիւ խաշն ու արջառն : կրեն անոնց ձեռքէն : Ժամանակաւ բազմա
խիզանի ամէն գիւղ NL գիւղակ ունի առուակ հայ և գաւառագլուխ խիզան քաղաքի մօտ
ու վտակ , որոնք տակաւ առ տակաւ միա- էր Պեյթաք անուն հայաշատ գիւղը , լի ա-
նալով մեծ գետակ մը կը կազմեն , դէպ ի մենայն բարութեամբ : Գրեթէ 50 տարի ա
հարաւ ընթանալով՝ Տիգրիսի այն օժանդա ռաջ Մոկաց Արվազու գիւղէն Մոլլա Սամ
կին կը խառնուին , որ Մոկաց արեւմտեան բաթուլլահ անունով քուրդ մը կու գայ ի-
և Կարկառի արեւելեան բարձրաբերձ լեռնե . - զանու գաւառի այդ Պէյթաք գիւղը և միամիտ
րու սրտերէն կը ծագին : Գարնան երեք Հայերու կողմէն կը հիւրասիրուի . իր խո
միսներու մէջ այդ գետը յորդելով անան րամանկութեամբ մեծագումար հարստութիւն
ցանելի կը դառնայ . Բնակչաց ուտեստն է - կը դիզէ և իր ընտանեաց ապագան կա
ընդհանրապէս հաճար և խուս , որ շողգամի պահովցնէ իր որդին տխրահռչակ Ճէլա-
շերտերով ու կորեակի կամ ցորենի ալիւ, լէտտին , օրը չըրածները սկսաւ ընել , հա
րով կը պատրաստեն՝ հողէ մեծ պտուկի րըստահարելով խեղճ Հայերը : Սա ՝ Պէյթա-
մէջ ջրախառն եփելով : Հայ բնակիչները մու Մուրատ անուն հայու մը հարստու-
ռողջ , գեղեցիկ , պարթեւ , կտրիճ , ուժեղ և թիւնը , ոչխարները , տաւարը , գոմէշները
շատերը նշանաւոր - զինավարժներ են . կը գրաւելով , անոր տունը րոնի կը քանդէ ,
հագուին քրդական տարազ : Գաւառիս մէջ որպէս զի անոր քարերով իրեն տուն շինէ :
դաշտերու նուազութեան պատճառաւ բուսա կը քանդէ նաև խիզանայ բերդապահ - քա-
բերութիւնն այնչափ գոհացուցիչ չէ : Շատ քաքի Ս . Յարութիւն հոյակապ եկեղեցին և
ընտիր խաղողը , յորմէ կը շինեն անա - քարերը իր տան շինութեան կը դործածէ :
րուեստ և անխարդախ պատուական գինիներ : Ճէլալէտաին՝ Պէյթամքու տէր դառնալով ,
Երկրագործական նախնական ձուն կենդանի քանդել MALWL թէ խիզանի և թէ անոր
•
կը մնայ գաւառիս մէջ . երկու սեռերն հա- շրջակայքի բազմաթիւ հնութիւնները, եկե
ւասար չարքաշութեամբ կ'աշխատին : խա- ղեցիները, մատուռները և կիսակործան տա-
ղողէն զատ գաւառի բերքերն են . դահրի ճարները , միով բանին չարաչար վարուեցաւ
(graine jaune), ծխախոտ , կորեակ , ցու քրիստոնեայ որբութիւններու հետ : Այնու-
րեն , մեղր և մում . այս բերքերէն տարուան ետև ոտք կոխեց նաև կիւզէլ – աէրէի , Տատ-
մէջ միջին հաշուով առաջ կու գան Հետեւեալ կու , կարճկանի և կեցանայ սահմանները :
համեմատութեամբ . Ճէլալէտտինէն զատ խիզանու գաւառի ան
համար չարիք հասուցած են նաև խօրօզցի
խաղող 16OOOO հզրգը . :
80000 >>> Բէշիր , Սալման , Մուրատ , Ամար , Քէմալ ,
Գինի
Գահրի 60000 >> Եուսուֆ , իպէ , Րէշիտ , Տէրվիշ և Սէլիմ
Ծխախոտ . 50000 >>>
անուն գլխաւոր բարբարոսները : Ասոնցմէ
կորեակ 50000 >>
Ցորեն 27000 » վերջն ալ յաջորդաբար մինչև մեր օրերը
Մեղր 800 >> անպակաս եղած են անօրէն բարբարոսներ ,
Մոմ 800
որոնք իրենց արբանեակներով տակն IL վրայ
Գումարն ... 428600 հզրգր .: րրած են ամբողջ խիզանը , որով և բազ .
 ԽԻԼԽԱՆԷ 174 ԽԼԱԹ

մաթիւ հայարնակ գիւղերը դատարկուեր են . րելով կ'անցնի . ամառը իր ջուրը հիւսի

Ժամանակաւ խիզանը ունեցեր է շուրջ 1200 սային բարձր գիւղերու մէջ բաժնուելով դիւղս
տուն , իսկ այժմ անհամեմատ կերպով նուա- չի հասնիր :
զած է հայ տանց թիւն : ԽԼԱԹ - կամ ԱԽԼԱԹ . Գղ • AKHLAT .
Ասկէց գրեթէ 32 տարի առաջ կ . Պոլսի Գաւառակ Բաղէշի կուսակալութեան ներքև .
խիզանի Ոսումնասիրաց Ընկերութիւնը մեծ սահմանքն են Հիւսիսային և արեւելեան
փոյթ տարած է գաւառիս մէջ կրթութիւնը կողմէն Մշոյ գաւառը , արեւելեան կողմէն
տարածելու և ունեցեր է չորս ուսումնարան - վանայ -լիճը և հարաւէն Բաղէշու գաւառը :
ներ , որոնցմէ մայր դպրոցը կը գտնուէր Ունի բաւական թուով գիւղեր , մեծ մասամբ
Սորի գիւղի մէջ . վերջին տարիներու իրար հայր Վ. Փինէի - համեմատ ունի - 23659
յաջորդող աննպաստ ղէպքերու շնորհիւ NL բնակիչ , հետեւեալ բաժանմամբ .
սուցիչները ցրուեցան և ուսումնարանները
փակուելով , գաւառիս բնակիչք մնացին նոյն Մահմէտականք . · 16600
ամենաթշուառ վիճակի մէջ : — Խիզանու Հայք 6609
վանքերն են ՝ w . Գամաղիելի վանք , Էկու Յոյնք · 200
Եզիտիք 250
գիւղի արեւմտեան կողմը . ունի գմբէթաւոր ,
գեղեցիկ և հոյակապ եկեղեցի մը և քանի Գումարն ... 23659
մը խուցեր . բ . Եօթն խորանաց վանք , փա-
լաձոր գիւղի հարաւային կողմը . գ . Շինի- Հայաբնակ գիւղերու վիճակագրութիւնն
ձորու Ս . Խաչ վանք . դ . Ս . Հրեշտակապե- - առանձին տախտակի վրայ կը տեսնուի , որ
տաց վանք . ե . խնձորուտայ Ս . Գեորգ , նոյն սակայն իրր երեսուն տարի առաջ պատրաս.
դիւղի արեւելեան կողմը , բարձր դիրքով . տուած է և այժմ թիւերու մեծ փոփոխու-
·
զ . Ծկարաց Երաշխար Ս ․ Աստուածածին. թիւնք եղած են : Երկիրն առ հասարակ տա
է . Դերշկո Ս ․ Աստուածածնաց վանք , Սեղ - փարակ է , օդն և ջուրը բաւական դոկա-
զիւղի արեւելեան կողմը . ը . Ապարանից Ս . ցուցիչ . հողն աւազուտ է բայց արգաւանդ
խաչ , և այլն : Այս վանքերէն շատերը կոր- և յառաջ կը բերէ ընտիր ցորեն , կորեակ
ծանած վիճակի մէջ են և մէկ բանին միայն . և բրինձ : Գաւառակիս բերքերն են նաև գազի
վանահայր ունին : խիզան դաւառը ներ- խէժ , մեղը և մոմ : Այս բերքերէն տարին
կայիս գլխաւոր քաղաք կամ դիւղաքաղաք - միջին հաշուով յառաջ կու գան .
չունենալով , արհեստներ գրեթէ չեն գտնուիր .
միայն մէկ քանի տեղ ոստայնանկութիւն և Ցորեն . • 82000
կորեակ 90000 17200 քիլէ .
դարբնութիւն կ'երեւին : Հին Խիզան քաղա-
Բրինձ 34000
քին աեղ , կայ այժմ խիզան գիւղ մր , ուր
Գազի խէժ 25000 62OOO հզրգը .:
կը նստի գաւառապետը . կառուցուած է հա- Մեղր . 2000
մանուն վտակի մը եզերքը , 35 հզր. Բա- Դեղին մեղրամոմ . 1000
ղէշէն հեռու հարաւ – արեւելեան կողմը . շըր–
ջապատեալ է -լու մշակուած բլուրներով : Բուսոց նուազութեան պատճառաւ ժողո
Արտօսր Հայաստանի , 167–202 ։ Մ- վուրդը ստիպուած է հողերու պատուական
սի , 3220 : Մշակ , ԺԸ 47 : Սրբավայրեր , մասը պահելու խոտ ցանելու , ինչպէս՝ ա-
137–143 : վ : Քինէ , Բ . 566–568 : Եւ ռուոյտ և կորնկան , որոնց հետ միացընելով
այլն : նտեւ մարգագետիններու խոտերը , հազիւ
ԽԻԼԽԱՆԷ . Լեռ Այրարատայ վարաժ- կրնան իրենց կենդանիները աշունէն գարուն
նունիք գաւառի հիւսիսային կողմը : կերակրել : լաթու բնակչաց առուտուրն Բա-
ԽԻՐԻԿԱՆ . Դիւղ Այրարատայ - Բազ- ղիշոյ և վանայ հետ է : Գաւառակս ցամա-
րեւանդ գաւառի Բլուր գիւղէն կէս ժամ քաւ վանէն հեռու է 5 օր շրջան ընելով
Հեռու : -Ունի 25 տուն Մամտանցի քուրդ : ծովեզերքէն , իսկ նաւով 7 :: ժամ : Գաւա-
խաչլուայ գետակը գիւղիս արեւմուտքն քե. ռակիս մէջ կայ տեսակ մը մոխրագոյն փուխ
 ԽԼԱԹ 175 ԽԼԱԹ

քար , որ յարմար է ամէն տեսակ շինուա այն Հին քաղաքներէն մին է , որոնք թատր
ծոց . կը գտնուի նաև մութ կարմիր քար եղած են բազմաթիւ պատերազմերու և յար.
նոյնպէս փուխ , որոնցմով կառուցուած են ձակմանց : Իր գեղեցիկ ծովեզերեայ դիրքն ,
շրջակայ գաւառաց վանքերը և եկեղեցինե- - պտղաւէտ պարտէզները և այլ նախանձելի
րը : Պտուղներէն նշանաւոր են կեռասը , ծի . պարագաներն , բռնաւորներու ուշը - առ ինքն
րանը , տանձը BL խնձորը՝ իրենց զանա գրաւած են : Մեր պատմութեան մէջ կոչուած
զան տեսակներով : Գաւառակիս արեւմտեան է նաև Քաղաք Բզնունեաց , Տուրուբերանի
նոյնանուն գաւառի մէջ լինելուն պատճա
... Կիրակոս պատմիչ Զաքարէ և իւանէ
ՎԻՃԱԿԱԳԻՐ ԽԼԱԹՈՒ
իշխաններուն Համար կըսէ , թէ « կամեցան
.
Հ Ա Յ Ա Բ Ն Ա Կ Գ Ի Ւ Ղ,ՈՐ Է Ի Ց առնուլ և զհոյակապ Քաղաքն Բզնունեաց՝
որ կոչի խաթ » : Տայոց Դաւիթ կուրապա
ղատը , 977 թուին, պաշարեց քաղաքս: Շահ-
ԱՆ Ո Ւ Ա Ն Ք Գ Ի Ւ Ղ , Ի Ց Տուն | Հոգի
արէն խլաթու տիրեց 1182 թուին: Անոր
1. Ագրակ 6 51 մահէն վերջ, գերիները քաղաքին տիրեցին :
2. Աղաղ 18 139 1185 ին Սալահատտին սկսաւ զանոնք վա
3. Էլմալը 16 132
նել , բայց չյաջողեցաւ . իսկ իւր եղրօրոր.
4. Թեղուտ 215 1728
5. Թուխ 25 208 դին , 1207 ին կատարելապէս զանոնք նուա-
6. Տափավանք 90 873 ճեց : 1210 ին Ճէլալէտտին խարէզմ շահը
7. խուլիկ 20 183 քաղաքս առաւ Սալահատտինի Մէլիք իւլ
8. խարապաշէհիր 28 209
9. Ծաղկէ 25 227 Էշրէֆ անուն միւս եղբօրորդին , բայց
10․ Ծղակ • 60 496 վերջինս սելճուգեան Ալայէտտին սուլտանի
11․ կուշտեան . 26 249
օդնութեամբ , դարձեալ լաթու տիրեց : Յե
12․ կծուակ • 60 514
13․ կամուրջ , կարմունճ 57 688 տոյ Մողոլները քաղաքո աւերեցին : Հարիւր
14. Հերսոնք , Յեսրոնք 28 262 տարիներէ աւելի Սելճուգեանց ձեռքը մնաց
15. Ճիզերօք , ձիզրէն 10 115
խլաթ և յետոյ անցաւ () սմանեանց : Դահ-
16. ձեմալտին , ձամալտին 15 153
17. Մեծք 20 185 մազ շահը , 1548 ին տիրելով քաղաքիս ,
18. Մատնավանք 12 103 բերդը հիմնայատակ կործանեց , որով և յե-
19. Շամիրամ . 22 178
տոյ Սուլտան Սիւլէյման նոր բերդ շինեց
20. Ուրթափ . 40 271
21. Ջրհոր 36 283 ծովեզերքը : Բաց ի պատերազմներէ , բնական
22. Սպրաձոր , Սփռաձոր 29 176 աղետից ևս ենթակայ եղած է խլաթ .
23. Սղորդ 15 138
1446 ին սաստիկ երկրաշարժ մ ունեցաւ , ո-
24. Ձորկոնք • 12 95
25. փրխուս • 115 1000 րով կործանեցան բազմաթիւ շէնքեր :
խլաթ կառուցուած է վանայ ծովակի
ԳՈՒՄԱՐ . 1000 8656 րեւմտեան հիւսիսային եզերքը , լեռնադաշ-
տակի մը վրայ . իր այդ բարձր դրից շնոր-
հիւ ծովէն ծածկուելու վտանգէն զերծ է .
հիւսիսային կողմը , հարաւէ հիւսիս երկնցած իրեք կողմէն դաշտը աւարտելէ վերջ ունի
է Նազակայ ծով կոչուած խաղաղիկ լճակն , ցած լեռներ: Քաղաքս կը գտնուի - Բաղէշի
որուն ջուրը քաղցր է և ձուկն համեղ , մէջն հիւսիսային արեւելեան կողմը 40 հազա
ալ կայ փոքրիկ կղզեակ մը : խլաթայ վան- րամետր հեռու : Նախկին պայծառութեան
քերն են . Թեղուտայ Ս . Յովհաննես և Մատ– նկարագիրը չենք կարող ընել , վասն զի մեր
նավանքի Ս ․ Աստուածածին: պատմիչներէն այդ մասին բան մը մեզ հա
ԽԼԱԹ կամ ԱԽԼԱԹ անուամբ ծանոթ է սած չէ և աւերակներէն ալ կարելի չէ դա-
վերոյիշեալ գաւառակի գլխաւոր վայրը , որ ի տել, որովհետեւ կործանումը և աւերածը
Հնումն նշանաւոր և բազմամարդ քաղաք էր խիստ մեծ եղած է : Այժմ խլաթ զանազան
և այժմ դարձած է գիւղաքաղաք : Ախլաթ թաղերու անուամբ կը յիշուի , ինչպէս Գըրգա
 ԽԼԱԹ 176 ԽԼԱԹ

շար , իսլեյման խարապա -շենի , Իքի– մահարձաններէն զատ կայ նաև ընդարձակ
գուպպէ , ին . : Բուն քաղաքին տեղն է , խա- - գերեզմանատուն մը Տաճկաց , ամէնքն ալ
րապա – շէհիր ըսուածը , որուն դիրքը ձորա - տաճկերէն արձանագրութեամբ կանգուն քա–
մէջ է և մէջէն կ'անցնի քաղցրահամ ջուր րերով : Հայ բնակչաց աւանդութեան համե
մը : Ձորին մէջ կողմնակի կայ ապառաժ մատ , դոքա այն Տաճիկներու գերեզմաններն
բլուր մը տափարակ , ուր ցարդ կը տես են որոնք յաղթուեցան Սասունցի քաջ
նուին նախնի բերդին խիստ սակաւ նա- Դաւիթէն : խլաթ այժմ հինգ թաղերու բաժ
ցորդները : Կան նաև զանազան ձեւերով մե- նուած է և ունի 200 տուն բնակիչ , ո .
ծամեծ քարանձաւներ : Յայտնի չէ , թէ ինչ րոնցմէ 15–20 տուն Հայոց են , որք կը
նպատակաւ շինուած են այդ քարանձաւնե բնակին խարապ –շեհիր թաղի մէջ և ունին
րը , զորս այժմ ` բնակիչք կը գործածեն իր Ս ․ Աստուածածին անուն եկեղեցի մը :

MB

62 . Խլաթու տեսարանը

րև մա ր ագ : Հին շէնքերու մնացորդ կը հա խլաթայ այժմեան բերդը , շինուած է

մարուին բաղնիքի մը աւերակները , որ ցարդ քաղաքէն հեռու , ծովեզերքը , դեռ կանգուն
կ'երեւին : Քրիստոնէական նշան մը կամ Հին են աշտարակներով և բուրգերով պարիսպ
եկեղեցւոյ մնացորդ և աւերակ ամենեւին չի ները . ծովափի պարիսպը ալիքներէն քայ-
տեսնուիր . վասն զի այլազգեաց տիրապե- - քայեր է : Երբեմն բերդիս մէջ կային շատ
տութեան ժամանակ րոլորովին եղածները բնակիչներ , ինչպէս յայտնի է բազմաթիւ
անհետացան և անոնց տեղը մահմէտական տներէն . իսկ այժմ հազիւ քանի մը տուն
ներու մզկիթները և շիրիմները շինուեցան : - բնակիչ կայ ,, միւսները բոլոր կործանած են .
Այդ շիրիմներն կը վերաբերին մահմէտա- - կայ նաև փառաւոր մզկիթ մը՝ հանդերձ մի-
կան մեծամեծներու և քաջերու . ոմանք րո- նարէով : — Ստորգը . հին Հայաստ ․ 121
լորշի են , այլք բազմանկիւնի և սրածայր –122 : Տեղ . Հտ . 270–271 : Մասիս ,
գմբէթով , որոնց իրրև գաղափար մը կրնայ 3220 : Լինչ , Բ . 280–297 . - Քինէ , Բ.
տալ մեր թիւ 63 պատկերը : Գմբեթաւոր 564–566 : Արձագանք , Ա .. 375 :
 ԽԼԱԹԱՂ, 177 ԽԾԿՈՆՔ

ԽԼԱԹԱՂ • — Հայաբնակ գիւղ Սիւնեաց են և իրարու մօտ կանգնած են երեք տար-

Բաղք -գաւառի արեւմտեան մասին մէջ , բեր ժայռեղէն թերակղզիներու հարթ մա-
մօտէն կ'անցնի համանուն գետակ մը : Բը- կերեւոյթներու վրայ : Ժայռերու ստորո
նակիչք 35 տուն են և երկրագործութեամբ տէն քերելով կ’անցնի Խծկօնից կամ Տե-
կը զբաղին : կոռի առուակը . գրաւիչ է այս տեղ բնու
ԽԼԱՁՈՐԻ ՎԱՆՔ . Տես ԳՐԻԳՈՐ ( Ս .) : թիւնն և շատ գեղեցիկ : վանքերուս շի-
ԽԼԵՆՑ • — Փոքր գիւղ Աղձնեաց ի- նութիւնն , ընդհանրապէս ԺԳ դարերու
զան գաւառի - Սպարկերտ վիճակի մէջ . մէջ եղած կը համարուի , հիմնուելով այդ
1858 ին ունէր 2 տուն . այժմեան վիճակն ժամանակներու թուականներով ծանօթ
անծանօթ է : արձանագրութեանց վրայ :
ԽԼՊԱՇԻ ՎԱՆՔ • — Յիշատակար
անի Առաջին վանքը՝ որ ժողովրդեան աւան

63 . Խծկօնից վանքերը :

մը մէջ կը յիշուի այս անուամբ - վանք մը դութեամբ Ս . Կարապետ կը կոչուի , իր

ի կեղի : ճարտարապետական ոճով բաւական տար .
ԽԸԼԻ ԳԱՐԱԳԻԼԻՍԷ. Տես ԳԱՐԱԳԻԼԻՍԷ բեր է միւսներէն . թէև հիմնարկութեան
Խ ԸԼԻ : թուականը յայտնի չէ , բայց կրնանք հա
ԽԾԿՈՆՔ , ԽՑԿՈՒՆՔ կամ ՀԻՆԳ ՍՈՒՐԲՔ . մարիլ ամենէն հնագոյնը և թերեւս ժա
Թուրք . ՊԷՇ— ՔԻԼԻՍԷ . — Այրարատայ մանակակից Տեկոռի Ս . Երրորդութեան և
Շիրակ գաւառի - արեւմտեան մասին մէջ Մրէնու կաթուղիկէի: Արտաքին ձեւը բազ-
կը գտնուին հրաշակերտ վանքերս . կար մանկիւնի բոլորշի է և ներքուստ խաչա-
սէն հեռու են 35–40 վերստ , դէպի ա ձեւ 9 մետր երկայնութեամբ և նոյնչափ
րեւելեան հարաւ և Տեկոռի արեւմտեան լայնութեամբ : Գմբէթը խոռոչաւոր է Ս .
կողմը կէս ժամ հեռաւորութեամբ : - Այս Սարգսի նման , սակայն գեղարուեստէ
հնադարեան հրաշալիքները թուով հինգ : զուրկ . գալարուն սիւներու վերին խոյակ
Բնաշխ ․ Բառարան Ա ․ 23
 ԿՕՆՔ 178 ԾՕՆՔ

ները միայն զարդարուած են ՝ տեղ մը ա- կողմէն կիսաւեր պատ մը կը միացընէ այս

ռիւծի և ուրիշ տեղեր ծաղկաձեւ քան եկեղեցիները : Բագրատունի պայազատնե .
դակներով . կաթուղիկէի ներքին բոլորշի րու վերջին կայծն շիջուցանելու պատճառ
մասը , բաժնուած է ութ անկիւններու , ո եղող մատնիչ Վեստ Սարգիսը , անարգ
րոնց կամարներու տակ կան նեղկակ պա մահով մեռնելէն առաջ , Սամուէլ Անեցիի
տուհաններ : Եկեղեցւոյ երեք կողմերու որ- վկայութեան համաձայն , կանգներ է այս
մերն ևո տեղ տեղ ունին եղծուած հա ] ·. Սարգսի գեղեցկայարմար տաճարը .
մառօտ յիշատակարաններ , որոնց միոյն « Մեծապատիւ Վեստն Սարգիս ՝ զկնի բա
յայտնի թուականն է ՆԾԵ (= 1006) , զում շինուածոց , բերդից և եկեղեցեաց ,
Անանիա Արշարունեաց և Շիրակայ եպիս- - զհրաշալի զվանս զխծկաւնս շինեաց , պայ-
ծառ պսակաւ զարդարեալ զքաւարանն , որ
է Ս . Սարգիս » : Եկեղեցիս արտաքուստ
բոլորշի է և ներքուստ խաչաձեւ բոլորակ
թեւերով , 12 /: մ. երկայն և 11 լայն .
ունի չորս հատ պատարագի խորաններ և
նոյնքան գաղտնի պահարաններ՝ վերին
յարկը , և սեղան մը՝ որ այժմ զարդա-
NL
րուած է բաւական ընտիր խաչկալով
անօթներով : Եկեղեցւոյն ճարտարապետա-
կան ոճն շատ սիրուն է . արտաքուստ թէև
բոլորշի կ՚երեւի ձեւով , սակայն քսան ան .
կիւններու բաժնուած է և զարդարուած է
բարակ սիւնակներով և բազմածալ կա
մարակներով . սիւնակներու թէ վերի և
թէ վարի մասերու խոյակները կը ներկա-
յացընեն նուրբ քանդակներ : Հրաշալի է
նաև անկիւնաւոր կաթուղիկէն , նոյնպէս
սիւնազարդ և եռանկիւնաձեւ խոռոչներով .
1878 ին նորոգուած է նաև այս կաթողի .
կէն և ծայրը կանգնած են փրկչական
քառաթեւ խաչը : Արտաքին որմերու վրայ
կան բաւական թուով արձանագրութիւն .
ներ , որոնցմէ հնագոյնն ունի ՆՁԲ ( =
64 Խծկօնից Ս . Սարգիս եկեղեցին :
1033 ) թուականը , և միայն այդ արձա
նագրութեան մէջ կը յիշուի մատնիչ Սար-
կոպոսի և Գագիկ թագաւորի ժամանակ : գիսը , որ Հոռոմոց թագաւորներէն սիրուած
կ ' ենթադրուի , որ եկեղեցիս - աւարտած և Անթիպատ Պատրիկ Վեստ և Դոկ ա-
կամ վերանորոգած է կատրանիդէ բարե- րեւելից - պատուանուններն ստացած էր :
պաշտ թագուհին : Երեք դռներէն միոյն ՝ Արձանագրութեանս մօտ կայ երկրորդ մը ՝
արեւմտեան դրան ճակատը քանդակուած երկրորդ կամարի ներքեւ ՈՀ (= 1221 )
և անաղարտ մնացած է Սաղմոսի հետե- - թուականաւ , որ կը յիշէ խաչոտ Շեր
ւեալ խօոքը . Այս դուռն Տեառն է և ար- խեանցի նուէրները •. Սարգսի. - ասոր
դարք մտանեն ընդ u :
ներքև ՈԲ (= 1153 ) թուականաւ - արձա-
Ս . Սարգսի եկեղեցին կառուցուած է նագրութիւն մը , կը պատմէ Պօղոս անուն
J. կարապետի հանդէպ , դեղնագոյն հրա- անձի մը ձեռքով վերստին նորոգութիւնը
բըղխային փափուկ քարէ , նուրբ և ըն և կը պատուիրէ վախճանող միաբաններու
տիր քանդակներով .• արեւելեան ձորակի համար անխափան ժամ և պատարագ ը-
 ԽԾԿՕՆՔ
նել : Ասոր կից միւս կամարի տակ է Ոկ
=
1211 ) թուականաւ Մեծին Զաքա
րիայի Հայոց և վրաց սպասալարի յի-
շատակարանն , որ կը պատմէ , թէ պա-
տերազմով ազատեր է սուրբ ուխտը և նուի - ծածկէր խաչքարիս և եկեղեցւոյ մի ար
րեր է այգիներ և գիւղ . իսկ Հայր Յով-
հաննէս և միւս միաբաններն ալ իրեն հա
մար պատարագ հաստատեր են : ՈՀԹ (=
1230) թուականաւ արձանագրութեան մը
համեմատ , Քափիկ որդի Ճուճայի , նուի-
« ՏԱՄԻՆԱՅԻՆ
ՈԿԱՄՈՒԹԵԱՆ
ՀԱՈՑԵՍ ՅԱՌԱՐԷԱՄՐԱԿ
ԱՍԱԼԱՐՀԱՑԱԲՐԱՑԻՈՐԴԱՆ
QUILOUTIS OUTERMOUBUR
ԱԱԱՄԱՀԱՅԱ ԳԱԼԱՐՈՒՆԱ
ԳԱԶԱՆԱՈՂԱՇԱՂՎԵՐԱՆ
ՍՈՒՅՆ ԿՈ
Ւ
THUSUNICIILGAI
ՈՐON
ԴՈՅԻՈՅԻ
ԱՌԵՂԲԱՐԻՈՈՅԹ ԿԱԼՈՅՅՈՍՏԱՆՆ
ՀԱՌԱՐԱՆՍՏԱ
ՆՈՐԴՈՒՈՐԴԱ
ԱԶԴՄԱՆՑՆ ԿԱՄ Ա
ՏԱԿԱ
CHOSHOUL
ԱԱՆԷ ԱՒՉԱՐ
ԱՅՍԱՐՒՈՔԱՀԱՆԱ ԶՈ ԱՆԾԱԽՈՒ
ԶԱՉԱՀԱՆՈՒԱՏ ԱՆԾԱՆԱՑ ՅԵ
ԷՄՈՐԴՈՒՆԸՆՄՈ ՄՐ ԷՈՂՈՐՄՈՒ ՈՒ ԱՐ
65. Ս . Սարգսի եկեղեցւոյ Զաքարիա սպան
սալարի արձանագրութիւնը :
րեր է Բագրանու Ջաղին կոչուած այգին :
Հարաւային կողմը դրան ճակատը կամա- - տարագի սեղան մը առանց պահարանի և
րի ներքեւ կը կարդացուի Անեցի Սամուէլ խորաններու : Ասոր հարաւային կողմէն
երեցի թոռան , Աբրահամ երեցի արձա-
նագրութիւնը ՈՁԲ (= 1233) թուակա
նաւ , որ նուիրեր է վանքին տուներ և
կրպակներ : Ասոր կից ՝ կամարի ներքև
քանդակուած է ՈՁԹ ( = 1240 ) թուա-
կանով Բռնաւորի և իւր Տղա տիկնոջ յիս
շատակարանը , որոնք նուիրեր են Մրենու
Աղտոտ և Աստման մեծ այգիները : Ս .
Սարգիս արեւելեան կողմէն արձանագրու - մերու վրայ արձանագրութիւնք չեն տես
179 ԽԾԿՕՆՔ
թիւն չունի : Եկեղեցւոյս մօտ հիւսիսային
կողմը կայ մեծ և գեղեցկաքանդակ խաչ-
քար մը . 1884 թուին Պ . Կարապետ Յով-
հանջանեանցը քանդեց այն որմը , որ կը
ձանագրութիւնը , և յայտնուեցաւ Ս . Սարգի
սի ՈԿԳ ( = 1214) թուականաւ - արձա-
նագրութիւնը , զոր գրել տուած է ո
Դաւիթ , որդի Գրիգորի , և նուիրեր է խըծ .
կօնից -իր սեպհական գիւղը . իսկ խաչար-
ձանի ճակատին գրուած է վանաց վերա
նորոգութեան յիշատակարան մը , ՈԿԵ
( = 1216 ) թուականաւ - Զաքարիայի որ
դի Շահնշահի ձեռքով : Նոյն խաչարձանի
արեւմտեան ճակատին ՝ բարձրը վեց տող
=
յիշատակարան մը կայ ՆՁ ( = 1031 )
թուականաւ :
Երրորդ եկեղեցին Ս . Աստուածածին ,
կից է Ս ․ կարապետի՝ հարաւային կող
մը , փոքր է Ս . Սարգսէ և թ . կարապե-
տէ , շինուած տարբեր ոճով և պարզ . ար-
տաքուստ քառակուսի և ներքուստ խա
չաձեւ , կարճ թեւերով : Շինութիւնը նոր
կը թուի քան թ . կարապետը և միւս վան
քերը : Առջեւը ունէր կամարակապ գաւիթ ,
որը կիսակործան վիճակի մէջ էր , ան
ցեալ դարու կիսուն , և այժմ իսպառ գու
յութիւն չունի : Եկեղեցւոյս արեւելեան
որմին վրայ խ բարձրը՝ մեծին - Զաքարիայի
հաւատարիմ պաշտօնեայն Տիգրան , ար--
ձանագրած է ՈԿԲ (= 1213 ) թուին :
Այդ ժամանակ խծկօնից վանքը խեղճ վի-
ճակի մէջ գտնուելով և ինչքերէ զրկուած ,
Տիգրան՝ կը նորոգէ վանքս և կը նուիրէ
ձիթահանք մը Անւոյ մէջ և այգի մը ի
Մարմետ : Ս. Աստուածածին ունի պա-
կը սկսի լեզուաձեւ ժայռերու ափունքը ,
ուր – կառուցուած են միաբաններու հին և
նոր բնակարանները :
Չորրորդ եկեղեցին Ս . Ստեփանոս ՝ վե
րոյիշեալ վանքերու արեւելեան կողմն է
կէս քարընկէց հեռու . ձեւով և մեծու
թեամբ նման է Ս . Աստուածածնի , շի-
նուած կարմիր հրաբղխային քարէ : Որ .
 ԽԾԿՕՆՔ 180 ԽԾԿՕՆՔ

նուիր , սակայն շրջապատուած է մեծ մա . ներ և խաչարձաններ՝ մի քանի յիշատա-

սամբ , 1208–1209 թուականներուն կեչ- կարաններով :
րոր քաղաքի մէջ անօրէններու դէմ մղած Ս . Կարապետի և Ս . Սարգսի մէջ տեղ ,
ազգային պատերազմի նահատակներու ան կեչրոր քաղաքի նահատակուածներու ա-
շուք տապանաքարերով : ճիւններու հանդէպ , բնական ժայռի մէջ
·
Հինգերորդ եկեղեցին Ս . Լոորիչ , կը գտնուի հացահատիկի մեծ հոր մը , ուր
քարընկէց մը հեռու է Ս . Ստեփանոսէն , 1879 - թուին յայտնուեր են մարդկանց
անոր արեւելակողմը . ձեւով և մեծու գանկեր և ոսկորներ . կը կարծուի , թէ ա-
թեամբ , համանման է երրորդ և չորրորդ սոնք ըլլան խծկօնից միաբաններու նշխար-
եկեղեցիներուն , միայն սա պարսպապատ ները , որոնք վանքի վերջին աւերման ժա
մանակ թշնամիներէ գլխատուած և այդ
հորը լցուած են եղեր : — Խծկօնը կամ
խցկունք անունը ծագած կը կարծուի միայ-
նակեցաց բնակարաններէն , խուցերէն .
թուրքերէն և տեղացի ռամիկներէն կը կո-
չուի Պէշքիլիսա (Հնգավանք ) : ծկօնից
արձանագրութեանց մէջ կը յիշուին երեք
վանահայրեր . Պօղոս՝ 1153 թուին , Յով-
հաննես ՝ 1211–23 , և Տեր Արս Եպի-
կոպոս՝ 1233–4 . կը յիշուի նաև 1208
—1233 տարիներու մէջ ոմն Պօղոս վար-
դապետ , իբրև նշանաւոր և մեծապատիւ
մէկը : 1240 թուականէն վերջ վանացս
արձանագրութիւնները և պատմութիւնը ,
կը լռեն խծկօնից ուխտի գոյութեան կամ
կենդանութեան մասին և վանահայրեր չեն
յիշուիր . կենդանի աւանդութիւնը կը յիշէ
1–2 դար առաջ ոն Յովհաննես վարդա-
պետ , բեալլահի մականունով , որուն քա-
ջագործութիւնը նկարագրուած է 1894
տարւոյ Արձագանքի - 25 թուի մէջ :
Կարսի վիճակի առաջնորդ ՝ Տիմոթէոս
Եպիսկոպոս Սափրիչեան՝ 1860 թուակա-
66 . Խծկօնից Ս . Աստուածածնի եկեղեցին :
նին, () սմանեան Սուլթանի յատուկ ֆեր-
մանով կու գայ այս տեղ և իւր ձեռքով
է : Ունի հինգ պատուհան և մէկ դուռն . կը ծածկէ Ս . Սարգսի հիւսիսային այն
շինուած է դեղնագոյն և կարմիր սրբա անցքը , որ բացած էին տեղական քրդերը ,
տաշ - քարով : Պարսպին ներսը եկեղեցւոյն իսկական դուռը հողով և քարով ծած
դրան մօտ հիւսիսակողմը , կանգնած է մեծ կուած և աներեւութացած լինելուն պատ
և փառահեղ հազուագիւտ խաչարձան մը , ճառաւ : Ռուսաց և Թուրքաց վերջին պա-
հինգ կարգ աստիճաններով պատուանդա - տերազմէն վերջ 1878 ին սկսաւ վերանո
նի մը վրայ , չորրորդ աստիճանի վրայ րոգիլ խծկոնք , հայկազն զօրապետ Յ .
միջակ տառերով արձանագրութիւն մը Լազարեանի յորդորմամբ և Յարութիւն
կայ , յորում կը յիշուի ո i ն խաչատուր : վարդապետ Մանուկեանի ձեռքով : 1878 ին
Եկեղեցիս ներսէն ունի պատարագի սե. Պ .. կ . Յովհանջանեաց , խծկօնից ուխտը
ղան մը , առանց խորաններու : վանացս գտած է շատ կանոնաւոր պայմաններու
պարսպի զանազան կողմերը կան քանդակ. մէջ . բարեխիղճ վանահօր , միաբաններու
 ՃԿՏՈՐ 181 ԽՆԴՐԱԿԱՏԱՐ

և աչալուրջ հոգաբարձուաց իրաւասու և ԿԱ թղթոց խորագրի մէջ , որոց WILW

թեան ներքև : Նոյն ժամանակ վանքս ու ջինն է . « Առ հայրն Սամուէլ առաջնորդ
նէր 250 օրավար - հող , ռուս բարեխնամ վանիցն նատի » . և երկրորդը ՝ « Առ
կառավարութենէն յատկացուած . բաւա - կրօնաւորսն նատին » : ինչպէս կ 'երեւի
կան թուով կաթնատու և լծկան անա- Գր . Մագիստրոսի երկրորդ թղթոյն վեր .
սուններ՝ մասնաւորապէս Աղեքսանդրա ջաւորութենէն , վանքս ժամանակին նշա-
պոլի հայ հասարակութեան օժանդակու - նաւոր մենաստաններէն մին էր : Մանրա
թեամբ ձեռք բերած : Միաբանութեան և մասն տեղեկութիւնք կը պակսին :
ուխտաւորներու յատուկ նոր շինութիւնը ԽՆԴՐԱԿԱՏԱՐ ԽՆԴԻՐԿԱՏԱՐ Ս .
կամ
ձգուած է երեք վանքերու արեւմտեան կող- ԱՍՏՈՒԱԾԱԾՆԻ ՎԱՆՔ • Բաղէշի չորս
մը և բաղկացած է 7 առանձին սենեակ .
ներէ , ընդարձակ պատշգամբով : Այդ շի-
նութիւնը սկսաւ - 1892 թուին և աւար .
տեցաւ 1893 տարւոյ ամառը խծկօնից
վանքերու վրայ մեծ արդիւնք ունեցած
են , արժանայիշատակ Յարութիւն և Յա-
կովբ վարդապետները , որոնք իրենց ան
դադար աշխատութեամբ , ամբողջ ձորակը
զարդարեր են յարմարաւոր շինութիւննե
րով , պարտէզներով ու ծառաստաններով ,
որոնք խծկօնից ամայի մենաստաններուն
ներշնչեցին կեանք և գոյութիւն :
խծկօնից հանքային ջրերը , որ վանքի
արդեանց գլխաւոր աղբիւր կարելի է հաս
մարել , կը բաժնուի երկու տեսակի , մին՝
որ 1 վերստ վանքէն հեռու է , դէպի ա-
րեւմուտք , քիչ մը տաք է և ծծմբաերկա
թային , մորթի հիւանդութեանց օգտակար .
իսկ միւսը՝ որ հազիւ քարընկէց մը հեղ
ռու է , նոյնպէս դէպի արեւմուտք , երկա-
թային է և սառն : -Այս երկու ջրերու մէջ
տեղ կայ մարսեցուցիչ և օգտակար խմե
լու ջուր մը ։ — Շիրակ , 126—130 : Տե-
67. Խծկօնից Ս . Լուսաւորիչ եկեղեցին :
շադրութիւնք , 208–214 : Ազգագրական Հան
դես , 1895 , Ա . 41–49 : Եւ այլն :
ԽՃԿՏՈՐ . Տես ԱՐՔԱՅԱԿԱՂՆԻ ՎԱՆՔ : վանքերէն գլխաւորը և կարեւորագոյնը .
ԽՄԱՅ â • Տես ԲԱՂՔ : քաղաքէն ՝ ժամու ճանապարհ հեռու , կաս
ԽՄԵԼԱՋՈՒՐ կամ ԽՄԵԼՋՈՒՐ . — Հար ռուցուած է բաւական բարձր դիրքով , ա-
յաբնակ գիւղ Բաղէշի . ունի Ս . Անտոն րեւելեան ձորամիջէն վազող գետի աջա
եկեղեցի մը : Գիւղս թեմ է Խնդրակատար կողմեան ափանց վրայ : վանացս անցեա .
Ս . Աստուածածնի - վանաց վանահայրու լը մեզ կը մնայ անծանօթ : Տեղական ա-
թեան : ռանդութիւնը վանացս անուան համար կ՚ը
ԽՆԱԾԱԽ . Տես ԽԱՆԱԾԱԽ : սէ , թէ Թադէոս - առաքեալը միտքը դրած
ԽՆԱՄՔ • — վարդան այս անուամբ ըլլալով Ս ․ Աստուածածնի անուամբ ա
ևս կը կոչէ Անի քաղաքը : զար եկեղեցի շինել , ամենէն վերջ շիներ
ԽՆԱՏԻ ՎԱՆՔ • — Գուգարաց աշխար- է այս եկեղեցին . և աւարտելէ վերջ, ամ .
հի մէջ : կը յիշէ Գրիգոր Մագիստրոս կ պի միջէն երկնքէն երեւեր է իրեն սուրբ
 ԽՆԴՐԱԿԱՏԱՐ 182 ԽՆՁՈՐԵՍԿ

կոյսը վանացս արեւմտեան կողմէն , և իր տարեկան պաշարը , ունի նաև 20 ի

ամպի միջէն ձայն լսեր է առաքեալը , թէ չափ կրպակներ Բաղէշի մէջ , որոնք թէև
ահա քու խնդիրքդ կատարուեցա , ատկէ մնա գրեթէ 20 տարի առաջ այրեցան , ...
ցեր է , կ'ըսեն , վանացս անունը և այն կայն մասնաւոր ջանիւք Մոկացեան Տ.
.
գիւղն ալ որուն վրայ ամպը հովանի ե Մեսրովպ վարդապետի և հանգանակու .
—
ղեր էր , կը կոչուի Ապ : Նիւթական թեամբ Բաղէշի Հայոց վերաշինեցան : վա-
շէնքը , իր կոկութեամբ տեղական հայ - նացս մէջ 1897 ին հաստատուեցաւ որբա
ճարտարապետութեան տիպար մ է. շիշ նոց մը ՝ շրջակայ գեղջուկ որբերու հաս
նուած է շուրջը գտնուած փուխ քարերով : մար : Վանքիս թեմական գիւղերն են Փար–
Թանգարանին մէջ ունէր եկեղեցական հին խանդ , Ամպ , խմելչուր , Մարգորդ և Հորքեզ :
ԽՆԴՐԱՆՑ • Տես ԾՂՈՒԿ :
ԽՆԴՐԻԿ կամ ԽՆԴՐԿԻԿ . — Գիւղ Չը-
մըշկածագի , ունի 8 տուն Հայ – Հոռոմ:
ԽՆԿԱՁՈՐ • - Այս անուամբ առուակ
մը կ ' անցնի Ակնայ միջէն և միանալով
Ակնայ ջրոյն հետ կը թափի յԵփրատ :
ԽՆԻԿԱՆՑ • Տես ԲԱՂՔ :
Նկի . Տես ԽԱՆԱԳԵԱՀ :
― Գիւղ
ԽՆՁԵՎԵՐԷՆՔ . — Տրապիզոնի .
8 տուն հայ և 12 տուն մահմէտական
կայի Հայը ունին Ս . Յակոբ անուն եկեղ
ղեցի մը :
ԽՆՁԻ — ԹԱՂՔ . Տես ԳԵՂԱՐՔՈՒՆԻ :
ԽՆՁԻՐՍՏԱՆ • Տես ԽՆՁՐԻՍՏԱՆ :
ԽՆՁՈՐԱԿ ― Գիւղ Սիւնեաց Շահա
պօնք գաւառի :
ԽՆՁՈՐ— ԲԵՐԴ . — Կը յիշուի Այրարա-
տայ Բասեն գաւառի մէջ :
ԽՆՁՈՐԳԻՒՂ . — Աւերակ գիւղատեղի
Հաղբատի մօտ :
ԽՆՁՈՐԳԻՆ • — Հայաբնակ գիւղ - Բա-
ղէշի , 5 տուն բնակչօք . ունի Ս . Սարգիս

68 . Խծկօնից խաչարձան : եկեղեցի մը :

ԽՆՁՈՐԳԼՈՒԽ . —
— Այս անուամբ տեղ
մը կը յիշուի Սիւնեաց Ձորք գաւառի մէջ ,
թանկագին սպասներ , զարդեր , ինչպէս կապան քաղաքի մօտ :
նաև կենաց փայտի նշխար կրող Աւագ ԽՆՁՈՐԵՍԿ կամ ԽՆԾՈՐԵՍԿ — Հայաբը .
Ս . Նշանն, բայց ասոնք աւարեցան 1876 - նակ գիւղ Սիւնեաց Հաբանդ գաւառի , Գո-
թուին : վանացս բակի արեւելակողմը կա- - րիսէն 8 հազարամետր հեռու դէպի "

ռուցուած է հոյակապ տաճարը , տեղական - րեւելք : Ամուր դիրք ունի . Բիլբիլաձոր ,

կոփածոյ սրբատաշ - քարերով . գողտրիկ միտաձոր , Չռչռոտ , Ճալայաւլուկ ,
գմբէթը ՝ որ արդիւնք է Բաղէշցի համբա- - Սըռնոցի ձոր և Պրոշուտ ձորերը զինքը
ւաւոր F. Մովսէս քահանայ Սահրատեա կը -կղզիացընեն : Հարկատուաց ին ցու
նի ճարտարապետական հանճարին , կար . ցակի համեմատ այնչափ մեծ չէր , բայց
ծես թէ անարատ կուսի - մը զուարթ ու երթալով շէնցեր է : Ղափանցւոց պատե
խնդագին տիպարն ունի : վանքս իր սեփ րազներու ժամանակ , կը յիշուի գիւղիս
հական արտերէն զատ , որ կ'արտադրեն մեծ բերդը , ուր Դ« » բէկի մահէն վերջ
 ԽՆՁՈՐԵՍԿ 183 ԽՆՁՈՐԵՍԿ

կը բնակէր անոր յաջորդը Մխիթը սպա ու կ'իջնեն : Այժմ կը շինուին նաև երկ-
րապետը , իսկ տեղւոյս բնակիչները զին յարկանի կանոնաւոր տներ : Ձորի մէջ , ա-
քը կը ստիպէին որ երթայ իր սեփհական ռուակի - վրայ կան գեղեցիկ , կամարակապ
ամրոցը բնակի և երբ Մխիթար մտիկ չը- և առջեւը բաց արհեստական այրեր :
րաւ ,« անդ յիւրոցն հարեալ թօփով մե Գիւղիս գրեթէ կեդրոնը կայ փոքրիկ
ռանէր յամի Տեառն 1730 , յետ երկուց գետնափոր եկեղեցի մը , որ այժմ բոլորո
ամաց իշխելոյն » : Հինգ տարի վերջը Ար- վին քանդուած է . ուրիշ գետնափոր եկե
րահամ կաթողիկոսը այս տեղէն անցնե . ղեցի մ ալ կայ գիւղէս դուրս դէպի աս
լով կարեւոր տեղեկութիւններ կու տայ րեւելք , ուր կան նաև տապանաքարեր՝
գրելով . « Է ի մէջ քարաժեռ լերանց մե առանց արձանագրութեանց : Այժմ խնձոր
ծամեծաց , որ ունի անբաւ բարձրութիւն . րեսկ ունի երկու եկեղեցի , որոնցմէ հինը ,
նեղ և անձուկ ճանապարհաւ իջաք ի մէջ որ բաւական գեղեցիկ և կամարակապ է ,
ձորոցն , վասն ահի ()սմանեանց և Ղա կը գտնուի կեդրոնը , իսկ նորը կը գտնուի
րաչօռլու Քրդերոյն . և ի բարձրաբերձ - նորհիւսիսային մասի մէջ : Հին եկեղե-
տեղիս յայսկոյս և յայնկոյս դէմ յանդի : ցին կը կոչուի Ս . Հրիփսիք ,, և դրան
ման միմեանց ՝ - փորեալ - ապառաժ վէմս - կամարակալ քարի արձանագրութեան հա
քարայր , որ են մաղարայք , իւրաքանչիւր մեմատ , շինել տուած է ոն Թութակ որ
ոք վասն իւրեանց տուն բնակութեան շի- դի Գիջու խնձորեսկի հարաւային արե
նեալ բնակէին . և այն էր զարմանք, որ ւելեան կողմը , ժայռէն լեզուակ մը կ'եր .
կաշէ փոկովք ելանէին և իջանէին կա կըննայ , որուն երեք կողմերէն կը հոսէ
նայք ՝ զստնդեայ տղայս կապեալ ի վերայ խնձորեսկի առուակը : Այդ լեզուակի հարթ
ողին իւրեանց , նոյնպէս և զսափորն ջրոյ մասի վրայ կայ փոքրիկ եկեղեցւոյ մը
և հարկաւոր իրաց . այնպէս փոկով ելա- աւերակ և մօտը խուցերու հետքեր : Եկե
նէին ի վեր և մտանէին ի բարձրագոյն ղեցւոյ հիւսիսային կողմը կը գտնուի
որջս վիմաց , և քարշէին զփոկէ առա Մխիթար սպարապետի գերեզմանը ՌՃՀԶ
սանն ի վեր . մարդ ոչ կարէր ելանել .... ( - 1727 ) թուականաւ արձանագրու
Նախ գոյր 3000 տուն ի խնձորեսկ գիւղս թեամբ : Մելիք – Բարխուդարի գերեզմանն
այս , բայց այժմ սակաւացեալք են . զի ալ կից է եկեղեցւոյ հարաւային որմին :
բազումք սպանեալք էին ի Թուրքաց .... 1896 թուին եկեղեցիս քանդելով գաւի-
ի գիւղս այս պատուական շատ խաղի թը անոր սրբատաշ քարերով երկու մեծ
խալիչայ գործէին յառաջ , բայց այժմ սենեակներով ծխական դպրոց մը կառու
նուազեալք են յոյժ , ... : » Հին ամրոցը ցին , որ այժմ եղած է պետական երկդա
այժմ բոլորովին աւերակ է և միայն հետ րեն դպրոց : Գիւղիս մէջ կան նաև ]] .

քերը կը տեսնուին : Գիւղիս միջէն կ'անց– Մինաս և Ս . Նահատակ անունով փոքրիկ

նի 16 աղբիւրներէ ձեւացած առուակ մը : ուխտական մատուռներ :
Բնակարանները , այժմ ևս , մեծ մասամբ Խնձորեսկի բնակիչը 4219 հոգի են ,
արհեստական այրեր կամ տեղական բար- բաժնուած 613 տան . կը պարապին - երկ-
բառով քարատակեր են , և հնագոյնները - րագործութեամբ , - այգեպանութեամբ , ա-
շատ բարձր լինելով և բնակութեան ան . նասնապահութեամբ , և մասամբ օղեա
յարմար՝ կը ծառայեն իբրև խոտնոցներ : նութեամբ : Գիւղացւոց մեծ մասը Բագու
Այժմեան բնակարանները աւելի ցածը կ'երթայ գործի և այդ պատճառաւ ա
փորած են . ոմանք դռներու վերև մի մի ղաքային զեղծումներ սկսած - են մուտ

ծակ ունին իբր լուսամուտ , իսկ շատերը գործել այս տեղ և բարոյապէս գիւղս բա-
միայն դռնով կը հաղորդակցին լոյս աշ- ւական ողբալի վիճակ մ'ունի : խնձորես
խարհի ետ : Բարձրագոյն հին քարայր- կի մէջ կան ոչ սակաւ աշուղներ , որոնց-
ներու մէջ խոտ - դնելու համար մեծ դը- մէ նշանաւոր են աշղ Մարտիրոսը , որուն
ժուարութեամբ թոկեր կապելով կ'ելլեն աշակերտն է Ղարաղշլաղեցի աշղ Հադաքը
 ԽՆՁՈՐԻԿ 184 ՆԻԿ

և իսով օղլին՝ որ գրեր է Հզարի քնարը : ՆՁՐԻ կամ ԽՆՋՐԻ . Հայաբնակ

Նշանաւոր է նաև աշղ Ներսես Սազանդա- - գիւղ Դերջանի . ունի Ս . Թադեոս անուն
րեան Թասսիւնի - մականուանեալը , որ եկեղեցի մը և վարժարան :
1898ին հրատարակեց իր Նոր երգարանը : ԽՆՁՐԻԿ . Գիւղ Այրարատայ - վա-
― Սիտական, 263 : Զանգեզուրի գաառ ,
նանդ գաւառի . այժմ ունի 22 տուն -յոյն :
f. 33-36 : ԽՆՁՐԻՍՏԱՆ , ԽՆՁԻՐՍՏԱՆ կամ ԽՆՁՈՐՍ-
ԽՆՁՈՐԻԿ կամ ԽԸՆՍՈՐԻԿ . Այլազ- -
ՏԱՆ . — Գիւղ Արցախի խաչեն գաւառի ,
գաբնակ գիւղ Թորթումի , որ 1889 տար- հիմնուած է Հիլիսի արեւմտա –հիւսիսային
ւոյ օգոստոս (հին մերձակայ հրաբղխային կողմը : Հողն անջրդի է և նուազ արդիւ
լերան տակ թաղուեցաւ . 250 բնակիչնե- նաբեր . օդն , կլիման և ջուրն պատուական :
րէն 136 հոգի զոհ գացին : Բնակիչք 482 հոգի են , բաժնուած 90
ԽՆՁՈՐԻԿ կամ ԽՆՁՈՐԷՔ • Գիւղ տան : Ունին Ս ․ Աստուածածին քարուկիր
Երզնկայի Մամախաթուն գաւառակի , ու եկեղեցի մը , որուն դրան ճակատաքարի
նի 30 տուն հայ և 20 տուն մահմէտա- արձանագրութիւնն է . « ՌՄԳ . Յիշատակ է
կան հողագործ բնակիչներ : Գիւղս Դեր- Ս . Աստուածածին եկեղեցիս խօնծուստանցի
ջանի և Երզնկայի սահմանաց մէջ Եփ- Մելիք Մեզախանին և ծնողացն Այտինին և
րատայ աջակողմեան եզերքէն 3 փարսախ - Մարիանին և կողակցուն պարուն Նանին և
հեռու կը գտնուի Քեշիշ տալ անուն լեր Հերիքին և որդուն Այավերտին » : Հարա-
րան մէկ հեռաւոր ճիւղին ստորոտը սի- ւային պատի տակ արտաքուստ թաղուած
րուն բլրակի մը վրայ : Սքանչելի է տեսա է Մէլիք Միրզախանն , որուն տապանի
րանն , օդն առողջարար, ջուրն ՝ առատ ու վրայ կայ արձանագրութիւն ՌՄԻԶ (
ջինջ և հողը ՝ յոյժ բարեբեր : Հայք ունին 1777 ) թուականաւ : - Հոս են նաև Մէլիք–
Ս . Գեորգ անուն եկեղեցի մը : Կ . Պոլսի - Այլավերտիի և Մէլիք – Ղահրամանի գե.
Հայոց Միացեալ Ընկերութիւնն 1886 ին րեզմանները : ― Գիւղիս ստորոտը կայ
հոս նախակրթարան մը հաստատեց : Հանգած եղցի կոչուած եկեղեցւոյ մը ա-
ԽՆՁՈՐԻ ՎԱՆՔ• Սեբաստիոյ նա ւերակը , որուն շուրջը է ընդարձակ հին
հանգին , Բունարպաշի ՝ նոր անուամբ Ա- հանգստարան և կան խաչարձաններ և ար-
զիզիէ կոչուած - գաւառակին ենթակայ , ձանագրութիւնք : - Խնձրիստանէն վեր
Էգրէկ գիւղէն երկու ժամ հեռու Սվոյն բլրի մը վրայ կայ Սուլուլ քար կոչուած
անուն հայ գիւղին մէջ էր կ'ըսուի վանքս , մարդաձեւ քար մը , որ ունի իւր գլխուն
որ ի վաղուց անցած է ամայի և աւերակ վրայ կաթսայի ձեւով ուրիշ քար մը : Ա-
վանորէից շարքին մէջ, և որուն մեծամեծ ւանդութիւնը այս քարի մասին հետեւեալ
քարերը այժմ գիւղացիք հանելով իրենց տեղեկութիւնը կու տայ . « Թաթարներու
պիտոյից կը գործածեն : -― Բիւզանդիոն , տիրապետութեան միջոց , հայ կին մը կե
1083 . րակուր կ ' եփէ , հաց կը պատրաստէ , կը
ԽՆՁՈՐՈՎԻՏ . Կը յիշուի կիլիկիոյ դնէ գլխուն վրայ կերակրով լի կաթսան ,
մէջ . կը կարծուիըլլալ հին բերդ մը և որ տանի և կերակրէ - գութանաւորները :
կամ խնձորենիներով լի հովիտ մը : Հազիւ թէ կէս ճամբան կը հասնի , քանի
ԽՆՁՈՐՈՒԿԱՊ • - Այս անուամբ , նեղ մը թաթարներ կ՚իյնան խեղճ կնոջ ետե-
ացք մը կը գտնուի Սիւնեաց Հաբանդ գա ւէն . խեղճ կինը ճարահատեալ կը խնդրէ
ւառի մէջ : Ս. Աստուածածնէն քարանալ , միայն թէ
ԽՆՁՈՐՈՒՏ . ✔ Հին Գիւղ Սիւնեաց չիյնալ պիղծ Թաթարներու ձեռքը : իս-
վայոց ձոր գաւառի մէջ . որ այժմ կը կո- - կոյն կը քարանայ կաթսայով միասին և
չուի Էլմալը և ունի այլազգի բնակիչներ : այնպէս կը մնայ մինչև ցայսօր » :
ԽՆՁՈՐՈՒՏ . Հայաբնակ գիւղ - վե- - Արցախ , 160–1 :
րին կարկառու . ունի 25 տուն : Աղթա Նձիկ . Այս անուամբ դաստակերտ
մարայ թեմ է : մը կը յիշուի Աղուանից իշխանութեան սահ-
 ԽՆՈՒՆ ` 185 ԽՆՈՒՍ

մանները , շինուած վաչագան թագաւորէն: հանրապէս առոյգ , յաղթանդամ և գե

: ԽՆՈՒՆ ։ Գրիգոր Մագիստրոս խնուս ղեցիկ են : Գաւառիս - հայաբնակ գիւղերը
անունն այս ձեւով ևս կը գրէ : 25 են , ինչպէս կը տեսնուի առանձին վի .
-
ԽՆՈՒՇԻՆԱԿ կամ ԽՈՒՆՇԻՆԱԿ• Գիւղ ճակագիր ցուցակի մէջ . կան նաև բաւա
Արցախի Վարանդա գաւառի մէջ . իմ . կան թուով քրդաբնակ գիւղակներ, որոնք
նուած է սարի մը արեւելահայեաց լանջի ընդհանրապէս 2—3—4–5 տուներէ բաղ-
վրայ : Ունի 810 բնակիչ , բաժնուած 96
տան : Եկեղեցին՝ Ս ․ Աստուածածնի , կա ՎԻՃԱԿԱԳԻՐ ԽՆՈՒՍԻ
ռուցուած է երկու կամարներու վրայ , ո
րուն դրան ճակատակալ քարի արձանա- Հ Ա Յ Ա Բ Ն Ա Կ Գ Ի Ւ Ղ, ՈՐ Է Ի 8
գրութիւնն կը յայտնէ , թէ կառուցուած է
1860 թուին Շուշեցի բարեպաշտօն Հայ- Տունք թիւ Տունք
ԱՆՈՒԱՆՔ ԳԻՒՂԻՑ
րապետ բէկ Դօլուխանեանցի ծախիւք : Հայոց Հայոց քրդաց
Բնակիչք կը պարապին երկրագործու-
թեամբ , անասնապահութեամբ , այգեպա- 1. Արօս 48 611 3
2. Աղճամելիք 26 353 3
նութեամբ , և մասամբ ՝ շերամապահու
3. Բերդ 160 1551 127
թեամբ : Գօվանտիք 80 1003
4.
կամ խՆՈՒՆ . ―

218
ԽՆՈՒՍ Գաւառս կը 5. Գարաքէօփրի 57 710
6. էնիքէօյ 30 347
գտնուի կարնոյ կուսակալութեան ներքեւ ,
7. Եանեա 22 308
Բասենի , Ալաշկերտի , Վարդոյի , Մանազ- 8. Էլպիս 52 582

8-311028
կերտի և Վերին ու Ներքին Պուլանըխ- 9. լաջպուտախ 12 177
10. խըրթ կամ Հերթ 22 397 19
ներու մէջ : Գաւառս կարելի է համարել
11. խօզլու 84 1639
երկայն և լայնատարած` լեռնահովիտ մը , 12. արաչօպան 136 1608
արեւելքէ արեւմուտք երկնցած 8–9 ժամ 13. խըրըմ խայա 19 269
14. խալիլ Չավուշ 48 563
երկայնութեամբ և 1–1 /: ժամ լայնու
15. կոբալ 59 646
թեամբ : խնուս - առատ է ջրով , օդն զով 16. Հարիմիկ 112 914
է և աննման , հողն արգասաբեր , որ ար 17. Մաարիֆ 26 375 2
22 338
| HDOBN N
մըտեաց մէջ առատօրէն առաջ կը բերէ 18. Շապատոն
19. Պուրնազ 30 411 1
ցորեն : Գաւառագլուխն է համանուն խնուս 108 1153 9
20. Չէվիրմէ
բերդաքաղաքը : խնուսայ գետը Բիւրակնէն 21. Սարուսլի 10 140 6
Գա- 22. Սայրլու 33 282 3
իջնելով և ոռոգելով շատ գիւղեր՝
23. Տոան 35 415 2
րաչօպան գիւղի առջևէն անցնելով Պուշ Քաղքիկ 45 628
24.
լանըխ , կը խառնուի Եփրատի : ` Երասխի
ծագումն ալ այս գաւառէն է ,` որ բղխե
ԳՈՒՄԱՐ 1276 14820 256
լով Բիւրակն լեռնէն և մեծ վտակ մը
դառնալով , թաթոս գիւղի մօտէն կ'իջնէ
դէպ ի Բիւլլիւ և Մէճիտլու գիւղեր և աս կացած են , իրենց ամենէն բազմամարդ
ճելով կ'երթայ կ'անցնի Բասենը : Գաւա գիւղն հազիւ 20–25 տուն կը պարունա .
ռիս լեռները . նշանաւոր են իրենց առատ կէ : Բերդաքաղաքի և ամբողջ գաւառի
և բարեհամ ջրերով և արօտներով , և աս Հայոց թիւն 2 ) տարի առաջ 20000 ը
նոնց մայր թագուհին է Բիւրակն : Բիւրա . կ'անցէր . Քրդերը 7000 էին : Բաց ի Հա.
ւոր խաշինք , անդեայք և նժոյգներ կ'ա սանցի, Զիլանցի և Ջիբրանցի ցեղերէ ,
րածեն այդ լեռներու վրայ . անթիւ գոյնըզ . կան նաև Չէրքէզներ , և Զազա կամ Տըմբ-
գոյն սիրուն թռչուններու տեսակներ կը լիկ -ըսուած ցեղի Գըզըլպաշներ : Խնուսի
դայլայլեն այդ դրախտանման վայրերու մէջ կայ ] . կարապետ անուամբ վանք մը :
մէջ : Հնագոյն բերդերու և այլ շինութեանց Հայոց հոգեւոր հովուութեան հոգը յանձ
դերբուկներ շատ կան : Բնակիչները ընդ- նուած է կարնոյ առաջնորդութեան. փոխ–
Բնաշխ · Բառարան Ա . 24
 ՆՈՒՍ 186 ԽՈԶԱԲԻՐ

առաջնորդը կը նստի խնուս բերդաքաղա- Նկարագը . ուղեւորութին , Գ. 103—

քի մէջ : Երկրագործութիւնն և առուտուրը 128 : Հայրենիք , 1242 : Մշակ , Ժ. 121 :
շատ ընկած է և շատերը կը հարկադրուին : Եւ այլն:
պանդխտելու : Խնուս ունի քանի մը աղա- ԽՆՈՒՏ . - Այլազգաբնակ գիւղ Այրա-
հանքեր և ջերմուկներ . նաև աստ անդ րատայ -Ուրծ և Արած գաւառի մէջ : կան
կան երկաթի , պղնձի , կրի և այլ հանքեր : հայկական հին եկեղեցւոյ մնացորդներ և
Հետեւեալ ՝ Հարամիկ , Գարաքեօփրի , Չե- մահարձաններ :
վիմե , Ղարաչօպան , Շապատին , Աղաքե ԽՆՋՐԻ . Տես ԽՆԾՐԻ :
լիք և կոպալ գիւղերու մէջ կան ազգային ԽՇԼԱԳՈՄ • - Այս անուամբ գիւղ մը
վարժարաններ . բերդաքաղաքն ալ ունի կը յիշուի Տուրուբերանի Տարօն գաւառի
երկու վարժարան . բովանդակ աշակերտաց մէջ :
թիւն է 367. իսկ միւս գլխաւոր տասը ԽՇԼԱՁԱԳ . Տես ԳԵՂԱՐՔՈՒՆԻ :
գիւղերու վարժարանները ներկայիս փակ ԽՈԲ . Գիւղ Գուգարաց արուար
կը մնան : գաւառի :
ԽՆՈՒՍ . Հին Բերդաքաղաք վերո ԽՈԶԱԲԵՐԴ . — Կը յիշուի Սիւնեաց Ա-
յիշեալ գաւառի , որ այժմ աւելի գիւղա- ղահէճք գաւառի մէջ :
քաղաքի կերպարանք ունի . շինուած է ԽՈԶԱԲԵՐՔ . ― Թ . Արծրունին կը յի
Բիւրակնեան լերանց արեւելեան ստորոտն է այս անուամբ գիւղ մը վասպուրականի
համարուող ընդարձակ լեռնաձորակի մը մէջ :
մէջ : Ձորի մէջ տեղէն կ'անցնի Արածա ԽՈԶԱԲԻՆ կամ ԽՈԶԱՊԻՆ : — Լիճ Գու
նին՝ բաւական առատաջուր , որ բղխելով գարաց Ջաւախք գաւառի ( Ախալքալաք )
Բիւրակնեան լեռներէն արեւմուտքէ յա- հարաւ արեւմտեան սահմանագլուխը , որ
րեւելահարաւ կը ճանապարհորդէ և բեր կը թուի , թէ անունն առած է հին խոր
դաքաղաքս հարաւային և հիւսիսային եր . - զարիր գիւղէն : Մակերեւոյթը 26 քառ .
կու մեծ մասերու կը բաժնէ , որոնք ի վերստ , երկայնութիւնը 10 և լայնութիւ .
րարու հետ միացած են զօրաւոր կամուր . - նը ՝ 2—3 վերստ : Ջուրը դառն և աղային
ջով մը : Ունի իբր 650 տուն և 4–5000 համ ունի և ձուկ չունի և չի ալ կրնար
բնակիչ Հայք 200 տուն են , և ունին - ապրիլ : Ունի չորս փոքրիկ կղզիներ , ո-
յանուն Ս . Աստուածածնի հին եկեղեցի մը : րոնց վրայ ամառը բազմաթիւ վայրի բա
Տուներն ընդհանրապէս -շինուած են քար դեր կը լեցուին : Գիւղացիները հասարակ
րէ, վասն զի ամէն կողմ շինութեան հար լաստերով այս կղզիներուն մօտենալով կը
մար յարմարագոյն քարեր ի են ՝ թխա բռնեն շատ բադեր և կը տանին հազար
գոյն , դիւրատաշ և թեթեւ : կան նաև սա. րաւոր ձուեր : Գարնան շատ վտակներ կը
կաւաթիւ Բողոքական Հայք , որոնք վար թափին լճիս մէջ , բայց լճէս ո և է ա
ժարան ևս ունին և կը մատակարարուի ռուակ դուրս չի գար , սակայն հաւանական
միսիոնարական նպաստներով : Առուտու. կը թուի , որ ի հնումն , արեւմտեան , կող-
րը գրեթէ Հայոց ձեռքն է . վաճառք կը մէն հաղորդակցութիւն ունեցած լինի կուս
ստանան գլխաւորապէս կարնէն , որ տե- րի հետ . խոզաբինի ափունքը կայ ամրոցի
ղէս - 2—3 օրուան ճանապարհ հեռու է , մը աւերակ : - Այժմ լճիս միայն կէսը կը
դէպի արեւմտեան հիւսիս : խնուսի բերդը պատկանի Ախալքալաքի գաւառի , և միւս
այժմ քայքայուած է . տեղ տեղ տակաւին կէսը Արտահանի կը վերաբերի :
շէնքերու մնացորդներ • բերդի
կ ' երեւին ԽՈԶԱԲԻՐ . Գիւղ Գուգարաց Ջա
դուռն վարի կողմը եղած է , ուր կը տես . ւախք գաւառի , զոր յիշէ նաև Ասողիկ
նուի քայքայեալ պարսպի մէկ մասը : Ձու ըսելով . « Խալթիպ Նիզիտն Հայոց ամի
րու թաղը ՝ ուր շինուած են բնակարանաց - րայ՝ եկն և էանց բազմութեամբ ի Վիրս ,
մեծ մասը , շուրջը ունի բնական ուղղա և մեռաւ ի Ջաւախս , ի գիւղն որ կոչի
ձիգ ժայռեր , պարսպի պէս բարձրացած , խոզարիր » : Այժմ ունի 70 տուն վրացի :
 ԽՈԶԱԳՐԱԿ 187 ԽՈԶՆՑԻՔ

ԽՈԶԱԳՐԱԿ . ի հնումն Ակն ունէր յոց ձոր գաւառի, որ 10 բեռ հարկ կու
այս անուամբ հայաբնակ գիւղ մը , որ դաս տար Սիւնեաց եկեղեցւոյն :
րէ մը աւելի է , աւերակ դարձած է . ԽՈԶԲՐԻկ կամ խՕՍՊԵՐԻԿ . —- Հայարը-
ԽՈԶԱԴ կամ ՕԶԱԹ . ― Գլխաւոր քա- - նակ գիւղ Թորթում աւանի - արեւմտեան
զաք համանուն գաւառի . կը գտնուի ար կողմը :
բերդէն երկու օրուան ճանապարհ հեռու ԽՈՋԸՆԳԵՂ կամ ՈԶՆԳԵՂ • Գիւղ
դէպ ի հիւսիս , Տէրսիմի արեւմտեան կող- - Չարսանճագի Մեծկերտ գաւառակի : Ունի
մը , ընդարձակ ձորահովտի մը մէջ : Ժա- - 25 տուն հայ և Ս ․ Յոսիկ անուամբ ե .
մանակաւ փոքրիկ գիւղ մ՚էր , բայց եր . կեղեցի մը : Հոս է Ս . Յուսիկի գերեզմանը
թալով շէնցաւ և այժմ ունի մօտաւորա և գիւղիս մօտ է նոյն սրբոյն կիսաւեր
պէս 1500 տուն բնակիչ հայ , թուրք , վանքը : կայ նաև 7 տուն քուրդ :
քուրդ , և այլն : Հայոց մէկ մասը տեղա ԽՈԶԼՈՒ կամ ԽՈԶ ԱԼԻ . — Հայաբը
ցի և մաս մ՚ալ եկուոր , որոնք կը պա նակ գիւղ խնուսի . ունի 84 տուն հայ և
րապին առուտուրով և արհեստներով , գաղ- 3 տուն քուրդ : Գըզ – Այի անունէն կ'առ
թած են խարբերդ , Արաբկեր , Ակն և նու իր ծագումը , որուն գերեզմանը գիւ .
Չմշկածագ քաղաքներէն ու գիւղերէն : Ու ղին վերեւ հովտի մը մէջ կ'իյնայ , մեծա
նին Ս . Փրկիչ եկեղեցի մը և ազգային մեծ ընկուզենիներով զարդարուած :
վարժարան : կան նաև Բողոքական Հայեր : ԽՈԶԿՐՏԻ Յիշատակարանի մը մէջ
Խոզաթի շուրջը տարածուած են 30–35 կը յիշուի այս անուամբ գիւղ Կիլիկիոյ
քրդական փոքրիկ գիւղեր , որոնց մէջ մէջ , որուն եկեղեցին կը կոչուէր Ս . Հո
խառն կ ' ապրին աննշան թուով տեղացի գի :
Հայեր : Բերքերէն ամենապատուական է ԽՈԶՁՈՐ . – Կիլիկիոյ մէջ այս անուամբ
ընկոյզը , որ իր ազնուութեամբը յայտնի - ձոր մը կը յիշուի , Անդրիասանց - ուխտի
է ամբողջ շրջակայ գաւառներուն . կ ար- մոտ :
տադրէ նաև բուրդ ու գորգեր : ԽՈԶՄՕՐ կամ ԱՍՊԱՀԵՆ . Այս ա.
ԽՈԶԱՁՈՐ . Տես ԿՈՎՍԱԿԱՆ : նուամբ կը կոչուէր Էջմիածնի արեւելա-
—
ԽՈԶԱՂԲԻՒՐ . Գիւղ կարնոյ Սպեր կողմէն հոսող գետակ մը , որ կը խառ
գաւառակի : Ունի 50 տուն , որոց 25ը նուէր Մեծամօրի հետ :
հայ են և ունին . Աստուածածին ա ԽՈԶՆԱՎԱՐ կամ ԽԱԶՆԱՎԱՐ • Գիւղ
նուամբ եկեղեցի NL վարժարան : — Այս Սիւնեաց Աղահէճք գաւառի մէջ, Ծիծեռ .
րարատայ Ստորին Բասեն գաւառի մէջ ևս նավանից մօտ 1490 ին գրուած - աւետա-
այս անուամբ գիւղ մը կայ : րի մը յիշատակարանին մէջ կ'ըսուի , թէ
ԽՈԶԱՆ • Գիւղ Այրարատայ Ստորին էր հաշթաղուց գաւառի մէջ , և եկեղեցին
Բասեն գաւառի : Այժմեան բնակիչք այլ- կը կոչուէր Ս . Ստեփանոս Նախավկայ :
ազգի են : Այժմ գիւղս ունի 70 տուն հայ և 30 տուն
ԽՈԶԱՆ • - ի հնումն գաւառ և գիւ . այլազգի . եկեղեցին կը կոչուի Ս . Մի-
Մ
ղաքաղաք Չորրորդ Հայոց մէջ : Ասողիկ նաս : կը զբաղին երկրագործութեամբ , և
Ս . Արիստակէսի համար կ՚ըսէ , թէ . « Շի խաշնարածութեամբ : Դիրքը ձորամէջ է
նեաց զմեծ եկեղեցին յաշխարհին Ծոփաց և մշակութեան տեղերը քիչ են , սակայն
ի գիւղաքաղաքին խոզան : » իսկ Մատթէոս խնամքով աշխատուած և արդիւնաւորած
կը յիշէ իբրև գաւառ : Թէոփիլոս կայսրը են . պտուղներէն նշանաւոր է կեռասն :
Ասողկայ գրածի համեմատ ( Բ . 6. ) . « ըզ- Այժմեան Հայք գաղթած են այս կողմանց
խոզան և Չորրորդ Հայս անապատ առնէ այլ և այլ գիւղերէ , որոնց մէջ գլխաւոր
ի մարդոյ և յանասնոյ » : ընտանիքներ են Միրզաբեդեան , Յարութի: -
ԽՈԶԱՆԱԳԵՏ : - Կը յիշուի Սիւնեաց նեռն , Մելիք Եգանեան , Բահատըրեան :
մէջ : ԽՈԶՆԳԵՂ • Տես ԽՈԶԸՆԳԵՂ :
ԽՈԶԱՒԱՍ • - Հին գիւղ Սիւնեաց վա ԽՈԶՆՑԻՔ . — Հին գիւղ Երզնկայի , որ
 ԽՈԶՈՒՂԻՒՂ 188 ԽՈԺՈՌՆՈՅ ՁՈՐ

րուն Ս . Աստուածածին և Ս. կարապետ եղբօր կինն Մամա թագուհին : * Թէ ` Հա

եկեղեցիները կը յիշուին ԺԵ դարուն սանայ և թէ Մամայի յիշատակարան խա-
գրուած գրոց յիշատակարաններու մէջ : չարձանները տակաւին կը •մնան և ունին
ԽՈԶՈՒՂԻՒՂ . Տես ԱՐԵՒԻՔ : —
ՈԼԱ (= 1182 ) թուականը : վախ-
ՈԹ . — Հին գիւղ Արցախի Հաթերք - տանգի բարեպաշտ տիկինն Արզու խա-
գաւառի . որ այժմ ամայի է : Ժամանակաւ թուն , ՈԿԳ (= 1214 ) թուին , շինել կու
ունեցած է մօտ 300 տուն բնակիչ , տայ հին վանքի մոտ հրաշալի ճարտաս
րոնք նախ գաղթեր են Երեւանի կողմերը րապետութեամբ , սրբատաշ քարերով տա
և հիմնել Ենիջա գիւղը և յետոյ տեղափո . - ճար մը ՝ գեղեցիկ կաթուղիկէով : Արտա-
խուեր են Շուլավերի կողմերը : քուստ ` հարաւային որմի վրայ գրել տուած
ԽՈԹԱՅ , ԽՈՒԹԱՅ , ԳՈԹԱԼ կամ ԴԱՏԻ է իւր բաւական երկար յիշատակարանը :
ՎԱՆՔ • ― Արցախի Հաթերք գաւառի մէջ - Տաճարիս ներսը սեղանի ետեւ կայ , յա-
կը գտնուի վանքս , Թարթառ գետի ձախ տուկ յիշատակարան մը , որով նոյն բա
րեպաշտ և ազնուաշուք
տուն վանացս նուիրեր
է զանազան տեղեր և
հողեր : կան նաև ուրիշ
նուիրատուաց - յիշատա-
կարաններ : Տաճարի դի-
մաց , բարեպաշտուհի
Արզու խաթունն շինել
տուած է նաև գաւիթ ,

իբր հանգստարան վախ

թանգեան տոհմի , ուր և
ամփոփուած են նոյն
տոհմի իշխանական և
հոգեւորական նշանաւոր

US.NAHASED . ննջեցելոց մարմինները :

69 . Խոթայ վանքի տեսարանը :
կողմը , խաթրայ վանքի ուղղութենէն բա-
ւական վերև : Այսպէս կը կոչուի խութի
մը վրայ խոթ - գիւղի մօտ շինուած լինե .
լուն պատճառաւ : Աւանդութեամբ կ'ըսուի ,,
թէ վանքս հիմնած է Թադէոս առաքելոյն
Դադի աշակերտը : Անյայտ է սկզբնական
շինութեան թուականը , որովհետև նորո
և յերը գիւղի մէջ եկեղեցի չունենալով կը
գուած է այլ և այլ ժամանակաց մէջ և
հնագոյն շէնքերը անյայտացած են : վանքս
ունի խիստ հին շրջապարիսպ : Արձանա
գրութիւններէն կը յայտնուի , թէ ԺԲ դա-
րու երկրորդ կիսուն մէջ վանքիս վանա
հայրն էր վախտանգ թագաւորազնի որդի
Գրիգոր եպիսկոպոսը , որուն մօտ գալով
կրօնաւորեցան իւր եղբայրն Հասան և իւր
— Արցախ , 203–205 :
ԽՈԺՈՌԱԲԵՐԴ . —- Ամ .
րոց Սիւնեաց - Աղահէճք
գաւառի մէջ , որուն ա
նուամբ յետոյ կոչուեցաւ նաև գաւառը :
ԽՈԺՈՌՆԻ կամ ԽՈՇՈՐԻ . — Գիւղ Գու-
գարաց. Ծոբոփոր ( Պոռչալու ) գաւառի ,
խոխմէլ գիւղէն 11 վերստ հեռու , անտա-
ռապատ լեռնակողի մը վրայ , կը պատ
կանի իշխան Լեւան Մելիքովի : Բնակիչք
են 30 տուն հայ և 15 տուն յոյն : Հե
յաճախեն քիչ մը հեռու հին գիւղատեղ-
ւոյ մէջ շինուած փոքրիկ քարաշէն եկե
ղեցին : Այդ եկեղեցւոյ արեւմտեան դրան
- ճակատակալ քարի վրայ կայ ՋԱ (
1452 ) թուականը : Գիւղիս օդն ու ջուրը
են :
լաւ
ԽՈԺՈՌՆՈՅ ՁՈՐ կամ ԽՈՇՈՌՆԱՁՈՐ .
 ԽՈԼԱՎԱՆՔ 189 ՈՑ ·

Այսպէս կը կոչուի վերոյիշեալ գիւղի մեր . . Ով կամ 03 • Գղ • KHOï . Ռ Xo .

ձակայ ձորը : Գլխաւոր քաղաք Ատրպատականի հա
ԽՈԼԱՎԱՆՔ . Տես ԱՐԵՒԻՔ : մանուն ` գաւառի : կը գտնուի Մակուէն 2
Ո . Այս անուամբ կրկին գիւղեր ` օրուան ճանապարհ հեռու դէպի հարաւ և
ունի խարբերդ . որոնց այգիները նշանա- Դավրէժէն երեք օր հեռու դէպի արեւմը
ւոր են . մեծ քանակութեամբ գինի կը շի- տեան հիւսիս : ի հնումն Պարսկահայոց
նեն և կը ղրկեն ի կարին և ուրիշ տե- Հեր գաւառի գլախաւոր քաղաքն էր : Պա-
ղեր : վերի խոխ ՝ ունի 140 տուն այ . րըսպապատ է քաղաքս և ունի չորս մեծ
Ս . Աստուածածին - անուն եկեղեցի մը և դռներ : Բուն քաղաքի մէջ , որ Ղալաց կը
վարժարան : վարի խոխ 15 տուն հայ ուս կոչուի , կը բնակին ընդհանրապէս Պար-
նի և զուրկ է եկեղեցիէ : սիկները և մի քանի հայ վաճառականներ :
ԽՈԽԱՆԱԲԵՐԴ կամ ԽՈՅԱԽԱՆ ԲԵՐԴ . ― Վաճառականութիւնը բաւական լաւ է . ու-
Արցախի խաչեն գաւառի բերդերէն մին , նի լայն և ծառազարդ փողոցներ . յիշես
որ յայլազգեաց կը կոչուի Թարխան լու արժանի է կառավարչական շէնքը ,
Ղալայ : կառուցուած է առանձնացած և ընդարձակ և գեղեցիկ , շինուած Սուճարի
ձուաձեւ բարձր ժայռի մը վրայ , Խաչեն Դէօվլէէն : Քաղաքէն դուրս դէպի արեւմը
գետակի աջ կողմը և Գանձասարի հար տեան հարաւ կը գտնուի Մահլայ նըսուած
րաւակողմը : Բերդիս մակերեւոյթի տարա- թաղը , որ կը համարուի խոյի Արոար-
ծութիւնն հազիւ երեք կալաչափ է : Ամէն ձանները . այն տեղ կան երեք թաղեր ,
կողմ կան քարուկիր հին շէնքերու հետ. յորս այլազգիներու հետ խառն կը բնակին
քեր : Անառիկ է ամրոցս և անմերձենալի , 94 տուն Հայեր : Ունին երկու եկեղեցի և
շրջապատուած վաղեմի անտառներով : Ջրի մէկ ուսումնարան՝ երեք սենեակներէ բաղ-
համար կան վիմափոր որեր : կիրակոս կացած , Ս . Աստուածածին կոչուած եկե J
պատմիչը կ'ըսէ , թէ Ջալալ Դօլայ « իբ . - ղեցւոյ գաւիթը : Թէ՛ այս եկեղեցին և թէ
րև ետես զյարձակումն անօրինաց ( Թա . ուսումնարանը բաւական լաւ կերպով շի-
թարաց ) ամրացոյց զբնակիչս իւրոյ աշ- նուած են : Եկեղեցւոյ արեւելեան կողմը
խարհին ի բերդն , որ կոչի ռիանաբերդ - արուեստական անտառ մը կայ , որուն
. . . : Եւ իբրև եկին պաշարել զնա , տե . փայտը կը ծախուի յօգուտ ուսումնարա
սին զի ոչ էր հնար առնուլ զամուրսն , նին : Երկրորդ եկեղեցին ՝ Ս . Սարգիս , ա-
կոչեն զնա սիրով խաղաղութեան առ" իւ. ւելի ընդարձակ է . տեղացիք կը պատմեն ,
րեանս և նա իմաստնաբար հաճեաց զմիտս թէ Ս . Գրիգոր Լուսաւորչէն 7–8 տարի
նոցա » : Արցախ , 98–99 : վերջը շինուած է , սրբատաշ քարով . ար .
ԽՈԽՄԷԼ . Հայաբնակ գիւղ - Գուգա- ձանագրութիւնք կը պակսին , շուրջը ունի
րաց (Պոռչալու ) , 4 վերստ Չանախչի գիւ . քանի մը օրավար հող . աւանդութեամբ , կը
ղէն հեռու : Ունի քարաշէն եկեղեցի մը : պատմուի , թէ այդ հողը հայ թագաւորներէ
Ո ՈՄ . Լեռ Ատրպատականի , որոյ նուիրուած է Ս . Սարգսի : Եկեղեցւոյս մէջ
Wաջակողմեան պատի տակ կայ մարմարիո-
վրայ է Մաքի :յե բերդը :
ԽՈԿԱՌԻՆՃ • Տես ԳԵՂԱՐՔՈՒՆԻ : նէ շիրմաքար մը , 1826 թուականաւ ռու .
ԽՈՂՈՑԻՄ . Տես ՀՈՂՈՑԻՄ : սերէն արձանագրութեամբ :
ԽՈՂՈՒԱՆՔ • Գիւղ Սիւնեաց Գողթն խոյի Հայերը առ հասարակ աղքատ են
գաւառի , վանանդաձորի մէջ , որ ԺԱ և կը զբաղին - արհեստներով . - սաստիկ
դարու վերջերը իբրեւ կալուած նուիրուած ճնշուած են այլազգիներու ազդեցութեան
էր Տաթեւու եպիսկոպոսական աթոռոյն : տակ . արբեցութիւնը տարածուած է , թէև
ԽՈՂՎԱՆԻ . Տես ԲԱՂՔ : գինի չկայ , բայց օղին կը խմեն ջրի գա-
ԽՈՂ 8 . Տես ՀՈՂ 8 : ւաթով : Բողոքական միսիոնարները ունին
Ո ՃԻԿ . Գիւղ Սիւնեաց - Աղահէճք այս տեղ քարոզիչ : Հայոց թաղի մէջ բա-
գաւառի , Ագար գետոյն եզերքը : ցուած է նաև յատուկ որբանոց : - խոյի
 ԽՈՅ 190 ԽՈՑ

շրջակաները կան քանի մը այ գիւղեր , թուզ , տանձ , նուռ , խնձոր , ոսպ , սիսեռ
որոնցմէ միայն Սէյդավարը բազմամարդ և կորեկ .
է և ունի փառաւոր եկեղեցի ու վարժա- խոյի դաշտի մէջ բլուրի մը վրայ կայ
րան . միւս գիւղերն ևս , բաց ի Թազա հին մատուռ մը , շինուած հասարակ քարէ

հայկական
որբանոցի
սաները
երկսեռ
:7).Խոյի
մէջ

քէնտէն, ունին հին քարաշէն եկեղեցիներ : 32 ոտք երկայն և 28 լայն : - Տեղական

Գաւառի ամբողջ հայ տանց թիւը 300 է բնակիչներու հին աւանդութիւնը այդ մաս
աւելի է : կը մշակեն ցորեն , գարի , կտա- տուռի գոյութիւնը կը կապեն Ս . վար
ւատ , բամբակ . կան լաւ խաղող , չամիչ , դան Մամիկոնեանի անձնաւորութեան հետ :
 ԽՈՅ 191 ԽՈՅԹ

Մատուռը նուիրուած է Ս .. Վարդանայ , Խ ՈՅԱԽԱՆ • Տես ԽՈԽԱՆԱԲԵՐԴ :

յորում ամփոփուած է , կ'ըսեն , քաջին խՈՅԹ կամ խՈՒԹ . — Հին գաւառ ու .
վարդանայ մարմինը , բայց Աւարայր դաշ- րուբերանի մէջ , որուն կը համապատաս .
տի հեռաւորութիւնն տարակոյսի տակ կը խանէ մասամբ այժմեան նոյնանուն գաւառը :

հայկական
հարսանիք
Սէյդավար
-: աւառի
գգիւղի
71.
Խոյ
մէջ

ձգէ այս աւանդութեան ճշտութիւնը ։ Մաս - կ'իյնայ Բաղէշի արեւմտեան հիւսիսային

տուռի մօտէն , բլրան վրայէն կ'երեւի կողմը : Միջէն կ'անցնի Բռնաշինու գետը .
խոյի ամբողջ դաշտը , խոց քաղաքը և շրր- գաւառագլուխն է Խութայ բերդը : Բնա-
ջակայ գիւղերը : — Մշակ , ԺԴ . 113 : - կիչները մեծ մասամբ Հայեր են : Հայաբը .
Արարատ ամսագիր, ԼԲ . 357 : Եւ այլն : նակ գիւղերու վիճակացոյց տախտակն ,
 ԽՈՅԹ 192 ԽՈՅԹ

զոր աստ կը դնենք , պատրաստուած ըլ- սովորութիւններու և բարուց մանրամասն

լալով 20 տարի առաջ , թիւերու ճշդու
թեան չենք կարող երաշխաւորե : Գաւա
ռիս լեռները անտառուտ են և գրեթէ Մը-
շոյ դաշտի և Պուլանըխայ շինութեանց
փայտը ասկէ կ'ելլէ: Այս լեռնականները
կը շինեն թիակ , դգալ և այլ փայտեղէն
անօթներ . իրենք կը գործեն նաև իրենց
հագուստի նիւթերը բրդէ և մազէ. կը սեր
մանեն ցորեն , գարի և առատ կորեկ . կը
նկարագրութիւնը , Արծրունին կ՚ընէ այս.
պէս . « Աստանօր սակաւուք բացատրեցից
զորպիսութիւն բնակչաց (խոյթ ) լերինն ,
թէ զիարդ կամ որպիսի ոք են , և որպէս
հնարաւորեալ յապրուստ անձանց վճարեն
զկարեւոր պէտս իւրեանց լի աշխատու .
թեամբ , և սաստիկ տառապանօք : Եւ բնա .
կութիւն նոցա ի խորաձորս և ի փապարս
լերանց , և ի պրակս մայրեաց -ի գագա-

72 . Խոյի դաշտի մէջ Ս . Վարդանայ մատուռը :

պահեն , ոչխար , եզն, կով , ջորի . երկիրը թունս լերանց . և բնակեն առանձին ըստ
շատ բարեբեր է . ունի ուտ և ընտիր տունս ազգաց : Եւ այնչափ ի բացեայ
մեղր : ...են ի միմեանց ՝ մինչ թէ ոք յարանց զօ-
ԽՈՅԹ կամ ՈՒԹ . ▬▬ կը կոչուի վե . րաւորաց ի բարձրաբերձ տեղեաց ուժգին
րոյիշեալ գաւառի այն լեռը , որ կ'երկննայ խանչիցէ , հազիւ թէ ուրեք կարիցէ առ
Շատախի հիւսիս - արեւելեան կողմը : Լելե . նուլ զբոմբիւն ձայնին , իբրև ի վիմաց
ռըս իր անունն առած է, կ'ըսուի , իր ինչ արձագանգ լինելոյ կարծիս բերելով :
բնակչաց բարուց և խօսից խրթնութենէն : Եւ զպէտս կերակրոցն վճարեն ի
Յովհաննես ` կաթողիկոս լերանս բնակիչ- սերմանց ինչ , առաւել ի կորեակ կոչեալ
ները Աշխատրոյզ կը կոչէ : Բայց անոնց սերմանէն , . զոր ոմանք ի սով ժամանակի
 ԽՈՅԹ 193 ԽՈՆՋԱԼԻՍ

հաց անուանեն . և զնոյն ոռոգեալ ոտիւք խրթնի և անհետազօտելի խօսիցն և բա

ի միջոցս պրակացն , կամ երկմատնի փայ- րուցն՝ կոչին խուԹ . յորոց անուն և լեառն
տատովք սերմանեալք : Եւ է զգեստ նոցա խոյթ անուանի : Եւ գիտեն զսաղմոսն զհին
ասուիս ի ծածկոյթ մերկութեանն , և օդ թարգմանեալսն վարդապետացն Հայոց ՝
ոտիցն հնարաւորեն ի ձեւ կօշկաց ի մորս զոր հանապազ ի բերան ունին » : Թ.
թոյ այծից կազմեալ , և միով կերակ- Արծրունի , 132–135 :
րով և միով հանդերձիւ բաւականանան ԽՈՅԿԵԱՆ կամ ՕՅԳԵԱՆ • Այս ա-
զամառն և զձմեռն : - Եւ են ստացեալ նուամբ , Վերին և Ներքին կրկին գիւղեր
զէնս աշտեայս , անապազ կրելով ընդ կան Պարսկաստանի Փերիա գաւառի մէջ :
Վերին Խոյկեան - ունի 995 – հայ բնակիչ ,
բաժնուած 136 տան , և երկու եկեղեցի
ՎԻՃԱԿԱԳԻՐ ԽՈՅԹ ԳԱՒԱՌԱԿԻ Ս . Յովհաննես և Ս . Աստուածածին: Ներա
քին խոյկեան ունի 160 բնակիչ , բաժ.
Հ ԱՅԱ ԲՆ ԱԿ Գ Ի Ւ Ղ Ո Ր ԷԻ Ց
նուած 26 տան , և Ս ․ Գրիգոր եկեղեցի
մը : Այս երկու գիւղերն ևս ունին մէկ մէկ
ԱՆՈՒԱՆՔ ԳԻՒՂԻՑ Տունք Թիւ | Տունք վարժարան :
Հայոց Բնակչաց Քրդաց ԽՈՆԱԾԱԽ . Տես ԽՆԱԾԱԽ
***

ԽՈՆԱՆ կամ ԽՈՒՆԱՆ • Այս անումբ

1. Ագրակ 198
բերդաքաղաք մը և դաշտ կար Գուգարաց
2

2. Գելոնք 3 43 4
3. Թաղի ձոր 23 188 աշխարհի հիւսիսակողմը : Կիրակոս կը յիշ
4. Թաղավանք . 23 198 շէ - Պարտաւի և Բելուկումայ - կողմերը .
5. Թաղլու 185
78 « Զօրաժողով լեալ թագաւորն վրաց լա
6. Լորդընձոր 8
29221
4222907

7. կոռ • 28 շան , և մեծ հազարապետն իւանէ՝ եկաց

8. Հախին 12 65 ընդդէմ նոցա մարտիւ պատերազմի , և ի
9. Շնիսդ 35 298
ջեալ ի դաշտավայր տեղիս՝ զոր խոնանն
10. Շէկ • 12 119
11. Պապընթաղ 96 անուանեն , քանզի անդ պատահէր թշնա .
12. փեղոնք 16 60 մեաց ( թաթարաց) » : Իսկ վարդան պա
13. Քէյվու 45 6
տերազմին տեղը կը դնէ կոտմանայ գե.
տոյն և Գուգարաց մօտ , ըսելով . « Եկին
ԳՈՒՄԱՐՆ . . . 186 1548 91 մտին (Թաթարք) յերկիրն Գուգարացւոց
առ դաշտավայրօքն ի կողմանցն Աղուա
նից իբրև թէ ԻՌ. և կոտորէին զամենայն
ինքեանս . այլ և ի ժամանակս ասե - կենդանի զորս գտանէին , և փութով դառ
լոց թշնամեաց յերկրին իւրեանց ՝ գան նային . զորոց զհետ մտեալ ամենայն ու
միաբան եռնայինքն յօգնութիւն իշխա- ժով Լաշն ՝ հասանէ առ գետովն կոտմա
նաց՝ զի են տիրասէրք : իսկ վասն ձեանն նայ » : Վարդան կը յիշէ նաև համանուն
անկայուն զօրութեանն ՝ որ այն ինչ յամ . քաղաք մը :
պոյն ի վերայ զեղեալ լինին , հնարաւոր ԽՈՆԱՇԻՆԱԿ - կամ - ԽՈՒՆԱՇԻՆԱԿ •
րեալ իւրեանց փայտս իբրև զանուրս չուա. Այսպէս ևս կը կոչուի մեր նկարագրած
նուշինակ գիւղը , որ իր անունն առած
նօք պարունակեալ շուրջ զոտամբ , դիւրաւ
ընթանան ի վերայ ձեանն իբրև ընդ ցա . է ոնաշին գետէն :
մաք երկիր : Եւ են գազանաբարոյք արիւն . ԽՈՆԸՆԿԷՑ . Տես ՀՈՆԸՆԿԷՑ :
արբուք , առ ոչինչ համարելով զսպանումն Խ ՈՆԹԱԿԱԲԱԿ ― Հին գիւղ Սիւնեաց
եղբարցն հարազատաց , նաև զանձանց ևս : Սոդք գաւառի . որ կը կոչուի նաև խոն
Եւ կոչին սոքա մեկնակազէնք սուրհան - Թարակ :
դակք , բնակեալք ի լերինն ՝ որ բաժանէ ԽՈՆՋԱԼԻՍ կամ ԽՈՆՋԵԱԼ ԵՍ . Գիւղ
ընդ Աղձնիս և ընդ Տարօն , և յաղագս Աղբակի յորում հայկական աւերակ և
Բնաշխ • Բառարան Ա ․ 25
 ԽՈՇԱԲ 194 ԽՈՌԱԿԵՐՏ

ամայի եկեղեցի մը կայ , յանուն ]] . Սարգ- րովն անքանին Աստուծոյ լինել ինձ և
սի . այս կողմանց հայ գիւղացիք Ս . Սարգ- - եղբարց իքոց և որդոց արձան կենդանի և
սի տօնին ուխտի կու գան եկեղեցւոյս : տեղի գերեզմանի մինչեւ գայ Քրիստոս և
ԽՈՇԱԲ . Տես Խ () ՇԱՊ : unlik ողորմութին ինձ և իքոցն ի փառս
ԽՈՇԱԿՈՒՆԻՔ կամ ԽՕՇԱԿՈՒՆԻՔ . իր. արդ որք խախտել չանան զի տուածն
Հին գիւղ Սիւնեաց Երնջակ գաւառի , այժմ եկեղեցոյս և կամ զտեղի հանել յազգէ
կը կոչուի Խօշկաշէն ( ես) : իմքե , խախտեսցին և անկցին. ի ... քրիս-
ԽՈՇԿԱՇԷՆ . Տես ԽՕՇԿԱՇԷՆ : տոնէութենէն » :
ԽՈՇՄԱԹ . Գիւղ - Բալուի հիւսիսային Վանքս բաղկացած է - տաճարէ մը և
արեւելեան կողմը , 1 /: ժամ հեռու : 110 գաւթէ . երկուքն ալ շինուած են խաչաձեւ
տուն հայ կայ , Ս . Տիրամայր Աստուածածին սրբատաշ քարով , սքանչելի քանդակներով
անուամբ եկեղեցիով : Կ . Պոլսի Միացեալ և սիւնազարդ կաթուղիկէներով : Տաճարի
Ընկերութիւնը ՝ 1890 ին , հոս ծաղկոց մը երկայնութիւնն է 18 արշին և լայնութիւ
հաստատեց : Դիրքը գրեթէ լեռնային է , նը 11 արշին . ներքուստ - անսիւն - է , և
սակայն առջևը կը տարածուին ընդարձակ միայն կիսասիւները ամուր կը բռնեն չորս
և բերրի արտեր , - մշտահոս առուակներ , կամարները , որոնց վրայ կը հանգչի ե-
մարգագետիններ , և այլն : Գիւղացիներէն րեսուն բարակ - սիւներու վրայ հաստա-
ոմանք ՝ ողագործութեամբ , և այլք՝ հիւս տուած չքնաղակերտ կաթողիկէն : Ունի
նութեամբ և որմնադրութեամբ - կը զբա պատարագելու չորս խորան , երկուքը սե .
ղին : - Աւանդութեամբ կ՚ըսեն , թէ վերոյի . ղանի աջ և ձախ կողմերը և երկուքը ա-
շեալ եկեղեցին Թադէոս առաքելոյն ձե- րեւմտեան դրան : Երկու դռներէն արեւմը .
ռակերտն է : տեանը կամարակապ է և կը բացուի գաւ.
ԽՈՇՈՌՆԻ . Տես ԽՈԺՈՌՆԻ : թի մէջ : Գաւթի լայնութիւնը և երկայ-
ԽՈՇՈՌՆԱՁՈՐ Տես ԽՈԺՈՌՆՈՅ ՁՈՐ : նութիւնը 18 կանգուն է : Ութ կիսասիւ .
ԽՈՇՏԱՏԱՅ ՏԱՓ . Կը յիշուի Տա- ներու վրայ կը բոլորեն ռոմանական կար
թեւի վանաց նուիրուած տեղերու հետ : մարներ , որոնց վրայ կը բարձրանայ փոր
ԽՈՋԻՂԱԼԱՅ • Գիւղ Պարսկաստանի քրիկ կաթուղիկէ մը : Տաճարը և գաւիթը
Փերիա գաւառի . ունի 65 հայ բնակիչ և կը -լուսաւորին քանի մը լուսամուտներու
12 տուն : աղօտ լուսով : Տաճարի հիւսիսային որմի
ԽՈՌ - Հին գիւղ Սիւնեաց Բաղք գա վրայ արտաքուստ գրուած արձանագրու .
ւառի , Տաթեւի մօտ : թենէն կը յայտնուի , որ եկեղեցիս վերա-
ԽՈՌԱԿԵՐՏ կամ ԽՈՐԱԿԵՐՏ ՎԱՆՔ . ― նորոգուած է ՌՃԾԹ թուին : կան նաեւ
կը գտնուի Գուգարաց Ծոբոփոր ( Պոռչա ուրիշ ոչ սակաւ կիսեղծ արձանագրու-
լու ) - գաւառի մէջ , Աղ – քէօփրի գիւղի հա- թիւններ : Թէ տաճարը և թէ գաւիթը բա-
րաւ — արեւելեան կողմը , երեք վերստ ե- ւական վնասուած և խախտուած են և
ռու , անտառապատ - բլրի մը վրայ : Գիւ . - տանիքի վրայ բուսած են ծառեր : Տաճարի
ղացիք վանքս խռչիկ կ'անուանեն : վա մօտ , արեւելեան կողմը կայ ուրիշ եկե
նացս շինութեան մասին եկեղեցւոյ դրան ղեցի մը , որ բոլորովին աւերակ դարձած
վրայի արձանագրութիւնը հետեւեալը կը է : վանքս ունեցեր է ժամանակաւ - քա-
պատմէ . « թւին ՉԱ . ի հայրապետութեան րուկիր բարձր պարիսպ , որուն ետքերը
Տ . Կոստանդեայ , արհի եպիսկոպոսութեան - այժմ կը տեսնուին և կը մնայ միայն սըրս
Համազասպայ և աշխարհակալութեան և բատաշ քարէ շինուած դրուագաւոր կի-
զարապետութեան . . . ի թագաորութեան սաքանդ դուռը : Պարսպի մէջ կան խու
Դաւթի ես Ստեփաննոս որդի Յովհաննայ ցերու աւերակներ և բառական թուով քան-
գնեցի զխորակերտ ጊ
և զիւր գեղն , զայգին որ դակազարդ գերեզմանաքարեր : Տաճարի
ի Շղեր վանից յաւիտեան ի կա սպիտակ հիւսիսակողմը հաստահեղոյս քարեայ պա-
սուլտանի և շինեցի զա ի հիմանէ սկսեալ տուանդանի վրայ կանգնած կայ ամե -
 ԽՈՌԱՏՈՒՆԻՔ 195 ԽՈՍՊԻԱ

նանուրբ գեղեցկաքանդակ խաչքար մը ՝ թշուառ և յուսահատ վիճակ մ'ունին :

ութ թիզ երկայնութեամբ , որուն ճակատը Գիւղէս մէկ քառորդ ժամու ճանապարհ
փորագրուած է Փրկչի պատկերը և վերևը հեռու կայ խուսայ Ս . Աստուածածին ար
գրուած է . Սուրբ Նշան Տեսնեն: նուն փոքրիկ , առանց գմբէթի բայց բախ
վանքիս մօտ կը տեսնուին հին ժամա . ւական - կոկիկ գեղեցիկ վանք մը , որ ՝
նակի շինութեանց աւերակներ . այդ տեղ թէ և անվնաս ՝ սակայն փակեալ և ամայի
լինելու է նախնեաց խորակերտ կամ ոչ կը մնայ , հին և նոր խաչքարերէ և լաւ
սակերտ քաղաքը , որուն անուամբ կոչուած տեսարաններէ շրջապատեալ : Անբնակ մե
է վանքս : իններորդ դարուն , Սմբատ Բ նաստանիս շինութեան թուականը յայտնի
թագաւորի հրամանով , • քաղաքս ժառան . չէ . տապանաքարերու վրայ հազիւ կը
գեց Աշոտ Ողորմածի որդին՝ Գուրգէն : տեսնուին 160 տարուան յիշատակարան
Խորակերտն շատ ժամանակէ ի վեր աւե- ներ . աւանդութիւնը 3 () ) տարուան հաստա-
րակ դարձեր է և շրջակայ բնակիչներէն տութիւն կը համարի , վանքս երբեմն ու
ոչ ոք չէ կարող անոր մասին բան մը նեցած է բաւական կանոնաւոր միաբա
յիշել . Վարդան պատմիչը կը տանի կը նութիւն և կալուածներ :
ԽՈՍՊԻԱ . Այս անուամբ , Մեծ և
հանէ քաղաքիս ծագումը մինչև Հայկայ
ժամանակները , անոր խոռ որդիէն համա- - փոքր կրկին գիւղեր կան Ախալքալաքի
րելով ասոր հիմնարկութիւնը : Սարգիս վ . գաւառի մէջ , Մեծ Խոսպիա ունի 29 տուն
Ջալալեանց -լսելով այս անունը և համա- վրացի և 3 տուն քուրդ . իսկ փոքր խոս
րելով շէն և բնակիչ ունեցող գիւղ, գրեր պիա զուտ հայաբնակ է և ունի 36 տուն :
է. « խորակերտ կամ խոռակերտ է լայնա ԽՈՍՏՈՒՐ . Տես ԽԱՍՏՈՒՐ :
նիստ գիւղ ի ստորոտ Լալվարու , . . . ի Խ Ո Ս ՐՈՎ. Այլազգաբնակ գիւղ Այ-

լերանց Լալվարու իջանեն կարկաջասահ - րարատայ Ուրծ և Արած գաւառի : Մէջը

և բարեհամ աղբիւրք յայս գիւղ և վայե . կան եկեղեցւոյ աւերակներ և գերեզման-
լուչ յօրինեն զերեսս դաշտաց սորա . ուս . ներ :
տի այս գիւղ փարթամ է ամենայն բարեօք ԽՈՍՐՈՎԱ կամ ԽՈՍՐՈՎԱՅ • Ատրր .
բնութեան » : — Ջալալեանց , Ա . 87 : Ար- պատականի Սալմաստ - գաւառի բազմա
ձադանը , Գ . 612–614 : Ազդագրական հան մարդ գիւղերէն մին է : Բնակչաց մեծ մասը
դես, Զ . 425–426 : Եւ այլն : քաղդէացի և սակաւ մասը հայ , միահա
- Հին մուռ իբր 1000 հոգի : Լուսաւորչական
ԽՈՌԱՏՈՒՆԻՔ կամ ԽՈՌԱՏԱՓՔ -
գիւղ Սիւնեաց Ճահուկ գաւառի մէջ : Հայք 23 տուն են և ունին Ս . Սարգիս
ԽՈՌ Ո ՌՈՒՆԻՔ . Տես ԽՈՐԽՈՌՈՒՆԻՔ : անուն եկեղեցի և փոքրիկ դպրոց մը . իսկ
ԽՈՌՆԱՎՈՒԼ . Տես ԽՈՆԱՎԻԼ : կաթողիկէ Հայք 15 տուն – կը հաշուին և
ԽՈՌՆԻ . Հին բերդ Սիւնեաց -Ճա- կը յաճախեն ազարիստ քարոզիչներու
հուկ գաւառի մէջ : Ս . Գեորգ եկեղեցին : Քաղդէացիք ևս նոյն
ԽՈՌՈՉ . Գիւղ Արաբկերի հայ և եկեղեցւոյ մէջ կը կատարեն աստուածա
թուրը բնակչօք : Հայք ունին Ս . Աստուա- յին պաշտամունք : Գիւղիս մէջ բաւական
ծածին անուն եկեղեցի մը : Այս ա- տարիներէ ի վեր հաստատուած են վերո-
նուամբ գիւղ մ ' ալ կայ Տիգրանակերտի յիշեալ գաղղիացի քարոզիչք և Գթութեան
խուրի գաւառակի մէջ , սակաւաթիւ հայ քորք , որոնք անխտիր օգնութեան կը հաս-
բնակչօք : նին ամէն ազգի : խոսրովայի դիրքը դաշ-
ԽՈՌՈՒՆԻՔ . Տես ՃԱՀՈՒԿ : տային է , քառորդ ժամ հեռուէն կ'անցնի
ԽՈՍ Պ . ― Հայարնակ գիւղ վանայ պատուական ջրովն անուանի Զոլ գետը :
Հայոց – ձոր գաւառակի : Ունի 14 տուն և Բնակիչք կը պարապին երկրագործու

.. Սարդիս անուն եկեղեցի մը .

հնաշէն J թեամբ և սովորութիւն ունին նաև գործի
զուրկ է դպրոցէ : Տեղւոյս տեսարանն լաւ համար կովկաս երթեւեկելու : Գիւղս զար-
է և երկիրը բարեբեր, սակայն բնակիչք դարուած է զուարճալի - պարտէզներով .
 ԽՈՍՐՈՎԱԿԵՐՏ 196 ԽՈՏ

ունի ընտիր խաղող , տանձ , խնձոր , ծիր Այս անուամբ գետակ մը կայ Աղձնեաց
րան , սալոր , կեռաս , ևն .: Դավրէժէն բա Սալնոձոր գաւառի մէջ , որ Ամրտօլու վան-
ւական հայ ընտանիքներ օդափոխութեան - քի մօտէն անցնելուն պատճառաւ այլազ-
համար , ամառը կը դիմեն խոսրովայ : գիներէն կը կոչուի Ամրտօլ չայը : Գետակս
ԽՈՍՐՈՎԱԿԵՐՏ կամ ԽՈՍՐՈՎՈՒ ԱՆ– կ'անցնի Բաղէշի մէջէն , որուն երկու կող-
ՏԱՌ . Մեր խոսրով Բ թագաւորը , չորս մերը շինուած են քաղաքին տուները . կը
րորդ դարու կիսուն , Այրարատայ Մա թափի Տիզրիսի մէջ :
զազ – Ոստան գաւառի մէջ տնկել տուաւ ԽՈՍ ՕՆՔ • ― կը յիշուի Տուրուբերանի
իր անուամբ կաղնիներու ընդարձակ ան . Ապահունեաց գաւառի մէջ :
տառ մը : Բուզանդ ( Գ . Ը . ) այդ մասին ԽՈՎԻՏ . Տես ԾՂՈՒԿ :
հետեւեալը կը գրէ . « Ետ հրաման թա - Ոչ կամ խ Ո ՎՏ • Հին հայաբնակ
գաւորն՝ զօրավարին իւրոյ ( Վաչէի) հանել գիւղ Սիւնեաց Հաբանդ ( Զանգեզուր ) գա-
խաշար յաշխարհէն՝ բազում , և բերել առի , Շնհէրէն հազիւ վերստ մը հեռու ,
զվայրենի կաղին մայրեաց և տնկել զայն գեղեցիկ հովտի մը մէջ : Գիւղիս գեղեցիկ
յԱյրարատեան գաւառին . և առեալ յա - տեսք կ՚ընծայեն բազմաթիւ թթենիներու
մուր բերդէն ՝ որում կոչեն Գառնի ՝ մին և խնձորենիներու թանձր ստուերները
չև ի դաշտն Մեծամօրի , ի բլուրն՝ որ Շատ գեղեցիկ է նաև Շնհէրի և խոտի մէջ
անուանեալ կոչի Դուին , որ կայ ի իւ հիւսիսէ հարաւ ձգուող ձորը , ուր ետեւէ
սիսոյ կողմանէ քաղաքին մեծի Արտաշա- ետեւ դիզուած են կոնաձեւ ժայռեր , և
տու , զգետն խոնարհ մինչև Ապարանսն մէջ տեղէն կը հոսի յստակ աղբիւր մը :
Տիկնունի , տնկեցին զկաղինն , և կոչեաց Սա կը կոչուի () խնած չուր , որովհետեւ
զանուն նորա Տաճար մայրի : Եւ միւս ի կ'ըսեն , թէ հին ժամանակները Բրիստոսի
մայրեացն յԵղեգնաբերանին ի նմանէ ի Մկրտութեան տօնը կատարած ատեն , այս
հարաւակոյս ցին զդաշտն կաղնատուն տեղ խաչը ջուրը կը ձգէին : Ժայռերու
տնկով , և կոչեցին զանուն նորա ոս- մէջ կան բաւական թուով արհեստական
րովակերտ : Եւ անդ շինեցին զապարանսն և քանի մը բնական քարայրներ : Այս
արքունականս , և զերկոսեան տեղիսն տեսակ քարայրներ կան նաև ձորի գլուխը
պարսպեալ փակեցին , և ոչ կցեցին ի մի. : ցցուած ժայռերու մէջ , որոնցմէ միոյն մօտ
մեանս ՝ վասն պողոտայի ճանապարհին :. շինուած է Ս . Գեռրդ անունով փոքրիկ
Եւ աճեաց բարձրացաւ . և ապա զամե-- մատուռ մը : Գիւղի վերին մասի տները
նայն էրէս և զգազանս հրամայեաց ժո- շինուած են միմեանց կից , իսկ հարթ մա
ղովել թագաւորն և լնուլ զքաղաքորման , սինը՝ ցրուած են այգիներու մէջ : Ունի միակ
զի լիցին նոցա տեղիք որսոց - զբօսանաց անսիւն , առանց գմբէթի և աւանդատներու
ուրախութեան թագաւորութեան նորա : » եկեղեցի մը ՝ Ս . Աստուածածին . թէ և շատ
Բուզանդայ այս նկարագիրը համառօտելով ին է բայց ո և է արձանագրութիւն չու
Մ ․ խորենացին՝ կ'ըսէ . « Անտառս առ Ա- նիւ խոտի արեւմտեան կոզմը , հինաւուրց
զատ գետովն տնկէ , որ յանուն նորա կոր ծառերու տակ կայ ԺԲ դարու վերաբեր
չի մինչև ցայսօր ժամանակի » : րեալ եկեղեցւոյ մը աւերակ և գերեզմա-
ԽՈՍՐՈՎԱՅ • Տես ԽՈՍՐՈՎԱ : նաքարեր : Բնակիչք ամբողջ 1000 հոգի
ԽՈՍՐՈՎԵՐԱՆ • Գիւղ Այրարատայ են . կը պարապին երկրագործութեամբ և
Բասեն գաւառի , գեղեցիկ և զուարճալի այգեպանութեամբ : Հողը կը պատկանի Տա
հովտի մը մէջ . մօտը կայ Բոցիկ անուն թեւի վանքին , որուն նուիրեր է ԺԱ դա-
լեռ մը , որ շատ բարձր է և ամբողջ ա- րու առաջին կիսուն ( 1045 ին) Դլեն իշ–
պառաժ : Գիւղս ժամանակաւ զուտ հայարը- խանը : (Օրբելեան Տարսայիճ մեծ իշխանն
նակ էր , այժմ մեծ մասամբ բնակիչք տա- ևս նորէն վերադարձուցեր է Տաթեւի վան-
ճիկ են : քին « զխոտն աւան ՝ սահմանովք իւրովք ,
ԽՈՍՐՈՎՈՒ ՋՈՒՐ , ԽՈՑԵՐՈՒ ՋՈՒՐ . լերամբ և դաշտիւ , և ի խոտագետ և ի
 ԽՈՏ
խոտ ( զիւր ) ձեռատունկ այգին » :: Տաթեւի
վերջին ցուցակներու մէջ խոտայ տուրքն
էր 4400 շահի . տեղ մ'ալ տուրքերը հե
տեւեալ կերպով նշանակուած են . « Տասն
բեռն և 3 մարզպան ցորեան , և մէկ թիւ
լանի լիտր մեղր, 7 մարզպան հուն և ըն- - տեալ - պայծառացոյց » : Նոյնպէս գովես
կուզ» , և այլն : Վերջերս Տաթեւի կու տարտով կը խօսին Մովսէսի վրայ մեր յաջորդ
տարին 6OO րուբլի : — Այրարատ , 260 : պատմիչները : Սա նորոգեց Էջմիածինը և
Զանգեզուրի գա » Բ . 45–46 : ջանաց NL յաջողեցաւ հին պարտքերէն
ԽՈՏ . Այս անուամբ Վերին և Ստոր - ազատել աթոռը . Շարականաց կարգաւո-
րին կրկին գիւղեր ունի Արդուին . երկու
գիւղերն իրարմէ հեռու են մէկ ժամ. կ'իյ-
նան ահագին ձորի մը մէջ , խորտուբորտ
և աննշան հողի վրայ վերին խոտ ունի
17) տուն , իսկ Ստորին խոտ 80. ամէնքն
ալ մահմէտական են , վրացի ծագմամբ .
կը խօսին աղաւաղեալ և
և թուրքերէն բա .
ռերով խառն -վրացերէն մը : Բելիձոր - կու
չուած թաղի մէջ կան նշանաւոր պղնձի
հանքեր . կայ նաև զինգ : խոտի բարձանց
գլխաւորը կը կոչուի Գունդ քար , և իրօք
այնտեղ հսկայաձեւ խոշոր քար մը կայ
Այս հայկական անուններն ապացոյց են ,
որ ժամանակաւ հայկական գաղութ մը
կայ եղեր այս կողմերս , որը , ո գիտէ ,
բաղդի բերմամբ , ինչ կերպով անհետացեր
է կամ գաղթեր ուրիշ կողմեր :
ԽՈՏԱԳԵՏ • Գետակ Սիւնեաց : Հա-
բանդ գաւառի , որ խոտ գիւղի մօտէն անց-
նելով , առած է այս անունը :
ԽՈՏԱԼԷԶ . կը յիշուի այս անուամբ
գիւղ վայոց ձոր ( Սիւնիք ) գաւառի մէջ :
ԽՈՏԱԿԵՐԱՑ ՎԱՆՔ . Տես ՔԱՐԿՈՓ :
ԽՈՏԱՄԱՐԴ . Սիւնեաց Հաբանդ կամ
Բաղք գաւառի մէջ :
ԽՈՏԱՆԱՆ • Հին գիւղ Սիւնեաց Բաղք
գաւառի Աճանան վիճակի մէջ , Հողար և
Չօպանլու գիւղերէն մղոն մը հեռու : Ունի
42 տուն հայ և Ս ․ Սարդիս անուն եկե
ղեցի մը : Գիւղս կը յիշուի առաջին ան-
գամ թ դարու վերջերը և ապա Ժ դարու
կիսուն : Ասկէց էր Մովսես Բ կաթողիկոսը ,
որուն համար , կաթողիկոսանալէն առաջ ,
գովեստիւք կը գրէ Երեմիա կարճաւանցին
հետեւեալ տողերը 1626 ին . « յորում փայլէ
վարդապետս մեր Տէր Մովսէս քաջ րաբու
նին , յաշխարհէն Սիսակայ , յերկրէն որ
197 ԽՈՏՈՐՋՈՒՐ
և
կոչի Աճանան , ի գեղջէն Խոտանանու , և
յաթոռոյն Ստաթէի , որ այժմ կոչի Տաթեւ ,
որ լուսաւորէ զազգս Հայկազեան , և ժու
ղովեալ կրօնաւորական դասս , և նորոգեաց
զվանորայս և զանապատս կրկին հաստա-
րութիւն ըրաւ , և դպրոցներ հաստատեց .
մոմը զտելու և սպիտակցնելու կերպը գը-
տաւ , այդ պատճառաւ Շահաբասէն պա
տուեցաւ : Թուղթ գրեց Լեհաց - Վլատիս .
լաւ թագաւտրին (30 օգոստ . 1632 ), իր
իշխանութեան մէջ գտնուող Հայոց: վրայ
խնամք տանելու համար : ―― խոտանանու
սահմանները Բարկուշատայ խանը զար
նուեցաւ Դաւիթ բէկի Մխիթար զօրապե-
տին ետ , 1724 թուին , և որովհետեւ
նոյն ատեն Դաւթի հետ գժտուած էր Մը-
խիթար , քաջութեամբ չպատերազմեցաւ և
Հայերէն բաւական քաջեր այդ պատերազ-
մին մէջ ինկան և Պալի զօրավարը գրե
թէ հրաշքով ազատեցաւ :
― Սիսական ,
277:
ԽՈՏԻ . Տես ԲԱՂՔ :
ԽՈՏԻԿ կամ ԱՏԻՔ . Գիւղ Այրա-
րատայ Բասեն ( Ստորին ) գաւառի մէջ :
ԽՈՏՈՎԻՏ • Գիւղ Այրարատայ Նիգ
գաւառի :
ԽՈՏՈՐԱՆՑ . Տես ԲԱՂՔ :
ԽՈՏՈՐԱՇԷՆ • Աւերակ գիւղ Արցա-
խի , որի մօտ է Երից Մանկանց ուխտը :
ԽՈՏՈՐՁԻ . Տես ՎԱՅՈՑ ՁՈՐ :
ԽՈՏՈՐՋՈՒՐ , ԽՈՏՐՋՈՒՐ կամ ԽՈՏՈՒ
ՋՈՒՐ . ԳԼ • KHOTORTCHOUR . - Զուտ
հայաբնակ վիճակ Տայոց աշխարհի արեւմը-
տեան կողմը , որ ըստ արդի բաժանման ,
մասն է կիսկիմ գաւառակին կարնոյ : Ա-
նունն առած է միջէն անցնող գետոյն ար-
տաքոյ կարգի ծամածուռ ոլորտապտոյտ
ընթացքէն , թէ և ըստ ոմանց խոտուջուր
ըսելն ալ անյարմար չէ , առատ խոտ ու
ջուր ունենալուն պատճառաւ .. այսպէս
գրուած կը գտնենք կրկին անգամ , նաև
250 տարուան յիշատակարանի մը մէջ :
 ԽՈՏՈՐՋՈՒՐ 198 ԽՈՏՈՐՋՈՒՐ

Չորս կողմանէ շրջապատուած բարձ . է րածութեան միջէն կ'անցնի Ճորոխ գետը ,

րագագաթ և անտառախիտ լեռներով . ա." որ շատ անգամ վարսագեղ ծառերու ստուե .
րեւելքէն ПL հիւսիսէն պատած է , ըստ րաց ներքեւ ծածկուելով և երբեմն երբեմն
բնակչաց կոչման , Հարկեորո: սարով , որ իր արծաթափայլ ոլորտները շողացընելով
մասն է Պարխար լերանց , ուր քաջութեամբ կը սահի կ'անցնի , որուն երկու կողմի եր
պատերազմեցաւ Հմայեակ Մամիկոնեան՝ Ս. կիրները առատ կը հասցընեն ցորեն , բրինձ,
վարդանայ եղբայրը , Պարսից բազմաթիւ եգիպտացորեն , և ամէն տեսակ ընդեղէն,
գնդերուն հետ , և ինքն ալ ընդունեցաւ զանազան ազնիւ խաղողներ , դեղձ , թուզ ,
այն սարերուն անդնդախոր ձորերուն մէջ նուռն , և այլն : Արեւմտեան կողմը կը
իր նահատակութեան պսակը : Արեւմտեան տեսնուի այն կէտը ՝ յորում խոտրջուր գե
կողմը բարձրացած է Խոտրջուրը Համշէ- տը շառաչաձայն կու գայ Ճորոխի գիրկը
նէն բաժնող Մեծ սարը , իսկ հարաւային կ'իյնայ : Ամբողջ վիճակս կը բաժնուի
կողմէն Ճորոխ գետը՝ որ անձայն անմը- գլխաւորաբար երեք մասի : Խոտրջուր ՝ այ-
ռունչ սահելով կ'անցնի Սպերու լերանց . ցելուին կը ներկայանայ -ի սկզբան ծա
գօտիներու ստորոտներէն . որուն այս կող ռազարդ ու կանաչալից տեսարանով մը ,
մերէն այսպէս հանդարտ անցնելուն պատ սակայն երեք կամ չորս մղոն առաջ չգա .
ճառն է՝ իր դրից կարգէ դուրս հարթու . ցած՝ պտղատու ծառերն կը լմննան և կը
թիւնը , այնպէս որ մարդ քովը կեցած մնայ ՝ պարզ , բայց կարծես աւելի կեն
նայելու ժամանակ՝ կարծես թէ ջուրը ա- դանի կանաչ տեսարան մը անդաստաննե .
ւելի զառ ի վեր կ'երթայ քան թէ զառ րու և մարգագետիններու : Մէկ երկու մը-
ի վայր : Սակայն տեղացիք - այս բնական ղոն ալ հեռուն Մեծ « ար լերան ստորոտ .
պատճառով գոհ չըլլալով , գերբնական ները կարգաւ շարուած են խումբ խումբ
պատճառ մ՚ալ կու տան , ըսելով , թէ ան . տնակներ , որոնք իւրաքանչիւր գիւղի ա
գամ մը սուրբ անձ մը երբ ջորի հեծած մարանոցներն են առանձին առանձին անուն .
այս գետէս ուզեր է անցնիլ , ջրին ըն . ներով . ինչպէս արեւմտեան կողմէն սկսե
թացից ահաւոր ձայնէն ջորին խրտելով ՝ լով , Մարկեղինց , կոկնոց , Ձուցուլա , Գարի
ետ դարձեր է , և սկսեր է դէպ ի մերձա ռունց , ապանոոնց , Գայինցեց , խոհեկանը ,
կայ մոշի ծառոց խիտ անտառներու մէջ Աղբնենց , և այլն . և ասոնք ամէնը միա-
փախչիլ , և սուրբը նեղանալով՝ անիծեր սին իրենց շրջակայ կիսամշակ ան .

