Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
DES
2° SÉRIE
LE
LIBER PONTIFICALIS
TOME SECOND
IMPRIMERIE GÉNÉRALE DE CHATILLON-SUR- SEINE . ---- PICHAT ET PEPIN.
0.120
/2/
LE
PON
TIF
LIBE ICA
R LIS
PAR
L'ABBÉ DUCHES
L. NE
MEMBRE DE L'INSTITUT
TOME SECOND
PARIS
7, RUE DE MÉDICIS , 7
1892
· ·
IOH BAPT DE ROSSI
(SUITE )
CHAPITRE HUITIÈME
§ Ier
LES MANUSCRITS .
qui ont parlé de ce manuscrit disent qu'il se termine drien I et la reprise dans celle de Serge II , aucune
dans la vie d'Hadrien I , il est sûr cependant qu'il allait variante du manuscrit Farnèse n'est marquée dans la
au delà, puisqu'il contenait la vie de Serge II ( 844-847) . collation . Il faut donc admettre que si ce beau manus-
C'est même d'après une collation de ce manuscrit crit s'interrompait dans la vie d'Hadrien I ce n'était que
qu'Ugolini publia, dans le tome III de l'édition Vignoli , par suite de l'une de ces mutilations qui avaient fait
une vie de Serge II très différente de celle que con- disparaître bien d'autres feuillets , à divers endroits ;
tiennent les autres éditions . Sans doute, dans sa pré- après les feuillets qui contenaient le début de la vie
face, Ugolini se réfère à un autre Farnesianus ; mais il d'Hadrien , plusieurs cahiers avaient été enlevés ; mais
se trompe en ceci . J'ai étudié avec attention la colla- le texte reprenait dans la vie de Serge II , pour s'arrê-
tion du Farnesianus en onciale, disposée par Holste ter, malheureusement, avant la fin de cette vie , de
dans les marges d'un exemplaire de l'édition de sorte qu'on ne peut savoir s'il allait au delà de Serge II .
Mayence ( Vat. 2081 ) : il n'est pas douteux que le manus- Quoiqu'il en soit , cette constatation a une certaine im-
portance. Un manuscrit latin écrit tout entier en on-
1. T. I, p. CXCIX . ciale, au milieu du ixe siècle, est une grande rareté paléo-
LIBER PONTIFICALIS , t. II . a
II SIÈCLE .
LE LIBER PONTIFICALIS AU IX
graphique, surtout quand il ne s'agit ni de la Bible ni d'un 5º Le manuscrit de la Cava , Vaticanus 37641 (E ), de
texte liturgique ¹ . Celui - ci , d'ailleurs , comme on en
la fin du XIe siècle , celui de tous les manuscrits de l'an-
peut juger par les facsimilés de Bianchini , présen- cien Liber pontificalis qui va le plus loin . Il est com-
tait un luxe spécial de format, d'écriture et même
plet jusqu'à la notice d'Hadrien II , inachevée ici comme
d'ornementation . Il est clair qu'un pareil livre n'a pu être
elle l'est partout ; après Hadrien II on y trouve un frag-
exécuté que pour un personnage de rang très élevé. ment de la notice d'Etienne V, son quatrième succes-
2º Le manuscrit de la cathédrale de Tours , Parisi- seur.
nus 5516 2 (D) . 6° Parisinus 5143 ( E² ) , xiv ° siècle .
Dans cet exemplaire , exécuté avant le milieu de l'an- 7° Laurentianus LXVI , 35 ( E ) , xve siècle² .
née 871 , la série des biographies pontificales se pro-
Ces deux manuscrits ont à peu près la même étendue
longe jusqu'à celle de Léon IV, qui s'y trouve incom-
que le précédent ; mais leur valeur critique est bien
plète , car elle s'arrête, de première main (p . 122 , 1. 17 ) , moindre . Le Laurentianus, en particulier , est criblé de
au milieu de renseignements afférents à l'année 850
fautes et de lacunes ; il présente aussi , à chaque ins-
environ. Il y manque aussi la notice du pape Valentin . tant, des remaniements arbitraires . Je n'ai donc tenu
L'âge de ce manuscrit , exécuté peu après le moment
compte de ces deux exemplaires que pour les parties du
où furent écrites les pages qui le terminent , lui donne
texte où , les quatre premiers manuscrits faisant défaut ,
une très haute valeur pour l'établissement du texte . I je me trouvais réduit au Vaticanus 3764 , c'est- à - dire
va de soi que je l'ai préféré, en général, aux autres pour la fin de la notice de Léon IV, la vie de Benoît III
exemplaires . et celle d'Etienne V.
3º Le fragment du Vatican ( V) reconstitué par moi³ J'ai négligé aussi les manuscrits de la recension
en rapprochant des feuillets épars dans divers manus- d'Adhémar ³ , qui vont jusqu'à Léon IV. Cette recen-
crits . Cet exemplaire contient la plus grande partie de
sion ayant subi beaucoup de retouches , elle ne pouvait
la vie de Léon III et même les premières lignes de la
être que d'une très faible utilité , surtout à côté de l'excel-
suivante , celle d'Etienne IV .
lent manuscrit D, presque contemporain de la rédaction
4º Le Parisinus 5140 (C) , du commencement du du texte . Du reste , j'ai pu constater que, aux rares en-
x1° siècle¹ , qui va jusqu'à Hadrien II inclusivement, mais droits qui font difficulté , il n'y avait aucun secours à
avec une grande lacune dans laquelle a disparu la fin chercher dans ces manuscrits .
de la vie de Léon IV et celle de Benoît III tout entière .
§ II
LA RÉDACTION .
2. La vie de Léon III , qui fait suite à celle d'Ha- formée d'extraits des registres où l'on inscrivait les dé-
De Léon III drien I, est la plus longue de l'ancien Liber pontificalis . penses des papes en faveur des églises . On y trouve cepen-
à Serge II.
Comme celle d'Hadrien , elle est presque entièrement dant un assez long chapitre sur la révolte des Romains
1. Cependant le manuscrit primitif, en onciale, des Gesta epp. en 799, la fuite , le rétablissement du pape et le couron-
Neapolitanorum (Vat. 5007 ; v. un facsimilé dans Mon. Germ . Ser. nement de Charlemagne en 800. Quelques lignes sont
Lang., p. 399) est de ce temps-là. En effet, bien , que, dans la partie aussi consacrées à mentionner l'introduction à Rome
la plus ancienne , le récit s'interrompe au temps d'Etienne II ( 1.
des rogations gallicanes . Sur le reste des événements
c., p . 424) , le rédacteur connait l'Hist. Langobardorum de Paul
Diacre (1. c . p . 399) , et même les translations des restes des an- qui marquèrent ce pontificat, comme le second voyage
ciens évêques opérées sous Jean IV Scribo, peu avant le milieu du pape en France (804-805 ) , les négociations à pro-
du Ixe siècle (l. c. p . 432, 1. 38) .
2. T. I, p. CXCIII . 1. T. I , p . cxcv.
3. T. I, p. CCI . 2. T. I, p . cxcvi , cc .
4. T. I, p. CXCI . 3. T. I, p . CLXXX et suiv.
LE LIBER PONTIFICALIS AU IX SIÈCLE .
pos du Filioque (809-810) , la conspiration de l'aristo- Cependant celle de Serge II contient des détails inté-
cratie romaine en 815 et la répression sanglante qui la ressants sur le voyage de Louis II et de Drogon et sur
suivit, on chercherait en vain le moindre mot , l'allusion l'enquête à laquelle on soumit alors l'élection du pape .
la plus légère . Dans les emprunts aux livres de compte , Cet événement n'était pas de nature à plaire au clergé
qui tiennent encore ici la place de l'histoire, l'ordre de Rome ; on l'a raconté, dans un esprit favorable au
chronologique paraît avoir été observé . On distingue pape, cela va de soi, mais enfin on l'a raconté . Ceci
même, avec un peu d'attention , les relevés afférents à prouve que, dans bien des cas où nous avons à nous
chaque année. plaindre du silence des biographes , ce silence s'explique
Avec la vie du pape suivant, Etienne IV ( 816-817) , tout aussi bien par leur insouciance, leur paresse d'es-
on voit apparaître certaines négligences : le poids des prit, que par des réticences préméditées .
pièces d'orfévrerie est annoncé, mais les chiffres man- 3. I demeure bien entendu que leur plume est Les
recensions
quent; la date obituaire n'est pas marquée . Désormais , trempée dans l'encre officielle et qu'il y a toujours lieu de la vie de
Serge II.
et jusqu'à Léon IV, les biographes semblent attacher de se défier de leurs formules d'éloges , de plus en plus
peu d'intérêt à cette donnée , si importante pour la chro- pompeuses et compliquées . Voici un fait qui, à ce point
nologie . Le biographe de Pascal amalgame d'une façon de vue, mérite d'ètre signalé d'une façon toute particu-
bizarre et inexacte la durée de la vacance avec la date lière. La vie de Serge II nous est parvenue en deux
de la mort du pape ; les biographes suivants négligeront rédactions , l'une conçue entièrement dans le style ordi-
presque tous ces deux indications. naire , l'autre pourvue de certains appendices propres
La vie d'Eugène II ( 824-827) n'est qu'un mauvais à montrer combien était grand l'écart entre l'opinion
remplissage . On n'y trouve même pas la durée du pon- réelle et l'historiographie officielle .
tificat. A plus forte raison n'y est-il pas question des
Portrait officiel . Autre portrait.
graves événements politiques qui s'accomplirent alors .
Erat enim origine insignis , Cum enim esset idem pon-
Quant aux extraits des registres du vestiaire , on se pro-
fide purus, praedicatione libe- tifex imbecillis membris ob
posait sans doute de les inscrire ; quelques formules rior, Deo humilis, hominibus humorem podagricum , in-
sont même disposées pour les recevoir, mais la rédac- clarus, vultu alacris , mente cessu pedum et pene manuum
tion, on ne sait pour quelle cause, a été interrompue, alacrior, ecclesiarum guber- officio carebat ; attamen ani-
et l'on n'a pas même pris soin de noter les ordinations nator, plebium ultor, paupe- mosus, ore incomptus et con-
et la mort du pape . rum fautor, viduarum tegmen vitiis deditus, actu et sermo-
et consolator, indigentium nibus instabilis , leviter omnia
La biographie de Valentin (827 ) est interrompue
largitor, dispersorum congre- faciens .... Vigebat autem in
aussi , mais pour une autre raison . On peut y prendre
gator, congregatorum con- istius pontificis tempore et
sur le fait un des procédés de composition des histo- servator, inanium seculari- fratris eius, id est per trien-
riographes pontificaux . Aussitôt le pape élu et installé , umque rerum contemptor , nium , haeresis nefandissima
ils commençaient à rédiger sa notice , s'étendant lon- solis sapientiae divitiis avidus Simoniaca , et in tantum vi
et amator. guit ut publice venundaren-
guement sur sa naissance, son éducation , son élévation.
au trône pontifical , ses vertus et qualités . Pour ce der- tur episcopia , et qui plus da-
ret ille susciperet episcopa-
nier point ils prenaient même la peine de mettre les tum. Et ad tantam aviditate m
verbes au passé , leur élucubration étant censée ne de- deducti sunt ut duo milia
voir paraître qu'après la mort du pape Erat quippe mancusos venundaretur epis-
dapsilitate inclitus, etc. Ces débuts ont , dans la notice copium , et eo amplius, si pos-
de Valentin , une ampleur toute particulière ; c'est sint dantis invenire copiam.
Et nullum onus ecclesiasticum
comme la préface d'une longue et glorieuse histoire.
ab illis sine pretio dabatur .
Mais le pape étant mort peu de jours après son instal-
lation , l'histoire n'a pas été écrite. Il n'en est resté que La comparaison est instructive . Cependant ce cas
le prologue . particulier veut être examiné de plus près . La rédaction
Les vies de Grégoire IV ( 827-844) et de Serge II (844- où se sont conservées ces observations peu flatteuses
847) sont rédigées à peu près comme celle de Pascal . pour Serge II et son gouvernement n'est représentée
IV LE LIBER PONTIFICALIS AU IX SIÈCLE .
que par un seul manuscrit , le très ancien Farnesianus, est clair qu'il est , sinon d'une autre plume , au moins
copié, comme je l'ai fait entendre ci - dessus , peu après d'un autre esprit . Dans la terrible catastrophe de 846 ,
la mort du pape Serge . Ce manuscrit diffère de tous les l'invasion sarrasine , le pillage de Saint-Pierre par les
autres , non seulement pour le passage en question , mais musulmans , le narrateur voit un châtiment divin , attiré
aussi pour les parties de la vie de Serge II qui ne con- sur la ville éternelle par les iniquités du pape et de son
cernent pas l'histoire proprement dite . Il est plus com- frère . Que de telles choses aient pu être écrites par les
plet que les autres . C'est ainsi qu'on y trouve une mêmes personnes qui , un peu plus haut, n'avaient pas
restauration de l'aqueduc appelé forma Iovia, une assez de termes flatteurs pour louer le même pontife ,
inondation du Tibre , des dons faits à l'église suburbaine c'est ce dont on ne saurait douter . Les plus plats en
Sainte - Marie in Arrano , à l'oratoire Saint-Etienne dans présence du pape vivant sont souvent les plus acharnés
l'Orphanotrophium , à l'oratoire Saint - Césaire au La- contre le pape mort . Je crois donc devoir laisser place
tran , et diverses autres choses qui manquent absolument à l'hypothèse d'un rédacteur identique . En tout cas ,
dans les autres manuscrits . Sur un point seulement , c'est un biographe qui est sorti du style convenu .
sur les restaurations et dons faits à la basilique Saint- Le manuscrit Farnèse n'est pas le seul document du
Martin, on trouve dans la seconde rédaction des détails texte qui nous occupe . On en trouve un résumé dans
qui manquent au Farnesianus . Il est clair du reste que la vie de Serge II qui fait partie de la collection de bio-
la seconde rédaction a été fortement retouchée pour ce graphies pontificales imprimées sous le nom de Liut-
qui concerne cette église . Le premier rédacteur, abu- prand¹ . Ces biographies sont en grande partie extraites
sant de la permission que prennent souvent les bio- d'un Liber pontificalis prolongé jusqu'à la vie d'Ha-
graphes pontificaux de se copier les uns les autres , drien II inclusivement , c'est- à -dire jusqu'à un point
avait cru bon de raconter la réédification de Saint-
où, suivant toute apparence , le Farnesianus n'atteignait
Martin en reproduisant mot à mot le récit de la recons- pas . D'ailleurs la patrie de cette compilation doit être
truction de Sainte-Praxède , dans la notice de Pascal . cherchée dans l'Allemagne du nord ou du centre ; elle
Ce procédé expéditif, soit parce qu'il comportait des a été très probablement rédigée à l'abbaye d'Hersfeld ,
inexactitudes , soit parce qu'il négligeait certains détails vers la fin du XIe siècle 2. Il y a donc lieu de croire que ,
utiles à faire valoir, déplut apparemment au second vers ce temps-là , il circulait au nord des Alpes un autre
rédacteur . Il remania donc en plus d'un point , non manuscrit du Liber pontificalis où la vie de Serge II
seulement le passage copié dans la vie de Pascal , mais était disposée comme dans le Farnesianus.
tout ce qui a trait à la basilique Saint- Martin . 4.- La biographie de Léon IV , bien qu'elle contienne Léon IV.
Je crois qu'en comparant les deux textes , que j'ai encore beaucoup d'extraits des livres de compte , enre-
publiés en regard l'un de l'autre ( p . 91 et suiv . ) , on ne gistre aussi , et avec quelque détail , des événements
pourra guère se refuser à admettre l'ordre de succession intéressants , la restauration des anciens murs de Rome,
des rédactions tel que je l'indique ici . Pour l'intervertir , une seconde expédition des Sarrasins et son échec à
il faudrait accepter l'idée , peu naturelle , que, la recons- l'embouchure du Tibre, la construction et la dédicace.
truction de Saint-Martin ayant d'abord été racontée des remparts de la cité Léonine , l'installation d'une
d'une manière exacte et dans un texte original , quel- colonie corse à Porto , la restauration des forteresses
qu'un ait imaginé d'abandonner ce texte pour lui subs- d'Horta et d'Ameria , la fondation de Leopolis près Cività-
tituer une copie , nécessairement fautive , d'un récit Vecchia, le concile romain du mois de décembre 853 ,
ment rendu dans cette affaire par l'empereur Louis II . conflit entre le clergé romain et les envoyés de Louis II ,
Plusieurs de ces faits ne sont connus que par le Liber la victoire finale du pape légitime ; il s'est assez bien
pontificalis. En revanche , celui - ci omet quelques évé- acquitté de cette tâche , et on lui pardonnerait volon-
nements importants, comme le couronnement de l'em- tiers la maladroite recherche de sa phrase s'il avait eu
pereur Louis II en 850 , et le voyage du pape à Ravenne l'attention de dater les événements . Sa négligence à
en 853. Que l'ordre chronologique soit ici rigoureuse- cet égard nous met dans l'impossibilité de définir avec
ment observé, c'est ce qui résulte des dates précises , précision les limites du pontificat de Benoît III .
marquées çà et là , et aussi de ce fait, constaté pour 5. -Le début de la notice de Nicolas I est, je crois , La vie de
Nicolas I et
cette notice avec une évidence spéciale , que la rédac- de la même main que la notice précédente. Les termes , ses
retouches.
tion se faisait, au fur et à mesure des événements , du les tournures , sont souvent identiques ; on retrouve en
vivant même du pape . Le biographe , en effet, après particulier ces inversions excessives qui caractérisent
avoir raconté l'inauguration de la cité Léonine , fait re- le style du biographe de Benoît III . Après le récit de
marquer que ces nouvelles défenses sont pour le pape l'installation de Nicolas , le rédacteur annonce, suivant
un titre à la reconnaissance publique , qu'il faut deman- l'usage , que , ne pouvant consigner par écrit tous les
der à Dieu de le conserver le plus longtemps possible actes du pape, il se bornera à énumérer ses largesses
et de lui accorder, après sa mort, les récompenses éter- en faveur des saints lieux . Et en effet, l'énumération
nelles¹. commence, dans le style accoutumé , coupée de deux
Si près des faits que fussent alors les biographes , ils récits d'inondation du Tibre , afférents aux mois d'octo-
ne laissaient pas de consulter quelquefois les docu- bre et de décembre 860. Le premier est littéralement
2
ments. Le récit de la seconde expédition sarrasine ² copié sur un texte analogue qui figure dans la notice.
a été manifestement tiré d'une lettre pontificale ; le de Benoît III ; quant au second , on ne s'est même pas
concile de 853 est enregistré en termes copiés sur le Conné la peine de le rédiger : après avoir annoncé
protocole officiel de cette assemblée ; dans les descrip- l'événement et transcrit les premiers mots de la for-
tions de certaines cérémonies , on reproduit le texte mule, on renvoie aux lignes qui précèdent : ut supra...
même des oraisons récitées par le pape ; pour la fonda- omnia ut supra ; puis on reprend l'énumération des
tion de la colonie de Porto on se réfère expressément à dons faits aux églises . Parmi ces dons, il y en a qui
un privilège écrit . ont été apportés de Constantinople par des envoyés de
Benoit III. Le passage d'un rédacteur à l'autre se fait nettement l'empereur Michel . A ce point de la notice , le style
sentir quand on aborde la notice de Benoît III . Jus- change tout à coup et aussi la nature des faits relatés .
qu'ici la langue et le style étaient restés à peu près ce On voit ici apparaître un rédacteur , qui , d'abord , écrit
que nous les avons trouvés à la fin du viie siècle , c'est- à peu près correctement, qui se met en scène , parle
à-dire d'une barbarie extrême 3. La renaissance littéraire en son propre nom , annonce d'avance ce qu'il réserve
de l'empire frank ne se faisait guère sentir à Rome, au à une partie ultérieure de son récit. Les choses aux-
moins dans les bureaux de l'administration pontificale . quelles il s'intéresse et qu'il rapporte, ce sont précisé-
Le biographe de Benoît III ne tranche pas beaucoup ment celles sur lesquelles jusqu'ici on s'est montré
sur ses prédécesseurs : sa grammaire est déplorable ; d'une extrême sobriété, les grandes affaires ecclésias-
mais il vise au style et recherche en particulier les effets tiques , les relations avec l'épiscopat d'Orient , d'Italie ,
d'inversion . Il avait à raconter des événements intéres- de France , avec les souverains grecs , latins , bulgares .
sants , la compétition violente du prêtre Anastase , le Le Liber pontificalis devient , sous cette plume , un
vrai livre d'histoire . Sans doute le rédacteur n'est pas
1. Quatinus et hic diutissime vigeat et illic.... perpetualiter
un homme d'opposition , mais ce n'est pas non plus
eterna mereatur praemia possidere (p . 125) .
2. P. 117-119 ; cf. p. 136, note 34 . un panégyriste timoré , tremblant à la seule pensée de
3. Il est assez curieux que le style de nos biographies soit tout toucher aux questions délicates . Il est d'ailleurs bien
à fait de la même touche que celui des inscriptions en prose que sûr de ce qu'il avance et il renvoie volontiers à ses
l'on gravait sur les édifices romains du IXe siècle . Voy . par
exemple, les inscriptions citées p . 34, note 12 ; p . 64 ; p . 138, sources , aux procès - verbaux , aux lettres, aux pièces de
note 48. tout genre qui se conservent dans la bibliothèque et
VI LE LIBER PONTIFICALIS AU IX SIÈCLE .
les archives du saint- siège , notamment dans le regesie qui connaissait pour les avoir vus et maniés les princi-
de Nicolas I¹. paux documents de la correspondance et de l'adminis-
Ce rédacteur si différent des précédents n'a-t-il fait tration du pape Nicolas ; ce rédacteur s'est installé sans
que continuer à sa façon une notice déjà commencée façon dans le travail déjà fait ; il a coupé ou gratté les
dans un autre style ? Ou bien , cette notice étant déjà pages du manuscrit et substitué son histoire aux mono-
rédigée , l'a-t-il complétée en y intercalant ses récits ? tones énumérations déjà préparées .
Influence
C'est à ce dernier procédé que l'on songera plus volon- S'il y avait lieu de prononcer ici un nom , c'est sûre- d'Anastase le
tiers si l'on tient compte de la façon dont il introduit ment à Anastase le bibliothécaire qu'il faudrait songer bibliothécaire
sur la
l'histoire de Waldrade et de Lothaire II 2. Immédiate- tout d'abord . Personne n'a été plus que lui mêlé au rédaction des
vies de
ment avant cet épisode on voit annoncés des dons faits gouvernement ecclésiastique sous le pape Nicolas . On Nicolas I
à saint Pierre par l'empereur Louis II : Ipso etenim retrouve en particulier sa main dans les affaires de
praestantissimo praesule culmen apostolicum guber- Photius , de Waldrade, de Rothade . Son influence , dans
nante, Hludowicus Augustus haec sancto Petro apos- le monde des secrétaires et des conseillers pontificaux,
tolo contulit dona , videlicet... L'énumération de ces était tout à fait de premier ordre . C'est lui qui rédigeait
dons fait défaut, et l'on trouve à sa place l'histoire de les pièces importantes de la correspondance pontificale .
Lothaire II et de ses femmes . Du reste les donations. Sortis de sa plume , ces documents l'intéressaient au plus
de Nicolas I que l'on retrouve çà et là entre les parties haut point ; il l'avoue lui-même , ou plutôt il s'en vante¹ .
narratives sont bien peu nombreuses , eu égard à la Familier de Nicolas , il n'était guère moins dévoué à
longueur de son pontificat . Du moment où l'on a pris l'empereur Louis II qu'au pape lui-même . C'est bien
la peine de les relever, on a dû en enregistrer beau- dans de telles dispositions que devait être celui qui a
coup plus qu'il n'y en a ici . Dans ce qui en reste on raconté ici le conflit suscité par le divorce de Lothaire II .
retrouve çà et là les inversions excessives du commen- Toutes les formules de blâme sont épuisées contre les
cement de la notice : « superna tactus fortiori firmiori- prélats qui soutiennent le roi de Lorraine , Theutgaud ,
que fabrica inspiratione reedificari ... iussit » (p . 164 , Gunther, Hagano , Jean de Ravenne ; mais on glisse sur
1. 10) ; <«< in aecclesia s . Dei genitricis pari modo la culpabilité de Lothaire lui - même ; et , quant à l'em-
aeternae pro retributionis premiis egit » (p . 166 , 1. 30 ) . pereur Louis 11 , qui prit fait et cause pour son frère ,
Tout s'expliquerait par l'hypothèse suivante . La vie de marcha avec toute une armée sur Rome et mit la cam-
Nicolas I , commencée évidemment par l'auteur de celle pagne à feu et à sang, son nom n'est pas même pro-
de Benoît III , a d'abord été rédigée comme les précé- noncé ; ses entreprises sacrilèges ne sont mentionnées
dentes : elle ne contenait que des énumérations de dons qu'en termes très généraux , à travers des allusions en
sacrés , des descriptions d'inondation et autres choses style bibliques. Une telle réticence est sans doute fort
de ce genre ; ensuite il est survenu un rédacteur qui peu d'accord avec la sincérité de l'histoire ; mais elle
s'intéressait plus aux affaires générales du saint- siège cadre aussi bien avec le caractère d'Anastase qu'avec
qu'au mouvement du vestiaire pontifical , un rédacteur l'état de ses relations .
importance aux circonstances de l'élection , dans laquelle établirent qu'il avait participé par ses conseils au double
il y eut en effet beaucoup d'intrigues ; on décrit avec assassinat . Le pape lui fit un procès solennel , qui fut
soin les manifestations plus ou moins spontanées par jugé le 12 octobre 868 , dans l'église Sainte -Praxède .
lesquelles on obligea le nouveau pape à afficher, plus Anastase fut de nouveau déposé du sacerdoce et on
que sa dignité ne le comportait, son désir de suivre en lui interdit le séjour de Rome . On juge aisément
tcut les errements de son prédécesseur ; puis vient la du retentissement que ces faits durent avoir à Rome.
seconde phase de l'affaire de Photius et le huitième Hincmar, qui n'était pas, et pour cause, l'ami d'Anas-
concile œcuménique. Sur ce dernier point , il n'y a tase , n'a pas omis d'en parler dans ses Annales ; il a
aucun doute que nous n'ayons le récit d'un témoin. même pris soin de citer et de reproduire les pièces offi-
oculaire , présent à Constantinople au moment du con- cielles le Liber pontificalis ne dit pas le moindre mot
cile. Anastase y assista, il est vrai, mais seulement à de cette histoire . Il est vrai que, dès l'année 869 ,
la fin . Ce n'est pas de lui que peuvent provenir les Anastase paraît s'être réconcilié avec le pape Hadrien II
longs détails sur le voyage des légats, l'accueil qu'ils mais les faits restaient acquis à l'histoire ; si on les a
reçurent à la cour impériale et les débuts du concile . Il omis dans la biographie d'Hadrien II, c'est par une pré-
est clair que nous avons ici les impressions des légats térition voulue . On aura tenu à ne pas mécontenter un
eux-mêmes ou de l'un d'entre eux . De plus , Anastase homme puissant et peu scrupuleux .
est nommé dans le récit en termes qui ne supposent Ainsi, à un degré ou à un autre , l'influence d'Anas-
guère qu'il soit lui -même le narrateur . Enfin , il nous a tase s'est fait sentir sur la rédaction des vies de Nicolas I
laissé , sur les dernières négociations , auxquelles il fut et d'Hadrien II .
mêlé , et les événements qui suivirent, jusqu'à son Ici on se demandera comment Anastase a pu laisser Anastase
vie deet la
retour à Rome , un récit qui concorde en somme avec le passer dans la vie de Benoît III l'épisode de sa compé- Benoit III.
nôtre, mais dans lequel il se met beaucoup plus en tition , épisode si compromettant pour sa mémoire . A
scène ¹. cela je répondrai d'abord que , comme il n'était pas au
Ce n'est donc pas lui qui a tenu ici la plume . Mais pouvoir sous Benoît III , le biographe de celui - ci a eu
c'est quelqu'un des siens , quelqu'un qui pensait comme les mains tout à fait libres. Quant à faire disparaître le
lui et lui voulait du bien . En effet , outre que les mani- récit une fois rédigé , ce n'était pas très facile . On a vu
festations nicolaïtes, dans la première partie de la notice , souvent que les notices pontificales étaient aussitôt pu-
sont traitées avec une complaisance tout à fait d'accord bliées que rédigées et que peu d'années suffisaient à les
avec ce que l'on sait de l'attitude d'Anastase en cette faire passer en des pays très éloignés du Latran . Du
affaire , on constate dans la biographie d'Hadrien II reste , il y a lieu de remarquer que , sur les très rares
une omission bien remarquable , qui concerne la per- manuscrits , quatre en tout, qui contiennent in- extenso
sonne même du bibliothécaire Anastase . Le frère de ce les vies des successeurs de Léon IV, il y en a un , le Pa-
subtil personnage , un certain Eleuthère , avait enlevé , à risinus 5140 , justement le plus ancien , où la vie de
l'instigation de son père Arsène , évêque d'Orta , la pro- Benoît III fait entièrement défaut ; un autre, le Lau-
pre fille du pape Hadrien II, lequel avait été marié dans rentianus, où l'épisode d'Anastase a été supprimé . On
sa jeunesse . Cette entreprise criminelle ayant été m'accordera qu'il serait bien difficile d'attribuer ces
dénoncée par le pape à l'empereur Louis II , Eleuthère , lacunes à un pur effet du hasard .
- Fin de
pour ne pas se laisser arracher sa compagne , la massa- 7. J'ai déjà dit que la vie d'Hadrien II ne com-
l'ancien L. P.
cra, et avec elle sa mère Stéphanie , atteignant ainsi le prend pas la fin de son pontificat . Jean VIII (872-882 ) ,
pontife dans ses plus chères affections en même temps Marin ( 882-884) et Hadrien III ( 884-885 ) n'ont pas
que dans son autorité de souverain . Louis II intervint , trouvé de biographes . A tout le moins peut- on dire qu'il
Eleuthère fut exécuté . Mais son frère Anastase avait n'est resté aucune trace de leurs notices , soit dans les
été impliqué dans l'affaire de graves témoignages
1. Hincmar, Annales, 868.
2. Voir aux variantes de la p. 141 , 1. 1 , et de la p. 143, 1. 31. Le
1. Dans la préface de sa version du vine concile. Vaticanus 3762, prototype de beaucoup d'autres, fort abrégé, il
2. Lapôtre, De Anastasio bibl., p . 226 et suiv . est vrai, pour les vies du IXe siècle, n'a pas non plus cet épisode.
VIII LE LIBER PONTIFICALIS AU IX SIÈCLE .
Il est clair toutefois que la limite des manuscrits ou raissent, ou plutôt se réduisent à un catalogue des plus
maigres . Ce silence ne s'explique que trop par les cir-
plutôt du manuscrit, car alors il n'y en a plus qu'un,
n'est pas identique à celle de la rédaction : la dernière constances difficiles que l'église romaine eut à traverser
vers la fin du IXe siècle et au commencement du suivant .
phrase est, en effet, inachevée . Ce dernier des biogra-
CHAPITRE NEUVIÈME
§ I.
CATALOGUES DU X ET DU XI SIÈCLE .
Il m'a semblé utile de reproduire ici le texte de dum propriis revocat disiectos ¹ sedibus , ipse
complacitus rapitur decreta sede locandus 2...
Flodoard, en éliminant d'abord ce qui provient des ar-
chives de Reims et, en second lieu , ce qui ne repré- LÉON V.
sente qu'une simple paraphrase d'épitaphes autrement
Post quem celsa subit Leo iura notamine quintus ;
connues . La série de mes extraits commencera à For-
emigrat ante suum quam luna bis impleat orbem .
mose les épitaphes d'Hadrien II , Jean VIII , Marin ,
Etienne V, se sont conservées soit sur les marbres eux- CHRISTOPHE .
mêmes , soit dans des recueils indépendants de Flodoard² ; Christophorus mox sortitus moderamina sedis
quant à Hadrien III , son tombeau se trouvant à Nonan- dimidio ulteriusque parum dispensat in anno 3...
tola et non à Rome , Flodoard n'en a pas vu l'épitaphe.
LANDO.
FORMOSE.
Lando dein summam Petri subit ordine sedem ;
Praesul hic egregius Formosus laudibus 3 altis mensibus hanc coluit sex ut denisque diebus
evehitur, castus, parcus sibi , largus egenis , emeritus patrum sequitur quoque fata priorum .
Bulgaricae genti fidei qui semina sparsit ,
delubra destruxit, populum caelestibus armis JEAN X.
instruxit, tolerans discrimina plurima, promptus ,
exemplum tribuens ut sint adversa ferenda
Surgit abhinc decimus scandens sacra iura Iohannes.
et bene viventi metuenda incommoda nulla. Rexerat ille Ravennatem moderamine plebem .
Inde petitus ad hanc, Romanam percolit arcem ;
BONIFACE VI.
bis septem qua praenituit paulo amplius annis.
Hinc subit ad modicum vates Bonifacius almus . Pontifici hic nostro legat segmenta Seulfo,5 ,
Ter quinos hic in arce dies explevit honoris . munificisque sacram decorans ornatibus aulam
Culmina mox mutans superat fastigia celsa, pace nitet, dum Patricia deceptus iniqua 6
carcere conicitur claustrisque artatur opacis.
inque brevi spatio quaesita cacumina scandens
Spiritus at sevis retineri non valet antris,
inter apostolici proceres ascribitur albi 4 ...
emicat immo aethra decreta sedilia scandens .
ROMAIN.
LÉON VI .
Post hunc luce brevi Romani regmina surgunt .
Quattuor haud plenos tractans is culmina menses Pro quo celsa Petri sextus Leo regmina sumens
aethere suscipitur, meritos sortitus honores. mensibus haec septem servat quinisque diebus,
praedecessorumque petit consortia vatum .
THÉODORE II.
ETIENNE VII .
Quo rapto breviore subit fastigia sorte
dilectus clero Theodorus, pacis amicus, Septimus hinc Stephanus binos praefulget in annos,
bissenos Romana dies qui iura gubernans , aucto mense super, bisseno ac sole iugato ,
sobrius et castus, patria bonitate refertus, disposita post quod spatium sibi sede locatur.
vixit pauperibus diffusus amator et altor .
Hic populum docuit conectere vincula pacis ; JEAN XI.
atque sacerdotes concordi ubi iunxit honore , Nato Patriciae hinc cedunt pia iura Iohanni ,
undecimus Petri hoc qui nomine sede levatur . Serge III et Anastase III n'aient été mises à contribu-
Vi vacuus, splendore carens , modo sacra ministrans, tion .
fratre a Patricio iuris moderamine rapto,
Pour terminer ce que j'ai à dire de Flodoard, je vais Catalogue de
qui matrem incestam rerum fastigia moecho Flodoard.
tradere conantem decimum sub claustra Iohannem dresser ici le catalogue des papes tel qu'il se déduit de
quae dederat, claustri vigili et custode subegit. son texte, avec ses indications chronologiques.
Artoldus noster sub quo sacra pallia sumit;
papaque obit nomen 2 geminum ferre nactus in annum .
Hadrianus II .
Iohannes VIII.
LÉON VII. Marinus.
Hadrianus III.
Septimus exurgit Leo, nec tamen ista volutans , Stephanus V.
nec curans apices 3 mundi nec celsa requirens , Formosus .
sola Dei quae sunt alacri sub pectore volvens Bonifatius [VI] sed . d. XV.
culminaque evitans, oblata subire renutans. Stephanus VI.
Raptus at erigitur dignusque nitore probatur Romanus sed. m. IIIIa haud plenos
regminis eximii , Petrique in sede locatur. sed. d. X[X] 1.
Theodorus [II ]
Sed minime assuetam linquit decoramine curam, Iohannes VIIII .
deditus assiduis precibus 4 , speculamine celsus, Benedictus IIII .
affatu laetus, sapiens atque ore serenus . Leo V sed. m. II haud plenos .
Qui me visentem aetherei pia limina Petri Christophorus sed. m. VI « ulteriusque parum ».
iocunde excipiens animo quaesita benigno Sergius [III] sed, ann. VII « amplius » .
admisit favitque pie 3 studuitque modeste. Anastasius III .
Famina 6 grata serens epulis recreavit utrisque Lando sed. m. VI d. X.
corporis atque animae ; benedixit et oscula libans Iohannes [X] sed . ann . XIII « paulo amplius » .
ac geminans dono cumulatum muneris almi Leo VI sed. m. VI d. V.
pergere laetantem amplexu dimisit honoro . Stephanus VII sed. ann. II m. I d. XII.
Quem Pater omnipotens alacrem cultuque venustum Iohannes XI 2.
attollat servetque diu, digno excolat actu, Leo VII.
et cum praesulibus sanctis consortia quorum
promeruit sedis, praestet super aethera sedem
cum quibus aeternum maneat praeclarus in evum. 3. - Benoît, moine de Saint-André au mont Soracte , Benoit de
terminait vers l'année 967 son informe mais curieuse St André.
En reproduisant ces textes je n'entends pas affirmer chronique . Arrivé au moment où Léon VIII, chassé
que tout y soit emprunté aux épitaphes . Ce qui est dit par les Romains , est réintégré par les armes de l'em-
de Léon VII n'en provient sûrement pas , non plus, très pereur Othon , il renvoie pour ce qui concerne le pape
probablement, que ce qui concerne Jean XI . Pour cer- défunt, Jean XII , au libellus episcopalis : De Iohannes
tains papes , Romain, Léon V, Christophe , Lando , duodecimi pape, de accidentia illius et morte in libel-
Léon VI , Etienne VII , il n'y a que des indications chro- lum episcopalem repperitur. Il n'est guère douteux que
nologiques , qui ont pu être relevées tout aussi bien sur
un catalogue manuscrit que sur des marbres funéraires . 1. La correction bis denos pour bis senos est suggérée par les au-
tres catalogues .
Mais pour Formose , peut- être pour Boniface VI , pour
2. L'expression nomen geminum ferre nactus in annum par la-
Théodore II et Jean X, il y a , derrière les vers de Flo- quelle Flodoard semble désigner ici la durée du pontificat de
doard, de véritables inscriptions . Nul doute d'ailleurs Jean XI est sûrement inexacte . Dans ses Annales il parle de la
séquestration de Jean XI à l'année 933 et de sa mort à l'année 936.
que les épitaphes d'Etienne VI , Jean IX , Benoît IV,
<< Anno DCCCCXXXIII missi Remensis ecclesiae Giso et Amal-
ricus Roma redeuntes, palleum Artoldo praesuli deferunt nun-
1. viris cod. tiantque Iohannem papam, filium Mariae quae et Marocia dicitur,
2. Glose contemporaine : papa nomine non virtute. sub custodia detineri a fratre suo nomine Albrico, qui matrem
3. apicis cod. quoque suam Marociam clausam servabat et Romam contra Hu-
4. praecibus cod. gonem regem tenebat .... Anno DCCCCXXXVI .... Iohanne papa
5. piae... modestae cod. fratre Alberici patricii defuncto, Leo quidam, Dei servus, Romae
6. flamina cod. papa constituitur.
XII CATALOGUES DU X ET DU XI SIÈCLE .
noft était- il fondé à renvoyer ses lecteurs au livre des droit, celui où il introduit le pape Hadrien I par les
papes pour l'histoire de Jean XII ? C'est ce qui reste à mots Adrianus, natione Romanus, de regione Via Lata,
déterminer. la dépendance paraît être directe . Admettons donc qu'il
Il ne subsiste aucune trace d'un Liber pontificalis avait un liber pontificalis à sa portée et que cet exem-
prolongé jusqu'à Jean XII . Dans beaucoup de catalo- plaire allait jusqu'à la vie d'Hadrien I. Aussi bien il a
gues pontificaux du xe siècle , Jean XII est, il est vrai, dû trouver quelque part le titre exact de libellus epis-
pourvu d'une petite notice relative, non point à l'en- copalis. Mais je ne crois pas qu'on puisse s'autoriser
semble de son pontificat, mais aux événements tragi- de cela pour conclure , je ne dirai pas à une prolonga-
ques par lesquels il se termina . Ce serait donc à ce tion régulière du Liber pontificalis jusqu'à l'année 964 ,
morceau que Benoît renverrait . S'il en était ainsi , il mais même à l'existence, au monastère de Saint-
faudrait reconnaître qu'il n'avait pas lu le texte en André , d'un exemplaire du catalogue du xe siècle .
question, et on se l'expliquerait d'autant mieux que ce
texte, où figure l'avènement de Jean XIII (oct . 965 ) ,
devait être à peine rédigé au moment où il écrivait lui- 4.- Liutprand non plus n'a pas eu ce catalogue sous Liutprand.
les yeux. Ceci résulte , je crois , avec une entière certitude
même. Je dis qu'il ne l'avait pas lu , car les renseigne-
ments que l'on y trouve sur Jean XII sont beaucoup des erreurs de chronologie dont il émaille les récits de
moins étendus que ceux que Benoît a lui -même con- son Antapodosis sur les papes de la première moitié du
signés dans sa chronique . En particulier il n'y a pas le Xe siècle . Pour lui Serge III est le compétiteur malheu-
moindre détail sur la mort du pape . Nous avons donc reux de Formose ; il lui succède après un court ponti-
ici une référence en l'air , faite par quelqu'un qui a en- ficat intermédiaire ; Jean XI est le successeur de Jean X,
tendu parler du Liber episcopalis de Rome, qui en a etc. Un coup d'œil rapide sur le catalogue le plus suc-
peut-être eu sous les yeux un exemplaire , mais où ne cinct eût empêché ces fautes. Liutprand dépend ici de
figurait pas la petite notice que nous connaissons. la tradition orale , laquelle , on le conçoit aisément , ne
Du reste cette notice fait partie du catalogue plus ou pouvait manquer alors d'être fort troublée par les fré-
moins annoté par lequel s'est continuée tant bien que quents changements de papes et les conflits des partis.
mal la rédaction du Liber pontificalis . Si Benoît l'avait L'Antapodosis fut rédigée de 958 à 962 .
eue entre les mains , il l'aurait trouvée au bout d'un
catalogue des papes du xe siècle . Or il est aisé de prou-
5 . - Il y avait cependant, dès avant le milieu du Catalogue du
ver qu'un tel catalogue lui a fait défaut. S'il en avait Mont- Cassin .
eu un , il n'aurait pas commis les erreurs énormes de x siècle , des catalogues tenus à jour . Dans certains
faire succéder Lando ( 913 ) à Serge III ( 911 ) , For- exemplaires du Liber pontificalis on en rencontre qui
mose († 896) à Lando , Jean X (914-928) à Formose , de vont jusqu'à la première année d'Etienne V (886) ' , jus-
négliger entre Jean X et Jean XI (931) les deux papes qu'à la mort d'Anastase III ( 913 ) 2. La plus ancienne
Léon VI et Etienne VII . Il est clair que pour ces temps , chronique du Mont- Cassin , publiée en dernier lieu par
éloignés de 40 à 50 ans de celui où il écrivait, il G. Waitz³ , d'après un manuscrit du commencement du
n'avait à sa disposition qu'une tradition orale très im- x° siècle , contient un catalogue des papes , dérivé du
sancte Marie et ecclesiam sanctorum Quattuor rappelle le début des anciennes notices , se maintient
coronatorum . couramment pendant tout le xe siècle . Çà et là quel-
Benedictus ann . II m. VI d. XI. ques notes historiques , généralement fort courtes , com-
Nicolaus ann . VIIII m . VI d . XIII. plètent le catalogue . Au commencement elles sont très
Adrianus ann. V.
rares . La mention de la destruction de la basilique Cons-
Iohannes ann. X.
tantinienne sous Etienne VI, de sa reconstruction sous
Marinus ann . I m. V.
Adrianus Teanensis ann . I m. IIII d . I. Iste Adrianus ceca- Serge III , c'est à peu près tout ce que l'on trouve jus-
vit Georgium de Abentinum et Mariam supe- qu'à Jean XII. Ces notes sont analogues à celles que
ristanam nudam per totam Romam fusticavit . l'on rencontre dans le catalogue du Mont- Cassin . Elles
Stefanus ann. VI d. VIII. n'ont rien à voir avec une rédaction suivie ; ce ne sont
Formosus ann . IIII m . VỊ d . II.
Bonifatius que des adjonctions marginales , fondues ensuite avec
d. XV.
Stefanus ann. I m. II. le catalogue lui - même.
Romanus m. III. Dans certains exemplaires on nota aussi à quelle
Theodorus m. I d. XV. église , titre presbytéral, diaconie, etc. , le pape avait été
Iohannes ann. II d . X. antérieurement attaché . En se combinant de diverses
Benedictus ann . III et m. X.
façon les unes avec les autres, ces annotations donnè-
Leo 1 m . II.
rent lieu à des textes assez divers , d'autant plus que,
Christophorus m . VI.
Sergius ann. VII malgré l'exiguité du catalogue, on ne se fit pas faute
m. (?).
Anastasius ann. II de l'abréger , et que , d'autres fois, on voulut le com-
m. (?) .
Lando ann. I (?) m . (?) . pléter par des emprunts faits à des documents étran-
Iohannes archiepiscopus Rabennatis eclesie , invitatus a
gers.
primatibus Romane urbis , contra instituta cano- A vrai dire, les différences entre les manuscrits sont
num agens, Romane eclesie invasor factus , pre-
si grandes qu'il serait impossible ici d'établir un texte
fuit in ea annos sedecim ; quibus expletis , ab
illis occulto Dei iudicio , tamen iusto, vivus de- d'après un classement de variantes . J'ai pris le parti de
positus est. m'en tenir à un seul manuscrit, dans lequel le catalo-
Leo papa sedit menses X.
gue est en somme plus complet que dans les autres et
Stephanus papa sedit...
qui nous le présente entre l'ancien Liber pontificalis et
celui du XIIe siècle, dans une série continue . A ce texte
Les petites notes ajoutées çà et là à ce catalogue,
qu'elles soient de première main ou d'une main posté principal j'ai joint les variantes les plus intéressantes
des autres manuscrits .
rieure , ont été évidemment rédigées par des contempo-
rains. C'est le moment de décrire ceux-ci et de recueillir
in alia parte hystorie Iosephi et Egesippi. Constat li- catalogue . Cependant il suffit de le comparer avec celui
gatura etc. Il provient du Mont- Cassin ; depuis le xive que j'ai publié dans le texte pour constater qu'il n'en
siècle il se trouve à Florence , où il fit partie de la bi- est qu'un abrégé assez réduit ¹ . Les notes sur Etienne VI
bliothèque de Saint- Marc avant d'entrer dans celle des et Serge III font ici complètement défaut . La nationa-
Médicis . lité du pape et le nom de son père ne sont indiqués
On y trouve, après le catalogue pontifical , la chroni- que pour Serge III . En revanche on marque pour Ro-
que de Prosper, le bréviaire d'Eutrope , l'histoire ro- main et Christophe le titre cardinalice précédemment
maine de Paul Diacre , Orose, Jordanes (Romana), les occupé , et l'on ajoute aux chiffres de Lando la durée de
Gesta regum Francorum , la vie de Charlemagne par la vacance après lui . Le début de la notice de Jean XII
Eginhard , l'abrégé de la vie d'Apollonius de Tyr , l'his- présente une teneur qui se rencontre aussi dans la plu-
toire des Lombards de Paul Diacre . L'écriture est du part des catalogues ; celle que j'ai imprimée d'après
XI° siècle 1. Pierre -Guillaume semble résulter d'une retouche . Ici
< d'Hégésippe » la pre-
Outre les livres de Joseph et « le Laurentianus contient une indication chronologique
mière partie du volume primitif devait contenir le spéciale : successit indictione XIIII, dominica de
commencement d'un catalogue des papes , peut- être un Gaudete.
Liber pontificalis plus ou moins abrégé . Ceci résulte de Cette notice de Jean XII n'est nullement un abrégé Notice de
Jean XII.
ce que le texte , que je vais donner ici , commence au de l'histoire de ce pape, mais un récit succinct des cri-
haut de la première page, sans aucun titre, et qu'il est ses de la papauté pendant les années 963-965 . Elle a
pourvu de numéros comme il suit : été souvent copiée , ou tout au moins consultée par les
chroniqueurs . Nos catalogues nous la présentent sous
CXII. Romanus, presbiter tunc sancti Petri ad vincula , sed .
men . IIII. deux formes . Dans l'une, le récit se poursuit sans in-
CXIII. Theodorus sedit dies XX. terruption jusqu'à l'installation de Jean XIII , dont la
CXIIII. Johannes sedit annis II . carrière ecclésiastique et les vertus sont décrites en un
CXV . Benedictus sedit annis III men . V.
style qui ressemble beaucoup à celui des anciens bio-
CXVI. Leo , presbiter forensis ecclesiae , sedit dies LVII. graphes . D'autres catalogues suppriment ici tout ce qui
CXVII . Christophorus , presbiter cardinalis tituli Damasi , sedit
concerne Jean XIII ; leur récit s'arrête à la réintégra-
men. III et eiectus est et monachus factus est .
tion de Léon VIII et au départ de l'empereur Othon
CXVIII . Sergius, natus Romae, ex patre Benedicto , sed . an . VII
men. III dies XVI. (juillet 964) . De ces deux formes du texte , la première
CXVIIII. Anastasius sedit annis II . men . est, je crois , la forme primitive . Tout ce morceau est
CXX. Lando sedit men. V ; et cessavit episcopatus eius de la même main , de quelqu'un qui écrivait après
die XXXVI. l'installation de Jean XIII ( 1er octobre 965 ) , sans avoir
CXXI. lohannes sedit annis XIIII men. II d . III .
le moindre vent de l'émeute qui éclata en décembre
[L]eo 2 sedit mensibus VII .
suivant et qui fut le début d'une série d'événements
CXXII . Stephanus sedit ann . II men . I d. XII.
1. Noter les fautes de transcription tunc pour tituli (Romain)
4. Cf. Archiv, t. V, p. 668 ; t. VII, p . 340 ; t . XII, p . 721 ; Neues et natus Romae (Serge III) pour natione Romanus. On a mal dé-
Archiv, t . I , p . 546 ; et le catalogue de la Laurentienne par Ban- chiffré les abréviations tt et nat. Rom.
dini, t . II , p. 752. 2. Les premiers mots, successit indictione XIIII, se trouvent aussi
2. La majuscule a été oubliée, c'est pour cela que le n° d'ordre dans quelques autres manuscrits .
a été omis . Ce passage a été lu de travers par M. Watterich (t. I , 3. C'est le passage Mortuo vero domno Leone... pontifex consecra-
p . XIV-XV). tus, p. 247.
CATALOGUES DU X ET DU XI SIÈCLE . XV
encore plus tragiques que ceux des années précéden- Item reversus est Boniphatius Roma et sedit menses VIIII
tes. L'auteur avait distribué son récit suivant l'ordre des dies III.
Item Iohannes tituli sancti Vitali sedit annos III m. unum et
faits, sans se préoccuper de répartir son texte en notices
dimidium .
distinctes pour chacun des papes Jean XII , Léon VIII ,
Benoît V et Jean XIII . Plus tard , lorsque le catalogue La série s'arrête à Jean XV, qui siégea dix ans et demi ,
fut continué et que l'on se préoccupa d'y agencer le tandis qu'on ne lui attribue ici que quatre ans et six
petit récit de 965 , le passage final sur l'avénement de semaines . Nous avons donc affaire à un catalogue
Jean XIII parut interrompre l'ordonnance des notices ; dressé sous Jean XV lui -même , alors qu'il siégeait de-
on le supprima, sans prendre la peine de le transporter puis un peu plus de quatre ans , c'est-à -dire vers le mois
un peu plus loin , en tête de la notice de Jean XIII lui- d'octobre 989.
même. La spécialité de ce catalogue, c'est l'attention appor-
Le Laurentianus, où le catalogue ne se prolonge pas tée à noter les titres cardinalices. C'est sans doute par
au delà de ce morceau , nous le présente ainsi sous sa erreur qu'il emploie le mot titulus à propos de l'église
forme primitive ; mais on le rencontre aussi ailleurs , Sainte-Marie in Dominica : cette église était une diaco-
notamment dans le manuscrit de la Pomposa (Estensis), nie et non un titre presbytéral . Pour Saint-Théodore ,
où le catalogue est prolongé bien au delà de l'année 965 . la terminologie est exacte. Nous avons ici, autant que
je crois, le plus ancien exemple du rattachement des
Catalogue 8.- L'archevêque de Cantorbéry Sigeric fit , en 990 , le cardinaux diacres aux églises de diaconie.
de Sigeric .
voyage de Rome. Il nous en a laissé un curieux itinéraire , Il faut noter aussi que notre catalogue omet Benoît V ;
conservé dans un manuscrit anglo- saxon des environs au temps où il fut rédigé , les idées reçues ne permet-
de l'an mil (British Museum , Cotton. , Tiberius V, pars I) , taient pas de considérer ce personnage comme un
à la suite de divers catalogues dont un des papes, pro- pape légitime.
longé, noms seulement, jusqu'à Hadrien III . Immédia-
tement avant le récit du voyage se trouve, fo 23' , le 9 . - Parmi les livres de date certaine où l'on ren- Catalogues
allemands du
catalogue suivant, qui va de Jean X à Jean XV ( 914- contre des traces du catalogue du x° siècle , aucun n'est temps
989) 1 : plus ancien que la Chronique d'Hermann de Reiche. d'Othon III .
nau (Herm . Contract) , continuée par son auteur jus-
In nomine domini nostri Iesu Christi.
Iohannes Rabennati sedit annos XIII m . III dies VII . qu'à sa mort, c'est-à - dire jusqu'en 1054 .
Item Leo tituli sanctae Susannae sed . m. VIII dies X. Le texte suivi par Hermann peut même être distin-
Item Stephanus tituli sanctae Anastasiae sedit annos III dies X. gué dans l'ensemble des rédactions. Il est sensiblement
Item Iohannes tituli sanctae Mariae trans Tyberi sedit annos VII identique à celui dont j'ai donné les principales va-
dies XII.
riantes sous la rubrique Aug. Ce dernier provient d'un
Item Leo tituli sancti Sixti sedit annos IIII dies V.
manuscrit actuellement conservé à la bibliothèque de
Item Stephanus tituli sancti Silvestri et s . Martini sedit annos III
et menses II dies IIII. Hanovre, sous la cote I , 9. Il appartenait autrefois au
Item Marinus tituli sancti Ciriaci sedit annos III m. I dies V. monastère des SS . Udalric et Afra à Augsbourg, où il
Item sanctissimus Agapitus sedit annos VIIII m. VIII d. XI . fut exécuté entre 1165 et 1167 ; de là il passa au mo-
Item lohannes tituli sanctae Mariae qui vocatur in Dominico nastère de S. Jean l'évangéliste à Michelselt , aux en-
sedit annos VIIII m. I'd. V.
virons de Bayreuth ; il y était au xve siècle. Le cata-
Item Leo sedit annos unum et dimidium et dies XI.
Item Iohannes sanctissimus sedit annos VII d . XII . logue des papes s'y trouve joint au livre VII de la
Item Benedictus diaconiae sancti Theodori sedit annos I et dimi- Chronique d'Otto de Freising ¹ . C'est d'après ce manus-
dium , dies XII. crit qu'il fut publié par Eccard , dans son Corpus his-
Item Bonifatius sedit dies sexaginta et expulsus est foras . toricum medii aevi , auquel j'ai emprunté ce que j'en
Item Benedictus sedit annos VII et dimidium , dies XIIII . ai donné .
Item Petrus Papiae sedit annos I m. VIIII dies VII.
La même rédaction se discerne, tout aussi nette- CXII. Stephanus sed. ann . VI .
ment que chez Hermann , dans un catalogue provenant CXIII. Formosus , episcopus Portuensis , sed . ann . V m. VI .
CXIIII. Bonifacius sed . dies XV.
de l'abbaye de Zwettl , en Autriche , et publié dans le
CXV. Stephanus , episcopus Campaniae, sed. ann . I mens.III .
Thesaurus anecdotorum de Pez 1. Mais ici le texte pri-
CXVI. Romanus sed . mens. IIII ; qui postea monachus
mitif est chargé d'additions de tout genre empruntées factus est.
à divers historiens et aux documents officiels , lettres CXVII. Theodorus sed. d . XX.
CXVIII. Iohannes sed. ann . II .
des papes , canons de conciles , etc.
CXVIIII. Benedictus sedit ann. I mens. V.
Ce qui permet de reconnaître et de distinguer cette
CXX . Leo, presbiter forensis, sedit dies sexaginta septem .
rédaction d'entre les autres , c'est que, d'accord pour
CXXI . Cristoforus sed. meus . IIII.
le commencement , de Jean VIII à Jean XV , avec l'en-
CXXII . Sergius sed. ann. VII mens . III d. VI.
semble des textes et spécialement avec celui du Vati- CXXIII . Anastasius sed . ann. II .
canus 3762 , elle s'en sépare nettement à partir de CXXIIII. Lando sedit mens. VI d. XXXVI.
Grégoire V. Il résulte de là que l'exemplaire commun CXXV. lohannes sed. ann. XIIII mens . II . d. III.
à cette rédaction allemande et aux textes italiens ne CXXVI . Leo sedit mens . VIII .
CXXVII. Stephanus sed. ann. II . m. I d. XII .
se prolongeait pas au delà de Jean XV († 996) . CXXVIII. Iohannes sedit annos IIII.
CXXVIIII. Leo sedit ann . III mens . VI d. X.
Catalogue du 10. - Un catalogue à peu près réduit aux indica-
temps de CXXX . Stephanus sedit ann. IIII m . III d. XV.
Silvestre II . tions chronologiques , mais intéressant par sa date, CXXXI . Marinus sedit ann . III m . VI d. XIII.
figure en tête du Liber pontificalis dans le Parisinus CXXXII. Agapitus sedit ann. X m . VII d . X.
51403. La série va de saint Pierre à Silvestre II ; les CXXXIII , Iohannes, filius Alberici , sed . ann. VIIII et m . III.
CXXXIIII. Leo sed. ann . I.
chiffres , pour la partie commune, ne sont pas toujours
CXXXV. Benedictus sed. d. X.
d'accord avec ceux du Liber pontificalis . Je le reproduis CXXXVI. Iohannes sed. ann . VI mens . X.
ici depuis Léon III seulement : CXXXVII . Benedictus sed . ann . I m. VI .
CXXXVIII . Benedictus sed . ann . XX et m. VIII .
XCVIII. Leo ann , XX m. V d . XVI. CXXXVIIII . Iohannes sed. dimid . ann .
XCVIIII . Stephanus mens . VII. CXL . Bonifacius invasor sed . ann . I.
C. Paschalis ann . VII m. V d . XIII . CXLI . Iohannes, civis Romanus, sed. ann . I.
CI . Eugenius ann . IIII. CXLII. Gregorius Franciona sed. ann. III.
CII. Valentinus m . I. CXLIII. Silvester qui et Gerberthus vocabatur.
CIII. Gregorius ann . VI . CXLIIII.
CIIII. Sergius ann . III . CXLV.
CV. Leo ann . VIII m. III d . VI. CXLVI.
CVI. Benedictus ann . II m. VII d . VI . CXLVII .
CVII. Nicolaus ann . VIIII m . VIIII d . XIII.
CVIII. Adrianus ann . IIII m . XI d . X. Depuis Jean VIII, le libellé change un peu le mot se-
CVIIII. Iohannes sed . annos V d . II. dit, qui faisait défaut auparavant , est maintenant répété
CX. Marinus sed . ann. I mens . V.
pour chaque pape . Les quelques mots ajoutés çà et là
CXI. Adrianus sed. ann . I. mens . IIII .
aux chiffres sont empruntés , pour Formose , Étienne VI ,
Romain , Jean XII , à la rédaction courante des catalo-
1. T. I, part. 3, p. 329 et suiv. Pez (t . I, p . 1 , part.LXXXIV) note
gues . Vers la fin , il n'en est plus de même : notre ma-
que le ms . n'est pas postérieur au XIIe siècle ; le catalogue va
jusqu'à l'année 1191 . nuscrit offre une physionomie à part . Ainsi les termes
2. Il y a cependant quelques traits spéciaux ; le catalogue d'Augs- dont il se sert pour Boniface VII , Jean XV, Grégoire V,
bourg omet les notes relatives à Etienne VI et à Serge III ; on Silvestre II ; ainsi le rang où il place Boniface VII . Ici
ne les rencontre pas non plus dans Hermann , ni dans le catalo-
encore nous avons trace d'une rédaction à peu près
gue de Zwettl ; à l'article de Benoît V, le catalogue d'Augs-
bourg note, évidemment d'après une source germanique, l'exil de contemporaine du pape Jean XV ¹ .
ce personnage à Brême, sa mort et le rapatriement de sa dé-
pouille mortelle sous Othon III. 1. Honorius d'Autun paraît avoir eu entre les mains un catalo-
3. Publié par Pagi , en tête de sa Critica historico- chronol. , sous gue terminé aussi à Silvestre II. La liste va jusqu'à Innocent II,
le n° IX. mais depuis Jean XVII elle ne contient que des noms. Voici la
CATALOGUES DU X ET DU XI SIÈCLE . XVII
jusqu'à Grégoire VII inclusivement ; les années , mois et logue . Léon en dépend à plusieurs endroits de sa
jours de ce pape étant marqués de première main , Chronique, compilée, comme la précédente, au com-
mencement du xe siècle 3 .
l'exemplaire est nécessairement postérieur au 25
mai 1085 . 7° C'est au même type de catalogues que se rattache
2º Le catalogue du manuscrit de la Pomposa , Esten - celui qui fut employé par le chroniqueur de l'abbaye
sis VI F 5. - Le catalogue fait suite au Liber pontifi- de Saint - Vincent du Vulturne . Dans son texte , la série
calis; il va jusqu'à la 9º année de Grégoire VII , laquelle pontificale se prolonge jusqu'au temps d'Honorius II
prit fin le 29 juin 1082 . (1124-1130) .
bibliothèque Laurentienne de Florence . Ce manuscrit va , de première main , jusqu'à Alexandre II , dont il mar-
contient diverses œuvres de Bède et de Raban . Aux que la durée ; il a donc été écrit sous Grégoire VII .
fo* 169 et 210 figure un catalogue de papes qui , pour la
1. T. I, p . CCIV .
première partie, depuis saint Pierre jusqu'à Agapit II 2. M. G. Ser. t. XI , p . 572, 573 .
( 955) , ne contient, de première main , que les noms . 3. Leo XXus abbas ... sedit... temporibus papae Christofori , qui de
papatu expulsus et monachus factus est. Adolpertus , XXIVus
partie qui va de Benoît VII à Sylvestre II, laquelle semble cor- abb is... fuit temporibus Stephani VII papae et Iohannis papae XI ,
respondre à une finale antérieure (Migne, P. L., t. CLXXII, p. 243) : qui fuit filius Sergii papae . » ( Chron. Casinense, I , 50 , 54) . C'est
Benedictus VII ex comitibus Tusculanis an. X m. VIII d . XXVIIII. tout ce que je trouve en fait de références certaines.
Iohannes XIV Papiensis an. I. 4. Muratori, Script. , t. I, part. 11, p. 336-338 .
Petrus Johannes XV et XVI an. I.