է որ անկէց վերջը ոչ Ճորոխ գետը ձայն դաստաններու - գեղեցկութեամբ - և արե

ունենայ , ոչ ջորին ծնանի և ոչ ալ մո . ւակէզ գունաւորեալ տնակներու երեւու
շին պտուղ տայ : ոտրջրոյ լեռները -ի . թովը՝ նոր վսեմութիւն ` մը կ'աւելցնեն
րենց մէջ կը ձեւացընեն - այլ և այլ ուղ- այն բարձրագագաթ -լեռներուն , որ կար-
ղութեամբ , լայն ու նեղ մշակելի լեռնա- ծես իրենց ահաւոր քարաժայռից միջոցով ՝
հովիտներ . լեռներէն իջնող ջուրերը իրա- իրարու ձեռքէ բռնած կը հսկեն այս գե .
րու հետ միանալով կը ձեւացընեն ծամա ղեցիկ ամարաստանաց վրայ : Լերան
ծուռ խոտրջրոյ գետը : վիճակս - լեռներով րեգդէմ երեսներուն երեք մատ բարձրու
շրջապատած լինելով , կարելի է որ չտես . թեամբ ծաղկազարդ - կանաչութիւն մը
նող մը վայրենի ու տխուր երկրի մը գա- - տիրած է , իսկ ծմակ երեսներուն ՝ տեղ
ղափար առնու , սակայն իրօք այնպէս չէ , տեղ խումբ խումբ մայրի ծառոց ան
ML մերկ
վասն զի ունի շատ զուարճալի և ակնա - տառակներ և տեղ տեղ ալ լերկ
հաճոյ - տեսարաններ : Երեռնող կոչուած պարզ սեւ հողոյ երեւոյթ կը նկարուին .
բլրակի վրայէն , ուր կայ նաև Երեն կան նաև Բոշխ և խելառխոտ ըսուած բոյս
խաչ անուն մատուռ մը , հրաշալի է տե սերն : Լերանց մէջ տեղէն կը բարձրանայ
սարանն . հարաւային կողմը միապաղաղ ժայռաձոյլ ձիւնապատ գագաթ մը ՝ որ
կանաչազարդ տարածուած տեսարան մ՚է , հայ քար կը կոչուի , իբր քաջաց միայն
որուն ծայրն է Որջնաղ գիւղը . այդ տա- ելանելի կամ քաջերու միջէն ամենէն քա-
 ԽՈՏՈՐՋՈՒՐ 199 ԽՈՏՈՐՋՈՒՐ

ջը իր բարձրութեամբը : Այս բարձրակա - մային վրայ մեծ փոփոխութիւն բերած է

տար քարաժայռիս ծայրէն , ուր շատ քի . նաև անտառներու վերցուիլն: Անտառները
չեր կրցեր են ելնել , պարզ աչքով կը մասամբ կտրուեր են բնակիչներէն , նոր
տեսնուի որոշակի Սեւ ծովը և անոր ե. րանոր մշակութեան ասպարէզներ բանա
զերքը : խոտրջուրի գրեթէ ամէն մէկ լե լու դիտմամբ . բայց ասկէց աւելի ուրիշ
րան կամ բլրան գագաթան տափարակ պատճառ մ ալ եղած է , ըստ վկայութեան
տեղը , որ բնիկներու բարբառով Թարք ոչ այնչափ հին աւանդութեան մը . իբր
շերանց կը կոչուին , խորհրդաւոր կերպով թէ ժամանակաւ երբ բոլոր լեռները ան-
կառուցուած են իրարհայեաց հինաւուրց տառներով ծածկուած էին , և անոնց չորս
մատուռներ , որոնք կը կոչուին զանազան կողմերը ամառուան բնակութեան տեղեր
սրբոց անուամբք. ինչպէս , Ս . Աստո - էին , ոչ միայն խոտրջուրի այլ և անոր
ծածին , Ս . Յովհաննես , Ս . Սարգիս , Ս . շրջակայ տաճկաբնակ վիճակաց , յանկարծ
Գորգ , Ս . Յակով , և քանի մը հատ ալ առիւծ մը գտնուեր է և սկսեր է տեղաց-
կենարար . խաչին նուիրուած . ասոնք ւոց շատ վնասներ հասցընել . անոնք այս
ամէնն ալ իրենց տօնախմբութեան օրը , ահաւոր գազանին ձեռքէն ազատելու ու.
ըստ եղանակաց. սեփհականեալ նուէրներ րիշ հնարք չեն գտած , բայց եթէ անտառ ,
ունին , զոր տեղացիք կը խոստանան իրենց ներուն չորս կողմանէ կրակ տալ , որով
որ և է ձախորդութեան կամ յաջողու. առիւծին - պատճառաւ , երկիրն ալ մեծաւ
թեան ատեն : մասամբ , մերկացեր է իր զարդէն ու
Ժամանակի ընթացից մէջ երկրաբանա- շնորհքէն : Տակաւին կայ Արշանափոս կո-
կան մեծ փոփոխութիւններ կրած է այս չուած տեղ մը ՝ երանց գոգաձեւ գօտինե
երկրի դիրքը և փոխուած է նաև կլիման : րու մէջ , և երբ այդ տեղէն անցնին եր
Անշուշտ հրաբղխային ներգործութենէ և կու հոգի , միշտ վերոյիշեալ պատմութիւնը
երկրաշարժով երկիրը բաժնուեր է խորա կը կրկնեն : Այդ ժամանակէն սկսած է
փոր ձորակներու . - կը տեսնուի մարգագետ կլիմային փոփոխութիւնը , որուն ազդեցու .
տին մը մէջ տեղէն երկու զատուած , արտ թիւնը վնասած է նաև բերքերուն : Այն
մը միջէն երկու կտրուած . անթիւ առու արտերը որ ժամանակաւ - առատապէս կը
կաց պատեր մեծամեծ անդուններով խա- հասցընէին ցորեն , աշուրայ , եգիպտացո .
փանուած են , որով և շատ անդաստանք ՝ րեն , և գրեթէ ամեն տեսակ ընդեղէն , այժմ
որոնք ժամանակաւ ջրարբի ըլլալով բա. շատ քիչ և տեղ տեղ բնաւ չեն հասցըներ
րերեր երկիրներ են եղեր, այժմ անջրդի , վերոյիշեալ բերքերը : Պտուղներէն գլխա-
խոպանացած կը կենան: Մէջ տեղէն անց- ւորը ՝ քաղցրահամ խաղողը , բոլորովին
նող գետն ալ շատ աւերմունքներ գործեր թթու դարձեր է և այժմ ի բնակչաց ժուռ
է , քերելով ու գերելով իր եզերքները . կը կոչուի , ուրիշ շատ տեսակ պտուղներ
60 կամ 7 ) տարի առաջ ՝ այն գետն որ բնաջինջ եղած են և մնացածներուն մէջ
այժմ ահաւոր կերպարանք մ
մ ունի
ունի ,, մա- ոչ համ նացած է և "չ հոտ :
նաւանդ գարնան , ուրիշ բան չէ եղեր՝ խոտրջուր ՝ որչափ որ ախորժելի է ա-
բայց եթէ օձապտոյտ առուակ մը , այն չաց իր գեղեցիկ տեսարաններով , սակայն
ալ սիզամած դաշտագետնոց միջէն աւելի իր բնակչաց կենցաղավարութիւնն շատ
ծածկուելով քան թէ երեւալով ՝ կ'անցնի մը անյարմարութեանց ենթակայ է և թե
կ'երթայ եղեր . մինչդեռ այժմ ընդ հա րեւս ամէն տեղէ աւելի գեղջկային կենաց
կառակն իր չորս կողմը , փոխանակ կա- - վայելքէն ալ զուրկ : Այս անյարմարու
նաչութեան , աւազի և խոշոր ու այլանդակ թեանց առաջինն է երկրին ամփոփութիւնը ՝
քարերու կոյտեր կը տարածուին , և ընդ- ամեմատութեամբ բնակչաց բազմութեան .
հանուր երկիրն ալ երաշտով տոչորուած և երկրորդը՝ շրջակայ այլազգի - աւազա -
երեւոյթ մ ' առած է . շատ տեղեր ալ աղ- կաց բռնութիւնը , որով և ոչ օր մը խու
բերակունք կտրած են : խոտրջուրի կլի . տըրջուրցին ապահով է իր շատ ճգամբ ,
 ԽՈՏՈՐՋՈՒՐ 200 ԽՈՏՈՐՋՈՒՐ

ձեռք բերած չափաւոր ընչից վայելման , նէ . այնպէս որ 20 Խոտրջուրցւոց հազիւ

և չարն այն է , որ այս երկու անյարմա- - մէկը բաղդ կ՚ունենայ իր ընտանեաց մէջ
րութիւններն ալ օր քան զօր աճման վրայ գլուխը հանգիստ բարձի վրայ դնել և իր
են : Յայտնի չէ , թէ ե՞րբ եկած հաստա- ոսկորները իւր հարց մանաւանդ թէ մարց
տուած են այս տեղ Հայք, բայց հաւա- ոսկերց հետ խառնելու : Պանդխտութեան
նական է , որ հալածանքի մը հետեւանօք , մէջ առ հասարակ հացագործութեամբ կը
մաս մը բարեպաշտից եկեր - բնակութիւն պարապին և այդ միջոցին կը ջանան խը-
հաստատեր են այս խորերը NL ձորերը : նայողութեամբ , դրամ մէկդի դնել , և րա-
ի սկզբան թերեւս աւելի գոհ և երջանիկ ւական գումար մը ձեւացընելով հայրե
վիճակ մը ունէին , երկիրը շատ աւելի լա- նիք կը վերադառնան , ուր հազիւ տարի մը
ռագոյն վիճակի մէջ գտնուելով , և իրենք հանգիստ կ՚ընեն ընտանեաց մէջ : իրենց
քիչուոր ըլլալով , իրենց ամէն պիտոյքը բնակած քաղաքներէն շատ նորութիւններ
դիւրաւ կրնային լեցնել երկրին արդիւն և սովորութիւններ մտցուցեր են խոտըր-
քէն : Բայց երթալով բնակիչներն աճելով ջուրի մէջ, որով զգալի տարբերութիւն
և բազմանալով նաև նոր գաղթականնե - մը առած է իւր շրջակայիցմէ :.
րով , երկրին անբաւականութեամբը առաջ խոտորջուրցիք ընդհանրապէս բարեսիրտ
եկած են շատ մը արտաքին և ներքին նե և կրօնասէր են , մտադիր իրենց ո՛ր և է
ղութիւններ : խոտրջուրի գիւղերու բնա պարտուց և ի մասնաւորի քրիստոնէական
կիչք իրարմէ կը զանազանին քանի մը պարտուց , պարզ ու հաստատուն է քրիս-
սեփհականեալ յատկութիւններով : Սովո տոնէական հաւատքնին : Ծերունի թղթա-
րաբար մաքրասէր կը համարուին Սիւնեն կից քահանայի մը գրութեան համեմատ ,
ցիք և Ճիճապաղցիք , իրենց շահը աղէկ տեղւոյս բնակչաց նախնեաց մաս մը ետ
գիտցող խանդաձորցիք և կիսակցիք . խոշոր կած է Անի քաղաքէն: Ա յս կողմերը ուղ–
և ուղղախօսութեան մէջ շատ անգամ պակ. - ղափառութիւն - քարոզած է տէր Յակոբ
սող ՝կրմանցիք . - պարծենկոտ և կերու անուն քահանայ մը , որ նախ Հռովմ եր-
խում սիրող կաղմխուտցիք և Գեղուտցիք , թալով ինքը ուղղափառութիւն ընդուներ
և այլն : --- Շատ զարմանալի և հետա- ու ապա դարձուցեր է նաև ժողովուրդը :
քըրքրական է գիտնալը , թէ ինչպէս ես ինչպէս սովորաբար բոլոր մարդկութեան
ղած է , որ մինչդեռ բոլոր շրջակայ գա- և մանաւանդ ռամկին մէջ դժուար է որ
ւառները , կամ բոլորովին տաճկաբնակ են առաքինութիւն և չարութիւն միջին տե
կամ գոնէ մասամբ տաճկախառն հայաբը ղին ունենայ ՝ այլ ծայրայեղ չափազան
նակ , այս տեղը միայն զուտ հայաբնակ ցութեան կ'անցնի, այսպէս նաև խոտոր-
և կաթողիկէ մնացած է , որով և շրջա- ջրրցոց մէջ ալ շատ մը աւելորդապաշ-
կայ բնակիչներէն Պզտիկ Հոովք կը կո . տութիւններ սպրդեր խառնուեր են կրօ-
չուի, իրեն այսպէս միադաւան և միալե նական ջերմեռանդութեանց ետ : - իրենց
զու ըլլալուն պատճառաւ : նախապաշարեալ և վատթար սովորու
վիճակս 2 կամ առ առաւելն 300 տանց թիւններէն մաս մը վերցուց Մեծին Մխի-
բնակութեան հազիւ կը բաւէ , հանգիստ թարայ առաջին քարոզիչ վարդապետնե
գիւղական կեանք անցընելու համար . որով րէն մին . մինչև այն ժամանակ աղջկունք
զարմանք չէ շատ նեղութեանց ենթար և նոր հարսերը եկեղեցի չէին կրնար մըտ
կութիւնն , երբ 300 ին տեղը 8 կամ 900 նել , ամէն անասնոց - անդրանիկները մա
տուն կ'ուզեն բնակիլ : - խոտրջուրցիք ի- տաղ կ'ընէին կամ կը զոհէին եկեղեցւոյն
րենց երկրին սակաւութեան պատճառաւ , դիմաց , ասոնք և ուրիշ ոչ սակաւ տըխ
կը պանդխտին օտար աշխարհներ դրամ մար սովորութիւններ – վերցուեցան նոյն
շահելու համար . ամէն մանչ 12–13 տա- Մխիթարեան վարդապետի քարոզութեամբ :
Խոտրջուրցիք թէպէտ երկչոտ են ...
րեկան հասակէն սկսեալ մինչև ի մահ , կե
նաց մեծ մասը քաղաքներու մէջ կ'անց- - վորաբար բնութեամբ , բայց իրենց մէջ
 տեսարանը
:
Սունենց
թաղի
Մուլքենց
Խոտորջրոյ

200
:.էջառարան
Բ
Բնաշխ
Կանայք
խոտորջրոյ
իսկական
տարազով
թաղէն
գերդաստան
:,Խնդաձոր
մը
 ԽՈՏՈՐՋՈՒՐ 201 ԽՈՏՈՐՋՈՒՐ

ալ պակաս չեն մեծասիրտ և յանդուգն լու համար : Լեռնային մասերը կարնոյ

անձինք , թէ չորս կողմերը եղած աւա գաւառի նման սաստիկ ցուրտ կ'ընէ , իսկ
զակաց դէմ դնելու համար , թէ մեծամեծ ձորավայրերը - աւելի ջերմ : Նշանաւոր են
որսական վտանգներու մէջ ինքզինքնին - խոտրջուրի ծաղկազարդ սարատափերը և
ազատելու . ինչպէս յիշատակաց : արժանի մարգերը , մանաւանդ վիճակին հիւսիսային
է ասկէց 30 տարի առաջ Ճանիկեան եր - արեւմտեան բարձրագոյն կողմերը , ուր
կաթագործ Սերովբէն , որ իր արուեստին - Փոխ գերմանացին - 1450 տեսակ բոյսեր
մէջ , տեղւոյն համեմատ , շատ մեծ անուն զննեց :
հանելէ զատ , խիստ ճարտար որսորդ ալ Այժմ յիշենք կարգաւ խոտրջուրի իւ .
էր . անգամ մը մէկ գիշերուան մէջ երեք րաքանչիւր թաղի եկեղեցիները ու ուխ
արջ սպաննած է մի և նոյն տեղը . շատ ան- տական մատուռները . Խանդաձոր ՝ ունի եր .
գամ ալ աւազակաց ետեւէն ինկած և ա- կու մայր եկեղեցի , . Աստուածածին և
նոնցմէ մէկ քանին ալ մեռուցած է : Ս . Գեորգ և հինգ մատուռ՝ երեքը Ս . Խաչի
խոտրջուր կը համարուի աւան մը կամ նուիրուած և չորրորդը . ] . - Յակովբայ
գիւղաքաղաք եօթը մեծ թաղերու բաժ . Մծբնայ հայրապետի և հինգերորդը Դա-
նուած , որոնք առանձին մէկ մէկ գիւղ կը թի Մարգարեի . կայ նաև Ս . Պետրոսի և
համարուին հետեւեալ անուններով . խան Պօղոսի նուիրուած մատուռ մը : Սիւնենց
դաձոր կամ խնդաձոր , թունեաց կամ յու- թաղի մայր եկեղեցին կը կոչուի Ս . Յա
նենց , կախուխուտ կամ կաղքիոտ ( կա- րութիւն . ունի երկու մատուռ , մին ՝ Ս .
ղամախուտ) , Գեղուտ , Ճինապաղ , Կիսակ , Սարգսի ՝ որ այրելով յետոյ վերաշիներ են .
Կրման : Այս գիւղերէն իւրաքանչիւրը ունի երկրորդը կը գտնուի յԱղբընի , Ս. Աս-
60 էն մինչև 100 տուն բնակիչ . իրենց տուածածնի Անարատ Յղութեան նուիրուած ,
մէջ ունին նաև ուրիշ մանր թաղեր յա - զոր շինել տուած է Շապանեան Ալեքսան
տուկ անուններով : Ինճիճեան մեծ թաղե . - աղան : կաղմխուտի մայր եկեղեցին է Ս.
րու կարգին կը յիշէ նաև Թոլոշենք կամք Յովհաննէս կարապետ . ունի երկու մատուռ
Թուշենց դռներ անուն թաղ մը : Այս թա- Ս . Յովհաննես Մկրտիչ և Ս . Խաչ : Գեղուտ
ղերու կամ գիւղերու տները խումբ խումբ եւս Ս . Աստուածածին մայր եկեղեցիէն զատ ,
իրարու կպած են . ամէն տուն իւր ունի երկու հին մատուռ , Ս . Ստեփանոս
ռանձին ախոռը ունի , վասն զի հոս չկայ և Ս . Գեորգ : Ճիճապաղ ունի Յիսուս Փր-
Հայաստանի ուրիշ տեղերու պէս տունը կիչ մայր եկեղեցի մը . չորս մատուռներէն
և ախոռը մի և նոյն յարկի տակ շինելու երեքը կը կոչուին Ս . Գեոր , Ալերկանց ,
սովորութիւնը . այլ մանաւանդ ընդհանրա խաչեր և Երեսնայողն - ըսուած տեղերը .
պէս գիւղը երկու մաս կը բաժնուի . մէկ չորրորդ մատուռը նուիրուած է Ս . Յա
մասն ամբողջ գոմ՝ կամ ըստ տեղւոյն կովբայ Մծբնայ հայրապետի և կը գտնուի
հնչման գում և միւսն - ալ տուն : Տները Արեգին ըսուած մասին մէջ : Կիսակ փոքր
սովորաբար կամ կրկնայարկ են կամ միա- թաղ է և ունի Ս . Գրիգոր Լուսաորչի
յարկ , իսկ գոմերն եռայարկ . առաջին նուիրուած մայր եկեղեցի մը և Սրբոց
յարկը կը բնակին կով , ջորի , ձի , և այլն . Հրեշտակապետաց Գաբրիելի և Միքայելի
երկրորդին մէջ մանրոտանիներ , այսինքն մատուռ մը : կրմանի մայր եկեղեցին նուի .
այծ , ոչխար . երրորդին մէջ ալ խոտ կը րուած է Ս . Յակովբայ Մծբնայ հայրապե .
պահուի . վերջին երկու յարկին վրայ ՝ եր- տի . ունի նաև Ս. Գէորգայ մատուռ մը
կու հատ ալ կու կայ , այսինքն հաստ Հէյագարակ կամ Հէրինադրակ ըսուած
հաստ գերաններով դէպ ի դուրս - երկու տեղը : խոտորջուրցիք տարւոյ զանազան
ծածք ձեւացեր են , որոնց վրայ կը տես եղանակաց մէջ ունին իրենց յատուկ հան
ղաւորեն տեւերտե : կոչուած ամառ ժամա դէսները և աշխատութեան ժամանակները :
նակ կտրուած : ծառոց թարմ ճիւղերը՝ Պահած են նաև վարդավառի ,, վիճակի ,
ձմեռը մանրոտանի կենդանեաց կերցընե . հարսանեաց , նոր տարւոյ , և այլն , յատուկ
Բնաշխ • Բառարան Բ . 26
 ԽՈՏՈՒՔ 202 ԽՈՐԱՆԱՇԱՏ ՎԱՆՔ

սովորութիւններ : Հակառակ մեր ցանկու , որոնք լացին և ողբացին մեծ վարդապետի

թեան , չկարողացանք ժամանակին ձեռք մահը և մխիթարելով միաբանները , գա
ձգել վիճակիս զանազան տեսարանաց և ցին : Այս դէպքս եղած է հայկական եօթն
սրբավայրերու լուսանկարները , որոնցմով հարիւր թուականին ( 1251 ) :
կարենայինք զարդարել այս էջերը : Աւագ խորանի ստորոտը , դասահայեաց
Բազմավեպ , ԼԳ . 225–229 , 333—337 . - կլոր երեսին վրայ շինուած են տասը փոք-
ԼԴ . 193—198 : րիկ , գեղեցիկ խորանաձեւ կերտուածներ :
ԽՈՏՈՒՔ . Տես ԾՂՈՒԿ : խորանիս շինութեան ծախսն տուեր է
ԽՈՐԱՅ . Տես ԽՈՐԻՆ : ոն Աւելդատ Սրտժեցի ՈԿԹ 1220)
-
ԽՈՐԱՆԱՇԱՏ ՎԱՆՔ. — Նշանաւոր վանքս թուին, որուն յիշատակարանը կը տես
կը գտնուի Արցախի Փառիսոս - գաւառը , նուի խորանի մօտ : Հիւսիսային փոքր խո
Ղուլալի գիւղի արեւելեան կողմը , գեղե. րանն շինուած է ՈԿԵ ( = 1216) թուին ,
ցիկ հովտի մը մէջ : կառուցուած է ձորակի Աբրահամ կանաչհողեցիի ծախքով : Կիր
աջ կողմը , բոլոր տորոնագոյն սրբատաշ րակոսի նկարագրած հրաշազան գաւիթը
քարով , չորս կամարներու վրայ , որոնց կից է արեւմտեան դրան, կառուցուած չորս
գլուխը կը բարձրանայ գեղեցկաձեւ - կա. միապաղաղ և կլոր սիւներու վրայ , սըր-
թուղիկէն : Ունի մէկ աւագ և չորս փոքր բատաշ քարով : Երկայնութիւնն է 16,6
խորան (իրարու վրայ ) , երկու խորհրդա- մետր և լայնութիւնը 15,9 ) . ունի չորս
նոց , երկու դուռն , 13 մետր երկայնու փոքր խորան, երկուքը վրայէ վրայ դրան
թիւն և 10,55 մետր լայնութիւն : վանքս հարաւային կողմը և միւս երկուքը հիւսի .
նուիրուած է Ս . Աստուածածնի : վանա սային : Տաճարի արեւելեան որմի վրայ
կան վարդապետի աշակերտն Կիրակոս , արտաքուստ - կայ նուիրատուութեան մը
կ'ըսէ , թէ վանական - վարդապետը կա . յիշատակարան : Գաւթի հարաւային որմի
ռուցած է վանքս . այսպէս կոչուած էէ վրայ կը տեսնուի արեւի ժամացոյց : Այժմ
մօտը ունեցած ուրիշ մատուռներու և բազ- տեղ տեղ քայքայուած են տաճարի և գաւ
մաթիւ խորաններու պատճառաւ . - բառ առ թի սալակախները և շրջապատի պարիս
բառ մէջ բերենք պատմչի խօսքերը , նկատ պը . ներկայի աւեր և ամայի դրութիւնը
մամբ վանքիս շինութեան . « Եւ եղեւ վաղ- և անցելոյն փառքը , արդարեւ ցաւ կ'ազդէ
ճան նորա այսպիսի օրինակաւ ի վանսն ՝ հայրենանուէր այցելուի սրտին : - Շըր–
զոր իւր իսկ էր շինեալ , որ կոչի խոր- ջապարսպի մէջ, տաճարի հարաւային կողմը
նաշատ , և վասն յոլով եկեղեցեացն որ ի կայ սրբատաշ - քարով շինուած - փոքրիկ
նմա ընկալաւ զանունն , որ կայ հանդէպ մատուռ մը , զոր տեղացիք կը կոչեն Ս .
Երգեվանից բերդին և ի թիկանց Գարդմա- կիրակի : - Հոս կայ նաև ուրիշ կիսաւեր
նոյ . առնէր նա շինուածս երեւելիս . գա մատուռ մը ՝ շինուած - հասարակ - քարով ,
ւիթ շինելով ի կոփածոյ վիմաց ի դուռն մէջը կան ամփոփեալներ : Երրորդ մատուռ
եկեղեցւոյն , զոր իւր իսկ շինեալ էր . և մալ կայ պարսպէն դուրս , միաբաններու
զբան վարդապետութեան ուսուցանէր այ . հանգստարանի մէջ : Շինուած է սրբատաշ
նոցիկ՝ որ ժողովեալ էին առ նա յամենայն քարով , բայց ներկայիս խոնարհած է մատ
գաւառաց .... : Եւ տարեալ թաղեցին զնա րանս գլուխը. կ՚ըսեն , թէ ասոր մէջ է
ի գլուխ վանիցն , յարեւելից կուսէ , մօտ վանական վարդապետի գերեզմանը, բայց
ի փոքրագոյն եկեղեցին , ուր էին գերեզ- տապանաքարն արձանագրութիւն չունի :
մանքն աղքատաց , զի ինքն այսպէս հրա- վանքս ժամանակաւ ունի եղեր մեծ կա
մայեաց » : Այդ թաղման հանդիսին ներ լուածներ և հողեր . այժմ միայն նացած
կայ էր գաւառին Սարգիս եպիսկոպոսը է 15 օրավար հող , աւերակ ձիթահանք
բազմաթիւ վարդապետներով : () ր մր վերջ , մը , հինաւուրց ընկուզի և ծիրանի ծառե .
հասան նաև Աղուանից Տ . Սարգիս կա, րով լի խոպանացած պարտէզ մը և պա
թողիկոսը և Տ . Յովհաննէս եպիսկոպոսը , տուական քարահանք : խորանաշատի մօ-
 ԽՈՐԱՆԻՍՏ 203 ԽՈՐԽՈՌՈՒՆԻՔ

տերը և շրջակայքը , Բովիկ , Չիլիու , չէին ըներ Արտամետցւոց հետ , բայց յե .

Ղօշաջի , Աղ – Բուլաղ , իրիցի չեն , Սղնի և տոյ հաշտուեր են ։ — Գիւղիս հարաւային
Չինարի կոչուած տեղերը , կան աւերակ արեւմտեան կողմը , 5 քարընկէց հեռու
գիւղեր , եկեղեցիներ և հանգստարաններ : բարձր բլրակի մը վրայ մատուռ - մը - կայ
Արցախ , 322–324 : Վարդ Պատրիկի , որուն յատակը , ըստ ա .
ԽՈՐԱՆԻՍՏ • —- Եղիշէ կը յիշէ այս ա- ւանդութեան , զարդերով զարդարուած և
նուամբ բերդ , Վարդանանց Պարսից ձեռ հողով ծածկուած եկեղեցի մը կայ , ուր
քէն առած ամրոցներու հետ : թաղուած է վարդ Պատրիկ : Այս մատ-
ԽՈՐԱՆՑ • Հայաբնակ գիւղ վանայ րան դուռը գոց է , տարին անգամ մը Աշ-
Արծկէ գաւառի մէջ : խարհամատրան կիրակի օրը բանալով պա .
ԽՈՐԱՍԱՆ • Այրարատայ Ստորին տարագ կը մատուցանեն , ուր այլ և այլ
Բասեն գաւառի գլխաւոր իշխանանիստ գիւղերէ կը դիմէ ուխտաւորաց բազմու
ւանն է , Զարսէն ժամ մը հեռու , Երաս- թիւն և կը տօնեն վարդ Պատրիկի յիշա
խի մօտ : փասքեւիչի ժամանակ , Հայոց տակը : կ՚աւանդեն նաև , թէ վարդ Պատ-
գաղթելէն վերջ, աւանիս բնակիչները նուա- րիկ երբեն ()սմանցւոց հետ միանալով՝
զեցան և նացին հազիւ 1 () ) տուն թուրք : Յոյները Հայաստանէն վանած է , և Յոյնք ՝
ԽՈՐԱՍԱՆ կամ Մ ԽՈՐՍԱՆԱՅ • Գիւղ - վրէժխնդրութեամբ վարդ Պատրիկի մար
Սեբաստիոյ ճիշդ արեւելակողմը ՝ ժամ3 մինն հետամուտ եղած են ծով ձգելու , բայց
―
հեռու : Հայք -100–120 տուն են . ունին չեն յաջողած : Նկարագրական ուղեո-
Ս . Աստուածածին և Ս . Սարդիս անուն րութի: ն, Ա . 125–126 :
երկու եկեղեցիներ և Արշակունեաց անուամբ ԽՈՐԵԱ . Տես ՀԱԲԱՆԴ :
երկսեռ վարժարան : ՈՐԵՆԻԱ : ― Հայաբնակ գիւղ Ախալ-
ԽՈՐԱՍԱՆԱԲԱԿ • Տես ՍՈԴՔ : քալաքի գաւառին մէջ . ունի 401 բնակիչ ,
ԽՈՐԳՈՄ , ՀՈՐԳՈՄ կամ ՀԻՒՐԳՈՄ- բաժնուած 3 տան :
Գիւղ վանայ Հայոց ձոր գաւառակի ստո- ԽՈՐԷՆՔ . Տես ԽՈՐՆԻ :
րին մասին մէջ , 33 տուն հայ բնակչօք : ԽՈՐԶՈՆ • Գիւղ Տիգրանակերտի նա
Ունի - լաւ տեսարան և մրգեղինաց մաս . հանգի , Սեռերեկ գաւառակի , Եդեսիոյ ա-
նաւոր ծառեր . հռչակաւոր է ցորենն ՝ իւր ռաջնորդութեան ներքոյ . ունի քիչ թուով
համով հացովը . շատ կը ցանեն նաև կորըն - Հայերե
կան . սովորական անասնոց հետ կը պա ԽՈՐԹԱԳԵՏ • Տես ՍՈԴՔ :
հեն նաև լաւ ձիեր : Եկեղեցին նորակա ԽՈՐԹԱՆՑ . Տես ԾՂՈՒԿ :
ռոյց , նուիրուած է Ս . Աստուածածնի : Գիւ ԽՈՐԺԱՅ • Տես ԳԵՂԱՐՔՈՒՆԻ :
ղէս բաւական թուով պանդուխտներ կան ԽՈՐԻՆ կամ ԽՈՐԱՅ ԱՆԱՊԱՏ ։ — Նշա
ի կ . Պոլիս : կը պատմուի , թէ խոր . նաւոր հին վանք կիլիկիոյ , որոյ մասին
գոմի բնակիչք ժամանակաւ Արտամետւոց յիշատակագիր մը , 1302 ին կ՚ըսէ , թէ էր
հետ խնամութեան մ՚առթիւ կը գժտին , « մերձ ի սահմանս Բարձրբերդոյ և Լեւոն-
և անոնց դէմ ոխ պահելով , քանի մը տա- կլային անառիկ դղեկացն » : Հաւանական
րի ետքը 40 Արտամետցի տեղս կը հրա- է , որ վանքս կառուցուած և պայծառա -
իրեն ի պատիւ , և խնճոյքի ատեն շատ ցած ըլլայ ԺԳ դարու մէջ : Ճառընտրի մը
գինովցընելով ՝ զամենքն ալ կը խղդեն և յիշատակարանէն կը յայտնուի , թէ ուխ
կը թաղեն առանձին տեղ մը . - ահա այս տիս - առաջին առաջնորդը և հիմնարկողն
պատճառաւ Հիւրգում կը կոչուի , կ՚ըսեն , է ոն Ստեփանոս : Վանքս նորոգած է կոս-
որ գաւառական բարբառով հիւրերու հա տանդնի որդին Թորոս իշխանը . այժմ բո
ւաքուած տեղ կը նշանակէ . տեղացիք ցարդ լորովին աւերակ վիճակի մէջ կը գտնուի :
կը ցուցընեն այն 4 ) Արտամետցւոց գե . ԽՈՐԽՈՌՈՒՆԻՔ կամ ՈՌՈՌՈՒՆԻՔ . -
րեզմանատեղին : կը պատմուի , թէ ասկէց - Տուրուբերանի հին գաւառներէն մին , վա-
65 տարի առաջ գիւղացիքս խնամութիւն նայ ծովակին հիւսիսային կողմը : Գաւազ
 ԽՈՐԽՈՆ 204 ԽՈՐՈՏԿԱՆ

ռիս այժմ կը համապատասխանեն - Արծկե տասուօք ... Բազում և անհամար ոգիք

և խլաթ երկու գաւառները , որոնց նկա- ի վերագոյն գաւառացն վասն տեղացն ամ .
րագիրը ըրած ենք իրենց կարգին : Այս- րութեան՝ անդր ժողովեալ էին . յորոց
պէս կոչուած կը համարուի Հայկայ ոռ խոռ վերայ հասեալ անօրինացն .. և խիլ ար-
որդւոյն անուամբ . այս մասին Խորենացին կեալ ի քարանձաւս և յանտառախիտ մայ-
կ՚ըսէ . « իսկ խոռն ի կողմանս հիւսիսոյ րիս ՝ անյագաբար կոտորեցին զորս և Գը-
բազմանայ , կարգէ զշէնս իւր , և ի նմանէ տին » : Նոյն Լաստիվերտցին կը յիշէ նաև
ձգեալ ասի մեծ նախարարութիւն ազգին գաւառիս անտառները , ասպատակող թուր-
Խոռխոռունեաց » : վաղարշակայ օրով ոռ քաց համար ըսելով՝ թէ , եկան լեցուեցան
խոռունիները թագաւորի թիկնապահու « Յընդարձակ դաշտն Բասենոյ և կարնոյ ..
թեան պատիւ ընդունեցան . և որովհետեւ ի խաղտեաց գաւառն
յարեւմուտս մինչև ի
աջին թիկնապահը կը կոչուէր Մաղխազ , ... իսկ ի հարաւ - մինչև ի Տարօն , և
անոր անուամբ ձեւացաւ Մաղխազունեաց մինչև ի գաւառն Հաշտենից , մինչև յան
նախարարութիւնը : Այս ցեղի իշխաններէն տառսն խորձենոյ » : ― ԺԴրդ դարէն ա-
կը յիշէ խորենացին , զՍուրէն խոռխոռու ռաջ չեն յիշուիր ի նախնեաց գաւառիս
նի . իսկ Ղազար , Գագիշոյ իշխանը , որ եպիսկոպոսները , բայց նոյն դարուն , Սսոյ
նահատակուեցաւ վարդանանց հետ : Գա- ժողովոյն պատմութեան մէջ կը յիշուի
ւառիս եկեղեցին հիմնուած է եօթներորդ Փիլիպպոս եպիսկոպոս - խորձենոյ : - կեղի
դարէն առաջ և թերեւս հայ ազգի լու գաւառը կը համապատասխանէ մասամբ ,
սաւորութեան սկիզբը , բայց յատուկ ե . հին խորձայնի :
պիսկոպոս կը յիշուի Է դարուն , Դունայ ԽՈՐՁՈՐ . Կիլիկիոյ մէջ կայ այս ա-
ժողովոյն ստորագրութեանց մէջ , Գրիգոր նուամբ ձոր մը , որոյ մասին - հետեւեալը
եպիսկոպոս խոռխոռունեաց : կը յիշուի կը գրէ ոմն ժամանակագիր . « Եկին ֆռանկքն
նաև Յեսու եպիսկոպոս խորխոռունեաց , ընդ սահմանս Գամրաց և ընդ նեղ կա-
բայց ասոր ժամանակն կը մնայ անյայտ : պանս Տօրոսի , որ այժմ Խորձոր կոչի ,
ԽՈՐԽ ՈՆ • Գիւղ Սեբաստիոյ արեւե . ընդ կիլիկիա և ընդ Տրովադայ , որ է Ա-
լեան կողմը ՝ 6 ժամ հեռու . 50 տուն հայ նաւարզայ » : ― Տես ԲԱՂՔ :
կայ . ունին Ս . Կարապետ անուն եկեղեցի ԽՈՐՆԻ , ԽՈՐԷՆՔ կամ ՈՐՕՆՔ .
և փոքրիկ դպրոց մը խորխոռունեաց ա. Գիւղ Տուրուբերանի Տարօն գաւառի . Գլա-
նուամբ : - վառելու համար նշանաւոր է կայ վանքի տասուերկու դաստակերտներէն
գիւղիս կաղնին: Բնակիչք ՝ մեծաւ մասամբ մին , որ երբեմն ունէր 1900 տուն , 600
բարեկեցիկ են : հեծեալ և 17OO - հետեւակ : կ'ըսուի , թէ
ԽՈՐԽՈՐ . Գիւղ կեղիի . 10 տուն այս գիւղէս էր քերթողահայրն և պատմա-
հայ և 8 ) տուն քուրդ կայ . Հայք ունին գիրն Մովսէս ՝ որ սովորաբար հայրենեաց
Ս . Վարվառ անուն եկեղեցի մը : ― Տես անուամբ խորենացի կը կոչուի : Գիւղս
ՀԱԲԱՆԴ : այժմ կը կոչուի խորօք , ունի 50 տունէ
ԽՈՐԽՈՑ . Տես ԽԱՐԽՈՆՑ : աւելի հայ և Ս . Աստուածածին անուն եր
ԽՈՐՁԱՅ . Տես ՎԱՅՈՑ ՁՈՐ : կեղեցի մը :
ԽՈՐՁԷՆ , ԽՈՐՁԵԱՆՔ կամ ԽՈՐՁՈՒՆՔ . ԽՈՐՈՏԵՆՑ կամ խՐՈՐՏԵՆՑ • Գիւղ
Չորրորդ Հայոց առաջին գաւառը , որ Աղձնեաց խիզան գաւառի , յորում բաւա-
կոչուած է նաև որձայն և խորձենական կան տարիներ առաջ , նախակրթարան բա
գառ : Ամուր դիրքերով նշանաւոր է ցած է կ . Պոլսի խիզանու ուսումնասիրաց
գաւառս , որուն կը վկայէ նաեւ --Լաս ընկերութիւնը : Այժմ ունի սակաւաթիւ
տիվերտցին , յիշելով ՝ նաև տխուր դէպ . Հայեր :
քեր . «զխորձեան և զՀանձէթն յորժամ ―
ԽՈՐՈՏԿԱՆ ԱՍՏՈՒԱԾԱԾՆԻ ՎԱՆՔ •
յիշեմ , և որ ինչ ի նոսա գործեցաւ (Պար- - կը յիշուի - այս անուամբ . վանք մը Զա
սից Ալփասլան սուլտանէն) հատկլիմ ար- կամայ երկրի մէջ : Շահաբասայ գերեվա .
 ԽՈՐՈՏՆ 205 ԽՈՐ ՎԻՐԱՊ

րութեան միջոց , Շողուագայ գիւղէն Դա- - ւային կողմէն կայ փոքր դուռ մը որ 25
ւիթ ոն եպիսկոպոս եկաւ այս վանքս և աստիճան նեղ սանդուղով մը ՝ կիջեցընէ
առաջնորդ եղաւ , որ և ոտանաւոր - գրած վիրապը՝ ճիշդ սեղանի տակը . իրը 15 կամ
է Հայոց ի Պարսս գաղթականութեան անց- 16 ոտնաչափ եկեղեցւոյն յատակէն վար ,
քերը , 1606–7 տարիները : հազիւ քսան քառակուսի ոտնաչափ - տեղ
ԽՈՐՈՏՆ • Տես ԳԵՂԱՐՔՈՒՆԻ : մէ : Այս վիրապի վաւերականութեան
ԽՈՐՈՒԱԳԵՏ ―― կը յիշուի այս ա- մասին , բան մը չենք կրնար ըսել, բայց
նուամբ գաւառ մը : եթէ բուն պատմութեան մէջ յիշուած վի
Խ ՈՐՍ ԱՆԱՅ - Տես ԽՈՐԱՍԱՆ : րապն է , անշուշտ տեղւոյս առաջին կամ
ԽՈՐ – ՎԻՐԱՊ կամ ՎԻՐԱՊ . Հայոց վերջին շինողները իի պատիւ ]]Ս.. - Լուսա-
հռչակաւոր ուխտատեղիներէն գլխաւորը տրչի , խորութիւնը լեցուցեր են և քարու
կրնայ համարուիլ խորվիրապի վանքս , կիր որմերով այժմեան ձեւը տալով աւելի
որ կը գտնուի Այրարատայ Ոստան գա նեղցուցեր են , որ ըստ աւանդութեան ա.
ւառի մէջ , Երասխայ ձախակողմը բարձ . ռաջին պատմողին -- Ագաթանգեղոսի և ի-
րացող քարաբլրան մը արեւելեան հարա- րեն հետեւողաց , « անհնարին էր խորու
ւային կողերու վրայ , գեղեցիկ դիրքով , թեամբ » . ըստ պատմչին , այս վիրապը
Ովայից գիւղէն հեռու է 4–5 մղոն : Ար- շինուած էր « ի դղեակ բերդին Արտաշատ
տաշատէն ունեցած հեռաւորութեան ճիշդ քաղաքին » ... ուր «վասն չարագործաց
չափը չգիտենք . սակայն ի հնումն այս էր շինեալ զայն տեղին , և ի սպանումն
Վիրապը արքունի արգելարան էր քրէաս մահապարտացն - ամենայն Հայոց... այլ
կան յանցաւորներու և կը կոչուէր ի սկըզ- մարդիկ որ միանգամ էր իջուցեալ անդր՝
բան Վիրապ Արտաշատու : վանքս պարըս- ամենեքեան մեռեալ էին վասն դժնդակ
պուած է հաստ պարիսպներով , անկիւննե չարաշունչ դառնութեան տեղւոյն , վասն
րը կան հաստատուն աշտարակներ և մեծ կարակում տղմին , օձախառն բնակութեան
դուռ մը ունի արեւելեան կողմը : Եւրո- և խորութեան » : Այսպէս կը նկարագրեն
պացի ուղեւորն Տիւպուա ,, կը նմանցընէ նաև ուրիշ պատմիչներ . և հնագոյն գրիչ-
Հռենոսեան ափանց հին դղեակներուն : իսկ ներէն մին ՝ կ՚աւանդէ, թէ Մեծն խոսրով
ուրիշ ուղեւոր մը (Թուռնըֆոր ) ԺԸ դարու հրաման տուած էր , մահապարտները խա-
սկիզբը , բերդի նման է , կ'ըսէ , բլրի գլու ծող օձերը անկէ ժողվել : Ահա այդ վի
խը , որ կը դիտէ ընդարձակ դաշտը , ուս րապի մէջ « կապեալ ոտիւք և կապեալ
կից ինքն ալ կը զուարճանար - Երասխի ձեռօք և կապեալ պարանոցաւ » , ձգեցին
ջուրց և Մասեաց կրկին կատարներու Տրդատայ հրամանաւ , զՍուրբն Գրիգոր ,
տեսլեամբ : Վանքիս շինուածոց մեծագոյն և գուրին բերանը դրին երկանաքար մեծ
մասը նորաշէն կարելի է համարել , կա . վէմ մը : Բայց Աստուածային տեսչութիւ
ռուցուած կամ նորոգուած լինելով ԺԷ նը , զսուրբը կենդանի պահեց այն խաւար
դարու կիսէն վերջը , Յակոբ կաթողիկոսի րակուռ արգելանին մէջ , զինքը ապա Հա-
օրով , Դաւիթ անուն առաջնորդէն : Սրբա- յաստանի Լուսաւորիչ ընելու նպատակաւ :
զան վիրապը , փոքր քարաշէն եկեղեցիով Ուսումնական զանազան կարծիքներ ա
կամ մատուռով ՝ կ՚իյնայ պարսպի հարաւ ռանց յուզելու , մենք պատմչի խօսքերը
արեւմտեան անկիւնը , եկեղեցեակը անսիւն հոս կրկնենք . « Եւ զայն ամս երեքտասան
է և օրօցաձեւ , հիւսիսային կողմը դրան որ եղեւ Գրիգորիոս ի բերդին բանտին և
վրայ ունի ՌՃԺԱ (= 1662 ) թուակա- ի խոր վիրապին , կին ոմն այրի որ էր ի
նաւ նորոգութեան արձանագրութիւն մը , բերդին այնմիկ , հրաման առեալ յարհաւ-
Ագուլեցի օճայ Շամոնէն և Թիֆլիզեցի խօ- րաց ՝ զի աւուրն նկանակ մի արարեալ
ճայ Աֆթանդիլէն : Որմերուն վրայ կը նըշ- պատրաստական՝ ընկենուլ ի ներքս ի խոր
մարուին նաև ուրիշ , ոչ հին , արձանագը– Վիրապին . և այնու կերակրեալ լինէր նա
րութիւններ : Բեմին աստիճաններու հարա- ի հրամանէն Աստուծոյ » : Եւ երբ Դ դա-
 ԽՈՐ ՎԻՐԱՊ 206 ԽՈՐ ՎԻՐԱՊ

րու սկիզբը Աստուած ուզեց այցելել ազ- րացն թաղեալ առաքելանուէր այրն Աս-
գիս , Խոսրովիդուխտի տեսլեամբը , « եկին տուծոյ՝ զկամաւոր վիշապին ջախջախեաց
բերին կարս պարանաց երկայնս և ստուարս , զգլուխ » : վիրապի մէջ կայ չորս խաչ-
և կցեցին իջուցին ի ներքս ... (և Ս . Գրի քար պատերու վրայ ագուցուած . - արեւե
գոր ) անդէն յոտին կացեալ վաղվաղակի - լեան կողմն է մէկ մեծ և մէկ փոքր պա
շարժեաց զպարանն և բուռն հարկանէր . տուհան , որոնց մէջ տեղ դրուած է կանգ
իսկ սոցա գիտացեալ՝ ձգեալ հանին զնա նաչափ քար մը , որուն վրայ ուխտաւոր .
ի վեր . և տեսին զի թխացեալ էր մար- ներ վառած մոմեր կը փակցընեն : Վիրա-
մին նորա իբրեւ զածուղ սեւացեալ» . այդ պի առաստաղի արեւելեան կողմը կայ
ածուղէն , կ'ըսէ Ալիշան , « վառեցաւ ջահ փոքրիկ ծակ մը , որ Պառի ծակ կը կոչուի ,
անշիջանելի հոգեւոր ուսոյ տանն Թոր ըստ աւանդութեան , այդ ծակէն ամէն օր
գոմայ » : կտոր մը հաց կը ձգէր պառաւ կինը : Հոս ,

73 . Խոր Վիրապի վանքը :

Ս . Գրիգոր Լուսաւորչի վիրապէն դուրս ամփոփեցին նաև Ներսէս Գ Շինող կա

գալէն վերջ ,
անտարակոյս նոյն տեղը ղիկոսը « ի բերան Վիրապին » , ինչպէս
սկսաւ պատուիլ , բայց յայտնի չէ , թէ կ'աւանդէ պատմիչն Վարդան Արեւելցի :
ով առաջին անգամ հոն կանգնեց սեղան վիրապի կից է Պառաւի հոր ըսուած փոսը ,
ճշմարտին Աստուծոյ : - Գրաւոր կերպով , ուր կը կենար Ս . Լուսաւորիչը կերակրող
կը յիշուի տեղւոյս եկեղեցւոյն շինող ՝ Ներ- պառաւը . կ՚ըսուի , թէ այդ տեղ է Ներսէս
սէս Գ կաթողիկոսը , և անշուշտ -Դունայ ի գերեզմանը . ունի 9 աստիճան , 4 կան
և վաղարշապատու Առապարի եկեղեցինե . գուն խորութիւն , 6 կանգուն երկայնու
րու նման վայելչապէս -շինած էր և այս , թիւն և 3 կանգուն լայնութիւն :
որոյ մասին համառօտիւ կը գրէ Յովհան- վերոյիշեալ Վարդան Արեւելցի պատ .
նէս կաթողիկոսը . « Զկնի ապա շինէ տա- միչը , բաւական ժամանակ կեցած է խոր .
ճար սրբութեան , և ի վերայ Վիրապի վիրապի վանքը . որոյ համար ժամանա
Սրբոյն Գրիգորի , ուր ի մէջ թունաւոր կակից ոi ն կ՚ըսէ . « Հռչակաւոր և ի
 ԽՈՐ ՎԻՐԱՊ 207 ԽՈՐ ՎԻՐԱՊ

մաստասէր վարդապետն Հայոց Վարդան Նահապետի , այդ պատճառաւ արգելանաց

որ և դպրոց կարգեալ էր նորա քառասուն մէջ տառապելով վախճանեցաւ . ժամա-
աշակերտօք » . այդ աշակերտներէն նշա. նակագիր ոմն այսպէս կը գրէ . « Թվին
նաւոր եղած է Գրիգոր Բալուեցի , որ վեց ՌՃխԷ ,, յունուարի և , յաւուր խթման ,
wn
տարի վանքս կեցեր է և ապա Վարդան Դշբթի , Ստեփաննոս հոգեւոր Տէրն
վարդապետէն վարդապետութեան աստի- - Աստուած փոխեցաւ , և տարեալ ի վի-
ճան ընդունելով գացեր է իր աշխարհը : րապն սուրբ և անդ հանգուցին փառա .
վարդանայ աշակերտն է նաև քաջ գրիչն ւորապէս » : Տարի մը վերջը այս վանքը
Գէորգ Լամբրոնացի , որ Տօնապատճառի մը եկաւ Երուսաղեմի Մինաս պատրիարքը ,
յիշատակարանին մէջ կ'ըսէ . «ի տիեզե նոյն ատենները առաջնորդ էր Ղազար
րահռչակ սուրբ ուխտն Վիրապին ... ու վարդապետը : Աբրահամ կաթողիկոսը
րանօր և մեզ եղեւ ժամանակ ինչ դեգե րիշ վանքեր և ուխտատեղիներ այցելած
րել ի դուռն աստուածազարդ այնր տա միջոց , 1733 ին եկաւ նաև այս տեղ : Այ-
ճարի սակս կրթութեան ի մեծ - վարդա . նուհետեւ ԺԸ դարու կիսուն , Պարսից տէ.
պետէն , և յաստուածազգեաց առնէն վար- րութեան շփոթման և խառնակութեանց
դանայ , ... » : Վիրապի եկեղեցւոյն դրան միջոց , այս վանքս ալ , ուրիշ բազմաթիւ
արեւմտեան կողմը գետնափոր տեղ մը կայ , վանքերու հետ քանի մը տարի ամայացաւ ,
և կ՚ըսեն , թէ հոն թաղուած է Վարդան որուն - եկեղեցիները և պարիսպը , կ'ըսէ ,
վարդապետը , ինչպէս նաև Տարօնացի Ներ- Սիմէոն կաթողիկոս , « գոմ խաշանց և
սէս եպիսկոպոսը : խոր վիրապի վանքը , ամբար գարշութեանց արարեալ էին Տա
կը կոչուի նաև Ս . Լոորիչ և Ս . Գրի- - ճիկք . և մեք յաջողմամբն Աստուծոյ ի
գոր : Ներսէս Շինողէն մինչև վարդան և բաց վանեալ զՏաճիկսն, մաքրեալ զվանքն՝
անկէ վերջը ամբողջ դարեր լռութեան մատ- բերաք ի շինութիւն , և կարգեցաք զառաջ .
նուած է վանացս պատմութիւնն : նորդ , և արարաք վանք միաբանակեցաց ,
Հնգետասաներորդ դարու սկիզբը, հոս որպէս յառաջն , ի փառս - Աստուծոյ և
գալով Քաջբերունեաց երկրէն , առաքինա - Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին մերոյ , ի
կրօն վարդապետն Կիրակոս , շատ տարիներ ՌՄԺԳ (1665 ) թուոջն մերում , որ և է շէն
բնակեցաւ և այդ պատճառաւ - Վիրապեցի և հաստատ ի մերումս ժամանակի » :
կոչուեցաւ , որ և 1441 ին Էջմիածնի նոր Պարսպի մէջ տեղն է վանացս մեծ ե
րոգուած աթոռոյն առաջին կաթողիկոս - կեղեցին քարաշէն և գմբէթաւոր , հանդերձ
ընտրուեցաւ . այդ միջոցին վանքիս առաջ . - ժամատունով և կողմնակի մատուռներով :
նորդն է Անտոն վարդապետ : ԺԷ դարու Ժամասացութիւն կը կատարուի այս եկե
սկիզբը կը յիշուի առաջնորդ Մանուէլ ե- ղեցւոյ մէջ , ուր կայ և պատարագամա
պիսկոպոս և նոյն դարու կիսուն՝ Մկրտիչ տոյց սեղան մը : - Եկեղեցւոյն արտաքին
վարդապետ Տաթեւացի . անկէց վերջն ալ կողմը , լուսամուտէն վեր , կայ Ս . Գրիգոր
մեր կանխաւ յիշածՏփղիսեցի : Դաւիթ - Լուսաւորչի քանդակապատկերը , որ զգես
վարդապետը , որ վանքս նորոգեց 1661 ին , տաւորուած կանգնած կ'օրհնէ իրեն երկըր-
բայց 1679 ին Երեւանայ մեծ երկրաշար պագող Տրդատ թագաւորը . կայ նաև Աշ-
ժէն կործանեցաւ նաև վանացս է . Աս- խէնի և մի ուրիշ կնոջ քանդակապատկե
տոածածնի եկեղեցին , և հարկ եղաւ որ րը . այդ քանդակապատկերներու ներքեւ
Դաւիթ վերստին նորոգէ և շինէ : Սա վախ . խիստ դժուարընթեռնլի տառերով գրուած
ճանած է 1695 ին , որուն ոտանաւոր ար . է. « Տրդատ թագաոր Աշխեն և սպասարք
ձանագրութիւնը կը մնայ եկեղեցւոյ ար- Խորվիրապի թաղեալ ՅԻԱ ( = 872 ) »ի » :
տաքին հիւսիսային որմի վրայ : Քանի մը վանացս բակի բոլորտիքը , բաց իհիւսիսային
տարի վերջը , 1698 ին, հոս թաղեցին Սպա. կողմէն , բոլոր շէնքեր կառուցուած են ,
հանայ հռչակաւոր - առաջնորդն -Ստեփա. րոնց մէկ մասը փայտեայ , - շաղախով և
նոս ,որ կաթողիկոս դրուած էր հակառակ խարխուլ են . իսկ միւս մասը ՝ արեւմտեան
 ԽՈՐ ՎԻՐԱՊ 208 ԽՈՐ ՎԻՐԱՊ

կողմը , կամարակապ քարուկիր շինութիւն դողիմէոս առաքեալները գա-

ներ են , ուր է մառանը և ամբարը : Հիւ .
սիսային կողմն ևս հին ժամանակները շի-
նութիւններ կան եղեր , որոնց այժմ միայն
հիմքերը կը նշմարուին . այս կողմէն ալ
Հայաստան գա
լով իրար հանդիպեր և գիշերեր են Ար-
տաշատու բլրան մօտ , առաւօտը հեռանա .
լու ատեն , դրոշմեր են ժայռի վրայ խա-
չաձև . տակաւին կան երկու հնաձեւ խաչե-

եկեղեցին
Վիրապի
Խոր
:74.

պարիսպը փոքրիկ դուռ մ ունի , որ կը րու նիշեր . 1859 ին այդ տեղւոյն վրայ
տանի դէպ ի բլուրի գագաթը ՝ ժայռի վրայ : մատուռ շինեց - Ալեքսանդրապոլցի վար-
վանքիս շրջապատէն դուրս , 25 քայլ հե դան Փէտէրեանցը : խորվիրապի վանքը
ռու կը գտնուի () թեաց խաչի ուխտատե . ունի Երեւանի մէջ մեծ այգի մը , երկու
ղին . կ'ըսուի , թէ երբ Թադէոս և Բար . այգի իւվալ գիւղը, բաւական վարելահող
 ԽՈՐՕՆՔ 209 ԽՈՒԹԻ– ՏԷՐԷՍԻ

և արօտատեղի , ոչխար ու արջառ : - Հայ կամ ցեղապետն է Հայտար պէկը : Տէր-

ժողովուրդը ամէն կողմերէ մեծ բազմու սիմի այս մասին մէջ Հայերը փոքր թիւ
թեամբ ուխտի կը դիմէ այս վանքը : Տար . կը կազմեն . ամբողջ ուզուչանի մէջ
ւոյն մէջ երկու անգամ ալ յատուկ տօնի միային 10–15 հայ գիւղ - կայ , որոնց ա
օրեր ունի . կրկնազատկի կիրակին և մենամեծն է 250 տուն ունեցող Ալթուն
աշնան մահմէտական Թուրքք և Քուրդք Հիւսէյնի գիւղը : Այս գիւղը միայն եկե
ալ կ'երթան և ամենայն ջերմեռանդու - ղեցի և դպրոց ունի իսկ միւսները՝ ոչ .
թեամբ զոհեր կ'ընեն , և ոչխար ՝ կով՝ և բայց բոլորն ալ կը պահեն իրենց մայրենի
այլն , կը նուիրեն վանքին : Որմով շրջա- - լեզուն ՝ քիչ մը աղաւաղած վիճակի մէջ :
պատեալ պարտէզ մ'ալ ունի վանքը բարձ . ԽՈՒԶՕՎԱ կամ ԽՈՒԼԱ . Հայաբնակ
րաւանդակին ներքեւ և կ'ոռոգուի ջրհոր գիւղ , խարբերդէն 2 ժամ հեռու , դէպի ա.
րի ջրով : վանքի մէջ կայ Թադէոս ա րեւմուտք :
և այլ անյայտ սրբոց մասունք-
ռաքելոյն և ԽՈՒԶՈՎԱՆ ― Դաշտս կը գտնուի ար .
ներ : խորվիրապի մէջ լի են տակաւին բերդու մօտ . անունն առած է համանուն
վնասակար օձեր , կարիճներ և այլ զե . գիւղէն :
ռունք ու սողունք : Սիմէոն կաթողի ՈՒԹ . Տես ՈՅԹ :
—
կոս վանացս թեմ կը նշանակէ Վեթի , Ար- ԽՈՒԹԻ — ՏԷՐԷՍԻ . — Հայերէն կը թարգ .
կուսի , - Արտաշար , Մուշաղբիւր , Ջոն , մանուի ութացաձոր , կ՚իյնայ բուն Տէր-
Վանստան , Մանկունս , Արանիկ , Վանիկ և սիմի կեդրոնը . մեծ ու ահռելի ձոր մ'է ,
― Այրարատ , 435
Դեղձնավանք գիւղերը : — - հիւսիսէն դէպ ի հարաւ ձգուած : Այս մեծ
-440 : ձորի աջ NL ձախ կողմերը կը բարձրա
ԽՈՐՕՆՔ . Տես ԽՈՐՆԻ : նան, բոլորովին անտառապատ վիթխարի
ԽՈՑ կամ խՈՂ Ց • Գիւղ Սասնոյ Fո- լեռներ : Ձորի մէջէն կ'անցնի բաւական
վասար գաւառակի մէջ , որ այժմ կը կո մեծ վտակ մը , որ սկիզբն կ'առնէ Մեր-
չուի խոցոց վանք կամ ոծոծ վանք . մէջն ճանու լեռնէն : Այս ջրի երկու ափերուն
է Ս . Թովմայի առաքելոյն ուխտը : Բնա- վրայ , ճիշդ ձորի մէջ տեղը կը գտնուի
կիչք Հայք և Քուրդք խառն , 20 տուն : Հայտարան կոչուած 800 տուն քուրդ բը-
ԽՈՑԱԲԼՈՒՐ . Կը յիշուի Մոկք Ա- նակչօք մեծ գիւղը : Այս ձորի մէջ Հայ
ռանձնակի մէջ : տարանցիներէն զատ , որոնք բուն տիրող
ԽՈՑԵՎԱՆՑ • — Կը յիշուի Այրարատայ տարրը կը համարուին , կը բնակին նաև
Բասեն գաւառի մէջ : Ալանցիք , Ճիպանցիք կամ Ճիպրանցիք և
ԽՈՑԵՐՈՒ ՋՈՒՐ . Տես ԽՈՍՐՈՎՈՒ ՋՈՒՐ : ուրիշ կողմերէ հալածական եղած փախըս .
ԽՈՑՈՑ ՎԱՆՔ : Տես ՈՑ : տական ցեղեր , որոնք ապաստանած այս
ՈՒ . Այրարատայ Բագրեւանդ գա- անմատչելի վայրը , անկախօրէն կ՚ապրին :
ւառի դաշտի մէջ այս անուամբ - տեղ մը Տէրսիմի այս մասին մէջ , թէ և հաս .
կը յիշէ Բուզանդ ըսելով . « Եւ էր թա. տատուն կայ բնակութիւն չկայ • բայց
գաւորն - Հայոց Պապ բանակեալ ի դաշտին հայ արհեստաւորներ և առեւտրական
Բագրեւանդ գաւառի ի խոր - անուն տեղ . ներ միշտ կը գտնուին , որոնք մեծ ըն .
ւոյն » : դունելութիւն գտած են այս լեռնականնե .
ԽՈՒԶԱԾ ՄԱՀՄՈՒՏ - Այս տ անուամբ րու մէջ : խութիէրէսիի արեւելեան կող
տեղ մը կարուց երկրի մէջ, կը յիշէ Ան- մը , բարձրացած է Սել լեռը՝ կուսական
ւոյ Ս . Գրիգորի վանաց արձանագրութիւն . անտառով շրջապատուած , որ իր գագա
ներէն մին : թին վրայ ունի բաւական ընդարձակ լեռ.
ԽՈՒԶՈՒՉԱՆ կամ ԱՂՔԱՆ • Տէրսիմի նադաշտ մը ՝ աղբիւրներով ու դալարագեղ
հիւսիսային կողմը և է իր բաժանմունք մարգերով օժտուած : Այս լեռը կրնայ հա-
ներէն ամենէն մեծը . ունի 300–360 քըր մարուիլ ամուր բերդ մը , որուն վրայէն ե.
ղական գիւղեր , որոնց լիազօր իշխանն րեք չորս մարդ բաւական են արգելք լի .
Բնաշխ · Բառարան Բ . 27
 ԽՈՒԼԱ 210 ԽՈՒԼԹԻԿ

նելու քարերով թշնամւոյ ամբողջ բանա . 1839 թուին տաճարի նորոգութեան ժա .

կին , որ չկարենայ վեր բարձրանալ : Ձորիս - մանակ , սեղանոյն ներքեւ տուփով մը մաս
արեւմտեան կողմն ալ Մալ լերան շարու սունք և փոքրիկ շիշով մը Ս . Միւռոն
նակութիւնն է , որ Սէլ լերան - հաւասար գտնուած է Ն ․ Շնորհալւոյ կնքով զմըռս
անմատչելի է : Սէլ լեռը Հայտարանցինե . սած և մագաղաթի վրայ վկայագիր , Հե-
րու ամարանոցն է : ― Տերսիմք , 149– թում թագաւորի կնքով , . Հ . Ե . թվ .
151 : 1897 թուին վանքիս մէջ հաստատուեցաւ
ԽՈՒԼԱ • Տես ԽՈՒԶՈՎԱ : ազգային որբանոց մը , որ կը մատակա
―
ԽՈՒԼԷԻ կամ ՂՈՒԼԷԻ ՎԱՆՔ . — խար- րարուի մասնաւոր հանգանակութեան մ'ար-
բերդու նշանաւոր հայ վանքերէն մին , դեամբ , որ կատարուած է Կիւլպէնկեան

75. Խուլէի վանուց որբերը :

Ղուլէ գիւղի մօտ , ուզօվայի մէջ . քաղա- Պ .. Կարապետի միջոցաւ : կը պատսպարէ

քէն հեռու է 1 /:2 ժամու ճանապարհ : Տա- 3 )է աւելի որբեր , որոնք ուսմունքներէ
ճարը նուիրուած է Ս . Գեորգայ , ունի 15 զատ , կերպասագործութեան ևս կը հետե
“
հատ հին և նոր , բաւական կոկիկ սենեակ- ւին : — Թորոս Աղբար , Բ . 90–91 , 349—
ներ : Վանքիս շրջապատները կան ծառեր 354:
և պարտէզ . ունի արտեր , կը պահէ ար . ԽՈՒԼԹԻԿ կամ ՂՈՒԼԹԻԿ . — Գիւղ Բար
ջառ և ոչխար : Վանքս պատմութեան մէջ - ղէշի Տատիկ գաւառակի , լեռներով շրջա-
կոչուած է Մովսիսավանք : Մշոյ Առաքե . պատեալ սիրուն , դալարագեղ հովտի մէջ ,
լոց վանքի Ս . Թարգմանչաց մահարձա- - զով , ծառազարդ և ջրարբի : Ունի 360
նաց նման բարձր խաչքարեր ունի գերեզ- տուն հայ , որոնց 1 () տունը բողոքական
մանատան մէջ, որոնց ոմանց վրայ կան են և ունին Պորտի ընկերութենէն բացուած
թուականներ և արձանագրութիւններ : երկսեռ դպրոց մը : Այս գիւղացիք հին ա-
 ԽՈՒԼԹԻԿ 211 ԽՈՒԼԱՐ

տեններն ալ այգի ունէին , բայց չարա . ալ սկսան փոխադրել : Խուլթիկցի Կ . Պոլ-

գործք աւերեցին . հին այգիներու տեղը - սի պանդուխտները , 1884 ին Եղբայրասեր
գիւղին հարաւային արեւմտեան կողմն էր անուն ընկերութիւն մը կազմեցին ՝ իրենց
և 60 տարիէ ի վեր խոպանացած է. գիւղի կրթական զործին օգնելու նպատա
նոր տնկուած այգիները գրեթէ ոչինչ կաւ և ընկերութեան կանոնագիրը վառե
շահ կը բերեն, և արհեստներն ալ այժմ րացընել տուին Պատրիարքարանին : խուլ-
բան մը չեն արժեր : Երբեմն երկաթա թիկի Ս . Գեորգ եկեղեցին շինուած է գրե .
հանք կը սանէին , և դարբինը ՝ ինքը կը թէ գիւղի մէջ տեղը . առաջին շինութիւնը
հայթհայթէր իւր քուրայի երկաթը . այս եղած է ՌՀԵ թուին , երկրորդը ՝ ՌՃԺԱին ,
գործն ալ 30 տարիէ հետէ մեռած է : Գիւ- երրորդը՝ ՌՄՂԳին . արդի շէնքը քարու
ղիս քապքապը (գամ ) դեռ 20 տարի ա կիր է կամարաւոր : Գիւղս ունի 30 ի չափ
ռաջ իւր հրապարակն ունէր Բաղէշի 9 սրբավայրեր :Նշանաւոր NL գեղեցիկ է
Սղերդի , խիզանի , Շիրվանի ու օհտանի գերեզմանատունը ՝ մեծ ու ընդարձակ բլու
մէջ , և քանի մը Բաղէշցիք գիւղիս - քապ– րի մը վրայ ՝ երկու մատուռով Ս ․ Սիմոն
քապներու վրայ միայն կը դարձընէին ի. և Ս . Յովհաննէս կոչուած , մին ՝ գագա-
րենց բոլոր գործն ու առուտուրը : Այն ա թան վրայ և միւսը ՝ ստորոտը :
տեն , երբ ամէն մարդ քապքապուն ոտնա- ԽՈՒԼԻԿ . Հայաբնակ գիւղ - Բաղէշի
ման կը հագնէր , այդ գամերը կօշկի արդի հարաւակողմը. ունի Ս . Սարգիս անուն
փայտէ գամերու տեղ կը բռնէին : կռանի եկեղեցի մը :
հետ , ապրուստի համար , իւր կկոցի գործն ԽՈՒԼՓ . Լեռնային գաւառակ Սաս
ունէր այս գիւղացին , և տարին իբր 1800 նոյ , որ կը սկսի Անտոք և կեփին սարե
լիտր մանած կը հինէր ու կը գործէր . այժմ րու արեւմտեան փեշերէն և կը տարա-
կտաւագործութիւնն ալ ինկած է , և կօու. ծուի մինչև կինճի լեռները : Գաւառակիս
զեն ամերիքանով շինել իրենց ճերմակե- մէջ կան հետեւեալ գիւղերը Գեղեվանք ,
ղէնները : Բայց դեռ մնացած է բրտութիւ . - Ահարոնը , Շուղեղ , կագէ , փսոր, Էհուր ,
նը . ամառը աստ անդ նահանգին մէջ ա- Ընձքար , և այլն . որոնք ունին 3 էն մին
ման շինելով կ'անցընեն , և երբեմն նոյն չեւ 80 տուն բնակիչ . կասգէ , փասուր և
իսկ խնուսի , Ալաշկերտի կողմերը կը քշեն Շուղէգ գիւղերու մէջ կան նաև հուր-
դուրդն ու տաֆա , սերիկ , չօղթրի , խամքա դեր , միւսները զուտ հայաբնակ են :
այլ ամանները : Ըսողներ կան , թէ Գաւառակիս - մէջ կայ համանուն լեռ և
այս գիւղը բրտութեան - արհեստէն կ'առ գետակ մը :
նու անունը , և խուլթիկը ՝ քիւլլիդիք կը ԽՈՒՃԱՊ • Գիւղ Գուգարաց Տաշիր
հասկընան , որ ՝ արաբերէն ՝ « մենքը բրուտ կամ Ձորափոր գաւառի . այժմ աւերակ է :
ըսել է . իսկ ուրիշներ ՝ իբր ոլդիք ըմ. - Մօտը կայ նոյն անուամբ մենաստան մը ,
բըռնելով՝ ին Բագաաան մը կը համարին որուն շէնքը բաւական գեղեցիկ է . բայց
այս գիւղը : Այգեստանի լեռը Սրբ Սարգիս արձանագրութիւն չունի , որով յայտնուէր
կը կոչուի , և տեղացիք կ՚ըսեն , թէ Ս. շինողն և հիմնարկութեան թուականն: Ներ
Սարգիս - այս լեռան վրայ ժայռերու մէջ քին ձեւով կը կարծուի , թէ Յունաց եղած
կը բնակի : Հայք ունին երեք եկեղեցի՝ Ս . է:
Գեորգ , Ս . Յովհաննէս Աետարանիչ և Ս . ԽՈՒ ՃԱՐ ԵՆՔ • Սակաւաբնակ Հայոց
Յովհաննես Մկրտիչ. և տղայոց ու աղջը- գիւղ - ի
ի Սասուն :
ԽՈՒՄԱՐ • Գիւղ վանայ (Շատախ
կանց վարժարան : Գրեթէ չկայ խութիկցի
մը , որ կ . Պոլիս - գացած չլինի , ուր կը գաւառակի . ունի Ս . Թադեոս անուն եկե .
գտնուին ստորին ծառայութեանց աստի - ղեցի մը :
ճանէն մինչև վերին աստիճանը . վաճառա ԽՈՒԼԱՐ կամ ՂՈՒՄԼԱՐ • Գիւղ
տանց և
և դեսպանատանց մէջ իսկ . վերջին կարնոյ նահանգի Դերջան գաւառի . հայ
ժամանակներս շատերը իրենց ընտանիքն և քուրդ բնակչօք : - Հայք իբր 50 տուն
 ԽՈՒՄՍ 212 ԽՈՒՓՍ

են և ունին Ս . Նշան անուն եկեղեցի մը : Սերկեւիլ գիւղի մօտ է Ս . Փրկիչ վանքը՝

Գիւղիս դիրքը ՝ գեղեցիկ , օդը լաւ և ջուրը բլրակի մը գագաթը , ալոճի ծառերով
ընտիր է : շրջապատեալ : Ամէն կիրակի խուփսեցիք
ԽՈՒՄՍ Հայաբնակ գիւղ - վանայ և ուրիշ գիւղացիներ այս վանքի ուխտի
կարճկան գաւառակի : կ'երթան :
ԽՈՒՅԼԻ Մ կամ ԽՈՒՅԼՈՒ . Հայաբնակ ՈՒՊՔ . Քրդաբնակ գիւղ Անդաբի
գիւղ խարբերդու . 360 տուն ունի , որոնց (Պայազիտ) , 1 : ժամ Տէրըքէն հեռու դէպ
80 ը բողոքական են և 25ը կաթողիկէ : ի հարաւ : կան հայկական գերեզմաններ
Բողոքականք - ունին ժողովարան և երկսեռ և հողի մէջ շինուած մատուռ մը : Այս
վարժարան : Հայք ունին Ս.. Ստեփանոս - տեղ կայ նաև Խարաճանայ : (Տես Յան-
անուամբ մեծ քարաշէն եկեղեցի մը և նոյն ոածի մէջ ) վանքի նման վանք մը :
անուամբ վարժարան մը : Ընդհանրապէս ԽՈՒՍՏՈՒՓ կամ ՍՏՈՒՓ . Լեռ Սիւ .
հողագործ են , և մէկ մասը ՝ խաղախորդ : - նեաց կովսական գաւառի . 9895 ' բարձր :
Գիւղիս հին անունը Թլկատին է . կը պատ. ԽՈՒՏԻ . Այժմ այլազգաբնակ գիւղ
մուի , թէ գիւղի հին եկեղեցին նորոգելու կամախի :
և մեծցընելու ատեն , տաճարին տակէն ե . ԽՈՒՐ . Գիւղ Բաղէշի Մօտկան գա-
լեր է արձանագրութիւն ունեցող քար մը , - ւառակի : Ունի 15 տուն հայ :
յորմէ հաստատուեր է , թէ գիւղիս անունը ԽՈՒՐԵՔ . Տես ԾՂՈՒԿ :
կանխաւ Թլկատին է եղեր : ԽՈՒՐԹԷ . — Գիւղ Տիգրանակերտի Սլի-
ԽՈՒՆԻՍԱՅ ՎԱՆՔ • ― Արցախի Փառի - վան գաւառակի , Զէրրէ գիւղի հարաւակող
սոս գաւառի մէջ , Նոր – Գետաբակի արեւ մը , ցած բլրակի մը վրայ : Բնակիչք 90
ելեան կողմը կը գտնուի վանքս , որուն տուն քրդախօս հայ են և ունին փոքրիկ
մօտ է Մօլլալու թուրքաբնակ գիւղը : Ունի եկեղեցի մը : Հողը բարեբեր է և ջուրը
կաթողիկէ և շէնքը գեղեցիկ է , բայց այժմ լաւ : Գիւղացիք կը զբաղին երկրագործու
անմարդաբնակ և ամայի : թեամբ . գլխաւոր բերքերն են ցորեն ,
ԽՈՒՆԿ . ―― Գիւղ Պարսկաստանի Փէ. բրինձ , շուշմայ , բամբակ և ծխախոտ :
րիա գաւառակի : Ունի 55 տուն հայ բը- ԽՈՒՐՍ : ― Ամայի գիւղ Սիւնեաց Գողթն
նակիչ և Ս . Գեորգ անուն եկեղեցի մը . գաւառի . Բստաձորի մէջ :
ԽՈՒՆՇԻՆԱԿ • Տես ՆՈՒՇԻՆԱԿ : ԽՈՒՑ ՈՒՐ . Լեռ - Այրարատայ վա
ԽՈՒՆՏԻՆ • ― Քրդաբնակ գիւղ Անդա . նանդ գաւառի Զարիշատայ վիճակի արեւ
րի (Պայազիտ) . Տէրըքէն ժամ եռու մըտահիւսիսային ծայրը . բարձր է 3200 մ .:
արեւմտեան հարաւային կողմը : Հոս կան ԽՈՒՓ . Տես ԽՈՒՊ :
մեծ մեծ շէնքերու աւերակներ : ՈՒՓՍ . ― Գիւղ Բաբերդի , 3 ժամու
ԽՈՒՊ , ԽՈՒՓ կամ ԽՕՊԱՆ • Սակա- ճանապարհ հեռու , հարաւային կողմը . բո-
ռաբնակ Հայոց գիւղ իզանում լորովին հայաբնակ է , 50 տուն կայ : կը
ԽՈՒՊԷԿ . Գիւղ կեղիի . 15 տուն գտնուի Դերջանի անցուդարձի ճանապարհի
հայ և 20 տուն քուրդ բնակչօք : վրայ . տուները կառուցուած են վճիտ գե
ԽՈՒՊՍ կամ ԽՈՒՓՍ . Գիւղ կեղիի , տակի մը աջ կողմը . այդ գետակը հա
արեւմտեան կողմը 3 ժամ հեռու , բլրակի րաւային սահմանագլխի այլ և այլ լեռներէ
մը ստորոտը : Ունի 150 տուն հայ և քա- խոխոջալով կը վազէ ոլորաձև և ոռոգել
նի մը տուն այլազգի . հողագործ և ար լով մաս մը դաշտային արտերու , մէկ NL
հեստաւոր են : Հայք ունին երկու եկեղե . կէս ժամ ճանապարհ ընելէ վերջ, կը խառ.
և
ցի Ս . Կարապետ և Ս . Սարգիս և երկսեռ - նուի Երասխի հետ : Գիւղիս սահմանն ըն
վարժարան : կ . Պոլսի Միացեալ ընկերու . : դարձակ և քուրդ ու թուրք գիւղերէ շրը-
թիւնը հոս վարժարան հաստատած է 1879 - ջապատեալ է բոլորովին . լեռները խոտա
թուին : J. կարապետ եկեղեցին նորոգուած ւէտ և ջրաշատ են և պարտէզները պըտ .
է 1845 ին : Գիւղէս կէս ժամ հեռու , ղատու ծառերով լի : -Ըստ աւանդութեան
 ԽՈՒՓՍ 213 ԽՏԸՐ ՏԱՂ

ծերոց՝ հազիւ 200 տարի է որ գիւղս հոս յաճախ ուխտի կը դիմեն խնկովք և մո
փոխադրուեր է իր աւերավայրէն : Տէլի մեղինօք: Գիւղիս արեւմտեան կողմն ալ
ըսուած բռնաւորաց ժամանակ , ցեղապետ . բլրակի մը տափերուն վրայ Ս . վառվառե
ներէ 1000 հեծեալ հին գիւղը կ'արշա անուն ուխտատեղի մը կայ , որուն հազիւ
ւեն , ուղղակի Ղազար անուն երեւելի ան հիմունքը կը նշմարուին . խուփսի հիւսիս
ձին բնակարանը . սա անմիջապէս անոնց սային սահմանագլխի մօտ , աւերակ :գիւ
ձիոց գարի տալու համար ՝ գետնափոր ամ ղատեղի մը կայ , ուր է երեք խորանաւ
բարը կ'իջնէ , մէն մի ձիոյ մէկ մէկ քոռ կիսակործան տաճար մը . խաչքարերու ,
գարի կը հանէ . միայն միոյն համար պա- գերեզմանաց և փլատակաց խիտ առ խիտ
կաս – կը մնայ . խեղճը կ'աղաչէ միւս ամ . տարածութիւնն կը հաւաստեն , թէ ժամա-
բարը իջնել . իսկ անգութը բարկանալով՝ նակաւ այդ տեղ եղած է բազմամարդ - ա-
ծանր քար մը դէպ ի վար նետածին պէս ւան մը : ― Տես ԽՈՒՊՍ :
ողորմելի բարերարն զու կը լինի քա- ԽՈՓԵՐ կամ ԽՈԲԵՐ . ― Հայաբնակ
րին տակ խեղճին , ընտանիքը ցեղապե - գիւղ Տուրուբերանի Տարօն գաւառի մէջ :
տին հրամանաւ մարմինը հանել կը յաջո- - Ունի 50 տունէ աւելի բնակիչ և Ս . Աս
ղին ՝ տակաւին ողջ . վերջին կիսաշունչ տուածածին եկեղեցի մը :
հագագովը հազիւ կրնայ ըսել - հետեւեալ ԽՈՓՁՈՐ . ― Հայաբնակ գիւղ կեղիի .
բառերը առ ժողովուրդն . « Անունս է Ղա . ունի ընտիր մեղր :
զար , կախեցի հազար , գացէք չպուխլի , ԽՈՓՈՒՍ . Տես ՕՓՈՒԶ :
խորուած հաւկիթ ուտէք » : Նոյն պահուն , ԽՈՔ . ― Սիւնեաց Նախճաւան գաւառի
կը սկսին քանդել իրենց տուները և փո- մէջ առանձին վիճակ մ 'է , սակաւաթիւ
խադրուիլ այս չպուիլի - ( անտառախիտ ) գիւղերով : Երկիրը թէ և փոքր չէ , բայց
վայրը , և բնակութիւն հաստատելով , հին լեռնային է և ամայի . կայ նաև նոյն ա-
գիւղի անուամբ կը կոչեն թուփս : Գիւղս նուամբ այլազգաբնակ գիւղ մը : կը մնան
այժմ ունի Ս . Փրկիչ անուամբ , գեղեցիկ տակաւին ին խոքի աւերակները քննու
նորաշէն եկեղեցի մը՝ որ 1851 ին կառու . թեան կարօտ :
ցուած է բնիկ գիւղացի , Գալուստ Պապի . ԽՌՆԱՎԻԼ , ԽԸՌՆԱՎՈՒԼԱ - կամ ԽՈՌ
――
կեանի նուիրած գետնի վրայ ՝ մեծաքանակ ՆԱՎՈՒԼ . Հայաբնակ գիւղ Սեբաստիոյ
ծախիւք նոյն բարեյիշատակ անձին , որ նահանգի Տիվրիկի գաւառի . 80 տուն կայ .
յետոյ կ . Պոլսի Կէտիկ–– Փաշա թաղին մէջ ունին եկեղեցի և վարժարան :
բնակութիւն հաստատեր է , հոն ամուսնա ԽՌՆԻԿ . Տես ԽՌՆԵ :
նալով : Սա , 1885 ին , իր մահուան ժա ԽՌՆԹՈՒՂ . Տես ԾՂՈՒԿ :
մանակ կտակած է իր կալուածոց եկամու ԽՌՆՈՒԱՆԻՑ կամ ԽՈՌՆՈՒԱՆԻՑ ՁՈՐ .
տէն մասնաւոր թոշակ գիւղիս եկեղեցւոյն Այսպէս ևս գրուած կը գտնենք Առուե-
պիտոյից համար : Եկեղեցւոյ հասութով կա : նից ձորի անունը :
ռուցուած է նաև վարժարան մը , յորում ԽՌՈՒՍԱՆԴՈՍԻ ՎԱՆՔ . Տես ԱԿՆԴԱՇ-
կ'ուսանին նաև շրջակայ գիւղերու տղայք : ՏԱՅ ԱՍՏՈՒԱԾԱԾՆԻ ՎԱՆՔ :
Գիւղիս Հայք , գրեթէ ընդհանրապէս նիւ . ԽՍԼԻՆԱԿ . Տես ՍՈԴՔ :
թական գոհացուցիչ վիճակ մր ունին : Առ ԽՍՏՈՐԱԼԷԶ . — կը յիշուի այս անուամբ
հասարակ հողագործ են և յարատեւ ու տեղ մը , Սիւնեաց վայոց ձոր գաւառի մէջ :
անխոնջ կ'աշխատին : թուփս իւր մէջ ու ԽՍՏՈՒՓ . Տես ԽՈՒՍՏՈՒՓ :
նի սառնորակ աղբիւր մը : Արեւելեան կող- ԽՏ ԸՐ . Այսպէս ևս կը գրուի Բագ
մը , կէս ժամու ճանապարհ հեռու , Ս .․ Ե- րեւանդայ Գարաքիլիսէ վիճակի խըտըր
.
ղիշէ անուն քարակարկառ ուխտատեղի մը (Տես) գիւղի անունն :
կայ , որուն շրջակայ ծառաստանաց՝ ար ԽՏԸՐ ՏԱՂ . Սիւնեաց - Աղահէճք և
տորէից ու մարգաստանաց տեսարանը գե . - Ծղուկ գաւառաց մէջ կը բարձրանայ այս
ղեցիկ է . կուսանք , հարսունք և պառաւը անուամբ լեռ մը :
 ԽՏՐԱՆՑ 214 ԽՐԱՄ

ԽՏՐԱՆՑ • Տես ԾՂՈՒԿ : հաննու կարապետի նշխարաց մագաղաթէ

ԽՐԱՃ . Տես ԽԸՐԱՋ : յիշատակարանն, զոր խրամի աւերման տա
1
ԽՐԱՄ • ի անուամբ - րին փոխադրած են նշխարաց հետ ի Ջուր
հնումն այս
քաղաք կամ աւան մը կար Սիւնեաց Նախ . ղա : Սիսական , 514–515 :
ճաւան գաւառի մէջ , որուն ճիշդ տեղն ու ԽՐԱՄ• Գետս աջակողմեան օժան
դիրքը այժմ անծանօթ է , անշուշտ աւե- դակ է կուրի , սկիզբն կ առնու Պոռչալու
րակ դառնալուն և կամ անունն փոխելուն գաւառէն դուրս ՝ Ծխրածդարումթա լերան
պատճառաւ : Արդի գրիչներ նոյն կը հաս հարաւային ստորոտէն և հոսելով F:—
մարին խրամ ՝ Տարաշամբի և Շաքրի հետ , Գոթելի գագաթէն քիչ մը դէպ ի հիւսիս ՝
վարդան աշխարհագրի ըսածի համեմատ , կը մտնէ Պոռչալու գաւառը ՝ պատմական
թէ « խրամ ՝ »» .. ինչպէս
Շամբի ձորն է կցի անունով : Աւրանլի գիւղի մօտէն
գրուած է նաև , թէ « խրամ քաղաքն - ի դուրս կու գայ Ծալկայի դաշտավայրը և
հարաւոյ կողմանէ Նախչուանայ ՝ Շամբի սաստիկ դանդաղ հոսելով , կը ձեւացընէ
ձորն է , առ ափն Երասխայ ուր կայ Նախ ճահճային ափեր : Եէտի – քիլիսէ գիւղի մօտ
խավկայն Ս . Ստեփանոս , նորոգեալն ի իր մէջ կը թափին ձախ կողմէն ՝ Ջինիս ,
Բաբգենայ » : Թ . Արծրունին խրամ աւա- և աջ կողմէն՝ Նարդան և Այազմա վտակ-
նին համար կ'ըսէ . « Է ի ներքոյ Աստա- - ները : Ծալկա բերդի մօտ գետս կը ստա
պատայ վանացն յեզեր Երասխայ » : Հայ- նայ խրամ անունը : Այնուհետեւ փարմախ
կազն Տիգրանը , այս խրամ աւանը բնա- սըզ գիւղէն սկսեալ , իր երկու կողմերը
կութեան համար տուած էր Մարաց : Ա- կը տարածուին - հրաբղխային զանգուած
րաբացւոց ժամանակ տխուր տեսարանաց - ունեցող բլուրներ , որոնք ջրի մակերեւու
ասպարէզ կը դառնայ . վասն զի ասոնք թէն տեղ տեղ մինչև 500 ոտնաչափ բարձր
նախ 643–644ին « առին զբերդն խրա են : Ծալկայի դաշտավայրի բնակիչները
մայ , և սատակեցին զնոսա սրով . զկա չեն օգտուիր խրամքէն , ջրելու իրենց դաշ–
նայս և զմանկունս - գերի վարեցին » : Եւ տերը ,, որովհետեւ երկրի բարձրութեան
տերը
յետոյ 44 տարի վերջ , դարձեալ ասպա պատճառաւ հողը շատ դանդաղ կը չոր-
տակող գունդ մը յարձակելով ․․․ « գործէին նայ , մանաւանդ որ ամառը վտակները
զանօրէնութիւնս յաւանս Մարաց , ի Խրամ , փերէն դուրս գալով , հարկաւոր եղածէն
ի Ջուղա և ի Խօշկունիս զի զարսն հար- - շատ աւելի խոնաւութիւն կու տան երկրին ,
կապահանջութեամբ խոշտանգէին , և զկա . այնպէս որ բուսականութիւնը - շատ ան
նայսն զազրալից պղծութեամբ խորհէին : գամ աւելի խոնաւութենէն կը վնասուի ,
խայտառակել » . բայց անոնց վրայ հաս քան թէ չորութենէ : Բայց խրամ այս տե
նելով Հայոց իշխանապետը Աշոտ Պատ- ղերը կու տայ պատուական համեղ ձկնե
րիկ՝ շատերը զարկաւ սատակեց և շա րու քանի մը տեսակներ , որոնք Տփղիսի

տերն ալ փախցուց . բայց քիչ մարդիկ- մէջ յայտնի են ընդհանուր խրամուլի

ներով անոնց ետեւէն շատ առաջ երթալով , նունով :
անոնցմէ վիրաւորեցաւ , և իրեն երկիրը Ալեքսանդրսհիլֆ գաղութէն վար խրամ

Կոգովիտ տարուելով վախճանեցաւ ( 688 ) : - աջ կողմէն կ՚ ընդունի իր երկու նշանա

Նախճաւանի բաղդին հանդիպեցաւ նաեւ ւոր վտակները ՝ Չոչիան և Ղարաբուլխ ,
քաղաքս 705 թուին , որուն եկեղեցւոյն որոնք սկիզբն կ'առնուն - Մոկրիս լեռնե
մէջ 400 հոգի Հայոց ազատներէն այրե . րէն , իսկ ձախ կողմէն ՝ քանի մը աննշան

ցան , ինչպէս 800 հոգի ալ Նախճաւանի - վտակներ : Գրեթէ ութսուն վերստ հոսե
մէջ : Այս տխուր դէպքով կ'անհետանայ լով նեղ ձորի միջով՝ խրամ թրքաբնակ
խրամ պատմութեան մէջ և հազիւ անգամ Արրխլու գիւղի մօտ դաշտը դուրս կու
մ ՝ ալ կը յիշուի իր վերջնական աւերման գայ : Քիչ մը վարով , Մոլլա - Ահմէտլի գիւ-
համառօտ պատմութեան մէջ , որ հանդիպեր ղի մօտ խրամի մէջ կը թափի աջ կողմէն
է 972 թուին , ինչպէս կը յայտնէ Ս . Յով- ջրաշատ Մաշաեր վտակը : խրամի ամե
 ԽՐԱՄԱՁՈՐ 215 ԽՐԱՄԱՁՈՐ

նամեծ և գիւղատնտեսական տեսակէտով ները . կայ նաև խաչազարդ գերեզմանա-

ամենաօգտակար աջակողմեան օժանդակն տուն : Միջավայրի խաչքարը կը կոչուի
է Ձորագետը , որ ծանօթ է նաև Դեբեդ և Ս . Գեորգ զօրավարի անուամբ . գերեզմա-
այլ անուններով . սա բազմաթիւ ջրերով նատան դաշտավայրը կը կոչուի Եւ ի գորխ ,
առատանալով , խրամի հետ
կը խառնուի կարմիր կաքուր
չէն քիչ մը վեր : Հինաւուրց
պատմական Հնարակերտ աք
րոցը կը համարուի լինել կուր
և խրամ գետերու մէջ տեղ
ընկած շատ հին ամրոցի մը
աւերակը ` վերոյիշեալ կար-
միր կամուրջը կը կոչեն նաև
կոտրած կամուրջ , վասնզի ժա .

կամուրջը
մանակի ընթացից ի մէջ աւել

:Կարմիր
գետոյն
րեր և կոտրեր է և այժմ

Խրամ
վրայի
խրամի աջ NL ձախ ափերու

76.
վրայ կը տեսնուին ոտքերու
անքակ մնացած մասերը : կոտ-
րած կամրջէն քիչ մը վեր ,
վրաց Ռոստոմ թագաւորը ,
1647 ին շինել տուած է Նոր
կամուրջ մը ՝ կրացեխով և
թրծեալ աղիւսով . որ ունի
չորս աչք , ամենամեծն է հիւ
սիսային աչքը : - Երկայնու
թիւնն է 160 մետր և լայ-
նութիւնը 7 մետր : Հնոյն
նուամբ , նոր կամուրջն ալ
կը կոչուի կարմիր կամուրջ .
Ռուսներու տիրապետութենէն
վերջն ալ նորոգուած է կա
մուրջս և երկու եզերքներն
հաստատուած են երկաթեայ
վանդակներ : — Ջաշալեանց ,
Բ . 76—77 : Ազգ . Հանդես,
1901 , 285-286 : Արցախ ,
398-399:
MONTICNEUL

ԽՐԱՄԱՁՈՐ կամ ԽՐԱՄԻ-

ՁՈՐ . — խրամ գետոյն աս
նուամբ , կոչուած է ձորս ,
որ է երեք մղոն Հաղբատէն
հեռու , արեւելեան հիւսիսա
յին կողմը . լի է տուներու և այգեստա ձորէն Հաղբատայ դաշտերը ելնելու դժուա-
նեայց աւերակներով և հինաւուրց ընկուզի րութեան համար : Կ՚ըսեն , Լէնկթիմուր Աղ-
ծառերով : Բլրադաշտի մը վրայ կը տես . տալայէն խրամաձորի ճամբով վերստին
նուին խրաքաձոր գիւղատեղւոյն աւերակ դիմեր է Հաղբատը - աւերելու , բայց ճա.
 ԽՐԱՄՈՐԹ 216 ԽՕՅԼԻ ՊԱՊԱ

նապարհին կիրճերը բռնելով արգիլեցին խրխիկ կամ ԸՐԻԿ . Տես ԽԷՌԽԷԿ :

բարբարոսի մուտքը : խրամիձորի դղեակը , ԽՐ ԿԱԽ 8 . — Գիւղ վանայ Բոդունիք (օ-
շատ անգամներ առաջնապահ զօրքերով դի . շապ) գաւառի , Բութայ վանքի հիւսիսային
մադրեր է աշխարհաւեր թշնամեաց : արեւելակողմը : Գիւղս 100 տարի առաջ
ԽՐԱՄՈՐԹ . Գիւղ Արցախի Խաչեն ունէր 35 տուն հայ , ինչպէս կը հաւաս
գաւառի . հիմնուած է անարատի հիւսիս տեն խաչքարինք և աւանդութիւնը . այժմ
սակողմը , բարձրաւանդակի մը վրայ : Ունի հաստատուած են 10 տուն քուրդ , որոնք
55 տուն հայ և Ս ․ Աստուածածին անուն կ՚ապրին նախնի բնակչաց - կալուածոց
եկեղեցի մը : վրայ : Գիւղիս մօտ են Շկավտկանց և իշ-
ԽՐԽԱՓՈՐ — ՀԻՆ ։ -— Արցախի կիւլստան խան կոչուած գիւղերը , որոնք երբեմն հա
գաւառի մէջ կը գտնուի աւերակ գիւղս , յաբնակ էին , իսկ այժմ բոլորովին քըր-
կիւլստան և Նոր – խրխափոր գիւղերու մէջ , դաբնակ են : Տակաւին կը տեսնուին հայ-
ծածկուած պտղատու և վայրի ծառերով : կական յիշատակարանաց նացորդներ :
կայ ն փոքրիկ եկեղեցի մը ՝ ձորի արեւելեան ԽՐՈՐՏԵՆՑ . Տես ԽՈՐՈՏԵՆՑ :
կողմը և հանգստարան : ԽՐՈՒ . Տես ԱՂԱՀԷՃՔ :
ԽՐԽԱՓՈՐ ՆՈՐ կամ ԽԱՐԽԱՓՈՒՏ • ԽՐՏՈՒՄ կամ ՏՈՒՄ . Հին աւանա
Գիւղ Արցախի կիւլստան գաւառի , Գեօր . գիւղ -Տուրուբերանի Տարօն գաւառի մէջ ,
գին սարի ստորոտը , եւ գետակի աջ որ Գլակայ վանաց տասուերկու դաստա .
կողմը , գեղեցիկ դաշտակի մը հարաւային կերտներէն մին էր և ունէր - 900 տուն :
ծայրը : Բնակիչք հայ են 27 տուն , որոնք ԽՑԱԲԵՐԴ . Հայաբնակ գիւղ Արցախի
10–15 տարի առաջ տեղափոխուած են Բերդաձոր գաւառի . հիմնուած է Դիզափայ-
Հին – խրխափորէն: Հողն ջրարբի է և բա- տի արեւմտահայեաց լանջի վրայ : Բնակ .
րեբեր . սովորական բերքերէ զատ , ունի չաց նախնիք գաղթած են Ղարատաղէն
ընտիր տանձ , խնձոր , մետաքս և բամ- և են 50 տուն : Ունին Ս . Աստուածածին
բակ : Տները շրջապատուած են պարտէզ- անուամբ եկեղեցի մը , հրաշալի օդ , կլի-
ներով : Գիւղիս մէկ ծայրը կառուցած են մայ և պատուական ջուր :
քարաշէն և գեղեցիկ եկեղեցի մը տիկին ԽՕԶԱԹ . Տես ԽՈԶԱԴ :
Մելիք– Բէկլարեանի ծախքով . գեղեցիկ է ԽՕԹԱՆԼՈՒ . — Գիւղ Մանազկերտի . ու .
նաև Թալիշ – Բէկ Մելիք Բէկլարեանի ըն . նի 25 տուն հայ և 20 տուն մահմետական :
դարձակ տունը : Եկեղեցին կառուցուած է : Եկեղեցին հնաշէն է և պարզ . սեղանի քա-
չորս սիւներու վրայ , ունի երկու դուռն րերէն ոմանց վրայ կը տեսնուին բեւեռաց
հարաւային և արեւմտեան , վեց լուսամուտ , գրեր :
16,56 մետր երկայնութիւն և 11 մետր Խ ՕՃԱԽԱՆ • Այլազգաբնակ գիւղ Սիւ-
լայնութիւն : Աւագ սարկաւագուհի փեբրո- նեաց - Բաղք գաւառի , խալիճան գիւղէն
նէ կոյս խուբեանց Մելիք – Բէկլարեանց , կէս մղոն հեռու , դէպ ի հարաւ : Այսպէս
1893 թուին , իւր սեփհական ծախքով , կոչուած է խոհա Յովհան հարուստ հայ
խեցեղէն խողովակներով սարերէն պա վաճառականի անուամբ , որուն հարստու
տուական ջուր բերեր է գիւղս և երկու թիւնը յափշտակեր է Ֆաթ Ալի բռնաւո
աղբիւր շիներ է , մին՝ եկեղեցւոյ բակը րը :
հասարակութեան համար և միւսը ՝ Մելիք ՕՃԱՄԻՐ . Գիւղ Սալմաստի Մա-
– Բէկլարեանց տանը բակը : Ուրիշ բարե րաղայ -գաւառակի . 8 - տուն հայ կայ:
գործ մ'ալ , Գրիգոր Մէլիք – Բէկլարեան , ԽՕՅԼԻ —ՊԱՊԱ կամ ԽՈՅԼԻ — ՊԱՊԱ .
կառքի ճանապարհ շիներ է Նոր – խրխա , Լեռ խնուսայ , անդրէզի և Ներքին Պու-
― Գիւ . - լանըխայ մէջ տեղը : Ժողովրդական աւան-
փորէն մինչև կիւլստան գիւղը :
ղիս մօտ , կողեր կոչուած գիւղատեղը , դութիւնը կ'ըսէ , թէ հին ժամանակները
կայ աւերակ վանք մը և հին հանգստա- խոյեցի ճգնաւոր մը , լերանս գլուխը ճգնե
րան : Արցախ , 243–244 : լով , եռս անոր անունով կուչուեր է խոյ-
 Օ 217 ՕՇԱՊ

լի —Պապա (խոյեցի – Հայրիկ ) : Գագաթը կայ րէն . կլիմայն բարեխառն է , ջուրը լաւ ,
ուխտատեղի , ուր ցաւագարներ կր դիմեն հողերը ընդհանրապէս արգաւանդ ՝ հանդերձ
և այն տեղ գտնուած աղբիւրով կը լուա- ընդարձակ մարգագետիններով և արօտա -
ցուին : տեղիներով : Ունի այլ և այլ բարձրու .

կամ խՕՇԳԻԼԻՍԷ . —
խ () , Գիւղ Այ- թեամբ լեռներ , յորս նշանաւոր են ՝ Չուխ
րարատայ Բասեն -գաւառի , ուր կ՚երեւի լերինք արեւելակողմը , Սեաւ լերինք դէպ
վանատեղւոյ աւերակ , ընդարձակ գերեզ- ի հարաւ , Պազ տաղը արեւելեան հիւսիս
մանոց , մահարձաններ և կարմիր քա սակողմը : կան նաև ընդարձակ լեռնահո-
րով շինուած փոքրիկ եկեղեցի մը , զոր վիտներ և ձորեր , որոնց մէջ կը գտնուին

77. Խօշապի բերդը :

այժմեան չէրքէզ բնակիչները իրենց մա այլ և այլ վայրի կենդանիներ և թռչուն .

ռան դարձուցած են :
ՕՇԱՊ կամ ԽՈՇԱԲ . — Գաւառակ
վանայ . սա ի հնումն Անձրեւացեաց
Մարդաստան գաւառի մէկ մասը կը կազ-
մէր և այժմ բաժնուած է վերին և Ներ-
քին խօշապ ըսուած երկու մասերու : Այս
երկու մասը միասին առնելով ՝
տեալ են արեւելքէն Աղբակ , արեւմուտքէն
Վան – Տոսպ , հարաւէն մասամբ մը Երուան
դունիք և հիւսիսէն Առբերանի գաւառնե
ԲՈշխ • Բառարան Բ .
ներ : խօշապի բնակիչք աշխատասէր և
գործունեայ են . ամառները կը զբաղին երկ .
և րագործութեամբ և խաշնարածութեամբ .
իսկ ձմեռները զանազան ձեռագործներով ,
յորս նշանաւոր են գոյնզգոյն շալեր և ըն
տիր գորգեր . գործունէութեան ի մէջ իգա-
շրջապա . կան սեռը արանց հետ կը մրցի , և նա է
գլխաւորաբար ընտիր ձեռագործներ ար
տադրողը . արանց նման ուժեղ և զօրա-
ւոր կազմութեան տէր է : խօշապ իր եր-
28
 ՕՇԱՊ 218 ԽՕՇԱՎԱՆՔ

կու մասերովը 80 գիւղերէ կը բաղկանայ , դեն իրենց բարձրութեամբ , և ահաւոր

30000 էն աւելի բնակիչներով,, որոնցմէ տեսքով : Քաղաքս ի հնումն քուրդ բէկե
20000 ը հայ են , և նացեալները քուրդ , րու իշխանանիստ տեղին եղած է . գրեթէ
ասորի և եզտի : Այս վերջին երեք չհամ եռանկեան ձեւով կառուցուած է ընդարձակ
ազգի տարրերը կենաց այլ և և այլ հան . ձորի մը մէջ , որ բացի արեւմուտքէն , ա-
գամանքներով երրեմն առաջնոյն կը նմա . մէն կողմէ շրջապատեալ է բարձրաբերձ
նին : Հասան ապա ըսուած երկայն բլուր լեռներէ : խօշապ՝ ծանօթ է նաև Մահմու
մը , որ հարաւէն հիւսին աղեղնաձեւ կը տիէ անուամբ : Հնգետասաներորդ դարուն
ձգուի լայնատարած դիրքով մը , կը կազմէ կառուցուած բերդն կը գտնուի բնական
խօշապայ և - Անձեւացեաց - գաւառական լերան մը վրայ . այժմ քայքայեալ վիճա-
սահմանը : Այս կողմերու բնակիչք ընդ կի մէջ է . կը մնան միայն աշտարակները
հանրապէս քաջ են և ինքնապաշտպանու և քանի մը կիսակործան - անգործածելի
թեան ոգին տակաւին կորսնցուցած չեն : սենեակներ : Սենեակներէն երկուքի առաս
Ներքին օշապ վերինէն աւելի լեռնային տաղները պատկերազարդեալ են արաբա-
է , մանաւանդ արեւելեան կողմերը . 33— կան ճաշակաւ . երկաթէ մեծ դուռը գոց
35 հայ գիւղեր ունի , մեծ մասն առանց կը մնայ , որուն քովերը կը տեսնուի
դպրոցի , և իւրաքանչիւրը միջին հաշուով ՝ րաբական յիշատակարաններ ՝ ոմանք ան
35 տունէ կը բաղկանայ : ― Նկարագրա . ըթեռնլի - վիճակի մէջ : Մինչև - 1847
կան ուղևորութին, Բ ․ 17–19 : թուականը , այս բերդիս մէջ կը նստէին
Խ () ՇԱՊ կամ ԽՈՇԱԲ . Հին և պատ . յաջորդաբար քուրդ բէկեր անկախօրէն և
մական բերդաքաղաքս կը գտնուի համար իրենց իշխանութիւնը բաւական տեղեր
նուն գաւառակի կեդրոնական արեւելեան կ ընդարձակուէր : Նոյն թուականին () ս-
կողմը , վանայ արեւելահարաւը և անկէ մանեան կառավարութենէն նուաճուեցաւ
7 ժամու ճանապարհ հեռու : Զաղաքիս ա- բերդս : Այն ժամանակները խօշապ քա-
նուան ծագումն յառաջ եկած է գաւառա - ղաքի մէջ 1500 տան չափ բնակիչներ
կին գրեթէ արեւելեան սահմանագլուխը կային , յորոց 1000 տուն Հայոց էր և 500 ը
կազմող Չուխայ և Գարահիսարի լեռնե . - Քրդաց : Հայք ունէին 2 եկեղեցի և 4 քա-
րէն բղխող ջրերու ամբողջութենէն : - Յի . հանայ: Բերդաքաղաքս այժմ հայ բնակիչ
շեալ լեռներէն բազմաթիւ վտակներ և աղ- չունի և մէջը կան միայն 40 տուն քուրդ
բիւրներ կը վազեն, որոնք երթալով կը և քանի մը տուն թուրք : Հայոց եկեղեցի-
միանան, ձեւացընելով երկու գլխաւոր ճիւ- ները կիսակործան կը մնան . մին բերդին
ղեր , և յետոյ նոշա ևս միանալով , մեծ ստորոտն է և տակաւին կը պահէ իր գե
գետ մը կը ձեւացնեն, որոյ ջուրը անուշ - ղեցկաշէն կամարը : Հայոց տուներն ալ
շահամ լինելով ՝ ի նախնեաց խօշապ ա. կը տեսնուին կիսականգուն վիճակի մէջ :
նունը ստացած է , որ տեղական առմամբ , -
Նկարագրական ուղեւորութիւն , Բ . 123—
կը նշանակէ քաղցր ջուր : Այս գետը կը 126 .
կոչուի խօշապաց գետ . իր երկու եզերաց ԽՕՇԱՊԱՑ ԳԵՏ • Տես ԽՕՇԱՊ :
վրայ շինուած է քաղաքն , որուն քովէն ԽՕՇԱՎԱՅ • ― Գիւղ Տիգրանակերտի
կ'անցնի հին և գեղեցկաշէն կամարակապ - Սլիվան գաւառի . 5 տուն հայ կայի
կամուրջի մը տակէն և յառաջ խաղալով ԽՕՇԱՎԱՆՔ կամ ՀՈՌՈՄՈՍԻ ՎԱՆՔ .
դէպի արեւմուտք կը մտնէ Հայոց Ձոր , Այրարատայ Շիրակ գաւառի արեւմտեան
կ'ողջունէ զՇամիրամ և Անգղայ գիւղի մասին մէջ կը գտնուի երբեմն հռչակաւոր
անուամբ , մկրտուելով կը թափի վանայ մենաստանս : Անիէն հեռու է քառորդ ժամ ,
ծովը ։ Գետոյս անուամբ կոչուած է նաև դէպի արեւելեան հիւսիս . Ախուրեան գետի
գաւառակն : Բերդաքաղաքի - շուրջը կան աջ կողմը բլրաձեւ բարձրադիր թերակղզւոյ
և լեռնակար .
բնական հետաքրքիր դիրքեր և մը վրայ : Հիւսիսային կողմէն բլուրը հաս
կառներ , որոնց ոմանք մարդուս ա, կ'ազ ւասար է դիմացի դաշտին , այդ կողմէն
 ԽՕՇԱՎԱՆՔ 219 ԽՕՇԱՎԱՆՔ

է վանքի մուտքը , իսկ միւս կողմերէն ճարի մէջ հարաւային սիւնի վերեախարսխի
շրջապատուած է վանքս բարձրաբերձ բլուր . վրայ գտնուած ՄԽ թուականէն, թէև այդ
ներով , որոնց ստորոտները կ'իջնեն դէպի որոշ կերպով շինութիեան վերագրուած չէ :
անմատչելի ձորը , որ տեղէն կանցնի Ա- Շատերը մենաստանիս կինարկութիւնը կը
խուրեանը :: խօշավանքի հիմնարկութեան վերագրեն այն կրօնաւոներուն , որոնք
ճիշդ թուականը յայտնի չէ , թէև այս տասնիրորդ դարու մէջ, Ռոմանոս կայսեր

2
0 1 2 3 4 5 10

78 . Յակատաձեւ Խօշավանքի :

մասին գրած են Ասողիկ , Վարդան , կի . հալածանքէն խոյս տալով , եկան հաստա-

րակոս և ուրիշ մատենագիրներ , բայց այս
նու հանդերձ , հիմնուելով քանի մը դէպ
քերու վրայ , խօշավանքի հիմնադրութիւնը
եղած կը կարծուի ութերորդ դարու մէջ ,
791 թուականին , ինչպէս կ'երեւի
տուեցան այս տեղ : Բայց մեր կարծիքն ,
ուրիշ շատերու հետ այն է , թէ այդ կրօ
նաւորներու գալուստէն առաջ խօշավանքի
տեղը մենաստան կար . իսկ այդ կրօնաւոր
տա . րաց ժամանակ աւելի շէնցաւ և պայծա-
 ԽՈՇԱՎԱՆՔ
ռացաւ , և իրենց պատճառաւ կոչուեցաւ - ճանապարհորդաց հանգստարան եղեր է ոչ
Հոռոմոսի վանք : Ասողիկ պատմագիրը , հե-
տեւեալ տողերով կը յայտնէ վանացս
շինութիւնն Ժ դարու մէջ . «ի գաւառին
Շիրակայ ՝ Հռոմոսին կոչեցեալ վանք ՝ շի-
ի ձեռն Յովհաննիսի , որ էր զար-
նեցաւ ի
դարեալ յամենայն առաքինութիւնս , ևս
առաւել յողորմածութեան զարդս , վասն
զի ողորմածութեամբ և առաքինութեամբ
բաշխէր , մինչև ի զգեստուցն
79 . Խօշավանքի կաթողիկէները :
մերկանայր զամենայն ի բաց , յորժամ
աղքատաց հանդիպէր . և անցաւորաց և
ճանապարհորդաց հանգստարան պատրաս .
տէր զտեղին , մինչև հանգչել իբր յիւրեանց - այժմեան մեծ ու հրաշակերտ եկեղեցին ,
տան՝ ամենայն օտարաց , որ մինչև ցայ-
սօր երեւի նոյն ողորմածութիւնն ի տանն
յայնմ » : Այս տողերու մէջ յիշուած Յով-
հաննէսը , է կամրջաձորի հռչակաւոր վան
քի առաջնորդը, որ նոյնպէս հալածուած
էր արեւմտեան աշխարհէն , և գալով այս
տեղ Աբաս թագաւորի օրով կամ մասամբ
և կամ ի հիմանց շինեց այս վանքը : Վանքս - սիւնազարդ գմբէթը վեր
220 ԽՈՇԱՎԱՆՔ
միայն վերոյիշեալ Յովհաննէս վարդապե .
տի օրով , այլ և յետոյ և նոյն իսկ մին
չև անցեալ դարու մէջ , երբ ճանապարհ .
ներու հաղորդակցութիւնք վատ վիճակի
մէջ էին : - Հիւրերու և ճանապարհորդաց
համար - յատուկ տեղ սահմանած էին , կըր .
կին պարիսպներու մէջ տեղը , արեւմտա
կողն էր վայելչաշէն հանգստարանը կամ
իւրոց ասպնջականոցը , զոր այլազգիք քերվան_
սերաց կոչած են , և որ այժմ քայքայած և
աւեր վիճակի մէջ է : վանացս հնագոյն
շէնքերէն շատերը կանգուն են տակաւին
և վկայ Բագրատունի թագաւորաց և իշ-
խանաց մեծագործութեանց , որոց յետին
հանգստարանն ևս եղած է . ինչպէս կը
ցուցընեն թագաւորներու , կաթողիկոսներու
և վանահայրերու արձանագրութիւնները ,
սկսելով ԺԱ դարու առաջին կէսէն մինչ
ԺԴ* կէսը : Որովհետև դար մը առաջ ,
վանացս առաջին շինողին կամ նորոգողին
յիշատակարանը չկայ , հաւանական կը
թուի , թէ այդ հին եկեղեցին խանգարած
և կործանած է 982 թուին Ապլահաճ
Դէլմաստիկ պարսիկ ամիրայէն , որ Մու
շէղի սադրանօք , ինչպէս կը գրէ Ասողիկ
(Գ . ԺԲ ) . « եկեալ զՀոռոմոսի վանքն այ
րեաց , և զփրկական նշանն որ ի վերայ
սրբոյ Շողակաթի գմբէթին կանգնեալ էր ,
ճոպանօք ի վայր բերէր... և ի վերայ
նորա շարժեալ ցասումն Աստուծոյ ՝ դիւա-
խաբ լինէր . և (յետոյ ) յիւրոց ծա-
ռայիցն , խեղդամահ լինէր ի քաղաքին
Ուխթեաց » : Այս տողերէն յայտնի կ'երեւի ,
թէ նախկին եկեղեցւոյ անունն էր Շ
( ողա
կաթ : Հին եկեղեցւոյ - տեղ, Գագիկ թագա-
ւորի Յովհաննէս Շահնշահ որդին հայկա
կան ՆՁԷ ( = 1038 ) թուին կառուցեր է
որուն մէջ այժմ ևս ժամասացութիւն կը
լինի : Կը բաղկանայ երկու մասէ տաճարէ
և ժամատունէ կամ գաւթէ . գաւիթը տա .
ճարէն քիչ մը ընդարձակ է և գրեթէ բո-
լորովին սիւնազարդ , հրաշակերտ . սիւնե
րէն տասուերկուքը որմերու կից են , իսկ
մէջ տեղը կան չորս հատ , որոնք մեծ ,
կը բռնեն , յու
 ԽՈՇԱՎԱՆՔ 221 ԽՕՇԱՎԱՆՔ

րում է զանգակատունը : Մէջ տեղի սիւ . կայ եկեղեցաձեւ մատուռ մը ՝ զոր այժմ
ներու կամարները բրգաձեւ կը միանան կա- - Հարսնատուն կը կոչեն և վրան ալ կան
թողիկէի ներքեւ և շինուած են մեծամեծ երեք փոքր մատուռներ . սակայն ասոնք
գեղաքանդակ քարերէ . սիւներն ալ քարէ բաւական տարիներ առաջ կործաներ են
են բոլորշի ձեւով : Տաճարը բոլորովին և կը մնայ ստորին մատրան մէկ մասը
անսիւն է և չորս կողմերէն ունի կամախ կէս կաթողիկէով : Տապանատան մօտ կայ
րագօտիներ , որոնց վրայ կայ ուրիշ մաս ուրիշ փոքր մատուռ մը և կամարաշէն
նեկաձեւ կամարագօտի , որ վեր կը բռնէ սենեակներ . - արեւելեան - կողմը են
մեծ կաթողիկէն , որ ունի երկայնաձեւ նատունները : Վանքի ներքին դրան մօտ
լուսամուտներ և ծայրը կայ երկաթէ խաչ : է զարմանաշէն Նշխարատունը , բաղկացած
Ունի միայն մէկ սեղան և երկու կողմը
մատուռներ : Երկու դար առաջ , ոմն
ւանդած է , թէ խօշավանքի մէջ պատա-
րագի քառասուն սեղան կար , բայց կը
թուի , թէ վանքի պարսպի շրջապատի մէջ
եղած մատուռներն ալ միասին հաշուած
է : Եկեղեցիս ըստ ամենայնի բարեձեւ է,
սակայն լոյսը նուազ է , բայց այդ մեր հին
եկեղեցիներու շատերուն յատկութիւնն է :
Մէջը կան շատ անգիր և անյիշատակ գե
րեզմաններ . իսկ ներսը և դուրսը լի են
արձանագրութիւններով , որոնց մէջ նշա
նաւոր է շինութեան վերաբերեալը , զոր
Յովհաննէս թագաւորը աւագ դրան վրայ
գրել տուած է 1038 թուին : Տաճարի և
ժամատան մէջը և դուրսը յիսունի չափ
արձանագրութիւններ կան , որոնց թուա-
կանները կը սկսին ՈԻԳ ( = 1174) թուէն
և կը հասնին մինչև ՉՁԵ ( = 1336 )
թուականը . մեծագոյն մասը գրուած է ԺԳ
դարու մէջ : Արձանագրողներն են , վանաց
wnw ջնորդները ՝ Մխիթար , Պետրոս , Անդ-
րէաս , և տեղւոյն աշխարհական տէրերը
և բազմաթիւ նուիրատուներ : Տաճարի հա 80. Խօշավանքի վերնայարկի մատուռները :
րաւային կողմէն , բեմին որմակից է մե
ծագործ Տապանատունը , անսիւն և ցած . երեք քարէ սենեակներէ , որոնք իրարու
պատերը մեծամեծ սրբատաշ քարերով շի- հետ հաղորդուած են դռներով . միջին սե
նուած են և ծածկուած չքնաղ քանդակ- - նեակը ուսկից կը մտցուի գաւիթը , բաժ.
ներով , ուր կայ նաև բեմ և պատարագի նուած է տասուերկու մասերու, նոյնքան
վէմ: Արձանագրութիւնը կը յայտնէ , թէ սիւներով և կամարներով . մէջ տեղի գմբէ .
տապանատունս շինած է թուլթու խաթու . թը այժմ կործանած է , որուն ճարտա
նը Ռուզուքանայ դուստրը , ԺԳ դարու րաքանդակ մնացորդները կը զմայլեցընեն
սկիզբը : Տապանատան վրայ շինել տուած տեսնողները : Երկրորդ սենեակը - առաջի .
է նաև երեք մատուռներ , իրարու որմա . նէն աւելի փոքր է ,
և ունի չորս կողմե
կից . միջինը ունի կոնաձեւ գմբէթ և մէջը րէն կամարագօտիներ , որոնք աղեղնա J
կայ արձանագրութիւն : Ասոնց դիմացը , ձեւ կը միանան առաստաղին մէջ տեղը ,
տաճարի արեւելեան հիւսիսային կողմը ուր կայ քառակուսի պատուհան : Երրորդ
 ԽՕՇԱՎԱՆՔ 222 ԽՈՇԱՎԱՆՔ

եկեղեցին դեռ աւելի սքանչելի է և սիւ . նած են առաջին սենեակը 1229 ին , ինչ-
նազարդ : Ռամիկը կը կարծէ , թէ առա պէս կը ցուցընէ դրան վրայի արձանագը .
ջին սենեակը թագաւորին և տասուերկու րութիւնը . իսկ երկրորդը շինած է ոո i ն
խորհրդակիցներու խորհրդարանն էր , երկ- Առիւծ Հոգեւորեանց 1277 թուին , կարնեցի
րորդը վճռոյ , և երրորդը ՝ երդման տեղի . Ֆրեր վարպետի ձեռքով :

. ահարձան
Խօշավանքի
:81
Մ

բայց ինչպէս արձանագրութիւններէն կը Բագրատունիներու իշխանութեան օրով ,

գուշակուի , այս սենեակները էին պահա վանքս ունէր ճոխ և բարգաւաճ վիճակ ,
րաններ սուրբ նշխարաց , եկեղեցւոյ սպա բայց երբ այդ իշխանական գահը ընկաւ և
սուց և գրքերու , որոնք աւաղ , եղաւ ժա կողմանցս հայ ժողովրդեան ստուար մաս
մանակ մը , և
որ ծառայեցին իբրև խաշանց մը գաղթեց այլ և այլ կողմեր , նոյն ժա
գոմեր : Վաչէ և կինն Մամախաթուն կանգ - մանակ ամայացաւ նաև խօշավանքը . սաս
 ԽՈՇԱՎԱՆՔ 223 ԽՈՇԱՎԱՆՔ

կայն երբ 1174 թուականին վրաց Գորգի րերը՝ որոնք պատրոն ևս կը կոչուին , են
թագաւորը Անին առնելով վերակացու կը խաչենոյ իշխանաց կամ Բուրդ իշխանի
նշանակէ իւանէ Աթաբէկ Ուռբէլեան՝ Զա- - զարմէն , ԺԲ դարու վերջէն մինչև ԺԳ Է
քարիա եղբօր հետ միասին , այս մենաս . - կէսը , ինչպէս Հեճուպ Գրիգոր , Սմբատ և
տանս ալ ազատ կը մնայ Պարսից և ու Իշխան , ասոր եղբարքը և եղբօրորդիքը ,
րիշ ազգերու ասպատակութիւններէ մինչև որոնց բազմաթիւ արձանագրութիւնք տրից
1239 թուականը : Այս ժամանակամիջո և վճռոց տակաւին կը մնան : կարգ մը
ցին նորէն կը վերահաստատուի վանահայ արձանագրութիւններ կ՚ աւանդեն, թէ յե
րութիւնը և միաբանական ուխտը , նորէն տագայ ժամանակները մենաստանի վիճա

Գրեցար ածային երկենարարաետարանս.իթորինՀա

J
Սոց ․ Ի ոլ իտնեջերաՀորշակկանսՀոոովրոսի ընդ

ՀոլանեաԻսգյովաննոսի , ի Հայրապետութետնբարսղի ,

եղյաոսԶնորդութե ուխտիսքաղատթոյ , եիՀոգերոր

տեսշութեկարապետիծերացելոյ աստիքս , եր ի

սպասա - ոոթե սորբեղբարցԻտոց ջորոց ջանոՒա

սս աննջեսցէ մածարավի - առ այորոց ամէն :

ԼրդաղերսոՒՀայցեմյարենեցունց որք ընթեռնու

Երորվ lսe . bezux աղարթս ջնռաստա

խս տողս

Ջյով ։ Երջեղհարսիս՝ ըստՀոգւոյ : ՒԸստրարանո , Ջա

րան Ջխիթար եջԳրիգոր, երջՀարսներ եր

ջեղբարսն , ՀանեքՉզերյոՀեց եոզիս •

Նքանչյեսցէջյիշողքստեր երողորտեացի IM

82 . օշավանքի մէջ 1181 ին գրուած աւետարանի յիշատակարանը :

Անւոյ հայ ժողովուրդը նորանոր նուէրներ կը խանգարուած էր և վանքի ու միաբա

րով կը դիմէ իր նախնեաց հռչակաւոր ուխ - նութեան յատուկ կալուածները անհաւա
տատեղին : Եկեղեցիներու վրայի բազմա- տարիմ մատակարարներու ձեռքն են անցեր .
թիւ արձանագրութիւնները մենաստանիս եղեր են մի և նոյն ժամանակ դէպքեր ,
կենդանի պատմութիւնը կը կազմեն : Այդ որ զանազան կրօնաւորներ կաշառակերու
արձանագրութիւններէն կ'երեւի , որ վրաց թեամբ ձեռք կը բերէին իշխան տէրերէն
իշխանութեան ներքոյ , Զաքարիա սպա վանահայրութեան պաշտօնը : Հայ իշխան .
սալարի օրով , Հոռոմոսի վանքը հայ իշ- ները տեսնելով որ հռչակաւոր մենաստանս
խաններու կալուած է եղեր . գլխաւոր տէ, այս ոճով քայքայման կը դիմէ , 1228
 ԽՕՇԱՎԱՆՔ 224 ԽՈՇԱՎԱՆՔ

թուին նզովք կը դնեն տեղւոյս այն տէ . Խեդենիկ Ալուզի որդին վանացս կալուած
րերու վրայ , որոնք կաշառակերութեամբ , տուեր է Թեզանոյ (Շամք - ըսուած տեղը :
վանահայր կարգեն . այդ նզովից - արձա- 1274 ին, ոմն ազնուատոհմ , Ուքան Քա-
նագրութիւնը գէթ մասամբ , աստ դնենք . րիմատենց , վանացս կէսը գներ է առաջին
« Ի . ՈՀԷ † կաման ամենակալին Աս- տէրերէն և ընծայեր է եկեղեցւոյն : 1336
տուծոյ այս մեր գիր յիշատակի է Հեհուպ թուին , մեծին Զաքարիայի թոռնորդին ,
Գրիգորոյ որդո Հանա և եղբայրորդեաց Վահրամ Աթաբէկը , որ ինք զինքը Պատս
խքոց և Իշխանիս որդո Քրդին եւ եղբայր- ըոնաց պատրոն կ'անուանէ , իրեն նախ
որդեաց իմոց տերանց սուրբ ուխտի վա- - նեաց նուէրները կ'ազատէ և ուրիշներ
նացս : Հոուքոսի- որ հաստատեցաք - արձա- - ալ յաւելլով նորէն վանքին կու տայ : կը
նագրով . պատրոն ով լինի այս տեղոյս ի թուի , թէ Զաքարիա սպասալարի մահէն
յարանց կամք ի կանանց ով կաշառաք հայր - վերջ , մանաւանդ երբ Շիրակը կ'անցնի
դնէ այնպիսին նզովս առցէ զՅուդային զաս- Պարսիկներու ձեռքը , հռչակաւոր մենաս
տուածավարին և զԿայենին զեղբայրաս տանս կամաց կամաց բոլորովին աւերակ
պանին . եւ հայր եւ այլ գործաորք որ կա- - կը դառնայ , մինչև 1685 թուականը , երբ
շարք տան յայտնի կամ ի ծածուկ . և Այրարատի մէջ խաղաղութիւն տիրելով ,
հայր որ ի վանիցս հաց ծախէ կամ ի վար Դանիէլ վարդապետի առաջնորդութեամբ ,
նիցս իրացս խորե նզովեալ եղիցի մահով վերստին կը հաստատուի տեղւոյս միաբա .
և կենաք... » : Բայց ինչպէս կ'երեւի ուրիշ նութիւնը : Դանիէլ - վարդապետը վանքս
արձանագրութիւններէ , միաբանները ու. աղբէ և ապականութենէ մաքրելով , նու
շադրութիւն անգամ չդարձնելով այս նզով րոգեց Ս . Յովհաննէս եկեղեցին և ըստ
քի վրայ , այն աստիճանի աղքատութեան արձանագրին « Նորոգեալ պայծառացաւ թա
հասուցած էին Հոռոմոսի մենաստանը , որ գառաշէն մեծասքանչ Հոսոքոսի վանք ... »
ՈՂԵ (= 1246 ) թուականին Հայոց - իշ- Դար մը վերջը 1788 ին , Շամբեցի Յով-
խաններէն մին ՝ Աշոտ , միաբանութեան հաննէս եպիսկոպոսը , վերստին նորոգած
թշուառ վիճակը տեսնալով , վանքին ըն է վանքս և ջուր բերեր է Մարիկայ վը-
ծայեր է չորս եզ, երեք կով , չորս էշ - տակէն:
և երկու ձի : Երեքտասաներորդ դարու Անցեալ դարու - սկիզբները ՝ 1800–1807
սկիզբը Անւոյ Գրիգոր արքեպիսկոպոսը ՝ թուականներուն , Էջմիածնի խառնաշփոթ
իբրև հոգեւոր վիճակ վանացս կու ս տայ օրերը , յաճախ Հոռոմոսի վանքը կ'ապաս-
քանի մը գիւղերու ժողովրդութիւնը այդ տանէին Էջմիածնի միաբանները , մինչև
գիւղերէն գլխաւորն է Ականց , ուրկէ Մխի . որ երկրի մէջ խաղաղութիւն տիրեց : Էջ-
թար վանահայրը 1198 ին մեծ ծախքով և միածնի ծերունի միաբանները , պատմած
աշխատութեամբ , ջուր բերեր է վանքը , են Արէլ եպիսկոպոսին , թէ իրենց երի
որուն համար իրմէ առաջ թագաւորներ տասարդութեան օրերը փախչելով Էջմիած-
աշխատեր և չեն յաջողեր : իսկ մեծն Զա- - նէն ապաստանած են Հոռոմոսի մենաստ
քարէ 1206 ին ջրին հակառակ շինուած տանը : Անցեալ դարու երկրորդ կիսուն
ջրաղացը կը քանդէ , որպէս զի ջուրը ա. մէջ վանքս եղաւ - կարս քաղաքի Հայոց
ռանց արգելքի վանք գայ : Թաթարաց աս . փոխանորդարանը . այժմ ևս թէև ունի
պատակութեան ժամանակ , որոնք Անին վանահայր ,, սակայն անցեալ փառքն և
արիւնով լուացին , Հոռոմոսի վանքն ալ ծաղկած վիճակն կը պակսի : - 1852 ին
վնաս կրեց , ջրին ճամբան ալ աւրուեցաւ - վարդան վարդապետ (Օձնեցի , կարսի ..
և ջրաղացն ալ աւերակ դարձաւ : Յետոյ ռաջնրոդը սկսաւ խօշավանքը նորոգել ..
բարեպաշտ անձինք գրաւուած տեղերը իսկ 1868–71ին միջոցները Գրիգորիս
գնեցին և վանքին դարձուցին , ուրիշ զա- վարդապետն ալ բոլորովին նորոգելով ,
նազան նուէրներ ալ ընելով տեղւոյն պայ- մեծ գովութեամբ , կը յիշուի Այրարատ
ծառութեան համար : Արծրունեաց տոհմէն , ամսագրի մէջ :
 ԽՕՇԱՎԱՆՔ 225 ԽՕՇԱՎԱՆՔ

Այս վանքէն կը կարծուի ըլլալ Սար- միանգամայն առաջնորդ կարուց վիճակին .

գիս Ա կաթողիկոսը . վասն զի 972 ին ըն-
դէմ վահանայ եղած ժողովքի մէջ կը յի- 936 Յովհաննես
շուի Սարգիս -հայր վանաց Հոռոմոսին ․ և 972 Սարգիս
Սարգիս կաթողիկոսին համար կ'ըսուի , 986 Սողոմոն
թէ հոս թաղուեցաւ ( 1021 ին) : Երկոտասա- 1013 Անանիա
ներորդ դարու կիսուն կամ վերջերը , կ՚ը 1038 Bովհաննես
սուի , թէ հոս վարժած է բազմահմուտ. 1174–81 խաչատուր
1195 Պետու
1198–1201 Մխիթար
1229-53 Տեր Բարսեղ , uw կը թուի
ըլլալ միանգամայն արքեպիս
կոպոս Անւոյ :
1218 Գրիգորիս
1222 Անդրեաս
1246 Սարգիս
1269 Յովսեփ
1336 Ստեփանու
1685 Դանիել Տիգրանակերտցի
1751-5 Եղիա վարդ . Ալաշկերտցի
1788 Յովհաննես Շամբեցի եպիս
(կոպոս
Աետիք եպիսկոպոս
1825 ? Ստեփանոս եպիսկոպոս Չա
(խալեան

Մետասաներորդ : դարու կէսէն մինչև

OGGIONING
83 . Խօշավանք . — Ս . Գէորգայ եկեղեցին :
Մխիթար Անեցին , որուն գրուածներէն քիչ
բան հասած է մեզ : կը յիշուի նաև վա
նացս յատուկ Գրատուն , ինչպէս կ ' երեւի
Նշխարատան մէկ թերատ արձանագրու
թենէն : Անտարակոյս - Հոռոմոսի ծաղկած
միջոց , իր մէջ գրուեցան շատ գրքեր , ո-
րոնցմէ մին է և 1181 ին գրուած աւետա-
րան մը , որուն յիշատակարանի նմանա-
հանութիւնն կը դնենք ստ ( թ . 82 ) :
Հռչակաւոր վանացս արձանագրութիւն
ներէն մեզ ծանօթ վանահայրերն են եղ
ԺԲի չորրորդ քառորդ եղած միջոցը , յո-
րում չեն յիշուիր առաջնորդները և յիշա-
տակարաններ ալ կը պակսին , հանդիպած
է վանացս դրից սահմանաց և Ախուրեանի
ընթացքին հրաշալի փոփոխութիւնք . ինչ-
պէս յայտնի է Գետարգել խաչի պատմու
թենէն , զոր կը պահէր Հ . Ատոմ՝ Արշարու-
նեաց խաւարաձոր վանքի մէջ : Հ . Ատոմ
հրաշագործ խաչով կ'անցնի Շիրակ , Անի
և ապա կու գայ , ըստ պատմչին . « ի
Հոռոմոց վանքն . և էր վանքն այն , ասէ
(պատմիչն) , ի խորուձոր ի վերայ բլրի
միում , զորով շուրջ բակ առեալ պատէր
մեծ գետն Ախուրեան . և գետն այն բա
զում ցաւս և վտանգս հասուցանէր վա
նացն . զի յորժամ արեգակն յամառային
տեղին հասանէր՝ շոգեալ շողանայր վանքն
ի տապոյ արևուն . իջանէր ի քարանձաւսն ,
և օդք խորշակայինք և զազրահոտք

տեւեալները , որոնցմէ վերջինները էին ւաբերք ի գետոյ անտի փչէր ընդդէմ վա-
Բնաշխ • Բառարան Բ . 29
 ԽՕՇԱՎԱՆՔ 226 ԽՕՇԱՎԱՆՔ

նացն ՝ ի չորից կողմանց : Զոր տեսեալ ե . մեծութեամբ իրարմէ քիչ կը տարբերին .

րանելոյն Ատոմայ ՝ զվտանգ վանացն և մեծը կը կոչուի Ս . Գեորգ , իսկ փոքրը կը
զնեղութիւնն , առեալ զսուրբ Նշանն և ել կարծուի Ս .. Մինաս . երկուքն ալ Հոռո-
ի բարձր ի տեղի մի ի վերայ վանացն. մոսի վանաց մասը կը համարուին : Ան-
և կացեալ յաղօթս ՝ տարածեաց զԳետար- սիւն են եկեղեցիներս , բայց ունին գեղե
գել սուրբ նշանն ընդդէմ լերինն , և ա ցիկ գմբէթներ , որոնց համար Թէսիէ գա.-
սաց . Տէր Աստուած զօրութեանց , աղա լիացին կ՚ըսէ , ոչ միայն ձեւերու գեղեց-
չեմ գքեզ , արա զօրութեամբ Գետարգել - կութեամբ - զարմանալի են , այլ և շի-
սուրբ նշանիս , պատառել լերինս այսմիկ , - նուածքին ճարտարութեամբը , վասն զի
և գնասցէ ջուր գետոյս այսորիկ ՝ ի մէջ դիւրին գործ չէ մէկ գմբէթի վրայ երեք
լերինս , զառ ի վայր հոսելով . և գետս երկրաչափական տարրական ձեւեր միաս
այս որ գնայ ընդ հիւսիսի , դառնայ անդ-
րէն թափընթաց ընդ հարաւ : Եւ իբրեւ
կատարեաց զբանս աղօթիցն , յանկարծա .
կի մեծապէս որոտմամբ պատառեցաւ վէն ,
և լեառնն ընդ մէջ բաժանեցաւ յայսկոյս
և յայնկոյս - կանգունս վաթսուն . և էանց
գետն ընդ մէջ լերինն ՝ զառ ի վայր կոյս ,
սաստիկ թափընթաց : իսկ բնակիչքն վա-
նացն իբրև տեսին սքանչելիսն , մեծաւ
գոհութեամբ փառաւորելով զՔրիստոս Աս
տուած , և երկիր պագին Գետարգել սուրբ
նշանին : Եւ յետ այս սոսկալի սքանչե-

-49-21
լեացս՝ առեալ սուրբ հայրն Ատոմ զսուրբ
142-
նշանն Գետարգել , և գնաց դարձեալ ի
վանքն խաւարաձոր » :
վանքէս դուրս քարընկէց մը հեռու ա-
րեւելեան կողմը կայ մատուռն և մօտը
կիսաւեր և փառաւոր գերեզման մը . երեք
շիրիմներ են մէկ մէկու վրայ և վրան
մարդաչափ երկայնութեամբ , արկղաձեւ
դամբարան մը ՝ խճով լեցուած . չորս կող- 24-2005--- 4-40----108524-49--
մերը կը պատեն կարմիր մեծամեծ քարեր ,
84 . Խօշավանք . — Ս . Գէորգայ յատակաձեւը :
որոնց վրայ քանդակուած են կամարաձև
սիւնազարդ խորշեր . այդ քանդակազարդ
քարերէն մաս մը միայն կանգուն մնացած ցընել , կոն , գլան և գունդ : Ս . Գէորգայ
է , (տես թիւ 81 պատկերը ) վրան ու- մէջն , ինչպէս յատակաձեւէն կ'երեւի ,
նենալով հետեւեալ գրուածքը . Եղբայրիկն բաժնուած է վեց հաւասար թերաբոլո-
կարող խաչիս : վերոյիշեալ մատուռէն քիչ րակ , որոնցմէ մին կը ծառայէ իբրև դուռ ,
մը հեռու Ախուրեանի ձորի մօտ կան կրկին որուն առջև կայ փոքրիկ բաց բակ մը ,
սենեակներ , որոնք կը թուին ըլլալ բնա . չորս որմասեանց և մէկ ազատ սեան վրայ
կարան ճգնաւորի մը : կամարակապ : Ներսն ու դուրսը կան քանի
Հոռոմոսի վանաց իւսիսային կողմը , մը արձանագրութիւններ , որոնցմէ կը
տասը վայրկեան հեռու ձորադաշտակի մը յայտնուի , թէ Գագիկ Ա շինած է եկե
մէջ կը գտնուի Բագրատունի թագաւորաց ղեցիս Ժ դարու վերջը կամ ԺԱ սկիզ-
Հանգստարան կամ Հանգստատունը : Երկու բը : Յիշատակելու արժանի է Գագկայ որդի
գեղեցկաշէն եկեղեցիներ կան հոն , որոնք ւոյն ՝ Սմբատ — Յովհաննէս թագաւորի յի
 ԽՕՇԱՎԱՆՔ 227 ԽՕՇԵԱՆ

շատակարանը 1036 թուին - գրուած ե գերեզմանը : Ինչպէս մեր պատկերէն ալ

կեղեցւոյն արեւմտեան կողմը ճակատին կը տեսնուի , գետնին վրայ երեք կարգ
վրայ , որով Սահառունիք գիւղը կու տայ կամ աստիճան քարեր քառակուսի ձեւով՝
« ի մեր հանգստարանս թագաւորաց , ի վրանին կը կրեն որոցաձեւ շիրիմը , և
տիեզերահռչակ վանսս Հոռոմոսի ... » , և հարաւային կողմը գրուած է Աշոտ Թա .
կը պատուիրէ որ ամէն տարի չորս քառաս գաւոր Հայոց , ոմանք կարդացած են նաև
սունք պաշտօն կատարեն իր հօր Գագկայ մահուան թուականն , ՆԻԶ (— 977) , բայց
(—977)
հոգւոյն . իսկ երբ ինքը մեռնի , երկու քա- այդ տառերը այժմ բոլորովին մաշած են :
ռասունքն իրեն համար ըլլայ և երկուքն Ասոր մօտ կայ ուրիշ արկղաձեւ փոքր շի-
ալ իր հօրը : Մարդ չերկբայիր , թէ այս րիմ մը , որուն մէջ կը կարծուի ըլլալ
Ս . Գէորգայ նուիրեալ մատրան մէջ կամ Աշոտի - արժանաւոր կինն խոսրովանոյշ
մէկ կողմը , ընտրեր և
և հանգչեր է բարի թագուհին : — վանացս անուամբ , օշա
թագաւորն Գագիկ Բագրատունի . հաւանօ վանք կը կոչուի մօտը եղած հայաբնակ
րէն նոյն սահմանին մէջ կամ քիչ հեռու ՝ գիւղը , որ ունի 215 բնակիչ , բաժնուած

85. Խօշավանք . -
— Աշոտ Ողորմածի գերեզմանը :

նաև իր նուիրատու որդին Սմբատ Յով- 28 տան : — Ճանապարհ. յԱնի , 26–43 :

հաննէս և ասոր եղբայրն ալ Աշոտ և օ- Նշմարք – Հայկականը , Բ . 73–77 : Տեղագր .
րեղբայրն Սմբատ Բ . ամենքն ալ այս մօ- ի փոքր և ի Մեծ Հայս , 143–168 : Շի-
տերս թաղուած են , և թերեւս ամէն մէկն րակ , 18–32 : - Արաքս , 1892 . 59–64 :
ալ իր առանձին մատուռն ունէր : Մէկունն Եւ այլն :
էր յիշեալ Ս . Մինասի մատուռն , միւ ԽՕՇԵԱՆ կամ ԽՈՇԵԱՆ • — Հայաբնակ
սոյն ՝ Ս . Գէորգայ - արեւելակողման փոք- գիւղ Այրարատայ Բագրեւանդ գաւառի Ա-
րիկ մատուռն . ուրիշներու ալ՝ ասոնց հիւ, լաշկերտի վիճակի մէջ , Մօլլա – Սիւլէյման
սիսակողմը եղած աւերակ մատրունք , ո- գիւղէն կէս ժամ հեռու դէպ ի հիւսիս : Ունի
րոնց մէկուն ձեւն ալ J. Գէորգի նման 25 տուն և Ս . Յակոբ անուն . խարխուլ
է. Ս
թ .. Գէորգայ - արեւելեան հարաւային և մութ եկեղեցի - մը : Գիւղիս հիւսիսէն
անկիւնը , գրեթէ երկու մետր հեռու , կը կ'անցնի կոաի չոր՝ որ կ'իջնէ Սուկա-
գտնուի Բագրատունի թագաւորաց ամենէն ւէտի կողերէն . հարաւակողմէն ալ կ'անց–
բարեպաշտ թագաւորի , Աշոտ Ողորմածի նի -Զետկանայ գետակը : խոշեան 1883
 ԽՕՇԵԱՆ
թուին քուրդ բնակիչ չունէր , միայն Մու-
րատ բէկ անուն քուրդը հոս ջրաղացք մը
"
ունէր . սա տակաւ առ տակաւ տասը տան
չափ Քրդեր այս գիւղս հաստատելով , անոնց
յանձնեց Հայոց կալուածներու մեծ մասը ,
որով Հայերն սկսան իրենց լաւ վիճակը
կորսնցընել և աղքատանալ : Գիւղիս արև ,
մըտեան կողմը կայ ընդարձակ գերեզմա
նատուն մը , որուն մեծամեծ խաչքարեր
86. Խօշուն
րը վերոյիշեալ քուրդ բէկն հաներ և իւր - լով նաց - իտալիա : 1598 ին խօշկաշինի
ջրաղացքը շիներ է :
—
Խ Օ Շ ԽԱՊԷՐ • - Հայաբնակ գիւղ Այրա- - կուեցաւ - առաքինակրօնն Հ .. Մատթէոս :
րատայ Ճակատք ( Սուրմառի ) գաւառի մէջ : - Նոյն ժամանակները նշանաւոր հանդիսա-
Ունի 617 բնակիչ , բաժնուած -92 - տան :
Գիւղիս մէջ կան ուխտական աւետարան ,
և նարեկ մը , որոնց մեծ ջերմեռանդու - սարակաց գրատան մէջ կը պահուի հա-
թեամբ ուխտի կու գան , գաւառին և գիւ .
զիս բոլոր Հայերը :
ԽՕՇԿԱՇԷՆ կամ ԽՈՇԿԱՇԷՆ . — Երբեմն
հայաբնակ գիւղ -Սիւնեաց Երնջակ գաւա
ռի Բօլու սարի հիւսիսային - արեւելեան
ստորոտը : Երնջակայ Միաբանողաց վեր
228 ԽՕՇԿԱՇԷՆ
ջին հինգ գիւղերէն մին , որուն եկեղեցին ,
ըստ յիշատակարանաց , նուիրուած էր ]] Ս.
Գեղարդուն Քրիստոսի , որ այժմ հիմնայա
տակ եղած է , այլազգւոյ մը պարտէզին
մէջ : Նոյն միջոցին ունէր 130 տուն Հայոց ,
700 հաղորդընկալք և 300 տղայք . վան .
քին մէջ ալ կային հինգ քահանայ , երկու
կղերիկոս և հինգ - աշխատաւոր եղբայր :
Գիւղէս դուրս լերան վրայ կար նաև ու
րիշ եկեղեցի մը Ս . Թադեոս առաքելոյն
նուիրուած : Պետիկ՝ իր ժամանակը (1671 ին )
7 ) տուն հայ միայն կը գրէ և եկեղեցին
կը յիշէ Ս . Ստեփանոս Նախավկայի
նուամբ ․ նոյնպէս Ստեփանոս կը կոչուի
1675 ին , Տօնիկեան կղերիկոսէն գրուած
գրքի մը մէջ : Պետիկէն առաջ Հ . Նազա-
րեան (6 ) տուն միայն և 700 հոգի կը
նշանակէ , իսկ յետոյ ուրիշ կրօնաւոր մը ՝
1699 ին կը դնէ 80 տուն : 1540 թուին
գիւղիս մէլիքը կը յիշուի ոն Սափար
խօշկաշինի վանահայրերէն կը յիշուին հե-
տեւեալք .
1540 Յովհաննես
1684 Միքայել
1696 Անդրեաս
1703 Ստեփանոս
1705 Պետրոս
1725 Դոմինիկոս :
Խօշկաշինի ծանօթ և երիցագոյն - վաս
նականներէն մին է Ֆրա Զաքարիա՝ որդի
Նուրիճանի և Գուլզատի , որ 1568 ին Նի
կողայոս արքեպիսկոպոսի հետ Հռովմ գա-
վանքին մէջ , բարբարոսէ մը նահատա-
ցած էր գիտնական Հ . Մատաթիա վար
դապետը : իտալիոյ Վիչենցա քաղաքի հա-
յերէն գրչագիր թերթ մը ՝ Պարզաբանութիւն
Տերունական աղօթից , գրուած « ի յանպի .
տան քահանայ Պատրի ն Յովհաննիսէ խօշ-
կաշինեցւոյ , ի կարգէ Քարոզողաց , ի պրո-
վինցէ և ի գաւառէն Նախիջևանու » : ԺԸ
դարու սկիզբները քանի մը խօշկաշէնցի
 ԽՕՇՈՒՆ 229 ՕՓՈՒՍ

բարեպաշտ և հարուստ վաճառականներ , պատկերը կը ցուցընէ խօշունը անկործան

հոգեւոր գրքեր տպել տուին - իտալիոյ և վիճակի մէջ , ներկայիս շատ փոխուեր և
Ֆրանսայի մէջ . ինչպէս Բունիաթ ՝ խօջայ խախտեր է, աշտարակներու գմբէթները
Ազարիայի որդին , 1706 ին վենետկոյ մէջ բոլորովին կործաներ են :
―
տպել տուաւ Ժամագիրք Ս . Աստուածածնի ԽՕՇ —ՉԷՇՄԷ . վտակ Սիւնեաց երըն
և Ժաքամատոյց յաղագս Ս . Գրիգորի Լոս- ջակ գաւառի մէջ :
որչի եպիսկոպոսին անուն գրքերը : Ուրիշ ԽՕՇ ―ՊՈՒԼԱԳ • ― Լճակ Այրարատայ
Յովհաննէս անունով մէկն ալ Մարսիլիայի վարաժնունիք գաւառի մէջ :
մէջ տպագրել տուաւ 1708 ին Ս . Աստուա- ԽՈՇ —ՕՂԼԱՆ • Տրապիզոնի մօտ տա .
ծածնի ժամագիրք մը , ինչպէս նաև մտա- - րածուող ահագին հովտի մը արեւելեան
ծական աղօթից գիրք մը : Քանի մը տարի մասը ծանօթ է այս անուամբ : - կը պա
վերջն ալ խօշկաշէնի վանականներէն մին, րունակէ բազմաթիւ լեռներ ու ծերպեր ,
կարգի դրաւ իր կարգին ճաշոց ( Միսսալ ) զանազան հետաքրքիր և զարմանալի ձե .
գիրքը , որ թարգմանուած էր նախ իրենց երով :
հիմնադրէն՝ Բարդողիքոսեն և յետոյ Գրի- ԽՕՊԱՆ - Տես ԽՈՒՊ :
գոր Ծործորեցիէն , որ և տպուեցաւ Հռովմ ԽՕՍՆԱԿ • Գիւղ կեղիի . 55 տուն
և վենետիկ :8 ― Խօշկաշէնի այժմեան հայ և 35 տուն մահմէտական բնակչօք :
բնակիչք այլազգի են , 22 տուն : -- Սի- Հայք ունին . Մինաս անուն եկեղեցի
սական , 366–367 : ու
վարժարան : Ընդհանրապէս - հողագործ
ԽՕՇԿԱՇԷՆ• - Հայաբնակ գիւղ Գան . են :

ձակու Արեշի գաւառի մէջ . ունի 464 բը- ԽՕՐՏԻՆ : Հայաբնակ գիւղ Թէհրանի
նակիչ , բաժնուած 79 տան : մօտ :

ԽՕՇԿԷՏԻԿ . Լեռ - վասպուրականի , ԽՈՐՕԶ ԳԻԼԻՍԷ . — Այլազգիները այս .

որուն ստորոտը 1869 տարւոյ - Մարտի պէս կը կոչեն Բութկու Ս . Գէորգ վան
ամսոյ մէջ Բուրդերէն սպանուեցան երեք քը , մէջը պահուող աքաղաղի անուամբ :
խառակոնիսցի Հայեր : ԽՕՓՈՒՍ կամ ՂՕՓՈՒԶ . Գետակ Այ-
ԽՕՇՈՒՆ . ― Այրարատայ Շիրակ գա րարատայ Բագրեւանդ գաւառի . – կը սկսի
ւառի մէջ , գրեթէ այլարէն մղոն մը դէպ Սուկաւէտի հիւսիսային կողերէն , նախ դէ.
ի հարաւ , - Հոռոմոսի վանքէն ալ քառորդ պի արեւելք՝ ապա արեւելեան հարաւ ուղ-
մը հեռու , ճանապարհի վրայ կան այս ղուելով կը քերէ մեծ Սուկաւէտի - արեւ
անուամբ կրկին աշտարակներ , քառակուսի - ելեան ստորոտը և կրկին թօփուզ (վերին և
ձեւով և գագաթները բոլորաձեւ սրածայր Ներքին ) գիւղերու արեւելեան հիւսիսային
գմբէթով աւարտած : - վրացւոց լեզուով - եզրը : Գետակս դուրս գալով Շամեան դաշ-
խօշուն կը կոչուի, որ զոյգ կը նշանակէ , տը , Շամեան գիւղի հիւսիս արեւելեան կող-
կրկին աշտարակաց պատճառաւ , և ասկէց մէն կ'անցնի և Ղազի ПL Չըլկանի գիւ
Հոռոմոսի վանքն ալ կոչուած է խօշա- ղերն ևս ոռոգելով կը թափի Շեռեան :
վանք : Ստոյգ չի գիտցուիր , թէ ժամանա . Գետակս իբր իրեն օժանդակ կ՚ընդունի
կաւ ինչ նպատակաւ շինուած են այս Շահեօլ լեռներու ջուրը :
աշտարակները : Մէջը սենեակներ կան և ԽՕՓՈՒՍ կամ ՂՕՓՈՒԶ . — Այրարա
քարէ աստիճաններով վարէն վեր կ'ելլը- տայ Բագրեւանդ գաւառի մէջ կան այս
ցուի . ինչպէս պատկերէն կը տեսնուի կա. անուամբ կրկին գիւղեր : վերին օփոս
մարով մը իրարու միացած են : Աշտա . կը գտնուի համանուն գետակի աջ եզրին
րակներէս միոյն : արեւմտեան կողմը բո վրայ և այժմ ունի 25 տուն քուրդ . իսկ
լորովին եղծուած - արձանագրութիւն մը Ներքին Խօփոս ունի 20 տուն Քուրդ և
կայ . կը մնայ միայն հիւսիսային որմի կը գտնուի նոյն գետակի աջ եզրի վրայ ,
վրայ 1102 թուին գրուած հետեւեալ տո Սուկաւէտի արեւելեան ստորոտը :
ղը . ՇԾԱ . Ես խաչատուր գրեցի : Մեր
 Ծ

ԾԱԳ . ―― Հայաբնակ գիւղ -Արաբկերի , ջարար է . բերքերն են ցորեն , գարի ,

4 ժամու ճանապարհ - հեռու : Ունի 100 կտաւատ : Հայաբնակ գիւղերու մէջ նշա .
տուն , 25 տունը բողոքական են : Եկեղեշ - նաւոր է Ղուշի գիւղը :
ցին նուիրուած է Ս . Նշանի . կայ նաև ԾԱԽ ԿԱՅ • Տես ԳԵՂԱՐՔՈՒՆԻ :
համանուն վարժարան մը : Ընդհանրապէս ԾԱԽՆՈՏ Գիւղ Տուրուբերանի Աշ-
:
բնակիչք երկրագործ են : 1886 թուին մունիք գաւառի : Այս գիւղէն էր Յովհան
Խաչվերացի շաբաթ գիշերը եկեղեցին ամ - Մանդակունին , ինչպէս կը յիշէ Ասողիկ ,
բողջովին կողոպտուեցաւ . կրակի ալ տուեր ըսելով . « Զայսու ժամանակաւ երանելին
էին աւազակները , սակայն գիւղացիք հա- Յովհան Մանդակունի՝ որ էր ի գաւառէն
սան և մարեցին : Արշամունեաց , ի գեղջէ Ծախնոտայ , զՀա
ԾԱԳԾԱԳ • Տես ԾԱԿԾԱԿ : յոց բազում կարգս ուղղութեան - կատա
ԾԱԹ կամ ԾԱԹԵՐ : Գիւղ Երզըն . րեաց » :
կայի 60 տուն հայ և 70 տուն մահմէ ԾՆԱԾԱՐԴ . Տես ԾՂՈՒԿ :
տական կայ : Հայք ունին Ս . Աստուածա ԾԱԿԱՌԱՇԷՆ . ― ի հնումն հայաբնակ
ծին անուն եկեղեցի մը ML ծաղկոց : Հո- գիւղ և թեմ Ջրվշտիկ– Եղիշէ – առաքեալի
ղագործ են : վանքին . այժմ թրքաբնակ է :
ԾԱԹԵՐ • - փոքրիկ գիւղ Բորչալու ԾԱԿԴԱՐ • - Սակաւաբնակ Հայոց գիւղ
գաւառի Դսեղի հասարակութեան մէջ : Մը . վանայ Տոսպ գաւառի . ունի Ս . Գեորգ
ղարթէն վեց վերստ հեռու : Բնակիչները անուն եկեղեցի մը :
ընդամէնը 25 տուն են , 225 հոգի . ունին ԾԱԿԾԱԿ կամ ԾԱԳԾԱԳ . Հայաբը .
փոքրիկ փայտածածք եկեղեցի մը , որուն նակ գիւղ վանայ Արճէշ գաւառակի : Ունի
հարաւային կողմէն կից փոքրիկ խորան Ս . Յովհաննէս յանուն եկեղեցի մը :
մը ՝ կը համարուի առանձին ուխտատեղի : ԾԱԿՈՒՌԻ . Գիւղ Արցախի Պազկանք
ԾԱԼԿԱ • Բորչալու գաւառի հին վի գաւառի , վանէսայ սարի ստորոտը , ձորի
ճակներէն մին , որուն կը համապատասխ - մը կրկին լանջերու վրայ : Ունի 40 տուն
խանէ մասամբ Թիրիալէթ , բաղկացած է հայ , որոնց կէսը բնիկ և կէսն ալ գաղթած
42 գիւղերէ , որոց 13 ը՝ հայաբնակ են և են Գարատաղէն : Բերքերէն նշանաւոր են
մնացեալք յունաբնակ : Հայք գաղթած են տանձն ու խնձոր . ջուրն , օդն և կլիման
կարնէն 183 ին : Կը պարապին հողագոր լաւ : Եկեղեցին կը կոչուի աղկավանք ,
ծութեամբ . կրթական գործը Հայոց մէջ կառուցուած երկու սիւներու վրայ . կա
բաւական յառաջացած է : Օդը շատ առող- թողիկէն խոնարհած է . կը կարծուի , թէ
 ԾԱԿ ՔԱՐ 231 ԾԱԿ ՔԱՐ

ժամանակաւ վանք եղած է և յետոյ փո- թեամբ , արեւմտեան եզրէն մինչև արեւե
խած են եկեղեցւոյ : լեանը : Ջուրը ծակելով ժայռը ձեւացուցեր
ԾԱԿ¬ՔԱՐ . — Հայաբնակ գիւղ - Սիւ քանի մը կամարներ , այնպէս որ ջուրի
նեաց Գեղարքունի գաւառի մէջ . ծովէն մեծ հոսանք ունեցած կողմը բացուեր է
հեռու է երեք վերստ : Այսպէս կոչուած մեծ կամար , իսկ փոքր քանակութեամբ

բնակամուրջ
Ծակ
: ար
87.
–ք ը

է մերձաւոր Ծակքարի բնական կամուրջի - վազող տեղերը փոքրիկ կամարներ ․ ապա-

պատճառաւ , որ կարելի է համարել բնու . ռաժի վրայ կարելի է երթեւեկել անվտանգ :
թեան հրաշալիք մը : Դարերու ընթացքի - Այլազգիները Ալիք— թաշ կը կոչեն այս
մէջ , բնութիւնն ձեւացուցեր է այդ բնա- - կամուրջը : Գիւղս ունի 40 տուն և Ս .
կամուրջը , ապառաժ - միապաղաղ զան- Աստուածածին անուն եկեղեցի մը :
գուած մը ձգուած է ձորակի մը լայնու Ծակ – քար գիւղի մօտ ընդարձակ դաշ-
 ԾԱԿ ՔԱՐ 232 ԾԱԿ ՔԱՐ

տի մը վրայ կառուցուած է հասարակ նի փոքրիկ գաւիթ և ներսը մթին է , ու

քարով և փոքրիկ գմբէթով վանք մը , որ նենալով միայն չորս փոքրիկ լուսամուտ-
նուիրուած է Ս
]] .. Պօղոս առաքելոյ անուան : - ներ : Եկեղեցւոյ արեւելեան կողմը կան
Բուն շինութեան թուականը յայտնող ար- արձանագրութիւններ ունեցող գերեզման .
ձանագրութիւն չունի . միայն կաթուղիկէի ներ և խաչքարեր :

Ծօղոսի
վանքը
արի
ակ
–88
ք
:.Ս
Պ

արտաքին արեւելեան վերին կողմը կայ ԾԱԿ—ՔԱՐ • — Այս անուամբ , ձորակ

դժուարընթեռնլի նորոգութեան յիշատա մը կը յիշուի Սիւնեաց Վայոց ձոր գա

կարան մը , կատարուած վանացս առաջ- - ւառի մէջ :
նորդ Դաւիթ եպիսկոպոսի ձեռքով Ռկ ԾԱԿ— ՔԱՐ ։ — Այս անուամբ անցք մ'ալ
1611 ) թուին : Եկեղեցւոյ ձեւը - անհաւա կայ -Բաղէշի հարաւային արեւմտեան կող-
սար քառանկիւնի է , 22 արշին երկայ մը , Շօռկեօլ անուն բորակային ջրէն մէկ
նութեամբ և 18 արշին լայնութեամբ . ու. ժամ հեռու , որ ի Թուրքաց Տելիքլի գայ
 ԾԱԿ ՔԱՐ 233 ԾԱՂԿԷՈՅ Լ .

կը կոչուի : Երկայնաձեւ ապառաժ մ՚է , համեմատ , շրջապատուած է գոյնզգոյն

լերան կողերէն երկնցած վերէն մինչև վար քաղցրաբոյր ծաղիկներով : Չունի որոշեալ
խորանդունդ ձորի եզերքը . այդ ապառաժը - ուխտի օր . գարնան եղանակէն - սկսեալ
կէսէն վար ծակուած է չափաւոր բարձ . գրեթէ մինչև վերջին աշունք , թարմ և
րութեամբ : Այս ծակէն հարկ է անցնին դալար են վանքիս շուրջը տարածուող բու
բոլոր այն կարաւանները և ճանապար
ճանապար . - սականութիւնը : Վանքիս ամենէն աւելի
հորդները որ պիտի երթան դէպի արեւմը յաճախող ուխտաւորներն են Շատախցի
տեան հարաւ : Այդ ծակի կամ կրճի բա երիտասարդք և կուսանք ՝ որոնք ամէն կի
նալէն առաջ , ուրիշ - լեռնային և դժուա- րակի և շաբաթուան յարմար օրերը , զի
րագնաց ճանապարհ մը կար : կ՚ըսուի թէ նուած ու զարդարուած թէ ուխտի և թէ
այս ծակը բացեր է բարեգործ մէկը , չի զբօսանքի կու գան և մինչև արեւուն մայր
գիտցուիր ինչ ազգէ , որ ուխտագնացու մտնելը տուն կը դառնան երգելով ու պա .
թեան համար հաւաքած բոլոր դրամները - րելով : Ծաղկավանք խիստ կանուխէն կոր
ծախսեր է այս բարի նպատակին համար : սընցընելով իր նշանակութիւնը , վարելա
ԾԱԿ — ՔԱՐ • ― Նշանաւոր լեռնանցք - ողերը , անտառն ու դաշտը այժմ կը գըտ
Բինկենայ և Ակնայ միջոց ՝ Շռզի գիւղի նուի բնիկ Շատախցի Տէր Մակարեաննե
―
մօտերը , որ ըստ Թուրքաց , Տելիք կամ րու հսկողութեան տակ : - Սրբավայրեր ,
Տելիքլի — թաշ կը կոչուի : Կրաքարուտ -լե . 145-146
րան պատառուած մ է , իբր հինգ մետր ԾԱՂԿԱՎԱՆՔ • Հին և ամայի վանք
լայնութեամբ , որուն ստորոտը կը թափին : Այրարատայ բագրեւանդ գաւառի մէջ ,
լերան վերի սարերէն իջած ջրերը մեծ Բայազիտէն երեք ժամ հեռու Չինկիլ ա-
շառաչմամբ : Քսան վայրկենի չափ հարկ նուն սարերու և ձորերու մէջ , - Արծափ
է երան բոլոր կրճին դարձուածքներուն գիւղի մօտ :
մէջ պտըտիլ , ելնելով կամ իջնելով , մեծ ԾԱՂԿԱՎԱՆՔ կամ ԾԱՂԿԷՎԱՆՔ .•
NL վախով . վասն զի տեղ .
զգուշութեամբ ու Այրարատայ - Արագածոտն - գաւառի - մէջ ,
ւոյն բարձրութիւնը , թէ նեղ ու սահուն գե . - Քասաղի արեւմտեան գետեզերքը կը յիշուի
տինն , և թէ չորս կողմի անդունդներն ML այս անուամբ ամայի գիւղ մը : Արայի
սահանաց շառաչն ՝ գլխու պտոյտ և սրտի լերան ստորոտն ալ կը յիշուի ուխտատե
սարսափ կրնան բերել . այնպէս որ անց , ղի մը « ի ծոցն Արայի լերինն ՝ որ Ծաղ
նողներէն ոմանք՝ իբրև մեծ վտանգէ ազա- կեվանք կոչի » , ինչպէս կը գրէ Սիմէոն
տած՝ ուրախութեան ձայներ և հրացան . կաթողիկոս . ուրիշ մէկն ալ Ծաղկեվանքայ
ներ կ'արձըկեն ՝ երբ կրճէն դուրս կ ' ել-- սար կ'անուանէ Քասաղ գետոյն ձախ կող
նեն : Տես էջ 240 թ . 91 պատկերը : մը բարձրացող լեռը :
ԾԱՂԹԱՆՈՒ . Տես ՁՈՐՔ : ԾԱՂԿԵՎԱՆՔԱՅ ՍԱՐ . Տես ԾԱՂԿԱՎԱՆՔ :
ԾԱՂԻԿ . Հին գիւղ Տուրուբերանի ԾԱՂԿԱՐ • Գիւղ կարնոյ Դերջան
Տարօն գաւառի , Հաշտենից գաւառին սահ . գաւառի , հայ և քուրդ բնակիչներով : Հայք
մանակից : 50 տունէ աւելի են և ունին ]] ․ Աստո
ԾԱՂԿԱՁՈՐ • Կը յիշուի Սիւնեաց ծածին անուամբ մատուռ մը : Գիւղիս դիրքն
վայոց ձոր գաւառի մէջ : գեղեցիկ և օդն ML ջուրը պատուական են :
ԾԱՂԿԱՅ • Գիւղ Սիւնեաց Գեղար- ✔ Գիւղիս մօտ է Ծաղկարի Ս . Դիթ ,
քունի գաւառի : Տես ԾՂՈՒԿ : Դերջանի միակ վանքը , ուր կան մեծա
ԾԱՂԿԱՎԱՆՔ • — Շատախ գաւառի թօզ- մեծ խաչարձաններ :
վան գիւղի հիւսիս – արեւմտեան կողմը , ԾԱՂԿԷՈՑ , ԾԱՂԿԱՑ , կամ ԾԱՂԿԻ ԼԵ-
ծաղկաւէտ լեռներու երկու - լանջաց վրայ ՐԻՆՔ . Այրարատայ Ծաղկոտն գաւա-
կը գտնուի բոլորովին աւերակ դարձած ռի - գլխաւոր լեռն է , որ այժմ այլազ
սրբավայրս : Մնացեր են միայն հաստա գիներէն Այ տապ կը կոչուի : կը բարձ-
հիմն որմերը : Մենաստանս իր անուան րանայ գաւառին արեւմտեան հարաւային
Բնաշխ · Բառարան Բ . 30
 ԾԱՂԿԷՈՏՆ 231 ԾԱՂԿՈՏՆ

կողմը , ամուր վիճակի սահմանակից , գրե Բագրեւանդի և արեւելքէն ու հարաւէն

թէ 30 մղոն Բագրեւանդայ Ս . Յովհաննէս
վանքէն հեռու : Այս կողմանց բարձրագոյն
լեռներէն մին է . բարձր կատարն է, 10830 - Տուրուբերան աշխարհի ծայրը :8 ինչպէս
բայց գուցէ գօտիին մէջ գտնուին
բարձր կատարներ : 1885 տարւոյ - ապրիլի
վերջերը , ձեան մեծ հիւս մը յանկարծակի
փրթելով Ալատաղ լեռնէն , ինկաւ 75 անձէ
բաղկացած կարաւանի մը վրայ , որոնցմէ
միայն եօթը հոգի ազատեցան : - եռս իր
բարձրութենէն աւելի նշանաւոր է բնական
բարեմասնութիւններովը , բոյսերովն ML
կենդանիներով , պատմական և եկեղեցա-
կան յիշատակներով : Մասիսի նման դէպի
արեւելեան հիւսիս կը տարածուին լերանս
ոտքերը , այդ պատճառաւ այն կողմի եր- - կային ժամանակաւ յատուկ ամարաստան
կիրը կը կոչուի Ծաղկոտն , և է առանձին
գաւառ մը : Երկու կողմերէ արեւելքէ ևև
արեւմուտքէ ունի լեռնանցքեր կամ կիր-
ճեր , գլխաւոր գագաթը ոչ կ'ըսուի ,
բաւական լայն ու տափարակ կը թուի ըլ-
լալ : Այս լեռնէն կը բղխէ Եփրատի սկըզ- - Գաւառիս
բնական առաջքը , որ ծանօթ է նաև
րածանի անուամբ , որ և ի վերջոյ
րատ ու կոչուած է , օսմանեանց սուլտանի
անուամբ : Սրբոց Ոսկեանց պատմութեան
վկայագիրք , անոնց ճգնութեան տեղը կը
դնեն այս լերանց մէջ ըսելով . « ի լերինս
ուրեմն ծմակայինս յակունս Եփրատայ , ի
խառնուածս ձորոց ուրեմն , որ սկիզբն ա
ռեալ իջանեն , որ կոչի Ծաղկի , յորոյ աս
նուն և շէնքն կոչին մինչև ցայս օր Ոտն
Ծաղկեոյ » : կ՚երեւի թէ լեռս դէպ ի հիւս
սիս հակեալ դրից և ծործորներու պատ.
ճառաւ ծմակային կոչուեր է . Յայսմաւու
րաց մէջ ալ կոչուել է Ծմակ լեառն Ծաղ
կէոյ :
Ս . Ոսկեանց գլխաւորին անուամբ
Ոսկի ևս կոչուած է լեռս : - Այրարատ ,
511-512 :
ԾԱՂԿԷՈՏՆ • Տես ԾԱՂԿՈՏՆ :
ԾԱՂԿԻԿ . - Այս անուամբ տեղ
վասպուրականի երկու երեք գաւառներու .
արեւմտեան հարաւային կողմն է գրեթէ
աւելի - անունէն իսկ յայտնի է , գաւառս կը տաս
րածուի Ծաղկէոյ լերանց ոտքը : Հայ տես
ղագրող մը , Ծաղկոտն գաւառի համապա
տասխան կը համարի այժմեան խամուր
վիճակը , որ ունի բազմաթիւ գիւղեր և հին
բերդեր : Գաւառս զարդարուած է ծաղկաս
ւէտ լեռներով . Ծաղկանց և Նպատ լեռներ
րը Ծաղկոտան գլխաւոր զարդն են . իսկ
Արածանւոյ ակունքը կ ' ոռոգէ գաւառն իր
զանազան ճիւղերով : Հրաշալի է գաւառս
իր դիրքովը և ընտիր կլիմայովը : Մէջը
ներ , որուն կը վկայէ նաև Ղազար փարս
պեցին , ըսելով . « Հասեալ ամիսք տօթոյն
ջերմութեան ՝ չու արարեալ ամենայն բազ-
որ մութիւն Հայոց - ի տեղիս ովոց ՝ գային
հասանէին ի գաւառն որ կոչի Ծաղկուտն » :
դալարաւէտ տափաստանները ,
Ա- գեղեցիկ և ջրարբի վայրերը դիտելով մեր
Մու- հին թագաւորները և ամբողջ հայ ազգը
աշխարհախումբ Նաւասարդի տօները այս
տեղ կը կատարէին : Ծաղկոտան մէջ է
(Շահապիվան կոչուած լեռը , որ էր բուն
Բանակետղ հայ թագաւորաց : Բուզանդ կը
յիշէ նաև Սիս կամ Սիսիքն արքունի ,
որ կը թուի ըլլալ հովանոց - կամ զբօսաշ
նաց վայր : Գաւառիս մէջ կար Անգղ ..
նուն ամուր բերդ մը : Պատմիչներէն կը
յիշուին գաւառիս մէջ նաև վարշակի
նուամբ ջերմուկ մը և կոստեանքն գիւղ :
Քրիստոնէութեան սկիզբները սրբեցաւ
գաւառս , Սրբոց Ոսկեանց ճգնութեամբ , և
նահատակութեամբ : Ծաղկոտան - գեղեցիկ
և հանդիսաւոր վայրերը , տեսարան եղան
նաև տխուր և ողբերգական դէպքի մը Ար-
շակ Բի օրով , որ կը պարծէր իր որսա .
մը , կան քաջութիւններով կոգովտի մէջ ,
և

Տաթեւի վանաց նուիրեր է ոմն Դլեն իշ- երբ իմացաւ , թէ իւր եղբօրորդին Գն էլ
խան , 1046 թուին : դեռ աւելի շատ երէներ կ ' որսայ (Շահա-
ԾԱՂԿՈՏՆ, ԾԱՂԿԷՈՏՆ, ԾԱՂԿԷՈՅ ՈՏՆ - պիվանի լերան վրայ , նախանձեցաւ և յա-
կամ ԾԱՂԿՈՒՏՆ. — Այրարատայ հին գա . ւասարդի հանդիսաւոր օրը սպաննել տուաւ
-
ւառներէն մին , որ սահմանակից է արեւ . Գնէլ պատանեակը : Արշակունեաց թա
ելեան հիւսիսէն կոգովտի , արեւմուտքէն գաւորութեան վերնալէն վերջ , հաւանօրէն
 ԾԱՂԿՈՑԱՁՈՐ 235 ԾԱՂԿՈՑԱՁՈՐ

կոգովտի հետ Ծաղկոտն ալ վիճակած էր առողջարար ջրերով . Զանկի գետոյն մէկ

Բագրատունեաց և այս երկու գաւառները ճիւղը կը սկսի Սեւանայ ծովակէն , իսկ
Ժ և ԺԱ դարերու մէջ իրարմէ անբաժան միւսը ՝ կու գայ Աբասաձորէն և Ռնդամալ
մէկ իշխանութեան ներքեւ կը գտնուէին : գիւղի դիմաց միանալով կը ձեւացընեն
Շատ անգամներ գաւառիս Հայերը գաղթեր բուն Զանկի կամ Հրազդան գետը . նշա .
են և այժմեան բնակիչք են գլխաւորաբար նաւոր է Ալափարսայ աղբիւրէն զատ ,
Հայտէրանլը և Զիլանլը Քրդեր : Ներկայիս
գլխաւոր շէնն է Տիատին : Յատուկ հետաշ
զօտութեան և ուսումնասիրութեան կը կա ՎԻՃԱԿԱԳԻՐ
րօտի Ծաղկոտն գաւառը : ― Այրարատ , ԾԱՂԿՈՑԱՁՈՐ ԿԱՄ ԴԱՐԱԶԻԶԱԿ
513-520.
ԳԱՒԱՌԻ ՀԱՅԱԲՆԱԿ ԳԻՒՂՈՐԷԻՑ
ԾԱՂԿՈՑԱՁՈՐ, ԾԱՂԿԱՁՈՐ, ՎԱՐԱԺՆՈՒՆ
ՆԻՔ կամ ԴԱՐԱՉԻՉԱԿ . ― Այրարատայ
հին Վարաժնունեաց գաւառն է սա , որ ժա . ԱՆՈՒԱՆՔ ԳԻՒՂԻՑ Տուն Հոգի
մանակի ընթացից մէջ իր անունը փոխած
է և այժմ կը կոչուի Ծաղկոցաձոր և ըստ
1. Արզաքեանդ 94 734
այլազգեաց Դարաչիչակ : Վերջին դարերու 2. Բջնի · 94 664
մէջ կոչուած է նաև Ծաղկունիք և Ծաղ- 3. Ալափարս 257 1923
կունեաց ձոր : Գաւառիս սահմանքն են ՝ ա. 4. Ախտա վերին 150 1356
5. Ախտա Նելքին 206 1523
րեւելքէն ՝ Սեւանայ ծովակի արեւմտեան Քաղսի . 151 1295
6.
ծայրը , հիւսիսէն ՝ Ծաղկունքի սարերը ՝ 7. Սօլակ . 162 1116
8. Թէզ խարապա 53 399
րոնք կը նային դէպ ի հիւսիս Դելիջանի
9. Աղփարա 68 588
ձորերու վրայ , արեւմուտքէն ՝ Զինճիրլիի , Գապա – գիչի • 64 620
10.
Բջնոյ և Արքազանայ սարերը՝ որոնք կը 11. Քարվանսարայ 139 1486
նային Ապարանայ վրայ և հարաւէն ՝ կո․ 12. Մաքրավանք . 76 621
13. Ռանդամալ 226 2138
տայք գաւառը : Ոչ այնչափ ընդարձակու 14. Ֆարուղ 68 720
թեամբ և հին յիշատակներով նշանաւոր 15. Եայճի . 78 905
16. Թայ – չարուխ 108 1103
է գաւառս , որչափ բնական գեղեցիկ դիր
17. Գոմաձոր • 50 435
քովը և ծաղկաւէտ - բուսաբերութեամբը : 18. Դըդմաչէն 206 1658
Իր մէջէն արեւելքէ արեւմուտք կը վազէ 19. Ցամաքաբերդ 43 356
20. Ծաղկունք 142 1333
Քասաղի զուգակից և անկէց աւելի զօր
70 639
րաւոր գետն Հրազդան կամ Հորաստան :. 21. Չրչըր • 1521
22. Չիբուխլու 166
վաղարշակայ թոռան Արտաշէս Աի օրով , 23. Շահրիզ 116 1153
գաւառիս մէջ էր Գեղամայ Հայկազնոյ
պայազատ ոմն վարժ կամ վարաժ անուն ,
ԳՈՒՄԱՐՆ . 2787 24286
որ ըստ պատմչին էր « պատանի յաջող յորս
եղջերուաց , այծեմանց և վարազուց , դի-
պաձգութեամբ նետից կորովի , որում յանձ Ռնդամալի ամարանոցի աղբիւրը , որ Ա-
նեաց թագաւորն զորդի իւր Տիգրան ՝ ու լիրէկլու անունով լերան արեւելեան կուրծ
սուցանել զնա . և իշխան արքունակա - քի վրայ է՝ անտառապատ մասէն վեր ,
նացն արարեալորսոց , և շէնս պարգե որ և առողջարար զօրութիւն ունի : Ծաղի
ւեալ նմա առ Հրազդան գետով , յանուն կոցաձորը ունի նաև բաւական անտառա
նորա կոչի ազգն Վարաժնունի » : Գաւա- յին մասն ՝ սկսելով Արզաքանայ և Բջնոյ
ռիս վրայ պատմական դէպքեր կը պակսին, սարերէն ՝ կը հասնի մինչև Զինճիրլի և այն
չեն յիշուիր նաև հին գիւղեր . միայն Զա տեղէն անտառապատ լեռնագօտին կ'եր
քարիա Սարկաւագ կը յիշէ Նախամարք թայ կը շարունակուի դէպի արեւմուտք և
անուամբ գիւղ մը : Գաւառս հարուստ է Միսխանայի ձորովր - բարձրանալով՝ կը
 O
OMB
COL

89 . Ծաղկոցաձորի մէջ հին եկեղեցի :

 ԾԱՂԿՈՑԱՁՈՐ 237 ԾԱՂԿՈՑԱՁՈՐ

հասնի մինչև Պաշ — Ապարանայ - դիմացի
սարը : Անուանի է Ծաղկոցաձորի մէջ Զի- - կայ նաև ուրիշ նշանաւոր բոյս մը իր
հիրլի կամ Զանջրլորի հ ամարանոցը , ուր ծաղկով , որուն այլազգիք արիւն մաքրող
շատեր կը դիմեն Երեւանէն : Հռչակուած
է Ծաղկոցաձոր գոյնզգոյն բազմազան
նուշահոտ ծաղիկներով , որոց անուամբ
կոչուած է Ծաղկունք գիւղը և ամբողջ գա-
ւառը : Նշանաւոր են Սեւանայ դիմաց ար .
տեղացի Հայք Մարիամի ծաղիկ կ'ըսեն :
կ'ըսեն , և դեղ է արիւն մաքրելու և քըր-
ա տընցընելու , երբ ջրի մէջ եռացընելով
խմցընեն : - Չամանգիւլի ստորոտները կը
գտնուի Եղբօր արիւն անուն ծաղիկը , որ
նոյնպէս դեղ է զանազան տկարութեանց :
Մէկ խօսքով մայիս և յունիս ամիսներուն
ամբողջ Ծաղկոցաձոր գաւառը՝ Գութանա-
սարէն սկսեալ մինչև Սիմօնօվկայ գիւղը ՝
զանազան գոյնզգոյն ծաղիկներով կը զար .
դարուի և կը զուարճացընէ ճանապարհոր
-
դի և այցելուի սիրտը ։ ― Այրարատ , 277
–282 : Գեղարքունի , 295—299 :
ԾԱՂԿՈՑԱՁՈՐ - կամ ԾԱՂԿԱՁՈՐ •
Ձոր և գետակ Այրարատայ Շիրակ գա
ւառի մէջ , որ կ'իյնայ Անւոյ արեւմտեան
կողմը : Այլազգիներէն կը կոչուի Այաս–
չայ , նոյն անուամբ լեռնէն բղխելուն պատ
ճառաւ : Անիէն այս ձորիս - վրայ բացուող

դուռն կը կոչուի Ծաղկոցի կամ Ծաղկո

ցաձորի դուռն :
ԾԱՂԿՈՒՆԵԱՑ ՁՈՐ • Տես ԾԱՂԿՈՑԱՁՈՐ :
ԾԱՂԿՈՒՆԻՔ . Տես ԾԱՂԿՈՑԱՁՈՐ :
ԾԱՂԿՈՒՆՔ . — Գիւղ Այրարատայ վա
րաժնունեաց գաւառի մէջ : իւր ծաղկա
զարդ դաշտերու - գոյնզգոյն ծաղիկներու
պատճառաւ ստացեր է այս անունը : Ունի
68 տուն հայ , որոնց կէսը գաղթած են
Մակուէն , և կէսն ալ Գուգարաց սահմա-
նէն : Եկեղեցին նուիրուած է Ս. Յո-
թեւն : — Գիւղիս անուամբ կը կոչուի
նաև մերձակայ սարը :
ԾԱՄՆԴԱՒ կամ ԶԱՄԱՆԴԻ : — Այս ա-
նուամբ հին քաղաք մը և բերդ կար փոքր
90 . Ծաղկոցաձորի մէջ հին մատուռն . Հայոց մէջ Մարաշի մօտ : Յոյները այս
քաղաքս փոխանակ Անւոյ տուին մեր Գա-
քունի ճանապարհի վրայի Մաշտոցներ ա- գիկ վերջին թագաւորին : Ամիրապետներու
նունով տեղւոյն և ծովեզերքի ծաղիկները , ժամանակ անուանի էր քաղաքս և զօրա .
որոնցմէ Ցամաքաբերդի հովիւները ու գառ . ւոր :
նարածները , հոտաղերն ու տաւարապահ . ԾԱՄ —ՁՈՐ . — Գիւղ Արցախի Պազկանք
ները մայիսին և յունիսին քաղելով և գաւառի . հիմնուած է Բինեաթլու շէնէն
փունջ փունջ կապելով՝ կը նուիրեն ճա- - վեր , ձորի մը երկու կողմերը : Երկիրը ա-
նապարհէն անցնողներուն : Ծաղկանց մէջ ւազուտ և քիչ արդիւնաբեր է . կլիման ,
անուանի է Արզաքանէն վեր Դալիլար գիւ . օդն և ջուրը պատուական : Եկեղեցին ՝
ղի ձորը եղած Բրարիոն ծաղիկը ՝ որուն յանուն Ս . Աստուածածնի , շինուած է ՌՃԽԵ
 ԾԱՄՔԱՐ 238 ԾԱՐ

թուին : Բնակիչք ամբողջ հայ են (62 ) հո- լալ երբեմն այս անուամբ վանք մը և գիւղ :
գի , բաժնուած 1 ( ) ) տան : Շիներ են նախ վիմափոր վանք , ԺԱ դա-
ԾԱՄՔԱՐ • - Արտամետ գիւղի մօտ այս րէն առաջ , չի գիտցուիր շինութեան որոշ
անուամբ , քառակուսի միապաղաղ - քար թուականը : Վեստ Սարգիս ՝ որ կը կոչուի
մը կայ 25 ոտնաչափ խորութեամբ : Այս շինող վանորէից և բերդորէից , 1028 թուին
քարիս համար կ'առասպելեն , թէ Շամի « զառաքար վանքն ՝ բերդ արարեալ պա-
րամ թագուհին իւր երկայնաձիգ մազերուն րըսպեալ հաստահեղոյս բրգամբք . յորում
մէջը դրած պարսատկի նման վերնաբեր . ընդ սրբոյ խորանարդ տաճարին կանգնելոյ
դէն նետեր և մինչև հոս ձգեր է : յանուն Ս . Գեորգայ, շինէ այլ երկու յա-
ԾԱՅԱՏ • Մոկաց աշխարհի մէջ կը րակիցս գմբեթաւորս , զ] . Յովհաննես և
յիշուի - այս անուամբ վանք մը : պատ ևս զթ . Սիբենոս » . որոնց վրայ ուրիշ պատ-
գրուած է վանացս անունը : միչ մը հրաշանալով փառաւոր եկեղեցի .
ԾԱՆԱՂՈՒ . Տես ԿՈՎՍԱԿԱՆ : ներ կը կոչէ : Տեղւոյն ամրութեան և մէջը
ԾԱՆԾԱՂ • Դիւղ Այրարատայ Բա- գտնուած թանկագին - սպասներու վրայ
սեն ( Ստորին ) գաւառի . գեղեցիկ ձորի մը նախանձելով Ղարաչայ անուն ամիրան ,
մէջ : յանկարծակի յարձակելով տիրացաւ 1178
ԾԱՊԼՎԱՐ • Գիւղ Արաբկերի , յորում - —84 , և յետոյ վաճառեց խզըլ Ասլանայ .
կան 3 տուն հայ և 30 ) տուն թուրք : իսկ մէջը բնակեցուց « արս վնասա
ԾԱՊՌԿՈՐ կամ ԾԱՊՈՐ . Գիւղ Բա . կարս , որք ոչ դադարէին յարենհեղութե .
ղէշէն քիչ մը հեռու . ի հնումն ունէր J. նէ , ի տուէ և ի գիշերի . մինչև զքրիստո-
կարապետ անուն եկեղեցի մը , իսկ այժ . նեայս -ի խաւարային անդունդս ընկղմեալ
մեան եկեղեցին կը կոչուի Ս . Գեորգ : Հոnu և գարշ հոտով առաջնոց մեռելոցն սպա
կը բղխէ ապառաժ լերան ստորոտէն ցուրտ նանէին . որ և հինգ կրօնաւորս անուանիս
և պատուական առողջարար ջուր մը , որ դառնակսկիծ վիրօք ընդ կատակս խաչա-
գիւղիս անուամբ կը կոչուի ապակու նիշ հարմամբ դանակացն ՝ փողոտեն » : —
ակն : - Այս ջուրը ամառը այնչափ պաղ է , Հոս կար նաև նշանաւոր ուխտական խաչ
որ մէջը ձմերուկ ձգելով կը ճաթոտի և մը ՝ Գորոզոյ Ս . խաչ կոչուած : Ծառաքար ՝
կը բաժնուի շատ մասերու : Հին ատեններ Անւոյ Բարսեղ եպիսկոպոսին - հայրենիքն
րը շատ կռիւներ կ՚ ըլլար
գիւղացւոց մէջ էր և անոր տան սեփհական ժառանգու
այս ջրով իրենց պարտէզները ոռոգելու թիւն կը համարուէր : Ղարաչայի սպան .
համար . բայց գիշեր ատեն յանկարծ լեռ . - մանէն վերջ , Անեցիք վրէժխնդրութեամբ
նէն մեծ քար մը գլորելով ջրոյս մէջ ՝ եր- յարձակեցան Ծառաքարի վրայ և մէջը
կու ճիւղի բաժնեց և կռիւը - այնուհետեւ գտնուող այլազգիները բոլոր կոտորեցին
դադրեցաւ . Ճառընտրի մը մէջ կը պատ- բաց ի կանանց և տղայոց : Այրարատ ,
մուի , թէ կռապաշտութեան -ժամանակ , 47 :

լերան գլուխը բնակիչք կը պաշտէին կուռք ԾԱՌՈՒԿ Գիւղ Խարբերդի , ունի

մը . ուր հասնելով Թադէոս - առաքեալը , 25 տուն հայ և Ս . Սարգիս անուն եկեղ
խաչի նշանով անհետ կ'ընէ դեւը և կը ղեցի մը : - Այս անուամբ գիւղ կը յի-
սկսի քարոզել քրիստոնէական սուրբ հա- շուի նաև Տաշրաց մէջ :
ւատքը . իսկ հեթանոս բնակիչները , կը ԾԱՌՏԱՆՑ . - Սակաւաբնակ Հայոց
խնդրեն - առաքեալէն իրեն խօսքերուն ճըշ- - գիւղ Մոկաց մէջ :
մարտութեան ի հաստատութիւն հրաշք մը , ԾԱՐ • Արցախի վերին գաւառներէն
և առաքեալը այս ջուրս բղխեցուցեր է մին , որ ընկած է Մռաւ Սարի հարաւա -
ապառաժ քարէն և անով քրիստոնէութեան հայեաց լանջերու , Ռմբասարի գագաթնա
դարձեր են կողմանցս բնակիչք : գըծի , Ռստակ և Վայկունիք գաւառներու
ԾԱՌԱՔԱՐ • Այրարատայ Գաբէղէնք - սահմաններու մէջ : Գաւառս ստացած է
գաւառի մէջ կէչրորի մօտ կը կարծուի ը .. Սիսական Ոստան, Սիսական , Ծար և Զար
 ԾԱՐ 239 ԾԱՐ

անունները : Ծար ՝ որ կանխաւ - եղած է կանգնեցի զխաչս ի գեղս որ կոչի Ծար սի-
հայաբնակ , այժմ ամբողջապէս թրքաբնակ - րեցելոյն հաւրն իմոյ հայրենիք և պարգե:
է , սակայն կան կանգուն , կիսաւեր և հիմ . - քաջութեան » : Երկրորդ խաչարձանի ճակա
նայատակ կործանած եկեղեցիներ , վանքեր տի վերի կողմը քանդակուած է Ս . Աս -
և հանգստարաններ , հետեւեալ - գիւղերու տուածածնի պատկերը՝ Յիսուս մանուկը
մէջ . Լեւ (Լեւոնի գիւղ ) , Ջամիլ , - Եղջե- գիրկը և շուրջը պատած են քառակեր
րուագում ( Մարալ Դամի) , Դամիրչիլար պեան կենդանիք, Ս . Հոգին , արեգակն և
(Դարբնոց ) , Աղալար , Բիլիսաքեանդ , Ղա- թռչուն մը . -յիշատակարանն է . « J. Ա-
միշլու (Եղեգնուտ ), Չիլքին , Ալլահվերտի , տուածածին Քրիստոս Աստուած ․․․ ես Մաք-
Շահքեանդ , Լեւա Ղալա , Չափնի , Քիլիսա- - ջան դուստր Քրդին n2 Խորիշահի , ամու
լու , Ալխասլու , Չայքեանդ (Գետաշէն) , սին Հասանայ կանգնեցի զխաչ » : կան նաև
Քալուաջար , Բաշքեանդ , Միլլի, Ջոմարդ , ուրիշ շատ տապանաքարեր և մահարձան .
Շահդամ, Հաճի Բաբա , Շռոթկան , խաչ- ներ , բայց անիրաւ քրդերը շատերու գրե
պարալի , Ուլուխան , Չախմախ , Զրիլ , րը ջնջած են և շատերը կոտրտած : Բ .
Բաղասաղ , և այլն : Մատուռն ևս Ս ․ Սարգիս կը կոչուի , քա-
Գաւառիս իշխանանիստ գիւղաքաղաքն է - րուկիր կէսը սրբատաշ և կէսը անտաշ
Ծար , որ կառուցուած է լեռնահովտի մը կառուցուած է գիւղաքաղաքիս մէջ , 6,65
մէջ : Գիւղաքաղաքիս չորս կողմերը հետ
ե մետր երկայնութեամբ և 4,6 մ. լայնու .
ռուէն -շրջապատած են բարձրագոյն ձիւ . թեամբ : Շինութեան արձանագրութիւնը կը
նապատ լերանց շղթաներ , սկսելով արես կարդացուի դրան ճակատակալ քարի վրայ ,
ւելքէ մինչև հիւսիս, որոնք են . Սարի— ՉԻԸ թուականաւ : Ունի նաև ուրիշ ար
աղբիւր ՝ 9900 ոտք , Տաք րի ր ՝ 7240 , ձանագրութիւններ : Այս մատրանս հիւսիս
Սեւ խաչ ՝ 9000 , Բիթ ( Բեթի ) 11284 , սային կողման գրեթէ պատկից է Մայր
կութ սար՝ 9000 ոտք : Գիւղաքաղաքիս եկեղեցի կոչուած - աւերակը , որ ունի 26 ,
հիւսիսային , արեւելեան և հարաւային կող- 40 մետր երկայնութիւն և 11,55 մ . լայնու
մերը վիմահերձ և բարձր քերծեր են , որ թիւն : Հարաւային դրան վրայ խաչքարի
րոնց մէջէն կը հոսին սրընթաց Թարթառ մը ստորոտը կայ ՈՀԴ թուականաւ յիշա .
գետի վտակները և կը միանան Ծարի ստու տակարան : Գ . Մատուռն կը կոչուի Ս .
րոտը . իսկ արեւմտեան կողմի վիմահեր . Գրիգոր, որ խիստ մօտ է մայր եկեղեց .
ձէն պարիսպ ձգուած է : Գիւղաքաքաքիս ւոյ արեւելեան կողմին . շինուած է ան
ընդարձակ մակերեւոյթի վրայ լի են շի-- տաշ քարով 9,40 մետր երկայնութեամբ
նութեանց աւերակներ , խաչարձաններ և և 4,40 մ . լայնութեամբ : Դրան ճակատա-
-
մատուռներու մնացորդներ ։ — Ա . Ս . Սար- կալ քարի վրայ է ՉիԳ թուականաւ շի
գիս մատուռը քարուկիր շինուած է Ծարի նութեան արձանագրութիւնը : Այս մատուռ .
հարաւային ծայրը 7,15 մետր - երկայնու- - ներու շուրջը լի են խիտ առ խիտ գեր
թեամբ և 4,75 մ. լայնութեամբ : Արտա- րեզմաններ և խաչարձաններ : Ս . Աս
քուստ դրան ճակատակալ քարի վրայ կայ տուածածնի վանք կը կոչուի սրբատաշ քա-
ՉԻԳ թուականաւ համառօտ յիշատակա - րով շինուած տաճար մը , որ կը գտնուի
րան : Մատրանս դրան հարաւային կողմը Ծարի հարաւային վիմահերձի ստորոտը ,
արտաքուստ կան երկու գեղեցկաքանդակ Տաք– ջրի և Զրիւլ գիւղի վտակներու խառ-
խաչարձաններ ՝ դրուած աստիճանաւոր պա- նուրդի մօտ : վանքս , ըստ արձանագրին,
տուանդաններու վրայ , մին ՝ ունի հետեւ. սկսեր է շինել Տէր Յովհաննէս Դոփեան
եալ պատմական յիշատակարանը . « Թվիս - ՉԾ թուականին : Ծարի արեւելեան ստու
Հայոց ՉԼԸ . Աստուծով ես Գրիգոր որդի ըոտը ևս կայ ուրիշ վանք մը : Sup-
Հասանայ քաչ յաղթող զաւրավարին և ջուր ՝ կը բղխէ Ծարի հարաւային կողմի
մեծի իշխանին Ականոյ , Հանդաբերդոյ , Սո- ձորի մէջ . նշանաւոր է ծծմբային ջուրս
թից , Շողգահող և այլ բազում գաւառաց , իւր տեսակին - մէջ և առատ : Թէև յատուկ
 ԾԱՐ 240 ԾԻԾԱՌՆԵԿՈՒ Վ .

շինութիւններ չունի լոգանքի համար , սա ԾԱՒԿԻՍ • — Գիւղ Տփղիսէն քանի մը

կայն ամրան երեք ամիսները , շրջակայ վերստ հեռու , 66 տուն վրացի և 7 տուն
գաւառներէն բազմաթիւ յաճախորդներ կու հայ բնակչօք : 1888 – տարւոյ հոկտեմբերի
գան և կը պատսպարուին վրաններու մէջ : 31 ին այս գիւղին մէջ չքաւոր վիճակով
— մեռաւ 82 տարեկան գանձակեցի կարա-
Ծար գաւառը բաց ի գիւղաքաղաքի
Ծար բերդէն , յորում կը բնակին - Ֆարի . պետ վարժապետ Բելախեանը : Սա շրջա-
կեան ցեղէն քրդեր , ունի նաև ուրիշ եր- - գայած է Թուրքիա , Պարսկաստան և Հընդ-
կու բերդեր մին Ղրդ – դալա , հիւսիսային կաստան , և Տփղիսի մէջ ուսուցչութեան
պաշտօն վարելով ML ինքն ալ ուսուա
րան բանալով ՝ մեծ փոյթ տարած է Տրփ .
ղիսի հայ ընտանեաց մէջ հայկական լե-
զուն տարածելու համար , այնպիսի ժա
մանակի մը մէջ , երբ հայ լեզուն աւան .
դելու դպրոցներ կը պակսէին :
ԾԱՓԱԹԱՂՔ . Տես ՍՈԴՔ :
ԾԱՓԱՆՑ • — Սակաւաբնակ գիւղ Մու
կաց :
ԾԵՂԹԻ . Տես ԾՂՈՒԿ :
ԾԵՏԿՈՒՆՑ • — Հայաբնակ գիւղ Տայոց
Ասեացփոր ( Բերդարգրակ ) գաւառի ,
ԾԵՐՄԱԿ . — Գիւղ կեղուայ , 100 տուն
հայ և 15 տուն մահմետական բնակչօք :
Հայք ունին Ս . Գեորդ անուն եկեղեցի մը
և վարժարան : Հողագործ են :
ՖԻԴԵԼԻ . — Գիւղ Այրարատայ Շիրակ
գաւառի արեւելեան մասին մէջ : Ունի 331
հայ կաթողիկէ բնակիչ և Ս . Փրկիչ
նուն եկեղեցի մը :
ԾԻԹԵԼԻ — ՍԱՀԴԱՐԻ կամ ԿԱՐՄԻՐ ԵԿԵ
―
ՂԵՑԻ . Հայաբնակ գիւղ Գօրիի . ունի
413 բնակիչ , բաժնուած 47 տան :
ODCIONEINC ԾԻԾԱՆՑ . — Հայաբնակ գիւղ Շատախ
խու : 1886 թուին գիւղիս գլխաւորը (ռէս )
91 . Ծակ - քար
Մխիթար ՝ չարաչար մահուամբ մեռուցին
գիւղին ճանապարհին վրայ . փորը ճեղքե .
կողմը , 9000 ոտք բարձրութեամբ սարի լով և մէջը վառօդ լեցընելով պայթեցում
մը վրայ , և միւսն ՝ Լե –Ղա կամ Հան- - ցած էին :
դաբերդ ( Տես) : — Արցախ , 404–410 : ԾԻԾԱՌՆԵԿՈՒ , ԾԻԾԱՌՆՈՒ կամ ԾԻԾԵՌ
ԾԱՐ • կը յիշուի այս անուամբ գետ ՆԱՎԱՆՔ • Սիւնեաց Աղահէճք գաւառի
մը Այրարատայ Նիգ գաւառի Բջնիի վար երբեմն նշանաւոր վանքերէն մին է , որ
նաց յիշատակարանաց մէջ : կը գտնուի Գօրիսէն դէպ ի հիւսիս , իբր
ՆԱՐՍ , ԾԱՌՍ կամ ԶԱՐՍ : — Գիւղ քսան հազարամետր հեռաւորութեամբ , Աղ
Այրարատայ Բասեն ( Ստորին) գաւառի . օղլան գետի աջակողմը , փոքրիկ բլրի մը
բնակիչք հայ և թուրք խառն : տափարակ գագաթին վրայ : Շուրջը կան
ՆԱՑԱՐԴ կամ ԾԱԾԱՐԴ . Տես ԾՂՈՒԿ : մեծ և փոքր բլրակներ , որոնք գեղեցիկ
ԾԱՒԱԼՔ . Տես ՃԱՀՈՒԿ : տեսարան մը կ'ընծայեն : վանքը պարըս-
ԾԱՒԻԿ . Տես ԲԱՂՔ : պապատ է և ունի դարպաս մը , գաւթի
 ԾԻԾԱՌՆԵԿՈՒ Վ . 241 ԾԻԾԱՌՆԷ

մէջ կը տեսնուին խուցերու աւերակներ : րեւմտեան պատի մօտ , մեծ քարի մը տակ ,
Եկեղեցին շինուած է սրբատաշ քարով , իսկ օձի պատկերը կը նկարեն վանքի
21,3 մետր երկայնութեամբ և 7,81 մ . սիւներէն միոյն վրայ : Մինչեւ այժմ եւս
լայնութեամբ , երկու կարգ վեցական սիւ այդ ագռաւը կը պաշտուի և երբ մանուկ .
ներով ներքուստ բաժնուած է երեք թեւեր ները շուտ չեն սկսիր քալել , կը տանին
րու : Հիւսիսային որմի վրայ ևս կան կեղծ այդ քարի մօտ , մոմ կը վառին , գամ մը
սիւներ , որոց վրայ պատին կից կը բու կամ ձու կը դնեն քարի տակ և մանկան
լորեն կեղծ կամարներ : Այս սիւները քա- ոտքերուն վրայ ջուր կը լեցնեն , հաւա-
ռանկիւնի են , ծաղկազարդ խարիսխներով , տալով , որ այդպիսով նա շուտով կը սկսի
որոնց վրայ կը բոլորեն ռոմանական կա . քալել :
մարներ , իսկ ասոնց վրայ զետեղուած է Որոշ չի գիտցուիր , թէ վանքս ե՞րբ և
կամարակապ ձեղունը : Միջին թեւի ձե-- որու ձեռքով կառուցուած է , միայն Ստե
ղունը աւելի բարձր է և կողմնակիերկ փանոս (Օրբելեան կը կարգէ Սիւնեաց ա
երկու պատուհան - ունի : - Եկեղեցիս ունի - նուանի վանքերու շարքին մէջ և կը յիշէ
փոքրիկ կաթուղիկէ մը : Երկու աւանդատը- ասոր վանահայր ոմն Ստեփանոս Օրդ դա
ներէն հիւսիսայինի առջև գերեզման մը րու կիսուն (844 ) . Օրբելեանէն վերջ վան-
կայ ,, ուր աւանդութեան համեմատ , ամփո . քիս վրայ աննշան յիշատակութիւններ
փուած է Պետրոս առաքեալի ճկոյթ մատը եղած են , որոնք ցոյց կու տան , թէ Ծի
(ծիծեռնը) : Եօթն երկար և նեղ պատու ծեռնավանքը կանգուն է եղեր ԺԵ ԺԶ
հաններ կը լուսաւորեն եկեղեցին : Երեք և ԺԷ դարերու մէջ : Այժմ մեծ ուխտա
դռներէն այժմ երկուքը ծածկուած են . տեղի կը համարուի և Համբարձման - ու
բաց դրան կամարակապ քարի վրայ կայ Ս . խաչի օրը Զանգեզուրի բոլոր կողմերէն
գաւթի և զանգակատան նորոգութեան յի - հազարաւոր ուխտաւորներ կու գան այս
շատակարան , ՌՄԻԲ թուականաւ . սակայն տեղ , ու 1200–140O ոչխար կը մորթուի :
այդ գաւիթը և զանգակատունը այժմ բո . վանքիս մօտ գիւղ -չկայ և առանձին պա
լորովին աւերակ դարձած են : Եկեղեցւոյ ապան կամ մշտակաց բնակիչ չունի .
արեւմտեան կողմը կայ մեծ քար մը , որ բայց որովհետեւ այլազգիներն եւս այս
կը կոչուի Ագռաախաչ : Այս խաչի մասին վանքը զօրաւոր ուխտատեղի կը համարին ,
աւանդութիւնը կը պատմէ հետեւեալը . Ծի- կոչելով Ալ – օղլան, և շատ անգամ ուխտի
ծեռնավանք շինելու միջոց , ահագին կաթ - կու գան, այս պատճառաւ Ծիծեռնավանքը
― Սիսա-
սայ մը գետը կը տանին , ջրով կը լեցի կը մնայ անվնաս և մաքուր :
նեն և կը բերեն բանուորներուն համար կան, 268 : Զանգեզուրի գաա» , Բ . 46–49 :
կերակուր կը պատրաստեն . նոյն միջոցին ԾԻԾԱՌՆԷ կամ ԾԻԾԱՌՆ • ― (Շատա-
ջրի հետ կաթսայի մէջ օձ մը եւս կ'իյնայ խէն 4 ժամ հեռու արեւմտակողմը , ին
և կը մնայ աննկատելի : Երբ կերակուրը - Արջուց երկրի մէջ , երբեմն նշանաւոր ա
կ՚եփուի և կը հասնի ճաշի ժամը՝ ագռաւ ւան և այժմ 20–25 տուն հայ ունեցող
մը կը պտըտի կաթսայի շուրջը և շարու աղքատ գիւղ մ է , ընկուզենիներու մէջ
նակ կը կռկռայ . Բանուորները ուշադրու . ծածկուած : Այսպէս կոչուած է Ծիծառնիկ
թիւն չեն դարձներ և կը նստին ճաշելու , անուն անձի մը անուամբ , որ Արջուց Գորգ
երբ ագռաւը ահագին կռկռոցով կ իյնայ (Շատախօս իշխանին թելադրութեամբ , խա-
կաթսայի մէջ : կերակուրը պղծուած - հա- - չափայտի մասը գողցաւ Տարօնոյ Ս . կա-
մարելով կը թափեն և մեծ կը լինի իրենց րապետի վանքէն , վահան կամսարականի
առ" ագռաւն զգացած հիացումը՝ երբ կե և Ներսէս Գ կաթողիկոսի օրով : Յովհան
րակուրի մէջ կը տեսնեն օձի մարմնի մաս Մամիկոնեան Տարօնոյ պատմութեան մէջ
սերը : իսկոյն կը հասկընան , որ ագռաւը ընդարձակ գրած է այս պատմութիւնը :
փրկեր է իրենց կեանքը , ուստի և մեծ Ծիծառնիկ իշխանը խաչափայտի մասը բե .
հանդիսով ագռաւը կը թաղեն վանքի ա րաւ Արջուց երկիրը և այժմեան գիւղի մէջ
31
Բնաշխ • Բառարան Բ .
 ԾԻԾՌԱՆԲԱՐ 242 ԾԻՊԵՐԻ

գտնուող Ս . խաչի վանքը շինելով , եկե ռանքար կոչելոյ , ի ծերպս և ի քարան

ղեցւոյն մէջ դրաւ : վահան կամսարական ձաւս վիմաց , առ ոտն սրբոց չորից խոր
իշխանը յետոյ բռնելով զԾիծառնիկ՝ գլու- րանաց » :
խը կտրեց , իսկ Արջուց իշխանն ալ դրաւ — Գիւղ
ԾԻՆԿԷԼԱ կամ ԾԻՆԿԻԼԱ •
Ողկան ամրոցը , մինչև որ անկէ WNWL Տրապիզոնի , 30 տուն հայ բնակչօք , " ..
հարիւր հազար դահեկան : Ս . Խաչի մասը րոնք ունին Ս ․ Գեորգ անուն եկեղեցի մը
այնուհետեւ յանձնուեցաւ Արջուց եպիսկո և վարժարան :
պոսին , որ եկեղեցւոյն վրայ դրաւ եօթը ԾԻՊԵՐԻ . — Գիւղ (Շապին Գարահիս

92 . Ծիծռանէ գիւղի Ս . Խաչ վանքը :

քահանայ ։ վանքս Ծիծաան վանք ևս կ'ը- սարի ՝ քառորդ ժամու չափ հեռու : - Ունի
սուի , և ժողովրդական աւանդութիւն է , (60 տուն հայ և 6 տուն այլազգի բնակիչ-
թէ Ծիծեռնիկ մը սուրբ խաչի մասունքը ներ . կը զբաղին հողագործութեամբ , մաս
հոն բերած է . այդ աւանդութիւնը կը հաս ղագործութեամբ և համետագործութեամբ :
մապատասխանէ հին պատմութեան : Ունի Ս . Յակոբ եկեղեցի և Յակոբեան
ԾԻԾՌԱՆՔԱՐ ԱՆԱՊԱՏ • — Սարկա-
անուամբ վարժարան մը : Եկեղեցւոյ մէջ ՝
ւագ վարդապետի հին աղօթամատենի - մը որ վանք ալ կ'ըսուի , կայ հին և շքեղ
1244 ին գրուած ) մէջ կը յիշուի
այս ձեռագիր Յայսմաւուրք մը , յորում գիւղիս
անուամբ վանք . « ի գաւառս Առանի էՉ բնակչաց համար - գրուած է , թէ 800
Պաղին, ի սրբափայլ լերինս Հայր Մակար տուն են : կայ նաեւ ընտիր ձեռագիր Աւե-
կոչելոյ , յԱնապատս դժուարայարկ Ծիծ . տարան մը , որոյ յառաջաբանին մէջ ը-
 ԾԻՐԱՆԱՒՈՐ 243 ԾՂԱԼՏԲԻԼԱՅ

սուած է . « Ներող եղիք սխալանացս , զի գիւղ Թորթումի - լճակի հիւսիսային

գրեցաւ յայրս և ի ծերպս լերանց » : րեւմտեան կողմը :
ԾԻՐԱՆԱՒՈՐ . Աւերակ գիւղատեղի ԾԽԵԿՈՒՍԱՐ • Լեռ Թորթումայ լճի
Արցախի Փառիսոս -գաւառի մէջ , Գառնա- հիւսիսային Մ արեւմտեան կողմը . այսպէս
կեր գիւղի մօտ , յորում կայ նաեւ կիսա- կոչուած է հաւանօրէն Ծխեկ գիւղի
կործան եկեղեցի և հանգստարան : նուամբ :
ԾԻՐԱՆԱՔԱՐ • Տես ԴԷԴ : ԾԾԱԽԱՉ . Սիւնեաց Վայոց ձոր գա
ԾԻՐԱՆԵԱՑ ԼԵԱՌՆ • ― Այրարատայ - ւառի մէջ այս անուամբ աւերակ գիւղա .
Բասեն ( Վերին ) գաւառի մէջ կը բարձրա- տեղի և եկեղեցի կայ : կաթի կարօտ
նայ լեռս , ծովու երեսէն 2218 մետր բարձ . ստնտու կանայք այս տեղ ուխտի կու գան
րութեամբ . կազմուածքէն և ձեւէն կը խաչքարի մը , և այդ պատճառաւ ծա-
տեսնուի , թէ հրաբղխային եղած է : եւ խաչ կը կոչուի տեղս :
րանս վրայ կը գտնուի Համասփիւռ ծա ԾԾԱԽԱՉ (Շքանեք) . Այս անուամբ
ղիկը :: Ծիրանեաց լեռը գտնուելով Հա- երկու ահագին քարայրներ կան Արցախի
սանկլայի մօտ ՝ հիւսիսային կողմը , կը վարանդայ գաւառի մէջ , Թաղլարէն վար ,
կոչուի նաեւ Հասանկլայի ` լեռ : Ղուրու —չայի ձախ եզերքին մօտ . վարի
ԾԻՐՆԿԱՏԱՐ , ԾԻՐԻՆԿԱՏԱՐ կամ ՏԻՐԻՆ– քարայրէն ջուր կը կաթկաթէ :
ԿԱՏԱՐ : Ջրաւէտ և բարձր լեռ Տուր- ԾԾԵՐ : - Արցախի Գարդման գաւառի
ուբերանի Տարօն - գաւառի մէջ , Մշոյ մէջ , Ամենափրկիչ վանքէն քիչ մը վար
արեւելեան հարաւային կողմը : Կը բարձ . կայ ապառաժ քերծ մը , որուն ստորոտէն
րանայ Առաքելոց վանքի թիկունքէն և կը վազէ Ծծերի առուակը : Քերծի ստորին
կը համարուի Բռնաշինի և Տարօնի սահ. կողմը քարայր ձեւացեր է , որուն ռաս

ման : Սքանչելի տեսարան ունի լերանս տաղէն կախուած են ամէն տեսակ ծծեր
կատարը , ուսկից կ՚երեւայ ամբողջ Մշոյ մարդու , ոչխարի , խոզի , եւն .: Ծծերու
դաշտը ծայրէ ծայր : Հին ժամանակ լե . - ծայրերէն ջրեր կը կաթկաթեն ներքեւի
րանս վրայ էր Անահտայ կռոց պատկերը , աւազանին մէջ : Այս ջրէն կը խմեն կաթն
զոր կործանելով Ս ․ Գրիգոր Լուսաւորիչ , պակաս մայրեր և կաթը կ՚աւելնայ . իսկ
տեղը նուիրեց Առաքելոց մենաստանին , տեսակ - տեսակ - ախտաժէտներ կը լողա-
ինչպէս գրուած է նոյն վանաց արձանա- նան աւազանին մէջ ու կը բժշկուին :
գրութեան մէջ , յորում Տիրինկատար կը ԾԾՄԱԿ կամ ԾԾՄԱԿԱՆ ՔԻԹ . րու-
կոչուի լեռը և կը կարծուի , թէ ի վեր . րաբերանի Տարօն գաւառի Մշոյ դաշտի
ջոյ ռամկէն եղեր է Ծիրնկատար : մէջ երկնցած է այս անուամբ ապառաժ
ԾԽԱՆԻՍՏ • Եղիշէ կը յիշէ այս ա մը , որուն ստորոտէն կը բղխէ առատ և
նուամբ ամրոց մը ՝ այն բերդերուն հետ , ականակիտ ջուր . մօտը կան շամբեր :
զորս վարդանանք առին Պարսից ձեռքէն : ԾԾՈՒԱՐՍԻ Ս. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ • Չոր-
ԾԽԱՈՒ կամ ԾԽԱՎՈՒ • Մշոյ դաշտի րորդ Հայոց այժմեան կեղի գաւառի մէջ
հայաբնակ գիւղերէն մին . ունի 300 է - կը նշմարուին - այս անուամբ հրաշագործ
աւելի բնակիչ , եկեղեցի և ծաղկոց : Գիւղիս եկեղեցւոյ մը աւերակները , որուն մօտ կը
շրջապատի մէջ կը գտնուի Ս . Սահակ հոսէ սառն և վճիտ առուակ մը , որ տենդի
Պարթեւի աւերեալ - մենաստանը : - Գիւղս և փորացաւի բուժիչ յատկութիւն ունի :
կարնոյ ճանապարհին վրայ է , Մուշէն 4 : ԾԿՈՐ . Սակաւաբնակ գիւղ Վերին
ժամ հեռու : Մուշէն պանդխտութեան գա կարկառու . ունի Ս . Թադեոս անուն եկեղ
ցողները այս գիւղին մէջ կը հաւաքուին - ղեցի մը : Գիւղիս մօտ է Ծկորո : Երաշխա
և անասնոց - ախոռները NL սենեակները որ Ս . Աստուածածնի - վանքը :
լեցուելով ML գիշեր մը մնալով՝ հետեւեալ ԾԿրիկ . Տես ԾՈՒԿՐՈՒԿ :
օրը կը շարունակեն ճանապարհորդել : ԾՂԱԼՏԲԻԼԱՅ կամ ԾՂԱՐՏԲԻԼԱՅ •
ԾԽԵԿ կամ Ծխիկ . Այլազգաբնակ : Գիւղ Ախալցխայի հարաւ արեւմտեան կող
 ԾՂԱԿ 244 ԾՂՈՒԿ

մը , հետիոտս չորս ժամ հեռաւորութեամբ : մէն սահմանակից է Արցախի Ծարայ եր .

Շինուած է ցած բլրակներու վրայ . դի - կիրը : Բաւական ընդարձակ է , բայց գրեթէ
մացը կը տարածուին ցորենի և գարիի կէս մասը ՝ հիւսիսակողմը ՝ ամայի , անշէն
դաշտագետիններ , իսկ կռնակը կը բար և նոյն իսկ անծանօթ . վասն զի մեծ աշ-
ձրանան անտառապատ լեռնակներ : Բնակ խարհացոյց քարտէզի վրայ և ոչ գիւղ մը
չաց նախնիք գաղթած են կարնոյ Նորշէն նշանակուած է , մանաւանդ որ քարուտ և
գիւղէն (1830 ին ) . ի սկզբան 34 տուն բարձր երկիր մը կը տարածուի այն կողմը
եղած են , իսկ այժմ 105 տունը անցած . - Չինկիլ անուամբ , և քանի մը լճակներ
ամբողջ կաթողիկէ հայ են . կան նաեւ 5–6 - Ա- կեօլ կամ Այլահ – կեօլ կոչուած : Ծղուկի
մահմետական : Ունին - Յիսուս փրկիչ աս դաշտային մասը այժմ ծանօթ է Սիսիան
նուամբ քարաշէն և բաւական մեծ եկե . անուամբ , որուն սահմաններն են ՝ Ջուան-
ղեցի մը , որուն կրկին դռներէն միոյն շիրի , Շարուր - Դարալագեազի , Նախիջե
ճակատակալ քարի վրայ կայ շինութեան անի գաւառները , Ղափանի ու Զանգե .
համառօտ արձանագրութիւնը ՝ 1886 թուա- - զուրի ոստիկանական մասերը և Լորաձորն
կանաւ . հաւանօրէն ունեցած են հնագոյն NL Տաթեւը : Բնական կազմութեամբ կը

եկեղեցի մը , որուն տեղ յետոյ կառուցած բաժնուի երկու մասի , հիւսիս — արեւելեան ,
են վերջինս . ասոր իբր ապացոյց եկե որ ունի նշանաւոր արօտատեղիներ , և
ղեցւոյն մէջ կը տեսնուին զանազան նուէր հարաւ — արեւմտեան , որ գաւառին բնակա.
ներ՝ 1849 , 1851 , 1871 , եւն . թուական . շատ մասն է : Գաւառիս սահմանակից լեռ.
ներ ունեցող յիշատակարաններով : Գիւ . ներն են արեւմտեան հիւսիսային կողմէն ՝
ղիս ստորոտը կը բղխէ հանքային ջուր վէ –կեօզի : ( Ուղտու — աչք ), Մուխորթոլեան .
մը , որ ծծմբոյ հոտ ու թթու համ ունի . ասոնցմէ կը բղխեն Արփայ գետոյն վր վը-
տեղացիք և շրջակայ բնակիչք այս ջուրը տակները , և Պազար չայը . հիւսիսային
զգեստեղէններ լուալու կը գործածեն : Ծը- - կողմը կը բարձրանան - Մութոքեան կամ
ղարտբիլայի մօտ կը գտնուին գաճի բլրակ . Մեխթուխան անուն լեռները ՝ 11150 բարձ-
ներ , զորս շահագործելու ձեռք զարկած րութեամբ : Արեւելեան կողմն են Աղահէճքի
են : Հանդես ամսօրեայ , ԺԶ . 82–83 : սահմանակից Գզըլ—Պօղազ և Գզըլ թեփե ,
ԾՂԱԿ . Մշոյ դաշտի հայաբնակ մին ՝ 11066′ և միւսն 10370 բարձրու
գիւղերէն մին : թեամբ . որոնց հարաւակողմէն կը բարձ..
ԾՂԱԿ կամ ԾՂ ԿԱՄ • Հայաբնակ րանան խըտըր - — տաղ , խըրի թեփե և
գիւղ Տուրուբերանի Բզնունեաց գաւառի , բարձրագոյնը Քեյալ տաղ կամ Ըշրխլը Մեծ
վանայ ծովակի արեւմտակողմը : Բնակիչք և փոքր : Արեւմտեան կողմը Քեթի տաղ
100 տուն են և ունին Ս . Թեոդորոս և Գրար տաղ - լերանց երկայն շղթայն :
նուամբ եկեղեցի մը . 5—6 տուն ալ բողո- Ունի նաեւ ուրիշ զանազան ներքին լեռ-
քականք հաստատուեր են գիւղիս մէջ : - ներ , որոնց անունները ընդհանրապէս
Ծղակէն 20 վայրկենի ճանապարհ հեռու թուրքերէն են :
կիսաւեր վանք մը կայ վանայ ծովակի Ծղուկի միակ նշանաւոր գետն է Բար-
եզերքը , որ ծանօթ է Ս . Աստուածածնի - կուշտ կամ Պազար չայ , որ զանազան
վանք անուամբ : տեղեր տարբեր անուններ կը կրէ , ինչ-
ԾՂՆԷԹ . ― Գիւղ Տփղիսի , 82 տուն պէս Որոտնայ գետ , Հալիձորու գետ , եւն . :
հայ և 38 տուն վրացի բնակիչներով : Գաւառս հանքաբանական տեսակէտով ու
ԾՂՈՒ . Տես ԲԱՂՔ : սումնասիրուած չէ . թէ եւ յայտնի մշա
ԾՂՈՒԿ , ԾՂՈՒԿՔ կամ ԾՂԱԿ • Սիւ - կուող հանքեր չկան , սակայն երկիրը հաս
նեաց գաւառներէն մին , որուն արեւելեան րուստ է հանքերով . արծաթ և պղինձ կը
կողմն է վայոց ձոր և Ճահուկ , հարաւը ՝ գտնուի Մազրա գիւղի մօտ , իսկ պղինձ
Երնջակ և Ձորք , արեւելքը ՝ Բաղք , Հա- կը գտնուի նաեւ Ալիշար թրքաբնակ գիւ-
բանդ և Աղահէճք , իսկ հիւսիսային կող ղը . Շուքար գիւղի մօտ եւս կայ քար
 ԾՂՈՒԿ 245 ԾՂՈՒԿ

ածուխի հանք : Այս հանքերն ընդհանրապէս մար ունի բազմաթիւ արօտատեղիներ , մաս
անմշակ մնացած են : Գաւառիս մէջ կան նաւանդ Բազարքեանդի կողմերը : Ամենէն
նաև տաք և սառն հանքային ջրեր , բայց աւելի կը պահեն ոչխար , կով , եզ, էշ և
տակաւին հիմնովին ուսումնասիրուած չեն ձի . դաշտերու մէջ կը գտնուին - նապաս
և տեղացիները չեն օգտուիր ու բոլորո տակ , աղուէս , գայլ և այլն :
վին անխնամ թողեր են : Ծղուկ ՝ ծովի Ծղուկ գաւառի վրայ համառօտիւ հեր
մակերեւութէն բաւական բարձր լինելով ՝ տեւեալը կը գրէ Սիւնեաց պատմիչը . « Որ
ցուրտ կլիմայ ունի . ձմեռը կը տեւէ վեց ունի , ասէ , զբուն գահ իշխանացն և հայ-
ամիս և բաւական խիստ է . ամբողջ եր . րապետացն ՝ Ծղուկ - գաւառ , անուանեալ ի
կիրը մեծ մասամբ , ձիւնը կը պատէ հաստ - Ծղկայ գաւառապետէ » . այդ պատճառաւ
շերտերով . աւելի Եալլիճու սարերէն սաս. Սիւնեաց եկեղեցւոյն հարկատուներու ցու .
տիկ կը փչեն քամիներ և բուք կը բարձ . ցակի մէջ առաջին գաւառ կը դասուի :
րացընեն , այնպէս որ շատ անգամ գիւ - Թէ ո՞վ էր այդ գաւառապետը յայտնի չէ ,
ղերու մէջ յարաբերութիւնը շաբաթներով բայց աներկբայելի է Արշակունիներէն
կը կտրուի : Գարունը աննկատելի կերպով ռաջ Հայկազուններէն և Սիսակեաններէն
կ'անցնի , իսկ ամառն ալ այնքան զգալի ըլլալը : Գաւառս - լինելով Սիւնեաց բուն
չէ : Քիչ մը աւելի բարձրադիր տեղերը , գահանիստ վայրը , յետոյ մեր նախնիքներէ
ինչպէս են Մազրա , Ալելու , և այլն , հաս յատկաբար կոչուեր է նաև Սիւնիք և Սի-
ցաբոյսերը միայն օգոստոսին կը հասնին , սական գաւառ , զոր ի վերջոյ աղաւաղե
Բազարքեանդի կողմերը արտերը շատ ան լով կոչուեցաւ Սիսիան : Գաւառիս
գամ կը վնասուին կանխահաս ցուրտերէն , նուան հնութիւնը և գլխաւորութիւնը կը
ուստի բնակիչներն ալ , գլխաւորապէս ցուցընէ նաև Ներսիսեան գահնամակը ,
Մալականներ • երկրագործութեամբ այն Մեսրոպ Երիցու (Ժ դար ) աւանդութեան
քան չեն զբաղիր և աւելի անասնապա համեմատ , որ բազմաթիւ Հայոց իշխա
հութեամբ կը պարապին : () գոստոսի ըս նաց և տոհմերու շարքին մէջ ՝ ի ( քսան .
կիզբը եայլաները ցուրտը այնքան զգալի ներորդ ) կը դնէ Սիմնեանք . իսկ Սիւնեաց
կ'ըլլայ , որ բոլոր սարւորները իրենց գիւ, պատմիչը , անոնց նախահայրը կամ ա
ղերը կը վերադառնան : () դն ընդհանրապէս - ռաջնորդը ՝ կը հանէ Արշակունեաց հարըս
խոնաւ է . գարնան սկիզբը կը տեղան յորդ տութեան սկիզբը , երբ վաղարշակայ հաս
անձրևներ . ամառը չոր կը լինի և երբեմն մար կ'ըսէ , թէ կը կարգէր Հայոց - արեւ .
երաշտութիւն ևս կը պատահի : Ծղուկի ելեան բանակին զօրավարներ ՝ Սիւնեաց
բուսականութիւնը ,, - բաց ի հարաւային իշխանները , « որոյ անուն առաջնոյն Սի-
րեւելեան մասէն , ընդհանրապէս - աղքատ սան կոչիւր » : Գաւառս հարկատուաց ցու.
է : Բոլոր լեռները մերկ են և անտառ մը - ցակի մէջ երկու գլխաւոր վիճակաց կը
չկայ , այս պատճառաւ , բնակչաց միակ բաժնուի Ծղուկ և Այլախ : Հետեւեալ ցու
վառելի նիւթը քակորն է : Պտղատու ծա- - ցակի մէջ կը տեսնուին այդ երկու վի-
ռեր ևս կարելի չէ գտնել . միայն ուռե ճակաց գիւղերը , հանդերձ իրենց տրից
նիներն են որ կը զարդարեն գիւղերու ա. բաժնովը .
ռուներու և գետերու ափերը : Բոյսերն ալ
բազմատեսակ չեն . գարին ու ցորենը այն ԾՂ Ո Ւ Կ
քան ցած կը բուսնին , որ գիւղացիները
20

12
ստիպուած են մանգաղով հնձելու , որ խիստ Նորիք
Տաթեւ . 10
դանդաղ և դժուար կը կատարուի . ուստի
• 6
խեղճ գեղջկուհիներն ևս կը հարկադրուին Ցուր
10
Ծացարդ կամ Ծածարդ .
մանգաղ առնուլ և օգնել ամուսիններուն : 8
խովիտ
Գաւառս հարուստ է շատ տեսակ ընտանի 5
Տաշու .
10
կենդանիներով , որոնց արածեցնելու հա Հարժիք
 ԾՂՈՒԿ 246 ԾՂՈՒԿ

966
10
Արիտ • Մուցք •
12
Բերդկաներեչի Շաղատ
Շաղատոյ վանք 6
Արծիւ .
խոտուք 8 Ապարանից գետ 10
6 10
լծէն • Շոքար
8 10
Ախնէն . Մեծաձոր
10 փեԹականոց 6
Որոտն .
10 12
Բերդն Վաղատին
6 12
Ոպնի Աղիտու

772
Երեծ 6 Գոմեր .
6 կուրավանք
Երեմի
10 12
Ըղուերձ կաքաւարտի .
Մոգոյք • 10
Մրուց 8
12 ԱՅ Լ ԱԽ
Լոր
6
Մարդակայր
6 12
Մշկաձոր Քաղատակ
Տատան 6 12
8 Շաքէ
Սապատաձոր 12
6 Զաքէի վանք .
Մազազնի 12
8 Լերին վանք
փոքր Ո.յծ Դաստակերտ 10
12
Տորնիք • Անգեղակոթ 10
10
Տորունիք 10
8 Քարունջ
Տորունկայ 12
12 Բորտի Ներքին
Տխունիք 12
12 Բորտի վերին
Արածի . 6
6 ԳղվրԹոտ
Թործողու Բիւրոտի վանք 6
10 12
Դաստակերտ իւղոտամաղք
6
Գրուակ Սարափարախ 6
12
Մեծիք • 10
6 Ուռական գետ
Պիսակ • 10
6 Գինական գետ
Աղաթմարաթ 7
6 ԳոԹաձոր Ներքին
խուրեք 10
10 վերին
Ցօղունի Որդ- անհայր
10
12
Մորենի . 10
7 Ականք •
Արեւէս 12
6 Ձկնարած
Բնունիք 12
10 Մեծաձոր միւս
ԱրԹէք • 10
12 Ձղահայրեանք
ԱԹղէք • 7
12 կոռոշոփոր
Ծննի Սապատաձոր 8
12
Որդ-իքիք 6
10 Բողոտիջուր
Ոզիկի
12
Ըշտկամայրի
12 Ծղուկի փոքր մաս մը վերջին դարերու
Գետակից
6 մէջ առանձին անուամբ կը կոչուի վերին
Բղեան
12 ձոր , և է Լորու - գետաձորը ՝ Տաթեւի և
խանք
12
Որձաբեր Այրիչայի մէջ տեղ : Հռչակաւոր Որոտան
12
Ծաղկայ
12 գիւղի անուամբ , յետին դարուց մէջ իր
կորովի .
12 սահմանները կը կոչուին Գաւառ Որոտան :
Ծեղթի
12 Տաթեւու եկեղեցւոյն հարկերու նորագոյն
Կիրակոսիկ
12
Բռնակոթ ցուցակաց մէջ, Սիսիանու և վերի ձորի
7
Ագարակիկ գաւառաց կամ վիճակաց մէջ , վերոյիշեա.-
10
կամավանք
10 ներէն զատ կը յիշուին նաև հետեւեալ
Գայլոց վանք .
12 գիւղերը .
վասակակերտ
 ԾՂՈՒԿ 247 ԾՄԱԿԱՀՈՂ

Տնկռլափոս խարԹանց , խորԹանց նեաց զնախագահութեանն զնիստ՝ րա-

Բարձրաշէն Մխուր
մայեցին Գեորգեայ Շաղատայ վարդապե
Աղահի ԳԹեվանց ( ԳոԹաձոր ? )
Շինաթաղ Ո
տի . ընդ որ յոյժ զչարեալ փանոսի - յ-
կարմիրշէն
ծեցւոյ Սիոնի վանականի ՝ ակամայ գնաց ,
կլեւանց Շինատեղ
և ոչ ինչ ումեք ի ժողովոյն փոյթ զայն .
Բլեկանց Աղանձ
Արուճլուն Սուարանց մանէ լինէր » : Յաջորդ դարու վերջերը ,
խռնթուղ Աէլուա Սիւնեաց եպիսկոպոսարանը Տաթեւ փո-
փուլ Ախաթեան
խադրուելով , հոն փոխադրուեցաւ նաեւ
Բերդատակ Տանձատափ
Պազարչայ աշխարհին վարդապետարանը : Սիս-
կան , 207–209 .
Այս գիւղերէն շատերը այժմ եւս ծա- ԾՂՐԻԿ . Տես ԾՈՒԿՐՈՒԿ :
նօթ են նոյն անուամբ . կան ևս շատ գիւ ԾՄԱԿ . Այս անուամբ , կոչուած է
ղեր որոց անուանք այլափոխուեր են : —— երբեմն Սիւնեաց Գեղարքունի գաւառի մէկ
ինչպէս Սիւնեաց - աշխարհական գահն մասը ,
որ կը սկսէր () րդակլուի մօտ եղած
նոյնպէս և եպիսկոպոսինկամ եպիսկո- - Գանձավանքէն և կը հասնէր մինչև Սե-
պոսապետի աթոռը հաստատուած էր գա ւանայ ծովակի արեւմտեան եզրը :
առիս Շաղատ քաղաքաւանի մէջ, որուն ԾՄԱԿ . Տես ԾԱՂԿԷՈՅ :
երէցներն ևս նախապատիւ և նախաթոռ ԾՄԱԿԱՀՈՂ • Գիւղ Արցախի խաչեն
հաստատուեցան Սիւնեաց բոլոր երէցնե . գաւառի . հիմնուած է դէպի Արծաթասար
րէն , Դ դարու վերջերը , ուրացեալ վա երկնցած լեռնաշղթայի հարաւային ստո
սակայ Բաբիկ հօրէն , և նոյն կարգը ПL րոտը , Առաջաձոր գիւղի և Շահմասուր շինի
կանոնները զոր սահմանած էր Հ . Տիրոտ միջեւ : Բերքերն են ցորեն , գարի , կորեկ
եպիսկոպոսը , կ՚ըսուի , թէ հաստատ պա- և խաշխաշ : Բնակիչք 423 հոգի են , բաժ.
հուեր է մինչև 300 տարի : Այնուհետեւ նուած -40 տան . ունին . •. Ստեփանոս
―
աշխարհական գահն Վայոց ձոր փոխադը- անուամբ եկեղեցի մը : Անկնունք եղցի ..
րուելով , եպիսկոպոսական աթոռն ալ (Շա- կը գտնուի հին եկեղեցիս Ծմակահողի մօտ .
ղատէն վերցուցին և քիչ վերջը հաստա այսպէս կը կոչուի օծուած չըլլալուն հա-
տեցին Տաթեւի մէջ : Ծղուկի Մանկիկ մար : ― վաճառ անուամբ աւերակ -գիւ-
նուն քորեպիսկոպոս մը կը յիշուի 841 ղաքաղաքս կը գտնուի Ծմակահողի դի
թուին : մաց վաճառ առուի ձախակողմը . ուր
Գաւառիս մէջ էր նաև Սիւնեաց հըռ- կ՚երեւին աւերակաց հետքեր , տներու տե
չակաւոր վարդապետարանը , որ հաստա- ղեր , խանութներու և այլ շինութեանց
տուած կը համարուի Ս . Սահակայ և Մես. քարուկիր մնացորդներ : ինչպէս անունը և
րոպայ ժամանակէն , որ և մեծ հռչակ աւերակները ցոյց կու տան , սա է Ջա-
ունեցած է երեք կամ չորս դարու միջոց . լալեան իշխաններու գիւղաքաղաքը : Ըն
վասն զի ոչ միայն Ե և Զ դարերու մէջ դարձակ է նաև վաճառ գիւղաքաղաքիս
կը հռչակուին անոր վարդապետները և հանգստարանը , որուն մէջ սրբատաշ քա-
քերթողները , Պետրոս և Վրդանես , այլ րով կառուցուած է եկեղեցի մը , 9,8 մետր
նաև Է դարու սկիզբը . նոյն ատեն կոմի երկայնութեամբ , և 6,15 մետր լայնու-
տաս կաթողիկոսը հոս ղրկեց իրեն եղ- թեամբ : Հիւսիսային խորհրդարանի ետեւ
բօրորդին Թեոդորոս ուսման համար . ու կայ գաղտնի մուտք և անյայտ պահարան
թերորդ դարու սկիզբը , աշխարհին իմաս մը : Տաճարիս - հարաւային կողմը , գրեթէ
տասէրներէն գլխաւորը ՝ Ստեփանոս եպիս . պատկից շինուած է սրբատաշ քարով երկ .
կոպոս , ոն սորվեցաւ նախ Մովսես եր յարկանի փոքր մատուռ մը : Գետնայարկի
պիսկոպոսի մօտ : Նոյն դարու կիսուն մէջ կայ գերեզմանի նման շէնք ը՝ որ
Յովակիմ եպիսկոպոսի և Ատրներսեհ իշ- ուխտատեղի է . փլած է մատրանս հարաւ
խանի օրով , « զվարդապետութեանն Սիւ- - արեւելահայեաց կողմը : Տաճարի արձա
 ԾՄԲՈՅ ԳԻՒՂ 548 ՆՈԲ

նագրութենէն կը յայտնի , թէ շինուած է կողմանէ գետոյն , և որմովք ամրացուցանէ .

Չ ( = 1251 ) թուականին , Ջալալ Դաւլայի արգելլով ի ներքս այծեմունս երագունս և
ամուսին Մամքան թագուհիէն : Դրան ա . զեղանց և զեղջերուաց ազգ , և ցիռս և
րեւմտեան սեմի վրայի արձանագրութեամբ վարազս . որք ի բազմութիւն աճեցեալ լը.
եկեղեցւոյս նուիրեր է ոն Գրիգոր որդի ցին . զանտառն , որովք ուրախանայր թա .
Ջաջուռայ , Ա: անախոսի երկիրը ` Սարգիս գաւորն յաւուրս որսոց » :
ոն կարնեցի սալեր է եկեղեցիս և իր ԾՆՆԻ . Տես ԾՂՈՒԿ :
յիշատակարանն գրեր է տաճարի արեւմը- ԾՆՕՏԿՈՅՍ : Այս անուամբ գիւղ կամ
տեան կողմը : փոքր մատրան արեւմտա - ագարակ մը կը յիշուի Այրարատայ Գա-
հայեաց ճակատին կայ նուիրատուութեան բեղէնք գաւառի մէջ, զոր ոմն ժամանակաւ
յիշատակարան: կայ նաև , Հասանայ -յիս նուիրեր է Թաթլոյ վանաց :
շատակարան մը ՈՀԸ ( = 1229 ) թուա- ԾՈԲ կամ ԾՈԲՈՓՈՐ . - Գուգարաց
կանաւ , որով կը յայտնէ , թէ ինքն շինած աշխարհի հին գաւառներէն մին , Բողնոփոր
է եկեղեցիս Ս . Ստեփանոսի անուամբ , երբ և Ձորոփոր գաւառաց մէջ - տեղ : Գա-
այս ի տեղս յայտնուեր է Նախավկայի մա ւառիս այժմ կը համապատասխանէ Շու
սունքը : վերոյիշեալ տաճարն ևս նուի . լավէրի վիճակը կամ հասարակութիւնը :
րուած է Ս . Ստեփանոսի : Եկեղեցւոյս հիւ Մէջ տեղէն կ'անցնի Շուլավէրի գետը .
սիսային կողմը արտաքուստ կայ նշանաւոր գլխաւոր տեղն է Շուլավեր : Պատմութեան
մահարձան մը , որուն վրայ քանդակուած - մէջ քիչ անգամ կը յիշուի անունս . որ
են երկու գեղեցիկ խաչեր : Երկար արձա - գրուած է նաև ի գրով , Ծոփ և Ծոփոր :
նագրութիւն կայ խաչերու պատուանդանի Նախ վաղարշակ թագաւորը ուրիշ գաւա
վրայ , բայց ափսոս որ տեղ տեղ եղծուած ռաց հետ - կալուած տուաւ Գուշարայ , որ
լինելով , չէ կարելի ամբողջապէս ընթեռ . տիրեց - Ջաւախքէն մինչև Գուգարաց ա-
նուլ : Արցախ , 183–184 : րեւելեան սահմանները . Արշակունիներէն
ԾՄԲՈՅ ԳԻՒՂ • - Կը յիշէ Ասողիկ – վերջ տիրեցին վրացիք , և մասն կը հաս
Տուրուբերանի Ապահունեաց գաւառի մէջ . մարուէր Սօմխէթ աշխարհի Բօռչալու գա .
« Եւ չուեալ երթան ի գաւառն Ապահու. - ւառին. թէպէտև Բագրատունիները ժա
նեաց .
բանակին յանդիման բանակին . մանակ մը տիրեցին Սօմխէթի, բայց քիչ
Մամլանայ ի բարձրաւանդակ ամրագոյն վերջը դարձեալ վրաց իշխանութեան են .
տեղւոջ մի , ի սահմանս գեղջն Ծմբոյ » : թակայ եղաւ :
ԾՄՈՅ կամ ԾՄՈՒ ԲԵՐԴ . ― Սիւնեաց Գաւառակիս հին գլխաւոր շէնը կը կո
Գեղարքունի գաւառի մէջ կը թուի ըլլալ չուէր Ծոբ , որուն անուամբ կոչուել է և
բերդս , զոր առաւ իններորդ դարու մէջ գաւառակն . այժմ այլազգիներէն կը կոչուի
Թէոփիլոս կայսրը : Կիլլի: —պաղ կամ Գիւլ – բաղի՝ վարդերու
ԾՆԱՒՈՐ , ՍՆԱՒՈՐ կամ ՁՆԱՒՈՐ . շատութեան պատճառաւ . կ'իյնայ վտակի
Գիւղ Թորթումայ հարաւային արեւմտեան մը հիւսիսակողմը : Անշուշտ այդ վտակը
կողմը . բնակիչք թուրք են : և կամ այժմեան Շուլավէրի գետը , ի հը-
ԾՆԾՂԿՈՒՑ ԵՐԿԻՐ . Էջմիածնի ձե նուն կը կոչուէր Ծրաց գետ : Գիւղս ունի
ռագրաց ցուցակի մէջ կը յիշուի Մաշտոց քիչ թուով հայ բնակիչներ ։ Ջալալեանց
մը ՝ գրուած « ի գիւղն Հարբանդ յերկրին (Բ . 98) Ծոբ գիւղի նկարագիրը կ'ընէ
Ծնծղկուց » . այս երկու անուններն ալ տա հետեւեալ տողերով . « Աւերակ մեծի գեղջս
րակուսական են և յայտնի չէ տեղերնին : է ի ստորոտ լերինն Լալուարայ , յարեւ .
ԾՆՆԴՈՑ ԱՆՏԱՌ • Այս անուամբ ելից հիւսիսոյ , հեռի ի Սանահնոյ տասն և
անտառ մը կը յիշուի Այրարատայ Ար- հինգ ասպարիզաւ ի միում - լայնարձակ
շարունեաց գաւառին մէջ ,, որոյ մասին հովտի, շրջապատեալ թաւանտառ լերամբք:
խորենացին (Բ . ԽԱ ) հետեւեալը կը գրէ . Ունի զհոյակապ եկեղեցի շինեալ ի կո-
«
« Տնկէ (Երուանդ ) և մայրի մեծ ի հիւսիսոյ - փածոյ քարանց , բայց այժմ աւերակ , ջուրն
 ԾՈԲԻ 249 ԾՈՎՔ

առողջարար , երկիրն արգաւանդ և լի այ . մաքուր վիճակի մէջ կը գտնուին. եղած

գետեղօք . իսկ այժմ աւերակ : Զորոց բազ- արձանագրութիւններէն շատերը մաշած և
մութենէ վկայեն արդէն կրաշէն աւերակ տեղ տեղ եղծուած են . ծանօթ արձանագը .
հնձանք : ի գագաթ լերինս է ամրաշէն րութիւնք կը վերաբերին ԺԶ դարու : Դամ .
բերդ , պնդեալ կրաշաղաղ պարսպօք, բրգօք բարանիս շուրջն ալ կան գերեզմաններ ,
և աշտարակօք , ի յերից կողմանց , իսկ որոնց մէջ կը տեսնուին նաև խաչազարդ
յարեւելից հարաւոյ է միապաղաղ անմատ տապանաքարեր :
չելի քար , որոյ յատակն հայի յանդունդս ԾՈՎԴԷԱՑԻՔ , ԾՈԴԱՑԻՔ կամ ԾՕԴԷՔ .
ձորոյ , ի սիրտ որոյ է այր դարանանման Հին տում Հայոց , սերած Սիսակայ
և ի նմա դուռն փոքրիկ , ամրացուցեալ զաւակներէն , որոնց գաւառը կը կոչուէր
մեծամեծ վիմօք , սակաւիկ թողլով ի նմա Աշխարհ Ծովդից կամ Ծաւդէացւոց : Ծով
անցս : Արդէն խանգարեալ ճանապարհաց - դէացիք կը բնակէին Բաղասական դաշտը
միայն թռչնոց է մերձենալի : Յերկուց և կովկասեան լեռնաշղթայի - հարաւահա-
կողմանց այսր բերդի իջանեն հովիտք բա . յեաց լանջերը , կուր գետի Ալազան և կա
րեբերք , և երկարեալ ձգին , մինն ՝ ցգետն խառան գետակներու միջավայրը Այս
Սանահնի , և միւսն ցգետ Լբնաս . ի սմին ազգը և աշխարհը ևս նուաճուած էր Հա
տարածութեան երեւին տեղիք բազմաւոր յոց աշխարհակալ իշխանութեան ներքոյ ,
բնակչաց բայց այժմ ըստ մեծի մասին այնպէս որ Դ դարու սկիզբն ևս ՝ Տրդատ
աւերակ » : վրաց Գէորգի թագաւորը ԺԲ թագաւորը Ս . Գրիգորի ուղեկիցներուն հետ
դարուն ) ոբայ բերդը հանդերձ իրեն սահ - կեսարիա կը ղրկէ , Ուտէացւոց - և Գարդ
մաններովը պարգեւեց Հայոց Սմբատ իշ- մանացւոց իշխաններէն զատ , երկոտասա-
խանին -Ուքանայ որդւոյն և անոր որդին ներորդ իշխանն Ծաւդէացւոց : վարդանանց
Նաջմադին մասն հանեց Հաղբատայ վանս օրով ուրիշ տոհմերու հետ ասոնք ալ միա
քին , ինչպէս որ կը տեսնուի իրեն կ բանած էին Հայոց . իսկ անկէ վերջ .
(= 1211 ) թուականաւ արձանագրութե . - սոնց անունը ալ չի լսուիր , յայտնի է ,
նէն : թէ ուրիշ մերձաւոր համանման ազգերու
ԾՈԲԻ . Տես ԿՈՎՍԱԿԱՆ : հետ խառնուեր են Աղուանից հետ :
ԾՈԲՈՓՈՐ . Տես ԾՈԲ : ԾՈՎԵՐ • Տես ՏԱԹԵՒ :
ԾՈԴԱՑԻՔ . Տես ԾՈՎԴԷԱՑԻՔ : ԾՈՎՔ , ԾՈՎ , ԾՈՎԱԿ • ― Չորրորդ
ԾՈՎԱՀԱՅԵԱՑ ԱՍՏՈՒԱԾԱԾԻՆ • Տես ԿԸ- Հայոց մէջ , Խարբերդէն ութ ժամ հեռու
ՌՈՒՆԿ ՎԱՆՈՒՑ ԱՍՏՈՒԱԾԱԾԻՆ : դէպ ի արեւելեան հարաւ , Տիգրանակերտ
ԾՈՎԱՏԵՂ . Գիւղ Արցախի վարան գնալու ճամբուն բերանը կը գտնուի լճակս ,
դայ գաւառի . շինուած է սարի մը հիւսիս որ երբեմն նշանաւոր էր իր պատմական
սային կողմը , Հիրհերի մօտ : Տեղական դղեկովն և Ս . Նշան վանքովը : Ջուրը վը-
բերքերէն նշանաւոր են տանձն ու խնձոր . ճիտ՝ բայց քիչ մը լեղի է . նաւակով չորս
պատուական է օդն , կլիման , տեսարանն ժամ կը տեւէ երկայնքը և մէկ ժամ լայն .
ու ջուրը : Բնակիչք 582 հոգի են , բաժ. քը , իսկ խորութիւնը տեղ տեղ մինչև 170
նուած 86 տան . ունին Ս . Աստուածածին գրկաչափի կը հասնի . ջրերը թէ իր մէջէն
անուամբ քարուկիր եկեղեցիմը : Գիւղիս կը բղխեն և թէ շրջակայ լեռներէն մէջը
մօտ կան երկու ամենափոքր լճակներ։—- կը թափին: Լճակիս հարաւային ափը շի-
Ծովատեղի մօտ արեւելեան կողմը բլրան նուած է համանուն : Ծովք կամ կեօլնիկ
մը վրայ կը գտնուի Կարմիր եկեղեցի կո- գիւղը , զարդարուած ծառատունկերով .
չուած Մէլիք փաշայեանցներու դամբարա - գիւղի հանդէպն է կղզին հինաւուրց պատ
նը : Ստորերկրեայ է և բաղկացած է չորս մական դղեակովը , որ նախ թերակղզի ե .
պատկից մատուռներէ, որոնք իրարու հետ ղած է , կից այժմեան գիւղին , բայց երբ
հաղորդակցութիւն ունին միջնադռներով : հետզհետէ ջուրը կտրեր է ցամաքին պա
Մատուռներս խիստ մութ , խոնաւ և ան րանոցը , դղեակի բնակիչք դուրս ելեր և
Բաշխ • Բառարան Բ . 32
 ԾՈՎՔ 250 ԾՈՎՔ

հաստատեր են արդի կէօլճիւկ գիւղը : Գ . անուննորա Սիր Ռնաղտ, իջանէր ( 1161 ին )

Վ. Սրուանձտեանց , իր Թորոս Աղբօր ի Տլքայ երկիրն և ի բերդն կաթուղիկոսի ՝
մէջ 1884 ին կ'ըսէ , թէ կէօլճիւկի բնա որ կոչի Ծով , ասպատակս սփռէր ի շուր-
կիչք ամբողջ հայ են , իբր 60 տուն , ևև ջակայ երկիրն, աւար առնելով և գերելով
նոյն ժամանակի ծերունիք պատմեր են , զԹուրքմանսն, զոր գտանէր ի սահմանսն » :
թէ իրենք ծնած են ի դղեակն և մկրտուած - ԺԳ դարու սկիզբը իկոնիոյ -- Էլայէտտին
Ս . Նշանի աւազանին մէջ . այս փոփոխ սուլտանը տիրեց նաև Ծովուց դղեկին Եփ
խութիւնն հազիւ 70 տարի կայ որ եղած րատացւոց : ուրիշ կողմերու հետ : Պատմում
է : լճակը զանազան թռչուններու ետ՝ թեան մեզ աւանդածներուն նայելով , n.
ունի նաև քանի մը տեսակ ձկներ , զորս մանք տարակոյս ունեցած են , թէ Շնոր
ուռկանով կ որսան ծովեցիք . մեծ քանա- հալւոյ օր Ապիրատ իշխանին կառուցած
կութեամբ կը բռնեն Խտոտ կամ խայտոտ - դղեակը , կամ Գրիգորիսի ու Ներսիսի
անունով մանր ձկներ , և աղելով կը չոր ծնած վայրն ПL կաթողիկոսական աթոռն՝
ցընեն ու կը պահեն ամբողջ մերձակայ չըլլար այս Ծովք դղեակը . այլ զանազան
գաւառաց բնակիչք : Գիւղէն նաւակով քա- յիշատակներէ և պարագաներէ կը հետեւ
ռորդ ժամու ճանապարհ հեռու է կղզին , որ ցընեն , թէ Ապիրատին կամ (Շնորհալւոյն
իսկապէս - ապառաժի մը կտոր է , որուն - Ծովք դղեակը պէտք էր գտնուէր Մարաշու
հողային մասերը լափեր է ջուրը . այս քա- սահմանին մէջ և Սեաւ լերան մօտ . կամ ՝
. րին վրայ կը տեսնուին - որմունք փլած գտնուելու է Ճօսլիններու երկրին մօտ , և
տաճարին . Նշանայ : Տաճարին սեմքէն այլն : Սակայն ինչպէս յայտնի է , Մարաշու
դուրս ցիր BL ցան քանի մը գերեզմաններ քովեր լիճ կամ ծովակ չենք ունեցած
կը նշմարուին քահանայից և կրօնաւորաց : և չունինք , իսկ Խարբերդի այս ծովակը
Տխուր տպաւորութիւն կ'ընեն այցելուին , խիստ մօտ է Սեաւ լերան , որ է Աղճա-
կիսակործան տաճարի քակուած կամարն տաղ , որուն մէկ ծայրը կը վերջանայ
և աստ անդ գլորուած դիզուած քարերն : - Եազի – խան ըսուած ընդարձակ և ամայի
Ցաւալի է ըսելն , թէ այդ աւերակացեալ դաշտավայրը, և Եազի – Խանն Եփրատով
վանքի քարերու - վրայ կը պակսին պատ . բաժնուած է խարբերդէն : Մեր այս Ծովքը
մական յիշատակարաններ , միայն ծանօթ . ունի կարճ գծով Սեաւ լերան հետ հաղոր
են մէկ երկու աննշան արձանագրութիւնք: դակցելու ճանապարհներ , և աւելի - կարճ
Ծոփաց հռչակաւոր դղեակն և իւր J. Հռոմկլայի հետ , միօրեայ գնացիւք : Աղ-
Նշանայ վանքը՝ այսօր մեծ մասամբ , ծու ճատաղ երկարօրէն կը ձգի մինչև Մա-
վակուր եղած են և մնացածներն ալ ընդ րաշ . խարբերդը շատ հեռու չէ Մարաշէն
փոյթ պիտի ծածկուին ջրով և անհետա և իբրև մերձաւոր ՝ շատ յարաբերութիւններ
նան , վասն զի ջուրերը օրէ օր կ'աճին ունեցած է կիլիկիոյ և խաչակիր պետաց
և կը բարձրանան. ապագային եթէ վտակ . հետ մինչև իսկ Եգիպտոսի Սուլթանին ,
ներ հոսեցընեն այդ ծովակէն , մեծ գանձեր Հալէպի ամիրայից և ֆրանկ իշխանաց ,
և հնութիւններ դուրս պիտի գան ջրոյ Անտիոքի և Եդեսիոյ տիրողաց հետ :
տակէն : ԺԲ դարու սկիզբը Ծով կամ Ծովք Դեռ անցեալ դարու սկիզբները Ծովք
դղեկին մէջ կը նստէր Գրիգորիս Պահլաս կղզեկի մէջ կային 60 տուն հայ բնակիչ-
ւունի կաթողիկոսը և իւր եղբայրը Ներ- ներ, որոնք մեծաւ մասամբ արհեստաւոր
սէս Շնորհալի , տեղւոյն ամուր դրիցը պատ էին , ոստայնանկ , ներկարար և դերձակ :
ճառաւ , անոր համար դղեակը կոչուեցաւ կղզիէն ցամաք - փոխադրուելով բնակիչք ,
նաև կաթուղիկոսի Քար : Երկար ժամանակ էին Ս . Նշան եկեղեցին քանդեցին և անոր
այս տեղ չնաց կաթողիկոսական աթոռը , քարերով շինեցին համանուն նոր եկեղեցի
և փոխադրուեցաւ - Հռոմկլայ : Այնուհետեւ մը , յորում կը պահուի մեծ երկաթէ խաչ
Ուռհայեցւոյն պատմութեան համեմատ , մը և մէջը ագուցուած է մետաղեայ մասն
« Տէրն Անտիոքու որ և բրինձն կոչի ՝ և ինչ այն կոնքին, յորում Քրիստոս լուաց
 ԾՈՐԾՈՐ 251 ԾՈՒՂՐՈՒՂԱՇԷՆ

աշակերտաց ոտքերը . այս Ս . Նշանին շատ ԾՈՒԱՆ • — Կը յիշուի այս անուամբ

ուխտաւորներ կը դիմեն շրջականերէն գիւղ մը Սիւնեաց Նախճաւան գաւառի մէջ :
Գիւղիս եկեղեցւոյն մէջ կան միայն երկու ԾՈՒԱՆՑ կամ ԶՈՒԱՆՑ • — Գիւղ կար-
ձեռագիր աւետարան . բնակիչք - կ՚աւան . նոյ - արեւմտեան հիւսիսային կողմը : Այժ
դեն , թէ գրքեր և այլ թանկագին իրեր մեան բնակիչք այլազգի են :
կը պահպանուին Բարձրահայեաց վանքը : ԾՈՒԿՐՈՒԿ կամ Ծկրիկ . — Այժմ այլ-
—
Թորոս Աղբար , Բ . 95–101 : ազգաբնակ գիւղ - Սիւնեաց . վայոց ձոր
ԾՈՐԾՈՐ — Հին գիւղ Վասպուրականի - գաւառի մէջ . Գուրտ — գուլագ այլազգաբնակ
Արտազ գաւառի մէջ : գիւղէն մղոն մը հեռու կայ փոքրիկ եկե
ԾՈՐԾՈՐՈՒ ՎԱՆՔ . — Հին վանք վաս. ղեցի մը ամայի ՌՃԳ և ՌՃՁԵ թուական-

93 . Ծուղրուղաշէն :

պուրականի Արտազ գաւառի մէջ, վերոյիշ - ներով և համառօտ անթուական արձանա-

շեալ գիւղի մօտԵ րզնկացին Մատթէի մեկ- գրութեամբս . « Յիսուսի Քրիստոսի հրամա
նութեան յիշատակարանին մէջ կը յիշէ նա , մեք ոկուկոց չաքանաթս կանգնե -
վանքս , իրեն համար գրած միջոց . « Ես ցինք Թուխմանուկ եկեղեցիս յիշատակ հոգոց
:
նուաստս ի Քրիստոս... Յովհան Երզնկացի մերոց » :
— Սակաւաբնակ Հայոց :գիւղ
սպասաւոր բանի բնակեալ ի վիճակ սուրբ ԾՈՒՂ •
առաքելոյն -Թադէոսի ի վանս Ծործորու (Շատախու :
կոչեցեալ՝ ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուա- ԾՈՒՂՐՈՒՂԱՇԷՆ . Հին և այժմ բոր
ծածնիս » : Երկար ժամանակ հոս բնակե լորովին անխնամք մնացած վանքս կը
լուն համար Յովհան՝ կը կոչուի նաեւ գտնուի Պոռչալու գաւառի - կրկին Բոլնիս
Ծործորեցի , այսպէս նաեւ Յովհաննու ժա- գիւղերու մէջ տեղ , անտառապատ բլրի մը
մանակակից Արտազու Զաքարիա եպիսկո . լանջին վրայ : Եկեղեցին շինուած է հաս
պոսը : մակ կարմիր տաշած քարէ . երկու ամ
 ԾՈՒՂՐՈՒԹ 252 በቀዩ

բողջական և չորս կիսասիւներու վրայ կը քսան տարիներու մէջ սկսան պարտիզ-

բոլորուին արաբական կամարներ , իրենց պանութեամբ եւս զբաղիլ և բաւական
վրայ կրելով տասն պատուհանով զարդա- յաջողեցան : Ծուղրութի եկեղեցին բաւա -
րուած գլանաձեւ բարձր կաթուղիկէն : Սե կան գեղեցիկ և նոր շինութիւն է : Այս
ղանի երկու կողմերը կան մէկ մէկ երկ . եկեղեցւոյ մէջ կը գտնուի հին մագաղա
յարկանի խորաններ , կլոր պատուհաննե թեայ գրչագիր աւետարան մը , որ քանի
րով . հիւսիսային և հարաւային կողմերն մը անգամ լրագրութեան նիւթ եղած է ,
եւս կան մէկ մէկ խորաններ , որոնցմէ իբրեւ յարգի նութիւն մը , զանազան գու-
հարաւայինը քանդուած է : Ունի երկու նաւոր պատկերներով զարդարուած . գը-
դուռ հարաւային և արեւմտեան կողմերէն , րուած է Մեսրոպեան գլխագրերով , 974
-
գեղեցիկ քանդակներով զարդարուած : Հիա . թուին : Նոր Դար , Է . 171 : Արարատ
նալի են թէ դռներու և թէ պատուհան ամսագիր , ԼԱ . 519 :
ներու շուրջը պատող քանդակները : Վանքս ԾՈՒՄԻՆԱ ― Այրարատայ Բասեն գա-
պարսպապատ է և ունի քանդակազարդ մեծ ւառի մէջ կը յիշուի այս անուամբ տեղ
դուռ մը : Պարսպի մէջ կը տեսնուին խը- մը , ուր Բիւզանդացւոց կայսերաց ժամա
ցերու տեղեր և գերեզմաններ , որոնք այժմ նակ շինուեցաւ կամ վերանորոգեցաւ բեր-
անխնամ թողուած են ։ — Ծուղրուղաշէնի դաքաղաք մը ՝ Լեոնդուպոլիս կոչուած , և
մօտ կան քանի մը փոքր սագաշէն եկեղե . Յուստինիանոս կայսեր անուամբ , կոչուե
ցիներ , որոնք ունին հայկական արձանագը- ցաւ Յուստինիանուպոլիս : Ոմանք այժմեան
―
րութիւններ : Ջալալեանց , Բ . 85–87 : Հասանգալէն կը համարին այդ բերդաքա -
Ազգագրական հանդես , Զ . 433–434 : ղաքը և այլք Զուին գիւղը , իր աւերակ
ԾՈՒՂՐՈՒԹ կամ ԾՈՒՂՐՈՒՏ • — Գիւղս բերդովը : Ծումինայի տեղը տակաւին երկ
կը գտնուի չորս վերստ հեռու Ախալցխա- բայական է և որոշ չի գիտցուիր . յատուկ
յէն դէպի արեւմտահիւսիս , բլրակներու քննութեանց կը կարօտի :
միջեւ. հիւսիսային կողմը կը բարձրանան ԾՈՒՆԴԱ • ― Գիւղ Ախալքալաքի գա-
Քօբլիանի անտառներով ծածկուած լեռ . - ւառի , որուն գրեթէ կեդրոնը , բլրակի մը
ները : Ունի 71 տուն , որոնցմէ միայն Ծը վրայ կը բարձրանայ ին եկեղեցի մը ,
Թուրքաց են , որոնք գիւղէն քառորդ վերստ կարմիր քարերով շինուած , որ չորս սա-
հեռու ունին իրենց փոքր ,, գիւղէն բաժ. ժէն երկայնութիւն և երկական սաժէն լայ-
նուած թաղը : Բնակչաց նախնիք գաղթած : նութիւն ու բարձրութիւն ունի : - Ձեղունը
են Բասենէն անցեալ դարու երկրորդ քա բոլորակաձեւ է առանց գմբէթի . գեղեցիկ
ռորդին . մինչեւ այսօր հաստատուն կը են արեւելեան և արեւմտեան պատերու
պահեն իրենց սովորութիւնները : Ախալ- մէջ բացուած պատուհաններու եզերքները :
քալաքի վիճակի ժողովուրդը , որ գաղթած Արեւմտեան պատի - պատուհանի ներքեւ
է միեւնոյն տեղէն ,, այսօր սկսեր է զա . քանդակուած է ողկոյզներով պատած խաչ
նազանուիլ իր տարազով , իսկ Ծուղրութցի մը ՝ հանդերձ վրացերէն Մեսրոպեան տա
հայը մինչեւ այսօր պահեր է իր հին հա- ռերով անվերծանելի արձանագրութեամբ :
գուստի ձեւը : Տեղւոյս ժողովուրդը բաց ի Հարաւային որմի կից է գաւիթը ՝ որ ե.
երկրագործութենէ և անտառէն փայտ կըտ . - կեղեցւոյ հաւասար և անկէ աւելի գեղեց-
րելէ , կը պարապի նաև քարհատութեամբ , կաշէն է . չորս սիւներու վրայ կը բոլոր
որ իրեն եկամուտի գլխաւոր աղբիւրներէն րուին բարակ կամարներ , որոնց վրայ կը
մին է : Գիւղիս հիւսները և քարտաշները բարձրանար երբեմն գմբէթը :
Ախալցխայի մէջ առաջին տեղը կը բռնեն : ԾՈՓՔ , ԾՈՓԱՑ ԱՇԽԱՐՀ կամ ՉՈՐՐՈՐԴ
Ծուղրութ ՝ Ախալցխայի գաւառի - հայ գիւ . ՀԱՅՔ • - Մեծին Հայոց հարաւային ա
ղերէն ամենահարուստն է . բնակչաց մէջ րեւմտեան ծայրը կը գտնուի Ծոփաց կամ
կան բաւական կարողութեան տէր անձինք : Չորրորդ Հայոց նահանգս , իրեն սահման
Նուազ է գիւղիս հողն ու ջուրը : Վերջին - ունենալով արեւելքէն Տուրուբերան , հա-
} በቀዩ 253 በቀዩ

րաւէն Աղձնիք , հիւսիսէն Բարձր Հայք և Հայոց մէջ յայտնի են գլխաւորաբար ութ
արեւմտեան կողմէն Եփրատ գետը ՝ որ Մեծ գաւառներ . Ա . Ծոփք ՝ որուն անուամբ կո
Հայքը փոքր Հայքէն կը բաժնէ : Երբ Փոքր չուեցաւ ամբողջ նահանգը և երբ իշխա-
Ասիոյ մէջ եղած Հայոց երկիրները Առա- նութիւնը ընդարձակեցաւ ըսուեցաւ նաեւ
ջին , Երկրորդ և Երրորդ Հայք բաժնուե . Ծոփաց աշխարհ . կը կոչուի նաեւ Մեծ
ցան , այս Ծոփք նահանգն ալ Չորրորդ Ծոփք , վասն զի ոչ միայն ընդարձակու
Հայք ըսուեցաւ : Ծոփք նահանգի անուան թեամբը մեծ էր և գրեթէ բովանդակ նա-
ծագումն ծանօթ չէ . այս միայն յայտնի : հանգին կէս մասը ունէր , այլ և երկու
է , որ շատ հին անուն է, և հին NL նոր մասի կը բաժնուէր , վերին և փոքր մասը
գիտուններէն շատերը կը կարծեն , թէ այս Արածանւոյ հիւսիսակողմը կոչուեցաւ Ծոփք
այն երկիրն է, որ Սուրբ Գրոց հայերէն - Շահունեաց , և չորրորդ դարէն սկսեալ
թարգմանութեան մէջ կը յիշուի որբ առանձին իշխաններ ունէին իւրաքանչիւր
կամ Սովս անուամբ , ըստ յունականին մասերը : Երկրորդ գաւառն է Հանձիթ կամ
2ooo , ըստ լատինացւոյն Syria Sobal , ԱնձիԹ որ և Անձտայ երկիր , գրեթէ նա
որուն թագաւորները Ռովամ և որդին Ադ- հանգին մէջ տեղը : Հանձթայ հիւսիսային
րաազար պատերազմեցան Հրէից նորա - արեւելեան կողմը կը գտնուի երրորդ գա
հաստատ թագաւորներու հետ : Թէ և ոմանք ւառն Պաղնատուն կամ Պաղին ՝ գլխաւոր
Սուր կը դնեն հիւսիսային Արաբիոյ Ճէ- աւանին անուամբ : Ասոր արեւելակողմն է
պէլի մէջ , և ոմանք ալ Բերիոյ կողմերը , չորրորդ գաւառն Բալահովիտ՝ Բալու ամուր
սակայն հիներէն նշանաւոր մարդիկ , ինչ- քաղաքի անուամբ : Նահանգիս հիւսիսային
պէս Յովսեպոս , Ս . Եփրեմ , և Ս . Գրոց արեւելեան կողմը կ՚իյնայ հինգերորդ գա
նոր հրատարակիչներէն վանսայ , աքէ առն խորձայն , որ արեւելակողմէն սահ
և ուրիշներ , Ծոփաց կողմերը կը դնեն մանակից է Տուրուբերանի և արեւմուտքէն
Սուր : Հին ժամանակներէն սկսեալ զատ Բարձր Հայոց : Ասոր հարաւային կողմն է
և առանձին աշխարհ մի էր սա և Արամ վեցերորդ գաւառն Հաշտեանք որ կ'իյնայ
նահապետի օրով միացաւ - Հայոց Մեծաց - Տուրուբերանի Տարօն գաւառի արեւմտա-
հետ . բայց յետոյ և Արշակունեաց -վեր կողմը : Եօթներորդ և ութերորդ գաւառ
ջին դարերը՝ ստէպ կը զատուէր բուն ներն են Դոլրէք և Դէգիք : Այս գաւառ-
Հայքէն: Նահանգիս նախարարը աւագա . ներու դիրքերը , մենք որչափ որ ջանա
գոյն նախարարներէն և բդեշխներու ML ցինք հիներէն առնելով նշանակել , սակայն
կողմնակալներու կարգէն էր : Ծոփաց իշ- ստուգելու և ճշդելու տակաւին կարօտ են :
խանի զօրութիւնը և աշխարհակալութիւն . Ըստ Հ . Ալիշանի , Ծոփաց աշխարհի կամ
ները ՝ կը վկայեն այն մայրաքաղաքները - Չորրորդ հայոց գաւառական - բաժանումն
զորս առած էր ուրիշ գաւառներէ , վասն զի հետեւեալ ցուցակի մէջ կը տեսնուի , հան
Տիգրանակերտ և Նփրկերտ հարաւային և դերձ նոր վիճակներովը .
արեւելեան կողմը , օտար նահանգներու
քաղաքներ էին , որոնք յետոյ Արշակու
ԲԱԺԱՆՈՒՄՆ ԾՈՓԱՑ ԱՇԽԱՐՀԻ
նեաց օրով Ծոփաց իշխանանիստ քաղաք-
ներ եղան : կանխաւ խարբերդ – կը համա ՀԻՆ ԳԱՒԱՌՔ ՆՈՐ ՎԻՃԱԿՔ
րուէր Ծոփաց մայրաքաղաքը . Արշակունի .
ներու սկիզբը Ծոփաց մասն եղած է հիւ- Ա. ԽՈՐՁԵԱՆ ԿԵՂԻ , ԱՌԻՆՃ
Բ. ՀԱՇՏԵԱՆՔ ՃԱՊԱՂՋՈՒՐ , ԽՈՒԼՓ
սիսային կողմէն Բարձր - Հայոց -Եկեղեաց
Գ. ՊԱՂՆԱՏՈՒՆ ԱՐՂԱՆԱ ....
գաւառը , և արեւմտեան կողմէն Եփրատէն Դ. ԲԱԼԱՀՈՎԻՏ ԲԱԼՈՒ , ՍԱՂՄԱՆ
անդին , իրեն յատուկ մարզեր ունէր , զո- Ե. ԾՈՓՔ (ՇԱՀՈՒՆԵԱՅ ) ՉՄՇԿԱԾԱԳՔ , ԲԵՐԴԵԿ , ԿԱ-
մանս գնով գնած և զոմանս զէնքի զօ- Պ ԱՆ , ևն .
Զ . ՀԱՆՁԻԹ ԽԱՐԲԵՐԴ
րութեամբ նուաճած : ԹԻՐԻՔԻ
Է . ԴՈՎՐԷՔ
Բուն Ծոփաց աշխարհի կամ Չորրորդ Ը • ԴԷԳԻՔ ԱԿԼ , ՀԵՆԻ
 በቀዩ 254 ☞በቀዩ

Ծոփաց աշխարհի մէջէն ծայրէ ծայր մը պատահեցաւ 995 – թուին , որ գրեթէ

կ'անցնի Եփրատի - արեւելեան - բազուկը աշխարհիս կէս մասը ՝ արեւելեանը , աւե .
Արածանի գետը ՝ որ Տարօնէն դուրս գա- րակ դարձուց . կը կարծուի , թէ նոյն ժա
լով կը կոչուի Մուրատ : Նահանգիս մէջ մանակ շատ բերդեր կային Ծոփաց աշ-
Արածանիի հզօր օժանդակն է աջ կողմէն խարհի մէջ որոնք առանց անուան կը
Բերեզ– ու կամ Լեչիկ– ո: գետը, որ կեղիի յիշուին Խորենացիէն : - իններորդ :դարու
արեւելեան սահմաններէն իջնելով կը խառ : սկիզբն ալ Թէոփիլոս - կայսրը - աւերեց ու
նուի, և հին ատենները խորձայնի արեւ - աւերակ դարձուց այս նահանգը :
ելեան կողմէն կ'անցնէր և կը կոչուէր Մեր Հայկազանց և Արշակունեաց հա
Միս Գայլ գետ : Այս նահանգի ի մէջ են րըստութեանց միջոց , Ծոփաց քաղաքական
նաև Տիգրիսի գլխաւոր ակունքը : Գետերէ վարչութիւնը կը կառավարուէր մեծ նախ
զատ այս աշխարհի մէջ կայ նաև մեծ խարարով մը ՝ որ նոյն իսկ թագաւորական
լիճ մը , այժմ կեօլիւկ կոչուած , որ է մեր շքով պատուուած էր . և մէկ մասին ալ
նախնեաց Ծովը : Լերանց կողմանէ - նշանակուած էր առանձին մեծ իշխան Ան-
հարուստ է նահանգս . ի նախնեաց -կը գեղ տան , որ և Վաղարշակէն կարգեցաւ
յիշուի երկայնանիստ կոհերո ) լեառն Հաշ- - կուսակալ արեւմտեան Հայոց : Արշակու
տենից , Ծոփաց և որձայնի մէջ , որ կը նեաց թագաւորութեան վերնալէն վերջ,
թուի այժմեան Չուն ըսուածը, որոնց ա- Ծոփաց մեծ մասը ինկաւ Յունաց ձեռքը ,
րեւելակողմն են Fորքուշ և խուլփայ -լեռ և որովհետև Պարսիկները կը ջանային
ները . նշանաւոր են նաև Չմշկածագու լեռ - անոնցմէ առնուլ ՝ Յուստինիանոս կայսրը
ները Մնձուր լերանց հարաւային ոստերը . Զ դարու մէջ շինեց և ամրացուց աշխար .
յիշենք նաև Միշիր լեռը , Սարը – Մեշե , հին բերդերը , և դուքս անուամբ զօրա
Հազարան , Մեհրապ , Քերվան — Չիքեն և վարներ դրաւ երկրին ամուր ամուր տե
Տէվէ պօյնու : Արեւմտեան լեռները խիստ ղերը . բայց յետոյ Հագարացիք Միջագետ
նշանաւոր են պատուական բովերու հաշ քէն գալով դիւրաւ ներս մտան : Հայոց
րըստութեամբ , որոնք եղած են ի հնումն քրիստոնէութեան - առաջին դարուն մէջ
պատճառ ճոխութեան կողմանցս իշխանաց նահանգիս մէջ կառուցուեցան շատ եկե
և այժմ մեծ շահ - կու տան () սմանեան ղեցիներ և վանքեր : ԺԵ դարու կիսուն
պետութեան , որ յատուկ ոստիկան կար- - Մկրտիչ Նաղաշ արքեպիսկոպոս կարգուե .
գած է և կը կոչուի Մատեն Աքինի : կա- և վայելչացուց այդ
լով , բաւական նորոգեց և
պան Մատէն ունի ոսկւոյ և արծաթի բու վանքերը և եկեղեցիները : Նշանաւոր են
վեր , որոնք անգործածելի կը մնան , ասկէ նահանգիս վանքերը իրենց դիրքերով և
կը հանեն միայն առատ երկաթ . նոյնպէս անուններով ՝ Բարձրահայեաց , Սիրհայեաց ,
Արզնիի մէջ ևս կը տեսնուին քիչ ոսկւոյ Քաղցրահայեաց , Գետահայեաց , Երկայնըն ,
և արծաթի հետքեր և կապար , և ամենէն կուզեաց . ինչպէս նաեւ ամրոցները ՝ լե
աւելի առատ պղինձ. Սիվան Մատէնի մէջ րանց բարձր և անառիկ դիրքերու վրայ ,
ալ կայ առատ երկաթ : Մ . Խորենացին որոնցմէ այժմ քիչերը կը մնան կանգուն
կը յիշէ , թէ Ծոփաց մէջ կը գտնուի նաեւ և շատերը դարձած են աւերակ : Անցեալ
քարիւղ, այդ մասին թէ և այժմ չի խօ . դարու մէջ Քուրդերը տիրեցին աշխարհիս
սուիր , սակայն - շատ հաւանական է որ ամուր կողմերու , աւարելով և աւերակ
գտնուի , ինչպէս նաև ուրիշ տեսակ հան դարձընելով : Այժմ նահանգիս մեծ մասը
քեր , եթէ խնամքով քննութիւններ կա բաժնուած է զանազան գաւառներու և է
տարուին : Նոյն խորենացին ոփաց մէջ Ամդայ կամ Տիարպէքերի կուսակալութեան
կենդանիներէն կը յիշէ նաև առիւծ և ուշ իշխանութեան ներքեւ և մէկ մասն ալ
րիշ որսի կենդանիներ և թռչուններ . ունի խարբերդու փաշային ձեռքն է : - Ծոփաց
նաև շատ ձկներ թէ՛ գետոց մէջ և թէ աշխարհի նոր գաւառաց կամ վիճակաց
-
Ծովք լճակի մէջ : Մեծ երկրաշարժ - վրայ առանձին տեղեկութիւնք կը տրուին
 ԾՈՓԵՐԱՆ 255 ԾՎՍՏԱՆ

իրենց կարգին : — Ստորգը . հին Հայտ . թուականը : Մէջը կան բարձրաքանդակ

37–61 : Հնախ . Հայտ . Բ . 173 : պատկերներ չորքոտանիներու և թռչուն
ԾՈՓԵՐԱՆ կամ ՈՓԵՐԱՆ . — Քրդարը ներու : Գիւղիս սահմանները կը բղխեն
նակ գիւղ Այրարատայ - Բասեն ( Ստորին ) հանքային ջուրեր : Բնակիչք 1077 հոգի
գաւառի մէջ , որուն մօտ կան երկու կար են , բաժնուած 122 տան :
միր քարով շինուած գմբեթաւոր եկեղեցի .- ԾՌԳԵՏ — Հայաբնակ գիւղ Մշոյ ա-
ներ , որոնց կից կը տեսնուին գերեզման . րեւելեան կողմը , երան մը ստորոտը ,
ներ և խաչքարեր ՝ առանց արձանագրու . Բռնաշէնէն 2 ժամ հեռու , արեւելեան հիւ
թեան : սիսակողմը և Մեղրագետի հարաւակողմը ,

94. Ծվատանի կալի մը տեսարանը :

ԾՈՓՔ ՇԱՀՈՒՆԵԱՑ . Տես ԾՈՓՔ :
ԾՊԱՏ • Տես ԾԱՅԱՏ :
ԾՊՆԻ Մ կամ ՋՈՒՆԻ . — Հայաբնակ մեծ
գիւղ Այրարատայ Շիրակ գաւառի արեւմը .
տեան մասի մէջ , վտակի մը հարաւակող-
մը : կը կարծուի ըլլալ սա Հոռոմոսի վա-
նաց արձանագրութեանց մէջ յիշուած Զոր
գիւղը : Ունի հին եկեղեցի մը , կիսակործան
գմբեթով , խաչաձեւ և չափաւոր մեծու
թեամբ . բայց ափսոս որ չունի արձանա .
գրութիւն , որով յայտնուէր շինութեան
մէկ ժամ հեռու : Գիւղիս քով Մեղրագետը
լերան մը հանդիպելով կը խոտորի ծռելով
դէպի արեւմտեան հիւսիս , այդ պատճա.
NWIL գիւղս
կոչուեր է Ծրագետ : Լերան
վրայ կայ երկաթի հանք , զոր կը յիշէ
խորենացին : Գիւղիս մօտ Մեղրագետի
վրայ կայ քարաշէն կամուրջ մը :
ԾՎՍՏԱՆ , ՁՈՒՈՒՍՏԱՆ կամ ԾԸՎԸՍՏԱՆ •
Գիւղ վանայ հարաւային կողմը , գրե
թէ երկու ժամու - ճանապարհ հեռու , տա-
փարակ դաշտի մը վրայ : Ունի լաւ տեր
 ԾՎՍՏԱՆ 256 ԾՎՍՏԱՆ

սարան , պտղատու և անպտուղ ծառաս ամենքն ալ գաղթելով ի Ռուսիա , ոն

տան , պատուական օդ և ջուր : Գիւղս կը կորսուած են այլ և այլ նեղութեանց են .
բաժնուի երկու գլխաւոր մասերու իրարմէ թարկուելով :
չորս քարնկէց հեռու . մէկ մասին մէջ կը Ծվստանայ գերեզմանատան մէջ կայ Ս .
բնակին Հայք և միւսին մէջ Քուրդք՝ ո- Յովհաննես անուն : տաղաւարիկ մը , որ
րոնք Հայոց նման երկրագործութեամբ - գիւղիս բազմահայութեան ժամանակ եկե
կը պարապին և շատ երջանիկ կեանք կը ղեցի եղած է , և ուր այժմ պառաւներ շա-
վարեն : Հայք իբր 100 տուն են , ունին բաթ երեկոները ջերմեռանդութեամբ ճրագ
նորաշէն գեղեցիկ եկեղեցի մը ՝ Ս . Գեորգ կը վառեն ու խունկ կը ծխեն ի յիշատակ
անուամբ , որու - մօտ իւսիսակողմը կայ ննջեցելոց : Գիւղիս հիւսիսակողմը , կէս
720 տարուան տաճար մը ՝ հաստատուն ժամու ճանապարհ հեռու , փաշի - աղբիւր
շինուածքով , թէպէտ և այժմ չի գործա- անուամբ ջուր մը կայ և մօտը կը նշմա
ծուիր . ունին նաև երկյարկ դպրոց մը գե . րուի հին եկեղեցւոյ ինատեղի , որուն
ղեցիկ տեսարանաւ : Գիւղիս բնակութեանց հողէն պտղունց մը կը կերցընեն մայրեր
ոմանց հիմանց քարերը ունին եղծեալ և իրենց մանկանց , զանոնք հող ուտելու
անեղծ բեւեռագրեր : Ծվստանայ սահմա . վնասակար սովորութենէն ազատելու բա -
նին մէջ կը տեսնուին հնութեանց բաւա- րեմտութեամբ : Գիւղէս միշտ 35–40 հոգի
կան մնացորդներ . նշանաւոր են դէպի ա- պանդխտութեամբ կը գտնուին ի կ . Պոլիս :
րեւելահիւսիս բերդի մը հիմունք , երկու 1899 թուին գիւղիս մէջ վանայ Ամերի
աւերակ - գիւղատեղիք , որոնց վիթխարի կեան որբանոցի աշւոյն հողեր վարձուե-
խաչքարերը ստ ևև անդ կը տեսնուին ցան և մշակուեցան . ձիով կանելու սո-
ցիր NL ցան : Գիւղէս 5–6 քարընկէց հե . վորութիւնը նոր մտած է այս կողմերը :
ռու կը գտնուի խաչերո : ձոր կոչուած ձորակ Գիւղիս հարաւային արեւմտեան կողմն , 20
մը , որոյ մասին տեղեկութիւնք կը պակա վայրկենի ճանապարհ - հեռու , բարձր և
սին : Դարձեալ միեւնոյն կողմը 3—4 քա- բաւական ընդարձակ բլրոյ մը վրայ կը
րընկէց հեռու կան հին շէնքերու հետքեր , գտնուի կրունկ վանուց Ս․ Աստուածածին
որոնց համար աւանդաբար կը պատմուի , անուամբ վանք մը , որուն նկարագիրը
թէ ժամանակաւ - այդ աւերակներու տեղը - տես ի կարգին : Նկարագր ․ ուղեորո : -
գիւղաքաղաք էր , ուր կ'ապրէին եօթն եղ- թին, Բ . 220–226
բայրներ հարուստ և առատասեղան , բայց ԾՕԴԷՔ . Տես ԾՈՎԴԷԱՑԻՔ :
 կ

ԿԱԶԲՔ . Տես ԿԱՍԲՔ : և 22 հոգի մեծ մասը կանայք ու ման .