5. Reg. Subl. , éd . Allodi et Levi, p . 9.
Gregorius V Saxo, Germanus, sed. an. III. 6. Pour ces quatre derniers catalogues, je me suis servi des
Silvester, qui et Gerbertus, Floriacensis monachus. éditions ; pour les quatre autres, j'ai entre les mains des copies ;
1. T. I, p. cxcv. Publié intégralement par Bianchini , Anast. , j'ai exécuté moi-même celles des nos 1 et 3 ; M. P. Bortolotti a eu
t. I, p. 5, et par Vignoli , t. I, cat. II. la bonté de me copier le catalogue de l'Estensis et M. l'abbé Ba-
2. T. I, p. cxcix . Fragments dans Muratori , Ser., t. III bis. tiffol celui de la Casanate.
LIBER PONTIFICALIS , t. II.
C
CATALOGUES DU X ET DU XI SIÈCLE .
XVIII
pontifical deux papes imaginaires , un Domnus (var. On ne sait quand se produisit cette erreur. Il est sûr
Bonus, Donus) et un Jean . Ces fautes se rencontrent qu'elle n'eut aucune influence sur la numérotation des
dans les catalogues de la Pomposa, de la Cava, de papes Jean XV, XVI , XVII , XVIII , XIX : leurs inscrip-
Monte-Amiata¹ , de Saint-Vincent et de la Casanate . On tions et leurs chartes en font foi . Ces papes appartiennent
ne les rencontre pas dans ceux de Farfa, de Subiaco , non tous au dernier tiers du xe siècle et au premier tiers du
plus que dans le Liber pontificalis de Pierre- Guillaume². XI . Mais au XIIe siècle le dédoublement de Jean XIV était
Donus II. J'ai déjà expliqué ³ l'origine de la première . Elle sup- chose reçue et consignée dans toutes les chroniques du
pose que, dans une rédaction antérieure à toutes celles temps . Un pape Jean ayant été élu en 1276 , au lieu de
que nous avons , la notice de Benoît VI (+974) était prendre le n° XX , il prit le n° XXI. Après lui sont
immédiatement suivie de la mention non de l'intrus venus deux autres papes du même nom , Jean XXII et
Boniface VII , mais du successeur légitime , Benoît VII . Jean XXIII , qui ne pouvaient manquer de prendre des
Celui-ci ayant été précédemment évêque de Sutri , on numéros à la suite .
l'avait désigné seulement par son titre épiscopal , Dom-
13 . - Parmi les catalogues qui dépendent de textes 2º Catalogue
nus de Sutri , sans marquer de chiffre . Plus tard , lorsque de S. Maria
ainsi corrompus , mais qui remontent pourtant à une in Trastevere.
le catalogue fut continué et que l'on crut devoir y insérer
le nom de Boniface VII , ces mots Domnus de Sutri au- date antérieure au XIIe siècle , je citerai d'abord celui
raient dû être supprimés , car ils désignaient le pape qui est entré dans la composition de l'un de ces cata-
Benoît VII , placé désormais un rang plus loin , à la suite logues de papes et d'empereurs , en colonnes parallèles ,
de Boniface VII . Ils subsistèrent pourtant dans quelques si communs au x11° siècle et depuis . C'est , je crois , le
exemplaires . A la longue on y joignit les chiffres an. plus ancien que l'on ait signalé . Peu différent des pré-
I. m. VI, répétés de la ligne précédente , celle de Be- cédents jusqu'à la hauteur de Grégoire V, il s'en sé-
noît VI . Les mots de Sutri , d'abord transformés en de pare alors et contient, pour la fin du xe siècle et pour le
siècle suivant, des renseignements intéressants . Bien
Suri, puis en de Sur, finirent pas disparaître ; il ne
resta que Domnus, que l'on considéra comme le nom qu'il nous soit parvenu dans une rédaction prolongée
d'un pape . Peu à peu il se modifia lui - même en Bonus jusqu'à l'année 1099 , il porte trace d'un arrêt après
ou en Donus ; c'est sous cette forme , Donus II, qu'il Alexandre II ( 1073) . Le manuscrit qui le contient
figure dans presque tous les catalogues imprimés . ( Brit. Mus. Add. 14081 ) appartenait, dès le temps de
Jean XIV bis. L'autre faute n'est qu'un dédoublement de Jean XIV . Pascal II , à l'église Sainte- Marie au Transtévère , et il
Sa notice dans le Liber pontificalis contient deux y demeura plusieurs siècles ' . Je reproduis ici le catalo-
gue pontifical , d'après l'édition qu'en a donnée M.
chiffres qui ont rapport à lui ; le premier, m . VIII,
représente la durée de son épiscopat ; le second , m . Waitz dans les Monum . Germ . Script. , t . XXIV , p . 81 ,
IIII , la durée de son emprisonnement au château Saint- en me bornant à la partie qui commence à Jean VIII .
Ange . Dans les catalogues que j'ai énumérés ci - des- lohannes, ann . X d . II .
sus , ces deux chiffres sont donnés tous les deux comme Marinus, ann . I m. V.
des durées de pontificat et attribués à deux papes dif- Adrianus, natione Romanus, ex patre Benedicto , ann . I
m . III.
férents, quoique homonymes . Comme Jean XIV eut pour
Stefanus, natione Romanus, ex patre Adriano, de Via Lata,
ann . V d . VIII.
1. Dans celui -ci le dédoublement de Jean XIV n'est pas apparent ;
Jean XIV lui - même est omis . Etant donnée la parenté de ce cata- Formosus, episcopus Portuensis 2 , ann . V m . VI .
logue avec celui de la Pomposa , il est peu douteux qu'il n'y ait ici Bonifatius, d. XV.
une lacune . Stefanus, episcopus Campaniae , ann . I m . III .
2. Pour Farfa, Grégoire de Catino a d'abord suivi un bon cata-
logue (M. G. Scr . t. XI, p. 573 ) ; mais dans ses Annales (ibid., 1. Voir le nécrologe de ce manuscrit, dans le Neues Archiv, t. XI,
p. 589) il a les deux fautes. P, 100.
3. Ci-dessous, p. 256, note 4. 2. Portuenses cod.
CATALOGUES DU X ET DU XI SIÈCLE.
XIX
Romanus, presbiter titulo sancti Petri ad Vincula, ann . III Benedictus, Viliternense episcopus, natione Romanus , in re-
d. XXII. gione ad Sanctam Mariam de Presepe , m. VIIII d . XX.
Theodorus, d. XX. Nicolaus, natione Burgonia, ann . II m. VI d . XXVIII.
Johannes, ann II d. XV. Alexander, natione Mediolanensis, ann. XI m. VI d. XXV.
Benedictus, ann . III m. II d. XV. Gregorius ann . XII m. I d . V.
Leo, presbiter forensis, d. LX. Victor [ m .] III d . VII.
Christoforus, cardinalis titulo Damasi , m . VII. Urbanus ann . XI m . III . Et cessavit d . XVI.
Sergius, natione Romanus, ex patre Benedicto , ann . VII
m. III d. XVI.
Anastasius ann. II m . II. 14. Un autre type de catalogue, très fréquem- 3º Troisième
Lando m. VI d. XXXVI. ment reproduit dans les manuscrits , est caractérisé , type.
Johannes ann. XIII m. II d. IIl. outre l'intrusion des deux papes Domnus et Jean , par
Leo ann. III d. XV.
une série de notes qui commencent à Jean XVI et
Stefanus ann . II m . I.
vont jusqu'à la fin du xe siècle.
Johannes ann . IIII m. X.
Leo ann . III m. VI d. X¹. A ce type appartiennent les catalogues contenus dans
Marinus ann. III m . VI d . XIII. les manuscrits suivants :
Agapitus ann. Parisinus 4886 (Colb. 1463 ) , de la fin du xi° siècle .
Agapitus ann. X m . VI d. X. Il provient de Moissac, comme le montre la note sui-
Iohannes, de regione Via Lata, [pater] eius Albericus prin-
vante , écrite en haut du premier feuillet : Iste liber
ceps Rom. Successit ind. XIIII ; ann . VIIII m . IIII.
fuit prioris de Rapistagno monachi monasterii Moy-
Benedictus, nat. in regione Marcello , m. II.
Leo ann. I m. IIII. siacensis¹ . Le catalogue , transcrit sur un blanc , au fº 67' ,
Johannes Narniensis ann . VII m. XI d. V. par une main contemporaine de celle qui a exécuté l'en-
Benedictus, natione Romanus , ann . I m . VI. semble du manuscrit , va jusqu'à Alexandre II inclusi-
Domnus ann. I m. VI de Suri.
vement ( 1073 ) ; quelques mots ont été écrits d'abord,
Bonifatius m. 1 d. XII.
puis grattés, à la suite de ce pape .
Benedictus, natione Romanus , ann . VII m. VI.
Iohannes m. VIII. Parisinus 5512 ( Colb . 3518 ), de la fin du x1° siècle .
lohannes m. IIII. Le catalogue est à la fin ; il va de première main
lohannes, natione Romanus, de regione Gallinas albas , jusqu'à Victor III ( 1087) .
ann. X m. VII d . X. Vaticanus 6292 , de la fin du XIe siècle . Ici le catalogue,
Gregorius, natione Saxorum, ex patre Otdo, ann . I m . V.
arrêté pour les chiffres à Victor III, contient encore ,
Iohannes, natione Grecus , de civitate Rosana , m. X.
Silvester ann . IIII m. I d. VIIII, de première main , le nom d'Urbain II .
Parisinus 2478 ( Colb . 4195) . C'est un saint Anselme
Iohannes, de regione Sancti Clementi, qui vocatur Sico, m. I.
Johannes, natione Romanus, de regione que vocatur Porta du xe siècle . Le catalogue y est prolongé, de pre-
Mitrome, ann . V, qui vocatur Fasanus . mière main , jusqu'à Gélase II ( 1419) .
Sergius, natione Romanus, de regione Allapina, ex patre Parisinus 3876 (Colb . 4048 ) . C'est une collection
Peruncio sutor, ann . III m. VIIII , qui vocatur Os porci.
canonique. Le catalogue y va, de première main , jus-
Benedictus, natione de Tusculana, ex patre Gregorio, ann. XI
m . XI d . XXI. qu'à Innocent II.
Iohannes, ex patre Gregorio, ann. VIIII m. VIIII . Tous ces textes, à peu près de même teneur, ont
Benedictus, natione Tusculana, ex patre Alberico , ann. XIIII . été publiés . Les quatre Parisini sont respectivement
Silvester d. LV) .
identiques aux catalogues placés par Pagi en tête de sa
Gregorius, de Sancto Iohanne in porta Latina, ann . II .
Critica historico- chronologica³ , sous les nºs 2 , 3 ,
Clemens , natione de Alamauia, de civitate Palisberga, 4
m. VIIII d. VII. et 5 ; celui du Vaticanus figure dans l'introduction du
Damasus , natione Alamania, d . XXIII. Liber pontificalis de Vignoli , sous la rubrique Catalo-
Leo, ex genere Alamania, de Lotheris regno , ann . V m . II gus III . Ils n'offrent aucun intérêt pour la partie an-
d. VII.
Victor, ex genere Alamania, ann. II m . III d. XIII. 1. Cf. Delisle , Cabinet des manuscrits, t. I, p . 519.
Stefanus , ex regione Alamania, m. VII d . XXVIII . 2. Cf. t. I , p. CLXVIIII.
3. Ed . d'Anvers 1705, t. I.
1. Manque Etienne VIII.
4. T. I. Il n'y a pas de pagination pour cette partie du volume.
CATALOGUES DU X ET DU XI SIÈCLE .
XX
il s'élargit en notices . J'ai reproduit intégralement cette
cienne . Je ne reproduis ici 1 que la fin , depuis Be-
dernière partie , t . I , p . CLXXXVI . C'est encore à ce type
noît VI.
que se rattache , mais avec quelques modifications ve-
Benedictus sed. an . I m . VI. nues d'ailleurs , le catalogue du Vaticanus 1340 ' , dont
Domni de Suri sed . an . I m. VI. Vignoli a donné le texte entier, sous la rubrique Cata-
Bonifatius sed . m. I d. XII. logus IV, et dont les particularités principales ont été
Benedictus sed. an. VIIII.
relevées dans la présente édition 2 .
Iohannes sed. m . VIII.
Iohannes sed . m . IIII .
Iohannes sed . an. X m. VI. d . X. 13. Je n'entreprendrai pas de classer ni même
Gregorius sed. an. I m. V. d'énumérer les innombrables catalogues pontificaux
Iohannes sed . m. X, qui turpiter vitam suam finivit.
qui se rencontrent dans les manuscrits , depuis la fin
Silvester sed. an . IIII m. I d . VIIII .
du XIe siècle et qui ne contiennent que des noms et des
Johannes, qui vocatur Sicco, sed . m. V d . XXV.
Iohannes , qui vocatur Fanassus , sed. an . I. chiffres . Il en est peu , sans doute , qui ne se rattachent
Sergius, qui vocatur Os porci , sed . an . II . Suis quidem à l'une ou à l'autre des traditions que je viens de signa
temporibus fuit pessima fames. Vendebatur enim modius tri-
ler . Les rechercher, les publier, les comparer serait une
tici C denariis, modius furfuris denariis XXX.
besogne ingrate à tous les points de vue ; on se donne-
Benedictus , frater Alberici maioris, sed . an. XI m . X2 d. XXI.
rait beaucoup de peine pour n'atteindre en réalité au-
Johannes, frater eius , sed . an. VIIII m . VIIII.
Benedictus, qui vocatur Theophilactus , sed. an XIII . cun résultat . Les catalogues précédemment étudiés
Silvester, Sabinensis episcopus , sed . d . LVI. suffisent pour constater les traditions du xe et du xi
Gregorius, qui vocatur Iohannes Gratianus, sed . an . II m. VI.
siècle sur la chronologie pontificale de cette période .
Clemens, qui vocatur Suigerius, sed . m. VIIII d . VII .
Au delà on n'en est plus réduit aux catalogues , ni pour
Damasus, qui vocatur Poppo, sed . d . XXIII .
l'histoire , ni pour la chronologie .
Leo sanctissimus, qui vocatur Bruno, sed . an. V m . II d . VII.
Victor, qui vocatur Gebeardus , sed . an . II m. III d. XIII .
4. Cf. t. I, p. ccv.
Stephanus, qui vocatur Fredericus, sed. m . VII d . XXVIII 3. 2. Au point de vue des chiffres, il y a une certaine divergence
Benedictus, Belliternensis episcopus , sed . m . VIIII d . XX. entre ce catalogue et le groupe qui précède , mais seulement de-
Nicolaus, qui vocatur Girardus , sed . an . II m . V d . XXV. puis Grégoire V. Dans cette dissidence , le Vaticanus 1340 est suivi
Alexander, qui vocatur Anselmus, sed. an . XI m. VI. par l'un des manuscrits de ce groupe, le Parisinus 2478 ( Pagi,
Gregorius sanctissimus, qui vocatur Ildebrandus , sed. an. XII cat. nº 4).
m. I, et cessavit episcopatus biennium. 3. Signalons cependant le catalogue annexé par Anselme de
Lucques à sa collection canonique, et publié par Schelstrate, Anti-
Victor, qui et Desiderius, Cassinensis cenobii abbas , sed . m.
quitas Ecclesiae, t. I , p , 649 ; il s'arrète, dans le ms. Vat. 6381, à
IIII d . VII , et cessavit episcopatus m . V d . XXVII .
Pascal II encore vivant. Schelstrate a publi aussi ( ibid. , p . 641 )
un autre catalogue, provenant d'un ms. de la bibliothèque d'Ur-
bin et terminé au même point . Les catalogues 6 et 7 de Pagi vont,
A partir d'Urbain II les continuations divergent et le premier (Paris. 4909 Colb. 4893) jusqu'à Calixte II (1124) avec
perdent toute valeur . les années , mois et jours, jusqu'à Alexandre III avec les années
C'est un catalogue de cette forme qui est entré dans seulement , et jusqu'a Célestin III sans aucun chiffre; le second (Pa-
ris. 5058 Colb. 3000) se prolonge avec les mêmes différences
la compilation du Liber Floridus ; mais depuis Urbain II jusqu'à Eugène III, Grégoire VIII et Innocent IV . Quant aux
catalogues de Pagi dont je n'ai pas parlé ici , le premier ne va que
1. En fait de variantes je ne note que celles qui sont assez ap- jusqu'à Benoit III ( 858 ) , le 8º est tiré d'un Liber pontificalis du xv•
siècle avancé (Paris. 5144A ; v . ci-dessous ), le 9° est celui du Pa-
puyées pour mettre en doute la leçon primitive.
2. Var. m. XI. ris. 5140 publié ci- dessus , p. XVI, enfin le 10° n'est autre que celui
3. Var. d. vIIII. du Paris. 2123, publié dans le t. I, p. LIV.
ANNALES ROMAINES . XXI
§ II.
L'histoire des 16. ―― La renaissance grégorienne, à la fin du x1° siè- son temps . Le premier livre va jusqu'à Constantin , le
papes au
tempsde cle, se fit sentir dans l'historiographie pontificale comme second jusqu'à Charlemagne ; avec les deux suivants
Gregoire VII.
en beaucoup d'autres choses . Indépendamment des on atteint le xe siècle. Dans le cinquième on arrive à
biographies spéciales de Léon IX et de Grégoire VII , l'empereur Henri III et à son intervention au concile
nous rencontrons vers la fin du xe siècle et surtout au de Sutri (1046 ) dans les affaires de l'église romaine . On
siècle suivant, divers ouvrages consacrés soit à l'histoire voit alors apparaître les papes allemands , Clément II ,
des papes contemporains , soit à l'histoire de tous les Damase II , Léon IX, Victor II , puis , au livre suivant ,
papes depuis saint Pierre . Rédigés en des temps où Etienne IX, Nicolas II, Alexandre II ; les trois derniers
les esprits étaient divisés par les controverses les plus livres (VII-IX) sont consacrés à Grégoire VII.
ardentes , ces livres se ressentent du milieu d'où ils Tout cela ressemble fort peu , dans la forme , à l'an-
sortent. cien Liber pontificalis. Bonizo écrit pour son propre
Les deux canonistes les plus en vue dans l'entourage compte , sans aucun souci de continuer la vieille chroni-
de Grégoire VII , Deusdedit et Anselme de Lucques , que pontificale ; il ne procède pas , comme elle, par noti-
font souvent place dans leurs compilations à des textes ces distinctes . Dans un autre de ses ouvrages , le Décret,
historiques, en particulier à des extraits du Liber pon- encore inédit, mais dont certains fragments ont été
tificalis . Deusdedit cite toujours celui- ci sous la rubri- publiés , il en résume , très rapidement, toute la sé-
que ex Romano Pontificali, ex Pontificali. Anselme a rie , jusqu'à Etienne V et Formose . A partir de là il
eu soin d'annexer un catalogue pontifical à sa collection , donne encore une sorte d'esquisse de l'histoire ponti-
pour y servir en quelque sorte d'échelle chronologique . ficale où abondent, jusqu'à Benoît IX , les confusions
Cependant ils n'ont rien fait, ni l'un ni l'autre , pour les plus étranges . S'il avait eu sous la main un cata-
l'histoire pontificale proprement dite . logue, même fort laconique , comme celui d'Anselme
Brizo de
Sutri. Il n'en est pas de même de Bonizo ou Bonitho , évê- de Lucques , il n'eût pas accumulé autant d'erreurs .
que de Sutri , l'un des défenseurs les plus zélés de la Quant à son Liber ad Amicum, il ne dépend de l'an-
réforme grégorienne . Son Liber ad amicum , écrit cien Liber pontificalis qu'en un endroit , au commen-
très peu de temps après la mort de Grégoire VII , pro- cement du livre III , pour un passage relatif à la chute
bablement avant qu'il ne lui eût été donné un succes- du royaume lombard et à la visite de Charlemagne à
seur, contient d'assez longs récits sur l'histoire de Léon IX Rome en 7743; mais il y a tout lieu de penser qu'il aura
et des papes suivants jusqu'à Grégoire VII ; la vie de pris ce résumé dans quelque recueil d'extraits . Deus-
celui- ci est traitée avec de grands développements . Le dedit a aussi ce morceau ( IV, 114 , p . 427) .
but de l'auteur est de répondre par l'histoire à deux
questions qui lui ont été proposées : Comment Dieu 17 . Dans l'autre camp aussi , dans celui des adver- Livres anti-
grégoriens.
peut-il souffrir la défaite des bons et le triomphe des saires de la réforme et des tenants de l'antipape Guibert,
méchants ? Est- il permis de se servir des armes ma- on faisait œuvre de plume . Au nombre des livres anti-
térielles
pour défendre la foi ? Sa réponse est un ex- grégoriens il faut compter la vie de Grégoire VII par le
posé historique des luttes de l'Église et plus particu-
lièrement de la papauté , depuis Jésus - Christ jusqu'à
1. Mai, Nova PP. bibliotheca, t. VII, 3 partie.
2. Voy . ce morceau ci-dessous , p. 353 ; cf. p . XL.
1. Les meilleures éditions sont celles de Jaffé , Monumenta Gre-
3. C'est le morceau Temporibus autem Adriani -- regnum eius
goriana (Bibl. , t. II ) et de Dümmler, M. G. , Libelli de lite impera-
torum et pontificum , p . 569. subiugavit.
XXII ANNALES ROMAINES .
cardinal Beno , libelle diffamatoire , où non seulement (Jaffé , 6290) ; - e) le concile de Latran , mars 1112 ,
Grégoire VII , mais plusieurs de ses prédécesseurs et dernière session ; -f) un récit ' de l'arrestation et de la
son successeur Urbain II sont poursuivis avec le der- captivité du pape Pascal II (mars-avril 1111 ) , dû à la
nier acharnement . C'est dans ce monde schismati- plume d'un clerc de l'entourage du pape; — g ) fragments
que , quoique en une région plus tempérée , que historiques sur Pascal II , Gélase II et Calixte II² ; — h)
naquirent les récits déposés dans les parties les plus extraits de la collection canonique du cardinal Deusde-
anciennes de ce que l'on est convenu d'appeler les dit ; ces extraits commencent par les trois privilèges de
Annales Romaines . Louis le Pieux ( 817) , d'Othon I (962 ) et de Henri II
Le Vaticanus Le manuscrit Vaticanus 19842 , in fol . du xe siècle , ( 1022 ) ; ils vont jusqu'au rº du f. 200 .
1984 .
Description. est un recueil de divers ouvrages historiques , complété Deux autres feuillets, les deux derniers , 201 , 202 ,
à diverses reprises par l'addition de cahiers et d'écri- terminent le manuscrit . On y trouve des notes histori-
tures nouvelles . On trouve d'abord un cahier de six feuil- ques, assez mal combinées avec un fragment de catalo.
lets , ajouté après coup , contenant le texte d'Eutrope. gue pontifical, le tout allant de l'année 1044 à la mort
Au f. 7 commence le manuscrit primitif ; il renferme le de l'antipape Cadalus ( 1071-72 ) ³.
Curiosum urbis Romae (f. 7-9) , deux fragments histo- Dans les espaces blancs qui restaient entre ces pièces
riques, Octavianus Augustus regnavit , etc. (f. 9 ) et on transcrivit : 1º des extraits du Liber pontificalis re-
Darius rex Persarum , etc. , f. 10 ; un récit de la prise de latifs aux papes Zacharie, Etienne II , Etienne III , Léon
Troie (Scilium Troie) ( f. 10-27 ) ; l'Historia miscella (f. III : ces extraits concernent les rapports de l'église ro-
27-122) ; enfin , à partir du f. 123 , l'Histoire des Lom- maine avec les princes franks ; ils commencent sur le
bards de Paul Diacre, ou plutôt une série d'extraits de f. 191 ' , qu'ils occupent jusqu'au bas , continuent sur le
cet ouvrage. Les derniers mots appartiennent au der- f. 192 , et, la place faisant défaut , sur le f. 194 , entre
nier chapitre, vi , 58 ; ils se trouvent en haut du f. 191 . deux pièces relatives à Pascal II , c'est-à -dire entre le
Entre ce f. et celui qui le précédait dans la disposition concile de Latran et le récit de la captivité du pape ; -
primitive du manuscrit , c'est-à -dire le f. 166 , on a in- 2º un récit relatif à la concession des investitures faite
calé trois cahiers , f. 167-190 , contenant l'Historia Ty- à Charlemagne par le pape Hadrien et son synode ; ce
rii Apollonii³ . récit a pour base une pièce apocryphe fabriquée entre
Le f. 191 commence un cahier ordinaire de huit feuil- 1080 et 1087 ; il se développe sur le f. 191 , à la suite
lets (f. 191-198 ) . Ce cahier se trouvant libre, on y trans- du texte de Paul Diacre, passe ensuite dans la marge
crivit d'abord les pièces suivantes , qui dépassent les inférieure du f. 166 ' , où il y en a deux lignes , et se ter-
limites du cahier , et donnèrent ainsi lieu d'ajouter deux. mine enfin au haut du fº 191 ' , où il y en a dix lignes .
autres feuillets , 199 et 200 : Cette pièce a été évidemment transcrite après les ex-
a) le faux privilège par lequel Léon VIII est censé -
traits du Liber Pontificalis ; — 3º , f. 200-200 ' , un frag-
avoir concédé les investitures à l'empereur Othon I ment sur saint Benoît , tiré du ne livre des Dialogues
(Jaffé , 3704) ; 1 b) le décret de Nicolas II sur les élec- de saint Grégoire ; -4° , f. 202 ' , en haut, une chrono-
tions pontificales (concile romain du 13 avril 1059) ; - logie de l'Ancien Testament ; -5 ° , f. 200 ' , annales
c) le privilège de Pascal II relatif aux régales , délivré au Romaines , de 1181 à 11885 .
roi Henri V , à Saint-Pierre , le 4 février 1111 , avant la Au commencement du manuscrit , les feuillets 1-6 re-
―
captivité du pape (Jaffé , 6289) ; d) le privilège sur les présentent aussi une addition postérieure . Ils contiennent
investitures délivré au même souverain , le 12 avril 1111 le Breviarium d'Eutrope . Sur le f. 1 , on voit une note
marginale ainsi conçue : Anno XI pontificatus Pascha-
1. Goldast, Apologia Henrici IV. lis, indic. III, dimidio iunio, in civitate Romana sanguis
2. Sur ce manuscrit , v . Pertz , Archiv, t . V, p . 80 ; Bethmann ,
ibid . , t. XI , p . 841 ; E. Stevenson, Archivio Romano di st. patria,
p. 385. 1. Ci-dessous , p . 338-343 .
3. La coupure entre f. 167 et f. 191 est dans le chapitre VI , 55 ... 2. Ci- dessous , p . 344-348.
quae ad Perticas | regem levaverunt. Rectifier d'après cela la des- 3. Ci-dessous , p . 331-337.
cription de G. Waitz (M. G. Scr. Lang., p. 30) , où il est dit que 4. Jaffé, p . 292. Cf. ci-dessous, p. 332, note 3,
le texte s'arrête à Perticas. 5. Ci-dessous , p . 349-350.
ANNALES ROMAINES . XXIII
de nubibus cecidisset. Aux ff. 9 et 8 , on a utilisé son récit du conflit entre Benoît X et Nicolas II on relève
des blancs pour transcrire le privilège de Calixte II et quelques inexactitudes ' . Il y a donc lieu de croire qu'il
le Preceptum Heinrici imp . , c'est- à - dire les deux pièces écrivit dans les dernières années de Grégoire VII , peut-
dont l'ensemble forme ce qu'on appelle le concordat de être après sa mort. Il mentionne le pontificat de Gré-
Worms¹.
goire ; mais on n'a rien de lui ni sur ce pape ni
sur ses deux premiers successeurs, Victor III et Urbain II .
Fragments 18. - Il résulte de cette description que les person- La série des notes romaines, mais non curialistes , ne
historiques.
nes à qui ce manuscrit appartint pendant le xIIe siècle reprend qu'au pontificat de Pascal³ . Il est possible qu'il
portaient un assez vif intérêt aux faits et controverses du y ait eu alors un changement de main ; la continuation
temps, notamment aux conflits des partis sous Pascal II, ne va que jusqu'à l'année 1121 .
Gélase II et Calixte II . On a puisé aux chroniques , aux Ces Annales romaines (I et III) appartiennent à une
registres pontificaux , aux collections de pièces mises en période un peu antérieure à celle où écrivait Pan-
circulation par les défenseurs du pape et par les tenants dolfe, dont le recueil m'occupera tout à l'heure . Avec
des revendications impériales , et on l'a fait avec un tel elles nous sommes en plein dans la querelle des inves-
éclectisme qu'il serait difficile de déterminer la cause titures, au temps des antipapes opposés par les empe-
que l'on a entendu servir. Peut-être tenait- on surtout à reurs à Grégoire VII et à ses successeurs jusqu'à
Calixte II. Pas la moindre trace du schisme entre Inno-
se renseigner . De toute cette farrago j'ai extrait , sui-
vant en cela l'exemple de Pertz , les parties qui ont un cent II et Anaclet . Les vies de papes du cardinal Boson ,
caractère narratif, et je les ai rangées dans l'ordre dont je parlerai plus loin, sont postérieures à Pandolfe ;
chronologique , sans tenir compte de l'esprit qui a di- elles nous reportent au temps de Frédéric Barberousse
rigé le narrateur . Les fragments cotés ci - dessous I, III, et de ses conflits avec les papes Adrien IV et Alexan-
IV, sont évidemment de quelqu'un qui s'intéressait mé- dre III ; leur série se termine par les vies de ces deux
diocrement aux grandes vues de la papauté réformatrice pontifes ; plus précisément, elle s'arrête à l'année 1178 .
et ne prenait guère parti entre elle et l'empire d'Alle- C'est un peu au delà de ce terme que nous nous re-
magne . Au contraire , le fragment n° Il est l'œuvre d'un trouvons, avec le court fragment n° IV ajouté vers la
clerc de la suite de Pascal II, de l'un de ceux qui furent fin du XIe siècle à notre manuscrit Vaticanus 1984. Ce
arrêtés avec lui et qui partagèrent sa captivité de deux fragment commence au pontificat d'Urbain III ( 1185-
mois derrière les lignes de l'armée impériale . 1187) ; mais il y est question du pape Lucius III (1481-
Mon édition , fondée sur une nouvelle collation d'un 1185 ) , successeur d'Alexandre III et prédécesseur d'Ur-
manuscrit qui s'efface de jour en jour , n'ajoute que hain . Le récit s'étend au pontificat de Grégoire VIII
bien peu à ce que l'on sait depuis longtemps sur ce texte 1187) et va jusqu'à l'avènement de son successeur Clé-
curieux par l'édition très soignée que Pertz en a donnée ment III ( 1187-1191 ) ; mais il ne dépasse pas ce terme .
dans les Monumenta Germaniae .
Au moment où la transcription s'est arrêtée , faute de
Dans sa première partie , qui va de Benoît IX à Alexan- place, le narrateur, revenant en arrière, était en train
dre II, le narrateur dépend évidemment de documents de parler de la guerre des Romains contre Tusculum ,
antérieurs . Il a eu sous les yeux le catalogue pontifical , en 1183.
pour la partie qui regarde Benoît IX , Silvestre III et
Grégoire VI . Il a connu aussi une pièce apocryphe , fa- 1. Ibid. , p. 334, notes 1 , 2, 3 .
briquée par le parti guibertiste entre 1080 et 10872. Dans 2. Ibid., p . 336, 1. 14 et suiv.
3. L'antipape Guibert n'est nommé qu'une fois , au moment
1. M. G. Leg., t. II , p. 75. où l'on introduit ses successeurs, les trois compétiteurs de
2. Ci- dessous , p . 332 , notes 3, 4, 5, Pascal II. Il est remarquable qu'on lui donne alors le nom de
Clemens pontifex (ci-dessous , p . 347, 1. 2).
XXIV LE LIBER PONTIFICALIS DE PIERRE - GUILLAUME .
§ III .
Le copiste de ce manuscrit est connu , de même que ma connaissance , si ce n'est que l'ecclesia s . Egidii
la bibliothèque dont il était titulaire . C'est évidemment. de Accio fait suite , dans les pancartes , à l'abbatia s.
le même personnage que Pierre , surnommé Guillaume, Eusebii de Provintia ; mais il est clair que la liste n'a
bibliothécaire de l'abbaye de Saint-Gilles , auquel on doit pas été disposée suivant l'ordre géographique .
un recueil de miracles composé à la gloire du patron Or il existe dans le diocèse de Reims , à trois kilomè-
dece monastère , et pourvu d'une dédicace qui commence tres environ au sud de Fismes , une paroisse de Saint-
ainsi : Reverentissimo patri domno Hugoni abbati mo- Gilles , près de laquelle se voient les ruines d'un
nasterii sancti Egidii quod in valle Flaviana situm est, prieuré . Cet établissement religieux porte dans les an-
frater Petrus cognomento Guillermus , eiusdem loci bi- ciennes chartes et autres documents du diocèse le titre
bliothecarius, debitum in omnibus ut filius famulatum . de prieuré S. Egidii de Aceio 5 ; c'était une maison
Cet écrit fut rédigé entre les années 1121 et 1124 2- cistercienne . Je crois qu'il n'y a pas à chercher ailleurs
Vaticanus 3762.
Prima orone
, adfem pagnum orationem iftam defepfit. De qui.ipto
tuo petro.collanfclauib; regniceleftifligandi atq; fol
uendipontificum tradidifti.concedeut intreffionis
t10.rug pietatisindulgentiamconfequamuriciui
a spola ata
Badic cm32) matanilla naq; diepayrigura maxima fun-
post huc leone Johance anglic? nár margitin fedit.annis duoby meſe uno diebäturz -
moitu é rom. see , essa.1 . te ut alle femina fut.gipuellar ecard i
Loi fuo amalio ihabita inrili'athers ducta,ſie i ducefis fays pfeat. ut null?
fibi par iueniretao u rome trui leges . magnes magies . difapuies
zandrozes haberet. 4i uzke wa a magne opiniones set.ippa gordit
eligit. Eipapaos pluú famine ipregnat vezi the ptus ignocans . Cu
& fed perro î latanú rendezet. Aguſtiata me² coliſeuz fa clementis cd-
o
Epit.spost mortua,ibidez ur de fepulta fuit. Etqu t ?
lep obligt.credi aplik qob atestato fei hoc faciat, nice ponit ícathalogo
jöntificis ppi muuebnis lexus ÿtů aðhoc &fornitatez .
et que c'est bien là l'ecclesia s . Egidii in Aceio des In nomine Domini incipit series pontificum Romano-
chartes de Saint- Gilles . Du reste , Pierre-Guillaume lui- rum qui in sede beati Petri apostoli usque ad hoc tem-
même, dans son livre sur les miracles de saint Gilles ' , pus sederunt. Suivent les notices .
parle d'un miracle arrivé en 1088 dans une église fon- Depuis saint Pierre jusqu'à Etienne II , elles sont re-
dée au diocèse de Reims par quelques- uns de ses con- produites in- extenso . Le texte appartient au type mixte ,
frères . Dès lors l'Aceium où fut exécuté notre manus- représenté par les manuscrits E et G ; ainsi , la vie
crit doit être placé , non en Corse , ni en Provence , ni d'Etienne II est donnée suivant la recension lombarde¹ .
en Franche-Comté , mais dans le diocèse de Reims . Cette Çà et là il y a des interpolations spéciales . Voici les
circonstance explique une particularité de la notice plus notables : ANACLET .... non nutriat. [Duas etiam
d'Urbain II. On y trouve, au commencement , sur la pa- decretales epistolas omni sapientia plenas conscripsit.
trie de ce pape , des indications d'une précision inaccou- Hic sub Domiciano principe martirii gloriam capitis
tumée , qui étonnerait de la part d'un biographe romain obtruncatione suscepit. ] CALLISTE... trans Tiberim
et même d'un réviseur languedocien ou comtois : Urba- [quae sanctae Mariae appellatur. ] — MARCELLIN………
. Et
nus, natione Gallus, ex oppido Castellionis, quod est post paucos dies synodo facta in provincia Campanie,
supra Marnam fluvium in archiepiscopatu Remensi. in civitate quae vocatur Sesanna, suo ore penituit co-
Mais du moment où le texte a passé par les mains d'une ram CLXXX episcopis cum cinere in capite suo et cilicio
personne qui résidait à cinq ou six lieues de Châtillon- vestitus, penitenciam agens et dicens se peccasse . Tunc
sur-Marne, il n'y a plus rien d'extraordinaire . iratus Dioclecianus tenuit eum , compellens ad sacrifi-
Pour quelle raison Pierre- Guillaume se trouvait-il tran- cium. Ille autem clamabat, dicens : « Peniteo cum
sitoirement (dum ibi moraretur) à Saint- Gilles in Aceio , lacrimis depriore ignorancia, quia graviter delinqui. »
en 1142 , c'est ce qu'il est superflu de rechercher . La Et cepit blasphemare Dioclecianum et idola demonio-
-
teneur de la note marginale, Petrus Guillermus etc. , rum manu facta. Tunc] ab eodem Diocletiano , etc. —
semble indiquer qu'elle fut écrite après le retour du SILVESTRE .... a lepra . [ Hic Constantinus imperator ,
bibliothécaire à l'abbaye, ou tout au moins en prévision quarto die sui baptismatis privilegium ecclesiae Ro-
d'un prochain retour. On peut donc considérer le ma- manae pontifici contulit ut in toto orbe Romano sa-
nuscrit comme ayant été exécuté pour la bibliothèque cerdotes ita hunc caput habeant sicut omnes iudices
de Saint- Gilles . regem . In eo privilegio ita inter cetera legitur : Utile
Description. Il contient le Liber pontificalis prolongé jusqu'à Ho- iudicamus una cum omnibussatrapis nostris et universo
norius II ( 1130) inclusivement. En tête , les deux senatu.... Suit la fin de la donation pseudoconstanti-
lettres de saint Jérôme et du pape Damase , puis le titre : nienne .- XYSTE III... sanctae Sabinae [ in urbe Roma,
in monte Aventino , iuxta monasterium sancti Bonifa-
1. M. G. Scr., t. XII, p. 317. Il faut noter toutefois que Pierre- tii in quo et sanctus Alexius iacet] . - VITALIEN.... Oc-
Guillaume donne un autre nom qu'Aceium à la localité où fut cisus
est. [Eodem tempore missi sunt a Vitaliano papa
fondé ce prieuré : il l'appelle Ascona : « Cum domnus Reinoldus, ve-
nerabilis Remorum archiepiscopus, apud Asconam consecraret in Britanniam Theodorus archiepiscopus et Adrianus
locum illum in quo fratres nostri venerandas reliquias manus dex- abbas, utrique doctissimi, qui plurimas ecclesias An-
trae b. Egidii... collocare et monasterium aedificare decreve- glorum doctrine ecclesiastice fruge fecundarunt. E qui-
rant ... M. de Kerval, Vie et culte de S. Gilles, 2 éd. , Le Mans,
bus Theodorus archiepiscopus peccantium iudicia,
1875, p. 34, et M. l'abbé Rembry, dans son livre intitulé Saint Gil-
les, sa vie, ses reliques, son culte en Belgique et dans le nord de la quantos scilicet annos pro unoquoque peccato quis pe-
France, Bruges, 1881 , t . I, p . 353 et suiv. , identifient Ascona avec nitere debeat, mirabili et discreta consideratione des-
Saint-Gilles près Fismes. M. Rembry se demande si Aceium ne
cripsit. ] Cette dernière note est empruntée à l'Histoire
serait pas une altération d'Ascona. Je ne sais ce qu'il en est ; mais
je crois que l'orthographe Aceium est bien établie ; Ascona ne se
rencontre qu'une seule fois, dans le ms. du XIVe siècle qui a 1. T. I, p. ccxxv. Des interpolations cataloguées t. c., p . CCIII,
fourni à Pertz le texte des miracles de saint Gilles. Il est, je crois , il n'y a ici que la première, celle qui concerne la fondation de
plus sujet à caution . Quoi qu'il en soit, je pense qu'il n'y a pas Sainte-Pudentienne. Il faut noter, après Miltiade , la note a sancto
lieu de douter que l'Aceium de Pierre-Guillaume et l'ecclesia s. Petro usque ad sanctum Sylvestrum anni CC mens . X d. XII, qui
Egidii in Aceio des chartes de Saint-Gilles et de Reims ne soient une complète la série présentée t. c. , p . ccr .
seule et même localité. 2. Hinschius, Decretales pseudoisid., p. 252-254.
LIBER PONTIFICALIS , t. II . d
XXVI LE LIBER PONTIFICALIS DE PIERRE- GUILLAUME .
des Lombards de Paul Diacre, v , 30 ; dans celles qui Sed quid inpertiri possem hominibus tam perfectis certe si .....
addice .....
concernent Anaclet et Silvestre , l'interpolateur se montre
tributaire de la collection pseudo-isidorienne . C'est du Dans le corps du manuscrit , il faut signaler d'abord Note sur la
papesse.
faux concile de Sinuesse que l'on a tiré ce qui est ajou deux notes marginales en face des notices d'Hadrien III
té à la notice de Marcellin . Les notes sur la basilique de
et de Jean XI ; je les ai publiées ci - dessous , p . 225 et
Sainte -Marie in Trastevere et sur le monastère des ss .
243. Elles proviennent de la chronique de Martinus
Boniface et Alexis trahissent une main romaine ; il en est
Polonus. Une autre adjonction de même provenance se
de même de la variante templum Romuli pour templum
rencontre au bas du fo 124 ' . Le texte de cette page ap-
Romae que l'on rencontre dans les notices de Félix IV,
partient à la vie de Léon IV ; il y est question de la
d'Honorius et de Paul '.
dédicace de la cité léonine . La note marginale a rap-
Au delà d'Etienne II , depuis Paul jusqu'à Hadrien II ,
port à la papesse Jeanne (v . la planche ci-jointe) :
les notices sont fortement abrégées ; ou plutôt on y a
pratiqué des coupures arbitraires , en se préoccupant non Post hunc Leonem Iohannes Anglicus, natione Margantinus ,
de résumer le texte , mais de le diminuer. De Jean VIII sedit annis duobus , mense uno , diebus quatuor, et mortuus est
Rome, et cessavit episcopatus mens . I. Hic , ut asseritur, fe-
à Urbain II , nous trouvons le catalogue décrit ci - dessus ,
mina fuit, et in puellari etate a quodam suo amasio in habitu
rédigé à Rome et continué par diverses mains jusqu'à
virili Athenis ducta, sic in diversis scientiis profecit ut nullus
la fin du x1° siècle. Il présente cependant , dans la notice sibi par inveniretur ; adeo ut post Rome trivium legens ma-
de Jean VIII et dans celles de Léon IX, Etienne IX , gnos magistros discipulos et auditores haberet . Et cum in
Benoît X , Alexandre II , Grégoire VII , Victor III , Ur- Urbe vita et scientia magne opinionis esset, in papam concor-
bain II , des compléments ajoutés après coup . La série diter eligitur. Sed in papatu per suum familiarem impregna-
tur. Verum tempus partus ignorans, cum de Sancto Petro in
se termine par les quatre vies de Pascal II , Gélase II ,
Lateranum tenderet, angustiata inter Coliseum et sancti Cle-
Calixte II et Honorius II , qui sont de main contempo-
mentis ecclesiam peperit, et post mortua ibidem, ut dicitur ,
raine et d'un auteur qu'il sera possible de déterminer . sepulta fuit. Et quia domnus papa eandem viam semper obli-
La dernière page du manuscrit primitif, fo 171 ', quat, creditur a pluribus quod ob detestationem facti hoc faciat.
restée presque entière en blanc , a servi plus tard à Nec ponitur in cathalogo pontificum propter muliebris sexus
quantum ad hoc deformitatem.
transcrire une lettre pontificale, actuellement presque
effacée ; encore, après la première ligne de cette lettre ,
L'écriture de cette note n'est pas antérieure au xive
en a-t-on gratté quelques-unes pour noter l'incendie
siècle ; on peut en dire autant pour les deux autres .
du Latran en 1361. Voici ce qui reste de ces écritures :
Vers la fin du XIVe siècle ou le commencement du Compléments
du xve siècle.
Iohannes episcopus servus servorum Dei , dilectis in Christo siècle suivant ' , notre manuscrit , probablement dépourvu
[Anno Domini MCCCLX primo , mensis Augusti die XXVI et die
de reliure , avait sa dernière page fort usée , comme on
lovis, inter nonas et vesperas, dum attantur per quosdam magis-
a pu le voir par ce que j'ai dit des écritures ajoutées
tros quoddam canale de pluvio in tecto sancti Iohannis Latera-
nensis supra maius altare, ignis cecidit in quadam trabe et inter après coup en cet endroit ; les quelques lignes du texte
2
duas horas tota ecclesia fuit totaliter combusta et totus Romanus primitif qui commencent cette page ont elles - mêmes des
populus eam non potuit iuvare . Bene dico quod inter unum diem lacunes , dues à la même usure . C'est alors qu'on lui adjoi-
naturalem fuit conbusta, ignis extinctus et tota ecclesia vacuata . ]...
gnit un cahier de 12 feuillets sur lesquels on transcrivit
quod vos estis LXXVII canonici, inter quos sunt XVII dignita-
une sorte de continuation du Liber pontificalis , emprun-
tes. Merito igitur desideravi vos videre tamquam perfectiores
numero..... litate ..... aliquid impertiar vobis gratie spiritualis . tée à un manuscrit de Martinus Polonus . Cette partie du
texte³ va d'Innocent II à Martin IV ( 1130-1285 ) ; encore
1. T. I, p. 279 , 1. 4 ; 323 , I. 8 ; 465 , 1. 6. Dans la notice de la vie de Martin IV n'est- elle pas terminée . L'écriture ,
Félix IV ce n'est qu'une variante marginale ; le texte porte urbis depuis la vie de Jean XXI inclusivement , est une cursive
Rome, la marge vel Romuli. Sur cette variante, v. Mélanges de
très différente de la calligraphie qui règne dans les
l'Ecole de Rome, t . VI , p. 27.
2. Cependant il y a lieu de remarquer la coupure pratiquée
dans le récit de l'avènement de Benoit III ; celle- ci a été faite 1. Cette date sera établie plus loin.
avec assez de soin pour qu'on puisse la croire intentionnelle et 2. Voy. ci-dessous, p . 327 , 1. 27 , 28, aux variantes .
antérieure au XIIe siècle. Cf. ci-dessus, p . VII. 3. Publiée ci-dessous, p. 449-462.
LE LIBER PONTIFICALIS DE PIERRE- GUILLAUME . XXVII
autres notices , depuis Innocent II . Il semble qu'on ait lus. Meritum enim quis illum hesitet codicem acceptare ip-
eu peur de manquer de place , ce qui est en effet arrivé , sumque apperire, solerti qui studio scripturas querit ab ha-
bentibus cum sagacitate , scripturas capit a doctoribus cum
en dépit du changement d'écriture.
capacitate , scripturasque legit in codicibus cum aviditate ? Se-
Tel est maintenant ce manuscrit . Comme c'est l'an-
renitatis quoque tue sagacitas Ptolomei quondam regis Egipti
cêtre commun de tous les exemplaires du Liber ponti- probatur voto succedere, qui librorum milia centum volumi-
ficalis dont il nous reste à parler, sa configuration et num habere se asseruit brevi tempore successuro . Tu enim
son histoire méritaient une attention spéciale . J'ai dit capacitate Iulii Cesaris scripturarum carpis sensum altivolum,
que c'est l'ancêtre commun des autres manuscrits . Je qui prolata doctorum sententia eandem perurgebat subti-
lius . Avide nempe legis et codices , Karoli magni tui incliti
dois ajouter aussitôt qu'il ne fut connu et copié que
patrui sequens vestigium. Lectionem enim toto die triphariam
très tard . Aucun des chroniqueurs du x11° siècle et des audiebat ipse attentim, etiamsi tunc esset profecturus in pre-
deux siècles suivants ne paraît en avoir fait usage , pas lium . Tu¹ ...... quoque sunt huius libri signacula ex metalli ma-
même les historiographes des papes d'Avignon , comme teria fabricata moraliter. Unum nempe comprobatur aureolum ;
Ptolémée de Lucques , Bernard Gui , Amalric Auger et quo inquam soluto, rutilans status priscorum Romanorum
leurs continuateurs . Il faut descendre jusqu'au temps pontificum , tam confessorum quam martirum, tamque bo-
norum quam minus utilium , usque ad secundum papam
du grand schisme, près de 240 ans après Pierre - Guil- Innocentium patebit ad textum. Alterius vero signaculi,
laume, pour le voir sortir de son obscurité et devenir argenti resonancio fabricati, pandet solucio dotatores ipsius
la souche d'une nombreuse postérité d'exemplaires . Ecclesie qui fuere, eam construendo ex lapidibus, post do-
tando illam immobilibus ac ipsam pretiosis ornando iocalibus .
Sequenti quoque signaculo, ferri duricia incudato, reserato,
Edition glosée 20. Barberinus XII, 27 , xve siècle .
exterius clarebit qui fuerint Romane ecclesie defensores, tam
de P. Bohier.
in eius dirimendis scismatibus quam in ipsius dirigendis pre-
Parchemin in fo, 45 cm.de hauteur. Il porte, dans une ini-
sulibus, quam in eiusdem iuribus etiam defendendis cum bra-
tiale, l'écusson cardinalice des Barbo , ce qui prouve qu'il fut
chio . Fixi quoque marginibus presentis catalogi glosellas ali-
exécuté soit pour Paul II , cardinal de 1440 à 1464 , soit pour quas, ut legentem aliquando a cursu teneant nimio utque ipse
son neveu Marc Barbo, cardinal de 1467 à 1490. La date la
advertat scripta in eo attentius . Nam viatorem quandoque re-
plus ancienne est de beaucoup la plus probable .
levat oculos suos extra callem dirigere , et ab ea divertere op-
tatum citius prestat portum interdum . Que inquam addita,
Les sept premiers feuillets sont occupés par une ta- meque ac mea dicta singula correctioni catholice uius nostre
ble alphabétique des matières , intitulée : Tabula per Ecclesie humiliter subicio et inclitissime tue etiam maiestatis .
alphabetum ordinata ad reperiendum facilius ' mate- Acta iam olim in Romana ecclesia in isto memoror . Nunc au-
rias magis notabiles codicis subsequentis. Sur le v° du tem quid sit, quis non novit in ipsa ? Quid enim deceret fieri
iusti norunt ; sed quid erit, fiet, retinet tantum Omnipotens.
fo 8 , titre de première main : Cronica Damasi pp ad Ie-
Itaque mihi dicenti : « Euge, euge », ipse porro adiciam :
ronimum . Plus bas , d'une main postérieure , Ex dono
<«< Heu me, Domine, cum incolatus meus prolongatus est ! »
Antonii Feltrii viri integerrimi ac iuris pietatisq. con-
sulti. Au fo suivant commence le texte, disposé sur Au dessus du texte lui - même une miniature qui oc-
deux colonnes ; absolument conforme dans sa teneur cupe toute la largeur des deux colonnes représente saint
au manuscrit précédent , première main , il est ici en- Jérôme nimbé d'or, vêtu de noir , portant le chapeau de
cadré de scolies . Ces scolies sont précédées de la dé- cardinal , un lion à ses pieds ; autour de lui un groupe
dicace suivante , dont l'initiale commence la page et de moines , vêtus aussi de noir ; il tient à la main une
contient le portrait du roi de France Charles V. lettre qu'il présente au pape Damase . Celui- ci , séparé
Karolo christianissimo principi Deique gratia Francorum de saint Jérôme par la mer, est assis , tiare en tête , en-
regi Petrus serenitatis tue humilis cappellanus tuusque orator touré de plusieurs cardinaux et d'une femme voilée de
minus ydoneus, pacificare militantem Ecclesiam mererique bleu . Au dessous commence la lettre de saint Jérôme ;
meritis triumphantem .
c'est dans le B initial que l'on voit les armes des Barbo .
Dignus es, domine mi Rex, accipere librum et solvere signa- L'auteur des scolies , Pierre Bohier (Boerius ou Bohe-
cula eius, ut in Apocalipsi Regi regum Iohannes infert aposto-
rius), languedocien de naissance et abbé de Saint-Chi-
gnan (Anianus) au diocèse de Saint-Pons de Tomières , Marci episcopi Prenestini cardinalis S. Marci, habente
fut nommé évêque d'Orvieto par le pape Urbain V, le textum cum istis glossis in margine ad instar Clemen-
14 novembre 1364. Le 7 octobre 1370 , le même Ur- tinarum, venerabili vetustate transcriptum. Erat patri
bain V le transféra au siège de Vaison . Il revint à Or- illi vere sancto liber ipse peculiaris, et nonnullas pos-
vieto sous Grégoire XI , en 1376 ; dans une de ses no- tillas eius manu in fine positas hic transcripsi. Laus
tes à la vie d'Agathon , il parle d'un événement dont il Deo .
avait eu connaissance à Rome, tempore Gregorii XI ; Il s'agit ici de Barbo neveu , qui fut en effet évêque
en 1378 il embrassa le parti de Clément VII et fut , de Préneste , de 1478 à 1491 .
pour cette raison , déposé de l'épiscopat par Urbain VI .
Parisinus 5142 ", XIV-XVe siècle .
Il revint alors en France , où, cette lettre le prouve, il
exerça les fonctions d'ambassadeur ( orator) de Charles V Parchemin, grand in fo, 38cm sur 26 , 334 feuillets . - Anciens
nos : Reg. 3622 , 4 et Colb . 129. Il a fait partie de la bibliothè-
près la cour pontificale d'Avignon . Ce prince étant
que pontificale d'Avignon au temps de Benoit XIII , dont il
mort le 16 septembre 1380 , et la dédicace étant certai-
porte les armes (f. 232) et pour lequel il fut exécuté par un
nement postérieure au commencement du schisme, la calligraphe connu , Antoine Sanche 1. La signature de celui - ci
date du travail de Pierre Bohier se trouve renfermée figure au bas du fo 212' :
dans d'étroites limites . Anthonius Ispanus vocatur qui scripsit, benedicatur. Amen .
Après la vie d'Honorius II on lit : Ce manuscrit contient trois séries de vies des papes :
1 ° (fos 1-85 ) la série du Liber Censuum ; le manuscrit
Explicit cronica Damasi pape
de cathalo. ro. pontificum. ayant perdu quelques feuillets au commencement , les
premiers mots sont voluit Romam videre... , ci - des-
21. Lucensis 552 , xve siècle . sous, p . 354 , 1. 38. Au delà du texte imprimé dans le
présent volume , on trouve encore des extraits du con-
Sous la même reliure , deux manuscrits de papier ; le second ,
cile de Latran de 1179 et la vie de Grégoire IX, tou-
f. 281-408, est un Boccace, De casibus virorum illustrium. -
jours d'après le Liber Censuum . — 20 fos 86-219 ') , le
Le premier manuscrit, f. 1-280 , écrit seulement jusqu'au f. 273 ,
est un Liber pontificalis. Liber pontificalis, disposé comme dans le manuscrit
précédent, c'est- à - dire avec une table portant en tête le
Nous avons ici une copie du manuscrit précédent, titre Tabula per alphabetum etc. Les gloses de Bohier
avec la table alphabétique , l'explicit et les gloses . Cel- et sa dédicace à Charles V n'ont pas été transcrites .
les -ci toutefois ne sont pas disposées en encadrement Il est clair toutefois que l'on a eu d'abord intention de
autour du texte , mais intercalées entre les notices . En
le faire , car on a laissé en marge tout l'espace néces-
tête on a ajouté une liste alphabétique des papes, au bas saire et , de plus , le texte est suivi ici d'une table ren-
de laquelle se trouve la note suivante , de la main 2 de
voyant à cette glossature , table qui manque au Barbe-
Felino Sandei , secrétaire d'Alexandre VI et évêque de
rinus. Elle occupe les fos 213-218 et porte ce titre
Lucques ( 1499-1503) : Preneste, XXII iulii 1493, primo
Tabula in alphabeti seriem ordinata ad reperiendum
anno Alex. VI. Après l'explicit (f. 273 ' ) , reproduit du faciliter glosarum materias magis notabiles codicis pre-
Barberinus, on lit : Finit hystoria Romanorum ponti-
cedentis. A la fin , f. 218 : Explicit tabula adglosas . Vient
ficum Damasi papae usque ad eius tempora, ab inde
ensuite une table alphabétique des papes (fo 218 ' - 219) ,
huc usque Pandulphi hostiarii Lateranensis ecclesiae,
sous ce titre : Nomina Romanorum pontificum iuxta cro-
ut in Gelasio II, c. 162, exemplata olim a libro d.
nicam Damasii pape ad alphabeti ordinem pretaxata.
-
1. Gallia christ., t. I, p. 931 ; t. VI , p. 260 ; Ughelli , Italia sacra, 3º Après un fº blanc viennent trois tables de papes , la
t. I, p. 1474 ; Fabricius , Bibl. latina med. aetatis, t . V ( Florence , première par ordre alphabétique avec les dates d'avé-
1858) , p. 235.
nement 2 , la seconde par ordre chronologique jus-
2. C'est ce que m'a affirmé M. le chanoine Viviani, bibliothė-
caire du chapitre de Lucques. On y voit quelques gloses de la qu'au 202 , Clément V ; la troisième contient , suivant
main de F. Piccolomini, cardinal de Sienne, plus tard pape sous
le nom de Pie III . Cf. Mansi, note à Fabricius, sub v. Petrus 1. Delisle, Le cabinet des manuscrits, t. I, p. 492.
Boerius. 2. Cette table comprend Clément V, mais non Jean XXII .
LE LIBER PONTIFICALIS DE PIERRE - GUILLAUME. XXIX
tion empruntée à Bernard Gui et prolongée jusqu'en pontificale d'Avignon . Depuis quand s'y trouvait - il ? Je
1328. Il y a deux vies de Nicolas III ; la première l'ignore , et cela importe assez peu . En tout cas il y
termine la chronique martinienne , distribuée , suivant fut assez mal soigné , car c'est après que l'on eut exé-
l'usage, en deux colonnes , papes à gauche, empe- cuté la copie de Pierre Bohier que l'écriture de sa der-
reurs à droite ; la seconde commence ( f. 310) la partie nière page s'effaça au point que plusieurs mots devin-
du texte qui ne relève plus de Martin . Ici on trouve vinrent tout à fait illisibles . Postérieurement à l'année
quelques notices d'empereurs intercalées entre celles 1380 on lui adjoignit , comme je l'ai dit plus haut , un
des papes après Nicolas IV: Adulfus comes de Nas- cahier où la série des biographies papales se poursuit
coll. fuit electus in regem - nec coronam imperii ; jusqu'à Martin IV. Dans cet état il fut l'objet de plu-
après Boniface VIII : Albertus predictus dux Austrie - sieurs transcriptions , dont une au moins est très impor-
filio fratris sui anno Domini MCCCVIII ; après Clé- tante pour l'histoire subséquente du Liber pontifi-
- Petri et calis.
ment V: Henricus comes Lucelburgensis
Pauli, anno Domini MCCCXII. Vaticanus 2039 .
Vaticanus 1437 , xve siècle . Papier, in-40 , 128 feuillets, écriture du xve siècle.
Marinus de Caramanica (f. 1-50) ; -2° Constitutions de Copie du Vaticanus 3762 avec le cahier supplémen-
Charles d'Anjou (f. 51-66) ; - 3° Constitution de l'em- taire ; on a même reproduit la note Petrus Guillermus
pereur Henri VII, datée de Pise , 2 avril 1313 (f. 67-74;) etc. , non cependant la glose sur la papesse. A l'endroit.
-4° Apparatus Pauli super Clementinis (f. 75-134 ) ; où s'arrête la transcription du Vaticanus, f. 231 ′ , on
-5° Fragment du Liber Censuum (f. 135-193 ) com- a laissé un blanc de quelques lignes ; puis vient la ru-
mençant par la série des vies des papes du cardinal. brique : Secundum alium scriptorem idem Martinus
Boson (f. 135-179) ; - 6 Fin du Liber pontificalis, quartus, sous laquelle suivent des extraits de Bernard
de Paul à Honorius II.
Gui , jusqu'à l'année 1328 , treizième du pontificat de
Leydensis Vulcanii 33 , fin du xvre siècle . Jean XXII. Les derniers mots sont.... narrationis se-
Copies du Vallicellanus C 79. cardinal d'Aragon . Ces trois parties forment en réalité
trois manuscrits différents , réunis sous la même reliure .
Vaticanus 4985.
Parisinus 11889 .
Papier, in-fo , écriture du XVIe siècle.
Papier, in-fº , XVII° siècle , recueil de copies d'anciens manus-
La copie du Vallicellanus C 79 est suivie , f. 216 crits . La seule partie qui doive être considérée ici occupe les
et suivants , d'un certain nombre d'extraits du manuscrit f. 1-56 . Elle provient de Saint Germain des Prés .
Vaticanus 3764 , destinés à combler les lacunes de la
Copie du Vall. C 79, mais seulement pour la partie
recension de Pierre - Guillaume dans les vies du vie et
qui va de Jean VIII à Jean XXII .
du xe siècle . La provenance de ces suppléments est
marquée par la rubrique : Ex vetusto codice mo- Les manuscrits que je viens de décrire dérivent de
l'exemplaire de Saint - Gilles tel qu'il est maintenant ;
nasterii Cavensis in quo erant vitae Romanorum pon-
les deux premiers en sont des copies directes , les autres
tificum.
dérivent du Vallicellanus C 79 , auquel se rattache aussi
Vaticanus 5623 .
la dernière recension , celle du temps d'Eugène IV , dont
Papier, in-fo , de 148 feuillets , 32cm sur 24 , écriture de la fin il sera question plus loin .
du xvi° siècle. Sur le feuillet de garde on lit : di Castello ; ancien
n° : 20 . 23.J'interromps ici l'étude de la descendance du Les retouches
de Pierre-
manuscrit de Saint- Gilles et je reviens à son texte pri- Guillaume .
Le Liber pontificalis commence ici par la vie de mitif, tel qu'il sortit en 1142 , des mains du bibliothé-
Sabinien, dont le nom est écrit, par erreur, Fabianus. caire Pierre -Guillaume .
Cette copie est très mauvaise : il y manque beaucoup Avant tout , il importe de déterminer quelle a été la
de papes , Deusdedit, Honorius , Théodore, Martin, Eu-
part de Pierre- Guillaume dans la rédaction sortie de ses
gène, Vitalien , Donus , Agathon , Léon II , Grégoire II , mains .
Grégoire III , Zacharie . Serge II y porte le nom de Gré-
Il est sûr d'abord qu'il n'est pas l'auteur des notices
goire II. Après Benoît III on a ajouté la note sur la
depuis saint Pierre jusqu'à Hadrien II ; qu'il les ait
papesse : Post Leonem IIII Ioannes anglicus etc. Ni-
lui-même abrégées pour réduire l'étendue de sa recen-
colas III fait suite à Honorius II : on a ainsi omis Inno-
sion , cela est possible, mais certaines retouches du
cent II et ses successeursjusqu'à Jean XXI inclusivement .
texte semblent , comme on l'a vu plus haut , indiquer
La vie de Martin IV est complète ; vient ensuite une
plutôt une main romaine . Quant aux emprunts à la col-
continuation , depuis Honorius IV jusqu'à Jean XXII ,
lection du Pseudoisidore , ils ont pu être faits à Rome
qui concorde avec le Vallicellanus C 79. Alors , de Be-
tout aussi bien qu'en France. Le catalogue à partir
nott XII à Martin V, le texte suit une recension toute
de Jean VIII est sûrement antérieur à lui ; il en est de
spéciale ¹ ; on y a seulement ajouté (f. 139'- 148) la fin
même des quatre dernières vies , dont l'auteur se
de la vie de Martin V : Privato domno Iohanne etc. ,
donne comme témoin oculaire des choses qu'il raconte
ci-dessous , p . 513 , d'après la recension du temps d'Eu-
et montre très clairement qu'il appartenait alors à la cour
gène IV.