ԿԱԶԱՐԱԹ . ի հնումն այս անուամբ կունք ՝ ողջակէզ եղան մեռան : Հրոյ ճա-
Հայոց գիւղաքաղաք մը կար խրիմու մէջ րակ եղան նաև եկեղեցին ու վարժարանը .
Ս . խաչ լերան ոտքը , համանուն գետակի - այրեցան նաև շատ անասունք , կարասիք ,
մօտ, որ ըստ Թաթարաց կը կոչուէր Մու- եկեղեցւոյ սպասները ու անօթները :
ղալ Աօզեն : Այժմ աւերակ է և միայն շի- ԿԱԼԱԼԱ կամ ԿԻՒԼԱԼԻ . — Հայաբնակ
նութեանց հետքեր կը տեսնուին : Հին մեծ գիւղ Գանձակի խազախ - գաւառի
տեն , յիշատակարանի մը պատմածի հա- - Ունի 1147 բնակիչ : բաժնուած 113 տան :
մեմատ , գիւղաքաղաքիս մէջ զօրքերով կը ԿԱԼԱՄԸՏԻ • - Յիշատակարան մը ,
նստէր կողմնապահ հայ իշխան մը , Ճե. 1546 ին , կը յիշէ այս անուամբ գիւղ Ե-
նովացւոց Շիրին իշխանի հրամանով : զընկա գաւառի մէջ :
ԿԱԶԵԱՆ • կիրակոս պատմիչ այս ԿԱԼԱՉԱ • - Հայաբնակ մեծ գիւղ Գան-
անուամբ գաւառ մը կը յիշէ Սիւնեաց ձակի խազախ գաւառի մէջ : Ունի 1209
մէջ , վայոց ձորի Արկազան գիւղի անունը բնակիչ , բաժնուած 157 տան:
այս ձեւին վերածելով : ԿԱԼԱՍԱՐ կամ ՂԱԼԱՍԱՐ • Հայաբը .
ԿԱԹԱՇԷՆ Տես ՍՈԴՔ : նակ գիւղ Ատրպատականի Սալմաստ գա .
ԿԱԹԻԿ . Տես ՍՈԴՔ : ւառի . ունի 507 բնակիչ , բաժնուած 70
ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ՔԱՐ . Տես ԾՈՎՔ : տան : Գիւղիս մէջ կայ եկեղեցի , երկդա
ԿԱԹՈՒՆԻՔ կամ ԿԱԹՈՒՆՔ Տես ՍՈԴՔ : սեան ուսումնարան և Արծրունի անուամբ
ԿԱԺ . ― Գիւղ կարնոյ նահանգի Սպեր գրադարան– ընթերցարան մը : Հաստատուած
գաւառակի : Տասը տուն հայ կայ Ս . Աս է այս տեղ նաև կանանց բարեգործական
տուածածին անուն եկեղեցիով : ընկերութիւն , որ կ’օգնէ միայն օրիորդաց
ԿԱԺԻՔԱՆ • Կը յիշուի Մշոյ խաթրոս դպրոցին , որ և երբեմն իր դրամի մեծ
գիւղի մօտ իբը խարապա : մասը տուեր է Դէրիքի վանաց վերաշի
―
ԿԱԼ • կը յիշուի այս անուամբ - նութեան համար : Սալմաստցի հարուստ
գիւղ մը Սիւնեաց Բաղք գաւառի մէջ : վաճառականներ կը գտնուին գիւղիս մէջ :
ԿԱԼԱԳԷ • - Հայաբնակ մեծ գիւղ Բա- ԿԱԼԱ — ՍՊԻ ( Սպիտակ լես) . կը գըտ-
գու նահանգի կէօգչայի գաւառի մէջ. ունի նուի Անձեւացեաց գաւառի մէջ , կանգուար
298 տուն և 1650 բնակիչ : 1893 ին , գիւղի ձախ կողմը :
հացի թոնիրի կրակէ մեծ հրդեհ մը պա- ԿԱԼԱ¬ՐԱՇ (Սեւ լեռ) . - Կը գտնուի
տահելով ՝ գրեթէ ամբողջ գիւղը այրեցաւ նոյնպէս Անձեւացեաց գաւառի մէջ , կան .
Բնաշխ • Բառարան Բ . 33
 ԿԱԼԱՑ 258 ԿԱԼԱՑ

գուար գիւղի աջ կողմը : Այս լերանց վրայ - ժարաններ . ունին Ս . Աստուածածին ա

շինուած էին Գուրգէն Արծրունիի բերդե
րը :
ԿԱԼԱՑ կամ ԿԱԼԱՇ • Գղ • GALATZ . —
Ամուր - և վաճառաշահ քաղաք Ռումանիոյ ,
Դանուրի ձախակողմեան եզերքը , Սերէթ
և Բրութ գետոց բերնին մօտ. Պուգրէշէն
195 հզրմ . հեռու հիւսիսային արեւելեան
կողմը : Բնակիչք 80–85000 կը հաշուին
Քաղաքիս Հայք 200 հոգի են հաստատուն
նուամբ գեղեցկակերտ փոքրիկ եկեղեցի
մը : կը պարապին գլխաւորաբար փոքրա
քանակ վաճառականութեամբ . կան նաև
բաւական թուով կառավարական պաշտօ-
նեայք և ոստիկանք : կալացի օդը շատ
ծանր է և վաճառականութիւնն բաւական
ընկաւ , ներածելի ապրանքներու վրայ
բարձր մաքսեր դրուելուն պատճառաւ :
Ռումանիոյ տէրութեան անցնելէն վերջ

9. NAHABED

95 . Կալասարի Արծրունի Գրադարան– Ընթերցարանը :

բնակիչ , բաժնուած 35 տան . գաղթած են սկսած է նոր երեւոյթ մը ստանալ . ունի

գլխաւորաբար թուչաւայէն , Պոթուշանէն , զանազան գործարաններ և ցորենի ու ար-
Եաշէն և մասամբ Ռումանիոյ այլ և այլ մըտեաց վաճառականութիւն. հետեւաբար
քաղաքներէն : Տեղւոյս դիրքէն օգուտ քա- և Սեւ ծովու միջոցաւ յաճախ երթեւե .
ղելով շատ Հայեր ալ պանդխտութեամբ : կութեան մէջ են վաճառականական նաւեր
հոս կը դիմեն դրամ շահելու նպատակաւ . Դանուբի հետ :
մեծ մասամբ մշեցի , պուլանըգցի , քղեցի Քաղաքս երկու - գլխաւոր մասերու կը
և կարնոյ գիւղացիք . ամառը ասոնց թիւը բաժնուի : Ստորին, որ բլրոյ մը ստորին
մինչև 100 կ'ըլլայ , իսկ ձմեռը 50 : Հայք շուրջն է . վերին՝ բլրոյն տափարակին
զուրկ են ազգային եռանդէ և դաստիարա - վրայ է . ստորին մասին մէջ են առեւտը .
կութենէ և մեծագոյն մասը հայերէն լեզուն րական գործակալութիւններ , մթերանոց-
իսկ չեն գիտեր . ազգային դպրոց չկայ և ներ , ծովային զօրանոց և երկաթուղւոյ
իրենց որդիքը կը ղրկեն ռումանեան վար- - կայարան , և այլն : վերին NL գեղեցիկ
 ԿԱԼԱՖԿԱ 259 ԿԱԼԻՒԿԱԴՆՈՍ

մասը կը պարունակէ նամակատուն , կա- վիչ , Ամիրովիչ , Ծատուրովիչ , Լուկաշեւիչ ,

ռավարական ML հիւպատոսական պաշտօ- Պօղոսեւիչ , և այլն : Գաւառիս Հայք - Աւս
նատուններ , ջրի NL կազի ընկերութեանց տրիոյ կայսերական երեսփոխանաց ժողո .
գործարանները , Ռումանաց մայր եկեղե վոյն մէջ ունին նշանաւոր ներկայացու .
ցին , Յունաց եկեղեցիներու շատերը , Հա- ցիչներ . որոնցմէ յիշենք Աբրամովիչ , Պ .
յոց եկեղեցին , Հրէից սինակոկան , հիւան . Թոմաշքան և կոռնէլ Քշէչունովիչ , որ
դանոցներ , դպրոցներ , հանրային մեծ ու երկրագործական նախարարութեան մէջ է ,
փոքր կրկին պարտէզներ , և այլն : ա- և որոյ քրոջ հետ ամուսնացած է կալի .
ղաքս միանգամայն զինուորական ամեն » - ցիոյ փոխարքայ կոմս Զալէսքի : կալիցիոյ
կարեւոր կեդրոն մ ' է՝ սահմանագլուխ ը .. մէջ կան հետեւեալ հայաբնակ քաղաքնե .
լալուն համար : րը . Լեմպերկ , Ստանիսլաւ , Քօլօմեայ , Բիշ-
ԿԱԼԱՖ ԿԱ - ―― Հայաբնակ գիւղ Տրա . մինիցս և Գութի : ի ·
հնումն Հայք այս
պիզոնի . բնակիչք 56 տուն են . ունին երկրի մէջ ինքնակաց հասարակութիւն կը
երկու եկեղեցի Ս ․ Գեորդ և Ս . Լորիչ կազմէին , և չկար հասարակութիւն մը ՝
անուամբ և երկսեռ վարժարան մը : Առ հա- որ այնչափ ազդեցութիւն ունենար , որչափ
սարակ հողագործութեամբ կը զբաղին : Լեմպէրկինը , ուր արդէն Գազիմիր Մեծին
ԿԱԼԵՐ . Հայաբնակ գիւղ Սիւնեաց ժամանակ մեծ դեր կը խաղային և ունէին
Արեւիք գաւառի Մեղրաձորի մէջ, համանուն անշարժ ստացուածքներ , ագարակներ NL
գետակի եզերքը : Ունի Ս . Աստուածածին - տուներ : Գազիմիր ՝ Հայոց Գրիգոր եպիս-
անուամբ եկեղեցի մը և 30 տուն բնակիչ : կոպոսին - Լեմպէրկ բնակելու իրաւունք
Ասկէց էր Պապ զօրավարը ՝ Սրապիոնի տուաւ , և յետոյ իրենց իրաւունքն՝ ըստ
որդին , որ աստ ձերբակալուելով Դաւիթ հայկական իրաւանց և ատենի ապրելու ՝
բէկի հրամանաւ ՝ - գլխապարտեցաւ (Շեշ- շատ անգամ հաստատուեցաւ :: Լեմպէրկի
կերտի մէջ : Գիւղս գտնուելով Ձորք գա- Հայոց և բնիկ քաղաքացիներու մէջ եր
ւառի սահմանին մօտ երբեմն յիշուած է կարատեւ վէճեր ծագեցան , որ գլխաւո
նաև իբրև գիւղ նոյն գաւառի : րաբար հայկական իրաւաբանութեանց գոր-
ԿԱԼԵՐ • Գիւղ և գետակ Սիւնեաց ծադրութեան վրայ էին : Այս իրաւունքն
Սոդք գաւառի մէջ : ոչ միայն ի Լեմպէրկ այլ և ուրիշ լեր
—
ԿԱԼԵՐՈՑ ՎԱՆՔ • կը յիշուի վանքս հաստանի Հայոց մէջ ի գործածութեան
Սիւնեաց վանքերու շարքին մէջ : էր և այլ և այլ տեղեր գտնուած են ընդ-
ԿԱԼԻՑԻԱ . Գերմ . GALIZIEN . Ընդար օրինակութիւնք : կալիցիոյ Դեմետրիոս
ձակ -գաւառ Աւստրիոյ . սահմանակից է - դքսին Թէոդոր որդին՝ որ այս երկրին կը
Գրաքովիոյ , Լեհաստանի , Ռուսիոյ , Մուշ տիրէր ինքնագլուխ , լսելով Յունաց և Պար .
տավիոյ , Շլեզիոյ , Հունգարիոյ և Թրան • սից դէմ Հայոց քաջութիւնները , 1062 ին
սիլվանիոյ : Ոռոգուած - է - վիսթուլա , դեսպանաւ Հայերը հրաւիրեց իրեն հետ
Փրութ , Պուկ և Տնիեսթեր գետերէ : Կլի . պատերազմակից ըլլալու , և փոխարէն շատ
ման ցրտին լինելով պտուղ յառաջ չի ազատութիւններ խոստացաւ և հրովար
գար . ունի ընդեղէններ, փայտ , առատ աղ տակաւ ալ հաստատեց : Հայերը դքսին
և հանքեր , երկաթ , կապար , պղինձ , քա- հետ պատերազմի -գնացին , մեծ քաջու
րիւղ , արջառ , արջ , գայլ և վայրի ցուլ , թեամբ յաղթեցին և մեծ պատիւ գտան .
նշանաւոր են ձիերը : Տարածութիւնն է այնուհետեւ չդարձան իրենց հայրենիքը և
78532 քառ . ազարամետր . բնակիչք շատերը մնացին զինուորութեան մէջ . շատ
իբր 700000 ), լեհ , ռութէն , գերման , հարստացան , մանաւանդ Լիթուանիոյ մէջ ,
հրեայ, այ , ևն.: -
— Այս երկրի հայ գաղ- բայց ափսոս որ ազգային ոգին և լեզուն
թականութիւնը գրեթէ կորսուելու վրայ մեծ մասամբ կորուսած են :
է . միայն մասամբ - լեհացած հայկական ԿԱԼԻՒԿԱԴՆՈՍ , ՍԵԼԵՒԿԻՈՑ ԳԵՏ կամ
ինչպէս Յակոբո . --
անուններ պահած են . ԿԷՕՔ—ՍՈՒ . Երրորդ նշանաւոր գետ
 ԿԱԼԿԱԹԱ
Կիլիկիոյ . կը բղխէ Կիլիկիոյ Տաւրոսի
լեռներու ՝ արեւմտեան սարերէն . ձախ
կողմէն կ՚ ընդունի Պոզագչի մեծ վտակը ,
Մուդ քաղաքաւանի մօտ . կ՚ընդունի նաև
Սարը¬գառագ վտակը , և ուղղակի արեւելք
հոսելով կը թափի ծովը : Սելեւկիոյ մօտ
իբր 50 մետր լայնութիւն ունի . ուր հաս
զար հարիւր իննսուն թուին Գերմանացւոց
Փրեդերիկոս Ա կայսրը խեղդուեցաւ -ողա-
նալու կամ ձիով գետէն անցնելու ժամա .
նակ :
ԿԱԼԿԱԹԱ • Գղ • CALCUTTA . Նշա
նաւոր քաղաք արեւելեան - Հնդկաստանի ,
Գանգէսի Հուկլի վտակին մօտ : կը բաժ.
նուի երեք գլխաւոր մասերու , Ա . Սպի-
տակ քաղաք ՝ որ է Եւրոպացւոց - բնակա-
վայրը , գեղեցկաշէն և լայն քարայատակ
փողոցներով . մէջը կան հոյակապ եկեղե
ցիներ , մզկիթներ , մեհեաններ , հրաշակերտ
պալատներ , գեղեցիկ տուներ , պարտէս .
ներ . նշանաւոր է կողնակալի պալատն ,
մաքսատունն , փողերանոցն և Ուիլիեմ աս
նուն ամուր , մեծ և գեղեցիկ բերդը . Բ .
Սեւ քաղաք՝ ուր կը բնակին Հնդիկները ,
անկանոն փողոցներով , կաւեղէն և եղէգ-
նաշէն տերեւներով ծածկուած տուներով .
Գ . մասը կը կազմեն արուարձանները :
Քաղաքս իր արուարձաններով ունի գրե .
թէ մէկ միլիոն բնակիչ . մեծագոյն մասն
Հնդիկք են զանազան ցեղերէ , որոնք կը
պարապին ամէն տեսակ գործերով և ու
նին իրենց յատուկ արական և իգական
բազմաթիւ ուսումնարաններ.իսկ մնացեալք
եւրոպական զանազան ազգեր : Հուկլի վը . : տամունք - տեղի կ'ունենան :
տակը ոռոգելով քաղաքս ՝ վեհ կերպով Պարոն Պօղոս Պետրոս Լազարովիչ , որ
կ ' անցնի գեղարուեստական վայրերով . իր
աջ եզերքն է տնկաբանութեան պարտէզը ,
որուն նմանը գրեթէ չի գտնուիր բովան-
դակ աշխարհի մէջ . երկրագնդի բոլոր
մասանց ծառեր , թուփեր և ուրիշ բուսե.
ղէններ կը գտնուին , որոնց պահպանու
թեան համար մեծ ծախք կը լինի : վա-
ճառականութեամբ աշխարհածանօթ է կաս
կաթա , գլխաւոր նիւթերն են մետաքս ,
բամբակ , գինի , ցքի , շաքար , խաշխաշ ,
բրինձ , թէյ , և այլն : Երկաթուղւոյ գծե֊
րով Կալկաթա միացած է Ռանկունի , Ալ-
260 ԿԱԼԿԱԹԱ
լահապատի և ուրիշ նշանաւոր քաղաքաց
հետ :
Եօթնեւտասներորդ դարու սկիզբները
սկսան Հայք բնակութիւն հաստատել քա-
ղաքիս մէջ , գաղթելով գլխաւորաբար Նոր
Ջուղայէն , և շատ յառաջադիմեցին վա
ճառականութեան մէջ : - ի
ի սկզբան Հայք
քանի որ եւրոպական կտաւները տարա
ծուած չէին բոլոր աշխարհ , իրենք մեծ
դեր կը խաղային հնդկական կտաւներու և
կերպասուց վաճառականութեամբ . և շատ
հարուստ էին : Ներկայիս ևս կան հարուստ
վաճառականներ , և Հայոց վիճակը - ընդ-
հանրապէս լաւ է : Քաղաքիս Ս . Նազարեթ
եկեղեցին , որ կառուցուած է 1724 թուին ,
Նազարեթ աղա հարուստ վաճառականի մը
նպաստիւք, Հնդկաստանի այժմեան այ
եկեղեցական հաստատութեանց ամենէն
կարեւորն է : Ամուր շէնք է , կամարակապ
ստուար սիւներու վրայ . ունի երեք սեղան
և զանգակատուն – արեւմտակողմը , աւագ
սեղանոյն հանդէպ , եկեղեցւոյն կից ՝ վրան
կայ մեծ ժամացոյց Եւրոպայէն բերուած ,
հանգուցեալ Պ . Խաչիկ Առաքելի ծախ-
քով : Երեք դուռն ունի , որոնցմէ մին կը
կոչուի դուռն Յարութեան : Եկեղեցւոյս սե .
ղանն ու - ամբողջ յատակը ընտիր մարմա
րիոն քարով ծածկուած է և լաւ շինուած
գեղեցիկ աթոռներ NL նստարաններ շա-
րուած են մէջը ծայրէ ի ծայր : Քաղաքիս
Հայոց գերեզմանատան մէջ ևս կը գտնուի
մատուռ մը ուր հոգեհանգիստ կը կատա-
րուի , և երբեմն նաև աստուածային պաշ-
անձամբ այցելած է քաղաքիս , 1832 թուին
վենետկոյ Ս . Ղազարու տպարանին մէջ
քa-
տպած է իր Ստորագրութիւն Կալկաթայ բա-
ղաքի անուն գիրքը , յորում մանրամասն
նկարագրած է քաղաքս : Նոյն ժամանակ-
ները կալկաթայի մէջ Հայք 60 տուն էին .
իսկ այժմ 100 տունէ աւելի : Հայոց բուն
փողոցը Անգղիացիք կը կոչեն Արմենիան
ըսթրիթ , իսկ Հայք Հայոց քուչա . այս փոր
ղոցը եկեղեցւոյն մօտ ըլլալով , յարգի էր
ի սկզբան այ հարուստներու , որոնք հոս
շինեցին մեծամեծ և կրկնայարկ ապարան
 ԿԱԼԿԱԹԱ 261 ԿԱԼԿԱԹԱ

ներ : Ներկայիս Հայք բացի իրենց յատուկ - իսկ խնդրանօք Հայոց տեղւոյս , զանազան
թաղէն ցրուած կը բնակին նաև քաղաքին - զեղծումներու դիմացն առնելու նպատա
ուրիշ մասանց մէջ : Մուրկիաթա անուն կաւ : կալկաթայի հայ հասարակութիւնն
թաղի հիւսիսակողմը , որ կը հանէ Չընէ ժողովով կ'ընտրէ տասն և մէկ անդամ
և Թրէթի պազարները, կը գտնուի միա ներէ բաղկացած վարչական խորհուրդ և
յարկ և մեծ տուն մը ՝ որուն վրայ գրուած այս անդամներէն կ՚ ընտրուին երեք ան .
է երկաթագիր Հիրանոց Հայոց : Այս տունը ձինք , որոնք կառավարութեան հաւանու
Հայոց եկեղեցւոյն - սեփհականութիւն է , թեամբ , կը կազմեն ճեմարանի տնօրէն
զոր կտակաւ թողած է բարեպաշտ ազ- ժողովը : Ներկայ վարչութիւնն երեք ՝ Անգ-
գային մը ՝ աղքատ և պանդուխտ -Հայոց ղիոյ մէջ առաջնակարգ ուսումն ստացած
համար , որոնք կրնան ոն ձրի բնակիլ և Կալկաթայի Բարձրագոյն Ատենի մէջ
լա . - նշանաւոր դիրք ունեցող Հայերէ կը բաղ-
երեք կամ աւելի ամիսներ : Քաղաքիս Լա-
տինաց եկեղեցւոյն մէջ թաղուած է ( լ կանայ , որ շատ տարիներէ ի վեր ճեմա
1789 ) վենետկոյ Մխիթարեան Միաբա- րանի յառաջադիմութեան և բարգաւաճման
նութենէն Հ . Սուքիաս վ . Աղամալեան : համար ի բոլոր սրտէ կ'աշխատին : - Ազ-
Մուրկիաթա թաղին մէջ է Հայոց ուսում գային լրագրութեան - պատմութեան մէջ
նարանը Մարդասիրական հեմարան կոչ քաղաքս եւս ունի իր բաժինն , կը յիշուին
չուած , զոր հիմնած է 1821 ին , բարեյի , գլխաւորաբար Շտեմարան , Հայելի և Ազ-
շատակ Պ ․ Մնացական վարդան , իբր հին դասեր անուն լրագիրները : Շտեմարանն
դնելով անոր դրամագլխին 200000 4 . կարճ կեանք ունեցած է , և հրատարա
ռ . և այս գումարն ինքնին բազմապատ կուած կը կարծուի 1800–1810ին մէջե-
կուած է ազգասէր ու ուսումնասէր ան րը : Հայելին ևս կարճատեւ կեանք ունե
ձանց նուիրատուութեամբ և հրիտակօք : ցեր է . իսկ Ազգասէրն նշանաւոր դեր կա
Այս ճեմարանի նպատակն էր աշակերտաց - տարած է , հրատարակուելով 1845–1852
առաջնակարգ ուսումն տալ և կրթել զա- տարիներու մէջ . սա Հնդկահայոց ամե
նոնք նաև հայկական գիտութեանց մէջ : նանշանաւոր թերթն եղած է և չէ ունե .
ի
Ի սկզբան ետ զհետէ վարժապետած են ցած իւր նմանն ո՛չ յառաջ և ո՛չ յետոյ :
ճեմարանիս Պ . Յ . Յ . Աղանուրեան , Պ . Պ . Մեսրոպ Դաւիթեան Թաղիադեանց ե.
Յարութիւն Գալուստ , և Ավտալեան՝ իբր ղաւ Ազդարարի խմբագիրն , որ և նոյն
40 տարի , ունի նաև քանի մը կարե 1845 ին Ս . Սանդխտոյց օրիորդաց դպրոցն
ւոր երկասիրութիւններ . նոյն ժամանակ . հիմնեց և անոր վարիչն եղաւ . սա բնիկ
ները ոչ սակաւ քաջ աշակերտներ ընծայեց կարբեցի է , որ իբրեւ հայրենասէր , գրա–
ճեմարանս , որոնք ազգին պարծանք եղան : գէտ և բանաստեղծ Հնդկաստանի Հայոց
Ճեմարանի ներկայ վարչութիւնը , թէ և կը ամենանշանաւոր անձն է . ունի ընտիր
ջանայ , իր հիմնական ուղղութիւնն ըստ երկասիրութիւններ քաղաքիս մէջ տպած :
կարելւոյն հաստատուն պահել, բայց տա . Հնդկահայ գաղթականութեան գլխաւոր
կաւին չէ կրցած համոզել տեղական խոր կեդրոնն լինելով Կալկաթա , 1845 թուին ,
թացեալ Հայերուն , որ իրենց տղաքը փո . տեղացի ուսումնատենչք Արարատեան Ըն
խանակ օտար դպրոցներու ուղարկեն ճեմա կերութին անուամբ հիմնարկութիւն մը
րան : կարելի է ըսել , թէ ներկայ ճեմարանն հաստատեցին , որուն միակ նպատակն էր
Հնդկահայոց համար չէ , այլ պարզապէս տեղացի Հայոց ազգայնութիւնն պահպանել
Ջուղայեցի պատանիներ կրթելու հաստա և ուսումնական յառաջադիմութեան նպաս-
տութիւն , քանի որ աշակերտաց մեծագոյն - տել , դպրոցներ հատատելով և օգտակար
մասը Ջուղայեցի են : Ճեմարանի կալուա - գրքեր հրատարակելով : Այդ ընկերութիւնն
ծոց և դրամագլխի ամբողջութիւնը այժմ եռանդուն և գործունեայ անձանց ձեռքով
դրուած է ընդ իրաւասութեամբ անգղիա շատ շուտ յառաջ գնաց և նոյն տարին
կան կառավարութեան , և այս եղած է նոյն յատուկ տպարան -մ'ալ բացաւ : կալկաս
 ԿԱԼՀՕԿ 262 ԿԱԿԱ

թայի մէջ եղած են նաև ուրիշ մի քանի ԿԱԼՈՆՈՌՈՍ • Տես ԱԼԱՅԱ :

―
հայկական տպարաններ , որոնցմէ մին հաս ԿԱԼՈՑ ԳԻՒՂ . կը յիշուի Այրարա
տատեց Պ . վիջենեան 1842 ին ՝ Արծի: տայ Արշարունեաց գաւառի մէջ , որուն
անուամբ , ուր այլ և այլ հրատարակու դիրքը մեզ անծանօթ է : Ասկէց էր ո
թիւններ ըրաւ , մանաւանդ եկեղեցական Տեսնթագ վահան Մամիկոնեանի պատե .
գրոց : կալկաթայի արդի հայ գաղթակա . րազմաց ժամանակ , որ և նահատակուեցաւ
նութիւնը անցելոյն հետ բաղդատելով ցա. քաջութեամբ Պարսից Զառմիհր Հազարա .
ւալի հակապատկեր մը կը ներկայացնէ : - ւուխտ զօրավարէն :
Հին ճոխ վաճառականներու զաւակունք և ԿԱԼՈՒԱԾՔ ԳՐԻԳՈՐԻ . Տես ԹԻԼ :
թոռունք այժմ մեծ մասամբ կամ չքաւո- ―
ԿԱԼՊԻՆԻ Գիւղ Պաքովի (Ռումաս
րութեան մէջ են կամ իրենց պապերէն նիա ) . բնակչաց մէջ կան սակաւաթիւ
մնացած ժառանգութիւնը առանց արդիւ . - Հայեր :
—
նաւորելու կը մսխեն : Հիներէն միայն Ար . ԿԱԼՊԼԱՍԱՆ . Գիւղ վանայ Ոստան
գարեանց ընկերութիւնն է որ կրցեր է իր գաւառակի . ունի սակաւաթիւ բնակիչներ
գործը շարունակել . իսկ մնացեալ հին հայ հայ և քուրդ խառն :
մեծատուններու ներկայացուցիչները՝ քանի ԿԱԼՎԷՍԹԸՆ • Միացեալ Նահանգաց
մը աննշան առեւտրական և արհեստաւոր մէջ բաւական մեծ և գեղեցիկ քաղաք
են , որոնք հազիւ կարող են իրենց շռայլ մ ' է , ընդարձակ ու երկայն փողոցներով :
ծախքերը հանել : Թէ և կան նաև մեծ մա- - Հոս կայ հայկական փոքր գաղութ մը :
սամբ Ջուղայէն եկած յետին գաղթական. ԿԱԽԱՆ • Տես ԴՐԱԽՏԻԿ ՀԻՆ :
ներ , որոնք առեւտուրի և ուրիշ գործերու ԿԱԽԱՆԱԿՏՈՒՑ • Տես ԱՐԾԱՓ :
մէջ կը տեսնուին , բայց ասոնց ալ ծախ . ԿԱԽԱՆԱՂԲԻՒՐ • Տես ՍՈԴՔ :
սերը օտարազգի մեծատանց հաւասար է ԿԱԽԱՊԵՐ • Այս անուամբ - անտառ
և արդիւնքը - անոնցմէ շատ պակաս : Տեղ մը կայ Աճարա գաւառի մէջ :
ւոյս - Հայք քանի որ իրենց լեզուն և ազ- ԿԱԽԱՒԱՆ • Գիւղաքաղաք Աղուանից .
գային սովորութիւնները հաւատարմու 34 վերստ Շաքի քաղաքէն հեռու : Պա-
թեամբ կը պահէին . քանի որ համեստու տուական է օդն , կլիման և ջուրը , զարս
թեամբ , խնայողութեամբ և եռանդուն գոր- դարուած այգեստաններով և պարտէզնե
ծունէութեամբ կըփայլէինԿալկաթայի ուրիշ րով. բնակիչք հայ , վրացի և մահմետա
զանազան ցեղերու մէջ , արդարեւ պատ. կան : Հայք 40 տուն են , գաղթած Ագու
կառելի դիրք ունէին և տեղական կառա- - լիսէն , Արցախէն և Գանձակէն . – կը զբա
վարութիւնն ալ անոնցմէ կ'ակնածէր և ղին վաճառականութեամբ և ունին Ս . Աս-
տուած էր անոնց այլ ևև այլ արտակարգ տուածածին անուամբ եկեղեցի մը : Տեղա-
-
իրաւունքներ և մենաշնորհներ : Բայց երբ կան բերքերն են ՝ ցորեն, գարի , որիզ ,
սկսաւ Անգղիացւոց բարոյական ազդեցու տանձ , խնձոր , արքայակաղին , ընկուզ և
թիւնն ներգործել նոր սերնդեան վրայ . խաղող : կան հեռագրատուն և նամակատուն ,
երբ անոնց շռայլութեան օրինակն զգես . խանութներ և վաճառանոցներ :
տուց , զբօսանաց , կերակրոց , և ընդհան ԿԱԽ ԿԱ . Նշանաւոր գիւղ - Ռուսիոյ
րապէս առտնին կենցաղավարութեան մէջ Անդրկասպեան երկրի մէջ , պարսկական
յոռի ներգործութիւն ունեցաւ , այնուհետեւ սահմանին մօտ : Ունի իբր 1000 տուն
ազգայնութեան ոգին սկսաւ բոլորովին պա. բնիկ թիւրքմէն բնակիչ և 100 ի չափ ա-
ղիլ , և օտարասիրութիւնն արծարծիլ դեռա ռեւտրականներ՝ հայ , պարսիկ , խիվացի
բողբոջ սերնդեան սրտի մէջ : - Արարատ և հրէայ : Գիւղս շրջապատեալ է ցեխէ
ամսազիր , իԹ . 181 և 234–8 : Եւ այլն : պարսպով և ունի երկու դուռ , որոց մին՝
ԿԱԼՀՕԿ . ― Այս ձեւով ևս կը գրուի կը նայի դէպ ի հարաւ , իսկ միւսն՝ դէպ
Բաղէշի Գէլօք գիւղի անունն : Ունի J
. . ի հիւսիս . գիւղէն դուրս հարաւային կողմն
Պետրոս անուամբ եկեղեցի մը : է պազար , ուր շինուած են 1 () () ի չափ
 ԿԱԽՄԱԽՈՒՏ 263 ԿԱՂԶՈՒԱՆ

խանութ : Դէպ ի հիւսիսային կողմն է ըն- ԲԼՈՒՐ . Տուրուբերանի Տարօն գաւառի

դարձակ դաշտ , ուր Թուրքմէնք ունին մէջ , Արածանիի մօտ :
վարելահողեր և ագարակներ : Հողն ար ԿԱՂԱՄԱԽԻ . Տես ԳԵՂԱՐՔՈՒՆԻ :
դիւնաբեր է , ջուրն առողջարար ու www 3 ԿԱՂԱԶՈՒԱՆ. Տես ԿԱՂԶՈՒԱՆ :
ԿԱԽՄԱԽՈՒՏ կամ ԿԱՄՈՒՏ • - Ա. ԿԱՂԱՆԿԱՅՏՈՒԱՑ ԳԻՒՂ . Հին աւան
ւերակ -գիւղատեղի Հաղբատի մօտ , Առաջ- կամ գիւղ -Ուտի աշխարհի Ուտի առանձ
նագլուխ լերան ստորոտը : նակ գաւառի : Ասկէց էր Աղուանից պատ
ԿԱԽՄԽԵԱՑ ԲԼՈՒՐ • Տես ԿԱՂԱՄԱԽԵԱՑ միչն Մովսէս , եօթներորդ դարու մէջ :
ԼԵԱՌՆ : ԿԱՂԲԻ • ― Գիւղ Շատախ գաւառի .
- Ստեփանոսի
ԿԱԾ կամ ԿԱԾԻՔ • Հին գիւղ Սիւ մօտն է ] . մենաստան մը ,
նեաց Գեղարքունի գաւառի . կը յիշուի զոր Ակոռոյ կամ փոքր Ակոռոյ վանք կ'ա-
ԺԵ դարուն գրուած յիշատակարանի մը նուանէին նախնիք :
մէջ : ԿԱՂԶՈՒԱՆ, ԿԱՂԱԶՈՒԱՆ. Ռ . ar3M & H ».
ԿԱԾԱՐԷԹ . — Դղեակս կը գտնուի Արցաս Հին նշանաւոր և պատմական - աւան
խի ֆուստի գաւառի մէջ , Տաւուշ -գիւղի Այրարատայ Արշարունեաց կամ Երաս
հարաւակողմը գտնուող սարի վրայ : Սարի խաձոր գաւառի , համանուն կաղզուանայ
և
բարձրաբերձ մասը միապաղաղ և ապա, ձորի մէջ , և գլխաւոր - տեղի - այժմեան
ռաժ քար է , որուն հարաւային և արեւմը . - կաղզուանայ վիճակին : կարսէն հեռու է
տեան կողմերը վիմահերձ են . իսկ արեւ . 75 վերստ դէպ ի հարաւային արեւմուտք .
ելեան և հիւսիսային կողմերը խիստ զա Երասխէն ալ փարսախ մը հեռու է դէպ
ռիվայր լանջեր : Միապաղաղ քարաժայռի ի հարաւ բարձր դիրքի վրայ : Համանուն
գագաթը պարսպուած է և ձեւացած 50 կաղզուան կամ Շատակն գետակը , այլ և
մետր երկայնութիւն և 20 մ . լայնութիւն այլ լեռներէ հոսող աղբիւրներով զօրա .
ունեցող դղեակս : Ներսը կայ վիմափոր ա- ցած , աւանիս արեւելեան կողմը կը պատէ
ւազան մը , ուր ջուրը կու գար ժամանա . և դէպ ի հիւսիս երթալով կարկաջասահ
կաւ խեցեղէն խողովակներով . իսկ այժմ կը թափի յԵրասխ : Դիրքէն և գլխաւո-
ճանապարհը խանգարուած է : Դղեկիս րութենէն կը գուշակուի հին աւան մը ըլ-
տակն ալ վիմափոր քարայր է , որուն մուտ- լալ . Ս . Թաթլոյ պատմութեան մէջ աս
քը հողով ծածկուած լինելով դժուարաւ ստու.
նունն գրուած է կաղազուա և կը
ներս կը մտցուի : գաբանուի կաղազ կամ կաղեզ անուն մէկու
ԿԱԾԻՔ Տես ԿԱԾ : մը աւան , որուն Թուրքք Գաղզման կը
ԿԱԿԱՂՈՅ ԳԻՒՂ . Հին գիւղ Այ- սեն : Հին պատմութեան մէջ կը յիշուի
րարատայ Մազազ գաւառի մէջ : Ասկէց իբրեւ քաղաքագեօղ , և բաւական բարգա
էր Դաւիթ Բ կաթողիկոսը Թ դարու սկիզ- ւաճ ըլլալու էր , վասն զի ուխտեց Թաթլոյ
րը : Գիւղիս անունը գրուած կայ նաև հե վանաց հարկ տալ 100 վեցկիս և 200
տեւեալ կերպերով . կաղկաղաց , Ակաղից , յր :
Ակողից և Ակարից : Մեր պատմութեան մէջ աւելի կը սկսի
ԿԱԿԵՆԻՑ ԳԻՒՂ . ― Վասպուրականի երեւնալ քաղաքիս անունն և քաղաքական
Աղբակ գաւառի մէջ կը յիշուի գիւղս : դէպքերն իններորդ դարու երկրորդ կէսէն
ԿԱՀՈՒՐԴ . Տես ՁՈՐՔ : սկսեալ : Ասողիկ կը գրէ , թէ 863 թուին
ԿԱՂԱԶԻՍ • Սակաւաբնակ գիւղ Շա- - Ջահապ կամ Շահապ ոմն՝ Սեւադայ կայս
տախի . ունի Ս . Գեորգ անուն եկեղեցի - սիկ այլազգւոյն որդին , որուն մայրն էր
մը : տիկինն Արուսեակ Բագրատունի , « ամբո-
ԿԱՂԱԲԵՐԴ • - Ինճիճեան կը յիշէ խասաստ զօրու ... եկեալ յԱրշարունիս
այս անուամբ գիւղ Ագուլիսի , ի Տաճկաց գաւառ , իջանէ յեզերս Երասխայ ի հա-
Պօլօվա կոչուած : րաւոյ կուսէ , ի տեղի որ այժմ ասի փա
ԿԱՂԱՄԱԽԵԱՑ ԼԵԱՌՆ կամ ԿԱՄԵԱՑ : ք : իսկ մանուկն Աբաս սպարապետն
 ԿԱՂԶՈՒԱՆ 264 ԿԱՂԶՈՒԱՆ

Հայոց ելեալ ի կաղզուան աւանէ 40000 որդի նորա Գրիգոր Մամիկոնեան բերեալ
արամբք՝ ամենայն Հայոց զօրուն , քաջօք ի տեղւոջէ նահատակութեան - նոցին՝ ի
և մրցողօք , գայ հասանէ ի վերայ նորա . Պարխար լերանց , հանգոյց ի լերինս կա
զբոլոր բանակն ցիր և ցան վայրացն ըն . պուտոյ , ընդ խաչին Ս . Նունէի » : կաղ .
կեցեալ , սրախողխող և գետավէժ զամե . զուանայ կողմերը ուրիշ նշանաւոր և սգա.
նեսեան առնելով . սակս որոյ և անուն խառն դէպք մը եղած կը պատմուի ԺԱ
դարու վերջերը (1099 ին) , երբ Սէլչու
ՎԻՃԱԿԱԳԻՐ ԿԱՂԶՈՒԱՆԻ կեանները կը բռնանային մեր երկրի վրայ ,
և Էլղազի Օրթօք թուրքը կ'ասպատակէր
ՀԱՅԱԲՆԱԿ ԳԻՒՂԵՐՈՒ Անիի կողմերը . իսկ « Գրիգոր կուրապա
ղատն յարեւելք , եղբայր Տեառն Բարսղի

ԱՆՈՒԱՆՔ ՏԵՂԵԱՑ Հայոց կաթողիկոսի , գնացեալ ի վերայ

Տուն Հոգի
թուրք բանակին , ի գաւառն Աշորնէք ,
վասն զի էր այր քաջ և հզօր և պատե.
1. Չանկլի 37 349 րազմող , գնացեալ զօրօքն իւրովք ի գեղն
2. Գարավանք 30 227
Մանթար · 19 136 որ ասի կաղեզոան , և հասեալ ի վերայ
3.
4. Գարապաղ • 52 527 թուրքին , և պատերազմաւ հարեալ զնոսա ,
5. Քեռս կամ Գերս . 62 545 և արար հալածականս գ և զբազումս ի
6. խար . • 55 382
նոցանէ սրով սատակեաց . և դարձաւ , գը-
7. Արմուտլի , Տանձուտ 71 667
8. Պաշ – քէօյ • 158 1272 նալով ի քաղաքն Անի : Յայնժամ մի ոմն
9. Սիտական . 41 363 ի դարանի կայր ի թուրք զօրացն ընդ
10. Չիւրիւկ • 17 139
ծառով միով , և գաղտ նետիւ հարեալ զնա
11. կիւլեան – Թէփէ • 20 198
12. Գօշա – քիլիսէ 32 175 ի բերանն , և ի սաստիկ խոցոյն յերկիր
13. խոբերան 33 223 անկեալ և աւանդեաց զհոգին . և եղեւ
14. Շատեվան · 40 321
սուգ մեծ Շիրակայ և ամենայն տանն
15․ Ագարակ 47 364
16. Ջալալ 32 236 Հայոց : Եւ տարեալ թաղեցին զնա ի կե
17. Տիկոր 25 236 չառուս ․ և Մանուչէ ( Անւոյ ամիրան ) և ա
18. Ծպնի 122 1077
36 315 մենայն զօր բանակին Հայոց ՝ զկնի դիոյն » :
19․ Լալոյ– Մաւրիկ
20. Գիւլկէրան . 8 65 վրաց Թամար թագուհւոյն օրով , Զաքարէ
21. Զրռչի 109 952 քաջ սպասալարը և իւր եղբայն իւանէ ,
22. Նախճաւան 143 1163
ուրիշ տեղերու հետ կաղզուանն ալ այլազ-
23. Բագրան 51 431
24. Բուիկ Հայոց 51 441 գիներու ձեռքէն առին : կաղզուանայ վի .
ճակէն և թերեւս անոր հռչակաւոր վան .
քերէն կը յիշուին երկու անուանի վար
ԳՈՒՄԱՐՆ 1291 10804
դապետներ 1332 ին , կոստանդին և Յով -
հաննես, որոնք գտնուեցան Քռնայ ժողո
տեղւոյն , ըստ թուոյ մանկանցն Սեբաս- վոյն մէջ : ԺԸ դարու վերջերն ալ նշա
տիոյ , մինչև ցայսօր կոչի - Քառասունք : նաւոր եղած է մեր ազգային եկեղեցական
Իսկ Ջահապայ վեշտասան արամբք մա դէպքերու մէջ ՝ Զաքարի կաղզուանցին ,
զապուր - պրծեալ ՝ անցեալ գնայր ամօթա որ երկար տարիներ Կ . Պոլսի պատրիարք
լից » : Հ . Ալիշան , վերը յիշուած առա. եղաւ ( 1772–1799 ) : կաղզուան տասը
ունք տեղւոյն անունը կ'ըսէ . « ոչ յարմար դարէ աւելի գոյութիւն ունի և ունեցած
թուի ինձ ըստ թուոյ Քառասնիցն Սեբաս է ժամանակաւ նաև բաւական ամուր բերդ :
տիոյ անուանիլ տեղւոյդ . այլ դիպողագոյն Տեղւոյս տիրեր են Մոնղոլք, Արաբացիք ,
էր կարծել յաղագս Քառասնիցն նահա- Հագարացիք , Պարսիկք , Յոյնք , և 1517 ին
տակակցաց ]. Հմայեկայ եղբօր մեծին (Օսմանցիք : 1854 ին Ռուսները տերեցին ,
վարդանայ , զորոյ նշխարս և զընկերացն ՝ բայց յաջորդ տարին դարձեալ դարձուցին
 ԿԱՂԶՈՒԱՆ 265 ԿԱՂԶՈՒԱՆ

և 1877 ին վերջնական կերպով տիրեցին նոնաւորուած և թէ փողոցները շտկուած

Ռուսները առանց կռուի և նոյն ժամանակ են : Անուանի է այգեստաններովը և պըտ .
ունէր 8000 հոգի հայ և թուրք : ղատու ծառերու պարտէզներովը , որոնցմէ
Հ . Ներսէս Սարգիսեան տեղւոյս այցես - զուրկ են սահմանակից Շիրակ , Վանանդ
լած միջոց , իր տեղագրութեան մէջ կ'ըսէ , և Բասեն գաւառները , որոնց ինքը կը
թէև աւան կը համարուի , բայց հին կամ մատակարարէ գինի և պտուղ և անոնցմէ

96. Կալկաթայի Հայոց Ս . Նազարէթ եկեղեցին :

նոր արժանաւոր բան մը չունի . սակա- - կ'ընդունի ցորեն : կաղզուանայ այգիները

ւաթիւ տուները աւելի գեղջկական կեր և պարտէզները մեծ մասամբ կը գտնուին
պարանք ունէին և շուկան - 20 կրպակ . բարձր և լայնածաւալ դաշտավայրի վրայ
եկեղեցին անշուք և ազգայինք - սակաւա- և աւանի չորս կողմը : - Քաղաքաւանիս
թիւ , մէկ մասն գաղթած ըլլալով Ռու . դիրքն հիանալի և հրապուրիչ է , ամբող-
սաց բաժինը : Այժմ փոքր ի շատէ բա- ջապէս մեծամեծ - ծառերով , պտղատու
րեփոխուած է կաղզուան , թէ՛ տները կա- տունկերով և պարտէզներով զարդարուած :
Բաշխ . Բառարան .. 34
 ԿԱՂԶՈՒԱՆ 266 ԿԱՄԱԽ

(Օդը բարեխառն է և երկիրը հանքերով դժուար ճանապարհաւ . ուխտաւորները ճա-

առատ .: կաղզուանէն տասը վերստ հե ե- շէն ետքը կը բարձրանան բոկոտն , և ով
ռու է հռչակաւոր աղահանքը . կան նոյն . որ յաջողի անվնաս հասնիլ ժայռին գա
պէս մարմարիոնի և ծծմբի հանքեր . ա. գաթը , կը համոզուի , թէ իր ուխտը կը
ռաջինը կը գտնուի - քաղաքաւանէս - կողբ կատարուի : Ժայռիս մօտ կը գտնուի ջրա-
տանող ճանապարհի վրայ Ագչայ անուն լից վիհ մը , որուն ջուրը երբէք չի հոտիր :
գիւղի մօտ . իսկ միւսը 20 վերստ հեռու Ուխտական եկեղեցիս շնորհիւ ուխտաւոր
(Օսմանեան սահմանագլխոյն մօտ . կան ներու նուէրներուն , նիւթական մեծ կարոս
նաև քարածուխի ընդարձակ հանքեր : Տեղ- ղութիւն ունի , որով կը կառավարուի կաղ
ւոյս - առուտուրը բաւական յաջող է : Ժո- - զուանի հայկական երկսեռ դպրոցը : V. ]] .
ղովրդեան թիւը 350 ) ը կ'անցնի . մեծ մա- Թորոսի ուխտատեղիէն զատ կայ նաեւ
սը հայ ՝ իբր 2000 հոգի , Թուրքերը 1400 վառվառէ կուսին մատուռը , զոր ժողո .
հոգի . կան նաև քիչ թուով յոյն և ռուս : վուրդը Վարդեայ հեր ( վարդէ մազեր )
Հայք ունին եկեղեցի և երկսեռ ուսումնա կ'անուանէ , և տօնի օրեր բազմաթիւ
րան մը Թարգմանչաց անուամբ , բաւական ուխտաւորներ կը լեցուին ( Տես ՎԱՐԴԻ
յաջող վիճակի մէջ : Հայք բնիկք են և ―
ՀԷՐ ) : Այրարատ , 53–54 : Ստորգը .
նորեկք . բնիկք կը պարապին - այգեպա հին Հյստ . 400 : Եւ այլն :
նութեամբ և պարտիզպանութեամբ . իսկ ԿԱՂԶՈՒԱՆԱՅ ՁՈՐ . Տես ԿԱՂԶՈՒԱՆ :
եկք գաղթած են Աղեքսանդրապոլի, Երե ԿԱՂԹԱՅՈՑ ԳԻՒՂ . ― կը յիշուի այս
ւանի , կողբի , Տփղիսի և այլ կողմերէ և անուամբ գիւղ մը Յայսմաւուրաց մէջ , և
կը պարապին -արհեստով ML վաճառակա կը կարծուի ըլլալ Աղձնեաց մէջ Տիգրա-
նութեամբ : նակերտի մօտ :
կաղզուանէն 12 վերստ հեռու , Գարա- ԿԱՂԿԱՂ Տես ԿԱԿԱՂՈՅ ԳԻՒՂ :
վանքի ( Սե : վանք ) մօտ կայ Ս . Թորոսի ԿԱՂՄԽՈՒՏ . Տես ԽՈՏՈՐՋՈՒՐ :
անուամբ , հայկական հին եկեղեցի մը : ԿԱՂՊԻ . Այս անուամբ վտակ մը կը
Ըստ ազգային աւանդութեան՝ շատ դարեր յիշուի Շատախի մէջ :
առաջ Ս ․ Թորոս կը բնակէր այն տեղն , ԿԱՃԱՃԱ կամ ԿԱՃԱՃՈՒՏ • Տես ՁՈՐՔ :
ուր այժմ շինուած է եկեղեցին , կը կե . ԿԱՃԵՏ • Հայաբնակ գիւղ -Շատախ
րակրուէր բուսոց - արմատներով և գիշեր գաւառի . 1858ին ունէր Ս . Աստուածածին ,
ML ցորեկ կ ' աղօթէր . անոր մահէն ետքը , Ս ․ Շքատն և Ս . Գեորգ եկեղեցիներ , 86
գիւղացիի մը տեսլեամբ , կը յայտնուի տուն և 600 բնակիչ : Ներկայիս վիճակա .
սրբոյն թաղման տեղը , և այս լուրը տա . գրական տեղեկութիւնք մեզ կը պակսին :
րածուելով ո՛չ միայն շրջակայքը այլ և ԿԱՃ ԿԱՔԱՐ • - Գիւղ Այրարատայ վա
հեռաւոր տեղեր , խուռն բազմութեամբ , նանդ գաւառի , ուր 830 թուին , ըստ Ա-
դիմեր են դէպ ի գերեզմանը և շատեր սողկայ « եկեալ Հոռոմդի - արանցն... կու
բժշկուեր են . յետոյ քանի մը առաքինի տորեցան ի ձեռն Սահակայ որդւոյ իսմա-
մարդիկ եկեղեցի շիներ են անոր գերեզ- յէլի » :
մանին վրայ , որ ցարդ կայ և ուխտի կու ԿԱՃԿՕՆԻՑ ԱՍՏՂՕՆՔ . ― Կը յիշուի
գան մինչև կարսէ , Աղեքսանդրապոլէ և Տուրուբերանի
Տարօն գաւառի մէջ :
Երեւանէ , մեծ մասն բոկոտն ML հետեւակ , ԿԱՄԱԽ կամ ՔԷՄԱԽ . — Բերդաքաղաք
մանաւանդ Աստուածածնի և Ս . վառվա- Երզնկայի կառավարութեան ներքեւ և կեդ
ռէի տօնից օրերը . այդ օրերը ժամերգու- - րոնավայր համանուն գաւառին : Քաղաքիս
թիւն կը լինի , և ուխտաւորները եկեղեց- հին անունն էր Անի և իր նկարագիրն
ւոյն կը նուիրեն ոչխար , հաւ , - դրամ և ալ ինչպէս նաև գաւառինը , ըրած ենք
այլն : Եկեղեցիէն քիչ մը հեռու , տափարակ Անի անուան ներքեւ : Աստ պատշաճ կը
տեղի մը վրայ կը գտնուին երկու աղբիւր համարինք դնել միայն Հայաբնակ գիւղե
և ահագին ժայռ մը ՝ օձապտոյտ և շատ րու վիճակագիրը :
 ԿԱՄԱԽ 267 ԿԱՄԱՐԱԿԱՊ

ուխտական ծառազարդ վայրերն զոհ գա

ցին և փճացան :
ՎԻՃԱԿԱԳԻՐ ԿԱՄԱԽԻ ԿԱՄԱԹԻ . ― Սար - Սիւնեաց - Ծղուկ
գաւառի մէջ :
ՀԱՅԱԲՆԱԿ ԳԻՒՂԵՐՈՒ
ԿԱՄԱՎԱՆՔ• Տես ԾՂՈՒԿ :
ԿԱՄԱՐԱԿԱՊ կամ ԿԱՄՐ ԿԱՊ . Գիւղ
Ակնայ , 1133 հայ և 212 այլազգի բնակի
ԱՆՈՒԱՆՔ ՏԵՂԵԱՑ Տուն Հոգի
չօք : Ըստ աւանդութեան ՝ առաջին անգամ
եօթն հայ ընտանիք ՝ գիւղիս հարաւ արեւ-
1․ Ապուշտայ գիւղ . 13 96
ելեան կողմը , քառորդ ժամու չափ հեռու ,
2. Աւագ վանք 1 22
3. Մեծ Արմտան 193 1181 եկեր հաստատուեր են վապիշ ըսուած տես
4. փոքր >> 56 416 ղը , և հետզհետէ աւելցեր և այդ տեղւոյն
5. Մեծ Բագառիճ 75 829
շրջակայները տարածուելով՝ մատուռ մը շի-
6. Փոքր >>> 34 373
Գառնի 10 81 ներ են Ս . Թորոս անուն , որ ցարդ կան .
7. գիւղ
8. Գոմեր >> 46 240 գուն կը մնայ , և որոյ մօտ կան հին
9. Զաքարի >> 1 49 գերեզմաններ : Վարդիշ ՝ իբրև գիւղ մը
10. Թաւկներ >>> 24 253
29 231 հաստատուելու ատեն , կամարկապի տեղը
11. Թորդան
12. Թռչատի >> 57 471 ընդարձակ անտառուտ գետին մ է եղեր ,
13․ կամախ քաղաք 29 82 գիհի խիտ ծառերով ծածկուած , որոց մէջ
14. Հազարի գիւղ • 17 251
26 108 անկիւն մը ՝ Գէորգ անուն ճգնաւոր մը
15. Հասան օվայ գիւղ
16. Հոռոփիւլ >> 32 336 կ՚ապրի եղեր : Պարսիկ վաճառականներ ՝
17. Մարիք » 49 307 նոյն կողմերէն անցնելու ատեն՝ անտառին
18. Մարիք չէրիֆ » 29 184
6 121 մէկ անկիւնը բոցավառ կրակ մը նշմա
19․ Ս ․ Նշանի վանք .
20. Ուռի . 10 100 րելով կ ' իմացունեն վարդիշցւոց . անոնք
21 . Տանծիկ • 5 37 կ՚երթան կը տեսնեն բոցարծարծ կրակը ,
ճգնաւորը՝ մեռած և լոյսը ՝ կամարաձեւ

ԳՈՒՄԱՐՆ • 742 5768 երկնցած անոր մարմնոյն վրայէն մինչեւ

անտառին միւս կողմը , ուր կը գտնեն մաս
սունք մը ՝ Ս . Սանդուխտ կուսի նշխար
ԿԱՄԱԽ կամ ՔԷՄԱԽ . Հայաբնակ մը , զոր Գէորգ ճգնաւորը պահած թաղած
գիւղ Բաղէշու , Ռահւայի մէջ , Պոռայ ա- էր՝ իրեն անուամբ արձանագրուած յիշա-
րեւմտեան կողմը : ժամ հեռու և Բաս տակի տողերով : Հոս կը հաստատեն գիւ
ղէշէն 2 : ժամ հեռու : Շինուած է լերան ղը՝ կամարակապ անունով , ծառերը ար-
մը ստորոտը դաշտի վրայ : Ունի 41 տուն մատախիլ ընելով և տուներ շինելով : Այժմ
հայ և Բառտուն Մանուկ անուամբ եկե- - գիւղիս մէջ դէպ ի հարաւ կայ Ս . Գեորգ
ղեցի մը : Գիւղիս հիւսիսային արեւմտեան անուամբ մատուռ մը , և քիչ մը հեռու՝
կողմը շինուած է քարուկիր փոքրիկ ե դէպ ի հիւսիս երկնցող կամարին միւս
կեղեցի մը Ս . Ստեփանոս անուամբ : Գիւղս ծայրը՝ բուն եկեղեցին Ս . Աստուածածին ,
մինչև 1880 թուականը ունէր կաղամախի որ կառուցուած է , իր հիւսիսային մէկ
ծառերու անտառ մը , յորում կը վազէր անկիւնը , .յանուն Ս . Սանդուխտ կուսի
խաթուն ակ կոչուած զով ջրի աղբիւր մը , հաստատուած մատուռին վրայ , ուր դէպ
8 ի գետին խոր քարանձաւի մը մէջ ամփո
որ ուխտատեղի էր շրջակայ բնակչաց :
Այդ անտառէն իբրեւ ուխտական - վայրէ - փուած է կուսին նշխարը և վրան եկե
ծառ չէին կտրեր , բայց 1880 թուին Բա- ղեցւոյն մէջ դրուած է սրբուհւոյն պատ
ղէշու կառավարութիւնը զօրանոց մը շի- կերը : Գիւղս այժմ ունի Արամեան – Սան-
նելու նպատակաւ , հրաման հանեց կտրես դըխտեան երկսեռ վարժարան , 60 մանչ և
և
լու , և այս անտառն , ինչպէս նաև ուրիշ - 43 - աղջիկ աշակերտներով :
 ԿԱՄԱՌՏԻԱՍ 268 ԿԱՄՈՒՐՋ

ԿԱՄԱՌՏԻԱՍ • Բերդ քարային Կիլի- կու գայ . այս ջրերու ակերը բոլորակ ա
կիոյ , զոր Մեծն Լեւոն Նորբերդի հետ, ւազանի ձեւ ունին , որոնց աւերակ գմբէթ -
իր թագաւորութեան երկոտասաներորդ տա . ներու հսկայ քարերը՝ ին դարերու նա-
րին , պարգեւեց Երուսաղէմի Հիւանդանոցի ցորդներ ՝ ցարդ կը տեսնուին աղբիւրներու
Ասպետաց , որոնցմէ շատ օգնութիւն գտած շուրջը : Վերոյիշեալ ջուրերը ՝ ժողովրդեան
էր իւր տէրութիւնը ընդարձակելու ատեն պէտքը լրացընելէ և ոչխարներու և դուա-
մղած պատերազմներու մէջ : Բերդիս ա- րաց ծարաւը մարելէ վերջ , կ'երթան ու
նունը գրուած է նաև խումատիաշ : ռոգելու գիւղին արեւելեան և հարաւային
ԿԱՄԲԻԿ . ― Հին վանքս կամ անա կողմանց ծառաստանը , այգեստանը և ըն
պատս կը յիշուի լեռնային Կիլիկիոյ մէջ , դարձակ արտերը : Գիւղիս հայ պատանի -
Մոլեւոնի բերի մօտ : ներու հերկած արտօրէից ակօսներու ուղի
ԿԱՄԲՐԻՒՆ • Տես ԳԵՂԱՐՔՈՒՆԻ : ղութիւնը , արաբ երկրագործներու զար–
ԿԱՄԵՆԻՑ • Տես ՔԱՄԷՆԷՑ : մանքը կը գրաւէ : Գիւղիս օդն լաւ և
ԿԱՄԻՍ - Գիւղ Սեբաստիոյ - արեւել- ջուրն պատուական է : Բերքերու մէջ նը-
եան հիւսիսակողմը ՝ 6 ժամ հեռու . 1 ( ) () է շանաւոր է նուռն՝ իւր ազնուութեամբ :
աւելի հայ տուն կայ . ունին Ս . Աստուա- կամուրջ քաղաքը նախնի դարուց մէջ
ծածին անուամբ եկեղեցի , և դպրոց մը ՝ կրած յարձակմանց - պատճառաւ -բոլորո
1 ) ) աշակերտներով : Տեղւոյս Հայք գոր- վին աւերակ դարձած է . այդ աւերակ-
ծունեայ են և բարեկեցիկ : ներու փոշիներու մէջ կորսուեր են քա-
ԿԱՄՈՒՐՋ կամ ԿԱՐՄՈՒՆՋ . Հայաբը . ղաքին հին յիշատակները , պատմութիւնը
նակ գիւղ Եդեսիոյ , 1 ժամ հեռու . գիւղիս և հին եկեղեցւոյն թուականը . ըստ ոմանց ՝
հիմնարկութիւնն Արշամի որդի Աբգարու 1131 ին աւար ու աւեր եղած է եկեղեցին
կ'ընծայեն : Աւանդաբար կը պատմուի , և վերականգնած է տարի մը վերջը F.
թէ Աբգար , Թադէոսի հրամանաւ Եդեսիոյ Սարգիս եպիսկոպոսի ձեռքով : Արդի գըմ-
Ս . Աստուածածին եկեղեցին կառուցանելէ բէթաւոր փառաւոր եկեղեցին շինած են
վերջ ՝ գիշերը լուսոյ կամար մը կը տեսնէ գիւղացիք իրենց քրտինքով , հին եկեղեցա
երկինքը , հարաւային պատուանդանն ՝ Ե- ւոյն աւերակաց վրայ , 1881 ին , և նուի-
դեսիոյ եկեղեցւոյն և հիւսիսային պատուան . րած են Յիսուսի Քրիստոսի անուան : Ունին
դանն ՝ սոյն գիւղի վրայ , թէ՝ Աբգար երկ- վարժարան մը ՝ 115 աշակերտներով : Տեղ-
նային սիրով վառեալ , ի յիշատակ կա - ւոյս բնակիչք -կրօնասէր են , և տոկուն ,
մարաձեւ լուսոյ տեսլեան , կամուրջ ա ժրաջան , մտացի , հանճարեղ ու ընթեր
նուամբ - քաղաք մը կը հինարկէ հոն , և ցասէր . գրեթէ ամէն տուն հին և նոր կըս
թէ՝ այդ քաղաքի աւերակներու վրայ շի- - տակարանք կան. ունին իրենց յատուկ
նուած է այժմեան կամուրջ գիւղը , որուն գեղջկական բանաստեղծութիւն : կամուրջի
հին քաղաք լինելուն ապացոյց են երբեմն մէջ թէև կան քիչ թուով հայ բողոքական-
երբեմն գետնի խորերէն ելնող հնութիւն , ներ , բայց ունին երկսեռ նախակրթարան :
ները : Գիւղիս 300 տան չափ բնակիչները Գիւղիս -Հայոց լեզուն ՝ Եդեսիոյ Հայոց լե
կ'ապրին երկրագործութեամբ , ոստայնան . զուին բաղդատմամբ ՝ աւելի մաքուր հայե-
կութեամբ և ջորեպանութեամբ .. ոմանք րէն է : կամուրջի հիւսիսակողմը ,
ալ փերեզակ են : կ՚ըսուի , թէ կամուրջ - րեւմուտքէ արեւելք տարածուող լերանց
քաղաքն երբեմն եօթը ջուր ունէր . եր մէջ Ս . Յովհաննէս , Ս . Թադեոս և Ս . Հայ-
կուքը իսպառ կորսուեր են . երկուքին ճա . րապետ անուն աւերակ վանքերու - նա-
նապարհներու հետքերը միայն ի կը տես. ցորդներ կան : - իւրաքանչիւր - լեռնագա-
նուին և այժմ կայ երեք ջուր . առաջինը ՝ գաթ կը ճանչցուի իւր սրբոյն անուամբ ,
Ս . Դշխոյի չոր, կու գայ հիւսիսէն և երկ սրբոց արտասուքն ու հառաչանքն , մաղա
րորդը արեւմտակողմէն՝ Ս ․ Թագուհիի ջուր . թանքն ML հեծեծանքը լսող ML տեսնող
իսկ երրորդը Ս . Գեորգայ ջուր ՝ արեւելքէն սկայ քարեր ՝ քարայրներ ՝ դեռ կան իբրև
 ԿԱՄՈՒՐՋ 269 ԿԱՄՐՋԱՁՈՐ

անլեզու վկայք անցեալ յիշատակաց : Հա- - Ռոմանոս կայսեր հալածանաց միջոց , իր

րաւ արեւմտեան -լերան գագաթան վրայ քառասուն կրօնաւորներով և Ս . Նշանով
դեռ կը տեսնուին Ս . Մարտիրոս անուն փախստեայ եկաւ մեր աշխարհը , Արշա-
վանքի մը մնացորդք . այս վանքը լերան րունեաց գաւառի սահմանները , որ այն
արեւելակողմի լանջի վրայ հիմնուած ՝ ժամանակ Սմբատ Տիեզերակալի որդւոյն ՝
կարծես կը հսկէ գիւղին ընդարձակ դաշ- Աբաս թագաւորի իշխանութեան տակ էր :
տերուն վրայ : ի յիշատակ Ս. Մինասայ կենսաբեր Ս . Նշանիս պատմութիւնն մեզ
վանուց որ գիւղիս կալ հոսելու տեղւոյն հասած է մանրամասն , յորում կը պատ
մերձ է , քանի մը քարեր միայն կան երկրի - մուի , թէ երբ Հ . Յովհանէս իրեններովը
մէջ թաղուած : Պարտէզներու ծոցին մէջ և Ս . խաչովը մտաւ թագաւորի պալատը ,
է Ս . Յակոբայ վանքն , որուն արտերը և « բարեպաշտն Արաս - քանզի հեզ էր և
պարտէզները գրաւած են , միայն երկու թը . հանդարտ և եռայր հոգւով , ինքն իսկ հե
թենիներ Ս . Յակոբայ եկեղեցւոյն կը վե . տիոտս գայր անկանէր առաջի երանե
րաբերին : կան նաև Ս . Եղիա անուն վանքի լեացն , և իբրև ետես զ ] . կենսաբերն՝ ան
մը աւերակներ , ուր է այժմ օտարաց գե- - կաւ ի վերայ երեսաց իւրոց յերկիր ի
րեզմանատունը : գուճս , և երկիր եպագ . և առեալ դնէր
ԿԱՄՈՒՐՋ կամ ԿԱՐՄՈՒՆՋ . Հայա ի վերայ աչաց իւրոց , համբուրելով և
բընակ գիւղ - Բաղէշու խլաթ - գաւառակի , արտասուալից ցնծութեամբ . և ողջունեաց
խլաթու հարաւային արեւմտեան կողմը , զսուրբ Հայրն Յովհաննէս և զայլ եղբայրսն
գետակի մը եզերքը : Ունի 570 հայ բնա- - մի ըստ միոջէ , և նստոյց զնոսա կարգաւ
կիչ , բաժնուած 83 տան : Ժողովրդեան ընդ իւր , և եդ առաջի նոցա սեղան - սի
կրօնասիրութեան և ուսումնասիրութեան րոյ , և խրախութիւն մեծ արար թագաւորն
եռանդը շատ գովելի է և նիւթական կա յաւուր յայնմիկ : Եւ ապա յետ այնորիկ
րողութիւննին ալ բաւական լաւ . ունին եկաց և պատմեաց Հայրն Յովհանէս ըզ
Ս ․ Աստուածածին և Ս . Դանիել անուն ե- պատճառ գալոյն իւրեանց առ նա փախըս .
կեղեցիներ : Երկիրը պտղաբեր է և զուար տեայ : Ասէ ցնոսա թագաւորն . Մի ինչ
ճալի է ծառաստաններով : Մօտէն հոսող - վհատիք վասն այդր . ահա առաջի ձեր են
գետակի վրայ ձգուած կամուրջէն գիւղս ամենայն աշխարհս իմ, ուր և հաճոյ իցէ
ստացած կ ' երեւի իր անուննե ձեզ բնակել ՝ լիցի ձեզ տեղին այն , եթէ
ԿԱՄՊԻՐ : Այլազգաբնակ գիւղ կար- - գիւղ լինի և եթէ բերդ : Եւ ետ զհետ նոցա
նոյ հիւսիսակողմը : ի դրանց իւրոց - զհաւատարիմս իւր , զի
ԿԱՄՐԱԳԻՒՂ . ― Լեռնային Կիլիկիոյ շրջեսցին և խնդրեսցեն տեղի ընտրեալ և
մէջ կը յիշուի - այս անուամբ գիւղ մը , սեփական : Եւ ելեալ ի բերդէն կարուց՝
Մանաս գիւղի հարաւակողմը : հանդերձ կենսաբեր ] . խաչիւն , գան ի
ԿԱՄՐԿԱՊ Տես ԿԱՄԱՐԱԿԱՊ : Ձորն Արշարունեաց . և եկեալ հասին ի
ԿԱՄՐՋԱԹԱՂ . - Գիւղ Սիւնեաց Երն . տեղի մի ջրաւէտ՝ որ հայէր ընդ հիւսիսի :
ջակ գաւառի : Ասէ Յովհանէս . Նման է սա վանացս , որ
ԿԱՄՐՋԱԽԵԼՔ • - Կը յիշուի Սիւնեաց - ասի անուն տեղւոյն այնորիկ մինչեւ ցայսօ
Վայոց ձոր գաւառի մէջ : օր Մանեվանս : Եւ անտի ապա ելեալ
ԿԱՄՐՋԱՁՈՐ կամ ԿԱՄՐՋԱՑ—ՁՈՐ • եկին ի տեղի մի որ ի բացեայ էր ի բազ-
Հին հռչակաւոր մենաստան - Այրարատայ մակոխութենէ , ասէ Հայրն Յովհանէս . Եւ
Արշարունեաց գաւառի մէջ , որ կոչուած սա կարի վանաց տեղի է , ուստի և ա-
է փոքր Հայոց Լիկանտացւոց գաւառի մէջ նուանեցաւ տեղին - Սակրեվանց ... Յայն
գտնուող նոյնանուն վանքի անուամբ : կեն . ժամ ասէ Հայրն Յովհանէս . Այս տեղիս
սաբեր Ս . Նշանն կը պահուէր Լիկանտոն ունի զնմանութիւն կամրջաց ձորոյ զոր ու
գաւառի կամրջաձոր վանքի մէջ , որուն նէաք մեք յաշխարհին Լիկանտոնոյ . ե.
առաջնորդը առաքինակրօնն Հ . Յովհաննէս , կայք եղբարք , շինեսցուք զայս տեղիս :
 ԿԱՄՐՋԱՁՈՐ 270 ԿԱՄՐՋԱՁՈՐ

Եւ ապա սկսան ի գործ շինութեանն , և ի նմա : Եւ իբրեւ շշուկն շատացաւ և

կատարեցին ի պակաս աւուրս, և հաստա- ահն հասաւ , ցրուեցան միաբանքն յայլ
տեցին եկեղեցի . և բազմեցաւ թ . կենսա գաւառս , և վանքն անմարդ և ամայի մնաց :
բերն յառագաստի խորանին . և անուա- իսկ ի ն յաւուրս յայսոսիկ -յետինս բը .
նեցին զանուն վանացն կամրջաց ձոր ... » : նակեցաւ ի վանքն այլազգի ոմն մեծած

Բարեպաշտ Աբաս թագաւորն ալ Յայտնու տուն , որոյ անուն կոչէր Սամսամ , և ա

թեան պահքէն յառաջ վանքս եկաւ շատ րար զբնակութիւնն զվանքն ՝ տանն իւրում
ընծաներով , իրեն ազատականներով և մեծ և տոհմին , և հանգրուանք հօտից և խա .
բազմութեամբ , և Ս . Նշանին նաւակա - շանց .. և եղեւ օր մի յաւուրց և գայր
տիքը ըրին և նոյն օրը շատ բժշկութիւն . գիշեր մի որ էր նա կիրակէ այգ , տօն
ներ եղան : վանքս երթալով մեծցաւ և Գիւտ խաչին և ահա կին այլազգւոյն կա
ունեցաւ մինչև 300 միաբան , որոնք ի . քաւէր խաղիւք հանդերձ աղախնօք և ծա.
րենց կարգ ու կանոն ունէին Ս ․ Բարսղի ռայիւքն իւրովք , ընդ երեկս շաբաթոյն ի
սահմանադրութիւնը : J. Հայր Յովհան . նսեմանալն . և ահա տեսանէին սիւն լու
նէս քիչ տարի վերջը վախճանելով , վաս սոյ իջեալ ի տեղւոջ գագաթանն ՝ ուր կայր
նացս առաջնորդ եղաւ սքանչելին Պօղի- - կենսաբերն սուրբ . և իբրեւ տեսին ՝ զար
կարպոս , որ մինչև խոր ծերութիւնը իմաս . մացան և յիմարեալ ափշեցան , և ոչ գի
տութեամբ վարեց այդ պաշտօնը և առաջ . տէին եթէ զինչ իցէ . և ի լուսանալ
նորդութիւնը յանձնելով Սամուէլ վարդա- - ռաւօտուն՝ հրամայեաց տիկինն երթալ ծա
պետին ՝ որ նշանաւոր էր սուրբ գրոց ռայիցն և բրել զտեղին . միանգամայն և
գիտութեան և երաժշտութեան մէջ , ինքը կարծէր իսկ եթէ գանձ կայցէ ծածկեալ
վախճանեցաւ սրբակրօն վարուք : Սամուէլ՝ անդ . և իբրեւ բրեալ բացին , և ահա բոց
յատկապէս կամրջաձռրեցի կոչուած է . իրեն ծիածան և ծիրանէգոյն ելանէր ընդ պա
օրով պատահեցաւ մեծ երկրաշարժ մը , ո- տառուածս փորածին , և դարձեալ ի յետս
րով 62000 հոգի մեռան միայն -Դունայ կոյս լոյսն ժողովեալ ամփոփեալ ժողովէր .
մէջ և շատ շէնքեր կործանեցան : ա- և իբրեւ քաջ նշմարեցին և տեսին , և ա
մուէլ ծերութեան հասակին մէջ վախճա հա կայր նոր պուտուկ թաղեալ հանգոյն
նեցաւ և իրեն յաջորդեց Ստեփանոս վար- - հողոյն . և անդր ի ներքս բազմեցուցեալ
.
դապետ ՝ Ասղնիկ կոչուածը : Փրկչական զպատուական J. կենսաբերն . և հոտ ա-
հազարերորդ թուականի լրանալուն , Հա- նուշութեան բուրեալ լնոյր զվայրսն ա
գարացիք մեր աշխարհի վրայ -յարձակե- - մենայն . զոր տեսողքն զարհուրեցան և ոչ
ցան և Պարսիկները առին կարս , կապոյտ , իշխէին մերձենալ , երկուցեալ եթէ գուցէ
կեչրոր և կաղզուան, և նոյն օրերը վախ . բոցն դարձեալ վառեսցի և այրեսցէ զնո
ճանեցաւ կամրջաձորոյ վանաց առաջնորդն սա ..
. . .. Յայնժամ զարհուրեալ տիկնոջն
Ստեփանոս : Եւ երբ տեսան միաբանները , առնու ընդ իւր - աղջիկ մի առանց առն
որ Տաճիկները անխնայ կը կոտորեն զՔրիս . փորձոյ , և գայ ի Գագաթն բոկ և հետիոտս .
տոնեայս և ստացուածները - աւարի կ'առ և հրամայեաց կուսին առնուլ զՍ . Խաչն ՝
նուն , եկեղեցւոյն զարդերը , գրքերը և հանդերձ անօթովն . և բերեալ ի վանքն ՝
այլն , ամփոփելով պահեցին , իսկ կեն- եդ յեկեղեցւոջն. և կացոյց զկոյսն սպաս
սաբեր Ս . Նշանը դրին նոր պուտուկի մը սաւոր , լոյս վառել և խունկս արկանել .
և
մէջ և երկրի տակ թաղեցին . « և է տեղի և ապա խնդիր արարեալ տիկինն քահա
պահստեան Ս ․ կենսաբերին՝ հանդէպ վա- նայից , և եկեալ գտանէին ի գիւղն յԱստ
նացն, ի տեղի Գողգոթայ , յարեւելից հիւ- - ղունս քահանայ զոմն կուսակրօն ՝ կիրակոս
սիսոյ . որ մինչեւ ցայսօր - լեռնակն այն - անուամբ ի նոյն գեղջէ . և իբրեւ եկն կի-
անուանեալ կոչի Խաչգխտ : Եւ եկաց նա րակոս , ետ տիկինն ի ձեռս նորա զկեն
անդ ամս 177 , սպասաւորեալ ի հրեշտա- սաբերն և հրամայեաց ժողովել զվանա-
կաց . քանզի ուր խաչն է և խաչեցեալն - կանս և գալ բնակել ի վանքն : Եւ երթեալ
 ԿԱՄՐՋՈՅ ՁՈՐ 271 ԿԱՅԱՆ

Կիրակոսի ի կաղզվան աւան՝ առաջի ա- տակը . հիւսիսային և արեւմտեան կողմէն

միրապետին , և առնու հրաման վասն շի . Ձորագետը կը հոսէ . միայն հարաւային
նութեան վանացն . և նա յոյժ կամակից կողմէն կը միանայ Որնակայ դաշտի հետ :
եղեալ շինութեանն . և ինքն կիրակոս Հայրն Այսպէս բերդս ամէն կողմէ պատած լի
ժողովեաց եղբայրս միամիտս և սրբակրօնս, նելով ձորերով , ամուր պարիսպներով ,
և շինեաց զուխտն » : կիրակոս ՝ շատ տա- բուրգերով և աշտարակներով , անառիկ
րիներ վարելով վանահայրութեան պաշ- դարձած է աւազակաբարոյ հրոսակներու
տօն , կը վախճանի և իրեն կը յաջորդէ և արիւնարբու թշնամիներու դէմ իր ժա.
Տէր Աբրահամ : Այնուհետեւ կարգաւ ի մանակին : Բերդս ձեւացած է երկու մասէ ,
րարու յաջորդած են Սարգիս , Խաչատուր , ստորին և վերին , որոնք միմեանց հետ
Գրիգոր և Յովհաննես Սուրմարեցի : վեր միացած են սանդուղաձեւ միջնադռնով .
ջինս , ըստ պատմչին , էր « այր շինարար երկայնութիւնն է հարաւէն դէպ ի հիւսիս
և եղբայրաշահ . այլ և արգոյ էր խօսք ուղղութեամբ 175 արշին և ամենալայն
նորա առաջի մեծամեծացն Պարսից . քանզի տեղն է իբր 3 ) արշին . ծովի մակերես
անձնեայ էր ի հասակս անձինն և ի տես ւոյթէն բարձր է 800 մետր : Բերդիս ա .
երեսացն գեղապաճոյճ , նաև ի բանս կո. րեւելեան կողմը , - ընդարձակ քարաժայռի
րովի , և ի պատասխանիս խոհեմ և ի մը վրայ , կը գտնուի Ս . Աստուածածին
մաստուն » : Սա սկսաւ - վանքի կաթուղի անուն փոքրիկ եկեղեցի մը , զոր կառու
կէի շինութիւնն և աւարտեց . իրեն յա ցած է սրբատաշ քարով Հաղբատի առաջ-
ջորդեց արժանաբար Սուրմարեցին Մխի– նորդ Յովհաննէս արքեպիսկոպոսը : Եկեղեց-
թար , որ և նշանաւոր եղած է ամէն գործի ւոյս արեւմտեան դրան ճակատը կը կարօ
մէջ , հանգոյն - Յովհաննու : Հռչակա- - դացուի հետեւեալ հայերէն արձանագրու
պանծ ին վանքս գրեթէ ութ հարիւր թիւնը . « ՈՁԲ (= 1233 ) . Կամքան - Աստ
տարի անյիշատակ նալէ վերջ , անցեալ տուծոյ ես Տէր Յովհաննես առաջնորդ Հալ-
դարու մէջ յայտնուեցաւ , Սուրմարիի Զօր բատայ քուերորդի ի մեծի Պատրոնաց - Զ
այլազգաբնակ գիւղի մէջ , որ հին Արշա- քարէի և Իվանեի ի ժամանակի՝ որ եհաս
րունեաց գաւառէն բաւական դուրս և հե . ստանում աշխարհիս մերոց յանարեն ռ
ռու է , սակայն հաւանօրէն ի հնումն Ար- րազքեանց , ոչ գոյր տեղի ապաստանի տուրբ
շարունեաց գաւառը կ՚ ընդարձակէր մինչև Նշանիս և եղբարց . հրամանառ քեռոյն ի
Սուրմարի և նոյն ժամանակ այս վանքն մոյ: Իվանեի և որդոյն իւրոյ Ա: ագին և
մասն կը կազմէր Արշարունեաց : Յատուկ Շահնշահի որդոց Զաքարեի չինեցի զամրոցս
քննութեանց կը կարօտի կամրջաձորոյ և ղեկեղեցիս Հաղբատայ սուրբ Նշանիս
վանքս , իր դիրքն ստուգելու և Զօր գիւղի բազում աշխատութեամբ : Արդ եթէ ոք զա
մէջ յայտնուած վանքի հետ նոյն ըլլալը ի Հաղբատայ հանէ թէ ի մեծաց թէ ի փոր
ապացուցանելու համար : Տես ԶՕՐ : քունց զինչ և իցէ պատձառած մարդն այն
Այրարատ , 57 , 547–9 : նզովեալ եղիցի ի մահուան և ի կենաց ՝
ԿԱՄՐՋՈՅ ՁՈՐ . Տես ՎԱՅՈՑ ՁՈՐ : յԱդամայ մինչև ի գալուստն - Քրիստոսի ՝
ԿԱՅԱՆ կամ ԿԱՅԵԱՆ • — Գուգարաց ինչ նզովք կայ ի վերայ նորա . եղիցի եր
Ձորոփոր գաւառի համանուն կայենոյ ձորի րերեալ և տատանեալ որպես կայենի . և
մէջ , Սանահնի և Հաղբատի միջավայրը , բաժին Յուդայի առցէ . և. աանդիչ հոգւոյ
թերակղզւոյ ձեւ ունեցող քարաժայռ բլրի նորա սատանայ լիցի . և առաջնորդ սորա ՝
մը վրայ կը գտնուի երբեմն ամրութեամբ որ կամքաոր նախանձու կամ ծուլութեաք :
նշանաւոր և այժմ աւերակ կայան բերդս : կամ կաշառաք զաա ի
Հաղբատայ հանէ ՝
- . հաստա .
Արեւելեան , արեւմտեան և իւսիսային զվերոյգրեալ նզովսն ասցէ և որք
կողմերէ շրջապատուած - է անդնդախոր տեն արրհնին յԱստուծոյ , և պարտին ինձ
ձորերով . արեւելեան կողմն է Շէրէկի ձոր Տէր Յովհաննիսխս զԱստուածածնի տանի գ .
րը , որուն միջով կանցնի Ժիվանքայ գե արն ի քա պատարագն ինձ մատուցանել » :
 ԿԱՅԱՆ 272 ԿԱՅԱՆ

Այս արձանագրութեան մէջ որչափ որ ղորմածի որդի Սմբատ թագաւորի ժամա

Տէր Յովհաննէս - արքեպիսկոպոսը կ՚ըսէ , նակն ալ տիրապետութեան իրաւունքը
շինեցի զամրոցս և զեկեղեցիս , մեզ այն անցեր է իր Գուրգէն եղբօրը , որոյ համար
պէս կը թուի , թէ այդ բացատրութիւնը , Հ . Չամչեանը կ'ըսէ . « իսկ կրտսեր եղ-
ամրոցի նկատմամբ ճիշդ չէ կարելի հա- բայր նորա Գուրգէն հաւատարիմ երեւեալ ՝
մարել , վասն զի բերդիս գոյութիւնը ա ժառանգեաց հրամանաւ նորա զՏաշիր և
ւելի հին է , և Տէր Յոհաննէսի ըրածը ա- զՏաւուշ — Սեւորդովք Ձորոգետոյն և զկա
ւելի վերանորոգութիւն լինելու է քան թէ յեան և զկայծոն և զխոռակերտ և զԲազ-
հիմնովին շինութիւն : Եկեղեցին ՝ Հաղբատի - կերտ և զայլ ևս բերդս անուանիս -ըստ
Ջգրաշէն եկեղեցւոյն նման կանգնած է վարդանայ » : Ժամանակ մը այս բերդիս
չորս անսիւն կամարներու վրայ . երկայ- կը տիրէր նաև Պահլաւունի ցեղը ՝ կայծոն
նութիւնն է արեւելքէ արեւմուտք 6 ար . և Բջնի բերդերով հանդերձ : Կիրակոս պատ
շին 10 վերշոկ և լայնութիւնը հարաւէ մագրի համեմատ , բերդիս մէջ ամրացաւ ՝
հիւսիս - 4 արշին 6 վերշոկ . ունի կաթու գաւառին բնակիչներու հետ , Աթաբէգ Ի-
ղիկէ չորս պատուհաններով , մէկ մէկ պա- վանէի որդի Աւագ իշխանը ,
Թաթարաց
տուհան կայ նաև իւրաքանչիւր որմի վրայ - Չարմաղան խանի յարձակման ժամանակ ,
և մարդաչափ բարձրութեամբ դուռ մը ՝ որուն իտուղատա - զօրավարը բազմաթիւ
արեւմտեան կողմը : 1827 թուին սաստիկ զօրքերով բերդս պաշարեց : Աւագ իշխանը
երկրաշարժէն կործանելով եկեղեցւոյս կա- կամենալով պաշարող զօրավարի սիրտը
թուղիկէն և քարերը կը թափին ձորը . շահիլ ՝ իւր դուստրը կնութեան տուաւ ,
իսկ 1838 ին երեք հարազատ եղբայրներ ՝ իբրեւ արեան գին , բայց անով ալ գործը
Մարգար , Վարդան և Յարութիւն Երզըն . չյաջողեցաւ , որովհետեւ պաշարումը դեռ
կեանցները Եփրեմ վարդապետի ձեռքով աւելի սաստկացաւ . և երբ բերդի ծածուկ
նորոգել կու տան կաթողիկէն ճիշդ հին բերուած ջուրն ալ գտան և կտրեցին , այն
ձեւով : Յիշեալ բարեպաշտ եղբայրներէն ժամանակ պաշարուողները շատ նեղն ըն
Մարգարը , 1842 ին թաղուած է եկեղեց- կան : Աւագ իշխանը այս տեսնելով , իրեն
ւոյ հիւսիսային որմի տակ արտաքուստ , տան վերակացուն , Գրիգոր Տղայ կոչուածը
և ունի տապանաքար ՝ հանդերձ արձանա- ընծաներով ղրկեց Չարմաղանին , Գեղար-
գրութեամբ : Համբարձման և վարդանանց քունի ծովի մօտ, գթութիւն հայցելու և պա-
տօնի օրը շրջակայ գիւղերէն բազմաթիւ շարումն ու բնակչաց նեղութիւնը վերցը
ուխտաւորներ կու գան այս տեղ . Համ . նելու : Երբ մեծ Նուինին ( թագաւոր ) տե .
բարձման կու գան Հաղբատցիք , իսկ վար- սաւ հայ պատգամաւորը շատ ուրախացաւ
դանանց տօնին աւելի հեռաւոր գիւղերէն : և մարդ ղրկեց իւր զօրապետին , որ չնեղէ
Ուխտաւորներու համար
եկեղեցւոյ մօտ բերդին և գաւառին բնակիչները և ազատ
կառուցուած է քարուկիր և միայարկ պարզ թողու Աւագ իշխանը իրեն գալու : Այնու-
շէնք մը : Հինաւուրց բերդի մէջ միայն ետեւ Աւագ իշխանը գնաց Չարմաղանին
եկեղեցին կանգուն մնացած է , միւս հին շատ ընծաներով , որ մեծ յարգանքով զին .
շինութիւնները բոլորն ալ հողի հաւասա քը ընդունելով , իրեն յանձնեց դարձեալ
րեր են և միայն հետքերը կը նշմարուին . երկրին կառավարութիւնը և բազմաթիւ
պարիսպներն ալ կիսով չափ քանդուած հայ գերիներ ազատեց :
են , մնացեր են միայն ստորին մասերը : Ըստ պատմական աւանդութեան՝ Որնակ
Ճշդութեամբ յայտնուած չէ տակաւին կա- - գիւղի վերին աղբիւրէն ստորերկրեայ խո-
յեան բերդի սկզբնաւորութեան ժամանակը . ղովակներով ջուր բերուած է եղեր բերդս .
միայն կ ' երեւի , թէ Բագրատունեաց ժա այժմ ցոյց կու տան այն աւազանի հետ .
մանակ անուանի բերդերէն մին է եղեր , քերը , որ տեղ կը հաւաքուի եղեր ջուրը .
որուն տիրեր է Սահակ իշխանը՝ Աշոտ աղբիւրի հետքեր կ'երեւին նաև արտաքին
երկաթի աները ( 922 թ . ) , իսկ Աշոտ Ո- պարսպի մէջ . այդ ջրի խողովակները տա .
 ԿԱՅԱՆ 273 ԿԱՅԱՆ

կաւին կը տեսնուին : կայենոյ բերդի ջրի վրայ կը տեսնուին բարձրաբերձ լեռներու

հաղորդակցութեան մասին կը պատմուի , գագաթներ : Ամրոցիս հարաւային կողմը
թէ երբ Աբխազները արշաւեր են Գուգա . դէպ ի Որնակայ տափը , կը գտնուի փոքր
րաց աշխարհը ՝ շատ տեղեր նուաճելով NL րիկ ճանապարհ մը , որ պատմական նշա
աւերելով կը մտնեն նաև Լօռի և մեծար նակութիւն ունի : Այս տեղը կը համա-
մեծ վնասներ հասցնելով թէ գիւղացւոց և րուի այն վայրը , ուր Գրիգոր Տուտէորդի
թէ վանքերուն, կը պաշարեն նաև կայեան - եպիսկոպոսը գլորել տուաւ Մինաս եպիս
բերդը, որուն մէջ ապաստանածները եր . կոպոսը իր ջորիներով .. պատճառը հե
կար ժամանակ կը դիմադրեն և չեն հնա . տեւեալն էր . Զաքարէ և իւանէ սպասա-
զանդիր թշնամւոյն : Աբխազները սաստիկ - արները , որոնք վրաց - արքունի ծառա
կը կատղին , կ՚երթան Որնակ գիւղը և յութեան մէջ էին և այդ միջոցին իրենց
բնակիչները անխնայ կը կոտորեն . յետոյ քաջագործութիւններով մեծ հռչակ էին
պառաւ մը բռնելով կը ստիպեն որ յայտնէ ստացեր , թուղթ կը գրեն Կիլիկիոյ Յով-
բերդի գաղտնիքը . պառաւն ուզելով իր հաննէս և Դաւիթ կաթուղիկոսներուն և
գլուխը ազատել , կը յայտնէ , թէ բերդցոց Լեւոն թագաւորին , որ իրենց թոյլ տրուի
ջրի պաշարը Որնակի աղբիւրներէն կ'եր - զօրաբանակի մէջ ունենալ շարժական սե
թայ ստորերկրեայ խողովակներով , և եթէ ղան և նոյնպէս կը խնդրեն , որ Ս . Աս
ջուրը կտրեն՝ բերդն անձնատուր կը լինի : տուածածնի վերափոխման և Ս. Խաչի
Աբխազները պառաւը կը սպաննեն , ջրի տօներն ալ վրաց հետ նոյն օրերը կատա
աղբիւրը կը կտրեն և բերդի մէջ եղող րեն : Թագաւորը և Դաւիթ կաթուղիկոսը
ները անձնատուր լինելով ՝ բոլորն ալ կը ժողով կը գումարեն Սսի մէջ 1205 թուին
ջարդուին : Ժողովրդական լեզուաբանու . այդ խնդրի առթիւ և միասին խորհրդակ
թիւնը Որնակ անունը կը բացատրէ Որն ցելով ՝ ութը կանոններ կը մշակեն և
է ակը բառերով , այսինքն , թէ որն է բերդի կ'ուղարկեն Զաքարէ իշխանին . իսկ Յով-
աղբիւրի ակը : Երբ Լօռիի թագաւորու հաննէս կաթուղիկոսը , որ Հռոմկլայի մէջ
թիւնը իյնալով երկիրն ալ շարունակ կ'են կը նստէր , կ ' ուղարկէ եկեղեցանման շար-
թարկուէր թշնամիներու յարձակման, Հաղօ - ժական վրան մը , մարմարեայ սեղանով
բատի Ս . Նշանը սովորաբար կը բերէին և ፈ այլ և այլ եկեղեցական սպասներով ,
կը պահէին այս անառիկ բերդը . շատ ան . նոյնպէս Մինաս անուն եպիսկոպոս մը ,
գամներ ևս շրջակայ գիւղերու բնակիչները քահանաներու , սարկաւագներու և դպիր-
ապաստաներ են այս տեղ : Բերդս իւր ե- ներու հետ միասին , որոնք գալով օռի
կեղեցիով տեղացիներէն կը կոչուի սեանց , քաղաքը ՝ կը ներկայանան Զաքարէին և
որ երկու մեկնութիւն ունի . առաջինով կու տան կաթողիկոսական ընծաները և
կը բացատրուի իբրեւ Դրսի վանք , այս հրամանաթուղթը : կու գան նաեւ Դաւիթ
սինքն Հաղբատէն դուրս եղող վանք . երկ- - կաթուղիկոսի և թագաւորի - դեսպանները
րորդով այդ բառը կը համարուի իբր ա- և կը ներկայացնեն ժողովի վճիռները
ղաւաղութիւն Տես և անց բառերու , որ Զաքարէն կ՚ուրախանայ իր ցանկութիւնը
իբր թէ ստացեր է իր անմատչելիութեան իրագործուած տեսնելով և կը հրամայէ
պատճառաւ : -Տեսեւանց անուամբ կը յիշէ շուտով ժողով գումարել նշանաւոր եկե
նաեւ Զաքարիա - սարկաւագը , կողմանցս ղեցականներէ , սի որոշումները վաւե
շարժը պատմած ժամանակ : րացնելու և իրագործել տալու համար :
Բերդէն սիրուն տեսարան կը պատկե . - Ժողովին ներկայ կ'ըլլան բարձրաստիճան
րանայ դիտողի աչքին . արեւմտեան և հիւ- հոգեւորականներ , Հաղբատի եպիսկոպոս
սիսային կողմէն կատաղութեամբ գոռալով Գրիգոր չուտէորդին , Բջնոյ վրթանէս ե.
և ահռելի աղմուկ հանելով կը հոսի Ձո- պիսկ. , Անւոյ աթոռակալ Սարգիս եպ . ,
րագետը . մերձակայ վայրերը ծածկուած են կարուց Յովհաննէս եպ . , և այլն . նոյն .
անտառներով և արտերով , իսկ հորիզոնի պէս և նշանաւոր վարդապետներ և վաս
Բնաշխ . Բառարան Բ . 35
 ԿԱՅԵՆՈՅ ՁՈՐ 274 ԿԱՅԵՆՈՅ ՁՈՐ

նահայրեր Մխիթար Գօշ , իգնատիոս , - նուամբ մեծ քարէ խաչ մը ՝ հանդերձ հաս
Ստեփաննոս , վարդան և Դաւիթ Քոբայ յատառ արձանագրութեամբ : կայենոյ ձորի
րեցիք , Սանահնի վանահայր Յովհաննէս աջ մասը կը սկսի Հաստումբանդ կոչուած
և բազմաթիւ գիտնական քահանաներ և կապէն մինչև Ժիրվանքայ ջուրը , տարա-
տշխարհական - անձինք : Երբ իմացուեցաւ - ծուելով Որնակայ միապաղաղ քարափի
կաթուղիկոսի և թագաւորի հրամանի բո- - ներքեւի ամբողջ լանջի և կայենի բերդի
վանդակութիւնը ՝ ժողովականներէն ոմանք արեւմտեան լանջի վրայ , իւր մէջ ամ
ընդունեցան և ոմանք մերժեցին , որով և փոփելով մեծ մեծ տներու բակեր , որոնք
խռովութիւն ծագեցաւ և ժողովը ցրուե . այժմ ծածկուած են ծառերով : Ներկայիս
ցաւ ՝ առանց որոշ եզրակացութեան մը ջրի ափը մէկ օրավար տեղ վարելահող
գալու : Այս առթիւ առաջին անգամ խա է , իսկ դեռ աւելի ցածը , գետի ուղղու
չատուր Տարօնեցին երգեց իր հեղինակած թեամբ մինչև Ժիրվանքայ ջուրը այգիներ
Խորհուրդ խորին տաղը : Այդ ժոզովէն վերջ - կան, որոնցմէ մին ո ifն Սարգիս վարդա
Զաքարէ իշխանը - զՄինաս եպիսկոպոսը - պետ կրօնաւոր ՝ իբրեւ իւր հայրենի այգին ՝
կ՚ուղարկէ Հաղբատ , որ նոր կանոններու նուիրեր է Հաղբատի վանքին 1568 թուին ,
համաձայն պատարագ մատուցանէ : Գրի . ինչպէս կը յայտնէ խաչքարի մը արձա
գոր Տուտէորդին լսելով անոր գալը , մար . - նագրութիւնը : Վերոյիշեալ վարելահողէն և
դիկ կը ղրկէ , որոնք բրերով կը ծեծեն վանքի այգւոյն մօտ եղած - ուրիշ այգիէ
անոր հետ եկած պաշտօնեաները , Մի մը կ'օգտուի Հաղբատցի կուչուրեանց տոհ .
նասը մահամերձ կը վիրաւորեն և ջորի մը , հին վկայաթղթի համեմատ , իբր թէ
ները իրենց բեռներով ձորը գլորելով կը այդ տեղերը մնացեր են Մամիկոնեան ցե
սատկեցնեն : Մինաս եպիսկոպոսը այդ դրու ղէն , որոնք այս տեղ եւս բնակեր են
թեամբ կը տանին Զաքարէ իշխանին , որ երբ Կայենի ձորը բարգաւաճ և բազմամարդ
սաստիկ կը բարկանայ ուտէորդւոյն դէմ, վիճակի մէջ էր : Բայց պէտք է նկատել,
բայց սա կ ' ազատի իշխանի ձեռքէն փախըս որ վերոյիշեալ այգիները շինուեր են կա
տական ապաստանելով կարնոյ աշխարհը : յենոյ ձորի բնակութիւնը վերջանալէ յե .
Ահա այս պատմական անցքէն վերջը այս տոյ . մինչեւ այժմ եւս այդ այգիները փո-
տեղս կոչուեր է Հակառակամուտ , իսկ րած միջոց , կը յայտնուին ին տներու
շուրջը եղող հողերը մինչև ցայժմ կը կո- պատեր, ահագին կիսատաշ և շատ տեղ
- ևս անտաշ քարերով շինուած :
չուին Հակառակս —- հողեր : Հնախօս .
տեղեկ ․ Հաղբատայ , 71–76 : Ազգագրական կայենոյ ձորի ձախ ափը , որ այժմ գիւ-
հանդես , 1898 , էջ 316–322 : իմ օրա ղացիներէն սովորաբար Աթոռիկ կը կու
գիրը , 9—20 : չուի , կը բռնէ Մեծ Աթոռիկի հարաւային
ԿԱՅԵՆՈՅ ՁՈՐ . Գուգարաց Ձորոփոր
կապէն մինչեւ Մարդասպանի քարափը ,
NL
գաւառի մէջ - վերոյիշեալ ամրոցի արեւմը . - ամէն կոզմ կը նշմարուին հին տներ
տեան ձորն ծանօթ է այս անուամբ : Այս աւերակներ : Մեծ Աթոռիկը երեք կողմէ
տեղ իւր ժամանակին ճգներ է վարդան միապաղաղ և մեծատարած քարափի վը-
Բարձրբերդցին , Ս . Անդրէ կոչուած մենա- րայ նստած վարելահող է . սա է եղեր
րանի մէջ : Հին եկեղեցիներու աւերակներ կայենոյ ձորի հին բնակիչներու գլխաւոր
և տներու մնացորդներ կը յայտնեն , թէ վարուցանքի տեղը : փոքր Աթոռիկը ցից
ժամանակաւ ձորս ունեցեր է բազմամարդ կանգնած , կալի նման տափարակ է , ուր
բնակութիւն : Ձորոգետը երկու ՝ աջ և ձախ - կարելի է ելնել միայն մէկ տեղէ - շատ
մասի կը բաժնէ կայենոյ ձորը , որոնք ի դժուարութեամբ . շրջապատը երեսուն սա
նուն իրարու հետ միացած էին մեծ կա ժէն է . կեդրոնը կայ սալաձեւ գերեզման
մուրջով մը : Այդ կամուրջի խելերը կ'ե մը և գլուխը խաչքար . մեծ Աթոռիկի
րեւին Մարդասպանի քարափի մօտ . աջա- - տակէն , ուր կը գտնուի նաև անմշակ պը-
կողմեան խելի մօտ կայ թաոր խաչ ղընձի հանք , բերուած է եղեր մեծ արխ
 ԿԱՅԵՆՈՅ ՁՈՐ 275 ԿԱՆ

մը , որ կը հասնի եղեր մինչև Ս . Անդրէի - ղեր : Այս այրէն 1873 թուին Պ ․ Ա ․ Երի
մենարանի տակը , բանեցընելով այն տեղ ի ցեան հանեց բազմաթիւ հին մագաղաթեայ
հնուց եղած ջրաղացը : Բնակիչներու հա- ձեռագիրներ , որոնք Հաղբատայ մատենա .
մար Մեծ չրեն զատ ՝ բերուած է եղեր դարանէն են եղեր , ափսո՛ս որ երկար ժա
ահագին հեռաւորութենէ , Շիկաքարայ պա մանակ անձրեւի և խոնաւութեան մէջ մը .
տուական աղբիւրը : կայենոյ ձորի դրից նալով քարացեր էին : կան նաև ուրիշ
համեմատ բնակիչները բաժնուած կը բնա . բազմաթիւ մեծ ու փոքր այրեր , բոլորն
կին եղեր զանազան մասերու մէջ : Բնա- գրեթէ անմերձենալի ժայռերու , - քարափ.
կիչներ կան եղեր նաև Ժիրվանքայ ջրի ներու մէջ և ծերպերու գլուխը , ասոնցմէ
ափը , սկսած կայեն բերդի տակէն մինչև յիշենք Շերեկի այրը , խրամքաձորի քարայրը,
Ձորագետի ափը. այդ տեղը այժմ կը թըռ . Ջրոց երը , Պնդոցը ՝ որ միայն 300 մարդ
նեն Հաղբատաձորի - այգիները : Ժիրվան կարող էր տեղաւորել իր մէջ , Լաստու
քայ ջրի վրայ տակաւին կանգուն կը մնայ էրը , կաթանջերը , ակաքար , և այլն :
պատուական կամուրջ մը ՝ որուն միայն Հին ժամանակները բազմաթիւ բնակիչներ
կողքի պատերը քայքայած են : Այս կա- րով լի կայենոյ ձորս , այժմ տխուր տը .
մուրջէն հարիւր քայլ հեռու կառուցուած է - պաւորութիւն կ'ընէ այցելուներու վրայ ,
սրբատաշ - քարերով գեղեցկաշէն մատուռ իր բազմաթիւ աւերակներով և ամայի ու
մը ՝ որ - կայենի բերդի Ս . Աստուա- - աւերակ սրբատեղիներով : - Ազգագրա
ծածին եկեղեցիէն փոքր է . ծածքը քան . - կան հանդես , Գ . 322–328 Եւ այլն :
դուած է և արձանագրութիւն չունի : կա ԿԱՅԻՓՈՍԻ Ս . ՅԱԿՈԲ ՄԾԲՆԱՅ ՀԱՅ-
յենոյ բերդի դիմացը , արեւելեան կողմէն , ՐԱՊԵՏԻ ՎԱՆՔ - Երզնկայի վանքերէն
ուղղահայեաց բարձր ժայռերու մէջ կ'ե մին , բարձր դիրքով , Գոհանամի ստորոտ ,
րեւին բազմաթիւ մեծ ու փոքր այրեր , Շողակաթ -- լերին զառ ի վերին վրայ .
որոնցմէ մէկ քանին այնքան ընդարձակ քաղաքէն երեք ժամ հեռու է : Ունի վա .
են , որ թշնամւոյ յարձակումներու ժամա նահայր քահանայ և յատուկ հոգաբարձու
նակ ամուր բերդերու տեղ ծառայեր են թիւն : Մօտն է Ս . Մինասի աւերակը , ուր
և բազմաթիւ անձինք NL թանկագին իրեր երբեմն Յովհաննէս Երզնկացին ուսման կը
պահպաներ են հալածողներու և աւերիչ- պարապէր : վանացս դիմացը կէս մղոն
ներու ձեռքէն : Այդ այրերէն նշանաւոր է հեռու կայ մեծ խաչարձան մը ՝ փոքրիկ
Զարեհի այրը , որ այժմ գիւղացւոց բար խաչը տիզի ըսուած լեռնադաշտի մը վրայ
բառով Զանի Ար կը կոչուի , բաւական կանգնեալ :
խորն է քարափի ստորոտը և շրջապա . ԿԱՅԹԱՆՑ • Հայաբնակ գիւղ Մոկաց .
տուած է հաստ որմերով . մէջը ունի կաթ - ունի Ս . Թովմաս անուն եկեղեցի մը :
կրթան աղբիւր՝ որ պաշարուողներուն ջուր ԿԱՅԾՈՆ Տես ՇՆՈՂ :
կը մատակարարէր : Այս տեղ գտնուեր է ԿԱՅՆԱՄԵՐԱՆ : Սակաւաբնակ գիւղ
Հաղբատի ճոխ մատենադարանի գրքերու Շատախու . ունի Ս . Սարգիս անուամբ ե.
մէկ մասը , որ շնորհիւ տգէտ - տիրացուի կեղեցի մը :
մը այրուեր է , կարծելով թէ յունարէն ԿԱՅՏԷՆ . Հին և ամուր դղեակ լեռ
գրքեր են : Երկրորդ այրն է Պարոնի կամ նային Կիլիկիոյ . կը յիշուի ԺԲ դարու
Պարնի էր , դարձեալ հաստ և բարձր պա վերջերը գրուած աւետարանի մը մէջ : Տես
տով ամրացած : Այս կրկին այրերը շինել ԳՌՆԵՐ :
տուած է Հաղբատի - Զարեհ պայազատ ԿԱՆ կամ ԿԵԱՆ • Գիւղ կարնոյ ա-
իշխանը . երկրորդ այրը շինել տուած է րեւմտեան հիւսիսային կողմը , կէս ժամու
յատկապէս իր ընտանիքի ապահովութեան ճանապարհ հեռու , որ դաշտի բոլոր գիւ .
համար : Այս այրերէն բարձր , միապաղաղ - ղերու մէջ բազմահայութեամբ և կարեւո
ժայռի մէջ կը գտնուի դժուարագնաց սկ րութեամբ առաջինն է: Ունի 400 տուն
այրը , որ գաղտնի և ապահով տեղ է ե- բնակիչ , որոնց 30 – ը Հայոց և 100 ը
 ԿԱՆԱՉԱՒՈՐ 276 ԿԱՉԱՂԱԿԱԲԵՐԴ

մահմետականաց են : Հայք ունին Ս . Ա- ԿԱՆՉԻ կամ ԿԱՆՉՈՒԿ . Այսպէս կը

մենափրկիչ անուն կոկիկ եկեղեցի մը և կոչուէր ի հնումն - այժմեան Չուխրասար
երկսեռ վարժարան մը ՝ 170 աշակերտ կամ Չուգուր հիսար անուն թուրքաբնակ
ներով : Բնակիչք աւելի հողագործ են քան գիւղը , որ կը գտնուի Ֆռնուզի ձորագետի
թէ արհեստաւոր : - կանի Հայոց նախնիք . գլուխը և կոկիսոնի հարաւակողմը : Այս
գաղթականք կը համարուին Անւոյ : տեղ կոկիսոնէն ղրկուած դատաւորի ներ
ԿԱՆԱՉԱՒՈՐ . - Գիւղ Սիւնեաց Վայոց - կայութեամբ , դատուեր և նահատակուեր
ձոր գաւառի մէջ : է Ս . Ստեփանոս Ուլնեցին իր ընկերներով .
ԿԱՆԳԱՐՔ . — Գուգարաց աշխարհի հին ուր կանգնած են նաև մատուռ : Բուն կան .
գաւառներէն մին , որ ունէր համանուն չոյ բերդը այժմեան աւանի վերեւն է : ԺԲ
քաղաք մը : Շարայի որդիներէն Գուշար ՝ դարու վերջերը այս բերդին իշխանն էր Ա-
ժառանգեց Մթին լեռը , որ է կանգարք : շոտ անունով մէկը : Հեթում Ա թագաւորի
կ՚երեւի , թէ գաւառս իր անունն առած է (Օշին եղբայրն ևս բերդիս իշխեր է և այսօ
նոյնանուն լեռնէն : կանգարք սահմանակից - տեղ մեռեր է 1265 թուին: 1320ին կի : -
էր վրաց : դի՞՝ (Գուիտոն ) (Օշին Պայլի եղբայրը կը
ԿԱՆԳՈՒԱՐ կամ ԿԱՆԳՈՒԱՌ վաս- - տիրէր կանչոյ բերդին , և պատերազմելով
պուրականի Անձեւացեաց գաւառի մէջ կը Եգիպտացւոց դէմ ՝ Այասու սահմանաց մօտ
գտնուի գիւղս , որ Արծրունեաց Գուրգէն - վիրաւորուելով մեռաւ : Հայոց թագաւոր
իշխանի պատմական վայրն եղած է : Գիւ . րութեան վերնալէն վերջ , Հեթում սպա
ղիս աջ կողմէն կը բարձրանան կալ– րապետը և իւր կինն Զաիման՝ տիրեցին
Թուշ և ձախ կողմէն կալ –Սպի լեռները , կանչոյ բերդին : Այնուհետև պատմութիւնը
որոց բարձանց վրայ շինուած էին վերո- կը լռէ բերդիս դէպքերը : կանչիի մօտ
յիշեալ իշխանի բերդերը ՝ Անձեւացեաց կը տեսնուին քարայրներ , որոնք երբեմն
երկրի ամուր ապաստանարանները : Գիւղս ճգնաւորներու բնակարաններ եղած են
շինուած է կալա — Սպիի ստորոտը , ունի որոնց մէջ կը գտնուին - նաեւ յունարէն
50 տուն այ բնակիչ , որոնք ոչխարա արձանագրութիւններ :
բուծութեամբ կը զբաղին և նիւթական ԿԱՆՋԱՌՍ • Հայաբնակ գիւղ Աղթա-
լաւ վիճակ ունին : Եկեղեցին կը կոչուի մարաց թեմին , կեցան վիճակի մէջ . ունի
Ս ․ Թադեու: ի հնումն գիւղիս մօտի լերան Ս . Գորդ անուն եկեղեցի մը :
― ինճիճեան կը յիշէ
վրայի բերդը կը կոչուէր կանգոառ բերդ : ԿԱՆՏԱԼԲԸՇ •
ԿԱՆԴԱՈՒՐԻ (Կանթահոր) . Գիւղ Սըղ- այս անուամբ հայաբնակ գիւղ մը Մշոյ
նախի . ունի 61 տուն հայ և 241 տուն կողմերը , Պուլանըխի մէջ :
վրացի բնակիչներ : ԿԱՇԷ . Տես ԱՂԻՒՍՈՅ ԱԳԱՐԱԿ :
ԿԱՆԴԱՐԱ • ― ի հնումն աւան Տիգրա ԿԱՇԿԱՌՈՏ • Գիւղ Սիւնեաց Բաղք գա .
նակերտի մօտ , զոր յիշէ Նիկեփորոս յոյն - ւառի , Բարկուշատ վիճակի մէջ :
պատմիչը : ԿԱՇՈՅ • Գիւղ Ակնայ , որոյ հայ
ԿԱՆԴՎՈՒ • Հայաբնակ գիւղ կարճ բնակիչք ասկէ 180 տարի առաջ տաճկաս
կանի . ունի Ս ․ Գեորգ անուն եկեղեցի մը . ցան :
Ս . Թովմայի վանահայրութեան ներքև է : ԿԱՉԱՂԱԿԱԲԵՐԴ • Բերդս կը գտնուի
ԿԱՆԻՍԷ . — Սիւնեաց Գեղարքունի գա Արցախի խաչեն գաւառի մէջ , Պտրեցիք
ւառի մէջ կը յիշուի այս անուամբ - տեղ գիւղի արեւմտեան կողմը : կառուցուած է
մը , որուն տանուտէր էր ոմն Կիրակոս : բոլորովին առանձնացած ժայռի մը վրայ .
ԿԱՆԿՌՈՏ • ― Ալիշան ՝ կը յիշէ այս հարաւային կողմէն է մուտքն : Բերդս ունի
անուամբ լեռ մը Զէյթունի մօտ , քաղա- բաւական տարածութիւն , ուր կը տեսնուին
քին արեւմտեան կողմը : շատ բնակարաններու բակեր : Գրեթէ կեդ-
ԿԱՆՃԱ կամ ԿԷՆՃԷ . Այսպէս ևս րոնը ունի վիմափոր քառանկիւնի հոր մը :
կը գրուի Գանձակ անունը : Տեսարանն հրաշալի է . հարաւային կողմը
 ԿԱՉԱՎԱՆՔ 277 ԿԱՊԱՆ

կ'երեւին Քիրս լեռնաշղթան , Շուշին , Բո- Պոնտոս և Գաղատիա , արեւմուտքէն փը-

ղըրխան , Խաչենի հարաւակողմի գիւղես ռիւգիա , արաւէն Կիլիկիա և Սիւրիա ,
րը , արեւելեան կողմը մօտէն Ս . Գէորգ , արեւելքէն Հայաստան : Մեր նախնիներէն
հեռուէն կովկասեան լեռնաշղթան , հիւսի փոքր Հայք ևս կոչուած է այս աշխարհը ,
սային կողմը Ջրաբերդի լեռները , Առա- որ և կը ստորաբաժանէր Առաջին, Երկ
ջաձորի լեռնաշղթան , Մռաւ սարը , իր րորդ և Երրորդ Հայք , որոնց սահմանները
ստորոտը Աշուն անուն հին պարիսպն, թէև շատ անգամներ փոփոխեցան , բայց
իսկ արեւմտեան կողմը խոխանաբերդն և սովորաբար գլխաւոր քաղաքները մնացին
Նատարի – Ղալան : նոյն , առաջինին էր Մաժակ կամ կեսա-
ԿԱՉԱՎԱՆՔ ․ Տես ԿՈՎՍԱԿԱՆ : րիա , երկրորդին Սեբաստիա և երրորդին
Մելիտինէ : Այժմ կապադովկիա կը
ձեւացնէ Սեբաստիոյ և Գարամանայ
կուսակալութիւնները : Նախնի բը-
նակիչք բոլոր հայ և ասորի էին :
ԿԱՊԱՂԱԿ • — Այս անուամբ քա-
ղաք կը յիշուի Ուտի աշխարհին
մէջ :
ԿԱՊԱՆ կամ ՂԱՓԱՆ • — Սիւ-
նեաց հին Ձորք գաւառի համապա
տասխանող երկիրն ԺԱ – ԺԲ դարուց
մէջ և մինչև այժմ եւս ծանօթ է
այս անուամբ : Նոյնանուն կապան
գետը , կ'անցնի այս գաւառի անտա
ռային ձորահովտէն և կովսականի
սահմանները կը խառնուի Չաւըն .
դուրի հետ : Հռչակաւոր էր գաւա-
ռիս կապան բերդաքաղաքը , որ ի
սկզբան իշխանանիստ եղած էր , և
յետոյ Սիւնեաց նահապետներու ոս
տան եղաւ , երբ անոնք հասան թա.
գաւորական պատուոյ : կապան ա
մուր էր բնական դիրքով և տկար
եղած կողմերն ալ արհեստով ամ
րացուցած էին : Օրպէլեան հետեւեալ
97. Կապանայ ջրվէժը :
տողերով կը պատմէ քաղաքիս
ւերումը և առումը - Չորթման ա
— նուն ամիրայէն . « ՇԾԲ . թուին , օր մի
ԿԱՊԱԳԼՈՒԽ . Չավնդուրայ ( Սիւնիք )
կողմերը , Երասխի մօտ , կը յիշէ ինճի . յանկարծակի մինչ կային յանհոգութեան
ճեան , այս անուամբ գիւղ : քաղաքացիքն , մատնեաց տէր զանառիկն
ԿԱՊԱԴՈՎԿԻԱ , ԿԱՊՊԱԴՈՎԿԻԱ կամ ի մարդկանէ զկապան քաղաք , և անի .
ԳԱՄԻՐՔ • Մեր երկրի սահմանակից - ծեալն Չորթման - վասն քինուն իւր յեղա
աշխարհ , որուն բնակիչք ի հնումն կը կո- - կարծում ժամու հեղաւ ի վերայ քաղա
չուէին կապադովկացիք , և մեր բարբա քին : Նախ բազում հետեւակազօր մարդիկ
ռով թէ իրենք և թէ երկիրը կը կոչուին սորամուտք և քարագնացք ելին ի գլուխ
Գամիրք . այս անունը առած են , իրենց ապառաժուտ լերինն և իջին ընդ Մեծա-
նախահայր ՝ Յարեդի որդի Գամերէն : Աշ- ւարի եղեղատն ի քաղաքն , զի այն վայր
խարհիս հին սահմանքն էին հիւսիսէն ոչ էր պարսպափակ վասն անհնարին գո
 ԿԱՊԱՆ ԱՒԱՆ 278 ԿԱՊԻՍ

լոյ մտից մարդկան , և սկսան կոտորել ի - ասոնց Ապուչեխի մէջ ունեցած ընդարձակ
Ջհտաթաղոյն : Բացին զդուռն քաղաքին ու հոյակապ - տունը , այժմ բոլորովին ան .
որ ի խնձորոյ գլուխ հայէր , և մտին զօրքն յայտ և հրկէզ եղած է : Քաղաքիս երեք
ամենայն և հարեալ սատակեցին զամենե - մասէն աւելին աւերակաց կոյտ մ'է այժմ :
սեան առ հասարակ . բայց ի բերդն ոչ Յոյներէն նացած են միայն 5 տուն , ու
ինչ կարացին ձեռնարկել , այլ գնացին - րոնք ունին ոսկեզօծ NL հոյակապ եկեղեցի
անդրէն ի տեղի իւրեանց : Ահա այս եղև մը : Հայերէն -կան 50 տուն . ունին Ս .
սկիզբն աւերման աշխարհին . և օր ըստ Աստուածածին անուամբ ընդարձակ եկեղեցի
օրէ սկսաւ նուազիլ և պակասիլ - իշխա- - մը շքեղ զարդերով . շինուած է Արփիա-
նութիւնն այն որ ունէր ընդ ձեռամբ բերդս րեան Փիլիպպոս ամիրայի ձեռամբ , ինչպէս
43 և անուանիքն ի նոցանէ 12. և վար կը վկայէ աւանդութիւնը և կը հաստատէ
նորայս 48 , և գիւղս 1400 , և մայրա եկեղեցւոյն գաւթին դրան ճակատը սրբա
քաղաքն կապան » : Վերոյիշեալ Չորթմա- տաշ քարի մը վրայ փորագրուած յիշա-
նը , ոխ ունէր մեր Սենեքերիմ թագաւո- տակարանը : Սա թանկագին սպասներ NL
րին , և պատճառն այն էր , որ անօրէնը զգեստներ ալ նուիրեր է և
եկեղեցւոյն և
կնութեան կ'ուզէր թագաւորի դուստրը և կալուածներ : կայ նաև հայկական փլած
իր փափաքանացը չէր կարող հասնիլ : ML ամայի եկեղեցի մը . որուն դրան ճա

Սրտագրաւ տեսարաններով լի է այժմ կատն ալ 1799 թուականը կրող յիշա-

Կապանի ձորը . տեղ - տեղ - սարերու - կա - տակարանի մը ստորոտը երկրորդ յիշա-
տարները կը տեսնուին բերդերու և ամ . տակարան մը , այրելէ վերջ ՝ նորոգութիւնը
րոցներու կիսակործան մնացորդներ , որոնց կը յիշէ , որ եղած է 1831 թուին ար
անցեալը իր ամէն մանրամասնութիւններ դեամբ Գասպար ամիրայի : Տեղւոյս Հայք
րով , լուսաբանելու կարօտ է : կապանայ ունին նաև վարժարան և առաջնորդարան .
բերդի ճիշտ ստորոտը անդնդախոր ձորի - Չմշկածագի առաջնորդական վիճակի ներ-
մէջ կայ ջրվէժ մը , որու առջև կանգնե քեւ են : Բաղաքս ընդարձակ ձորի մը ստո-
լով ուղեւորը սարսուռ կը զգայ • երկու րոտներէն զառ ի վեր կը բարձրանայ մինչև
կողմերը բարձր ցցուած են քարաժայռեր բլուրներու գագաթը . այժմ բնակիչք ամ .
և բարձրէն ահռելի ձայներով և մեծ շա- փոփուած են ձորի միջավայրը : () դն
ռաչչմամբ կը թափի փոշիացած սպիտակ ռողջարար չէ : Թուրքերը 250 տուն են .
ջուրը , որ իր ուժեղ զօրութեամբը , ստո նշանաւոր է Ո : ձաքի անուն փառաշէն
րոտը ձեւացուցած է ընդարձակ - աւազան մզկիթը :
―
մը : ԿԱՊԱՆ կամ ԿԱՊԱՆՈՆ • Գիւղ Տրա-
ԿԱՊԱՆ ԱՒԱՆ կամ ԿԱՊԱՆ — ՄԱՏԷՆ • պիզոնի , հայ և թուրք բնակիչներով : Հայք
Կը գտնուի Չորրորդ Հայոց -Հանձիթ գա- 2 ) տուն են և ունին | . Սարգիս անուն
ւառի մէջ . Խարբերդու արեւմտեան կողմը եկեղեցի մը ML թաղային վարժարան : Հո-
8 ժամու ճանապարհ հեռու : 40–50 տարի ղագործ NL հովիւ են : ―― Այս անուամբ
առաջ նշանաւոր քաղաք մ ' էր և մինչև հայաբնակ գիւղ մը ևս կայ ի խիզան , որ
իսկ կուսակալանիստ , վասն զի մեծ քա 1860 ին ունէր 15 տուն :
նակութեամբ արծաթ կը հանուէր . բովերը ԿԱՊԱՆ • Տես ԿՈՒԿԼԱԿ :
կը կենան և հետքերը կը տեսնուին : Այս ԿԱՊԱՐԱՀԱՏԱՑ - ԼԵԱՌՆ • Աղձնեաց
հանքերու պատճառաւ հոս կը բնակէին մէջ և վասպուրականի Ռշտունեաց գա-
յոյն , հայ — թուրք գործաւորաց և առեւտ ւառի սահմանակից է այս կապարի հանք
րականաց բազմութիւն : Ակնայ - Ապուչէխ ունեցող լեռս :
գիւղացի Արփիարեան հայ ամիրայք ամիր ԿԱՊԻՃ • Հին գիւղ Սիւնեաց , Շըն
կամ տեսուչ էին հանքերուն և մեծ դիրք հերոյ կողմերը :
ու ազդեցութիւն ունէին և Սուլթաններէն ԿԱՊԻՍ կամ ԿԱՊԻՑ ՎԱՆՔ . — Կը յիս
ստացած էին զանազան արտօնութիւններ , շուի Սիւնեաց վանքերու շարքին մէջ :
 ԿԱՊՂՈՒՑ 279 ԿԱՊՈՅՏ

- կը յի անտես արար Եւ ... յետկար երդման

ԿԱՊՂՈՒՑ կամ ԿԱՂՂՈՒՑ .
շուի Անւոյ և Բագնայրի արձանագրու ուխտի յոստիկանէն խնդրեալ ՝ դէմ եդեալ
թեանց մէջ : էջս առ նա առնէ , և այնպէս փրկէ "
ԿԱՊՈՅՏ • - Այրարատայ Արշարու- ասարակ զքրիստոսադրոշմ ժողովուրդն » :
նեաց գաւառի մէջ կը գտնուի հին և հըռ . կապուտայ ձորին - Հայերը ու Թուրքե
չակաւոր բերդս , նոյնանուն ձորի վրայ : րը կապուտ կ'ըսեն , իսկ Քրդերը խանդո-
Հինգերորդ դարէն սկսած հռչակաւոր ե տայ ձոր և բերդին ալ կալա խանդոտ
ղած է ամրոցս և Արտագերեցի հետ նուա- կ՚ըսեն : կապուտայ ջուրը երկու մեծ ճիւ
ճուած կը համարուի - Հայոց - ուխտապահ ղերէ կը ձեւանայ . - այս ջրի ուղղութեամբ
գնդէն վարդանանց ժամանակ : Աւարայրի կայ փոքրիկ
1 կանաչազարդ -- տափարակ
դիւցազանց նահատակութենէն վերջ , վա– մը , յորմէ :ի ժամ յարեւելս կը նշմա
սակեանները բերդս պաշարեցին , բայց ոչ րուին ին մատուռի մը աւերակներ . այդ
րոնք որ մէջն էին , « քաջութեամբ մար . մատուռը , կը կոչուի կապուտայ Մատուս :
տուցեալ հարկանէին զբազումս ի գնդէն կապոյտ բերդը կառուցուած է ջրի աջ ե-
Պարսից , և զմնացեալսն ՝ փախստականս զերքին վրայ , բարձր և ցից ժայռի գլու .
ի բանակն արկանէին : Այնուհետեւ բերդս խը . ջուրը միշտ բերդի յատակի ժայռը
կը մնար Վարդանայ եղբօրորդւոյն Գրիգոր ծեծելով կ'անցնի : Բերդը մտնելու համար ,
Մամիկոնեանի ձեռքը, որ Նունեայ հռչա հարկ է բարձրանալ ջրի աջ եզրէն իբր
կաւոր խաչը , Սպերոյ կողմերէն բերելով , 200 մետր դէպի արեւելեան հիւսիս , նեղ
պահեց այս անմատչելի ամրոցի մէջ, ուր և քայքայուած ճանապարհով , տեղ տեղ
քիչ ժամանակ նալով , յետոյ փոխադրուե անցնելով նաեւ - արհեստական ժայռերու
ցաւ ի վանանդ : Այս բերդս աւելի նշա . բնական ճեղքերէն : Բերդի լայնքը իբր
նաւոր եղաւ տասներորդ դարու սկիզբը , 200 քայլ է դէպի հիւսիս և երկայնու
Սմբատ Ա թագաւորի պաշարման դժպհի - թիւնը 800–1000 քայլ , դէպի արեւելք
դէպքով և առաքինօրէն մատնութեամբը , ժայռի մէջ երկնցած : Ներսը շրջապատուած
որ շարունակարար հալածուելով Յուսու է բարձր անմերձենալի ժայռերով . արեւ .
փէն և ազգայիններէն լքուելով , եկաւ ա մըտեան կողն որ զուրկ է բնական պարս .
պաստանեցաւ այս անառիկ ամրոցս և տաս պէ , շինուած և ամրացած է արհեստա
րի մը դիմացաւ թշնամւոյն լարած ամէն կան որմով : Բերդի մէջ պարսպի կից ժայռ
հնարքներուն . վասն զի իւր հաւատարիմ . մը բարձրացած է , որուն գագաթը տասը
ները « մարդիկ ամրոցին ՝ անձընտիրք լեալք , մարդ պարունակելու չափ ամրոց մը շի
և կորովութեամբ կշռեալ զձկտումն մեքե . նուած է : Բերդի ընդհանուր ձեւը ցոյց
նայից և զնետաձիգս ՝ ի լայնալիճ - աղե - կու տայ որ միայն ծառայած է ժողովուրդը
ղանց , և զքարինս ի պարսատկաց , յաւէտ պատսպարելու . իսկ բուն մարտկոցը բերդի
իմն և անհնարին խողխողումն ի վերայ ներսի մասին մէջ ժայռերու գլուխը հաս
մարտիկ զօրացն հասուցանէին : Եւ վասն տատուած է : Մարտկոցը ներքին բերդէն
զի ընդ ձեռամբ - Հագարացւոյն բազումք իբր 100 մետր բարձր է . ի Ընուն կա
էին զինուորեալ ի հաւատացելոց Քրիս- րելի էր սանդուխներով բարձրանալ , այժմ
տոսի , զնոսա միշտ զինել տայր ընդդէմ այդ ժայռէն հանած սանդուխներն բնու
պատերազմի ամրոցին, յիւրսն խնայելով : թեան ազդեցութենէն քայքայուած են , ո-
իսկ զայն ոճիրս տեսեալ արքային Սմպա- - րով անհնարին է մարտկոցը բարձրա
տայ և զկորուստ քրիստոնէիցն , որ իբրև նալ :
մօտալուտ ին դահճաց լինէին խողխո- ԿԱՊՈՅՏ . ―― Սիւնեաց վայց ձոր գա-
ղեալք , այնուհետև զմահ մարմնոյն նպա- - ւառի մէջ ևս կը յիշուի այս անուամբ
տակ ինքեան հոգւոյն առաջի դնէր , և ան բերդ մը , համանուն կապոյտ լերան ( կեօք
ձամբ անձին վճիռ հատեալ , և փրկութեան տապ) վրայ : Ունի քարաշէն պարիսպ և
այլոց հոգացող գտեալ ՝ զիւր փրկութիւնն աշտարակներ , ինչպէս նաև մատուռ մը և
 ԿԱՊՈՅՏ 280 ԿԱՌՆԻ

1247 թուականաւ արձանագիր ունեցող այժմ անշուք - վանքերու կարգն է անցած

խաչքար : և նախնի պայծառութենէն նսեմացած :
ԿԱՊՈՅՏ . Այսպէս կը կոչուէր ի Հոս կը պահուէր Ս . Հայրապետի ճկոյթը
նուն կարնոյ հիւսիսային արեւմտեան և Նոյայ տապանի մէկ մասը , որոնք ան
կողմը գտնուող գօտի մը , որ Պարխարի - ցեալ դարու առաջին կիսուն մէջ գողցուե
մասն էր : ցան Քրդերէն : ]] . Յակոբայ վանքէն դուրս
ԿԱՊՈՅՏՔ . Տես ՎԱՅՈՑ ՁՈՐ : կան նաև ամայի մատուռներ : Արեւմտեան
ԿԱՊՈՒՏԱՆ կամ ԿԱՊՈՒՏԱԿ ԾՈՎ• Տես մատրան մօտ կայ պատուական ջրոյ աղ
ՈՐՄԻՈՅ ԾՈՎ : բիւր , որուն ակը լերան կողին վերեւ է ,
ԿԱՊՈՒՏ — ՄԱԶՐԱ կամ ԵՆԿԻՃԷ , Մեծ զոր հրաշքով բղխեցուցած է սուրբ հայր
և այգեւէտ աւանագիւղ Այրարատայ (Շա- - րապետը :
րուր գաւառի մէջ , Շահրիարայ - հարաւա ԿԱՊՈՒՏՌՈՒ կամ ԿԱՊԵՏՌՈՒ . Հին
յին կողմը : բերդ Այրարատայ Բասեն (վերին ) գաւա.
ԿԱՊՈՒՏԻԿ . Փոքրիկ WINL Սեբաս . ռի մէջ :
տիոյ , որ քաղաքին մէջէն կ'անցնի և շատ ԿԱՊՏԱԽՈՐ կամ ԿԱՆՏԱԽՈՐ . Գիւղ
անգամ առատանալով կը վնասէ : Արտանուչի վիճակին , որոյ բնակիչք այս
ԿԱՊՈՒՏՈՂՆ, ԿԱՊՈՒՏԿՈՂ , ԸՆՁԱՔԻԱՐՍ լազգի են :
կամ ԸՆՁԱՔԻՍԱՐ • Վասպուրականի ԿԱՊՏԱՎԱՆՔ . ― Կը գտնուի Արցախի
Ռշտունեաց գաւառի մէջ . վանայ ծովակի Բուստի գաւառի մէջ, Ղոզանայ շինատեղ .
հարաւակողմը կը գտնուի , համանուն Ընըն- - ւոյ արեւմտեան կողմը անտառապատ սա .
ձաջ գիւղի մօտ , հարաւակողմը : Լեռս բա- րահարթի մը վրայ , որուն հիւսիսային
ւական բարձր և ընդարձակ է , որ արեւ խորանդունդ ձորով կը հոսի Հախում վը-
ելքէ դէպի արեւմուտք ձգուած է լայնա- - տակը : Վանքս կառուցուած է կապտագոյն
նիստ յատակագծով մը , որուն կատարը մեծահատոր անտաշ քարերով , չորս կա
կը նայի վանայ ծովակի վրայ : Այս լեռս մարներու վրայ : Խաչաձեւ է և ունի մէկ
մեր նախնիներէն Ընձաքիարս կոչուած է , աւագ և չորս փոքր խորաններ , երկու

և հաւանօրէն յիշեալ գիւղի անունէն ծա . դուռն հարաւային և արեւմտեան կողմե

գած - է : Ժամանակ անցնելէ վերջ , իր րէն , գեղեցկաձեւ - կաթուղիկէ մը և եր
կապոյտ գոյնին պատճառաւ կապատողն - կու խորհրդանոց : Արևմտեան դրան վրայ
կամ կապուտկող կոչուեր է : Այս այն լեռն կայ Ո (= 1151 ) թուականաւ յիշատա-
է , որուն վրայ ելաւ Ս . Յակոբ , Մասիսէն կարան . իսկ հարաւային դրան յիշատա
=
և Այրարատեան - աշխարհէն - դառնալէն կարանը ունի ՈՁԳ ( = 1234 ) թուա
վերջ , և գլուխը բաց անիծեց Մանաճհրի կանը : վանքս ժամանակաւ ունեցեր է շրր-
երկիրը , Ռշտունեաց գաւառը , որով երեք ջապարիսպ և քանի մը խուցեր . այժմ ,
տարի Աստուծոյ հրամանաւ , այս կողմերը կարելի է ըսել , քայքայուած վիճակի մէջ
անձրև չեկաւ . այս անէծքի պատճառն այն է : Հարաւային կողմը ունի նշանաւոր և
էր , որ Մանաճիհր , հակառակ ծերունի ընտիր լրոյ աղբիւր մը :
հայրապետի թախանձանաց , անոր անմեղ ԿԱՌԱՏԻ Տես ԱՐԵՒԻՔ :
սարկաւագները անգթօրէն ծովը ձգել ԿԱՌԱՒԱՆ • կը յիշուի Մացրու գա-
տուած էր իր Քարադաշտի մօտի բերդէն : ւառի մէջ :
Լերանս մէկ կողին վրայ , որ դէպի ա ԿԱՌՆԱԿԱՇ կամ ԳԱՌՆԱԿԱՇ • Գիւղ
րեւելեան հարաւ կը նայի , ժամանակ անց Արցախի Բերձոր գաւառի . որուն բնակիչք
նելէ վերջ , մենաստան շինուեցաւ Ս . Յա- ի հնումն Հայեր էին :
կոբայ անուամբ : Այս մենաստանը հռչա- ԿԱՌՆԲԵՐԴԱԿ • Կը յիշուի գիւղս
կաւոր էր մեր նախնեաց ժամանակ , ինչ- Դերջանի մէջ , յորում 1335 ին կը նահա
պէս աւանդութեամբ եւս ցարդ կը պատ . տակուի Ամենաւագ անուն երկրագործը :
մուի . ունէր բազմաթիւ միաբաններ : իսկ ԿԱՌՆԻ կամ ԳԱՌՆԻ- Գիւղ կամա
 ԿԱՌՆԻՆ 281 ԿԱՍՏԱՂՕՆ

խի , որուն մօտ կը գտնուի Աագ վանքը , րերու շրջաններու մէջ ստացած է շատ
կառուցուած Ս . Թադէոս առաքելոյն - ա- հին և նոր անուններ , իր շուրջը գտնուող
նուամբ , զոր - Ասողիկ գիւղիս անուամբ , երկիրներու կամ բնակող ազգերու անուն
կառնոյ վանք կը կոչէ : վանացս նկարա . ներով . այսպէս կը կոչուի կարից ծով
գիրը ըրած ենք Թադեոս Ասքելոց վանք կասբերու անուամբ , Մասքթաց ծով , Խազ-
անուան ներքև : կառնիի բնակիչք են հայ րաց ծով , Աղուանից ծով , վրկանաց ծով ,
և թուրք : Հայք ունին . Թորոս անուն Բադուի ծով , Դարանդի ծով , Րեշտի ծով ,
եկեղեցի , և Թորգոմեան անուամբ վար- - Հաշտարխանի ծով , և այլն :
ժարան : Գարնան , ամրան և աշնան ընդհան
ԿԱՌՆԻՆ • ― Հայաբնակ գիւղ , Մշոյ - րապէս հանդարտ և գեղածիծաղ տեսա.
րեւելեան հիւսիսային կողմը : րան ունի ծովս . սակայն , երբեմն երբեմն
ԿԱՌՆՈՅ • Սակաւաբնակ գիւղ Մաս կ'ունենայ նաև սաստիկ խռովեալ և ա
մըռտանքի . ունի Ս . Գեորգ անուն եկեղեցի լէկոծեալ վիճակ : իւր մէջ կ'երթեւեկեն
մը : բազմաթիւ շոգենաւեր, առագաստանաւեր և
ԿԱՌՆՈՅ ՎԱՆՔ . Տես ԿԱՌՆԻ : նաւակներ : Բագուի արեւելեան հանդէպ
ԿԱՍ • Մոկաց մէջ կը յիշուի այս ծովուս մէջ կայ Զիրտս անուամբ փոքրիկ
անուամբ սակաւաբնակ Հայոց գիւղ մը , կղզի մը , որ ըմպելի ջուրէ զուրկ լինելով`
Ս ․ Աստուածածին անուն եկեղեցիով : չունի հաստատուն - բնակիչ . միայն գար .
ԿԱՍԲԻՑ կամ ԿԱՍՊԻՑ ԾՈՎ . Հայոց նան և աշնան եղանակները զուարճալի
աշխարհի արեւելեան սահմանածայրը պա. զբօսավայր է Բագուցիներու :
տելով այս ծովս , իբրև հայկական ծով ԿԱՍԲՔ , ԳԱՍԲՔ կամ ԱՍՊՔ• Այս .
համարելով , կարեւոր կը համարիմ անոր պէս կը կոչուի այն երկիրը և ազգը , որ
վրայ տեղեկութիւն տալ, որուն վրայէն ի կը բնակի վրկանայ կամ նոյնանուն կաս.
հնումն , խորենացւոյ գրածի համեմատ , պից ծովու արեւելեան եզերքը : Տես ՓԱՅ-
« մերոց իսկ արանց պատահեաց շուրջ ՏԱԿԱՐԱՆ :
անցանել » : Այս ծովս կ'երկննայ հարաւէ ԿԱՍԻՄԷԴ . — Արդուինի գիւղերէն մին :
դէպ ի հիւսիս և ուրիշ ծովերու հետ հա- ԿԱՍՄԱ . Տես ԳԱՍՄԱՅ :
ղորդակցութիւն չունի . մակերեւոյթն է ԿԱՍՊԷԼ ․ Տես ԳԱԶԲՈՅԼՔ :
440000 քառ . հազարամետր և 26 մետր ԿԱՍՊԻ . ― Գիւղ Գօրի ( Տփղիս ) գա-
Սեւ ծովէն աւելի ցած է : Ծովուս եզերքը - ւառի , հայ և վրացի բնակիչներով : Հայք
գտնուող բազմաթիւ աղի լճակները և ա 76 տուն են , իսկ վրացիք 82-
ղուտ դաշտերը , կը ցուցընեն , թէ ի հնումն ԿԱՍՊԻՑ ԾՈՎ : Տես ԿԱՍԲԻՑ ԾՈՎ :
ծովս աւելի ընդարձակ ըլլալու էր և մին ԿԱՍՊՔ . Տես ԿԱՍԲՔ :
չև անգամ կը կարծուի միացած ըլլալ Ա- ԿԱՍՏԱՂՕՆ • Հին վանք լեռնային
րալայ լճի հետ , ծածկելով այս երկուքին կիլիկիոյ , մերձ կը թուի ըլլալ վահկայի :
մէջ եղած բոլոր տարածութիւնը , և այդ Ռուբինեանց պայազատութեան սկիզբը ,
պատճառաւ նախնիք ծովուս երկայնու- - անոնց կալուածոց կարեւորագոյն տեղերէն
թիւնը կը համարին արեւմուտքէ արեւելք : մին էր , որուն անունը և ճիշդ տեղը յե.
իւր մէջ կը թափին բազմաթիւ գետեր և տոյ ինչպէս նաեւ այժմս անծանօթ կը
գետակներ . որոնցմէ յիշենք յորդաջուրն նայ : Հանգստարան եղած է վանքս Ռուս
վոլկա հիւսիսային կողմէն . արեւմտեան բինեանց , ուր թաղուած են կոստանդին և
կողմէն կուր – Երասխ . հարաւէն Գզըլ – իւ .- Ռուբէն իշխանները : կոստանդնի մահէն
զէյն : )ովուս ջուրը բազմաթիւ գետերով (1099 ) քիչ տարիներ վերջ , հոս թաղուած
փոխանակ առատանալու կը նուազի շո- է 1105 ին Մարկոս անուն մեծ ճգնաւորը ,
գիանալով և ցնդելով : ի հնումն , վաճա- որ վաթսունևհինգ տարի խոտով սնած էր
ռականական տեսակէտով , նշանաւոր էին կողաց կողմերը : Տեղւոյս անունը մեր պատ
կուրի և Երասխի բերանները : Ծովս դաս միչներէն գրուած է երբեն ո տառով , միայն
Բաշխ . Բառարան Բ . 36
 ԿԱՍՐ
Յայսմաւուրաց ոմանց մէջ գրուած է կաթ .
սաղան ձեւով :
ԿԱՍՐ • Գիւղ վանայ խօշապ
ւառակի , Բութէն 5 ժամու ճանապարհ - Շրջակայ բնակիչները
հեռու : Տասնևվեց տուն կայ . 1O ը հայ ,
և մնացեալք քուրդ : Հայք ունին Ս . Ստե
փանոս անուն երկդարեան եկեղեցի
Երբեմն մինչեւ 100 տուն այ կար այս
տեղ , ինչպէս կը հաւաստէ նաեւ գերեզ-
մանատունը : Գիւղիս հարաւային կողմը ,
քիչ մը հեռու , ծառերու մէջ Կիզել – պապա
կոչուած մատուռ մը կը տեսնուի, զոր ջերմ
փարատող Սուրբ կը համարին գիւղացիք
և շատ անգամ ոն կը դիմեն : Տեղւոյս
Հայերը մասնաւոր հմտութիւն ունին խաշ-
նաբուծութեան և խաշնարածութեան . շատ
լաւ կը հասկնան ոչխարներու բնաւորու
թենէն և մանաւանդ հիւանդութեան տեղ
սակէն : Ասոնց ոչխարները սիրուն , առողջ
և պարարտ են :
կասրի արեւելեան
հիւսիսային կողմը , կէս ժամու ճանապարհ
հեռու , կայ Ալքատ : ըսուած գիւղը , բոլո .
րովին ամայացեալ . հայկական բազմաթիւ - ցի » :
տապանաքարեր կը տեսնուին կանգուն ,
նոյնպէս հայկական եկեղեցի մը : Դեռ 80
տարի առաջ այդ գիւղը շէն էր և ունէր
140 տուն Հայեր , որոնք յետոյ ցիրուցան - նեաց Բաղք գաւառի մէջ , 860 մետր բարձր
եղան . իրենց ընդարձակ դաշտերն ու ար .
տեր Վանեցի երեւելի թուրք մը գնած է
60 լիրայի :
ԿԱՍՐԻԿ կամ ՔԷՍՐԻԿ . — Գիւղ վա-
նայ Հայոց – ձոր գաւառակի , Աստուածա.
շէն գիւղի հիւսիսային կողմը ՝ կէս ժամու
ճանապարհ հեռու , երկու բլրակաց մէջ .
2 տուն հայ և 3 քուրդ նացած են : Հայ ք
ունին Ս ․ Ատուածածին անուամբ - անշուք
եկեղեցի մը : Եկեղեցիէն դուրս կը տես.
նուին 60–70 հայկական խաչքարինք :
ԿԱՎՇԱՆ • Սակաւաբնակ գիւղ Հե
յոց , Տիգրանակերտի Սլիվան գաւառի մէջ :
ԿԱՎՐԻՆԷՐ կամ ԿԱՎՐԷՆԷՐ . — Քրդաց
լեզուով Որձաքար -կը նշանակէ և է Այ-
րարատայ Բագրեւանդ գաւառի մէջ երկայն
լեռ մը , որ ժամ մը կ'երկննայ Ալաշկերտի
դաշտավայրը հիւսիսային կողմէն պատող
լեռներու իբր շարունակութիւն : Արևելեան
ծայրը կը տեսնուի մեծ ժայռ մը գագա-
282 ԿԱՏԱՐ
թան վրայ , դէպի արեւելք հակած . լե .
րանս հողը կարմրագոյն է և շատ տեղեր
գաս կը տեսնուին ոսկւոյ և արծաթի երակներ :
լերանս հողէն ա
նօթներ կը շինեն իրենց պիտոյից համար :
ԿԱՏԱԿ . Տես ՍՈԴՔ :
մը : ԿԱՏԱՎԱՆՔ . Տես ՀԱԲԱՆԴ :
ԿԱՏԵՆՈՅ կամ ԿԱՏԵՆԱՅ ԲԵՐԴ . Այս
անուամբ դղեակ կը յիշուի կիլիկիոյ մէջ ,
1248 թուին Հռոմկլայում գրուած աւե
տարանի մը հետեւեալ կարեւոր յիշատա-
կարանի համեմատ . « Թողեալ զհայրենի
բնակութիւն մեր զԲարձր դղեակն և զան
մատոյցն զկատենաց , և փախեալ յայլա
սեռիցն կարեաց , և վասն քաղցրութեան
վերադիտողիս Հայոց կոստանդեայ սրբոյ
և առաքինւոյ , եկեալ բնակեցաք աստ , որ
վանաւորեալ իբրև զփախուցեալն ի տա-
պոյ արմաւենւոյ ՝ առ թաւոտ ծառոց ընդ
շքով ... Յայսմ վայրի (գրեցաւ ) ձեռամբ
յոգնամեղ գրչի Պետրոս երիցու որդւոյ
կոստանդին երիցուս , ազգաւ կատենոյն .
ԿԱՏԱՐ ԵՐԿՐԻ . Բնաշխարհի Բարձր
Հայք նահանգը , այսպէս ևս կոչուած է :
ԿԱՏԱՐ կամ ՂԱԹԱՐ • Գիւղ Սիւ-
դրից վրայ , կաւարտայ հարաւակողմը : Բը-
նակիչք , ըստ 1886ի աշխարհահամարի ,
54 տուն են , 453 հոգի : Հին պատմու
թեան մէջ չի յիշուիր գիւղս , բայց միայն
մեզ յայտնի է այս կողմերը կատարոյ
վանքը : 1890 տարւոյ մայիսի վերջերը ,
Շանթը գալլիացին , գիւղիս մէջ ևս մար-
դաբանական քննութիւններ ըրաւ : Գիւղիս
սահմանները յայտնուած են Պղնձահանք ,
որոնք կալուած են մասամբ - Յունաց և
մասամբ Ագուլեցի - Հայոց , ուր հաստա-
տած են հալոցներ և կը հանեն պղինձ :
Այդ պատճառաւ կը բարգաւաճի գիւղս ,
և 1891 ին մեծ գումար հաւաքելով ազ-
գային դպրոց մը բացին : Այս Պղնձահա-
նից հարուստ հալոցներէն մին կը պատ
ուսած էր
կանի Պ ․ Նազարբէկեանցի , որ
Ֆրայպուրկի մէջ : Պղինձը առատ է, և
տարին իբր 20000 փութ կ'ելլէ . տեղւոյն
վրայ փութը կը ծախուի 11 րուբլիի . մաս
Պ• ղնձահանք
Կատարայ
:98
 ԿԱՏԵՊԱՆՑ 284 ԿԱՐԱՊԵՏ

մը կը ղրկուի Շամախի և մեծ մաս մ՚ալ իննակնեան վանք եւս կոչուած է , ինն իր
Մոսկուա ։ րարու մօտ բղխած քաղցրահամ աղբերց
ԿԱՏԵՊԱՆՑ • Տես ԱՐՏԱՄԵՏ : պատճառաւ , ուր երբեմն բնակեցան եօթն
ԿԱՏԻՆՕԿ : Սակաւաբնակ գիւղ խի- խոտաճարակները և հոն նահատակուեցան
զանու . ունի Ս . Գեորգ անուամբ - եկեղե- Պարսիկներէն : Այս իննակնեան - ըսուած
ցի մը : վայրը Բարեբուխ ևս կոչուած է : Ուխ
ԿԱՏՈՒԱՔԱՐ : - Այս անուամբ բլուր տական եկեղեցւոյս շինութեան , ըստ գը-
մը կայ Սիւնեաց Վայոց ձոր գաւառի մէջ , րելոյ Ստ . () րպէլեանի , գործակից կ'ըլլայ
Խաչիկ գիւղի հարաւակողմը : Այս տեղ Սիւնեաց իշխանը . « Բազում գանձիւք և
կայ գիւղի աւերակներ , եկեղեցի և գե- ջանիւ գործակից լինի շինուածոյ հանգըս
րեզմաններ : Խաչկեցիք աւերակ գիւղս տարանի սրբոյ կարապետին , և կանգնէ
Հին գիլ կ'անուանեն : անդ ի վանսն Գլակայ արձան զնշանն
ԿԱՏՈՒԻՔԱՐ • Այս անուամբ աւե տէրունական՝ յիշատակ իւր » : Ս . Գրիգոր
րակ բերդ մը կայ Տուրուբերանի Տարօն - Լուսաւորիչ եկեղեցւոյն մօտ վանք ևս շի
գաւառի մէջ , լերան մը վրայ , Մշոյ նեց և մէջը հաւաքեց քառասուն և չորս
րեւելեան կողմը : կրօնաւորներ : Եօթներորդ դարու մէջ , վա
ԿԱՏՍԱՅ • ― Գիւղ Չարսանճագի փէ. նացս քսաներորդ - վանահայրը - Թոդիկ ՝
րին գաւառակի : Ունի 17 տուն հայ և բազմացուց կրօնաւորները և անապատա
Ս ․ Կարապետ անուն եկեղեցի մը : ւորները , որոնց թիւը հասաւ մինչև երեք
ԿԱՐԱԿՈՒԶԷՅ • Աւերակ գիւղատեղի - հարիւր իննսուն և ութի : Իբրև կալուած
Սիւնեաց վայոց ձոր գաւառի մէջ : այս վանքին Ս . Գրիգոր սահմանեց տա-
ԿԱՐԱՊ • Ըստ Պտղոմէոսի այս ա. սուերկու աւաններ և գիւղեր ՝ զորս կար .
նուամբ քաղաք մը կար փոքր Հայոց մէջ, գաւ կը յիշէ Զենոբ Գլակ :: Այս կալուած .
Անտիտորոս լերանց հիւսիսակողմը , Սեբաս . ներէն երկուքը Մամիկոնեան իշխաններէն
տիոյ և Եփրատ գետոյն մէջ տեղ : մին յափշտակելով , յետոյ Արծրունի վարդ
ԿԱՐԱՊԵՏ ( Ս ․ ) , ԳԼԱԿԱՅ կամ ԻՆՆԱԿ- Պատրիկ իշխանը առաւ և դարձուց , այդ
ՆԵԱՆ ՎԱՆՔ . ― Հռչակաւոր և պատմա - մասին Յովհ . Մամիկոնեան կը գրէ . « Նոյն
կան հնադարեան վանքս կը գտնուի ֆու . պէս և զսուրբ կարապետն ի Գլակայ
րուբերանի Տարօն գաւառի մէջ, Մշէն 7 վանսն մեծաշուք - փառօք զարդարեաց .
ժամ հեռու , արեւմտեան հիւսիսային կող սա դարձոյց զկուառս և զՊարեխ - ի սուրբ
մը , ուր երթալու համար անպատճառ Ա- կարապետն » , անոնց իբրև գին տալով Fա-
րածանիէն պէտք է անցնիլ : կառուցուած րօնոյ իշխանին հազար դահեկան , երկու
է Քարքէ լերան մէկ դուրան կողին վրայ , գիւղ - ալ աւելցուց վասպուրականէն : ]] .
հիւսիսակողմը արձանացած է Քարքէ լեռը - Գրիգոր Լուսաւորչէն կանանց արգիլուած
և արևելեան NL արևմտեան կողմերն ալ է Ս ․ կարապետի եկեղեցին մտնել , իբր
բարձրացած են նոյն լերան ուրիշ գօտի- թէ - Հերովդիադայ ՝ որ Յովհաննու կա
ները . իսկ հարաւակողմը կան քանի մը րապետի գլխատման գործի եղաւ , - չըլլայ
ձորահովիտներ և Մշոյ ընդարձակ դաշ- որ դարձեալ կնոջ մը ներկայութիւնը սըր-
տը : Հայոց հեթանոսութեան ժամանակ բոյն հոգին գրգռէ անոր դէմ և մահ պատ-
վանքիս տեղը նուիրուած էր Դեմետր և ճառէ , ինչպէս երբեմն Արծրունեաց վարդ
Գիսանէ չաստուածոց , որոնց մեհեանները Պատրիկ իշխանի բարեպաշտուհի Մարիամ
կործանելով Ս . Լուսաւորիչ շինած է եկել տիկնոջ հանդիպած է , որ շատ ընծանե
ղեցի և վանք ՝ մէջը ամփոփելով J. կա- րով վանքին դռնապանը կամ լուսարա-
րապետի և Աթանագինէս - եպիսկոպոսի րապետը կաշառելով յաջողեր է սրբոյն
նշխարները , առաջին վանահայր դնելով գերեզմանն այցելել և յետոյ կէս ճամ
Գլակ ասորին " և այդ պատճառաւ կո-
բան անակնկալ մահուամբ վախճաներ է .
չուած է նաև Դլակայ վանջ : Մենաստանս այդ պատճառաւ մինչեւ ցարդ ոչ մի կին
 ԿԱՐԱՊԵՏ 285 ԿԱՐԱՊԵՏ

մարդ չէ կարող մտնել ներքին մատրան րոյ ամք ՇԷ . յորժամ այս այսպէս եղեւ » :
―
մէջ : վանացս մէջ Թոդկայ յաջորդ Ստե
Ս . Կարապետի հնաշէն եկեղեցին երկ- փանոս վանահայրը շինեց Ս . Ստեփանոս
րաշարժէ կործանուելով , Տարօնի Մուշեղ - անուամբ եկեղեցի մը , ինչպէս կը յայտնէ
իշխանը շատ գանձ տալով քարակոփ շի- Յովհ . Մամիկոնեան ըսելով . « Եւ յայնմ
նեց : Նորէն քանդուեցաւ , Մահմէտի քե ամի վախճանեցաւ Սմբատ , և ետ տանել
ռորդի Ապտուռռահմանի արշաւանաց ժա- զինքն ի տապանատուն Հարցն ի վանսն
մանակ . ԺԱ դարու մէջ ( 1058 ) ևս Պար- - Գլակայ ի դուռն սրբոյն Ստեփաննոսի ,
սից զօրքերը վանացս շէնքերը այրեցին՝ զոր շինեաց Ստեփաննոսն այն ՝ որոյ մայրն
զոր շինած էր Գրիգոր Մագիստրոս , իրեն երձաւ , և ետ ի նշխարաց սրբոյն Ստե

MTB

99 . Ս . Կարապետի կամ Գլակայ վանուց ընդհանուր տեսարանը հարաւէն :

գործակալի ձեռքով ( կ'ըսէ լաստիվերտցի : փաննոսի նախավկային զձախ բոյթ ոտին

Գլ . իԱ) . « Ի սոյն ամի այրեցին զգեղեցիկ անյայտ » մ
ապարանս թ . կարապետին , զոր Հրահատ Ս . կարապետի մենաստանի շէնքն քա-
ոմն ի գործակալացն մեծին Գրիգորի որդ- ռակուսի է և կրկնայարկ . շինուած է առ
ւոյն վասակայ մեծաւ ջանիւ շինեալ էր ՝ հասարակ Քարքէ լերան և Հացեկաց քա-
մինչ երկրին տէր էին . զժամատունն՝ որ րահանի կակուղ քարերէն : Ունի բերդանը-
առաջի J. կարապետին էր , զոր գեղեց- ման պարիսպ և ամրացած է երկաթէ
կայարմար պատրաստութեամբ , յարդա դռներով և Եկեղեցին կը գտնուի քառաս
րեաց ի փառս և ի պատիւ մեծի վկային կուսւոյն մէջ տեղ , մենաստանէն բոլորո-
և կարապետին Քրիստոսի . նաև զայլ շի- վին զատուած , ամբողջ քարաշէն է , տ .
նուածսն , և զփայտակերտ եկեղեցին՝ զոր փարակ տանիքով և կամարակապ բազմա
Ս ․ Գրիգոր կոչեն : Եւ էր թուականին մե . թիւ քարաշէն սիւներու վրայ հաստա
 ԿԱՐԱՊԵՏ 286 ԿԱՐԱՊԵՏ

տուած : Աւագ խորանը նուիրուած է Ս. ալ ուխտի կու գային, իրենց քահանա

խաչի , որուն աջ կողմն է Ս . Ստեփանոսի ները այս մատրան մէջ կը կատարէին Ս .
մատրան դուռը և այդ դրան աջ ու ձախ - Պատարագի խորհուրդն և ժամերգութիւնը :
կողմերը կան երկու փոքրիկ խորաններ ՝ իսկ Ս . Կարապետի մատրան յարակից է
Ս . Պետրոսի և Պօղոսի . իսկ Ս . Պետրոսի Ս . Գէորգայ որոցաձեւ կամարով մատու
խորանին մօտ և Ս . Ստեփանոսի մատրան ռը , յորում կը պահուէին երբեմն եկեղեց-
որմոյն կից կայ ուրիշ խորան մը Ս . Յա ւոյ սպաները և սրբոց նշխարներ , ինչպէս
կոբայ Տեառն եղբօր : Աւագ խորանի նաև բազմաթիւ եկեղեցական ձեռագիրներ :
ձախակողմն է Ս . կարապետի - մատրան Հիմնարկութեան թուականն յայտնի չէ .
դուռը ՝ որուն մօտ կայ նաև խորան մը ՝ վերջին նորոգութիւնն եղած է 1844 ին Տ .
Ս .. Լուսաւորչին : Ս . Ստեփանոսի մատուռն , Զաքարիա - վի - վանահայրութեան օրով :
որ կ'իյնայ Աւագ խորանին աջ կողմը , 1866 ին մեծ շարժէն վնասուեր է մատ
եկեղեցւոյն տաճարը կը համարուի և վրան տուռս :
ունի մեծ կաթուղիկէ : Ուխտաւորներ՝ այս Մենաստանիս ընտրելագոյն և գրաւիչ
տաճարի մէջ կը վճարեն իրենց դարպասը շէնքն , կրնայ համարուիլ - կամարակապ ,
կամ ողորմութիւնը : Ս . կարապետի մաս սիւնազարդ և գեղաքանդակ - զանգակա
տուռն կը գտնուի Աւագ խորանի ձախա- տունը . եկեղեցւոյն դրան վրայ , որ կը
կողմը կամ հարաւակողմը , որ ունի նոյն . նայի դէպի արեւմտեան հարաւ : - Զանգա
պէս կաթուղիկէ , բայց Ս . Ստեփանոսէն կատան ստորոտէն գաւիթի սեմերէն տա
աւելի փոքր է : Այս մատրան դրան երկու րածուած է սպիտակ սրբատաշ քարերով
կողմը կան երկու քարաշէն դամբարան շինուած - սալայատակ մը , որ երկաթէ
ներ . աջ կողմը՝ Ս . Աթանագինէսի , ձախ վանդակապատով և խաչարձաններով կէս
կողմը Ս . Յովհաննու կարապետի , երկրէն բոլորաձեւ մը կը կազմէ : Հոգեգալստեան ՝
չորս աստիճան բարձր և զարդարուած այդ վանդակապատին մէջ բացօթեայ ժա-
ոսկի և արծաթի զարդերով . բոլոր ուխ մերգութիւն կը կատարուէր երբեմն բազ-
տաւոր մարդիկ խոստովանելով և ծունկի - մաթիւ ուխտաւորաց - ներկայութեամբ , և
գալով կը մտնեն այս մատուռս , իսկ կա . զանգակատան միջին յարկի Ս . Հոգի կո
նայք միայն մինչև դուռը կը մօտենան և չուած խորանի վրայ կը մատուցուէր հան
առանց ներս մտնելու հեռուէն - երկրպա . - դիսաւոր պատարագ : Տաճարի արտաքին
գութիւն կ'ընեն ML կը դառնան : Աւագ - որմերը շինուած են սրբատաշ և ընդհան

խորանի և այս կրկին մատուռներու խաչ- րապէս գորշագոյն քարերով . իսկ գաւթին
վառները կամ խորանները ոսկէզօծ են և աջակողմը և զանգակատունը զարդարուած
փառահեղ , զոր շինեց վանացս առաջնորդ են հայ ճարտարապետութեան գեղեցիկ նը .
կուրավցի Պետրոս եպիսկոպոսը : կ'ըսեն , մուշներով : Այդ քանդակներէն աւելի շնոր-
թէ Ս . Կարապետի մատրան մէջ երկրին հաշուք են , դրան վերեւ , սպիտակ մար
խորը , ամփոփեր է Ս . Լուսաւորիչը Ս. մարեայ նրբաքանդակ չորս արձաններ ,
կարապետի ոսկերաց նշխարները , իսկ աջը որոնք կը ներկայացնեն Ս . Գրիգոր , Ս .
դուրսը դրած է ուխտաւորաց ջերմեռան- Սահակ և ուրիշ երկու հայ եկեղեցւոյ ա
դութեան համար , չորս մատերով միայն , ւագ հայրապետներ ՝ եկեղեցական զգեստ-
վասն զի ճկոյթ մատը դրուած է Մատնէ . ներով :
վանքի մէջ , և սրբոյն այս նշխարաց ինչպէս Երզնկայ նոյնպէս և Մշոյ կող-
պատճառաւ , այս տեղս ժողովրդենէն կը մերը երկրաշարժ եղաւ 1784 ին և Ս .. կա-
կոչուի Ս ․ կարապետու գերեզման : րապետի ուրիշ շէնքերէ զատ կործանեցան
Ս . Ստեփանոսի տաճարի հիւսիսակող- - հարաւային կողմի պարիսպները , սենեակ-
մը կայ ուրիշ մատուռ մը Ս . Աստուածած- ները և սեղանատունը , զանգակատան մէկ
նի . տասնեակ տարիներ առաջ կատարուող կողմը , Ս. Ստեփանոսի կաթուղիկէն , և
մեծ ի տօնավաճառներուն , երբ Ասորիներ – աւերակներու ներքեւ մնացին քանի մը հո-
 ԿԱՐԱՊԵՏ 287 ԿԱՐԱՊԵՏ

գի , որոնց մէջ էր նաև երէց մը . սակայն նի դեկտեմբերի թիւերուն մէջ : Եկեղեցւոյ

Մշոյ պէյը հրաման տուաւ առաջնորդին , և մատուռներու ոմանց մէջ կան խաչար .
որ բոլոր վնասուած տեղերը շինեն , զոր ձաններ և յիշատակարաններ , ինչպէս նաև
և աւարտեցին շատ ծախքով 1788 թուին : յիշատակարաններով տապանաքարեր . Ե-
Այս շինութեանց միջոց , ներս առնելով կեղեցւոյն արեւելակողմը խաչբակի մէջ ,
գաւթէն մաս մը , եկեղեցին ընդարձակեցին . կարապետի և Ս . Ստեփանոսի մատ.

MIB

100 . Ս . Կարապետի տաճարը հարաւ — արեւմտեան կողմէ :

և ութ սիւն աւելցուցին . զանգակատունն րանց ետեւի կողմը կը գտնուին վանացս

ալ նորոգեցին բարձր և առաջինէն աւելի առաջնորդներու ոմանց գերեզմանները : Ա-
վայելուչ . նոյն միջոցին , զանգակատան - ռաջնորդարանը կը գտնուի եկեղեցւոյն հիւ-
ստորին յարկէն միջինը փոխադրեցին Ս . սիսակողմը . իսկ աւանդատունը՝ հարաւա
Հոգւոյ խորանը : վանացս և եկեղեցւոյ կողմը . նոյն կողմն են նաև միաբաններու
զանազան մասանց վրայ բաւական ընդար սենեակները և անոնց ներքեւ սեղանատու
ձակ գրուած է 1905 տարւոյ Բիւզանդիոս . նը : Զանազան ժամանակաց մէջ ուխտական
 ԿԱՐԱՊԵՏ 288 ԿԱՐԱՊԵՏ

եկեղեցիս և մենաստանս նորոգութեանց տաւոր կը սկսի մատաղի պատրաստու ..

ենթարկուել են . վերջին նորոգութիւնները թիւն տեսնել , ոչխարներ մորթել , կրակ
կատարուած են 3–4 տարի առաջ : վառել և աստ անդ կաթսաներ պատրաստել
վանացս ջուրը առատ է և մշտահոս , մատաղներն եփելու համար . սքանչելի
վասն զի լերան աղբիւրներէն մանաւանդ է այն գիշերային տեսարանն . ուխտաւոր .
Աագ ակներէն , առատութեամբ հաւաքուե. ներու եռանդը , երգերը , կրակներու բոցերը
լով կը մտնէ պարսպէն ներս և կը բաժ. խաւարին մէջ հեթանոսական հանդիսի ա-
նուի անոր երկու քառանկիւնները ПL տըն ւուրց գաղափարը կամ յիշատակը կը զար-
տեստունը . յետոյ դարձեալ միանալով կը թուցանեն : Բուն վարդավառի օրը վանա
դարձընէ վանքին ջրաղացը. պարսպէն դուրս հայրը Ս . Պատարագը կը մատուցանէ . ե
ելնելով կ ոռոգին նաեւ Ս . Կարապետի կեղեցիէն զգեստաւորուած դուրս ելնելով
սեփհական պարտէզները ПL անդաստան . առաջնորդարան գնացած ատենը ժողովըր-
ները ։ Աւագ ակներ ըսուած աղբիւրը վան . դեան բազմութիւնը ուրախութեան աղա-
քէն կէս ժամ հեռու
է ՝ իւսիսակողմը
է՝ հիւսիսակողմը : - ղակներ կը բարձրացընէ և անդադար կը
Պարսպէն գրեթէ քարընկէց մը հեռու , աս պարպուին հրացաններ : Այնուհետեւ կը
րեւմտեան կողմն է Լուսաորչի աղբիւրը , հաւաքուի դարպասն ՝ այսինքն ուխտաւոր-
որուն ջուրը երկու կամարներու ներքեւէն - ներու նուէրն : Նոյն հանդիսական օրերուն
կը հոսի աւազանի մէջ ՝ որ մեծ քար մ` է մէջ բազմաթիւ օտարազգիներ ալ կը տես .
և կ՚ըսեն թէ Տրդատ թագաւորը դրած է , նուին , յոյն , ասորի , քուրդ , մահմետական :
և հոն մկրտած է Ս . Լուսաւորիչ բազմա- - Զանազան պատճառներով վերջին տարի-
թիւ քրիստոնեաներ : կայ նաև ուրիշ աղ- - ներուս մէջ , Ս. կարապետի ուխտական
բիւր մը Բարեհամ անուամբ : իսկ լերան հանդէսները , նոյնչափ մեծ շքով չեն կա-
գլուխը իրարու մօտ են եօթն աղբիւրներ տարուիր , ինչպէս երբեմն :
կամ ակներ ականակիտ ջրերու , որոնք Երկար դարերու ընթացքի մէջ , ուխ
հին ատեն ինն էին , և այդ պատճառաւ , տաւորաց և հաւատացեալ ժողովրդոց ա.
ինչպէս ըսինք , իննակնեան վանք կը կո ռատ նուէրներով հարստացած ու ճոխա
չուէր վանքս . իսկ այժմ այդ ակներէն եր . ցած Ս . Կարապետի մենաստանն և եկե
կուքը ցամքած են : ղեցին , զանազան անգամներ ենթակայ ե .
Ս. Կարապետի վանքը ամէն օր 180 ղած է աւարառութեանց և կողոպուտի ։
հոգւոյ կերակուր կու տայ : Ախոռ մը ունի Անցեալ դարու կիսուն , Ռուսաց և Թուր-
որ 4–500 ձի կը պարունակէ. խուցերն քաց պատերազմէն առաջ , քուրդ մեծա
70 ի չափ են : Ուխտական ամենամեծ հան- մեծներ իրարու հետ խորհելով , որ եթէ
դէսը կը կատարուի - վարդավառին կամ Մուշը Ռուսաց իշխանութեան ներքեւ
Այլակերպութեան տօնին օրը : Այլ և այլ անցնի , բոլորովին պիտի դադրին իրենք
երկիրներէ , նոյն իսկ Ռուսահայաստանէն աւազակութիւն ընելէ ,, յարձըկեցան Ս.
և կովկասէն հազարաւոր - Հայեր - կը հաս - կարապետի վանաց վրայ և բոլորովին կո-
մախմբին , խուցերը անբաւական լինելով ՝ ղոպտեցին արծաթի և ոսկի սպասները
շատերը բացօթեայ կամ վրաններու ներ . և պղնձի կարասիները . բացին բոլոր ,
քեւ կը բնակին . նոյն օրը կ՚ըլլայ նաև միաբաններէն շատ քիչերուն ծանօթ , գա-
մեծ տօնավաճառ , խոտերով NL կանանչ ղըտնի դարաններն և առին տարին հին
ներով հարիւրաւոր խանութներ կը շինուին , և անգին սպասներ , և միաբաններն ալ
և ուտելիք , խմելիք , կտաւեղէնք , ևն . , կը մերկացուցին : Ս . Գէորգայ մատուռն ալ որ
վաճառուին . ամէն կողմ ուրախութիւն և հին ձեռագիրներու բազմադարեան շտեմա
ցնծութիւն : վանքը նոյն օրերը ուխտա րանն էր , բոլորովին դատարկացաւ . ձեռա-
ւորաց անթիւ բազմութեան ձրի հաց և գիրներէն մաս մը տարին և մասն մ՚ալ
ապուր կը բաշխէ , և հարիւրաւոր ձիերու փճացուցին : Այս աւարառութեանց վրայ
գարի : Երբ իրիկուն կ'ըլլայ , ամէն ուխ վանքս գրեթէ ամայացաւ և վեց ամիս
 ԿԱՐԱՊԵՏ 289 ԿԱՐԱՊԵՏ

անտէր մնաց : Յետոյ երկիրը քիչ մը խա. տոնի և Կրօնիդեայ և Եօթն խոտաճարա
ղաղելով , միաբանները դարձեալ - հաւա- - կաց գերեզմանները . իսկ խոտաճարակաց
քուեցան և սկսան շէնցընել : ի հնումն տա . ճգնարանը վանքէն հեռու է գրեթէ երեք
ճարին 16–20ի չափ կամարներն՝ ամէնքն քառորդ ժամ: Ասոր մօտ է նաև հասարա
ալ ունէին իրենց յատուկ մեծագին ջա . կաց գերեզմանատեղին , ուր կայ Արջի գե
հերն , ոսկի , արծաթ կանթեղներ , ևն . , իսկ րեզման ըսուած գերեզման մը , իբր թէ
այժմ 5–6 կամարներու համար հազիւ առաջին գերեզման , 4 ոչ արչու գե
կը գտնուին քանի մը ջահեր ու. կանթեղ- րեզման՝ ինչպէս կ'ըսէ ռամիկն . իբր թէ
ներ : Վերջին տարիներուս մէջ ևս վանքս հոն թաղուած է արջ `մը , որ հին ատեն
բաւական նեղութիւն կրեց : 1896ի դէպ- հաւատարմութեամբ կը ծառայէր Ս . կա.
քերէն վերջ վանացս մէջ ևս հաստատուած - րապետի մենաստանին :

101. Ս . Կարապետի վանք Կեսարիոյ :

է որբանոց - դպրոց մը՝ 45 աշակերտնե . Գրեթէ վանքէն քառորդ ժամ հեռու և

րով : Փակահի ճամբուն կէսը , տեղ մը կայ Ջո-
] . կարապետի - վանաց շուրջը կան - րահետիկ կամ Ջորեհետիկ . ուր քարի մէջ
պարտէզներ , մայրիներ և անդաստաններ : կը ցուցընեն ջորիի ոտքի հետքը , որ ար .
վանքէն դուրս մեծ դրան հանդէպ , կայ գիլուած մնաց , կ՚ըսեն , երբ բարձած էր
.
Ս . Յարութիւն կոչուած ին մատուռ մը՝ Ս . կարապետի նշխարները • բայց Ագա
հանդերձ կաթուղիկէով և Ս . Աստուածած- թանգեղոս՝ ոչ հոս ՝ այլ Աշտիշատու ստո
նի խորանով : վանքէն քարընկէց մը հեղ րոտը կը դնէ այս դիպուածս : Ս . Գրի
ռու՝ հարաւակողմը և նոյն լերան էջքին գոր Լուսաւորչի նշխարաց համար եւս կը
վրայ մատուռ մը կայ ծաղկաւէտ տեղ մը , պատմուի այսպիսի դիպուած մը , երբ կը
ուր կը բղխի նաև աղբիւր . հոն է Ս . Ան . տանէին կոստանդնուպոլիս , և անկէց տեղը
Բնաշխ . Բառարան Բ . 37
 ԿԱՐԱՊԵՏ 290 ԿԱՐԱՊԵՏ

կոչուեր է Ջորեհանգիստ : Ս . Կարապետէն Ս . Յովհաննու մարմինը և երկու ճգնա-

գրեթէ կէս ժամ հեռու կը գտնուի փակահ ւոր , որոնց ճգնած այրերը կը ցուցուին
ըսուածը , որ այս կողմանց լեզուով կը վանքին մօտ . թ . Լուսաւորիչ այդ նշխար-
նշանակէ Ագարակ կամ Չիֆտլիկ . լերան - ներէն մաս մը հոս դնելով վրան մատուռ
ստորոտն է տափարակ տեղւոյ մը վրայ մը կը կանգնէ , և ժամանակ անցնելով
Մինաս – կաթողիկոս ՝ երբ առաջնորդ էր կ՚աւելնան ուրիշ շէնքեր : Աւելի ճշդագոյն
Սուրբ կարապետի , բերդանման պարսպով կարելի է համարել այն , որ Ս . Լուսա
պատեց փակահը : Մէջն են խաշանց փա- - ւորիչը ձեռնադրուելէն վերջը այցելեց այս
րախներ , արջառոց գոմեր , գրաստներու վանքս և Ս ․ Յովհաննու կարապետի մա
ախոռներ և հողագործ մշակաց և մենաս սունքէն մաս մը առնելով հետը տարաւ
տանի սպասաւորաց բնակարանները : Ե և շինելով Մշոյ Ս . Կարապետը ՝ մէջը
կեղեցին Ս . Սարգիս շինած է Ամդեցի Յու- ամփոփեց :: կը կարծուի , թէ վանքս ի
նան վարդապետը , իր առաջնորդութեան սկզբան Յունաց է եղեր և ԺԲ դարու հայ
օրով : Պատուական է տեղւոյս մեղրը ` վա- գաղթականները սեփհականելով ՝ ծաղկե
նացս վրայ բաւական ընդարձակ գրուած ցուցած են յաջորդ դարերու մէջ : Ս . կա-
է Արեւելքի 4976 , 77 , 78 , 79 , 82 , րապետի վանաց - պատմութիւնը անյայտ
84 , 87 ,5044 , 47 , 49 թիւերուն մէջ , կրնայ ըսուիլ մինչև ԺԸ դարու սկիզբը ,
Գեղամ ՝ ստորագրութեամբ : սակայն անկէց վերջ եղած անցքերու մէկ
ԿԱՐԱՊԵՏ ( Ս ․ ) ԿԵՍԱՐԻՈՅ - կապա . մասը և վանահայրերը , ըստ աւանդութեան
դովկիոյ ամենէն հին և նշանաւոր վանքն ծերոց և վանացս մէջ և շրջակաները գը
է , կեսարիոյ հիւսիս – արևելակողմը 3 ժամ րուած ձեռագրաց յիշատակարանաց հա-
հեռաւորութեամբ , ձորի մը վերեւը լեռ- մեմատ , բաւական ծանօթ են : 1865 ին ,
նանման բարձրաւանդակի մը կողին վրայ Աւետիս վարդապետ առաջնորդ լինելով ,
կառուցուած : Հաստաստուն պարսպով պա քսան սենեակ կը շինէ և ջրհոր մը բա-
տած է և կեսարիոյ - կողմն ունի փոքրիկ նալ կու տայ : Ասոր ժամանակակից է
երկաթապատ դուռ մը , իսկ երկու կող- - Մատթէոս Սարի վարդապետը , որ՝ ըստ
մերը ՝ երկու աւելի մեծ դռներ վերջէն շի- աւանդութեան ՝ Կ . Պոլիս կ'երթայ վանքի
նուած : Դիրքը բարձրկեկ , օդասուն և դառն վիճակին դարման մը գտնելու հա-
բարձրահայեաց լինելով ՝ ամբողջ կեսա- մար , վասն զի Տէրէպէյիք և Եէնիչէրիք
րիոյ դաշտին կը տիրէ : վանքս հարիւ շատ կը նեղէին . ազգային մեծամեծները
րաւոր տարիներ լոյս սփռած է իւր - բո- կը համակրին Մատթէոսի և 1692ին Կ ․
լորտիքը , և է դարաւոր յիշատակ մեր Պոլսի պատրիարք , և ապա 1694 ին Սսոյ
նախնեաց կրօնասիրութեան , առաքինու կաթողիկոս կ'ըլլայ . բայց վանքիս բարիք
թեան և առատաձեռնութեան : վանացս մը չըներ և յետոյ կ'ուրանայ հաւատքը :
հիմնարկութեան վերաբերեալ որոշ յիշա- - 1709 ին վանահայր կ'ըլլայ Դաւիթ ի վար-
տակութիւն մը չկայ , միայն իբր աւան . դապետ և կը յաջողի միաբանից թիւը
դութիւն , ըստ ոմանց ՝ կ'ըսուի , թէ Թա . ւելցունել և շինել արտաքին աղբիւր մը
դէոս առաքեալէն շինուած է . կամ ըստ և պարտէզ մը : 1737ին վանահայր կ'ըլ-
այլոց , կանխաւ կռատուն մը , կամ յունէ լայ Մատթէոս եպիսկոպոսը , և իր
դիցուհւոյն մեհեանն եղած ըլլայ և 251 աշակերտը Ստեփան վարդապետ , մեծ դը-
թուին փիրմելիոս եպիսկոպոսը Եփեսոսէն ժուարութեամբ , կը շինեն վանքին արդի
բերած ըլլայ Ս . Յովհաննու կարապետի եկեղեցին , սեղանատունը ու այգեստանը ,
մասունքը և անոր վրայ կառուցած ար սակայն վանքը ծանր պարտքի տակ կը
դի վանքը : Ոմանք ալ Ս . Լուսաւորչի ձգեն , և Ստեփանոս վարդապետը կը ստի-
կը վերագրեն վանացս հիմնարկութիւնը . պուի կ . Պոլիս երթալ հանգանակութեան
երբ , կ՚ըսեն , եպիսկոպոսանալու եկաւ ի համար : - Այն ժամանակ - տեղի ունեցած
կեսարիա Ղեւոնդիոսէն , սա շնորհեց անոր պատրիարքական կռուոյն մէջ կեսարացի
 ԿԱՐԱՊԵՏ 291 ԿԱՐԱՊԵՏ

հիւսան ք մեծ դեր ունենալով ՝ հասարակաց - ճապակիներով զարդարուած են որուն

զայրոյթը գրգռած էին . ուստի ոմանք կը ամբողջ ծախքը հոգացած է կեսարացի
ժխտեն թէ Ս . Կարապետի մասունք չկան Յարութիւն ամիրայ Պաշպազերկանեանի
անդ և թէ Մուշ կը գտնուի ամբողջովին : որդին Յովհաննէս ամիրան 1797 թուին :
Ժամանակին պատրիարքն ՝ Բաղիշեցի Յով- Յախճապակիներէն վեր որմերը պատկեր .
հաննէս կոլոտ քննութեան կը ղրկէ իր ներով ծածկուած են ոսկեզօծ շրջանակնե .
աշակերտն Յակոբ Նալեան . սա գալով՝ րով : - Ձախակողմեան մատրան մէջ , որ
արկղի մը մէջ կը գտնէ մասունքն , և վը . յախճապակիով պատած է , կը գտնուի թան
րան Լուսաւորչի և Ղեւոնդի կնիքները . կագին կապտագոյն յախճապակի մը , որ
չի համարձակիր քակել , կնիք մ'ալ ին իբր հնութիւն կը գնահատոփ 1200 ոսկի
քը կը զարնէ , յետոյ տապանի մը մէջ արժէքով , և որուն վրայ նկարուած է
դնելով կը մեկնի և կը ջանան հանգա պատկեր մկրտութեան Տեառն մերոյ Յի-
նակութեամբ վճարել վանքին պարտքը : սուսի Քրիստոսի ի Ս . Յովհան. կարապե
1761 ին աթոռը կը նստի Ստեփան ե տէ ի Յորդանան : Դեղին մարմարիոնէ գե .
պիսկոպոս . 1782ին ՝ Յովհաննէս վարդա . ղակերտ դամբարանի մը մէջ կը պահուին
պետ ․ 1798 ին ՝ Մարտիրոս վարդապետ . Ս . Յովհ . կարապետի մասունքները : Դամ-
1812 ին՝ Ստեփան վարդապետ Մունճու բարանի վրայ կայ 1733 թուականաւ ութ
սունցի , որոնք նշանաւոր եղած են տող ոտանաւոր յիշատակարան մը : Վանքս
գործունէութեամբ և անվեհերութեամբ : իր մեծ համբաւին համապատասխան կա .
Այսուհետեւ , ըստ ոմանց ՝ 1824 ին՝ նըս . րեւոր և հին արձանագրութիւններէ զուրկ
տած է Աւետիս - վարդապետ Մունճու է . կան երկու աննշան արձանագրութիւն .
սունցի , և այս ատենները ՝ շինուած են ներ եկեղեցւոյն և մատրան դրանց վրայ :
ապաղչան , շատ սենեակներ , աւելցած Գրադարանի մէջ կան 1500 տպագիր և
են կալուածներ , արտեր , այգիներ , ջա- - 200 է աւելի ձեռագիր կարեւոր մա
ղացք , ևն . : Սա ՝ շատերու վկայութեան տեաններ : վանքիս կարեւոր նուիրա
համեմատ ՝ թունաւորուելով մեռած է : տուներն եղած - են ազգային նշանաւոր
1829ին կը յաջորդէ Անկիւրիացի Յակոբոս - անձինք , ինչպէս Տիւզեանք , Գազազ Ա-
վարդապետը՝ յետոյ եպիսկոպոս . սա շի . միրա և ուրիշներ : Ս ․ Կարապետի վանաց
նած է դրսի թաղը . հաստատած է գիշեր . հարստութիւնն կը կազմեն բազմաթիւ ար-
օթիկ դպրոց մը ՝ և շրջակայ գիւղերէն տեր, ջրաղացներ , արօտական - կենդանի .
մանկտին ժողովելով կրթած է լեզուի և ներ և ուխտաւորներէ գոյացած հասոյթ .
երաժշտութեան մէջ և այսպէս շէնցուցած ներ : Եկեղեցւոյն կից յատուկ դամբարանի
ու զարդարած է թեմական եկեղեցիները : մէջ կը գտնուին նշանաւոր առաջնորդ
1865 ին յաջորդեց Եղիա վարդապետ , բայց վանահայրերու շիրիմներն , որոնք ունին
իւր նախնեաց օրինակին հետեւող չգըտ- ոտանաւոր տապանագրեր :
նուեցաւ և վանքին նիւթական ու բարո . վանքիս կիցը դէպի հիւսիսակողմը Էֆ-
յական անկման պատճառ եղաւ : քարա երթալու ճամբուն վրայ կը գտնուի
Այժմ վանքս ունի բազմաթիւ սենեակ . նորակառոյց ( 1903ին ) միայարկ ժառան
ներ ուխտաւորներու համար , որոնք կ’այ- գաւորաց վարժարանի հոյակապ շէնքը ,
ցելեն Ս . Յովհանու կարապետի տօնին , իր քառաթեւ սրահով և 12 դասարաննե
փոքր Ասիոյ ամէն կողմէն յոգնախուռն րով , գրատուն ― ընթերցարանով : - իսկ
բազմութեամբ : Եկեղեցին . Հրեշտակա կիցը բարձրադիր ննջարանները , խոհար
պետաց , միջակ մեծութիւն մ՚ունի , և քա- նոցն , ևն ․․ վարժարանս ունի 6O գիշեր-
ռանկիւնաձեւ չորս սիւներու վրայ բարձ . - օթիկ աշակերտ և 8 ուսուցիչ առաջնորդ
րացած է : Երեք սեղաններն ամբողջ, որ . վանահայր Տ . Տրդատ եպիսկ . Պալեանի
մերն և սիւներն ալ՝ գետնէն - երեք կան . վերատեսչութեան ներքեւ : Ս ․ Կարապետի
գուն բարձրութեամբ , Փէօթահիոյ հին յախ վանաց վարժարանին ուսուցիչ եղած է
 ԿԱՐԱՊԵՏ 292 ԿԱՐԱՊԵՏԻ

Ժան Տանժէ Ֆրանսացի արեւելագէտը , կ՚ ելնեն կը փնտռեն , կը նային որ ջորին

որուն գերեզմանն կը գտնուի վանքիս մէջ . գնացեր այժմեան վանատեղին միաոր
սա նախ Պարսկաստան և յետոյ 30 տա պառկեր է և մասունքին - վրայ լոյս է ծա
րիներ Կ . Պոլիս , Արմաշ , Թալաս և Ս. գեր : - Լուսաւորիչ կ ' ելնէ կ'երթայ հոն ,
կարապետ - ուսուցչութեան պաշտօն վա. վանք մը անմիջապէս շինել կու տայ Միա
րած է ազգային վարժարաններու մէջ . որո : թ . կարապետ անուամբ և անոր մէջ
ծնեալ 1841 թուին ի Թիոնվիլ ( Ալզաս կը դնէ թ . կարապետի մէկ մատը , որ
Լօրէն ) և վախճանեալ աստ 1899 ին :: ցարդ կը մնայ : Այս աւանդութենէն կը
Ժան Տանժէ երկասիրած է արեւելասէր հետեւի , թէ վանքս չորրորդ դարու հիմ .
Ֆրանսացւոց համար հայ , պարսիկ բա- նարկութիւն է . բայց թէ քանի անգամ
ռարաններ և ուրիշ օգտակար գրքեր , ո նորոգուած է , ինչ փոփոխութիւններ կրած
րոնք անտիպ մնացած են : — Բիւզանդիոն , ու օրեր տեսած է , անծանօթ մնացած են :
1901 , p 1375-6 : ―
վանքէս չորս քարընկէց հեռու է Լոյս
ԿԱՐԱՊԵՏ ( Ս ․ ) ԱՄԱՏՈՒՆԵԱՑ • Տես ՅՈՎ- աղբիւրը լերան նեղ կողքին վրայ . այս
ՀԱՆՆԱՎԱՆՔ : երկուքին մէջ տեղն է վանեցւոց և բալ-
ԿԱՐԱՊԵՏ ( Ս- ) ԵՐՆՋԱԿԱՅ • Տես ԵՐԸՆ- - նըզպաղ գիւղի նախնի Հայոց գերեզմա
ՋԱԿ : նատունը , բոլորովին անթուական և ան
ԿԱՐԱՊԵՏ ( Ս . ) ՀԱԼՒՈՐԻԿԻ . Տես ՀԱԼ- տապանագիր : վանքս այժմ փարթամ
ՒՈՐԻԿԻ Ս . ԿԱՐԱՊԵՏ : վիճակ չունի . - կորուսած է իւր հրո
ԿԱՐԱՊԵՏ ( Ս ․ ) ՎԱՂԱՆԴՆՈՒ • Տես ՎԱ- վարտակաւոր 140 սոմառի չափ ար
ՂԱՆԴԻՆ : տերը , հրովարտակը և ամէն ինչ . այժմ
ԿԱՐԱՊԵՏ ( Ս . ) ՖԸՌՆՈՒՍԻ . Տես ՖԸՌ- ունի միայն 10 սոմառնոց արտ . կ ՝ ապրի
ՆՈՒՍ : ասոր արդիւնքով , բարեպաշտ - ուխտա
ԿԱՐԱՊԵՏ ( Ս ․ ) ՄԻԱՒՈՐՈՒ . Երզըն . ւորաց նուէրներով և վանապետին ինքն .
կայէն 2 ժամու ճանապարհ հեռու դէպի աշխատութեամբ : 1889ին վանապետ էր
արեւմտեան հիւսիս կը գտնուի վանքս , Պօտիկեան Թորոս -Եալնզպաղցին, հսկայ
Սըրնգոր (Ս . Գրիգոր ) լերան շղթայ Աղ- և քաջ մարդ մը , բազմաթիւ - ընտանեաց
տաղի ստորոտեայ բարձանց վրայ Եալ- գլուխ և հիւրասէր : վանքէն դուրս կայ
նըզպաղ գիւղի մօտ միայնակ , վասն զի փոքրիկ զբօսավայր մը , լի տանձի , ֆի-
քովերը բնաւ հայաբնակ գիւղ չկայ : վանս րանի , ուռի , բարտի , թութի , կեռասի և
քիս դրսի երկփեղկեայ դուռը կը նայի սալորի ծառերով . տեսարանը սիրուն և
արեւելք . բակին հիւսիսային կողմն է ե- րապուրիչ է :
կեղեցին . հարաւային կողմը ՝ ուխտաւորաց ԿԱՐԱՊԵՏԻ ( Ս. ) ՎԱՆՔ . — Սեբաստիոյ
հովանոցը , սենեակները , ախոռը , արեւ . կուսակալութեան ներքեւ գտնուող Ազիզիէ
մուտքը ՝ տնտեստունը , մառանը : Եկեղեցին գաւառակի մէջ կը գտնուէր ի հնումն Ս .
փոքրիկ քարակերտ շէնք մ'է պարզ ճա- Կարապետի վանք մը : կ'աւանդուի , թէ
շակով , Երզնկացի սափրիչ արհեստաւոր . այդ վանքը շինուած էր հովտի մը մէջ և
ներու խնամոց յանձնուած , բաց ի եկես - կը կոչուէր ] . կարապետի վանք կոմա
ղեցիէն՝ միւս բոլոր շէնքերը խարխուլ են նայի , ուր սուրբին նշխարներէն մաս մը
և նորոգութեան կարօտ : Եկեղեցին բնաւ կը պահուէին, վկայաբանութեանց համես
չունի ո՛չ թուական , ո՛չ հնութիւն և ոչ մատ : Անյիշատակ ժամանակէ ի վեր վանքս
արձանագրութիւն. միայն աւանդութեամբ քայքայուելով անցեր է ամայի հայ վան
կ'ըսուի , թէ Լուսաւորիչ երբ կեսարիա - քերու շարքը , բայց նոր ի նորոյ եղած
յէն Ս . կարապետի մասունքը ջորիով կը մասնաւոր պեղուներէն նոյն հովտին մէջ
բերէ ի Հայս , և երբ կու գայ կը հասնի ի յայտ կու գան վանքի մը կամ եկեղեցի
Երզնկայի մօտ , հոն խօսքի բռնուած ա ւոյ մը հիմեր , և կ'երեւին կոփածոյ սե
տեն՝ ջորին մասունքը վրան կը կորսուի . որակ քարեր , մարմարեայ սիւներ , քան
 ԿԱՐԱՊԵՏԻ 293 ԿԱՐԲԻ

դակազարդ խոյակներ , որոնք կը հաստա. կը պահուին քանի մը ձեռագիր աւետա-

տեն աւանդութիւնը և վանքի մը գոյու րաններ : Գիւղիս արեւելեան կողմն կը
թիւնը : գտնուի անտաշ - քարով շինուած Ս . Գրի
ԿԱՐԱՊԵՏԻ (Ս . ) ՎԱՆՔ . Գոնեայի գորի մատուռ մը : Գեղեցկաքանդակ խաչ-
կուսակալութեան մէջ և կեսարիոյ առաջ. արձաններով զարդարուած է մատրանս
նորդական վիճակին ենթակայ Նիյտէ քա- ներսը . ուխտի օրն է Ս . Աստուածած .
ղաքին մէջ կը գտնուի վանքս , որ այժմ նի Վերափոխման : Գիւղէս վեր , մեծ
22
գրեթէ ամայի է : Տարին անգամ մը միայն ճանապարհի մօտ կայ մեծ աղբիւր մը Չրոչո
Ս . Պատարագ կը մատուցուի և պաշտօն անուամբ : կայ նաեւ կարավանսարա ..
կը կատարուի , ուր բարեպաշտք կը դիմեն նուամբ վտակ մը ՝ որ աջակողմեան օժան
յուխտ և յերկրպագութիւն : դակ է Աղստեւ գետոյն : -
– Արցախ , 342–6 :
ԿԱՐԱՊԵՏԱՁՈՐ . ― Այս անուամբ ա- ա ԿԱՐԱՒԱՆԻ ԳԻՒՂ . Տես ԿԱՐԱՎԱՆՍԱՐԱ :
ւերակ գիւղատեղի կը գտնուի Հաղբատի ԿԱՐԲ . - Գիւղ Բաղէշի Ազնուաձոր
nu.
մօտ , Շէկաքար լերան ստորոտը : վարե - գաւառակի : Բնակիչք հողագործ են .
լահողեր քիչ են . կան այգիներու աւերակ . նին Ս . Սիմոն անուն եկեղեցի մը :
ներ և շատ պտղաբեր ծառեր . կայ նաև ԿԱՐԲԵՐԴ . Այս ձեւով ևս գրուած
տաք ջրոյ աղբիւր : Գիւղատեղւոյն ծայրն է խարբերդ քաղաքի անունը :
է խաչազարդ գերեզմանատունը : կը տես ԿԱՐԲԻ , ԿԱՐՓԻ կամ ՔԱՐԲԻ . Մեծ
նուի նաև եկեղեցւոյն աւերակը , որ նուի գիւղս կը գտնուի Այրարատայ Արագածոտն
րուած էր Ս . կարապետի և այդ պատճա- գաւառի , Աշտարակի վիճակի մէջ . Յով-
ռաւ ձորն ալ կոչուած է կարապետաձոր : հաննավանքի արեւմտեան հարաւային
ԿԱՐԱՊՈՒԼԻ . Գիւղ Աղբակու Էրըն . կողն է , գրեթէ կէս մղոն հեռու և Երեւա
կանի մօտ . ունի 20 տուն բնակիչ , կէսը նայ հիւս . - արեւմտեան կողմը , իբր 6
հայ , կէսը ՝ ուրդ : Հայք ունին կիսակոր ժամ հեռու : Միջին դարուն մեծ շէն էր
ծան եկեղեցի մը .. կրօնական պէտքերու և իր անուամբ Արագածոտան մեծ մասը
համար կը դիմեն ուրիշ գիւղեր : կը կոչուէր կարբոց երկիր կամ գաւառ .
ԿԱՐԱՊՈՒՆԻՔ , ԿԱՐԹՈՒՆԻՔ - կամ Ա- իսկ շրջակայքը կը կոչուէր կարբոյ դաշտ ,
ՐԱԹՈՒՆԻՔ . Հին կորճէից նահանգի և լեռնակողմը ՝ կարբու դարեր : Անտա
գաւառներէն մին : րակոյս ի հնումն մեծ և նշանաւոր աւան
ԿԱՐԱՍ • Գիւղ Տիգրանակերտի Լճէ - կամ գիւղաքաղաք մը եղած է , թէպէտև
գաւառի : ԺԳ դարէն առաջ չի յիշուիր և ոչ ալ հին
ԿԱՐԱՍՈՒ ՎԵՐԻՆ և ՆԵՐՔԻՆ • Այս շէնք մը կամ արձանագրութիւն մը ունի :
անուամբ կրկին գիւղեր կան խիզան գա. Անցեալ դարու մէջ Ռուսաց , Պարսից և
ւառի մէջ . ունին մէկ մէկ եկեղեցի, Ս . Թուրքաց պատերազմներէն վերջ, ամայա .
Սարգիս և Ս . Աստուածածին : ցած գիւղս Պայազիտու գաղթականներով
ԿԱՐԱՎԱՆՍԱՐԱ , ԿԱՐԱՒԱՆԻ ԳԻՒՂ կամ սկսաւ շէննալ և այժմ 1000 է աւելի բը .
ՔԷՐՎԱՆՍԷՐԱՅ • Արցախու Փառիսոս - նակիչ ունի , զուտ հայ : Վիճակիս վանքեր
գաւառի մէջ, Աղստեւ գետակի աջ ափին , րու արձանագրութեններէն կ'երեւի , թէ
Աղտան վտակի աջ ML ձախ կողմերը շի. աւանիս մէջ ժամանակաւ շատ ձիթահան
նուած է գիւղս , որուն նախնի բնակիչները ներ կային : ԺԳ դարու կէսէն քիչ վերջ ,
գերի տարուած են Պարսկաստան և նա- Սաղմոսավանից իբր հասոյթ տրուած է
ցեալները ցրուած են : Այժմեան բնակիչ- - կարբիէն Տորոզոնոնց տունը . նոյն ժամա
ները եկած են Երեւանի Ղորխ Բուլաղ , նակներն ալ , 1278 ին գիրք մը գրուած է
Արզն և կեամրիս գիւղերէն : (Օդն, կլիման կարբի գիւղաքաղաքին մէջ , Մկրտիչ ա. ա
և ջուրն լաւ են : Եկեղեցինկոչուի - նուն երէցէն : ԺԴ դարու կէսէն վերջ Միա-
կը
Ամենափրկիչ : Ունի 150 տուն և տղայոց բանողաց: վարդապետութիւնը ընդունուե .
միդասեան ուսումնարան : Եկեղեցւոյ մէջ ցաւ նաև հոս « ի Կարբի և յամենայն
 ԿԱՐԲԻ 294 ԿԱՐԲԻ

սահմանս նորա » , Մխիթար Ապարանեց . - նացին յերկիրն - Ախալցխու . և անդ եւս

ւոյն գրութեան համեմատ : Նոյն դարուն զայն գործ կատարէին » : () սմանցւոց և
վերջերը , Լէնկթիմուրի արշաւանաց ժա. - Ջալալիներու այս տեղէն մեկնելէ վերջ ,
մանակ , կը սկսի անշքանալ – կարբի Պարսիկները երկիրը նուաճեցին և սկսաւ
ինչպէս նաեւ ուրիշ շատ տեղեր . այդ ատեն մը աւանս հանգստանալ : Նոյն ժա-
պատճառաւ նոյն Ապարանեցին կը գրէ . մանակները Կարբիի մէջ կը զարգանար
«ի կարբոյ մինչեւ ցվրաց տուն՝ եօթն Յովհաննես Թութենց անուն ճգնազգեաց ե .
աւուր ճանապարհ և յայլ բազում տեղիս , պիսկոպոսը , որ յետոյ Յովհաննավանից
բազում սրբագործ եկեղեցիք են իբրեւ առաջնորդ եղաւ : Երբ (Օսմանցիք 1635 ին
զձմերան տաղաւար - մրգապահաց » : - Այս նորէն Պարսից դէմ ելան և Երեւանի տիր
կողմերու երկիւղը դեռ աւելի շատցաւ ԺԷ րեցին , ուրիշներու հետ կարբեցիք ևս ի-
դարու սկիզբը , Շահաբասայ () սմանցւոց րենց երկրէն ելան վարդավառի բարե .
հետ ըրած պատերազմաց ժամանակ , յե . կենդանի շաբաթ օրը , « և դիմեցին դէպ
տոյ մէջտեղ ելան ինքնագլուխ բռնաւոր յերկիրն Բաշթաղու , և հասին մինչ ի
ներ , ինչպէս էր - Քանաքեռլու Մահմատ գիւղն Հօչէս . և անդ բնակեալ էին սեաւ
ըսուածն , զոր հալածելով , Ճէլալի հէներէն վրանօք բազում տունք Քրդաց . իբրև տես
Թօփալ () սման անուն փաշան , ժողված սին զնոսա ՝ ասացին . Սոքա փախստա
էր 1000 սրիկայ , և ըստ Առաքել պատմը . կանք են , եկայք - կոտորեսցուք -զսոսա և
չին Գլ . Է , « կալեալ իւր կայան զգիւղն կողոպտեսցուք զինչսն . իսկ կարբեցիքն
կարփի , և անդ նստէր . և զձմեռն զայն իմացան զխորհուրդս Քրդացն . զինեցան և
անդ ձմերեաց . ուստի առաքէր զզօրս իւր նոքա ընդդէմ նոցա ի պատերազմ. և ան .
ի շրջակայ գաւառս և ի գիւղս , բերել կան Քուրդքն ի վերայ կարբեցւոցն սաս-
ինքեանց և անասնոց իւրեանց կերակուր . տիկ բախմամբ , և սպանին հինգ այր , զՏէր
և գնացեալ արքն ՝ յոր շէն և մտանէին ՝ Մխիթարն , զՏաթլու – բաբն , զԴաւիթն ,
ոչ շատանային բաւականաւն ... և զյա- - զԳիլառն և զԱյվազն . զի թէպէտ և կար
տակս տանց և զայլ շինուածոց փորեալ բեցիքն ևս սպանին ի նոցանէ ՝ սակայն
բրբտէին վասն գիւտի ընչից , և փլուցեալ յաղթեցան ... կային մերկ և կողոպուտ .
զորմս և զծածկոյթս յարկաց ՝ յուզէին և քանզի և գիւղականքն ևս ձեռնտու եղեն
որոնէին ինչս . և յայսմ պատճառէ աւե . Բրդաց... Եւ էր այր մի ի կարբւոյ ՝ որ
րութիւնս բազումս գործէին : Եւ նախ ըզ- րում ասէին Ժանտենց Միրզայ , և էր նա
գիւղն կարփի այսպէս արարին . և զայր յայնմ աւուր ի Թաւրէզ վաճառականու
մի ի նոյն գեղջէն վասն պահանջելոյ ըն . թեան աղագաւ » . սա , կ'ըսէ Զաքարիա
չից ՝ բազում աւուրս ի բանտի և ի կա պատմիչ , իրեն հայրենակցաց կողմէն ա
պանս պահեցին , յոլով օրինակաւ տան . ղերսագիր տուաւ Շահին. որ զօրաց գունդ
ջեցին և յետոյ սպանին , և ընդ մէջն յեր- ղրկեց Քուրդերը պատժելու համար , զորս
կուս հերձեալ կախեցին զորմով ի վերայ ձաղկելէ և կողոպտելէ վերջ « կոչեցին
ճանապարհին , յահ և յերկիւղ անցողաց զկարբեցիսն , և բաժանեցին նոսա

գաւառականացն » : Նոյն բարբարոսները զինչս Քրդացն , և զգերեալ մանկունս յետս

գերելով և աւարելով Գեղամայ կողմերը դարձուցին , զարեան գինս սպանելոցն ա.
սաստիկ ձմրան ատեն, աւարնին շալակ. ռին ինքեանք ... Եւ մնացին անդ կարբե .
նին առած « գերեացն ՝ արանց և կանանց ցիք, մինչեւ էառ Շահն զԵրեւան , և ա .
և տղայոց , և այսպէս անցուցեալ ըզ- պա դարձան և եկին և բնակեցան ի գիւղն
սարն՝ հասուցին ի կարփի գիւղն ... զո իւրեանց Կարբի » :
մանս պահէին ի ծառայութիւն գործոց Նոյն ժամանակները կարբիի մէջ երե .
իւրեանց : Եւ Ջալալիքն կացին այսպէս ւելի էր Յակորջան անուն հարուստ վաճա
մինչ ի գարունն , և հասին մերձ յաւուրս ռական մը , որ մեռաւ Պրուսայի մէջ , ինչ-
Համբարձմանն , և ապա ելեալք անտի գը- պէս նաև իր անդրանիկ որդին Տեվլեթ րեկ ,
 ԿԱՐԲԻ 295 ԿԱՐԲԻ

որ աւելի ճոխացուց իւր տունը և կը դար- թուականաւ Պարոն Այվազի շինութեան

մանէր վանքեր ու անապատներ , և մե յիշատակարանը :
տաքսի համար Գանձակ երթալով , « անդ Այս կողմանց ուրիշ գիւղերու պէս ՝
վախճանեցաւ . և բերեալ զմարմին նորա կարբի ևս ունէր յատուկ Անապատ և կո: -
ի գիւղն իւրեանց ի կարբի , և թաղեցին աստան , ինչպէս կը յայտնուի Երեմիա
մերձ ի Ս . Կիրակոս եկեղեցին , ի գերեզ- Չէլէպիի ոտանաւոր գրուածքէն , որ 1686 ին
ման ՝ զոր ինքն գնեալ էր , ի թուին ՌՃԻԵ այցելելով այս կողմերը , կուսանաց նուի .
.... րեց , որուն տիտղոսն էր ․ Պատքութիւն նոր
( = 1676 ) ի յունուարի 5 : . . . Եւ ա
ւագ որդի Տօվլաթ բէկին Պարոն Այվազ ... րոց նահատակաց :
եղեւ հետեւող բարի գործոց առաւել քան
զհայր իւր . նախ սկսաւ զտունն կարգաւո
րել ... զկնի նորա շինուածոց և ընչից հե.
տեւեցաւ . և բազմացոյց զինչսն և զա

րարս և զանասունս և զխաշինս , զձիս և

զկիսաէշս , և տնկեաց զայգիս և զբուրաստ
տանս . շինեաց և ծով մի մեծ ի տեղին
որ կոչի Կարբոյ դաշտ , և յեղանակս գար
նան լնոյր ուղխից ջրով , զի յամառան ե.
ղանակին բաւականք լիցին անդաստանաց
գեղջին : . . . Սիրող էր նա վանականաց
և անապատաւորաց , և զամենայն պիտոյս
նոցա կատարէր ... Իսկ կաթողիկոսն Նա
հապետ - առաւել սէր ունէր ընդ նա , և
զոր ինչ ասէր Այվազն նա սիրով ընդու
նէր զասացեալն և ոչ երկրորդէր : ... Եւ
ի վերայ այսր ամենայնի յաւել ևս մեծ
բարութիւն . զի շինեաց ի մէջ գեղջն եր
կեղեցի մեծ հոյակապ , կոփածոյ քարամբք ,
չորեք սեամբք , կաթուղիկէ ազնիւ , և բազ-
մացոյց զանօթն և զզգեստն , և շուրջա .
նակի պարսպեաց ապառաժ քարամբք :
MTB
Այլ և եբեր ջուր յՈրդկան գեղջէ փողրա-
կաւ և գնկաւ մինչեւ ի դուռն եկեղեց .
102 . Յովհաննէս Ը Կարբեցի :
ւոյն , զի ի ձմերան եղանակին մի պա
կասեսցի ջուր ի գեղջէն : Եւ յետ այսր
ամենայնի առեալ գանձս բազումս ի 1724 թուին , Աբրահամ Երեւանցիի
բաժին Ս . Երուսաղէմի և գնաց ի թուին պատմածի համեմատ, երբ (Օսմանցիք Պարս
ՌՃԽԸ » (== 1699 ) : Գիւղիս ու
սից յաղթեցին - Եղիվարդայ սահմանները
րիշ աւերակ հինգ եկեղեցիներու միջէն և կարբիի վրայ եկան , կարբեցի Հայերը
այս վերոյիշեալ եկեղեցին միայն կանգուն իրենց զիւղը պատնէշներով ամրացուցին և
մնացած է այժմ : - Զաքարիա պատմչէն քառասուն օր դէմ դրին և երբ Ապտուլ
յիշուած ապառաժէ պարիսպները քայքա- լահ փաշան կը յորդորէր որ նուաճուին ,
յուած են : Սեղանոյն երկու կողմերը կան տասն օրուան պայմանաժամ խնդրեցին , և
երկու մատուռներ . արեւմտեան կողմն է եղելութիւնը իմացուցին Երեւանի խանին.
սիւնազարդ զանգակատունը ՝ կամարակապ երբ վերջինս չուզեց իրենց օգնութեան մարդ
ներքնայարկով : - Հարաւային դրան մօտ ղրկել , ստիպուեցան Թուրքաց սպարա-
արտաքուստ արձանագրուած է 1693 պետին հնազանդիլ , անոր յանձնելով ի.
COLOMB
INC O

.Կարավանսարա
:103
տեսարանը
ընդհանուր
գիւղի
 ԿԱՐԲԻ ՊԱՍԱՐ 297 ԿԱՐԵՆԻՍ

րենց հրազէնները և սուսերները , և ակա- մանակաւ այդ պահարանի մէջ կը պահուէր

նակուռ ոսկեղէն պսակ մը նուիրելով ՝ վր սրբոց մասունքներ , զորս յետոյ տեղա-
տանգէն ազատեցան : Նոյն ատեն կարբեց . փոխած են : Առաքել պատմիչ ( Գլ . ԺԶ ) ,
ւոց գլխաւորներն էին , Աղապապ , Ստեփան, հետաքրքիր անցք մը կը պատմէ նկատ
Սարգիս , Աւագ , Մկրտուք , Պօղոս և Մանկ . մամբ վանացս , հետեւեալ տողերով .
իսկ աւանին բնակիչներն էին (6 ) ) ) հոր « ի ժամանակս առաջնորդութեան Մել-
գի : - Այս աւանէս է Յովհաննէս Ը - քիսէթ կաթուղիկոսին , յետ մեծ սուրգու
Էջմիածնի կաթողիկոսը ՝ որ կարբեցի կը նին ( աքսորանաց ), եկին ի Ֆռանկաց աշ-
կոչուի . ընտրուեցաւ 1831 ին և վախճա խարհէն ֆրանկ պատրիկք յաշխարհս Հա-
նեցաւ 1842ին : Այրարատ , 177-180 : .յոց , և մտին ի գաւառն Արարատու , և
ԿԱՐԲԻ ՊԱՍԱՐ • Այս անուամբ ծա սկսան շրջիլ ի վանօրայսն - Հայոց ՝ որք
նօթ էր երբեմն Արագածոտն գաւառի մէկ կան ի գաւառին : ... Ունէին պատրիկքն
վիճակն , որ կը տարածուէր Արագած լե . ընդ իւրեանս գիրք մի որպէս զաշխար .
րան արեւելակողմը , համանուն աւանէն հացոյց իւրեանց գրով և լեզուաւն , որ
մինչև վաղարշապատու սահմանները : հաւաստեաւ և անվրէպ ցուցանէր , թէ
ԿԱՐԲԻՆ • Կը յիշուի Սիւնեաց Գե ուրանօր իցեն - գերեզմանք - դամբարանի
ղարքունի գաւառի մէջ : սրբոցն ՝ որք կան ի վանօրայս - Հայոց և
ԿԱՐԲԻՆՔ . Սիւնեաց Հաբանդ գա . զորպիսութիւն շինուածոց մատուռացն և
ւառն ունի այս անուամբ - կրկին գիւղեր , թէ յոր կողմն իցէ դուռն և լուսամուտն.
մին կ՚ըսուի վերին և միւսն Ներքին կար և ի շրջիլն իւրեանց ի վանօրայսն , այն
րինք : գրովն գտանէին զնշխարս սրբոցն , տային
ԿԱՐԲՈՅ ԴԱՐԵՐ • Տես ԿԱՐԲԻ : ինչս բնակչաց վանիցն ՝ և զնշխարսն առ
ԿԱՐԴ . Վերին և Ներքին կարդ ա- նուին :
նուամբ կրկին գիւղեր կան Սիւնեաց կա Եւ ի շրջագայիլն իւրեանց եկին ի գիւղն
պան գաւառի մէջ : Այս գեղերէն մէկէն էր կարենիս , իջին ի վանքն Առաքելոց , որ
Տաթեւի Թովմաս եպիսկոպոսը , որ կը գո . ի մէջ ձորոյն է շինեալ , և այն գրովն
վուի առաքինակրօն վարքովը : գտին զգլուխն Անդրէի առաքելոյ , որ մին
ԿԱՐԴԱԼԱՆ • վանայ շրջակայ գիւ- չեւ ցայն ժամանակն ոչ գիտէին բնակիչք
ղերէն մին : վանացն ՝ նաեւ ամենայն գաւառականքն ,
ԿԱՐԵՆԱՎԱՆՔ . Տես ԿԱՐԵՆԻՍ : թէ ուրանօր իցեն գերեզմանք առաքելոցն .
ԿԱՐԵՆԻՍ • Այրարատայ կոտայք այլ միայն աւանդութեամբ լուեալ էին որ-
գաւառի մէջ ի հնումն կար այս անուամբ դիք ի օրէ և հաւուց ՝ թէ անդէն կան
հայաբնակ գիւղ մը . այդ գիւղը այժմ գերեզմանք սուրբ Աւետարանչին Մատ .
թուրքաբնակ է և Կիւմիւշ ( Արծաթ ) կը կո- թէոսի և Անդրէի առաքելոյն , բայց զտե
չուի : Այս գիւղի մօտ , Զանկի գետոյն ե- ղին բնաւ ոչ գիտէին : Իբրև գնացին պատ-
զերքը կայ կարենիսի վանքը կամ կարե րիկքն ի վանքն , և փորեցին ի ներքոյ
նավանք : վանքս շինուած է յանուն . բեմին տեղի ինչ , ուր գիրն իւրեանց տայր
Մատթէոսի Աւետարանչին և Ս . Անդրէի զնշան ․ և ահա տեսին , բացեալ և յայտ
Առաքելոյն : Տաճարը մաքուր սրբատաշ - նեալ եղեւ գլուխ Անդրէի առաքելոյն որ .
քարով է , իսկ գաւիթը հասարակ - քարու պէս և գիրքն տայր նշան յաղագս գլխոյն .
կրով : Նշանաւոր արձանագրութիւն չունի , և ընդ հանել գլխոյն , սոսկումն և զար.
կան միայն քանի մը խաչքարեր և ճգնա- հուրումն իմն անկեալ է ի վերայ պատ .
ւորի մը գերեզմանը՝ 1677 թուականաւ րեացն : Իբրեւ հանեալ եղեւ գլուխն, նոյն
արձանագրութեամբ : կարենավանից սեղա . ժամայն եպիսկոպոս վանացն յափշտա-
նոյն ներքեւ կար փոքրիկ պահարանաձեւ - կեալ զգլուխն ի ձեռաց պատրեացն և ոչ
խորան , և փոքրիկ դռնակ մը ՝ ուսկից մարդ - տուեալ , այլ զնոսա դատարկ արտաքս
մը հազիւ կրնար մտնել և ելնել : Ժա . առաքեալ է ի վանացն : Եւ սուրբ գլուխն
Բնաշխ . Բառարան Բ . 38
 ԿԱՐԶԱԽ 298 . ԿԱՐԶԱ

Անդրէի առաքելոյն կայ այժմ ի նոյն մը վրայ կայ ամրոցի մը աւերակն : Նո-
վանքն , որ բազում անգամ ուխտ արա . րաշէն թաղը կը գտնուի Գիւնէյի ստորին
րեալ և համբուրեալ եմք զնա » : — 1725 ծայրը , ձեւացած 1884 թուին : Կարզախի
թուականին , ոն Գառնեցի Սիմէոն վար- - մէջ կայ երկու աղբիւր և Կիլերտայի մէջ
դապետ , Անդրէի Առաքելոյ գլուխը և Մատ . մէկ . կան նաև շատ ջրհորներ : Խոզապին
թէոս Աւետարանչի աջը ամփոփեր է կա. աւերակի մօտ կը գտնուի ծծմբային ջեր–
ML կը
մարաձեւ արծաթապատ պահարանի մը մուկ մը , ուր բորոտները կը լողան
մէջ , այդ պահարանը և սուրբ նշխարնե . բժշկուին :
րը յետոյ փոխադրած են Էջմիածին ,, և Գիւղիս կլիման մեղմ է , հողն արգա-
այժմ կը պահուի թանգարանին մէջ : Սի- - ւանդ , բուսականութիւնը հարուստ . տեղ
մէոն կաթողիկոս Ջամբռ գրքի մէջ վա ւոյս հացը սպիտակ է և համեղ : Այս տեղ
նացս վրայ կը գրէ . « Կարենիսու վանիցն կը փչեն երկու քամիներ , արեւելահիւսի-
ունի երեք ջրաղաց ի նոյն կարենիս . մէկ սային և արեւմտահարաւային . առաջինը
այգի և մէկ ձիթահանք յՕշական » : վա- կը փչէ Ճռէլ և Աբուլ սարերէն և ցրտին
նացս վիճակներն էին կարենիս և Ղար է . երկրորդը խոզապին լճէն և տաք է .
րաօրան գիւղերը : Այրարատ , 288 : քամիները կը սաստկանան յուլիսի վեր
Գեղարքունի , 307-310 : ջերը և հետզհետէ կը նուազին մայիսին :
ԿԱՐԶԱԽ կամ ԿԱՐԾԱԽ • Ախալքա- Կարզախի բնակիչները Էրզրումի գաղթա
լաք - գաւառի ամենամեծ գիւղն է . կը գըտ- կաններ են Հոկամ, Ալվար , Նիստ , Մեծ
նուի Ախալքալաքէն 26 վերստ դէպի ա. և փոքր Դու գիւղերէն :
րեւմտահարաւ : կ՚իյնայ լայն հովտի մը Գաղթականութեան ժամանակ ասոնք
մէջ . արեւելեան կողմն է ՝ Բիդեշինու և նախ բնակեր են Չանդուրա գիւղը , իսկ
Բոզաո բարձրաւանդակը , արեւմտակողմը ՝ չորս տարի վերջը , կարսը և այս գիւղն
երբեմն իւր անուամբ կարզախ ՝ և այժմ ալ Տաճկաց վերադարձնելու պատճառաւ՝
խոզապին կոչուող լիճը և Աղդաշը (Սպի- տեղափոխուել են ի կարզախ , որուն թուրք
տակ քար) , որ սպիտակ քար մ ' է Ախալ- բնակիչներն ալ փոխադարձաբար գնացեր
քալաքի և Արտահանի ճանապարհի մօտ են Չանդուրա : Բոլորն ալ հայ են 212
- տուն , 1872 հոգի : 1881 ին այս տեղ բա
և որ մինչև վերջին ռուս – թրքական պա
տերազմը սահմանաքար էր երկու տէրու - ցուած է միդասեան դպրոց մը , որով մին
թեանց միջև : Հարաւային կողմը կը բարձ. չև այժմ ունեցեր ենք 100 է աւելի փոքր
րանայ Գեօգտաղի (կապոյտ լեռ) շղթան և ի շատէ գրել կարդալ գիտցողներ : Եկեղ
հիւսիսակողմը ՝ Գինեյ սարը : ղեցին պարզ և անշուք է :
Գիւղի տարածութիւնն արօտատեղով ու Կարզախ գիւղը մինչև Էրզրումի գաղ-
վարելահողերով 2598 դեսեատին է , յորս թականութիւնը կը պատկանի եղեր Հա-
մէ 46 դես . գիւղի շինութեան տեղն է , ճի – րէկ և Թախր – բէկ Նազիր — բէկ զատէ
2074 դ . վարելահող և 478 դ • արօտա- եղբայրներուն , որոնք 83 քիստ ( մէկ քի-
տեղ : - Գիւղս կը բաժնուի երեք թաղի՝
սան 25 րուբլի է ) ստակի ծախեր են
Կարծախ , Կիլերտա և Նորաշեն : Կարծախ - Տայոց առաջնորդ կարապետ եպիսկոպոսին :
թաղը կը գտնուի Գիւնէյ սարի ստորո . Այժմ կը պատկանի Ախալցխայի Ս . Փրկիչ
տը . հոս տները շատ իրար մօտ են շի- եկեղեցւոյն :
նուած և կալերը տներէն հեռու են, իսկ Գիւղիս մօտ Գէօգդաղի լանջին , ձո .
միւս երկու թաղերու կալերը տներու առ րակի մը մէջ , իբր 2 սաժէն բարձր ժայ-
ջևն են : Կիլերտա թաղը կարծախէն բաժ. ռի մը վրայ , գերեզմանաքարի նման քար
նուած է գետակով մը՝ որ կը հոսի 189 մը ընկած է : Թուրքերը այդ տեղը սուրբ
դես . դաշտի վրայով , ձեւանալով գարնան համարելով՝ (Օղլան –վերան , Որդի տուող
ու ամրան հալուող ձիւնէն, և կը թափի կ'անուանէին և ամուլ կանայք - ուխտի
խոզապին լիճը : Կիլերտայի մօտ , բլրան կ'երթային : Այժմ նոյնը կ՚ընեն նաև Հա-
 ԿԱՐԸՍԱՆ 299 ԿԱՐԻՆ

յերը , միայն ()ղան վերան անուան փո . նունը մեզի յայտնի չէ , բայց խիստ հին
խարէն Ս . Գեորգ կ'ըսեն, որովհետեւ գիւղի կը թուի ըլլալ և Հայկազանց ժամանակ .
քահանան սրբատեղին քրիստոնէացնելու ներէն . Ստրաբոն կը գրէ Kavitı; (կա-
համար Ս . Գէորգի պատկերը դրեր է 1 րինիտիս ) , իսկ մեր նախնիք յաճախ կը
Արձագանգ , Ա . 558–9 : Ջաաիջ, 29–30 : գրեն կարնոյ գառառ կամ կարնոյ աշխարհ ,
ԿԱՐԸՍԱՆ կամ ԿԱՐՍԱՆ- Տես ԳԱՐՍԱՆ : և կը թուի հին և գլխաւոր քաղաքին ա
ԿԱՐԹԱԹԱՂ • Տես ԱՐԵՒԻՔ : նուամբ . իսկ այժմ կը կոչուի այլազգի .
ԿԱՐԹՈՒՆԻՔ . Տես ԿԱՐԱԹՈՒՆԻՔ : ներէն Էրզիրում , ԺԱ դարէն սկսեալ :
ԿԱՐԻՆ , ԿԱՐՆՈՅ ԱՇԽԱՐՀ կամ ԳԱՒԱՌ . կարնոյ դաշտը , որ սովորաբար () վ ևս
Բարձր Հայոց գաւառներէն ամենէն կը կոչուի , նշանաւոր է ոչ միայն նա
հռչակաւորն է , և այժմ Թուրքիոյ Հա- հանգին և Հայաստանի , այլ և ամբողջ
յաստանի ամենէն երեւելի նահանգը : Սահ . - արեւմտեան Փոքր Ասիոյ մէջ , իր թէ՛ բը-
մանքն են հարաւէն ՝ հրաբղխային և բազ- նական և թէ քաղաքական հանգամանք-
մակիրճ լերինքն փա –տօրեն, Եաղքուր– ներովր : Բնական դիրքովը և կազմու
տերեսի , և Էկերլի . արեւելքէն՝ Տեվե պօյնու թեամբը , բարձրութեամբն և ընդարձակու
լեռները և ուրիշներ ՝ որոնք իրարու կցուած - թեամբ , ջրերու առատութեամբը և բու
կը ձգուին դէպի հիւսիս և կարինը կը սականութեամբ , ցուրտ և ջերմ հանքային
բաժնեն Տուրուբերանի Մարդաղի և Արա- աղբիւրներովը և աղերովը , 2000 տարի-
րատայ Բասեն գաւառներէն և արեւելեան ներէ ի վեր կը հռչակուի բոլոր ճանա
հիւսիսէն Տայոց աշխարհէն . արեւմտեան պարհորդներէ : կարնոյ կլիման խիստ տար
հիւսիսային կողմն են Սպերոյ և Թորթու օրինակ է . երբեմն , իտալիոյ , Սպանիոյ
մայ վիճակներն , և Բաբերդի վիճակը և Յունաստանի հանգոյն բարեխառն կ'ըլ-
Սարչամայ միւս կողմէն , վասն զի հոն կը լայ և երբեմն ալ ամենասաստիկ ցուրտ :
նշանակուի սահմանը -- Լաստիվերտցիէն . Տարուան վեց ամիսներու մէջ , այս երկ
« մինչև յամուրն որ կոչի խաղտոյ– Առիճ րի մեծագոյն մասի մակերեւոյթը ՝ որ ձե-
ի սպառուածէն կարնոյ » . և մինչ ցայժմ : ւացած է բարձրաւանդակներէ և բարձր
կան նոյն տեղը Գաղտառիճ անուամբ գիւ . լեռներէ , կը թաղուի ձեան տակ և ջեր .
ղեր . հարաւային արեւմտեան կողմն ալ մաչափը () էն 25 ° Ռէամիւր ( 30 սան
կը բարձրանան Դերջանայ և Մանանաղ- թիկրատ ) վար կը ցուցընէ : Ձմեռը երբեմն
ւտյ սահմանածայր լեռները : Ըստ արդի կը տեւէ մինչև ութ ամիս սեպտեմբերէն
աշխահագրական բաժանման , կարնոյ կու - սկսեալ մինչեւ ապրիլ , երբեմն յունիսի
սակալութիւնը սահմանափակուած է հա մէջ ևս – կը ձիւնէ : կարնոյ ցրտոյն համը
րաւէն վանի և Բաղէշի կուսակալութիւն - առին Հռովմայեցւոց բանակները Միջին
ներէն , արեւելքէն Ռուսաստանէն և Պարս . Տիգրանի և կայսերաց ժամանակ ․ և այժմ
կաստանէն , հիւսիսէն Տրապիզոնի կուսա - առակ դարձած է . « ով որ ցուրտ կ'ու
կալութենէն և արեւմուտքէն ML հարաւէն զէ , թող երթայ կարին , եթէ հոն չգտնէ ,
-
Սեբաստիոյ, Մամուրէթ – իւլ – Ազիզի և Տի- թող երթայ Սեբաստիա » : —. կարնոյ դաշ-
գրանակերտի կուսակալութիւններէն : Տա- տը քիչ մը ալեձեւ հարթածաւալ է . հիւ.
րածութիւնն է 76720 քառ . հազարամետր , սիսակողմը աւելի բարձրադիր քան հաս
յորմէ 25500 քառ . զրմ . , վարելահող , րաւակողմը . և գրեթէ մէջտեղը արեւելա-
15860 քառ . հզրմ . , այգի , պարտէզ , ևն ., կողմին մօտ կը տարածուի երկայն ճա-
և 35360 քառ . հզրմ ., անտառ , արօտա- հիճ մը կամ նեղ լիճ մը եղեգնուտ , հի-
վայր և լեռ : - կարնոյ կուսակալութիւնը ներէն Մօր կամ Ժողով ջուրց կոչուած և
բաժնուած է երեք գաւառներու , - Կարին , Շաքը, և այժմ ՝ Ստզբ ըստ այլազգեաց :
Երզնկա և Բայազիդ , 18 գաւառակներու - Այս լճին մէջ կը մտնէ արեւելեան կող-
և 154 վիճակներու : մէն Եփրատ՝ Տումլի լեռներէն իջնելով ,
Թէ ինչէ՞ն յառաջ եկած է կարին աս և մէջը տարածուելով ՝ միւս ծայրէն դուրս
 Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ա Գ Ի Ր

Կ Ա Ր Ն Ո Յ Գ Ի Ղ Ո Ր Է Ի Ց

ԱՆՈՒԱՆՔ ՏԵՂԵԱՑ ՀԱ Յ ԹՈՒՐՔ ԱՆՈՒԱՆՔ ՏԵՂԵԱՑ ՀԱՅ ԹՈՒՐՔ

1 | Բռնակապան . 361 5) Շակաւ , Շէկ կաւ 300

2 Գալըմբեթիկ 150 51 | կէօլվէրէն 172
3 302 52 Մէզրէ 188
Շաչէն , Շոչիկ 116 53 Ջուան , ուանց 268
5 Գուրտ Մահմուտ 146 54 Եօնճալը . 324
6 | Աթուն թաշ 96 55 Սէրջէմէ 362
7 | Լիճ • 214 56 Հընսիք , Հնձիկ . 135
8- Սափդըրան 230 57 Էրմէնճիք , Արջոնց . 278
9 Գաճավուր 174 58 Փոչջիկ , Գոչիկ . 264
1) փիրսոր , Բիրձոր 248 59 | Գրզտիկանս , Գզտիկանց 58
11 Թաշաղըլ • 418 6) | Չըրավան , Ծիրանեվանք · 40
12 () սման փաշա 52 61 | Արազքէնտ 144
13 Տինչիկ , Տանձիկ 214 62 Սիթական , Ձիթական 104
14 Աշքալէ 136 382 63 | Գավաքթէփէ 80
15 Թօփալ Չավուշ . 125 174 6+ | Սըլը 80
16 Չրմըտ , Ջրմուտ 280 ( 65 | Գաչքէնտ . 78
17 Թաշլը չայըր 98 66 | Գըզըքայա 62
18 | յարը Պապա 208 | 67 Այնալը քալա 4
19 Գարա Հասան 407 167 68 Ախորճըք , Ախոռիկ . 38
20 գաթ էրրէն 188 (69 Գաչօվաճըք 104
170 70 Թօփրաք քալէ 212
| 21 | Մուսատանըշմէնտ
22 խօչաբունար . 602 71 Չըրըքլի • 44
23 Շէխէօրէն 208 72 Չօրթընքէր , Չորթանքար . 30
24 | հիւքիւրտլիւ 118 73 | Ղափուլի . 132
25 Հաճի Համզա 50 74 - իւչ քիլիսէ 178
26 Քարօր , Քարւոր . 344 75 Ղուղչուն . 34
27 Տանջոտ , Տանձուտ . 234 76 Ռիզաքէնտ 216
28 դէնիս 297 274 77 Գարաքայա • 62
29 | Նէրտիվէն 258 78 Աղտաղ , Աղտաղտ 96
3) Բըրթօն , Բերդունք 8 227 79 Աղճաքէնտ 14
31 Ենիքէօյ • 454 80 Չաթ աք • 86
32 Գարապըյըք • 278 81 Աղզրաչըք 160
33 Գաղտարին իւլեա , խայտոյ 82 Էլմալը , խնձորուտ 56
Առիջ . 414 83 - ղայափա . 129 71
| 34 | Գաղտարին լիւֆլա, խայտոյ 84 Ազավէր 316
Առիջ . . 148 85 : Թիքչիր 36 202
35 - թազէ Ջիւլ • 504 86 Թէվրիզճիք 342
36 Էվրէնլի . 338 87 Թօսիկ 90 4
37 Քօթանիս , Գօթանոց 292 88 - Ալաճա 546
38 կէյիք 144 89 Արընքէր 114
39 Սրդրզընտան 174 9O Արջիկ 50
4) փաշաքի . 352 91 Նորշէն 129 155
41 | Սէօկիւտլիւ () վաճըգ ) 128 92 Թարքունի 388 56
2111

42 Ճէրկէնդէր • 98 93 Սալասար 153 167

43 Գաշքուրտտէրէ • 294 94 Եսավան 53
44 կէնէփէ 20 60 95 Ղուշճի 70
45 Ճանտէօրէն իւլեա 238 96; Բազկառիճ 13 99
46 | Ճանտէօրէն Լիւֆլա 202 97 խարարզ , Արծն . 682 138
47 խալիքայա . 154 98 ( ) զնի , ( ) ձնի 1141 138
48 Մէրմանուր , Մէկ մասուր . 440 | 99 Պատիչէն . 278 32
49 Երկայնմասուր . 133 239 10 ) Դրվնիկ 505 103
 ԱՆՈՒԱՆՔ ՏԵՂԵԱՑ ՀԱՅ ԹՈՒՐՔ ԱՆՈՒԱՆՔ ՏԵՂԵԱՑ Հ ԱՅ ԹՈՒՐՔ

101 | Ապըլհէնտի • 155 132 153| Քէլէվիւտ , Գայլահովիտ · 105

102 իլիճա · 455 110 154 Քէօշք , Քօշք 88
103 Բլուր • · 236 145 155 Ծաղկի 160 70
1O4 Արչընի , Արշակունի 227 15 156 կիւնկէօրմէզ . 176
105 կէզ , կէս 776 121 157 Չիփաղ , Ջրաղ 103
16 Աղէօրէն • 84 158 Աղտաղ , Աղտաղտ 109
107 Չիֆթլիք , կակառիչ 1143 234 159 Գարակէօպէք 42 142
108 Մէօրտիւլիւք 110 197 160 Գզըլքիլիսէ 204
109 բարըմձա 154 161 Ղարամէլիք • 378 34
110 | Սէօկիւտլիւ 189 359 162 իտ 1100 100
111 Թուզհի 294 163 ԷՔրէք , Ագարակ 433
112 Թէփէքէօյ 148 164 Եէզնովիտ , Եզանց հովիտ . 145
113 Մախանտա 170 165 Պաշքալէ · 185
114 Քեավկիրի 112 166 Պաչաքալէ 18 37
115 Թէքքէտէրէ 138 167 Քօր մէրի , կոյր մայրի 18 71
116 բաղմուրճուք 214 168 Չիվիլի քայա 112
117 Սինկեառիճ , Սնկոյ Առիջ 134 169 ձանսօր , Ճանճձոր 104
118 Հայտարի 614 170 խորխոր 40 62
119 Եօզպէք 257 171 ղօչա . 125
120 Գիւմպէթ 382 172 Տաչլախ 17
121 Թամպրա . 212 173 փըրթանօս , Բրտանոց . 108
122 Հաճիապտիրահման . 70 174 Քանսասօր , Գանձաձոր 264
123 Ա.յըճիօղլը 7 51 175 Շէքէրլի • 394
20

124 | Զէրտիկէ • 20 66 176 Գեղանի • 46

125 խէնէկէ 156 177 Գզըլքիլիսէ • 55
126 Գզըլշորաք 90 178 լաւսօր , Լաւձոր 109
127 Քիլիսէճիք 30 179 Մուխքեար , Մուխքար 82
128 Զազազար 34 180 կօճկանս , կոճկանց -| 48
129 Գեղախոռ 217 77 181 վերընթափ , վերինթափ 52
130 փիրինճ , կրինճք 519 88 182 փարչէն • 54
131 Արզաթի , Արծաթ ի . 210 131 183 փէյթկէր , փայտակերտ 107 75
||| - | - |

132 | Երկնիստ . 68 178 184 Քումբօր . Գոմփոր . 110

133 | Խաչկավան , խաչկայ վանք . 100 112 185 կօրէնիս , կորնիս 100
134 ՄիւլՔ • 164 186 քեամխէ . 59
189

135 Ըղտասոր , Ուխտաձոր 292 182 187 Քէղթիկ , Գաղթ իք • 37

136 Գոմք . 321 66 188 Արասթի , Արաստայ 52
137 Օրթուղի . 4 258 189 վիքէ խաս . 301
138- փիան , կան . 2242 312 190 յամիզարա . 3) 27
139 Շէխքէօյ , Շխնոց 612 63 191 - վաջքասօր , վաշկայձոր 29
140 Սօղուք ջերմիկ , Դող ջեր 192 - Ալապալուք • 56
մուկ . 312 212 193 Սօղոըրմէք 55
141 Մուտուրկա , Մատուռկայ . 793 7 194 Փէրթէրան , Բերդարանք 58
142 Թասմասոր , Դասման ձոր . 24 27 195 Ախա • 326
143 Սիթավազ , Ձիթող . 1187 72 196 Մընկուսօր , Մկնաձոր 51
144 Տինարիգում . 238 209 197 Սապանլի 33
145 Ումուտում , Բաղնիք 644 160 198 Սումսարգիս , Ս . Սարգիս . 290
146 կըրճընկոս , կրճնկոց 180 36 199 - փութամար , Գութ մայր 20 96
147 | Քէօսէմէհմէտ 108 | 200| Պըլտասօր , Պըլտաձոր . 30
148 Թուվանջ . • 405 433 201 Աղսոր , Աղձոր 43
149 կիրակոսակ . 151 |202 | Պէօյիւք խէչօ 29 86
150 Հինօք , Հնձուց գեղ . 692 89 |203 Քիւչիւք խէչօ 46 54
151 կամպիր . 135 | 204 | Թօտան 55
152 Թաֆթա , Դաւթայ գեղ . 19 91 | 205 Գօթ իք 236 37

ԾԱՆՕԹ . կարնոյ մասն կազմող Թորթումի 73 գիւղերուն աչխարհագիրը արդէն դրած

―
ենք ի կարգին : — Այս վիճակագիրս եղած է 1880 ին :
 ԿԱՐԻՆ 302 ԿԱՐԻՆ

կ'ելլէ և ուղիղ դէպ ի արեւմուտք հոսելով՝
կը խառնուի Սարչամայ ջրոյն
այսպէս ամբողջ դաշտը կը բաժնուի գրե .
թէ երկու հաւասար մասի , հիւսիսային և
հարաւային : կարնոյ լիճը կը թուի ի հը-
նուն աւելի լայն ըլլալ , և անշուշտ այդ
պատճառաւ փարպեցիէն Ծով կարնոյ կոս - պաշարման և կարօտութեան ատեն , գետ-
չուեր է : Այս լիճը և ուրիշ շատ
և ջրշեղջներ , անգլիացի Հէմիլթըն աշխար-
հագրին կարծել տուին , թէ երբեմն ամ
բողջ դաշտս ծով եղած ըլլայ :
մէջ տեղերը կան փոքրիկ , թանձրահող և
բուսաբեր բլուրներ • Սարչամայ ափերը
միայն խոր են և քարուտ. բլուրներու բարձ .
րագոյնները քաղաքին մօտ են : - Դաշտս
անծառ է և անպտուղ . գարնան և ամրան
կանաչանալով կը զուարթանայ , աշխար .
հիս ամենէն բարեբեր երկիրներու հան .
գոյն , և կը բերէ ցորեն ու գարի և ու
րիշ ընդեղէններ և արմտիք , շողգամ , ըս-
միայն կերակրեալ լինին բնակիչքն » : Շատ
հետ . և անգամ այս ճահիճներու մէջ կը շրջին
վայրի բադեր NL սագեր, ինչպէս նաև ա-
րօսներ ՝ որոնք են մեծամեծ կարապներ , և
ուրիշ զանազան տեսակ ջրային հաւեր :
Հին ժամանակները , կարնոյ քաղաքին
մօրեր նուղի ճամբով , այս լճին եզերքէն կը տա-
նէին անասնոց խոտ և վառելու համար
եղէգ : կարին պտուղ կ՚ ընդունի մեր
Դաշտին ձակայ Սպերոյ և Թորթումի վիճակներէն ,
ինչպէս նաև Երզնկայէն . փայտ կ'ընդու
նի իրեն մէկ քանի լեռներէն , ուր կան
նաև կաղնիներ : Կ'ըսուի , թէ մետաղներու
բովեր ալ կան , որոնք անգործ կը մնան :
Լեռները «լի են երէովք կճղակաբաշխիւք
և որոճայնովք ․ նաև զանասուն պաճարս
մեծամարմինս քաջամարմինս ևև յոյրս ցու-
ցանեն համակեալս ի գերութեան » , որոնց
մով լի է կարնոյ գաւառը և քաղաքը :

տեպղին , կարմիր և ճերմակ բողկ , դդում , Գազաններէն կը գտնոփ արջ, գայլ , լուս
սանունք : Բոլոր կենդանական և ան
գետնախնձոր , ոլոռն , ձմերուկ , ևն . , և
տեսակ տեսակ գեղեցիկ ծաղիկներ , որոնց կենդան բերքերէն աւելի զարմանալի են
մէջ է նաև հրաշագեղ Աղբրաց—արին կոր - կարնոյ թռչնոց բազմութիւնը և զանազա
չուածը ՝ լերանց կողերու վրայ . իսկ թու . նութիւնը , որոնց ականատես Գըրծըն անգ-
փեր շատ քիչ տեղեր կը տեսնուին . խիստ լիացին , որ 1843 ին ճանապարհորդեց Հայ
զուարճալի և ակնահաճոյ է դաշտի տե . յաստան , 1854ին հրատարակած գրքին
սարանը պայծառ եղանակին : ինչպէս նը- մէջ կը գրէ . « ով որ չէ տեսած՝ զարմա-
շանաւոր է կարին ցրտութեամբը , նոյն . նալի և անհաւատալի պիտի թուին կար-
պէս և գեղեցկութեամբն ML բարեբերու նոյ դաշտի բազմատեսակ թռչունները , ես
թեամբ , ինչպէս կը վկայէ նաև մեր վի . զանոնք տեսայ , ընդարձակ տարածութեան
պասաններու և աշխարհագրաց հայրը . վրայ անհամար բազմութեամբ , այնպէս
« արգաւանդահող , շատաջուր և բերրի . և որ կարելի չէր նշմարել հողին գոյնը »
դաշտքն ունին զթանձրութիւն խոտոց և տարուան մէջ եղանակ մը կայ , որ բոլոր
զքաջաբերութիւն սերմանաւոր պտղոց » . երկիրը վարդի պէս կը կարմրի , կարմրա-
որուն մարմանդներու մէջ կը մակաղին փետուր սագերու երամներէն : կարնոյ ,
խաշանց և անդէոց հոյլեր . « եւ զեզերբ թռչնոց տեսակները 170 կը հաշուէ , եւ-
մօրին շամբք և բազմութիւն եղեգանց » րոպացի մը , որ շատ տարիներ Կարին
(խոր.) , և ուրիշ հին պատմութեան մը բնակելով , դիտած և նշանակած է :
համեմատ . « Տեղին ուր ժողով ջրոցն է և Քաղաքական տեսակէտով նշանաւոր է
շամբ յոյժ » , որ կը ծածկեն բոլոր ճահիճը կարնոյ գաւառը և դաշտը ճանապարհ լի
և բոյն ու ապաւէն կը ջրասէր - նելով հաղորդակցութեան արեւելեան և ա-
լինին
թռչնոց , ամէն տարի հնձելով այդ եղէգ- րեւմտեան ինչպէս նաև հիւսիսային Ասիոյ ,
ները կը վառեն բաղնիքներու մէջ և գար- որով և շատ նշանաւոր մարդիկ և զօրա -
նան նորէն կը բուսնի : Այս լճի մէջ կը վարներ մեծամեծ բանակներով դաշտէս
գտնուի Համբաւութիւն ձկանց և զանա. - անցան . որոնց մէջէն , իբր մեզ ծանօթ ,
զան հաւուց ճարակաւորաց յորոց ի ձուոցն առաջին անգամ , Հայկազանց ատեն
 Վ Ի Ճ Ա Կ Ա Գ Ի Ր

ՏԱՐԵԿԱՆ ԵՐԿՐԱԳՈՐԾԱԿԱՆ ԲԵՐՔԵՐՈՒ

Կ Ա Ր Ն Ո Յ Ն Ա Հ ԱՆ Գ ԻՆ

Գ Ա Ւ Ա ՌՔ

ԲԵՐՔԵՐԸ ԳՈՒՄԱՐՆ

ԿԱՐԻՆ ԵՐԶՆԿԱ ՊԱՅԱԶԻՏ ԲՈԼՈՐ ՆԱՀԱՆԳԻՆ

չինիկ ՝ չինիկ չինիկ չինիկ

Ցորեն . 8.735.000 4.935.000 2.030.000 15.700.000
2
Սարի -— պաշ * 1.364.000 2.236.000 »> 3.600.000
Գարի . 6.861.000 4.867.000 1.569.000 13.297.000
Հաճար 675.000 215.000 >>> 890.000
կտաւատ 35.000 17.000 34.000 86.000
կորեակ . 43.000 42.000 26.000 111.000
Ոսպ 2.600 400 1.000 4.000
Ընկոյզ 120.000 25.000 >> 145.000

ԳՈՒՄԱՐՆ • 17.835.600 12.337.400 3.660.000 33.833.000

հոխայ հոխայ հոխայ հոխայ

Լուբիա 930.000 646.000 7.000 1.583.000
Բակլա 64.000 >>> 2.000 66.000
Ծխախոտ . 1.100 1.450 » 2.550
Ձիթապտուղ . 20.000 >>> » 20.000
Սեխ և պաստեղ . 235.000 315.000 50.000 600.000
Սոխ · 750.000 355.000 25.000 1.130.000
Բրինձ 50.000 >> 50.000
Լազուտ 25.000 5.000 25.000 55.000
կաղին 2.000 >> >>> 2.000
Գետնախնձոր 15.000 33.000 2.000 50.000
Բալ 110.000 89.300 >>> 199.300
կեռաս 150.000 69.900 219.900
խնձոր 100.000 18.900 >> 118.900
Տանձ . 90.000 42.950 132.950
խաղող 250.000 512.000 >> 762.000
Սերկեւիլ . 10.000 5.000 >>> 15.000
Թութ . 70.000 199.800 269.800
«
Դեղձ • 12.000 15.000 >
» 28.000
Ծիրան • 20.000 47.000 2.500 69.500
Սալոր 20.000 31.400 » 51.400
Յունապ • 2.000 » 2.200
Շրէշ 20.200 >> 20.000
Շողգամ · 260.000 75.000 15.COO 350.00)
կաղամբ · 200.000 108.000 55.000 363.000
Պամիա >> 20.000 20.000
Սիսեռն • 87.600 87.600

ԳՈՒՄԱՐՆ • 3.406.300 2.677.300 183.500 6.268.100

1. Չինիկը հաւասար է 5 , հռխայի . քառորդ մասն է կարնոյ քիլեյին , որ է 22 ոխայի

2. Սարի - պալ (շէկ գլուխ ) ցորենի ստորին տեսակ մ՚է , փոքրիկ հատիկներով .
 ԿԱՐԻՆ 304 ԿԱՐԻՆ

Քրիստոսէ 400 տարի առաջ , Քսենոփոն - Մշոյ , Բաղէշի , Վանի և այլ քաղաքաց
իմաստասէրն և զօրավար , անցաւ յունա հետ : կարինը միշտ համարուած է ռուս–
կան զօրքով , խաղտիքէն Տրապիզոն գա . թուրքական սահմանագլխի վրայ ամենա .
ցած ատեն : Հռովմայեցւոց զօրավարնե. կարեւոր դիրքերէն մին և բանալի օսմա
րէն ալ Պոմպէոս - այս տեղ նեան -Հայաստանի և Եփրատայ հովտին :
զարնուեցաւ
Միհրդատայ հետ : - Աղեքսանդր Սեւերոս - Մէկ խօսքով , կարին է կեդրոն ծաղկեալ
կայսրը և ուրիշներ ալ անցան այս դաշ- և բանուկ վաճառականութեան մը : Ընդ .
տէն , երկրորդ դարու մէջ : Չորրորդ դաս հանրապէս կարնոյ կուսակալութեան մէջ
րու վերջերը մեր Մանուէլ Մամիկոնեան ապրող այլազգիները վաճառականութեան
սպարապետը՝ հոս զարնուեցաւ և յաղթեց բերումն չունին և այդ պատճառաւ գլխա .
Հայոց վարազդատ թագաւորին , ինչպէս ւորաբար Հայերը և երկրորդաբար Յոյները
կ'ըսէ Բուզանդ . « Եւ ի դաշտին կարնոյ լի . կը զբաղին վաճառականութեամբ : Պարս .
նէին խառնուրդք երկոցունց գնդացն ընդ - կաստանի ապրանքները Կարնէն անցնելով
միմեանս բաղխելոցն » :L Հինգերորդ դարու Տրապիզոնի նաւահանգստէն կ'երթան Եւ .
սկիզբը , Հայոց թագաւորութեան Յունաց րոպա և նոյնպէս Եւրոպայի ապրանքներն
և Պարսից մէջ բաժնուած ատեն , Յոյները ալ Տրապիզոնէն և կարնէն անցնելով կ'եր .
շատ շինութիւններ ըրին կարնոյ մէջ : Աս թան Պարսկաստան :
կէց անցած է նաև Հերակլ կայսրը Պարս կարնոյ նահանգի տարեկան արտածու.
կաստան գացած և դարձած ատեն , և ան . թեան վրայ գաղափար մը կրնանք տալ
կէ վերջ շատ Բիւզանդացի առաջնորդներ , հետեւեալ ցուցակով .
ինչպէս վասիլ կայսրը 1021 ին , նոյնպէս
անցած են Պարսիկներ , յետոյ Արաբացի .
ԱՆՈՒԱՆՔ ՎԱՃԱՌԱՑ ԴԱՀԵԿԱՆ ՖՐԱՆԿ
ներ և () սմանցիք : Այսպէս բանուկ անց
ПL դարձի կեդրոն լինելով կարին , հարկ

էր որ ունենար - լաւ ճանապարհներ կա . կենդանիք 13000000 3000000

Արմտիք 6750000 1550000
րավանաց և զօրաց բանակներու համար :
Մուշտակք 1750000 400000
փոխ ճանապարհորդը , այդպիսի զինուո Մորթ չաշխատուած 2500000 575000
րական լաւ ճանապարհի մը նացորդքը պաստըրմա - 900000 200000
Բամբակեղէն և բրդեղէն . 2400000 550000
նշմարեց , Հռովմայեցիներէն կամ Բիւզան
Չբանուած և բանուած
դացիներէն շինուած . և է ամբարտակ մը • • 1100000 250000
մետաղներ
ճահճին մէջ , երկու ոտնաչափ մօրէն բարձր Մանր երկաթեղէնք և
փերեզակի ապրանք . 325000 70000
և 16 լայն , ամուր կերպով շինուած քա-
Շրէշ 300000 65000
ռակուսի որձաքարով և շաղախով , այդ 650000 145000
Ընկուզենիի կոճղ
ամբարտակը ճահճի արեւմտեան եզերքէն Զանազանք 325000 70000
կը հանէ կամարակապ կամուրջ մը : Այժմ
հինգ բանուկ - ճանապարհներ կանցնին 30000000 6875000
Գումարն
դաշտէն. առաջինը ՝ կարնէն - Պոլիս՝ անց .
նելով Աշքալայէն , Սեբաստիայէն , Եւդո
Այս նիւթերէն ղրկուեր են Ռուսիա ՝
կիայէն և Սամսոնէն . երկրորդը՝ դէպի
Տրապիզոն՝ անցնելով Բաբերդէն , և դէպի 850000 ֆրանկի , Գաղղիա ՝ 1500000
Երզնկա . երրորդը՝ Պայազիտ՝ անցնելով ֆր . , Անգղիա ՝ SOOOOO ֆր . , Աւստրիա ՝
300000 ֆր . , Թուրքիա՝ 3275000 ֆր . ,
Հասանգալէէն և Թօփրագգալէէն . չորրոր-
և զանազան տեղեր 15000 ) ֆրանքի
դը ՝ դէպ ի Ռուսի Հայաստան՝ անցնելով
Հասանգալէէն , Սողանլուէն . հինգերորդը ապրանք :
դէպ ի Ախալցխա և իմէրէթ՝ անցնելով իսկ տարեկան ներմուծութեան գլխա .
Օլթիէն և Արտահանէն : Յատուկ ճանա- ւոր նիւթերն և իրենց արժէքն կը տես.

պարհներով հաղորղակցութեան մէջ է նաև նուի հետեւեալ ցուցակէն .

 ԿԱՐԻՆ 305 ԿԱՐԻՆ

Այս ապրանքներէն կը բերեն 2400000

ԱՆՈՒԱՆՔ ՎԱՃԱՌԱՑ ԴԱՀԵԿԱՆ ՖՐԱՆԿ
ֆրանկի Անգղիայէն , 18000OO ֆր . Աւս
տրիայէն , 2100000 ֆր . Գաղղիայէն ,
Բամբակեղէն . • 19500000 4460000 17000000 ֆր.Պարսկաստանէն , 1 600000
Բրդեղէն 7750000 1760000 ֆր . Ռուսիայէն , 400000 ֆր . Զուիցե
Բանուած և չբանուած րիայէն , 2500000 ֆր . Թուրքիայէն և
մետաղներ • 6000000 1350000
կենդանիք • 4000000 910000 1095000 ֆր . զանազան տեղերէ :
Ծխախոտ . • • 3250000 740000 կարնոյ նահանգի տարեկան բերքերու
Գաղթային ապրանքներ . 2250000 500000
վիճակագիրն դրինք առանձինն 303 էջի
Մանր երկաթեղէնք , փե.
րեզակի ապրանք, ևն . 2500000 565000 մէջ . անոր իբր յաւելուած կը դնենք ստո
Չաշխատուած մորթ 2000000 450000 րեւ նաև ուրիշ քանի մը բերքերու վիճա .
Մետաքսեղէն . 2000000 450000
1900000 420000 կագիրը որոնք արտածութեան նիւթեր
Թղթեղէն . են :
Քարիւղ · 1700000 385000 Մեղրն ընդհանրապէս կը սպառուի
Չոր պտուղներ 1250000 280000 նահանգի մէջ . իսկ մոմը ՝ մաս մը եկեղե
Ժամացոյցք և գոհարե ցիներու և մզկիթներու մէջ վառելու մոմ
ղէնք . 600000 130000
Գորգեր 1000000 225000 կը շինեն և մեծ մաս մ՚ալ կը ղրկեն յԵւ-
Բրինձ . 750000 170000 րոպա : Բուրդը ,պրօնը և կաշիները ու
Ոգելից ըմպելիք . 750000 170000
մորթերը ևս կը ղրկուին արտասահման :
Ապակեղէն 400000 90000
Համեմեղէն 800000 180000 Բաւական մեծ քանակութեամբ յառաջ
կօշկեղէն . 1100000 250000 կու գան նաև կենդանիներ , որոնց թուոյն
Զանազանք 500000 110000
վրայ կարելի է գաղափար կազմել , յաս
ջորդ էջը դրուած ցուցակէն :
Գումարն . 60000000 13595000

Վ Ի Ճ Ա Կ Ա Գ Ի Ր

ԿԱՐՆՈՅ ՆԱՀԱՆԳԻ ՈՒՐԻՇ ԲԵՐՔԵՐՈՒ

ԿԱՇԻ ԵՒ ՄՈՐԹ

ԳԱՒԱՌՔ ՓԵԹԱԿՔ ԲՈՒՐԴ ՊՐՕՆ

ԵԶԱՆ ՈՉԽԱՐԻ կամ՝
ԵՒ ԳՈՄՇԻ ԵՒ ԱՅԾՈՒ ԹԻՖԹԻՔ

Հոխայ Հոխայ
ԿԱՐԻՆ 123000 70000 70000 130000 30000

ԵՐԶՆԿԱ 30450 35000 37000 75000 53000

ՊԱՅԱԶԻՏ • 2000 20000 80000 7000

ԳՈՒՄԱՐՆ 153350 107000 127000 285000 90300

Բնաշխ . Բառարան Բ . 39
 Վ Ի Ճ Ա Կ Ա Գ Ի Ր

Կ Ա Ր Ն Ո Յ Ն Ա Հ ԱՆ Գ Ի Կ Ե Ն Դ ԱՆ Ի Ն Ե Ր Ո Ւ

Գ Ա Ւ Ա ՌՔ ԳՈՒՄԱՐՆ

ՏԵՍԱԿՔ

ԿԱՐԻՆ ԵՐԶՆԿԱ Պ ԱՅԱԶԻՏ ՄԱՍՆԱԿԱՆ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ

Եզ • · 123000 31755 18000 172755

կով • 92000 36700 93000 221700
Գոմէշ . 18000 7580 19000 44580 532885
Ցուլ 5000 2350 2000 9350
Հորթ 50000 19500 15000 84500

ԳՈՒՄԱՐՆ 288000 97885 147000 532885

Ձի կատարեալ 8000 2638 10000 20638

>> կրտուած 2000 3250 >> 5250 64308
Մատակ ձի 12000 3735 12000 27735
Մտրուկ • 4500 1685 4500 10685

ԳՈՒՄԱՐՆ 26500 11308 26500 64308

Է2 • 17000 13400 13000 43400 52525

Ջորի 1500 7125 500 9125

ԳՈՒՄԱՐՆ 18500 20525 13500 52525

Ոչխար 431000 171700 431000 1033700

խոյ • 17000 9141 17000 43141
Գառնուկ 322000 55594 198000 575594 2296461
Նոխազ 7000 6775 1000 14775
Այծ 194000 160840 30000 384940
Ու 129000 91311 24000 244311

ԳՈՒՄԱՐՆ 1100000 495361 701000 2296461

ՀԱՄԱԳՈՒՄԱՐՆ 2946179
 ԿԱՐԻՆ 307 ԿԱՐԻՆ

կարնոյ նահանգը կը կարծուի աղքատ տէօնիւմ կամ 315 քառ . հազարամետր

ըլլալ հանքերու և բովերու կողմանէ , սա . տարածութիւն : վառելու փայտէ զատ ,
կայն ընդհակառակն եթէ դիւրութիւններ շրջակայ երկիրներու կը մատակարարէ
ըլլան նորանոր խուզարկութիւններ ընե եղեւնափայտ , կաղնափայտ և կաղամախի
լու , պիտի տեսնենք , որ հարուստ
է նաև այդ մասամբ : Պէտք չենք
մոռնալ ]] • Գրքի մէջ յիշուած
Եւիլատայ ոսկին , Փիսոնի ափուն
քը , որը կը համապատասխանէ
մեր Ճորոխ գետոյն : Սպերի ար
ծաթի հանքերը դեռ մինչեւ մեր

գործածուող
գոմէշներով
օրերը կը գործածուին , թէ և շատ

գաւառի
Կարնոյ
վատ կերպով : կարնէն 45 հար

սայլ
104.
:մէջ
զարամետր դէպի հիւսիս , Ռիզէ
գիւղի շրջակայքէն կը հանեն
ռաջին կարգի հանածուխ : - Զա-
նազան հովիտներու մէջ, Ումու
տում գիւղի շրջակայքը , ինչպէս
նաև Հանլիի բարձրութեանց վը-
րայ կան կարմրագոյն -լաւ - քա-
րահանքեր : Թորթումի մէջ և
շրջակայքը կան քարահանքեր ,
ուսկից կը հանեն նաև գաճ , խը .
ճաքար և կրաքար : կեղիի մէջ
կը գտնուի խիստ նշանաւոր եր
կաթի հանք , որ ժամանակաւ ի
գործածութեան էր և 1820 էն
ի վեր անգործ վիճակի մէջ թու
ղած են : Կիսկիմի մօտ ևս կան
գաճի քարահանքեր :
Հանքային ջրոյ աղբիւրներով
ևս հարուստ է նահանգս . կան
մեծ թուով ծծմբային ջրեր . զըլ-
խաւորաբար արեւելեան Եփրատի
երկայնութեամբ , ուր կան - ա
նուանի ջերմուկներ՝ որոնք կը
բժշկեն մորթի և կուրծքի հիւան .
դութիւններ , .յօդացաւութիւն և
ուրիշ տկարութիւններ : — Նախ
հանգիս անտառներէն իբրև նշա
նաւոր կարելի է յիշել Շողին -–
տերերի և Ալթուն — թաշի անտառները , իբր փայտ : Վերջին ժամանակներս կեղիի գա-
65 հազարամետր կարին մայրաքաղաքէն - առակին մէջ , գրեթէ 200000 տէօնիւմ
հեռու՝ արևմտակողմը : Այս անտառներու կամ 175 քառ . հազրմ ., անմշակ և լեռ
տարածութիւնն է 25000 տէօնիւմ կամ նային երկիր անտառացուցին նոր ծառեր
իբր 22 քառ . հազարամետր : Նարիմանու տնկելով : Կիսկիմի գաւառակը աւելի հա-
և Թորթումի անտառները ունին 352000 րուստ է կաղամախի տեսակներով , բայց
 ԿԱՐԻՆ
այդ փայտերու - շահագործութիւնը շատ
դժուարին է , հաղորդակցութեան լաւ ճա
նապարհներու պակսութեան պատճառաւ :
Անասուններու և վայրի կենդանիներու - նութեան տեղը :
կողմանէ ևս բաւական հարուստ է նա- կարնոյ նահագն ունի մեծամեծ և փոքր
հանգս : Ցուլեր, գոմէշներ և վայրի շներ
շատ կան , ինչպէս նաև վայրի էշեր : Ա-
ռիւծի կը հանդիպինք շատ քիչ , բայց
վագր , ընձառիւծ , արջ, լուսան , գայլ և
աղուէս , բորենի և շնագայլ բազմաթիւ
են : Նահանգիս լեռները և անտառները լի
են որսի կենդանիներով , որոնց մէջ բազ-
մաթիւ են կինճ , յամոյր , եղջերու , էշայ-
ծեամ , այծեամ , վայրի այծ , ևն .:
կարնոյ նահանգը մասնաւորապէս հա-
րուստ է աղարաններով , գրեթէ ամէն տեղ ,
բայց աւելի կարնոյ և Երզնկայի գաւառ-
ներու մէջ , կը բղխեն աղային ջրերու աղ .
բիւրներ : Այս աղարանները արդիւնագոր
ծելը տէրութեան մենաշնորհ է և տարին
միջին հաշուով - տասը միլիոն հազարա
գրամ աղ կը հանեն , գրեթէ 800000
ֆրանկի ապրանք : - Ծխախոտ եւս կը
մշակեն կարնոյ և Երզնկայի գաւառներու
մէջ, բայց աննշան քանակութեամբ :
կարնոյ նահանգի երկիրը բարձր է և
գեղեցկադիր NL բարձրագագաթ լեռներով
շրջապատեալ . հիւսիսային կողմի լեռները
կ'արգելուն Եփրատայ ընթացքը Սեւ ծով
թափելու և զինքը կը խոտորեն դէպի հա
րաւ : Լեռներուն մէջ նշանաւոր են առա
աջուր Պինկէօլայ շղթայն . իսկ բուն
կարնոյ գաւառի յատուկ լեռներն են՝ (Շո-
•
պատր ՝ քաղաքին մօտ հարաւակողմը , նա.
հանգին բոլոր լեռներէն բարձրագոյնը , ո-
րուն գագաթը հազիւ երկու ժամէն կարելի
է ելնել . կը կոչուի նաև Գոհանամ լեառն : - գաւորէ մը կառուցուած է .
Ասոր գագաթէն կը տեսնուի Մասիս լեռը
և Սեւ ծովը : Տեվե պօյնու լեռը կից է
(Շողալարին ՝ արեւելեան կողմը , Կարսի
ճանապարհի մօտ . կարնէն հեռու է իբր
ժամ մը : - Բալա տեօջեն լեռը ևս կից է
(Շողալարին արեւմտեան կողմէն ունի ա-
ռատ և ականակիտ ջուր Գըրգ – տեիրեն
կոչուած , որ կը դարձընէ այժմ 10 ջրա-
ղաց : ոքի ջրալից լերան մեծ գօտին
ևս սկսելով Թորդումէն կ'երկըննայ մինչև - դութիւնը գրի առած է : Յիրաւի քաղաքս
308 ԿԱՐԻՆ
կարնոյ - հիւսիսային կողմը : Նահանգիս
մէջ նշանաւոր է նաև Սեպուհ կամ Գոհա
նամ լեռը , Ս . Գրիգոր Լուսաւորչի ճըգր
գետեր . գլխաւորներն են Եփրատայ երկու
արեւելեան և արեւմտեան ճիւղերը : Սար-
չամո : գետ կը բղխէ Սպերու լեռներէն և
Մամախաթունի մօտ (Շողանի ձորի մէջ
կը խառնուի եւ ջուր , Գարասու , կարնոյ
կամ Էրզիումի գետոյն հետ : Եփրատի ա..
րեւելեան ճիւղը կը կոչուի նաև Մուրատա
Սո : կան նաև ուրիշ գետակներ , որոնք
կը խառնին Եփրատին և ծանօթ են խնուս ,
Թորդում, կեղի , Գայլ գետ , ևն . , անուն .
ներով : Բայց այս նահանգիս բուն պան.
ծալի գետերն են Եփրատէն զատ Երասխ
և Ճորոխ շատաջուր և մեծ գետերը :
ԿԱՐԻՆ , ԿԱՐՆՈՅ ՔԱՂԱՔ , ԷՐԶԻՐՈՒՄ ,
ԱՐԶԻՐՈՒՄ կամ ԹԷՈԴՈՍՈՒՊՈԼԻՍ • Գղ •
ERZIROUM . Ռ . Jp3epyMb. Հին և պատե
մական ու քաղաքական դէպքերով հռչա
կաւոր մայրաքաղաք Բարձր Հայոց համա
նուն գաւառին և կուսակալութեան : կը
գտնուի 39° 55 արեւելեան երկայնութեան
և 39 ° 15 հիւսիսային լայնութեան տակ .
ծովու մակերեւոյթէն բարձր է 2070 մետր .
դաշտին արեւելեան հարաւային կողմն է ,
գրեթէ ժամ մը հեռու հարաւային սահ
մաններէն փալան – տէօքէն և Շողալար լե .
րանց ստորոտը և կէս ժամ ալ արեւելա-
կողմէն հեռու է Տէվէ պօյնու լեռներէն և
աւելի մօտ է Թօփ տաղը կոչուած լերան :
Քաղաքիս - անուան վրայ հետեւեալ ոտա-
նաւոր գրութեան կը հանդիպինք, որով
կը յայտնուի , թէ կարէն անուն հայ թա
« ի պատմագիրս այսպէս ճառին
Ըստոյգ գըրեալ և հաւաստին
վասն մերոյս այս քաղաքին
Հիմըն արկման շինման սորին .
Այս բարելի քաղաք կարին
Շինեալ վաղուց յաւուրըս ին ,
Ձեռամբ կարէն թագաւորին ,
Հայկեան տոհմիս մեր արքային » .
Այս տողերը գրողն անցեալ դարու գը-
րիչներէն մին է . բայց հաւանօրէն աւան
 ԿԱՐԻՆ 309 ԿԱՐԻՆ

խիստ հին ժամանակներէ կառուցուած - և Թպիլիս կամ Տփխիս կոչուած է վրաց

կարին կոչուած է և յետոյ նոյն անուամբ մայրաքաղաքը, և ուրիշ շատ տեղեր , նաև
կոչուած է նաև գաւառը . վասն զի Թէո- - Եւրոպայի մէջ , հանքային ջերմ ջրեր ուս
ոսէն շինուելէ դար մը առաջ կը յիշէ նեցող քաղաքներ Teplitz կը կոչուին :
Զենոբ Գլակ , ըսելով թէ հիւսիսայնոց Գեդ - Այսպէս էր նաև կարնոյ քաղաքին տեղը :
դռեհոն թագաւորը . « զօրս գումարեալ եկն Ժամանակ մը կարին եղած է Հռով .
ի վերայ իշխանին վրաց . և զնա փախըս . մայեցւոց ձեռքը և Պարսից հետ եղած
տական արարեալ , բերին մինչև կարնոյ երկարատեւ պատերազմերու միջոց , գլխա
քաղաք » : խաչափայտի պատմութեան մէջ ւոր կայան և կռուան դարձած է : Չորս
ալ կ'ըսուի Մեծին Ներսիսի համար , թէ րորդ դարուն վերջերը , մեր Արշակու
կեսարիայէն գալով Դերջանէն անցնելու նեան հարստութեան ինկնալէն անմիջա
ատեն . « մօտ ի դաշտն կարնոյ . և լուաւ պէս վերջը , հարաւային Հայաստանն ալ

105 . Կարնոյ ընդհանուր տեսարանը անցեալ դարու սկիզբը :

քաղաքապետն ... ել ընդ առաջ նորա բա կարնոյ հետ Բիւզանդիոնի իշխանութեան

զում ընծայիւք և պատրաստութեամբ ,
զօրօք և հետեւակօք , տարեալ եմոյծ ի
բերդն Արզռումայ , որ էր փոքրիկ , զոր
յետոյ հրամանաւ Թէոդոսի շինեցին և մե-
ծացուցին Վեշտասաներորդ դարու վի .
պասան Սիմէոն Ապարանեցին՝ քաղաքիս
շինութեան համար կ՚ըսէ .
« Եւ զԱնատօլ ուղեւորեալ
ԸզԹւուլուս քաղաք շինեալ .
Թէոդոսի - Պօլիս յիշեալ
Նախկի անունըն խանգարեալ » :
տակ ինկաւ , և նոյն ժամանակները Պարս
կաստան չուզելով անտարբեր հանդիսա
նալ դրացի թագաւորութեան սահմաններ
րուն ընդարձակուելուն , ստիպուած սկսաւ
պատերազմի պատրաստուիլ : իսկ նոյն
ատենի կայսրն կրտսերն Թէոդոս , ուզե
· լով մէկ անգամէն մշտնջենաւոր կերպով
Հայաստանի այդ մասին թագաւորութիւնն
ապահովել , մտածեց Պարսից սահմանաց
մօտ ամուր քաղաք մը և բերդ շինել : Ա-
հա այս նպատակով 421 թուին Անատօլ

Այս Թուլուս նախկին անունը , եթէ ըս զօրավարը Հայաստան ղրկեց , Ամիթ քա-
տոյգ է ընթերցուածը , անշուշտ դրուած է ղաքը ամրացընելէ վերջ . և նա , ըստ Մ .
մերձակայ ջերմուկներու համար , ինչպէս խորենացւոյ , « շրջեալ ընդ բազում կող
 ԿԱՐԻՆ 310 ԿԱՐԻՆ

մանս մեր , աճի ի գաւառին կարս բազում աղբիւրս ականակիտս և մանունս

նոյ իբրև ի միջոցի շինել զքաղաքն ... ոչ բղխեալ , անդ ետեղագրեաց զքաղաքն ,
կարի ի բացեայ ի վայրացն ՝ ուր Եփրաս - զորով շրջափակեալ խոր փոսիւ անդնդա

տեսարանը
Տէյրօլի
Կարնոյ
106.
:ըստ
E

տայ մասին ինչ բղխեն աղբիւրք ականց , լիր հաստատեաց զհիմունս պատուարին
և հանդարտ գնացիւք -յառաջեալ ծովաս և ի վերայ բարձրաբերձ աշտարակս -
նան մօրաբար երեւութիւք ... և առ ստո հագինս շինեաց , յորոց զառաջինն Թո-
րոտով մի գեղեցկանիստ լերին , գտեալ դոս անուանեաց -ի պատիւ Թէոդոսի : Եւ
 ԿԱՐԻՆ 311 ԿԱՐԻՆ

ի նմանէ և անդր շինեաց աշտարակս ժայ - նոսին և նա ևս ըմբռնեալ վարեալ ի գե.