Comme on le voit , ce manuscrit ne dépend que par- pontificale .
des retouches fort claires , que l'on est en droit d'attri- Pierre - Guillaume , au moment où il écrivait, qu'il y a
buer, avec plus ou moins de sécurité, au moine de tout lieu de reconnaître encore ici l'œuvre , non de sa
Saint-Gilles . plume, mais de ses ciseaux ¹ .
Voyons d'abord la notice de Jean VIII . Ici il est de En jetant, en effet, les yeux sur cette notice , on est
toute évidence que ce qui vient après la courte notice tout d'abord frappé de son exiguité . Le pontificat d'Ho-
du catalogue a été ajouté par quelqu'un qui s'intéres- norius a duré six ans ; il comprend des événements
sait particulièrement à Saint-Gilles et qui se trouvait à importants , comme la mort de l'empereur Henri V,
même de dépouiller à loisir les chartes de cette abbaye ' . l'avénement de Lothaire II , la compétition de Conrad,
En dehors de ce qui a rapport au voyage de Jean VIII l'expédition dirigée par le pape contre le rci Roger, sa
en France et, plus spécialement , à son intervention défaite, sa capitulation ; tout cela, sans parler de la pe-
dans les affaires temporelles de Saint- Gilles , il n'y a ici tite guerre habituelle contre les barons de la Campa-
qu'une notice littéraire sur le célèbre bibliothécaire gne, valait la peine d'être raconté , et il y a lieu de s'é-
Anastase , notice dont un lettré quelconque du xe siè- tonner que le biographe, le même sûrement à qui nous
cle avait les éléments sous la main . devons les vies de Gélase II et de Calixte II , où les cho-
Longtemps après Jean VIII , un autre pape , Gélase II , ses de ce genre occupent tant de place, soit devenu ici
entra en France par Saint- Gilles . Pierre- Guillaume s'y tout à fait muet . Le texte que nous avons sous les yeux
trouvait alors . On doit s'attendre à ce que sa recension ne nous fournit qu'un récit d'élection ; c'est une élec-
présente quelque trace de l'impression que ce séjour tion accidentée, et le narrateur est un des membres du
n'avait pu manquer de lui faire . En effet, à partir du conclave. La prolixité dont il a fait preuve, en pareil
moment où le pape a touché le sol français , sa biogra- cas , dans la vie de Gélase II , et qui caractérise égale-
phie abonde en menus détails qui trahissent évidem- ment certaines parties du présent récit, donne lieu de
ment, non seulement un témoin oculaire , comme au- croire que nous allons avoir une histoire intéressante et
rait pu l'être un des clercs romains de la suite du pape , complète du conclave de 1124 et des troubles qui agi-
mais un homme du pays, s'intéressant à des choses tèrent Rome à la 'suite de la double élection de Lam-
qui n'ont d'importance que dans un assez court rayon bert et de Théobald . On doit s'attendre à voir mettre en
autour du clocher. Il s'étend sur l'accueil fait au pape relief l'événement extraordinaire de la démission d'Ho-
par les moines de Saint -Gilles , énumère les équipages norius II et de sa réélection . Il n'est pas de choses plus
que lui envoya l'abbé de Cluny, domnus Pontius, et propres, nous le savons d'ailleurs, à éveiller l'attention
ceux qui furent mis à sa disposition par l'abbé de Saint- du biographe et à exciter sa verve . Cependant il n'en dit
Gilles lui-même, a venerabili abbate Hugone . On pro- rien ; son récit s'arrête court au plus beau moment.
fita du séjour du pape pour lui faire consacrer quel- Cela n'est pas naturel. Il y a aussi , dans le texte ac-
ques petites églises du voisinage ces cérémonies , de tuel , une bévue qui ne peut avoir été commise par le
nulle importance historique , sont mentionnées avec biographe romain . On nous raconte que, les cardinaux
soin 2. La retouche est ici d'autant plus manifeste que le montrant quelque appréhension à se réunir en con-
reste de la notice , nous le savons , est l'œuvre d'un au- clave, Léon Fraiapane, le plus puissant seigneur de
teur qui n'avait pas suivi le pape en France et qui se Rome, les y décida par le procédé suivant . Il prit à part
trouvait alors à Bénévent 3. leurs chapelains, un à un, et dit à chacun d'eux de se
La préoccupation de Saint - Gilles et de son voisinage pourvoir d'un manteau rouge , c'est- à - dire de l'insigne
se rencontre encore dans la vie de Calixte II ' . Enfin , la pontifical par excellence , et d'en revêtir son maître sous
dernière vie , celle d'Honorius II , a été si visiblement sa chape noire , à son insu, ignorante domino , le matin
.
mutilée, et cela sous une inspiration si manifestement du jour indiqué par la réunion . Cet ignorante domino
conforme à celle que l'on peut supposer avoir agi sur est d'une absurdité flagrante . On conçoit en effet qu'un
cardinal, alléché par l'espoir d'être élu et de revêtir
1. Cf. p. 222, notes 1, 2. Pour Urbain II, cf. p. xxv. officiellement l'insigne qu'on lui met en cachette sous
2. Voy. p. 320, notes 42 et suiv.
3. Ibid., p. 317, 1. 8.
4. Ibid., p. 324, notes 5, 6. 1 1. Ibid., p . 328, notes 1 , 7, 9.
XXXII LE LIBER PONTIFICALIS DE PIERRE-GUILLAUME .
1
ses vêtements , surmonte sa répugnance et se décide à du xe et du xe siècle, sont connues d'ailleurs . Ce qu'il
affronter les périls d'un conclave qui s'annonce comme importe d'étudier ici , c'est la fin , le groupe des quatre
devant être fort agité . Mais qu'un manteau rouge , porté dernières vies , de Pascal II , Gélase II , Calixte II et
à son insu par un cardinal , puisse avoir une influence Honorius II , ainsi que le raccord entre ce groupe et le
quelconque sur son ambition ou sur son courage , c'est catalogue du x1° siècle . Ce raccord , comme je l'ai déjà
ce qu'il n'est pas aisé de comprendre . On ne peut croire dit, est formé de notices plus ou moins développées qui
que le biographe romain soit responsable de ce détail . ont été mises à la suite des courtes indications du
C'est Pierre-Guillaume, je pense , qui l'aura introduit , catalogue . Les plus longues sont celles de Grégoire VII
par pure bonté d'âme . Il aura été scandalisé du pro- et d'Urbain II ; mais elles n'ont pas coûté beaucoup à leur
cédé de Léon Frai apane , et surtout de ce que ce pro- auteur . Grégoire VII avait fait publier ce qu'on appelle
cédé supposait chez tous les cardinaux une ambition son registre , c'est- à -dire un choix des principales piè-
peu édifiante . Avec son ignorante domino il aura cru ces de sa correspondance jusqu'en 1081. En tête de
sauver l'honneur du sacré - collège . Malheureusement certaines pièces ou de certains groupes de pièces on
il n'a pas pris garde que son amendement était repoussé avait mis de petites préfaces destinées à renseigner le
par le contexte . lecteur sur l'histoire de chaque affaire . Notre biographe
Pourquoi Pierre-Guillaume a- t-il ainsi mutilé la vie a composé sa vie de Grégoire VII avec ces notices tou-
d'Honorius II? La raison en est claire. Tout ce groupe tes faites, en y ajoutant çà et là des extraits des pièces
de vies de papes, de Pascal II à Honorius II , est l'œuvre elles- mêmes¹ . Sauf quelques détails bien rares , fournis
d'un partisan d'Anaclet I , le rival d'Innocent II , du par la tradition ou par les annales locales , c'est à coups
protégé de saint Bernard . L'élection de 1124 mit aux de ciseaux qu'il a procédé . Il n'a pas fait autrement
prises les mêmes intérêts que celle de 1130 ; si l'on pour Urbain II . Jusqu'à ces derniers temps on ne pou-
n'en vint pas dès lors à un schisme , on y toucha de fort vait le constater ; mais la découverte de la Collection
près . Les Fraiapani , qui furent , six ans après , les pa- Britannique nous a rendu d'importants fragments du
trons d'Innocent II , exercèrent sur les électeurs une registre d'Urbain II . On voit qu'il était disposé comme
pression violente à laquelle le parti des Pierleoni fut celui de Grégoire VII ; il avait sans doute été aussi l'ob-
contraint de céder , non sans dépit . Un biographe comme jet d'une publication spéciale . Or j'ai retrouvé 2 dans
le nôtre, pierléoniste acharné, ne pouvait, même après les fragments de la Collection Britannique presque
1130 , raconter sans passion les événements de 1124. toute la vie d'Urbain II . Le biographe a donc procédé
On doit penser qu'il introduisit dans son récit bien des pour ce pape comme pour son prédécesseur 3 .
récriminations excessives contre ceux qui devaient être , En remontant au delà de Grégoire VII , on ne trouve
quelques années après , les fauteurs d'Innocent II . Dans plus que des notices assez courtes , assez ternes aussi , où
un passage de la vie de Gélase II il nous a donné lui- ne se révèle nullement la main d'un contemporain .
même la note de son exaltation . Visant un personnage L'exactitude laisse de plus en plus à désirer, à mesure
qu'il représente comme un rejeton de l'antipape Guibert , que l'on se rapproche du milieu du xre siècle . La no-
il s'écrie Destruat ergo illum Omnipotens ! C'est tice de Léon IX, bien courte pourtant , n'est qu'un
Innocent II qui est l'objet de cette imprécation . Comme tissu d'erreurs . Pour en donner une idée il suffit de
son nom n'est pas prononcé à cet endroit , Pierre - Guil- dire que le biographe fait gagner à ce pape la bataille
laume ne s'aperçut de rien et laissa passer. Mais , dans de Cività, et cela à la tête d'une armée de Normands .
la vie d'Honorius II , les événements étant plus rappro- On verra bientôt qu'une erreur aussi grossière n'est
chés , les allusions devaient être plus claires . Le biblio- peut-être pas tout à fait involontaire . Quoi qu'il en soit
thécaire de Saint- Gilles comprit et supprima. de ce point particulier , il est clair que la meilleure par-
tie de cette œuvre biographique , celle qui est de main
Texte 24. - Une fois écartées les retouches du bibliothé-
1º de 1. Voy. p . 291 , les notes à la vie de Grégoire VII.
rimitii caire de Saint - Gilles , nous nous trouvons en présence
2. Voy. p . 294, 295, les notes à la vie d'Urbain II.
Urbain II. d'une œuvre toute romaine . Les deux premières parties , 3. Sur la retouche de Pierre- Guillaume au commencement de
c'est-à - dire l'ancien Liber pontificalis et le catalogue cette vie, voyez ci-dessus, p . xxv.
PANDOLFE , BIOGRAPHE PONTIFICAL . XXXIII
contemporaine et qui s'inspire de souvenirs présents , aux batailles , émeutes, aventures de toute espèce : c'est
c'est celle qui commence à Pascal II . là qu'il se complaît et qu'il se donne carrière . Ainsi ,
Quel en est l'auteur ? dans la vie de Pascal II , le récit de l'émeute du jeudi-
Il se désigne en trois endroits ; dans la vie de Gélase II , saint 1116 ; dans celle de Gélase , l'élection du pape , sa
de Pascal II
ȧ son nom est écrit en toutes lettres : Pandulfus¹ . A cet fuite sur le Tibre, l'échauffourée de Sainte -Praxède .
Honorius II.
endroitil nous apprend que le pape Gélase l'éleva en 1119 Les progrès de l'armement , les inventions nouvelles , les
de l'ordre mineur de portier à ceux de lecteur et d'exor- ruses de guerre, excitent au plus haut point son attention .
ciste. Dans la vie de Caliste II il se nomme aussi , à pro- Il écrivit, ou tout au moins il eut l'intention d'écrire un
pos de sa promotion au sous- diaconat . Mais ici, dans le livre sur la conquête de Majorque par les Pisans . Il de-
manuscrit dont se servit Pierre-Guillaume , le nom vait y donner des détails sur l'apparatus, les copiae,
était écrit en abrégé , car le bibliothécaire le transcrivit le supplementum . Le livre en question est bien vrai-
sous la forme Pande. Il y avait sans doute Pand. ou semblablement identique à un récit anonyme publié par
quelque chose de ce genre . Une abréviation plus forte Ughelli . On y voit signalée l'efficacité d'un certain feu
encore se rencontre³ dans la vie de Pascal II ; le nom se ailé, pennacius ignis, qui fit merveille contre les infi-
réduit à une initiale : P. L'auteur se présente ici comme dèles . Le même engin reparaît dans la vie de Gélase³ .
remplissant des fonctions qui n'ont rien d'ecclésiasti- En racontant la prise de la forteresse de Saint- Paul par
que, qui conviennent plutôt à un laïque , à un militaire. les gens de Pascal II , le biographe note qu'on se servit
P., Pand., Pandulfus, sont , suivant moi , trois formes de fausses clefs fabriquées d'une manière ingénieuse*.
plus ou moins complètes du même nom . Cette explica- Dans la vie de Gélase il parle d'un filet protecteur que
tion est évidemment la plus naturelle, celle qui se pré- l'empereur Henri V, au siège de Torrice , employa pour
sente de prime abord à l'esprit . Elle cadre très bien défendre ses ouvrages d'attaque contre les pétroboles
avec le progrès de la carrière ecclésiastique : P. est de la place ; il sait même que c'est la première fois
encore laïque sous Pascal II ; Pandulfus devient exor- qu'on se servit de cet engin . Il note aussi, à propos du
ciste sous Gélase II ; Pand. est promu au sous -diaconat même siège , l'emploi des chiens comme courriers,
par Calixte II . Il y a d'ailleurs , entre les quatre biogra- pour correspondre avec une place investie .
phies, identité tant d'esprit que de style, et cela est Dans son style , où l'imitation de l'antique est partout
d'autant plus remarquable que cet esprit et ce style manifeste , on le voit très souvent serrer la phrase ,
sortent de l'ordinaire d'une façon bien étrange et bien précipiter le récit , chercher des effets de concision.
caractéristique . C'est le cas pour la vie de Calixte II tout entière , pour
Le narrateur est un lettré romain , féru d'antiquité la vie de Pascal II en beaucoup d'endroits . Il contient
classique, comme tant de ses compatriotes au XIIe siècle , alors sa verve . D'autres fois il la laisse déborder et
et faisant volontiers parade de son érudition . Il aime s'échappe en discours , en descriptions poétiques ; par
à faire parler ses personnages ; il leur fabrique de pe- moment il s'exalte au point d'écrire en vers .
tits discours à la Tite - Live ; ainsi, le discours de Henri V Exubérante ou contenue , cette verve l'emporte quel-
aux cardinaux , traités pompeusement de pères cons- quefois au delà des limites . Ainsi , quand il raconte ,
crits, et la réponse des cardinaux à Henri V, dans la dans la vie de Pascal , l'histoire de Glorieuse , la femme
vie de Pascal ; dans celle de Gélase, le discours d'Etienne qui venge le meurtre de son mari en tuant elle-même
Normannus et celui du pape. Il s'intéresse faiblement l'assassin, il ne se fait aucun scrupule d'approuver cet
aux affaires ecclésiastiques proprement dites , beaucoup acte de vengeance ; ainsi , dans la vie de Gélase, l'aven-
ture du pape et de son crucigère , fuyant mal équipés
1. Ci-dessous, p. 315, 1. 9 : et me Pandulfum hostiarium qui hec
scripsi.
2. P. 323 , 1. 13.
3. P. 302, 1. 9. 1. P. 301, 1. 14.
4. Ainsi il n'a pas un mot sur l'opposition soulevée dans le 2. Italia sacra, t. X, app. , p. 93 ; cf. ci-dessous , p . 308, note 26.
clergé par les concessions de Pascal II, sur le concile de Latran 3. P. 314, 1. 26 .
en 1112. Le concordat de Worms, dans la vie de Calixte II, n'a 4. P. 298, 1, 32 : Clavibus ulixice expressis in ceram et ad earum
qu'un bien faible relief. exemplar de ferro fabricatis.
LIBER PONTIFICALIS , t . II . e
XXXIV PANDOLFE, BIOGRAPHE PONTIFICAL .
à travers les rues de la ville pendant qu'on se bat à fut de ceux qui acclamèrent le cardinal Pierleone ,
Sainte- Praxède, paraît l'avoir plus égayé qu'affligé . dans l'élection duquel il paraît avoir joué un rôle im-
Ces façons originales , parfois même un peu émanci- portant . Son influence , sa considération , étaient telles ,
pées , tranchent singulièrement sur la sécheresse béate que tout le monde le regardait comme un des meil-
du vieux Liber pontificalis . Les historiographes de ce leurs soutiens de la cause qu'il avait embrassée . Saint
genre devaient être rares à la cour pontificale . Je ne Bernard employa son zèle et son éloquence à le déta-
vois aucune raison de les multiplier et de ne pas iden- cher d'Anaclet ; dans une conférence qui eut lieu à Sa-
tifier avec le Pandulfus auteur de la vie de Gélase , le P. lerne en 1137 , il parvint à le convaincre et le ramena
qui rédigea celle de Pascal . Nous verrons bientôt qui auprès d'Innocent II . Celui- ci lui garda pourtant ran-
était ce personnage . Avant d'aller plus loin, je dois cune . Débarrassé de son compétiteur, qui mourut
m'arrêter à combattre le système qui le dédouble et en 1138 , il entreprit de destituer tous les cardinaux
qui répartit entre deux narrateurs le groupe de no- anaclétistes . Saint Bernard dut intervenir pour que
tices que nous considérons ici . l'on respectât , à l'endroit de Pierre de Pise , les con-
L'auteur n'est 25. -Ce système , proposé d'abord par M. Giesebrecht ' , ventions arrêtées et jurées . Il réussit : le cardinal fut
pas Pierre de
Pise. a été adopté et défendu par M. Watterich . Il ne laisse maintenu dans sa dignité ; il survécut même à Inno-
à Pandolfe que les trois dernières vies , celles de Gélase , cent, car il ne mourut qu'en 1144.
Calixte , Honorius ; tout le reste , c'est- à -dire la vie de Pas- ! Il semble que, pour attribuer à un personnage si
cal et les notices ou compléments ajoutés au catalogue grave des écrits aussi extraordinaires que la vie de
du xe siècle , est l'œuvre du cardinal Pierre de Pise. Pascal II , on doive être contraint par des raisons bien
.
Pierre de Pise , nous l'apprenons par la vie de Gé- pressantes . Indépendamment de ce que j'ai dit plus
lase II³ , avait été promu au cardinalat sous le pape Pascal , haut sur l'esprit et le style de ce morceau , il faut tenir
grâce à la bienveillance du chancelier Jean de Gaète , qui compte aussi des notices qui le précèdent . Comment
le comptait au nombre de ses employés ou scriptores . Une croire qu'un homme qui , pendant les dernières années
série de bulles pontificales, sous Urbain II et Pascal II , d'Urbain II , occupa un poste considérable à la chan-
furent écrites per manum Petri notarii regionarii et cellerie de ce pape, n'ait rien trouvé à mettre dans sa
seriniarii sacri palatii . La plus ancienne est du 8 janvier biographie si ce n'est une série d'étiquettes , de résu-
1094 , la plus récente du 30 janvier 1104. En janvier més. relevés sur des dossiers d'affaires ecclésiastiques
1118 , au moment de la mort du pape Pascal , Pierre provinciales ? Pierre de Pise eût- il été assez peu avisé
était cardinal- prêtre , du titre de Sainte- Susanne . pour ranger le concile de Guastalla , tenu sous Pascal II,
Quand au juste avait eu lieu sa promotion ? Avant en 1106 , parmi les synodes de son prédécesseur ? Et ce
d'être cardinal -prêtre fut-il quelque temps cardinal- que je dis ici de la vie d'Urbain II s'applique aussi à
diacre ? On l'ignore . Ce qui est sûr, c'est que Pierre celle de Grégoire VII . Faudra-t - il enfin imputer à Pierre
de Pise demeura l'une des lumières de la cour pon- de Pise les erreurs énormes qui se rencontrent dans la
tificale . Le biographe de saint Bernard le représente vie de Léon IX ?
comme un homme sage , lettré, éloquent, très versé Il y a donc bien des raisons de ne pas songer à lui .
dans le droit civil et le droit canonique . Jean de Sa- Mais pourquoi l'a - t- on fait ?
lisbury déclare qu'on eût à peine trouvé son pareil Dans le récit de la querelle qui éclata en 1116 entre
dans toute la curie 5. A la mort du pape Honorius , il le pape et les Romains, le biographe de Pascal II se
représente comme ayant reçu du pape la mission de
1. Dans l'Allgemeine Monatsschrift de Halle, 1852 , p . 264 . prendre possession des lieux et insignes de la pré-
2. Watterich, t . I , p . LIV.
3. P. 312, I. 2. fecture urbaine ; on le fait accompagner d'un cardinal-
4. Ernald , Vita s. Bernardi , c . 7 : « Audierat (S. Bernard ), Pe- diacre , dont la présence devait témoigner que le com-
trum Pisanum eloquentissimum esse et in legum et canonum missaire agissait au nom de la curie. Le pape prend la
scientia nulli secundum » .... <« Scio ( c'est S. Bernard qui parle à
parole et s'adresse en ces termes à ses deux envoyés :
Pierre de Pise) , Petre , te virum sapientem et literatum esse >> ...
5. Polycraticus , VIII, 23 : Quis nescit ..... Petrum Pisanum,
cui nullus aut vix similis alter erat in curia. 1. Ep . 213 .
PANDOLFE , BIOGRAPHE PONTIFICAL . XXXV
1
Vade P., et tu, Const. , et ex omnibus quae ad prae- des membres de la légation n'aurait-il donc pu avoir
fecturam pertinent ad curiae commodum in testimonio l'idée de raconter le succès des armes chrétiennes et le
venerabilis huius nostri diaconi te investias . Il est désastre des infidèles ?
clair, semble t- il , que les mots et tu Const. forment ici Je ne pense pas que ces hypothèses, arbitrairement
comme une parenthèse , et que le premier désigné des engrenées les unes dans les autres , puissent prévaloir
deux personnages est celui à qui s'adresse la suite contre le sens naturel des textes , contre l'impression
du discours , celui qui reçoit l'ordre te investias ; le qui résulte de leur comparaison , contre l'invraisem-
venerabilis diaconus est celui dont le nom commence blance de deux originalités si ressemblantes , contre
par Const. Telle n'est pas l'interprétation de M. Wat- l'inconvenance qu'il y aurait à attribuer ces biographies
terich. Suivant lui, le pape n'a pu nommer un laïque extraordinaires à un homme aussi grave, aussi posé ,
avant un cardinal - diacre ; c'est celui- ci dont le nom est aussi instruit, que l'était Pierre de Pise. Laissons donc
représenté par la lettre P. Cette exégèse exclut évidem- à Pandolfe ce qui est à Pandolfe et passons à son his-
ment Pandolfe, qui n'était pas cardinal en 1116. On toire à lui.
voit qu'elle se fonde sur deux suppositions ; d'abord 26. -- Tout ce qu'on sait de sa famille , c'est qu'il Pandolfe ; sa
vie.
que les règles du cérémonial aient ici prévalu sur la était le neveu du cardinal Hugues d'Alatri , prêtre du
nature des choses, laquelle invitait le pape à s'adresser titre des Saints Apôtres . Ce prélat , qui devait proba-
d'abord à celui des deux envoyés auquel incombait blement sa situation à Pascal II, paraît avoir été un
le principal rôle ; ensuite que la phrase de Pascal II homme de tête et d'énergie . On ne le cite pas par-
ait été reproduite exactement dans les termes où elle mi les conseillers ecclésiastiques du pape, mais on le
fut prononcée 2. voit chargé, à diverses reprises , de missions impor-
Jusqu'ici il n'y a encore qu'un pas de fait ; on a éli- tantes , qui ne pouvaient être confiées qu'à une personne
miné Pandolfe . Reste à savoir qui est le cardinal dési- intelligente , habile et ferme. Il paraît même avoir été
gné par la lettre P. On connaît , à la cour de Pascal II, doué d'une rare vigueur musculaire 2. C'est sous les
quatre cardinaux - diacres dont le nom commençait par auspices de ce vaillant prélat que son neveu Pandolfe
cette lettre, trois Petrus et un Paganus³ . Lequel choisir ? fut introduit à la cour pontificale et qu'il y fit ses pre-
On se décide pour Pierre de Pise , sans savoir s'il a jamais mières armes. Dès le temps de Pascal II il avait une
été cardinal - diacre. Pourquoi ? Parce que le biogra- place et même un commandemant dans la petite troupe
phe de Pascal II témoigne de beaucoup d'intérêt pour qui était à la disposition immédiate et ordinaire du
les victoires que les Pisans remportèrent sur les mu- pape . Cette troupe revient souvent dans ses récits , sous
sulmans des Baléares . Comme si ces exploits n'avaient diverses dénominations , familia nostra , heredarii nos-
pu enthousiasmer d'autres personnes que des Pisans ! La tri, heredarii milites. C'est évidemment le même corps
cour pontificale était représentée à cette croisade ; un que le cardinal Boson, dans sa vie d'Alexandre III , ap-
pelle familia ou masnada summi pontificis . Pandolfe
en était déjà en 1108 , lorsque les gens du pape mar-
1. P. 302, 1. 9 corriger la faute d'impression Valde.
2. Il est sûr, comme le remarque M. Watterich, que l'on ne chèrent au devant de Pascal II qui revenait de Béné-
connait, au temps de Pascal II, aucun cardinal-diacre du nom de vent à Rome à travers une insurrection de ses vas-
Constantin . Mais sur trente cardinaux-diacres qu'il ordonna, saux 3. En 1114 et 1115 , les Pisans ayant dirigé une
d'après sa vie (p. 305), sans parler de ceux qui survivaient des
pontificats précédents, dix -neuf seulement sont connus par leurs grande expédition contre les musulmans des fles Ba-
noms. Le Constantin nommé ici peut fort bien avoir été un car- léares, le pape se fit représenter sur leur flotte par un
dinal plus ancien , ou l'un des onze dont les noms sont inconnus.
cardinal légat. Pandolfe, il y a tout lieu de le croire ,
3. De ces trois Pierre, deux sont sûrement différents de Pierre
de Pise ; ce sont ceux de S. Adrien et des SS . Côme et Damien, fit partie de la suite de ce cardinal. Il se décida
4
qui avaient encore ces diaconies au temps de Gélase ; le troisième même à écrire l'histoire de cette guerre, qui, du reste ,
a mis son nom, sans désignation de diaconie, au bas d'une bulle
datée du 23 novembre 1116 (Jaffé, 6531 ; Migne, P. L. , t . CLXIII, 1. P. 314, l . 7 ; p . 317, l. 1 ; p . 323, 1. 2 .
p. 411 ) . Il signe en même temps que Pierre, diacre des SS. Côme 2. P. 314, 1. 28.
et Damien. Pourquoi ne serait-il pas identique à Pierre, diacre 3. P. 299, 1. 29.
de S. Adrien ? 4. Cf. ci-dessus, p . XXXIII .
XXXVI PANDOLFE, BIOGRAPHE PONTIFICAL .
exerça d'autres plumes que la sienne . En 1116 , lors ment royal de Roger de Sicile ( 25 décembre 1130 ) et
du conflit à propos de la nomination du préfet de même la défaite que ce prince infligea en 1133 , à ses
Rome, il se vit chargé par le pape d'une mission fort vassaux de l'Italie méridionale ¹ . La vie de Pascal II est
délicate . Il semble qu'à ce moment il ait été un des d'un ton bien plus calme ; on n'y trouve aucune préoc-
chefs de la milice pontificale : on le voit prendre des me- cupation du schisme de 1130. D'autre part, il est sûr
sures de sûreté , disposer des troupes , faire œuvre de que ses premières pages ont été rédigées du vivant
commandant militaire . Bien que, par la suite , il ne même de Pascal, plusieurs années sans doute avant sa
s'attribue plus ce rôle, il témoigne cependant , à di- mort 2 .
verses reprises , de l'intérêt avec lequel il suivait les Ainsi Pandolfe se reprit à deux fois dans son travail
opérations de guerre et surtout les bagarres où se d'historiographie ; il s'y reprit même à trois fois , car la
2 I
trouvait engagée la troupe du pape . A propos de l'é- vie de Pascal II a dû être terminée peu après la mort
lection de Gélase II (1118 ) il l'appelle familia nostra, ce du pape .
qui donne lieu de croire qu'il avait encore avec elle , A quel moment eut- il l'idée de relier ses biographies
à ce moment, des attaches spéciales . Peu après , il en- aux anciens catalogues pontificaux ? On ne peut le dire
tra décidément dans les ordres . Gélase II le promut avec une entière certitude ; mais je considère comme
lecteur et exorciste , Calixte II l'éleva au sous -diaconat 3 . plus probable que ce fut en dernier lieu . Les inexacti-
Il était encore sous - diacre en 1130. C'est seulement tudes que l'on rencontre dans les vies de Grégoire VII
sous Anaclet II, vers 1135 , qu'il devint cardinal-diacre ¹ . et d'Urbain II s'expliquent mieux si l'on admet qu'elles
Depuis lors on perd sa trace . ont été écrites , non vers l'an 1115 , mais une vingtaine
d'années plus tard . Mais c'est surtout la vie de Léon IX
Son livre. 27. - Engagé dans la querelle d'Anaclet , Pandolfe qui nous offre l'indice d'une rédaction tardive . Il y a
la soutint avec une ardeur enthousiaste . Son histoire ici un tel désaccord entre le récit et la réalité histori-
des derniers papes a , par moments , l'allure , la vivacité que, et ce désaccord est tellement isolé dans l'ensem-
d'un pamphlet. J'ai déjà signalé ses imprécations contre ble de la tradition , qu'il y a tout lieu de croire à une
Innocent II , en qui son esprit de parti lui fait voir un falsification voulue . Personne autre n'a jamais raconté
rejeton de l'antipape Guibert. Innocent a beau être re- ainsi la campagne de Léon IX contre les Normands .
connu du monde entier ; ce n'est qu'un arbre empoi- Tout le monde savait que le pape était parti en guerre
sonné , dont les fruits donnent la mort . La puissante fa- avec l'intention de les exterminer et que son armée
mille des Fraiapani , qui s'est ralliée à lui et le soutient avait été complètement battue par eux . Ici on nous dit
à Rome, est une race de maudits, dont les forfaits doi- le
tout le contraire ; et celui qui parle ainsi n'est pas
vent être dévoilés à l'univers . Une telle animosité con- premier venu , c'est un clerc romain, très bien placé
tre les Fraiapani suppose que l'auteur écrivait après le pour savoir à quoi s'en tenir sur un événement de cette
moment où cette famille , qui avait d'abord flotté entre importance . Je ne vois qu'une manière d'expliquer non
les deux partis , s'était décidée à reconnaître le candi- l'erreur, mais le mensonge, car l'erreur n'était vrai-
dat soutenu par l'Europe entière , sauf Rome et le ment pas possible .
roi de Sicile . Ce changement se produisit en avril 1133 , Les Normands et leur roi Roger étaient les défen-
quand le roi de Germanie Lothaire vint à Rome avec seurs les plus sérieux d'Anaclet . Aussi Pandolfe les
Innocent. Depuis lors seulement les Fraiapani ont pu traite- t-il partout avec beaucoup de bienveillance ; il va
inspirer aux anaclétistes la haine vigoureuse qui éclate même jusqu'à plaindre, sinon jusqu'à blâmer Calixte II
dans les vies de Gélase II, de Calixte II et d'Honorius II . de leur avoir cherché querelle 3. Dans cet état d'esprit
Il faut noter aussi, dans la vie de Calixte II, que le et de relations , le souvenir de la bataille de Cività de-
biographe, au moment où il écrit , connaît le couronne- vait lui paraître bien incommode . Léon IX , marchant à
la tête de guerriers allemands contre les compagnons
1. Cf. ci-dessus , p . xxxv.
2. P. 313, 1. 6 ; cf. 1. 21 . 1. P. 322, 1. 27 ; p. 323 , 1. 1 .
3. P. 315, 1. 9 ; p. 323 , 1. 13 .. 2. P. 297, 1. 12.
4. Jaffé , 8428, 8431 . 3. P. 322, 1. 31.
LE RECUEIL DU CARDINAL BOSON. XXXVII
de Drogon et de Robert Guiscard , ressemblait trop à ce tacher Anaclet II à la succession des pontifes authenti-
que l'on vit en 1137 , lorsque le pape Innocent II et ques. Dans ces conditions, il est difficile qu'on ne lui
son protecteur Lothaire envahirent l'Italie normande. ait pas assigné une place à la suite d'Honorius II. Rien
Pandolfe corrigea cette histoire importune. Suivant lui, ne prouve, après tout , que Pandolfe n'ait pas écrit après
Léon IX n'est pas allé en Pouille pour combattre les la mort d'Anaclet (25 juin 1138) . On peut même dire
Normands ; bien au contraire, il les avait pour alliés, que tout s'expliquerait mieux dans cette hypothèse ' .
sous ses drapeaux . Il n'a pas été battu par eux ; grâce Quoi qu'il en soit, que Pandolfe , qui écrivait sûre-
à leur valeur il a remporté une victoire éclatante sur ment après 1133 , ait attendu ou non la fin de l'an-
les << oppresseurs » de l'Italie méridionale . Qui étaient née 1138 , il est sûr que son livre fut un livre de parti,
ces oppresseurs ? On ne le dit pas , et pour cause . rédigé et publié dans l'intérêt de la cause d'Anaclet II .
Cette manipulation historique me semble porter sa On conçoit que les exemplaires en aient disparu rapi-
date. On sait déjà que ce n'est qu'après l'année 1133 dement . Il est même probable qu'il n'en subsisterait
que Pandolfe rédigea ses trois dernières vies . Ce sera aucune trace si le bibliothécaire de Saint- Gilles ne s'était
vers le même temps aussi, peut- être même après 1137 , empressé de lui donner une forme plus acceptable .
qu'il les joignit à l'ancien catalogue , en complétant ce- Même sous cette forme, le Liber pontificalis de Pan-
lui-ci tant bien que mal , plutôt mal que bien . dolfe n'eut aucun succès. Les biographes et chroni -
Ici se pose une question . Honorius II était-il le der- queurs qui se succédèrent à la cour des papes ou aux
nier pape mentionné dans le Liber pontificalis de Pan- alentours , du XIIe siècle au xive, s'accordent tous à l'i-
dolfe? Il semble bien qu'en donnant du vieux livre des gnorer. L'exemplaire de Saint- Gilles demeura unique
papes une réédition continuée , Pandolfe ait eu le dessein jusqu'au temps où Pierre Bohier le tira de sa poussière,
de le faire servir aux intérêts de son parti . Ses biogra- en fit faire une belle copie annotée et la dédia au roi
phies des papes contemporains auraient pu être publiées Charles V, pour lui apprendre ses devoirs envers la
à part. Pourquoi s'est - on donné la peine de les joindre papauté contestée d'Avignon . Sortie d'un schisme ,
à la série ancienne ? Il n'est pas défendu de voir là une l'œuvre de Pandolfe renaissait dans un autre .
certaine revendication de légitimité . On aura voulu rat-
§ IV.
1
Vies des 28. - Le Liber Censuum Romanae ecclesiae de beaucoup de notes et de pièces ajoutées postérieure-
papesLibe r le Cencius, camérier du pape Célestin III, fut terminé
dans ment à l'année 1192. De ces copies , la plus ancienne
censuum.
en 1192. Son manuscrit original existe encore ; c'est le que l'on connaisse, le Riccardianus 2282 , est sûrement
Vaticanus 8486. On y trouve un catalogue des papes , celle d'où dérivent toutes les autres . Dans sa disposition
qui va de saint Pierre à Célestin III ; mais ce n'est primitive, qui paraît avoir été arrêtée en 1254 , il ne
qu'un catalogue ; il ne donne que la durée du pontificat ; contenait, en fait de vies des papes , que le catalogue
ce n'est que par exception qu'il s'y rencontre çà et là
quelques notes historiques ". 1. Remarquer surtout l'expression ut totus mundus hodie eius
poma pestifera mandere cogatur, appliquée à Innocent II dans
Les copies du livre de Cencius ne le représentent
la vie de Gélase . Un partisan d'Anaclet eût difficilement écrit
pas dans son état primitif : elles contiennent toutes cette phrase avant la mort de ce personnage et l'extinction à peu
près complète du schisme. Dans la vie de Calixte II il y a
1. Sur ce manuscrit, v. la description de M. P. Fabre, Etude quelques confusions de dates, qui s'expliquent mieux si l'on dif-
sur un ms. du Liber censuum , dans les Mélanges de l'Ecole de Rome, fère le plus possible le temps où elle a été écrite. Cf. p. 324,
t. III, p. 328. note 13.
2, Je reparlerai plus loin de ce catalogue et j'en donnerai la 2. Voy. P. Fabre, Mélanges de l'Ecole de Rome, t . VI, p. 147 et
dernière partie . suiv .
XXXVIII LE RECUEIL DU CARDINAL BOSON .
de Cencius , jusqu'a Célestin III . Mais on lui ajouta peu 13. Neapolitanus V H, 63 , XVIIe s .
après et à diverses reprises, des cahiers complémentai- 14. Archivii Vat. XV, 2 , XVIIe s .
res . Un premier cahier , f. 225-232 , contient des pièces 15. Corsinianus 819, XVIIe s . 1
de Jean XII , puis une série de vies des papes depuis 29. - Le manuscr R 2 t
it iccardianus 28 , out comme Reccardinal
ension du
Léon IX jusqu'à Alexandre III ; Victor III et Urbain II
l'exemp o
sont omis . La vie d'Alexandre III se termine aux fêtes laire riginal du Liber de Cencius , demeura à la d'Aragon .
chambr apostol
e ique pendant les XIII et XIVe siècles . Nico-
de Pâques 1178 , trois ans avant la fin du pontificat .
las Roselli , dit le cardina d'Arag , s'en servit , au temps
l on
Viennent ensuite , f. 272-275'b, les actes du concile de
d'Innoc VI , pour donner une refonte du Liber cen-
ent
Latran , de l'année 1179 ; puis , f . 276-284'b , une vie de
suum . On lit en effet , en tête de sa compil
Grégoire IX, Venerabilium gesta pontificum - Mar- ation , une pe-
tite note ainsi conçue : Praese l i b rum ordinavit et
ntem
chiae filios petiturus .
scribi fecit revere in Christo pater et dominu
ndissim s
Ce dernier morceau n'est déjà plus de la même écri- domnus Fr. Nicola , ucsardina A
us lis ragoniae , quem
ture que ce qui précède . Au dela viennent d'autres piè- compila d
vit ex iversis registris et ex libris camerae
ces qui n'ont aucun intérêt pour nous . apostol e t e x aliis etiam libris et chronici diver-
icae s
Voici les manuscrits du Liber censuum dans lesquels
sis cum magna diligen
tia et labore.
se trouvent les vies des papes 2 .
Les manuscrits qui contiennent cette édition du Li-
1. Riccardianus 228 , xe siècle . ber censuum sont :
2. Archivii Vaticani arm. XV, 1 , XIIIe s. Dresdensis F 18 , XIVe siècle .
3. Riccardianus 229 , XIVe s.
Archivii Vatic. , arm . III , 2 , fin du xve siècle .
4. Archivii Vatic . arm. XXXV , 18 , xve s. Berolinensis, Hamilton , 33 , xve s . 6
3
5. Vaticanus 1437 , xv s . Vallicellanus C, 25, XVIe s. 7
6. Parisinus 4188 , xv s .
Ambrosianus D 320 inf. , XVI s .
7. Vallicellanus I, 48 , xvI° s. Vaticanus 3334 .
8. Bononianus 477 , XVIIe s .
Vaticanus 6745.
9. Brancaccianus II, E X, XVIIe s. Ottobonianus 3078 , xve s.
10. Vaticanus 6223 , xvII ° s . Lucensis 545 , XVI S.
11. Barberinus XXXIII , 34 , xvIIe s. Firmanus A, 3 , xve s .
12. Barberinus XLII, 100 , XVIIe s .
qui n'en sont que des copies plus ou moins directes court pontificat d'Anastase IV, il disparaît ; c'est le mo-
et fidèles . ment où le cardinal Nicolas se transportait en Norvège
en qualité de légat du siège apostolique . A peine
revenu du Nord , Nicolas fut élu pape, et, tout aussitôt,
1. Muratori (v. ci-dessous, note 4) s'est servi d'un ms. du cha- Boson devint son camérier. En même temps , ou peu
pitre de Milan, dont je n'ai pas la cote. Je n'ai aucun renseigne-
ment sur un ms. que Watterich (l. c. ) dit avoir été à la biblio- après, il était créé cardinal-diacre des Saints Côme et
thèque de Gesù de Rome. Damien . En 1158 , nous le voyons présider au siège
2. Ci-dessus, de p. 363 b, 1. 7, à p. 364 a, 1. 2 .
d'Aquapuzza, château de la Maremme pontine , et rece-
3. Ci-dessous , de p. 422, 1. 33 , à p. 425, 1. 6 .
4. Scriptores, t. III, part. 1 , p. 277 et suiv. Avant Muratori, Ba- voir la capitulation du châtelain rebelle . L'année sui-
ronius avait largement usé de ces vies pour la rédaction de ses vante, il est envoyé comme légat en Angleterre. De
Annales ; il les cite d'après la collection de Nicolas, cardinal retour avant la mort d'Adrien ( 1er septembre 1159) , il
d'Aragon, qu'il dit avoir vue à la Vaticane (Ann. 1055, nº 15 ; 1112,
n° 4, etc). joua alors un rôle important . Le pape respirait encore ,
5. M. Watterich s'est aussi servi du Riccardianus 228 et du Cor- quand les cardinaux hostiles à Frédéric Barberousse s'en-
sinianus 819 ; les diverses parties de notre recueil sont d'ailleurs tendirent avec Boson, qui fut chargé de s'assurer de la
dispersées dans ses volumes, quelques-unes meme sont omises.
forteresse voisine de Saint-Pierre. La garnison lui prêta
Voici la suite le prologue Dicam breviter est donné en note , t. I,
p. 618, non d'après les manuscrits de Liber censuum , mais d'après serment ; après la mort du pape il put offrir un refuge
ceux du Décret de Bonizo ; la vie de Jean XII figure, t . I, p . 746, à ses collègues pendant les quelques jours qui précédè-
d'après le Riccardianus, avec des variantes du ms. des Archives
rent l'élection , et, après celle-ci , au pape légitime, vio-
vaticanes et du ms . Corsini ; de Léon IX à Grégoire VII, le texte,
dans le corps du tome I, est celui du ms. des Archives ; à l'ap- lemment combattu par la faction impérialiste. Depuis
pendice, p. 748, collation du Riccardianus pour ces mêmes vies . lors il partagea la fortune très agitée d'Alexandre III.
La vie de Pascal II est omise dans le tome II, mais on marque
Il le suivit en France ( 1161-65) , revint avec lui à Rome
dans la préface du t. I, p. LXXVI, note 2, ses principales varian-
tes ; la vie de Gélase II , omise aussi dans le texte, se trouve au
bas des pages 104 et 105, en note, apparemment d'après le ms. 1. La signature de Nicolas lui-même figure dans les lettres
des Archives ; c'est sans doute (on ne le marque pas) ce même pontificales depuis le 30 janvier 1150 jusqu'au 21 février 1152 ; elle
manuscrit qui a fourni les vies des papes suivants, d'Honorius II reparait sous Anastase IV, le 30 novembre 1154, dans la bulle
à Eugène III ; pour les deux dernières vies, celles d'Adrien IV et confirmative des arrangements pris en Norvège par le légat. Qua-
d'Alexandre III, le texte est constitué d'après les trois manus- tre jours après , Nicolas devenait pape à la place d'Anastase.
crits ci-dessus indiqués . 2. Muratori, Antiq. , t , II, p. 331.
XL LE RECUEIL DU CARDINAL BOSON .
à la fin de 1165 et fut alors élevé à la dignité de cardi- ter telle qu'elle nous est parvenue . Indépendamment
nal- prêtre . L'année suivante il quittait Rome de nou- de la finale , que le cardinal Boson lui eût certainement
veau pour suivre le pape dans ses diverses résidences . ajoutée s'il avait survécu à Alexandre III , il est vrai-
Il alla avec lui à Venise et prit part aux célèbres négo- semblable qu'il aurait complété çà et là sa rédaction ,
ciations de 1177 ; avec lui il rentra à Rome le 12 mars qui n'a souvent qu'une forme provisoire . C'est ainsi
1178. Mais il est probable qu'il mourut cette année là- que, dans le récit des négociations de l'année 1170 en-
même sa dernière signature est du 10 juillet 1178 . tre le pape et l'empereur, un discours d'Alexandre III
est reproduit sans aucune transition ou introduction
Sa collection 31. Boson était déjà cardin - prêtre lorsqu fut
de al e qui le rattache au texte précédent . Vers la fin on trouve
biogra rédigé la note Actum Boson , à la fin de la vie d'A- des diplômes simplement transcrits à leur place chrono-
phies e is
pontifi .
cales dr logique , sans qu'un texte narratif en donne l'explica-
ien IV . Ce n'est donc pas avant l'année 1166 qu'il mit
la derniè m à cette vie . Du reste , il y parle du futur tion . La dernière main a évidemment fait défaut.
re ain
Victor IV en terme qui suppo q l s d
s sent ue e chisme e Je ne sais si cette observation ne doit pas s'appliquer
1159 avait déjà éclaté 2. C'est aussi alors qu'il rédige la à tout le recueil ; elle en expliquerait les imperfections
a
premi partie de la vie d'Ale III , depuis son et les lacunes .
ère xandr
e Le début Dicam breviter dilucidata que voluerit?
électi jusqu' sa rentré à Rome , le 23 novem
on à e bre
1165. En effet , il y a ici dans son texte une sorte d'ex- est emprunté à la collection canonique de Bonizo de
plicit provis : Acta sunt hec anno d. i . MCLX Sutri ³ . On y a respecté , en les transcrivant et en les
oire V
etc. Quelq l a , il parle du roi de Si- laissant à la première personne , deux renvois que fait
ues ignes uparavant
cile Guill c d p v ; or ce cet auteur à ses autres ouvrages , le Liber ad Amicum et
aume omme 'un ersonnage ivant
prince mouru au mois de mai 1166. Le reste a été le Liber ad Hugonem schismaticum . Vient ensuite une
t
ajouté à plusie r . Ainsi la phras par laquel notice de Jean XII , où il n'est guère question que de l'em-
urs eprises e le
se termi l r d é q c . pereur Othon le Grand, et , en particulier, de son cou-
ne e écit es vénements ui orresponde
nt ronnement à Rome en 962. Ceci est tiré du Liber ad
aux année 1166- , suppo q l r n
s 1172 se ue e édacteur 'avait }
pas encor eu vent des prélim
e
de paix arrêté en Amicum, 1. iv. On ne voit pas d'abord pourquoi , seul
inaire s
s
1176 à Anagn ³ . Un peu plus loin , une erreur de rédac de tous les prédécesseurs de Léon IX, Jean XII a ici
i
tion dans un récit relatif à l'anné 1175 paraît avoir été l'honneur d'une notice spéciale ; cela ne s'explique que
e
causé par une confus
e
avec une pièce de 1177 , 22 par le désir d'insérer la formule de serment prêté par
ion
juillet . Il y a donc lieu de croire que Boson ne se remit Othon à Jean XII , une formule qui ne pouvait manquer
à écrire que vers la fin de cette derniè a , après d'intéresser le cardinal Boson . On l'a relevée dans le
re nnée
la signat d la paix de Venise . A la derniè p il
ure e re age texte de Bonizo avec ce qui précède et ce qui suit
est fait menti d f d P . Ceci a donc été
on es êtes e âques immédiatement. L'emprunt, du reste, n'est pas dissi-
écrit après le 10 avril 11787. Les limite de la rédact mulé ; on renvoie expressément au libellus Bonizonis
s ion
conco exact avec celles de la vie de l'aute .
rdent ement ur Sutrini episcopi qui inscribitur Ad amicum.
Cette rédact n'étai pas , je pense , destin à res- Depuis Léon IX tout est extrait de ce même ouvrage ,
ion t ée
4
1. Il signe aux bulles en qualité de cardinal-diacre jusqu'au 1. V-IX. Cependant Boson a pris la peine de distribuer
21 juillet 1165 , en qualité de cardinal -prétre depuis le 18 avril le texte en notices biographiques , dont le début est ré-
1166 .
2. Ci-dessous , p. 390 , 1. 29.
3. P. 413 , l. 16 ; 412 , 1. 36 ; remarquer le présent dignoscitur. 1. P. 422, en haut.
4. M. Watterich, t . I , p . LXXXII , distingue plus que je n'ai 2. P. 353-354 .
fait ici les accroissements successifs de la vie d'Alexandre III. 3. Mai, Nova PP. bibl. , t . VII , 3° partie, Cf. ci -dessus, p . XXI .
J'ai voulu me borner à marquer les coupures qui sont absolu- 4. Je ne m'arrête pas à démontrer que c'est Boson qui a opéré
ment certaines . ici. La chose est de toute évidence. M. Watterich a très bien dit
5. P. 426, 1. 7 . que dans ces vies quidquid non est Bonizonis, Bosonem sapit. Cette
6. P. 429 , 1. 24. observation pourrait être confirmée par l'examen des particulari-
7. Le dimanche de Pâques tombait en 1178 le 9 avril ; mais tés de style ; ainsi la formule in sua erubescentia confusus se ren-
c'était le lundi qu'avait lieu la cérémonie à laquelle font allusion contre d'un bout à l'autre de la collection, p. 367ª , fin ; p . 376,
les derniers mots, in Pascha regnum sòl emniter induit. 1. 2 ; p. 377, 1. 23 ; p . 429 , 1. 30.
LE RECUEIL DU CARDINAL BOSON. XLI
digé dans le style du Liber pontificalis et des catalo- ou celle du Capitole , mais on l'eût difficilement souf-
gues du x - x1° siècle. Il a fait aussi beaucoup de sup- fert au Latran. Les autres pièces reproduites par lui
pressions, résumé quelques passages et ajouté çà et là viennent aussi d'une autre source, et cette source , je
quelques réflexions de son crû. Dans ce remaniement il pense , est le registre lui-même . Mais s'il en est ainsi,
lui est échappé plus d'une erreur ; il aura travaillé trop on doit s'étonner que, disposant d'une série ordon-
vite, sans toujours prendre assez de peine pour saisir née chronologiquement comme étaient les registres pon-
exactement le sens de l'auteur qu'il dépouillait ¹ . On tificaux, Boson n'ait pas mis plus d'ordre dans ses ex-
trouve aussi , en plus d'un endroit, certains renforce- traits . On trouve consécutivement des pièces de 1111 ,
ments de touche dans les traits favorables au pouvoir 1109, 1112 , 1106 , 1104 , 1112 .
pontifical ou défavorables aux adversaires du saint- Cette farrago est encadrée entre un début et une
siège. Assurément Bonizo n'était pas un tiède . Gré- petite finale, dont les formules sont celles du Liber
goire VII compta bien peu de défenseurs aussi ardents. pontificalis. Le début aura été relevé dans quelque ca-
Mais dans l'entourage d'Adrien IV on était plus ardent talogue, mais il s'y trouve une correction de Boson lui-
encore ; la fierté du pontife , l'exaltation de la lutte même . Pandolphe et les Annales Romaines s'accordent
avec Frédéric Barberousse et avec le sénat romain à placer en Romagne la patrie de Pascal II ; mais Pan-
avaient encore haussé le ton des polémiques . Boson ju- dolfe le dit originaire d'une localité appelée Bleda . Boson
gea que Bonizo lui-même n'était pas au point et il aura trouvé cette indication dans son catalogue, mais ,
se chargea de l'y mettre 2 . songeant à la Bleda (Blera, Bieda) de la Tuscie romaine ,
Le Liber ad Amicum n'allait pas au delà de Gré- il aura vu là une incohérence et qualifié Pascal de
goire VII ; mais dans son livre ad Hugonem schismati- Tuscus . Voici du reste les trois textes :
cum, Bonizo avait parlé d'Urbain II. Il ne pouvait avoir
traité que des premières années de ce pape , car il mou-
Pandolfe. Annales. Boson.
rut lui-même en 1091 , huit ans avant Urbain . Soit que
Paschalis qui et Paschalis, natio- Paschalis II, na-
ce livre , actuellement perdu , n'ait pas été entre les Ranierius antea vo- ne Ravenne, de op- tione Tuscus , ex
1
mains du cardinal Boson , soit qu'il n'ait pas cru devoir
cabatur, natione pido quod vocatur comitatu Galliace ,
tenir compte d'une histoire si incomplète , toujours Flammineae pro- Galliatia , ex patre oppido Bleda, et pa-
est-il qu'il ne nous a laissé aucune notice ni d'Urbain II, vintiae , Blede patrie, Crescentio . tre Crescentio.
ni de Victor III , son éphémère prédécesseur. La notice ex patre Crescentio ,
de Pascal II fait immédiatement suite chez lui à celle matre Alfatia.
de Grégoire VII.
Cette notice de Pascal II n'est guère qu'une collection Quant à la finale, on y trouve d'abord l'énumération
de pièces d'archives , dont plusieurs se sont conservées des antipapes successeurs de Clément III (Guibert) ;
en dehors du texte de Boson . La première n'est autre mais il n'y a là aucun de ces détails que Pandolfe ou
les Annales Romaines auraient fourni en abondance . Il
que le récit de la captivité de Pascal II en 1111 , qui
figure dans le Vaticanus 1984. On y trouve aussi des faut même noter que les antipapes sont rangés dans un
extraits du concile de Latran en mars 1112 ; le Vatica- ordre qui n'est pas l'ordre chronologique ; on nomme
nus 1984 en contient aussi ; mais il n'y a pas coïnci- Théodoric le dernier, alors qu'il devrait être le premier.
dence. Boson ne dérive pas ici du manuscrit des Anna- L'ordre de Boson est , au contraire, identique à celui
les Romaines : il aura puisé directement au registre de dans lequel les antipapes se présentaient dans une ins-
Pascal II . On ne concevrait guère, d'ailleurs , qu'un li- cription célèbre du palais de Latran ¹ . Après cette énu-
vre comme le Vaticanus 1984 se soit trouvé entre ses mération viennent les ordinations , simplement indi-
mains ; il n'eût pas déparé la bibliothèque de Farfa, quées, sans chiffres . Ces chiffres sont dans le texte de
Pandolfe, nouvelle preuve que Boson ne l'avait pas sous
1. Cf. p. 355, notes 1, 2, 3 ; p. 356, note 1 ; p. 360, notes 1 , 2 ; p . les yeux . Ce qu'il dit du lieu de la mort de Pascal et
361, notes 2, 3 ; p. 362, notes 1, 2 ; p . 364, note 2 ; p . 366, note 1 .
2. Cf. p. 354, note 5 ; p . 355 , note 1 ; p. 359, notes 1, 2, 3 ; p. 366,
n. 2 , p. 368, n. 1 .
1. Cf. p. 376 et p. 379, note.
LIBER PONTIFICALIS , t . II
XLII LE RECUEIL DU CARDINAL BOSON .
des circonstances de sa sépulture ne provient non plus dans les vies d'Adrien IV et d'Alexandre III , beaucoup
ni de Pandolfe ni des Annales . d'événements sont rapportés d'après les chartes ; ainsi la
Boson fondation de la métropole de Compostelle et la conces-
historien. 32.-Il n'en est pas davantage tributaire pour les vies
suivantes , celles de Gélase II, Calixte II , Honorius II¹. sion du pallium à l'évêque de Lucques , dans la vie de
Ici Boson commence à voler de ses propres ailes . Les Calixte II ; la compétition d'Anaclet , l'organisation des
événements dont il s'occupe ne sont pas antérieurs de métropoles de Pise et de Gênes , le concile de Pise ( 1135 ),
plus de trente ans à son arrivée à la cour pontificale . La dans celle d'Innocent H ; la réunion des églises de
tradition n'est donc pas très longue . Certains monuments S. Jean Porte - Latine , de S. Nicolas in hospitali, de S.
Grégoire in Martio, à la mense canoniale de Latran ,
nouvellement construits ou restaurés portent des in-
dans celles de Lucius II et d'Anastase IV.
scriptions qui nomment les papes du XIe siècle ; tout
le monde d'ailleurs sait à qui attribuer ces travaux de Une attention particulière est accordée aux tempora-
lités de l'église romaine : on note la récupération de
fraîche date . Enfin les archives pontificales sont ouvertes
au camérier d'Adrien IV et au cardinal favori d'Alexan- Segni sous Honorius II , celles de Terracine , Sezze ,
Norma , Castel -Fumone , sous Eugène III . Les détails de
dre III . Sur ce point cependant, il faut tenir compte des
ce genre se multiplient dans les deux dernières vies .
longues absences de la cour pontificale . Boson n'a pas
toujours eu , au moment même où il écrivait, la facilité de Rien ne pouvait intéresser davantage le chef de l'admi-
consulter les anciens registres , dont les dépôts étaient au nistration camérale .
C'est du reste une conjecture très fondée que celle
pouvoir des antipapes ou bien plus ou moins séquestrés
par la commune de Rome . C'est peut- être à cette circons- d'un Liber censuum constitué par Boson en même
temps , ou à peu près , qu'il écrivait ses biographies .
tance qu'il faut attribuer l'emploi qu'il a fait de Bonizo .
Dans la préface du sien , Cencius ' parle de memoralia
Il est sûr qu'il fait un large usage des documents . On
a vu ce qu'est sa notice de Pascal II . Dans celle de Ca- in scriptis de censibus , rédigés du temps d'Eugène III
et d'Adrien IV , semiplena tamen nec autentice scripta
lixte II il insère le concordat de Worms, partie impé-
seu ordinata . Ces essais se retrouvent , comme l'ont très
riale, d'après l'original conservé aux archives de l'église
bien vu MM . E. Stevenson et P. Fabre 2 , dans les cha-
romaine ; Pandolfe en avait parlé d'après la copie que
pitres XCI -XCVI et XCVIII - CXX de la compilation de
le pape Calixte fit peindre sur un mur du palais de La-
Cencius . Il suffit de confronter le second groupe avec
< partie impériale » ; le concordat se com-
tran . J'ai dit «
les documents résumés à la fin de la vie d'Adrien IV³ ,
posait de deux chartes , dans lesquelles chacune des
pour apercevoir le lien étroit qu'il y a entre les deux
deux parties faisait ses concessions . Boson reproduit
les concessions de l'empereur ; il omet les concessions séries .
du pape . En ceci il est bien dans son rôle . Dans la vie En ce qui regarde l'histoire proprement dite , Boson
d'Innocent II il insère des extraits du concile de Latran est plus ou moins exact suivant qu'il est plus ou moins
(1139) et une formule de serment , à l'usage des iudices et bien informé . On suit les progrès de son information
advocati de la ville de Rome . En dehors de ces pièces , depuis Gélase II jusqu'à Adrien IV ; sous ce pape il est
textuellement reproduites , et de celles qui figurent non seulement contemporain , mais témoin , acteur
même . L'esprit qu'il trahit est bien celui de sa situation .
1. Je ne m'explique pas comment M. Watterich a pu trouver (t . I,
Comme la plupart des anciens biographes , il sait glisser
p. LXXXI ) trace d'une telle dépendance pour la vie d'Honorius II .
On ne peut rien voir de plus différent que les textes de Pandolfe sur les événements désagréables , ou même les taire
et de Boson. M. Watterich reconnait qu'ils n'ont aucun rapport tout à fait . C'est ainsi que , des deux expéditions d'In-
pour la vie de Calixte II . Quant à Gélase II, la chose est moins
nocent II contre le roi Roger, il raconte avec quelque
évidente au premier abord ; mais en y regardant de près on voit
complaisance la première , celle de 1137 , qui se termina
que l'accord ne porte que sur des faits d'une grande importance,
que la tradition , surtout à la cour pontificale, aurait fourni toute à l'avantage du pape , et passe entièrement sous silence
seule à Boson, quand même les registres et autres livres n'en
auraient pas conservé trace. Les traits particuliers à Boson sont
aussi peu d'accord avec le récit de Pandolfe qu'avec la réalité 1. P. Fabre, Liber censuum, p . 1.
historique ; ainsi le concorditer est electus, le post octo dies (p . 376, 2. Stevenson, Archivio Rom . di st . patria , p . 375 ; Fabre , l . c.
1. 10) , et l'itinéraire du pape par Toulouse et l'Auvergne. 3. Ci-dessous, p . 396 .
LE RECUEIL DU CARDINAL BOSON . XLIII
la seconde , celle de 1139 , qui eut un résultat tout à dans les armoires du Latran, non loin des livres cen-
fait contraire. On n'aurait, en le lisant , qu'une idée siers, où l'on finit, un siècle plus tard , par lui trouver
très insuffisante du concordat de 1128 , imposé à Hono- une place ; mais personne ne s'inquiéta de la parfaire,
rius II par le même Roger. Ce qu'il dit de la commune de la continuer, de la relier au Liber pontificalis d'au-
romaine, de son origine et de ses premières luttes est trefois. Pendant ce temps, la continuation de Pandolfe
non seulement incomplet, mais inexact , et d'une inexac- dormait, sous la forme que lui avait donnée Pierre - Guil-
titude dans laquelle il entre une forte dose de passion . laume , au fond de la bibliothèque de Saint- Gilles . L'his-
Cette nouvelle commune, ses sénateurs , et, disons - le , toriographie pontificale revint, comme au x° siècle , au
les Romains en général , excitent chez lui l'antipathie la système des catalogues.
moins dissimulée . Quel dédain il a pour la canaille ro-
maine et ses chefs , ce monde vénal, plat quand il le 33. Mais les catalogues pontificaux, depuis la fin Catalogues de
papes et
faut, ridicule de forfanterie quand il est maître de son du XIIe siècle, se présentent rarement sans avoir pour d'empereurs.
attitude , enragé dans ses haines , infidèle aux serments pendant le catalogue impérial . A force de se combattre ,
les plus sacrés ! On sent bien qu'il n'en est à aucun degré ,
ces deux moitiés de Dieu, le pape et l'empereur
que ses attaches de patrie , de parenté, sont ailleurs ,
tout comme ses sympathies ¹ . avaient fini par ne plus pouvoir être conçues l'une sans
Dans sa rédaction , Boson prend évidemment pour mo- l'autre. Et l'idée qu'on s'en formait dans le présent réa-
dèle les notices de l'ancien Liber pontificalis. J'ai mon- gissant sur la façon dont on se représentait leurs rap-
tré qu'il avait découpé sur leur patron le texte de Bo- ports dans le passé le plus lointain , on en vint à dres-
nizo de Sutri . L'imitation est bien plus visible dans les ser de longues listes synchroniques où le Christ faisait
parties de son recueil qui lui appartiennent en propre , pendant à l'empereur Auguste , saint Pierre à Néron ,
surtout dans les deux dernières notices , où il va jus- et ainsi de suite . Ce système , ébauché dès la fin du x1º
qu'à copier dans le Liber pontificalis l'éloge des papes siècle , produisit, cent ans après , le double catalogue
du vie et du vin siècle pour l'adapter à Adrien IV et de Cencius Camerarius 2 ; plus tard celui de Gilbert,
Alexandre III . Il a même eu la précaution , bien qu'il
écrivit sous ce dernier pape , de mettre les formules au 1. Voir ci -dessus , p. xIx, la partie pontificale de l'un des plus
anciens catalogues de ce genre .
passé Erat enim vir eloquentissimus, etc. C'est tout à
2. Voici la fin du catalogue de Cencius, partie pontificale, d'après
fait le procédé des anciens biographes. Mais celui- ci l'original de Cencius, Vaticanus 8486 ; j'en dois le texte à l'obli-
compta sans l'hôte sinistre : c'est Alexandre III qui put geance de M. P. Fabre. Cf. Archiv, t. XII, p. 76, 77, et M. G. Scr.
t. XXIV, p. 102-107, éd . de M. Wieland, d'après le Riccardianus.
dire de son biographe enterré : Erat enim , etc.
Pascalis II sed . a. XVIII m. V d. VII , post MC annum inc .
J'ai peine à croire que le cardinal Boson se fût atta- Dom., et cessavit d. II.
ché avec tant de soin à reproduire les formules et Gelasius II sed . a . I, post MCXVIII annum i . D.
la disposition du Liber pontificalis , s'il n'avait eu l'in- Calistus II sed . a. V m. X d. XIII , post MCXVIIII annum i . D.
Honorius II sed . a. V m. II d . III, post MCXXV annum i. D.
tention de relier son propre recueil à la série interrom-
Innocentius II, natione Romanus, ex patre Iohanne, de regione
pue après Hadrien II et Etienne V. Il mourut au moment
Transtiberim, sed . a. XIII m . VII d. VIII, post MCXXX annum
où, après de longues agitations , la paix était enfin i. D. (2 main et cessavit d . II).
rendue à l'église romaine ; il allait pouvoir séjourner Celestinus II sed . m. V d. XII, post MCXLIIII annum i. D.
tranquillement au Latran et trouver le loisir nécessaire Lutius II, natione Boloniensis, ex patre Alberto, sed . m. XI d.
IIII, post MCXLV annum i . D.
à une telle entreprise . Eugenius III, natione Pisanus, sed . a. VIII m. IIII d . XX,
Ce plan , s'il a été formé , n'a sûrement pas reçu son post MCXLVII annum i. D., et cessavit d. II.
exécution. La collection du cardinal Boson demeura Anastasius IIII, natione Romanus, ex patre Benedicto, sed . a.
I m. IIII d. XXIIII, post MCLIII annum i . D.
Adrianus IIII, matione Anglicus, sed . a. IIII m . VIII d .
1. En ceci il est d'accord avec le plus illustre de ses contem- XXVIII, post MCLV annum i. D.
porains, saint Bernard, qui lui a même fourni certaines expres- Alexander III , natione Tuscus, patria Senensis, ex patre Ranu-
sions. C'est ce qu'a reconnu M. l'abbé Vacandard, Revue des tio, sed. a. XXI m . XI d . VIII , post MCLVIIII annum i. D. Hic
questions historiques, t. XLIX, p. 226, qui rapproche la tirade ci- vicit IIII scismaticos , Octavianum, Guidonem Cremensem , Iohan-
dessous, p . 424, 1. 8-10, de S. Bernard, De consideratione, IV, 2. nem Strumensem et Landonem ; primus fecit se vocitari Victo-
XLIV LE RECUEIL DU CARDINAL BOSON.
enfin les chroniques parallèles de Martinus Polonus . que dans les catalogues et même dans les chroniques
Toutes ces compositions sont dans la dépendance de de papes et d'empereurs .
l'ancien Liber pontificalis , des catalogues du x-x1° siè- Il y a juste un siècle entre le dernier terme de la
cle , de Liutprand , de Benoît de Saint-André , des bio- chronique martinienne ( 1277) et le commencement du
graphies du Liber censuum ; toutes aussi s'accordent à grand schisme ( 1378 ) . Dans cet intervalle se placent un
ignorer Pandolfe et Pierre - Guillaume . Il n'entre pas grand nombre de chroniques , soit parallèles , papes
dans mon plan d'étudier ces formes nouvelles de l'his- et empereurs en regard , soit exclusivement pontificales .
toriographie pontificale, si ce n'est en tant que les der- Au premier type appartient le Flores chronicorum de
niers remaniements du vieux Liber pontificalis en sont Bernard Gui , dont les diverses recensions , de 1315 à
eux-même tributaires . C'est ce que je vais faire dans le 1331 , ont été étudiées par M. L. Delisle , mais qui
chapitre suivant ¹ . n'a pas encore été l'objet d'une édition complète . Il
faut y joindre la chronique anonyme où les textes de
§ I.
Les 1. On a vu plus haut que le Liber pontificalis Sa leçon , pour l'ancien Liber pontificalis jusqu'à
manuscrits . de Pandolfe , retouché par Pierre - Guillaume , était resté Hadrien II , est connue par l'édition Fabrot et par celle
caché, jusqu'au déclin du xive siècle , dans la bibliothèque de Bianchini , t . I , qui ne fait que reproduire les varian-
de l'abbaye de Saint - Gilles ; que , vers l'année 1380 , il tes recueillies par Fabrot .
avait été copié et annoté , mais non pas continué , par
2. Marcianus 359 .
l'évêque Pierre Bohier ; qu'on lui avait ensuite joint
une continuation qui se prolongeait jusqu'à Martin IV ; Papier, petit in-fo, 144 feuillets , écriture du XVe siècle . - II
que diverses copies en avaient été faites plus tard , et a appartenu au cardinal Bessarion , dans la bibliothèque du-
que l'une d'elles , le Vallicellanus C 79 , présente, à la quel il portait le nº 40, comme l'indique la note suivante : p' .
Βίοι καὶ πολίτειαι τῶν Ῥωμαϊκῶν ἀρχιερέων · κτῆμα Βησσαρίωνος
suite du texte de l'original, une nouvelle continuation ,
de Martin IV à Jean XXII . καρδινάλεως τοῦ τῶν Τούσκλων . Bessarion fut évèque de Tuscu-
lum de 1449 à 1473.
Ce manuscrit C 79 devint, peu après la mort de
Martin V (1431 ) , la base d'une dernière édition du 3. Bruxellensis 14814 .
Liber pontificalis, prolongée jusqu'à Martin V lui- Papier, in-fo, sans pagination, écriture du xve siècle . Ancien-
même, inclusivement . De cette édition , il subsiste nes cotes : R 68 et B 103. - Sur un feuillet de garde , une note
un certain nombre d'exemplaires : attribue les dernières vies à Zeno, patricien de Venise, puis
évêque de Feltre ( 1447-1460) et de Padoue (1460-1481 ) . Cette
1. Parisinus 5144 A. opinion sans fondement est réfutée dans une lettre de Schels-
trate jointe au manuscrit.
Papier, in-fº, 161 feuillets, écriture du xve siècle . -- Il fut
exécuté pour le cardinal d'Estouteville ( 1439-1483), dont il C'est d'après ce manuscrit que Papebroch publia ,
porte les armes ; postérieurement il appartint à Jean Alberson , dans le Propylaeum ad Acta SS. maii , les vies des
à Gabriel Naudé, enfin à la bibliothèque Mazarine (Mazar. 9918). papes , depuis Honorius IV jusqu'à Martin V.
XLVI LA RECENSION DU TEMPS D'EUGÈNE IV .
Papier, in-fo, 152 feuillets , écriture du xv° siècle . Il a ap- Parchemin , in-fo, 229 feuillets , écriture du XVIe siècle . Ce
partenu à J. Vincent Pinelli († 1601 ) . manuscrit fut exécuté pour le cardinal Luigi Podachatario
(1500-1506 ) , dont il porte les armes ; il appartint depuis au car-
Sa leçon , pour ce qui regarde l'ancien Liber ponti- dinal Nicolas Ridolfi , archevêque de Florence († 1550) , dont
ficalis, jusqu'à Hadrien II, est connue par Muratori , qui le bibliothécaire Matteo Devaris le prit pour un Platina et nota
le cote C. cette attribution sur la reliure Platinae Vitae pontificum us-
que ad vitam Martini V. No 38. Anciennes cotes : 1043,
5. Ambrosianus H 253 inf. 753, 3900.
Papier, in-fo, 158 feuillets , écriture du xve siècle . - On y lit C'est le Regius de Fabrot, qui en a relevé les varian-
la cote L. G. episcopi Sarnen . 223. Il s'agit sans doute de Louis tes jusqu'à Hadrien II . De l'édition de Fabrot elles
Gomez, évêque de Sarno, près de Salerne , de 1534 à 1543. ont passé dans celle de Bianchini .
Ce manuscrit paraît être une copie du précédent .
10. Vaticanus 3763.
6. Ambrosianus H 111 sup .
Parchemin , in - fo, 170 feuillets, écriture du xve siècle . Il
Papier, petit in-fo, 170 feuillets , écriture du xve siècle . - porte les armes cardinalices des Barbo , ce qui suppose qu'il
Il résulte d'une note d'Olgiati, écrite en 1609 sur le f. de garde , a été exécuté , comme le Barberinus XII , 27 , entre 1440 et 1490.
que ce manuscrit fut acheté à Naples aux héritiers de Vincent
Pinelli pour le cardinal Frédéric Borromée . 11. Neapolitanus VIII C 11 .
C'est un texte hybride . Jusqu'à Etienne II il est con- Parchemin, in -4 ° , 240 feuillets, écriture du xve siècle . Le
forme à la recension A , mais avec beaucoup de retou- frontispice porte un écusson d'archevêque , accosté des lettres
S. T.
ches empruntées à la recension du xve siècle ; depuis
Paul jusqu'à Martin V, il ne diffère pas des précédents . 12. Bononianus 763.
Muratori en a eu collation ; il le cite, jusqu'à Ha-
drien II , sous la cote B. Papier, in - 4° , 272 feuillets écrits, écriture du xvie siècle .
Anciennes cotes : A v 6 (corrigée A vn 2 ) , et 0 1 11 Pepoli.
7. Vaticanus 6357 .
13. Matritensis P. 91 .
Papier, in-fº , 205 feuillets, écriture du xvIIe siècle , relié aux
armes d'Urbain VIII. Papier, petit in-fº, écriture du xve siècle .
qu'il contenait le texte de la recension du xv° siècle . Ce les coupures pratiquées dans le texte des anciennes no-
texte ne va que jusqu'à Libère, après lequel on a ce- tices sont exactement reproduites . On ne s'est pas in-
pendant ajouté la vie de Damase lui-même. quiété de ces anciennes vies , sinon pour les annoter
Il faut encore mentionner le Farnesianus d'Ugolini . çà et là, mais en marge et non dans le texte . Dans cette
Ce manuscrit, qu'il n'a pas vu lui -même , a été entre les annotation, il faut remarquer celles qui mentionnent
mains de Fr. Penia , qui y releva un certain nombre certains papes imaginaires, Cyriaque après Pontien,
de leçons et les inséra dans sa collection de variantes Marc après Félix I , Léon III après Serge I , Basile après
du Liber pontificalis conservée dans le Vallicellanus Hadrien III . Le passage sur la papesse , qui est en
I 44. Voici comment il le décrit : marge dans le Vaticanus 3762 , mais qui n'a point été
transcrit dans le Vallicellanus , se trouve ici dans le
Farnesianus E. 4. 21 , in-4º membranaceus, mutilatus , habens
epistolas Damasi et Hieronymi, vitam b. Petri prolixiorem 2. Pro- texte , entre Léon IV et Benoît III.
tenditur usque ad Martinum V. Fuit olim card . Nardini Foroli- Après Hadrien II , la recension du XIe siècle n'of-
viensis. Etienne Nardini , de Forli , fut créé cardinal en 1473 frait guère jusqu'à Grégoire VII qu'un catalogue fort mai-
et mourut en 1484.
gre . On y ajouta beaucoup , en puisant encore dans
Retouches 2.-On lit généralement en tête de ces manuscrits, soit la chronique martinienne . Ces interpolations ont été re-
apportées à levées dans la présente édition ; elles cessent depuis
l'ancientexte. en marge, soit dans le texte, les deux notes suivantes 3:
Alexandre II et Grégoire VII , les notices de Pandolfe
Liber iste intitulatur Damasus de gestis pontificum ; sed
offrant alors un développement qui aura été jugé suffi-
cum non potuerit nisi usque ad sua tempora scribere,
quod superadditum est alterius est auctoris cuius nomen sant . A partir d'Innocent II et jusqu'à la fin de la vie
non teneo. Verum in vita Gelasii pape II quidam Pan- de Jean XXII , nos manuscrits divergent considérable-
dolfus hostiarius affirmat se ista scripsisse, quod intel- ment . Deux groupes sont à distinguer. Le premier, qui
ligi potest vel de toto opere usque ad sua tempora vel de comprend les nos 1-7, reproduit exactement le Valli-
vita Gelașii tantum , quod ex vita Pascalis secundi coniec-
cellanus C 79 , y compris la rubrique secundum alium
tari licet.
Dominus noster Iesus Christus primus summus pontifex scriptorem idem Martinus quartus, qui s'y trouve pla-
nascitur XLII anno imperii Augusti . Annis XXXIII_m. III cée entre les deux vies de Martin IV, l'une in complète ,
in hoc mundo vixit ; XXX anno baptizatur, reliquum tem- provenant d'une continuation de la chronique marti-
pus predicavit. Post eius passionem anno sequenti tenuit nienne , l'autre complète, empruntée à Bernard Gui . C'est
Petrus apostolus in partibus Orientis cathedram annis IIII ; encore ce dernier chroniqueur qui fournit la vie suivante ,
deinde anno Domini XXXVIII venit Anthiochiam, ubi sedit
celle d'Honorius IV, et les autres , de Nicolas IV à Jean
annis VII dies VIII ; deinde venit Romam , ubi sedit annis
XXII.
XXV menses VII dies VIII.
Dans les autres manuscrits (nº 8-13 ) , le texte est en-
Jusqu'à Hadrien II, le texte de cette nouvelle recen- core emprunté aux deux chroniques de Martin et de
sion ne diffère pas beaucoup du Vallicellanus, c'est - à- Bernard de Martin depuis Innocent II , de Bernard
dire de la recension du x11 ° siècle . Les interpolations et jusqu'à Jean XXII . Mais d'abord le raccord entre les
1. Le titre de ce manuscrit, in-4°, papier, est ainsi conçu : Lec- deux séries n'est plus le même au lieu de deux vies
tiones variae in librum vitarum Pont. Rom . editum nomine Anasta-
sii S. R. E. bibliothecarii a M. Velsero Maguntiae a. D. MDCH , ex 1. Voici ces notes, d'après le Parisinus 5144 A :
mss. vero Farnesiae, Reginae Sueciae, Vaticanae, Cavensis monasterii, Post istum (Pontien) aliqui enumerant Syriacum (sic) anno
Barberinae et aliis, expressae a Fr. Penia v. cl. et s. Rotae Romanae Domini 135, seditque anno I mens. III. Sed quia voluntate cleri
auditore, deinde ab alio auctore anonymo locuplatatae. Les manus- cessit papatui et cum XI millia virginum Agrippinam petiit
crits dépouillés sont , outre le Farnesianus, les nºs 69 et 748 de la substituendo sibi Antheros, in cathalogo pontificum non ponitur.
Reine de Suède ( Ottob . 2629 et Reg. 1852, t . I, p. CLXXXI et CLXXI), Quidam post Felicem (I) connumerant Marcum confessorem ,*
le Vallicellanus C 79, les Vaticani 1340, 2039, 3761 , 3762. 3763, 3764 qui dicitur annis VIII sedisse et evasisse martirium ; requiescit
( t. I, p. ccv ; t . II, p. xxix ; t. I, p . cc ; t. II , p. XXIV, XLVI ; t.1, Rome in ecclesia in qua prius fuerat ordinatus , ubi dicitur Pius.
p . cxcv), enfin le Barberinus 2017 ( = XII , 27, ci-dessus , p. XXVII). Post Sergium quidam Leonem III pontificem (ponunt cod. ) con-
2. Par rapport à l'édition de Mayence, où la vie de saint Pierre numerant ; sed quia per patricium Romanorum factus est papa
présente une lacune. non ponitur in cathalogo pontificum .
3. Je les reproduis d'après le Par. 5144 A où elles sont en In chronica Vincentii post Adrianum ( III) ponitur Basilius
marge de première main. Elles ne se trouvent pas dans le Par. 5144. papa, sed nullus nisi ipse .
XLVIII LA RECENSION DU TEMPS D'EUGÈNE IV .
de Martin IV il n'y en a plus qu'une , celle dont une par- narrateur n'est-il guère préoccupé que du retour de ces
tie seulement figure dans les manuscrits du premier papes , c'est-à - dire de ce qui est important pour la suite
groupe . Après Martin IV , Honorius IV a une vie qui de son récit . Il s'étend très longuement sur le conclave
n'est point tirée de Bernard ; c'est une rédaction de 1378 et le commencement du schisme . Dans la no-
spéciale, fort courte, qui paraît avoir d'abord terminé tice d'Urbain VI lui-même et dans celles de ses succes-
une série, car on lit aussitôt après : Numerus suprascri- seurs , Boniface IX , Innocent VII , Grégoire XII , Alexan-
ptorum pontificum est CXCV, ex quibus LXXXVIII dre V, Jean XXIII , il ne s'occupe guère que du schisme .
fuerunt natione Romani¹ . Le concile de Constance l'arrête longtemps ; il n'y voit
Outre cette différence , qui ne se rencontre qu'en un autre chose que l'extinction du schisme . Ce n'est que
point spécial , il y en a une autre qui s'observe d'un bout dans la vie de Martin V qu'il détourne un peu son
à l'autre de la série , c'est-à -dire d'Innocent II à Jean XXII . attention sur les autres affaires et revient in extremis à
Le second groupe nous offre ici un texte beaucoup plus la biographie du pape .
complet , en général , que le premier , c'est - à - dire que le Que tout ait été écrit en même temps , c'est ce qui
Vallicellanus C 79. C'est toujours le texte de Martin re- n'est guère douteux . L'auteur ne paraît avoir gardé
lié à celui de Bernard , mais ce n'est , ni pour l'un ni pour aucun souvenir personnel du temps d'Urbain V , de
l'autre, la même recension . J'ai noté , dans la présente Grégoire XI , même d'Urbain VI : en parlant de
édition , l'écart entre les deux textes , pour autant qu'il celui- ci il emploie le mot fertur . Dans la vie de Gré-
ne s'agit pas de simples variantes , mais d'un plus ou goire XI il est question du « long schisme » qui suivit
d'un moins un peu notable . Un coup d'œil sur les pa- sa mort ; dans celle d'Urbain VI on parle de la fin du
ges 449-485 suffit pour saisir en quoi consiste la diffé- schisme et du concile de Constance ; dans celle d'Inno-
rence . cent VII, Martin V est nommé ; il en est de même d'Eu-
Continuation 3.- Au delà des limites du Vallicellanus on trouve gène IV « le pape actuel » (papa modernus) dans celle
depuis
Jean XXII. d'abord une finale pour la vie de Jean XXII , puis les de Grégoire XII . Le style , l'esprit , les préoccupations
vies de Benoît XII , de Clément VI et d'Innocent VI , sont d'ailleurs identiques d'un bout à l'autre de la
cette dernière incomplète , arrêtée dans un récit relatif série . Nul doute que nous n'ayons affaire à un seul et
à la grande compagnie de Vernes et à sa marche sur même biographe .
Avignon (1357) . Tout ceci est évidemment de la même Il écrivait sous Eugène IV, mais peu après la mort de
main , de la main d'un curialiste d'Avignon , contempo- Martin V. Très attaché à ce pontife , il en fait un éloge
rain d'Innocent VI . Je reviendrai bientôt sur l'origine sans réserves ; sa mort paraît l'avoir plongé dans une
de ces vies . grande affliction . On peut croire que l'événement était
Après Innocent VI , dont on a laissé la notice inter- encore de fraîche date au moment où il écrivait , car
rompue , vient une série de vies des papes suivants , les larmes des curialistes sèchent d'ordinaire assez
proprement dites qu'une histoire du grand schisme même conclusion. A propos de l'élection d'Urbain VI ,
distribuée en notices pontificales . Ii n'y a presque rien on dit (p . 498 , 1. 32 ) qu'il était né dans le royaume de
sur Urbain V, peu de chose sur Grégoire XI ; encore le Sicile, où régnait domina serenissima regina Iohanna
que fuerat et est sancte Romane ecclesie devotissima
1. Une note semblable figure après la vie de Martin V dans le
Corpus historicum d'Eccard , t . I, p . 1550 ; mais les nombres sont et ipsis cardinalibus valde grata et accepta . Les mots
différents : CII et LXXXIX . et est font ici un singulier effet. Le biographe aurait-il
2. Détails de style : le dictus est répété à satiété trecenti milites
confondu les deux Jeanne de Naples , Jeanne Ire ( 1343-
degentibus dicti ducis in dicto bello mortui ceciderunt, et dictus dux
etc ; pour tunc on dit illo tunc, pour demum , ultimate ; noter aussi 1382 ) et Jeanne II ( 1414-1435 ) ? Cela est bien peu
la formule modicum relevavit, p . 486, 1. 27 ; p 489 , 1. 14 ; p . 490 , croyable ; c'est sans doute quelque annotateur distrait,
1. 15 ; p . 492, 1. 18 . dont la retouche fautive aura passé dans le texte d'où
3. Cette série a été publiée pour la première fois par Eccard,
Corpus histor., t. I, p . 1514-1550, en appendice à une prétendue
chronique de Dietrich de Niem , qui va jusqu'au mois de mai 1364. 1. P. 506, 1. 25.
LA RECENSION DU TEMPS D'EUGÈNE IV . XLIX
dérivent tous les manuscrits . On ne peut en effet expli- cent VI ; c'est là que l'on trouva d'abord une finale
quer la faute par une distraction de l'auteur, qui aurait pour la vie de Jean XXII que le Vallicellanus laissait
ici copié un document tout à fait contemporain et oublié incomplète, ensuite les vies des trois papes suivants.
de mettre le verbe au passé . Notre biographe est trop La chronique en question n'était autre chose qu'une
sérieux et trop lettré pour avoir commis une pareille combinaison de Martinus Polonus et de Bernard Gui ,
bévue ; ici d'ailleurs il ne résume aucun document ; respectivement continués , le premier après Jean XXI,
son fuerat indique une connaissance exacte des vicissi- l'autre après Jean XXII . Le Vallicellanus , lui aussi , of-
tudes qui survinrent tôt après dans les relations entre frait, depuis Innocent II, un texte emprunté à ces deux
Jeanne Ire et Urbain VI . Ce fuerat est au temps voulu par chroniqueurs . On le jugea sans doute suffisant et l'on
la marche du récit et est n'est et ne peut être qu'une s'abstint de le retoucher. Cependant, pour la partie la
glose. Or cette glose n'a pu être écrite après la mort de plus ancienne, entre Hadrien II et Grégoire VII , on
Jeanne II (2 février 1435). Ainsi notre texte existait jugea à propos de compléter le catalogue, fort maigre ,
certainement au commencement de l'année 1435 . qui figurait dans le Vallicellanus. La chronique du
Désireux de relier sa composition aux anciennes vies temps d'Innocent VI , dont le texte, pour cette période,
des papes, le biographe de Martin V choisit, parmi les était celui de Martinus Polonus, fournit ces complé-
divers exemplaires du Liber pontificalis qui pouvaient ments ; on y prit aussi le passage sur la papesse, qui
se trouver à sa disposition , le Vallicellanus C 79 , dont ne figurait pas dans le Vallicellanus.
les limites atteignaient une époque voisine des origi- Ainsi, cette dernière édition du Liber pontificalis
nes du schisme. Il restait cependant une lacune entre représente la combinaison de trois textes : 1° le Valli-
les deux séries , ni l'une ni l'autre ne comprenant les cellanus C 79 ; 2° une chronique arrêtée à l'année
vies de Benoît XII , Clément VI et Innocent VI. On s'a- 1357 ; 3° une histoire du schisme, distribuée en notices,
dressa , pour les avoir, à l'une de ces chroniques, si com- jusqu'à Martin V.
munes au xiv° siècle , où l'histoire des papes et celle
des empereurs étaient rapprochées et disposées en no- naniement
4. Dans les manuscrits n° 1-7 , la chronique de
contemporain
tices parallèles . Il y en avait qui allaient jusqu'à Inno-
1357 n'aservi que pour compléter le catalogue du Liber
1. Plusieurs chroniques de ce genre ont été signalées récem pontificalis de Pandolfe et pour continuer le Vallicel-
ment par M. Glasschröder dans l'Historisches Jahrbuch, t. XI lanus. Les autres manuscrits offrent ici une modifica-
( 1890), p. 247 et suiv. L'une d'elles, celle du Vaticanus 2040, est
tion importante . On y a remplacé, depuis Innocent II ,
presque identique à celle dont se servit le dernier éditeur du Li-
le texte du Vallicellanus par celui de la chronique
ber pontificalis. Elle se termine par les mêmes vies de Benoit XII,
Clément VI, Innocent VI, laissant celle-ci interrompue dans le elle -même. C'est ainsi que s'expliquent les différences
récit des événements de l'année 1357. Depuis Innocent II jusqu'à considérables qui se rencontrent d'Innocent II à Jean
Jean XXII inclusivement, son texte ne diffère que très peu de celui XXII entre les deux séries de manuscrits .
dont j'ai marqué les variantes sous la rubrique Compléments . Il
y a cependant quelques différences : la vie d'Honorius IV n'est pas Là s'arrêtèrent les remaniements du texte. Il n'y a
la même que dans nos manuscrits ( 8-13) ; d'autres particularités plus à signaler, après la dernière recension représentée
se rencontrent dans la vie de Nicolas IV et en certains autres
par les manuscrits 8-13 , que quelques gloses margi-
endroits. En somme cependant la ressemblance est très grande ;
on peut considérer le Vaticanus 2040 et le texte entré dans le Liber nales , écrites par un lecteur contemporain de Nicolas V
pontificalis comme deux recensions d'une même chronique ; il n'y (1447-1455) . On ne les trouve que dans certains exem-
a pas plus de différence entre eux qu'il n'y en a entre les diverses
plaires , soit en marge , soit dans le texte.
recensions que Bernard Gui donna lui-même de ses Flores chroni-
corum. On retrouvera peut-être, à l'état isolé, la recension du Li-
ber pontificalis . -- La chronique par laquelle se termine le Pari- Bavarus quam eterna miseria dignus predictus Petrus de Corbario
sinus 5142 (ci-dessus , p. xxvIII) contient justement les deux mêmes de secta Nicolay tanquam Iohannes in Apocalibsi odibilem describit
vies de Martin IV et d'Honorius IV qui sont entrées dans celle- ci . adhuc in malicia perseverant el debacantur in peius et nondum venit
Elle a, jusqu'à Jean XXII , les mêmes particularités de texte que j'ai finis malorum suorum, idcirco in presenti distulimus scribere longio-
relevées sous la rubrique Compléments . A la fin de Jean XXII , rem narrationis seriem suo post tempore scribendorum. Cf. p. 485 b.
après les mots in magnum scandalum Ecclesie d. n . Iesu Christi -- C'est une chronique de ce genre qui figure, sous le nom de
p. 485), elle continue : Prefatus pseudoantipapa- legimus contineri Dietrich de Niem, dans le Corpus d'Eccard, t . I, p. 1461-1514.
(p. 486, 1. 5). Puis on lit : Quoniam autem tam prefatus Ludovicus 1. P. 485, 509.
LIBER PONTIFICALIS , t . II. g
AUTRES CONTINUATEURS .
Autres 3.- La crise du grand schisme avait singulièrement ments subséquents , et surtout les pontificats de Boni-
continuations
augmenté l'intérêt que l'on portait à l'histoire de la face IX, Innocent VI et Grégoire XII , sont traités avec
papauté . Pour les besoins de la controverse on avait beaucoup plus d'ampleur que dans le Liber pontifica
fouillé les vieilles chroniques ; les cas analogues , les lis . Les négociations qui précédèrent le concile de Pise
anciens schismes , avaient été exhumés et étudiés avec et, dans l'histoire du concile de Constance , les entre-
beaucoup de sollicitude . On en dressait de longues lis- vues de Perpignan et de Narbonne sont l'objet d'une
tes , qui ne concordaient pas toujours ; on avait soin sollicitude spéciale . L'auteur est un curialiste de culture
d'indiquer comment chacune de ces querelles avait ordinaire ; son style est le style courant des chancelle-
fini . Après Martin V , lorsqu'on se crut tout à fait sorti ries ; il ne se ressent nullement du purisme de la Re-
de la dernière crise, il devint naturel d'en écrire l'his- naissance . Mais c'est un homme sincère , qui n'a peur
toire . Beaucoup s'y essayèrent . Ici je n'ai à m'occuper ni de raconter, ni de juger . En ce qui regarde ses ju-
de ces essais qu'en tant qu'ils se rattachent au Liber gements , ils ne commencent guère qu'a Innocent VII .
pontificalis. C'est évidemment le cas pour la série que Les violences d'Urbain VI , l'avidité simoniaque de Boni-
je viens d'étudier . Mais ce n'est pas la seule que l'on face IX , sont mentionnées par lui , il est vrai , mais sans
connaisse . J'en ai recueilli deux autres , l'une terminée , être l'objet de protestations bien marquées . Il fait un
comme la précédente , à la mort de Martin V , l'autre grand éloge personnel d'Innocent VII , mais en ajoutant
prolongée jusqu'à Pie II . que certains de ses ministres nele valaient pas et finirent
Ces deux séries ont une particularité matérielle qui même par compromettre sa réputation . Quant à Gré-
leur est commune et qu'elles partagent en outre avec goire XII, il l'a tout à fait en aversion ; il stigmatise sa
la dernière continuation du Liber pontificalis . Celle - ci , dureté , son avarice , son ingratitude envers la famille
je l'ai montré plus haut , a été ajoutée à un exemplaire de son bienfaiteur Innocent , son népotisme , et surtout
où l'ancien texte , jusqu'à Jean XXII , provenait du Val- son manque de foi et son mauvais vouloir dans l'affaire
licellanus C 79. Il en est de même des deux autres sé- de l'extinction du schisme . Il n'aime guère Martin V.
ries . La première figure dans le manuscrit Vaticanus Sans doute il relate les résultats importants de son pon-
5623 , la seconde dans le Vallicellanus C 25 , qui sont tificat ; mais loin de lui accorder le moindre éloge, il
tous deux , pour la série ancienne , jusqu'à Jean XXII , termine en lui reprochant son népotisme et son ava-
des copies du Vallicellanus C 79. C'est donc au texte rice .
7. -- L'autre série , celle du Vallicellanus C 25 , se et jusqu'a
de celui-ci que se sont rattachés les trois continuateurs . Pie ÎI.
Entre ces trois séries complémentaires , la première trouve aussi dans un manuscrit de l'Escurial , X , 11 , 9 , du
se recommandait à l'appréciation de la curie par une xvi° siècle , dont je n'ai pas eu collation , et je le regrette ,
exposition abondante et claire des origines du schisme , car le texte du manuscrit romain est bien défectueux .
par la réserve et l'optimisme de ses jugements . On la Ici , il n'y a plus de continuité entre la série ancienne
relia à l'ancien texte par les procédés que j'ai indiqués et la continuation . La première s'arrête à l'année 1328,
plus haut et l'on obtint ainsi un Liber pontificalis con- la seconde commence à l'élection d'Urbain VI , en 1378.
tinu et d'une correction irréprochable . L'auteur parle quelquefois de lui . Il était encore tout
6. -Dans le Vaticanus 5623 , la continuité existe aussi , jeune , adolescens , en 1405 ; mais déjà il faisait partie
jusqu'à
Martin V mais elle a été obtenue d'une façon différente . Au lieu de la curie , avec laquelle il dut s'enfuir précipitamment
(Vat. 5623).
de se servir d'une autre chronique pour les successeurs à Viterbe , le 6 août de cette année . Ce ne fut pas sans
immédiats de Jean XXII , l'auteur a rédigé lui-même. peine qu'il y arriva ; la chaleur, la poussière, étaient
les vies de ces papes , depuis Benoît XII . Pour cette intolérables ; enfin il parvint à louer un âne qui le porta ,
première partie , son œuvre ne saurait être considérée fort mal en point , à destination . En 1409 on le retrouve à
comme complète , tant s'en faut : les vies de Benoît XII , Bologne , au conclave de Jean XXIII , en qualité de fami-
de Clément VI et d'Innocent VI , dans le Liber pontifi- lier du cardinal Uguccione , archevêque de Bordeaux . Ce
calis , ont une bien autre valeur . Il y a aussi , çà et là , qu'il vit et entendit là , il ne se croit pas autorisé à le
quelques légères inexactitudes dans les dates . L'élection
d'Urbain VI est relatée en quelques mots . Mais les événe- 1. Neues Archiv, t. VI , p . 282.
AUTRES CONTINUATEURS . LI
raconter : il se contente d'attester mystérieusement que C'est un lettré ; il a de la grammaire et des préten-
la Providence a ses voies , différentes des conseils hu- tions au style . Le schisme est déjà loin de lui ; il ne
mains . Son récit va jusqu'au départ de Pie II pour le con- s'y intéresse que, faiblement. En revanche il semble
cile de Mantoue (1459) . Il y a lieu de croire que tout avoir voulu faire rentrer dans l'histoire pontificale celle
a été écrit ensemble . Nous avons donc affaire aux des principaux royaumes de la chrétienté . Ses appré-
souvenirs d'un homme avancé en âge il devait avoir ciations témoignent d'un esprit modéré, mais indépen-
environ soixante -dix ans. dant . Il ne craintpas de flétrir les atrocités d'Urbain VI ,
En plus d'un endroit sa rédaction a l'apparence d'un sur lesquelles la légende commençait à pousser : il le
travail inachevé . Certaines phrases , par exemple p . 550 , compare à Busiris . En revanche il excuse la rapacité
1. 19, semblent des étiquettes provisoires, destinées à de Boniface IX : l'argent, dit-il , est le nerf de la guerre .
être remplacées par des transitions mieux établies ; Martin V aussi a été non pas avare, mais économe . Il
p. 553 , 1. 23 , on trouve comme l'amorce d'un récit, qui n'a que des éloges pour ce pape, comme aussi pour In-
aura été renvoyé à un autre moment. La vie d'Inno- nocent VII et, bien entendu , pour Pie II , pontife régnant .
cent VII a été commencée deux fois ; nous avons les Grégoire XII, Jean XXIII , Calliste III, sont absolu-
deux rédactions . Il est probable que le temps aura manqué ment sacrifiés . Pour les autres, Eugène IV et Nicolas V,
à l'auteur pour achever les biographies pontificales qu'il l'éloge est tempéré d'une dose de blâme plus ou moins
avait voulu rédiger lui-même, sans doute aussi pour les forte. Ces jugements ne sont pas de ceux qui se déga-
raccorder à l'ancienne série . Au commencement, il rat- gent de la façon de présenter les choses ; ils sont ex-
tache à la vie d'Urbain VI certains événements qui se primés en termes formels, avec cette pédanterie des
passèrent en réalité sous les prédécesseurs de ce pape, historiens à la fois vieux et naïfs qui s'imaginent exer-
Clément VI, Urbain V, Grégoire XI . Ces erreurs chro- cer une magistrature et croient avancer les affaires de
nologiques auraient peut- être été éliminées si le bio- la morale en rendant de petits jugements de Minos.
graphe avait pu donner la dernière main à son œuvre .
CHAPITRE ONZIÈME .
LES ÉDITIONS .
§ I.
Les premiers 1.- Encore que Bède soit le premier auteur qui le cite des Gesta martyrum . Cent cinquante ou deux cents ans
lecteurs
du L. P. expressément, le Liber pontificalis semble avoir joui, après lui, tous ces petits livres sont devenus vénérables
dès l'origine , d'une assez grande publicité. Plusieurs par leur antiquité ; de plus , le niveau de la critique et
recensions circulaient déjà au vrº , au vir° siècle . Tout ce de l'érudition ayant sensiblement baissé, personne ne
que j'ai dit dans le chapitre VI sur l'histoire de ces re- s'aperçoit de ce qui leur manque au point de vue de
censions et leurs croisements divers montre assez quel l'exactitude . Le pape Paul admet sans hésitation la
intérêt on attachait aux biographies des papes . En Ita- légende silvestrine ' ; Hadrien , son deuxième successeur ,
lie , les manuscrits les plus anciens ne remontent guère , la cite dans ses lettres dogmatiques ; l'une d'elles re-
il est vrai, qu'au viIIe siècle, tout au plus à la fin duvire; produit , sans le citer expressément , un passage du
mais les textes qu'ils contiennent ont derrière eux une Liber pontificalis 3. Cette dernière lettre est de 794 ,
assez longue série de transformations . Il ne faut pas trop l'autre, de 785. Vers le même temps , Paul Diacre
s'étonner si les traces du livre des papes sont rares et écrivait son Histoire des Lombards , pour laquelle le
tardives dans la littérature proprement dite et dans les Liber pontificalis a été mis largement à contribution .
documents officiels . Les écrits de ce genre , rédigés pour Mais longtemps avant d'avoir atteint ce degré de con-
le populaire , et par des personnes que leur éducation n'é- sidération , les vies des papes avaient fait sentir leur in-
levait pas trop au dessus de lui , avaient un certain stage à fluence dans la littérature martyrologique populaire .
faire avant de s'accréditer auprès des personnages ins . La passion de sainte Agnès et ce roman de la persócu-
truits . Saint Grégoire le Grand ne parle jamais de la vie
de saint Silvestre , qui circulait pourtant depuis un
1. Jaffé, 2372.
siècle environ ; il ne semble pas connaître le Liber 2. Jaffé, 2448, 2483.
pontificalis ; on sait quelle est sa réserve à l'endroit 3. T. I , p . 235, note 8.
LA PUBLICITÉ DU LIBER PONTIFICALIS AVANT L'IMPRIMERIE. LIII
tion de Julien , dont les divers épisodes circulent sous qni ne possédât son exemplaire . Nous avons encore
les noms d'actes des ss . Jean et Paul, Gallican , Pygme- ceux de Saint-Remi de Reims , de Saint-Bertin , de la
nius , Bibiane , relèvent du Liber pontificalis pour cer- cathédrale de Laon, de la cathédrale de Beauvais , de
tains détails. Il faut en dire autant du martyrologe hiéro- celles de Cologne, de Worms , de l'abbaye de Wissem-
nymien ; non , cela va sans dire , de ses anciennes re- bourg , de Saint-Pierre des Fossés , d'Auxerre , de Flavi-
censions, du ive et du ve siècle, mais d'un remaniement gny, de la cathédrale de Tours , de Saint- Cybar d'An-
italien du vi° siècle , antérieur de peu à l'édition galli- goulême, tous du xe siècle ; d'autres , du xe siècle
cane d'Auxerre (v. 590) 2. aussi , et d'origine franque , ne peuvent être rapportés
En Gaule, où l'on était moins bien placé qu'à Rome avec précision à telle ou telle bibliothèque ¹ ; d'autres ,
pour apprécier la valeur historique du livre des papes , probablement perdus, figuraient dans de très anciens
on l'accueillit avec une certaine faveur . C'est sous la catalogues , à Reichenau , à Saint- Gall , à Lorsch, dans
forme de l'abrégé félicien qu'il fut d'abord connu . Dès la bibliothèque privée d'Everard, comte de Frioul " ;
avant la fin du vie siècle , Grégoire de Tours lui em- d'autres enfin sont connus par les auteurs qui en font
prunte un de ses récits , et l'auteur de la collection ca- usage.
nonique dite du manuscrit de Saint-Maur substitue son Au nombre de ces auteurs , il ne faut pas compter
texte aux catalogues pontificaux que l'on avait coutume les annalistes officiels de la cour franque, ni , que je
de joindre aux libri canonum de ce temps -là . sache , Alcuin , Théodulfe , Eginhard . Au temps de
Sa vogue dans 2. - Au vII° siècle je ne pourrais citer aucun auteur Charlemagne, je ne vois guère que Paul Diacre qui en
la France
carolingienne qui en dépende ; il est possible qu'un examen approfondi ait fait usage , soit pour son livre épiscopal de Metz , soit,
des nombreuses vies de saints rédigées alors permette comme je l'ai déjà dit, dans son Histoire des Lombards .
de retrouver çà et là quelques traces de son influence . Il Mais à partir de Louis le Pieux , son autorité est invo-
pénétra de bonne heure dans la Grande - Bretagne, grâce quée à chaque instant, notamment par les liturgistes ,
aux relations fréquentes de ce pays avec la cour ro- comme Amalaire et Walafrid Strabo, par les martyro-
maine. Vers l'année 724 , Bède en possédait un exem- logistes , Raban, Florus , Adon , etc. , par les théologiens ,
plaire très complet , continué jusqu'au pape en fonctions , comme Enée de Paris et Ratramme 3 ; par les auteurs
Grégoire II . En France, toutefois , il continua pendant qui s'occupent à divers points de vue de la discipline
presque tout le vin siècle à passer inaperçu . Mais l'al- ecclésiastique . On sait quel usage il en fut fait, vers
liance conclue entre la papauté et la maison carolin- 850 , pour la rédaction des Actes des évêques du Mans
gienne netarda pas à multiplier les rapports avec Rome ; et des Fausses Décrétales .
le réveil des études activa la circulation des livres . Beau-
Cette vogue , cependant, s'applique plutôt à la partie
coup d'exemplaires du Liber pontificalis furent importés la plus ancienne et la moins autorisée du Liber pontifi-
ou transcrits en France. C'est alors que fut constituée la calis qu'aux vies des papes du vine et du ixe siècle. C'est
recension spéciale dite abrégé cononien , qui est certai- l'antiquité que l'on y cherchait , l'antiquité historique ,
nement de la seconde moitié du vin siècle et qui ap- disciplinaire, liturgique. Pour les temps où l'on vivait ,
paraît pour la première fois en Bourgogne, aux environs on avait d'autres moyens de se renseigner, les conti- -
de Flavigny. L'un des manuscrits féliciens paraît être nuations de Frédégaire, les annales, les vies de Charle-
de l'année 796 ' . Quelques autres sont aisément des magne et de Louis le Pieux, d'autres ouvrages histo-
derniers temps de Charlemagne . Au 1x siècle il n'é- riques , tous d'une rédaction autrement suivie et régu-
tait guère d'église épiscopale ou de grand monastère lière que les notices pontificales . Dans celle- ci l'histoire
était intermittente : depuis Etienne II, quelques faits
1. Voy. t. I, p . 197 , note 80. seulement se trouvaient racontés en détail ; mais à côté
2. Sur cette dépendance, voy. t. I, p. XLVI , XLVII .
3. T. I, p. ccxXII, CCXXIII. de ces récits isolés, que de lacunes ! On conçoit que
4. T. I , p . XLIX ; cf. Sickel, Prolegomena zum Liber Diurnus,
Académie de Vienne, Sitz . -ber., t. CXVII, p . 12. 1. Bern. 225, 408 ; Veron. LII, 50 ; Parisin. 13729.
5. Paris, 2123 (t . I, p. LIV, au jugement de M. de Sickel, l . c. , 2. Gust. Becker, Catalogi bibliothecarum antiqui, Bonn, 1885 , bibl.
p. 13), Vossianus 60 (t. I, p . CLXXXIX ) ; Guelf. 10 , 11 (ibid. , p. cxc); VIII, nº 105 ; XXII , 225 ; XXXVII, 85 ; XII , 17.
Coloniensis 16 ( ibid. , p . CLXXVII ). 3. Migne, P. L., t. CXXI, p. 317, 744.
LIV LA PUBLICITÉ DU LIBER PONTIFICALIS AVANT L'IMPRIMERIE .
les clercs franks n'aient attaché qu'un intérêt secon- nien , appuyer ses prétentions sur un fait rapporté dans
daire aux longues énumérations de tentures , de vases la vie de Serge I. mais mal compris ou dénaturé à des-
sacrés , de réparations d'églises , qui forment , depuis sein . Sous le pape Léon IV, des envoyés bretons
Paul et Hadrien , le plus clair du Liber pontificalis . avaient rapporté de Rome à Nominoé les reliques du
Aussi les exemplaires les plus nombreux ne dépassent pape Marcellin . La vie de saint Conwoïon , abbé de
ils guère le milieu , tout au plus la fin , du viie siècle : Redon , à laquelle nous devons le récit de la translation ,
beaucoup se terminent à Etienne II . contient des extraits du Liber pontificalis relatifs à ce
Çà et là cependant on trouve en France quelques tra- pape . Il y tout lieu de croire que les envoyés de
ces d'un texte prolongé assez avant dans le 1xe siècle . Nominoé en avaient rapporté un exemplaire en même
Le manuscrit de Tours va , de première main , jusqu'à temps que les reliques de Marcellin , et que c'est de cet
exemplaire que dérivaient les informations de Festi-
Léon IV ; il a été continué d'après un exemplaire qui
contenait la vie de Nicolas I. D'autres exemplaires , ar- nien .
rêtés à Nicolas , ont été entre les mains de Flodoard Mais il me serait impossible de relever dans tous les
au xe siècle, d'Adhémar, au siècle suivant . auteurs franks du xe siècle les emprunts de plus en
Hincmar, qui a souvent cité le Liber pontificalis, se nombreux qu'ils font au livre des papes . Plus on va,
plus sa vogue s'accroît . Vers la fin du xe siècle , ou
trouva , précisément sous le pape Nicolas , dans la né-
peut-être seulement vers le milieu du siècle sui-
cessité de s'enquérir de la vie de Serge II , où était re-
vant , on imagina de l'insérer dans les manuscrits de
laté l'accueil très froid que reçut à Rome, en 844 , son
la collection pseudoisidorienne 3. A la fin du xe siècle
prédécesseur déposé , l'archevêque Ebbon . Dans une
il entra de même , sous une forme abrégée , dans les
des lettres qu'il écrivait en septembre 866 à l'archevê-
recueils canoniques d'Anselme de Lucques et autres .
que de Sens Egilo , alors en partance pour Rome , il lui
adressait la recommandation suivante : Rogate aliquem
admo- Recensions
de vestris memorosum hominem , qui vos sacpe 3. On ne se borna pas à le transcrire , on le re- locales .
neat, quoniam occupati eritis , ut non obliviscamini censa . Vers l'année 1025 , Adhémar en donne deux édi-
impetrare gesta pontificum ab initio gestorum Sergi tions nouvelles , l'une abrégée , l'autre complète 5. Une
papae, in quibus invenitur Ebo fuisse damnatus , us- copie du manuscrit de Lucques , où le texte est notable-
que in praesentem annum ¹ istius praesulatus , quia ment réduit , trouve , vers la fin du XIe siècle , un cen-
nos in istis regionibus satis hoc indigemus . Nam alio- tre de rayonnement à Saint-Serge d'Angers . Un peu
rum pontificum gesta, si vos non habetis, per me aut plus tard apparaît la recension de Saint-Denis 7 , puis ,
per Fulcricum habere poteritis . Ainsi , on avait à vers 1120 , celle du Liber Floridus , à Saint - Omer 8 .
Succès
Reims , en 866 , des exemplaires qui allaient jusqu'à Tous ces soins , cependant , s'adressent à la série an- médiocr e des
co inuations
nt
Grégoire IV ( 844 ) inclusivement . cienne , aux vies des papes des huit ou neuf premiers
On ne sait si l'archevêque de Sens se rappela la com- siècles . Les continuations telles quelles depuis Hadrien II
mission de son collègue et s'il rapporta à Reims le texte font moins rapidement leur chemin . On ne les trouve
demandé. Il est sûr en tout cas qu'il revint avant la au delà des Alpes que vers les abords de l'an mil. Au
mort de Nicolas . L'exemplaire de Flodoard contenait , temps d'Innocent II , ces continuations , complétées par
je l'ai dit plus haut , la vie de ce pape au complet , telle d'importantes notices sur les papes contemporains , sont
que nous l'avons encore . reliées à une rédaction assez maniable des anciennes
Peu avant cette négociation , le Liber pontificalis
avait trouvé le chemin de la péninsule armoricaine et
1. Sur cette affaire, voy . t. I, p. 381 , note 48 .
de la principauté bretonne fondée en ce pays par le
2. Mabillon , Acta SS. O. S. B. , t . VI , p. 213.
duc Nominoé . Nous voyons en effet , au commencement 3. T. I , p. cxC , CLXVIIII, CCV .
de l'année 866 , le pseudo - métropolitain de Dol , Festi- 4. Ibid. , p . CCIII - CCV.
5. lbid. , p. CLXXX.
1. Ceci prouve combien il était notoire alors que les vies des 6. Ibid ., p. CLXXI .
papes se rédigeaient année par année. 7. Ibid., P, CLXXXVII.
2. L'évêque de Troyes. 8. Ibid., p . CLXXXV.
LA PUBLICITÉ DU LIBER PONTIFICALIS AVANT L'IMPRIMERIE . LV
notices. Mais ce nouveau Liber pontificalis, en dépit | Gestis Romanorum pontificum . C'est sous ce nom
des efforts successifs de Pandolfe et de Pierre- Guil- qu'il circulait au xve siècle .
nouvelle, arrangée d'après un système spécial . Au temps porain de Martin V n'avait guère songé au style, qui
du grand schisme, on voit réapparaître l'édition de devenait de plus en plus indispensable pour faire fi-
Pandolfe et de Pierre-Guillaume . On la commente, on gure. Il ne s'était pas même inquiété d'introduire
la copie, on la continue , à coups de ciseaux d'abord , un peu de proportion et d'harmonie dans ce bizarre
puis dans un texte indépendant. C'est ainsi que l'on assemblage de textes tronqués , résumés , interpolés , de
arrive au temps d'Eugène IV, à cette dernière recen- tout âge et de toute provenance , plutôt cousus à la hâte
sion dont le succès est attesté par de nombreux exem- que fondus dans une commune rédaction .
plaires , exécutés avec luxe et pour de grands person- L'un des familiers du pape Sixte IV, le fameux Pla-
nages ecclésiastiques . tina , entreprit cette tâche, et y réussit . Son livre était
lisible, élégant même ; imprimé en 1479 , il fit aussi-
Titres 4.- Chemin faisant, le vieux recueil avait reçu bien tôt rentrer dans l'ombre le vieux recueil presque millé-
attribués au
L. P. des titres divers . En dépit des lettres placées en tête, qui naire. Désormais il n'y eut plus à s'intéresser à lui que
semblent en attribuer la paternité au pape Damase , on les amateurs d'antiquité, les érudits, pour qui le style
le cita longtemps comme un livre anonyme , Episco- n'était pas l'essentiel de l'histoire , les Panvinio , les
pale, Liber episcopalis, Pontificale Romanum , Liber Ciacconio, les Bosio, les Baronius . Pendant tout le xvie
pontificalis, Gesta pontificum, etc. Au xe siècle on siècle ce public restreint vécut sur les manuscrits, sans
commence à le désigner par le nom de Damase, Da- que ses besoins donnassent lieu d'entreprendre une
masus de Gestis pontificum, ou Chronica Damasi de édition , au moins une édition complète.
§ II.
Crabbe, sans chercher à en améliorer le texte . Le P. (édition de Surius) et des Annales de Baronius ¹ ; elles
Hardouin, cependant , les élimina de son édition ; mais sont marquées respectivement C et B.
Mansi revint à l'ancien usage ; il fit plus : il joi- Au dernier moment, l'impression étant terminée , Mar-
gnit au texte reçu les variantes de l'excellent manus- quardt Freher communiqua à l'éditeur deux manuscrits
crit de Lucques qui se trouvait sous sa main . <«< très anciens » , l'un in-fº , l'autre in-4 ° . Busée les par-
Lipomani. Aloysio Lipomani inséra le texte de Crabbe, jusqu'à courut en toute hâte et fit ajouter ses collations en tête
Félix II inclusivemnt, dans le tome III de son recueil du volume , au moment où on le mettait en vente ; quel-
Vitae ss. priscorum Patrum (Venise , 1554) , avec quel- ques exemplaires ont même paru sans ce complément.
ques conjectures de son cru . Je suis parvenu à identifier le premier de ces manuscrits ,
coté A dans l'édition de Mayence , avec le Parisi
nus 5140 ; quant à l'autre , coté B, je n'ai pu le retrou-
7. - Jusqu'ici nous n'avons eu affaire qu'à des pu- ver. Les collations de Busée laissent naturellement beau-
L'édition
de Mayence. blications partielles et subordonnées. La véritable édition coup à désirer.
princeps, complètement indépendante des œuvres de L'éditeur de Mayence avait accepté les idées de Pan-
Damase, des collections hagiographiques et conciliaires , vinio sur l'auteur du Liber pontificalis . Il le mit sans
c'est celle qui parut à Mayence, en 1602 , à la foire du hésiter sous le nom d'Anastase . Voici son titre : Anas-
printemps, chez le libraire Jean Albinus, par les soins du tasii S. R. E. bibliothecarii historia de vitis Romano-
jésuite Jean Busée , de Nimègue¹ . La copie du texte avait rum pontificum a b. Petro apostolo usque ad Nico-
été fournie par le savant Marc Welser , préteur d'Augs- laum I, numquam hactenus typis excusa. Deinde vita
bourg . C'était une copie du Vaticanus 3764 (E) . On a sur Hadriani II et Stephani Vauctore Guillelmo 2 bibliothe-
cette copie des renseignements contradictoires . Marti- cario ex bibliotheca Marci Velseri Augustanae r . p. II
nelli 2 indique , sur la foi d'Alex . Rainaldi , alors préfet de viri.
la Vaticane, le Vaticanus 4970 , qui est, en effet, une
copie du Vaticanus 37643 ; mais il ne va pas au delà 8.- En 1649 l'édition de Mayence fut réimprimée in- La Byzantine.
d'Etienne II ; un second volume aurait donc été perdu . tégralement , avec ses préfaces , notes et variantes , dans
J'ai trouvé à l'Ambrosienne, dans un manuscrit coté la Byzantine du Louvre, a la suite de l'Histoire tripartite
D 95 , deux feuillets contenant le commencement du
d'Anastase le bibliothécaire . A cette réimpression sont
Liber pontificalis , texte du Vaticanus 3764 , avec la ru- jointes trois collations , d'abord celles d'un manuscrit
brique : Le due prime carte dell Anastasio copiate in Regius (Paris. 5144 A) et d'un Mazarinaeus (Pa-
Roma per il Velsero . Sur la copie de Welser il y avait ris . 5144 ) , tous deux de la recension du xve siècle ³ , puis
des variantes , empruntées , dit Busée dans sa préface, celles d'un Thuanus (Paris . 5516 ) , du 1x siècle ¹ .
à deux manuscrits au moins . Elles sont disposées en Cette édition , avec sa triple collation , passa en 1729
marge de l'édition et marquées indistinctement d'un
dans la réimpression vénitienne de la Byzantine .
astérisque . Rares , mal indiquées , elles ne valent sûre-
L. Holstede
Vers letemps où parut l'édition Fabrot, Lucas Holste , Travaux .
ment pas la peine d'être étudiées ; je soupçonne d'ail-
| alors préfet de la Vaticane , en préparait une autre où le
leurs qu'elles représentent quelquefois plutôt des con- texte aurait été établi d'après les meilleurs manuscrits .
jectures , de Welser ou d'un autre, que des leçons réel- La mort l'empêcha de terminer ce grand travail . Des
lement tirées d'un manuscrit . Outre ces variantes , les
marges de l'édition mayençaise en contiennent d'autres, 1. Les variantes tirées des conciles proviennent du texte de
tirées par Busée lui-même de la collection des conciles Crabbe ; celles de Baronius dérivent des manuscrits romains ;
quelquefois aussi ce ne sont que des conjectures.
2. Ce bibliothécaire Guillaume a été aussi indiqué par Panvinio
1. L'édition est anonyme, mais v. Labbe , De script. eccl., t . I, (Notes à Platina , vie de Nicolas I ) , qui le déduisit de la note
Paris, 1660, p. 64 (cf. p. 253, et Rivet, Criticus sacer, III, 14 , Ge- marginale du Vaticanus 3762 ( ci -dessus , p. XXIV ) , et transforma un
nève, 1660 , p . 307 ) ; A. de Backer, Bibliothèque des écrivains de la bibliothécaire de Saint- Gilles, du XIIe siècle , en un bibliothécaire
comp. de Jésus, t . I. (1869), p . 970. romain du IX .
2. Roma ex ethn . sacra, p. 410 . 3. Ci -dessus , p . XLV, XLVI .
3. Cf. t. I, p. CXCVI . 4. T. I, p. CXCIII .
LES ÉDITIONS ITALIENNES DU XVIII SIÈCLE. LVII
éléments qu'il avait rassemblés il reste, à la Vaticane , un dans le premier volume de son Antiquitas Ecclesiae il-
exemplaire de l'édition de Mayence ( Reg . 2081 ) avec lustrata , sur trois colonnes parallèles , le catalogue libé-
des variantes en marge , notamment celles du Farnesia- rien, l'abrégé félicien et le texte complet du Liber pon-
nus¹ ; à la Barberine, quatre volumes , contenant tout un tificalis, celui- ci jusqu'à Félix IV seulement. Le texte fé-
dossier de copies de manuscrits et de passions et vies de licien était encore celui du manuscrit de la Reine , mais
papes (Barb. XXXIII , 118-121 ) . Sa correspondance avec avec des variantes du manuscrit Colbert (Paris . 1451 ),
son neveu Lambek³ prouve qu'il ne se bornait pas aux que Baluze avait communiquées . Quant au Liber ponti-
manuscrits italiens et qu'il faisait collationner à Vienne ficalis, c'est l'édition de Mayence , avec les variantes re-
et à Paris par Lambek lui-même . Cependant il ne lui cueillies par Holste .
demandait que des collations assez superficielles . Baluze.
Dans ses Vitae Paparum Avenionensium, t . I , Pa-
Papebroch. En 1685 parut, dans les Acta Sanctorum , Propy- ris , 1693 , Baluze inséra quelques- unes des vies des pa-
laeum ad VII tomos maii, p . 40-55 , le texte de l'abrégé pes du xive siècle qui ont trouvé place dans le Liber
félicien, conjointement avec celui du catalogue libé- pontificalis du temps d'Eugène IV ; il les publia, sans
rien . C'est Papebroch lui -même qui l'avait transcrit sur indication de manuscrits, sous la rubrique Ex appen-
le manuscrit 1127 de la reine Christine 4 . dice Ptolemaei Lucensis . Ce sont celles de Benoît XII,
Schelstrate. Schelstrate, préfet de la Vaticane, publia en 1692 , Clément VI , Innocent VI et Grégoire XI . ¹
§ III.
de Holste que Schelstrate avait publiées . A ces collations ont été rédigées exprès . Ce tome I va jusqu'à saint
déjà connues , Bianchini ajouta celle d'un manuscrit de Silvestre .
Penia, actuellement Ottobonianus 993 ; ce manuscrit L'ordonnance du tome II est répétée dans le tome III ,
étant une copie du Vaticanus 3764 d'où dérive l'édition daté de 1728 et dédié à Benoît XIII . Entre une pré-
de Mayence, ses variantes sont tout à fait inutiles . En face de Fr. Bianchini et un mémoire du même auteur
somme ce premier volume ne marquait pas un bien sur la chronologie des papes de Marc à Pélage II , s'en-
grand progrès . cadrent trois opuscules : 1° un traité (p . VIII - XXIV) de
Le tome II , dédié à Innocent XIII , successeur de Sommier sur la primauté du pape , traduit du français ;
Clément XI , porte la date de 1724. Il dut être terminé 2º la carta Cornutiana ¹ , texte emprunté à Mabillon , avec
avant le 7 mars de cette année , Innocent XIII étant mort ses commentaires et ceux de Bianchini (p . XXIV - XXXIII) ;
ce jour-là . Les approbations portent des dates anté- 3º divers Ordines Romani (p . XXXIV - LIV) . Le commen-
rieures , 1721 et 1723. Après une nouvelle préface (p . 1-IV) taire vient ensuite ; il va jusqu'à Pélage II , inclusivement.
de Fr. Bianchini , on y trouve : 1° (p . VII-XIV) le catalo- Depuis Silvère on a joint aux sections du texte une nou-
gue libérien avec les deux tables de dépositions des papes velle collation , très importante et très soignée , celle du
et des martyrs ¹ ; 2º (p . xiv - xxv) divers catalogues pontifi- vieux manuscrit Farnèse , en lettres onciales .
caux , dont les uns , dérivés du Liber pontificalis, avaient Fr. Bianchini mourut en 1729 , un an après la publi .