ռաւորս իբրև զնաւացռուկս , և
և առանցս րութեան » : Հաշտութենէ վերջ դարձեալ
գոգաւոր խորշիւք՝ որք ընդդէմ հային լե . քաղաքս Յունաց մնաց , և 628 թուին
րինն : Սապէս և ընդդէմ դաշտին հիւսի . Պարսկաստան արշաւած ատեն հոս եկաւ
սոյ . իսկ ընդդէմ արեւելից և արեւմտից Հերակլ կայսրը և խանգարուած պարիսպ .
կանգնեաց աշտարակս բոլորաձեւս : Եւ ի ները նորոգեց : 629 թուին ալ Եզր կա
մէջ քաղաքին ի բարձրաւանդակ վայրի թողիկոսի օրով , Հայոց և Յունաց միաբա
մթերանոցս բազմապատիկս շինեաց և Ա: - - նութեան համար ժողով գումարել տուաւ .
գոստիոն անուանեաց ի պատիւ Աւգոստո- բայց քիչ տարիներ վերջ 647 ին , Արա-
սի : Եւ այլ ջուրս ընդ յոլով տեղիս ա. րացիները կարնոյ տիրեցին և ամբողջ
ծեալ մատոյց անյայտ գնացիւք : Եւ ելից դար մը իրենց ձեռքը մնաց , մինչև որ
զինու և պահապան գնդիւք զքաղաքն , և կոստանդին կոպրոնիմոս առաւ - 752 ին :
անուանեաց Թէոդուպօլիս , զի յիշատա- - Բայց քիչ վերջը տիրացաւ Ապպու Ջափր
կաւ քաղաքին - անմահ լիցի անունն : Եւ ամիրապետը և քաղաքը նորոգեց , ինչպէս
ի վերայ ջերմն բղխեալ աղբերացն ՝ յարկս կը յիշէ Միխայէլ Ասորի : Արաբացիք 808
ի վիմատաշ քարանց շինեաց » : Այսպէս թուին Հայոց Սահակ և Յովսէփ իշխան .
ահա կը նկարագրէ խորենացին քաղաքիս ները նահատակեցին քաղաքիս մէջ : խոր
շինութիւնը . և տակաւին կը մնան այս րազմեան Թուրքերը տիրեցին Ժ դարու
շինութեանց մնացորդները : Որմիզդ թա. կիսուն , և յետոյ Յոյները , որոնց ձեռքն
գաւորի ժամանակ - Պարսիկները ուզեցին էր նաև ԺԱ դարուն , երբ Թուրքաց Տու
քաղաքս առնուլ վրաց վախտանգ թա- - ղրիլ սուլթանը ասպատակելով Հայաստան ,
գաւորի ձեռքով , 460 թուին , բայց չկա . և « ելեալ ի վերայ գահին ի կարին , ե
րողացան : տես զքաղաքն վառեալ ամենայն պատ
Բայց Պարսից կաւատ թագաւորը քա- րաստութեամբ և նայեցեալ յերկար ժամս
ղաքիս տիրեց 502 ին , կոստանդին անուն դարձաւ անդրէն » . և գրեթէ երկու դար
քաղաքապետին - մատնութեամբ . երկրորդ մնաց Յունաց ձեռքը , և այն ժամանակէն
տարին կրկին Յոյները առին և Անաստաս . կը կարծուի թէ սկսեր է կոչուիլ Արզ–
կայսրը ամրութիւնները աւելցուց . իսկ ի–ռում կամ Էրզիռում կամ Արզէն – էլ–
Յուստինիանոս կայսրը , Զ դարու կիսուն , Ռում , այսինքն Արզն Յունաց որոշելու հա
դեռ աւելի շինութիւններ ըրաւ և ըստ մար միւս Արզնէն , որ առնուեցաւ և քան .
Պրոկոպիոսի , շինեց . Աստուածածնի դուեցաւ վերոյիշեալ Տուղրիլէն , և կամ
նուիրուած եկեղեցի և կարնոյ մօտ նորո նշանակելով Երկիր Յունաց : ԺԲ դարու
գեց քառասուն մարտիրոսաց վանքը : Նոյն կիսուն , Վասակ , Քուրդ և Սարգիս իշ-
դարուն վերջերը - դարձեալ Պարսիկները խանները , վահրամայ որդիքը , երբ վրաս .
քաղաքս առին Աշոտ անուն հայու մը տանէն եկան , Սալտուխ անունով ամիրա
ձեռքով , և բնակչաց մեծ մասը և հով մը քաղաքին կը տիրէր , որ զիրենք ըն
հան ծերունի կաթողիկոսը գերի տարին դունեցաւ . իսկ նոյն դարու վերջերը և
Պարսկաստան : Այս դէպքը Յովհան կա- ԺԳԻ սկիզբը , վրաց Թամար թագուհւոյն
թողիկոս կը պատմէ հետեւեալ կերպով . Զաքարէ և իւանէ զօրավարները կարնոյ
« Աշոտ ոն հրամանաւ խոսրովայ հասեալ տիրեցին , պատերազմով յաղթելով Սեբաս-
ի Հայս , և դիմեալ ի վերայ ՝ խորտակէր տիոյ սուլթանին . և քիչ վերջը 1239ին
զզօրսն Յունաց... և ինքն կալեալ զգործ և 1247 ին Մողոլ Թաթարները աւերեցին
պատերազմին ընդ կարնոյ քաղաքին ՝ առ քաղաքս և յետոյ թոյլ տուին կրկին շի
նոյր զնա . և յետ երկեամ մի ամաց զբը . նելու : ԺԴ դարու վերջն անուանին Լէնկ-
նակիչս քաղաքին Ահմատան փոխէ : Եւ թիմուր քաղաքս աւարի առաւ . իսկ ԺԵ
վասն զի ծերունի կաթողիկոսն Յովհան դարու մէջ . () սմանեանք տիրեցին : Այս
կայր ի փախստականութեան ի նմա , ընդ ժամանակէս սկսեալ պատերազմ բացուե .
 ԿԱՐԻՆ 312 ԿԱՐԻՆ

ցաւ Պարսից և Թուրքաց մէջ կարնոյ գա. նախարարական զօրագլխութիւն մը կազ

ւառին վրայ . այս պատերազմները քիչ մեցին : Յաճախ Բարձրագոյն դրան հրա
անգամներ ընդհատուելով շարունակուեցան մանատարներն անգամ քաղաքին այց կ ' ել-

107. Կարնոյ Չիֆտէ Մինարէն ըստ Տէյրօլի :

մինչև անցեալ դարու քսաներորդ տարին . լային և երեւելի փոխարքաներ տարիներ

Քաղաքին նախարարական զօրաւոր կեր կ'անցնէին հոս : Բոլոր Պարսից և Թուր .
պարանք տալով , Թուրքերը հոս , զատ քաց - պատերազմերու ժամանակ , շատ
առանձնաշնորհեալ փոխարքայութիւն կամ անգամ կարսն կ'առնէին և մինչեւ կար .
 ԿԱՐԻՆ
կարնոյ շրջակայքը կը հասնէին , բայց
երբէք չհամարձակեցան անոր տիրելու
1736 ին հոս հաշտութեան դաշինք կըն .
քուեցաւ Նատր —1 Շահի և
Դրան հետ :
1829 ի յունիս -27 ին կարին անձնատուր
եղաւ Ռուսաց , մեծ պատերազմական պա
շարով և զէնքերով . հաշտութեան դաշ-
նադրութենէն վերջ , Ռուսները քաղաքս
թողուցին ձմեռուընէ առաջ : 1853–56 տա-
108. Կարնոյ տեսարանը ներկայիս :
րիներու պատերազմերու ժամանակ Ռուսք
մինչև կարին չհասան : վերջին պատե
րազմի ատեն , կարսի առնուելէն վերջ,
կարինն ալ խիստ պաշարման ենթարկուե .
ցաւ և քաղաքին բոլոր վերաբերութիւն .
ները կտրուած էր ուրիշ թրքական քա
ղաքներու հետ . սակայն մինչդեռ վճռողա . - արուարձանէ : Միջնաբերդը Թուրքերէն կը
կան գործողութեանց կը պատրաստուէին ,
1878 ին յունուար - 19ին Սան Սթեֆանօ
հաշտութեան դաշնադրութիւն եղաւ և
Բնաշխ . Բառարան Բ .
313 ԿԱՐԻՆ
նախընթաց պայմանադրութեանց ուժով
1878 ի փետր . 10 ին կարին ռուս զորքե
րով լեցուեցաւ : - Հայկազն Լորիս Մելի
քովի սպարապետի բարձր իշխանութեան
ներքոյ կարնոյ քաղաքական և զինուոր
րական կառավարիչ եղաւ Տոդոսկի զօրած
վարը . քանի մը շաբաթ վերջը այդ կա.
ռավարչութիւնը յանձնուեցաւ Լազարէֆ
զօրավարին և այս կերպով Ռուսք քաղաքս
S. NAHABED
մնացին եօթն ամիս , մինչեւ սեպտեմբերի
եօթը , երբ Պերլինի դաշնադրութեամբ
դարձեալ կարինը () սմանեան տէրութեան
անցաւ :
կարին քաղաքը երեք գլխաւոր մասե
րէ կը բաղկանայ ՝ միջնաբերդէ, բերդէ և
կոչուի Իչ գալե , շինուած է բլուրի մը վր-
րայ , գրեթէ քաղաքին կեդրոնը . ունի
միայն մէկ դուռ և զօրաւոր պարսպով և
40
 ԿԱՐԻՆ 314 ԿԱՐԻՆ

աշտարակներով ամրացած է : Երկայնու կ'ըսեն , թէ այդ սենեկի ճարտարարուեստ

թիւնն է 180 քայլ և լայնութիւնը 80 . դուռը ,Ռուսաց Պասկեւիչ զօրավարը ե .
թէև բարձրութեամբն կը տիրէ բոլոր քա- տըրբուրգ ղրկած է : Չիֆտէ մինարէի ամ .
ղաքին և դաշտին վրայ , սակայն դիւրաւ բողջ շէնքը այժմ կը կոչուի Ճեպիանե ,
կրնայ ռմբակոծուիլ մօտակայ թօփ – տաղ վասն զի սենեակները բոլոր լեցուած են
և այլ լեռներէ և շուտով նուաճուիլ , մա . վառօդով և ուրիշ - պատերազմի կարեւոր
նաւանդ որ զօրաւոր պարիսպներն ալ շատ նիւթերով . Ռուսաց գալէն առաջ կային
անգամ պատահած երկրաշարժներէ վնաս նաև հին զէնքեր , վահաններ և սաղա
սուած են : Այս միջնաբերդիս մէջ են զի . ւարտներ : Քաղաքիս բնակիչները այս շէն .
նարանը կամ պխանէ, և բերդակալի ա քիս Չիֆտէ մինարէ անունը տուած են,
պարանքը . հոս է նաև զարպխանէն , ուր
երբեմն օսմանեան թագաւորաց հրամանաւ
դրամներ դրոշմուած են կարնոյ անուամբ :
Միջնաբերդի հարաւային կողմէն կից է
Թեփսի -- մինարէ որ բարձր դիրքովը ,
քաղաքէն հինգ ժամ հեռուէն կը տես
նուի : Չէ կարելի որոշակի
մզկթի մի
նարէ համարիլ այս . այսպէս կոչուած է
պնակաձեւ տախտակամած առաստաղին
համար . ի հնումն ունէր մեծ ժամացոյց
մը , որուն ձայնը կը լսուէր դաշտին բը-
նակիչներէն և զոր Ռուսք 1829 ին հե-
տերնին տարին : Հաւանօրէն իբրև դիտա-
րան ծառայած է ժամանակաւ այս աշ-
տարակը : Աղիւսակերտ է և գլանաձեւ .
ծայրը ունի բարձրաքանդակ քիֆի տա.
ռերով միատող արձանագրութիւն մը ՝ ԺԲ
դարու վերաբերեալ : — Ներքնաբերդէն
դուրս Երզնկայի դրան կողմը ՝ դէզ ի ձախ ,
կայ ուրիշ աշտարակաձեւ և գեղեցկատես
շէնք մը Չինիլի մինարե կոչուած գոյնըզ-
գոյն փայլուն , յախճապակիներով , պտու .
տաձեւ վերէն վար բարձրաքանդակուած :
Ասոր ի հնումն ինչ ըլլալն յայտնի չէ , UCCIONTA
վասն զի ծայրը աւարտած չըլլալով և
109. Չիֆտէ մինարէն ըստ Թեսիէի :
կամ կործանած ըլլալով , ոչ զանգակա
տան կը նմանի և ոչ մինարէի :
Բերդին արեւելեան կողմը Դավրէժի այն կրկին մինարէներու պատճառաւ , ո-
դրան մօտ է հոյակապ շէնքն Չիֆտէ իս րոնք անմիջապէս դրան երկու ներքին
նարէ կոչուած : Այս շէնքը կը մտցուի կողմերէն վեր կը բարձրանան : Շինուած
բարձրակամար և բազմաքանդակ դռնէ մը , են գեղեցիկ , սիւնանման , շերտաձեւ , կար-
ուր երկու կարգ 40 սենեակներ կը տես. միր և կանանչ աղիւսով : Գմբէթները կամ
նուին , հանդերձ սրահներով և կամարա- ծայրերը աւարտած չեն և կամ յետոյ
սիւներով : Այդ սենեակներու ծայրը , տա- կործանած . բարձրութեամբ իրարու հա
ճարաձեւ , բազմանկիւնի , սրածայր գմբէ . ւասար են , բայց մէկը միւսէն աւելի գե.
թով սենեակ մը կայ , որուն ներսը խիստ ղեցիկ է . կ'աւանդեն , թէ նախ ճարտա-
գեղեցիկ է կճապատ և քանդակազարդ . րապետը շիներ է մէկը , և լաւագոյն հաս
 ԿԱՐԻՆ 315
մարելով երկրորդը , զոր աշակերտը շիներ
է, ճարտարապետը նախանձով ինքզինքը
աշտարակի ծայրէն վար նետեր ու ᎴᏂ .
ռեր է . իսկ աշակերտն ալ վշտանալով իր
վարպետին մահուան վրայ, ինքն ալ նոյն
ոճով մեռեր է : Ուրիշ ինքնահնար մեկ-
նութիւններ և պատմութիւններ եւս կան
Չիֆտէ մինարէի վրայ, սակայն իր պարս .
կերէն արձանագրութենէն ստուգիւ կը
տեղեկանանք , թէ ե՛րբ և ինչ նպատակի
համար շինուած էր . ահա այդ արձանա- - շինուած է եօթն կարգ սիւներով 28 կա.
գրութեան թարգմանութիւնն , ըստ Հ . Ն .
Սարգիսեանի . « Ծառայք Աստուծոյ, ունկն դիք մըս
110. Մողրով ապարանք :
տադրութեամբ բանից իմոց . ի տիեզերակալութեան Մէ.
լիք -խանին իջեալ ի խորազմայ և եկեալ յերկիրս Յու.
նաց , ընտրեցի զտեղիս ինձ ի բնակութիւն. և ածեալ
զմտաւ շինել տեղի օժանդակի յիշատակ ինձ wn ա .
պայ , կանգնեցի զմզկիթս զայս և զսենեակքս ի բնակու
թիւն գիտնոց և ուսումնասիրաց . և հաստատեցի ի ծախս
նորոգութեան շինուածոյն յաւերմանէ ՝ զհասս եօթն կուղ-
պակաց և զամենայն վայրացն որ շուրջ զշինուածով .
զի առցեն անխափան ամ ըստ ամէ զհասսն յանուն կա.
լուածոց սուլտան Մէլիք խանի . Եւ կացուցի ուսուցիչ
վարժարանին զլաւն և զիմաստուն և զընտիր այր Ֆէ-
խամէտտին , կարգեալ նմա ռոճիկ երիս գեօղս , տալ նմա
ամի ամի երեք հազար և հինգհարիւր - փող , զի աղօթս
արասցէ վասն տիկնոջս : Արդ որ յայսմ հետէ խնամ
տանի շինութեան և պահպանութեան տեղւոյս , օրհնեալ
եղիցի յԱստուծոյ . և որ զսա աւերեսցէ ՝ անիծեալ եր
ղիցի ի նմանէ : Եղեւ շինութիւն սորա յերեքհարիւր յիս
սուն և միում թուականի հիճրէթիու » .
Արձանագրութենէս կը յայտնուի , թէ
այս շէնքը ուսումնարան էր այլազգիներու ,
ԿԱՐԻՆ
քառասուն սենեակները ՝ իրենց բնակարանը
և տաճարաձեւ քանդակազարդ սենեակն
ալ անշուշտ աղօթատեղին . իսկ շինութեան
թուականն 962 :
Քաղաքիս մեծագոյն հնութիւններէն
մէկն ալ է Ուլու համի ըսուած շէնքը Չիֆ-
տէ մինարէի մօտ .. ոչ այնչափ ճարտա-
րապետական արհեստով , որքան մեծու .
թեամբը նշանաւոր . երկայնութիւնն է 50
մետր արևելքէ արևմուտք և լայնքը 38 մ . ,
մարասեանց վրայ : Շէնքին մէջ տեղը կ'ամ .
բառնար մեծ գմբէթ մը որ կործանելով ,
այժմ տախտակով պատած է : Ռամիկը կը
կարծէ , թէ սա ի հնուե եկեղեցի եղած
ըլլայ , բայ, սմենեւին եկեղեցւոյ ձեւ չու-
նի և བརྱ խորանի տեղ . հաւանական է որ
Յունաց - կայսրութեան ժամանակ դիւա
նատուն կամ մատենադարան եղած ըլլայ ,
զոր Թուրքերը մզկիթ ընելով , հարաւա-
յին կողմը աւելցուցած են միհրապին նշա .
նը , և միւս դռները որմելով՝ միայն եր
կու դուռ թողած են . դրանց միոյն արա .
բացի արձանագրութիւնը կը յայտնէ , թէ
Քրիստոսի 1178 թուին մզկիթ ըրած են
այս շէնքը :
կարնոյ բերդը կրկնապարիսպ է , ընդ .
 ԿԱՐԻՆ 316 ԿԱՐԻՆ

արձակ և պարիսպները wn հասարակ ռուէն մարդաչափ ու կէս խորութեամբ

ժայռաւոր : կրկին պարիսպներու միջոցը փոս փորուած է և երկու կողմերը որմե-
կը կոչուի Հիստր պիչն, տեղ տեղ լայն րով ամրացուցած են և քարաշէն կամուրջ-
և տեղ տեղ նեղ . այդ տեղ բնակիչ և տը- ներ ձգած վրան բերդը երթալու հա

111. Կարնոյ հին տներու ձեւը :

ներ չկան , և պատերազմի ժամանակ շըր- մար : փոսէն ասդին մինչև բերդը ամբողջ
ջակայ գիւղերու բնակչաց իբր ապաստա- շուկայ է և մեծ արուարձան . և արուար-
նարան կը ծառայէ : Արտաքին պարսպին ձանին ծայրը ուր կը սկսի դաշտը , ուրիշ
շուրջը գրեթէ քարընկէց մը և աւելի հե- փոս մ՚ալ փորուած է քաղաքին շուրջը
 ԿԱՐԻՆ 317 ԿԱՐԻՆ

առանց Մ որմի , զոր կ'ըսեն , թէ փորած տաքուստ կայ մեծ խաչ մը կարմիր քա
են Դահմազի արշաւանաց ժամանակ : Ճե- - րէ , այդ պատճառաւ բնակիչներէն կը կո
պիս գափու ըսուած դուռները , տասուերկու չուի կարմիր խաչ , ուր ուխտի կ ' երթան
հատ , շինուած էին այս խրամին վրայ , —
աչաց ցաւի բժշկութեան համար : ֆա-
որոնց մեծագոյն մասը բոլորովին խլխլած - ղաքիս մէջ իբր նշանաւոր շէնք յիշենք
է այժմ : Այս վերջին փոսի շրջապատը նաև Մողրօերայ կամ Մողրով կոչուած
հանդարտ քալելով ժամ ու կէս կը տեւէ : ապարանքը , դրուագազարդ դռնով , որուն
Պարիսպներն ունէին միահամուռ 72 աշ- համար ոմանք ըսին , թէ Մուղրօ անունով
տարակներ , որոնցմէ մաս մը երկրաշարժ . - Եզիտի մը պալատ էր , որ իսլամը յանձն
ներէ , պատերազմներէ և ժամանակէ քայ առած ըլլալով՝ սպանուեցաւ իրեններէն .

S.N

112 . Կարնոյ բանտը :

քայեր աւերեր են , և մաս մ ՝ ալ վերջին այժմ կը ծառայէ իբր զինոտրական շտե

տարիներս քանդեր են , ինչպէս նաև ար . մարան : Ոմանք ալ կ՚ըսեն , թէ ի հնումն
տաքին ամրութիւններէն մաս մը , որոնց Յունաց տէրութեան օրով հոս կը բնակէր
տեղ կը շինուին առանձնականաց տներ և քաղաքապետը . մէջը կայ նաեւ Սուրը
հասարակաց ճանապարհներ : Պարիսպներն խաչի նուիրուած մատուռ մը , ուր ժա .
ունին չորս չորս դռներ չորս կողմերը , և մանակաւ բազմաթիւ ուխտաւորներ կը
—
կը կոչուին Երզնկայի, Դավրիժու , վրաց դիմէին : Թօփհանէ ՝ մօտ է Մողրովի
և Ախալցխայի կամ որ դուռն : Այս և կը թուի ըլլալ հին ML հոյակապ եկե
դռներէն ոմանց վրայ և պարիսպներու մէջ - ղեցի մը , ինչպէս կը յայտնէ նաև իւր
ագուցուած կան հայ , արաբացի և յոյն ձեւը քառակուսի խաչաձեւ և գմբեթաւոր .
արձանագրութիւններ և խաչքարեր : Պա մէջը կան տասը մանր սենեակներ կամ
րըսպին վրայ Երզնկայի դրան մօտ ար խորանավայրեր . այժմ լքեալ վիճակի մէջ
 ԿԱՐԻՆ 318 ԿԱՐԻՆ

է : Ժամանակաւ քաղաքս ունէր իբր 200 րէն մաս մը գործածած են եկեղեցւոյն

մզկիթ , իսկ այժմ ունի միայն 65 հատ , շինութեան : կը նշմարուին ԺԱ և ԺԲ դա
որոնց մէջ նշանաւոր են Լալե փաշա՝ բեր . րուց վերաբերեալ տապանագիրներ : Գեր
դին մէջ ,, փաշայի պալատան անդէպ , րեզմանոցիս մէջ կայ նաեւ սիրուն մա
Գորշունոս ՝ որուն տեղը ժամանակաւ ե տուռ մը , զոր Ռուսք 1878 թուին շինել
կեղեցի էր Ս . Ստեփանոսի , Ճաֆարիե , տուած են և ունի սլաւ արձանագրութիւն .
Մուրատ փաշա , Այազ փաշա , Կիլ Ատ : մատրանս շուրջը թաղուած են ռուս
Թուրքերը ունին նաև 16 թէքքէ և 110 րականաց մարմինները : Եկեղեցւոյն մօտ
մէտրէսէ : է նաև Առաջնորդարանը . կան ծառազարդ
կարնոյ քրիստոնէական շէնքերու մէջ ճեմելիներ , պարտէզներ և մարմարիոնէ
գլխաւորն է Հայոց Ս . Աստուածածնի ըն . - աղբիւր մը և աւազան : 1829 ի գաղթա
դարձակ եկեղեցին , կառուցուած 1840 կանութեան ատեն կարապետ արքեպիս
թուին , ուրիշ հնագոյն եկեղեցւոյ մը տես կոպոսը եկեղեցւոյ թանկագին սպասնե
ղը : Բարձր Հայոց եկեղեցիներէն ամենէն րէն , պատկերներէն և ձեռագիրներէն մաս
մեծն է , շինուած 20 սիւներու և 14 որ- մը Ախալցխա փոխադրած է : - կաթո
մասեանց վրայ , հնգկարգեան կամարնե ղիկէ Հայք եւս ունին Ս. Աստուածածնի
րով , կոփածոյ կարմրագոյն քարերէ: Ըն նուիրուած եկեղեցի մը ՝ Ֆրէնկ սօգագի
դարձակութեան համեմատ բարձրութիւն մէջ . որ կիսով չափ փոքր է վերոյիշեալ
չունի . երեք խորաններն համեմատաբար - Հայոց եկեղեցիէն . անսիւն է և փայտա
փոքր են , բեմն ալ նեղ : Հարաւային որ յարկ . որմերը կարմիր քարէ շինուած :
մին վրայ կայ փայտաշէն և ոսկեզօծ ամ Ունի երեք դուռ և երեք խորան : Աւագ
պիոն . շատ գեղեցիկ է կանանց վերնա . խորանին ճակատը կայ շինութեան ար
տունը , որուն վրայ թափած կ'երեւի ճար- ձանագրութիւնը . շինողն է Աբրահամ ա
տարապետը , իր արհեստի բոլոր ուժը : միրա Ալլահվերտեան , Գեր . Սելվիան ե
Ունի երեք դուռն ՝ արեւմտեան , հարաւային պիսկոպոսի օրով : Աւագ դրան առջեւ կայ
և հիւսիսային կողմերէն . արեւմտեան դրան գաւիթ , և վրան շինած են կանանց վեր
առջեւ գաւիթ մը կայ երկու քարէ սիւ նատուն : Եկեղեցւոյս ընդարձակ բանջա
ներով . նոյն դրան վրայ կը բարձրանայ րեղինաց պարտէզին մէջ բուրաստան և
զանգակատունը : Եկեղեցւոյս կից է հա ծաղկանոց կայ , ինչպէս նաև վարժարան
րաւային կողմէն փոքրիկ մատուռ մը քա- մը և եպիսկոպոսին բնակարանը : Քաղա
րաշէն ,, զոր ար կ'անուանեն . այս մատ . քիս մէջ 1858 ին եկեղեցի մը կառուցին
րան մէջ Եզր կաթողիկոսի օրով եղած է նաև լատին վեղարաւոր կրօնաւորները ,
այն ժողովը , յորում Հայք միաբանած են րուն մէջ լատիներէն կը կատարուին պաշ-
Յունաց հետ , և այդ պատճառաւ կը կոչ տամունք : կարնոյ - հիւսիսային արեւմը-
· չուի նաեւ Միաբան Ս. Աստուածածին : տեան կողմն է յունաց քարաշէն փոքր
Մատրանս մէջ թէեւ եկեղեցական խոր եկեղեցին Ս . Գեորգ : 1878 ին Ռուս զօր
հուրդք չեն կատարուիր , սակայն միշտ րականները ի նշան իրենց կարին գալըս
կը դիմեն յուխտ բազմաթիւ - հաւատա տեան , մասնաւորապէս ի Մոսկուա նկա
ցեալներ և պանդուխտներ : Մատրանս րուած լաւ պատկեր մը դրին այս եկե
դրան մօտ է արտաքուստ կարնեցի Գէորգ : ղեցւոյս մէջ : Վերոյիշեալ եկեղեցինե
նահատակի տապանը , որ առաջ թաղուած - րէն զատ Ամերիկեան « Պորտ » ընկերու
ըլլալով հին եկեղեցւոյն Ս . Մինասայ սե . թեան աղօթարանն կայ , որուն մօտ ձրի
ղանին մօտ , այժմ ևս կը կոչուի Ս . Մի- դպրոց մը բացուած է , ուր հայերէն , թուր
նասայ անուամբ , կորստատու Ս . Մինաս : քերէն և անգլիերէն լեզուները կը սոր
Եկեղեցիէն դէպ ի արեւմտահիւսիս - քա- վեցնեն : - Գրոց յիշատակարաններու մէջ
րընկէց մը հեռու է ծառազարդ , ընդարձակ կը յիշուի քաղաքիս Ս ․ Յարո- թի: ն եկեղե
գերեզմանատունը , որուն տապանաքարե ցին ՝ ԺԲ դարու մէջ , կը յիշուփ նաև Ս .
 ԿԱՐԻՆ 319 ԿԱՐԻՆ

Աստուածածնի եկեղեցի , ԺԲ դարու կի Մահմէտականք 26564

սուն , յորում թաղած են զվասակ , Քուրդ ( Լուսաւորչական 9422 (
Քրիստոս կաթողիկէ 717 10435
իշխանի եղբայրը . թերեւս սա ըլլայ այժ . նեայն 296 (10919
Բողոքական
Յոյնք 484
մեան եկեղեցւոյն տեղը գտնուած հին ՝ վե
Հրէայք 6
րի եկեղեցի ըսուածը : ― Քաղաքիս իշ- խպտիք 6
խանազուն նահատակաց Սահակայ և Յով- () տարականք զանազան ազգերէ 1088 1417
(Օսմանեան օտար հպատակներ 323
սեփայ նահատակութեան ուխտատեղին կը
Գումարն . . • 38906
գտնուի բերդէն դուրս Դավրիժու դրան
մօտ , թուրքի մը տան մէջ . ուր խրամի
մը մէջ քարերէ կաթիլ կաթիլ կը ծորէ 1853–6 տարիներու մէջ պաշտօնապէս
սառ ջուր և կը թափի աւազանի մը մէջ . հաւաքուած տեղեկութեանց համեմատ
այս ջուրը կը կոչուի Նահատակի աղբիր, նոյն ատեն քաղաքս ունէր 60000 անձ .
ուխտաւորները կը խմեն այս ջրէն : Բայց որոնցմէ 10300 Հայ – Լուսաւորչականք ,
այս սրբոց հանգստարանն կը գտնուի բեր . 500 Հայ - կաթողիկեայք , 180 Յոյնք , 10
դին մէջ , Ուլու ճամիի մօտ , փոքր և անել Հրէայք, 100 է աւելի Եւրոպացիք , իսկ
փողոցի մը ծայրը , քարակերտ և կամա . նացեալը Թուրքք , Քուրդք և Պարսիկք :
րաշէն խուցի մը մէջ . այս տեղն ևս թէև կարնոյ հայ բնակչաց թիւն ասկէ 77
Թուրքաց ձեռքն է , սակայն համարձակ - տարի յառաջ 4000 էր և 1829 յուլիսի
կը մտնեն ուխտաւորք : 10 ի պատերազմը խաղաղելէ վերջ , երբ
կարնոյ արդի բնակչաց թուոյն նկատ. Ռուսաց Պասկեվիչ զօրավարը կարնէն իր
մամբ չենք կարող ստոյգ տեղեկութիւններ զօրքերն առած կը մեկնի , կարնոյ նոյն
տալ : -Ըստ ինճիճեանի , Դահմազի ժամա ժամանակի 4000 տուն - Հայերն եւս կը
նակ և Ահմէտ փաշայի զօրապետութեան փափագին գաղթել գիւղերու հետ , գալիք
օրով , հաշուելով ՝ կարնոյ մէջ գտան 90000 երկիւղներէն սարսափած . սակայն նոյն
տուն Թուրքաց և 10000 տուն Հայոց . ժամանակի առաջնորդ Կարապետ եպիս .
անշուշտ սխալմամբ անձ գրելու տեղ տուն կոպոս Հնտուցի , ժողովրդեան այս տրա
գրած են : Անցեալ դարու սկիզբը ունէր մադրութիւնը գիտնալով ՝ կը գրէ ի Պատ
100000 թուրք և 13000 հայ բնակիչ- րիարքարան կանխապէս դարման մը տաս
ներ : Բարունակ Պէյ Ֆէրուհխան , իր ճա- - նիլ կամ ազդու միջոց մը խորհիլ ժողո
նապարհորդութեան մէջ ( 1847 ին ) , քա- վըրդեան գաղթականութեան առաջքն առ.
ղաքիս բնակչաց - վիճակագիրը , պաշտօ- նելու համար . նոյն ժամանակի Պատ-
նական աղբիւրներէ հանած հետևեալ կեր . րիարքն և Ամիրայք խորհուրդ ընելով ո-
պով կը դնէ . րոշում կու տան , փոխանակ այդ ազնիւ
եպիսկոպոսին աջակցելու կամ խորհուրդ

Մահմէտականը և Պարսիկք 9350 տուն, 57100 հոգի մը տալու , անմիջապէս զանիկա պաշտօն
• 1300 6950 > անկ կ'ընեն , այդ լուրն տուած լինելուն
Հայք
290 600 համար . և իսրայէլ անուն վարդապետ մը
Հայ - կաթողիկեայք
Հայ – Բողոքականք • 25 > 150 յաջորդ ընտրելով ճամբայ կը հանեն ի
Յոյնք . 35 » 200 կարին : կարապետ եպիսկոպոսը իւր պաշ-
Բոշայք . 60 » 400 > տօնանկութեան -լուրն առածին պէս սաս
տիկ կը յուզուի և կը ցաւի ըսելով , թէ
Գումարն . 11060 տուն, 65400 հոգի .
« Իմ տիրող կառավարութեան և ազգին
ծառայութիւն մը մատուցանելու բաղձան
Վ ․ Քինէ ՝ որուն թիւերուն ճշդութեան քով իմաց տուի Պատրիարքարանին գաղ-
վրայ շատ հաւատք չունինք , քաղաքիս թականաց առաջքն առնել տալու համար ,
բնակչաց թիւը 38906 հոգի կը դնէ, հես և Պատրիարքարանն ՝ զիս քաջալերելու
տեւեալ կերպով բաժնուած . փոխան , պաշտօնանկ ընելով իմ տեղ ու
 ԿԱՐԻՆ 320 ԿԱՐԻՆ

րիշ մարդ կը կարգէ , կեցիր ուրեմն , որ թեան : Գաղթականութեան յիշեալ թուա

ես զկարին աւերակ դարձունեմ , թող կանէն ցարդ :77 տարի է . և այդ ժամա
Պատրիարքարանէն խրկուած նոր առաջ. նակամիջոցին 20 տունը եղեր է 2200
նորդն աւերակաց վրայ առաջնորդ լինի » . տունէ աւելի , գաղթականաց ոմանց վե
այս խօսքին վրայ ինքն եւս մղում կու րադարձովն և մասամբ Բաբերդէ, Երզըն .
տայ գաղթականութեան , իմաց տալով աս կայէ , խարբերդէ , Արապկերէ և ուրիշ տես
մեն կողմ , թէ « պատրաստուեցէք գաղ- ղերէ եկող նոր գաղթականներէ : կաթու .
թելու և ես ընդ ձեզ եմ » . ամենքն կը ղիկէ Հայք ներկայիս 170 տունէ աւելի
պատրաստուին և միահամուռ կը գաղթեն են , որոնց մեծ մասը գաղթած է Գաղա
ի Ռուսաստան և երբ կը հասնին Հասան - տիայէ , Տրապիզոնէ , Արդուինէ և խոր

113. Կարնեցի հայ օրիորդի տարազ :

—Գալէ գիւղաքաղաքը , իսրայէլ - վարդա- - տորջուրի և ուրիշ զանազան կողմերէ :

պետը ետեւնէն կը հասնի զիրենք վերա Քաղաքիս Հայք ունին զանազան վար
դարձնելու . սակայն կարապետ եպիսկո - ժարաններ , որոնցմէ գլխաւոր կամ մայր
պոսի թելադրութեամբ լաւ ծեծ մը կ'ու վարժարանն վեցդասեան ՝ կը կոչուի Արծ-
տէ գաղթականներէն և նորէն կը վերա . նեան՝ ընդարձակ և յարմարագոյն շէն .
դառնայ ի կարին, ուր 20 տուն միայն քով , որ կը գտնուի եկեղեցւոյ բակի մէջ .
հայ կը գտնէ , զոր իրեն համար քիչ ժո- - ունի 533 մանչ և 70 աղջիկ աշակերտ .
ղովուրդ համարելով չի կենար ի կարին և ներ , 6 էն մինչև 15 տարեկան . ուսուցիչ-
կը դառնայ ի կ . Պոլիս : Այս գաղթականաց - ներու թիւն է 20 : Եկեղեցւոյն մօտ է նաև
մէջ էին նաև բառական թուով Հայ կա. Հռիփսիմեան վեցդասեան օրիորդաց վար
թողիկեայք՝ իրենց առաջնորդ ունենալով ժարանը , աշակերտուհեաց թիւը 400 ը
Վենետկոյ միաբան՝ Հ . Եփրեմ Վ . Սէ. կ'անցնի , 6 էն 13 տարեկան , ուսուցչաց
 ԿԱՐԻՆ 321 ԿԱՐԻՆ

թիւն է 13 : Մսրեան երեքդասեան երկ է եկեղեցւոյ զանգակատունը , որը 1859ի

սեռ վարժարանը ունի 186 մանչ և 245 երկրաշարժէն կործաներ էր : Յակոբ - Է-
աղջիկ աշակերտներ և 15 ուսուցիչ : Տ. ֆէնտի Մակարեանն ալ 1000–1500 ոսկ
Ազարեան երկդասեան երկսեռ վարժարա ւոյ ծախիւք , տեղւոյս խարխուլ և անբա
նը ունի 111 մանչ և 126 աղջիկ - աշա . ւական վարժարանն քակել տալով՝ նոր և
կերտ և 7 ուսուցիչ : Աղապալեան միդասեան ընդարձակ վարժարան մը – կառուցանել
երկսեռ վարժարանն ունի 71 մանչ և 43 տուաւ : Տէր Ազարեան Սողոմոն աղայի
աղջիկ աշակերտ և 5 ուսուցիչ : կայ նաև ազնիւ որդիք՝ 500–600 ոսկի ծախսելով ,
Արհեստանոց մը աղջկանց ՝ 50 աշակեր . Չայղարայի թաղի մէջ հիմնած են երկսեռ
տուհիներով և մէկ ուսուցչով : Յիշելու վարժարան մը : կարնոյ նշանաւոր հայ
արժանի է մեծանուն բարերար Մկրտիչ գերդաստանները են . Պալլարեան , Նշի-
Սանասարեանցի բարձրագոյն վարժարա կեան , Եանըքեան , Տէր Ներսէսեան ,
նը , հիմնուած 1881 ին , և ուր գերմանա- Խանճեան եղբարք , ևն .:
կան ուղղութեամբ կը դաստիարակուին Պ . Մ . Կ ․ Միրախորեան , կարնեցիներու
իբր 200 աշակերտներ , որոնցմէ 85 ը նկարագիրն կ'ընէ հետեւեալ տողերով .
կարնեցի են և մեծ մասամբ գիշերօթիկ ` « կարնեցին անծանօթ մը տեսած ատեն
վարժարանս իննամեայ շրջան ունի և կը հետաքրքրուի և կը ջանայ ոչ թէ
կը համապատասխանէ Գերմանիոյ միջ . միայն զանծանօթն ճանաչել , այլ նաեւ
նակարգ վարժարանաց աստիճանին և կը եթէ կարելի է նորա սրտի և մտաց խոր
բաղկանայ նախակրթարանէ ու կրթարար հուրդներն իսկ գիտնալ : կարնեցին ունի
նէ . առաջինն ունի երեք դասարան և երկ. - նոյնպէս գովելի և միանգամայն - ընդօրի
րորդն՝ վեց : վարժարանս ունի նաև գոր նակելի այլ յատկութիւնք , ինչպէս ան
ծատուն կամ արհեստանոց , որուն մէջ կը կեղծութիւն , ում նկատմամբ կը լինի թող
զբաղին յարմարութիւն ունեցող ուսանող- լինի , ընտանեսէր է , պանդխտութեան դի .
ներ : Ունի երեք գլխաւոր վարիչ պաշ- մելն ինչ է չգիտեր և արդէն իրաւամբ
տօնեայ և 9 ուսուցիչ : Հայ աշակերտ դատապարտելի մի բան դարձած է , ամեն
ներ կը յաճախեն նաեւ հետեւեալ վար . ոք կ'ապրի իւր ընտանեաց քով և երբ
ժարանները . Ամերիկեան որբանոցը՝ 46 նեղ վիճակի մէջ գտնուի գիտէ սակաւա-
մանչ և 63 աղջիկ. Ամերիկեան վարժա - պետ կենօք ապրելով ՝ ինքզինքն գոհացը-
րանը ՝ 7 մանչ և 13 աղջիկ . Մայրապետաց նել : Առ հասարակ զուարճութիւն կը սի
վարժարանը ՝ 15 աղջիկ և Պետական վար . րեն , միայն թէ արհեստաւոր դասերէն ո-
ժարանը ՝ 5 մանչ : կաթողիկէ Հայք տա- մանք , որպէս ինձ պատմեցին , երբեմն կը
կաւին կանոնաւոր վարժարանէ զուրկ են . չափազանցեն այդ զուարճասիրութիւնն ,
իրենց սերունդը մինչև վերջին տարիներս որ չ՚ կրնար պախարակելի չնկատուիլ երբ
կը յաճախէր - Ֆրէրներու և Անարատ կը շեղի իւր օրինաւոր սահմանէն : Սոքա
Յղութեան Քերց վարժարանները . այժմ հայրենի աւանդութիւնք շատ լաւ կը պա
ունին ազգային վարժարան մը : Յոյնք հեն թէ ի վանս ուխտագնացութեամբ , թէ
եւս ունին վարժարան մը ՝ 80 աշակերտ պահեցողութեամբ և թէ այլովք հանդերձ :
ներով : Քաղաքիս ազգային վարժարան . . Ունին ի Պօլիս մասնաւոր պանդուխտներ ,
ներու տարեկան ծախքն - կը հոգացուի որք վաճառական են և ունին պատուա
ամենամեծ մասամբ եկեղեցւոյ կալուա ւոր դիրք մը : կարնեցի ընտանիք քաջ
ծական եկամուտներէ : Հայոց մէջ գիտէ տան շինարարութիւն և հեռատեսել
պակաս եղած չեն բարերարներ ՝ որոնք ապագայի անակնկալ անբաղդութիւնն ներ
ժամանակ wn ժամանակ նպաստած են կայի բարեբաղդ վիճակի մէջ և ըստ այնմ
ազգային հաստատութեանց : խաչատուր կը տնտեսէ իւր տնական կացութիւնը ,
Էֆէնտի Փաստրմաճեան - 500–600 ոսկի յամենայնի պարկեշտ և ժիր է : Տեղւոյս
ծախք ընելով , գեղեցկօրէն շինել տուած Հայքն ունին խօսից մէջ իրենց յատուկ
Բնաշխ • Բառարան Բ . 41
 ԿԱՐԻՆ 322 ԿԱՐԻՆ
1

մասնաւոր նշան մը զոր օրինակ կուգամ նէին հայկազն երգիչս , իրենց խրախու-
կը , կ երթամ կը , կ'աշխատիմ կը . ևլն . թեանց աւելի փայլ տալու համար . աւաղ
սոյն նշանն , որ ուսեալ մասին մէջ չ'տես. որ ժամանակ մը վերջը այլազգեաց կրօնը
նուիր , կը համապատասխանէ Պօլսեցի եղ- ընդունեցաւ : - կարնէն է նաև հանրածա
բարց կոր ին » : նօթ Ղունկիանոս երգիչն , որուն բանաս .
կարնոյ բոլոր թաղերու և շուկաներու - տեղծութեանց մէկ մասն , ինչ որ կարելի
փողոցները լայն են , սայլերու երթեւեկու . եղաւ հաւաքել , տպուած է վենետկոյ
թեան համար . բաց ի շուկայէն և քանի մը Մխիթարեանց տպարանը :
փողոցէ , ընդհանրապէս սալայատակ չը կարին նշանաւոր է առատ և առողջա-
կայ . տուները քաղաքին մօտակայ լեռնե . րար ջրովը , որ երկու տեսակ է . մէկը ՝
րէն բերուած քարերով և կամ աղիւսով քաղքին մէջէն կը բղխէ կամ հոր փորե
շինուած են . ընդհանրապէս կրկնայարկ , լով կը հանեն , որ ըմպելի չէ և Եալի
տձեւ և անզարդ են . եռայարկ և փայ- una կ՚ըսուի . միւսը քաղաքին հարա
տաշէն տուներ քիչ կը գտնուին : Առ հաս ւային կողմի մօտակայ լեռներէն խողո
սարակ հողով ծածկուած են տուներու - վակով բերուած է ՝ որ ընտիր է և Տաղա
տանիքները . պատուհանները փոքր են և Սուր կ'ըսուի : Այս ջուրերը ամէն կողմը
ընդհանրապէս թղթով գոցուած : կլիմային տարածուած և զանազան թաղերու բաժ
ցրտութենէն բռնադատեալ , տեղւոյս բնա . նուած են . կան 2–4էն աւելի հասարա
կիչք շէնքերու արտաքին ձեւի գեղեցկու . - կաց աղբիւրներ , բոլոր փողոցներու և
թեան նայած չեն . այլ կը ջանան ամէն հրապարակներու մէջ , որք անդադար կը
ծակ գոցել , ձմեռուան ցուրտ հողմերուն վազեն և այդ պատճառաւ կարնոյ աղ-
դէմ առնելու համար . դռներն ալ ցած են բիւրներու բազմութիւնը Փոքր Ասիացւոց
և շրջապատեալ թաղիքով , և ետեւէն ճար մէջ առած եղած է : Աղբիւրներ կան նաև
խարակով ծանրոց մը կախած , որպէս զի մասնաւորաց տուներու մէջ , այնպէս որ
բռնութեամբ փակուի և ծերպ չմնայ Տուս - կարնոյ մէջ 500 է աւելի մշտահոս աղ
ներէն ոմանք ունին մեծ կամ փոքրիկ բիւրներ կը գտնուին , որոնց գլխաւորներն
պարտէզներ , որոնց մէջ ուռենիի , բարտի են . Քըրք չԷշ ՝ որ համանուն բաղնիքին
և վարդենիի ծառեր կան . իսկ պտղատու մօտ է , իր աւազանը շատ հին է և ջուրը
ծառերը միայն կը ծաղկին և պտուղ չեն ի հնումն 40 աղբիւրներէ կը հոսէր , այդ
տար : Վերջին ժամանակներս սկսած են պատճառաւ Քառասուն աղբիւր կը կոչուի :
շինել նաև կանոնաւոր տներ , որոնց մէջ կաթն Աղրի ՝ կը բղխէ Երզնկայի դռնէն
կը բնակին հարուստները և տէրութեանց քիչ հեռու Չայղարայ - ըսուած գետակին
բդեշխները : վրայ շինուած կամուրջին մօտ . աղբիւ
Քաղաքիս բնակչաց սովորութիւնն է րիս ետեւը սենեկի մը մէջ գերեզման մը
նուագարաններով զբօսնուլ . սրճարանները կայ , ուր կանայք ուխտի կ'երթան կա
և տուները Հայերէն և թուրքերէն շատ թերնին շատնալու համար : Չեթե՛ի փա-
նուագածուներ կը գտնուին : Նուագարան - շայի աղբիւրներ , որոնց ջուրը Թուրքաց
ներն են սազ , քեմենչ , և սանթուր : Եօթն-
1164 թուին Չէթէճի Ապտուլլահ փաշան
եւտասներորդ դարուն նշանաւոր էր քա- . փալան էէօքէն լեռնէն բերել տուած 8
ղաքէս Մախսիոն անուն հայը , որ արհես . Այս պատուական ջուրը քարուկրով շի-
տին մէջ կատարեալ էր թէ ձայնովը և նուած ստորերկրեայ ճամբու մը մէջ շա-
թէ բանաստեղծութիւններովը . գրած էր . րուած լայն խողովակներով կու գայ քա-
թուրքերէն լեզուով երգեր . երկու աչքով ղաքը և քանի մը աղբիւրներու կը բաժ.
կոյր էր , բայց ձայնը շատ զօրաւոր էր նուի , որոնց գլխաւորն է կուսակալի պա
և հեռու տեղերէ կը լսուէր և զօրաւորուս լատի աղբիւրը : Թօփհանեյի աղբիւրներ ,
թեան համեմատ ալ անուշ էր . Թուրքաց որ ամենէն առատն և ամենէն պատուաս
նախարարները քաղաքէ - քաղաք կը տա . կանն է , և Գոհանամ լերան ստորոտէն
 ԿԱՐԻՆ
խողովակներով կու գայ քաղաքը : Տեվ-
րիշ աղայի աղբիւր , որուն ջուրն ևս լեռնէն
կու գայ խողովակներով և Տէվրիշ աղա
անուն անձ մը բերել տուած է : կարնէն
կէս ժամ հեռու Քիրեմիտլիք ըսուած տես
ղէն ալ ջուր կու գայ ՝ որ Երզնկայի և
Նոր դրանց մէջ տեղէն անցնելով կը մտնէ
պարսպէն ներս քաղաքին -մէջ և կը բաժ.
նուի զանազան աղբիւրներու . այս ջրին
ճանապարհը - Քիրէմիտլիքէն մինչև քաղ.
քին մէջ գետնին տակէն
է , որու մէջէն
մարդ կրնայ երթալ : Հայոց եկեղեցոց աղ-
րիւրներ, որոնց ջուրը հարաւային կողմի
լերան մօտ այլ և այլ տեղերու մէջ գըտ-
նուած ջուրերը
միացնելով և խորագոյն
ականներ փորելով մինչև Ճեպիս դրան
կողմը Թուրքաց գերեզմանատան
վերի
ծայրը , անկէ ալ քաղաք բերած են և 24
աղբիւրներու բաժնած : Քաղաքիս այս ա .
մէն աղբիւրներու ջրերը , որ փողոցներու
մէջէն կը վազեն , միանալով փոքրիկ վը-
տակ մը կը ձեւացընեն , որ կը կոչուի
Մոռտար una և քաղաքին մէջէն կ ' անց-
նի . ասոր մէջ քաղաքացիք կը լուան լա-
թերնին ու ամեն բաներնին : կարնոյ ա.
րուարձանին մէջէն ու Երզնկայի դրան - նակ պատահեր են :
մօտէն -Չայդարա անուն վտակը կ'անցնի ,
որ փալան էէօքէն և Էյէրլի լեռներուն
մէջ տեղէն գալով և այսպէս քաղաքին
մէջէն անցնելով առաջ կ'երթայ և 50–
6) ջաղացներ դարձունելէ ետեւ կը խառ-
նուի Շամբին մէջ : Այս երկու վտակնե
րու - վրայ տեղ տեղ փայտէ կամ քարէ
կամուրջներ շինուած են : Գարնան ժամա
նակ երբ մէկ կողմէ անձրեւները կ ' առա-
տանան և միւս կողմէն ձիւները կը հաս
լին, այս երկու - վտակները հեղեղանման
կը յորդեն և շատ անգամ շրջակայ տու
ներուն մեծ վնաս կը հասցնեն :
Ջրոց առատութեամբը , կարին խիստ
յարմար է նաև բանջարանոցներ և պար-
տէզներ ունենալու . գետնախնձորի սերն
կը կարծուի թէ 1829 ին բերուած է ռուս
բդեշխին ձեռքով . իսկ պարտիզպանութիւ .
նը , ինչպէս քաղքին մէջ նոյնպէս ալ շրր .
ջակայքը ընդհանրապէս բաւական ընդար-
ձակ զարգացում ընդուներ է :
323 ԿԱՐԻՆ
կարնոյ շրջակայից և դաշտի վրայ ե.
ղած երկրաբանական զննութիւնք և մերթ
ընդ մերթ պատահած թեթեւ կամ սաստիկ
վնասաբեր երկրաշարժներ , կը հաստատեն ,
թէ կարին հրաբղխային լեռնադաշտ մ’է :
Յովհան Արդար վարժապետը 1813 ին պա-
տահած կարնոյ մեծ սովին վրայ գրած
ատեն , հետեւեալ տողերով կը նկարագրէ
նաև կողմանցս շարժերը .
Բայց յայտնապէս յայս մեր կողմին
Բազմօրեայ շարժք դիպեալք լինին ,
Քաղաքին և թեմից սորին
Եւ այն կարի յոյժ ահագին .
Որ յերերմանէ յայն շարժին ՝
Անթիւ շինուածք գըլխեալ իջին ,
կործանեցան թնդմամբ ուժգին,
Քակտեցան վանք ևս ընդ նոսին ,
Եւ բիւրք բիւրուց ներքոյ Ուացին
Մարդ անասուն ի միասին
Մեռան , կորեան , կըսկըծագին,
Տեարց ողբն ու լաց զօդըս լըցին » . . .
1583 թուին , Վենետկոյ Ասորեստանի
հիւպատն Պետրոս Միքէլի , կը յիշէ մեծ
ժաժ մը և կ'ըսէ , թէ ոտքի վրայ չնաց
ոչ տուն մը և ոչ մզկիթ մը : կարգաւ
յիշել դժուար է բոլոր այն շարժերն ու
մեծ վնասներն որ ժամանակ առ ժամա
1843 ին հոկտ . 27 ին
( ն . տ . ) մեծ շարժ եղաւ , և կործանեցան
պարիսպներու մէկ մասը , տուներ ու մզկը
թաց աշտարակներ : - 1859ին Համբարձ
ման աւուր երկրաշարժը աւելի սարսափելի
կ'ըլլայ . յառաջ բերենք ականատես վար
- դապետի մը գրածը՝ համառօտելով « Այս
պայծառ ու գեղազուարճ տիւն , միջօրէին
ժամուն մօտ՝ անկարծ կերպարանափոխ
եղաւ , մէկ անսովոր գոռում ու որոտումն
մը փրթաւ . գետինն հարաւային կողմէն
դէպի հիւսիս սաստիկ սասանութեամբ վեր
ML վայր կը շարժլի , կը ցնցուի . այնպէս
որ երեսի քարերը NL հողերն իրար կ'անց
նին . կը թուէր թէ երկնածայր լեռներ ի-
րենց բարձր գագաթները վար խոր ան
դունդը կ'իջեցնեն , ու վեր դէպ ամպերը
կը ծրարեն . մեծ ու բարձր շինուածք , ու
աշտարակք ալ տուներուն և շինուածոց
իրարանցումն , ճգրտոցն ու ահեղ շառաչ-
ման ձայներն ականջները կը խլացնեն ու
մահուան տագնապ կը բերէին ամենուն
 ԿԱՐԻՆ 324 ԿԱՐԻՆ

ու լեղապատառ կիսամեռ կ՚ընէին ... Դեռ ներ , բայց ոչ այնչափ կորստաբեր և մաս
այս առաջին վտանգը կը տեւէր , կէս ժամ հառիթ : Սակայն 1901 թուին պատահե
ետքը մէկ մ՚ալ կրկնեց երկրաշարժն իր ցան դարձեալ ահաւոր սասանութիւններ
ահեղ ցնցումն ու սասանութիւնը , որ ա հոկտեմբերի 27ին ցրտասարսուռ օրերու
ռաջինէն քիչ մը մեղմ էր , բայց առաջի . մէջ . որով շատ տուներ կործանեցան , միջ-
նին շարժած ու խախտած պատերն և շէն. - նաբերդի պարիսպներու մէկ մասն հողի
քերն սոսկալի կերպով նետեց , աւրեց ML հաւասարեցաւ : Երկրաշարժի աւերումին
հիմն ի վեր կործանեց : Ամէն շինուածոց յաջորդելով զանազան հիւանդութիւններ
ծածքերն կանգուն ու կէս թանձր հողով շատեր մեռան նաեւ մատաղատունկ սե .
բեռնաւորած էին ըստ սովորութեան գա - րունդէն : - Այսպիսի աղէտալի պարագա .
ւառին , երբոր սկսան թաղեր ML վաճա- - ներու մէջ պակաս եղած չեն բարերար-
ռափողոցները ահեղ շառաչմամբ մարդ- ներ թէ Հայոց և թէ այլազգիներու մէ
կանց վրայ փլչիլ , այն փլատակաց տա. ջէն , որոնք օգնութեան հասած են թշուառ
կէն ազատ դուրս ելնելու համար Աստու և օրուան խեղճ ոգեպահիկն շահող ժողո-
ծոյ մասնաւոր հրաշքն պէտք էր . ամեն վըրդեան :
քին ոտքն ու ձեռքն վտանգին ահէն բըռ- Ճէպիռ կոչուած դրանց կողմերը կը
նուած ՝ ապազայէն կը սոսկային : - Ո՞վ բնակին քաղաքիս 70–80 տուն հայ բու
կրնար համարձակիլ ու մօտենալ կիսափը . շաներ , որոնց անուամբ տեղն ալ – Բոշի
լած շէնքի մը և անոր մէջէն վտանգեալ մահալլէ կը կոչուի : - Ասոնք սովորաբար
ներն ազատել : Այսպիսի ցաւալի էր տե հայերէն կը խօսին . ժամասէր են և եր
սարանն : Ասոր համար բազմութիւն ա. կիւղած : Ունին նաեւ յատուկ լեզու մը
րանց և կանանց , ծերոց և տղայոց անա հայերէնով խառն : Հայ Բոշաներ վերնա-
կընկալ թաղուեցան այն թանձրահող փլաս գրի ներքեւ փափագողք կրնան գտնել ա
տակաց ու աւերակաց ներքեւ , որոց մեծ սոնց մանրամասն նկարագիրը :
մասն մեռած գտնուեցան , ողջ նացեալքն Համանուն նահանգի նկարագրութեան
ալ կոտրտած NL ջարդուած , խեղ , կիսա- մէջ արդէն խօսեցանք բանուկ - վաճառա
կենդան , հողուն տակէն ելան , բայց մա . կանութեան և բերքերու վրայ : Քաղաքին
հուան ձեռքէն չկրցան ազատիլ » : - Այս և շրջակայից - մէջ կան 3500 կրպակ .
աղէտից ներկայ Շապանեան Գրիգոր Է- - շուկաներէն երկուքը միայն ծածկուած են
ֆէնտին , իր 1859 մայիս 21 տարեգրոյն և մնացեալք բացօթեայ են և շինութեամբ
մէջ շատ դէպքեր նշանակելէ վերջ ՝ կը պարզ : Պանդոկներու թիւն 150 ի կը հաստ
յաւելու « մեռեալներու թիւը 6700 , իսկ նի . իսկ հացագործք 180–200 : կարնոյ
վիրաւորեալ կրկին կը հաշուէր . 13 մի- մէջ կայ նաև 778 արմտեաց շտեմարան ,
նարէ կործանեցան , մզկիթ չէր մնացած 49 ջրաղաց , 5 կաշիի գործարան , 6 ներ
որ քիչ շատ վնասուած չըլլար . Հայոց ե. կարան , 7 կաւագործարան , 7 օղիի գործ
կեղեցւոյ առաջին հոյակապ զանգակա ծարան : Քաղաքիս մէջ հիւպատներ ունին
տունն ի հիմանց տապալեցաւ , բերդի ա Անգլիա , Գաղղիա , Իտալիա , Ռուսիա և
հագին պարիսպները ՝ քանի տեղեր գետնի Պարսկաստան : Տեղւոյս սովորական
հաւասար եղան , շատ մը քարեր ճայթե . արհեստներն են պղնձագործութիւն , դարբ .
ցան, մաքսատան քով մզկիթի առաջին նութիւն ,, պայտառութիւն . զինագործու
միակտուր սիւներէն մին մէջ տեղի պա. թիւն , ոսկերչութիւն , դերձակութիւն, կօշ-
տէն անդին Բեսելեանց պարտիզի դրան կակարութիւն , թամբագործութիւն , հիւս
առջև նետած էր . Լուսաւորչայ վանուց - նութիւն, ոստայնանկութիւն , ներկարարու
սենեկաց մեծ մասը փլած և քաղաքին . թիւն , սև սաթի շինութիւն , մոմաշինութիւն
շրջակայ լեռներէն ոմանք ճայթած էին » : և այլն : Յիշեալ արհեստներէն շատերը ու .
Այս մեծ երկրաշարժէն վերջ - 42 տարի . նին իրենց տեսակները . պղնձագործութեան
ներու մէջ կարին ունեցաւ սասանութիւն. արհեստն շատ զարգացեալ է և կրնայ Պօլ-
 ԿԱՐԿԱԺԱՆ 325 ԿԱՐԿԱՌ

սոյ հետ մրցիլ : Հայք կը զբաղին գլխաւո է վարունկն : Ունի 61 տուն , 405 հոգի :
րաբար վաճառականութեամբ և արհեստ . Եկեղեցին կը կոչուի Ամենափրկիչ : Հաւաս
ներով , նոյնպէս նաև Յոյնք և Պարսիկք . նօրէն լինելու է Սիւնեաց հին ցուցակի
Մահմետականք կը պարապին նպարավա - մէջ յիշուած Աղահէճք գաւառի կարկասան
ճառութեամբ . կան իրենց մէջ բաւական գիւղը :
թուով թամբագործ , մսավաճառ , խաղա ԿԱՐԿԱՋ , ԿԱՐԿԱՋԱՆ կամ ԳԱՐԱՆԿԱ •
ղորդ . ասոնք կ՚ապրին նոյնպէս անշարժ -
վտակ Այրարատայ Շիրակ գաւառի
կալուածոց եկամուտներով և կառավարա- - արեւելեան մասին մէջ , որ միանալով ու
կան զանազան պաշտօններով : - Ստորգր . րիշ գետակի մը հետ կը թափի յԱխու
Հին Հայստ . 27–34 : Նշմարք Հայկականք , րեան :
7-12 : Ճանապարհ . ի Բաբելոն, 175-210 : ԿԱՐԿԱՌ . - Նշանաւոր գաւառակ , վա.
Տեղգր . ի փոքր և ի Մեծ Հայս, 71–82 : նէն 24 ժամու - ճանապարհ հեռի , Մոկաց
Նկարագրական ուղևորութին, Գ . 136– և կարճկանի մէջ տեղ : Արեւելքէն արեւ .
156 Վ ․ Բինձ , Ա. 132–193 : Եւ այլն : մուտք ձգուած անձաւուտ , անտառուտ օ
ԿԱՐԿԱԺԱՆ • Հայաբնակ գիւղ Ար-- - ձապտոյտ , երկայն NL նեղ լեռնաձոր մէ .
ցախի խաչեն գաւառի . հիմնուած է Ղայիս կը սկսի Յաղթայ լերին ստորոտէն և կը
բալու և խանքեանդու միջեւ բարձր դիր- - վերջանայ մինչև խիզանի բերանը : Մէջ-
քով : Հողն անջրդի , խճային և նուազ տեղէն կ ` անցնի Տիգրիսի մէկ օժանդակն ,
արդիւնաբեր : Բերքերն են ՝ ցորեն, գարի, որուն ակն է Յաղթայ լերին ստորոտը :
խաշխաշ , հաճար և կորեկ . պատուական Գետոյն երկու կողմէն մեծաւ մասամբ

Վ Ի Ճ Ա Կ Ա Գ Ի ՐԵ Կ Ա Ր Կ Ա Ռ Գ Ա Ւ Ա Ռ Ա Կ Ի

ՀԱՅԱԲՆԱԿ ԳԻՒՂԵՐՈՒ

ՎԵՐԻՆ ԿԱՐԿԱՌ ՎԱՐԻ ԿԱՐԿԱՌ

Տ Ո ԻՆ ՏՈ ՒՆ

ԱՆՈՒԱՆՔ ԳԻՒՂԻՑ ԱՆՈՒԱՆՔ ԳԻՒՂԻՑ

1858 1896 1858 1896

1 Առղու , Յառղու 12 12 1 Ս մպոն ? 18

2

2 Թացու • 33 45 Ձախող • 4 6
27

3 Եղեգիս • 48 60 3 Ծոկու 27 32
4 Բերկրի . · 29 19 4 Տափ . 3 7
22

5 Ալըս , Հալըս 10 8 5 խրորտենց 22 27

6 խնձորուտ 18 25 6 Մղկանց , Մճկանց . 8 14
248
LQ

7 Հարկենց . Յարկենց 20 32 Միւլք , Մուլք • 5 5

8 Հերքիւրկին . • • ? 18 8 Կիճի , Գիճի 7 12

225

9 Ձկոր , Ծըկոր 12 13 9 Արկենց 9 15

10 Որիզ . • 20 22 10 Յաղթ 20 30
 ԿԱՐԿԱՌ 326 ԿԱՐՃԿԱՆ

քուրդ և հայ գիւղեր կը տարածուին ։ Հայ նուամբ տեղ մը , Վասպուրականի կուղա

գիւղերու վիճակագիրն կը դնենք առանձին : նովիտ գաւառի մէջ :
Հայք ընդհանրապէս աղքատ են և դպրոց- ԿԱՐՃԱՒԱՆ կամ ԿԱՐՃԱՎԱՆ • Գիւղ
ներէն զուրկ : Սիւնեաց Արեւիք - գաւառի մէջ : Սահմա-
ԿԱՐԿԱՌ կամ ԳԵԱՌԳԵԱՌ • —
Հարիւր - նակից է Որդուատայ . գեղեցիկ և այգեւէտ
տունէ աւելի բնակիչ ունեցող հայաբնակ են սահմանները և անուանի է փրփրոտ
գիւղ Տփղիսու Լօռի գաւառի : կը գտնուի գինին , ունի նաև կապարի հանքը : Պատ.
Դվալ լերան հիւսիսային կողմը , Լօռիի մութեան մէջ կարճաւան կը յիշուի Ժ դա
արգաւանդ հովիտներուն միոյն մէջ ,
որ րու սկիզբը , երբ Սմբատ Ա Բագրատու.
տեղ բնութիւնը շռայլաբար թափել է իր նի թագաւորը , Տաթեւի եկեղեցւոյն նա.
առատ բարիքները , զարդարեր է հոտաւէտ : ւակատեաց հանդիսին եկած ատեն , ըստ
ծաղիկներով , կանանչ մարգագետիններով , պատմչին , Տաթեւի նուիրեց « զմեծ աւանն
սաղարթախիտ ծառերով և հիանալի պար- կարճուան , յԱրեւիք գաւառի ի Մեղրաշ
տէզներով : Ունի - առողջարար օդ , պաղ ձորի , ընդ գնոյ ստացեալ » : կարեւոր և
աղբիւրներ և կարմրախայտ ձկներով լի ամուր տեղերէն մին էր նաեւ Սիւնեաց
վտակներ : Գիւղը շատ մօտէն - շրջապա թագաւորներու օրով , որոնց ձեռքը մնաց
տուած է անտառախիտ և շղթայակապ նաև կապանին առնուելէն վերջ , բայց
լեռներով : Իրեն հիւսիսային քամակի վր . հուսկ ուրեմն ուրիշ բերդերու հետ նուա
րայ բազմած է Ս . Յովհաննես բարձրա- - ճուեցաւ այլազգիներէն : Բնակիչք ամբողջ
գագաթ և ժայռոտ բլուրը , որը ՝ ինչպէս հայ են 500 հոգի . ունին Ս . Աստուա-
կը վկայեն գագաթը գտնուած շինութեանց ծածնի նուիրուած եկեղեցի մը : Աւար
հետքերը , ժամանակ մը իբրեւ ամրոց ծա- նէս իբր երկու մղոն հեռու , դէպի արևմը .
ռայել է Լօռիի բնակիչներուն : Ասոր հան տեան հարաւ կը գտնուի կարճաւանու
դէպ երեք վերստ հեռու դէպի արեւելք կը Սուրբ ուխտն կոչուածը , կամ Ս . Ստե
գտնուի աւելի բարձր բլուր մը , այս ալ փանոս վանքը : Այս վանքէն էր Եսայի
Ս . Սարգսի ուխտատեղին է : կարկառի վարդապետը՝ Մովսէս կաթողիկոսի աշա-
Հայք ունին եկեղեցի և վարժարան : Տեղ- կերտը , որ շինեց և առաջնորդ եղաւ Ե-
ւոյս Հայք երկրագործութենէ զատ , ոմանք րընջակու Ս . Կարապետի վանաց :
հիւսնութիւն կ՚ընեն , ոմանք դարբնութիւն , ԿԱՐՃԿԱՆ • Գաւառակ վանայ կու
մանրավաճառութիւն , սայլապանութիւն, և սակալութեան ներքեւ , 18 ժամ հեռու , ի
այլն : Տուները ընդհանրապէս խեղճ կեր հնումն կը կազմէր Ռշտունեաց - գաւառի
պով շինուած ստորերկրեայ խրճիթներու - արեւմտեան մասը : Սահմանքն են հիւսիս
կերպարանք ունին . թէ և կան քանի մը սէն ՝ Վանայ ծով , հարաւէն ՝ Տատկոյ և
աչքի ընկնող շէնքեր , սակայն անոնք ալ խիզնայ մասունք , արեւելքէն ՝ Ռշտունիք
անճաշակ և տձև են ։ — Մշակ , Ը . 123 : և կիւզէլ – Տէրէ ու Ռահվա : Երկիրն ընդ-
ԿԱՐԿԱՌ կամ ԿԷՐԿԷՐ . -- Գիւղ Մա. հանրապէս լեռնային է ու խիտ և ընդար
լաթիոյ Բեախթէ գաւառակի , .յարեւելա ձակ անտառներով լի , ուր կը գտնուին
կողմն Հիւսնի Մանսուրի : Գիւղս կեդրոն գայլ , արջ , խոզ , աղուէս , այծեամն և այլ
է գաւառակին , որուն գիւղերուն մէջ կան տեսակ վայրի կենդանիք : - Թռչուններէն
իբր 100 տուն քրդախօս Հայք : Սեփհա- կան ՝ արագիլ , որոր , արծիւ ( ցիռ) , սագ ,
կան հողի տէր չեն և իբր մշակ կ'աշ- կռունկ , կաքաւ , ագռաւ , աղաւնի , սոխակ ,
խատին և միշտ աղքատ ու կարօտ են : դեղձանիկ , և այլն : կարճկան ունի պաշ
Գիւղիս մէջ կայ հայկական հին աւեր ե տուական կլիմայ և անուշ ու առատ ջուր :
կեղեցի մը : Հողային ընդարձակութիւնն այնչափ մեծ
ԿԱՐԿԱՍԱՆ • Տես ԱՂԱՀԷՃՔ և ԿԱՐԿԱ- չէ , սակայն եղածն արգասաբեր է և առ
ԺԱՆ : հասարակ նշանաւոր է խոտաւէտութեամբն :
ԿԱՐԿԻՆԵԱՆՔ • կը յիշուի այս աս Ունի արծաթի , պղնձի և կապարի անգործ
 ԿԱՐՃԿԱՆ 327 ԿԱՐՃԿԱՆ

հանքեր : Անտառներու մէջ կանոնաւոր և հետեւեալ եղանակաւ : Չարուխի տակի

գործածելի ծառերու տեսակներն են Ար- կողմն թանձր թաղիք է , վրան ամեն տեղ
տո , որ հարիւրաւոր տարիներ կը դիս կը պատեն տեսակ մը կլորագլուխ բեւեռ.
մանայ առանց փտտելու և ուտիչներէ վնա ներով ՝ զորս տեղացիք կը շինեն . շրջա -.
սուելու . ասոր տերեւները բարակ կլոր բոյպատն կանեփէ - գործուած . կը գտնուին
սի պէս են և դափնիի նման մշտադալար : - երկու օխայէ աւելի ծանր կօշիկ NL չա-
կաղնի , որ կը ծառայէ ածուխ շինելու և րուխ : Ստիպուած են այդ տեսակ -կօշիկ-
վառելափայտի : կաղամախ , որմէ կը պատ ներ գործածել , տեղւոյն բնութեան լեռ.
րաստեն տներու շինութեանց գերաններ նային վիճակին պատճառաւ , որոյ վրայ
և մարդակներ : Պտղատու ծառեր հազուա - ուրիշ տեսակ կօշիկներով չէ կարելի քա
գիւտ են . իսկ ընկուզենիք խիստ շատ ամեն լել :
կողմ. կը գտնուին նաև գխտորի ծառեր ,
բայց այնչափ նշանաւոր չեն : կարճկանի ՎԻ ՃԱԿԱԳԻ Ր
բերրի և գեղեցիկ դաշտի տարածութիւնն
ԿԱՐՃԿԱՆ ԳԱՒԱՌԱԿԻ ՀԱՅԱԲՆԱԿ
է հիւսիսէն հարաւ -2 ջ ժամ , արեւելքէն
Գ Ի Ւ Ղ ԵՐՈ Ւ
արեւմուտք 1 ժամ : -Համանուն կարձկանի
գետն երբ կը յորդէ գարնան սկիզբէն
Գոմս , Եղեգիս և Փեկանց գիւղերու հո Ա Ն Ո Ւ ԱՆ Ք Գ Ի Ւ ՂԻ Ց Տուն
ղերու մեծամասնութիւնը կը կոխէ շատ
տարիներ իւր մակընթացութեամբ , և այսօ
պէս մինչ մայիսի վերջը այդ հողերը բըռ- Պաշուանք • 25
Խնձորգին • 30
նելէ ետքը՝ հետզհետէ կարճկանի դաշտի Ծափոր , ապուր 18
հիւսիսակողմէն , Բզնունեաց ծովին ու այս կաւառվանիկ 15
Ուսունց 10
դաշտին մէջ - անջրպետ կանգնող լերան
արչիթ 30
ստորոտէն , գրեթէ 1 ժամու ճանապարհ Սորբ • 62
երկարութեամբ բացուած - ստորերկրեայ Օղվանց 60
Վանիկ 35
ջրանցքէն ահեղագոչ շառաչմամբ Վանայ
կենդրանց 55
ծովը կը թափի , մեծ պարարտութիւն թող փեկանց 10
լով երկրին , երբ արդէն երկրագործք այդ Եղէգիս , կէօլլիւ 90
Գում : 40
գետոյն օժանդակ ճիւղերն իրենց արտօ
Մրորս . 10
րէից գործածել կը սկսին , ու գետը իր կանտու , կանդվու 15
յորդութենէն կը սկսի նուազիլ : Փրխուս 20
քուրդ կութ . 60
կարճկան գաւառակը հայ և
Ստուս , Հստութ 14
գիւղերէ կը բաղկանայ : Հայ գիւղօրէից Զընտան 12
իւրաքանչիւր բնակութեանց միջին թիւը Ուրանց 110
կանճառս 20
25 կրնայ համարուիլ : Ամենքն ալ ունին
խում : . 35
իրենց եկեղեցիները ՝ հաստատուն կալուած. 25
կառֆ , կարփ
ներով . սակայն ընդհանրապէս դպրոցէ Ս մպոն 30
Հահեկանց 15
զուրկ են : կարճկանի ժողովուրդը մեծա-
Ուրէնտուս 28
գոյն մասամբ խաշնաբուծութեամբ և երկ- Առանց 25
րագործութեամբ կը զբաղի . փոքր մաս մ'ալ
կը պարապի կօշկակարութեամբ . կօշիկ .
ներն խիստ անճոռնի են , որոնց տակը ա . կարճկան վաճառքի գլխաւոր ներա
մեն տեղ կը գամեն ձիու պայտի բեւեռը . ծութիւն չունի, իսկ արտածութիւն ունի
կը շինեն նաև ուրիշ տեսակ մը ոտքի ա- հարիւրաւոր պարարտ ոչխարներու ՝ մե
ման , զոր իրենք կ'անուանեն չարուխ , որ ծամեծ դմակներով ծանրացած և իրենց
տրեխի կը նմանի , զոր կը պատրաստեն հօտերու մէջ , զոր կտիր կ անուանեն , կը
 ԿԱՐՃԿԱՆ 328 ԿԱՐՃԿԱՆ

գտնուին երբեմն այնպիսի ոչխարներ , հատ գոյնզգոյն թաշկինակներ կը փաթ .

րոց -իւրաքանչիւրի դմակն 10–15 օխայի թեն իրարու վրայ իրենց յատուկ ճաշա
կշիռ ունի , զոր ոչխարը շատ անգամ չը . կաւն . կը հագնին տեսակ մը շապիկ որոյ
կարենալով քաշել , ետեւէն դմակատար - թեւոց ճոթերու երկայնութիւնը գետին կը
սայլակներ կը կապեն : Նոյնպէս կարճկա քսուի . այդ շապկին վրայ գոյնզգոյն ծա
և
նէն վաճառքի կը տանին ի վան և ի Բա- - ղիկներ բանելով կ'անուանեն չեոյի - շա-
ղէշ պատուական իւղ , որուն ազնուութիւնը պիկ , որ շատ յարգի է իրենց մէջ : կարճ
վաճառողն գնողին ցոյց տալու համար կանի վաճառահանութեան - գլխաւոր նա-
ջուրի պես խ կ'ըսէ , երբ իւղի հան ւահանգիստն է Դատուան . ունի նաև Սորբ ,
նայելով գոհ չի լինիր : Կը վաճառեն նաև խնծորիկ և այլ փոքր նաւահանգիստներ ։
պանիր , մեղր և մեծ քանակութեամբ ըն . Գաւառակիս հայաբնակ , գիւղերու ընդ

114. Կարճկանի Եղէգիս գիւղը :

կոյզ : իբրև շտեմարան , առատ փայտ ու հանուր վիճակագիրն մեզ չհասնելով , ա-

ածուխ կը մատակարարէ վանայ և Բա- - ռանձին կը դնենք միայն 1895 ին հրատա-
ղիշոյ : կարճկանի հայ բնակիչք առ հա
սարակ են բարձրահասակ , պարթեւադէմ ,
լայնալանջ, կտրիճ , ուժեղ , զօրաւոր և
միանգամայն հռչակաւոր նշանառու : փա-
ջութեամբ և ինքնապաշտպանութեամբ ևս
նշանաւոր են կարճկանցիք Տարազ-
նին տարօրինակ է և աւելի
գլուխնին կը դնեն գառան բրդէ շինուած
կոնաձեւ թանձր գդակ մը ,
քօ p զ կ՚ անուանեն և որուն վրայ 10–15
րակուած մասնական վիճակագիրն : Գաւա-
ռակիս գրեթէ ամեն կողմը կան հնութեանց
հետքեր NL նշաններ . ինչպէս ՝ աւերեալ
բերդեր , եկեղեցիներ , վանքեր , և այլն :
Գաւառակիս կեդրոնական Եղեգիս կամ
կէօլլիւ գիւղի մէջ – կայ երկյարկ դպրոց
քրդական . մը , ուր կը դիմեն ուսանելու նաեւ մեր .
— Նկարագրական n2.
ձակայ գիւղերէն :
զոր իրենք դեոր . Ա , 97-101 : Համով հոտով , 91-
93:
 ԿԱՐՄԱԽԱՆԻ 329 ԿԱՐՄԻՐ ԽԱՉԵՐ

ԿԱՐՄԱԽԱՆԻ . Գիւղ Աղուանից կո է : () դը քաջառողջ և հողն արգասաւոր .

կիսոն գաւառի : ()դն և կլիման բարե . - կրնայ խ ամէն
խառն , ջուրն ախորժելի և թեթեւ , երկի
րը արդիւնաւէտ : - Բնակիչք գաղթած են
Թէհրանի լար գիւղէն 1832 ին : - Եկեղե
ցին նուիրուած է Ս . Աստուածածնի : Տե-
ղական ընդեղէն բերքերէ զատ ունի նաև
տանձ , խնձոր , դամոն , սալոր , թուզ , սեր .
կեւիլ , ընկոյզ և մետաքսի բոժոժ : Բնա-
կիչք 228 հոգի են , բաժնուած 48 տան :
Գիւղս ունի հին հանգստարան մը , որուն
գերեզմանաքարերու վրայ կան խիստ հե
տաքրքրական քանդակներ և կիսեղծ ար
ձանագրութիւններ :
-
ԿԱՐՄԻՐ ԱՂԲԻՒՐ • Այս անուամբ
Վերին NL Ներքին կրկին գիւղեր կան Ար-
ցախի Քուստի գաւառի մէջ : թուրքերէն
կը կոչուի Ղզըլ Բուրդ : Ներքին Կարմիր
Աղբիւրի բնակիչները 1887 ին փոխադը-
րուեր են վերին Կարմիր Աղբիւր գիւղը ,
որը շինուած է սարահարթի մը վրայ ,
Նորաշէնի արեւմտեան կողմը : Հողն
ջակ բարեբեր է . պատուական օդն ,
ման և ջուրը : Եկեղեցին ՝ Ս . Յովհաննես
փայտածածկ է . ունի արձանագրութիւն .
շինողն կը թուի ըլլալ Յովհաննէս խորա-
նաշատի եպիսկոպոսը : Բնակիչք 1096
հոգի են , բաժնուած 105 տան : Տես
ԳԵՂԱՐՔՈՒՆԻ :
ԿԱՐՄԻՐ ԱՂԲԻՒՐ . Գետակ Սիւնեաց
Սոդք գաւառի մէջ . – կը թափի Սոդից կամ
Մեզրէ գետոյն մէջ :
ԿԱՐՄԻՐ ԳԵՏ • Վասպուրականի
Ճուաշռոտ գաւառի մէջ, որ կը խառնուի
Երասխայ հետ : Գետոյս մօտ շինուած էր
Մառական աւանը :
ԿԱՐՄԻՐ ԵԿԵՂԵՑԻ . Այս անուամբ
գիւղ մը կը յիշուի Սիւնեաց Ճահուկ գա
ւառի մէջ , որ Տաթեւու վանաց աթոռոյն
12 բեռն կամ չափ հարկ կու տար :
ԿԱՐՄԻՐ , ԿԷՐՄԻՐ կամ ԿԱՐՄՐԱԿ .
Քաղաքաւան կեսարիոյ արեւմտեան կողմը
մէկ ժամու ճանապարհ հեռու . ունի հայ ,
յոյն և թուրք բնակիչներ : Հայք
տուն են , Յոյնք 450 տուն , իսկ Թուրքք
330 : Գիւղաքաղաքս երեք կողմէն այգես .
տաններով շրջապատեալ ձորակի մը մէջ
Բնաշխ . Բառարան Բ .
տեսակ բանջարեղէններ ու
միրգեր յառաջ բերել. գլխաւոր բերքերն
են ցորեն , ոսպ , գարի , հաճար , սիսեռ ,
լուբիա և այլն : Հին աշխարհագէտք մեծ
գովեստով կը խօսին գիւղաքաղաքիս դիր-
քին վրայ , փոքր Եգիպտոս յորջորջելով
զայն : Բնակչաց ոմանք դերձակ , հիւսն
ու որմնադիր են , իսկ մեծ մասն՝ երկրաշ
գործ . կանանց ալ մէկ մասը՝ - ասեղնա
գործ են , և մէկ մասն ՝ գորգագործ ու
- կապերտագործ : - Հայք ՝ հաւանականօրէն
գաղթած են , ըստ ոմանց ՝ կարնէն , ըստ
այլոց ՝ Ֆռնուզէն : Ունին հոյակապ գմրէ .
թազարդ եկեղեցի մը ՝ ] . Ստեփանոս
. ար
- նունով . հին եկեղեցին ՝ որ Ս. Աստու
ծածին կը կոչուէր , 1858 ին այրեցաւ և
վերանորոգելով նուիրեցին Ս . Ստեփա-
նոսի . գաւթին մէջ կան 3 ջրհոր և շուր
ջը 2 բուրաստան . այդ բուրաստանաց մէջ
150 ի չափ նշանաւոր Հայոց շիրիմներ կը
մի- գտնուին : Հայք ունին Պարթեւեան երկսեռ
կլի . վարժարանը ՝ եկեղեցւոյն կից , 1823 ին
.
կառուցուած , 70 մանչ և 30 աղջիկ ար
շակերտներով : Այս վարժարանը թէ և բա-
ւական համբաւեալ շրջաններ բոլորած է ,
բայց ներկայիս անկեալ վիճակի մէջ է .
ունի թանգարան մը 350 կտոր գրքերով
և քանի մը ձեռագիրներով : կեսարիոյ և
Թալասու նման քաղաքաւանիս - շէնքերը
շինուած են մաքուր քարերով , որովհետև
կակուղ քարեր և քարակոփներ շատ կան :
ԿԱՐՄԻՐ ԼԵԱՌՆ • ― Կը յիշուի Լեռ
նային Կիլիկիոյ մէջ . որուն վրայ ժամա
նակաւ կար նաև վանք :
ԿԱՐՄԻՐ ԽԱՉԵՐ . - Հին վաղաւեր աս
նուն գիւղատեղւոյն վրայ այս անուամբ
գիւղ մը հաստատուեցաւ 1890 ին ՝ Բեօլաղը-
ռանէն 15 տուն Հայեր փոխադրուելով : Կը
գտնուի փեօլաղռան գիւղէն 4–5 վերստ հե
ռու , հարաւ արեւելեան կողմը . ունի հին
եկեղեցի մը երկու խորաններով : Եկեղեց-
ւոյն շուրջը կան գեղեցիկ քանդակներով
120 խաչքարեր և գերեզմանաքարեր , որոց ո-
մանց վրայ կ'երեւին արձանագրութիւն .
ներ : Այս տեղ կան նաև կարմրագոյն քա
րէ շինուած խաչքարեր , և այս պատճա
42
 ԿԱՐՄԻՐ ՇԷՆ 330 ԿԱՐՄԻՐ ՎԱՆՔ

ռաւ գիւղս ստացեր է կարմիր խաչեր նի լուսաւորութեան գլխաւոր դպրեվանք

նունը : ըլլալով հանդերձ , իւր մէջ ունեցած է
ԿԱՐՄԻՐ ՇԷՆ . Տես ԳԵՂԱՐՔՈՒՆԻ : որբանոց , անկելանոց և ուրկանոց : Տա-
ԿԱՐՄԻՐ ՍԱՐՈՒԿ . — Այս անուամբ ճարին հին ու բիւզանդական ոճով հասա
տեղ մը կը յիշուի Չորրորդ Հայոց մէջ , տահիմն ու ամրակուռ շէնքը ցոյց կու տայ ,
Չմշկածագ քաղաքի մօտ : թէ հազարաւոր տարիներ կրցած է դի
ԿԱՐՄԻՐ ՎԱՆՔ • կամ ԿԱՐՄՐՈՒ Ս • ԱՍ- մադրել հոսանուտ -ժամանակի աւերմանց
ՏՈՒԱԾԱԾՆԻ ՎԱՆՔ - Հին պատմական և անվնաս գալ հասնիլ մինչև մեր օրերն :
վանքս կը գտնուի կարինէն 4 ժամու ճա- Բարձր ու գոթաձեւ կաթողիկէն կամ գըմ .
նապարհ հեռու դէպ ի արեւմտեան հիւսիս բէթը 1 ': ժամու - ճանապարհ հեռաւո
Հինձք գիւղի մօտ , գրեթէ հաավոր և խա րութենէ կը նշմարուի . իբրեւ թա
չափայտ լեռնաշղթայից ստորոտը : Ըստ գուհի փառապանծ ՝ վեհաշուք նստած է
պատմութեան և աւանդութեան՝ Մեծն Ներ- Հինձք գիւղի մերձակայ լերանց մէկ կո
սէս Պարթեւ Հայրապետն ՝ երբ կաթողի ղին վրայ . իւր ստորոտն կ'իյնան ամբողջ
կոս ձեռնադրուած ՝ կեսարիայէն կը դառ կարնոյ քաղաքը և դաշտին բոլոր գիւ
ղերը : Մենաստանին
ճիշդ արեւելեան կեդր
րոնն է տաճարն , որոյ
խաչկալն կամ սեր
ղանն ՝ մեր նախնեաց
արհեստական ճարտաս
րապետութեան ընտիր
NL գեղեցիկ դրուագնե

րով զարդարուած է:
Սեղանին աջակողմն
յատուկ պատուանդա
նի մը վրայ դրուած կը
մնայ շատ հին ու նուի.
րական պատկերն Աս-
տուածամօր . պատկե
115. Կարմիր վանք :
րին մակերեսն քառա-
կուսի ու տողաշար ա.
նար իւր աթոռը , հոս իրեն կ'երեւի J. պակիով պատեալ է . երբ ի հեռուստ նկա-
Աստուածածին կարմիր ձորձով և կը հրա- տուի ՝ ցոյց կու տայ Տիրամայր ]] . կոյսն ՝
մայէ յանուն Աստուածամօր վկայարան Յիսուս որդին գիրկն . երբ մերձենանք ՝
մը կառուցանել այս տեղ . և Ս . Հայրաս տեսարանը կը փոխուի ի խաչելութիւն
պետն ալ անձամբ հինարկելով կը կա Փրկչին . երբ աջկողմէն խոտորնակի դի
ռուցանէ կարմո : - Ս . Աստուածածնի տա տենք՝ կը տեսնենք Յարութեան խորհուրդն ,
ճարն ML մենաստանը . իսկ շինութեան և երբ դիտենք ձախ կողմէն ՝ որոշ կը տես
վերահսկողութիւնը կը յանձնէ խադ սար . նուի Ձիթենեաց լեռնէն Քրիստոսի :Համ-
կաւագին , որուն համար կ'ըսուի, թէ կար . բարձումը : Մենաստանիս գաւթին մէջ կայ
նեցի է : Պատմական ML վաւերական շատ շատ ընտիր քաղցրահամ և պաղ ջրոյ
վկայութիւններ կը հաստատեն , թէ այս աղբիւր մը : Ունի ուխտաւորներու համար
մեծաշէն ու հոյակապ վանքը - կառուցեալ ᎴᎿ մասն
երեսնի չափ սենեակ , որոց
է Դրդ դարու սկիզբները և առաջին վա - նորոգել կամ ի նորոյ շինել տուած է F.
նահայը եղած է խադ եպիսկոպոսը : Նախ կորիւն վարդապետ : վանքս ունի ընդար-
նական ժամանակաց մէջ լեզուի NL կրօ- ձակ - ախոռ և արմտեաց շտեմարան : Հին
 ԿԱՐՄԻՐ ՎԱՆՔ 331 ԿԱՐՄԻՐ ՎԱՆՔ

ատենները մինչև 1828 , շատ հարուստ , ցած է շատ տարիներ : Իսկ Մեծն Մխի
շէն ML հասութից տէր է եղեր, ըստ նկա - թար Աբբայ , Մակար եպիսկոպոսի առաջ.
րագրութեան ծերոց՝ 1828ի գաղթականու - նորդութեան օրով , կարնէն եկած է վանքս,
թեան օրերէն յառաջ իբր 7–800 արտա- ուր տասնեւհինգ պատանիներու քահա
վար - տեղ ՝ Սուլթաններէ թափոներով նայութեան պատրաստելու դժուարին պաշ-
ռանձնաշնորհեալ . պախրէից ու դուարաց տօնը իրեն յանձնուեցաւ վանահօր կող
բազմաթիւ հօտեր , եկեղեցական արծաթ : մէն և ուր Մխիթար ՝ հմուտ դաստիարակի
ու ոսկի շատ անօթներ ու սպասներ , ինչ- առաջին փորձը տուաւ : Տարիէ մը աւելի
պէս նաև դրամ . - բայց ամենն առեր տ կարմիր վանք մնաց Մխիթար , և իւր ա .
րեր են այդ գաղթականութեան ատեն : ռաքինի վարուց և իմաստութեան համար ,
Այժմ ունի 10–15 կտոր մշակելի հողեր 1699 թուին , նոյն վանքի մէջ մեծ հանր
և 2–3 մարգագետին : դիսով վարդապետական գաւազան ընդու .
Ըստ աւանդութեան , Հայկական գրա. նեցաւ , առաջնորդին և այլոց բուռն յոր .
— 1828
կան ոսկեդարուն մէջ , Մովսէս Խորենա- - դորներէն ստիպուած 8.
: ի գաղ-
թականութենէն յառաջ ,
վանքս - տակաւին ունի եղեր
կանոնաւոր П L բարեկարգ
միաբանութիւն . 24–26 միա-
բանք կարգաւ ու պարբերա
բար շրջագայելով թեմական
գիւղերն ու գաւառները , ժու
ղովրդեան հոգեւոր պէտքը կը
հոգան և վանքի պտղիներն
կը հաւաքեն եղեր : Մինչեւ
1828 ի գաղթականութիւնը ,
մերձաւոր ML հեռաւոր թեմա .
կաններէն բազմաթիւ ուխտա
ւորներ կու գան եղեր , ()լ-
թիէ , Նարմանէ , Սպերէ, Թոր-
դումէ, Արտահանէ, Արտանու
116 . Կարմիր վանքի ներքին տեսարանը :
շէ , Արդուինէ , Շաւշէթէ և ու
րիշ տեղերէ : 1860 էն ի վեր
ցի և իր ընկերները ՝ թարգմանիչ Հարք , հոգաբարձու մարմնոյ մը միջոցաւ կը կառա
Աթէնքէ ու Աղեքսանդրիայէ դառնալնուն , վարուի վանքս : Վերջին տխուր դէպքերէն
նախ կ՚այցելեն այս վանքը , հոս կը մնան յետոյ, վանացս մէջ հաստատած են ազգային
շաբաթներով , ամիսներով , և իրենց կարգ որբանոց մը ՝ 100 աշակերտներով և 2 ու-
մը իմաստասիրական ու աստուածաբար —
սուցիչներով . կարմիր վանքի արեւե
1
նական ճառերն կը գրեն : վանքիս մէջ լեան կողմը 4 ժամ հեռու , հովտի մը
շատ տարիներ մնացած , սնած , ուսու մէջ Հռիփսիմե անուն ուխտատեղի մը կայ ,
առած և
և զարգացած են մեր եկեղեցւոյ - որուն սառնորակ աղբիւրակի շուրջը հնա
մատենագրաց ու վարդապետաց շատերը , գոյն մատուռներու - աւերակներ ու խաչ-
ինչպէս Գրիգոր Վկայասէր , Գրիգոր Մա- - քարերով գերեզմաններ կան : Ձորակի մէջ
գիստրոս , (Օհան (Օձնեցի , Անանիա Շիրա. բարձրացած քարաժայռերու միջի անմատ
կացի , խոսրով Անձեւացի , Գրիգոր Նա- չելի քարայրներն ՝ երբեմն Ս . Հռիփսիմեանց
րեկացի , Արիստակէս Լաստիվերտցի և ու ապաստանարան եղած են , և այս պատ
րիշ վարդապետներ և եպիսկոպոսներ : ճառաւ Հռիփսիմէ կը կոչուի ձորակը :
Պետրոս Գետադարձ Հայրապետն ալ նա , ԿԱՐՄԻՐ ՎԱՆՔ • Չմշկածագու Ագար
 ԿԱՐՄԻՐ ՎԱՆՔ 332 ԿԱՐՄԻՐՔ

րակ գիւղի մօտ կը գտնուի կիսակործան - կութեամբ հանքային թթու ջուր մը դուրս
վանքս , բարձրաւանդակի մը վրայ շի . կու գայ , յորմէ կը խմեն կողմանցս բնա
նուած : Այսպէս կոչուած է հողին և քա- կիչք առողջութեան համար . այս ջուրն է
րերուն կարմիր գոյն ունենալուն պատ անշուշտ հին պատմութեան մէջ յիշուած
ճառաւ : վանքիս ընդարձակ և բերրի հո- Դարիւնից ջերմուկը :
ղերու տիրած են օտարներ : Տաճարը ՝ n. ԿԱՐՄԻՐ ՎԱՆՔ • - Վասպուրականի
րոյ տեղը միայն յայտնի է և քովի մատ- Տոսպ գաւառի Ալիւր գիւղի արեւմտակող-
րան մը երեք որմերն և մէկ կամարն միայն մը կը գտնուի այս անուամբ աւերակ մը :
կը տեսնուի , Ս . Նշանի անուամբ կառու Մօտը կան նաև արձանագրութիւններ ուս
ցուած է եղեր : Կը նշմարուին յիշատա- - նեցող խաչքարինք :
կարանաց մնացորդներ : 1880 էն առաջ 40 ԿԱՐՄԻՐ ՎԱՆՔ • ― Մանազկերտի ա
հազար դահեկանի հանգանակութեամբ և րեւմտեան հարաւակողմը գրեթէ ժամ մը
ժողովրդեան աշխատութեամբ , խարբերդի հեռու կը գտնուի այսպէս կոչուած տեղ
Ղուլայ վանքի առաջնորդ Գէորգ վարդա , մը , ուր 2–3 աւերակ եկեղեցիներու մնա-
պետը , վանքիս շուրջը պարիսպ շինած է . ցորդներ կը տեսնուին , որոնք իբր ուխ
և երկու մեծ սենեակներ , ընդարձակ ա տատեղի կը ծառայեն - այս կողմի հայ
8
խոռ մը և մարագ մը : վանքիս գրքերն - գիւղացւոց : կարմիր վանքէն քիչ մը հե
ML գոյքերը կը պահուին քաղաքին մէջ : NNL ահագին քար մը կայ, 2 մետր երկայն

ԿԱՐՄԻՐ ՎԱՆՔ կամ ԲԱՍԵՆՈՅ ՎԱՆՔ -
Այրարատայ Բասեն գաւառի մէջ Հա
սանկլայի հիւսիսային և Ծիրանեաց լերան
արեւելակողմը կը գտնուի վանքս , որ նուի .
րուած է Ս . Աստուածածնի և կառուցուած
է , կ'ըսուի , Գրիգոր Մագիստրոսէն : Ունի
փոքրիկ եկեղեցի մը , որուն գմբէթը այժմ
խախտած է : Հոս է Մագիստրոսի գերեզ-
մանը , եկեղեցւոյն դրան մօտ : Երբեմն եր-
բեմն կաթողիկոսներ փախչելով թշնամի .
ներէ վանքս ապաստանած են , և երկու
անգամ աստ կատարուած է մեռոնի օրհ
նութիւն : Հոս թաղուած են նաեւ երկու
կաթողիկոսներ : ԺԷ դարու մէջ այս վան-
քիս մէջ ժամանակ մը բնակեցաւ նաեւ
Մեծն Մխիթար Աբբայ : Խիստ գեղեցիկ է
վանքիս դիրքը , շուրջը ունենալով ընդար- - ծածին :
ձակ դաշտը , որուն վրայ չերեւիր բնաւ
ծառ կամ թուփ , ուր կ'երեւին ոլորտապը .
տոյտ գետակներու Երասխայ հետ խառ
նուիլը , որոնք յատուկ գեղ մը և կենդա-
նութիւն կու տան դալարագեղ դաշտա-
և 1 մետր լայն , զոր Հայք ՝ սեղանի
քար կ անուանեն և Քուրդք կեավր քա-
ֆրան ( կռապաշտի քար ) , որ կը կարօ
ծուի ըլլալ կուռքի մը պատուանդան մեր
նախնեաց կռապաշտութեան ժամանակէն
մնացած :
ԿԱՐՄԻՐ ՎԱՆՔ . Տես ԱՍՏԱՊԱՏ , ԴՊՐԵ-
ՎԱՆՔ , ԵՐԻՑՈՒ ՎԱՆՔ , ՎԱՂԱՆԴԻՆ :
ԿԱՐՄԻՐ ՔԱՐ - Տես ԳԵՂԱՐՔՈՒՆԻ :
ԿԱՐՄԻՐ ՔԷՆՏ • Տես ՄԱԿԱՐԱՅ ՎԱՆՔ :
ԿԱՐՄԻՐՔ . Հայաբնակ գիւղ կարնոյ
գաւառի , Սպերու հիւսիսակողմը և Ճորոխ
գետոյն աջ կողմը : Ունի 150 տուն բնա-
կիչ , բոլորն ալ հայ կաթոլիկ , 580 հո-
գիէն աւելի : -Ունի երկու եկեղեցի , մին՝
Ս ·․ Հայր Յովսեփ և միւսն՝ Ս . Աստn-
Գիւղէն դուրս բլուրներու վրայ
կան մատուռներ . մին՝ Սրբուհի Եղիսաբեթ ,
շատ հին և բաւական մեծ է . միւսներն
են ՝ Ս .• Յովհաննես , Ս . Գեորգ , Ս . Տիրահի
կոյս և Ս . Սարգիս : Ուխտաւորներ կը դի
մեն այս սրբանուէր մատուռները , Ս .

վայրին : Անցեալ դարու սկիզբը տակաւին - Պատարագ մատուցանել կու տան և յե-
շէն - վիճակ ունէր վանքս և իբրև թեմ տոյ ուլ կամ հորթ կը մորթեն : Գիւղիս
ունէր 3 () ի չափ գիւղեր : Այժմ վանքս բնակիչք -Ճորոխի մօտ ունին ջնաղ ա-
կը գտնուի վանահօր մը ձեռքը , որ կը նունով այգիներ . աշնան քաղոցին բոլոր
հսկէ անոր եկամուտներուն վրայ , որոնք կ'երթան երկու երեք ամսով կը կենան .
մեծ բան մը չեն : վանքէս կ ժամ հեղ բաւական գինի և քանի մը տեսակ պը-
ռու - ապառաժ քարէ մը բաւական քանա- - տուղներ կը տանին ի գիւղ . երկրագոր
 ԿԱՐՄՆՋԻ ՁՈՐ
ծութիւն ալ կ'ընեն , կը ցանեն ցորեն ,
գարի , աշորայ , սակայն երկիրն քիչ լի-
նելով , այս բերքերը հազիւ 5–6 ամիս կը
բաւէ և մնացեալն դուրսէն կը գնեն : Տեղ-
ւոյս էրիկ մարդիկ 12 տարեկանէ սկսեալ
իրենց կենաց մեծ մասը Ռուսաստան հա- - ներկայիս :
ցագործութիւն ընելով կ'անցընեն և քանի ԿԱՐՄՐԱԿ . Տես ԿԱՐՄԻՐ :
մը տարին անգամ մը հայրենիք կը վե
րադառնան : 1897 տարւոյ օգոստոս 26ին
յանկարծ կրակ մը ընկաւ գիւղին մէջ տե-
ղէն , այն տաք օրերուն մէջ , երբ
տան քով կալերուն մէջ որաներ դիզած
117. Կարմրակայ
էին , անանկ որ երկու ժամուան մէջ ամ .
բողջ գիւղը բռնկեցաւ և 4 ժամուան մէջ
ամէնքը մոխրի վրայ մնացին և ոչ կտոր
մը հաց կարենալով ազատել : Նոյն ձմեռը
կարմիրքցիք գիւղէ գիւղ ցրուեցան և մու
րալով գարուն ելան և սկսան նորէն շի-
նել գիւղը իրենց աշխատանքով և ուրիշ-
ներու օգնութեամբ :
ԿԱՐՄՆՋԻ ՁՈՐ . Տես ԱՆԻ :
ԿԱՐՄՈՒՆՋ . Տես ԿԱՄՈՒՐՋ , ՍՈԴՔ :
ԿԱՐՄՐԱԳՈՒՃ • Գիւղ Արցախու Դի-
զակ գաւառի . հիմնուած է Հատրութի հիւ .
սիսային կողմի սարի ստորոտը , խոր ձո
րի մը մէջ : Բնակիչք 50 տուն են , կէսը ՝
333 ԿԱՐՄՐԱԿԱՅ
բնիկ և կէսը տեղափոխուած Ղափանէն :
Ունի եկեղեցի մը ՝ Աքենափրկիչ անուամբ :
ԿԱՐՄՐԱԿ . - ի հնումն այս անուամբ
գիւղ մը կար վանայ Ռշտունեաց գաւառի
մէջ , որուն ետքը անգամ հնացած չէ
ԿԱՐՄՐԱԿ Ս • ՆՇԱՆԻ ՎԱՆՔ • — կը
գտնուի Շապին Գարահիսարի Ածպտեր աս
նուն գիւղին մէջ : Հին վանքիս այժմեան
ամէն վիճակը բոլորովին աննախանձելի է . իբ .
րեւ ուխտատեղի բարեպաշտներ միշտ կը
Ս . Աստուածածին :
դիմեն , իրենց խունկն ու աղօթքն նուիրե
լու : Ունի 100 արտավարի չափ մշակե
լի արտօրայք , այգի մը և ջաղացք մը :
ԿԱՐՄՐԱԿԱՅ Ս • ԱՍՏՈՒԱԾԱԾՆԻ ՎԱՆՔ •
—
Վասպուրականի Ռշտունեաց գաւառի
մէջ , Վանայ ծովակի հարաւակողմը կը
գտնուի հնադարեան վանքս : կառուցուած
է Արծրունեաց Գագիկ թագաւորէն , կո
փածոյ քարերով , և ունի բարձր կաթու
ղիկէ և երեք խորան : Դիրքը լերանցա .
մէջ է , կոչուած է կարմրակայ վանք, որ
րովհետեւ իր մէջ կը պահուի կենաց փայ .
տի մասն մը տուփի մէջ ամփոփուած և
վրան կայ կարմրագոյն ակն . կ'ըսուի նաև ,
 ԿԱՐՄՐԱԿԱՅ 334 ԿԱՄՐՒՈՐԱՑ

թէ այսպէս կոչուած է իր մերձակայ որ տեսնելով որդւոյն հրաշքով անմիջա

կարմրակ գիւղի անուամբ : Մենաստանին պէս բժշկուիլը , վանքիս կը նուիրէ իր
շէնքը որչափ որ հինցած և անշուք է , գութանը բոլոր սարօքը
սակայն եկեղեցին փառահեղ , գեղեցիկ և ԿԱՐՄՐԱՀՈՂՈՒՏ • Տես ԲԱՂՔ :
բարձր է : Դրան մօտ երկու կողմը բարձ . ԿԱՐՄՐԷ կամ ԿԱՐՄՐԻ : ― Գիւղ Եր .
րը , որ մինչև կամարները կը հասնի ՝ վանս զընկայի . ունի 25 տուն այ , Ս . Գեորգ
դակապատ տեղեր կան , որոնց մէջ կը կե անուն եկեղեցիով ու վարժարանով : Հողա-
նային ու կ ' աղօթէին թագաւորն և թաս գործ են :
գուհին : Գագիկ թագաւորին իբր ամարա- — Գիւղ խար-
ԿԱՐՄՐԷ կամ ԿԱՐՄՐԻ . —
և
նոց կը ծառայէին ժամանակաւ - վանքիս բերդի . հայ բնակիչք 90 տուն են
մօտ եղած շէնքերը , որոնք այժմ աւերակ կը զբաղին երկրագործութեամբ . կան նաև

118 . Կարմրւոր :

են և ամայի : Հին ժամանակները , այս այլազգիներ : Հայք ունին Ս . Թորոս

վանքս Միանձն նապատ կը կոչուէր , և
երկրին շէն եղած միջոց ունէր մինչև ե
րեք հարիւր միաբան , և հռչակաւոր
ПL
պատկառելի ուխտավայր էր կենաց փայ .
տի մասին համար : Գաւաշ աւանէն մե -
ծատան մը որդին մահացու հիւանդանա - - ղեցի մը և Եփրատեան անուն վարժարան
լով , մարդ կը ղրկէ և կը խնդրէ վանա
հօրէն որ սուրբ նշանը իր տունը
տղուն բժշկութեան համար . և վանահայրը
ելնելով իր բոլոր միաբաններով և սուրբ
նշանով կու գան հարուստ իշխանին տունը ,
նուամբ եկեղեցի մը և ազգային վարժա-
րան մը :
ԿԱՐՄՐԻ : — Գիւղ Չմշկածագի , հայ և
թուրք բնակիչներով : Հայք 40 տուն են
և ունին Ս . Աստուածածին անուամբ եկե
մը :
բերեն ԿԱՐՄՐՒՈՐԱՑ Ս . ԱՍՏՈՒԱԾԱԾՆԻ ՎԱՆՔ •
—
-Վանայ այգեստանեայց արեւելեան կող
մը և վարագայ սարի ստորոտը , հարթ
լեռնադաշտի վրայ , Շուշանց գիւղի մօտ
 ԿԱՄՐՒՈՐԱՑ 335 ԿԱՐՈՒՇԼԱ

կառուցուած է վանքս . ճիշդ այդ տեղը , Գափամաճեան , վանացս հաստատութեան

սքանչելեօք երեւցեր է , կ'ըսուի , Ս . կոյսն ամար շատ անգամ զլացած չէ իր բա-
կարմիր զգեստներով , և այդ պատճառաւ րոյական և նիւթական օգնութիւնը :
ստացեր է կարմրւոր անունն : Սքանչելի ԿԱՐՆՈՅ ՔԱՂԱՔ . Տես ԿԱՐԻՆ :

Թուրնըֆորի
սկիզբը
դարու
:,ըարս
119
ԺԸ
.Կ ստ
Ո

է վանացս տեսարանն : վանայ Առաջնոր- ԿԱՐՈՒՇԼԱ • - Գիւղ Ակնայ , 80 տուն

դարանի իրաւասութեան ներքև կը գտնուի բնակչօք , կէսը ՝ հայ , կէսը ՝ թուրք : Յան-
կարմրւոր , ուր վերջին դէպքերէն յետոյ ցելումն այս գիւղէս ազգին օգտակար ե
հաստատուած է որբանոց մը ՝ 35 որբե . րեւելի անձինք ունեցեր ենք : Հայք ունին
րով : վանայ ազգայիններէն մեծ . Պ . փ . Ս . Աստուածածին եկեղեցի մը և վարժա-
 ԿԱՐՈՒՑ ՔԱՂԱՔ 336 ԿԱՐՍ

րան : կարուշլայի մէկ կողմը ժայռի մը ւառի մէջ և գլխաւոր քաղաք համանուն
վրայ է Ս . կոզմայի և Դաքիանոսի մա նահանգի : կը գտնուի 7 ) հզրմ . , Ալեք-
սանդրապոլի Ամ. — Հ . - Ամ. , 130 հզրմ .
–
տուռն , որ ուխտատեղի է և ուր կը դիմէ
- Հս . —
Երեւանի Ամ . — Ամ . և 200 հզրմ .
ժողովուրդը ջերմի և դողի բժշկութեան հա
- Հս . 1 Ար . կողմը , համա-
կարնոյ Ար . —
մար : Այս մատրան մօտ է Հայոց ծառա
զարդ գերեզմանատունը : նուն կարուց գետոյն կամ Ախուրեանի

120 . Կարս անցեալ

դարու սկիզբը ՝ - ա-

րևմտեան կողմէն :

121. Կարս անցեալ

դարու սկիզբը՝ հա-

րաւակողմէն :

ԿԱՐՈՒՑ ՔԱՂԱՔ . Տես - ԿԱՐՍ : վրայ . բարձր է 1905 մետր և կ իյնայ

ԿԱՐՊԷԼ • - Գիւղ Աղբակու կէվէռ զա . 40° 37 2 Հիւս . լայնութեան և 40 ° 48
ւառակի : Գիւղիս մէջ կան բաւական թուով 54 Արեւել . երկայնութեան տակ : Հին
Հայեր : շինութեան ժամանակն և հեղինակն յայտ .
ԿԱՐՍ , ՂԱՐՍ , ԿԱՐՈՒՑ ՔԱՂԱՔ . Գղ . նի չէ , թուի թէ վանանդացիներէն աւելի
KARS . Ռ . Kapcs - — Նշանաւոր և ամուր հին ցեղի մը գլխաւորէն շինուած է , թէ և

բերդաքաղաք Այրարատայ վանանդ գա Վիրք կարիս —քալաքի անուանելով ՝ Դրան

 ԿԱՐՍ 337 ԿԱՐՍ

—քաղաք կը թարգմանեն : Ով որ ալ ըլլայ րակներէն տասնեւեօթն հարաւակողմն են ,

շինողն ՝ շատ փորձ ու բաղդաւոր աչք ու 9 հատ արեւմտակողքը , իւրաքանչիւրի
նի եղեր , լաւ - ընտրած ըլլալով այս ի լայնութիւնն է 10 մետր . անկիւններու և
բնէ իսկ ամուր և քաղաքի յարմար վայ- դրանց մօտ կանգնած են մեծագոյն աշտա
րը : Շինուած է գետոյն արմըկան մէջ ՝ ե . րակներ , որոնց վրայ կ ' երեւին մեր նախնի
րեք կողմէն պատուած . գետոյն եզերքն - իշխողաց արձանագրութիւնք և խաչար
ալ յատակէն շատ բարձր և զառ ի վայր ձանք • բայց ԺԲ դարէ հին արձանա
ըլլալով ՝ չեն թողուր մօտենալ քաղաքին . գրութիւն չերեւիր : Միջնաբերդը , կամ

122 . Կարի հին պարիսպները :

իսկ չորրորդ կողմէն պարիսպներով և ըստ Թուրքաց - իչ – գալէ քաղաքին արեւ .

մարտկոցներով ամրացած է , նոյնպէս ամ մըտեան հիւսիսային անկիւնը բռնած է ,
րացած են բերդիկներով նաև մօտի բլուր . բարձր և անկոխելի քարաժայռի վրայ,
ները : Բերդաքաղաքը - քառակուսի երկայ- որ առանց հրանօթի ռմբաձգութեան ան .
նաձեւ է , իբրև 1000 մետր երկայն արեւ . առիկ է . մանաւանդ - որ չորս կող
մուտքէ արեւելք և 500 մետրէ աւելի ալ ուրիշ անկոխելի ժայռեր և գետոյն
լայն . կրկին պարիսպներ ունի 5–6 ոտք անդունդները կան , որոց վրայ երեք ա
թանձրութեամբ և 15 ոտք բարձրութեամբ , մուր քարաշէն կամուրջներ ձգուած են .
հրաբղխեայ քարերով շինուած և քառա- մին ՝ շատ հին է և ունի երեք կամար .
կուսի աշտարակներով ամրացած : Աշտա- քաղաքէն դուրս ալ ուրիշ կամուրջներ կան ,
Բնաշխ . Բառարան Բ . 43
 ԿԱՐՍ 338 ԿԱՐՍ

մէկն ալ շինեց 1854–5 պատերազմի ա . շուրջը վերոյիշեալ բարձրութիւններէն

տեն անգլիացի ԼէյՔ զօրավարը : Բերդին
հարաւային և արեւելեան կողմը լայն
խրամ մը կը պատի : Երեք կողմէ քաղա
քը արուարձաններ ունի . (Օրթա-գափոս ՝ հա-
րաւակողմէն , Պեյրան- փաշա ՝ արեւելքէն ,
Սո -գափու արեւմուտքէն , գետոյն միւս
կողմը , այս ետքինս Հայոց թաղ է : Քա-
ղաքիս արեւմտեան կողմը կը բարձրանայ
զատ հեռուն ուրիշ լեռներ չունենալով , թըշ-
նամիներէ անկասկած չորս կողմը կրնայ
դիտել և անառ նալ և իրաւամբ , Շնոր-
հալին իր ժամանակը , դղեակ անմատոյց կոր
չած է , քանի որ ներկայիս պէս հրաձը .
գութեան արուեստը - բարգաւաճած չէր .
այդ պատճառաւ նաեւ թուրքերը ի բնէ
ամուր քաղաքս զէնքերով և մարտկոցնե .

41177

7452

123 . Կարս . Հին քաղաքին մէկ մասը և Զիարէդ թապիա մարտկոցը :

Գարա – տաղ անուն քարալեռը , որուն վը . րով ամրացնելու փոյթ տարած չեն ի
րայ Թուրքերը ամուր մարտկոց կանգնած սկզբան . և երբ 1819 ին էր Փորթըր
էին , և շատ անգամներ Ռուսաց յարձակ անգլիացին կարսէն անցաւ ՝ միայն երեք
ման դէմ դրին . հիւսիսակողմը կը բարձ . կամ չորս փոքր հնգանկիւնի մարտկոցներ
րանան -Չաքմաք անուն քարաբլուրները , զտաւ հոն՝ իւրաքանչիւրը հինգ հրանօթ-
արեւմտակողմն են Շօրաքայ բլուրները և ներով , որով տասը տարի վերջ դիւրաւ
դէպ ի հարաւ Տիք - թեփե : Արեւմտեան հիւ. - առնուեցաւ Ռուսներէն , բայց անկէց վերջ
սիսային կողմէն փոքրիկ վտակ մը գետը սկսան Թուրքերը հին ամրութիւնները նոր
դիմելով ՝ իր խոր գոգովը այն կողմէն քա- ոճի վերածել . և դեռ աւելի - արուեստով
ղաքին ամրութեան կը նպաստէ : կարս իր ամրացուցին անգլիացի սպաներու ձեռքով
 ԿԱՐՍ 339 ԿԱՐՍ

1854–5 պատերազմներու ժամանակ . նոյն . Վերջին ռուս - թուրքական պատերազ-

պէս վերջը յաջորդ տարիներու մէջ մին- մէն յետոյ , երբ Պերլինի դաշնագրով
չեւ 1877 տարին շարունակաբար ամրա- ( 1878 թ . ) կարս իր ընդարձակ նահան
ցուցին : Վերջին ( 1877 ) պատերազմին , գով անցաւ Ռուսիոյ , կառավարութիւնը
մեծ և ամուր պատնէշ մը կը պարսպէր մասնաւոր ուշք դարձուց այս հինաւուրց
բերդաքաղաքը , ընդարձակուելով դէպ ի բերդին վրայ, որ նոր սահմանի վրայ միակ
հարաւ , տասուերկու մարտկոցներով : Այդ կարեւոր պատուարն էր : Վերանորոգեցին
մարտկոցներէն առաջինը կը գտնուի գետոյն միջնաբերդը , շինեցին բազմաթիւ մարտ
աջակողմը , դէպի հիւսիսային արեւելք , կոցներ , որոնք ցրուած են կարս – չայի
Գարատաղ լեռնաբլրոց մէկ ոստին վրայ երկու կողմը տարածուող բարձր անմատ
-
և կը կոչուէր Արաբ – թապիա - կամ Գա- չելի սարահարթին վրայ . այս մարտկոց-
րափաթլագ , միջնաբերդէն հեռու է 2130 ները միացուցին խճուղիներով , սանդուղ-
մետր և բնական ամուր դիրքով խրամի ներով ML կամուրջներով . շինեցին ընդար .
պէտք չէ ունեցած : Միւս մարտկոցները ձակ զօրանոցներ , մթերանոցներ , և այլն ,
կը կոչուէին ՝ Գարատաղ , Հաֆըզ փաշա , այնպէս որ այժմ կարսը կը համարուի
Գանլը , Սուվարի , Չիք կամ Թեզ – իարապ, երկրորդ կարգի ցամաքային բերդ : - Քա-
վելի փաշա , Ինկիլիզ թուդիա , Մուխլիս , ղաքի հին մասը կը գտնուի բերդի և գըլ-
Փօրթոկ, Լազ թեփեսի կամ Չախմախ Տի խաւոր պատնէշի մէջ եղած տարածութեան
թեփեսի , Այ թապիա, Թահմազ , ևն : Այս բո վրայ , և անփոփոխ մնալով , կրնայ գա
լոր ամրոցներու շրջապատն տասնևութ - ղափար տալ թուրքական կարսի մասին :
հազարամետրէն աւելի էր և հրանօթներ Նեղ , ծուռ ու մուռ փողոցներ , մի և եր-
րով NL պատերազմական ամէն տեսակ - կու յարկանի անկանոն տներ , որոնք ամ
պիտոյքներով օժտուած ըլլալով , քաղա- փիթատրոնի ձեւով կը բարձրանան վեր ՝
քին առման գործը խիստ կը դժուարացը . - գետի երկու ափերէն և քաղաքին գեղեցիկ
-
նէին : Ներքնաբերդին մէջ կար մզկիթ տեսք կու տան , տեղ տեղ կը նշմարուին
մը , զինուորանոց և վառօդարան և հին մզկիթներ ՝ սրածայր մինարէներով , ահա
ծածկուած ջրամբարը (ճլամպուլայ ) 300 այս է թուրքական կարսը : Քաղաքիս
քարակտուր աստիճաններով՝ որ այժմ նոր մասը կինկնայ գետի աջ ափին, Միջ-
խարխլած է, և բերդապահին բնակարանը : նաբերդէն հարաւ տարածուող տափարա .
կարս ՝ Ռուսաց առաջին պատերազմէն ա կի վրայ և լաւ տպաւորութիւն կ՚ընէ այս
ռաջ ՝ բաժնուած էր 17 թաղերու , ամենն ցելուին իր ընդարձակ փողոցներով և կա
ալ մէկ մէկ մզկիթ ունէին , 850 տուն նոնաւոր շէնքերով , թէպէտ այս տեղ ալ
կար , 126 խանութ , 2 բաղնիք , կա դեռ կը տեսնուին դատարկ տարածութիւն .
րաւանատուն և 1 եկեղեցի Հայոց Ս . Աս- ներ և հին խարխուլ շէնքեր : Նոր մասի
տուածածին՝ որ կը յիշատակուի 1670 մէջ են բոլոր պետական հասարակաց շի-
թուին քաղքին դրան մօտ , և նորոգուած : նութիւնները և շուկան :
կամ վերաշինուած է 1810ին : Հարաւա կարս ՝ ընդհանրապէս իր արտաքին տես .
յին և արեւելեան արուարձանաց մէջ 11 քով լաւ տպաւորութիւն կը թողու . միակ
թաղ ու մզկիթ կար Թուրքաց և Թաթա- - պակասութիւնը որ անմիջապէս աչքի կիյ-
րաց , եկեղեցի , կարաւանատուն , նայ • ծառերու և պարտէզներու սակաւու
430 խանութ և 800 տուն ։ -
— Գետոյն թիւնն է . այս մասին շատ աղքատ է
արեւմտակողմն էր Չուգուր մահալլէ կո քաղաքս և այդ իր խիստ կլիմայի և վատ
չուած Հայոց թաղը , որ ունէր 600 տուն , ողի պատճառաւ . կարսի միակ զբօսա
եկեղեցի մը , 2 բաղնիք , շատ գործա . վայրը՝ կղզին , որ ամառը կենդանութիւն
րաններ , ներկարաններ , աղօրիք , ջուլհակ , կը ստանայ , և կուրինեն պարտէզը , խեղճ
նոց , և այլն : Մայիս ամսուն , կարսի Շէ տեսք մը ունին իրենց ուռենիներով , չնա
րամպօլ թաղին մէջ տօնավաճառ կ'ըլլար : յելով որ բաւական հոգ կ'ընեն և ծախք
 ԿԱՐՍ
չեն խնայեր այդ զբօսավայրերը ծառերով
զարդարելու համար :
Մինչև Ռուսաց տիրապետութիւնը , կար .
սը , կրնայ ըսուիլ , բուն թուրքական քա-
ղաք էր , որ ունէր մօտ 5000 տուն թուրք
բնակիչներ , որոնց հետ կային իբր 3 () ()
տուն Հայեր ։ թէ՛ պատերազմէն առաջ և
թէ յետոյ թուրք ազգաբնակութիւնը հետ
զհետէ մեծ խմբերով գաղթեց Թուրքիա :
իսկ զանազան տեղերէ և գլխաւորաբար
րակ
1 2 4 . Կարս . — Կամուրջը և Ս . Առաքելոց եկեղեցին :
Ալեքսանդրապոլէ այս տեղ գաղթեցին շատ
Հայեր , որոնք այժմ կը կազմեն ազգաբը-
նակութեան գերակշռող տարրը : Հոգեւոր
կառավարութեան նոր տեղեկութիւններով
կարս ունի 180 ) ծուխ Հայեր , այդ թուի
մէջ են նաեւ գաղթականները , որոնք
1903 ին ռուսահպատակ - գրուեցան. կան
նաև իբր 150 տուն կաթոլիկ և մի քանի
տուն բողոքական -Հայեր ` Երկրորդ տեղը
կը բռնեն Թուրքերը , յետոյ Ռուսները և
յոյները . կան նաև վրացիներ , Գերմանա- - Հայոց ձեռքն են , և պէտք է նկատել , որ
340 ԿԱՐՍ
ցիներ , Հրէաներ , և այլն : Պաշտօնական
տեղեկութեանց համեմատ - 1901 թուին
ազգաբնակութեան ընդհանուր թիւն - էր
11108 հոգի , չհաշուելով զօրքը , որոնցմէ
բնիկ ՝ 832 տուն , 5461 հոզի , և վերաբը-
նակիչ ՝ 6070 : Զորքի ընդհանուր թիւն է
իբր 8200 , որով կարս կ'ունենայ միա-
համուռ իրր 2 )() () 0 բնակիչ :
կարս գտնուելով Թուրքիա տանող
միակ բանուկ ճանապարհի վրայ , նշանա-
ւոր է իբրև վաճառականական կեդրոնա
տեղի : Այս տեղ կը բերուի Ռուսաստանէն
և Թուրքիայէն ստացուած ապրանքը և
այս տեղէն դուրս կը ղրկուի նահանգի ար-
տադրութիւնը , մսացու , աղ , գարի , ցորեն ,
կտաւատ , շինութեան փայտ և այլն : Եր-
կաթուղւոյ գծով միացած ըլլալով կարս
Ռուսաստանի հետ , մեծ դիւրութեամբ կը
փոխադրուին բերքերը և ապրանքները :
Առեւտուրը և արհեստները մեծ մասամբ
 ԿԱՐՍ 341 ԿԱՐՍ

եկւոր Հայերը աւելի ձեռներէց և ընդու . կեցած կը թուի Հայոց իշխանապետ Ա-

նակ են , քան բնիկները : Գաղթական Հա- շոտ Բագրատունին , որ Հայոց թագաւոր
յերու մէջ աչքի կ՚իյնան կարնոյ և անոր րութիւնը նորոգեց : Աշոտի եղբայրը Աբաս
շրջակայքի Հայերը , որոնց մէջ կան հը- սպարապետը քաղաքիս մէջ հաստատեց իր

Միջնաբերդին
ափունքէն
գետոյն
:տեսքը
. րս
125
Կա .

մուտ վաճառականներ և լաւ արհեստա բնակութիւնը և արքայօրէն կ'ապրէր իր

ւորներ : եղբօրորդւոյ Ա . Սմբատի թագաւորութեան
Մեր պատմութեան մէջ կարս քաղաքը օրով , և անոր պատիւ ընող զԱտրներսեհ
կամ բերդը Թ թ դարու կէսէն առաջ չի վրաց իշխողը բռնելով կապեց և բանտը
յիշուիր . այնուհետեւ ժամանակ մը աստ դրաւ . այս բանիս վրայ բարկանալով Սըմ .
 ԿԱՐՍ 342 ԿԱՐՍ

բատ Ա . Կարսը պաշարեց , բայց չկրցաւ խելով . ասոր ալ յաջորդեց որդին Գագիկ
վնասել . այս դէպքը հետեւեալ կերպով կը և իշխեց երեսուն և հինգ տարի , մինչև
նկարագրէ ժամանակակից պատմիչը . Ա- 1054 թուականը . այսպէս այս փոքր թա-
բաս « երթեալ մտեալ դադարէր ընդ ամ . գաւորութիւնը դարէ մը աւելի տեւեր է:
րոցաւ պարսպին ի ներքոյ պատուարին . Ասոնց նախահայրը Աբաս Ա . որ կարսը
ապա այնուհետեւ Սմբատայ զօր իրեն ոստան ըրաւ , բերդին ստորոտը հիմն
գումարտակ արարեալ ՝ ասպատակ սփռէր դրաւ Ս . Առաքելոց հոյակապ եկեղեցւոյն
ի վերայ աշխարհակոյտ շինիցն Աբասայ , 930 թուին , և շինութիւնը - աւարտեց
շուրջ զամրոցաւն , ուր գաղութ գաւառին 942 ին . որ դեռ կանգուն է հազար տա
ղօղեալ դադարէր , յաւարի առեալ զզէնս րիէն աւելի հնութեամբ , որ ժամանակի
արի արանց և զքաջ երիվարաց » , ընթացից մէջ այլազգիներէն մզկթի փո
այլն : Յետոյ պայմանադրութեամբ հաշ-- խուած էր և շատ դարեր վերջը ՝ Ռուսաց
տութիւն ըրին : Քիչ ժամանակ վերջ ( 902 ) վերջին տիրապետութեան ատեն ՝ դարձեալ
Աբաս վախճանելով , կարսն ալ իր շրջա- եկեղեցւոյ փոխուեցաւ : Եկեղեցւոյս գեղեց .
կայքով արքունի սեփականութիւն դար կութեան և պայծառութեան հռչակը մեծ
ձաւ , որուն մէջ Սմբատ՝ Ափշին ոստիկանի էր շինութեան ատենէն սկսեալ , որուն ա .
արշաւանաց ատեն , ապահովեց իր թա կանատես Ասողիկը կ'ըսէ . « Շինեալ թա.
գուհին և նուն՝ Եգերաց թագաւորին դուստ . գաւորին զկաթողիկէն սուրբ ի քաղաքին
րը , բերդին պահապան դնելով Հասան - կարուց ՝ վիմարդեան արձանօք, որձաքար ,
Գնթունին. « եւ գանձ ևս և կարասի բա. պողովատաշ վիմօք , բոլորապէս գմբեթա
զում արքայի ի գանձարանս . ամրոցին ւորեալ , պայծառ զարդուք , երկնանման
պահիւր ... ( այդ պատճառաւ Ափշին) , մո- խորան » : - Յիրաւի վայելուչ և անսովոր
լութեամբ և պատնէշ պաշարմամբ պատէր ձեւ մ’ունի , արտաքուստ ութանկիւնի բո
զամրոցն » : - Հասան - վախնալով Ափշինէն լորակ , ներքուստ քառաթեւ . բարձր և
ազատութեան թուղթ խնդրեց և բոլոր սրածայր գմբէթը՝ կը բարձրանայ ութ
արգելականները ազատեց , և անձնատուր կողմերէն առանց սեան , տասուերկու ե.
եղաւ . իսկ բռնաւորը թագուհիով , տիկին - րես բաժնուած , որոնց վրայ ներսէն նը-
ներով և հարուստ աւարաւ մեկնեցաւ Դուին : կարուած է երկոտասան առաքելոց պատ
« Իսկ արքայն Սմբատ դարձեալ եկեալ յամ. կերները : Այս եկեղեցւոյս համար է որ
րոցն կարուց և տեսեալ թէ այն ինչ յա- Ափխազաց Բեր կամ Թեւդաս թագաւո-
փըշտակեալ էր ի թշնամեաց ... և վասն զի րը , նախատանօք դեսպան ղրկեց առ Ա-
ըստ ձմերային ժամանակին ոչ կարաց անդ - բաս ՝ որ նաւակատիքը չընէ , մինչեւ որ
որոշել կայանս , գնայ անտի յամուրս Ե- ինքը գայ իրեն ծիսովր օրհնել տայ . Ա-
րասխաձորոյ ի գեօղն կաղզուան » . և բաս - ալ յարձակելով Բերայ զօրաց վրայ ՝
փրկանք տալով կ'ազատէ զթագուհին և որ կուր գետոյն եզերքը բանակեր էին ,
տիկինները : Սմբատայ նահատակու- - վանեց վռընտեց , և թագաւորը ձերբակա
թենէն և անդրանկանն Աշոտ Երկաթի լելով բերաւ մտցուց ներս և ցուցընել
մահէն վերջ , իրեն երկրորդ որդին Աբաս - տալով իր շինած եկեղեցւոյն վայելչու-
թագաւորութեանը ժառանգ կը նստէր ի թիւնը ըսաւ . Լաւ տես, վասն զի մէկ մ՚ալ
կարս . որուն յաջորդեց կրսեր որդին Մուս պիտի չտեսնես . և աչքերը խաւարցընե
շեղ , մինչ երէց որդին Աշոտ Գ թագաւո- լով՝ գլխուն գինը առաւ և արձըկեց : Ե-
րութեան աթոռը հաստատեց յԱնի. այս կեղեցւոյս մէջ ցարդ յայտնուած չէ ար
Մուշեղը թագ դրաւ և թագաւոր կոչուե. ձանագրութիւն , անշուշտ եղածները ջըն .
ցաւ 961 թուին , և այդ պատճառաւ կարսն ջուած են այլազգիներէ և կամ դեռ լաւ
ալ -եղաւ մայրաքաղաք : - փսան և չորս հետազօտուած չէ իր մօտը դէպ ի հարա
տարի թագաւորելէ վերջ, յաջորդեց որ . ւային արեւելք , կայ նոյն ձեւով խար .
դին Աբաս , քառասուն և հինգ տարի իշ . խըլած փոքրիկ հին մատուռ մը
:: Ուրիշ
 ԿԱՐՍ 343 ԿԱՐՍ

երկու հին եկեղեցիներ ալ կան , մին ՝ կա- Բողոքական Հայք ևս ունին ժողովարան
մարակապ սագաշէն , կաթուղիկէին արե . մըւ Յոյնք ՝ որ գաղթած են Տրապիզոնի ,
ւելեան կողմը , մզկթի փոխուած և Պեշիկ Կիւմիւշխանէի և Սեբաստիոյ կողմերէն ,
ձամի կոչուած , որ Ռուսաց տիրած ժա- գլխաւորաբար քարտաշութեամբ կը պա.
մանակ ( 1878 ) եղաւ ժամանակաւոր զի . րապին և ունին Ս . Գեորգայ եկեղեցի և
նարան . ցարդ որմերուն մէջ կը տեսնուին ուսումնարան : Ռուսները ունին երկու եր
խաչքարեր . - միւսն ՝ որ գմբեթաւոր է կեղեցի , մին ՝ վերոյիշեալ Ս ․ Արաքելոց
և փոքր , մզկիթ դարձած է : Ուրիշ մզկթի հայաշէն հոյակապ եկեղեցին , որուն մօտ
մը մէջ ալ նահատակի գերեզման մը կը է Հայոց Աբաս Ա ․ թագաւորի գերեզմանը ,
ցուցընեն : Միջնաբերդի մէջ էր Ս . Սարգ-
սի եկեղեցին , զոր բոլորովին քանդեցին
Թուրքերը իրենց տէրութեան վերջին տ .
րիները (1873–4 ) : Ուրիշ եկեղեցեակ մ'ալ
կար միջնաբերդի հարաւակողմը , որ նոյն .
պէս մզկիթ դարձուցած էին : Քաղաքէն
դուրս գետոյն աջ կողմը կը նշմարուին
հին վանքի մնացորդներ և ութանկիւնի
եկեղեցւոյ մը - աւերակը : կարսէն դուրս
հիւսիսակողմը կան ուրիշ եկեղեցւոյ ա-
ւերակներ՝ թուրքերէն խարապա գիլիսե
կոչուած , և մօտն ալ աղբիւր մը ՝ Միան
ռունը կոչուած , որ ուխտատեղի է հայ
կանանց համար . կ'աւանդուի , թէ երեք
կոյսեր թողլով աշխարհի վայելչութիւն .
ները կրօնաւորական կեանք կը վարէին,
որոնք քաղաքիս մէջ նահատակուեցան
Սէլճուկ Թաթարաց կոտորածի ժամանակ
և այնուհետեւ իրենց աղօթատեղին ՝ որ
հաւանօրէն այժմեան խարապա - գիլիսէ
կոչուածն էր , Միանձունք կոչուեցաւ , և
կուսից արիւն թափած տեղէն աղբիւր մը
բղխեց , որ ցարդ կը զովացընէ ուղեւորի
ծարաւը : կային նաև ուրիշ հին շէնքերու
մնացորդներ , որոնք վերջին պատերազմե
126. Կարսեցի Հայ կինը :
րու ժամանակ գրեթէ բոլորովին քան
դուեցան :
Լուսաւորչական Հայք ունին երկու եր և միւսն յանուն Ս . Միքայել Հրեշտ
կեղեցիներ , մին հին է Ս . Նշան անուս - կապետի :
նով , արուարձանին մէջ , Բագրատունեաց իբրև նահանգական քաղաք կարս ժո
ժամանակ շինուած . երկրորդը ՝ Ս ․ Աստուա- - ղովրդեան կրթութեան տեսակէտով շատ
ծածին , կը գտնուի միջնաբերդի ժայռի տակ : ետ մնացած է : կը պակսին տարրական
Կաթուղիկեայ Հայք գաղթած են Արդուի . դպրոցներ ՝ մատչելի վճարով ՝ չքաւոր դա-
նի , Արտանուչի և Աղեքսանդրապոլի կող- - սակարգի համար : Չկայ նաև տղայոց միջ-
մերէն . կը պարապին գլխաւորաբար ա- նակարգ դպրոց : 1903 թուին քաղաքիս
ռեւտրով . ունին Ս . Գրիգոր Լուսաւորչի քա. մէջ գոյութիւն ունէին հետեւեալ կրթա-
րաշէն եկեղեցի մը քաղաքին հիւսիսային կան հաստատութիւնները . 1• Աղջկանց
կողմը ժայռի մը տակ և ուսումնարան : պրօգիմնազիա , 90 աշակերտուհիներով ,
 ԿԱՐՍ 344 ԿԱՐՍ

2. Քաղաքային երեքդասեան դպրոց , 325 23 աղջ . , 9. Հայ . կաթող . ծխ . երկսեռ

աշակերտներով , 3. Մարիամեան չորեք . դպրոց 55 տղ . 99 աղջ ., 10. Մասնա
դասեան դպրոց , 223 աղջ . , 4. Տարրա- ւոր երկսեռ դպրոց , 55 տղ . 18 աղջ . ,
կան արհեստագիտական դպրոց , 32 տղ . , 11. Պանսիօն և ուսումնարան , 12 տղ .