été déjà publiés par Schelstrate² , les autres , plus anciens , cation de ce troisième volume ; son neveu , Joseph
étaient empruntés à Mabillon 3; ces documents sont Bianchini , prêtre de l'Oratoire de Rome , se mit à l'œu-
annotés par Bianchini ; 3° (p . xxVI - CVIII ) deux disserta- vre interrompue , assisté de trois autres savants , Baldini ,
tions sur les anciens catalogues pontificaux , l'une de Cenni et Lorenzo Maffei . Ses prolégomènes contiennent
Schelstrate, déjà éditée dans le tome I de son Antiquitas un recueil de textes inédits et sont surtout destinés à
Ecclesiae, l'autre de Bianchini lui -même ; cette der- mettre en lumière les trésors de la bibliothèque de Vé-
nière comprend un grand travail sur les portraits des rone, dont plusieurs n'ont avec le Liber pontificalis
papes conservés dans la basilique de Saint- Paul ; 4º ( p . qu'un rapport très éloigné . On y trouve : 1 ° L'abrégé co-
CIX - CXXI) trois catalogues de papes et d'empereurs , pro- nonien, d'après le manuscrit de Vérone 2 (p . 1-x11) ; 2º le
venant des archives de Farfa ; 5 ° (p . CXXII - CXLV) les deux sacramentaire léonien (p . XII - LX ) ; 3 ° le décret de reci-
topographies du manuscrit d'Einsiedlen et de Guillaume piendis et non recipiendis libris , trois recensions en
de Malmesbury. Vient ensuite un grand travail sur la colonnes parallèles (p . LXI - LXVIII) ; 4° le fragment du
3
chronologie des papes (p . CXLV - CCXXIV) , depuis saint Liber pontificalis laurentien (p. LXIX ) ; 5° l'invective
Pierre jusqu'à saint Silvestre . Enfin , à la moitié du vo- contre Rome , écrit du temps de Jean X (p . LXX - LXXIV) ;
lume, on arrive au commentaire du Liber pontificalis . 6º une collation du martyrologe de Bède , texte des
Pour plus de commodité , le texte du premier volume Bollandistes , t . II de mars , comparé avec le manuscrit
est reproduit , section par section . Au dessous on a réim- de Vérone (p . LXXIX - LXXXIV) ; 7° le texte latin du psau-
primé aussi , pour chaque pape, la partie afférente du tier gréco -latin de Vérone ( LXXXV - CXCII) . Vient ensuite
catalogue libérien . Les notes sont empruntées à divers (p . CXCII - CCLVI) le mémoire chronologique afférent
auteurs ; les unes , celles de Ciacconio , Schelstrate , aux papes dont les vies figurent dans ce volume ; il est
Altaserra, de la Bigne, Labbe, Fr. Pagi, Sommier , sont de Gaetano Cenni . Le commentaire se présente enfin ;
tirées de livres déjà publiés ; les autres , celles de il s'étend de saint Grégoire le Grand à Paul . Outre la
Bencini et surtout celles de Fr. Bianchini lui-même , collation du Farnesianus , qui continue , on trouve ici ,
depuis saint Grégoire , les variantes du Vallicellanus
le typographe promettait un cinquième et dernier autres documents connus de tout le monde, mais qu'il
volume . Il n'a jamais paru . Joseph Bianchini y aurait préfère ménager la patience des lecteurs et la bourse du
sans doute inséré une collation ou une reproduction du typographe . A ces propos aigre-doux il joint une obser-
manuscrit de Lucques ; il en avait fait prendre une copie, vation plus sérieuse, c'est qu'on a tort de publier les
qui est actuellement conservée dans ses papiers , à la vies des papes sous le nom d'Anastase , contre le témoi-
Vallicellane ¹ . gnage unanime des manuscrits , et qu'il croit bien faire
On ne peut nier que cette édition monumentale n'ait en rompant avec une coutume injustifiée. Son volume,
de très grands mérites . Fr. Bianchini et plusieurs de en effet, porte en tête le titre suivant : Liber pontificalis
ses collaborateurs étaient des hommes fort érudits . Les seu degestis Romanorum pontificum, quem cum codd.
textes inédits , les dessins , les renseignements archéolo- mss. Vaticanis aliisque summo studio et labore conla-
giques, qui se rencontrent en si grand nombre dans les tum emendavit, supplevit, Ioannes Vignolius , etc.
notes et les prolégomènes , représentent de réels services Ces fameux manuscrits , dont l'emploi devait donner
et ce n'est que justice de rendre hommage à tant de tant de valeur à la nouvelle édition, sont catalogués à
labeur et de zèle . Au point de vue de l'amélioration du la suite de la préface . Outre ceux d'Holste , dont les va-
la
texte, il n'y a guère à signaler que la collation du Far- riantes étaient déjà disposées en marge d'un exem-
nesianus et la publication , dans le tome IV, des textes plaire imprimé , et ceux dont la collation figurait dans
véronais du fragment laurentien et de l'abrégé cono- le texte de Fabrot, il y en a dix-neuf en tout. Sur ces
nien . Mais ici il n'y a rien à reprocher aux Bianchini . dix-neuf, huit , savoir les nos V, VI , VII , Y, XIV, XVII,
Si la Vaticane leur eût été ouverte , ils eussent sans XVIII , XIX, ne sont que des abrégés sans valeur ou
doute exploité ses manuscrits avec le soin qu'on leur même de simples catalogues ; il eût été convenable de
voit prendre pour les textes qui leur étaient acces- les caractériser comme tels 2. Les nos IX et XI ³ sont des
sibles. feuillets épars d'un même exemplaire ; réunis, ils n'en
Mais la Vaticane était gardée contre eux. forment encore qu'un assez mince fragment ; le n° XII
est un manuscrit de l'abrégé félicien, déjà connu par
11. - les deux éditions de Papebroch et de Schelstrate ;
Vignoli. - Jean Vignoli avait déjà terminé son premier
il ne pouvait être utilisé pour le texte complet , le
volume en 1716 , deux ans avant la publication du tome I
seul que Vignoli eût l'intention de publier ; les nos IV,
de Bianchini . Une fois celui- ci paru , comme il était 3
XII , XV appartiennent à des recensions de basse épo-
pourvu d'un privilège de librairie , Vignoli rencontra
que . Il n'y avait en tout que six manuscrits utilisables ,
des difficultés légales . Le 2 février 1724 , à peu près au
les nos I , III , II , VIII , IX-XI et XV. De ces six manus-
moment oùparaissait le tome II de Bianchini , des experts
crits, le dernier n'a pas fourni une seule variante . J'ai
déclarèrent que les deux éditions étaient assez différen-
déjà dit combien était maigre le secours fourni par le
tes pour qu'il n'y eût pas lieu d'appliquer le privilège .
précédent (IX-XI) . Le n° 1, Vaticanus 3764 , était ,
Un changement de pape se produisit quelques semaines
depuis 1602 , la base commune de toutes les éditions .
plus tard ; le 16 juin , Vignoli put dédier à Benoît XIII
les prémices de ses travaux. L'appareil de Vignoli , en tant qu'il pouvait servir à
améliorer le texte, se réduisait ainsi aux Vaticani 5269 notice en un certain nombre de chapitres . Ce système
(II ) ¹ , 629 (III) ² , 3761 (VIII ) ³ . a ses avantages
Les trésors du Vatican n'étaient donc pas aussi ri- Le premier volume s'arrêtait au pape Sisinnius et à
ches qu'on aurait pu le croire . Mais ce qui faisait dé- l'année 708. Vignoli mourut avant d'avoir pu édi-
faut à Vignoli , encore plus que les manuscrits , c'était ter le deuxième ; il laissait le texte tout préparé,
la critique nécessaire pour s'en servir . Son neveu lui- avec les variantes , jusqu'à la vie de Léon IV , C. XLI ;
même , dans la préface du second volume , avoue qu'il quelques feuilles même jusqu'à la vie de Zacha-
ne lui a pas été possible de découvrir sur quels princi- rie , c . xvi , étaient imprimées ; l'annotation avait été ré-
pes il s'était guidé pour suivre tantôt un manuscrit, digéejusqu'au pontificat d'Etienne III . Ugolini , son ne-
tantôt un autre . Je ne suis pas plus avancé, si ce n'est veu , assisté de J. Fr. Baldini , termina la publication en
que je soupçonne Vignoli d'avoir préféré , dans une deux volumes, qui parurent en 1752 et 1755 , sous les
large mesure, les leçons grammaticalement correctes aux auspices de Benoît XIV . Le tome II va jusqu'à Pascal I
leçons incorrectes , sans se demander si celles-ci ne se- 824) , le tome III jusqu'a Etienne V ; entre Hadrien II
raient pas les vraies , et aussi d'avoir visé à donner un et Etienne Von a reproduit le texte du Vaticanus 3762.
texte plus complet, sans vérifier si les choses qu'il em- En tête de ce troisième volume , Ugolini donne les no-
pruntait à des manuscrits interpolés pouvaient être con- tices de quelques manuscrits : 1 ° le deuxième Farnesia-
sidérées comme ayant fait partie du texte original . Il est nus, qu'il ne connaît que par ce qui en est dit dans le
sûr que celui - ci est sorti de ses mains , non pas amélioré , manuscrit 144 de la Vallicellane ' , et dont il n'a sûrement
mais contaminé . En général il suit , comme les autres fait aucun usage ; 2º le Reginae 69 , actuellement Otto-
éditeurs , le texte du Vaticanus 3764 , mais il y intro- bonianus 26292 , sans valeur ; 3 ° le Barberinus 2017³
duit toutes les interpolations de Pandolfe " , d'après le (actuellement XII , 27 ) , inutile pour la partie du Li-
manuscrit de Pierre- Guillaume ; on le voit puiser à l'oc- ber pontificalis que comprenait l'édition Vignoli ; 4° le
casion dans le texte félicien pour combler les lacunes. Vallicellanus C 23 , dont il faut en dire autant ; 5° le
qu'il découvre dans la recension ordinaire , et même Vallicellanus I 44 9, choix de variantes sans texte ; 6º le
dans le catalogue libérien, quand sa rédaction lui sem- Lucensis 490. Celui - ci seul est important. Ugolini en
ble plus expressive que celle du Liber pontificalis " . reçut une collation , des mains de Joseph Bianchini ; elle
Les variantes qu'il met au dessous du texte sont loin figure à la fin de ce troisième volume . On y trouve aussi
de représenter un appareil complet ; mais il faut recon- un petit traité d'Onofrio Panvinio , en forme de lexique ,
naftre qu'elles sont , en général , reproduites avec fidé- contenant l'explication de certains mots obscurs et tech-
lité . L'annotation est brève ; Vignoli dit , dans sa pré- niques de la langue ecclésiastique .
face, qu'il l'a ajoutée au dernier moment et qu'elle lui
a coûté peu d'efforts . On le croira aisément ; cependant,
si c'est un travail rapide, c'est cependant l'œuvre d'un 12. - Pendant que se préparaient ces éditions romai- Muratori.
homme érudit . Les tables , bien supérieures à celles de nes, Muratori travaillait à Modène au recueil des Scripto-
Bianchini , témoignent aussi de la diligence de l'éditeur . res rerum Italicarum . Le tome III de cette grande pu-
Vignoli introduisit une nouvelle division du texte ; blication est consacré aux vies des papes . Son plan com-
au lieu d'une numérotation continue , il divisa chaque prend non seulement le Liber pontificalis et l'ancienne
série des papes ; il s'étend aux biographes plus récents,
texte au tome I de Bianchini ' , dont il reproduit même la seurs de celui - ci jusqu'a Jean XXII inclusivement . On
préface; il y joint le mémoire de Schelstrate sur les trouve en outre dans ce volume la vie de Léon IX par
anciens catalogues pontificaux , et aussi l'Examen Libri Wibert de Toul, celle de Grégoire VII par Paul Bernried ,
pontificalis de Ciampini . Ainsi , c'est encore ici le texte le livre d'Arnulphe de Séez sur le schisme entre Inno-
de Mayence , c'est -à- dire celui du Vaticanus 3764 , qui est cent II et Anaclet II, les Gesta Innocentii III, la vie
reproduit. Mais il n'y a que le texte ; Muratori élimine de Grégoire IX du Liber censuum , celle d'Innocent IV
les variantes des éditions précédentes , et, à leur place, par Nicolas de Curbio, celle de Grégoire X par un ano-
il dispose au bas des pages les leçons de quatre ma- nyme, enfin la vie métrique de Célestin V.
nuscrits. Le premier , qu'il appelle A, est l'Ambrosia- La deuxième partie du tome III contient d'abord la
nus M 77 , bon exemplaire du type que j'ai appelé B ; série des vies des papes d'Amalric Auger, de saint
les deux autres, B et C , (Ambrosiani H 111 sup. et C Pierre à Jean XXII . On y a inséré, de Grégoire II à
204 inf.), sont de basse époque ; C représente la der- Léon VII , les notices métriques de Flodoard , d'après
nière recension , terminée à Martin V, B un compromis Mabillon ; de Nicolas I à Alexandre II , le Liber ponti-
entre cette recension et celle du Lucensis . Quant au ficalis de Pierre- Guillaume, d'après un manuscrit du
manuscrit D de Muratori, c'est une copie secondaire Vatican; de Benoît V à Léon IX, le catalogue d'Eccard ² ;
du Vaticanus 3764 , exécutée pour le cardinal Frédéric de Clément Và Benott XIII , les vies des papes d'Avi-
Borromée sur le manuscrit de Penia, c'est-à - dire sur gnon publiées par Baluze d'après divers auteurs ; d'Ur-
l'Ottobonianus. Elle est actuellement à l'Ambrosien- bain V à Martin V, la série ci -dessous , p . 494-523 , tirée
ne , sous la cote G 100 inf. De ces quatre collations , la d'un manuscrit de Padoue , où elle figure comme appen-
première seule peut compter pour quelque chose. dice à Ptolémée de Lucques ; elle y est prolongée par
Au delà d'Etienne V la série est interrompue , puis une vie d'Eugène IV que Muratori publie aussi ; enfin,
reprise à Léon IX, et depuis lors elle se poursuit, pape d'Urbain VI à Martin V, la série du Vaticanus 5623 ,
par pape, d'après les collections suivantes : 1º de Léon IX ci- dessous, p. 529-545 .
à Alexandre III , le cardinal Boson, recension du cardi- Aux vies des papes du viIIe siècle on a joint celles de
nal d'Aragon ; le texte a été fourni par un manuscrit leurs lettres qui figurent dans le Codex Carolinus ; on
de la bibliothèque d'Este ; on y a joint çà et là quelques a donné aussi la vie de Léon IX par Bruno de Segni ; la
variantes de deux autres , provenant l'un de l'Ambro- vie métrique d'Urbain IV par Thierry de Vaucouleurs ;
sienne, l'autre de la bibliothèque capitulaire de Milan ; le Miserere de Michel de Césène , l'itinéraire métrique
2º de Grégoire VII 5 à Honorius II , ce que Muratori ap- de Grégoire XI , le livre de Thomas d'Acerno surle schisme
pelle le recueil de Pandolfe de Pise ; c'est le texte pu- de 1378 , les Gesta Benedicti XIII , trois pièces relatives
blié ci-dessous , p. 282-327 ; 3° au delà d'Honorius II , à Eugène IV, la vie de Nicolas V par Marietti, celle de
la rubrique Pandolfe est maintenue jusqu'à Alexan- Calliste III par Platina, celle de Pie II par Campano ,
dre III , mais ce que l'on trouve dessous c'est le texte celles de Paul II par Cannesio de Viterbe et Gaspard de
de la recension du xve siècle (ci - dessous, p . 449 , Vérone, celle de Sixte IV par un anonyme , enfin deux
450) ; ce même texte est poursuivi jusqu'à Nicolas IV, diaires , celui de Nantiporto et celui d'Infessura .
d'après un manuscrit ambrosien ; 4º Bernard Gui , pour - Eccard.
13. Le Corpus historicum medii aevi d'Eccard ,
les vies de Victor III, Urbain II , Calixte II et les succes- Leipzig, 1723 , contient quelques - uns des textes publiés
ici . Dans sontome I, on trouve le catalogue libérien avec
1. Sans cependant reproduire sa division du texte en para-
graphes. les deux tables d'anniversaires , et la dernière série des
2. T. I, p. CLXXX,
biographies du Liber pontificalis, celle qui va d'Urbain V
3. Ci-dessus, p. XLVI .
à Martin V. Le catalogue et ses appendices sont donnés
4. Corriger ainsi ce qui est dit t. I, p . cxcvi, à la fin du nº 51 .
5. Pour Grégoire VII le texte de Pandolfe est donné à la place d'après le manuscrit de Vienne ; quant aux vies des
ordinaire, celui du cardinal d'Aragon en note et par fragments .
papes du XIV -XVe siècle, Eccard ne s'explique pas
Cette dernière collection n'a rien fourni, cela va de soi , pour
Victor III et Urbain II. Pour Gélase II on a joint au texte de
Pandolfe les notes de l'édition de Costanzo Caetani ; cf. ci-dessous, 1. Cf. ci -dessus, p . IX .
p. 318, note 1. 2. Ci-dessus , p . xv.
LXII TRAVAUX CONTEMPORAINS .
clairement sur la provenance de son texte ¹ . C'est dans | grand nombre de catalogues des papes , pour la plupart
le tome II que se trouve le catalogue du xe siècle dont extraits du Liber pontificalis¹ . Les auteurs annonçaient
D'abord le livre intitulé Origines de l'église romaine, que certains opuscules sans rapport avec le Liber ponti-
publié en 1836 «< par les membres de la communauté ficalis , comme le psautier et le sacramentaire de Vérone .
de Solesmes . » On y trouve , avec plusieurs dissertations Le texte n'est pas répété deux fois : les notes , distribuées ,
sur les sources de l'ancienne histoire pontificale , les non par paragraphes , mais par papes , sont ajoutées
textes du catalogue libérien et de l'abrégé félicien , repro- toutes ensemble à la fin de chaque notice, comme
duits d'après Schelstrate . Le même volume contient un dans la présente édition .
S IV .
TRAVAUX CONTEMPORAINS .
des continuations du Liber pontificalis ; il a entendu nes (VII) et à la collection de Boson (VIII) , elles n'ont
réunir tous les textes et documents importants relatifs avec lui aucune attache extérieure . Comme lui cepen-
à l'histoire des papes du moyen -âge . Il les groupe tantôt dant elles ont été rédigées in curia, en série plus ou
par pontificats, tantôt par années, puisant pour chaque moins continue ou plus ou moins originale , mais enfin
pape ou pour chaque année aux sources les plus diverses. en série, comme le Liber pontificalis, et avec une évi-
De cette façon, les quelques séries biographiques qui dente imitation de ses formules . Quant aux recueils de
sont entrées dans ses volumes s'y trouvent divisées en notices pontificales qui se réclament d'un auteur connu ,
fragments souvent fort éparpillés , quelquefois très ou qui, d'une façon ou de l'autre , se présentent comme
menus les reconstituer d'après lui est une tâche assez des compilations distinctes du Liber pontificalis, je les ai
difficile. systématiquement écartés ¹ . J'ai agi de même pour les
Sa publication et la mienne comprennent en commun catalogues , dont les manuscrits contiennent une infinité
les trois séries numérotées ici VI, VII , VIII, c'est-à -dire d'exemplaires . Ils dérivent tous du Liber pontificalis
le Liber pontificalis de Pierre-Guillaume , les Annales pour la partie ancienne , et, à cet égard , ils sont inutiles ;
Romaines et le recueil du cardinal Boson. depuis la fin du Xe siècle , ils sont le plus souvent tri-
Pour la première , M. Watterich a cherché à combiner butaires de rédactions analogues à celle qui est entrée
les catalogues du x-xI° siècle avec le texte de Pierre- dans la compilation de Pandolfe ; ici les variantes les
Guillaume ; il est arrivé ainsi à une rédaction hybride plus importantes avaient seules quelque intérêt ; je les
et artificielle. Du reste, sa collation du Vaticanus 3762 ai jointes au texte de Pandolfe ou signalées dans cette
laisse un peu à désirer. Pour les Annales Romaines , introduction , ch . IX, § 1. A partir du xII ° siècle, la chro-
il a suivi le texte de Pertz . Pour le recueil de Boson , il nologie pontificale est assez bien établie pour qu'on
s'est aperçu trop tard de la valeur du manuscrit Riccardi ; puisse se passer de ces listes de noms et de chiffres ; du
L
cependant la copie dont il s'est servi n'est pas trop défec- reste, les catalogues qui nous les fournissent n'ont plus
tueuse et il l'a reproduite avec une exactitude suffisante. avec les diverses continuations du Liber pontificalis
qu'une parenté de plus en plus éloignée .
La présente 17. Dans la présente édition , je n'ai pas cru devoir La constitution du texte ne m'a pas demandé, pour
édition.
me borner à la série terminée à Hadrien II et Etienne V, toutes les parties de cette publication , un travail uni-
celle à laquelle s'en tenaient les anciens éditeurs et formément intense. En ce qui regarde les documents
qu'ils publiaient généralement sous le nom d'Anastase antérieurs au Liber pontificalis proprement dit (I , II , III ),
le bibliothécaire . J'ai tenu à y joindre les premières il n'y avait guère qu'à reproduire des manuscrits uni-
ébauches de l'historiographie pontificale , du ive au vie ques , ou, en tout cas, qu'à opérer un classement fa-
siècle, c'est-à - dire le catalogue libérien , les diverses cile entre des manuscrits peu nombreux . Le Liber pon-
rédactions du catalogue du ve siècle, le fragment du tificalis lui-même, depuis s . Pierre jusqu'à ladrien II
Liber pontificalis laurentien , enfin le plus ancien texte et Etienne V, surtout dans la partie afférente aux sept ou
du véritable Liber pontificalis, tel qu'il peut se déduire huit premiers siècles , a exigé des efforts autrement sé-
des deux abrégés qui s'en sont conservés . Au delà d'Ha- rieux . Au delà, depuis Jean VIII jusqu'à Jean XXII , je
drien II j'ai recueilli tout ce qui pouvait passer pour n'ai eu affaire qu'à des manuscrits uniques ou origi-
une continuation du Liber pontificalis, et d'abord ce naux de tous les autres ; le travail s'est trouvé , de ce
qui l'était en effet, ce qui figurait comme tel dans les chef, considérablement simplifié . Pour les dernières
recensions du Liber pontificalis lui-même, c'est-à- dire vies, et aussi pour les compléments ajoutés à la recen-
la série de Pandolfe et Pierre- Guillaume (VI), puis l'é- sion du xv siècle depuis Innocent II, je disposais d'un
dition du xv siècle, terminée à Martin V (IX) . J'y aijoint certain nombre de manuscrits , dont aucun ne peut être
quatre autres séries , deux du x11 ° siècle (VII et VIII), et regardé comme le prototype des autres. En théorie,
deux du xv (X), ces dernières parce que , sans avoir été
incorporées dans des recensions proprement dites , elles fi-
1. Sauf les parties de Martinus Polonus et de Bernard Gui qui
gurent cependant, dans quelques manuscrits , comme une sont entrées dans l'édition du xv° siècle ; mais ici j'ai reproduit
suite au Liber pontificalis. Quant aux Annales Romai- le texte de cette édition, non celui des chroniques originales .
LXIV TRAVAUX CONTEMPORAINS.
j'aurais dû les classer et donner leurs variantes ; mais Liber pontificalis de Pandolfe et Pierre Guillaume . A
il est juste de proportionner le soin que l'on consacre partir de là je me suis restreint de plus en plus. L'his-
aux textes à l'importance de ceux- ci . J'ai cru bien faire. toire devenait trop moderne pour moi ; elle est d'ailleurs
de me contenter , pour ces dernières pages , de quel- trop bien connue pour que mes explications pussent
ques-uns des manuscrits les plus autorisés et de ne avoir quelque utilité . Je me suis borné à un très petit
pas m'encombrer de variantes inutiles . nombre de renseignements sur la topographie et les
Le même principe m'a guidé pour le commentaire . monuments , principalement sur les tombeaux des papes
Je n'y ai épargné aucun soin pour les textes anciens , et leurs épitaphes , dont on trouvera ici la série com-
jusqu'au xe siècle , plus précisément jusqu'à la fin du plète, depuis le n ° siècle jusqu'au milieu du xve .
CHAPITRE DOUZIÈME ,
Depuis le neuvième siècle jusque vers le milieu du mase II, ne peuvent être maintenues simultanément sur
Observations
générales. onzième , la chronologie des papes ne peut, en général , la liste des papes que par application de principes diffé-
atteindre le même degré de précision que dans la rents, pour ne pas dire opposés ; d'autre part, qu'en les
période précédente , et surtout que dans les temps maintenant, conformément à l'usage, on ne fait que
postérieurs à Léon XI et à Grégoire VII. Le Liber suivre la voie tracée, non seulement par les rédacteurs
pontificalis fait défaut pour le dernier quart du Ix° siè- des catalogues pontificaux depuis le x siècle, mais en-
cle et depuis ; dans les notices afférentes aux papes core par la titulature des papes de ces temps-là. Par
du ix siècle il ne note pas toujours la date obituaire ni exemple, la numérotation des papes Jean , Benoît , Léon ,
la durée de la vacance du siège, éléments chronologi- suppose que l'on n'a pas tenu compte des prétentions
ques de grande importance . A partir de la fin du xe de Serge III, pour lequel non seulement Jean IX¹ , mais
siècle on n'a plus que des catalogues , dont la leçon est ses trois successeurs , Benoît IV, Léon V et Christophe ,
souvent mal conservée ; la durée de la vacance , la date ne furent que des intrus , invasores . Léon VIII et Be-
obituaire , font régulièrement défaut. La papauté tra- noît V ont été des papes simultanés ; cela n'a pas empê-
verse alors des crises violentes ; les pontificats se suc- ché leurs successeurs , depuis Benoît VI et Léon IX, de
cèdent plus rapidement qu'autrefois et quelquefois dans les compter dans la série . Il est difficile d'imaginer quel-
detelles conditions qu'il est difficile de savoir si les du- que chose de plus irrégulier que la double intrusion de
rées qu'on leur assigne ne chevauchent pas les unes Boniface VII, en 974 et en 984 ; cependant le premier
sur les autres . Il y a même lieu de se demander si les pape Boniface après lui s'est appelé Boniface VIII .
personnages qui figurent dans les catalogues ont tous J'admets donc dans le tableau qui figure à la fin de
droit à être considérés comme des papes authentiques ce chapitre tous les papes réels que nous fournissent les
et légitimes . Je n'ai pas , bien entendu , l'intention d'ou- catalogues, sans discuter leur légitimité , et j'établis
vrir cette enquête . Mais je tiens à noter, d'une part, que leur chronologie d'après le système traditionnel, c'est-
des personnes comme Jean IX et Serge III , Léon V et
Christophe , Léon VIII et Benott V, Jean XIV et Boni-
1. Sans parler de Formose.
face VII , Grégoire V et Jean XVI , Benoît IX et ses con- 2. Voy. en particulier les inscriptions reproduites ci-dessous ,
temporains Silvestre III, Grégoire VI , Clément II, Da- p. 237, 4°, et p. 238.
LIBER PONTIFICALIS . t. II . i
LXVI CHRONOLOGIE .
à-dire en considérant la consécration 1 comme le com- gène II , et, quant à Valentin , on nous dit seulement
compter la durée du pontificat non plus à partir de l'or- les d'Eginhard marquent sa mort au mois d'août 827. Il
dination , mais à partir de l'élection . J'ai dû tenir compte siégea donc plus de trois ans , et même vraisemblable-
de ce changement, depuis la fin du xe siècle . ment plus de trois ans et deux mois . L'un des manus-
Après ces observations générales , j'entre de suite crits du Liber pontificalis lui assigne 4 ans, 2 mois et
dans la discussion de détail . 23 jours . Avec ces chiffres , ajoutés après coup et peu
sûrs , on n'atteint pas, pour l'ordination , le commence-
ment de mai 824. Il est du reste possible que la vacance
1° De Léon III à Hadrien II (795-872) . ait été assez longue entre Pascal et Eugène : il y eutune
compétition ; de graves désordres avaient marqué la
Léon III. Léon III , nous dit son biographe , fut élu le 26 dé- fin du pontificat précédent 2 .
cembre (795 ) , le jour même où mourut son prédéces- Le Liber pontificalis attribue 40 jours à Valentin , 16 Valentin,
Grégoire IV.
seur Hadrien , et ordonné le lendemain , qui était un ans à Grégoire IV ; ce sont des chiffres ronds . Ces indi-
dimanche . Sa depositio est marquée , à la fin de sa no- cations sont confirmées par les annalistes franks, qui font
tice, au 12 juin 816 ( ind. VIIII). Ces dates extrêmes succéder Grégoire IV à Eugène II en 827 , après que Va-
concordent exactement avec la durée du pontificat telle lentin eut occupé le siège pendant un mois à peine , et
qu'elle est indiquée en tête de la même notice : 20 ans , qui marquent à l'année 844 la mort de Grégoire . Les
5 mois, 16 jours . Annales d'Eginhard semblent dire que Valentin fut
Etienne IV. Etienne IV , qui vient ensuite , ne siégea que sept mois . ordonné aussitôt après la mort d'Eugène , mais qu'il y
Entre Léon III et lui , le Liber pontificalis marque une eut entre Valentin et Grégoire un intervalle de quelque
vacance de 10 jours , ce qui conduit pour l'ordination durée 3.
au 22 juin 816 ; c'est justement un dimanche . Les sept Prudence de Troyes , dans ses Annales , marque au 27 Serge II .
mois se terminent le 22 janvier 817 ; les annales fran- janvier 847 la mort de Serge II . Le Liber pontificalis
ques indiquent le 24 ou le 25 : le chiffre des mois aura lui assigne trois ans , chiffre rond ; comme il marque 15
peut-être été un peu arrondi . Le Liber pontificalis ne jours de vacance après Grégoire IV, il faudra reporter
marque la date obituaire , ni pour ce pape ni pour ses tout à fait au commencement de 844 la mort de celui-
successeurs jusqu'à Serge II inclusivement . A s'en te- ci . Serge II était sûrement en fonctions bien avant le 8
nir ici au chiffre de la vacance après Etienne IV (d. 11) , juin .
Pascal , son successeur, aura été ordonné le dimanche 25 Léon IV est très bien daté. Le Liber pontificalis , par Léon IV.
ordination, le 24 avril 858, un dimanche . Entre cette ! Il résulte de cela d'abord que Jean VIII mourut le 16 Marin,
Hadrien III.
date et celle de la mort de Léon IV, il y a 2 ans , décembre 882 , qui était un dimanche . En mettant bout
9 mois et 8 jours , plus qu'il n'en faut pour placer le à bout les deux autres pontificats , on arrive à la mi-
pontificat de Benoît III , 2 ans , 6 mois et 10 jours . Comme septembre 885. Or c'est précisément la date vers laquelle
le Liber pontificalis n'indique la durée de la vacance ni d'autres documents fixent la mort d'Hadrien III . Ce pape
avant ni après Benoît III, les dates précises de celui - ci mourut à Nonantola, au cours d'un voyage qu'il faisait
sont assez difficiles à déterminer. On sait cependant que pour aller rejoindre l'empereur Charles le Gros 1. Celui-
la vacance doit avoir été beaucoup plus longue avant qu'a- ci l'attendait à Francfort au commencement de septem-
près ; d'autre part les lettres de Benoît III vont du 7 oc- bre. La nouvelle de la mort du pape lui étant parve-
tobre 855 au 30 mars 858. Il est donc mort, au plus tôt , nue, il se transporta à Worms . Or on sait par son iti-
le 30 mars 858 ; il a été ordonné, au plus tôt , le 20 sep- néraire qu'il était encore à Francfort le 23 septembre
tembre 855. Entre le 20 septembre et le 7 octobre de et qu'il se trouvait à Worms le 1er octobre . C'est donc
cette année, il y a trois dimanches, les 22 et 29 septem- dans la dernière moitié de septembre qu'il apprit la
bre et le 6 octobre. Etant données les circonstances de mort d'Hadrien III . Il fallut bien une huitaine de jours
l'ordination de Nicolas , qui supposent une très courte pour que l'on pût lui en porter la nouvelle . Ainsi Ha-
vacance après Benoît III, on choisira la date la plus drien sera mort vers le milieu de septembre.
basse, le 6 octobre, pour l'ordination de celui - ci, et sa Les chiffres des catalogues supposent qu'il n'y eut
mort tombera ainsi le 17 avril 858 .
avant et après Marin que peu ou point de vacance . Ce
Hadrien II.
L'ordination d'Hadrien II est marquée avec précision qu'on sait des circonstances de la mort de Jean VIII et
dans le Liber pontificalis, au XVIIIIkal. ianuar. , ind.I, de l'élection de Marin s'accorde assez bien avec cette
c'est-à-dire au dimanche 14 décembre 867. La vacance précipitation , en ce qui concerne le premier cas . Ainsi
avant lui n'est pas marquée ; il ne faut plus, d'ailleurs , Marin aura été installé le 16 décembre 882 ; il sera mort
compter ni sur cette donnée , ni sur les dates obituai- vers la mi-mai 884 et Hadrien l'aura remplacé aussitôt ;
res. Le Liber pontificalis fait place , à partir d'ici, aux le 17 mai 884 était un dimanche.
maigres catalogues qui ne fournissent que la durée du Aussitôt que les Romains apprirent la mort d'Ha- Etienne V.
Formose.
pontificat. Hadrien II siégea 5 ans ; en prenant à la let- drien III , ils s'empressèrent de lui donner un succes-
tre ce chiffre rond on arrive au 14 décembre 872 , qui seur, sans s'inquiéter de l'approbation de Charles le
estjustement le jour auquel Hincmar note , dans ses An- Gros , ce dont celui - ci se montra vivement indisposé . On
nales, le remplacement d'Hadrien II par Jean VIII. C'é- conclura de la que l'élection et l'ordination d'Etienne V
tait un dimanche . Une telle précipitation n'a rien d'im- doivent être placées vers la fin de septembre 2.
possible. D'autre part Formose mourut, disent les Annales de
Fulda , le 4 avril 896. Il y a donc un espace d'environ
2º De Jean VIII à Formose (872-896) . 10 ans , 6 mois et 15 jours à répartir entre Etienne V
et lui . C'est en 891 que se fit le changement , après le 1er
Jean VIII. La date initiale de Jean VIII est connue . Les catalo- juin, avant le 13 novembre 3. Les catalogues sont sensi-
1 blement d'accord sur deux points : ils donnent à
gues s'accordent à lui attribuer 10 ans et 2 jours ; ils
donnent 1 an et 5 mois à Marin , 1 an et 4 mois à Ha- Etienne V 6 ans et quelques jours , mais pas de mois ;
drien III.
1. Sur ceci, voy. les Annales de Fulda, passages cités ci-dessous,
p. 197, notes 4 et 7.
1. Je n'ai pas cru devoir reproduire in- extenso et en colonnes 2. Un diplôme de Fantuzzi (Mon. Rav . , t. I, p . 90) , cité par Jaffé,
parallèles les chiffres fournis par les catalogues du x et du xi (t . I, p. 427) donnerait lieu de rejeter l'ordination d'Etienne V au
siècle. Au ch. IX de cette introduction on trouvera la bibliographie delà du 20 novembre 885. Jaffé écarte avec raison ce document. Il
de ces documents. Un grand nombre d'entre eux sont publiés soit est du reste regrettable que le texte des diplômes de Ravenne n'ait
dans le chapitre IX, soit dans le texte ci-dessous , p. 221-281 . Les pas une attestation bien sûre : la publication de Fantuzzi n'est pas
renseignements queje vais donner ici sur leur teneur, leur concor- de nature à satisfaire les scrupules légitimes, lorsqu'il s'agit de
dance ou leur désaccord , ne se fondent pas seulement sur les tex- ces menus détails. Une observation de Fantuzzi lui-même, t. I,
tes que j'ai publiés ; ils dérivent d'un examen complet de tous les p. IX, serait plutôt de nature à les éveiller.
textes qui sont venus à ma connaissance et dontj'ai parlé au ch. IX. 3. Jaffé, 3472, 3473.
LXVIII CHRONOLOGIE .
Stephanus an. VI m. » d. VIIII (var . d . IIII, d. En ce qui regarde Boniface VI , la durée de quinze jours Boniface VI.
XIII). est confirmée par Flodoard , qui lui attribue ter quinos
Formosus an. IIII m . VI d. » .
dies . On placera donc ce pontificat éphémère dans le
mois d'avril 896. Dans la promotion de Boniface on né
En comptant 4 ans et 6 mois au dessus du 4 avril 896 , gligea certaines règles canoniques ; elle fut l'œuvre d'un
on arrive au 4 octobre 891 ; le 6 était un dimanche : il
mouvement populaire . Elle dut suivre de près la mort de
conviendrait très bien pour l'installation de Formose .
Formose ; si elle n'eut pas lieu le 4 avril , qui était un
Entre cette date et les abords du 20 septembre 885 , où i
dimanche , elle eutsûrement lieu le dimanche suivant 11 .
se place l'ordination d'Etienne V, il y a six ans et quel-
Etienne VI fut installé avant le 11 juin 896 : il est Etienne VI,
ques jours . Etienne V aura été ordonné soit le diman- Romain.
en effet mentionné à cette date dans une charte de
che 19 , soit le dimanche 26 septembre 885 ; cette der-
Ravenne 2. Le 20 août 897 , une autre charte mentionne
nière date est favorisée par l'attestation particulière de la
son successeur Romain 3. Ainsi les quinze mois d'E-
leçon d. VIIII.
tienne VI se placeront d'avril -mai 896 à juillet - août
897. Quant à Romain , la leçon des catalogues , m . III
3º De Boniface VI à Serge III (896-911) .
d. XXIII (ou XXII), trouve une confirmation dans
Flodoard , qui lui assigne quattuor haud plenos menses .
Au delà de Formose il faut descendrejusqu'à Serge III
Deux privilèges de ce pape sont datés du 15 octobre 897 .
(904-911 ) pour trouver un pontificat bien classé chrono- Combiné avec la date du 20 août, déjà mentionnée , ce
logiquement . renseignement limite la période assignable au pontificat
Serge III. Les catalogues sont sensiblement unanimes à lui as- de Romain . Il ne peut avoir commencé avant le 25 juin
signer une durée de 7 ans , 3 mois , 16 jours . Une charte ni s'être terminé après le 13 décembre . D'autre part, il
de Ravenne du 25 janvier 911 , est datée de l'an VII de résulte de ce qui précède que la date initiale ne peut
Serge III ; une autre du 1er février 907 , de l'an IV du guère être placée avant la fin de juillet . Vient ensuite le Théodore,
Jean IX.
même pontife ' . Celui - ci aura donc été consacré entre le court pontificat de Théodore , dont la durée , 20 jours ,
25 janvier et le 1er février 904 , c'est- à-dire le 29 janvier , est suffisamment attestée . Avec lui nous atteignons à
seul dimanche intermédiaire . La durée marquée dans
peu près la fin de l'année 897. Les deux années de
les catalogues conduit de là au 14 avril 911 , XVIIII Jean IX coïncident sensiblement avec 898 et 899.
kal. mai . Benoît de Saint-André marque le VIIII kal.
Pour Benoit IV, la leçon des catalogues est très incer- Benoit IV .
mai., qui concorde à peu près , comme expression pa-
taine, et cela en particulier sur le chiffre des mois ,
léographique .
le plus important . Pour les jours , la leçon originale
Entre Formose et Serge III il n'y a guère d'autre semble être XV, pour les années III ; cette dernière est
données que celles des catalogues, çà et là confirmées du reste vérifiée par l'ensemble de la chronologie . On
par Flodoard.
a de Benoît IV des pièces du 31 août 9005 , et on le voit
Voici d'abord la leçon des catalogues :
1. Sed neque de gradu ecclesiastico eiectum et non canonice
Boniface VI, • · • . · · d . XV . restitutum ad altiora provehere ullus praesumat, prout de Bonifa-
Etienne VI, an. I. m. III . cio, primo de subdiaconatu postmodum de presbyteratu deposito,
Romain, • • • · m. III d. XXIII . popularis manus agere praesumpsit. Concile romain de 898 , c. 3.
2. Fantuzzi , t. I, p. 94.
3. Muratori, Antiq. , t . V, p. 772, Galletti , Primicero, p. 191 .
1. Muratori, Antiquit. ital. , t. V , p . 773 ; Amadesı , Antistit. 4. Jaffé, 3515, 3516.
Ravenn. chron. , t. II, p , 235. 5. Jaffé , 3527, 3528.
CHRONOLOGIE . LXIX
mentionné dans une charte du 26 juillet 903¹ , qui date au moins à la mi-juin 913. Pour Lando, la confusion
par sa quatrième année . Il est peu probable, comme on des catalogues est extrême ; ce qu'il y a de mieux à
va le voir, qu'il ait dépassé de beaucoup cette date . faire ici , c'est de s'en tenir aux chiffres de Flodoard ,
Entre les divers chiffres de mois qu'on lui assi- 6 mois et 10 jours ; une charte de Ravenne , du 5 fé-
gne, II, V, VI, X, les chiffres V et VI me semblent beau- vrier 914 , mentionne encore Lando ; il aura commencé
coup mieux attestés que les autres . Il faudra donc vers la fin de juillet 913. Quelques catalogues marquent
placer son ordination au commencement de l'année 900 , après lui, par extraordinaire, la durée de la vacance , et
en janvier ou dans les premiers jours de février. la fixent à 36 jours .
Léon V. Flodoard dit que Léon V emigrat ante suum quam Jean X l'avait déjà remplacé en mars . Il fut déposé Jean X.
Christophe.
luna bis impleat orbem . Ceci concorde avec les 57 jours en 928 , d'après les Annales de Flodoard . Les catalogues
que la plupart des catalogues lui attribuent. L'emigrat de lui accordent tous 14 ans, 2 mois et quelques jours ,
Flodoard semble indiquer une mort naturelle . Cependant de 3 à 15, ce qui fixe aux dernières semaines de mai la
le pontificat de Léon V se termina par l'emprisonnement , fin de son pontificat effectif.
et sa mort 2 ne paraît avoir eu lieu que sous Serge III . Léon VI ,
Flodoard attribue 7 mois et 5jours à Léon VI ; 2 ans, Etienne VII.
A Christophe, qui fit incarcérer Léon V pour se mettre 1 mois, 12 jours à Etienne VII. Ces derniers chiffres
à sa place, les catalogues attribuent les uns 4 , les autres sont ceux des catalogues ; quant à Léon VI, tous ceux
7 mois , leçons qui ont , au point de vue paléographique , qui marquent les jours portent d. XV; sur les mois ils
beaucoup de ressemblance , m . IIII, m. VII. Flodoard varient de 5 à 7. Il n'y a d'actes datés ni de l'un ni
favorise la seconde , car il dit que Christophe siégea dimidio de l'autre . En somme, Léon VI occupe la fin de l'an-
anno ulteriusque parum. On n'a pas d'actes de Léon V ; née 928 , Etienne VII les deux suivantes, et même les
de Christophe une seule charte , du 26 décembre 903 ; premières semaines de 931 .
aucun autre document ne date par ces papes . D'autre Jean XI siégea 4 ans et 10 mois , d'après les catalogues, Jean XI.
part, l'ordination de Serge III étant fixée au 29 jan- presque tous d'accord sur ce point. Il atteignit donc, ou
vier 904 , il n'y a entre Benoît IV et lui que six mois peu s'en faut, la fin de l'année 935. Dans ses Annales ,
environ ; cette circonstance tranche la question entre les Flodoard marque sa mort à l'année 936 ; un privilège
deux leçons m . IIII et m. VII ; la première seule de son successeur Léon VII suppose que celui - ci était
est admissible, à moins , ce qui est encore possible , que déja en fonctions le 9 janvier de cette année , ce qui
les deux papes rivaux, Léon V et Christophe, n'aient suppose qu'il avait été ordonné au plus tard le diman-
compté l'un et l'autre leur pontificat depuis la fin de che 3.
juillet 903 . A Léon VII , les catalogues marquent, avec beaucoup Etienne
Léon VII,
VIII,
d'uniformité , 3 ans, 6 mois et 10 jours ; il atteignit Marin II.
4º D'Anastase III à Agapit II (911-955) . sans doute le mois de juillet 939. Son successeur,
Etienne VIII, qui siégeait le 19 de ce mois , fut ordonné
Anastase III ,
Lando. Entre le pontificat de Serge III , délimité comme je l'ai au plus tard le dimanche 14. Les catalogues lui don-
dit³ et celui de Jean X qui paraît avoir commencé en nent 3 ans , 3 ou 4 mois et 15 jours, ce qui conduit
mars 914 , il faut placer ceux d'Anastase III et de Lando . jusqu'à la fin d'octobre ou de novembre 942. Encore la
Le pontificat d'Anastase III est évalué , avec une dernière hypothèse est-elle écartée par une pièce qui
certaine constance, à deux ans et deux mois . En mettant prouve que le successeur d'Etienne VIII était déjà en
cette durée à la suite du pontificat de Serge III on arrive fonctions le 11 novembre 942 , c'est- à-dire qu'il avait été
ordonné au plus tard le dimanche 6. Celui-ci , Marin II,
1. Fantuzzi, t. I, p. 102.
2. Voy. les textes cités p . 235, note 1 . 1. Charte dans Galletti , Vestarario, p. 47 : Faustus, tabellio U. R.
3. Une charte de Ravenne mentionne Serge III au 4 septembre subscripsit, anno XIIII domni Iohannis X pape, mense martio, ind.
911 (Fantuzzi, t . I, p. 108) ; une autre (Amadesi, t . II , p. 227 ; XV.
Fantuzzi, t, II, p. 364 ) place le début d'Anastase III après le 2. Sauf, en quelques endroits, la variante d. XV pour d. XII.
mois d'août 911 , si on la lit comme Amadesi, avant le 1er septem- 3. Jaffé, 3606.
bre 911 si on la lit comme Fantuzzi. Devant ces discordances . je 4. V. p. 244, la note astronomique du Vaticanus 1340 .
crois devoir m'en tenir aux catalogues. 5. Il y a ici une variante, 4 ans ; mais elle est impossible.
LXX CHRONOLOGIE .
a, dans l'ensemble des catalogues, 3 ans, 6 mois et 13 lui assignent tous un an , la plupart 3 mois , quelques-
jours . Il serait donc mort, au plus tard, le 19 mai 946 . uns 4. Il sera mort au mois de mars. Quant à Benoît V,
Mais il faut remonter un peu plus haut, car de deux char- que les Romains élurent après la mort de Jean XII , il
tes de Fantuzzi il résulte qu'Agapit II fut consacré le fut déposé au synode du 23 juin 964 ; il n'avait donc
dimanche 10 mai 946. Cette date oblige à opérer un cer- pu siéger qu'un mois et quelques jours . Les catalogues
tain tassement dans les pontificats précédents ; tout s'ar- lui marquent 2 mois 2 jours ; c'est probablement un
range en reportant au 30 octobre 942 l'ordination de mois de trop ; la leçon primitive devait être m . I d. II.
Marin II. Il avait sans doute été ordonné le dimanche 22 mai.
Agapit II. Les mois et jours d'Agapit sont marqués assez uni- Plusieurs chartes mentionnent la vacance du siège Jean XIII .
formément dans les catalogues : m . VII d. X. Sa mort pontifical après la mort de Léon VIII ' , et nous savons en
tomberait donc le 20 décembre 955. Jean XII lui suc- effet qu'il dut se passer un certain temps avant que
céda , selon l'indication isolée d'un catalogue ' , le diman- le successeur de celui - ci pût être installé . Des bulles de
che Gaudete, qui tombait cette année-là le 16 décem- Jean XIII il résulte que cette installation eut lieu entre
bre. Il y aurait donc lieu de raccourcir de quelques le 20 septembre et le 18 octobre 965. Jean XIII mourut ,
jours la durée assignée au pontificat d'Agapit II : peut- son épitaphele marque, le 6 septembre 972. Cette même
être faut-il lire d. Vau lieu de d. X 4. épitaphe lui assigne 7 ans de pontificat. Mais c'est là
un chiffre rond. Les catalogues donnent la vraie durée, 6
5º De Jean XII à Jean XV (953-996) . ans , 11 mois et 5 jours . Elle conduit , en remontant , au
dimanche 1er octobre 963 .
Jean XII. Pour marquer le terme du pontificat de Jean XII on
L'avénement de Benoît VI est marqué au 19 janvier Benoit VI .
a pu hésiter entre deux événements, la déposition du
dans le catalogue de la Pomposa (Est . ) ; il s'agit évi-
pape , au concile du 4 décembre 963 , et sa mort , le 14
demment du 19 janvier 973. Les 18 mois que lui mar-
mai 964. Nos catalogues s'accordent à lui attribuer 8
quent les catalogues atteignent la mi -juin 974. C'est
ou 9 ans et 3 ou 4 mois ; ceci est incompatible avec l'idée
en effet au mois de juin de cette année qu'eut lieu la pre-
de s'arrêter en décembre 963 ; on a donc admis que le
mière intrusion de Franco (Boniface VII) ; ceci résulte
pontificat de Jean XII s'était prolongé jusqu'à sa mort .
d'un diplôme de Subiaco . Les catalogues attribuent
La date en est connue par le continateur de Réginon ³ .
à cette première intrusion de Boniface une durée de 1
En comptant 8 ans et 4 mois au dessus du 14 mai 964 on
mois et 12 jours . Benoît VII qui fut substitué à Benoit
n'arrive qu'à la mi-janvier 956 , date certainement
VI étranglé, fut installé , comme il résulte de ses bulles ,
fausse ; on a en effet des diplômes de Jean XII datés du entre le 2 et le 28 octobre 974.
2 et du 9 janvier de cette année . Il faut croire qu'un
Nous avons encore l'épitaphe originale de Benott VII ; Benoit VI.
chiffre de jours s'est perdu de très bonne heure.
Léon VIII. il y est dit que ce pape mourut le 10 juillet, indiction
Léon VIII fut élu le 4 décembre 963 et ordonné le di-
Benoit V. XII, c'est-à - dire en 984. Mais c'est là une chose
manche suivant , 6. Il résulte des diplômes qu'il mourut
inadmissible ; Benoît VII est mort sûrement avant la fin
en 965 , entre le 20 février et le 13 avril . Les catalogues
de l'année 983 ; il faut corriger ou le nom du mois ou
1. Monum. Rav. t . II, p . 365 ; t . V, p . 160 . le chiffre de l'indiction . Cette dernière correction est
2. Il n'en est pas de même pour les années : le vrai chiffre, VIIII , plus aisée que l'autre j'admettrai donc que Benoît VII
est souvent remplacé par II, ou arrondi en X.
mourut le 10 juillet 983 , indiction XI . Les catalogues
3. Voy. p. 247, cat. Laur.
4. Une bulle de Jean XII (J. 3680) est datée du 15 décembre et son épitaphe elle - même lui attribuent neuf ans ,
956, an 2 du pontificat. Jaffé propose d'en corriger la date et de chiffre rond .
lire XIIII kal. ian. au lieu de XVIII kal. ian.; cela reporterait la Son successeur Jean XIV mourut , nous dit son épi- Jean XIV.
bulle au 19 décembre . Cf. p. 247, note 3.
5. Ci -dessous , p. 248, note 18.
6. J. 3675, 3676 . 1. Voy. note précédente , et Galletti , Primicero, p . 210, charte du
7. Une charte du 20 février 965 (Muratori, Antiq. ital., t. V, 8 juillet, où l'on trouve cette formule : Post excessum domni Leonis
p. 769) porte son nom : tempore Leonis VII (1. VIII) ; une autre, du papae adhuc in sede b. Petri nullus advocatus sedebat pontifex.
13 avril ( Giorgi , note Baronius, éd . de Lucques, t. XVI, p . 156) , 2. Cf. p . 248 , note 21.
mentionne la vacance : post discessum Leonis sanctissimi et VIIIpapae . 3. Reg. Subl ., p . 189 ; cf. p. 199 , 280 .
CHRONOLOGIE. LXXI
taphe, le 20 août, c'est- à-dire le 20 août 984 ; sa mort vrier 9981 ; plusieurs catalogues lui attribuent un pon-
fut précédée d'un emprisonnement de quatre mois , son tificat de 10 mois . Il aura donc été installé vers le mois
pontificat en avait duré huit ; ces deux derniers chiffres d'avril 997 .
sont fournis par sa notice dans la continuation du cata- Silvestre II, on le voit par ses actes , était déjà pape Silvestre II.
logue . Additionnés , ils rejoindraient aisément, en admet- le 15 avril 999, un samedi ; la date de sa mort, 12 mai
tant quelques semaines de vacance , la date fixée pour 1003 , est marquée au bas de son épitaphe . Il a donc
la mort de Benoît VII ; mais il peut se faire aussi que siégé ans , 1 mois et un nombre de jours à détermi-
l'avénement de Jean XIV ait été retardé jusqu'au mois ner. Les catalogues donnent des chiffres assez différents ;
i
de décembre 983 ; on ne saurait donc dire si , dans les quelques-uns cependant portent 4 ans , 1 mois , 9 jours ,
huit mois qui lui sont attribués, sont compris ses qua- ce qui conduit au dimanche 2 avril 999 , date acceptable .
tre mois de détention . Ici se place une nouvelle usurpa- Les deux pontificats de Jean XVII et de Jean XVIII Serge IV.
tion de Boniface VII , qui se prolongea onze mois ne sont pas si faciles à délimiter. Au delà , celui de
après la mort de Jean XIV, soit jusqu'en juillet 985 . Serge IV est fort bien daté. L'épitaphe de ce pape donne
Jean XV . Boniface VII fut remplacé par Jean XV, auquel les le jour de sa mort , le même que pour Silvestre II , 12
1
catalogues donnent 10 ans et 7 mois . Les diplômes mai , et la durée de son pontificat, 2 ans , 9 mois , 12
fixent son avénement au mois d'août 985 ; il sera donc jours . Serge IV étant mort en 10122 , son installation
mort au printemps 996. Ceci concorde avec ce fait, a dû avoir lieu le 31 juillet 1009. Les catalogues varient
connu par les Annales de Quedlinbourg et la Chroni- sur les chiffres ; mais leur leçon primitive paraît être
que vénitienne de Jean , que l'empereur Othon III se celle du Vaticanus 3762 , identique à celle de l'épita-
trouvani à Pavie aux fêtes de Pâques 996 y apprit phe .
la mort de Jean XV 3 : Pâques tombait cette année- là Entre Silvestre et Serge, il faut placer Jean XVII, à Jean XVII,
Jean XVIII.
le 12 avril. qui les catalogues attribuent uniformément 5 mois et
25 jours , ou, en chiffre rond , 6 mois , et Jean XVIII,
pour lequel ils n'offrent pas le même accord . On assi
6º De Grégoire V (996) à la fin du XIe siècle.
gnera à Jean XVIIles six derniers mois de l'an 1003 .
Restent 5 ans et 7 mois pour son successeur. Les actes
Grégoire V. Des lettres de Grégoire V il résulte que son ordina- datés de celui-ci vont d'avril 1004 à octobre 1008 ; le
tion eut lieu entre le 28 avril et le 9 mai 996 , soit le catalogue d'Eccard (Aug. ) lui attribue 5 ans et demi ;
dimanche 3 mai . Son épitaphe porte qu'il mourut le 18 on ne sera pas loin de la vérité en le faisant siéger de
février (XII kal mart. ) , après avoir siégé deux ans et janvier 1004 à juin ou juillet 1009 .
menses circiter octo . Cet octo est un léger sacrifice aux Benoît VIII , que les chartes de Farfa montrent en Benoit VIII,
Jean XIX .
exigences du vers , car , entre le 3 mai 996 et le 18 fé- fonctions dès le 21 mai 1012 , doit avoir été consacré
vrier 999 , il y a 2 ans, 9 mois et 15 jours . Aucun des le dimanche précédent 18. Les catalogues sont assez
catalogues ne marque les jours ; pour les mois ils va- | d'accord sur ses chiffres, 11 ans , 11 mois³ , 21 jours ,
rient on trouve les leçons V , VIII , VIIII ; c'est celle -ci ce qui fixerait sa mort au 7 mai 1024. Certains né-
qui est à retenir. crologes allemands , qui paraissent toutefois dériver
Jean XVJ.
Dès l'automne 996 les Romains avaient chassé Gré- d'une source commune, indiquent le 7 avril, VII id.
goire V ; quelques mois après ils le remplacèrent par apr. Il y a donc incertitude sur le terme précis . La sé-
Jean XVI (Philagathe), qui se maintint jusqu'en fé-
1. Une charte du 22 février 998, publiée par Muratori (Scripto-
res, t. II, part. 2, p . 492), suppose que l'empereur Othon III
1. L'annaliste saxon (Mon. Germ . Scr. t. VI, p . 640) atteste, ce était alors à Rome : ainsi Jean XVI s'était enfui avant le 22 fé-
qui est d'ailleurs supposable à priori, que la nomination de ce vrier.
pape fut faite par l'empereur Othon II . L'itinéraire de ce prince, 2. L'épitaphe porte an. dominice incarn. millesimo tertio X, ce
invoqué par Jaffé, t . I, p . 484, ne fournit, je crois , aucun élément qui veut dire, je pense, 1013 ; mais les actes de Serge IV et de
pour résoudre ce problème. Benoit VIII obligent à corriger ce chiffre.
2. Voy. les références dans les Regesta de Jaffé, t. I, p . 486. 3. La variante 10 existe , quoique faiblement attestée.
3. Mon. Germ. Scr. t . III , p. 73 ; t. VII, p. 30. 4. Jaffé, Regesta Pontif. , p. 514.
LXXII CHRONOLOGIE .
rie des actes datés de Benoît VIII s'arrête au 7 mars nombre portent 14 , les autres 12¹ . Ni l'un ni l'autre de
1024 ; ceux de Jean XIX ne commencent qu'en décem- ces deux chiffres d'années ne permet d'atteindre le 17
bre . Toutefois , il résulte d'un diplôme allégué par Gre- juillet 1048. La leçon 12 est attestée par des textes
gorovius ' , que l'année de Jean XIX commençait avant le assez divers pour qu'on puisse lui attribuer une valeur
1er mai. Il y a donc lieu d'accepter la variante m . X de spéciale 2. Je serais donc porté à croire que la durée
certains catalogues et la date du 7 avril pour la mort an. XII m . IIII d. XX représente le premier pontificat
de Benoît VIII . Jean , qui lui succéda aussitôt, fut sans de Benoît IX . D'après la façon dont l'auteur du catalogue
doute ordonné le dimanche 12 avril ou l'un des deux raconte les péripéties de l'année 1044-1045 , il semble
suivants , 19 et 26. bien que, pour lui , ce pontificat s'était terminé à l'expul
Benoit IX et Les actes de Jean XIX vont jusqu'en janvier 1032 ; il sion de Benoît, ou , tout au plus , à l'installation de Sil-
ses rivaux .
a donc siégé au moins 7 ans. De son successeur Benoit IX vestre . Dans cette dernière hypothèse , la 13° année de
on n'a pas d'actes avant 1036 ; Hermann de Reiche- Benoit aurait commencé vers le 1er septembre 1044 et
nau note à l'année 1033 la mort de Jean XIX et l'avène- par suite sa première vers le 1er septembre 1032. Si au
ment de Benott IX . D'autre part, deux diplômes qui contraire la durée an . XII m . IIII d. XX se termine à
datent par les années de Benoît donneraient lieu de l'expulsion de Benoît IX, il faudra reporter de quelques
reporter les débuts de celui - ci avant le 27 janvier 1033 2 semaines , peut-être de quelques mois plus haut le rem-
et même avant le 15 novembre 1032 3. Il n'y a pas placement de Jean XIX par Benoît .
grand'chose à tirer des catalogues , qui varient beaucoup En somme, il a ici une très grande incertitude ; on ne
pour Jean XIX . Enfin le pontificat de Benoît IX s'est peut guère savoir qui était pape pendant le printemps et
terminé plusieurs fois , sans que l'on sache à laquelle l'été 1032 .
de ses diverses finales se rapportent les chiffres de Grégoire VI commença le 1er mai 1045 ; c'est du Grégoire VI .
mois et jours . Il faut d'abord savoir à quoi s'en tenir moins ce jour-là que Benoît IX lui vendit le pontificat .
sur ce dernier point. Ce n'était pas un dimanche . On dut attendre au 5 mai
Benoît IX, après avoir repris le pontificat une première pour célébrer l'ordination . De là jusqu'au 20 décembre
fois , le vendit au chanoine Jean Gratien (Grégoire VI) , 1046 , jour où Grégoire fut déposé à Sutri , il y a un an,
le 1er mai 1045. Il le détenait alors depuis 1 mois et 21 7 mois et 14 jours . Les catalogues fournissent deux le-
jours , soit depuis le 10 mars , l'ayant arraché à Silves- çons , 1 an 8 mois 11 jours et 2 ans 6 mois , inaccepta-
tre III , lequel l'avait occupé 49 jours . Ces données sont bles l'une et l'autre .
fournies par le catalogue pontifical ; elles fixent au 20 Les dates extrêmes de ' Clément II et de Damase II Cléticnt II.
Damase II.
janvier environ l'installation de Silvestre III . Antérieu- sont bien connues par les auteurs³ . Le premier fut ins-
rement à cette date , et même au 7 janvier 1045 5 , les tallé le jour de Noël 1046 et mourut le 9 octobre 1047 ;
Romains avaient chassé une première fois Benott IX . Damase fut installé le dimanche 17 juillet 1048 et
Hermann de Reichenau enregistre son expulsion à mourut le 9 août suivant. Les catalogues marquent as-
l'année 1044. On ne peut dire au juste quel intervalle sez exactement les durées pour Clément , m . VIIII d.
s'écoula entre l'expulsion de Benoît et l'installation de XVI (ou XVII, ou VII) ; pour Damase , d. XXIII. Entre
Silvestre . Déposé théoriquement au concile de Sutri ou ces deux papes se place une nouvelle et dernière ap-
au concile de Rome , c'est - à-dire le 20 ou le 24 décem- parition de Benoît IX , qui dura , dit le catalogue, depuis
bre 1046 , Benoît reprit encore le pontificat le 8 novem- la fête des Quatre-Couronnés (8 novembre) jusqu'à
bre 1047 et se maintint jusqu'au 17 juillet 1048 . celle de saint Alexis ( 17 juillet), c'est-à-dire jusqu'au
Les catalogues sont d'accord à lui marquer 4 jour de l'avénement de Damase II.
mois et 20 jours ; pour les années, le plus grand
Léon IX. Léon IX, nous dit son biographe Wibert de Toul, fut trouve le 19 juillet dans un nécrologe du Mont- Cassin,
ordonné le premier dimanche de Carême, 12 février ce qui s'accorderait avec la leçon an. II m. V d. XXV¹.
1049 ; sa date obituaire est connue par le Liber pontifi- L'incertitude est levée par le catalogue de la Cava où
calis et par diverses autres sources : c'est le 19 avril se trouve marquée la vacance , m. II d. VIII, après Nico-
1054. Entre les deux il y a juste les 5 ans, 2 mois et las II. Son successeur fut ordonné le 30 septembre ; le
6 ou 7 jours que marquent les catalogues. chiffre d. VIII concorde mieux avec la date obituaire
Victor II. La date obituaire de Victor II est connue aussi par du 27 juillet qu'avec l'autre.
plusieurs témoignages ; c'est le 28 juillet 1057. Suivant Alexandre II , dit s . Pierre Damien 2 , fut installé le Alexandre II.
les Annales de Berthold ' , il aurait été ordonné le jeudi- 1er octobre, kal. oct. Je crois que cette date doit être
saint, 13 avril 1055. Les chiffres des catalogues sont corrigée en prid. kal. oct. , le 1er octobre 1061 étant un
2 ans, 3 mois , et tantôt 13 tantôt 27 jours . La première lundi . Des documents sur l'élection de Grégoire VII, il
leçon est évidemment la bonne ; mais peut- être se rappor- résulte que son prédécesseur fut enterré le 22 avril 1073 ,
te-t-elle au dimanche de Pâques plutôt qu'au jeudi-saint . et qu'il était mort la veille. Ces dates s'harmonisent
Etienne IX.
La chronique du Mont- Cassin donne les dates extrê- très bien avec les chiffres du Liber pontificalis, an. XI
mes d'Etienne IX, 3 août 1057 et 29 mars 1058. Les m. VI. d. XXII.
catalogues lui donnent 7 mois et 29 jours ; ce dernier La durée an. XII m . I d. III, attribuée dans le Liber L'élection
considérée
chiffre doit être corrigé en 26. pontificalis, le recueil de Boson et les autres documents comme
l'avénement.
Benoit X. Les dates extrêmes de Benoît X ne sont pas connues ; au pontificat de Grégoire VII, a été comptée à partir du
il est sûr qu'il fut élu et installé peu de jours après la jour de l'élection, 22 avril 1073 , et non à partir de l'or-
mort de son prédécesseur. Le Liber pontificalis et les dination , 29 juin . C'est la première fois que ce système
autres catalogues s'accordent à lui attribuer 9 mois et est appliqué. On ne procèda pas ainsi pour le pape sui-
20 jours . Ce comput suppose évidemment que l'on a vant Victor III , qui fut pape élu pendant près d'un an ,
considéré le pontificat de Benoît X comme s'étant ter- du 24 mai 1086 au 9 mai 1087 , et pape consacré seule-
miné à l'ordination de son compétiteur Nicolas II , et ment pendant 4 mois et 7 jours , jusqu'au 16 septem-
nullement comme s'étant prolongé jusqu'à sa propre bre 1087. Cette dernière durée est la seule qui figure
résignation (été 1059) ou à sa déposition solennelle, dans les catalogues . Urbain II fut consacré le jour même
trente jours plus tard . L'avénement de Nicolas II , les de son élection , Pascal II le lendemain . Il n'y a donc
dates de ses lettres le prouvent, se place entre le 20 et pas lieu de se demander, pour ces deux papes, quelle
le 28 janvier 1059 , soit le dimanche 24. Il y a donc idée a prévalu sur l'origine du comput . Mais il est sûr que ,
3 pour Gélase II, à qui on donne toujours un an , plus 3 , 4 ,
lieu de placer au dimanche 5 avril 1058 l'installation
de Benoît X, 9 mois et 20 jours avant celle de Nico- ou 5 jours , c'est l'élection qui a été le point de départ ;
las II. en partant de l'ordination , 10 mars 1118 , on n'aurait
Nicolas II.