.Առաքելոց
եկեղեցին
Բերդը
:ևՍ
1
Կարս
127.
.

5. Քաղաքային տարրական դպրոց , 280 2 աղջ . , որով ընդհանուր աշակերտաց

տղ . , 6. Ծխական դպրոց ( Բերդի մայր գումարը կը լինի 811 տղայ և 472 աղ
եկեղեցւոյ գաւիթը , 24 տղ . 17 աղջ . , ջիկ :
7. Թեմական ծխական տղ . դպրոց , 28 Դար մը Բագրատունի թագաւորներու
տղ . , 8․ Թեմական ծխական աղջ . դպրոց , աթոռ - եղող քաղաքս ՝ պէտք էր որ Անւոյ
 ԿԱՐՍ
պէս շատ ձեռակերտ յիշատակարաններ
ունենար . բայց իր վիճակը աւելի պա .
տերազմական եղած է : Եկեղեցիներու և
վանքերու շինութիւնք և ուրիշ յիշատա-
կարաններ կը ցուցընեն,, թէ կարսի թաս
գաւորները կ ' իշխէին ոչ միայն վանադայ
վրայ , այլ և մերձակայ գաւառներէն ո
մանց , ինչպէս՝ Ճակատուց , որուն Շատիկ
բերդը , երբ Սմբատ Տիեզերակալը
ռաւ , անոր օրեղբայրը և Աբասայ որդին
Մուշեղ՝ կարսի թագաւորը՝ զայն վերստին
առաւ Տայոց կիւրապաղատի օգնութեամբ
և չարաչար վրէժխնդրութեամբ պարսիկ
- առեալ ,
128 . Քաջն Թաթուլ Տուղրիլի դիմաց :
զօրավարի մը ձեռքով աւերել տուաւ թըմ .
- լիք ծերոցն արիւնաշաղախ առ նոքօք ան.
բատայ սահմանները : Մուշեղայ որդին
Աբաս , իր թագաւորութեան երկար տա
րիներուն մէջ , շատ ուղղութիւններ և շի .
նութիւններ ըրաւ . ուրիշ թագաւորազանց
հետ սա օգնութեան զօրք ղրկեց ընդդէմ
Մամլանայ, իրենները գեղեցիկ ձեւով զգես-
տաւորելով , և վասիլ կայսեր եկած ժա-
մանակ ( 1001 ), « Եկն առ նա թագաւորն
վանանդայ մանուկն Աբաս , ի ձիավա
րելն ունելով զնշան քաջութեան արիա
կանաւ զարդարեալ գեղու . ընդ որս
ռաւել ուրախ եղեւ թագաւտրն վասիլ » ,
և այլն : Հօրը նման արժանաւորապէս և
իմաստութեամբ թագաւորեց Գագիկ խռո-
Բնաշխ • Բառարան Բ .
345 ԿԱՐՍ
վայոյզ և չար ժամանակ մը ՝ ԺԱ դարու
կիսուն, երբ վերցաւ Անւոյ Բագրատու
նեաց թագաւորութիւնը . սակայն Անւոյ
Յունաց ձեռքը մատնուելէն վերջն ալ քսան
տարի կարսայ աթոռը մնաց հաստատուն :
Բայց նոր և աւելի զօրաւոր թշնամեաց
ձեռքէն ազատ չմնաց : Սէլչիւկ թուրքաց
ասպատակները 1053 թուին յանկարծ
օրէն յարձակեցան կարսի վրայ . այդ մաս
սին ժամանակակից պատմիչը հետեւեալ
տողերը կը գրէ . « Քաղաքս այս ի բազում
ժամանակաց հետէ չէր զփորձ չարեաց
վասն որոյ յանհոգս և յանկաս
կածի էին , հարստացեալք բա-
զում ընչեղութեամբ ի ծովէ
և ի ցամաքէ ամբարեալ : Արդ
ի գալ մեծի - Յայտնութեան
Տեառն մերոյ , ի գիշերին յոր
րում ուրախական ձայնիւք
դասք քահանայից հանդերձ
բազմամբոխ ժողովրդովքն ըզ-
պաշտօն աւուրն կատարէին ,
յանկարծակի ի վերայ հա
սին զօրք անօրինացն . եւ
քանզի առանց գիշերաղիտաց
էր քաղաքն , մտեալ ի ներքս ,
սուր ի վերայ առն եդեալ ՝
անողորմ կոտորեցին զամե-
նեսին ... : Մեծահարկի և պա
տուական վաճառականք ՝ չա-
րաչար մահուամբ սպանեալք .
երիտասարդք և ըմբշամարտք
ի փողոցսն սրակոտորք. պատուական ա-
կեալ » , ևն : Ժամանակակից պատմչի նկա
րագրէս կը տեսնուի , թէ կարս խիստ ճո-
խացած էր հարստութեամբ , և այն ՝ իր կեդր
րոն դրից պատճառաւ : Թուրքերը քաղա
քին աւարին հան առած ՝ յաջորդ տարին
եկան Տուղրիլ Սուլտանի առաջնորդու .
թեամբ , բայց այս անգամ Հայերն ալ
անպատրաստ չէին , յարձակեցան թշնա-
մեաց վրայ և մեծ ջարդ ըրին . բայց յան
դըգնօրէն առաջ նետուելով՝ 30 հոգի հայ
ազնուականներէն սպանուեցան և քաջն
Թաթուլ « այր հզօր և պատերազմասէր »
գերի բռնուեցաւ . երբ բերին Սուլտանին
44
 ԿԱՐՍ
առջեւ , սա զարմացաւ կտրըճին կերպա
րանաց և անվախութեան վրայ և խոս . - գիւղորէից , վանորէից - և ագարակաց
տացաւ անվնաս արձըկելու ՝ եթէ իր Ար- մեծազարմ իշխանաց , քրիստոսասէր զիս
սուրան զօրավարին խոցուած որդին բըժշ-
կելու ըլլար . « Թէ իմ է զարկածն ,
ըսաւ Թաթուլ , չէ կենաց . թէ այլում
է՝ զայն ոչ գիտեմ » : Ըսածն ստուգուեցաւ .
երիտասարդը մեռաւ և Թաթուլ մահուան
մատնեցաւ . բայց Տուղրիլ անոր աջ բա
զուկը կտրելով ՝ խաւրեց մխիթարանք Ար-
սուրանայ , « թէ ի վատ բազկէ չէ մեռեալ
քո որդին » : Տուղրիլի յաջորդն Ալ-
փարսլան Անին առաւ և կարգն - գալով
կարսայ , դեսպան ղրկեց Գագկայ որ անձ .
նատուր ըլլայ . իսկ Գագիկ այս անգամ
ուրիշ հնարագիտութեամբ բռնաւորին սիր .
տը որսաց . դեսպանին եկած ատեն սգա
զգեստ - նստաւ պալատան ներքնատունը ,
կարծեցընելով որ Տուղրիլի մահուան հա-
մար է սուգը . Ալփարսլան այս լսելով
հաւատաց , գթացաւ և խաղաղութեամբ
կարս եկաւ . Գագիկ ալ մեծ հանդիսով
բռնաւորը ընդունեցաւ և կերակրեց բոլոր
բանակովը , մինչև 100000 դահեկանի
ոսկի ծախս ընելով : Այնուհետեւ չուզել
լով Գագիկ միշտ վտանգի մէջ նալ , Յու .
նաց վաճառեց կարսը և գաւառը և փո-
խարէն կապադովկիոյ մէջ երկիր մը ա-
NWIL: Գագկայ մեկնելէն վերջ՝ կայսրը
կարսի և Ուխտեաց վերակացու դրաւ
Բակուրանայ որդի Գրիգոր իշխանը , որ
շարունակաբար նեղուելով Սկիւթացիներէն
և չվստահանալով հեռաւոր Յունաց օգնում
թեան , քաղաքս INLWL ( 1084 ) վրաց
Գէորգի Բ թագաւորին , և նա ոստիկան .
ներ կարգեց Ջաւախաց ազատներէն : Քիչ
վերջը Ահմէտ կամ Բուժղուբ անուն թուրք
զօրավարը քաղաքիս տիրեց . որուն ձեռ .
քէն ժամանակ մը առնելով Սուքման ա մեծ կողմնակալը , երբ Կիլիկիոյ - Հայոց
միրան (1092 ) քրիստոնեաները կը նե
ղէր . ուրիշ ամիրայ մ ալ կը յիշուի
1124ին , որ գնել կ'ուզէր զԱնի յԱպլ –
Սուարայ : Գրեթէ դար մը կարս մնաց
Թուրքաց ձեռքը . այդ միջոցին մեր (Շնոր .
հալի հայրապետը կը ղրկէր խաչատուր
եպիսկոպոսը , շրջաբերական կոնդակաւ
« յանմատոյց դղեակդ և ի հոյակապ քա-
346 ԿԱՐՍ
ղաքս կարս , և որ ընդ նովաւ նահանգք
նուորաց , արգասու վաճառականաց , պա
տուաւոր տանուտերանց , աշխատասէր երկ .
րագործաց , ձեռահմուտ արուեստագիտաց » ,
և այլն . որով կը յայտնուի խաղաղ և
բարգաւաճ վիճակի մէջ լինելը . բայց ԺԲ
դարու վերջերը և յաջորդին սկիզբը՝ մերթ
Թուրքերէն և մերթ վրացիներէն կը բըռ-
նաբարուէր . և պարիսպները ստէպ կոր-
ծանելով կը վերանորոգէին : Պարիսպները
ունէին նաև ամուր աշտարակներ . տա-
կաւին կը մնան հայատառ արձանագրու .
թեանց մնացորդներ , որոնք ընդհանրապէս
աշտարակներու շինութեանց յիշատակա
րաններ են ,վրաց Ռուսուդուն թագուհ.
ւոյն ժամանակ 1234–6 . միայն մին 50
տարի աւելի հին է , և նոյն ժամանակն
ալ կը կարծուի քաղաքս ըլլալ վրաց իշ-
խանութեան ներքեւ . նոյնպէս նաև 1198
—9 տարիները , կ'ըսուի թէ նուաճուած
է Թամար թագուհւոյն ատեն , որ կարսը
յանձնեց Ախալցիխէցի - Յովհան անուն
անձին . քիչ վերջը 1208 ին վերստին նուա-
ճուած է հայ և վրացի զօրքերով Զաքա-
րէ և իւանէ քաջերու առաջնորդութեամբ .
նոյն ատեն , կ'ըսեն , վրացիք քաղաքը
յանձներ են Թամարայ Լաշա անուն որդ-
―
ւոյն և ժառանգին : — 1239 թուին Թա-
թարները Անին առնելէն վերջ եկան կարս,
և թէպէտ դաշնադրութեամբ առին , բայց
կողոպտեցին . « յափշտակութեամբ ընչից
և ստացուածոց և կոտորմամբ բնակչաց ,
և աւերմամբ քաղաքին անզարդացուցին
զվայելչութիւն նորա և գերի վարեալ զբը
նակիչսն , թողեալ գնացին ի բաց : 1254 ին
հոս կը նստէր իրենց Բաչու Նուին անուն
Հեթում Ա թագաւորը , իրեն այցելութեան
եկաւ , Թաթարաց Բաթու խանին երթա
լու ատեն : Թաթարաց և Թուրքաց ձեռքը
կարս անաւեր մնաց իր ամրութեամբը :
էնկթիմուր պաշարելով 1394 ին չկրցաւ
բռնութեամբ տիրանալ , բայց պայմանով
անձնատուր ըրաւ անոր փիրուզպախթ
բերդակալը : Հնգետասաներորդ - դարուն
 ԿԱՐՍ 347 ԿԱՐՍ

մերթ թուրքման իշխողաց և մերթ վրաց ցան առնուլ . երկրորդ անգամ իրենց մեծ
կռուոյ տեղ մը եղաւ քաղաքս և ԺԶ դա արշաւանքի ատեն (1828 ), երբ մեր աշ-
րու մէջ ալ ստէպ Պարսիկներէն և () ս . խարհի մէկ մասը գրաւեցին , Պասկեւիչ
մանցիներէն կը բռնաբարուէր : Սուլտան երեք օր պաշարելով , և արեւելեան հաս
Սուլէյման 1548 ին նորոգել տուաւ բեր . րաւային կողմը տկար գտնելով և անկէ
դը . բայց երեք տարի վերջը առաւԼ Պարս յարձըկելով ՝ ստիպեց () սմանցիները անձ .
սից Թահմազ Շահը և աւերեց . երկրորդ նատուր ըլլալու . և երբ քանի մը ամիս
անգամ WnWL Սուլէյման և նորոգեց վերջ Ադրիանուպոլսի դաշնադրութեամբ
1556 ին : Երկու անգամ Թահմազ առաւ նորէն () սմանցւոց թողուցին զկարս , կ'ը-
իրեն իսմայէլ որդւոյն ձեռքով շատ .. սեն թէ Պասկեւիչ լացած ըլլայ : Բայց
րիւն հեղլով . դարձեալ երրորդ անգամ Ռուսները ելլելու ատեննին ՝ ոչ միայն
իրարմէ առին և վերջին անգամ Թահմազ և ասե
շատ բան վերուցին քաղաքէն , այլ և
աւելի աւերած ընելով , () սմանցւոց թո . րութիւններու մէկ մասը քանդեցին . անոր
ղուց , պայման դնելով որ ալ ամրոցները համար 1854–5 թուի պատերազմին - ա-
չը կառուցանեն . սակայն անոնք մեծ խը տեն Անգղիացի - Ուիլիէմս սպարապետը
նամքով նորէն շինեցին ( 1579 ) Սուլտան նորէն ամրացուց , չորս կողմն ալ մարտ-
Մուրատի հրամանաւ և Մուսդաֆա փա- - կոցներ կանգնեց. որով վեց ամիս դի
շայի ձեռքով , որ չորս մարտկոցներ շինեց մացաւ Ռուսաց յարձակումներուն , որոնց-
և բերդին չորս կողմը խրամ . կ'ըսեն , թէ մէ անգամ մը 7000 հոգի ինկան կարսի
նոյն ժամանակ պեղած ատեննին գտան պարսպաց տակ : - Վերջապէս Ռուսները
արձանագրութեամբ քար մր , յորմէ յայտ- տեսնելով , թէ անհնարին է յարձակումով
նուեր է թէ բերդի շինութիւնն եղեր է առնուլ , սովով նեղելով առին (28 նոյեմբ .).
հինգ հարիւր տարի առաջ , և յետոյ այդ և երբ նորէն () սմանցւոց թողուցին ( 7
քարը ագուցեր են քաղաքին հարաւային օգուտ . 1856 ) ամրոցները աւերեցին ,
դրան վրայ : Նոյն ժամանակները Երեւա- Թուրքաց բոլոր արձանագիր քարերը հաս
նէն գաղթական Հայեր բերելով բնակե- - նեցին տարին և կարսայ հակառակորդ
ցուցին կարսի մէջ : Յիշատակագիր ո Կիւմրի բերդին պարսպաց մէջ ագուցին :
1586ին , կ'ըսէ . « ութ ամաւ յառաջ Գետինը փորելու ատենն ալ հողէ աման
( 1579 ) ելաւ վազիր մի յարեւմտից երկու մը գտան՝ վրաց Ռուսուդան թագուհւոյ
հարիւր հազար զօրօք , եկաւ դէմ յարե . պղնձի դրամներով :
ւելս , և շինեաց զբերդն կարուց , որ կու Իսկ վերջին ռուս թուրքական պատե
չի Ղարս . ել և գնաց և էառ - զտունս րազմի ատեն 1877 ին , կարս -խիստ լաւ
Շրվանաց ... և յետոյ դարձաւ զօրօքն ե . ամրացած էր , ունէր 12 արտաքին մարտ-
կաւ Ղարս . յետոյ տարին գերեցին Արե- կոցներ և իբր 300 թնդանօթ . նախ Ռուս-
ւանայ յերկիրն 6OOOO այր ու կին , և ները մայիսի կիսուն մօտենալով զարնուե
այլ թիւն ոչ գիտեմք մեծի և փոքու , մե- ցան Թուրքաց և ետ դարձան . հայազգի
ռածին , բայց միայն Հայրն գիտէ » : Լօռիս - Մելիքով սպարապետը հրաման
ԺԷ դարու սկիզբը ( 1603 ) Շահաբաս պա տուաւ հեռուէն գրեթէ 45 հազարամետր

շարեց , բայց չկրցաւ առնուլ քաղաքս . շրջապատով քաղաքը պաշարելու , բուն

այնուհետեւ () սմանցիք նորոգութիւններ բանակը դնելով Զարիշատայ սահմաննե
ըրին և աւելի ամրացուցին ( 1615–6 ) . րը մեծ Մէզրէ գիւղը . ուր գալով նաև
չկրցաւ նաև տիրել Թահմազ Ղուլի բըռ- կայսեր եղբայրը Միքայէլ , որ ընդհանուր
նաւորը 1735 թուին, որ մեծ պատրաս հրամանատար էր ասիական բանակին ,
տութեամբ եկած էր : յունիսի սկիզբը՝ սկսել տուաւ քաղաքին
Անցեալ դարու մէջ կարս Ռուսաց - ռմբակոծութիւնը : Նախ Գարատաղ մարտ
յարձակման և կռուոյ նպատակ եղաւ , ո- կոցին վրայ ՝ որ քաղաքին բանալին հաս
րոնք նախ 1807 ին պաշարեցին և չկըր- մարուած էր , կ՚ուղղէին Ռուսները կիւմ .
 ԿԱՐՍ 348 ԿԱՐՍ

րիէն բերած մեծամեծ թնղանօթները , և գիշերանց յարձակելով առին Գզըլթէփէ

արեւմտակողման Թահմազ անուն մարտ կռնաձեւ լեռը՝ Շիրակայ սահմանաց մէջ .
կոցը . յունիսի 14ին Թուրքերը զարնուե . անկէց չարաչար հարուածներով վանելով
ցան Չիֆտլիկ գիւղի բարձանց վրայ և Ռուսները , մեծ աշխատութեամբ մեծամեծ
կորուսին իբր 500 հոգի : Նոյն ամսի թնդանօթներ հանեցին լերան ծայրը . երկ.
23 ին երկու անգամ սաստիկ զօրութեամբ րորդ օրը Ռուսները մեծ թափով և սաս
յարձակեցան Ռուսները Գարատաղը գրա- տիկ զօրութեամբ յարձակեցան Թուրքե
ւելու , բայց մեծ կորուստով ետ մղուե- րէն առնելու այդ ամուր դիրքը . բայց

129. Կարսի տեսարանը գետոյն կողմէն :

ցան , և երկու օր վերջը , թուլցընելով Թուրքաց քաջութեամբ չկրցան տիրել և

պաշարումը , կամաց կամաց հեռացան քա 3000 հոգի կորսնցնելով ետ դարձան .
ղաքին սահմաններէն , իմանալով Մուխ Թուրքերէն ինկան 400 հոգի և 1200
թար փաշայի յաղթական զօրքերով կարս վիրաւոր : Այս յաջող գործին համար
հասնիլը : — Գրեթէ երկու ամիս վերջ Մուխթար փաշա , Յաղթող (Ղազի ) կո-
—
Ռուսները վերադարձան Թուրքաց - սահ . չուեցաւ : Հոկտեմբերի սկիզբը Ռուս-
մանները , և նախ օգոստոս Տին քիչ զօր- ները վերադարձան կռուի , այս անգամ
քով զարնուեցան Եահնի լերան վրայ և ջանալով տիրել Եահնի լերանց , որոնցմէ
չյաջողեցան . ամսոյն - 25 ին ՝ Թուրքերը մեծը 200 մետր բարձր ՝ բարձրաւանդակ
 ԿԱՐՍ 349 ԿԱՐՍ

դաշտէն ՝ պատուարներով ամրացած էր , և ւոր և մեռած 1500 հոգի : Այս եղաւ

և
փոքրն ալ արդէն ի բնէ դժուարամատոյց - Ռուսաց առաջին մեծ յաղթութիւնը և
էր , սակայն բաւական պահապաններ չու- կայսրը շնորհեց Միքայէլ դքսին Ս . Գէոր-
նենալով , Ռուսները Լօռիս Մելիքովի ա . գայ Ա կարգի շքանշան և Լօռիս Մելի-
ռաջնորդութեամբ տիրեցին նախ մեծին քովի Բ կարգի , իսկ Լազարէֆի և Բեհ .
( 2 հոկտ . ) , կոտորելով Թուրքաց գունդը . բուդի Գ կարգի խաչ և ուրիշ զօրավար-
բայց չկրցան փոքրին բան մ՚ընել . նոյն ներու ալ ըստ պատշաճի : Յաղթու
ժամանակ Ռուսաց . ձախ թեւի վերջին թենէն վերջ Ռուսները իրենց բանակը
գնդերու հայ զօրավարը Բեհբուդ Շելկով- հաստատեցին Տիքմէի մէջ , ուրկէ ղրկուե
նիկով , պատելով Ալաճա լեռը՝ կը յարա ցաւ Լազարէֆ ամսոյն 22ին հզօր գնդաւ
ձակէր Թուրքաց աջ թեւին վրայ , հինգ պաշարելու զկարս , որուն մէջ կը պաշտ
ժամ դիմանալով , մինչև որ զինքը ազա . պանէր Հիւսէին Ավնի փաշան , որ չուզեց
տեց նոյն թեւի ընդհանուր զօրավարն Լա անձնատուր ըլլալ : Նոյեմբեր Ծին Թուր-
զարէֆ . բայց Բեհբուդի այս գործով խա- քերը յարձակեցան - Ռուսաց -վրայ և ետ
բուեցաւ Մուխթար և Ռուսները կրցան մղուեցան . ինն ամիս վերջը Ռուսները
տիրել մեծ Եահնիի . այս մեծ պատերազ- սկսան ռմբաձգութիւն . յետոյ խորհեցան
մը 13 ժամ տեւեց , և երկու կողմերէն գիշերանց յարձըկելով տիրել քաղաքին ,
ալ ինկան 3000 ական հոգի ՝ մեռած և և այնպէս ալ ըրին նոյեմբերի 17–8ին .
վիրաւոր : Երկրորդ օրը Մուխթար ջա- և նախ զօրապետին ազգական Մելիքով
նաց նորէն Եահնին նուաճել , բայց չյաջո- - սեպուհը մտաւ Սուվարի մարտկոցը . յե .
ղեցաւ և կորուց 2000 հոգի : - Հոկտեմ տոյ կրապպայ գունդը մտաւ ի Գանլը .
բեր 1 – ին Լազարէֆ զօրավարը առաւ նոյն ատեն ուրիշ գունդեր յարձակեցան
- և առին Հաֆըզ փաշա մարտկոցը և qo
Շաթըր — օղլու լեռը և Բեհբուդն ալ ու
րիշ լեռ մը , որով երկրորդ օրուան մեծ րաւոր Գարատաղը , որուն պահապանաց
կռուին յաղթութիւնը յաջողեցաւ : Ներ կէսը ջարդուեցաւ և կէսն ալ փախաւ Ա-
կայութեամբ Միքայէլ մեծ դուքսին և րաբ մարտկոցը . այսպէս մէկ մէկու ետե
հրամանատարութեամբ Լօռիս Մելիքովի , ւէ - գետոյն աջակողմեան մարտկոցները
Ռուսները 64 մեծ թնդանօթներով սկսան նուաճուեցան Ռուսներէն . բայց նոյն ոճով
վեց ժամ ռմբակոծել NL կրակել Ալվիար ,չկրցան տիրել նաև ձախակողմեան մարտ-
ուր կային միայն 2000 Թուրքեր ՝ պատ- կոցներուն , ուր մեծ վնաս և կոտորած
նէշով ու խրամով ամրացած . բաւական - ունեցան Թահմազ և Չիմ մարտկոցներու
դիմադրելէ վերջ , քիչ մարդ նալով Ալ- մօտ . վերջը տիրելով Արաբ մարտկոցին
վիարը թոզին , ուր մտան Ռուսները նոր ու միջնաբերդին ՝ Կարսի դուռները բա
հասած գնդով : Յետոյ բոլոր բանակով ցուեցան իրենց դիմաց , ուրկէ փախած էր
միաբան -յարձակեցան Ալաճա լերան վը- Հիւսէին Ավնի հրամանատարը ։ Թուրքե
րայ , ուր էր Մուխթարայ բուն բանակը . րէն մեռած և վիրաւոր հաշուեցին 6000
որ տեսնելով թէ ալ յաղթութիւնը իրեն . հոզի և Ռուսներէն 500 մեռած և 1800
ցը պիտի չըլլայ , բանակատեղին թողուց վիրաւոր . քաղաքին մէջ եղած զօրքերը
և աճապարանօք զօրաց մէկ մասը ազա էին 170C ) որոնք գերի ընկան , 800
տեց տարաւ կարս . - իսկ լերան վրայի սպայ և 5 փաշայ, 303 թնդանօթով և
բանակը , Էօմէր փաշայի առաջնորդու բոլոր զէնքերով և համբարով : Մինչ նոր
թեամբ պատերազմեցաւ մինչև գիշեր և յեմբերի 18 ի առաւօտը կը լուսանար ,
յետոյ ստիպուեցաւ պայմանադրութեամբ ռուսական դրօշը կը ծածանէր քաղաքին
անձնատուր ըլլալ . և գերի եղան 7000 բոլոր ամրոցներու վրայ : Այսպիսով հայ
զինուոր և 250 սպայ , նոյնչափ ալ կը զօրավարի մը ձեռքով կարսը անցաւ քրիս
թուին , պատերազմին մէջ մեռնող և վի . տոնեայ պետութեան մը ձեռքը , նոր շրր-
րաւոր . իսկ Ռուսներէն , կ'ըսուի , վիրա- - ջան մը սկսելով մեծ յոյսերով :
 Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ա Գ Ի Ր Կ Ա Ր Ս Ի Գ Ա Ւ Ա Ռ Է

ՀԱՅԱԲՆԱԿ ԳԻՒՂՈՐԷԻՑ

ԱՆՈՒԱՆՔ ՏԵՂԵԱՑ ԱՆՈՒԱՆՔ ՏԵՂԵԱՑ

ՀԱ ՅՔ ՕՏԱՐՔ Հ Ա Յ ՕՏԱՐԸ

of 29
Ա ․ ԿԱՐՍԻ ՎԻՃԱԿ
Տուն Հոգի | Տուն Տուն | Հոգի | Տուն

668
1 (Օրթա -գիլիսէ . 41 278 4 Աճէմ Մէվրէկ . • 35 249
2 | Բէռնա . 58 580 Պայրախտար 30 305
3 | խանի – քէօյ 69 556 ձալա 86 643
4 | Գարա –գալէ 46 304 կարմիր– վանք 18 151
5 - Ջերմալի 51 476 28 215
8 | Գօշայ –վանք .
6 | Պուլանըգ 20 153 7 9 | Գետիկ Ստորին 55 383
7 | Զայիմ . 29 255 10 | Գետիկ վերին 646
8 | Մասրա 58 539 11 | Համզաքիրէկ • 85 693
9 | Գիւտալի 23 207 12 | Գետիկ Միջին 43 326
10 | Քեարմալի . 28 558 13 | Քիւրիւկ – տէրէ 67 571
11 | Գարախաչ · 22 190 14 | Պալտըրվան 69 607
12 | Սէնկիւտլիապատ . 16 121 15 — Գարամահմէտ . 34 329
13 | խաս– Չիֆտլիկ 17 129 16 | (ճագ–գուլի 68 577
14 | խոթանլի · 30 198 2 17 Արազ–օղլի 40 291
15 Չիքիրղան . 33 244 18 Ուղուզլու 87 666
19 - Հաճի-վէլի 2 9 542
2O | Քէրխանա • 41 400
Ամբողջ Կարսի վի 541 4788 13 119 1038
21 | Պաչ– Շէօրէկէլ
ճակի մէջ 22 | Տիգնիս 73 529
23 | Գզըլ – ջախջախ 148 1217
24 փիրվէլի 73 663
Բ · ՍՕՂԱՆԼՈՒԻ 25 | Ուզուն գիլիսէ 72 675

11798
ՎԻՃԱԿ

1 | Պայպուրթ 51 420 Ամբողջ Շէօրէկէլի 1429 555

2 Պայգարա 32 456 5 վիճակի մէջ
3 | Օրթա -գալէ 30 285
4 | Սէկիւտլի —Պրուտ . 26 206
5 | Էսկի - Ղազի 30 265
Դ ․ ԶԱՐԻՇԱՏԻ
6 | Բէկլի – Ահմէտ 123 999
ՎԻՃԱԿ
395

7 | Տէօպէնտ . 64 439
1 | Ագճագալէ • 26 224
56 386
5 2 | Գետիկ Սաթըլմիչ
Ամբողջ Սօղանլուի 356 3070 40 295
3 | Պարկետ փոքր
վիճակի մէջ

Ամբողջ Զարիշատի 122 905

Գ ․ ՇԷՕՐԷԿԷԼԻ վիճակի մէջ
20561

ՎԻՃԱԿ

1 Ախուզում . 35 256
Համագումար Կարսի 2448 573
2 | Գույուճուգ 30 210 4
գաւառի
3 | Թազաքէնտ 19 149

ԾԱՆՕԹ . ԱՀխարհագրիս թիւերը քաղած ենք 1893ին հրատարակուած կովկասի վիճակագրական

ընկերութեան պաշտօնական գրքէն :
 ԿԱՐՍ 351 ԿԱՐՍ

Կարսի գաւառին սահմանքն են Հս . — հզրմ . հեռու : - Անտառները կը գրաւեն

Ամ . էն Քութայիսի նահանգը , Հս.էն և Հս . 180000 եկտար տեղ : Մշակուած երկիր-
Ար.էն Տփղիսի , Ար . էն և Հր . - Արէն ներու տարածութիւնն է 88070 եկտար
Երեւանի նահանգները , և Հր.էն ու Հր . -
– միայն . սակայն երկրագործութիւնն է ա .
Ամ , էն ու Ամ.էն կարնոյ գաւառը : - Գա. - ւառիս բնակչաց գլխաւոր զբաղմունքը : Ցո-
Lunu կ'իյնայ 399 55 - 41 ° 37 Հս . րենը գարնան և աշնան ցան կը գրաւէ
-
լայն . և 39 ° 30′ – 41 ° 25 Ար . երկայ- 58 ° , մշակուած երկրի , գարին 38 % ,
նութեան մէջ . Հս.էն Հր . է 185 հազրմ. հաճարը 2 ° , եգիպտացորեն 1 և ուր
և Ամ . էն Ար . 168 հզրմ .: Տարածութիւնն րիշ ընդեղէններ և բոյսեր , ինչպէս կու
է 16869 քառ . վերստ և բնակիչք 297645 րեակ, ոսպ , գետնախնձոր , վուշ , լուբիա ,
(1897 ին ), որոնցմէ 72962ը հայ են : Ա- ևն . , 19 0 : Սարահարթերու վրայ կը ցա.
ռանձին տախտակի մէջ կը ներկայացնենք նեն ընդհանրապէս ցորեն և աւելի բարձր
կարս գաւառի հայաբնակ գիւղերը : Եր- տեղեր ՝ գարի : Բերքերը սովորաբար ա
կիրը լեռնոտ է հարաւային, արեւելեան և ռատ ենեն և
և լաւ , սակայն բարձր տեղեր ,
արեւմտեան կողմը , կոյս անտառներով և շատ անգամ կը վնասուին ցրտէն և սառ
շքեղ մարգագետիններով . հիւսիսային կող- նամանիքէն : Աւելի ջերմին կլիմայ ունե .
մը կուր գետը կ'ոռոգէ բարեբեր հովիտ ցող տեղեր , հովիտներու մէջ , քիչ քա-
մը , ուր կը մշակուին ցորեն ու գարի . նակութեամբ կը մշակեն նաև բամբակ ,
լեռնոտ մասին մէջ ալ բարեբեր լեռնա բրինձ , տիզկանեփայտ , ծխախոտ , ևն .:
դաշտեր պակաս չեն , ինչպէս ՝ Արտահանի Տնկագործութիւնը ծաղկած է միայն Եր
անհուն հովիտը : րասխի , Օլթի - չայի և փոցխով –չայի հոր
Հարաւային արևմտեան
կողմը (Օլթիի մօտ վիտներում , ուր կը գտնուին -խնձորենի .
պարտիզպանութիւնը
շատ ծաղկած է ։ Երկրագործո ւթիւնը ընդ- - ներ , տանձենիներ , ծիրանի • սալորենի ,
հանրապէս խեղճ վիճակի մէջ է . թուրք կա ղն ի , դեղձի ծառեր և որթեր : Պտղաս
մշակները խմբովին գաղթած են 1878 էն բե ր ծառերը կը գրաւեն 2290 եկտար
րա ծութիւն : Պտուղները , թէ
վերջ և անոնց տեղ հաստատուեցան Մա. տա չոր և
նո ւթ եան
լականք, որ բաւական միջոց ու տեղա. թէ՛ թարմ , բանուկ վաճառակա
կան փորձառութիւն չունենալով , ի սկըզ- նիւթ են :
բան հարկադրուեցան այլոց ծառայու կենդանաբուծութիւնը , շնորհիւ լեռնաշ
թեան մտնել իբրև օրականով գործաւորք : - յին արօտավայրերու , բաւական տարա-
Հայերը գաւառիս բնակչաց կարեւոր մասը ծուած է , գլխաւորաբար Քուրդեր , Թուրք-
կը կազմեն և ընտիր երկրագործներ են : մանները և ռուս գաղթականները կը զբա
Յոյները ՝ որ գաղթած են Թուրքիոյ սահ . ղին - անասնաբուծութեամբ . վերջինները
մաններէն , երկրագործութենէ զատ ար մասնաւորապէս կը դարմանեն եղջերաւոր
հեստներով ալ կը զբաղին : 1882ին Թուր- կենդանիներ և ձիեր : - 1891 ին հաշուած
քիայէն այս գաւառը գաղթեցին իբր 70 են 29846 ձի , 7125 էջ և ջորի , 240230
Եզիտիք , որ թէպէտ ծագմամբ և արտա . եզ , 408473 ոչխար և այլն : կենդանեաց
քին երեւութով չեն տարբերիր Քուրդե . արդիւնաբերութիւնը կը սպառի գրեթէ ամ
րէն , սակայն հաստատաբնակ կեանք կը բողջապէս տեղացի բնակչութենէն կա
վարեն, կը զբաղին գլխաւորաբար երկ . րագը և պանիրը այնչափ լաւ տեսակ
րագործութեամբ . շատ աշխատասէր են չեն : Բուրդը կը գործածուի հասարակ
և հանդարտաբարոյ . գորգերու և բանուածներու : Գաւառիս վա
Բնական բերքերէն գաւառս ունի զա . ճառականութեան գլխաւոր նիւթերն են
նազան հանքային հարստութիւններ . n. աղ և պտուղներ : Կ'արտածեն մերձաւոր
րոնց մէջ առաջին տեղը կը գրաւեն ա- գաւառները և Թուրքիա կենդանիներ, բուրդ
ղահանքերը , որոնք աշխատութեան մէջ և կաշի : Այրարատ , 79–88 : Նշմարք ,
են կաղզուանի շրջակայքը և Օլթիէն 20 Գ. 95–100 : Փորձ , Գ . 106–123 : Եւն .:
 ԿԱՐՍ 352 ԿԱՒԱՔ

―
ԿԱՐՍ - կամ ՂԱՐՍ • Թուրքաբնակ պետ Սմբատով վրացի իշխանը աշխատեր
գիւղ Թորդուքայ : է գիւղիս բնակիչները վրացի գրել տալ ,
ԿԱՐՍ . Տես ԳԱՐՍ— ԶԻՒԼԳԱՏՐԻԷ : բայց չէ յաջողել : - Ջախք , Ա . 63–
ԿԱՐՍԱՎԵՐԱ Այս անուամբ - լեռ 65 :
կը յիշուի Աղձնեաց Գզեղ գաւառի մէջ : ԿԱՐԺ . ― Այսպէս ևս կը գրուի կարբ
ԿԱՐՍԻԿ կամ ՂԱՐՍԻՔ . Գիւղ Տա- - գիւղի անունը :
յոց Ոքաղէ գաւառի մէջ , Թորդումայ հա- ԿԱՒԱԽՏ • Աւերակ գիւղ կարճկա
րաւային արևմտեան կողմը . ունի 12 ( ) նի , վանայ ծովակի հարաւակողմը : կը
թուրք բնակիչ : տեսնուին 200 տանց աւերակներ , կա
ԿԱՐՏԻԿԱՄ • Գիւղ Ախալքալաքի ա LWսխտայ բերդի մնացորդներ և հայկական
րեւելեան կողմը՝ 3 վերստ հեռու : Բնա- եկեղեցւոյ հիմունք :
կիչք Բաւրա և խուլգումա գիւղերու բը- ԿԱՒԱԿԵՐՏ . Կը յիշուի Այրարա.
նակչաց հանգոյն տաճկախօս կաթոլիկ տայ կոտայք գաւառի մէջ , այս անուամբ
հայ են : Ասոնք գաղթած են 1829ին Ար- հին գիւղ մը Հրազդան գետոյն մօտ : Գիւղս
տահան գաւառի Գէօլա հասարակութեան Հոռոմոց – մարգի հետ կալուած էր Դունայ
Վէլ գիւղէն : Եօթնեւտասներորդ դարու մէջ կաթողիկոսարանին և գրաւեցաւ ութերորդ
Արտահանի Բէկը արգիլած է վէլ և շրջա- դարում խուզիմայ ոստիկանի հարստահա
կայ հայախօս գիւղերուն հայերէն խօսիլ րութեանց ատեն : Յետոյ Յովսէփ Բ կա.
և այն ժամանակէն կորուսած են մայրե . թողիկոսը շատ աշխատեցաւ և հազիւ յար
նի լեզուն : Նոյն ժամանակները կաթողի. ջողեցաւ , կաւակերտ դաստակերտը և Հո-
կէութիւն ընդունած են լատին քափուչին ռոմոց մարգը չար - ոստիկանին ձեռքէն
քահանայէ մը : Եկեղեցական արարողու ազատել : Աւանիս մէջ, Հօլայ ոստիկանին
թիւնք կը կատարուին հայ լեզուաւ . իսկ դէմ քաջութեամբ պատերազմելով ինկաւ
քարոզը թուրքերէնով : Ասոնց ընտանեկան Սիւնեաց Սահակ իշխանը :
կեանքը և սովորութիւնները բոլորովին ԿԱՒԱՀԱՆՔ . կը յիշուի այս W.
հայկական են : Խօսակցութեան մէջ շատ նուամբ վարելահող Այրարատայ Արագա
բառեր դեռ հայերէն են . ինչպէս ՝ օքօ ծոտն գաւառի կարբի – պասար վիճակի մէջ
( հօրքոյր) , սանամէր , սանիկ , խնամի , փես ԿԱՒԱՆՈՑ • - Կը յիշուի նոյնպէս կար-
սայ , ճակատ , խաչերկաթ , ակիշ , թաթ . բի - պասարի մէջ :
ակիշ , մուխքաշ , կճուճ , կրծկալ , գոմ , ԿԱՒԱՍԱՆԱՆՑ ՀՈՂԵՐ . - Սեւնեաց Մը .
ախոռ , բնկալ , խոփ , ձեւիչ , մաճ , խա - ղուկ գաւառի մէջ կը յիշուի իբր կալուած
շիլ , մախոխապուր , լակ , և այլն : Դար . Տաթեւու : վանաց :
ձեալ ՝ բարև , Աստծու բարին , բարիրի ԿԱՒԱՐՏ . ―― Հին գիւղ Սիւնեաց Բաղք
կուն , գովացեալ Յիսուս : Ծերերէն ո- գաւառի , որ 8 բեռն տուրք կու տար Սիւ.
մանք կրնան մաքուր հայերէն խօսիլ . նոր նեաց եկեղեցւոյն : Այժմ ունի 453 հայ
սերունդն ալ կ'աշխատի ուսանիլ մայրե . բնակիչ , բաժնուած - 54 տան: Եկեղեցին
նի լեզուն : Անուանք սովորաբար հայկա . նուիրուած է Ս . Գեորգի :
կան են ՝ ինչպէս՝ () սկէհատ , Մարգարիտ , ԿԱՒԱՔ • Ուխտատեղի Արցախի Դի-
-
Եղիսաբէթ , Շուշան , վարթուն, Սարգիս , զակ գաւառի , Ղուրու – չայի աջ կողմը
Պապիկ , Գրիգոր , Ներսէս , Վարդան : Հայ- - գտնուող սարի վրայ ։ Միջակ մեծութեամբ
կական ժողովրդական աղօթքներէն գիտեն հին վանք մ՚է , չորս սիւներու վրայ կոս
Աստուածածին դուն կու ես . Լուացաւ - փածոյ քարերով և կրով շինուած . ի հը-
շոոսն ի բարին . և այլն ։ 1893 ին հրատա- նումն ունեցեր է շրջապարիսպ , միաբա
րակուած վիճակագրի համաձայն , գիւղս նից խուցեր և ուխտաւորաց սենեակներ ,
ունի 852 հայ կաթոլիկ , բաժնուած 87 որոնք այժմ աւերակ են : Աղուանից պատ.
տան և 1 տուն քուրդ ։ 1886 թուի աշ- մըչի համեմատ , Յակովկայ և իրաւափա .
խարհագրի ժամանակ նախնի - գաւառա . ռայ է վանքս :
 ԿԱՒԹԻՍ ԽԵՒԻ 353 ԿԵԱԼ

ԿԱՒԹԻՍ - ԵՒԻ . Գիւղս կը գտնուի Հաջիաւայ . 27 185 1

Օրթաչիման 40 220 Ս. Թադէոս
Քսանկայ (Վրաստան ) կոչուած կայարա
Թոխմար • 8 50
նէն 10–12 վերստ հեռու : Ունի 700
Մուղան
տուն . 159 ը՝ հայ , իսկ մնացեալք վրացի
Ահմադապատ .
են : Հողը բերրի ե պտղատու է . ջուրն՝ Շարաֆաւայ
անուշ և առատ . օդը մաքուր և բարե Քամիան 3 25
խառն : Գիւղացիք կը բաւականանան Բաղմովդի.
միայն եգիպտացորեն ցանելով , և այս Մազրայ

պատճառաւ հացը ՝ զոր մատի կ'անուանեն ,

եգիպտացորենէ է : Գլխաւորաբար կը պա. Այս գիւղերէն Շարաֆաւայ 1856 թուին
րապին այգեգործութեամբ : Տները գետ- ունէր 5 տուն , 33 բնակիչ և Մուղան
նափոր են և հետեւաբար խոնաւ : Հայք 3 տուն , 14 բնակիչ . Մազրայ 5 տուն ,
ունին եկեղեցի մը ,բայց յատուկ քահա- - 25 բնակիչ . իսկ Ահմադապատ բնակիչ
նայ չկայ . կը խօսին վրացերէն . ժամեր . ունէր մինչև 1888 թուականը -25 հոգի ՝
գութեանց աւարտմանէն վերջ քահանայն բաժնուած 7 տան . նոյնպէս Բաղմովդի
վրացերէն լեզուաւ քարոզ կը խօսի : Բաս ունէր 14 տուն և 71 բնակիչ : Ժամանակի
հանայն գրեթէ միշտ բացակայ է . - շատ ընթացից մէջ այդ գիւղերու բնակիչք գաղ-
անգամ ամիսը մէկ անգամ հազիւ կու թած կամ տեղափոխած են ուրիշ գիւղեր
գայ . հետևաբար հարկ կ'ըլլայ որ երբեմն և անբնակ և ամայի մնացած են գիւղերը :
մկրտութիւն և թաղումն վրաց քահանայն ԿԱՓՈՐ . Այս անուամբ գաւառ մը
կատարէ : ևս կը դնեն Տայոց աշխարհի մէջ :
ԿԱՒ ԿԱՒ . — Այս անուամբ հին քաղաք ԿԱՔԱՒԱԲԵՐԴ , ԿԱՔԱՒՈՒ ԲԵՐԴ կամ
մը կը յիշէ Զենոր , Տուրուբերանի Տարօն ԿԱՊՈՒԱԲԵՐԴ • ―― Սիւնեաց ամրագոյն
գաւառի մէջ , Ողական ամրոցին մօտ : բերդերէն մին , Ձորք գաւառի մէջ : Այս
ԿԱՒՐԱՑ կամ ԿԱՎՌԱ • Գիւղ յե . բերդս ՇՀԵ թուին առաւ ամիր Հարոն :
բաստիոյ արևելակողմը , 5 ժամու ճանա- ԿԱՔԱՒԱՂԲԻՒՐ • Սիւնեաց Շահա
պարհ հեռու : Ունի 60 տուն հայ , ]. պօնք գաւառի մէջ կայ այս անուամբ աղ-
Սարգիս անունով եկեղեցի մը և Մեսրով- բիւր , որ կը բղխէ կաքաւասարէն և ուրիշ
պեան անունով վարժարան : Տեղւոյս Հա ջրերու հետ միանալով կը թափի Շահաս
յոց մէջ կայ 200 տարուան երկրագործ պունեաց գետը :
ընտանիք մը , որ ցարդ մշակութեամբ և ԿԱՔԱՒԱՍԱՐ • Այս անուամբ լեռ մը
դուարաց տուրևառով կը պարապի և իբր - կը յիշուի ի պատմութեան և կը կարօ
100 անդամէ բաղկացած է ծուի ըլլալ Սիւնեաց Շահապոնք և Ծղուկ
ԿԱՒՐԻԱՆ • ― Կը յիշուի փոքր Աղբակ գաւառաց մէջ տեղ , յորմէ կը բղխէ կա -
գաւառի մէջ : քաղբիւր ըսուած ջուրը :
ԿԱՓԼԱ , ԳԵԱՓԼԱ - կամ ՋԱՓԼԱՂ- ԿԱՔԱՒԱՐՏԻ . - Հին գիւղ Սիւնեաց
Գաւառ Նոր Ջուղայու . կ'իյնայ Բուրվառ - Ծղուկ գաւառի , որ Սիւնեաց եկեղեցւոյն
րի - գաւառի արեւմտեան կողմը 8 1903 12 բեռն տուրք կու տար ։
թուի վիճակագրութեան համեմատ , կը դը- ԿԱՔԱՒՈՒՑ ԱՂԲԻՒՐ • Հին գիւղ Սիւ
նենք աստ գաւառիս գիւղերը և եկեղեցի . - նեաց վայոց Ձոր գաւառի մէջ, որ տա-
ները . րին 6 բեռն արկ կու տար Սիւնեաց ե
կեղեցւոյն :
Տուն Հոգի Եկեղեցի -
ԿԱՔՈՒԱՆԻՍ • — Այս ձևով ևս գրուած
Գուրջի 27 180 Ս . Ստեփանոս է խիզանու Քավքանիս գիւղի անունը :
Զառնա 25 160 Ս ․ Յովհաննէս
ԿԵԱԶԱՐ ՈՒՆԻ . - կը յիշուի այս ա .
Քերթ . 100 630 1
փոչստան 30 210 1 նուամբ գիւղ , Բարկուշատի ( Սիւնիք ) մէջ :
Հօսէնաւայ 58 390 1 ԿԵԱԼ • Տես ԳԱՂ :
Բնաշխ . Բառարան Բ . 45
 ԿԵԱՄՐԻՍ 354 ԿԵԴՐՈՆԱԿԱՆ ԱՍԻԱ

ԿԵԱՄՐԻՍ • Այսպէս ևս կը գրուի մէջ ռուսական ստացուածոց տարածու

Գամիիս ( Տես ) գիւղի անունը : թիւնն է 1300 աշխարհագրական քառա-
ԿԵԱՆ կամ ԿԱՆ • Գիւղ - Սիւնեաց - կուսի մղոն , և կը բաժնուի 3 գաւառի ,
կովսական գաւառի մէջ , որ կը թուի ըլ որ են Մանկիշլաք , Բրասնովոտսք և Ա-
լալ հին Գոն գիւղը : Տես ԿԱՆ : խալ– թէփէ , և 2 գաւառակի որ են Թէ-
ԿԵԱՆՑ • ― Այս անուամբ հին քաղաք ճէն և Մէրվ : Այս տարածութեան վրայ
մը կը յիշուի ի պատմութեան վասպու կը բնակին 31100O բնակիչք՝ երկու սե
րականի կամ Տուրուբերանի մէջ , զոր ռէ . առանց հաշուելու - զինուորական և
Սենեքերիմ թագաւորը տուաւ Յունաց կայ . վարչական պաշտօնեայք : Ժողովրդեան
սեր : ստուար մեծամասնութիւնը վրանաբնակ
ԿԵԱՆՋՈՒՄԵՆՑ • Այս անուամբ կըր- է . Թիւրքմէնք՝ ժողովրդեան 100 ին 8 Յեն ,
կին քարայրներ կան Այրարատայ Արա- և խըրխըզք ՝ 100 ին 14. մնացեալ ցեղերն
գածոտն գաւառի մէջ , որոնք կը յիշուին են Ռուսք , Հայք , որ կեդրոնական Ասիոյ
իբր կալուած Սաղմոսավանից : մէջ - վաճառականութիւն ընող գլխաւոր
ԿԵԱՎԱՐ • Այսպէս ևս կը գրուի տարրը` կը դառնան հետզհետէ . կան նաև
Վանայ Գաւառ ( Տես ) վիճակի անունը : Պարսիկք , Հրէայք , Պուխարացիք , և այս
ԿԵԱՎՈՒՐ ՏԱՂԸ , ՀԱՅ ԼԵՌ կամ ՊԷ- ամէն ցեղերը բնակչաց 100 ին Յեն : Ա-
ՐԷՔԷԹ ՏԱՂԸ . իսքէնտէրունէն 4–5 մենէն խիտ ժողովուրդը կը գտնուի Մէր-
ժամու ճանապարհ հեռու և մինչև 1818–– վի ովասիսին մէջ : - Քանի մը քաղաք
20 ժամու ճանապարհ երկայնութիւն ու հետզհետէ կազմուելու վրայ են : -Ասղա-
նեցող լեռներ , որոնք բնիկներէն Պերեքեթ պատ ՝ որ կեդրոնական Ասիոյ վարչական
տաղը կը կոչուին , Թուրքերէն Կեավուր կեդրոնն է , միայն 2000 բնակիչ ունի ,
տաղը և երբեմն կը կոչուէին Սև լե ռուս զօրքերէ և պաշտօնէից ընտանիքնե .
րինք : Այս լեռներուն մէջ բաւական թուով . րէ զատ : Բնակչաց սակաւութիւնը վերա .
հայկական գիւղեր կան և բնակիչք Տաղը- գրելի է ջրոյ նուազութեան . անձրև չտես
շար կը կոչուին : Կիլիկիոյ հայկական իշխա- - ղալուն պատճառաւ արուեստական ոռո
նութեան ժամանակ այս լերանց մէջ տեղ գումն ի գործ կը դրուի . միայն արևելեան
տեղ շինուած բերդերու , աշտարակաց , գաւառները կ ' արտադրեն բաւական ցորեն
կամուրջներու , պալատներու , տաճարնե և գարի ՝ ժողովրդեան պիտոյից համար :
րու և կիսաւեր ու քայքայեալ եկեղեցի Մանկիշլաքի և Մէրվի գաւառները - շատ
ներու մնացորդներ դեռ կը տեսնուին : Հայ հարուստ են արջառոց և ձիոց կողմանէ :
բնակիչք սերունդ են հին կիլիկեցի - Հա- Քրասնովոտսք և Ախալ– թէփէ ունին ուղտ ։
յոց և ամենքն ալ աշխատասէր , գործու Այս երկրի մէջ կան 68000 ձի , 17000
նեայ և արթուն են : Այս լերանց հայա- ուղտ , 22000 էջ , 47000 արջառ և իբր ,
բնակ գիւղերէն ոմանք իսկէնտէրունէն 13– 400000 ոչխար : - Բամպակի , որթի
20 ժամու ճանապարհ - հեռու են և շա- շերամի մշակութիւնք նախնական վիճակի
տերուն մէջ մնայուն քահանայ չգտնուե մէջ են . իսկ հանքային հարստութիւնք
լուն - պատճառաւ ՝ շատ մեռեալներ անթաղ դեռ նոր կը սկսին խուզարկել : - Տարա
կը մնան , և երբեմն ալ կը թաղուին ա զագործութիւն գրեթէ չկայ . ժողովուրդը
ռանց թաղման կարգի և եկեղեցական ըն. ինքը կը բանի գործածած բրդեղէնը : Թէև
թերցուածոց : տարին իբր 3 միլիոն րուբլիի վաճառք կը
ԿԵԱՎԼՈՒՐ- ՔԷՕՅԻ . Գիւղ Ատանայէն ներմուծուի այս երկիրը և 773000 րուբ .
ջ2 ժամ հեռու . 50 տուն հայ կան ՝ մայ- լիի վաճառք կ'արտածուին , բայց իրօք
րենի լեզուէ բոլորովին զուրկ է Գիւղս մեծ վաճառականական շարժումն չկայ .
-- -
կ՚ըսուի նաև Հայ – գիւղ - կամ Էրմենի – - վասն զի ներածեալ վաճառք գլխաւորա -
քեօյի : բար յատկացեալ են զօրաց ու վարչական
ԿԵԴՐՈՆԱԿԱՆ ԱՍԻԱ : Այս երկրին պաշտօնէից :
 ԿԵԹԻԿ 355 ԿԵՂԻ

ԿԵԹԻԿ կամ ՔԷԹԻ . Աղձնեաց հին մը կազմելու աստիճան նախանձելի հան

գաւառներէն մին : գամանք մ ' ունին : Ձմեռը թէև ընդհան
ԿԵՂԻ , ՔԵՂԻ կամ ՔՂԻ — ԳԱՍԱՊԱ . Գղ . րապէս երկարատեւ է և ձիւները թիզե
KIGHI . - Գլխաւոր քաղաք կամ աւան րով կը դիզուին , բայց կլիման մեղմ կըր-
համանուն գաւառին , կարնոյ հարաւ - ա- - նայ ըսուիլ . իսկ միւս եղանակները սքան
րեւմտեան կողմը 132 հզրմ . հեռու և Եր- չելի են կեղիի մէջ : Փողոցները խիստ նեղ
զընկայի արևելեան կողմը 20 ժամու ճա- են և կանոնաւոր սալայատակներ չունին .
նապարհ հեռու : կառուցուած է համանուն ասոր համար , ցեխը գրեթէ միշտ անպա .
կեղի վտակի եզրերուն վրայ ամփիթա - կաս է : Տուները առհասարակ քարաշէն
տրոնաձև : Ունի իբր 350 տուն , յորոց
են . աղիւսաշէն տուներ - մատի վրայ կը
250 ը ՝ Հայոց , և մնացեալք մահմէտակա - ամրուին : Վերջերս սակայն , թրծուած
նաց են . Հայոց մէջ կան 20–30 տուն բո- աղիւս սկսաւ - գործածուիլ , որը խիստ
ղոքական , որոնք ունին ժողովարան ու յարգի է աւանիս մէջ : Հին տուներն ու
վարժարան : Թրքաց թաղը կը գտնուի նորերը հետաքրքրական հակապատկերներ
Մեյտանի կողմը , համեմատաբար - աւելի կը կազմեն . հիները ընդհանրապէս միա-
տափակ գետնի մը վրայ , իսկ Հայոց թաս յարկ , կլորաձև շէնքեր են , տանիքին վրայ
ղը ՝ Քարկանձորի կողմը : կը հաստատեն , բացուած երդմուխ մը ՝ քառակուսի և փոքր
թէ բուն քաղաքը շինուած է եղեր Ապա պատուհաններով , առիքը ցած , ներսը մը .
րու մօտ . հարիւրամեայ մամիկներ ու տ թին գետնափոր նկուղներու պէս : Տան
տիկներ կենդանի աւանդապահ են այս մաս մէջ թոնիր անպատճառ կը գտնուի , աս-
սին : Հին կեղի քաղաքը խիստ ընդարձակ դին ալ օձախ մը , որուն վրայ օրուան
NL բազմամարդ է եղեր . կը պատմուի , թէ կերակուրները կ 'եփուին : Հետաքրքրական
հին ատենները երբեմն օրուան մէջ մին են այս կարգի տուներուն մէջ գտնուած
չև 130 հարսանիք տեղի կ'ունենայ ես մկնհորերը , գետինը թաղուած խորունկ NL
ղեր : - 1616 թուին սոսկալի երկրա - մեծկակ բղողներ , որոնք ատենօք իբրև
շարժ մը կը քանդէ քաղաքը և բնակիչք իրեղէններու և թանկագին արծաթեղէն .
կը սկսին գաղթել մօտ ու եռու տեղեր . ներու պահարան կը գործածուին եղեր :
մէկ մասն ալ գալով արդի տեղը , կը հիմնէ Նոր տուները աւելի ընդարձակ և բարձր-
Քղի – Գասապան : Ապարու մօտ , Հագստուն կեկ են . փոխանակ աւանդական երդ-
գիւղի եկեղեցւոյն հին ձեռագիրներու մէջ մուխներուն , խոշոր վանդակապատ պա
կը գտնենք վերոյիշեալ շարժը յիշող հե տուհաններ ունին : Միշտ երկայարկ և
տևեալ արձանագրութիւնը . եռայարկ են . նորաշէն միայարկ տուն
գրեթէ բնաւ չկայ : Արդի տուներու գետ-
« Հազար վեցհարիւր տասն և վեցին, նայարկի մէջ են՝ բակ , ախոռ , մարագ ,
Եղեւ շարժ մի ահագին փայտանոց , թոնրտուն ․ վարի տան ( գետ-
Որ աշխարհ ամէն լսեցին » : նայարկի ներքև) մէջ կ'ամբարուի տարեկան
պաշարը , ձաւար , պլղուր , դդմաճ , էրվիշ-
Ապարու մօտ հին կեղիի մնացորդներ տայ , փոխինտ , լուբիա , դդմչոր , սիսեռ ,
և զանազան իրեղէններ կը գտնուին պա . ոսպ , և այլն : Հոս է նաև ցորենի և ա
տահական պեղումներով : Արդի քաղաքը , լիւրի ամպարը . բղուկներու մէջ մեղր 1
որ աւելի Քղի – Գասապա կ'ըսուի , բնու թուռշու դրուած ՝ կաղամբ , պաճ , տակ ,
թենէն օժտուած է բոլոր այն բարիքնե և այլն : վերի յարկերուն մէջ են սենեակ .
րով , որոնք ինքնին կը բաւեն քաջառողջ , ները , խզենի ( = մառան ) մէջ կը գտնուի
վայելչակազմ , առոյգ ու ու սրամիտ բնա- օձախը և առօրեայ ուտելիքներու պաշար
կիչներ հասցնելու համար : Լեռնային դիր- - մը , չարտախը՝ ընդարձակ սրահ մ’է : Պա-
քը և սքանչելի օդն NL ջուրը , նոյն իսկ տերը ճերմկցուած են կրով կամ ճերմակ
շրջակայ գաւառներու մէջ բացառութիւն հող ըսուած կրահողով մը , որ կաւադի
 ԿԵՂԻ 356 ԿԵՂԻ

մօտերէն կը բերուի : Շատ տուներու կուշ- - վարի թաղը կեղիի աղքատին և անճա
տը կը հոսի մէկ մէկ աղբիւր : կան տու շակ թաղն է , որ հակապատկեր կը կազմէ
ներ ՝ որոնց մօտ պարտէզ և ածու ալ կը միւս թաղերուն քով , հին տուները ընդ
գտնուի : իսկ այն տնեցիք որ իրենց մօտ հանրապէս այս թաղին մէջ կը գտնուին :
պարտէզ չունին մէկ մէկ բաժին ձեռք
բերած են Քարական ձորի - ածուներու
մէջ : Ածուներուն շուրջը չափառով ցան . ՎԻ ՃԱԿ ԱԳԻ Ր
կապատ կը շինեն գարունը և աշնան զայն
Ա ԶԳ Ա Յ ԻՆ ՎԱՐ ԺԱ Ր ԱՆ Ա Ց
քակելով կը սկսին վառել : Ածուներուն
ԿԵՂԻԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴԱԿԱՆ ՎԻՃԱԿԻ

ԴԱՍԸՆԹԱՑՔ
մէջ կը ցանեն դդում , վարունգ , բաթա
թէս , շողզամ , լուբիա և այլն : Երբեմն
ծաղիկներ ալ կը մշակուին ածուներուն

ՀԱՄԱԳՈՒ
ԱՇԱԿԵՐՏՆԵՐ
մէջ . բայց աւելի տուներու մօտ , տանիք-
ԱՆՈՒԱՆՔ ՏԵՂԵԱՑ

ՄԱՐ
ներու ցուիքները և պատուհանները ծա
ղիկներով զարդարել սովորական է : Գիւ . Մանչ Աղջիկ
ղացիներու նման , ամէն տուն առհասա .
րակ ոչխար , այծ կամ կով կը պահէ ,

r en t, en er t
կեղի կամ Քղի Ե 172 120 292
գարունէն մինչև ձմեռ զանոնք կթելու Առէք Բ 65 40 105
համար , և ձմեռը մորթելով խուրմա ձերմակ Բ 45 34 79
Ապոզնաք Բ 41 41
կ՚ընէ :
Հոռնակ 44 44
կեղի չորս թաղ ունի , որոնց երեքը ե. Աստղբերդ 77 77
կեղեցիներու անուամբ կը կոչուին . 1. Ս . { Դարման 107 170
խուփս Դ 112 177
Յակոբ, 2. Ս . Սարգիս , Յ. Ս . Լո n- 53 53
Սերկեվիլիկ
րիչ և 4. Վարի -թ : Ս . Յակոբայ թա- Հողաս 35 21 56
ղին մէջ կը գտնուի ազգային առաջնոր- Սագաձոր 32 32
Նէրտիֆ . 40 40
դարանը և աղջկանց վարժարանի շէնքը , 16
խուպէկ . 16
որոնք 1900 թուին հիմնովին վերանորո ձըպըռ . 36 24 60
գուեցան : . Յակոբայ եկեղեցին թէև Չանաքճի 75 75
Քերբոս . 47 47
փոքր , բայց գմբեթաւոր , համակ քարա
Չան . 33 33
շէն և բաւական ճաշակաւոր շէնք մ է , Չէլէպի . 35 35
կուշտը ունենալով Ս . Աստուածածնի մաս խոշքար . 19 19
Հանգստուն 34 34
տուռ մը : Ս . Սարգսի թաղին համանուն
Տիճէկ 27 27
եկեղեցին բաղդատաբար աւելի հոյակապ Առինչ 37 37
և ընդարձակ է • 16-18 տարի առաջ Մելիքան 40 40
Ղայապէկ 47 47
զանգակատուն մ՚ալ կառուցուեցաւ տա .
Լճիկ 20 20
նիքին վրայ , զանգակը նուիրուած ըլլա- 28 28
Չիֆթլիկ
լով ժամանակին Պատրիարքէն : Այս թա Գըզըլչըպուգ 19 19
ղին մէջ է արական վարժարանի մեծ ու
գեղեցիկ շէնքը , որ ասկէ իբր 28 տարի
առաջ շինուեցաւ , ժողովրդեան աշխատու կեղիի շուկան բաւական ճաշակաւոր
թեամբ և առատաձեռն նուէրներով . . ML ճոխ է . տարուէ տարի վաճառականու

Լուսաւորչայ թաղը , կառուցուած է թում . թեան յառաջ երթալուն հետ ՝ խանութ .

բի մը վրայ, համանուն մատրան ստորո- ներուն թիւն ալ կ'աւելնայ : Շուկայի վե
տը : Մատուռը ՝ թումբին գագաթը թա րի կողմը , պզտիկ հրապարակ մ'ալ կայ ,
ռած ՝ կանաչներու և ուռենիներու գիրկը ուր Բալուէն եկած արմտիքը կը լեցնեն
աղուոր տեսք մը կ՚ընծայէ : Աւանիս մէջ ծախելու համար : Վաճառականութիւնը և
կայ նաև Ս. Նշան անուամբ մատուռ մը : արհեստները գրեթէ բոլորովին Հայոց
 ԿԵՂԻ 357 ԿԵՂԻ

ձեռքն է . հազիւ կը տեսնուին 4–5 թուրք մը , որ կեղիի ամենայարգի ճեմելավայր

մրգավաճառներ : Գլխաւոր արհեստներն րերէն մէկն է . — Դ. Աստուածածնայ
- Սետէխառումի ստորոտը , խիստ
են կօշկակարութիւն և խաղախորդութիւն , ակը .
կան նաև դերձակ , ոսկերիչ , պղնձագործ , մաքուր ու պաղ ջուրի ակ մը , ուր կ'եր-
դարբին , հիւսն , ատաղձագործ , պայտար , թան բարեպաշտ մամիկներ ՝ տօն օրերուն ՝
և այլն : ուխտ ընելու և խունկ մոմ կը տանին
կեղիի շրջակաները քանի մը վայր ընծայ : Այս աղբերակին տեղը բաւական
կեանի չափ հեռու և մօտ լեռներու , բլուր , բարձր ըլլալով դիմացէն կ'երեւայ Գե
ներու , դերբուկներու , ձորերու և խոշոր տահայեաց Ս . Աստուածածնայ վանքը ,
քարերու մէկ քանին կը ճանչցուին յաս որ 3 ժամու չափ հեռաւորութիւն ունի և
տուկ անուններով . յորոց յիշենք , Միա- որուն անունը կը կրէ այս ակը : Ե.
ծոմ , Շուշանքար , վարդապետքար , Իրեց, Քարականձոր և Սառատակ • Կեղիի
կինքար , Ս . Սարգսա ) հետկըները ( Ս . Սարգ- ամենէն հիանալի ճեմելավայրը , Սետէխա-
սայ նժոյգին հետքերը ) , Մխլիտաչ ովա , ռումի և Քարգլուխի մէջ դալարագեղ ձո-
Ս . Եղիա , Ս ․ Դաիթ , Ս ․ Օղիտա, Միա- րակ մ՚է , որուն կուրծքէն բիւրաւոր - աս
-
տուն , Չաթալ ծաղրրիկ , Օրդնուկ ձոր , կոր- - ռուակներ բղխելով կը միանան կը կազ
չանկօլ , Բտուկբար , Պոլոզքար , և այլն : մեն խոշոր վտակ մը , որ շառաչմամբ և
Զանազան տեսակէտներով նշանաւոր քա- ոստոստումներով կը վազէ . կ'անցնի աւանի
նի մը տեղեր կան , որոնց վրայ հետևեալ մէջէն , բազմաթիւ ջրաղացներ դարձնելով
- Ա . Սետէ-
տեղեկութիւնները կը դնենք . – և ածուներ , պարտէզներ ոռոգելով : Այս
-
խառում • — կեղիի կռնակը , լեռներուն ա ջուրը խիստ պաղ և անապակ է , և իր
մենէն հսկան ու գեղեցկադիրն է ․ գագա բղխած տեղը կը կոչուի Սառատակ : Բար-
թը միշտ ձիւնապատ է . կողերը ՝ թէև տեղ կանձորի վերի դին կը գտնուի կուռչան–
տեղ խոշոր ապառաժներու ցցունքներ ու կօլը , բնական գեղեցիկ աւազան մը , ուր
նին ՝ բայց մեծաւ մասամբ սիրուն կա լոգանալու կ'երթան: Պաղ ջրի լոգանքը ,
նանչութեամբ պատած են , ուր չեն պակ . կեղիի մէջ շատ սովորական է , և օդին
սիր վայրի բանջարեղէններու բազմաթիւ ու ջուրին առողջապահիկ հանգամանաց
տեսակները : Ետեւի կողմը կը գտնուի հետ , այս բնական ջրաբուժութիւններն
Ծովառ և Գռնըկներ ըսուած - հիանալի ալ շատ նպաստաւոր եղած են Քղեցիին
տեղերը : Սակայն ձմեռը այս տեղերը գայ- առուգութեան : Արդէն Քղիի բնակիչներու
լերու բազմութիւն մը կը վխտայ , որոնցմէ բնական առոյգ ու գեղեցիկ կազմը և մը
շատեր , տարուէ տարի կ ՝ որսացուին Քղե . տաւորական հազուագիւտ - ուշիմութիւնը
մ՚ունի :
ցիներէ : Այս լերան ուղղաբերձ և սեպա . - նշանակելի հանգամանք մ Քղեցի
ձեւ դիրքին պատճառաւ , սաստիկ և ձիւ - ները երկարակեաց ալ են . հարիւրամեա-
նաշատ ձմեռները՝ ձեան հիւսեր կը փրթին ներ ՝ տասնեակներով կը գտնուին քաղա
գագաթէն և շատ անգամ մեծ վնասներ քին և մանաւանդ գիւղերուն մէջ : Քանի
կը պատճառեն : Բ . Քարգլուխ կամ մը տարի առաջ քահանայ մը վախճանե .
խաւախթէփէ . - Լերկ ML ապառաժուտ ցաւ , որ հարիւր երեսուն տարեկան էր ,
հսկայ լեռ մ՚է որ կեղիի քարահանքը կը և դեռ եկեղեցի կը յաճախէր . 19 Օին
համարուի . ասկէ կը հայթհայթեն շինու ալ կեղիի մօտ գիւղի մը մէջ կ ' ապրէր
թեանց քարը : խաւախթէփէ ևս կ՚ըսուի , կին մը ՝ հարիւր երեսուն հինգ տարե .
ատենօք իր ստորոտը բարձրացող խոշոր կան : Ծանր հիւանդութիւններ
Քղիի մէջ
-
բարտիներուն համար : Քարգլուխի վարի - գրեթէ անծանօթ են : — Զ . Քարակ •
կողմը կը գտնուի կադար ըսուած տեղը , Ապացուցուած է թէ Կեղիի լեռները եր
ուրկէ կաւեղէն անօթներ շինելու ընտիր կաթի և արծաթի հանքերով հարուստ են :
հող կը հայթհայթուի : Գ . Սարաներ - Երեսուն տարիի չափ առաջ , Քարկանձորի
կամ կիւլլիպաղ . - Գեղեցիկ բլրադաշտ կուշտը , Սետէխառումի ժայռուտ մէկ կողը
 ԿԵՂԻ
փորուած է հանքերը շահագործելու հա
մար ՝ այս տեղը այժմ կ'ըսուի փարակ ,
որ այրի մը ձեւը ունի , հորիզոնական
դիրքով բացուած ահագին խորութիւն մու
նի այս արհեստական այրը , և մէջը պըտ
տող հետաքրքիր մը ՝ մէկէ աւելի անակըն
կալներու կը հանդիպի հոն : Տեղ մը՝ անց-
քը կը նեղնայ , այն աստիճան որ կը ստի.
պուիս բուռ մը կծիկ ըլլալ անցնելու հա
մար , ուրիշ տեղ մը , յանկարծ ինքզինքդ
ահագին ընդարձակութեամբ տեղ մը կը
գտնես , որուն ձեղունէն անընդհատ -ջուր
կը կաթկթի : Քիչ մը անդին ճամբան նո
րէն կը նեղնայ , և այսպէս շարունակա
բար : Շատերը կ'այցելեն Քարակը և այն
հսկայ բարձրութենէն կը դիտեն Քարա-
կանձորի լեռնային շքեղ տեսարանները :
Այս տեղերէն հազիւ մէկ երկու ժամ հե-
ռաւորութիւն ունին կաթնաղբիւրը և Խոր-
շոնք – աղբիւրը , որոնց առաջինը կաթ չու-
նեցող կանայք կը դիմեն լոգանալու և Գիւղական կերակուրները ընդհանրա
երկրորդին մէջ կը լուան խորշունք հաս
նող մանուկները , որպէս զի շուտ առող-
ջանան :
կեղի լեռնային գաւառ մ 'է , անթիւ սա.
րեր , ձորեր , դերբուկներ ՝ հազիւ
տեղ տեղ
մէկ մէկ կտոր դաշտ կը հիւրընկալեն ի.
ի խար , այծ
րենց գոգը . ամէն կողմ դաշտակներու ե .
րեսէն մինչև բարձրաբերձ լեռներու գա.
գաթը , բլուրները և ձորերը , աչքառու
առուգութեամբ վայրի բուսականութեան - ցածը կը պահէ ` իբրև
մը ակնապարար տեսարանը կ'ընծայէ , երբ
այն կողմերու յատուկ երկարատև ձմեռէն
ետքը , ձիւները հալիլ սկսին :
կեղի գաւառի մէջ - զուտ հայաբնակ
գիւղեր շատ կան , ոմանք 180–200 և
մինչև 250 տուն բնակիչներով : Ասոնցմէ
են Տարման , թուփս , Ճերմակ , Ասեգ , Հա-
գըստուն , () րօր , Քերպոչ , Սերկեւիլիկ , Չան ,
Չանախչի , Հերտիֆ , Չումախ , և այլն : իսկ
այն գիւղերը ՝ որոնց մէջ , բաց ի Քիւր-
տերէ , բաւական թուով հայ բնակիչներ
ալ կը գտնուին , են Սեղանք , Աստղբերդ ,
Ճպըագեղ , թագաձոր, () սնակ և այլն :
Գաւառիս գիւղացին նահապետական այն
ժողովուրդը կը ներկայացնէ , որ միայն
իր արտն ու արօտը և գեղջկականօխ
358 ԿԵՂԻ
ու ժամտունը կը ճանչնայ : Պանդխտու .
թիւնը բան մ'ալ չէ պակսեցուցեր ասոնց
պարզուկ կեանքէն : Գիւղացին, առոյգ ,
յաղթանդամ և ուժեղ է : Տեղւոյն օդն ու
ջուրը , սնունդին պարզութիւնը և առտնին
ու ընկերական կեանքի բնական կարգա
ւորութիւնը ամէն կերպ կը նպաստեն ի
րեն : Ասոնց տոկունութեան - վրայ բուն
գաղափար մը կազմելու համար , զանոնք
տեսնել պէտք է կալի ու արտի աշխա
տութիւններու մէջ : Արևին տակ գըճկած ,
քրտինքի աղբիւր մ՚է որ ճակտէն կը վա
զէ , մինչ ինքը մանգաղը կը շարժէ ան
ընդհատ կամ խոշոր խուրձեր կը տես
ղափոխէ : Շատ շատ ՝ յոգնութիւնը ան
ցընելու համար ՝ ցորենի շիւղ մը կը փակ-
ցընէ ճակտին . չէ - հասկցուած թէ այդ
շիւղը ճակտին վրայ ի՞նչ ներգործութեամբ
յոգնութիւնը կ'անցընէ , բայց իրենք այն .
պէս կը հաւտան ու կ՚ընեն :
պէս բանջարեղէններ , կաթնեղէններ ..
- տոմաստ , թան ,
մսեղէններ կ՚ըլլան . —
պանիր , մածուն , խաւուրմայ , տապկած
թութ , բանճար , և այլն : Ամէն տուն իր
նիւթական կարողութեան համեմատ՝ " չ-
NL կով կը պահէ , որոնց կա
թէն տոմաստ , մածուն , սեր , պանիր և
այլն պատրաստելէ ետքը , մէկ մասը խա-
ւուրմայ կ'ընէ , ձմեռուան համար , և աշ
սերունդ : Ասոնց
բուրդն ալ գուլպայի , փալասի , բրդեղէն
հագուստներու և զանազան գործուածնե
րու պատրաստութեան կը գործածուի
աղիքներէն ալ բամպակ գզելու լար կը
շինուի .: կաթնտու կենդանիներէ զատ
ձի , ջորի , աւանակ և այլն կը պահեն
ամէն տուն առհասարակ, անոնցմով՝ գիւ-
ղացին իր արտերէն և ուրիշ տեղերէ զա
նազան փոխադրութիւններ ընելէ վերջ ,
մօտակայ - անտառներէն ահագին քանա .
կութեամբ փայտի մթերք կը դիզէ տան
փայտանոցին մէջ , որոնց վաճառումէն ալ
բաւական շահ կընէ : Տեղւոյն լեռնային
դրից պատճառաւ այս կողմերը սայլ բնաւ
չի բանիր :: կեղիի գիւղացին ընդհանրա
- պէս սակաւապետ է . պէտք եղած ատեն ՝
 ԿԵՂԻ 359 ԿԵՂԻ

քիչով կը գոհանայ . բայց ահագին աշխա. մանր ճժերուն : Այդ նահապետական յար-
տութիւններու տոկացող այս ամուր մար- - կերուն տակ , հին կեանքն ու բարքերը
դիկ , երբ կը բոլորուին գեղջկական սե կոյս և անաղարտ մնացեր են , ու գիւ
ղանին շուրջը , կ'ուտեն փառաւոր ախոր . ղացիին դէմքին NL տարազին պէս ՝ ներա
ժակով մը ՝ փոխինդ , սեր , կարագ , մածուն, քին կեանքն ալ պարզ անսեթեւեթ է :
փիլաւ , և այլն : Տան մեծին կը հնազանդին ու զայն կը
կեղիի գիւղացիին տարազը խիստ պարզ սիրեն բոլոր տնեցիք , մեծ ու պզտիկ . և
է , քէչէ մը գլուխը (երբեմն ալ ֆէս ) , ան ալ իր կարգին ՝ կեանք իսկ չի խնա
փաթթուած կարգ կարգ եազմաներով կամ յեր միւսներուն երջանկութեան համար :
փուշիով : Շրվար մը ու Սաթ մը ( մազէ - Հասակակիցները կը սիրեն ու կը յար
կամ չուխայէ , նիւթականին համեմատ) գեն զիրար , օգնելով , ցաւակից NL խնդա.
ճիւերն ML կռնակը անցուցած մէջքն ալ կից - ըլլալով իրարու անկեղծօրէն : - Լաս
գօտի մը , ուրկէ կը կախուի ՝ մէկ դին ծը- րուած ժամացոյցի մը ճշդութեամբ , իւրա
խախոտի քսան , միւս դին ալ ծխափայ- քանչիւրը իր պարտականութիւնը կատա-
տը . ու
գօտիին մէջ տեղուանքը ծալքե- - րելով , ներսի ու դրսի ամէն գործերը
րուն մէջ ՝ թաշկինակ և այլն , ինչ որ ու. անշշուկ կը վարեն : կէտ առ կէտ կը հե
նի : Կիներն ПL աղջիկներն ալ , նոյն պար . տևին կրօնական ու ընտանեկան նախնի
զութեամբ կը հագուին . գլուխնին կարմիր աւանդութիւններուն : կղերը կը սիրեն և
ֆէս մը փուշիով պլլուած , պասմայէ կամ անկէ կը պատկառին անհուն հաւատք և
մանուսայէ էնթէրի մը հագած և մէջքը համարումն ունին իրենց ճանչցած Տէր-
գօտի . իսկ տօնի օրեր ասոնց վրայ կ'ա պապային վրայ : Ընտանեկան վէճերն ու
ւելնայ նաև սրմալի սալթան : Տուները գրե . - անհամաձայնութիւնները անոր կը ներ-
թէ միշտ միայարկ անշուք խրճիթներ են . կայացնեն, իրաւարարութիւնը խնդրելով :
տան իւրաքանչիւր մասը կը լուսաւորուի կալի ատեն՝ կալամաս , տօնի , տաղաւա.
տանիքէն բացուած Արդըմոխէ մը : Ձե րի ատեն ՝ զանազան նուէրներ կը տանին
ղունները սևցած են թոնիրին ու օճախին անոր , և յաճախ հացկերոյթի կը հրաւի-
ծուխերէն : Տան կենդանիները յատուկ րեն զայն : կեղի աւանի և գիւղերու բը-
գոմի մը մէջ կը պահուին : Շատ տուներ նակչաց բարուց , կրթական վիճակի , հին
փեթակնոց ալ ունին , ուր կը պահուին սովորութեանց և գաւառաբարբառի վրայ
տասնեակներով և յաճախ հարիւրներով երկարօրէն գրած է Պ ․ Լևոն Սրապեան
փեթակներ , ուրկէ ելած մաքուր ու պա 1901 տարւոյ Արևելք օրագրի զանազան
տուական մեղրը ՝ տան գեղջուկ ճոխու թիւերու մէջ : Մենք մեր նկարագիրը կազմ
թիւններուն վրայ բան մ ալ կ'աւելցնէ : մեցինք գլխաւորաբար այդ գրութենէն :
Տուներուն ցուիքները փայտի ճիւղերէ և կեղիի գիւղերու նոր վիճակագիրն չուս
սալերէ շինուած են . տանիքները հողով նենալով չկրցանք հրատարակել : Այս լեռ-
ծածկուած են , որոնց վրայ լողքար մը նային գաւառի մէջ , գիւղերէ զատ աստ
կը գտնուի , ի հարկին լողելու համար : անդ ցրուած կը գտնուին սակաւաթիւ տու
Տան պատերը աղիւսով կամ քարով շի- ներ գոմ անունով ճանչցուած . կան նաև
նուած են պատերուն ծեփը ընդհանրա - մէկ մէկ տնուորներ , որը թումբի մը կուշ-
• պէս պարզ կաւահող է : Տան մէկ անկիւ տը , որը լերան մէկ ծոցը . քանի մը թիզ
նը զետեղուած կ՚ըլլան երկրագործական - դուրան հող ձեռք ձգելով ՝ արտեր ձեւա-
գործիքները : Բակը -դրան մօտ առիքէն ցուցեր են և երկրագործութեամբ և հոս
կախուած է ամուր պարան մը , որուն վուութեամբ պարզունակ և երջանիկ կեանք
ծայրէն ամէն առաւօտ տան հարսնուկը մը կը վարեն : Այս լեռնցիներու տրամադը .
խնոցի կ'անցնէ և մածուն կը հարէ , նա րութեան տակ են բռինճի , ալոճի , կաղի
խապէս մածունի վրայի սերը ՝ մաս մաս՝ նի , մասուրի , քօզիկի և վայրի տանձի
հացերու վրայ դրած բաժին հանելով տան ու ընկուզի անթիւ ծառերուն տարեկան
 ԿԵՂԻ 360 ԿԵՂԻ

քաղը . ունին նաև գազպեն որ տարուէ որուն թերթերէն սև մելան կը շինուի :

տարի կ՚իջնէ մօրիներուն և ծառերուն - Ապրիմ -չապրիմք, ծանօթ ծաղիկ մը , որ
վրայ : Այդ դալարուտ լեռներուն գիրկը , զարդէ աւելի բաղդագուշակի դերը կը կա
ուր տեղ տեղ կատար ցցող ապառաժներն տարէ միամտուկ գեղջուկներուն , մանա-
իսկ սիրուն այլազանութիւն մը կազմելու - ւանդ պճըլիկ տղոց համար , որոնք անոր
համար ստեղծուած կը թուին , հիւղակա թերթերը կարգաւ կը փետտեն , « ապրիմ
նը ՝ միայն այս վայելքներով չէ որ կ'ապս չապրիմ » բանաձևուած հարցումը կրկնե
րի : Ձիւնը ոտք վերցնելուն պէս , սար ու լով :
ձոր – տեսակ տեսակ բանջարեղէններով կը Այն տեղերը ՝ ուր բուսականութիւնը կը
լեցուին . որոնցմէ են ՝ ըղին , ծաղծուկ , ցանցառի և քիչ քիչ կ'անհետի , երկ
նըվինճ , խաւրծիլ , զամպար, գափ , բանճը . ժայռերն NL ապառաժներն են որ կը
րուկ , թորթ , տակ , զարթէն , մոձգոր , բո- բարձրանան NL կ ' երկարին խորտուբուրտ
ղիկ, երիճնայ , կանկառ , սպաննախ , ճնճըղ- - ձևերով , ասոնք ծածկուած են մեծ մաս
կայ պաշար կամ կարապետիկ , կաքւու - սամբ քարաքոսի ( =- քարի մամուռ ) թանձր
տոտիկ , գզմաթ , որոնք իբրև աղցան ու խաւով մը . կրային կազմուածք ունեցող
տապկոց կը գործածուին բոլոր գիւղերուն քարերու վրայ մանաւանդ ՝ առատ քարա .
մէջ : Ասոնցմէ զատ կան հետևեալ համեր քոս – կը տեսնուի , որուն մէկ հետաքրքրաս
մաբոյսերը . դաղձ , աննուխ , թթռկիչ և կան և ուշադրութեան արժանի յատկու
այլն : կան նաև բոյսեր ՝ որոնցմով դեղ ... թիւնը դեռ անծանօթ կը մնայ շատերու ։
դեղրանք կը պատրաստէ գեղջուկը , զա- Քարաքոսը՝ հինայի պէս ՝ կարմրութիւն
նազան հիւանդութեանց ատեն , ինչպէս , կու տայ մարմնոյն : Փոքրիկ տղաք , փի
թաղըրչուկը , զոր փորի ցաւերու , խոստու. լունկնին ( բամպոս անելու սրածայր
կի ատեն կը խաշեն և կը կապեն ցաւած փայտ ) ձեռքերնին երբ բամպոսի կեր
տեղը . ձղաթուփը , լայն տերևներով բոյս թան, առանց քարաքոսով ձեռքերնին կար
մը , որ ուռեցքներու վրայ կը կապուի մըրցնելու տուն չեն դառնար :
ջուրն ու թարախը ծծել տալու համար . Ծառերէն , պտուղներէն , բանջարեղէն .
կութիը , որմէ շինուած ձիւթը ՝ թէ իբ- ներէն , դեղաբոյսերէն NL ծաղիկներէն զատ,
րև ծամոց և թէ ճղաթուփին նման իբրև այս սարերը հարուստ են նաեւ թռչուն.
ծծիչ կը գործածուի . կաղըշնան , խիստ ներով : Կաքաւները խիստ առատ են այս
լեղի ու սպիտակագոյն նիւթ արտադրող կողմերը, զանոնք որսալու ամենէն յար.
բոյս մը , որուն - աչքացաւ բուժելու զօր մար ժամանակը համարուած է ձմեռը ,
րաւոր յատկութիւնը ծանօթ է այս կող այնպիսի ատեն մը , երբ կակուղ ձիւն մը
մերը . աչքացաւի իբրև դեղաբոյս կը գոր . կը ծածկէ ամէն տեղ , որով կաքաւները
ծածուի նաև չշմոկը : Մայրամ – խոտ , փո- փախած ատեննին հաստատուն տեղ մը
րի ցաւերու խիստ զօրաւոր բուժիչ մ'է : չեն կրնար գտնել կը բռնուին : Ամայի
Վայրի ծաղիկներու մէջ նշանակելի են ՝ տեղերէ աւելի , բնակութեանց մօտերը շատ
բամպոս (= ձնծաղիկ) , շշտոո ծաղիկ , որ կը գտնուին նաև վերիաղմաց խօրոզիկը ,
թէյի պէս եփած ՝ խմուելով հազն ML հարս ծանօթ հէքիաթի մը րբուկաւոր, սանտր .
բուխը կ՚անցընէ , հետը քիչ շաքար կը գլուխ թռչնակը , Սահակը . ասոնցմէ զատ
խառնեն , որովհետև շաքարը գրգռիչ կը ծանօթ է նաև սևահաւը կամ բուն , չա..
համարուի : Թափսի – թապախ , բաժակաձև , րագուշակ թռչունը , որ ժողովոդեան խիստ
լայնկեկ ծաղիկ մը , որ շշտու ծաղիկին ատելի է , որովհետև որ տան մօտ կանչէ
յատկութիւնը ունի , բայց աւելի յարգի այն տունը աւերակ կը դառնայ , ինչ-
է : Լեռոց հարսնոկ , մանուշակի նման , պէս կ'ըսեն : Փոքրիկները շատ անգամ կը
բայց անկէ աւելի մութ կարմրագոյն սի . հարցնեն բուին իրենց տարիքը . - Բրու ,
րուն ծաղիկ մը , ապծըխել , բամպոսին մէկ ես քանի՞ տարուայ եմ , ПL անիկա կը
=
խոշոր տեսակը . կակաոյ ( = կակաչ ) , պատասխանէ այս միամտուկ հարցման իր
 ԿԵՂԻ 361 ԿԵՂԻ

միօրինակ բուսով : Թթի ճնճղուկ և վայս - վտանգաւոր է , և միւսներէն կը տարբերի

րի ծիծեռնակ շատ կան այս կողմերը , իր ցատկելու յատկութեամբ : Ժողովրդեան
որոնք համեղ միս ունին : Սևափետուր հաւատքով ամէն տուն իր բարեկամ օձը
անծեղները աւելի հիւղերու և գիւղերու ունի ,
որ տան մէկ ծակը կը բնակի , և
մօտ բազմաթիւ են : Ասոնց անճոռնի պա եթէ հեռանայ , նոյն տան իերն NL պերես
դան բնակիչներուն համար , նուիրական ջեթն ալ հետը կը տանի :
նշանակութիւններ ունի : կիները մանա- կեղուայ գաւառի հայը , երկրին դրից
ւանդ ՝ իրենց պանդուխտին վրայ անկէ NL հանգամանաց բերմամբ , քիչ մը խորթ
լուր կը հարցնեն շատ անգամ . Անծեղ ու կոկորդային կը հնչէ. առոգանութիւնը
խե՛ր խե՛ր , խեր է անծեղ ՝ բանաձևով : խրոխտ ու ազդու է , մանաւանդ գիւղաց-
Լեռնցիներուն ընտանի ըլլալու չափ ւոյն . բայց համեմատելով ուրիշ կողմերու

130. Խլաթու մէջ այլազգիներու շիրիմներ : Տես էջ 176 :

բազմաթիւ են այս կողմերու վայրի կեն .
դանիներն ու գազանները . — աղուէս , վրր .
նախ
ոչխար , կզաքիս , ապստրակ ( = նա
պաստակ ) և մանաւանդ արջ ու գայլ :
Հայոց հետ , շատ ճիշդ և մաքուր կը խօս
սի : կեղի քաղաքաւանի մէջ , թէև օտար
բառերով սակաւ մի խառն , բայց մաքուր
NL հասկանալի կ ' արտասանեն . նոր սե .

Ձմեռը ասոնցմէ բաւական թուով կ'որս րունդն աւելի կը մերձենայ գրական լե

սացուին , այս գազաններու վրայ զանա . զուի : Երբեմն հ գիրը ֆի կը փոխուի .
զան մանրավէպներ ունին կողմանցս բը- ֆող (հող ), ֆորթ ( հորթ ),, և ր գիրը յի .
նակիչք : Պակաս չեն նաև զանազան թու. մանյ ( մանր ) , Մայիամ ( Մարիամ ) , թոն
նաւոր և անթոյն սողուններ NL միջատ- րին ( թոնյին) : Շրջակայ գիւղացւոց խորթ
ներ . սողուններէն օձը ՝ ամենէն աւելի ա . հնչման միակ պատճառն է եմ բային եր-
ռատ է այս տեղերը . ասոր մէկ տեսակը , րորդ դէմքին W հնչելն փոխանակ է ի .
որ նետիկ օձ անունով կը ճանչցուի , խիստ ուր ա ( ուր է ) , ինչ (ինչ է ) , տեսեր
Բնաշխ . Բառարան Բ . 46
 ԿԵՂԻ 362 ԿԵՂԻ

( տեսեր է ) : Ձայնարկութիւնք ռատ ղիէն 3 ժամու ճանապարհ հեռի - Արեգ

են . դա , ծօ՛ , պահ , էհ , և այլն . կը կըր . գիւղի արեւելեան հիւսիսային կողմը . Ա-
ճատեն արանց և կանանց անունները .. Ու պարու թ ․ կարապետ՝ կեղիէն 1 ' չ ժամու
սէփ , կրպօ , Արութ , Մքօ , Թագօ, Մագօ , ճանապարհ հեռի Հագստուն գիւղի մօտ ,
ձեւերու տակ : Քանի մը գիւղերու բնա- - ապառաժ լերան մը վրայ շինուած . թ.
կիչք ՝ կարնեցւոց նման ՝ կը մասնիկը կը - Փրկիչ՝ կեղիէն 4 ժամու ճանապարհ հեռի
յաւելուն , ուր կ'երթաս կը , ինչ կ'ընես արեւմտակողմն Սերկեւիլ գիւղի մօտ , սքան
կը , և այլն : Հայերէն ոտանաւորներու և չելի դիրքով :
ժողովրդական երգերու կտորներ դեռ ևս կեղիի լերանց բարձրագոյնն է Ս . Լոյս
կը լսուին ժողովրդեան մէջ : Կեղի երբեմն անուն լեռը , կեղիի արեւմտակողմը , Տէր-
ուսման և գիտութեան - աղբիւր եղած է ՝ սիմի սահմանագլխի վրայ , վեղարաձեւ
ունենալով ուսումնական ժողովատեղիներ սրածայր երկու գագաթներով , ոտքով 10
և վանքեր . որոնց տխուր մնացորդներն ժամ հեռու և ձիով 6–7 ժամ : Շրջապա .
կը նշմարուին ներկայիս : Փարպեցին՝ քա- տեալ է մեծ ու փոքր հայ և քուրդ գիւ.
նի մը անգամ կը յիշէ զՏիրայր Խորձե ղերով , որոնց բոլոր բնակչաց համար
նացի , « Այր բանիբուն և մտացի » . ասոր նուիրական NL պաշտելի է : Հայուն ML
նմաններ երբեմն յայտնուած են ԺԴ դա քուրդին ամենէն մեծ երդումն է Ս . Լոյսը .
րու մէջ . Ղուկաս կեղեցի և Ստեփանոս կ ' երդնուն անոր գագաթին վրայ : Հայը
եպիսկոպոս , և ուրիշներ : կ'ըսէ . « Թէ որ խօսքիս չես հաւատար
Այս գաւառի անունը մինչև ԺԳ դար Ս . Լոյսին վրայ երդում ընեմ » : Բուրդը
խորձեան կը կոչուէր . այնուհետեւ կեղի կ'ըսէ . « Պէ սէրէ սէպ Լուսէ » : Բաւական
կոչուեցաւ ձեռագրաց , պատմութեանց և է որ այսչափը բերնէն հանէ . ալ ամէն
ամէն առթի մէջ : Պատճառն յայտնի չէ . ինչ լմնցած է : վարդավառի տօնին օրը
ոմանք կը կարծեն, թէ երկիւղ բառի ա ուխտագնացութիւն կ'ըլլայ այս լերան վը-
ղաւաղութենէն յառաջ եկած է , վասն զի րայ : Շաբաթ օրը կը սկսին ուխտագնա .
նոյն դարուն մէջ սոսկալի երկրաշարժ մը - ցութեան պատրաստութիւնք . թոնիրը կը
ահ ու սարսափ - պատճառելով գաւառիս վառեն , ջուր կը տաքցընեն , բոլոր տնե
բնակչաց , թերեւս վայր երկիւղի կոչել ցիք կը լուացուին կը մաքրուին . տան-
տուած ըլլայ զայն , և այս երկիւղն հետ . տիկինը կ'եփէ լաւաշ հաց , գաթայ ու
ըզհետէ հիննալով ՝ բերնէ բերան - վերջա . խորտիկ . բոլոր փոխնորդ լաթերը ու զար-
պէս կեղի բառի - հասած լինի . ուրիշներ դերը դուրս կը հանեն . չունեցողը փոխ
ալ կը համարին, թէ կեղի կոչուեր է իր կ'առնու : Կիրակի առաւօտ - կ՚ուղեւորին .
դրից պատճառաւ . կան նաև ուրիշ մեկ- շատը հետիոտն , կիներ NL աղջիկներ բո
նութիւններ կեղի անուան վրայ : - կեղի պիկ կը քալեն , և մէկ մասն քարերու ,
գաւառը ըստ իրեն դրից կը բաժնուի եր- - մացառներու և փշերու մէջէն . շատերուն
կու մասանց վերի և Վարի կեղի : վես ոտքերէն արիւն կը վազէ , բայց բնաւ հոգ
րին կեղին սկսելով Գառկալը գիւղէն ՝ կը չեն ըներ, որովհետև կատարելապէս հա-
տարածուի մինչև Քէօշմէր լերան հարա- մոզուած են , թէ այնպէս ընդունելի պի-
ւային կողմը , իսկ վարին կեղի սկսելով - տի ըլլայ իրենց ուխտը : Արեւը դեռ չծա-
նոյն լերան հիւսիսային կողմէն կը տա գած ՝ լերան ստորոտը պաղ ջուրին առջև
րածուի մինչև Գարագայկան գիւղը : Քէօշ- կը նախաճաշեն կը հանգչին : Ո՛վ որ աշ
մէր լեռը և Շեյթան տեսին երկու կեղի . ռաջ ու կանուխ հասած է աղբիւրը , բո-
ները մէկմէկէ կը բաժնեն: — կեղիի սրբա- լոր ուխտաւորաց - վրայ ջուր սրսկելու ի .
վայրերէն յիշենք է . կիրակոս վանքն ՝ րաւունք ունի : Անկէ մինչև լերան գլու .
գիւղաքաղաքէն 5 ժամու ճանապարհ հեռի խը ժամ մը կը տևէ քալելով : Լերան վր .
արեւելեան հարաւային կողմն , Աստղբերդ րայ տեղ տեղ կան միայն քանի մը գիհի
գիւղի մօտ . Ս . Աստուածածին վանքն՝ կե . խոշոր ծառեր , հաստ ՝ որ երկու մարդոց
 ԿԵՂԻՍ 363 ԿԵՆԴԱՆԱՆՑ

գիրկ չեն պարտըկեր , և ոչ ոք չհամար . ռաքելաշէն կը թուի ըլլալ , սակայն ին

ձակիր ճիւղ մը կտրել : Երբ ուխտաւոր . թուականը նորոգութեան ժամանակ ծած
ները լերան գագաթը հասնին , հայ .. կուեր է : Տաճարին երկու կողմերը մէկ
քուրդ ամենքն ալ գետին կը ծռին, մէկ մէկ խորան - կայ , յորոց աջակողմեանը
մէկ ափ հող կ'առնուն , երեսնուն ու աչ շինուած է ի յիշատակ Թադէոս Առաքե-
քերնուն կը քսեն , քարերը կը պագնեն : լոյն , իսկ ձախակողմեանը ի յիշատակ
Լերան վրայ տեղ տեղ խոշոր խոշոր քա Մուշեղայ ՝ Հայոց ընտիր , կրօնասէր և
րայրներ կան , որոնց ներքև հարիւրաւոր հայրենասէր վարդապետին , որ ունի հե
մարդիկ կրնան ապաստանիլ : Նոյն օրը տեւեալ արձանագրութիւնը . ՆԺԶ (
պաշտօն ու Պատարագ կը մատուցուի ՝ ար . - 967 ) թուականին կանգնեցու խաչս ի յի-
դէն որոշեալ ու պատրաստեալ քարայրին - շատակ Մուշեղայ Հայոց Վարդապետի : Ա-
մէջ: Քահանայն պատարագէն առաջ կ'օրհ . ջակողմեանին առջև կայ խաչքար մը , ո .
նէ աղը ,այն աղէն քիչ մը կը կերցունեն րոյ խաչի մէջ տեղը բեւեռ մը կը տես
մատաղցուին , և քարայրին կամ խորանին - նուի գամուած : Ըստ աւանդութեան , Թա-
ետեւ երեք անգամ դարձունելէ ետքը կը դէոս և Բարթուղիմէոս առաքեալները երբ
մորթեն : Գաւառիս Հայոց ու Քրդաց հա- իրենց ձեռքով խաչքար օծէին , խաչի
մար ՝ Վարդավառը տօներուն ML տաղա. կեդրոնատեղին կը գամէին բեւեռ մը ի
ւարներուն ամենանշանաւորն է : Պատաս նշան առաքելաօծ և անոնց ժամանակա .
րագէն ետքը՝ կերուխում , ուրախութիւն , կից լինելուն . այս քարի թուականը ջըն .
խաղ , պար , երգ : Բոլոր ուխտաւորները ջուած է : իսկ Մուշեղ վարդապետի հար
երկու օր կը մնան լերան վրայ : մար կը պատմուի թէ , սա վարդանանց
ԿԵՂԻՍ . Տես ԳԵՂԻՍ : պատերազմէն ետ դառնալու ժամանակ ,
ԿԵՂՏԷՔ կամ ԿԵՂՔ . Հին աւան աստ հանդիպեր և հիւանդացած լինելով ՝
Տուրուբերանի Տարօն գաւառի մէջ : Գլա- - վախճաներ է . գիւղիս բնակիչներն ալ ժո
կայ վանքի տասուերկու դաստակերտնե - ղովուելով , և 3 եզներ մատաղելով , յի-
րէն մին՝ որ ունէր 1600 տուն , 800 հե . շեալ քարն օծել և վրան դնել տուեր են
ծեալ և 600 հետեւակ զօրք : Եկեղեցւոյն մէջ խնամքով կը պահպանուի
ԿԵՂՑԱՀԱՆԴ • Տես ԲԱՂՔ : քեօշախան կոչուած ձեռագիր -Աւետարան
ԿԵՂՔ . Տես ԿԵՂՏԷՔ : մը , որուն շատ հեռաւոր տեղերէ կը դի
ԿԵՄ : - Հայաբնակ գիւղ վանայ նա . մեն ուխտաւորներ , հետերնին մատաղի
հանգի Ոստանայ գաւառակի . ունի Ս . Թ համար առած գառնուկ մը կամ ոչխար մը :
դես անուամբ եկեղեցի մը : Գիւղիս - հարաւակողմը 20 վայրկեան
ԿԵՄԱՅ . Տես ԲԵԿՆՔԱՐ : հեռու կան երկու բլրակներ , որք կը կո-
ԿԵՆԱՑ ՎԱՅՐՔ . Հին գիւղ Տուրու - չուին Ճխտակ ժատուն և զորս Մահ
բերանի Տարօն գաւառի , որ կոչուած է մետականք ևս կ'անուանեն -Չիֆթ քիլիսէ :
նաև Շիրականիք և Շիրենիք : Աւանդաբար կը պատմեն, թէ այդ եկեղե
ԿԵՆԱՒՈՒԶ . Սիւնեաց Արեւիք գա. ցիներու շէն եղած ժամանակ այս տեղեր
ւառի հին վիճակներէն մին ծանօթ է այս այնչափ տուներ և ծառեր կային , որ ծա
անուամբ : ռերու շատութենէն , արեւն չէր կրնար
ԿԵՆԱՓՈՐԻ ՎԱՆՔ . Տես ԳԻՆԵԲԵՐ ՎԱՆՔ : զարնել վան քաղաքը գնացողներու վրայ :
ԿԵՆԴԱՆԱՆՑ կամ ԿԵՆԴԱՆԵԱՑ ·. 1
— Գիւղ կենդանանցի արեւմտակողմը երկու քար-
վանայ հարաւակողմը , կէս ժամու ճանա - ընկէց հեռու - կայ յոյժ ընտիր և պա
պարհ հեռու . գեղեցիկ դիրքով ընդարձակ տուական քարահանք ՝ երկանաքարի հա
բլուրի մը կողին վրայ շինուած : Բնա- մար յատուկ , զոր գիւղացիք կը հանեն
կիչք 22 - տուն հայ և 2 տուն քուրդ են : իրենց սեփհական ոճով և կը տանին նաև
Հայք ունին Ս . Աստուածածին անուամբ հեռաւոր տեղեր : Նկարագրական ուղեց
կոկիկ եկեղեցի մը , որուն տաճարը ա. inp . f. 214-218 : Ups . Yuuy . I. 90 :
 ԿԵՆԴԱՆԱՐԱՐ 364 ԿԵՉԱՌՈՒՔ

ԿԵՆԴԱՆԱՐԱՐ : — Կը յիշուի անունս ներու սահմանի վրայ կը գտնուէր երբեմն

Գուգարաց Ձորոփոր գաւառի մէջ : անուանի գիւղս և նոյնանուն հոյակապ
ԿԵՆԴՐԱՆՑ • Տես ԳԻՆԴՐԱՆՑ : մենաստանն , Պահլաւունիներու պանծալի

131. Կեչառուք . — Ս . Կաթուղիկէ կամ Ս . Յարութիւն :

ԿԵՆԻՔ . Տես ՀԵՆԻԿ : դաստակերտներէն մին ՝ որուն կիսակործան

ԿԵՆԵՓԻ . Տես ԿԷՆԷՖԻԿ : մնացորդները միայն մեզ հասած են : Ան
ԿԵՉԱՌՈՒՔ կամ ԿԷՉԱՌՈՒՍ - ― Այս ծանօթ է անուանս ծագումը և ԺԱ դարէն
րարատայ Նիգ և վարաժնունիք գաւառ- առաջ չի յիշոփը : Նոյն դարու սկիզբը ,
 ԿԵՉԱՌՈՒՔ
Պահլաւունիներու - բարգաւաճ ժամանակ ,
որոնք ինչպէս Անիի և Շիրակայ մէջ
նոյնպէս և այս գաւառում , բազմաթիւ
հոյակապ եկեղեցիներ և վանքեր կա
ռուցին : վարդանայ պատմութեան հա
մեմատ Ապիրատ իշխանը ՝ Հասանայ որ-
դին , « յաննշանից մեծացեալ , և վասն
խելացի և ոտ ձեռացն ՝ մինչ լինել
տէր երկոտասան հազար հեծելոց . որ և
շինեաց զսուրբ ուխտն կեչառուս » : Պատ .
միչները յայտնապէս չեն յիշեր , թէ որ
եկեղեցին շինած է Ապիրատ իշխանը . և
այժմեան եկեղեցիներու շարքին մէջ յայտ- - վարտակաւ և հրամանաւ
նի չէ Ապիրատէն շինուած տաճար մը .
ուստի հաւանական է կարծելն , թէ նորա
շինած եկեղեցին ի հնուց աւերակ դարձեր
է և գուցէ անոր հիման վրայ յետոյ շի
նուեր է ներկայ եկեղեցիներէն մին :
կեչառուաց եկեղեցիներէն գլխաւորը , - Լուսաւորչի մերոյ . և զարդարեցի զսա
որ և ճարտարապետական տեսակետով մեծ սպասուք արծաթեղինօք և ոսկեղինօք ,
հռչակ ունի , կառուցած է Գրիգոր Մա-
գիստրոս , որուն արձանագրութիւնը դեռ
կը տեսնուի հարաւային դրան վրայ . « ՆՁԲ
Թ . Հ( այոց ) ի թագաորութեան Գագկայ և
ի հայրապետութեան Տեառն Սարգսի եւ
Գրիգոր Մագիստոս որդի Հասանայ շինեցի
զեկեղեցիս ինձ ի բարեխաութին և իմ
պատրոնին և իմ որդեացն . որք ընթեռնոյք
զիս յաղաւթս յիշեցեք ի Քրիստոս , ապա ,
չեք» : Այս արձանագրութեան ՆՁԲ (=
1033 ) թուականը սխալ օրինակուած լիս
նելու է , և ըստ Հ . Ալիշանի լինելու է
ՆԾԲ ( = 1003 ) , վասն զի այդ ժամա
նակին էին Գագիկ Ա թագաւորը և Սար-
գիս Ա կաթողիկոսը : իսկ յիշուած Գրի-
գորն Հասանայ որդին , հաւանական է որ
լինի Վարդանայ յիշած Ապիրատ -իշխա-
նը , որ նոյն ժամանակի սովորութեան հա
մեմատ կարելի է կրկին անուն ունէր : Ե-
կեղեցւոյս ժամատան հարաւային որմոյն
վրայ , պատուհանաց ներքեւ կայ ընդար-
ձակ արձանագրութիւն մը , 1051 թուա-
կանին գրուած , ծանօթ հեղինակ Գրիգոր
Մագիստրոսի համար : Մագիստրոսի ինք-
նագիր յիշատակագրութիւն մը 1051 թուա
կանաւ , գտնուած է Հռովմայ Հաւատա- - տակուելով , հոս բերին թաղեցին վասախ
սփիւռ ժողովոյն դիւանին մէջ , մասամբ
365 ԿԵՉԱՌՈՒՔ
նման վերոյիշեալ արձանագրութեան . սա
կայն չի գիտցուիր թէ ով և ե՞րբ թարգ-
մաներ է զայն իտալերէնի : Հայագէտն Սէն
- Մարտէն ՝ այդ յիշատակարանը հրատարա-
կած է իր Հայոց Յիշատակարանաց մէջ
(Հտր . Բ . 287 ) , յորմէ և մերս Հ . Ալի-
շան թարգմաներ է վերստին հայերէնի այս .
պէս . « ԻՇ ( = 1051 ) թուականիս ի ժա .
մանակս կոստանդեայ Մոնոմախի թագա-
ւորի Հայոց ( Յունաց ) Դուքսս վասպու
րականի ( և տէր) գաւառիս Ծաղկնուց , ես
Գրիգոր Մագիստրոս որդի վասակայ , հրո-
վերոյասացեալ
թագաւորիս ՝ ինադրեալ շինեցի զեկեղե
ցիս ի տեղւոջս որ կոչի կեչառուս , ի
նախասացեալ գաւառի Ծաղկնուց , հան
- դերձ մատրամբս . և նուիրեցի - զտաճարս
և զեկեղեցիս՝ յանուն Սրբոյն Գրիգորի
գրովք և այլովք պիտոյիւք , որպէս վայել
էր տաճարիս : Դարձեալ ետու եկեղեցւոյս
գեօղս երկուս և այգի մի : - ( Եւ ) մեք
շնորհիւն Աստուծոյ եպիսկոպոսունքս Բըջ-
նոյ վանական և Համավար , սահմանեցաք
և հաստատեցաք ի թեմ և կալուած վեր
րոյգրեալ եկեղեցւոյս ՝ գեօղս քսան և հինգ
և քաղաք մի , որք են Բուժան , Շոկաթն ,
և այլն : Եւ հաստատեցաք զվճիռս մերով
ձեռագրովս և կնքովս : Արդ եթէ ոք յետ
մեր կամ յեկեղեցականաց կամ յաշխար
հականաց իշխեսցէ հակառակ կալ վճռոյս
մերոյ , նզովս առցէ ի Սրբոյն Գրիգորէ
մերոյ Լուսաւորչէ և ՅԺԸ հայրապետացն
Նիկիոյ ժողովոյն , և մասն և բաժին նո
րա ընդ Յուդայի մատնչի և ընդ խաչա .
հանուացն Քրիստոսի եղիցի . իսկ որ հաս-
տատուն պահէ օրհնեալ եղիցի ի Տեառնէ
Աստուծոյ » : Ափսոս որ այս յիշատակա
գրութեան մէջ կը պակսին վանացս կա .
լուած 25 գիւղերու անունները :
Արձանագրութիւններէն յայտնի կերե
ւի , թէ այս մենաստանս սեփականու
թիւն էր Պահլաւունիներու , վասն զի ԺԱ
դարու վերջերը կաղզուանի մէջ նահա
կայ որդին և Ապիրատայ թոռը ՝ Գրիգոր :
 ԿԵՉԱՌՈՒՔ 366 ԿԵՉԱՌՈՒՔ

Ս . Գրիգորի հոյակապ եկեղեցին, իր ա Մամքան դուստր Բաղաց թագաորին, միա-

մէն մասամբ ձեւովն և հրաշալի ճարտա- - րանեցաք հռչակաւոր սուրբ ուխտիս կեյա-
րապետութեամբ հրապուրիչ ազդեցութիւն ռուաց և. ...
. . . յասերման Նետողաց բազում
կ'ընէ այցելուին : Մեծութիւնն է իբր 24 գանձիւք... նորոգեցաք... թվին ՈՂԷ ... » :
մետր երկայն և 13 լայն , որ իր ամբող . Ժամատան մէջ կան նաև ուրիշ ոչ սակաւ
ջութեամբը կանգուն էր մինչև 1827 թուա - արձանագրութիւններ , մասամբ կիսեղծ
կանը , երբ մեծ շարժէ մը շատ վնասուե . վիճակի մէջ :
ցաւ և զրկուեցաւ իր անսիւն , վայելչա- Ս . Գր . Լուսաւորչի եկեղեցւոյ աւան .
ձեւ և երկնասլաց գմբեթ էն , որը , ծերու . դատան հարաւային որմոյն մօտ և երկու
նիներու ըսելով , կանգուն եղած ժամա փոքրիկ մատուռներէ քիչ մը հեռու , կայ
նակ , կը հաւասարէր - մերձակայ անտա - գմբեթաւոր մեծագոյն մատուռ մը , իբր
ռախիտ լերանց. բարձրութեան : Հիանալի չորս մետր լայն և նոյնչափ երկայն , ո-
է այս հայկական հրաշակերտի նաև ներս րուն արեւմտեան դրան վրայ կայ 1223
քինը , բարձր և անսիւն կամարներով թուականաւ վաչէի հետեւեալ արձանա
Թէ՛ արտաքուստ և թէ՛ ներքուստ զարդա- գրութիւնը . « Յիշեսչիք յաղաւթս զաստուա-
րուած է բազմաթիւ գեղեցիկ քանդակներ - ծասեր – Պարոն վաչէ որ նորոգեաց վերստին
րով և արձանագրութիւններով : Տաճարիս - զեկեղեցիս . թին ՈՀԲ եր : կան նաև ուրիշ
արեւմտեան կողմը , գլխաւոր դրան մօտ մի քանի նուիրատուութեանց արձանա
կառուցուած է նաև գմբեթաւոր և ընդար . գրութիւններ : Այս փոքրիկ տաճարէն դէ.
ձակ ժամատունն , իբր 18 մետր քառա պի հարաւ , կայ ուրիշ փոքր եկեղեցի մը ,
կուսի հաւասարակողմ . նշանաւոր է և այս իբր 13 մետր երկայն և 9 մ . լայն . ան .
իր յատուկ ճարտարապետութեամբ . ներսը սիւն , գմբէթաւոր և հիանալի ճարտարա
կան սրբատաշ - ամբողջ որձաքարէ չորս պետութեամբ շինուած , ԺԳ դարու առա-
ահագին սիւներ վերնախարիսխներով , որ ջին քառորդին մէջ : Շինողն է , ըստ ար-
րոնք վեր կը բռնեն գմբէթի կամարները : ձանագրին , քաջին Պռօշի հայրն ՝ վասակ ,
Ժամատան լուսամուտներէն միոյն վրայ և անունն կը ճանչցուի ]] . կաթողիկէ :
ՈԿԲ( = 1213 ) թուականաւ արձանագրու- Այժմ գմբէթազուրկ է . ներսը ունի սե
թիւն մը ունի , Սարգիս Վաչուտեանի որ- ղան մը և ինն հատ խորան սրբատաշ
դին վաչէ : Իսկ ժամատան - արեւմտեան քարեայ սանդուխներով : Շինութեան ար-
դրան վրայ արտաքուստ գրուած է ՈՂԳ - ձանագրութիւնն կը գտնուի արեւմտեան
(= 1244 ) թուականաւ յիշատակարան դրան վրայ և է այսպէս . « Ես վաակ
մը ՝ Քուրդ անունով անձի մը ՝ որդի կա որդի Խաղբակաց շինեցի զսուրբ կաթուղիկէս
խայբերին , որ եկեր կրօնաւորեր է կեչա- ագնութին կենաց իմ պատրոնացն իւանէ
ռուաց վանքը և կոչուեր է Յովհաննէս : Արտակի և արեան հարազատի իրոց Շա
Հոս եկեր միաբան եղեր են նաև Ամարա- հանշահի և Աագին և իր մարն պատրոն
ፈ
սայ եպիսկոպոսներն Սարգիս և վրթա - րշաքին և իմ եղբարցն և որդեացն յարեւ
նէս , թերեւս իրենց Ստեփանոս կաթողի . շատութին , ինձ և ամուսնոյ իմոյ Մամա-
կոսին հետ գաղթելով , և իրենց հալալ յին մեղաց թողութիւն , որք երկրպագեք յի-
արդիւնքէն նուիրեր են Մ (= 200 ) դա- շեսջիք ի Քրիստոս աղաչեմ : Գրիս ընծա Ա
հեկան : Ժամատան կամարներէն միոյն շար շինակն է տուն ի Նորաշէնջն , երետ
վրայ , կայ 1248 թուականաւ յիշատա . և Ա ի Կարենիսն :» : Ուրիշ երկայն ար-
կարան մը , Վերին Խաչենոյ իշխանական ձանագրութիւն մ՚ ալ կայ եկեղեցւոյս հա
տոհմի պայազատներէ գրուած , որուն մէկ րաւային որմին վրայ , սակայն երկրաշար
մասը հոս դնենք • « Ագնութեամբն ամե ժէն քանի մը քարեր խախտած և ինկած
նասոորբ Երրորդութեան... ես Հասան որդի - ըլլալով պակասաւոր է :
Վախթանգայ որդոց մեծին Հասանայ տեր վերոյիշեալ երեք եկեղեցիներէն քա-
խոյխան բերդոց խաչենոյ և ամուսին իմ րընկէց մը հեռու դէպի արեւմուտք , ան
 ԿԵՉԱՌՈՒՔ 367 ԿԵՉԱՌՈՒՔ

տառը տանող ճանապարհի վրայ կը գըտ- որոնք մասամբ , գէթ անուամբ , յայտնի
նուի, փոքրիկ տաճար մը ՝ սրածայր գմբէ . էին ԺԷ դարու կիսուն : Այս աւերակնե
թով և ժամատնով , Ս . Յարութիւն րու մէկ մասն ալ անշուշտ հին կեչաս
նուամբ , ի յիշատակ մեռելոց շինուած , ռուաց ճոխ մենաստանին միաբանութեան
գերեզմաններու մէջ և ունի 1220 թուա- բնակարաններու և տնտեսական շինու
կանաւ այս արձանագրութիւնը . « Թիւ թիւններու մնացորդներ են : Ս . Գրիգորի
ՈԿԹ . Շինեցաւ Սուրբ Յարութի: նս wun ի եկեղեցւոյն կից դէպի հարաւ կանգուն կան
յիշատակ համաորեն ննջեցելոց ի Քրիստոս , երևելի անձանց դամբարաններ . նշանաւոր
և ծնողաց իւրոց -Հասանայ և Ռուզուքանայ է վեցիկ վարդապետի մահարձանը , որ
ե. զաակաց . . . Արձանս արհնութեան սի - քառակուսի սեղանաձեւ է , և բարձր խաչ-
րոյն որ առ un Աստուած և աս սուրբս նորա . վէմ մը կայ սեղանոյն վրայ , ստորոտը
wilkli » :
ունենալով այս արձանագրութիւնը . « Զվե
Մինչեւ ցարդ տեսանք մենաստանիս - ցիկ վարդապետս յաղաւթս յիշեսջիք ի
քիչ շատ շէն վիճակի մէջ մնացած տա Քրիստոս աղաչեմք » : Մահարձանիս վրայ
ճարները , որոնց երեքին անուններն ալ կայ նաև ուրիշ գրուած , բայց մամռապատ
յայտնի են Ս . Գրիգոր կամ Ս . Լո n- և անվերծանելի մնացած է . պէտք է խը-
րիչ , Ս . Կաթողիկե և Ս . Յարութին: կե . նամքով մաքրել և կարդալ ու գտնել նաև
չառացի ոե յիշատակագիր՝ Փիլիպպոս , թուականը , վասն զի աննշան մէկը ըլլաս
1641 թուին , վերոյիշեալ երեք եկեղեցի . լու չէ այդ վեցիկ վարդապետը : Ասոր մօտ
ներէն զատ , կը յիշէ նաև Ս . Հռիփսիմե հարաւային կողմն ալ մեծ դամբարան մը
տաճար մը , « ուր է հանգուցեալ Պրօշ իշ- կայ , որուն արձանագրութիւնն ևս ան.
խանն » : Քիչ տարիներ վերջը , Թովմաս վերծանելի կը մնայ , բայց յայտնի է
Վանանդեցին ուխտատեղիներու ներբո- թուականն ՝ ՈԿԹ (= 1220) :
ղեանին մէջ կը թուէ նաև տասնի չափ Հին յիշատակագիր մը ՝ 1184 ին, մեզի
սրբարաններ . կարեւոր ծանօթութիւններ կու տայ վա
նացս նկատմամբ , յորմէ մաս մը աստ
« իսկ սուրբ ուխտն որ կեչառիս ՝ դնելը կարեւոր կը համարինք . « ի վանս
Նա լուսատու Հայոց ազգիս . հռչակաւոր և հրաշազան հանդիսարանիս
Եկեղեցին սուրբ Գրիգոր , կեչառուս , ընդ հովանեաւ սուրբ Լուսա
Ընդ Ա: ագու սուրբ Նշանի , ւորչիս Գրիգորի , որ և պայծառապէս ճոր
Աստուածածին սրբասնեալ . խացեալ ի սկզբանն ՝ և դարձեալ խրթնա-
Սուրբ Սիոնըն պաշտեցեալ ցեալ՝ ըստ յաճախելոյ մեղաց քրիստո
Որ Պըռօչի ՝ հանգիստ տուեալ .
նէից , զոր նորոգեաց սուրբ Հայրս Պետ-
Սուրբ Սարգիսըն բարեմասնեալ , րոս հանդերձ հարազատաւն իւրով Տեառն
Ցոր Յարութիւնըն կցորդեալ .
Յովսեփաւ : Բայց զերանաւէտ անձին Հօր
Սուրբ կարապետըն Յիսուսի՝
Պետրոսի օրինակ բարեաց եղեալ ՝ ո՞վ ոք
Սուրը Յակոբայ զուգեալ լինի
Հռիփսիմեն գեղեցկացեալ . բաւականասցի պատմել զառաքինութիւնս .
Աստուածահայր Դաւիթ եղեալ , զի որպէս ճշմարիտ է ասել , վայել իսկ
Ընդ մակագրեալսըն դասակցեալ . է խնամոցն Աստուծոյ այսպիսում քաւա-
ի կայանիս տեղիք զատեալ րանի լինել այսպիսի նորոգիչ »... :
Քառասներորդ պատարագեալ » : Սրբասնեալ վարքովը հռչակուած Հ.
Պետրոսէն յառաջ , 1051 թուին կը յիշուի
Ասոնց վրայ աւելցնելու է նաև կա- վանացս առաջնորդ ոմն Բարսեղ , իսկ վեր
թուղիկեն զոր չի յիշեր : Բացի կանգուն ջը կեչառուաց առաջնորդ եղած է ԺԳ
կամ կիսակործան տաճարներէ , աւերակ- դարու սկիզբը , Գրիգոր Մոնոնիկ , որ ներա
ներու մնացորդները կը վկայեն, թէ ժա . կայ եղաւ Զաքարիա Սպասալարէն գու .
մանակաւ կային ոչ սակաւ մատուռներ , մարուած Լոռիի ժողովոյն : Յետոյ քիչ
 2 Վ Ե 8 Ի Ն ՎԱՐ ԴԵՂ

Ե ՄՑ
ԱՂԱՄՈՄՅԻՀԵՄ

Ի Բ Ի Ք ՄԱՂԱՔ Է ՄՈ

132. Կեչառուք • — Վեցիկ վարդապետի մահարձանը :

Բնաշխ • Բառարան Բ .
47
•Խես
133
Տ
տեսարանը
ընդհանուր
էջարբերդի
:160
.
 ԿԵՉԱՌՈՒՔ
ժամանակ առաջնորդ եղած է վանացս ոն
Ներսես վարդապետ , առաքինի և ողջա-
խոհ : Իսկ 1223 ին կը յիշուի արձանա-
գրութեանց մէջ Պետրոս Բ : Ասկէց վերջը
թուականով կը յիշուին Մխիթար 1248 ին
և Աթանաս 1272 ին . իսկ Համազասպ կը
յիշուի անթուական : Ասոնցմէ գրեթէ դար
մը վերջ կը յիշուի գրոց յիշատակարա
նաց մէջ « Տէր Յովհաննես կեչառաց Ս .
Լուսաւորչին , յամին 1364 » : Դարձեալ
դար մը և աւելի վերջը , 1491 ին մէկը
կը գրէ . « Ի Ս . Ուխտն կեչառուս , ի դրան
Սուրբ Աստուածածնի և Ս . Գրիգոր կա-
թուղիկէիս , և առ Ս . Նշանիս , որ իմովս
անարժանութեամբ կոչիմ առաջնորդ սուրբ
ուխտիս » ... և անունը կը պակսի և կամ - ւորներու կռուան եղած է բաւական ժա
աւրուած է , և փոխանակ իրեն գրուած է
եղբօրը անունը ՝ Յովաափ : Դար մը վերջ ,
1578ին , կը յիշուի ոմն փիլիպպոս վեր
րադիտող կեչառուաց և քաջ փիլիսոփայ .
յայտնի է թէ սա եպիսկոպոս էր , ինչպէս
նաեւ երկու դար յառաջ յիշուած էր
Յովհաննէսը , բայց չի գիտցուիր , թէ ե՞րբ
սկսեր են Բջնիէն զատ ի կեչառուս ևս ե-
պիսկոպոսներ նստիլ : Ոսկան վարդապետը
եպիսկոպոսական թեմերու ցուցակի մէջ
կը վկայէ , թէ ԺԷ դարու կիսուն ալ այս
տեղ կար եպիսկոպոս , կ'երեւի թէ ԺԷ
դարու վերջերը հանդիպեր է տեղւոյս ա-
մայանալն :
Մենաստանիս անուամբ ծանօթ է խա .
չատուր կեչառեցի ԺԳ դարու վերջերը և
ԺԴին սկիզբները , իր բարառնական վի .
պասանութիւններով , և ոտանաւորներով :
Քառասնի չափ գանձեր կան Գանձարան-
ներու մէջ , որոնց տանգլուխ տառերը կը
կապեն Խաչատուր անունը . բայց անոնցմէ
շատերը և վայելչագոյնները աւելի ֆա-
րօնեցի Խաչատուրին կը համարուին , քան
կեչառեցւոյս : 1862 թիւէն - սկսեալ
մինչև անցեալ դարու վերջերը , Մկրտիչ
ծայրագոյն վարդապետ Տէր Թադէոսեան .
ցը կը կառավարէր կեչառուաց աւերակ
մենաստանը , օրինակելի խնամքով և մեծ
հոգացողութեամբ : Շահխաթունեանց
umnpq . f
Բ .. 190-201 : Այրարատ ,, 259-854.
Uppruprum
269 : Արաքս , 1902 , 17-30 : Եւ այլն : Կապադովկիոյ հնագոյն և անուանի
370 ԿԵՍԱՐԻԱ
ԿԵՉՈՒՏ . Սիմոն կաթողիկոս կը
յիշէ այս անուամբ կալուած մը -Ձագա
վանքի , Այրարատայ կոտայք գաւառի սէջ :
ԿԵՉՐՈՐ , ԿԷՉՐՈՐ կամ ԿԵՉՈՒ . Այս
անուամբ քաղաք մը կը յիշուի մեր պատ
միչներէն Այրարատայ Գաբէղէնք գաւառի
մէջ , որուն կը տիրէին ԺԲ դարում ամի
րաներ : Վարդան աշխարհագիրը քաղաքիս
անունը կը գրէ Քեչրոր կը գտնուի կէ-
չուան վիճակին մէջ , և այժմ ծանօթ է
կեչուան անուամբ , Պայամ գետակին գլու .
խը : Ութեւտասներորդ դարու մեր աշխար-
հագիրներէն կոչուած է կել : Քաղաքիս
հին պատմութիւնը կը մնայ անյայտ . սա.
կայն իւր ամուր դիրքովր այլազգի բռնա .
մանակ ԺԲ դարու երրորդ քառորդին ,
անուամբ կը յիշուի Ղարաչայ կամ ա .
ռաչայ ոն թուրք ամիրայ , որ կը տիրէր
բոլոր Երասխաձորին և կէչուանայ , որ
և 1182 թուին տագնապելով արհաւիրք-
ներէ և խիղճ ընելով Ծառաքարի սուրբ
սպասուց գերութեան համար , իշխանու .
թիւնը թողուց , ինքզինքը Խլաթայ Շահա
Արմէնին յանձնեց և սպանուեցաւ : կե .
րեւի , թէ յետոյ դարձեալ ուրիշ բռնաւորի
մը ձեռք անցեր է քաղաքս , վասն զի
Խծկօնից արձանագրութեանց մէջ կը յի
շուի նահատակուած - ոifն Տէր - Առաքել
1208 թուին , « ի կէչրոր քաղաքի զա
նազան տանջանօք » . և ուրիշ մէկն ալ
1222 թուին : Քաղաքիս տեղը կը կարօ
տի յատուկ հետազօտութեան : կեչրորի
մօտ էր Ծառաքար - անուանի վանքը :
ԿԵՌԼԱ • Տես ԿԵՐԼԱ :
ԿԵՌՃՈԹ . - Այրարատայ Արագածոտն
գաւառի մէջ կը յիշուի այս անուամբ կա
լուած մը Մողնիի վանքին :
ԿԵՌՏԱՄԲԱԼԷՍՔ • -
— Սիւնեաց Ծղուկ
գաւառի մէջ , խոտատեղի Տաթեւու վանքի :
ԿԵՌՍՏԱՎԱՆՔ . Տես ԿԵՐՍՏԱՎԱՆՔ :
ԿԵՌՔԱՐ • կը յիշուի այս անուամբ
տեղ մը , Սիւնեաց Հաբանդ գաւառի , Հա-
լիձորի մէջ :
ԿԵՍԱՐԻԱ , ԳԱՅՍԷՐԻ կամ ՂԱՅՍԷՐԻ -
5. 97. CÉSAREE , KAÏSSERIEH .
 ԿԵՍԱՐԻԱ 371 ԿԵՍԱՐԻԱ

քաղաքներէն մին , որ Տիբերիոս կայսրէն գիս : Հոյակապ է աւագ եկեղեցին Ս ․ Աս-

շինուած է հին Մաժակ մայրաքաղաքի - տուածածին՝ որուն դրան վրայ կայ արձա-
մօտը , դէպի արեւելեան հիւսիս 2 հզրմ . նագրութիւն . երկրորդ անգամ շինուած է
հեռու , և կեսարիա կոչուած ՝ ի պատիւ 1835ին - Զարդարեան կարապետ աղայի
()գոստոս կեսար կայսեր : Անկիւրիոյ նա- ջանքով և ժողովրդեան - նուիրատուու .
հանգի հարաւակողման նոյնանուն կեսա- թեամբ . 1875 ին ալ վերանորոգուած է :
րիա - գաւառի կառավարչանիստ կեդրոնն Ս . Լուսաւորչի եկեղեցին ևս ունի երկար
է քաղաքս , Արգէոս լերան ստորոտը , ծո արձանագրութիւն . վերստին շինուած է
վու մակերեւութէն 1095 մետր բարձր 1885 ին . ներքին ծեփն և ոսկեզօծումն ե
դաշտի մէջ , 38 ° 43 52 ″ հիւս . լայնու ղած է 1903ին : Ս. Սարգսի եկեղեցին
թեան և 33 ° 2 ' 36 " արեւելեան երկայ ալ ունի յիշատակարան կողմնակի դրան
նութեան վրայ : - Արդի քաղաքը հարթ վրայ ՌՃՀԲ – թուականաւ . այս եկեղեցին
գետնի վրայ կառուցուած է և ամէն կող- ալ անգամ մը նորոգուած է անցեալ դա.
մէն մօտէն ու հեռուէն - լեռնաշղթաներով րու մէջ . ծեփն ու ոսկեզօծումը եղած է
շրջապատուած . ջուրերու հոսավայր -չու- 1902 ին : Ուղղափառ Հայոց Ս . Խաչ եկե-
նենալով , հիւսիս – արեւմտակողմը շատ մը ղեցւոյն դրան վրայ ևս կայ լատին և հայ
ճահիճներ NL լճակներ ձեւանալով ՝ օդը արձանագրութիւն 1871–1889 թուակա
վատառողջ ըրած են , մանաւանդ ամառը , նաւ , շինուած է նպաստիւք . Լեւոն ԺԳ
շատ միգամած տենդային տաք , իսկ ձմեռը քահանայապետի , Ստ . Ազարեան պատ
խոնաւուտ է . այդ պատճառաւ բնակչաց րիարքի միջոցով : Բողոքական Հայերն ալ
մեծագոյն մասը շրջակայ այգիները ու ունին ժողովարան մը 1873 ին հիմնուած :
գիւղերը կ'ելնեն ամարելու համար : Տու- - Յոյներն ունին Այիոս Նիկոլիոս և Այիոս
ները քարաշէն , երկյարկ և կոկիկ են ընդ- - վասիլիոս եկեղեցիները : կեսարիոյ քա-
հանրապէս . ունի 114 թաղ , 10223 տուն ղաքին և գաւառին - Հայոց ուսումնական
և 49498 բնակիչ , որոց 14382 ը ՝ լուս . վիճակին գաղափար մը կրնայ մեզ տալ ,
հայ , 1220 ը ՝ հայ կաթոլիկ , 1021 ը՝ հայ 1901 ին ազգային ուսումնական խորհրդոյ
բողոքական, 2419 ը ՝ յոյն և 31452 ը՝ տաս կեդրոնական վարչութեան հրատարակած
ճիկ : վիճակացոյցը : Ուղղափառ Հայերն ունին
Հայերը հաւանականարար ամենահին - Էմմանուէլեան վարժարանն ՝ 80 աշակերտ
գաղթականութիւն մ են , գուցէ Բագրա- - ներով : Բողոքական Հայերն ալ ունին ա .
տունեաց անկումէն քիչ վերջը եկած հաս- - րական վարժարան մը ` 120 աշակերտնե
տատուած , որովհետև պատմական և հնա րով և իգական վարժարան մը ՝ 80 աշա
խօսական ո և է հետք և մնացորդ չեն կերտուհիներով ․ կայ նաև Ամերիկեան կոս
տեսնուիր աւելի հին ժամանակի : Կը կար- - կիկ մանկապարտէզ մը ՝ 110 փոքրիկնե
ծուի դարձեալ , թէ Հայք Պարսկաստանի - րով :
Համատան քաղաքէն եկած հաստատուած Նշանաւոր եղած է կեսարիա քրիստո-
են : կարեւոր հաստատութիւններն են , նէութեան ժամանակ , վասն զի Թադէի ա-
կառավարչական պալատը , զինուորական - շակերտը Թէոփիլէ ՝ հոս նստաւ , այդ

շէնքերն ՝ զօրանոցը , ռազմամթերանոցը , պատճառաւ եղաւ արքեպիսկոպոսանիստ

քաղաքապետարանը , մանածի գործարան
ները , աղբորակի գործարանը , հիւանդաց
նոցը , ամպածրար աշտարակներով մզկիթ .
ներ , եկեղեցիներ , ևն .: Քաղաքին շուրջը
կը գտնուին բազմաթիւ բանջարանոցներ ,
պարտէզներ , այգիներ ու արօտամարգեր :
-
Հայերը ունին երեք եկեղեցիներ , Ս .
Աստուածածին , Ս . Լոսաորիչ և Ս . Սար-
աթոռ և Հայոց հայրապետները ասկէց
կ'առնուին ձեռնադրութիւն մինչև Ս . Սա-
հակ : Այժմ ևս ունի Հայոց և Յունաց աս
ռաջնորդներ :
կեսարիոյ մէջ ուղղափառութիւնը հաս-
տատուած է 1860 ին ․ իսկ բողոքականու
թիւնը 1850 ին , Ամերիկացի միսիոնարաց
ձեռքով : Քաղաքիս մէջ 1870 ին հաստա-
 ԿԵՍԱՐԻԱ 372 ԿԵՍԱՐԻԱ

տուած է նոր հայկական միութիւն մը , Ա- թան Մէհէմմէտ Գ , 1470ին շինել տուած

ետիսական ՝ իրենց քարոզիչ Աւետիս Երէ .
ցեանի անունով , որ Ամերիկա - աստուա
ծաբանութիւն և փիլիսոփայութիւն ուսած
և խրիմեան Հայրիկի պատրիարքութեան
օրով ՝ պատրիարքական յատուկ հրամա
նագիր — կոնդակով՝ սարանական դրու
թեամբ կը քարոզէր Աւետարանը ՝ ըստ
Հայ Եկեղեցւոյ , կիրակի օրեր ՝ անխտրա-
կան ոգւով : Այդ միութիւնն որ 500 հո-
մզկիթը : Ներքնապարսպի հիմնարկութեան
թուականն թէև յայտնի չէ , բայց մար .
մարեայ քարի մը վրայի անթուական ար
ձանագրութենէն և Իզզէտտին Կէյկեավուս
անունէն կը հետեւցուի , թէ շինուած կամ
նորոգուած ըլլալու է 1208 ին : Այժմ կան .
գուն է նաև այն հին եկեղեցին ՝ յորում
էր Ս . Բարսղի մարմինը , զոր Բ Մէհէմ
մէտ մէլիք ղազի ՝ մզկթի փոխեց , և յեր

134 . Կեսարիոյ ընդհանուր տեսարանը :

գիէ կը բաղկանայ , կը շարունակէ կիրակ- տոյ նորոգուեցաւ 1204 թուին . տարա

նօրեայ քարոզութիւնն , իր հիմնադրի մա ծութիւնն՝ է 2450 քառ .. կանգուն , 42
հէն ետքն ալ , որ հրոյ ճարակ եղաւ ըն սիւներով և 52 կանգուն բարձրութեամբ .
տանեօք , կեսարիոյ դէպքին 1895 ին : Ա- ասոր 18 կանգուն տրամագծով աղիւսար
ւետիսական վարժարան մ՚ալ ունին , 60 կերտ աշտարակը նշանաւոր հնութիւն մ՚է :
աշակերտներով : Նոյնպէս կանգուն է Սուլթան Ալայէտտի-
կեսարիոյ հնութիւններն են բազմաթիւ նի տիկնոջ 1236 ին շինել տուած և իր
շէնքեր և աղօթատեղեաց աւերակներ ու անուամբ խոանտ խաթուն կոչուած մզկի
պարիսպներ : կանգուն է դեռ Ներքնաբեր թը : Այս մզկիթն ալ , ըստ ոմանց Ս . Ղե-
դը կամ իչգալէն , շինուած 1224 ին - Ա- ւոնդիոսի եկեղեցին ըլլալով , յետոյ մզկթի
լայէտտին սելճուգէն և նորոգուած 1466 ին - փոխուած կը կարծուի , և այս կարծիքը
Գարամանցիներէ : Մէջը կը գտնուի Սուլ- կը հաստատեն շէնքին ձեւը , խաչքարեր
 666664600

ESPON

1413

100
22

UNHE
STUDIEN BOUSSING
કો

300
な

135.
Կեսարացի
ճարտարարո
ոսկերչաց
գործ
. ւեստ
 ԿԵՍԱՐԻԱ 374 ԿԵՍԱՐԻԱ

և այլ քրիստոնէական հետքեր , որոնք գան մասամբ դիւրացած է նորանոր խճու

դեռ բոլորովին եղծուած չեն : Այս մզկիթն ղիներու շինութեամբ , բայց աւելի պիտի
3880 քառ . կանգուն տարածութեամբ և զարգանայ ու կարեւոր կեդրոն մի պիտի
48 սիւներով հոյակապ շէնք մ ' է : - Տիկ. դառնայ , ինչպէս էր հինն Մաժակ , իբրև
նոջ ( Խուանտ խաթունի ) մարմարեայ դամ մայրաքաղաք կապադովկիոյ , երբ Գոնիա
բարանն , որ մզկթին մէջն է , թանկագին Էրէյլիի երկաթուղւոյ գծին հետ կապուի :
հնութիւն մ՚է : կան նաև ուրիշ մզկիթներ Գլխաւոր արտածութեան նիւթերն են
զորս մի WIL մի յիշել աւելորդ է : գազի խէժ ( քիթրէ) , դեղնունդ ( ճէհրի )
Քաղաքիս պեզազիսթան կամ պետեսթե՞ սեկ , բուրդ , չոր պտուղներ , կապերտ ,
շուկան (կտաւեղինաց կամ կերպասավա գորգ , մանուածներ , կտաւ , աշխատուած
ճառաց շուկան) , շինել տուած է Մըստա- պղինձ , ապուխտ , ևն .: Միջին հաշուով
ֆապինի Ապտիւլհայ 1499 թուին : կէօն կեսարիոյ գաւառէն տարին կ'արտածուի
խանը շինել տուած է Բէրի փ ա շ ն 15 միլիոն ֆրանկի ապրանք : Ներածու
1520ին : Վէզիր խանը շինել տուած է թեան նիւթերն են , բամբակ , պղինձ, եր-
Իպրահիմ փաշան 1729 ին : - Տեղական կաթ և ուրիշ մետաղներ , չուխայ , ծխա .
արհեստներն են , սովորականներէն զատ , խոտ , բրինձ , շաքար , սուրճ , քարիւղ և
մասնաւորապէս կաշեգործութիւն , ապըխ . ֆրանսական անգլիական և ամերիկեան
տարարութիւն , գորգագործութիւն , կտա ապրանքներ : Ներածութեան ծախուց տա.
ռագործութիւն , տարազագործութիւն , ևն .: րեկան գումարն կը հասնի 9 միլիոն ֆրան .
Ոսկերչութեան արհեստին մէջ ևս նշա. կի :
նաւոր եղած են կեսարացիք , որոնց մէկ կեսարիոյ դաշտին հացաբոյսերը տե .
ձեռագործին պատկերը աստ կը - ղական սպառումին անբաւական ըլլալով ,
ներկա
յացնենք , որ շինուած է 1672 թուին , և Պօզուքէն կը հայթհայթուին հացեղէնք :
է կողք ձեռագիր ժամակարգութեան մը ,, Այս գաւառի երկրի կազմութիւնն ընդհան
թանձր արծաթեղէն թիթեղով ՝ ոսկեջրած : րապէս հրաբղխային է : Մինչև ԺԱ
Հայոց մեծագոյն մասը կը զբաղի վաճա- դար ( 1065 )՝1107 տարի Հոովմ . արեւ.
ռականութեամբ և արհեստներով . քաղա- ելեան կայսրութեան ձեռքն մնացած ըլլա.
քին ամբողջ վաճառականութիւնը Հայոց լով ՝ Սելճուգեան ( Սելեւկեան ) Բ իշխան
ձեռքն է : Տիրող լեզուն հասարակ - Ալփարսլանի արշաւանաց ատեն կեսար
թուրքերէն է , թէ և հայախօս ընտանիք- րիա քաղաքը աւերմամբ առնուած և թուր.
ներ ալ պակաս չեն : կեսարացիք -ընդ- քէստանէ եկող Թուրքերէ բնակուած է
հանրապէս ճարպիկ , գործունեայ , շահա- - Յետոյ Պարսկասելեւկեանց տկարանալո.
սէր , հնարամիտ և ձեռներէց են . բայց վը ՝ 1092 ին Տանիշմէնտիի տէրութեան
մարդասիրական և բարեգործական ձեռն . ձեռք անցած և 80 տարի անկէ կառա.
արկներու մէջ , իրենց միւս բարեմասնու . վարուած է : Ապա Սելեւկեանց Դ իշխան
թեանց հետ համեմատական չեն երրէք : Գըլըճարսլան ՝ քաղաքը աւերելով գրաւած
կ'աւանդեն, թէ կաղ կեսարացի մը առևտրի և մինչեւ 1301 Իկոնիոյ Յունասելճու
1
համար հետիոտն գացած է մինչև Հնդկաս. գեանց կողմէ կառավարուած է : — կեսա.
տան : կեսարացիք կենցաղասէր և զուար . րիոյ և մերձականերուն հնագոյն շէնքերու
ճամոլ են , մանաւանդ ռամիկ դասակարգը : ճարտարապետական ձեւերն NL քարա .