Quant à celui - ci, les catalogues lui donnent en géné- eu que 10 mois et 28 jours .
ral 2 ans et 6 mois , quelques-uns 5 mois seulement ; Adoptant cette nouvelle façon de compter , j'ai mar-
pour les jours il y a plus de variété : on trouve les chif- qué, dans la table ci -jointe , depuis le x11° siècle, c'est-à-
fres 1 , 25 , 28. La chronique de Bernold marque la dire depuis Gélase II , non les dates d'ordination , mais
mort du pape au 27 juillet 1061 , ce qui correspond à celles d'élection , et établi en conséquence les chiffres
d'établir avec précision les limites de chaque pontificat . noft XI ( 1304) , aux Regesta de Jaffé et de Potthast ,
Je crois donc devoir m'abstenir, pour cette dernière au delà, à l'Histoire de Rome au moyen-âge, de Gre-
période , de toute discussion . Les dates que j'enregistre gorovius .
dans mon tableau sont empruntées , jusqu'à Be-
TABLE CHRONOLOGIQUE DES PAPES
Comme dans la première partie de cette table (t. I. p. CCLX) , le nom du mois est imprimé en italique quand la date n'est pas at-
testée directement, mais j'ai mis des astériques aux chiffres qui m'inspirent des doutes particulièrement sérieux.
LXXVI TABLE CHRONOLOGIQUE .
1. A partir de Gélase II les dates d'avénement sont, sauf avis contraire, celles de l'élection . Cf. ci-dessus , p. LXVI ,
LXXVIII TABLE CHRONOLOGIQUE .
INNOCENTIUS VI. 18 décembre 1352 . 12 septembre 1362 . an. VIIII m. VIII d . XXV
(SUITE).
XCVIII. LEO III (795-816). 1
XCVIII.
LEO, natione Romanus , ex patre Atzuppio , sedit ann . XX m. V dies XVI . Qui a parva etate in vestiario_1 358
patriarchii enutritus et edocatus , omnemque ecclesiasticam disciplinam spiritaliter eruditus , tam in psalterio
quamque in sacris divinis scripturis pollens , subdiaconus factus , in presbiterii honore provectus est . Erat
enim vir castus, loquela fecundus et animo constans . Ubi vero inveniebat praecipuum monachum vel servum
5 Dei, in conloquiis divinis et oratione cum eo penitus vacari non cessabat ; et valde nimisque hilarus in elaemo-
sinis existebat. Verum etiam et infirmorum prorsus maximus visitator , predicans illis scripturaliter eorum
animas in elemosinis redimerent . Qui plures eius praedicationibus annuentes , quicquid illi pro Christo commen- 359
dabant, occulte die noctuque pauperibus erogabat, fructum animarum crebro offerens salubriter Deo . Et dum
3
taliter in ipso vestiario praecipue degens splenderet , et ab eius solertissima cura ipse vestiarius degeretur, ab
10 omnibus amantissime diligebatur. Quapropter, divina inspiratione, una concordia eademque voluntate , a cunctis II
sacerdotibus seu proceribus et omni clero , necnon et obtimatibus vel cuncto populo Romano , Dei nutu , in natale
beati primi martyris Stephani electus est, et sequenti die , in natale sancti Iohannis apostoli et evangelistae , ad
Erat enim ecclesiasticarum rerum defensor et contrariis fortissimus expugnator et nimis mitissimus , eidem
15 ecclesiae benivolis praeclarus amator , tardus ad irascendum et velox ad miserendum , nulli malum pro malo
reddente, neque vindictam secundum meritum tribuente, sed pius et misericors, a tempore ordinationis suae
omnibus nituit iustitias faciente . Hic vero roga clero suo in presbiterio 5 maxime ampliavit.
Fecit enim in basilica beati Petri principis apostolorum, nutritori suo, turibulum aureum , ante vestibulum III
altaris , pens. lib . XVII . Immo et in confessione eidem apostoli ruga ex auro purissimo , cum gemmis diversis ,
20 pens. lib. XLVIIII. Item coronas maiores argenteas III, pens . lib . CCCVII . Verum etiam et cortina alba olosirica
7
rosata, habente in medio crucem de chrisoclabo et periclisin de fundato I. Sarta tecta vero basilicae beati Petri 360
apostoli , id est navem maiorem, seu et aliam navem super altare, cum quadriporticos , simul et fontes aquae ante
fores argenteas , verum etiam et turrem cum cameris suis, a summo usque ad summum , omnia et in omnibus
noviter restauravit . Praesertim imago Salvatoris cum regiis mire pulchritudinis depictae ad decorem supra-
Pari modo et in basilicam beati Pauli apostoli atque in basilica Salvatoris instar imagines fecit et constituit. IV
Sarta tecta vero tituli beate Anastasiae, quae a priscis temporibus per incuriam marcuerant, et pene casure
erant, suo almo studio noviter restauravit.
361 Similiter et titulo sanctae Sabine studiose renovavit . In quo vero titulo isdem egregius praesul fecit ex argento
coronas V, pens . lib . XIIII , canistra II exafoti , pens . lib . III semis ; gabathas interrasiles VIIII , pens . lib . XI .
Fecit autem et in basilica beate Dei genetricis , quae appellatur ad Presepem , ciborium ex argento purissimo ,
qui pens . lib. DXC , simul et rugas argenteas in ingressu presbiterii , pens . lib. LXXX ; atque cortina maiore sirica
alba , habentem periclisin et crucem de fundato . Immo et in sacratissimo altare maiore fecit vestem de chriso- 5
claba , habentem storia Nativitatis Domini et sancti Symeonis et in medio Cheretismon . Simul etiam et cameram
eiusdem ecclesiae et in quadriportica ; necnon et coronas argenteas III , pens . inibi lib . CXLV et uncias VIIII .
V Interea et in basilica beati Christi martyris Laurenti , sita foras muros , fecit imagines argenteas III , Salvatoris ,
beati Petri apostoli et sancti Laurenti , pens . simul lib. LIII semis . Et in sacro altare veste tirea chrisoclaba
habentem storia dominice Passionis seu Resurrectionis . 10
Itemque renovavit sarta tecta beati Felicis et Audacti martyrum , iuxta sanctum Paulum apostolum , seu et
basilica 10 sancti Mene , atque tituli beati Vitalis Christi martyris , necnon et cimiterium beati Xysti atque Cornelii ,
via Appia ; simulque et cimiterium sancti Iutici 11 , via Lavicana ; pariter et ecclesiam sanctae Dei genetricis
362 semperque virginis Mariae dominae nostrae , sita in Fonteiana , quae per olitana marcuerant tempora atque
ruerant. 15
VI Fecit autem isdem praesul in basilica doctoris mundi beati Pauli apostoli confessione simul et ruga ex auro
obrizo habentem gemmas pretiosas , instar beati Petri apostoli, pens . lib . CLVI . Et super ipsum sacrum altare
imago aurea , habentem Salvatorem et XII apostolos , pens . lib . LXXV . Seu et camera eiusdem basilice in modum
beati Petri apostoli noviter fecit ; presertim et coronas argenteas III , pens . in uno lib . CCXX ; et vela olosiricas
maiores sigillatas , habentes periclysin et cruce tam de blathin seu de fundato, numero XV ; vela promiscua 20
maiores de quadrapulo investita, quae pendent in arcora , XLIII ; vela modica sigillata , quae pendent in arcora
minores , ornata de quadrapulo , XX ; item vela modica de stauraci que pendent in arcora X et alia X, ex quibus
tres habent periclisin de chrisoclabo ; item vela IIII filopares alexandrina ; item velum alithinum rotatum , habentem
periclisin in rotas cum aucellos et in medio cruce cum gammadias et IIII rotas de tyreo filopares .
363 Fecit autem et in basilica beati Andreae ad beatum Petrum apostolum rugas argenteas , pens . lib . LXXX . 23
Verum etiam et in basilica Salvatoris , quae appellatur Constantiniana, camera mire magnitudinis .
VII Hic almificus praesul fecit in altare maiore beati Petri apostolorum principis veste chrisoclaba pretiosis gemmis
ornata, habente storias tam Salvatoris , beato Petro apostolo ligandi solvendique potestate tribuente , quamque
principum apostolorum Petri ac Pauli passione figurantem , mire magnitudinis in natale apostolorum splendente .
1 Simul DV - titulum CE territurio V Savinac E - ti- codd correxi- Mennae CEV Vitali D : hic deficit V-- cimi-
tuli D: templo e tempore Visdem om . D - fecit om . EV terio E - 13 Apia D - 14 Fontuana C : Fontiiana E - olita D-
(suppl. e) - 2 V om. V marcuerat E tempora atque ruerant om. E
3 a praesepe E ex auro V ----- 4 DCX CEV - 5 cruceCE - 16 ruga e C 18 cameramE - immodum CD - 19 argen-
6 habente E - Meonis V- Ceterismon D : cheritismo C -on teas om. D - 20 crucem CE- de ante fund.om. CE -21 investita
E - camera EV - 7 in om . C – - quadricaportica D -quadrapulo om . D - 22 de ante quad. om . E - inarcora om. D
9 Petri om . D - <et semis E et ita saepe - tirea ] syrica 23 rotatu CE - 24 in ante rotas om . CE
E : serica V -- 10 storiam EV 26 apostolorum om . D - 27 vestem etc. E- 28 potestati CD-
11 Adaucti C • et < in > E - 12 basilicam CE - sanctie tribuentem E- 29 passionem E -figurante CE - splendentem E
XCVIII. LEO III (795-816) . 3
Item fecit veste in titulo Eudoxie super altare tirea habente gripas maiores et duas rotas chrisoclabas cum cruce 364
et periclisin blathi et chrisoclabum.
Hic autem praecipuus praesul fecit in basilica beati Petri apostoli farum argenteum ante presbiterium cum VIII
gabathas argenteas XXX et canistrum octagoni in medio , pens. lib . LXIII ; et in cantaris argenteis tam in circuitu
5 altaris quamque in presbiterium , posuit cerea argentea , pens . inibi lib . CCXII . Et in altare beate Petronille
Fecit autem et in basilica Salvatoris , qui et Constantiniana , veste habente storia Crucifixi et de Resurrectione
domini nostri Iesu Christi , habente periclisis de chrisoclabo . Sed et in basilica beati Clementis veste de stauraci I ,
10 Fecit etiam et in arcora argentea ecclesia beati Petri apostoli vela alba paschales et in natale eidem Dei apostoli
vela de stauraci valde pulcherrima .
Ipse vero praecipuus pontifex titulum beate Susanne, ubi et presbiter ordinatus fuerat , dum breviter constructus IX 365
fuisset, etiam per olitana tempora ipsi parietes marcuissent, ob nimium amorem eum in amplum largivit aedi-
ficium et noviter in altum fodiens firmissimum posuit fundamentum ; et eruta planitie mirifice excelsa super ipsa
fundamenta aedificavit ecclesiam cum absida de musivo 12 amplissimo et caticuminia 13 mirifica atque camera
decorata, seu presbiterium et pavimentum marmoribus pulchris ornavit . Verum etiam dextra levaque et portica
eius cum columnis marmoreis construxit . Sed et baptisterium super suprascriptam basilicam constituit, ubi et
dona obtulit, videlicet : gabathas aureas fundatas III, pens . lib. IIII semis ; cruces aureas II cum gemmis , pens.
lib. I, cum virgas argenteas , pens . lib. IIII et uncias VII ; lucerna argentea I, pens . lib. V ; imagines argenteas III ,
20 pens. inibi lib . XXXV ; fecit et confessionem eiusdem altaris ex argento purissimo, pens. lib . CIII, uncias II ; 366
columnas argenteas VIII cum gammadias II et arcora II, cum cruces argenteas V et gabathas XV, pens . simul
libras CL ; cruce diacopton I, pens . lib . XIIII , cum canistrum excedecafoti I , pens . lib . XII semis ; corona maiore
de argento I , cum delfinos XXXII , pens . lib . XXII ; necnon et canistrum argenteum I , pens . lib . XVIII ; seu et
alium canistrum argenteum, pens . lib. XVIII ; catia colatoria argentea deaurata I , pens . lib . IIII, uncias III ;
25 gabathas argenteas saxisca, habentem grifos deauratos , pens . lib. II ; coronas argenteas II cum delfinos XVIII,
pens . lib . XVIII. Enimvero isdem praecipuus antistes fecit in eadem ecclesia veste chrisoclaba cum periclisin de X
chrisoclabo I ; seu et aliam vestem de blathin , habentem in medio crucem de chrisoclabo et tabulas chriso-
clabas IIII , cum gemmis ornatas , atque gammadias in ipsa veste chrisoclabas IIII , cum periclisin de
chrisoclabo .
30
Fecit autem et in patriarchio Lateranense triclinium maiorem¹¹ super omnes triclineos nomini suo mire magni- 367
1 vestem E ―― titulo] tempore E--- tyream habentem E simam C cameram decoratam E - 17 super s. bas. ] ibi E
4 argenteas om . CD -- 5 presbyterio E - 6 pericl. ] staura- - suprascriptam conieci : se CD -20 inibi om. E -21 col . arg.
ein E VII D -- 22 diacapton D - excedecafolii E 23 <lib. >
10 alba <a> E- paschalia e eiusdem E --- Dei om . D XXXII E — pens . lib. XXII om. C — 24 gatia E colotoria D :
11 pulcherrimae D coloratoria CE : correxi - 25 saxista D 26 autistis D semper
- de] cum E - 27 <et > hab. D - tubulas D
13 etiam om. E (suppl .) — longitana E - ipsas parietinas CE —
cum-largivit] ampliavit E - largavit C - 14 et ante nov . om . E(sup- 30 triclineum CE - mire om . E -
pl.)-15 absidam amplissimam et cat. mir. de m113 . E - amplis-
4 XCVIII. LEO III (795-816 ) .
tudinis decoratum , ponens in eo fundamenta firmissima et in circuitu lamminis marmoreis ornavit , atque mar-
moribus in exemplis stravit et diversis columnis tam purfireticis quamque albis et sculptis cum basibus et liliis
simul postibus decoravit. Et camera cum absida de musibo seu alias II absidas diversas storias pingens super
Et in basilica beate Priscae fecit isdem antistes calicem fundatum superauratum I et coronas III , ex quibus I 5
habens delfinos X et alia II ana novem 15 , seu et gabathas VIII , pens . simul lib . XXVIII ; veste alba olosirica ,
ornata in circuitu blatti bizanteo et in fronte cruce de chrisoclabo .
368 XI Hic autem 16 venerabilis et sanctissimus praesul , dum in sanctam , catholicam et apostolicam Romanam eccle-
siam per ordinem ecclesiasticum degeret et ritum ortodoxe fidei teneret, atque ex omni parte , tam per diversas
ecclesias quamque in patriarchio in amplis aedificiis construens composite ornavit ; cum die quadam , more solito , 10
in letania que ab omnibus maiore appellatur 17 procederet, ubi sibi populus obviam sacra religione occurrere
deberet, ut secundum annua consuetudine letania et missarum sollempnia cum sacerdotibus celebraret et omni-
potenti Domino pro salute christianorum populi preces funderet ; et sicut olitanam traditionem a notario sanctae
Romane ecclesiae in ecclesia beati Georgii Christi martyris in eius natale ipsa letania praedicata fuisset, omnes
tam viri quamque femine devota mente catervatim in ecclesia beati Christi martyris Laurenti quae appellatur 15
369 Lucine , ubi et collecta praedicata inherat occurrerent ; qui dum praedictus venerabilis pontifex a patriarchio
egressus fuisset, obviam illi sine planeta iniquus nec dicendus Paschales primicerius 13 occurrit et ypochrisi
veniam illi petebat, dicens « Quia infirmus sum et ideo sine planeta veni 19 ». Tunc sanctissimus praesul veniam
illi dedit ; similiter et Campulus 20 in ipsorum dolositate pariter in pontificali obsequio pergentes , et dulcia verba
que non habebant in pectore cum eo loquentes , maligni et iniqui ac perversi falsique christiani , prorsus pagani , 20
filii diaboli , in uno se satanice colligentes , pleni iniqua cogitatione, in ipso itinere , ante monasterium sanctorum
Stephani et Silvestrii quod quondam domnus Paulus papa fundaverat , clam armati adstiterunt, atque repente de
loco insidiarum exilientes , et ad ipsum , ut dictum est, impie trucidandum , absque ulla reverentia confluxerunt ,
XII Paschale ad capud stante et Campulo ad pedes , secundum iniquum eorum consilium . Quo facto, omnis qui circa
eum erat populus 21 , videlicet inhermis et in Dei officio preparatus , timore armorum perterritus , in fuga con- 25
versus est . Ipsi vero insidiatores atque operatores malorum , iudaico more , sine ullo divino humanoque vel
honoris eum intuitu , ferino more conprehendentes in terra proiecerunt , et absque misericordia scindendo expo-
liantes eum crudeliter oculos evellere et ipsum penitus caecare conati sunt. Nam lingua eius praecisa , et, ut
370 ipsi tunc arbitrati sunt, caecum eum et mutum in media platea dimiserunt , una cum ipsi maligni Paschalem
30
et Campulum .
Postmodum vero, sicut veri pagani et impii , ad ipsius monasterii ecclesiae confessionis eum trahentes , ante
ipsum venerabilem altarem iterum eum bis oculos et linguam amplius crudeliter eruerunt ; et plagis eum diversis
et a fustibus caedentes laniaverunt, et semivivum in sanguine revolutum ante ipsud altare dimiserunt. Postmo-
dum vero sub custodia in ipso monasterio miserunt. Timore autem perterriti ne a christianis hominibus furatus XIII
inde fuisset, tunc malignum consilium adepti , sicut ipse eguminus monasterii sancti Herasmi professus est, quia
5 fecerunt eum ad se venire clam per nocte , tam Paschalis malignus , qui tunc primicerius erat , seu Campulus
sacellarius et Maurus Nepesinus 22 , et miserunt eum in praedicto monasterio sancti Silvestri cum pluribus iniquis
consentaneis ipsorum malefactoribus ; et sic per nocte eum exinde abstollentes , deduxerunt in monasterio sancti
Herasmi, et in arta et angusta custodia eum recluserunt .
Sed Deus omnipotens , qui eorum malitiam praesciendo diu patienter sustinuit, ipse eorum iniquos conatus
10 mirabiliter destruxit . Contigit autem , cooperante Deo et beato Petro apostolo suffragante , quod antedictus papa ,
cum ab ipsis carnificibus in monasterio sancti Herasmi in custodia mitteretur, et Domino annuente atque beato
Petro clavigero regni caelorum suffragante , et visum recepit 23 et lingua ad loquendum illi restituta est . Et ut XIV 3
ostenderet omnipotens Deus per suum famulum solita misericordia magnum miraculum , divino nutu eius , a
fidelibus christianis viris , videlicet Albinum cubicularium cum aliis fidelibus Deum metuentibus , ex ipsa eum
15 claustra occulte abstollentes , in basilica beati Petri apostolorum principis , ubi et eius sacratissimum corpus
quiescit, deduxerunt . Qui omnes audientes et videntes mirabilia Dei qui innocentem et iustum pontificem de
manibus inimicorum eruit, glorificaverunt Deum , dicentes : « Benedictus Dominus Deus Israel, qui facit mirabilia
«< magna solus , et non deseruit sperantes in se , sed in eum adimplet misericordiam suam , ut manifestaretur gloria
20 << mea et salus mea : quem timebo ? Dominus defensor vite mee : a quo trepidabo ? » Et iterum : « Lucerna pedibus
«< meis verbum tuum , Domine , et lumen semitis meis . » Et vere a tenebre eum Dominus eripiens lumen reddidit
et linguam ad loquendum restituit , et totis eius solidavit membris, et in omnibus operibus mirabiliter deducens
confortavit. Et qualem gaudium habuerunt christiani homines et fideles , tantum merore et tristitia angustiantes ,
nesciebant quid agerent ; in periculo se estimantes , quaerebant se inter semetipsos interficere . Et dum non inve- XV
25 nirent quid aliud agerent , domum Albini , fidelis beati Petri apostoli et eiusdem pontificis depraedantes destruxe-
runt. Et in ipsa beati Petri apostoli aula coniungente praelatus pontifex , confestim Winichis , gloriosus dux Spoli-
tanus , cum suo exercito obviavit . Et cum summum pontificem videntem et loquentem conspexisset , venerabiliter
eum recipiens , Spoletio deduxit, glorificantem et laudantem Deum, qui talem mirabilia in eum clarificavit .
Quo audito , per diversas civitates Romanorum fideles ad eum occurrerunt ; et pariter cum aliquibus ex ipsis
30 civitatibus , episcopi, presbiteri , seu clerici Romani et primati civitatibus , apud excellentissimum domnum Carolum
regem Francorum et Langobardorum atque patritium Romanorum profectus est . Ipse vero christianissimus et XVI
1 venerabile altare E --- eum ] cum D - -lingua CE - 2 san- 12 Petro om. E (suppl. e post clavigero ) -
— 13 super C - 14
uuine Dipsum CE 3 costodia D - 6 eum om. E - 7 noc- Deo CE - 16 Dei om. D - 17 <Dominum > Deum CE 18
tem E monasterium E - 8 arca D ― custodia eum om. E adimplevit CE - 21 tenebrae cum E- 22 lingua CE - 27 ob-
suppl.) viavit < ei > E 28 Deum om. E (suppl . )
9 iniquo D 2 destruit CE - 10 pape D - 11 monasterium E 30 episcopis CE - excellentissimus CE - domnus E -
6 XCVIII. LEO III ( 795-816 ) .
ortodoxus atque praecipuus clementissimusque rex , ilico ut audivit, misit in obviam eius Hildebaldo archiepis-
copo et capellano , seu Ascherico comite , et postmodum proprium filium suum Pipinum excellentissimum regem
cum aliis comitibus obviam eius iterum, et usque ubi ipse magnus rex eum obviavit . Et sicut vicarium beati Petri
apostoli venerabiliter et honorifice cum hymnis et canticis spiritalibus eum suscepit . Et pariter se amplectentes cum
lacrimis se osculaverunt, et a praedicto pontifice Gloria in excelsis Deo inchoante et a cuncto clero suscipiente, 5
oratione super cuncto popuio data, tunc benignissimus domnus Karolus magnus rex antedictum pontificem cons-
picientem gratias Deo referuit , qui tam magnam mirabiliam super famulum suum per suffragia principum aposto-
lorum Petri et Pauli operatus est et ad nihilum praedictos iniquos viros deduxit .
372 XVI Qui dum in magno honore apud se aliquantum tempus eum ipse serenissimus rex habuisset , haec praelati iniqui
et filii diaboli audientes , post dira et iniqua incendia quae in possessionibus seu rebus beati Petri apostoli gesse- 10
runt, moliti sunt , Deo illis contrario , falsa adversus sanctissimum pontificem inponere crimina , et post eum ad
praedictum emittere regem , quod probare nequaquam potuissent , quia per insidias et iniquitates ipsorum talia
XVIII nec dicenda , sancta ecclesia humiliari volentes , proferebant . Sed dum ad praedictum clementissimum magnum
regem praelatus pontifex in magno et condecenti honore degeret , ex omni parte ibidem tam archiepiscopi quam-
que episcopi et ceteris sacerdotibus venientibus , una cum consilio eiusdem piissimi magni regis omnibusque exi- 15
miis Francis, Deo praevio, Roma illum remeari in sua apostolica sede honorifice , cum nimio , ut decuit , emiserunt
honore . Qui per unaquaque civitate , tamquam ipsum suscipientes apostolum , usque Roma deduxerunt . Qui
XIX Romani , prae nimio gaudio , suum recipientes pastorem , omnes generaliter in vigilias beati Andreae apostoli , tam
proceres 26 clericorum cum omnibus clericis quamque optimates et senatus cunctaque militia , et universo populo
Romano cum sanctimonialibus et diaconissis et nobilissimis matronis seu universis feminis , simul etiam et cuncte 20
scole 27 peregrinorum , videlicet Francorum , Frisonorum , Saxonorum atque Langobardorum , simul omnes conexi ,
ad pontem Molvium , cum signis et vandis , canticis spiritalibus susceperunt, et in ecclesia beati Petri apostoli
eum deduxerunt, ubi et missarum solemnia celebravit et omnes pariter corpus et sanguinem domini nostri Iesu
373 XX Et alia die , secundum olitanam consuetudinem , natale beati Andreae apostoli celebrantes , Roma introeunte cum 25
mole gaudio et letitia in patriarchio Lateranense introivit . Et post aliquantos dies , fidelissimi missi qui cum eo
venerunt in pontificalem obsequium , videlicet 28 Hildebaldo et Arno, reverentissimis archiepiscopis , seu Cuniper-
tus, Bernardus , Atto et Iesse , reverentissimis et sanctissimis episcopis , necnon Erflaico electo episcopo, verum
etiam Helmgoth , Rottecario et Germario gloriosissimis comitibus , resedentes in triclineo 29 ipsius domni Leonis
pape, et per unam et amplius ebdomadam inquirentes ipsos nefandissimos malefactores qua malicia ab ipso ipso- 30
rum pontifice habuissent , tam Paschales quamque Campulus cum sequacibus eorum ; et nihil habuerunt adversus
eum quod dicerent. Tunc illos comprehendentes praedicti missi magni regis emiserunt eos Franciis. 374
Qui post modicum tempus ipse 30 magnus rex, dum in basilica beati Petri apostoli coniunxisset et cum magno XXI
honore susceptus fuisset, fecit in eadem aecclesia congregare archiepiscopos seu episcopos , abbates et omni nobi-
5 litate Francorum atque synclitu Romanorum . Et sedentes pariter tam magnus rex quam beatissimus pontifex , fece-
runt resedere et sanctissimos archiepiscopos seu episcopos et abbates , stantes reliquos sacerdotes seu optimates
Francorum et Romanorum, ut crimina quae adversus almum pontificem dicta fuerant delimarent. Qui universi
archiepiscopi seu episcopi et abbates unianimiter audientes dixerunt : « Nos sedem apostolicam, quae est capud
>> omnium Dei eclesiarum , iudicare non audemus . Nam ab ipsa nos omnes et vicario suo iudicamur ; ipsa autem
10 » a nemine iudicatur, quemadmodum et antiquitus mos fuit . Sed sicut ipse summus pontifex censuerit, canonice
» obediemus . >> Venerabilis vero praesul inquit : « Praedecessorum meorum pontificum vestigia sequor et de
» talibus falsis criminationibus quae super me nequiter exarserunt, me purificare paratus sum . »>
Alia vero die , in eadem ecclesia beati Petri apostoli , omnes generaliter archiepiscopi seu episcop : et abbates et XXII 375
omnes Franci qui in servitio eidem magni regis fuerunt, et cuncti Romani in eadem ecclesia beati Petri apostoli ,
15 in eorum praesentia amplectens prelatus venerabilis pontifex sancta Christi quattuor evvangelia coram omnibus
ascendit in ambonem et sub iusiurando 31 clara voce dixit : « Quia de istis criminibus falsis , quibus super me inpo-
>> suerunt Romani qui inique me persecuti sunt, scientiam non habeo, nec talia egisse me cognosco . » Et hoc
peractum, omnes archiepiscopi, episcopi et abbates et cunctus clerus , letania facta, laudes dederunt Deo atque
Dei genetricis semperque virginis Mariae dominae nostrae et beato Petro apostolorum principi omniumque sanc-
20 torum Dei .
Post haec , advenientem diem 32 Natalis domini nostri Iesu Christi in iamdicta basilica beati Petri apostoli , omnes XXIII 376
iterum congregati sunt . Et tunc venerabilis et almificus presul manibus suis propriis pretiosissima corona corona-
vit eum . Tunc universi fideles Romani videntes tanta defensione et dilectione quam erga sanctam Romanam eccle-
siam et eius vicarium habuit, unanimiter altisona voce , Dei nutu atque beati Petri clavigeri regni caelorum , excla-
25 maverunt « Karolo, piissimo Augusto a Deo coronato, magno et pacifico imperatore , vita et victoria ! » Ante
sacram confessionem beati Petri apostoli , plures 33 sanctos invocantes , ter dictum est ; et ab omnibus constitutus
est 34 imperator Romanorum . Ilico sanctissimus antistes et pontifex unxit 35 oleo sancto Karolo , excellentissimo XXIV
filio eius , rege, in ipso die Natalis domini nostri Iesu Christi .
Et missa peracta, post celebrationem missarum, obtulit ipse serenissimus domnus imperator mensa argentea
30 cum pedibus suis , pens . lib. Sed et in confessione eiusdem Dei apostoli obtulit una cum praecellentissimos 377
1 habuisent D : habuisset EV Capulus D con D2 il- quae E - 17 me <non > C - 18 cunctos cleros EV : cunctos
lo V pr. mis. ] praedictissimi D eo V : <in > E clericos C
5 nobilitas CEV inclitos D sinclituro magnorum C 21 adveniente CEV - Natalem CEV - apostoli om . EV (supp .
-6 archiepiscopo V seu episcopos om. EV seu] et V- 7 ut] e) 22 et ante alm . om. E -- pontifex CV - 24 unian . EV --
et EV - delinarent E 9 omnes] omnipotens D - 10 ex ant. voce om. EV (suppl. e) · clavigeris CDV 25 Carulo CEV --
E mox EV 11 Praedecessorem E (corr.) 12 tal . fals.] et ante pacif. om . CEV - 26 constitutum est imperium C
talis EV (corr. e) talis C 27 Carolo E : Karulo V : Carulo C
13 die om. V - 16 iureiurandum V - fals . crim . CEV - 30 eidem CV : eadem D
8 XCVIII. LEO III (795-816).
filios suos reges et filiabus diversa vasa ex auro purissimo, in ministerio ipsius mensae , pens . lib . Sed et
corona aurea 36 cum gemmis maiores , quae pendet super altare , pens . lib . LV ; et patena aurea maiore cum gem-
mis diversis , legente KAROLO , pens . lib . XXX ; et calicem maiorem cum gemmis et ansis duabus , pens . lib . LVIII .
Item calice maiore fundato cum sifone , pens. lib. XXXVII . Immo et alium calicem maiore fundatum , pens .
lib. XXXVI , obtulit super sacratissimum altarem beati Petri apostoli . Immo et in basilica beati Pauli apostoli 5
mensa argentea subminore , cum pedibus suis , pens . lib . cum diversis vasis argenteis mire magnitudinis , quae
378 XXV ad usum ipsius mensae pertineunt . Item , in basilica Salvatoris domini nostri , quae appellatur Constant
iniana ,
obtulit crucem cum gemmis yacinctinis , quam almificus pontifex in letania 37 procedere constituit , secundum
petitionem ipsius piissimi imperatoris ; immo et altare cum columnis argenteis et ciburio ; verum etiam et evan-
gelium cum battaci ex auro mundissimo , in gemmis ornatum , pens. lib. Interea et in basilica beatae Dei 10
sequaces eorum in praesentia piissimi domni imperatoris , circumstantes nobilissimos Francos et Romanos et
omnes se conprobantes de malis ipsorum consiliis et operationibus , increpabat Campulus ad Paschalem , dicendo :
<< Mala hora faciem tuam vidi , eo quod tu me misisti in isto periculo . >> Et ceteri similiter, unus alterius se 15
condempnantes manifestabant ipsorum reatum . Qui dum tales crudeles et iniquos eos piissimus imperator cogno-
pulchritudinis decorato et absida de musibo ornata , alias et absidas duas dextra levaque super marmores picture
splendentes . Et in pavimento marmoreis exemplis stratum et caeteris amplis aedificiis tam in ascensum scale 20
Itemque fecit in basilica beati Petri apostoli veste chrysoclaba cum pretiosis gemmis ornata , habentem storia
dominicae Resurrectionis . Sed et in arcora argentea 40 vela sirica alba et in natale eiusdem Dei apostoli fecit in
XXVIII eadem arcora vela de stauraci pulcherrima post 41 reversione sua . Et ob nimium amorem fecit eiusdem nutritori
suo presbiterio noviter totum in marmorum pulchritudinis sculptum compte erectum . Sed et super altarem 25
379 maiorem fecit tetravila olosirica alithina IIII , cum astillis et rosis chrisoclabis ; et in eidem sacro altare fecit
Et in ecclesia doctoris mundi beati Pauli apostoli tetravila olosirica alithina IIII ; et vestem super altarem alba chri-
soclaba , habentem storiam sanctae Resurrectionis ; et alia veste chrisoclaba , habentem storiam Nativitatis Domini et
sanctorum Innocentorum . Immo et alia veste tyrea habentem storia caecum inluminantem et Resurrectionem . 30
1 filio suo rege E - 2 maioribus EV - qui Cev - - 3 Carulo CEV - Quos EV - piissimos EV (corr . e) - 17 cognovisse E
CE : Karulo V -– 4 fundamento D - fundamentum D - 7 perti- corr.) - Franciis CEV
nent E - quam Constantinianam vocant e - 8 iaquinthinis E 18 inaco V fecit < in > E triclineo CEV 19 musileo
- V alas Com . EV - pictura V - 21 triclineum CEV
( this Ce ) yaquintis V et ita fere praecedere E proce-
deret CV- 10 evangelio CEV - bartaca (? ) V : battici C 22 horn. D -- 23 sicarica D : serica EV : < habentem > V
11 gen. <Mariae > E - siala D siccla C -- maiora EV · natale om. EV - fecit om. EV -- - 24 staurace EV - eidem
E - 25 in om. E - 26 alysina V astilis D - eodem sic E
12 deducti CEV - Cappulo D - 14 probrantes E- Cappu-
lum D : Campulum CV - ad] et D - - 15 se om. V - 16 reatu (sio e) -- 27 italia V - 30 <in alia V
XCVIII. LEO III (795-816) . 9
Idem autem sanctissimus praesul fecit in basilica beatae Mariae ad Prasepem veste alba chrisoclaba , habentem XXIX
storiam sanctae Resurrectionis ; sed et alia veste in orvicclis chrisoclabis , habentem storia Adnunciationis et
sanctorum Ioachim et Annae .
Fecit in ecclesia beati Laurentii foris muros eidem praesul veste alba rosata cum chrisoclabo , sed et alia veste
Et in titulo Calisti veste chrisoclaba in blatin byzanteo , habentem storiam Nativitatis Domini et sancti
Symeonis . Item in ecclesia sancti Pancratii veste tyrea habentem storiam Ascensionis Domini . Seu et in sancta
Maria ad Martyres fecit veste tyrea, ut supra. Et in titulo sanctae Savinae, ut supra . Et in diaconia2 sancti Bonifacii
ut supra . Et in diaconia sanctae Mariae qui vocatur Cosmidi , ut supra . Et in basilica sanctorum Cosme et Damiani
10 fecit veste de blatin byzanteo cum periclysin de chrisoclabo et margaretis . Item in ecclesia sancti Valentini fecit 380
veste chrisoclaba , et alia veste fecit de fundato pulcherrima . Et in diaconia sanctorum Nerei et Achillei fecit veste
de stauraci . Et in diaconia sanctae Dei genetricis qui vocatur Dominica " fecit veste de stauraci .
Ipse vero almificus pontifex in venerabili monasterio sancti Sabe fecit butronem argenteum cum canistro suo , XXX
pens . lib. XII , et veste de stauraci cum chrisoclabo et margaretis . Item et in monasterio sancti Erasmi fecit veste
15 de stauraci cum cruces et gamadias, simul et paratrapetis suis , cum periclisin de chrisoclabo. Necnon et in
monasterio Clibuscauri fecit veste de stauraci cum periclisin de chrisoclabo . Verum etiam et in titulo Pammachii
fecit vestes II, ex quibus unam de stauraci cum periclisin de chrisoclabo et alia veste de ymizino .
Sepedictus vero sanctissimus antistes ecclesie beati Andree apostoli , sito in tricesimo , via Appia, in silice ,
sarta tecta noviter renovavit, una cum baptisterio et portica . In qua ecclesia presbiterum constituit, ubi et dona
25 prelatus pontifex ex totis nisibus suis certamen ponens , instar sicut ex antiquitus existebat , ampla et maxima
fortitudine ponens , in meliorem deduxit statum et in meliorem speciem ea marmoribus decoravit , tam presbiterio
quamque tota aecclesia marmoravit et eius portica renovavit . Simulque et in navem quae est super altare sarta 381
tecta omnia noviter restauravit , quatinus et tres imagines 46 aureas ibidem offeruit , scilicet Salvatoris domini
nostri Iesu Christi , beatorum principum apostolorum Petri et Pauli , seu aliam imaginem argenteam Salvatoris de-
30 auratam super postes in introitu posuit , pens . lib . LX, sed et omne argentum ibidem quod conquassatum inerat
2 - habentes D - storias CD
et om. EV- horuialis D- 18 Apia CD --- 19 renovabit D
4 albata D - 5 -claba CEV - margaritis CEV et ita fere. 21 vestris E - 22 motum CEV 24 principum codd.: cor-
6 Calixti EV -- bizonteo D (bis) : byzont . V (bis) - 8 ti- rexi - 25 et totis E - 26 meliore species CEV -27 serta E -
tuli CE Sabinae E -- Bonifatii V 9 Cosmidin E ―― 28 quatenus CEV - obtulit D ·Salvatorem E - 29 ac CEV-
10 periclisyn D - 12 Domnica EV Pauli <pens . lib XLV> C alia imago argentea CEV - - 30
14 Herasmi CV.- 16 Clybuscauri CV - tituli CE - 17 imi- dǝaurata CEV - potes V -
zino CEV
LIBER PONTIFICALIS , t . II. 2
10 XCVIII . LEO III ( 795-816) .
noviter restauravit . Necnon et fenestras ipsius aecclesiae mire pulcritudinis ex metallo gypsino decoravit .
XXXII Ipse vero praelatus pontifex fecit in basilica Salvatoris , quae vocatur Constantiniana, super altare vestes II , ex
quibus una cum crisoclavo et gemmis habentem historiam Salvatoris introeuntem in sanctam civitatem , et aliam
crisoclabam, cum gemmis preciosissimis habentem historiam Resurrectionis dominicae ; et in circuitu altaris
vela rubea sirica IIII et alba IIII , cum crisoclavo ; et III ante imagines cum lista ; et aliae albae siricae , nu- 5
mero XXVII. Et in altare beati Venantii fecit veste de fundatu , cum vela II . Et in oratoriis sanctorum Iohannis
Isdem vero praelatus pontifex super altare beati Petri apostoli fecit veste cum vite ex auro purissimo cum
gemmis pretiosissimis et margaretis , habentem in medio vultum Salvatoris et sanctae Dei genetricis Mariae ,
seu XII apostolorum , ubi et misit aurum lib . XXV . Et aliam vestem crysoclabam , habentem historiam letaniae 10
maioris ; seu et aliam vestem, habentem tabulas crisoclabas III et historiam dominicae Passionis , legentem :
XXXIV HOC CORPVS QVOD PRO VOBIS TRADETVR et cetera . Simul etiam et cortinam maiorem de fundato I. Verum etiam et
in arcora argentea fecit vela pascatiles cum periclisin de stauraci , ex quibus V cum crisoclabo , XCIII , et in arcoras
maiores vela alba XLVIII . Necnon et gabatas fundatas fecit ex auro purissimo XVIII , cum gemmis , pendentes in
pergula ante altare , pens . lib . LXV semis . Seu et tabulam ante confessionem fecit ex auro purissimo , pens. 15
lib . XXVIII . Verum etiam imagines argenteas deauratas II super regias maiores posuit , pens . lib . XC . Immo et
cantara II de argento in presbiterio fecit , pens . lib . L. Necnon et fenestras ipsius ecclesiae ex metallo gypsino
383 XXXV Fecit et in basilica doctoris mundi beati Pauli apostoli vestem chrisoclabam , habentem in medio Salvatorem et
dextra levaque beatum Petrum et Paulum gentibus praedicantes cum periclisin de chrisoclabo et gemmis pre- 20
tiosissimis .
Super altare beati Andree apostoli fecit vestem chrisoclabam cum margaretis ; seu et presbiterium ex marmo-
ribus sculptis ornavit. Et in altare beatae Petronillae fecit vestem albam olosiricam cum tabulis de chrisoclavo et
cruce ; et ibidem presbiterium ex marmoribus sculptis decoravit ; fecit et columnas argenteas VI cum regulares II
ex argento purissimo , pens . simul lib . LXXX. Et super corpus beati Gregorii confessoris atque pontificis fecit 25
vestem albam olosiricam cum tabulis de chrisoclabo et cruce .
XXXVI Itemque fecit in basilica sanctae Dei genitricis ad Praesepe cortinam alexandrinam cum periclisin de stauraci,
et aliam albam cum periclisin de blathin , pendentem super altare , seu et ante Praesepe fecit vela alba cum peri-
clisin de blathin . Necnon et intro regias maiores atque ante secretario numero XII . Et intus Praesepe fecit veste
de alithinon cum chrisoclabo . 30
Immo et in basilica beati Laurentii martyris foris muros fecit cortinam tyream cum periclisin de stauraci . In
basilica beati Pancratii martyris fecit cyburium ex argento purissimo , pens . lib. CCCLXVII . Et in titulo beati Calisti ad
honorem Dei genetricis semperque virginis Mariae fecit cyburium ex argento, pens . lib. DIIII semis . Et in titulo Eu XXXVII
doxiae fecit vestem albam cum periclisin de chrisoclabo . Et in titulo sanctae Ceciliae fecit vestem de stauraci . Seu et in
titulum sancti Eusebii fecit vestem de fundato . Et in titulo sancti Vitalis fecit vestem de stauraci cum cruce de
5 chrisoclabo . Necnon et in titulo sanctae Pudentianae fecit vestem, ut supra. Et in titulo sanctae Anastasiae fecit
vestem de fundato. Fecit et in titulo sanctae Praxedis vestem de stauraci cum periclisin de blathin . Et in basilica
beati Laurentii in Formonsum fecit vestem de quadrapulo . Immo et in monasterio sancti Anastasii fecit vestem XXXVIII 384
cum chrisoclabo , eiusdem martyris passione depicta ; et farum de argento cum canistro octogoni , pens . lib . XXV.
Et in monasterio sancti Silvestri fecit vestes II , una in basilica maiore bizantea cum chrisoclabo , et alia fundata in
10 oratorio. In monasterio sanctae Luciae in Herenatis 47 fecit vestem de fundato chrisoclabo . Et in sancto Angelo in
Fagano 49 fecit vestem de fundato . Et in diaconia 49 sanctae Luciae in VII vias fecit vestem de fundato . In diaconia
vero sanctorum Sergii et Bachi fecit vestem de stauracin . Et in diaconia sanctae Luciae in Orfea fecit vestem de
stauracin. Et in diaconia 50 sancti Eustatii fecit vestem de fundato .
Ipse autem a Deo protectus venerabilis et almificus pontifex fecit in basilica beati Petri apostoli nutritori suo in XXXIX
15 medio basilicae 51 crucifixum ex argento purissimo , pens. lib. LXXII .
Itemque fecit in patriarchio Lateranense triclinium mire magnitudinis decoratum cum absida de musibo , seu
et alias absidas decem dextra levaque , diversis storiis depictas apostolos 53 gentibus praedicantes , coherentes basi-
licae Constantinianae ; in quo loco et accubita collocavit , et in medio concam porphireticam aquam fundentem ;
20 Fecit autem et in titulo sancti Quiriaci vestem de stauraci cum periclisin de blathin, et in gyro chrisoclabo et XL
in medio crucem de margaretis . Immo et in cimiterio sancti Sixti, via Appia, fecit vestem de stauraci et in medio
crucem de chrisoclabo . Verum etiam et in titulo Calixti super altare post absidam fecit vestem de stauraci et in
medio crucem de chrisoclabo ; et ibidem similiter vela VI fecit de stauraci . Fecit et in titulo sanctorum Quattuor
Coronatorum vestem de stauraci , habentem in medio crucem de chrisoclabo . Et in titulo sancti Marcelli fecit vestem
25 de stauraci . Simulque et in ecclesia sanctae martiris Savine fecit vestem de fundato cum periclisin de blathin , 385
habentem in medio crucem de chrisoclabo . Necnon et in basilica sancti Laurentii in Formonso fecit vestem de
fundato.
Ecclesiae vero beati Pauli apostoli qui appellatur Conventum, sita territorio Orbebetano inter fine Suanense XLI
et Clusina, sive Tuscanense atque Castrisana, quae nimia vetustate iam emarcuerat atque in ea peculia refugium
30 faciebant, necnon et ex ea reliquiae ablatae fuerant, hisdem sanctissimus praesul mundare praecepit, et omnia
1 beati om . CE - 2 Dei sanctae > CE 4 titulo E de 1 20 Ciriaci C - 21 Apia CD – 22 Calisti C —23 Fecit et -chri-
(3° loco ) om. E - 6 fundata E stauracis E-7 Formoso E : For- soclabo reicit C post foris muros p . 12, l. 12 , ubi addit : Fecit
mosum C - 9 de fundata E -10 Renatis E : Aeraenatis C ― autem et inibi tetrabilia de stauraci cum periclisi de blatti.
fundato < cum > E- Et in s . Ang. -fundato , l . 11 in fine om. C 25 et om . E ecclesiae D
-11 Faiano E -- 12 Sergi E Bachii C-- 13 Et in- stauracin 28 Ecclesiam E- Orbetano intra E- fines CE- 29 Clusia C
om. D Eustathii E : Eustahii C 15 crucifixo E seu C suae D - Tuscanenses E - <per> nimia E - que
16 triclineum CE - 17 diversis storiis om. C - <de> geuti- praetium ia vetustate C ― immarcuerat E : emarcuerant C
bus D--- coherentem C - 18 accubito D ' - 19 pavimento CE 30 praesul <pontifex> E - pontifex C-
12 XCVIII. LEO III (795-816 ).
sarta tecta ipsius cum porticibus noviter restauravit , atque in altare eius vestem de stauraci posuit et reliquias
XLII recondere praecepit . Pari modo et basilicam 55 beati Petri apostoli , sitam in Albano, quae prae nimia vetustate iam
ruitura erat, omnia sarta tecta eius seu et porticos noviter restauravit . Fecit autem hisdem almificus pontifex in
basilica beati Yppoliti martyris in civitate Portuense vestes de stauraci duas , unam super corpus eius et aliam
in altare maiore . 3
Et in titulum sanctae martyris Savinae tetravila de stauraci cum periclisi de blati . Enimvero et in oratorio
sanctae Dei genetricis , sito in senodochio 57 Firmis fecit vestem de stauraci pulcherrima .
386 XLIII Ipse vero a Deo protectus et praeclarus pontifex constituit 58 ut ante tres dies Ascensionis dominicae letanias
celebrarentur, scilicet feria secunda, egrediente pontifice cum omni clero et cuncto populo, cum hymnis et can-
ticis spiritalibus , ab ecclesia beatae Dei genetricis ad Praesepem , pergant ad ecclesiam Salvatoris , quae appellatur 10
Constantiniana ; feria III exeuntes ab ecclesia beatae Savinae martyris , pergentes ad beatum Paulum apostolum ;
feria IIII exeuntes ab ecclesia Hierusalem pergentes ad ecclesiam beati Laurentii martyris foris muros .
387 XLIV Hisdem vero sanctissimus presul in basilica beati Agapiti martyris in civitate Penestrina fecit vestem de stau-
raci cum periclisi de fundato et in medio crucem de chrisoclabo . Fecit isdem egregius presul et in ecclesia **
Simili modo et in titulo beati Grisogoni fecit vestem de stauraci cum periclisin de blatin . Et in titulo beati Lau-
rentii in Lucina fecit vestem de stauraci cum periclisin de blati . Et in titulo beati Marci fecit vestem de stauraci
XLV cum periclisi de blati . Et in titulo beati Laurentii in Damasum fecit vestem de stauraci cum periclisin . Simili modo
et in titulo beati Xisti fecit vestem de stauraci cum periclisin de blati . Necnon et in diaconia beati Adriani et in
ecclesia beatae Martinae et in diaconia Antiqua fecit vestes de stauraci cum periclisin . Simili modo et in diaconia 20
beati Archangeli fecit vestes III , e quibus una de stauraci cum periclisin de blati , et alias II de tyreo cum periclisin
de fundato , cum storia de elefantos . Immo et in diaconia 1 sancti Theodori fecit vestem de stauraci cum periclisin
de blati . Et in diaconia beati Georgii fecit vestem de fundato cum storia elefantos seu diversis storiis cum periclisin
de blati . Fecit et in basilica 62 beati Archangeli qui ponitur in Septimo vestem de stauraci cum periclisin de blati .
Et in monasterio 63 sancti Agapiti, qui ponitur ad Vinculam, fecit vestem de stauraci . Idem vero misericordissi- 25
mus praesul fecit et in diaconia sancti Silvestri et sancti Martini vestes de stauraci duas , e quibus una cum
periclisin de fundato et alia vero de blati . Et in diaconia sancti Viti fecit vestem de stauraci cum periclisin de
fundato . Fecit et in diaconia in Cyro vestem de stauraci cum periclisin de blati . Simili modo et in diaconia in via
388 Lata 65 fecit vestes II de tyreo cum periclisin de blati . Et in diaconia sanctae Agathae fecit vestem de stauraci cum
30
XLVI periclisin de blati . Idem misericordissimus presul fecit et in ecclesia beatae Agnes martyris , ubi eius corpus
1 nobiliter C et ita saepe - 2 recondiri E: -dire C- prae ] per 18 de blati om . CE ― de periclisin ] similiter E - 19 Sixti E
E3 serta E diaconio D - 21 ex quib. E - 22 Teod . D - 23 de blati om. E
6 Et in -blati om . C - - titulo E-- Sabinae E terra vila - < de > elef. E - periclisin ] Hic transfert E verba de fundato
D : vela E : correxi --- 7 xen . E exnod . C -cum periclisi, infra, 1. 28-30 ―― 25 Vincula CE - stauraci] Hic
10 beatae om . E - 11 Sabinae sanctae E 12 muros] Hic C habet E Idem miser. , infra , l. 30 , usque ad de blati, p . 13,1.2
-
reponit verba omissa supra p . 11 , l . 23 , 26 diaconia] titulo E - s. Martini et Silv.CE - e] ae D-
14 egr. ] sanctissimus E et om. E 15 VitlitriasC 28 Ciro D : Gyro E -
XCVIII. LEO III (793-816). 13
requiescit , vestem de fundato cum periclisin de blati . Et in ecclesia beati Apollonaris fecit vestem de stauraci,
cum periclisin de blati . Enimvero et in ecclesia beatae Eugeniae , in quo sanctum corpus eius requiescit , fecit
vestem de stauraci cum periclisin de leoconblatea. Fecit et in ecclesia sancti Stephani in Celio monte vestes de XLVII
staurace II , e quibus una in altare maiorem alia vero super corpora sanctorum martyrum Primi et Feliciani ..
5 Simulque et in basilica beatae Eufemiae " fecit vestem de stauraci . Seu et in basilica beati Archangeli , quae poni-
tur in vicum Patricii , fecit vestem de stauraci . Fecit et super sepulchrum beati Sebastiani martiris via Appia ad 389
Catacumbas , vestes maiores II , e quibus unam de stauraci et aliam de fundato . Et inibi super tumbas apostolorum
Petri ac Pauli fecit vestes II de stauraci et fundato seu blati . Isdem vero sanctissimus praesul fecit in basilica beati
Laurentii martyris 67 sita infra civitatem Tiburtinam vestem de stauraci . Fecit et in oratorio sancti Stephani a
10 sancto Petro quae appellatur Maiorem, vestem de stauraci. Fecit autem et in basilica beati Iacineti 69 sita in Savi-
Idem a Deo protectus et preclarus pontifex fecit super altare beati Petri apostoli fauctori suo vestem chrisocla- XLVIII
bam mire magnitudinis , habentem storia dominicae Nativitatis cum gemmis preciosissimis et margaretis ornatam .
Fecit autem in supradictam ecclesiam vela de stauracim atque de fundato , pendentes inter columnas maiores
15 dextra levaque , numero LXV ; et alia vela alba olosiricas maiores III, qui pendent ante regias in introitu ; atque
inibi eius beatitudo fecit crucifixum ex argento purissimo , qui stat iuxta altare maiore , mire magnitudinis decora-
tum , pens . lib. LII . Enimvero cui super fecit gabatas VI cum cruces ex argento purissimo , qui pendent ante
arcum maiorem dextra levaque , pens . simul lib . XII semis . Enimvero et inibi fecit praeclarus pontifex vela de 390
stauracim quae pendent in arcora argentea in circuitu altaris et in presbiterio , numero XCVI , ex quibus duo
20 habentes in medio cruces de chrisoclabo cum orbiculis , et alia VIII cum periclisin de chrisoclabo . Necnon et arcora
cum columnis suis fecit ex argento purissimo in supradicta ecclesia et in medio presbiterio, pens . simul lib. CCLI
semis . Isdem vero almificus pontifex fecit ubi supra crucem anaglifa interrasilem ex auro mundissimo , pendentem XLIX
in pergula ante altare , cum candelas XII , pens . lib . XIIII et semis .
Predictus vero venerabilis pontifex fecit in basilica doctoris mundi beati Pauli apostoli calices maiores fundatos
25 ex argento purissimo , ex ipsius apostoli donis , qui pendent in arcora maiora , numero XI , et alios qui pendent
inter columnas maiores dextra levaque , numero XL , pens . simul lib . CCLXVII . Hic idem almificus praesul , divina
inspiratione repletus , fecit in basilica beati Pauli apostoli cyburium cum columnis suis super altare , mire magni-
tudinis et pulchritudinis decoratum , ex argento purissimo , pens . lib. CCCCXV ; necnon et crucem anaglifam inter-
rasilem ex auro purissimo , pendentem in pergula ante altare, pens . lib . XIII ; atque velum rubeum qui pendet
30 ante altare , habentem in medio crucem de chrisoclabo et periclisin de chrisoclabo .
Pari modo et in basilica sanctae Dei genetricis ad Praesepem fecit gabatas V ex auro purissimo , pens . simul L 391
lib. VIII semis ; atque crucem ex auro purissimo , pens . lib. X ; necnon et coronam maiorem ex argento purissimo,
pens . lib . XXXVI. Enimvero et inibi fecit vela alba olosirica pendentes inter columnas maiores dextra levaque,
numero XLII , ex quibus XI rosatas . Fecit et in circuitu altaris ubi supra alia vela alba olosyrica rosata , qui pendent
in arcora de cyburio , numero IIII , ex quibus una cum chrisoclabo et margaretis ; atque velum alium maiorem
Sarta tecta vero ecclesiae beatae Aureae sita in Ostias omnia noviter reparavit . Ecclesia vero beati Marcelli 69 sita
in quartodecimo, quae ab igne fuerat exusta, isdem almificus presul in omnibus noviter restauravit .
LI Ipse vero praeclarus pontifex fecit in basilica Salvatoris , quae appellatur Constantiniana , tetravela in circuitu
altaris alba olosirica , ex quibus unum habet in medio tabula cum cruce de chrisoclabo et in circuitu lista de
chrisoclabo . Immo et in eandem basilicam Salvatoris domini nostri Iesu Christi renovabit altare maiore mire ma- 10
Fecit et in basilica sanctae Dei genetricis ad Praesepem vestem chrisoclabam margaretis ornatam , habentem
storiam dominicae Nativitatis , simul etiam et arcora II ex argento , in presbiterio, cum columnis IIII , et alia
LII arcora V, pens . simul lib . CXXXIII et semis . Isdem vero praecipuus praesul fecit in basilica sanctae Dei genetricis
ad Praesepem vestem rubeam alitinam , habentem in medio tabulam de chrisoclabo cum storia domini nostri Iesu 15
Christi et sancti Symeonis , quando in templo est praesentatus , et in circuitu lista de chrisoclabo ; necnon et aliam
vestem chrisoclabam , habentem storiam Transitus sanctae Dei genetricis Mariae mirae magnitudinis et pulchritu-
dinis decoratam , ex gemmis pretiosis et margaretis ornatam , cum periclisin de chrisoclabo , et in circuitu listam
de chrisoclabo.
Verum etiam et in diaconia ipsius Dei genetricis dominae nostrae quae appellatur Dominica fecit vestem rubeam 20
alithina , habentem in medio tabulam de chrisoclabo cum storia eiusdem Dei genetricis ex margaretis ornatam et
periclisin de chrisoclabo . Fecit autem et in diaconia ipsius Dei genetricis quae appellatur Antiqua , super altare
maiore, cyburium ex argento purissimo , pens . lib . CCXII .
392 LIII Praefatus vero venerabilis et praeclarus pontifex fecit in basilica beati Petri apostoli nutritori suo gabatam ex
auro purissimo anaglifam, cum gemmis pretiosis ornatam , quae pendet ante imaginem ipsius apostoli in ingressu 25
vestibuli , pens . lib . VII et semis . Faciem vero sacri altaris ipsius apostolorum principis ab imo usque ad summum
cum liminaribus inferius superiusque , necnon et intro confessionem Salvatorem stantem, dextra levaque eius
beati apostoli Petrus et Paulus habentes pariter coronas ex gemmis pretiosis , atque pavimentum ipsius confessionis
investivit ex auro fulvo nimis , pens . simul lib . CCCCLIII et uncias VI . Verum etiam super ipsum sacrum altare
fecit vestem chrisoclabam , habentem storiam dominicae Ascensionis seu et Pentecosten , cum periclisin de chriso- 30
393 LIV clabo . Pari modo ubi supra fecit imaginem ipsius apostolorum principis parte virorum , ex auro purissimo et
gemmis pretiosissimis mire magnitudinis et pulchritudinis decoratam, pens . lib. XVIIII et uncias III . Praesertim
vero hisdem beatissimus pontifex fecit ubi supra cancellos fusiles in ingressu presbiterii seu in capite dextra leva-
que, necnon et in ingressu vestibuli, ex argento mundissimo , pens . simul lib. mille DLXXIII . Simulque et colum-
nas voltiles tam in ingressu corporis dextra levaque quamque etiam in capite presbiterii dextra levaque seu a parte
virorum ac mulierum paria VIII , pens . simul lib. CXC . Necnon et arcos argenteos VIII , pens . simul lib . CXLIII .
5 Fecit autem hisdem beatissimus pontifex in basilica beati Andree , ubi supra, regnum ex auro purissimo cum LV
gemmis pretiosis ornatum, pens . lib . II et uncias V. Necnon et super altare beatae Petronillae, ubi supra, fecit
regnum aureum cum gemmis pretiosissimis , pens. lib . II et uncias III . Simili modo et super altare sanctae Dei
genetricis , ubi supra, quae appellatur 70 Mediana , fecit vestem de fundato cum periclisin de chrisoclabo , habentem
storia Adnuntiationis dominicae .
10 Fecit autem isdem beatissimus pontifex in basilica doctoris mundi beati Pauli apostoli canistros ex argento puro , LVI
numero XI.VII , pens . simul lib. CCXLVII .
Et in monasterio sanctae Agathe martyris super Subora fecit vestem rubeam alitinam, habentem in medio
tabulam de chrisoclabo cum periclisin de chrisoclabo . Necnon et in monasterio sancti Pancratii , situm post basi-
magnitudinis in circuitu ornata , pens . lib. XVII et uncias IIII . Hic fecit calicem aureum praecipuum, diversis
ornatum lapidibus pretiosis , pens . lib . XXVIII . Similiter et patenam auream pens . lib . XXVIII et uncias VIIII.
Pari modo et in basilica ipsius apostoli fecit Cherubim ex argento purissimo deauratos IIII , qui stant super capita 394
columnarum argentearum sub cyburio , pens . lib . XCIII . Fecit quoque isdem praecipuus praesul ubi supra imagi-
20 nem Salvatoris auream, quae stat in trabe super ingressum vestibuli , pens . lib. LXXVIIII .
Fecit autem in basilica doctoris mundi beati Pauli apostoli angelos ex argento purissimo deauratos II , qui stant LVIII
iuxta imaginem Salvatoris in ingressum vestibuli, pens . lib . C et semis . Verum etiam et policandilum porfiriti-
cum, pendentem in pergulam ante confessionem, in catenulis aureis , quae pens . lib . I. Presertim et in ingressum
basilicae, ubi supra, supra regias maiores V fecit imagines ex argento V, pens . inibi lib . CCXXVIIII . Enimvero
25 ubi supra fecit aquamanus antipento deauratas paria II, pens . simul lib. XIIII . Fecit autem hisdem praesagus LIX
antistes ubi supra cereostatos maiores battutiles, anaglifos , ex argento purissimo , pens . simul lib . XXXVI et un-
cias VIII, atque lucernas maiores fusiles bimixas, anaglifas, II, pens . inibi lib . LVII ; et constituit eius beatitudo
ut cotidianis noctibus ante altare ipsius apostoli ardere debeant. Hic divina adspiratus gratia investivit trabem
maiorem qui est sub arco principali ex argento mundissimo , pens . ex undique lib . MCCCCLII . Fecit autem hic LX 395
30 praeclarus pontifex ubi supra in altare maiore vestem chrisoclabam mire magnitudinis et pulchritudinis decoratam,
habentem storia domini nostri Iesu Christi sanctaeque eius genetricis et XII apostolorum cum periclisin de chri-
1 capite om. EV- capite < prespiterii > C dextra par- pra supplevi -
— V post maiores punctis notatum est in E : om.
te> EV- in om . V - 3 volatiles e- quamque- levaque om . C-- inibi om . C - 25 antipemto CE : antipeto V -- XIII
EV -a om. EV ― 6 V -uncias V -26 vottatibus E- LXXXVI CE : XXXVIII V et unc. VIII
5 pontifex om. EV ( suppl. e)
om . C-- Petronellae E 9 Domini EV om . V - 27 et debeant om. EV (suppl. e) - 29 quae CEV
13 cum -chrisoclabo om. C 18 Cherubin E deauratas E - MCCCLII CEV -
30 et pulchritudinis om . D - 31 < Sal-
E ( corr.) --- 19 argenteas CD vatoris dom . E ―
22 ingressu CE (bis) —23 in ante ingr.om. EV - 23 alterum su-
16 XCVIII. LEO III (795-816).
soclabo , undique cum margaretis ornatam et ab utrisque lateribus blatin cum chrisoclabo decoratam , quae in
natale Apostolorum isdem egregius praesul ibidem poni constituit . Fecit autem ubi supra crucem maiorem ex
auro fulvo nimis spanoclista, ornatam gemmis pretiosis , seu et cetera III ex auro puro ibidem super eam posuit,
pens . lib. XLII et uncias II ; necnon et cereostatos paria IIII , investitos ex argento , deauratos , pens . simul lib . LXXVII
Fecit autem predictus venerabilis et praeclarus pontifex super altare beatae Petronillae ubi supra cyburium cum 3
columnis porphyreticis ex argento purissimo mire magnitudinis decoratum , pens . lib . CCCXLVIII , atque imaginem
maiorem vestem chrisoclabam, habentem storiam dominicae Resurrectionis , cum margaretis ornatam et periclisin
de chrisoclabo , similiter ex margaretas ornatam ; seu et imagines apostolorum duas ex argento deauratas , pens . 10
simul lib. LXXXVI .
396 LXII Hic vero misericordissimus praesul fecit in basilica sanctae Dei genetricis ad Praesepem super altarem maiorem
vestem chrisoclabam , habentem storia dominicae Resurrectionis mirae magnitudinis et pulchritudinis decoratam ,
cum periclisin de chrisoclabo, undique ex margaretis ornatam . Et in titulo sanctae Dei genetricis quae appellatur
Calisti fecit regnum ex auro purissimo , pendentem super altare maiorem, ex gemmis pretiosis ornatum , pens . 13
lib. I. Atque in diaconia ipsius Dei genetricis quae appellatur Dominica , fecit regnum ex auro mundissimo , pen-
LXIII dentem super altare maiorem , ex gemmis pretiosis ornatum , pens . lib. II . Hic beatissimus presul , divina inspira-
tione repletus , fecit in basilica ipsius Dei genetricis ad Praesepem, in ingressu Praesepii regias investitas ex argento
purissimo, pens . simul lib . CXXVIII , et super ipsas regias velum modicum fundatum , habentem in circuitu listam
de chrisoclabo ; necnon et alia vela maiora tyrea super regias maiores tria, in ingressu basilicae , cum periclisin 20
de fundato .
397 LXIV Fecit autem isdem egregius praesul in basilica beati Petri apostoli calices maiores fundatos antipento ex argento
mundissimo, qui sedent super trabes argenteas, numero XVIII , pens . simul lib . CLXXXII et semis . Necnon ubi
supra fecit cereostatos maiores fusiles ex argento purissimo , qui stant ante confessionem , pens . inibi lib . CXCVIII .
Investivit vero ubi supra trabem ex argento mundissimo quae est super imagines aureas in ingressu vestibuli , 25
pens . lib. CXXVI et semis . [ Verum etiam 72 ubi supra fecit lucernas fusiles bimixas II , ex argento purissimo ,
pens . simul lib . XXVII . Et hoc constituit ut dominicorum diem vel in sanctis sollemnitatibus hinc inde iuxta
LXV lectorium consisterent , et ad legendum sacras lectiones luminis splendore refulgerent . ] Hic fecit ubi supra ad
beatum Andream apostolum super altare maiorem cyburium ex argento purissimo , qui pensat undique lib . si-
mul CCCV. 30
2 natalis E -libus eV -- ibi DE (corr. e) · 3 panoclysta maiora] maiores D : om. E --- maiore E
― - anti-
CEV seu -posuit om. EV cerea C 4 pens . < simul > 22 praesul om. CD - fundatos antipento om . EV
C - cerostata ... investita EV ― deaurato E : -ta V - 5 pre- pemto C — 23 et semis om . E ibi sup er E (corr.) : ibi V -
dictus om. EV ubi supra om. EV 24 inibi om. EV -- 25 ubi supra] super EV (bis) - imaginem
8 <fecit in C - 10 et marg. E ( corr. ) ornatas CE auream EV -- 26 et semis om . V. bimixas om . EV - 27
12 pontifex CE maiorem om. E 14 qui EV (corr. e) hoc om. V - ut om . V dies EV die C -- 28 lectorem D -
- 9
15 Calixti EV - 16 Domnica EV - 17 et E (corr. ) - presul om . ubi supra om . EV - 29 super altare maiorem om. EV
EV (suppl. e) 18 ipsius om. EV - vestias E : vestitas V - pur. super altare maiore > E - qui pens. und. ] pens . EV
19 CXXVII CEV - list. ] vestem EV (corr.e)- 20 chrisoclabam D - 30 simul om. E- CCC V
XCVIII. LEO III ( 795 816) . 17
Hic autem praecipuus pontifex, divinitus inspiratus, baptisterium ubi supra conspiciens quia iam prae nimia
*
vetustate ruinae proximum inerat , et quia angustior locus populi existebat qui ad baptismum veniebant , isdem
praesul a fundamentis ipsum baptisterium in rotundum ampla largitate construens in meliorem erexit statum,
atque sacrum fontem in medio largiori spatio fundavit, eumque in circuitu columnis porphireticis decoravit et in
5 medio fontis columnam posuit , et super columnam agnum ex argento purissimo fundentem aquam, qui pens .
lib. XVIII et uncias X. Necnon et altarem maiorem sub absidam construxit, cuius faciem atque confessionem seu
rugas ad decorem ipsius sacri altaris investivit ex argento mundissimo , pens. simul lib. XLVIII ; verum etiam et
veste de stauraci super eum posuit ; atque regularem ubi supra investitum ex argento purissimo fecit ; et super
ipsum regularem posuit arcum et gammadias ex argento , qui pens . simul lib . LXXX , necnon et imagines III ubi
to supra posuit, pens . inibi lib. XXXVII et uncias X. Ipsum vero baptisterium diversis in circuitu decoravit picturis .
Oratorium vero sanctae Crucis ubi supra , quod iam prae nimia erat vetustate ruiturum , hic praecipuus pastor LXVI 398
eum a fundamentis simul cum absida novo aedificio erexit et ad perfectum usque perduxit, atque ipsam absidam
ex musibo diversis decoratam picturis atque marmoribus miro splendore ornavit ; ubi et obtulit hoc cyburium
super altare cum columnis suis atque faciem ipsius altaris investivit ex argento purissimo , pens . simul lib. CXXI
15 et uncias II ; regnum spanoclistum ex auro purissimo , cum cruce in medio, pendentem super ipsum altare, pens .
lib. I et uncias XI ; necnon et alias columnas argenteas IIII et super ipsas columnas regularem investitum ex
argento purissimo , pens . inibi lib . LXIIII et uncias III ; arcos argenteos III , pens . lib. XLIII et uncias VIII ;
imagines argenteas deauratas III , pens . inibi lib . XXX ; canistros argenteos interrasiles XII , pens . simul lib . LXXVIII ;
gabatas argenteas interrasiles fundatas XXI et cruce I , pens. in uno lib. L ; vestem super altare fundatam I et
20 aliam de blati cum chrisoclabo , necnon et alia veste alba rosata cum chrisoclabo ; velum modicum chrisoclabatum
cum crucifixum et margaretis ornatum ; vela de stauraci VII ; vela de fundato IIII ; vela modica quae pendent in
regularem ante imagines, tireas, VI ; vela alba sirica , ornata in circuitu de fundato, XII ; velum maiorem album
rosatum, ornatum desuper de quadrapulo I , et alium velum rubeum cum bubalo , qui pendent ante regias maiores ;
vela modica de stauraci III , qui pendent in regularem ante imagines ; seu et alia vela promiscua sirica , numero XI .
25 Fecit ubi supra ad fontes vela tyrea III , quae pendent in regularem ante imagines , et alia vela sirica nu-
mero XXI .
Hic fecit beato Petro apostolo nutritori suo calicem aureum praecipuum spanoclistum , diversis ornatum lapidi-LXVII 399
bus pretiosis , pens . lib . XXX. Pari modo fecit et patenam auream spanoclistam, similiter diversis ornata pretiosis
lapidibus, pens. lib. XXV. Fecit vero super ciburium de altare maiore beato Petro apostolo cantara maiores IIII
30 ex argento purissimo , habentes in medio cereos ex argento deauratos , pens . in unum lib . CXL. Praedictus vero et
praeclarus pontifex fecit ubi supra turabulum apostolatum ex auro purissimo , pens . lib . II et uncias V. Fecit verò
C
C
2 veniebat CEV 6 maius E -- absida V ― 8 regulares 22 ornatas CEV- 23 velum om . C - - cum bul. ] habentem in
E ( corr. ) - ubi om: V ---- 10 XXXVI C - 12 fundamento EV - se babulo C- pendet E - 24 III EV -- sed E - sirica om . C
et om. EV (suppl. c) 15 spanoclystum CEV 17 et post -- 25 IIII qui V
XLIII om .V - 18 canistro V- 19 de fundato E : fundata CV- 27 nutrito E (corr. ) - 28 spanoclysta CEV- 29 lapidibus om.
21 marg. om. EV (suppl. e) vela de fundato III om. C - Ccanthara maiora E - 30 caere V. 31 tyrabulum EV --
LIBER PONTIFICALIS , t. II . 3
18 XCVIII. LEO III (795-816) .
èt vestem super altare maiore chrisoclabam diversis ornatam picturis , quam constituit quattuor temporibus per
annum in duodecim lectiones ibidem ponere . Fecit ubi supra coronas maiores ex argento mundissimo III , pens .
simul lib. CLIIII et semis . Fecit vero ubi supra lectorium ex argento purissimo mire magnitudinis et pulcritudinis
decoratum , pens . lib . CXIIII ; necnon et cereostatos ex argento mundissimo , stantes iuxta ipsum lectorium , pens .
.simul¨lib . XLVIIII ; verum etiam et super ipsos cereostatos fecit lucernas fusiles bimixas II , ex argento purissimo , 5
pens. lib . XXVII . Et hoc constituit ut dominicorum diem vel in sanctis sollempnitatibus hinc inde iuxta ipsum
lectorium consisterent et ad legendum sacras lectiones luminis splendore refulgerent . Farocantaros in presbiterio
numero XIIII ex argento mundissimo , pens . simul lib . CCCXXXII et uncias III . Necnon columnas VIIII et arcora
400 IIII fecit ex argento , pens . inibi lib . CLXXIIII . Fecit vero ubi supra calices fundatos ex argento , qui pendent inter
LXVIII columnas maiores dextra levaque basilicae , numero LXIIII , pens . pariter lib . CCCCLXI . Idem vero praesagus to
antistes ubi supra ad beatum Andream apostolum investivit altare maiore ex argento purissimo deaurato miro
decore ornato , qui pens . undique lib. CXXXV ; cantaros XII ex argento purissimo , pens . simul lib . LII ; canistros
XII ex argento , pens . simul lib . LXXVIII . Investivit vero altarem beate Petronille ubi supra ex argento mundis-
simo deaurato diversis ornatum picturis , qui pens . undique lib . CLXXVIII et uncias VIII . Necnon investivit 73 altarem
beati Gregorii confessoris atque pontificis ex argento deaurato pens . undique lib . CXXVII . Fecit ubi supra in gre- 15
mio basilicae beati Petri apostoli cortinam maiorem alexandrinam olosyricam , habentem in medio adiunctum
fundatum et in circuitu ornatam de fundato . Verum etiam isdem praecipuus praesul fecit turabulum apostolatum
ex auro puro , qui procedit per stationes, pens . lib . II et uncias VIII .
401 Hic vero sanctissimus pontifex fecit in basilica beati Pauli apostoli turabula apostolata ex auro purissimo II , ex
quibus unum misit intus super corpus eius , qui pens . lib . II , et alius pens . lib . II , uncias V. 20
LXIX Hic vero almificus presul investivit faciem altaris sanctae Dei genetricis ad Praesepem ex argento mundissimo
deaurato , qui pens . lib . LXXXVI . Fecit autem ubi supra coronas duas ex argento purissimo , pens . inibi lib . LIIII
Hic vero 74 praecipuus praesul ex largitatem omnipotentis Dei et beati Petri apostoli clavigeri regni caelorum
obtulit per universas sanctorum sacras ecclesias huius alme Rome , ob veniam facinorum suorum , coronas vel 25
etiam canistros ex argento purissimo , videlicet :
in ecclesia Salvatoris domini nostri quae appellatur Constantiniana fecit coronam ex argento purissimo , pens .
lib. XXIII ;
et in basilica sanctae Dei genetricis ad Praesepem instar fecit coronam ex argento puro , pens . lib . XIII ;
1 ornatum E - 2 lectionibus E - purissimo IIII EV ― 3 et supra] ibi V 16 maiorem alex . om.C - 17 turabulum - — VIII ]
- 4 CXLIII EV cereostatas E - 5
pulcritudinis om . EV turabula apostolata ex auro purissimo duo, ex quibus unum
- vimixas EV : ut mixas C - puro misit intus super corpus eius, qui pens . lib . II , et alterum pens.
ipsum EV (corr. e)
-
CEV - 6 hic V - 7 fulgerent EV ― 8 ex- III om . V -lib. II et unc. VIII EV (e add . quod praecedit per stationes
CCCCXXXIII CE -- et unc . III om . E - VIII CEV -- 9 CLXXIII unc. V V) --
V- su 19 almificus praesul E ― praesul C ex-V om. E- 20
C : CXXIIII V- 10 praesagus om . V praesul 11 ub i pr a
maiore om. C - exaurato EV (corr. e) - II -lib. om. C - < et > unc. CV
om . V (suppl.) bi om . EV
V -- cantharas ex arg. p . XII EV 22 qui om. V - ibi EV - supra om. EV - ini
12 qui om. V - undique om .
- 13 simul om. EV -- 23 et semis om . EV - ― om ni po tenti V
(ex om . E, suppl. e) ― LII- lib om. C 24 largitate CEV
ubi supra om. EV - purissimo CEV - 14 pict. undique 25 ob -suorum EV ponunt post purissimo
s
pens. Ev -- CLXII E : CLXVIII V15 und . pens. EV - ubi 27 d. n . Salv. EV - corona CEV - 29 puro om. V (suppl.)
XCVIII. LEO III (795-816) . 19
immo et in ecclesia ipsius genetricis Dei in titulo Calisti fecit coronam ex argento, pens . lib. XIII , uncias III ;
verum etiam et in diaconia eiusdem Dei genetricis quae appellatur Antiqua similiter fecit coronam ex argento , LXX
pens. lib. XIII ;
atque in ecclesia beatae Dei genetricis quae appellatur ad Martyres eodem modo fecit coronam de argento,
5 pens: lib. XII et uncias III ;
seu et in diaconia ipsius Dei genetricis quae appellatur Cosmidi similiter fecit coronam ex argento , pens .
lib . XII ;
et in diaconia sanctae Dei genetricis quae appellatur Dominica pari modo fecit coronam ex argento , pens .
lib. VIIII ;
10 necnon et in diaconia eiusdem Dei genetricis quae ponitur in Via Lata fecit coronam ex argento , pens .
lib. VIIII ;
simili modo fecit et in diaconia sanctae Mariae in Ciro coronam de argento , pens . lib . VIII ;
enimvero et in diaconia beatae Dei genetricis foris porta beati Petri apostoli fecit coronam ex argento , pens .
lib. V et uncias VIII ;
15 fecit autem et in diaconia ipsius Dei genetricis quae ponitur in Adriano coronam ex argento, pens . lib. V
semis ;
simulque et in oratorio eiusdem Dei genetricis qui ponitur in senodochio Firmis fecit canistrum ex argento , pens . 402
lib . II et uncias VII ;
et in ecclesia beati Petri apostoli fecit canistrum ex argento purissimo , pens. lib. XXII ; LXXI
20
pari modo fecit et in ecclesia beati Pauli apostoli canistrum ex argento purissimo, pens . lib . XXII et un-
cias VIII ;
immo et in ecclesia beati Andree apostoli quae ponitur ad beatum Petrum apostolum fecit coronam de argento
puro, pens. lib. XVIII ;
item in ecclesia beati Andree apostoli quae ponitur iuxta Praesepem similiter fecit coronam ex argento, pens .
25 lib. VII ;
et in titulo beati Petri apostoli qui appellatur Eodoxiae instar fecit coronam de argento , pens . lib . VIIII ;
verum etiam et in ecclesia beati Iohannis Baptistae quae ponitur iuxta patriarchium Lateranense similiter fecit
coronam ex argento , pens . lib . V ;
1 immo om. EV - basilica sanctae D. g. in EV <et > 15 fecit autem om. EV Adriano eodem modo fecit >
in D - Calixti EV : om. C ― 5 unc. II om. D EV - 16 semis om. EV
2 verum etiam om. EV -- ipsius EV 17 necnon EV - eiusdem] sanctae EV Xenodochium EV :
4 et EV sanctae EV - quae ap. om. EV - eod. modo xenodochio C ― 18 pens.-argento om. C
om . EV-→ 5 et om . V 19 Pauli D - de EV
6 seu om. EV -- Cosmedin E - eodem modo EV 20 pari m. fecit om . EV --- < instar fecit > can. EV
8 <necnon> et EV- Domnica EV- similiter EV de EV 22 necnon V - qui EV - ex EV puro om , EV
10 necnon om . EV eiusdem] sanctae EV ― appellatur D 24 qui EV - de EV
12 sim. m . fecit om . EV Cyro fecit > EV -- ex EV 26 Eud . CEV - eodem modo EV - ex E
13 imo E : immo V < quae ponitur > foris CEV - ex ar- 27 verum etiam om. V qui EV - similiter om. EV
gento om . CD - V om. D spatio relicto : om . C - III E : III CV 28 de EV
20 XCVIII. LEO III (795 816).
item in ecclesia beati Iohannis apostoli et evangelistae quae ponitur ubi supra fecit coronam ex argento, pens .
lib. V ;
atque in ecclesia beatissimi Stephani primi martyris quae ponitur in Caelio monte simili modo fecit coronam ex
argento , pens . lib. VII et uncias X ;
et in basilica Apostolorum quae ponitur in Via Lata eodem modo fecit coronam de argento , pens . lib. XIII ; 5
LXXII seu et in musileo beatae Petronillae qui ponitur ad beatum Petrum apostolum, fecit coronam ex argento , pens.
lib . XX ;
necnon et in ecclesia Ierusalem quae ponitur in Susurrio fecit coronam ex argento, pens . lib . V ;
simili modo et in ecclesia beati Laurentii martyris quae ponitur foris murum similiter fecit coronam de argento,
et in ecclesia beati Apolenarii martyris fecit coronam pens . lib. V et uncias IIII ;
enimvero et in basilica beati Pancratii martyris quae ponitur foris murum eodem modo fecit coronam ex
argento, pens. lib. VIII ;
fecit autem et in ecclesia beati Valentini martyris quae ponitur foris murum , ubi eius sacratissimum corpus
LXXIII et in titulo beati Clementi martyris atque pontificis fecit coronam ex argento , pens . lib . XV ;
simulque et in titulo beatae Savinae martyris instar fecit coronam ex argento , pens . lib . VIII ;
403 pari modo fecit et in titulo beatis Aquile et Priscae 75 coronam ex argento , pens . lib . VI ;
et in titulo sanctae Balbinae 76 similiter fecit coronam de argento , pens . lib . V semis ;
immo et in ecclesia beati Xisti martyris atque pontificis fecit coronas ex argento puro , pens. lib . V et uncias II ; 20
adque in titulo beati Laurenti martyris qui appellatur Lucine pari modo fecit coronam ex argento , pens .
et in titulo ipsius martyris , qui appellatur Damassi , simili modo fecit coronam ex argento , pens . lib . V semis ;
verum etiam et in ecclesia ipsius martyris quae ponitur Formonsis fecit canistrum ex argento , pens . lib . II .
unc. VII ; 25
1 imo et E - qui E quae ponitur om. V - 2 lib. om . V 18 parimodo fecit om . EV - beatorum e Priscillae D -
3 item et E : immo et V - - beati EV primi martyris om . < fecit cor. EV - ex arg. om. V
EV qui E etc. - simili modo om . EV —- 4 et om. V 19 Balvinae CV - coronam-semis om. E - semis om . C : et
5 eodem modo om . EV - corona E - de argento om. CD unc. II V- 20 immo om. V - titulo V sancti Sixti E--
6 seu om. EV Sixti CV - de V --- puro om . V ex unc. II] similiter E
8 necnou om . EV - Hier. E ---- de CEV unc. X C
9 simili modo om. EV - Laurenti V - martyris om. E 21 et EV. sancti EV -quae pónitur E - similiter EV- co-
11 Appollinaris E : Apollenarii C : Appolerii V - cor. < ex ronam om . E -ex argento om . DE - de V
argento > Vet om. V 23 ipsius] sancti Laurentii EV Damasi CEV- simili modo
12 verum etiam EV -- et om. V om . EV -- semis om . EV
14 fecit autem om. V - eius-corp.] corpus eius E - sacra- 24 verum etiam om . EV - mart. <Laurentii > qui appella-
tissimum om. V - 15 fecit > cor. EV -- de EV tur V --- Formosus EV. -25 < et > unc. E
46 Clementis E - de EV 26 Pammachi E ―― semis om. EV
17 simulque -VIII om . EV
XCVIII. LEO III (795-816) . 21
et in titulo Emilianae " fecit coronam de argento , pens. lib . IIII semis ;
necnon et in titulo sancti Eusebii fecit coronam de argento , pens . lib. VI ; LXXIV
simili modo fecit et in ecclesia beatae Praxedis coronam de argento , pens . lib . V ;
fecit autem et in titulo beatae Susannae coronam ex argento, pens . lib. XVII ;
simulque in titulo beati Marcelli martyris atque pontificis fecit coronam ex argento , pens . lib. VIII ;
pari modo et in titulo beati Marci martyris atque pontificis , qui appellate in Via Lata, fecit coronam ex argento,
10 pens. lib. X ;
et in titulo beatae Anastasiae 78 fecit coronam ex argento , pens . lib. VII et unc . VIII ;
immo et in titulo beatae Ceciliae instar fecit coronam ex argento, pens . b . X et unc. I ;
atque in titulo beati Grisogoni martyris fecit coronam ex argento , pens . lib . V ;
et in diaconia sanctorum 79 Nerei et Achillei simili modo fecit coronam ex argento, pens . lib . VI et uncias V; LXXV 404
15 verum etiam et in diaconia sanctae Luciae in VII vias fecit coronam ex argento, pens . lib . VI et uncias VII ;
seu et in diaconia sancti Bonifacii similiter fecit coronam ex argento , pens . lib . VII ;
necnon et in diaconia sancti Theodori eodem modo fecit coronam ex argento, pens . lib. VI et uncias VIII ;
simili modo fecit et in diaconia sanctorum Sergii et Bachii coronam ex argento , pens . lib . VI ;
20 et in diaconia sanctorum Cosme et Damiani fecit coronam ex argento puro, pens . lib. V et uncias VIII ;
enimvero et in diaconia sancti Adriani martyris fecit coronam ex argento , pens . lib . VI semis ;
et in diaconia sancti Eustachii similiter fecit coronam ex argento , pens. b . VI, uncias V;
simulque et in diaconia sanctae Luciae quae appellatur Orphea, fecit coronam ex argento, pens . lib . VI , uncias II ;
25 pari modo et in diaconia beati Viti fecit coronam ex argento , pens . lib . VI ;
immo et in diaconia sanctorum Silvestri et Martini quae ponitur iuxta Orphea coronam ex argento , pens . lib . VI ,
uncias II :
atque in diaconia sancti Silvestri quae ponitur iuxta beatum Petrum apostolum pari modo fecit coronam ex
argento , pens . lib. IIII et semis ; 5
et in diaconia sancti Martini quae ponitur ubi supra fecit coronam ex argento , pens . lib . V, uncias IIII .
405 LXXVI Ipse vero a Deo protectus et praeclarus pontifex fecit in monasterio sancti Sabe coronam ex argento puro , pens .
lib. VIII , uncias X ;
verum etiam et in monasterio beati Anastasii martyris eodem modo fecit coronam ex argento , pens . lib . VIII ,
unc . IIII semis ; 10
seu et in monasterio sancti Andree qui ponitur in Clibus Scauri similiter fecit coronam ex argento puro , pens .
lib . V ;
et in monasterio beatae Agathae martyris qui ponitur super Subora similiter fecit coronam ex argento , pens .
lib. V;
necnon et in monasterio sancti Erasmi qui ponitur in Caelio monte instar fecit coronam ex argento , pens . 15
lib. IIII et unc . II ;
simili modo fecit et in monasterio sancti Silvestri coronam ex argento , pens. lib . VI , unc . III ;
et in monasterio beati Laurentii martyris qui appellatur Pallacini fecit canistrum de argento, pens . lib . II et
unc . VII ;
enimvero et in monasterio sancti Pancratii 80 qui ponitur iuxta basilica Salvatoris fecit coronam ex argento , pens . 20
lib. V semis ;
fecit autem et in monasterio sanctorum Andree et Bartholomei qui appellatur Honori canistrum ex argento ,
pens . lib . III ;
et in monasterio sancti Stephani qui ponitur iuxta Lateranis fecit canistrum de argento , pens . lib. II ;
simulque et in monasterio ipsius primi martyris Stephani 1 qui ponitur ad beatum Petrum apostolum fecit 25
1 <imo> et EV - similiter EV 11 seu] pari modo fecit V- clibus cauri CV - similiter fecit
2 immo - unc. II om . EV qap D, et ita saepe om . V - puro om . V
4 atque] fecit autem et EV - pari modo fecit om . EV - 13 qui - Subora om . D- coronam- V om. E
5 argenteam Eet semis om. EV 15 simulque V-- Herasmi Vinstar om. EV - et om V
6 <verum etiam et EV -- qui EV ub. sup. ] iuxt bea- 17 enim vero V fecit om . DV - Silv. < eodem modo fecit>
tum Petrum apostolum instar EV ― <et> unc. E ― unc.III V V - arg. <purissimo > V -- lib . VII V
IIH. Imo et ir titulo sanctorum Silvestri et Martini qui 18 <immo > et V - sancti V - qui ap. Pallacini om. D
ponitur iuxta Orphea, coronam ex argento, pens. lib. VI et 20 necnon V de E21 semis om. V
uncias II> E 22 fecit autem om. V - Inori C : <fecit> V
7 puro om . EV - 8 <et> unc. EV 24 <fecit autem> et V- fecit -argento om . V
9 verum etiam om. V - 10 < et unc. E -- semis 25 verum etiam V ―- 26 semis om. V
om. V
XCVIII. LEO III (795-816). 23
parimodo fecit et in monasterio sanctorum Iohannis et Pauli qui ponitur iuxta beatum Petrum apostolum canis- LXXVII
trum ex argento, pens . lib. III ;
et in monasterio sancti Martini qui ponitur ubi supra similiter fecit canistrum ex argento , pens . lib . IIII et
unc. II ;
3 seu et in monasterio sancti Stephani ubi supra , qui appellatur cata Galla patricia , pari modo fecit canistrum ex
argento, pens. lib. II et semis ;
atque in monasterio sancti Cesarii qui ponitur ad beatum Paulum apostolum instar fecit canistrum ex argento ,
pens . lib. III ;
et in monasterio sancti Stephani ubi supra fecit canistrum , pens. lib . II semis ;
10 enimvero et in monasterio sanctorum Cosme et Damiani qui ponitur iuxta Praesepem 3 fecit canistrum ex
simili modo et in monasterio sancti Andree 84 qui appellatur Massa Iuliana, canistrum ex argento , pens . lib . II
semis ;
necnon et in monasterio sancti Adriani qui ponitur iuxta Praesepem instar fecit canistrum ex argento , pens .
15 lib. II , unc. II ;
et in monasterio sancti Cassiani qui ponitur iuxta 5 sanctum Laurentium foris murum fecit canistrum ex ar-
gento, pens . lib. II;
fecit autem et in monasterio sancti Stephani qui ponitur ubi supra canistrum ex argento , pens. lib . II et semis ; 406
verum etiam et in monasterio sancti Victori qui ponitur ad sanctum Pancratium fecit canistrum ex argento ,
20 pens. lib. II, unc . VII ;
pari modo fecit et in monasterio sanctae Mariae 7 quae appellatur Iuliae canistrum ex argento , pens . lib . II
25 semis ;
seu et in monasterio sancti Andree 3 qui ponitur iuxta basilicam Apostolorum instar fecit canistrum ex argento ,
pens. lib. II ;
simulque et in oratorio sancti Stephani qui ponitur in Dulciti fecit canistrum ex argento, pens. lib. II LXXVIII
unc. V ;
enimvero et in oratorio sanctorum Sergii et Bachii " qui ponitur in Calinico similiter fecit canistrum ex argento,
pens . lib. II ;
immo et in monasterio sancti Agapiti qui ponitur iuxta titulum Eudoxiae fecit canistrum ex argento , pens .
lib . II semis ;
91
simili modo et in oratorio sanctae Agnetis " qui ponitur in monasterio qui appellatur Dua furna fecit canistrum 5
necnon et in oratorio sancti Viti 2 qui ponitur in monasterio qui appellatur de Sardas fecit canistrum ex ar-
et in monasterio sanctae Vivianae similiter fecit canistrum ex argento, pens . lib . II et unc . VIIII ;
LXXIX fecit autem et in oratorio sanctae Luciae qui ponitur in monasterio de Renati canistrum ex argento , pens . 10
lib. II ;
407 verum etiam et in oratorio sanctae Mariae 93 qui ponitur in monasterio Michaelis instar fecit canistrum ex ar-
et in monasterio sancti Sergii 4 eodem modo fecit canistrum ex argento , pens . lib . III ;
ipse vero almificus praesul et in oratorio sanctae Agathe martyris qui ponitur 95 in Capud Africi fecit canistrum
pari modo et in monasterio sanctorum Eufemiae et Archangeli qui ponitur iuxta titulum Pudentis canistrum ex
seu et in monasterio 96 sancti Isidori simili modo fecit canistrum ex argento, pens . lib. II ;
simulque et in oratorio sanctae Agathe 7 martyris qui ponitur in monasterio Tempuli fecit canistrum ex argento , 20
pens. lib. II ;
し
et in oratorio sancti Cesarii 98 qui ponitur in monasterio de Corsas similiter fecit canistrum ex argento , pens .
lib. II et unc . III ;
LXXX enimvero et in monasterio sancti Simmitrii " fecit canistrum ex argento , pens . lib . II ;
immo et in oratorio sanctae Mariae 100 qui ponitur in monasterio Aque Salviae fecit canistrum ex argento, pens . 25
lib. II ;
simili modo fecit et in monasterio sancti Donati 101 qui ponitur iuxta titulum sanctae Priscae canistrum ex ar-
et in monasterio sancti Iohannis qui ponitur in Appentino 102 instar fecit canistrum ex argento , pens . lib. II ;
1 sanctorum om. D ― Sergi et Bachi EV - ex-II 17 <fecit et CEV - Euphimiae V --- Podentis V- canis-
om . E tra E 18 et semis om EV
3 canistrum om. V - canistrum-semis] similiter (canistrum 19 Isidoris E Esidori C : Ysidoris V - ex-If om . E
argenteum add. e) et semis E - semis om. V 20 martyris om EV - Templi Cex -II ] similiter E
5 Duo E - 6 < et > unc. E 22 oratorio] monasterio Dex argento om. V — canistrum-
9 Savine E (corr.) - iuuianae C ― et om . CV pens . om. E : canistrum pens. (suppl. e)
10 or. ] monasterio C― Erelicti EV - canistra E 24 sanctissimi nitrii D — ŠimitriC : Semetrii E : Symetrii V -ca-
15 martyris om. EV - - in < monasterio > EV - apud E- nistrum.II] similiter E (canistrum argenteum suppl . e) —de arg.CV
fecit om . EV 25 fecit om . V — can . -II ] similiter E - 26 11 <semis > C
XCVIII. LEO III (795-816) . 25
necnon et in oratorio sanctae Mariae qui ponitur in monasterio de Lutara 103 fecit canistrum ex argento, pens .
lib. II semis ;
fecit autem et in monasterio Hierusalem 104 qui ponitur ad beatum Petrum apostolum canistrum ex argento,
pens. lib. II semis ;
5 verum etiam et in monasterio sanctae Agnetis 105 qui ponitur foris porta Numentana fecit canistrum ex argento , 408
pens . lib. V;
et in monasterio sanctae Eugeniae qui ponitur foris porta Latina pari modo fecit canistrum ex argento , pens .
lib. V et semis ;
seu et in oratorio sancti Gregorii 106 qui ponitur in Campo Martis fecit canistrum ex argento , pens . lib . III ;
10 107
[ipse vero almificus praesul fecit in titulum beatae Savinae coronam ex argento purissimo , pens . lib . VIII ; LXXXI
pari modo fecit et in diaconia sanctorum Silvestri et Martini qui ponitur iuxta Orfeam coronam ex argento , pens .
lib. VI et unc. II ; ]
necnon et in oratorio sanctae Luciae qui ponitur in xenodochium 108 qui appellatur Anichiorum similiter fecit
atque in oratorio sanctorum Cosme et Damiani qui ponitur in xenodochium qui appellatur Tucium instar fecit
verum etiam et in oratorio sancti Peregrini qui ponitur in hospitale dominico ad Naumachiam fecit canistrum
Prelatus vero almificus pontifex fecit in basilica Salvatoris domini nostri Iesu Christi quae appellatur Constanti- LXXXII
niana, super altare maiorem , vestes chrisoclabas II , e quibus una habentem storia Dominicae Resurrectionis et
alia habentem storia vivificae atque adorandae dominicae Crucis ; cantaros ex argento mundissimo VII , pens . simul
lib. XXVII et unc . VII . Investivit ubi supra rugas ante ingressum altaris ex argento purissimo , pens . lib . XLVIII
25 et unc. VIII ; coronam ex argento purissimo , pens. lib. XII semis . Fecit ubi supra , ad fontes , vela alba olosirica
ornata in circuitu de fundato atque quadrapulo, numero X. Sartatecta vero ipsius ecclesiae cum quadriporticos ,
simul et ad fontes omnia et in omnibus noviter restauravit . Simul et fenestras de absida ex vitro diversis coloribus
decoravit atque conclusit ; et alias fenestras basilicae ex metallo gypsino reparavit. Et in gremio basilicae fecit
cortinas II, ex quibus una maiore fundata alba et alia minore alba rosata .
1 sanctae Mariae om . E (suppl. ) - canistra E semis om. V 15 Cili D -- qui ap. a Valeris om. D -- a om. C - -16 semis
4 semis om. EV om . EV
5 portam EV - Numentanám EV: om. D - canistra E 17 qui ap. Tucium om. D
7 portam Latinam EV - canistra E - 8 et semis om. EV 19 Naumachia EV canistra E
9 Marci D : Marti C : Martys V - canistra E 21 Praefatus EV - almificus om. EV - fecit om. D- Salva-
10 titulo EV - Sabinae E toris om. EV qui EV -22 chrisoclaba V- 23 ex om . E ( suppl. )
11 et om. E. Martyni D - Horpheam D - mundissimum EV (corr. e) - VIII CEV - 24 unc. VI CV -
13 qui-Anichiorum om . EV -Panichiorum D - 14 unc . IIII CEV 25 et om. CV - semis om. EV- 28 concl. atq. dec . EV
LIBER PONTIFICALIS , t. II . 4
26 XCVIII. LEO III (795-816)
409 LXXXIII Fecit autem isdem praesul in basilica sanctae Dei genetricis qui appellatur ad Praesepem canthara de argento
puro II , pens . inibi lib . XXIII ; columnas II , pens . lib . XXI et unc . V ; crucem cum gabata ex argento mundissimo ,
pens. lib. V.
In diaconia vero ipsius Dei genetricis quae appellatur Antiqua fecit tetravila alitina olosirica IIII , ornata in cir-
cuitu de quadrapulo . Et in oratorio 19 sancti Andree, ubi supra , vela duo olosirica ornata ut supra . In titulo vero 5
ipsius Dei genetricis quae appellatur Calisti fecit veste alba olosirica rosata , habentem in medio tabulam de chri-
soclabum cum storia Adpraesentatio domini nostri Iesu Christi et sancti Symeonis cum periclisin de tyreo ; tetravila
rubea alitina IIII, habentes cruces cum gammadias et in circuitu periclisin de tyreo ; velum tyreum maiorem qui
pendet ante imagines cum [ periclisin de blatyn unum ; vela modica rubea alitina cum staurace in medio , nu-
mero III , qui pendent ante imagines argenteas , cum periclisin de blatin ; cortina maiore olosirica in gremio basi- 10
licae una. Fecit et imagines argenteas tres deauratas , e quibus una cum gemmis ; arcum argenteum I cum gama .
LXXXIV dias suas ; cereostatas paria una ; tyrabula II , pens . simul lib . XCV et unc . VII .
Fecit vero isdem praesagus antistes beato Petro apostolo calicem aureum diversis ornatum pretiosis lapidibus ,
qui procedit per stationes , pens . lib. XIII semis . Hic fecit in basilica ipsius apcstoli velum chrisoclabum , qui pen-
det super ingressu vestibuli ; item alium velum maiorem chrisoclabum , qui pendet in trabe argentea ante imaginem 15
Salvatoris , super ingressu vestibuli ; coronam maiorem ex argento purissimo , pens . lib . LIII , unc . VIII ; farum
argenteum pendentem infra ipsa corona , pens . lib . XXIII ; item coronas argenteas IIII , pens . lib . LVII ; canistros
410 VIII , qui pens . simul lib . XL . Hic vero pro amore et cautela ortodoxe fidei fecit ubi supra 10 scutos ex argento II,
scriptos utrosque simbolum , unum quidem litteris grecis et alium latinis , sedentes dextra levaque super ingressu
corporis , pens . inibi lib . XCIIII et unc . VI . Fecit ubi supra , in gremio basilicae, cortina maiore olosyrica fundata I , 20
ornata in circuitu de fundato ; velum alium olosiricum rosatum maiorem I , qui pendet in trabe maiore super
imagines aureas, ornatum in circuitu de fundato . Enimvero ubi supra , ad fontes , fecit vela sirica alba, numero
VIIII , ornata in circuitu de fundato . Hic vero ubi supra investivit altarem beati Leonis confessoris atque pontificis ,
ex argento mundissimo deaurato, pens . lib . CVIIII ; item investivit altarem beati Gregorii confessoris atque pon-
25
tificis ex argento mundissimo deaurato, pens . undique lib . CXXVII .
411 LXXXV Hic vero a Deo protectus et praeclarus pontifex investivit altarem beati Pauli apostoli ex argento purissimo ac
deauravit , qui pens . lib. CLV ; necnon et confessione ipsius atque faciem altaris investivit ex auro purissimo , pens .
inibi lib . CXXI et unc . VIIII ; fecit et super ingressu corporis scutum ex argento purissimo , in quo ortodoxe
fidei symbulum scribi praecepit , qui pens . lib . XXXII ; fecit ubi supra coronas maiores III ex argento purissimo ,
pens . lib. XCIII. 30
1 qui app. om. D - Pracsepem < rosata cum periclysin de <in > ingr. E - 16 lib . IIII V- < et > unc . EV -- 18 VIIII
fundato > EV - 2 purissimo CEV et om. CEV - mundo CEV V-simul om. D - per am . E - ex om. E - 19 super < in > V-
-
- pens . <simul < CEV 20 inibi om. V 21 album CEV- maiorum V - trabem E
4 olosirica IIII om . EV- 6 ipsius vero EV- Calixti V - 7ehri- 22 ubi om . EV - 23 altare EV -- beatissimi E - atque ponti-
solabam D : -vo E -- 8 gammada V de -periclisin om C - ficis om.C -- 24 pens . <simul > E
9 pendet V 11 tres om. EV -12 gammadiis suis EV- suas om . 26 a D. prot. ] praefectus a Deo EV - 28 et ante unc. om. EV
C-cerostata parium unum, thuribula EV (cirostatos partum I V) - <in > ingr. e -- ex om . E - 29 praecepit ] fecit EV -ibi
13 vero-antistes om . EV (suppl . e ) — 14 semis om . V - 15 E30 lib. < in unum > CE
XCVIII. LEO III (795-816) 27
Fecit autem in basilica beate Savinae martyris in gremio basilicae cortinam maiorem olosiricam de quadrapulo
et fundato pulcherrima .
Praefatus vero venerabilis et praeclarus pontifex fecit in basilica beati Petri apostoli nutritori suo super altare LXXXVI
maiore cyburium cum columnis suis ex argento purissimo deaurato cum diversis storiis mire magnitudinis et
5 pulchritudinis mirifice decoratum , qui pens . undique lib. dua milia DCCIIII et unc. III . Ciburium vero quod
exinde abstulit posuit super altare maiore in basilica beate Dei genetricis quae appellatur ad Praesepem ; et
crucem ex argento puro fecit et inibi posuit, pens . lib . XII et unc . III ; necnon et tetravila rubea alithina
IIII ubi supra fecit , ex quibus unum cum chrisoclabo . Seu et in musileo beate Petronille qui ponitur ad bea-
tum Petrum apostolum fecit vela alba maiores III, minores VIII , ornata in circuitu de quadrapulo , et cortina
10 maiore alba I , ornata in circuitu de fundato . Fecit vero isdem praeclarus pontifex ante confessionem ipsius apos- LXXXVII
tolorum principis angelos ex argento purissimo deauratos dextra levaque, pens. inibi lib. CXLVI ; nec non et alios
angelos II ex argento purissimo deauratos , qui stant in trabe maiore super ingressum vestibuli dextra le-
vaque, iuxta imaginem Salvatoris auream , pens . simul lib . LXIIII ; et alios angelos IIII minores ex argento puris-
simo deauratos ubi supra dextra levaque , qui pens . simul lib . LXVIII ; verum etiam fecit ubi supra columnellas ex ar-
15 gento deauratas VI in ingressu vestibuli , diversis depictas storiis, quipens . simul lib . CXLVII . Fecit et crucem maio-
rem ex argento purissimo deaurata , qui stat iuxta altare maiore, pens . lib. XXII ; fecit vero ubi supra arcum maiorem
ex argento mundissimo deauratum , super ingressum vestibuli , pens . lib . CXXXI semis . Fecit vero ubi supra ,
intro confessionem beati Leonis confessoris atque pontificis evangelium ex argento mundissimo deauratum ,
pens. lib. VI et unc. III.
20 Fecit vero isdem praefatus pontifex in basilica doctoris mundi beati Pauli apostoli imaginem Salvatoris ex ar- LXXXVIII
gento mundissimo deauratas super ingressum vestibuli , pens . lib . XLVIIII semis . Fecit ubi supra columnam I de
argento purissimo , pens . lib. XVII.
Ipse vero a Deo protectus et praeclarus pontifex fecit in diaconia beati Archangeli patenam et calicem ex argento
lumnis suis IIII ex argento purissimo diversis depictum storiis cum cancellis et columnellis suis mire magnitudi-
nis et pulchritudinis decoratum , qui pens . undique simul lib . mille . CCXXVII .
Verum etiam et sarta tecta basilicae beatae Dei genetricis semperque virginis Mariae dominae nostrae quae
30, Cubicula vero iuxta ecclesia beati Petri apostolorum principis quae nimia vetustate marcuerant et iam pene rui- LXXXIX
tura erant isdem egregius praesul a fundamentis firmissimum ponens aedificium in meliorem erexit statum . Fe-
cit et ubi supra iuxta columnam maiorem 112 balneum in superiore positum , constructum in rotundum , mirifice
decoratum . Gradus vero 113 in introitu eiusdem basilicae tam sub porticum quam etiam in introitu noviter restaura-
vit . Fecit et iuxta eosdem grados parte dextra " atrii domum a fundamentis mire magnitudinis et pulchritudinis
decoratam, in qua etiam et accubitos collocavit . Fecit et iuxta eandem domum pro subsidiis Christi pauperum at-
que peregrinorum balneum a fundamentis mire decoratum .
XC Hic autem praeclarus antistis divinitus inspiratus 115 hospitalem beato Petro apostolo in loco qui Naumachia 5.
dicitur a fundamentis noviter construens , diversa illic domorum aedificia decoravit , atque ecclesiam in honore beati
Petri principis apostolorum a novo construxit . In qua etiam ecclesiam sanctorum Christi martyrum corpora 116 de-
413 ferens recondivit ; et omnia quae in praedicto hospitale erant necessaria construxit . Predia etiam illic urbana vel
rustica pro alimoniis Christi pauperum seu advenis vel peregrinis qui ex longinquis regionibus veniunt obtulit,
Presertim igitur et monasterium sancti Christi martyris Stephani qui appellatur cata Galla patricia, quod prae
nimia vetustate iam emarcuerat atque ex parte corruerat , isdem praesagus pontifex certamen ponens , a funda-
mentis simul cum oratorio firmum iaciens fundamentum , in meliorem erexit statum . Gradus vero¹¹7 per quos
ingressus est in ecclesia beati Petri apostoli a sancto Andrea apostolo, quem vetustate consumpte erant a novo
refecit . Pari modo et monasterium beati Martini confessoris atque pontificis , situm ubi supra , quod nimia fue- 15
Sarta tecta vero basilicae beati Andree apostoli quae appellatur cata Barbara patricia , quae per olitana iam fue-
rant tempora vetustate consumpta noviter restauravit ; simili modo et sarta tecta beatae Luciae martyris quae poni-
tur in Orphea a novo refecit ; pariter etiam et sarta tecta beatae Balbinae martyris , quae iam pene ruitura erant ,
in melius restauravit ; pari modo et sarta tecta basilicae beatorum martyrum Cosme et Damiani sita in via Sa- 20
cra mirifice restauravit ; pariter etiam et sarta tecta basilicae beatae Martinae martyris sita in Tribus Fatis in me-
414 lius restauravit ; necnon etiam et sarta tecta titulo beati Laurentii martyris qui appellatur Damassi noviter res-
tauravit. Hic vero sanctissimus et praeclarus pontifex sarta tecta basilicae beati Valentini martyris sita via Flammi-
nea , quae iam prae nimia vetustate ruitura erant , prudentissimo studio mirifice a novo refecit ; quadriporticus ve-
ro basilicae Apostolorum in via Lata intus et foris omnia sarta tecta ipsarum noviter restauravit ; immo vero et 25 .
sarta tecta basilicae beatae Agathae martyris sita super Subora , quae prae nimia vetustate iam emarcuerant , noviter
restauravit.
Hic vero sanctissimus praesul fecit in patriarchio Lateranense 118 oratorium a fundamento in honore beati Archan-
geli , quem in segnino opere firmissime construens , quod etiam ex musibo seu diversis picturis atque pulcherrimis
marmorum metallis diversis coloribus undique ornavit; et omnia cimilia tam aurea quamque argentea vel etiam 30
vela diversa ibi obtulit . Macronam vero 119 ipsius Lateranensis patriarchii , quae extenditur a campo et usque
vero119 ultra
imagines apostolorum , quae prae nimia vetustate ruitura erant, a fundamentis simul et sarta tecta necnon et sa-
1 super E -porticu CEV < et > in C - atrio CEV no- 17 sancti EV - 19 ponitur om. V ― refecit novo E - a om. V
-
biliter D - 3 decoratum DE - 4 mirifice V -quem E21 mir. ]similiter D - 22 etiam] igitur CEV - Da-
6 nobiliter Dhonorem CE ――- 7 ecclesia om . EV (suppl. e) masi V- nobiliter D 23 Flaminea E 25 reparavit CEV -
→ 8 recondiit V 27 reparavit CEV
30 marmoribus C
11 Christi <et primi > CEV - patritia E-12 emarcuerant E- 28 fundamentis CEV 29 insegnio C -
atque ex p. corr. om. V- 13 iacens E - 14 que C - 15 et <in> Ċ -orn. und . EV -
XCVIII . LEO III (795-816) 29
larium ab imo usque ad summum noviter restauravit , et in melius firmissimis marmoribus stravit , atque came-
ram ipsius macroneae noviter fecit et diversis istoriis pictura mirifice decoravit .
Hic a Deo protectus venerabilis et praeclarus pontifex fecit in circuitu altaris beati Petri apostoli nutritoris sui XCIII
tetravila rubea olosyrica alitina, habentes tabulas seu orbiclos de chrisoclabo diversis depictos storiis , cum stellis
5 de chrisoclabo , necnon et in medio cruces de chrisoclabo ex margaretis ornatas mire magnitudinis et pulchritu-
dinis decorata , quae in diebus festis ibidem ad decorem mittuntur . Pari modo ubi supra fecit et alia te-
travila alba olosirica rosata paschatiles habentes tabulas atque orbicclos de chrisoclabo, necnon et cruces
cum chrisoclabo ex margaretis ornatas, cum periclisi de chrisoclabo . Immo etiam et alia vela modica IIII ubi
supra in singulis columnis de ciburio fecit , habentes tigris de chrisoclabo , et in circuitu ornatas de blati .
10 Verum etiam et alia vela modica III , eadem habentes similitudinem , in basilica doctoris mundi beati Pauli
Praedictus vero venerabilis pontifex sarta tecta basilicae beati Agapiti martyris quae ponitur in Penestrina, nec- XCIV 445
non et sarta tecta 120 alterius basilicae iuxta eadem basilicam sitae , quae iam prae nimia vetustate ruitura erant,
omnia noviter in melius restauravit .
15 Pari modo et sarta tecta basilicae¹¹ beati Stephani primi martyris , constituta via Latina , miliario tertio, quae per
multa iam annorum curricula vetustate erant confecta et ruinis proxima, noviter reparavit . Verum etiam et sarta
Hic a Deo protectus et venerabilis pontifex fecit in basilica Salvatoris domini nostri Iesu Christi quae appellatur XCV
Constantiniana de proprio argento ipsius basilicae coronas cum delfinis suis numero V, canistros nnmero XXXV,
Fecit autem in basilica sanctae Dei genetricis semperque virginis Mariae dominae nostrae quae appellatur ad
Praesepem cortinam de fundato et in circuitu ornata de blatin , qui pendet super pertica super sedem, mirifice
decoratam ; vela promiscua tam de fundato quam etiam de stauraci et quadrapulo ornata in circuitu de blatin , nu-
mero XL. Fecit vero ubi supra ante ingressum Praesepii farum in modum retis ex argento purissimo , cum ca-
Hisdem vero sanctissimus praesul sancti Spiritus inlustratione perfusus, fecit beato Petro apostolo nutritori XCVI 446
suo calicem aureum praecipuum tetragon spanoclistum , diversis ornatum preciosis lapidibus, pens . lib. XXXII ;
necnon fecit et patenam auream spanoclistam , mire magnitudinis et pulchritudinis decoratam, pens. lib . XXVI
et unc. VI . Fecit autem in basilica cuius supra farum in modum retis cum canistros et cruces ex argento puris-
30 simo, qui pendet sub arcu principali ; necnon et alium farum maiorem in modum retis cum canistros
XX, pendentem sub trabem maiorem argentea , ad ornatum sanctae Dei ecclesiae, qui pens . inibi lib . IICIIII et
unc. VII .
XCVII Hic fecit in basilica doctoris mundi beati Pauli apostoli crucifixum ex argento purissimo mire magnitudinis et
pulchritudinis decoratum, pens . lib. LII . Verum etiam fecit ubi supra tetravila alba olosirica rosata , ex quibus
unum habente in medio crucem de chrisoclabo et gammadias de chrisoclabo ; necnon etiam vela alba olosy-
rica numero VIIII , ornata in circuitu de tireo . Fecit ubi supra gabathas fundatas interrasiles ex argento purissimo ,
numero VIII , qui pendent in faro aereo in medio basilicae , qui pens . inibi lib . XIIII . Ingressum vero corporis 5
cuius supra isdem praesul ex marmoribus candidis miro decore ornavit , atque regias aereas ibidem posuit . Super
columnas vero marmoreas quae stant in circuitu altaris ipsius Doctoris mundi , ubi trabes quondam ligneae positae
fuerant et iam nimia vetustate emarcuerant, hic sacer antistis super ipsas columnas lilios poni fecit, et super
ipsas lilias ex metallis marmoreis platomas posuit diversis picturis mire magnitudinis et pulchritudinis opus de-
coravit. Necnon ubi supra fecit vela alexandrina maiora , numero V, qui pendent super regias maiores in ingressu 10
basilicae, mirifice decorata.
447 XCVIII Hic vero sanctissimus et preclarus pontifex fecit in basilica sanctae Dei genetricis semperque virginis Mariae
dominae nostrae ad Praesepem tetravila alba olosirica rosata mirifice decorata . Fecit vero ubi supra , intro Praese-
pio , veste alba olosirica , rosata , ornata in circuitu de chrisoclabo et in medio habentem crucem et orbicclos de
chrisoclabo , vela alba olosirica rosata , numero IIII , ornata in circuitu de tyreo . In diaconia vero ipsius Dei genetri- 15
cis quae appellatur Dominica, fecit veste alba olosirica rosata, habentem in medio tabula de tyreo cum storia
Crucifixi , necnon et rotas de chrisoclabo , ornata in circuitu de quadrapulo . Fecit ubi supra cortina fundata , ornata
XCIX in circuitu de blatin . In diaconia vero ipsius Dei genetricis quae appellatur Cosmidin fecit veste alba olosirica
cum tabula de chrisoclabo , habentem storia dominicae Resurrectionis et in circuitu lista de chrisoclabo . Fecit ad
sanctam Mariam ad Martyres veste alba olosirica rosata cum tabula de tyreo, habentem storia Crucifixi et rota de 20
chrisoclabo, ornata in circuitu de tyreo . Verum etiam in diaconia iamdictae sanctae Dei genetricis posita foris
porta beati Petri apostoli, fecit veste de tyreo , mirifice decorata .
418 C Hic vero venerabilis et praeclarus pontifex fecit in basilica beati Petri apostoli nutritoris sui canistros interra-
siles ex argento purissimo , tam in quadriportico quamque in gremio basilicae , numero XXII , pens . simul lib . CXXV;
gabatas fundatas signochristas , qui pendent tam in quadriportico quamque in faro aereo in medio basilicae , nu- 25
mero XLVIII , pens . lib . simul CI et semis ; fara argentea IIII , quae stant super trabes argenteas , pens. lib. XCIII ;
arcos argenteos II , pens . simul lib . XLI , unc. VIIII ; vela de blatin maiores , quae pendent in trabes argenteas
dextra levaque presbiterii necnon et in circuitu sedis , numero XXX, ornata in circuitu de quadrapulo; vela modica
de fundato XLVII , ornata in circuitu de blatin bizanteo et investita de blatin neapolitano . Necnon et in gremio
basilicae fecit cortina maiore alexandrina mire magnitudinis et pulchritudinis decorata , ornata in circuitu de tyreo ; 30
vela modica alba olosirica rosata numero XXV , ornata in circuitu de blatin , ex quibus unum ornatum de stauraci .
1 mundi om. D ―― 2 et pulch. om . CEV 3 et g. d. chris . om . E bentes CEV - 18 Cosmidi C : Cosmidyn D : Cosmedin E : Comis-
-5 pens . E qui om.CEV - - 6 canditis D 7 stant <super din V - 19 Resurrectionis om . D - 21 Verum ] vestes DE : vestem C
columnas> D- poste V - 9i psos lilios CEV - et pulch , om. 23 nutritori CE - suo C -25 quatr. D : gradi portico E - 26 III
EV10 maiore E CEV - 27 simul om. CEV - < et > unc . CEV - 28 circuitum E
13 mirifice-ornata om . D decoratam E - Fecit-tyreo om . C — (etc.) --- 29 < num . > XLVII CEV · 31 alba mod . EV -
14 habentem crucem om. V— orbialos D —16 Domnica EV— ha-
XCVIII. LEO III (795 816 ) 31
Super altare vero beati Andree apostoli ubi supra fecit veste alba olosirica rosata cum tabula de chrisoclabo, ha- CI
bentem storia dominicae Resurrectionis et in circuitu listam de chrisoclabo . Verum etiam et super altare beatae
Petronillae fecit veste alba olosirica rosata cum tabula de chrisoclabo , habentem storia dominicae Resurrectionis
et in circuitu eius lista de chrisoclabo . Pari modo et in oratorio sanctae Dei genetricis ubi supra in mediana fecit
5 veste alba olosirica rosata, habentem in medio crucem de chrisoclabo et in circuitu ornata de tyreo . In oratorio
vero ipsius Dei genetricis ubi supra quae dicitur domni Pauli pape, fecit veste alba olosirica, ornata in circuitu
de micilo, velum album olosiricum unum, ornatum in circuitu de micilo. Necnon et in monasterio sancti Martini
ubi supra fecit veste alba olosirica rosata, habentem in medio crucem de crisoclabo cum periclisin de tireo .
Hic fecit in basilica Apostolorum in via Lata super altare maiore veste alba olosirica rosata , habentem in medio CII
10 tabula de stauracim cum storia dominicae Resurrectionis et in circuitu veste de crisoclabo , necnon et orbiclos de
chrisoclabo cum periclisi de tireo ; tetravila modica rubea ornata in circuitu de fundato, ex quibus unum cum
chrisoclabo ; vela modica rubea alexandrina II , ornata in circuitu de stauraci . Et in gremio basilicae ubi supra fecit
cortina maiore de fundato mirifice decoratam, ornata in circuitu de tireo et in medio cruces de tyreos . Idem vero CIII 449
egregius praesul fecit in titulo sanctae Sabine martiris super altare maiore veste alba olosirica rosata , habentem
15 in medio tabula de stauraci cum storia dominicae Resurrectionis , et in circuitu lista de chrisoclavo. Pari modo et
in titulo sanctae Susanne martiris , super altare maiore , fecit veste alba olosirica rosata , habentem in medio
tabula de chrisoclabo cum storia dominicae Resurrectionis et in circuitu listam de chrisoclabo . Fecit autem in CIV
basilica sancti Stephani primi martiris in Celio monte veste alba olosirica rosata , habentem in medio tabula de
stauraci cum storia dominicae Resurrectionis et cruce de chrisoclabo . Necnon et in diaconia beati Georgii mar-
20 tiris super altare maiore fecit veste alba olosirica rosata , habentem in medio tabula de stauracim cum storia
Ipse vero a Deo protectus venerabilis et praeclarus pontifex fecit in basilica beate Dei genetricis quae appellatur CV
ad Praesepem ob nimium amorem ipsius domine nostre farum ex argento purissimo cum lucerna et cereabte suo,
pens. simul lib . XL semis . Et hoc constituit eius beatitudo ut in dominicorum diebus vel in sanctis sollemnitatibus
Et in ecclesia beati Petri apostoli pari modo fecit farum ex argento purissimo deaurato , mire pulchritudinis
decoratum , cum lucerna et cereabte suo , qui pens . simul lib . XC semis . Enim vero ubi supra ad beatum Petrum
apostolum, sub ipsa imagine Salvatoris domini nostri Iesu Christi ad crucifixum , mirum in modum fecit concam ex
argento purissimo , et ibidem ob ipsius domini nostri lesu Christi amore pro luminariorum splendore posuit , quae
30 pens. lib.
Basilicam vero 123 beati Apolenarii martyris atque pontificis quae fundata est iuxta civitatem Ravennam , cuius CVI 420
trabes prae nimia vetustate de annorum curriculis et olitanis temporibus nimis emarcuerant , iamque pene
ruiturae in tempore illo essent, isdem venerabilis pater, divinitus inspiratus , misit illic et per sollertissimam ac
providam curam suam omnia sarta tecta ipsius ecclesiae simul cum quadriporticis suis noviter ac firmiter restau-
ravit et in meliorem deduxit statum . Super altarem vero ipsius sacrae basilicae ob honorem omnipotentis Dei et
beati Petri apostoli , de cuius donis ac datis fecit vestem siricam rosatam albam , habentem in medio crucem de
chrisoclabo cum orbicclis et rotas siricas habentes storias Adnuntiatione seu Natale domini nostri Iesu Christi atque 5
Passionem et Resurrectionem, necnon et in caelis Ascensionem atque Pentecosten , ornatas in circuitu simili
modo sicut et veste , de chrisoclabo . Seu et canistrum ex argento purissimo inibi fecit cum catenulis suis , qui pens.
lib . XV.
CVII Episcopium vero 124 Albanense simul cum ecclesia quae in nomine beati Pancratii fundata est per quandam
neglegentiam vel incuriam , per submissiones diabolicas , post matutinis laudibus exusto a fundamentis usque ad 10
summum tegnum combustum est . Sed hisdem clementissimus et sollertissimus pontifex , Deo aspirante et sancti
Spiritus inlustratione , firmum iaciens fundamentum , mirum in modum iamfatam ecclesiam noviter omnia res-
421 tauravit, et simul cum sarta tecta sua , Deo iuvante , ad meliorem deduxit statum . Et ut verus Dei amator et cultor
sanctarum Dei ecclesiarum , fecit super altare maiore praedictae ecclesiae vestes II , e quibus I cum rotas maiores
habentes crifas , ornatum in circuitu de fundato ; et alia veste de fundato ; seu et tetravila sirica alitina , ornata de 15
tyreo optimo in circuitu eiusdem altaris fecit, numero IIII . Verum etiam et in ecclesia beati Petri apostoli ,
ubi supra , fecit vestem ornatam, habentem storiam domini nostri Iesu Christi quando extendit manus et adpre-
tem in giro periclisin de fundato et in medio storiam Resurrectionis et in circuitu altaris tetravila alba , habentes peri- 20
clisin de tyreo . Fecit autem et in titulo sancti Vitalis vestem albam olosiricam , habentem periclisin de fundato et in
medio storiam Resurrectionis . Necnon et in diaconia sancti Archangeli posuit vestem albam olosiricam , habentem
periclisin detyreo et in medio storiam Ascensionis . Item ubi supra, super altare sancti abba Cyri , similem vestem ob-
CIX tulit. Porro in diaconia sanctae Agathae martyris fecit ipse sanctissimus pontifex vestem albam olosiricam ,
25
habentem in girum de tyreo et in medio storiam Resurrectionis . Verum etiam et in titulo Pammachii , super
altare sanctorum Iohannis et Pauli , fecit vestem albam olosiricam , ornatam in giro de fundato , habentem
storiam Crucifixi, Ascensionis et Pentecosten . Pariter et in ecclesia beati Clementi martyris atque pontificis
422 veste alba cum chrisoclabo, habentem storiam dominicae Resurrectionis seu Ascensionis , necnon et Pen-
tecosten . Immo et in ecclesia sancti Cyriaci posita via Ostiensis fecit vela de quadrapulo numero V , haben-
tem storia Salvatoris vocantem discipulos de nave , et super altare sanctum ipsius martyris posuit vestem 30
de fundato .
5 orbiculis E - storia D --- Adnuntiationes EV - Natalis CEV CV ornata EV - seu om . V - 17orn ] rosatam EV: rotatam C—
- 6 Ascensionis D - 7 qui om . EV 19 beat. vero E - 23 ubi supra] ipsum EV : obiipsum C— Ciri
9 Episcopio CE -10 matutinas laudes EV-- a om. D- 11 tec- D-25 gyro EV : cyro C - 27 storias V - Clementis CE --28 sto-
tum EV- hisdem om. EV-12 iam praefatam EV 13 am . Dei rias CEV dominicae om . CEV -29 veste D- e EV- 30 vocan-
CEV - 14 rolis maioribus e 15 crisas D : gryphes E : gryfes tes CEV sanctum altarem CEV
XCVIII. LEO III (795-816) . 33
Ipse autem a Deo protectus et praeclarus pontifex fecit in basilica sanctae Dei genetricis semperque virginis Mariae CX
dominae nostrae quae appellatur ad Praesepe coronas argenteas cum delfinos suos numero XII , quae pens . lib. CII
et uncias VIIII semis ; seu et fara cantara argentea cum delfinos suos ubi supra fecit numero VII , pens . lib. LXXXV
semis.
3 Isdem vero beatissimus praesul fecit in basilica beati Petri apostoli nutritori sui ante presbiterium farum volu-
bilem ex argento purissimo cum coronis et crucibus, pens . inibi lib . CXXXVI , unc. VI . Verum etiam ubi supra
deorsum ubi sacratissimum corpus ipsius Principis apostolorum requiescit , renovavit imaginem auream habentem
vultum Salvatoris domini nostri Iesu Christi ac sanctae Dei genetricis Mariae dominae nostrae et beatorum aposto-
lorum Petri et Pauli atque Andree, necnon sanctae Petronillae martyris , ubi et addidit auri obrizilib . XXI , unc. III .
10 Immo vero ubi supra ante sanctum Andream investivit altare beati Martini confessoris Christi ex argento pu- 423
rissimo deaurato, ex transmisso quondam 126 Fridigisi abbatis , qui pens . undique lib . XVII semis .
Fecit autem et in basilica beati Pauli apostoli doctoris gentium fara cantara ex argento purissimo cum delfinos
Hic a Deo inspiratus venerabilis et praeclarus pontifex, conspiciens 127 ecclesiam beatorum martyrum Nerei et CXI 424
15 Achillei prae nimia iam vetustate deficere atque aquarum inundantiam repleri, iuxta eandem ecclesiam noviter a
fundamentis in loco superiore ecclesiam construens mire magnitudinis et pulchritudinis decoratam, in qua etiam
dona obtulit : cyburium ex argento, pens. lib. CCXV ; canistros ex argento, numero VI , pens . simul lib. XV ; cali-
cem et palenam ex argento purissimo , deauratos , pens . lib. XII , unc . X ; regnum super altare ex auro purissimo ,
diversis ornatum pretiosis lapidibus , pens . lib. II , unc. VI ; vestes II, ex quibus unam albam olosiricam , haben-
20 tem storias dominicae Nativitatis seu Resurrectionis, Ascensionis atque Pentecosten , ornata in circuitu de chriso-
clabo et alia de tyreo .