Կեսարիոյ տարէց ազգայինք դեռ կը պա. քանդակները ցոյց կու տան , թէ իսլամա .
հեն իրենց հագուստ ML կապուստի հին - կան ճարտարապետութեան եւս ենթակայ
ձեւն ու տարազը և նահապետական բար . եղած է քաղաքս , թէեւ այս շինուածոց
քերու դրոշմե : մէջ կը նշմարուին ևս հռովմէական ար.
վաճառկանութիւնն իր հին բարգաւաճ - ձանագրութիւններով քարեր : ԺԴ դարուն
վիճակն չունի, հաղորդակցութեանց դժուար - սկիզբները ( 1301 ին)՝ Սելեւկեանց անկ
րութեան պատճառաւ , թէև այս պարա- մամբ Գարամանեանց անցած և 1341ին
 Վ Ի Ճ Ա Կ Ա ԳԻ Ր Կ Ե Ս Ա Ր Ի Ո Յ

ԴԱՍԸՆԹԱՑՔ
Ա Զ Գ Ա Յ Ի Ն Վ Ա Ր Ժ Ա Ր Ա Ն Ա Ց

ՀԱՄԱԳՈՒ
ԱՇԱԿԵՐՏՆԵՐ

ԱՂՋԻԿ
ՄԱՆՉ
ՔԱՂԱՔ ԿԱՄ ԳԻՒՂ ՎԱՐԺԱՐԱՆԻՆ ԱՆՈՒՆԸ

ՄԱՐ
կեսարիա ( Ս . Կրպտ . ի վանք ) Ժառանգ . վարժարան և Որ

er
բանոց Կրթարան 2 60 60
Թամզարա ( Ս . Ասծն . ի վանք ) Ժառանգ • վարժարան և Որա
բանոց Կրթարան Դ 15 15
կեսարիա ( Ս . Աստուածածին ) | Հայկեան Զ 230 230
կեսարիա ( Ս . Սարգիս) . Յակոբեան 140 140
կեսարիա ( Ս . Լուսաւորիչ ) Կիւմշեան 2 680 680
կեսարիա (Պաղչէ թաղ) Արամեան 400 400
Թալաս ( Վերի թաղ ) · Վարդ– Պատրիկեան Դ 170 - 170
Աղջկանց վարժարան Դ - 140 140
Թալաս ( Վերի թաղ)
Խուպէսէրեան Դ 115 ― 115
Թալաս (Վերի թաղ)
Աշըգեան Բ ― 60 60
Թալաս ( Վերի թաղ)
Քիւչիւք -— Լօ Ստեփանոսեան Բ 10 10 20
Տէրէվանք Թարգմանչաց Բ 35 15 50
Թավլասուն Մեսրոպեան Բ 30 15 45
կէրմեր Ս . Սահակ - Պարթև Բ 80 35 115
Պալակէսի · Տամատեան Բ 50 20 70
Նիրզէ . Ներսէսեան Բ 80 80
Սարմսագլը Մեսրոպեան Բ 35 5
110 40
Էֆկէրէ Թորգոմեան– Ագապեան Բ 130 40 170
Մաննըսըն . Արամեան Բ 60 60
Մունճուսուն Մծբնեան 47 47
Էվէրէկ Մեսրոպեան Դ 290 150 440
Ֆէնէսէ Ռուբինեան Դ 290 130 420
Էրկիլէթ Արամեան Բ 35 35
Գօմագլը ( Վերի թաղ ) Մարկոսեան Բ 73 73
Չօմագլը (Վարի թաղ ) Թորգոմեան Բ 50 50
Ճիւճիւն Սարգսեան Բ 50 50
ինճէսու Ստեփանեան Բ 70 70
Թօմարզա . Թորգոմեան Բ 280 280
Գարաճավէրն Սմբատեան Բ 30 30
Նիյտէ Պարթեւեան Դ 95 110 205
Պօռ Արամեան Բ 60 10 70
Ռուրինեան Բ 50 50
Էրէյիլ
Ագսէրայ Յակոբեան Բ 105 105
Նէվշէհիր Հայկազնեան Բ 75 75
Գըրչէհիր Հայկական Դ 130 130
Էէնիճէ . Լեւոնեան 30 30
Սէյիւտլի · Թորոսեան Բ 28 28
կէօմէտի Յովհաննէսեան Բ 15 15
Թախան Յարութիւնեան Բ 32 32
et en ar

Սաչագ . Ասլանեան Բ 10 10
իլիպէ . Կարապետեան Բ 20 20
Եաղտը պրուն . Յակոբեան Բ 10 10

3795 1140 4935

 ԿԵՍԱՐԻԱ 376 ԿԵՐԱՍՈՆ

ալ Մոնկոլ իշխաններէն Իրթինա իշխա- կեսարիայէն 2 /: ժամու ճանապարհ

նին անցած , 1388 ին Ատրպատականի Գա- հեռու , հարաւային արեւմտեան կողմը , կը
տըպիրհանէտտին իշխանի անցած , 1392 ին գտնուի Երջանը լեռը ՝ որ այսպէս կոչուած
Գատըպիրհան՝ պատերազմի մէջ մեռնե . է շատ օձ գտնուելուն համար : Այս երան
լով՝ թիւրքմէն իշխան Գարաօսմանի ան . դիրքը բաւական գեղեցիկ է՝ մանաւանդ
ցած և տարի մը վերջ ալ Սուլթան Եըլ- - կուշտին վրայ գտնուող բազմաթիւ ամա
տըրըմ Պայազիտի ձեռքն ինկած է , բայց րանոց այգիներով . ետեւի կողմը լերկ ML
շատ չանցած Գարամանցիները , և 1435 ին խոպան է և դեռ շատ վնասակար օձեր
Շամիները իբր 2 տարի , իսկ 1471 ին կը գտնուին : Գագաթը կան երկու խոշոր
Ֆաթիհ Սուլթան Մէհէմմէտի ձեռքը կիյ քարեր իրարու կից : Աւանդաբար կը պատ
նայ վերջնականապէս : Եգիպտոսի իպրա- մուի , թէ շատ հին ժամանակներ - այլ ու
հիմ փաշան ևս քաղաքիս տիրեց պաշար- կին այս լեռը կ'ելնեն , հոն կը խմեն կը
մամբ , բայց քիչ վերջ դարձեալ () սման գինովնան , և վերջին բաժակը կը քամեն՝
ցւոց թողուց : ըսելով « կը քամեմ այս բաժակը Աստու
կեսարիա ի հնումն - շրջապատեալ էր ծոյ կենացը » , կամ՝ ըստ այլոց , բաժակը
կարմրագոյն կոփածոյ քարերով շինուած երկայն գաւազանի մը վրայ դնելով ՝ դէպ
պարսպով և ամրացած էր քառակուսի և ի երկինք կ'երկնցնեն՝ իբր թէ Աստուծոյ
եռանկիւնի փոքր աշտարակներով . որոնք հրամցունելու համար : Եւ այս խօսքին
հետզհետէ աւերելով կործանեցան և կը վրայ Աստուած զանոնք կը փոխարկէ զոյգ
կործանին : Ունի նաեւ վեց դուռ , որոնք մը քարի, որոնք այս լերան գագաթը ան
այժմ իբրև դուռ չեն ծառայեր . կը կո- շարժ կը կենան ML դիտողներուն ուշը կը
չուին .1 Սիվաս - գափոսի , 2. Գանկը գրաւեն : Մայրերն ՝ այս իրարու կից ու
պազարի գափոսի,, ասոր առջեւ կը հաւա- մարդաձեւ քարերը ցուցնելով իրենց որդ-
քուին սայլեր ՝ որոնք բարձած կը բերեն ւոց , իբրև պատուէր կ՚ըսեն . « Ահա այս
քաղաքին պէտքերը , այդ պատճառաւ կոչ է գինիին ու օղիին արդիւնքը NL զայն
չուեցաւ գանկլը ՝ որ Թուրքաց լեզուով սայլ գործածողին վախճանը. քեզ օրինակ ըլ-
կը նշանակէ . 3. Աթպտզարի գափուսի , 4 . լայ . երբէք մի խմեր » : Հայաստան ,
Մեյտան գափուսի , 5. Պօյանի գափոսի , 6 . 312-314 . Վ . Քնէ , Ա . 307–322 : Ե
Քիչի գափու , որ թուրքերէն կը նշանակէ - այլն :
փոքր դու. վերջինս կը կոչուի նաև Թա- ԿԵՍԱՐԻԱ • Գիւղ Տիգրանակերտի
լասի և Էրճիէշի անուամբ : կեսարիոյ Սեւերեկ գաւառակի , Եդեսիոյ առաջնոր.
դաշտէն կ'անցնին՝ Սարքըսագլը և Գարա- դութեան ներքեւ , դէպի արեւմտեան աս
una գետակները , վերջինը քաղաքին ա րաւակողմը , 2 ժամու ճանապարհ հեռու :
րեւմտակողմէն - 13 հզմ. հեռուն – Սազըգ Ունի քիչ թուով Հայեր :
կոչուած լճէն բղխելով՝ և Պօղազ քէօր- ԿԵՍԱՐԻԱ Տես ԱՆԱՐԶԱԲԱՆ
րիւի մօտէն եկող և կեսարիոյ մօտէն հոսող ԿԵՍՆԱ : Գիւղ Փոքր Աղբակի մէջ :
Սարմըսագլը գետակին հետ միանալով . ԿԵՍՆԱԿ ― Գիւղ Ջուլամերկ -գաւա.
կը դարձընէ շատ ջաղացքներ և կը թա- ռի մէջ .
փի Ալիս գետը ՝ որ քաղաքէն 95 հզրմ. ԿԵՐԱՆԻՍ • Այլազգաբնակ գիւղ Այ-
հեռուէն կ'անցնի : Սազլըգի մէջ է Սազ իչ- - րարատայ Ուրծ և Արած ( վէտիՊասար )
մեսի ջերմուկը , որ հանքային ջրոյ մը գաւառի :
ակն է և լուծողական յատկութիւն ունի : ԿԵՐԱՒՆՈՍ . - Այսպէս կը կոչուէր ի
կեսարիա բղխող աղբիւրներէ զուրկ է , հնումն այն գետը՝ որ Շապին Գարահիս
թէև ունի արդէսեան ջրհորներ ՝ բայց ջուրը սարի մօտէն անցնելով կը թափի թեւ
դառն է : խմելու ջուրը կու գայ Արգէոս ծով :
սէն , որ գետնափոր ականներէ անցնելով ԿԵՐԱՍՈՆ կամ ԿԵՐԱՍՈՍ • Տես ԿԻՐԱ-
այնչափ առողջարար և համով չէ : ՍՈՒՆ :
1
 ԿԵՐԼԱ 377 ԿԵՐԼԱ

ԿԵՐԼԱ , ԿԵՌԼԱ , ՀԱՅԱՊՈԼԻՍ , ՀԱՅԱ- Ֆիլֆալուէն , կէօրկինյէն , Բէդէլէէն , Պաս

ՔԱՂԱՔ , ՍԱՄՈՇՈՒՅՎԱՐ• Լատ . ARMENO–
POLIS , Գերմ . ARMENIERSTADT , Հունգ .
SZAMOS-UJVÅR , GERLA . Հունգարիոյ
արեւելակողմն , Դրանսիլվանիոյ հայաբնակ
քաղաքներէն նշանաւորագոյնն է քաղաքս ,
որ կառուցուած է Սամոշ գետին արեւե.
լեան կողմը : Տեղացիք սովորաբար Հայա-
քաղաք կամ կերլա կը կոչեն . վերջին
դօշէն ու վիցիէն եկած Հայերը : Մինչև
քաղաքին շինուիլը Հայք բնակեցան կեր .
լա գիւղը : Ժամանակակից օտար յիշա-
տակարան մը , քաղաքիս վրայ հետևեալ
կերպով կը գրէ . « Բազմացած բնակիչներն
այս հաճոյարար տեղն այնպէս բաժնեցին
իրենց մէջ , որ կանոնաւորեալ և աղէկ
կարգաւորուած քաղաքը՝ իր ընտիր ПL գե .

անունս վալաքերէն լեզուաւ փոքրիկ գիւղ - ղեցիկ շէնքերովը ՝ բոլոր իշխանութեան

մ ՝ է քաղաքիս ծայրը , Մարդինուցցի դղեա- նախանձը գրգռեց : Քարաշէն զարդարուն

MTB

136 . Կերլայի ընդհանուր տեսարանը :

կին շուրջը : Արդի Սամոշույվար անունն շէնքերուն ապակեայ պատուհանները՝ փո-

սկսած է 1838 թուէն ,և ըսել է « Սա-- - ղոցի վրայ կը նային ... : Այս ՝ - վաճառա-
մոշ գետին վրայ նոր բերդաքաղաք » : Ա- կանութեան ամէն ճիւղի մէջ վարժ ազգն ,
մէն կողմանէ շրջապատեալ է լեռներով . իրեն արտաքոյ կարգի - շատ եզանց նա.
մօտերը ունի հարուստ անտառներ : խիրներուն համար լաւ -- վաճառանոցներ
Հայազգի եպիսկոպոսն () քսենտիոս վրր . գտաւ դրսի գաւառները : Հայերը տարուէ
զարեան , 1700 թուին Լէոբոլտ Ա Գեր- տարի Մ այլ և այլ երկիրներ ՝ 100000 կը-
մանիոյ կայսեր և Հունգարիոյ թագաւոր - տորէն աւելի դուար կը ծախեն : Եւ եթէ
րին հրամանաւ հիմնարկած է քաղաքս , խափան մը (հիւանդութիւն , պատերազմ ,
որուն յատակագիծն շինած է հայազգի ջրոց ողողում) վաստկին առջև արգելք
երկրաչափն Ալէքսա : Քաղաքիս առաջին մը չի դներ ՝ կ'երթան Հունգարիոյ և Գեր-
հինադիրք էին գլխաւորաբար Պիսդրիցէն , մանիոյ սահմանեալ երկիրներն ալ : զի
և երկրորդաբար - Ճուրճովէն , Սիրվիզէն , տալիա ալ կը հոգայ այս շահ փնտռող
Բնաշխ • Բառարան Բ . 48
 ԿԵՐԼԱ 378 ԿԵՐԼԱ

ազգը ՝ յիշեալ ապրանքներով : Հայոց մէ . մունք որ գայ խորհրդանոցէն ՝ հնազան

-
ջէն ազնուականները զորոնք կամ բախ դինք , և ով որ զայս չկատարէ կամ ա
տը կամ պատերազմին փառքը և կամ սոր ընդդիմանայ , ունենան անոնք իշխա
արքունեաց մատուցած ահագին դրամոց նութիւն վճիռ բերելու ՝ սխալման մեծու .
գումարն , ըրաւ ազնուական -– իրենց վեհ թեան համեմատ :
մտածմունքին , ազնուութեան ու բարեգոր Քաղաքիս մէջ Հայք ունէին զանազան
- մեծ մարդիկներ են :
ծութեանցը համար , ― ընկերութիւններ կամ եղբայրութիւններ .
Արեւելեան տարազ չեն գործածեր , այլ՝ 170O թուին , Վրզարեան եպիսկոպոսը
ինչպէս ազնուականաց - կը վայելէ ՝ հուն . հաստատեց Մաշկագործաց եղբայրութիւնը ,
գարական զգեստ - կը հագնին , փորձառու որը ունէր յատուկ կանոնադրութիւն : Այս
և շրջահայեաց են : Պատերազմի մէջ ար- արհեստին մէջ Հայք -խիստ անուանի են ,
տաքոյ կարգի յանդուգն են , մանաւանդ որոնք իրենց պապերէն սորված և հետերա
երբ արագ ու կեղծեալ ասպատակի հար- նին բերած էին օտար երկիր : (Օտարները
կաւորութիւն կայ : Շատ ծախք ըրին իրենց այս արուեստին կերպը չէին գիտեր և
քաղաքին - ազատութեանն NL արտօնուս - Հայոց պէս լաւ ու գեղեցիկ գղտորայծենի
թեանց համար : Հայք ՝ շատ կը սիրեն ձի . ու սեկ շինող չկար : Տէրութիւնը 1770 ին
որոնց մէջէն լաւ քալողներն NL ծանր յանձնաժողով մը ղրկեց կերլա , որ խա
բեռ տանիլ կրցողներն աւելի կ ՝ընտրեն : ղախորդաց ընկերութեան գրութիւն մը
Շատ կը սիրեն բարեկամութիւն : Հետըզ- յանձնեց : Այդ գրութիւնը կը պարունա .
հետէ ընդարձակեալ քաղաքը բանի մը կէր զանազան հարցումներ խաղախորդաց
այնչափ հոգ չտարաւ՝ որչափ անոր , որ արուեստին վրայ , ինչպէս կը պատրաս .
իր հաւատքին օրէնքներն ամենախիստ տեն , ուրկէ կը գնեն և ո՞ւր կը վաճառեն
կերպով պահէ և զայն որ աստուածային պատրաստուած կաշիները , և այլն : Այս
է՝ պատուէ , ու ջերմեռանդութիւնը յառա. հարցմանց պատախանը գրով կը յանձնեն
ջացընէ : Շատ կը յաճախեն ապաշխարու տէրութեան , յորմէ կ'երեւի , թէ տարուան
թեան խորհըրդին » : մէջ 30000 կտոր կաշի կը ծախեն եղեր
Գրաւոր յիշատակարաններ կ'ապացու . Դրանսիլվանիոյ մէջ և 20000 կտոր ալ
ցանեն , թէ կերլա միշտ օգնած է տէրու Հունգարիոյ մէջ : Այս արուեստի ծաղկած
թեան , երբ սա իր օգնութեանը կը կա. միջոց , խաղախորդները կը բանէին չորս
րօտէր : Քաղաքս տէրութեան ընծայած է գործարանի մէջ : Անցեալ դարու երկրորդ
նաև շատ նշանաւոր մարդիկ : 1840 ին կիսուն Հայք - դադրեցուցին սեկի պատ
յօրինուած ոտանաւոր մը կը յիշէ անուն- րաստութիւնը , վասն զի կարմիր կօշկի
ներու շարք մը ՝ որոնք զանազան ծառաս գործածութիւնը դադրեցաւ և այծու կաշիէ
յութիւններով օգտակար եղած են տէրու պատրաստուած կօշիկներ շատ չէին գոր–
թեան : Տէրութիւնն ալ ճանչնալով հայ ծածեր : Նշանաւոր էր ժամանակաւ նաև
ազգին առ ինքն մատուցած օգուտները , քաղաքիս Վառականաց եղբայրութիւնը ,
մեծամեծ արտօնութիւններ տուած է Հա- որ ունէր յատուկ կանոնադրութիւն : Այս
յոց , զանազան ժամանակաց մէջ : — կերս եղբայրութեան ժողովներու արձանագրու .
լայի մէջ Հայք ունէին յատուկ խորհրդա . - թիւնները բոլոր հայերէն լեզուաւ եղած
րան : 1714ին քաղաքիս մէջ ընդհանուր են մինչև 1830 թուականը , երբ տէրու
ժողով գումարելով հետեւեալ որոշումը ըս թիւնը պահանջեց որ իրեն պաշտօնական
րեր են . « Մենք Հայաքաղաքացիք և ուրիշ լեզուով ընեն այնուհետեւ . ամենէն հին
ազգայինք միաբանեցաք , որ մեր յատուկ արձանագրութիւնը 1718 էն է : կերլայի
կամօքն և հաւանութեամբ ընտրենք մենք մէջ կային նաև հետեւեալ երեք հոգեւոր
մեր դատաւորը , քաղքին գլուխը : խնդրե . եղբայրութիւնները . Ա . Եղբայրութիւն Ս .
ցինք և ընտրեցինք տասուերկու ծեր , և Յովակիմայ և Աննայի . Բ . Եղբայրութին
զխաչիկ Ակոբշա ՝ դատաւոր . որ ինչ որոշ- Ս . Գրիգորի Լուսաորչին . Գ . Եղբայրու-
 ԿԵՐԼԱ 379 ԿԵՐԼԱ

թին Ամենասուրբ Երրուրդութեան : - Ասոնց կը մատուցուի : կերլայի կեդրոնը մեծ հրա

կանոնները յօրինած է Ստեփանոս վարդա . պարակին վրայ կառուցուած է Հայոց մայր
պետ Ռոշքա : Այս եղբայրութեանց մէջէն եկեղեցին շատ մեծ ու ընդարձակ , Ս ․ Եր-
այժմ միայն Սրբուհւոյն Աննայինը մնացած . րորդութին անուամբ . բակին մէջ կան եր-
է : — կերլա Դրանսիլվանիոյ Հայոց եպիս- - կոտասան առաքելոց արձաններ , որոնց
կոպոսանիստ աթոռ եղած է . վերջին եպիս . ներքև են քաղաքն և եկեղեցին շինող ազ-
կոպոսն () քսենտիոս Վրզարեան , ըստ ոմանց նուականներու և բարերարներու գերեզ-
բնական մահուամբ վախճանած է Պիսդրից մանները : Եկեղեցւոյս շինութիւնն սկսած
քաղաքը 1715 ին , և ըստ Ս. Ռօշքայի , է 1748 ին և օծուած է 1804 ին : Գմբէթին
թունաւորուած է հունգարացի մեծամեծ- վարի կողմը բարձրացած են Ս . Լուսա
ներէն անոր համար՝ որ իւր ազգը շատ տրչի և Ս . Սահակայ արձանները : Ունի
սիրած և շրջակայ ազգայնութեանց հետ երկու զանգակատուն և մէջ տեղը բարձր
հաւասար իրաւանց ML վիճակի բարձրացը . - աշտարակ մը , որուն ճակատը զետեղուած
նել ուզած է : Ասոր մահէն վերջ Հայք խոշոր ժամացուցին ձայնը ՝ բոլոր քաղա-
չկրցան միաբանիլ ML նոր եպիսկոպոս մը քին մէջ կը լսուի : Եկեղեցւոյս երկու կող
ընտրել . թէ և Մարիամ Թերեզա եպիսկո- - մերը մէկ մէկ մատուռ և պահարան կան ,
պոս անուանեց զՄինաս Թորոսեան տախ որոնց մէջ ոսկեպատ պատկերներ կը գըտ-
ղանդաւոր քահանան , բայց անոր ալ հա- նուին : Խաչելութեան կը կոչուի այն մաս
կառակորդներ գտնուեցան և եպիսկոպոս - տուռն , յորում կը պահուի , Ռուպէնսի
չձեռնադրուեցաւ : 1733 թուէն սկսեալ այս Քրիստոսի խաչէն վար առնուիլը ներկա
կողմանց Հայք: Դրանսիլվանիոյ լատին եւ յացնող աշխարհահռչակ պատկերն : Այս
պիսկոպոսին իրաւասութեան ներքեւ կը պատկերը , ըստ աւանդութեան կերլացիք
գտնուին . թէ և զանազան ժամանակներ . նուէր ընդուներ են Փրանկիսկոս Ա կայս
աշխատողներ եղած են վերականգնելու րէն 1806 ին , այն առթիւ , երբ գաղղիական
կերլայի հայ եպիսկոպոսական աթոռը , պատերազմներուն - պատճառաւ արքունա
սակայն չեն յաջողած և հայ եկեղեցին կան գանձը պարպուած էր և Հայք օգ-
նացած է որբ ու լքեալ վիճակի մէջ : նութեան համար բաւական գումար մը
Հայք իրենց գաղթականութեան առա ղրկեցին կայսեր : Այս նկարը յիրաւի շատ
ջին տարին շինեցին փոքրիկ եկեղեցի մը ՝ գեղեցիկ է և եթէ Ռուպէնսի իսկական օ
այժմեան կաթուղիկէին տեղը , որը ան րինակն ալ չըլլայ անոր ամենակատարեալ
ցեալ դարու երկրորդ կիսուն գետնայատակ գաղափարն լինելու է : Պահարանաց վրայ
եղաւ : Ներկայիս կերլայի հնագոյն եկե վերնատներ կան , որոնց մին՝ ազնուակա
ղեցին է Ասետման կամ թողւմոնեան եկե նաց յատկացեալ էր երբեմն և այժմ գոց
ղեցին, զոր Սիմայեան Աստուածատուր և Սո- է . միւս կողմինը թանգարան է , յորում կը
ղոմոն եղբարք քաղաքին արևմտեան կողմը պահուին բաւական թուով ձեռագիրներ :
իրենց յատուկ ծախքովը կանգնել տուած Աւագ խորանի ճակատը գեղեցիկ ոսկեզօծ
են 1724 ին , կտակելով որ իրենց մահէն պատշգամով վերնատուն մը կայ , ուր եր .
վերջ եկեղեցին և եկամուտները յանձնուին գեհոն դրուած է և դպիրք կ'երգեն : Մայր
Վենետկոյ Մխիթարեան Հարց , վանք շիս եկեղեցւոյ բարձրութիւնն է մինչև գմբէթը
նելու և միայն հայ տղոց հայերէն լեզուն 74 կանգուն և լայնութիւնը 42 կ . դռնէն
ուսուցանելու պայմանաւ . սակայն բարե մինչև աւագ խորանը երկայնութիւնն է
րարաց մահէն վերջ , քաղաքացիք չեն ու 145 կանգուն, ատեանին երկու կողմերը
զած կատարել անոնց բարի կամքը : Եկե շարուած են 37 ական մեծ նստարաններ :
ղեցիս այժմ կը գտնուի ընդ հսկողու Եկեղեցիս ունի հին հայկական և լատի
թեամբ և մատակարարութեամբ շինող բա- նական զգեստներ և սպասներ . բուն Հա
րերարներու ազգականաց , և շաբաթը եր . յաստանէն Հայաքաղաքս բերուած թան .
կու անգամ բացուելով՝ թիւ պատարագ կագին սպասներու և զգեստներու թիւն շատ
 ԿԵՐԼԱ 380 ԿԵՐԼԱ

քիչ է . բայց այդ շատ պա .

քիչերն ալ ցուածքն է և հին դրուած է 1885 ին ML
տուական գործեր են ընդհանրապէս հընդ- օրհնուած 1894 ին : Որբանոցին աշակերտ .
կական և պարսկական գործարաններէ ե- - ներէն զատ , կը ծառայէ նաև շրջակայքն
լած : եղած հաւատացելոց հոգեւոր մխիթարու
Այս երկու ազգային եկեղեցիներէ զատ թեան : Ս . Պետրոս Պօղոսի եկեղեցին Հայք
կան նաև երկու մատուռներ ։ Մէկն է , քա- - կառուցանելով ՝ նուիրեր են Մաճառաց
—
ղաքին հիւսիսային ծայրը Ջրի կոչուած զանոնք շահելու նպատակաւ : 1727
փողոցի հիւսիսային ծայրէն անդին գերեզ . թուին , եկեղեցական ու աշխարհական ա
մանոցին մէջ, որ շատ հին մատուռ մ'է և nwաջնորդներու վերատեսչութեամբ , կեր-

ունի 1640 թուականաւ պատարագի գեղե. լայի մէջ գումարուեցաւ ընդհանուր ժո

ցիկ սկիհ մը : Յաճախ պատարագ կը մա ղով , յորում կարեւոր որոշողութիւններ
ըրին և կանոններ սահմանեցին եկեղեցւոյ
ու բարոյական կենաց վերաբերեալ :
Հայք , երբ ժամերգութեան ժամանակը ծա
նուցանող զանգակին հնչիւնը լսեն , ուր
որ ալ ըլլան , գլուխնին կը բանան կը կե .
նան , և Հայր մեր ըսելէն ետքը կը շա-
րունակեն ճամբան : Եկեղեցական արարո
ղութիւնք թէպէտ ըստ լատինական ծիսի
են , սակայն ըստ Հայաստանեայց եկեղե
ցւոյ ալ նախատօնակ կը կատարեն, մա
նաւանդ Ս . Գրիգոր Լուսաւորչի տօնին օրը
մեծ ու փառաւոր հանդէս կը կատարեն ,
և բոլոր ժողովուրդը միաբան կ ' երգեն NL
կը կարդան շարականները : Քաղաքիս
վարչական իշխանութիւնը գրեթէ բոլորո-
վին Հայոց ձեռքն է ՝ մասնաւոր - արտօ
նութիւններով վաւերացեալ . նամակատուն ,
հեռագրատուն, մաքսատուն , գանձապա
հութիւն , քաղաքին պահպանութիւն , հրդեհ
մարելու համար ջրհանկրաց խմբի կազ-
մութիւն Հայոց ձեռքն է , ևև բոլոր պաշ-
տօնավարք հայ են : Հայոց նախնիք քա-
B ղաքիս թողած են 110 հազար ֆիորինի
եկամուտը , որուն մեծ մասը հասարակա
137. Կերլայի Մայր եկեղեցին Ս . Երրորդութիւն : ին շինութեանց համար կը գործածուի .

կառավարութիւնը միայն պաշտօնակալաց

տուցուի հոս , մանաւանդ ամառները : Դրսի
բակը Քրիստոսի - խաչելութեան արձանը
կայ , որոյ առջեւ շատ կանայք գիշեր ա-
տեն կու գան ծնրադրեալ աղօթք կընեն :
Միւս մատուռը կը գտնուի մէկ հազարա
մետր հեռու , դէպ ի հարաւ, վերոյիշեալ
փողոցին միւս ծայրը : Սա նորաշէն գեղե
ցիկ ու կէս գոթական ճարտարապետու .
թեամբ շինուած սիրուն մատուռ մէ : Ս .
Գրիգոր - Լուսաւորչի - որբանոցին ստա
ամսաթոշակները կը վճարէ ժողովրդեան
տրոց հասութէն , և մնացեալը տէրութեան
գանձարանը կը ղրկուի : Պաշտօնավարաց
ընտրութիւնն երեք տարին անգամ մը կը
կատարուի քաղաքացիներու քուէիւք. Հայք
և միւս ժողովուրդներու շատերը, միշտ Հա-
յոց համար քուէ կու տան : Դեռ 80 տաս
րի առաջ քաղաքս ունէր 6000 հայ բնա
կիչ . այժմ հազիւ 2000 հայ կայ . Հայոց
սեփական 2000 էն աւելի տանց մեծ մաս
 ԿԵՐԼԱ 381 ԿԵՐԼԱ

սին մէջ օտարազգիք լցուած են՝ Հայոց րուշեան , Խաչիկ Լուքաչեան , Գրիգոր
ջ հետզհետէ պակսելուն պատճառաւ : Մին Ցեցեան , Անտոն Մոլնարեան և Խաչիկ
է չեւ 1848 , Հունգարիոյ յեղափոխութեան - ոնկողեան , որոնց կենսագրութիւնը փա
ատեն , օտարազգիք չէին կրնար հոս բը- փագողք կրնան գտնել , Դրանսիլվանիոյ
նակութիւն հաստատել. բայց յեղափոխու . Հայոց Մետրապոլիսը անուն գրքին մէջ ,
թենէ վերջ , օտարազգիք ալ կրցան բնա- - աշխատասիրութիւն Հ . Գրիգոր Վ ․ Գով-
կութիւն հաստատել և քաղաքացիութեան րիկեանի , տպ . 1896 : Այդ գրքէն մենք
քաղեցինք գլխաւորաբար հայաքաղաքիս
նկարագիրը: Վենետկոյ Մխիթարեան Միա .
բանութենէն Հ ․ Մինաս Թորոսեան շատ
հմուտ , գործունեայ և ձեռնարկու - անձն ,
որ կայսերական հրովարտակի մը մէջ ՝
« Եռանդուն NL հաւատարիմ հպատակ , գե
ղեցիկ արհեստից , փիլիսոփայութեան ու
աստուածաբանութեան վարդապետ » կը
կոչուի, մեծ արդիւնք ունեցած է տեղւոյս
մէջ : Սա Վիեննայի արքունեաց մէջ գոր .
ծեց ամենայն ժրութեամբ ու յաջողու
թեամբ . ասոր ձեռնտուութեամբ թէ Հա-
յաքաղաքացիք և թէ Եղիսաբեթուպոլսե
ցիք կ'ընդունին կարոլոս կայսրէն ար-
տօնութեան հրամանագիրներ :
MTB Այժմեան կերլան շատ փոփոխութիւն
կրած չէ իր դրիցը և մանաւանդ յատա
138 . Մայր եկեղեցւոյն ( Ս . Երրորդութեան) կագծին վրայ . միայն այժմ աւելի ընդար-
աւագ խորանը : ձակուած է և նոր նոր շէնքերով գեղե
ցիկ կերպարանք մ ' առած : Քաղաքիս փո
իրաւունք ստանալ . այժմ բնակչաց կէսէն : ղոցները լայն և ուղիղ են , գլխաւորները
աւելին օտարազգի է : Յեղափոխութեան կը կոչուին . Ջրի փողոց , Միջին փողոց ,
ժամանակ Հայք շատ վնասուած են , կոր- Ներքին Դաշտի փողոց , Արտաքին Դաշտի
սընցնելով իրենց նախնի հարստութիւնը . փողոց , կանանչ ծառի փողոց , Սողոմոնեան
Հայերը առ հասարակ վաճառական են . փողոց , Եօթը խաչի փողոց , Ս ․ Իգնատիոսի
իրենց տան պէտք եղածին չափ բան կը
ցանեն . արհեստաւոր գրեթէ չկայ . ազ-
նուականութեան տիտղոսով մեծանուն և
երեւելի գերդաստաններ կը գտնուին տա
կաւին :
կերլայի մտաւոր յառաջադիմութեան
ու բարոյական կենաց զարգացման շատ
նպաստած են , ոչ սակաւ գիտնական ու
քաղաքագէտ եկեղեցականներ , տէրութեան
բարձրագոյն պաշտօնեաներ , պատգամա
ւորներ, բժիշկներ , դատաւորներ , ուսուցիչ-
ներ ու հարուստ ազգային վաճառական . MTB
ներ : Մենք այդ նշանաւտր ազգայիններէն
միայն հետեւեալները կը յիշենք անուամբ , 139. Կերլայի ազգային վարժարանը յանուն
Օքսենտիոս վրզարեան , Զաքարիա կապա Ս . Գրիգորի Լուսաւորչի :
 ԿԵՐԼԱ
փողոց : Գլխաւոր փողոցներու խմբին դի .
մացը դէպի արեւելք , ուր կ'անցնի այժմ
երկաթուղին , հին ժամանակները , ամբողջ
քաղաքին երկայնութեամբը , կեցած
դուարի և արջառոյ վաճառանոցը :
կ'ըլլային տարեկան տօնավաճառները և
միանգամայն եզի , ոչխարի , գառան , խոզի
մեծ առուտուրը : Այժմ այս առուտուրն
աւելի ամփոփուած է , և կ'ըլլայ քաղա.
քին հիւսիսային կողմը ընդարձակ հրա
պարակներու մէջ : — Քաղաքիս արտաս
քին քաղաքաբաժիններն են , Աքաղաղի
քաղաք , որ կերլայի հարաւ արեւելեան
140. Կերլայի պետական լսարանը :
կողմն է և ունի նեղ ու անկարգ փողոց-
ներ . հոս կը բնակին գործավարք և ա
ղիւսագործք : Գանտիա ըսուած մասին մէջ
կը նստին վալաք գործաւորներ : Աքաղա
ղի քաղաքի հիւսիս արեւելեան կողմը կը
բնակին Գնչուներ , որոնք կը զբաղին դարբ-
նութեամբ , երաժշտութեամբ և նաև գո .
ղութեամբ : Գանտիայի ասդիի կողմն կլիյ
նայ Մարդինուցցի բերդը ,, որուն կից է
ազգային և Հունգարացւոց գերեզմանոցը `
Քաղաքին կեդրոնն է մեծ քառակուսի : Անդին են Սիլվալի ու Գիշ Սրգի լեռնա
հրապարակը . նշանաւոր շէնքերն են . ձիա-
ւոր զինուորաց - 1894 ին աւարտած մեծ
զօրանոցը . գինւոյ ոգւոյ գործարանն NL
մթերանոցը , Քարաչոնեան անկելանոցն
382 ԿԵՐԼԱ
ML
հիւանդանոցը , Ս ․ Գրիգորի Լուս ․ մանչ ՝
դիմացն եղող աղջկանց որբանոցներն , ի-
րենց յատուկ մատուռովը , աղջկանց նո
էր րաշէն դպրոցը, որուն կից է բողոքակա
Հոս - նաց եկեղեցին , և այլն : Մեծ հրապարակն ՝
ինչպէս նաև փողոցներն՝ քարայատակ են :
թէ գլխաւոր հրապարակին շուրջը և թէ
միւս փողոցներուն երկու կողմերը ծառու
ղիներ կան . քաղաքին մաքրութեան մեծ
խնամք կը տարուի : Յատուկ յիշատակաց
արժանի են կերլայի ծծմբային բաղնիք–
ները և սքանչելի հասարակաց պարտէզը `
կերլա Հայաքաղաքին վրայ գրելով –
-
Թէոդորոս Դէօրէօշ , – իր շաբաթաթերթին
մէջ, կարեւոր տեղեկութիւններ , անոնց
մէկ մասը կարեւոր կը համարինք աստ
ամփոփել . « Երեւակայութիւնս , զիս դէպ ի
ներս , քաղաքը կը տանի . Ծծմբային բա-
ղանեաց ճամբուն սօսիներուն մէջէն , վեր
րին ջաղացքին սահանադռնէն ակամայ կը
դառնամ դէպի մեծ սահանաց վերնադուռն ,
ուր այնչափ անգամ պտըտցուցին զիս իմ
տղայութեանս բախտախնդրութիւնները :
յին ճամբաները : Աւելի դէպ ի վար Ս .
Անտոնի խաչը , որուն չոքարանին վրայ
այնչափ եռանդուն հոգիներ գտան իրենց
NL
հոգեւոր մխիթարութիւնը : Կը թողումք ան
 ԿԵՐԼԱ 383 ԿԵՐԼԱ

կելանոցը , ու անոր քովի Ֆաչէօ - պինյէի մեզի և մեր երկրին ունեցած ճշմարիտ
մօտէն անցնելով ՝ հոն , գեղեցիկ ու շիտակ յարումը -– մանաւանդ դարուս առաջին մաս
Ջրի փողոցին մէջն եմ : Երբ աչքս դէպ ի սին – քաղաքային խառնակութեանցը մէջ :
աջ դարձընելով՝ Լուքաչիի հիմնած որբա 1791 ին ու 1792 ին տէրութեան WLUI
նոցն առջեւս կ'ելլէ , միտքս կու գայ ազ- գաժողովները , ոսկի գրերով գրեցին իրենց
նուամիտ , սպիտակահեր եկեղեցականն , անունը հունգարական պատմութեան մա
որուն անձին վրայ միացած էին գիտուս - տենին մէջ . այն միջոցին՝ երբ օրէնսդրու
- զկերլա
թիւնն և ճշմարիտ եկեղեցականութիւնը : թիւնն իրենց կրկին քաղաքներ
Ողջոյն քեզ սիրելի վարժոցս : ինչ- և զԵղիսաբեթուպոլիս ― արքունական քա-
և
պէս թողուցիր զիս : Բակ , մանկավարժու . ղաքներուն կարգը բարձրացուց և օրէնըս
թեան պարտէզ , մուսէոն , խորհրդածու դրութեան կանչեց : Պատմութեան խու
թեան սենեակ ... բոլորը դեռ կենդանի - զարկուին սիրտը կը վերհամբառնայ ուս
կերպով առջեւս կեցած են : Եւ ինչպէս րախութենէն , երբ կը կարդայ իրենց
որ շնորհակալութեան զգացմամբ լի ՝ կը պատգամաւորներու ճառախօսութիւնները
մտածեմ ուսուցչացս վրայ , անանկ ալ 1841–43 տարիներուն՝ տէրութեան ժո
քաղցը կը հնչեն ականջներուս մէջ , մեր ղովներուն մէջ : Հայրենեաց արդարակորով
մայրենի լեզուին ձայնը : կարծես թէ հի հաւատարմութիւն , տէրութեան օրինաց
մակ ալ կը լսեմ, ուսանող երգիչներուն ճշմարիտ հպատակութիւն . իրենց նոր հայ-
խումբը , կարծես թէ իրենց հետ կ'երգեմ րենեաց ու նոր եղբարց նկատմամբ ունե
« Քրիստոս յարեաւ . յարեաւ ի մեռելոց » : ցած աներկբայելի սիրոյն բարերար ջեր
Ահա մայր եկեղեցին . ներսը ցուրտ է ... մութիւնը ՝ կը հոսէ իրենց ամէն մէկ խօս
կարծես թէ խնկին հոտը կ՚առնում : կը քին մէջ : Եթէ ամէն ազգայնութեանց զա
դիտեմ կողմնակի մարմարեայ գորշ ML -
ւակները — զորոնք մեր ազգն իր մէջ ըն
հսկայագործ խորանները .... կարծես թէ դունեցաւ և որոնց Հունգարիա օրէնքներ ,
հիմակ ալ կը դռնչէ ականջներուս մէջ կալուածներ ու պաշտպանութիւն տուաւ
մեծ երգեհոնին ձայնը , որուն նմանը մարդ - այնպէս զգային
և այն կերպով գոր-
հազիւ երբեմն կը լսէ , . . .. որ այնչափ ծէին , ինչպէս մեր հայ եղբայրներն , այն
տարիներէ ի վեր կ՚ընկերանայ ՝ այն , ա ատեն ուրիշ կերպարանք կ ' ընդունէր Հուն
րեւելեան պարզութիւն, բայց գեղեցիկ ե . գարիա , և ուրիշ աստիճանի մէջ կ'ըլլա-
ղանակ ունեցող երգերուն ... : յին համակրթութիւն, արուեստ , վաճա-
կերլա հայաքաղաքին մէջ ամենէն ա ռականութիւն , հարստութիւն . . . . Եթէ
-
ւելի աստուածավախ ժողովուրդը կը բնա- Դրանսիլվանիոյ արքունի կալուածները
կի : Աւելի հաւատացեալ է քան զՍպանիա կեալու , կէօրկէն , Տէվա , վայտա – Հու
ցին , NL աւելի մեծ Հունգարացի է , քան -
նեատ — իւր ժամանակին - ասանկ ձեռքե
զՀունգարացին : Ո՛վ լսած չէ Դրանսիլվա . րու մէջ ինկած ըլլային ՝ ի՛նչպէս տարբեր
նիոյ Հայոց մետրապոլսին վրայօք , որ վիճակի մէջ կ'ըլլար այսօր , և ի՞նչպէս
մարդկութեան այնչափ երեւելի անձինք- տարբեր բան կը ցուցընէր մեր առեւտրոյն
ներ տուած է . կայ մէջերնին մատենագիր հաւասարակշռութիւնը » :
ML արուեստագէտ , շատ հարուստ մեկե կերլա ունի իրեն յատուկ կնիքն ML
նաս ու դիւցազն , պաշտօնեայ NL մարտի զինանշանը , որ մէկ մարով կրկնագլուխ
րոս : կարծեմ , բաւական է յիշել միայն ՝ արծիւ մ է . մէկ ոտքին ճանկերով թուր՝
զԳրիգոր Չիգիեան , զկուռնեղիա Հալլոշի , իսկ մէկալովը տէրութեան գունտը կը
զԳուիտան Գրաչոնի , զՁէց զօրապետը , բռնէ . կրկին գլուխներուն մէջ տեղն ալ է
զկորովէ պաշտօնեայն , զԷռնեստինոս Գիշ հայկական խաչը • շրջանակը փորագրուած
- է հունգարերէն սա խօսքերը . « կերլա թա .
• . . : Թէ ժամանակակիցները – կ'ըսէ Ա-
- գաւորական ազատ քաղաքին կնիքն է » :
լեքսիոս Էոգոպ պատմագիրը — և թէ մեզ-
մէ յառաջ եղողները տեսան , Հայերուն Հայք ինչպէս իրենց ուրիշ գաղթավայրե
 ԿԵՐԼԱ 384
րում , նոյնպէս և Հայաքաղաքիս մէջ թո.
ղուցած են ոչ սակաւ ազգային յիշատա .
կարաններ , որոնք թէպէտ ոչ երեւելի
պատմական դէպքեր կը բովանդակեն , սա
կայն մեր առջեւ կը դնեն 100-150 տա-
րուան յուշեր . ընդհանրապէս կը վերա .
բերին եկեղեցիներու և այլ շինութեանց :
Քանի մը անգամ քաղաքս հրդեհէ շատ
վնասուած է . բայց ամենէն մեծ կրակն
եղաւ 1855 սեպտ . 21 ին , կանայք, տղաք
ML անկարող ծերերը Եօթն խաչի լեռն
ելան . քաղաքը պարպուեցաւ . իսկ կա
կարասիքը ՝ դուարի վաճառանոցը ու շրր-
141. Կերլայի հասարակաց պարտէզը :
ջակայ դաշտերը տեղաւորեցին : Հայք
ռանց օտարաց օգնութեան , իրենք իրենց
քաղաքը վերականգնեցին աւելի գեղեցիկ
շէնքերով : Երբեմն վնասուած է քաղաքս
նաև ջրոց ողողումներէ. անձրեւային ժա.
մանակներ Սամոշ գետը առատանալով՝ իր
անկողնէն դուրս կ'ելլէ ու կ'ողողէ : Թէև
յատուկ ջրանցք և թումբեր շինուեցաւ
այս ողողմանց դիմադրելու համար , սա
կայն դարձեալ երբեմն կը պատահին :
Գլխաւոր ողողումներէն մէկն եղաւ 1836ին .
երկրորդ մեծ ողողումն ևս եղած է 1851
թուին : Քաղաքիս օդը՝ շրջակայ տեղերու
հետ բաղդատելով , աւելի մեղմ է և զօ-
րաւոր հողմերէ պատսպարուած : Հողը ՝ շատ
ԿԵՐԼԱ
բերրի է . կը բուսցընէ ցորենեղէն , ամէն
տեսակ պտուղ ու խաղող : Տարափոխիկ
հիւանդութիւններ հազիւ երբէք կը պատա
հին. օդոյ լաւութեան նշան է , որ մար .
դիկ թէ առողջ են և թէ միանգամայն եր .
կայնակեաց :
Քաղաքս ունի պետական նոր Գիմնաս
զիոն — Լսարան մը , ուր կ'աւանդուին
բարձրագոյն ուսմունք , վարիչն և ուսուց .
չաց մեծագոյն մասն հայ է : Աղջկանց
համար միջին և ստորին ընթացքի վար
ժարան մը կայ , ինչպէս նաև մանչ տղոց
տարրական դպրոց մը . սակայն այս ամէն
կրթական հաստատութեանց մէջ մայրենի
լեզուն գրեթէ բարձի թողի եղած է : Ս.
Գրիգոր Լուսաւորչի դպրոցին մէջ ալ 24
գիշերօթիկ աշակերտներ ձրիաբար կը դաս
տիարակուին , ուր 1903 ին հայերէն լե
զուի յատուկ ուսուցիչ էր Յովհաննէս վ .
Միսքճեան : Քսանուերկու տարիներէ ի վեր
կերլայի մէջ կը հրատարակուի Arme-
nia անուամբ հունգարերէն լեզուով գրա-
կան և ուսումնական ամսաթերթն , որուն
արդիւնաշատ հիմնադիրն Պ . խաչիկ Սոն
կոթ , որ յայտնի էր իբրև ազգասէր և
գործունեայ անձ , 1907 ին կնքեց իր մահի
կանացուն :
կերլայի մէջ տակաւին կան հայերէն
 ԿԵՐԷՆ 385 ԿԷԼԻՊՕԼՈՒ

խօսողներ , որոնք խօսակցութեան ինք- խանութեան կը վերաբերի Աղթամարայ

նուրոյն ձեւ մ'ունին : Բաւական հետաքըր . կաթողիկոսական վիճակին :
քրական են ազգային առածներն NL ԿԵՒՐՈՒԿ կամ ԿԷՎՐՈՒԿ . Գիւղ
սացուածներ : Ունին նաև յատուկ երգեր - Հիւսնի – Մանսուրի : Ունի 40 տուն հայ ,
ու եղանակներ : 1889 թուի սեպտ . էին որոնք կաթողիկէութիւն ընդունած են : Ու
կերլայի մէջ ազգային մեծ տօնախմբու նին նորաշէն եկեղեցի մը :
թիւն կատարուեցաւ , գումարուելով հոն ԿԵՕԼԱ . Տես ԿՈՂ :
«Դրանսիլվանիոյ համակրթութեան ընկե ԿԶԱՒՈՐ կամ ՉԸՐԱՂԽԱՆԱՅ • Սիւ.
րութեան » ընդհանուր ժողովը : նեաց Վայոց ձոր գաւառի մէջ , Ակոռի գիւ-
ԿԵՐԷՆ • Գիւղ Սիւնեաց կովսական - ղի մօտ , այս անուամբ պաղ ջուր մը կը
գաւառի : ծորի քարանձաւէ մը : Այդ անձաւը ճգնա
ԿԵՐԷՔ կամ ԿԵԼԷՔ . Լեռ և գիւղ ւորի մը գերեզմանը կը համարին և
Այրարատայ Բասեն ( Ստորին )
գաւառի մուլ կանայք ուխտի կու գան :
մէջ , ուրկէ կը հանեն երկանաքար : ԿԶՆՈՒՏ կամ ԳԶՆՈՒԹ . — Հայաբնակ
ԿԵՐՃԱՆԻՍ կամ ԿԷՐՃԱՆԻՍ • Գա- մեծ գիւղ Սիւնեաց Երնջակ գաւառի , Ար-
ւառակ Երզնկայի , ընդ մէջ Գէլ – գետի , գինայէն կէս ժամ հեռու դէպի արեւմտեան
Շապին Գարահիսարի , Արմտանի և կա . հիւսիս : Բերրի և գեղեցիկ են սահմաննե
մախի : Նշանաւոր են . գաւառակիս փայ- րը բայց ջուրը քիչ : Բնակիչք հողագործ
տերը : են ՝ 20) տուն , Սալմաստէն գաղթած . n .
ԿԵՐՄԱՆԻՑ • Հին գիւղ Տուրուբերա . րոնցմէ 1871 ին մաղձախտէ մեռան 70
նի Քաջբերունեաց գաւառի , Արճիշի մօտ : հոգի : կան նաեւ հարուստ վաճառական-
ԿԵՐՈՆՔԷՆՏ • ― Գիւղ Այրարատայ - ներ : Ունին անշուք եկեղեցի մը : Բնակիչք
Ծաղկոտն գաւառի մէջ : շատ անգամ աշխատութեան կ'երթան զա-
- նազան գիւղեր :
ԿԵՐՍՏԱՎԱՆՔ կամ ԿԵՌՍ ՏԱՎԱՆՔ •
Այս անուամբ բերդ մը կամ վանք կը ԿԶՆՈՒՏ . Տես ԳԱՐԱՆԼԸԳ :
գտնուի Արցախի Գարդման գաւառում , ԿԷԶ կամ ԿԷՍ • Գիւղ կարնոյ . 1 /.
Շամքոր գետակի աջ կողմի բարձրութեան ժամու ճանապտրհ հեռի : Ունի 60 տուն
վրայ : Ունի շրջապարիսպ , որուն ստորին հայ և 20 տուն մահմետական: Հայք երկ
մասը և քարուկիր շինութեանց բեկորներ րագործ են և ունին Ս . Մինաս անուն ե
կը մնան այժմ : կեղեցի մը և վարժարան :
ԿԵՐՏԱՊԱՏ . ― Գիւղ Ուրմիոյ • 120 ԿԷԼԷՆՑԻԿ • Գիւղ Երզնկայի . 30
տուն հայ կայ. ունին եկեղեցի ու վար- տուն հայ կայ , Ս . Թադեոս անուն եկեղե .
ժարան : ցիով ML վարժարանով . հողագործ են :
ԿԵՑԱՆ • -
Գաւառակ վանայ , կարճ ԿԷԼԻՆ – ԳԱՅԱ կամ ԳԵԱԼԻՆՂԱՅԱ ( Հարս-
կանի հարաւային արեւմտակողմը . վեց— նասար) . Սիւնեաց Վայոց ձոր գաւառի
եօթն ժամու ճանապարհ հեռի : - լի- մէջ , Խաչկայ արեւմտակողմը կը բարձրա
ման , դիրքը և բարեբերութիւնը գրեթէ նայ լեռս :
նման է կարճկանի (Տես ) , բայց սա աւե- ԿԷԼԻՊՕԼՈՒ կամ ԿԱԼԼԻՊՈԼԻՍ • Ծո
լի հարուստ է անտառներով : Ունի նաև վեզերեայ քաղաք ՝ Տարտանէլի նեղուցին
տեսակ մը ընտիր երկանաքար , որ կը ծայրը , Կ ․ Պոլսէն 120 ծովային մղոն հե
RAL .
բանի մինչև 20 տարի դիմանալով : Հա ընդ կառավարչութեամբ և առաջ.
յաբնակ գիւղերէն յիշենք թմբոն , Սրըն . նորդութեամբ Թէքիրտաղի և կուսակալու.
տուն , կանդարան , Սօրօվանը , կանչառս , թեամբ Ադրիանուպոլսոյ : Երեք դար
Որոնքդուս , Քարոակ , կարի, Հնձան , Հը- ռաջ , 12 հայ ընտանիք հոս գաղթած են
տոս, Յիրանց , կութ : Նորագոյն քննու , կամախի, Ամուտանի , Ակնայ և այլ կող-
թեանց և վիճակագրութեան կը կարօտի մերէն և այժմ եղած են իբր 200 տուն :
գաւառակս : Գաւառակս ըստ հոգեւոր իշ- Ունին Ս . Թորոս անուն եկեղեցի մը , գրե
Բնաշխ . Բառարան Բ . 49
 ԿԷԼԻՊՕԼՈՒ 386 ԿԷՄ

թէ 70 տարուան շէնք , որուն իբր 1OOOO - Աղեքսանդրի մահէն վերջ , Հելլէնաց Գալ-
դահեկանի պարտքը , վճարած է Գազազ լիաս զօրավարէն , որ Թրակեան կղզւոյն
Յարութիւն Ամիրա : Հայք ունին նաև և շրջակայից տիրեց : ()սմանեան տիրա-
նորաշէն Ս . Լուսաւորչեան– Հռիփսիմեան պետութիւնն եղած է 1356 ին : Ունի ընդ-
վարժարան մը ՝ 53 մանչ և 58 աղջիկ արձակ նաւակայք մը : — Նշանաւոր է
աշակերտներով : Թուրքք քաղաքիս մեծա- քաղաքիս Գայաազարը ըսուած ծովա-
մասնութիւնը կը կազմեն . 1300 տան փունքը . բարձրաբերձ ու ահագին ժայռեր ՝
չափ են : Յոյնք 800 տուն են և Հրէայք հրուանդանի մը պէս դէպ ի ծով կարկա
250 : Շատ գեղեցիկ է Կէլիպօլուի տես. ռած NL կանգուն կեցած , Մարմարայի

քը . կարծես ծովուն մէջ հաստատուած է . բացերը դիտող դիրքի մը մէջ : Այդ ժայ-
ակնապարար և սիրուն տեսարան մ՚ ունի . ռերուն շարքը այնպիսի երկար ու մահ
արեւելքէն ընդարձակ ծովը կը պատէ . կաձեւ գօտի մը կազմած է , որ մարդ մը
արեւմուտքէն բարձրաբերձ լեռներ կը շըր- սովորական քալուածքով հազիւ կէս ժա.
ջապատեն , յորս տեղ տեղ մշակուած մէն կրնայ բոլորել շրջանը : Զբօսավայր
դաշտեր կ ' երեւին : Քաղաքիս հանդէպ 5–7 է այս Գայափազարը կէլիպօլուի բոլոր
ծովային մղոն հեռաւորութեամբ , կ'արձա . ժողովրդոց : Յոյնք , ամէն տարի, յուլիս
նանան ասիական ծովափունք և լերինք , 2ին , իրենց « Գիւտ - տփոյ Ս . Աստուա-
որոնք կարծես Դարդանեան կիրճը կամ ծածնի » ըսուած օրը տօնախմբութիւն կ'ը-
նեղուցը կը զսպեն , իբր բնական թումբեր նեն : Տեղւոյն - Այազմայէն իբր 40–50
բարձրանալով ընդդէմ սաստկաշունչ հող- քայլ հեռու , խոր ծովեզրի մը վրայ կը
մոց և մրրկաց : - Քաղաքիս կառավարչու . գտնուի բարձրկեկ NL տափակ քար մը ,
թեան ներքեւ են Քէշան , Միւրէֆթէ և որ Աբրահամ կաթողիկոսի քար կ'ըսուի :
Շարքէօյ գաւառակներն և Մայտոս ML Էվ. - Աւանդաբար կը պատմեն թէ՝ այդ սրբա
րէշէ գիւղաքաղաքները : Բնակիչք ՝ մեծ զան անձը , որ առաջ Թէքիրտաղի առաջ.
մասամբ ՝ երկրագործութեամբ , ձկնորսու . նորդ եղած էր , թեմական այցելութեամբ
թեամբ , խանութպանութեամբ և արհեստ քաղաքս եկած ատեն մերթ ընդ մերթ կը
տիւ կը զբաղին և առհասարակ աղքատ են . հանգչէր կամ կը ճաշէր անդ : Այս կա
վաճառականներ և հարուստներ աննշան թողիկոսի համար տեղեկութիւն կայ , թէ
թիւ մը կը կազմեն , և ընդհանրապէս կը « ի Գանտիոյ Կրետեաց ՝ առաջնորդ Թէ-
զբաղին տասանորդի վարձակալութեամբ , քիրտաղու , յաւուրս սորա , յամի 1736 ,
վաշխառութեամբ , գաղթաբերոց ներածու . Թահմազ Ղուլի խան թագաւորէ ի վերայ
թեամբ և արմտեաց արտածութեամբ յԵւ- Պարսից և կոչի Նատր Շահ , որոյ էր սի-
րոպա : () դն ՝ առողջարար , և ջուրը քաղց . րելի . ունի յօրինեալ զպատմութիւն ան
րահամ է : Առատ են գարի , ցորեն , բամ. ցից իւրոց և Նատր Շահին , 1734–1737 » :
պակ , լաւ խաղող , ընտիր սեխ , ձմերուկ , ԿԷԾՈՒԿ . - Գիւղ վասպուրականի Ար-
և այլն : Ծովէն ռաստ կ'ելնեն տեսակ տազ գաւառի : 1601 ին Միաբանողաց մէկ
տեսակ ձկներ , պողիպոդ , և այլն : վիճակագրին մէջ կը յիշուի Ս . Աստու
Քաղաքիս մէջ այժմ ամէն տեսակ ծածին անուն եկեղեցին : 1654 ին ունէր 9
չուխայ կը պատրաստուի և գրեթէ կը տուն և 50 հոգի , ըստ Հ
Հ .. Դոմենիկոս
մրցի եւրոպականին հետ : Կէլիպօլուի Էս Նազարեանի : Ներկայ վիճակն անծանօթ :
կի համի կոչուած հին մզկիթն ( ժամանա ԿԷՃԱՆԱՆ • Տես ՔԱՋԱՐԱՆՑ :
կաւ եկեղեցի ) 1888 ին վերաշինութեան ԿԷՃԷԿԻ . Այլազգաբնակ գիւղ Ակ-
համար վար առնուելու ատեն , պատերէն նայ :
միոյն մէջ գտնուեցան երեք կոթողք , մին ՝ ԿԷՄ կամ կԵՄ . Գիւղ վանայ Հա
սպիտակ և երկուքը կարմիր ու կանանչ յոց ձոր գաւառակի . վանէն 4 ժամու ճա
մարմարներէ : — Քաղաքս շինուած է , նապարհ հեռու , դէպ ի հարաւային արեւմը .
կ՚ըսուի , Քրիստոսէ առաջ 323ին , Մեծին տակողմն , Անգղ -գետակին աջակողմեան
 ԿԷՄԷՐԷԿ 387 ԿԷՄԷՐԷԿ

եզրին մօտ : Աղթամարայ կաթողիկոսու . յերու տոհմը ՝ որ իշխան էր Ալպստանի

թեան ենթակայ է . ունի 80 տուն հայ , երկրին , Սէլճուգեան ցեղէն , երբ ասոնք
Ս . Թադեոս եկեղեցի մը NL վարժարան : իրենց իշխանութիւնը յանձնեցին Սուլթան
Գիւղս ունի բաւական ծառաստան և լաւ Սէլիմ Եավուզի , որ ի փոխարէն, շնոր-
տեսարան . մեծ քանակութեամբ կը ցանեն հած է շատ մը գիւղերու հետ նաև կէ.
շողգամ և առատ սխտոր : Գիւղէս ջ մէրէկի հողին մեծ մասը : Տեղւոյս բնա
ML
ժամ հեռու , ընդարձակ լեռնագօտւոյ մը կիչք մշակելով կ'իւրացնէին հողերն
կողին վրայ է Սրխու վանք կամ Ս ․ Մա- պէյէրուն կու տային միայն արմտեաց
րիանոս , երբեմն շատ շէն և ճոխ կուսաս տասանորդը : իսկ - այժմ 1880 էն ի վեր
տան ՝ վանահայրութեամբ Մարիանոսի , ո այդ տասանորդի տուրքը յատկացուած է
րուն գերեզմանը կայ վանքէն քիչ մը հետ Արքունի Գանձին , որուն փոխարէն տա
ռու և ուխտատեղի է ամուլ - և անկաթ - րեկան գումար մը կը ստանայ Տէրութեան
կանանց համար : կէմի հիւսիսակողմն ալ , Գանձէն հողատէր Ալէտտէօվլէյի տոհմը :
1 ժամ հեռու աւերակ գիւղ մը կը տես կամարակ այժմ ունի - 1300 տուն և
նուի , որ ունի խնդրակատար անուամբ 6650 բնակիչ , 1660ը՝ թուրք և 4990 ը
ւերակ և ուխտական եկեղեցի մը : հայ : Հայոց 3 ) տունը Երիցական բողո
ԿԷՄԷՐԷԿ կամ ԿԱՄԱՐԱԿ • - Գլխաւոր քական է ՝ 1863ին Ամերիկայի Պորտ ըն.
կեդրոն համանուն գիւղախմբին և առան կերութեան միսիոնարութեան ձեռօք հաս
Սեբաստիոյ Թոնուս գաւառակին . կը գըտ- տատուած . իսկ մնացեալը ամբողջ Լուսա
-
արեւմտակողմը
նուի Սեբաստիոյ հարաւ . — արեւմտակո ղմը - ւորչական : Հայք - ունին երկու եկեղեցի ,
NL ընդարձակ ,
100 հզրմ . հեռու : կառուցուած է խնձորի - Ս. Աստուածածին ՝ քարաշէն
( խընծըր ) լերան դէպի Ալիս գետ ձգուած - կառուցուած 1854 ին , որուն դրան ճակա
երկու լեռնակներէ կազմուած ծոցին զառ տը կայ հայատառ արձանագրութիւն : Ե-
ի վայրին վրայ , դիմացն ունենալով գե . կեղեցւոյս կից շինուած է Արամեան ազ-
ղեցկատեսիլ և արգաւանդ հովիտներ : Եր- գային վարժարանը , ուր կը յաճախեն
կու քաղցրահամ վտակներ անցնելով այդ 150 աշակերտներ : Վարժարանս ևս ունի
հովիտներէն ոլորտապտոյտ ընթացքով , վեց տող ոտանաւոր արձանագրութիւն :

կ'ոռոգեն արտերը և կը դարձընեն ջա- Երկրորդ եկեղեցին Ս . Լուսաորիչ փայ-

ղացքներ և իրարու միացած կը կազմեն տաշէն է , հիմնուած 1878 ին . ունի նորա-
ու
գետակ մը կը թափին Ալիս գետը : շէն վարժարան մը ՝ Լուսինեան անուամբ ,
Կամարակ ԺԶ դարուն սկիզբները հիմնար . 130 աշակերտներով : Բողոքականք ունին
կուած է յունական գիւղակի մը աւերա- - ժողովարան մը , որ վարժարան ալ է
կաց վրայ , կիլիկիայէն եկած 20 տուն միանգամայն 50 աշակերտներով :
հայ գաղթականն երէ : Այդ աւերակ գիւղի կամարակի շրջակայ հայաբնակ գիւ
անունն անծանօթ է . աւանիս արդի ա . ղերն են , Ալիս գետին հիւսիսակողմը 2–3
նունն հոն գտնուող կամարաւոր աղբիւ հզրմ . հեռու .
րակէն առած ըլլալ կը կարծուի՝ հայ
հիմնադրաց կողմէն : Այլ և այլ ժամա Թեքմեն, բնակիչ 400 , տուն 60 , ունի
նակներ , խարբերդէն,, Կիւրինէն , Հաճընէն եկեղեցի մը և դպրոց :
և Կիլիկիոյ զանազան գիւղերէն նորանոր Պուրհան, բնակիչ 60 ) , տուն 105 ,
հայ գաղթականներով ստուարացած է բը- ունի եկեղեցի մը և դպրոց :
նակչութիւնը : Այս բազմամարդութեան Տենտիչ , բնակիչ 1300 , տուն 200 ,
նպաստած է երկրին դիրքը և հողագոր. ունի եկեղեցի մը և դպրոց :
ծական յարմարութիւնը և արտեր իւրացը . Չեփնի ,
բնակիչ - 1000 , տուն 160 ,
կեր և ունի եկեղեցի մը և դպրոց :
նելու դիւրութիւնն ու անդորրութիւնն կե
նաց և ընչից ապահովութիւնն , զորս կ'ըն .
ծայէր կալուածատէր Ալէտտէօվլէյի պէ. իսկ Ալիսի հարաւակողմը և կամարա .
 ԿԷՄԷՐԷԿ 388 ԿԷՄԼԷՅԻԿ

կի արեւելքը կը գտնուին հետեւեալ գիւ . թեանց - պատճառաւ . ուստի և տնտեսա

ղերը , որոնք ունին եկեղեցի և դպրոց . կան վիճակնին լաւ չէ : կամարակ վեր
ջին դէպքերուն և ուրիշ առիթներու ժա .
Գարակէօլ , բն . 1400 , տուն 200
« մանակ ընդհանուր վնասէ զերծ մնացած
Լիսանլը , » 1200 200
է , քաջութեամբ դիմադրելով աւարառու
Թօփա , 300 50
խուժանին :
Գայարո :նար, » 400 70
Ա- անիս հարաւակողմը 8 հազարամետր
Եափարը , 800 » 150
հեռաւորութեամբ, լեռնակի մը վրայ , ուր-
-
Թէ՛ կամարակ աւանը և թէ այս գիւ . կէ կ'անցնի Սեբաստիա – կեսարիոյ խճու
ղերը կը վերաբերին Կիլիկիոյ կաթողի - ղին , կը բարձրանան հինգ հատ արուես
կոսութեան : Աւանիս մօտերը կան 30 ի տական հողաբլուրներ , որոնք կը կարծուին
չափ աւերակ գիւղեր : կամարակի մօտերը ըլլալ հնադարեան իշխանաց գերեզման .
վանք չկայ , արեւելակողմի ծայրը կայ ներ : Այս հնգաբլրեան - լեռնակը լինելու
միայն Ս . Գեռրգաց մատուռ մը : Տեղացիք է սահման հայկական Կիլիկիոյ , վասն զի
կը զբաղին մեծաւ մասամբ հողագործու . կամարակի կողմերը չէին նշմարուած եր
թեամբ , կենդանաբուծութեամբ և քիչ մ'ալ բէք հայկական հնութիւններ , մինչդեռ լե.
այգեգործութեամբ : Աւանին ճիշդ կեդրոնն րան միւս կողմը , ձորերու և հովիտներու
է շուկայն , 100 ի չափ կրպակներով : Վա մէջ կը գտնուին աւերակներ և հայագիր
ճառականութիւնն - փայլուն վիճակի մէջ գերեզմանաքարեր Այդ կողմն է նաև
չէ . առևտրական - գործերը ամբողջովին կատաղոն վանքին աւերակը , և հաստա-
Հայոց ձեռքն է : Արուեստներն են , կօշ- տուն ժայռի մը վրայ () շին թագաւորի
կակարութիւն , երկաթագործութիւն , ջուլ- յաղթութեան յիշատակարանը , բայց
հակութիւն , գորգագործութիւն և ուրիշ ւաղ որ ապականիչ ձեռք մը ջնջած է
նախնական արհեստք : - Հայոց մէկ մասն գրերն և միայն կը կարդացուին սա երկու
ալ ջորեպանութեամբ կը զբաղի ՝ տեղա. բառերն ... ()շին որդի ...
կան արտադրութեանց փոխադրութեան - Աշտիշատայ
ԿԷՄԻԿ . Գիւղ Մշոյ ,
համար : - Թուրքերն ալ մեծաւ - մասամբ արեւմտեան կողմն ՝ կէս ժամու ճանապարհ
երկրագործ են , ոմանք ալ ծխախոտի մաք- հեռու : Երբեմն հայաբնակ էր , իսկ այժմ
սանենգութեամբ կ՚ապրին : Հայերը կրօ- քրդաբնակ : Ս . Յարութեան անուամբ կոր-
նական հայրենի ջերմեռանդութենէ թուլ. ծանեալ եկեղեցի մը կայ :
ցած են՝ ներշնչեալ բողոքական քարոզիչ- ԿԷՄԼԷՅԻԿ . Քաղաքս կը գտնուի
ներու տարածած - հակալուսաւորչական Պրուսայի կուսակալութեան և առաջնոր-
գաղափարներէ . բայց և այնպէս չեն ալ դութեան ներքոյ , Պրուսայէ 6 ժամու ճար
յարիր կատարելապէս բողոքականութեան : նապարհ հեռի , դէպ ի հիւսիս , Մուտա-
Հայերը աշխոյժ և գործունեայ , բայց յե . նիոյ ծոցին արեւելեան մէկ խորշին վրայ
լուզակաբարոյ են բնութեամբ , նահապե շքեղապէս կառուցուած 8 Մուտանիայէ
տական համեստ կեանքը դեռ պահուած է վերջ , Պրուսայի երկրորդական և բանուկ
մէջերնին : Շահախնդիր և տնտեսագէտ են նաւահանգիստն է ․ ունի մեծ և ընդարձակ
կենցաղավարութեան մէջ : Հագուստի և վաճառականութիւն : Հաստատուած է բըլ-
կապուստի տարազնին հին հայկական է , րակի մը վրայ և գեղանի ու փառաւոր
քիչ մը փոփոխուած : Եւրոպական նորա - տեսարան մը կը ներկայացնէ , մանաւանդ
ձեւութիւնը չի յարգուիր երբէք : Ժիր և ծովային ուղեւորութեամբ քաղաքս ճանա
տոկուն . դժբախտաբար հողային բերքերն պարհորդողաց համար : () դը մեղմ է և
անարժէք են , ուստի և երկրագործին տա կլիմայն բարեխառն . թէ և ամառը քիչ
ժանելի աշխատութիւնը ըստ արժանւոյն մը տաք կ'ընէ , բայց վնասակար չէ . ջուրն
չի վարձատրուիր և ժողովուրդը չի քա- է մաքուր և առողջարար : - Աւելի յունա-
ջալերուիր , փոխադրութեան դժուարու . կան քաղաք մը կը համարուի , վասն զի
 ԿԷՄԼԷՑԻԿ 389 ԿԷՅՎԷ

1000 ի չափ տանց մեծագոյն մասն յոյն րան) , որ հետզհետէ - աղաւաղելով ՝ կեմ,
են . թուրքք 55–60 տունէ կը բաղկանան . լեյիկ դարձած է :
իսկ Հայք 25-30 տուն են , առժամանա- կէմլէյիկ ՝ կեդրոն է գայմագամութեան .
կեայ կեցող սակաւաթիւ պանդուխտներէ կը պարունակէ ութ հայաբնակ գիւղեր ,
զատ : Հայոց , Թրքաց և Յունաց մէջ հաս որք են ՔԱԱԱթ , Մեծ Նոր գիղ , Միջա-
րըստութեան , պատուոյ , համբաւի և ազ- գիղ , Չենկիլեր, Սեօլեօզ , Կիրլե Գարասք
նուութեան կողմանէ շատ նշանաւոր մար- - կամ արսախ , Պենլի : Բոլոր գիւղերը լե
դիկ կան : Հայք - ունին մատուռ քը Ս . րանց ստորոտն և զառիթափերուն վրայ
Թադեոս և Բարթողիմէոս - անուն և վար- շինուած են , - թրքաբնակ գիւղերու հետ
ժարան : կայ նաև հայկական սրճարան խառն : Այս գաւառի բնակչաց մեծամաս
և օթեւան մը :: Թուրքերն ունին երկու - նութիւնն հայ է, որոնց թիւը կը հասնի
մզկիթ և մէկ վարժարան : Յոյնք ունին 16000 ի , Թուրքաց թիւն - է 11700 , իսկ
երեք եկեղեցի և մէկ վարժարան : կառա- - Յունացն 5–6000 : Քաղաքս է միանգա .
վարութեան պաշտօնատունն փառաւոր և մայն վաճառականական կեդրոն նոյն ա
գեղեցկաշէն է : Ճաշակաւոր են շէնքերը , նուն գաւառակի : Գաւառացին հոս վաճա
փողոցներն յարդարուն ու կանոնաւոր , և ռելու կը բերէ ձիթապտուղ , խաղող և
խիստ մաքուր ու փոշիներէ զերծ : Բնակ այլն , և փոխարէն կ'առնու այլ և այլ

չաց մեծ մասն հողագործութեամբ կը պա կարեւոր պէտքեր : Գաւառակիս հարաւա

րապին . մէկ մասն վաճառական են , ո յին արեւելեան կողմն կը տարածուի Նի-
մանք կրպակապետ և այլք արհեստաւոր : - կիական լիճը , որ առատ սնունդ կը մա
Գլխաւոր բերքերն են ձիթապտուղ , ձէթ , տակարարէ բնակչաց . հռչակաւոր է Սա-
խաղող , գինի , շերամի խոզակ : Շրջակայ րա — զաշգը :
ուրիշ վայրերէ աւելի հոս մեծ յարգ ստա ԿԷՅՎԷ . - Գլխաւոր կեդրոն գիւղ հա-
ցած է շերամաբուծութիւնն : Յոյները մին- մանուն գաւառի Նիկոմիդիոյ ՝ դաշտի մէջ,
չև ցարդ քաղաքիս Քիօ կամ կիոս հին որուն հարաւակողմէն մէկ ժամու տարա
անունը կը գործածեն : Կը կարծուի , թէ ծութեամբ կը ձգի ասիական երկաթուղ
քաղաք սեթէ ոչ շատ հին է , բայց հաւանա . ւոյ գիծը : Գայմագամանիստ է գիւղս . բը-
կանօրէն ին Քիօ - քաղաքի աւերակաց - նակիչք 50–60 տուն թուրք են . ունի հեր
վրայ հիմնեալ է , որոյ ապացոյց կը հա- - ռագրատուն , թղթատուն և մաքսատուն :
մարուին թէ քաղաքէն դուրս և թէ քա- Ամէն հինգշաբթի - տօնավաճառ կը լինի ,
ղաքին մէջ այժմ փորուած տեղերէ ելած ուր կը հաւաքուին մերձակայ ML հեռաւոր
մարմարեայ սիւներ և սքանչելի կերպով գիւղերու և գիւղաքաղաքներու զանազան
յղկուած այլ և այլ տեսակ մարմարիոն բնակիչք , և կը վաճառեն մրգեղէն , բան.
քարեր , որոնց ՝ ի նախնումն մեծամեծ շէն. ջարեղէն , արմտիք , պանիր , հաւ , հաւկիթ ,
քերու և հոյակապ դրանց կամարաքար լի . և այլն : Գաւառակն կը բաղկանայ քանի
նելն անհերքելի ճշմարտութիւն մէ : Ըստ մը բազմամարդ հայ, յոյն և թուրք գիւ
պատմութեան՝ հինն Քիօ՝ Քրիստոսէ դա ղերէ, յորս նշանաւոր են Օրթագիղ, կինո
րաւոր ժամանակ յառաջ հաստատուած է - լեր կամ Ղրձըրաւ , Ղուրտպելեն կամ
աստ Բիօս անուն դիւցազնէ մը և անոր Քիւրտպելեն և Էշէ : Երկաթուղւոյ կա
անուամբ կոչուած , իսկ ի վերջոյ կամ յարանն է եօփրի:ազաշը անուն տեղը ,
պատերազմի մը հետեւանօք և կամ ուրիշ ուր շինուած կան քանի մը կոկիկ և պարզ
արկածի մը պատճառաւ կործանած լինե . - պանդոկք , մեծ ախոռներ և 4–5 մանրա
լով , (Օսմանեանց տիրապետութեան օրով , վաճառի կրպակք և մէկ փուռ : Հոս կը
իր եզական դիրքովը ու նաւահանգիստ լի . - նստին մօտակայ գիւղերէ քանի մը Հայ–
նելու յարմարութեամբը , կրկին շէնցած հոռոմ պանդոկապետներ Երկիրն ընդ
ու ծաղկած է : Ներկայ անունն տուած են , հանրապէս բարեբեր ու պարարտ է . Ան
իբր կայարան նաւուց ՝ կելիք ( նաւա. տառներն ու մացառները երկրին գլխա .
 ԿԷՆԷՖԻԿ 390 ԿԷՐՉ

ւոր զարդերն են : (Օդը ՝ չոր ու զով . ջուրը ԿԷՏԻՔ ՏԱՂ • Տես ԳԱՐԱ – ՏԷՐՊԷՆՏ :
ծանր ու անգամ . բուսականութիւնն բար- ԿԷՐԷԿ կամ ԳԵՐԷՔ . ― Գիւղ Այրա-
գաւաճ : Գլխաւոր գործն է շերամաբու րատայ Բասեն (Ստորին ) գաւառի , Ագրակ
ծութիւն . կայ նաև խաղող ու բամպակ. լերան հարաւային ստորոտը , համանուն

ամէն տուն ունի թթենի ու այգի : Գաւա- - լերան մօտ :

ռակին թուրք բնակիչք են իբր 2000 ԿԷՐԽ . - Գիւղ Բաղէշի Դատիկ գա .
տուն . Հայք ՝ 1500. Հայ – հոռոմք ՝ 1000 առակի : Հայք ունին Ս . Եղիշէ անուն եր
-1200: կեղեցի մը , գձուձ ու նսեմ շէնք մը , ո-
ԿԷՆԷՖԻԿ , ԿԵՆԵՓԻ կամ ԿԱՆԱՎԻԿ . — րուն դուռը միշտ բաց է . Քուրդք ևս իբր
Գիւղ Խարբերդի . 2 ( ) տուն հայ և 320 ուխտաւոր կը յաճախեն և կ'աղօթեն :
տուն թուրք բնակչօք : Հայք ունին Ս . Ա- ԿԷՐԿԷՐ . Տես ԿԱՐԿԱՌ :
տռածածին անուամբ եկեղեցի մը : ԿԷՐՃԱՆԻՍ • Տես ԿԵՐՃԱՆԻՍ :
ԿԷՆԻՇԻԿ . Տես ԳՆԻՇԻԿ : ԿԷՐՄԻՐ . Տես ԿԱՐՄԻՐ :
ԿԷՉ . Տես ԿԵՉՐՈՐ : ― Ինճիճեան կը յիշէ այս
ԿԷՐՄՐՈՒՏ .
-
ԿԷՉԷՐԼՈՒ . Գիւղ Այրարատայ Ա- անուամբ գաւառ մը Ատրպատականի մէջ :
րագածոտն ( Սարտարապատ ) գաւառի մէջ : Ունի 100 է աւելի գիւղեր : () դն պատուա.
Ունի 60 տուն հայ ․ Ս . Աստուածածին ա- կան . նոյնանուն վտակ մը կը հոսի գա-
նուամբ եկեղեցի մը և ընդարձակ դաշ- ւառիս մէջ : Բերքերն են արմտիք , բամ
տեր : բակ , բրինձ , խաղող , և այլն :
ԿԷՉՈՒԱՆ • Տես ԿԵՉՐՈՐ : ԿԷՐՉ կամ ԿԵՐՋ . Ղրիմու վաճա-
ԿԷՉՈՒՏ կամ ԳՈՒՇՃԻ . Գիւղ Սիւ . ռաշահ և ծովեզերեայ քաղաքներէն մին ,
նեաց վայոց ձոր գաւառի : Ունի 40 տուն կովկասու և Ռուսաստանի մէջ տեղ 1
հայ , Պարսից գաղթած : Գիւղիս - 35000 բնակչօք : - Հայք 70 տուն են •
բաժնէն
մէջ կան հին եկեղեցւոյ աւերակներ , գեր Ռուսիոյ զանազան քաղաքներէ և Տրապի
րեզմաններ և մեծամեծ խաչքարեր : զոնէ գաղթած . երկրագործ և վաճառա-
ԿԷՉՐՈՐ . Տես ԿԵՉՐՈՐ : կան են : Ունին Ս . Հրեշտակապետաց նուի-
ԿԷՍ . Տես ԿԷԶ : րուած - վայելչաձեւ եկեղեցի մը և փոքրիկ
ԿԷՍԿԷՍՔ • Տես . ՀԱՅՆԻ : ուսումնարան : կէրչ կառուցուած է Ազա-
―
ԿԷՍԻ կամ ԿԱՍԻ . — Գիւղ կեսարիոյ . խու և Սեւ ծովուց միջավայրը , համանուն
Եւքարայէն ջ2 և կեսարիայէն 3 . ժա - նեղուցին վրայ : Բերդը Ռուսաստանի ա
մու ճանապարհ հեռի . ունի 700 թուրք , ռաջին ամրութիւններէն մին է : Քաղաքիս
120 յոյն և 20 հայ բնակիչներ : Հայք հին անունը Պանտիկապէսն (քաղաք հինգ
ունին Ս . Աստուածածին - անուն եկեղեցի - բագնաց ) է . ե՞րբ և որոնցմէ կրած է հին
մը : անուան փոփոխութիւնը , զանազան կար .
ԿԷՎԷՌ . Տես ԳԱՒԱՌ : ծիքներ կան : Ոմանք կը կարծեն թէ Թուր-
ԿԷՎՐՈՒԿ . Տես ԿԵՒՐՈՒԿ : քաց կեչ ( անցք ) բառն է , զոր քաղաքս
ԿԷՏԱՂԱԶ • - Գիւղ Եւդոկիոյ • 30 կը կրէ իր վրայ իբր յատուկ անուն . ուշ
տուն հայ կայ . ունին ] ․ Սարգիս անուն րիշներ կը համարին կիրձ բառն՝ իբրեւ
եկեղեցի մը : նեղուց գործածուած , և թէ՝ քաջին Տիգր
ԿԷՏԻԿ . Գիւղ Այրարատայ -Բասեն . րանայ Արշակունւոյ քեռայր կամ փեսայ
գաւառի , յորում ին մահարձան մը կար քաջն Միհրդատ Եւպատոր ՝ թերակղզւոյս
1830ին, բրգաձեւ կամ կոնաձեւ , վրան տիրելէն անմիջապէս վերջը ՝ Սինոպէն հոս
ունենալով քանդակապատկեր մարդու մը ՝ եկած է կողակցին հայկազն բամբշին հետ ,
վահան և նիզակ ձեռքը և քովը ձի : Այդ և երբ իր գահն աստ հաստատել կ'ուզէ ,
մահարձանի արձանագրութիւնը եղծուած կողակիցն այն տեղ իբր նեղուց կամ կիրճ
լինելով , անյայտ նացած է որուն ըլլա . մը կը տեսնէ , և Միհրդատ կիրձ կամ
L': Կերչ անուանելով և լեռը իր անուան սեփ
 ԿԷՔՍԻ 391 ԿԷՕԼ ՏԱՂ

հականելով ՝ շուտով արքայանիստ քաղաք ցող կնոջ այրեր ալ մէկէ աւելի կին կը
կը դառնայ կերջ : Քաղաքս հարուստ է պահեն :
հնադարեան նացորդներով , որոնք ապա ԿԷՕԶԼՈՒ կամ ԿԷՕԶԼԻ . — Գիւղ Տիգր
ցոյց են իր հին բարգաւաճ վիճակին : րանակերտի , 1 /,2 ժամու ճանապարհ հե
Պաթումէ 32 ժամու ճանապարհ հեռու ռի , 8 տուն հայ կայ :
է : Բաւական թուով յոյն գաղթականներ ԿԷՕԶՆԷ • Նաւահանգիստ քաղաք
ալ կան Տրապիզոնէ և շրջականերէն : Կիլիկիոյ ՝ Լամբրոնէն 7 ժամ հեռի , գեշ
Գլխաւոր բերքերն են ցորեն , գարի , խոտ , ղեցիկ դիրքով և սքանչելի տեսարանով :
կտաւատ և ամէն տեսակ բանջարեղէնք : Մերձակայ և հեռաւոր տեղերէ ամառները
Անասնաբուծութիւնն ալ բաւական խնա - շատեր հոս կու գան օդափոխութեան
մեալ է . ձի , կով , եզ , խոզ , ոչխար, և խումբ մը Հայեր հաստատուած են աստ ,
այլն, ընտիր տեսակներով կը գտնուին որոնք եկեղեցւոյ և դպրոցի պէտք ունին :
առատ : Նոյն իսկ քաղաքացւոց մէկ մասը ԿԷՕԼԷ—ՄԱՍԻԱ • Գիւղ Ռնտուանի
երկրագործութեամբ կը զբաղի : Գիւղացիք 8–9 ժամու ճանապարհ հեռի : Հայ բնա-
առհասարակ երկրագործ ու անասնաբոյծ - կիչք երթալով նուազեր են , քսան տա
են : ()դն առողջարար և հողերը բարեբեր րի առաջ ունէր 50 տուն հայ , իսկ այժմ
են . ցորեն NL գարի մէկին քսան կու - ունի 18 տուն հայ և քանի մը տուն քուրդ :
տան : Հայք ունին աննշան եկեղեցի մը և դպրոս
ԿԷՔՍԻ . Գիւղ Եւդոկիոյ . ունի 4 ցէ զուրկ են : Գիւղիս մօտ փոքր լճակ մը
տուն հայ և 24 տուն յոյն : կայ , յորում անթիւ ձկունք կը խաղան ,
- բայց տեղացիք չեն որսար զայնս ՝ նուի-
ԿԷՕԶԹԷՓԷ . Գիւղ - Զմիւռնիոյ կու.
սակալութեան և առաջնորդութեան ներ- րական համարելով : Այս լճակէն ծագումն
քեւ . քանի մը հայ տուն կայ . ամառները առած է գիւղիս - անունը , որ քրդական
շաբաթ գիշեր քահանայ կու գայ Զմիւռ բարբառով կը նշանակէ ձկան լիճ :
նիայէն և կիրակի առաւօտ կը պատարա. ԿԷՕԼՃԻՒԿ . Տես ԾՈՎՔ :
գէ : ԿԷՕԼ • Տես ԳԵՕԼ :
ԿԷՕԶԼՈՒ .
Գիւղ Այրարատայ Շի ԿԷՕԼ ՏԱՂ • ― Գիւղ Պրուսայի - նա .
րակ գաւառի արեւելեան մասին , ապա հանգի Պիլէճիկի գաւառի մէջ . 6 ժամու
ռաժուտ սարի մը բարձրը շինուած : Բնա- - ճանապարհ հեռու է Պիլէճիկէ . յորջոր-
կիչք 70 տուն հայ են , մէկ մասն՝ Ալաշ- ջուած է մերձակայ գեղեցիկ լճին անուամբ :
կերտէ , և մէկ մասն ՝ Պարսկաստանէ գաղ- Ունի 400 տունէ աւելի բնակիչ . մեծա-
թած : Ունին պատուական արբիւր , որոյ գոյն մասը Լուսաւորչական Հայք , որոնք
համար աւանդաբար կը պատմեն , թէ ժա. ունին եկեղեցի և Լուսաւորչեան վարժա
մանակաւ կոյր մարդ մը լուացուած է րան 210 աշակերտներով . կան նաև 50
այս աղբիւրի ջրով և աչքերը բացուած –60 ի չափ բողոքական - Հայեր : Գիւղիս
են , և այս պատճառաւ կեօզոս կոչուած է օդը գեղեցիկ ու առողջարար է : Բնակիչք
գիւղն : Գիւղիս -գլուխը բլրակի մը վրայ ընդհանրապէս կը զբաղին երկրագործու
հին մատրան մը բեկորներ կան , զոր ժու թեամբ և շերամաբուծութեամբ : Քէչէ ,
և չուլ , և այլն , կը շինեն բաւական ընտիր
ղովուրդը Ս . Սարգիս կ'անուանէ , և ա
նասնոց ցաւ պատահելու ժամանակ մա- և կը վաճառեն ի շրջակայս : Գիւղս Պի-
տաղ կը տանի ու ցաւը կը փարատի լէճիկի արեւելեան կողմն է բարձր գագա
Կէօզլուի եկեղեցին նուիրուած է Ս . Ստե . թի մը վրայ . կը կարծուի թէ 1595 ին
փանոսի : Գիւղիս մէջ , ինչպէս Շիրակայ հիմնուած է Արաբկերի կողմերէ գաղթած
ուրիշ քանի մը գիւղերու մէջ , Հայեր կը բնակիչներէ : Ութ թաղերէ կը բաղկանայ ,
գտնուին , որ մէկէ աւելի կին կը պահեն , որոնք կը պարունակեն ընդ ամէնը 1800
առարկելով թէ պատճառն է օրինաւոր հոգի : Տեղւոյս բնակիչք ընդհանրապէս
կնոջ ամլութիւնը , մինչդեռ զաւակ ունե երկարակեաց են :
 ԿԷՕԼ ՏԱՂ 392 ԿԷՕՔՋԷ ՍՈՒ

ԿԷՕԼ ՏԱՂ . - Լեռս կը բարձրանայ ԿԷՕԼԼԻՃԷ •

— վտակ
Այրարատայ
Արաբկերի արեւմտեան կողմը , յորմէ հո- Մազազ – Ոստան գաւառի մէջ . ձախակող-
սող ջուրը կը դարձընէ 50 ջաղացք և մեան օժանդակ Ազատ գետոյն :
կ՚ ոռոգանէ այգիներ ու պարտէզներ : ԿԷՕՔ ԹԷՓԷ . Տես ԿՕՔ ԹԱՓԱ

Կիդնոս
ջրվէժը
142.
: ի

-
ԿԷՕԼԼԻՒ . Գիւղ վանայ Վան – Տոսպ ԿԷՕՔ ՉԱՅ . —
— Այլազգիք այս անուամբ
գաւառակի , Գարա — քէօփրիւ գիւղէն 1 կը կոչեն Գեղամայ ծովակը (Տես ) :
ժամու ճանապարհ հեռի . 35–40 տուն կայ , ԿԷՕՔ— ՉԱՅ • Տես ԳԵՕՔ - ՉԱՅ :
կէսն ՝ հայ և կէսը՝ քիւրտ : Հայք ունին ԿԷՕՔՋԷ- ՍՈՒ . Սեաւ լեռնէն հոսող
եկեղեցի և վարժարան ։ — — Տես ԵՂԵԳԻՍ :
վտակ, որ օժանդակ է Տիգրիսի :
 ԿԷՕՔՍՈՒ 393 ԿԻԴՆՈՍ

ԿԷՕՔՍՈՒ . Գետ և վիճակ Մանազ- մուր բերդը ՝ բարձր դիրքով և մէջը բերաւ
կերտի արեւմտեան , Թէքմանայ արեւե . առատ ջուր : Ունէր յատուկ եպիսկոպոս :
լեան և խնուսի արեւելեան հիւսիսային Հայոց բաժինը կառավարող երեք դուք-
կողմը : Ունի Քի: Այլան ըսուած ձիեր : Վի - սերէն մին հոս կը նստէր Յուստինիանոսի
ճակիս մէջ կան 20–30 գիւղեր Հայոց և օրով :
Քրդաց : ԿԺԱՁՈՐ . Հայաբնակ գիւղ Սիւնեաց
ԿԷՕՔ ՏԱՂ , համ ԿԱՊՈՅՏ ԼԵՌ . — Լեռս Շահապօնք գաւառի , համանուն ձորի մէջ ,
կը բարձրանայ Կիլիկիոյ Տաւրոսի շղթա գետոյն աջակողմը : Ունի եկեղեցի և իբր
յին մէջ , յորմէ կը բղխի համանուն կեօք 100 տուն բնակիչ :
na գետը : ԿԺԻՆՈՐՇԷՆ • - Գիւղ Վանայ Արծկէ
ԿԸՆՁՈՒ կամ ԿՆԾՈՒ . - Հայաբնակ գաւառի :
գիւղ Բաղէշի Մօտկան գաւառակի : ԿԻԳԱՆ : Հայաբնակ գիւղ Սղերդի ,
ԿԸՌԶԷՆ , ԿՌԶԷՆ կամ ԿՐԶԱՆ Գիւղ 40 տուն բնակչօք և եկեղեցիով : Գիւղիս
Արցախի Կողթ գաւառի , կուր գետի աջ բնակիչք աշխատասէր են . ժայռոտ առա-
ափի մօտ , 2 /: մղոն Թովուզ կամ Տաւուշ պարներ մաքրելով՝ - պտղաւէտ այգիներ
անուն երկաթուղւոյ կայարանէն հեռու : տնկեր են : Գինին կը վաճառեն Բաղէշ ..
Գիւղիս բնակիչները մնացորդներ են հին իրենց թարմ և չոր միրգեր կը տանին
Ուտեաց , որոնք ունին առանձին բարբառ Պուլանըգ և ցորենի հետ կը փոխեն : Բե
( ուտիերէն ) , բայց գիտեն նաև հայերէն : մեկնի հունտէն իւղ կը հանեն և Սղերդի
Ժամանակաւ իբր 700 տուն կար գիւղս , օճառագործաց կը վաճառեն . նոյնպէս գըղ-
բայց օդին և կլիմային վատութեան պատ. թորի վաճառականութիւն կ՚ընեն : Պարս
ճառաւ այժմ կան միայն 3 ) տուն : Ունին տէզներու մէջ կ'աճին թզենիք , նռնենիք :
Ս . Յովհաննէս անուն եկեղեցի մը : Հողն - Ձմեռը մարդիկ ճանապարհորդ ու վաճառք
ջրարբի և բազմարդիւն է . երկար կեանք կը փոխադրեն . տունը մնացողները կտաւ
50 տարեկանէ ոչ աւելի : Գիւղիս մօտ կը գործեն . պառաւները , հարսերն ու աղ-
կայ հին գիւղատեղի NL հանգստարան և ջիկները բամպակ կը մանեն . շատերն ալ
աւերակ քարուկիր եկեղեցի : Հանգստա- ձմեռ ատեն խոզ կ'որսան : Ստիպուած են
րանի մէջ կայ մինչև 600 տարուան տա- բազմաթիւ քուրդ աղաներ կերակրել , հե
պանաքար : Արձանագրութիւններէ կ ե- տեւեալ պատճառաւ . ժամանակաւ քուրդ
րեւի , որ այս տեղ ամփոփուած են Թաւ - պէյ մը գիւղս իւր պաշտպանութեան տակ
րիզեցի , Հալէպցի , կարնեցի և ուրիշ քա- կ'առնու ինքնայորդոր , պայմանաւ որ ար.
ղաքներէ եկած վաճառականներ : Նշանա- - տաքին յարձակմանց դէմ իւր ըրած պաշտ
ւոր է գիւղիս բոժոժն , և հաւանական է , պանութեան փոխարէն , գիւղացիք հոգան
թէ ժամանակաւ - մեծ քանակութեամբ բո- իր տան բոլոր պիտոյքը , բայց յետոյ հետ.
ժոժ կը հանէր և վաճառականութեան գըլ- ըզհետէ շատցեր են այսպիսի քուրդ
խաւոր նիւթն էր : կան նաև գիւղիս իշ- ղաներ :
խող Մելիք– Ջահանկիրի տապանաքարը ԿԻԴՆՈՍ կամ ԿԻՒԴՆՈՍ • Յն . Káõvog .
և Աետարան անուամբ ուխտատեղի մաս Կիլիկիոյ չորրորդ նշանաւոր գետն է
տու մը : Արցախ , 59 : կիւդնոս , որուն գետաբերանը շատ մօտ է
ԿԸՌՈՒ կամ ԿՐՈՒ . Գիւղ Բաղէշի - Սարոսի , դէպի արեւմուտք . այժմ կը կու
Մօտկան գաւառակի : չուի Տարոս —չայ կամ Տարսոնի գետ
ԿԹՆՈՅ ԳԻՒՂ • Կը յիշուի Այրա- - Հռչակուած է գետս Ասորեստանի ինքնա
րատայ Բասեն գաւառի մէջ : կալաց ժամանակէն ի վեր : իր ակունքը
ԿԹԱՆՈՑ • Տես ԱԼԱՉԱԼՈՒ : կը գտնուին Պուլղար լերանց մէջ . զանա
ԿԹՌԻՃ . Հին քաղաք Չորրորդ Հա - զան ձորերով կը վազեն իրեն երեք գըլ-
յոց Հաշտենից գաւառի : Յուստինիանոս - խաւոր բազուկները ՝ որոնց իրարու հետ
կայսրն շինեց քաղաքիս ընդարձակ և ա միանալէն վերջ - Մեզարըգ անունը կը
Բնաշխ • Բառարան Բ . 50
 ԿԻԶԻՍՏՌԱ 394 ԿԻԼԻԿԻԱ

ստանայ , կ'անցնի Լամբրոնի քիչ մը հե. պարսպէ Հայոց ծոցի արեւելեան ափերը
ռուէն , և երբ դաշտը կը մտնէ կը կոչուի և կը վերջանայ Ռասխանձիր հրուանդա
Տարոսնի անունով : փաղաքէն սկասծ կը նով : Հիւսիսէն և Արեւմուտքէն Կիլիկիան
շեղի դէպի արեւմուտք և իբր 25 վերստ - պարփակուած է Տաւրոս լեռներու աղեղ
հոսելէ վերջ կը թափի ծովը : Հին ժա նաձեւ գօտիով , որ կը վերջանայ Անեմու
մանակ ծովը աւելի մօտ էր քաղաքին և ռի հրուանդանով :
մեծ մեծ բեռնաւորուած նաւեր կը մտնէին Կիլիկիոյ նշանաւոր հրուանդաններն են ՝
Տարսոն քաղաքը , որուն առջեւ կար ընդ- Մեգասոս (Գարաթաշ ) Ռասխանձիրի դէ
արձակ նաւահանգիստ Այժմ գետս իր մը , Սարպեդոն , Զեփիւրիոն և Պոսիդոն :
բերած տղմով ծածկեր է նաւամատոյցը և Հայոց ծոցի ափերը նշանաւոր է Այասի
ցամաքը ընդարձակեր է . իր ընթացքն ալ ( ի մուրթալիք ) խորշը և Տարսոնի գոգէն
փոխած կը թուի Տարսոնէն դէպ ի ծով ես դէպի արեւմուտք գտնուող Թաշ – ուջա խոր
ղած միջոցը : Այս գետի մէջ լուացուելով շը : -―― Կիլիկիոյ բնական անբաժանելի
Մեծն Աղեքսանդր , կրեց իր մահավտանգ մասերն են նաև հետեւեալ կղզիները ՝
սարսուռը : կիւդնոս ունի 20 մետր բարձ նոր ափերու մօտ . Արդոս ՝ Հայոց ծոցի
րութենէ հոսող ջրվէժ մը , որուն ի տես մէջ , կոսիկոս՝ Տարսոնի գոգի արեւմուտս
կը դիմեն բազմաթիւ ` օտարականներ : քը , Դանա ՝ Թաշ – ուջա խորշի մէջ , կաա
.
ԿԻԶԻՍՏՌԱ կամ ԿՆԴՌՈՍ ԿԱՒԻ . Հին լխեսե ՝ համանուն հրուանդանի դիմացը և
պատմական բերդ լեռնային Կիլիկիոյ մէջ , Պապա¬դուլլա :
Վահկայի մօտ : Բերդիս մէջ Մանտալեան Հայկական Կիլիկիոյ սահմանը զանա
եղբայրներու դաւաճանութեան զոհուեցաւ զան փոփոխութիւններ կրած է , իր իշ-
Բագրատունեաց վերջին թագաւորը Գա- խողներու շատ կամ նուազ քաջութեանց
գիկ Բ , որուն մահուան վրէժը լուծեց Թո- համեմատ . թէ և Հայերը չկրցան միշտ
րոս Ա՝ բերդիս տիրելով և դաւաճան յոյն սեփհականել Լեւոնի Առաջնոյ քաջութեամբ
իշխանները սպաննելով : ստացած ընդարձակ սահմանները , սակայն
ԿԻԼԱՆ • - Գաւառակ Նոր Ջուղայու - կրցան բաւական ժամանակ իրենց իշ-
Սպահանի , յորում կան 57 տուն հայ , խանութեան ներքեւ պահպանել , Միջ-
166 արու և 124 էգ բնակչօք : Ունին 2
2 երկրականի արեւելեան ծովափանց գրե .
եկեղեցի և 1 վարժարան : կան նաև 60 թէ հինգերորդ մասը : Աւելի փոփոխա
~ 7) պանդուխտ - Հայեր : կան եղան արեւելեան հիւսիսային սահ
ԿԻԼԵԱՆ • Տես ԳԻԼԱՆ : մանները , որոնք երբեմն տարածուեցան
ԿԻԼԻԿԻԱ կամ ՍԻՍՈՒԱՆ . ____ Այս եր- մինչև Տաւրոսի լեռներէն անդին ՝ Սարոսի
կիրը այնչափ փոփոխութեան ենթակայ և Ջահանայ հովտաց մէջ, ուր կը գտնուի
եղած է , որ դժուարին է որոշ գաղափար նաև Զէյթունի հռչակաւոր վիճակը . բայց
կազմել իր սահմանաց վրայ : Ըստ աշ- ինչպէս այս վերջինս , նոյնպէս և իրեն
խարհագրութեան ՝ Կիլիկիա կ'իյնայ 36– արեւելեան կողմը գտնուած վիճակներն ՝
38 լայնութեան և 32–37 երկայնութեան մինչև Եփրատ գետը , թէպէտ և ըստ ե-
աստիճանաց տակ , Փոքր Ասիոյ- հարաւ- - կեղեցական իրաւանց ՝ կը պատկանին Սսոյ
արեւելեան անկիւնը : - Բնական սահման . կաթողիկոսին իշխանութեան , բայց ոչ
ներն են , հարաւէն ՝ Միջերկրական ծովը , այնպէս է և ըստ քաղաքական իշխանու
որ օղակաձեւ ափերով կը կազմէ Տարսոնի թեան :
գոգը և Ալեքսանդրետտայի խոր ծոցը . Կիլիկիա ունի մօտաւորապէս 4OO վերստ
վերջինս ի հնումն իստոսի ծոց , և Ռուբի- երկայնութիւն արեւմուտքէ արեւելք և հաս
նեանց ժամանակ Հայոց ծոց կամ ծով ա- զիւ 80–100 վերստ լայնութիւն հիւսիսէ
նունով յայտնի էր : Արեւելեան սահմանն հարաւ : Հին ժամանակէ ի վեր Կիլի-
է Ամանոսի - լեռնաշղթան , որ հիւսիս – ա - կիոյ երկիրը երկու անուամբ նշանակուած
րեւելքէն հարաւ - արեւմուտք ձգուելով ՝ կը է Դաշտային և Քաոտ , առաջինն է հա.
 ԿԻԼԻԿԻԱ 395 ԿԻԼԻԿԻԱ

րաւային – արեւելեան մասը , իսկ երկրորդն բաժնեն փռիւգիան Պամփիւլիայէն , և ի

է արեւմտեան կողմը . բայց բուն լեռնա- սաւրիայէն ալ անցնելով ՝ կիլիկիան կաս
յին երկիրն կը ձգի հիւսիսային կողմն , պադովկիայէն կը բաժնեն :8 - Այժմ կիլի

իկոսո
Ե

Գերման
Գ

Այետսանդրիա
Ա
Մ
/

Ք
341

ՁՍ RUE
Արզաքա

1) fn
ՌՂ Ո( um

Լաոդիկիա-
ո

ա
Ր

Սեղոպի
ն
ա
մ

:
Ա
օԳերմանաք

ահմանները
Կլիտեան
կղզի
ա

իլիկիա
նվիրվել արմավ,

•Կնումն
33

Ա
- սոն

143
Shayring
ար

ս
:ի
հ և
Արակլիա

իկոս
ՇՏ

ղսխովի։

լամիս
ԴԱ
Ա

Ի
Զ

ԼեՀափա
Ս
Սելեւ
կիտ
վրե
Լարանտա
22

կելենտրիս

Դ Ա Յ Ո Ն Ի Ա
ՊԵՐ-
Մ
Լիւստրա

Ա
Կ
Ա
Ն

Ջ
Ե
Ի
Կ
ի՝ կոնիոն

Ր
Ր
Fi
na
ll
y

Ւ
Սիեդոս

Ի Ս Ա
վայեր
ովոմարսո

ոռ ակես Ն
ԵԱ
ԻԱ

Լ
Ի Փ

ԻԻ
Մ
Լ
ԱՊ

ՄՓ Ց
ՊԱ ՆՈ
28

ուր են հռչակաւոր Տաւրոս լեռները , կիոյ Տաւրոսի շղթան երեք գլխաւոր լեռ .
րոնք սկսելով Լիւկիոյ ափունքներէն՝ ա- նագօտիներու բաժնուելով կը կոչուի երեք
րեւմտեան հարաւային կողմէն կ ' երթան այլ և այլ անուններով : Գլխաւոր և մի
դէպ յարեւելեան հիւսիսային կողմն և կը - ջին լեռնագօտին կը կոչուի Պուպարատա
 ԿԻԼԻԿԻԱ 396 ԿԻԼԻԿԻԱ

իսկ միւս երկուքն Տիմպելեկ տաղ դեղնագոյն կաւով խառնուած : կան բազ
( Կիւկլիւք , կէօք տաղ , Սումաք, և այլն ) մաթիւ ջերմուկներ , այլ և այլ բուժիչ
և Ալլահ կամ Այա տաղ : Այս գօտիներու յատկութիւններով . նշանաւոր է Իլիչէ ջեր-
մասերը կամ լեռնակատարները , որոնք մուկը Պուլղար տաղի ոստերուն մէջ և
զանազան անուններով կը կոչուին ՝ կը - Զէյթունի Ս ]] .. կարապետի վանքի ջերմու
կազմեն կիլիկիոյ լերանց գահաւանդները : կը : Երկիրը թէեւ հրաբղխային երեւոյթ
կան մինչև 9OOO մետր բարձրութեամբ չունի , սակայն պատահած են երբեմն եր
կատարներ , որոնց վրայ յուլիս և օգոս բեմն սաստիկ երկրաշարժներ , որոնք մեծ
տոս ամսոց մէջ ձիւն կը մնայ : Պուլղար վնաս հասուցեր են կիլիկիոյ : Ամենէն ա .
տաղէն արեւելք ձգուած է - երկայն ML ւելի աղէտաբեր եղած է 1269 թուին
բարձր Աք–տաղը , որուն հարաւն է Հաջին հանդիպածը , Հեթում Է օրով , երբ բազ-
տաղը իւր Անշա - բարձր գագաթով : Ա- - մաթիւ - մարդիկ - Սրուանդաքարի դղեկին
լա–տաղի արեւելեան կողմէն կը սկսի Ան. տակ թաղուեցան , և Արքակաղին ըսուած
տիտարոսը երկու զուգահեռական ուղղա . հռչակաւոր վանքն և ուրիշ շատ վանքեր
ձիգ շղթաներէ կազմուած , բարձրութեան NL եկեղեցիներ մեծապէս վնասուեցան . ու .
կողմանէ աննշան գագաթներով : Ասորիքը րիշ երկրաշարժ մ ՝ ալ եղած է 1114 ին
Կիլիկիայէն կը բաժնեն Ամանոս լեռները ՝ Ջահանայ կողմերը . ուրիշ մ'ալ Սեւ լերան
սովորաբար Սեռ լերինք և այժմ կեավուր մօտերը , յորում 12 գիւղ , 5 բերդ և 3
տաղի կոչուած : վերոյիշեալ Կիլիկիոյ վանքեր աւերեցան : - Կիլիկիոյ լեռները
գլխաւոր լերանց միջավայրը կը գտնուին իրենց ծոցի մէջ կը պահեն մեծ հանքա-
հռչակաւոր կիլիկիոյ դրունքն կամ ըստ յին հարստութիւններ , որոնց մեծ մասն
մերայնոց կապանն Կոկլակայ կամ լաւ ևս դեռ անծանօթ կը մնան մեզ : Գլխաւոր հա
Գահն Կիլիկիոյ , ուր հին ատեն կը յիշա- րըստութեան նիւթն է կրաքարը զանազան
տակուին խիտ առ խիտ բերդեր , աշտա . գոյներով , տեղ տեղ ալ կը հանդիպինք
րակներ , պահակ դռներ , և այլն : Լեռնե գայլախազի , յայտքարի , օձաքարի , և
րով և հովիտներով հարուստ աշխարհս , այլն : կը գտնուին կապար , երկաթ և քիչ
ունի նաև բազմաթիւ անցքեր , որոնք ծախ մ ' ալ արծաթ ու ոսկի : Կը յիշուին նաև
նօթ են հետեւեալ թուրք անուններով . Գա- արջասպ , ծծումբ , բորակ , սեւ և ճերմակ
րա –գափու , Դաշ –օոգ, Չայըր կէտիկ , ես ձիւթ , աղ , ապակեող : Պուլղար լերանց
փրի: –տերպենտ, Բամպուք – տերեսի , ՊելԱԱ - մէջ գլխաւոր երեք բովեր կան . մէկը լերան
տեք– պօղազ , և այլն : Այս բոլոր անցքերը անուամբ կը կոչուի Պուլղար Մաղարա ,
կամ նեղուցներն կը գտնուին - Կիլիկիոյ միւսը Կիսլեք ատեն , և երրորդն Պերբեթ-
Գահուն մէջ , աշխարհին արեւմտեան և լի –մատեն : Հանքերու մէջ ամենէն առատն
հիւսիսային կողմերը , զատ այն անցքերէն է կապարը . ոսկին թէպէտև ամենաքիչ կը
և դռներէն ՝ որք կան արեւելեան կողմը գտնուի , բայց հին ատեն մեր իշխանաց
ուրիշ լեռներու մէջ : ժամանակ կ ' երեւի թէ առատագոյն եղած
Կիլիկիոյ բոլոր լերանց բարձրութիւն պիտի ըլլայ , վասն զի Կիլիկիայէն յԵւ-
ները դեռ ստոյգ և ուսումնական արուես. րոպա ղրկուած - վաճառներէն մին կ'ա-
տով ճշդուած չեն : Աշխարհս բաց ի քանի ւանդուի : Այս վերոյիշեալ հանքերէն զատ ՝
մը փոքրիկ լճակներէ՝ ընդհանրապէս զուրկ Կիլիկիոյ բուն սահմանէն անդին ՝ Սարոսի
կրնայ համարուիլ - Հելուետիոյ - Ալպեայց և Ջահանայ հովտաց վերին մասին մէջ
կամ Հայոց Մեծաց - լերանց լճաշատ - գե- եղած լերանց ծոցը կը գտնուին առատ
ղեցկութ ենէն : Երկրաբանական տեսակէ. երկաթահանք . յորոց մեր նախնիք կը հաս
տով , որչափ որ քննուած է , Կիլիկիոյ : նէին վաճառականութեան և իրենց պիտո–
լերանց -զանգուածը առհասարակ կրաքա- յից համար :
րուտ է : Երկրին - ցած կամ դաշտային Կիլիկիոյ բարձրաբերձ և բազմաթիւ լե
մասն արգասաբեր հողէ է , շատ անգամ րանց բնական հետեւանք է նաև գետերու
 ԿԻԼԻԿԻԱ 397 ԿԻԼԻԿԻԱ

առատութիւնն . այդ գետերէն շատերը չու- վերստ տարածութեամբ , շնորհիւ գետերուն

նենալով շատ խորութիւն , ամառները կը բերած առատ ու արգասաւոր տղմին , ու
ցամքին և յատակնին երեւան կ՚ելնեն : րով ամբողջ այդ դաշտը ողողուած է , և Ե
Բայց կան գլխաւորաբար վեց մշտահոս գիպտոսի նման օրհնուած ու բարելից է :
գետեր , որոնց անուանք են , Արիմակդի , Ամէն տեսակ բերքեր յառաջ կը բերէ
Կալիկադնոս , Լամաս , Կիդնոս , Սարոս , երկիրը և կը բերէր մանաւանդ հայ տի
Պիռամոս : — Այսչափ ռատ գետերով րապետութեան ժամանակ , երբ աւելի լաւ

GRANDSTRE

144. Հին Կիլիկեցւոց տարազ :

ոռոգուած - աշխարհս , իր արեւահայեաց ու խնամքով մշակուած էր : Այժմ կիլի

դրից և հովասուն լեռներու շնորհիւ , աս կիան կ ' արտադրէ գլխաւորապէս խաղող ,
մենաարգասաբեր ու բերրի երկիրներէն ցորեն, գարի , կորեկ , բամբակ , պիստակ ,
մին է ամբողջ երկրագնդիս վրայ , մանա- բրինձ , կնջիթ , շաքարեղէգն : Հայաստանի
ւանդ իր դաշտային մասը : Ջահանի , Սա- բոլոր պտուղները կան նաև այս տեղ . ձի .
րոսի ու. Կիւդնոսի ամբողջ ստորին հովի- թենի , արմաւ և թզենի կամ բոլորովին
տը ՝ ընդարձակ Չուխուր – Օվան մօտ 2000 չեն աճիր և կամ վայրի տեսակներ կը
 ԿԻԼԻԿԻԱ 398 ԿԻԼԻԿԻԱ

գտնուին : Առհասարակ այս գեղեցիկ և բուսարանին գրուածքէն , Քոչի 1836–

հարուստ երկիրը ներկայիս բոլորովին 1863 տարիներու մէջ , չորս անգամ այց-
ձգուած է անխնամ ML անմշակ : Բերքե . ելած է Կիլիկիա և մանրազննին բուսա
րուն մէջ ամենէն աւելի հռչակուածն է բանական խուզարկութիւններ կատարած :
բամբակը , իր ազնիւ և ընտիր տեսակովը . Կիլիկիոյ արգասաբեր դաշտագետնոյն
բայց պետական մաքսն ու անկանոն տա և ծաղկաւէտ լերանց տափարակներու վր-
սանորդը այս արդիւնաբերութեան անկեալ րայ ՝ ուր անդէորդք կը գտնեն իրենց խա
վիճակին գլխաւոր արգելքներն են : Ցորենն շանց արօտատեղիքը և հոն կ՚անցընեն
(սկսեալ ապրիլ ամսէն մինչև գրեթէ սեպ-
տեմբեր) , տարուան մէկ մեծ մասը , առատ
սնունդ կրնան գտնալ ոչ միայն խաշինք ,
այլ և բազմաթիւ - պաճարաց տեսակներ ,
սովորական կովերէն NL եզներէն զատ կան
նաև այծեամն , վայրի մաքի , վիթ , գո-
մէջ , վայրի քօշ , յամոյր : Այս կենդանեաց
մէջ ամենընտիր են բրդով և մեծամեծ
դմակներով խոյք և մաքիք . նշանաւոր է
145. Կիլիկիա նուաճուած . (թրծուն հին մասնաւորապէս Գարաման ըսուած խոյն :
քանդակ) : Տաւրոսի լերանց մէջ կը գտնուին մշկա-
հոտ եղինք , չորս ոտնաչափ անոստ բարձր
ալ առատ է ու ընտիր . որուն մէկ մասը եղջիւրներով և նուրբ ու ընտիր մորթով :
կը ղրկուի Ասորիք ( Հալէպ , և այլն) . իսկ Հին ատեն շատ հռչակուած էին նաև այս
մնացածը կը սպառի երկրին մէջ : Ծովա- ծերը , որոնց մազէն կը շինէին Կիլիկիոյ ա.
փին նարնջի և կիտրոնի ահագին անտառ - նուանի ցփսին : Երէոց կամ վայրենի գա .
ներ կան , որոնք իրենց ընտիր յատկու - զանաց տեսակէն կը գտնուին արջ , ինձ ,
թեամբ յետ չեն մնար Էաֆֆայի նարնջէն ընձառիւծ , յովազ , լուսան , բորենի, ա-
ML
կիտրոնէն , և որոնցմէ մեծ քանակու - ղուէս , շնագայլ, վարազ , վայրի կատու ,
թեամբ արտասահման կը ղրկուի : Հին ոզնի , և ուրիշ խ ասոնց նմանները , որոնց
ժամանակները հռչակուած է եղեր նաև հետ յիշենք նաև հովիւներու մեծամեծ և
Կիլիկիոյ քրքումը : Աշխարհս հարուստ է զօրաւոր գամբռներ և խարտեաշ բարակ-
նաև շինելափայտով . հնադարեան անտառ - ներ : Կիլիկիոյ մէջ աւելի առատ են թե .
ները մեծ քանակութեամբ նիւթ կը մա ռաւոր կենդանեաց - տեսակները , որոնցմէ
տակարարէին երբեմն . նոյն իսկ Սողոմոնի յիշենք սալամ, կաքաւ , տուռէճ , արօս,
տաճարի ատաղձները ՝ ըստ աւանդութեան,
գնուած են Կիլիկեցի վաճառականներէ :
Անտառներու գլխաւոր զարդն ու թագա
ւորը մայր ծառն է , որ Լիբանանու մայ-
րերու ետ կը մրցի և կը գերազանցէ
իսկ , գէթ իր առատութեամբ : Նաւաշինու-
թեան համար շատ յարմար է մայրին
ունենալով ի բնէ և ծեփելու խէժ : Անտառի
միւս փայտերէն կան զանազան տեսակ
եղեւնիներ , սոճիներ , սօսիներ , կաղնիներ ,
և այլն : Սիսուանի մէջ ընդարձակօրէն
գրած է Հ . Ալիշան Կիլիկիոյ բոյսերու և
146 . Իրիս =
= Խաղաղութիւն
բազմազան ծաղկանց վրայ , օգտուելով
գլխաւորաբար Թէոդոր Քոչի Աւստրիացի Կիլիկիոյ մէջ գտնուած թ րծուն հին քանդակ :
 ԿԻԼԻԿԻԱ 399 ԿԻԼԻԿԻԱ

արագիլ, բազէ , որ , սիրամարգ , վայրի թիւնը մեր Ռուբինեանց իշխանութեան

աքլոր , փասիան , տատրակ , սարեկ , և ժամանակ ևս գոյութիւն ունէր և կիլիկիոյ

ուրիշ ճնճղկաց տեսակէն ամենառատ մանր ծաղկազարդ գահաւանդակները յայտնի են

թռչուններ : Ցամաքի թռչուններու նման իրենց առողջարար ու հաճելի լեռնային

առատ են նաեւ ծովային կամ ջրային օդով : Դաշտը ձմեռ գրեթէ չըլլար . ջեր-
թռչնոց տեսակները : Իսկ վայրենի թըռ. մաչափը հազիւ կ'իջնէ մինչ 0 ° . ձիւնը
չուններէն ծանօթ են բու , արծիւ , անգղ , անծանօթ է և կամ երբեմն միայն քանի

ագռաւ , կաչաղակ , բազէ , և այլն : - լու

Սոս մը օր կը մնայ գետնի երեսը , մինչդեռ
շրջակայ լեռները կը ցուցընեն միշտ ի
րենց սպիտակահեր գագաթները : Արդէն
փետրուարին դաշտը կանանչ է ու ծաղ-
կազարդ . մինչդեռ լեռները միայն ապրիլին
կը սկսին առաջին ծաղիկները բացուի :
Ամառը դաշտի մէջ և ծովափը անտանելի
շոգ կ'ընէ . անձրև բնաւ չի գար . դաշտը
չոր ցամաք կը դառնայ և անջուր . ցերե .
կը անհնարին կը լինի ճամբորդելը և կա
րաւանը գիշերը կը կտրէ այդ լայնածա
ւալ դաշտը : Տօթի սաստկութեան շատ կը
նպաստէ Ասորւոց - անապատի կողմէն ա
մառուան միջոց երբեմն փչող չոր քամին
և Միջերկրականի վրայով - ափրիկեան
լեռները կը հասնի
խորշակը , որ մինչեւ
ПL լուծ յա-
և իր հրացայտ շնչով տենդ
147 . Յաղթանակ ռաջ կը բերէ բնակիչներու մէջ : Միայն
Կիլիկիոյ մէջ գտնուած թրծուն հին քանդակ : իկոնիայի բարձրավանդակէն փչող ուժգին
փոթորիկները երբեմն զովութիւն կու տան
ղուններէն օձն , և մանաւանդ սեւ օձն՝ երկրին :
զոր Ասպիս կը կոչեն , շատ կը գտնուին Կիլիկիա ՝ վերջին հայկական իշխանու-
— Գետոց
կողմերը : — թեան հանդիսավայր , որ և երբեմն Տիգ-
դաշտին մէջ
են ձկանց տեսակներ . Կիւդնոսի մէջ կը րան Արշակունիէն նուաճուած էր փոքր
գտնուի միայն կարմրախայտ ՝ խիստ ա.
ռատ : Ամենաշատ են նաև միջատներու և
թիթեռնիկներու տեսակներ , բայց տակա-
ւին -լաւ քննուած չեն :
Չնայելով կիլիկիոյ այս բուսական և
կենդանական հարստութեանը , իր կլիման
վատառողջ համարուեր է հին ժամակներէ
ի վեր և այժմ ևս վատառողջ է դաշտա-
յին մասը , որոյ ճահճային ընդարձակ տա
րածութիւններ վտանգաւոր տենդեր յառաջ
կը բերեն բնակիչներու մէջ ամառ ժամա-
նակ մինչեւ հոկտեմբեր ամիսը : Մանա-
ւանդ աւելի կը տանջուին օտարները և
երկրի կլիմային անընտել մարդիկ : - Այս
պատճառաւ ունեւոր դաշտեցիները ամառը
148 . Թէոդոր Քոչի բուսաբան :
կը բարձրանան լեռները : Այդ սովորու
 ԿԻԼԻԿԻԱ 400 ԿԻԼԻԿԻԱ

Ասիոյ ուրիշ գաւառներու հետ , ի սկզբանէ ցազն արքայի , որ իւր կադմոս ML Փիւնիկ
ի վեր ծանօթ էր իրեն միջավայր դիր- եղբարց հետ փնտռելու ելնելով Եւրոպա
քովը ՝ Յաբեթայ Սեմայ և Քամայ երեք անուն քրոջն , որ Արամազդէն յափշտա .
ցեղերուն . Ս . Գիրք ևս կը յիշեն զկիլի . կուած էր , եկաւ հաստատեց իր բնակու

anglais
Fitter

149․ Վիկտոր Լանկլուա հայագէտ և հետազօտիչ Կիլիկիոյ :

կիա . բայց գիտունները իր անուանակո- թիւնն այս երկրիս մէջ ՝ կոչելով զայն իր
չութեան վրայ միաբան կարծիք չունին : անուամբ : Այս առասպելաբանութեան հաս
Յունաց առասպելաբանութիւնը կ ' աւանդէ - կառակ՝ գիտնոց կարծիքն է որ Կիլիկիա
ծագած Կիլիկայ կամ Կիլիսի - անունէն , կոչումն ծագումն ունի եբրայական - խիլ-
որ էր որդի Փիւնիկեցւոց - Ագինովր ղիւ- քիք բառէն , որ կը նշանակէ քարուտ .

AGENT MACHITAR
IAN,

VENISE INSTITUTIO
N,
MART
H. M. IN ,

IC2 PLEASANT ST. ,

WORCES
TER , MASS . USA
 UNIVERSITY OF CALIFORNIA LIBRARY
Los Angeles

This book is DUE on the last date stamped below.

EW

JOSA
DISCHARGE - URL
CARY

DISCIMAGEUR 78

MAR 51000
CA
OF

DISCHARGE- URL
AR 7198

MAR 13 1980

E OCT 01 1990 VERSIT

YATIN
**
REC'D LD-URE
LOS
NOV 1998
VERSIT
THE
MAY 30 1984

A
LIBRARY
O

41584
THE

THE
UN

IB

LOSSANCEL
ANGELES THE UNIVERSIT E-LIBRARYOF HE
TH E
1 .
ALLRARYOF

04

OF CALIFOR OF CALLEON THEIN 1

GU
UE

DAN

1415 SOUTHDAYSO

SATURDAYO LOS ANGELE

 3 1158 00166 5792

"