Idem vero fecit in basilica beatae Dei genitricis ad Praesepem regnum ex auro purissimo spanoclisto , diversis CXII
Pari modo et in basilica beati Petri apostoli fauctori sui regnum ex auro purissimo diversis pretiosis ornatum
Fecit vero communicales 127 ex argento purissimo per singulas regiones , qui procederent per stationes per ma-
Fecit autem in diaconia sanctorum Nerei et Achillei vela promiscua olosirica numero .
Sarta tecta vero beati Agapiti martyris , sita iuxta basilicam beati Laurentii martyris foris murum , qui iam prae 425
30 nimia vetustate emarcuerat, noviter restauravit.
2 delfinis D - num . om. EV - 3 semis om. CEV - delfines 15 inundantia CEV -17 <hoc> obtulit dona EV: ho optu-
Did ipsum D : ibipsum EV : ob ipsum C lit dona Carg. <purissimo > CEV – VI om . CD – - XV om. CD
5 suo D - 6 CXXX C : CXXXV EV- < et > unc. CEV-ubi] ab - 20 habentes codd.
D: id EV : ibi C supra ] ipsum codd. -7 renovabit CD -9 et -
23 IIII et unc. om . E (suppl . ) — 24 Pari-lib. VII E ponit post
eatae CEV < et > unc. CEV phrasim sequentem. - suo D
10 ubi < sanctum > V 28 etiam EV -numero om. D
14 Fridigisii EV -abbato D : alba C 29 vero om. EV - quia EV
12 cum om. D
:
LIBER PONTIFICALIS . II 5
34 XCVIII. LEO III ( 795-816 ) .
Immo vero et in titulo beatae Pudentianae fecit vestem albam olosiricam , ornatam in circuitu de tyreo .
CXIII Qui beatissimus pontifex , postquam sedem Romanam et apostolicam annis XX , mensibus V et diebus XVI glo-
riosissime rexit, ex hac luce subtractus ad aeternam migravit requiem . Fecit autem ordinationes III per mense
martio , presbiteros XXX , diaconos XII ; episcopos per diversa loca CXXVI . Se pultus est in basilica beati Petri
apostoli pridie idus iunii , indictione VIIII . Et cessavit episcopatus decem dies . 5
NOTES EXPLICATIVES .
1. in presbiterii honore ] Léon fut prêtre titulaire de Sainte- L'église Saint-Ménas ou Mennas se trouvait sur la voie d'Ostie,
Susanne, comme il est dit plus loin. entre la porte et la basilique de Saint -Paul . Itin . d'Einsiedlen
2. Erat enim constans] Éloge copié sur celui de Grégoire II (p . 31 De Rossi ; cf. Roma solt. , t. 1, p. 183 ) : « Inde ad portam
(t . I, p . 396). Ostensis ; inde per porticum usque ad ecclesiam Menne, et de
3. ipse vestiarius degeretur] Cette expression est obscure. A Menne usque ad sanctum Paulum apostolum . » Elle existait
première vue, il semble que vestiarius signifie le chef du ves- déjà au temps de saint Grégoire, qui y prononça une de seg
tiaire, qui aurait été une autre personne que le prêtre Léon . homélies (Hom . XXXV in Ev.) . M. de Rossia restitué dernièrement
Cependant si l'on considère combien il serait invraisemblable (Inscr., t . II, p . 455) d'après une copie très confuse, conservée
qu'un prêtre cardinal eût été en sous-ordre dans une adminis- dans un manuscrit épigraphique du xvIe siècle ( Ottob. 2015,
tration comme celle-là, on sera conduit à prendre vestiarius pour fo 124 ), une inscription de l'année 589, gravée au nom d'une cor-
l'équivalent de vestiarium, et à interpréter degeretur dans le sens poration alexandrine, établie à Rome, sous le patronage de
de regeretur, bien que, un peu plus haut, degens soit pris au saint Mennas : + Τῶν ᾿Αλεξανδ [ ρ]έων ἐπὶ Ἰουλιαν[@] τῷ ἐξάρχῳ Ἰτ[α-
sens ordinaire. Galletti ( Vestarario, p . 31 ) a donc raison de ranger λίας] θω καὶ τοῦ ἁγιοτάτου] Μηνὰ τοῦ σωματίο [υ ... ἐγένετο] τοῦτο τὸ
Léon parmi les vestararii de l'église romaine. ἀγαθὸν ἔργον ἐπὶ τῷ μακαριωτάτῳ καὶ ἁγιωτάτῳ πατριάρ]χ . ἡμῶνΠελαγίῳ.
4. Erat enim - faciente] Copié sur l'éloge de Grégoire II (t . I, Εγράφη Φαρμουθ[ε] ε'Ινδικτ. ἑβδόμης + - L'église Saint-Mennas
p. 396) et sur celui de Zacharie (t. I, p. 426). était sans doute la chapelle de cette confrérie. Sur le culte de
5. in presbiterio] Sur ces distributions, v. t. I, p. 364, note 6. saint Mennas (plutôt Ménas ou Minas) , sur son sanctuaire aux
Le traitement fixe devait avoir été remplacé, au moins pour les environs d'Alexandrie, sur les ampoules en terre cuite fabri-
prêtres cardinaux , par les revenus de leurs églises ; mais l'usage quées pour transporter ses eulogies, v. De Rossi, Bull. 1869,
de gratifications (presbiteria) accordées à certains jours de fête, p . 31 et suiv. - Il est à noter que c'est précisément à peu de dis-
usage que l'on constate déjà au temps de saint Grégoire, se per- tance de Saint-Mennas, hors la porte Saint- Paul , que se trouvait
pétua et se développa pendant le moyen-âge. Les Ordines du cha- l'inscription grecque en l'honneur de L. Julius Vestinus, grand-
noine Benoit et de Cencius Camerarius sont remplis de détails prêtre d'Alexandrie et d'Égypte, administrateur du Musée et, à
là-dessus. Rome, des bibliothèques grecques et latines, précepteur et secré
6. Fecit enim...] Un encensoir fixe, devant le presbyterium . A taire de l'empereur Hadrien (C. I. Gr . , n . 5900 ) . Cette inscription
la confession, des grilles d'or, ornées de pierres précieuses ; c'est a été copiée, entre autres, par l'auteur de l'itinéraire d'Einsied-
sans doute le grillage de l'imposte. Devant sont suspendues trois len (l. c.).
couronnes d'argent ; la baie elle-même est fermée par une por- 11. cimiterium s. Iutici] Le cimetière de Zoticus, situé au dixième
tière en soie blanc-rosé, avec une croix d'or au milieu et une mille de la voie Labicane, a été exploré et décrit par M. H. Ste-
bordure de fundato . venson (Il cimitero di Zotico, Modène, 1876 ) . La massa Fonteiana,
7. Sarta tecta...] Réparations aux toits de la grande nef, du sur laquelle s'élevait l'église mentionnée ci-après, se trouvait
transsept (navem super altare), du portique autour de l'atrium à peu de distance de l'antique Laurentum, au sud de l'embou-
(quadriporticos), de la fontaine qui en occupait le centre, et du chure du Tibre ( t . I, p. 438 , note 40) .
clocher bâti par Etienne II ( turrem) . -- La leçon et ad fontes 12. cum absida de musivo ] Cette mosaïque a été détruite en
atque indiquerait, non la fontaine de l'atrium, mais les fonts 1595, lors des « restaurations » du cardinal Rusticucci. Au bas,
baptismaux, situés à l'extrémité septentrionale du transsept . on lisait l'inscription suivante, dont je donne le texte d'après
Mais cette leçon, qui n'est pas mieux attestée que l'autre, a la copie de Philippe de Wingle, récemment publiée par M. de
contre elle l'ordre suivi par la description on va de l'autel à Rossi (Bull. 1884, p. 181 ) : .
la tour d'Etienne II, en passant par l'atrium.
8. imago Salvatoris cum regiis ... ] Ce parait étre un triptyque +
(cum regiis), installé sur le ciborium (fastigium).
9. Cheretismon ] L'Annonciation , Xaipetiuós. Dudum haec beate Susannae martyris aula 'co[a]ngusto et
10. basilica sancti Mene] J'ai corrigé la leçon fautive sanctae. tetro existens loco marcuerat, quae domnus Leo tertius
XCVIII . LEO III ( 795-816 ) . 35
papa a fundamentis erigens, condens corpus beatae Felicitatis le pontificat et le royaume frank avant que l'empire d'Occident
martyris, compte edificans ornabit atque dedicabit. n'eût été rétabli.
15. ana novem] Neuf chacune.
De la mosaïque elle-même, il subsiste, dans un manuscrit du 16. Hic autem...] Sur ces événements, souvent commentés par
Vatican, un dessin partiel, comprenant les deux figures de les historiens, v. en particulier le mémoire de M. Ch . Bayet,
Léon III et de Charlemagne, toutes deux encadrées dans le L'élection de Léon III, la révolte des Romains en 799 et ses consé-
nimbe carré (Ciampini Vetera Monim., t . II, p. 140). quences, dans l'Annuaire de la Faculté des Lettres de Lyon, 1883,
13. caticuminia] On appelle encore ainsi, dans les églises de rit p. 181 et suiv. - Ann. Lauriss. mai . , a . 799 : « Romani Leonem
grec, certaines annexes des basiliques, en particulier les galeries papam laetania maiore captum excaecaverunt ac lingua detrun-
de l'étage supérieur à l'intérieur de l'édifice . caverunt. Qui in custodia missus, nocte per murum evasit et ad
14. triclinium maiorem] Ce triclinium était dans le palais inté- legatos domni regis qui tunc apud basilicam sancti Petri erant,
rieur, c'est-à-dire dans la partie orientale des bâtiments du pa- Wirundum scilicet abbatem et Winigisum Spolitinum ducem
triarchium (cf. t. I, p. 377, note 7), qui, n'ayant pas été démolie veniens, Spoletium est deductus ... Eodem in loco (Paderborn)
par Sixte-Quint, a subsisté, à l'état de ruine, jusqu'au temps de Leonem pontificem summo cum honore suscepit ; ibique reditum
Clément XII (1730-1740) . Il est appelé ici maior, parce que, au Carli filii sui expectans, Leonem pontificem simili quo susceptus
moment de sa construction, il dépassait en réalité les propor- est honore dimisit ; qui statim Romam profectus est. » - Ann.
tions des salles analogues qui pouvaient se trouver au Latran ; Einhardi : « Romae, Leo papa, cum, laetaniam processurus, de
le pape Zacharie ( t. I, p . 432, 1. 1 ) en avait construit un, qui, Lateranis ad ecclesiam beati Laurentii quae ad Graticulam vo-
apparemment, n'était ni le seul, ni le plus ancien . Plus tard catur, equo sedens pergeret, in insidias a Romanis dispositas
Léon III lui-même en construisit un autre sur des proportions iuxta eandem basilicam incidit. Ubi equo deiectus, et erutis
beaucoup plus grandes . Quant à celui dont il est ici question, il oculis, ut aliquibus visum est, lingua quoque amputata, nudus
en reste un beau souvenir dans la mosaïque disposée par Be- ac semivivus in platea relictus est. Deinde iussu eorum qui
noit XIV au flanc de l'oratoire appelé Sancta Sanctorum, près du huius facti auctores fuere, in monasterium sancti Herasmi mar-
Latran. Cette mosaïque n'est qu'une copie de celle qui existait tyris velut ad curandum missus, Albini cuiusdam cubicularii
jadis dans le triclinium et qui fut détruite lorsque les ruines de sui cura noctu per murum dimissus, a Winigiso duce Spolitino,
cet édifice disparurent, sous Clément XII, le prédécesseur de qui audito huiusmodi facinore Romam festinus advenerat, sus-
Benoit XIV. Mais, dès avant sa destruction, elle avait subi des ceptus ac Spoletium deductus est. Cuius rei nuntium cum rex
restaurations, par les soins du cardinal Barberini, en 1625, et accepisset, ipsum quidem, ut vicarium sancti Petri et Romanum
il n'est pas sûr que ces restaurations aient été exécutées sur des pontificem cum summo honore ad se praecepit adduci ... Cum
documents bien autorisés. M. Eug. Müntz (Revue archéol. , jan- toto exercitu suo ad Padrabrunnon accessit, ibique in castris
vier 1884) a recueilli et classé les descriptions de la mosaïque considens, pontificis ad se properantis praestolatur adventum ...
qui ont été faites avant la restauration de 1625. Le sujet prin- Venit pontifex et valde honorifice ab illo susceptus est, man-
cipal, celui qui occupait le fond de l'abside, était le Christ don- sitque apud eum dies aliquot . Et cum ei cuncta propter quae
nant aux apôtres la mission de prêcher l'Évangile . Le Christ venerat intimasset, iterum Romam cum magno honore per le-
était représenté au milieu des onze apôtres (Matth. xxvIII, 16) . gatos regis qui cum eo missi sunt reductus atque in locum
Au-dessous de cette scène on lisait le texte + Euntes docete suum restitutus est. » —-L'auteur des Annales d'Eginhard semble
omnes gentes, vaptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus s'être inspiré du L. P.
sancti, et ecce ego voviscum sum omnibus diebus usque ad con- 17. in letania appellatur] La litanie majeure avait lieu le
summationem seculi. Au-dessus, au sommet de la bordure inté- 25 avril, le jour où les anciens Romains célébraient la fête des
rieure, se détachait le monogramme de LEO PAPA. En dehors Robigalia (Ovide, Fastes, IV, 901 ) . La litanie chrétienne, comme
de la conque absidale, courait une autre bordure semi-circulaire, la cérémonie païenne, avait pour but d'attirer la protection du
où se lisait l'acclamation + Gloria in excelsis Deo et in terra pax ciel sur les biens de la terre, menacés par les gelées tardives
hominibus bone boluntatis. Sur le même plan que cette inscription, de la lune rousse. Les rites se ressemblaient beaucoup ; le prin-
c'est-à-dire sur le front de l'abside, on avait représenté deux cipal était une procession qui, sortant de Rome par la voie Fla-
scènes, l'une à droite, l'autre à gauche. Celle de gauche (droite minia, se dirigeait vers le pont Milvius et se rendait à un sanc-
du spectateur) a été décrite par les archéologues du seizième tuaire suburbain situé à quelque distance . Le but de la procession
siècle et du commencement du siècle suivant. On y voyait saint païenne était le temple de la déesse Robigo ou du dieu Robigus,
Pierre donnant le pallium à Léon III et l'étendard à Charle- au ve mille de la voie Claudia ; la procession chrétienne, après
magne. Les figures étaient accompagnées de leurs noms : SCS avoir passé le pont Milvius, obliquait à gauche et se dirigeait
PETRVS , SCSSIMVS D.N. LEO PP + D.N. CARV- vers Saint-Pierre, à travers les prés de Néron . Son point de dé-
LVS REX . Aux pieds de l'apôtre une inscription expliquait la part (collecta) était à Saint-Laurent in Lucina ; on faisait des sta-
scène : BEATE PETRE DONAS (edem ?) LEONI PAPAE tions à Saint-Valentin, au pont Milvius, à une croix dont l'em-
ET BICTORIA CARVLO REGI DONA.- Quant au sujet placement n'est pas déterminé, dans l'atrium de Saint-Pierre et
qui formait le pendant de celui-ci, c'est-à-dire le Christ donnant enfin dans la basilique, où se célébrait la messe. Ces stations
les clefs à saint Silvestre et l'étendard à Constantin , il a été exé- sont indiquées dans le sacramentaire du pape Hadrien, que l'on
cuté par les mosaïstes du cardinal Barberini d'après d'anciens appelle ordinairement sacramentaire grégorien (Muratori, Lit.
dessins coloriés qui n'ont pu être retrouvés. - O Cette mosaïque, Rom. vetus, t. II, p. 80). Le plus ancien document connu de cette
à en juger par la place où elle est mentionnée ici, a dû être exécutée institution, qu'il ne faut pas confondre avec la litanie septiforme
dès le commencement du pontificat de Léon III, antérieurement dont parle Grégoire de Tours (Hist. Fr., x, 1 ), est une formule de
à la conspiration de 799. Elle exprime l'état des relations entre convocation qui figure dans le registre de saint Grégoire le Grand
36 XCVIII. LEO III (795-816) .
(Jaffé, 1153 ; Ep. app. , 3) ; comme elle suppose que le 25 avril intervalle de quelques jours on s'explique mieux que le pape
tombe un vendredi , elle doit avoir été rédigée en 598. La convo- soit arrivé à Saint-Pierre en même temps que le duc de Spolète.
cation se faisait à la fête de saint Georges, le 23 avril, dans Celui-ci ne put apprendre la révolution que le 27 ou le 28 avril ;
l'église dédiée à ce saint, S. Giorgio in Velabro. L'expression il lui fallut le temps de réunir une troupe et de se transporter
litania quae maior ab omnibus appellatur se rencontre déjà dans avec elle sous les murs de Rome.
la formule de 598. 25. Hildebaldo archiepiscopo] Hildebald, archevêque de Cologne
18. Paschalis primicerius] Le primicier Pascal était un neveu et archichapelain depuis la mort ( 791 ) de l'évêque de Metz An-
du pape Hadrien ; il est nommé avec cette qualification dans gilram (Concile de Francfort, 794, c. 55).
une lettre d'Hadrien à Charlemagne (Jaffé , 2424) , écrite en 778 ; 26. tam proceres clericorum ] Nous avons ici une énumération
c'était dès lors un personnage important, qui faisait partie des complète de toutes les classes de la société romaine à la fin
ambassades envoyées par le pape à la cour franque. Il est men- du vine siècle : 1º le haut clergé (proceres clericorum) , c'est-à -dire
tionné comme primicier dans une lettre pontificale du 20 avril 798 les prêtres et diacres cardinaux , les chefs de la chancellerie et
(Jaffé, 2198) . Campulus assista, comme notaire, aujugement rendu des diverses administrations du palais, primicier, secondicier
en 781 par Hadrien dans l'affaire du monastère de Saint- Vincent des notaires , trésorier ( arcarius) , payeur-général (saccellarius) etc.;
du Vulturne (Jaffé, 2431 ; Cod. Carol . , p . 213) . Théophane (a . m. 2º la masse du clergé (cum omnibus clericis) ; 3° l'aristocratie lai-
6289) dit que les promoteurs de la conspiration contre le pape que, militaire, comme l'état-major de l'armée (optimates et sena-
étaient συγγενεῖς τοῦ μακαρίου πάπα Αδριανού . tus) ; 4º les citoyens armés (cuncta militia) ; 5º les citoyens laïques
19. sine planeta veni] La planeta ou chasuble, qui se portait en dehors de l'armée ( universus populus Romanus) ; 6º les religieu-
sur la tunique longue, était le costume de cérémonie de tous les ses (sanctimoniales) avec les femmes des diacres (diaconissae),
clercs . Dès le temps où nous sommes, les hautes charges de pa- auxquelles il faut sans doute joindre les femmes des autres clercs
lais, comme celles de primicier, de saccellarius, de vestiarius et supérieurs, prétres et sous-diacres ; 7° les femmes appartenant à
autres, tout en restant des charges cléricales, commencent à être l'aristocratie laïque (nobilissimae matronae ) ; 8° les femmes du
accaparées par l'aristocratie laïque . Ce détail de l'histoire de peuple (universae feminae) ; 9º les étrangers (scholae peregrinorum).
Pascal montre que les dignitaires de cette catégorie ne portaient 27. cuncte scole peregrinorum] Ces quatre colonies d'étrangers,
le costume ecclésiastique que dans les cérémonies religieuses et organisées en corporations, occupent une place importante dans
dans l'exercice de leurs fonctions de cour . les institutions romaines du haut moyen âge . Elles jouérent
20. Campulus] V. ci -dessus, note 18 . quelquefois un rôle militaire, par exemple lors de l'invasion des
21. omnis qui circa eum erat populus] Il faut entendre ceci du Sarrasins, en 846. Chacune d'elles avait un quartier spécial, au-
groupe de personnes, clercs et laïques, qui avaient accompagné près du Vatican, en arrière et au sud de la ligne de portiques
le pape entre le Latran et le lieu de l'attentat. Mais celui-ci est qui relíait la basilique au pont Saint-Ange. Leur situation est
à quelques pas seulement de l'église Saint-Laurent in Lucina, déterminée par celle des églises qui leur servaient de chapelles,
où devait se trouver réunie toute la foule des fidèles . La suite et qui sont mentionnées dans deux bulles, l'une de Léon IV
des événements porte à croire que les conspirateurs s'étaient (Jaffé, 2653 ; Marini, Papiri, nº 13 ) , l'autre de Léon IX (Jaffé,
ménagé le concours ou tout au moins l'approbation d'une bonne 4292). L'église de la schola Francorum était Saint- Sauveur,
partie de la population romaine (Bayet, 1. c.). eccl. s. Salvatoris d. n. ad sepeliendos omnes peregrinos (Léon IV),
22. Maurus Nepesinus] Est-ce un évêque de Nepi , ou simplement appelée plus tard Saint- Sauveur in Macello, ou de Torrione ou de
un habitant de cette ville ? Ossibus ; cette église existe encore, quoiqu'on n'y célèbre plus le
23. et visum recepit ...] On avait essayé à deux reprises d'aveu- culte, dans les bâtiments du Saint-Office. Le cimetière voisin a
gler le pape et de lui arracher la langue ; la première fois , sur conservé la même destination spéciale que du temps de Léon IV ;
la voie publique, l'attentat n'avait pas complètement réussi : ut il est desservi par une confrérie allemande dont la chapelle porte
ipsi tunc arbitrati sunt caecum eum et mutum ... dimiserunt. Puis, le nom de S. Maria della Pietà in Campo santo. - La schola
le pape ayant été transporté dans l'église du monastère de Saint- Frisonum avait son centre dans une ecclesia sancti Michaelis quae
Silvestre, on l'avait maltraité de nouveau et on lui avait arraché appellatur scola Frisonorum ( Léon IV) , c'est-à-dire à S. Michele
de nouveau les yeux et la langue iterum eum bis oculos et lin- in Borgo, ou in Sassia. - Près de là s'élevait l'ecclesia s. Iustini
guam amplius crudeliter eruerunt. Cependant, malgré ce redou- quae vocatur scola Langobardorum (Léon IX) ; elle fut détruite
blement de cruauté, on n'y était pas entièrement parvenu. Dans au XVIe siècle (Martinelli , Roma sacra, p . 363 ) . -
— Enfin l'ecclesia
le serment qu'il prononça à Saint-Pierre le 23 décembre 800, sancte Dei genitricis Mariae quae vocatur scola Saxonum (S. Spirito
Léon III s'exprime ainsi : « Auditum, fratres karissimi, et di- -
in Sassia), marque l'emplacement du quartier anglo- saxon .
» vulgatum est per multa loca, qualiter homines mali adversus Ces quatre scholae ont dû être fondées dans le courant du
» me insurrexerunt et debilitare voluerunt » ; il ne dit nullement VIIIe siècle, mais il est impossible de préciser davantage. La
que ses ennemis aient atteint leurs fins et il s'abstient de rap- schola Saxonum est vraisemblablement la plus ancienne ; les rap-
porter sa guérison à une cause miraculeuse . Son biographe en ports amicaux entre les princes anglo-saxons et les papes ont
montrant moins de réserve, n'a fait que suivre les lois du pane- commencé dès le vIIe siècle, et déjà, vers la fin de ce siècle, on
gyrique. Du reste les contemporains ont été très partagés sur le voit le roi Cedwalla inaugurer un mouvement de pèlerinage qui
caractère miraculeux de ce fait. On trouvera une discussion de ne tarda pas à devenir très suivi . Matthieu Paris attribue la fon-
leurs témoignages dans le mémoire déjà cité de M. Bayet, p . 186 . dation de la schola à Ina, roi de Wessex ( v . 727) , Guillaume de
24. occulte abstollentes] « Albini cuiusdam cubicularii sui cura Malmesbury ( Gesta reg., I, 109) en fait honneur à Offa, roi de
noctu per murum dimissus » (Ann . Einhardi) . — Il n'est pas né- Mercie (794) ; on ne voit pas sur quelles autorités.
cessaire de croire que la délivrance du pape, ou même sa guéri- 28. Hildebaldo et Arno ...] Hildebald, archevêque de Cologne ;
son, aient eu lieu la nuit qui suivit le crime. En admettant un Arn, archevêque de Salzbourg ; Cunipert, évêque de siège in-
XCVIII . LEO III ( 795-816 ) . 37
connu; Bernard, probablement évêque de Worms ; Atto, évêque rapporte précisément au court intervalle de temps qui sépare la
de Freising ; Jessé, évêque d'Amiens ; le siège d'Erflaïc n'est pas mort du pape Hadrien de la restauration de l'empire. Je l'em-
connu. prunte au manuscrit latin 13159 de la Bibliothèque nationale, un
29. in triclineo ipsius domni Leonis] Le triclinium décrit ci-des- beau psautier du temps de Charlemagne ; la litanie des laudes
sus, p. 3, 1. 30. royales y figure à la fin, avec quelques autres formules du même
30. ipse magnus rex...] Le biographe, si prolixe tout à l'heure genre et du même âge.
sur les circonstances de la rentrée du pape, parle à peine de
l'arrivée de Charlemagne à Rome . Ann. Lauriss. maiores, a. 800 : Christus vincit, Christus regnat, Christus imperat (ler).
« Romam vero cum venisset, occurrit ei pridie Leo papa et Ro- Exaudi Christe! Leoni summo pontifici et universali pape vita !
mani cum eo apud Nomentum, duodecimo ab urbe lapide, et Salvator mundi, tu illum adiuva.
summa eum humilitate summoque honore suscepit, prandensque Sancte Petre, tu illum adiuva.
cum eo in loco praedicto, statim eum ad urbem praecessit. Et in Sancte Paule, tu illum adiuva.
crastinum in gradibus basilicae beati Petri apostoli stans, mis- Sancte Andrea, tu illum adiuva.
sis obviam Romanae urbis vexillis, ordinatis etiam atque dispo- Sancte Clemens, tu illum adiuva.
sitis per congrua loca tam peregrinorum quam civium turmis Sancte Suste, tu illum adiuva.
qui venienti laudes dicerent, ipse cum clero et episcopis equo Exaudi Christe ! Carolo excellentissimo et a Deo coronato atque
descendentem gradusque ascendentem suscepit, dataque oratione,
magno et pacifico regi Francorum et Longobardorum ac pa-
in basilicam beati Petri apostoli psallentibus cunctis introduxit. tricio Romanorum vita et victoria!
Facta sunt haec sub die VIII kal . decembris. Post septem vero
Redemptor mundi, tu illum adiuva.
dies rex, contione vocata, cur Romam venisset omnibus patefecit
Sancta Maria, tu illum adiuva.
et exinde cotidie in ea quae venerat facienda operam dedit. Inter
Sancte Michahel, tu illum adiuva.
quae vel maximum vel difficillimum erat quod primum inchoa-
Sancte Gabrihel, tu illum adiuva.
tum est, de discutiendis quae pontifici obiecta sunt criminibus.
Sancte Raphahel, tu illum adiuva.
Qui tamen, postquam nullus probator criminum esse voluit,
Sancte Iohannes, tu illum adiuva.
coram omni populo in basilica beati Petri apostoli ewangelium tu illum adiuva.
Sancte Stephane,
portans ambonem conscendit ; invocatoque sanctae Trinitatis
nomine, iureiurando ab obiectis se criminibus purgavit.
- ((- Les Exaudi Christe ! Nobilissime proli regali vita!
Sancta Virgo virginum, tu illam adiuva .
annales d'Eginhard n'ajoutent rien d'intéressant.
Sancte Silvester, tu illam adiuva.
31. clara voce dixit] Voici le texte de cette purgatio (Jaffé,
Sancte Laurenti, tu illam adiuva.
Bibl., t. IV, p. 378) : « Auditum , fratres karissimi, et divulgatum
» est per multa loca, qualiter homines mali adversus me insur- Sanete Panerati, tu illam adiuva.
>> rexerunt et debilitare voluerunt et miserunt super me gravia Sancte Nazari, tu illam adiuva.
Sancta Anastasia, tu illam adiuva.
» crimina. Propter quam causam audiendam iste clementissimus
» ac serenissimus domnus rex Carolus una cum sacerdotibus et Sancta Genofeva, tu illam adiuva.
Sancta Columba, tu illam adiuva.
>> optimatibus suis istam pervenit ad urbem. Quam ob rem ego
» Leo, pontifex sanctae Romanae ecclesiae, a nemine iudicatus Exaudi Christe ! Omnibus iudicibus vel cuncto exercitui Fran-
» neque coactus, sed spontanea mea voluntate, purifico et purgo corum vita et victoria!
» me in conspectu vestro coram Deo et angelis eius, qui conscien- Sancte Hilari, tu illos adiuva.
» tiam meam novit, et beato Petro principe apostolorum, in cuius Sancte Martine, tu illos adiuva.
» basilica consistimus, quia istas criminosas et sceleratas res, Sancte Maurici, tu illos adiuva.
» quas illi mihi obiciunt, nec perpetravi nec perpetrare iussi : Sancte Dionisi, tu illos adiuva.
>> testis est mihi Deus, in cuius iudiciun venturi sumus et in Sancte Crispine, tu illos adiuva.
>> cuius conspectu consistimus. Et hoc propter suspitiones tollen- Sancte Crispiniane, tu illos adiuva.
>> das mea spontanea voluntate facio ; non quasi in canonibus Sancte Gereon, tu illos adiuva.
» inventum sit, aut quasi ego hanc consuetudinem aut decretum Christus vincit, Christus regnat, Christus imperat.
» in sancta ecclesia successoribus meis necnon et fratribus et Rex regum Christus vincit.
» coepiscopis nostris inponam . » Rex noster Christus vincit.
32. Post haec, advenientem diem Natalis] Ann. Lauriss . maiores : Spes nostra Christus vincit.
<< Ipsa die sacratissima Natalis Domini, cum rex ad missam ante Gloria nostra Christus vincit.
confessionem beati Petri apostoli ab oratione surgeret, Leo papa Misericordia nostra Christus vincit.
coronam capiti cius imposuit et a cuncto Romanorum populo Auxilium nostrum Christus vincit.
adclamatum est : Carolo Augusto, a Deo coronato magno et paci- Fortitudo nostra Christus vincit.
fico imperatori Romanorum, vita et victoria! Et post laudes ab Liberatio et redemptio nostra Christus vincit.
Apostolico more antiquorum principum adoratus est, adque ablato Victoria nostra Christus vincit.
patricii nomine, imperator et Augustus est appellatus . » Arma nostra invictissima Christus vincit.
33. plures sanctos invocantes] Le biographe indique ainsi le chant Murus noster inexpugnabilis Christus vincit.
auquel l'annaliste donne le nom technique de laudes. Les laudes Defensio et exaltatio nostra Christus vincit.
sont une série d'acclamations, dans lesquelles on invoque le Lux, via et vita nostra Christus vincit.
Christ, les anges et les saints pour la personne qui est l'objet de Ipsi soli imperium, gloria et potestas per immortalia saecula
la cérémonie. En voici un spécimen, que je crois inédit et qui se saeculorum. Amen.
38 XCVIII . LEO III (795-816 ).
Ipsi soli virtus, fortitudo et victoria per omnia saecula sae- (Ann . Lauriss .) . Charles, leur aîné, n'avait point encore été con-
culorum . Amen. sacré quand son père vint à Rome pour les affaires de Léon III .
Ipsi soli honor, laus et iubilatio per infinita saecula saecu- - Avant d'entrer en rapport avec les princes franks, les papes
lorum: Amen. n'avaient jamais eu l'occasion d'accomplir des cérémonies de
(ter). consécration royale . Il est donc naturel qu'ils en aient emprunté
Kyrie eleison (ter). le rite aux pays où elles étaient en usage. On ne voit pas que
Feliciter! Feliciter! l'installation des rois mérovingiens ait été accompagnée d'une
Tempora bona habeas ! (ter). cérémonie religieuse quelconque . En Espagne, au contraire, au
Multos annos ! Amen. moins depuis le vir siècle, les rois wisigoths étaient inaugurés
par l'archevêque de Tolède, primat du royaume, qui leur donnait
L. 9, au lieu de et a Deo coronato le manuscrit porte, par l'onction royale (Julien de Tolède, Hist. rebell . , 2, 4 ; lettre du roi
erreur es a Deo caro. L. 19, la nobilissima proles pour laquelle Ervige au XII concile de Tolède, en 680 ; cf. Isidore, De eccl.
on invoque des saintes, semble être unedes filles de Charlemagne, officiis, 11, 26) . Les textes ne mentionnent qu'une seule onction,
présente avec le roi à la cérémonie pour laquelle cette formule faite sur la tête . L'onction paraît avoir été aussi en usage dans
fut composée . Cependant on pourrait l'entendre en général des l'heptarchie anglo- saxonne ; cependant il n'est pas possible de
enfants de Charlemagne ; et il serait possible alors de rattacher citer, pour ce pays, des textes antérieurs au sacre de Pépin le
l'origine de ces laudes soit au séjour du pape à Paderborn, en Bref en France . En France et en Angleterre, outre l'onction de
799, soit au voyage du roi des Franks à Rome, en l'an 800. La la tête, il y en avait plusieurs autres sur la poitrine, le dos, les
formule aurait, dans ce dernier cas , servi à quelqu'une des céré- épaules, les bras . Il est évident que l'idée de cette cérémonie
monies qui précédèrent la messe solennelle du jour de Noël, et a été suggérée par la Bible, où il est souvent question de l'onc-
la nobilissima proles serait Charles , le fils aîné du roi, dont il va tion des rois . Du reste il n'est pas hors de propos de faire ob-
être question plus loin . Deux autres litanies, qui figurent à la server que les pays occidentaux où l'onction royale a d'abord
suite de celle-ci dans le ms . , mentionnent, avec le roi Charles et été pratiquée sont aussi ceux où l'onction sacerdotale était en
le pape Léon, les proles regales, au pluriel .- L. 33-35 , les invoca- usage . Le rituel grec des ordinations ne comporte et n'a jamais
tions à saint Denis, à saint Crépin et à saint Crépinien ont été comporté aucune cérémonie de ce genre ; à Rome elle ne fut in-
ajoutées aprés coup, au bas d'une page, mais, je crois, par le troduite que vers le xe siècle, avec beaucoup d'autres usages
même copiste . L. 57, le texte est effacé à cet endroit . ultramontains. En Espagne, au contraire, en Gaule, et dans
34. constitutus est imperator Romanorum] Les anciens empe- tous les pays de rit gallican, les prêtres et les évêques rece-
reurs d'Occident n'ont jamais été couronnés par le pape ; la céré- vaient l'onction, les prêtres sur les mains seulement, les évêques
monie de leur installation n'avait aucun caractère religieux . En sur la tête et les mains . L'onction sacerdotale, comme l'onction
Orient, le premier empereur que l'on sache avoir été couronné royale, était une imitation du rituel mosaïque .
par le patriarche de Constantinople, est Léon I, en 457 ( Theod. 36. corona aurea ...] Cette couronne d'or existait encore au
Lect., II, 65) ; Justin I, couronné d'abord par le patriarche Jean XIe siècle ( De Rossi, Inser. christ. , t . II, p . 198) .
(Hormisdae pp. ep. 67, Thiel , t. I, p. 863) , le fut une seconde fois 37. in letanie procedere] On portait plusieurs croix aux litanies
par le pape Jean I, lors de son voyage à Constantinople, en 526 solennelles. Dans une description inédite de la litanie majeure
(L. P., t. I, p. 275) . On ne voit pas que Justinien I ou Justi- (Cod. Paris. 974, fo 117 ), on voit que la procession commençait
nien II se soient fait ainsi couronner par les papes Vigile et par les pauperes de xenodochio cum cruce lignea picta. Venaient
Constantin, qui séjournèrent à leur cour. Le cérémonial de Cons- ensuite les sept croix stationales, une par région, portées par les
tantinople comportait l'imposition de la couronne par le pa- staurofori; sur chacune d'elles étaient fixés trois cierges allumés.
triarche, après une invocation prononcée sur le souverain (Corip- En dernier lieu marchait le clergé : d'abord les évêques et les
pus, De laud. Iustini, II, 181 ) . - Théophane (a. m. 6289) parle prêtres, puis les sous-diacres, enfin le pape, accompagné par les
d'une onction préalable que le pape aurait faite à Charlemagne diacres et précédé de deux croix que portaient des sous-diacres.
sur le corps tout entier : ἔστεψεν αὐτὸν εἰς βασιλέα Ῥωμαίων ἐν τῷ ναῷ La croix de Charlemagne devait être une de ces deux dernières .
τοῦ ἁγίου ἀποστόλου Πέτρου, χρίσας ἐλαίῳ ἀπὸ κεφαλῆς ἕως ποδῶν καὶ 38. Postmodum vero... ] Il a été dit plus haut que les missi de
περιβαλὼν βασιλικὴν ἐσθῆτα καὶ στέφος , μηνὶ δεκεμβρίῳ κε' , Ινδικτιῶνος δ' . Charlemagne avaient expédié les conjurés en France . Etait-ce une
Cette assertion, absolument isolée, provient sans doute d'une prolepse du narrateur ? Ou bien Pascal, Campulus et consorts
confusion entre la cérémonie du couronnement impérial de Char- furent-ils ramenés de France à Rome pour y comparaître devant
lemagne et celle de l'onction royale faite aussitôt après sur son Charlemagne . Ce qui est sûr c'est qu'ils y comparurent et cela
fils aîné Charles . Ni le L. P. , ni aucun auteur occidental n'y fait peu après la fête de Noël ; les annalistes l'attestent : Ann. Einh.,
la moindre allusion . Il est d'ailleurs tout naturel que, dans une 801 « Post paucos vero dies, iubente ipso, hii qui eundem ponti-
cérémonie qui avait pour but de consacrer, non pas un roi des ficem anno superiore deposuerunt, in iudicium adducti, et habita
Franks, mais un empereur romain, le pape se soit inspiré de de eis quaestione secundum legem romanam, ut maiestatis rei
l'usage de Constantinople, le seul endroit où jusqu'alors pareil capitis damnati sunt. Pro quibus tamen papa pio affectu apud
rite eût été accompli. imperatorem intercessit ; nam et vita et membrorum integritas
35. unxit oleo sancto Karolo] Depuis l'avénement de la maison eis concessa est ; ceterum pro facinoris magnitudine exilio depor
carolingienne, il était d'usage que les princes franks reçussent du tati sunt. Huius factionis fuere principes Paschalis nomenclator
pape l'onction royale. Cette cérémonie avait eu lieu à Saint-Denis et Campulus saccellarius et multi alii Romanae urbis habitatores
pour Pépin le Bref et ses deux fils Charles et Carloman. En 781 nobiles, qui simul omnes eadem sententia damnati sunt. »
les deux jeunes princes Pépin et Louis, fils de Charlemagne, 39. iuxta ecclesiam b. Petri ap. in Acoli] Ce mot in Acoli désigne
avaient reçu l'onction royale à Rome, des mains du pape Hadrien un endroit déterminé auprès de la basilique de Saint-Pierre, évi-
XCVIII. LEO III (795-816) . 39
demment du côté où est maintenant le palais pontifical. Cf. GRÉ- (Marini-Mai, III, 7) contient l'énumération des autels où l'on
GOIRE IV, nº 475. devait célébrer la messe tous les jours de l'année. L'un des arti-
40. in arcora argentea] Sans doute ceux de la balustrade qui cles de ce règlement cominence ainsi : « In tertia missa, ad ima-
formait l'enceinte du presbyterium. ginem Salvatoris, qui et Apostolorum .... >>
41. post reversione sua] C'est-à-dire depuis la fin de novem- 47. in monasterio s . Luciae in Herenatis] Le monastère Renati est
bre 799. un des plus anciens de Rome. Il existait au temps de saint
42. diaconia s. Bonifacii] Cet édifice chrétien s'élevait sur l'Aven- Grégoire ; son abbé était alors un certain Probus, qui joua
tin, à l'endroit où avait été jadis le sanctuaire de Jupiter Doliche- un rôle important dans la diplomatie pontificale de ce temps-là.
nus, mentionné sous le nom de Dolocenum dans les régionnaires Probus est déjà mentionné dans les Dialogues, Iv, 12 : « Probus,
durvo siècle. Au vire siècle il y avait déjà là une basilica sancti omnipotentis Dei famulus, qui in hac urbe monasterio praeest,
Bonifaci martyris ubi ipse dormit (De Rossi, Roma sott., t . I, p . 143) . qui appellatur Renati. » Ce n'était pas de son plein gré que Pro-
Ces derniers mots signifient qu'on y avait transporté le corps du bus était parvenu à cette dignité ; le pape lui avait fait violence ;
martyr. Saint Boniface est inconnu aux anciens témoins de la aussi dut-il, plus tard, lui accorder, sur sa requête, la permission
tradition romaine ; il ne figure point au martyrologe hieronymien. de tester. Le protocole de cette affaire est conservé dans l'Ap-
Sa légende, bien qu'elle ait été insérée dans le recueil de Ruinart, pendice aux lettres de saint Grégoire, n° 9, et cette pièce est datée
est d'une autorité fort médiocre. Autant qu'on peut en juger, elle du 5 octobre 600. Probus y est qualifié d'abbas monasterii ss . An-
aura été composée après la translation à Rome d'un martyr pri- dreae et Luciae. Lors de la crise monothélite, le monastère de
mitivement honoré en Orient . Cette translation ne peut guère Renatus reçut toute une congrégation de moines grecs, provenant
avoir eu lieu avant la fin du vie siècle ou le commencement du d'un couvent appelé Armenissarum (var . grecque, tav 'Apurviwv) ;
siècle suivant. L'invasion de la Syrie par les Arabes a pu en être le supérieur de ces moines, Thalassius, comparut en 649, devant
la cause. Il est sûr que le catalogue publié par M. de Rossi est le concile de Latran (Hardouin, t. III, p. 719 et suiv. ) . Un moine
le plus ancien document du culte de saint Boniface sur l'Aventin . de ce monastère, appelé Georges, figura au vre concile œcuméni-
Nerini (De templo ss. Bonifaci et Alexii, p. 15 ) allègue, il est vrai, que, en 681 , parmi les représentants des religieux de l'Italie
le catalogue des reliques envoyées à la reine Théodelinde par le byzantine (t. I, p . 355, note 8). Le L. P., ici et plus loin, mentionne
pape saint Grégoire ; mais il s'agit là de la voie Salaria et non de assez souvent le monastère des SS . André et Lucie. Il existait
l'Aventin, du pape Boniface I († 422) et non d'un martyr Boniface. encore au xe siècle, comme on le voit par des chartes de Subiaco
Quant au texte du L. P. , vie de Xystus III, qui est invoqué par de 952 et de 980 ( Reg. Subl., nos 122, 109) . Où se trouvait-il ?
le même auteur, ce n'est qu'une interpolation du XIIe siècle : Je crois que ses deux églises de Saint-André et de Sainte- Lucie
« basilicam s. Sabinae.... iuxta monasterium s . Bonifacii in quo doivent être identifiées avec celles de Saint-André de marmorariis,
et s. Alexius iacet. « Il n'y a pas la moindre trace du culte de actuellement Saint- Yves des Bretons, et de Sainte-Lucie quatuor
saint Alexis sur l'Aventin avant le temps d'Othon III. Ici encore portarum, actuellement S. Lucia della Tinta . Ces deux églises sont
nous sommes en présence d'une translation de reliques et de lé- situées à cent mètres l'une de l'autre, près du coude que fait le
gendes. Tibre un peu au-dessous de Ripetta. Celle de Sainte-Lucie tire
43. diaconia s. D. g . q . v. Domnica] Voici le plus ancien texte son nom actuel de l'industrie des teinturiers dont ce quartier
où il soit question de S. Maria in Dominica. V. Pascal, nº 435 . était, au xve siècle, le siège principal (Document de 1494, cité
44. eccl. b. Andree, via Appia] Cf. t . I, p . 508, 1. 20. Je pense par Corvisieri, Archivio Rom . di st. patria, t . I, p . 107) . Antérieu-
que cette église devait se trouver sur le domaine de Ninfa , entré rement elle s'appelait S. Lucia quatuor portarum, du nom de l'une
dans le patrimoine pontifical au temps du pape Zacharie ( t. c., des poternes qui s'ouvraient sur le Tibre. On la trouve déjà, sous
p. 433 et p . 438, note 45), et que c'est en qualité de propriétaires cette dénomination, dans une curieuse inscription de l'an 1002,
du lieu que les papes s'intéressaient aux besoins spirituels des conservée dans un ms. de la bibliothèque Chigi (Cod. 558 , p . 313 ;
habitants . Corvisieri, l. c., p. 108 ; les supplémens sont de M. Corvisieri) :
45. Nona vero indictione... pridie kl. mai .] 30 avril 801. — Ann. In nomine Domini . Tempore domni Silvestri II pp anno pontifica-
Einh., 801 « (Imperator) ... Spoletium venit. Ibi dum esset, II tus eiusdem IIII indictione XV. Ego quidem Romanus indignus
kal. maias hora noctis secunda terrae motus maximus factus est presbiter fere ab incunabulis edoctus adque nutritus in ecclesia
quo tota Italia graviter concussa est. Quo motu tectum basilicae sancte Lucie que est iusta posterulam IIII portarum posita et ad ul-
beati Pauli apostoli magna ex parte cum suis trabibus decidit. » timum ibi presbiter ordinatus hoc breve memoratorium nunc facio
-
Le biographe ne mentionne pas spécialement la restauration de bonis que Deo concedente partem istam imperatore favente ibi
des mosaïques. Celle du grand arc triomphal porte des inscrip- cunquisivi. In primis enim hanc ecclesiam que velut ancilla multis
tions qui l'attribuent au ve siècle ; mais elles sont d'une exécution dominis erat subiecta Dei gratia ad libertatem perduxi; postea vero
trop barbare pour qu'on puisse les faire remonter si haut. Elles has omnes proprietates cum adiutorio bonorum hominum cunquisivi
ont dû être refaites beaucoup plus tard, peut-être au temps de et largitate qua potui eam dotavi . Terram de Porcaricia mei Ro-
Léon III. - Une inscription conservée actuellement dans le musée mani suprascripti et aliud petium de vinea, positum iusta aliam
épigraphique de l'abbaye de Saint-Paul contient une lettre, ou vineam in loco qui dicitur Carcere, et tertiam partem vinee....
plutôt une formule de malédiction , prononcée par un pape Léon, -En rapprochant ce texte de la charte de 980, on peut constater
contre ceux qui attenteraient au temporel de la basilique. On que le monastère de Renatus a dû être désorganisé dans les vingt
pense que ce pape Léon ne peut être que Léon III (Jaffé, 2535). dernières années du xe siècle . ― Quant à l'église Saint-André
46. tres imagines.... Salvatoris] Cette image du Christ, accompa- deMarmorariis, elle figure sous la dénomination de Mortarariis dans
gnée de deux images de saint Pierre et de saint Paul, occupait l'Ordo de Cencius Camerarius et daus une bulle de Célestin III,
depuis longtemps une place spéciale dans la basilique . Un breve délivrée en 1194 à l'abbesse de Sainte-Marie in Campo Martio.
du pape Grégoire III, gravé sur marbre et conservé à Saint-Paul Ce dernier document est le plus ancien parmi ceux qui mention-
40 XCVIII. LEO III ( 795-816 ) .
nent Saint-André depuis la cessation du monastère de Renatus. tibus ne mergeretur erexit et coapostolum eius Paulum ter naufra-
48. in s. Angelo in Fagano] Cette église était située au sommet gantem de profundo pelagi liberavit, tua sancta dextera protegat
du mont Faganum ou Faianum ( SERGIUS II, n° 490 ), actuellement domum istam et omnes fideles convivantes qui de donis apostoli tui
Monte S. Angelo, à sept kilomètres environ au sud de Tivoli . L'o- hic laetantur. (De Rossi, Inser. , t . II, p . 425) .
rigine du nom Faganum ou Faianum n'a pas encore été tirée au 54. Eccl. b. Pauli q. ap. Conventum] Malgré la précision de ces
clair (Bruzza, Regesto di Tivoli, p . 138 ) ; je serais porté à croire indications, je ne suis pas parvenu à retrouver l'église rurale
qu'il dérive de fagus, comme paganus dérive de pagus, et que, dont il est ici question.
dans les bas temps de l'empire, la montagne s'est appelée mon- 55. basilica b. Petri in Albano] Cette église est mentionnée dans
tagne des hêtres . Sur l'histoire de ce lieu pendant le moyen une charte de 983 ( Reg. Subl. nº 138) . Elle existe encore, moder-
åge, v. Nibby (Dintorni, t . I, p. 25) et Bruzza, l . c. ; cf. C. I. L., nisée depuis longtemps .
t . XIV, p . 364. D'après Nibby on y verrait encore les ruines de 56. basilica b. Hippolyti in civ . Portuensi] Il y a encore, dans l'ile
l'église et d'un hôpital fondé au déclin du XIIe siècle par les du Tibre, en face des modestes constructions de l'évêché de
Cisterciens. Porto, une pauvre chapelle de style moderne, en l'honneur de
49. diaconia s. Luciae in VII viis] L'endroit appelé Ad VII vias, saint Hippolyte. Tout autour on remarque des débris d'architec-
à la pointe S. du Palatin , est déjà mentionné, dans le recueil ture qui proviennent évidemment de l'antique église dont il est
épigraphique d'Einsiedlen et dans la topographie qui lui est an- ici question. Le saint Hippolyte, auquel elle était dédiée est un
nexée . Celle-ci doit être contemporaine de Charlemagne. La par- martyr appelé aussi Nonnus, dont la fête est marquée, dans le
tie du recueil où il est question des VII viae remonterait, selon martyrologe hiéronymien, au 23 août : In portu urbis Romae, Hip-
M. de Rossi ( Inser. chr., t . II, p. 15, 31 ) à un siècle au moins polyti, qui dicitur Nonnus, cum sociis. Prudence (Peri Steph. , 11)
plus haut . Ce serait alors la plus ancienne mention de l'église l'a confondu avec le saint Hippolyte enterré à Rome, sur la
Sainte-Lucie « Ad VII vias ; ibi sancta Lucia et Septizo- voie Tiburtine, et cette confusion s'est propagée dans beaucoup
nium . » Les septem viae sont probablement identiques aux sept d'écrits hagiographiques . Cf. De Rossi, Bull. 1866, p . 49 .
rues actuelles qui conduisent à l'arc de Constantin, au Latran 57. in xenodochio Firmis] Sur cet établissement, v. plus loin,
(clivus Scauri), à la porte Saint- Sébastien (via Appia), à Sainte- note 108.
Balbine, à la porte Saint-Paul, au Vélabre ( le long du grand Cir- 58. constituit ut ante tres dies Ascensionis] Avant la fusion des
que), enfin à Saint-Bonaventure (abandonnée) . usages romains avec les usages gallicans, l'église de Rome ne
50. diaconia s. Eustachii] V. t. I, p . 456, note 5 . CODnaissait d'autre litanie fixe, ordinaire, que la grande litanie
51. in medio basilicae crucifixum] On voit encore dans certaines du 25 avril, dont il a été question ci -dessus, note 17. En Gaule,
églises, un crucifix dressé sur une poutre transversale, au milieu indépendamment des processions spéciales à certaines localités,
de la grande nef. Les Ordines Romani supposent cet usage en vi- on faisait partout les litanies des Rogations, les trois jours
gueur. Aux vepres du jour de Pâques « convenit Schola (canto- qui précédent la fête de l'Ascension . Celles-ci avaient été intro-
rum ) cum episcopis, presbiteris et diaconibus in ecclesia maiore duites d'abord à Vienne, par l'évêque Mamert, vers l'année
quae est catholica (basilique de Latran) , et a loco crucifixi inci- 470. De là elles se répandirent en beaucoup d'églises ; le pre-
piunt Kyrie eleison et veniunt usque ad altare. » (Ordo cité mier concile d'Orléans, tenu en 511 , prescrivit de les observer
plus haut, note 37 ; cf. Mabillon, Mus. ital., t . II, p. 37. ) C'est un partout. Les messes et leçons de ces trois jours sont marquées
crucifix de ce genre qui est indiqué ici comme disposé au milieu dans les sacramentaires gallicans et dans le lectionnaire de
de la basiliqne de Saint-Pierre . Luxeuil, mais non dans le sacramentaire du pape Hadrien (Sa-
52. triclinium mire magnitudinis] Ce triclinium occupait presque cram. Gregorianum), qui témoigne de l'usage romain dans les der-
tout le côté occidental du palais extérieur , c'est-à -dire de la partie nières années du vIIIe siècle.
du patriarchium qui a été remplacée par le palais actuel . On 59. basilica b. Agapiti ... ] Saint Agapit est le principal martyr
en distingue encore les substructions au-dessous de la salle dite de Préneste . Le calendrier romain du commencement du Ive siẻ-
du Concile ( Rohault de Fleury, Le Latran au moyen-âge, pl. 111) . cle, conservé dans le martyrologe hiéronymien, marque déjà sa
Cette partie du palais est en effet appuyée sur la nef méridionale fête, au 18 août : In civitate Penestrina, miliario XXIIII, Agapiti.
de la basilique, avec laquelle elle est encore en communication Sur son tombeau s'éleva de bonne heure une église, dont les
par une porte spéciale. Au temps de Nicolas Ier il s'y tint des ruines ont été retrouvées en 1863-64 , au-dessous de Palestrina,
conciles (ci-dessous, nº 590, 605) ; c'est là aussi qu'avaient lieu les dans un terrain appelé Campo di Quadrelle . M. Or. Marucchi,
grands festins d'apparat que décrivent, au XIIe siècle, les Ordines dans son livre intitulé Guida archeologica dell' antica Preneste,
de Benoît et de Cencius Camerarius. A cette salle pontificale p. 140 et suiv., a consacré à ce monument une étude approfondie.
pourvue de onze absides ou accubita, on peut comparer la fa- Il a, en particulier, restitué deux inscriptions relatives à la basi-
meuse salle aux dix-neuf accubita, l'une des merveilles du palais lique. Les voici, avec ses suppléments . La premiére paraît être
des empereurs de Constantinople, qui, elle aussi, servait aux du Ive siècle ; cf. C. 1. L., t. XIV, nº 3415.
festins officiels.
53. apostolos gentibus praedicantes] Dans l'autre triclinium de Haec domus PlacidIANORVM NVNCVPABITVR
Léon III, celui du palais intérieur, était représenté le Christ martyris introitus eccleSIAEQVE ATRIA SANCTI
donnant aux apôtres la mission de prêcher l'Évangile à toutes iustitiae sedes, fidei domus, AVLA PVDORIS
les nations. Il est possible que, dans les onze absides de la huc venIMVS. INTERIORI . DEFESSI . PARENTES
domus Leoniana, on ait représenté les traditions, historiques ou et clerus SANCTVS . EPISCOPVSQ . IVCVNDVS
légendaires, sur la mission spéciale de chaque apôtre. Dans la et cuncta plEPS. OBEVNTIA. FVNEBRI. PERACTA
principale abside, on lisait, en lettres de mosaïque, l'oraison rogat ac luceAT. INSONTI. LVX ALMA. QVAE. CELSA
suivante : Deus cuius dextera beatum Petrum ambulantem in fluc- quem tradimus TERRE. NOS ATQVE. INTIMA · TVTVM
XCVIII. LEO III (795-816) . 41
dulci per fratrEM. PLACIDVM COMPONITVR CVRAE pittoresque de Castel-Giubileo, près de l'antique Fidènes . Cette
hunc accepTVM HABEAS. AGAPITE SANCTE. ROGAMVS colline, en effet, conserva jusqu'au xIve siècle le nom de mons s.
sic puERVM PLACIDIANVM MERENTER. VERSIBVS . DIXI Angeli, sous lequel on la trouve encore mentionnée dans une
charte de 1297 (Nibby, Dintorni, t . II, p . 58) . Les ruines de l'é-
La seconde est du 1x siècle ; elle parait contenir le nom de glise n'ont pas, que je sache, été retrouvées.
l'évêque Constantin, qui siégeait au concile romain de 826 . 63. mon. s. Agapiti q . p. ad Vincula] Ce monastère paraît avoir
D'après M. Marucchi, elle aurait été gravée pour commémorer changé plus tard de vocable. Dans un document de l'année 1014
la consécration de l'église à la suite des restaurations de on voit mentionné un Petrus, abbas monasterii s . Marie ante vene-
Léon III : rabilem titulum Eudoxie (Galletti, Primicero, p. 248). L'abbaye de
sancti AGAPITI martyris ecclesia Sainte-Marie in monasterio ad. s . Petrum in vincula figure au ca-
talogue des abbayes romaines du XIIe siècle. Je suis porté à
temporibus ConstänTINI. AVG aedificata et iterum renovata
croire que ce monastère de Sainte-Marie, devenu l'église de
consecrata fuit A. DNO . CONstantino episcopo Praenestino
in honorem et P(er) INTERC Agapiti martyris. S. Maria della Purificazione, n'est autre que le monastère de
Saint-Agapit, institué d'abord pour la desservance du titulus
Vient ensuite un calendrier des fêtes observées d'une manière Apostolorum ou Eudoxiae.
spéciale dans cette église. On ne peut manquer de reconnaitre la 64. in diaconia s. Silvestri et s. Martini] Cette église est rangée
haute valeur de ces inscriptions pour l'histoire du principal sanc- parmi les diaconies en différents endroits de la vie de Léon III.
tuaire chrétien de Préneste. Celle d'Hadrien ( t. I, p . 507, 1. 26) parle encore du titulus s. Sil-
60. eccl. b. Clementis q. p. in Vellitrias] La cathédrale de Vel- vestri. Il semblerait donc que le changement d'affectation ait eu
letri . lieu vers la fin du pontificat d'Hadrien ou au temps de Léon III.
61. diaconia s. Theodori Le vocable de cette diaconie, comme Mais il faut observer que les églises titulaires étaient réduites
ceux des églises voisines de Saint-Georges, de Sainte-Anastasie, au nombre de 22 dès le temps d'Hadrien (t. I, p. 519, note 68 ) et
de Sainte-Marie in Cosmedin, semble en rattacher l'origine au que la liste de ces 22 églises, qui figure un peu plus loin, dans
temps du régime byzantin. La mosaïque qui décore l'abside ne la vie de Léon III, diffère de celle des 25 titres grégoriens (Mé-
peut remonter plus haut. On n'a aucune donnée précise sur sa fon- langes de l'école de Rome, t . VII, p. 220) par la suppression des
dation. Au commencement du ve siècle, il y avait à Rome une titres des SS . Nérée et Achillée, des SS. Silvestre et Martin, tous
ecclesia Theodorae ; c'est là que le pape Boniface fut élu, le 28 dé- deux transformés en diaconies, et des SS . Pierre et Marcellin.
cembre 418 (t. I, p. 228, note 1) . Il faut rapprocher de cette déno- (J'ai dit, t. I, p. 519, n. 68, qu'il y avait 23 titres sous Léon III,
mination une indication fournie par la passion de saint Abundius, mais c'est une erreur où j'ai été induit par une fausse leçon du
prêtre. Il y est question d'un groupe de chrétiens arrêtés in domo texte reçu). Il y a donc lieu de croire que l'indication de lieu
Theodorae, in vicum qui dicitur Canarius (De Rossi, Bull. 1883, iuxta titulum s. Silvestri qui figure dans la vie d'Hadrien ne cor-
p. 156) . Ce vicus Canarius reparait dans la passion de saint Lau- respondait déjà plus à la réalité et que cette église avait déjà
rent ( 10 août) ; le martyr se rend in vicum qui dicitur Cana- cessé d'être titulaire. Il est à remarquer qu'elle ne figure pas
rius ,... in domo Narcissi christiani . L'auteur des Mirabilia dans les signatures presbytérales des conciles romains de 721 et
(c. 10 ) sait où se trouvait le vicus Canarius; il le place à Saint- de 745, pas plus que dans celles du diplôme plus ou moins au-
Georges au Vélabre : « vicus Canarius ad s. Georgium. » Si son thentique de Paul I en faveur du monastère des SS. Etienne et
autorité suffisait à établir ce point de topographie, il y aurait Silvestre (Jaffé, 2346) . C'est sans doute Léon III qui en aura fait
lieu de croire que l'ecclesia Theodorae du ve siècle se trouvait une diaconie. Elle reprit bientôt après la situation d'église pres-
dans le même quartier que la diaconie de Saint-Théodore. Mais bytérale , car le pape SERGIUS II (ci-dessous , n° 480) en fut
il ne faut pas se fier à l'érudition de l'auteur des Mirabilia ; Saint- nommé titulaire par Pascal .
Théodore s'élève sur l'emplacement d'un monument antique, en- 65. in diaconia in Via Lata] Cette diaconie est évidemment celle
core à identifier, mais figuré sur le plan de marbre du Capitole de Sainte-Marie in Via Lata. Voici la première fois qu'elle est
(Lanciani, dans le Bull. comunale, 1885, p . 159) . Il faudrait de nommée expressément ; mais il y a lieu de croire qu'elle était
bonnes preuves pour établir que, dès le temps de l'empereur Io- comprise dans le groupe des seize diaconies qui existaient déjà
norius, une église chrétienne existait à cet endroit. Ce qui est plus au commencement du pontificat d'Hadrien (t . I, p. CCXXXIV et
naturel, c'est que l'ecclesia Theodorae soit identique à quelqu'une 519, note 70) . Comme cet établissement avait été installé dans
des églises presbytérales mentionnées au concile de 499 ; elle un ancien édifice public, les Septa Iulia, il n'est guère possible
aura changé de nom dans le courant du ve siècle, ce qui n'a rien qu'il remonte au-delà du viie siècle.
d'étonnant . 66. in basilica b. Eufemiae ...] Le fait que cette église est
62. basilica b. Archangeli q . p. in Septimo] Le martyrologe hié- nommée aussitôt avant la basilique b. Archangeli q. p. in vicum
ronymien marque au 29 septembre la dédicace de cette église : Patricii, autorise à identifier ces deux sanctuaires avec ceux du
Romae, via Salaria, miliario VI, dedicatio basilicae angeli Michaelis. monasterium ss. Euphemiae et Archangeli, qui se trouvait, en effet,
C'est la même fète qui figure à ce jour dans tous les livres litur- dans le vicus Patricius, tout près de Sainte-Pudentienne. Il a été
giques romains, y compris le vieux sacramentaire léonien du déjà question de cette église dans la notice de SERGIUS (t . I,
vre siècle, où elle est annoncée par la rubrique Natale basilicae p. 380, note 39) ; elle possédait une mosaïque absidale dont un
Angeli in Salaria (Muratori, Lit. Rom. , t. I, p. 407). Tout ceci fragment, conservé dans le ms . Vatie. 5407, p . 174, a été publié
suppose que la basilique existait déjà, sous ce vocable, au mi- par Ciampini (Vet. monim., t . II, p. 118, pl. xxxv ; cf. Garrucci
lieu du ve siècle. C'est l'anniversaire de sa dédicace qui est Storia dell' arte crist. , pl. 275) . On y voit la sainte en orante,
l'origine de la fête de saint Michel, célébrée dans le monde catho- couronnée par la main divine. A ses côtés deux serpents se
lique latin le 29 septembre. La basilique s'élevait sur la colline dressent dans une attitude menaçante.
LIBER PONTIFICALIS , t . II . 6
42. XCVIII. LEO III (795-816 ) .
67. bas. b. Laurentii infra civ. Tiburtinam] La cathédrale de rellement par les grandes basiliques de Saint- Pierre et de Saint-
Tivoli. Paul . On a compté comme églises quelques sanctuaires qui sont
68. bas. b. Iacincti sita in Sabinis] Le martyrologe hiéronymien plutôt des annexes de Saint-Pierre et de la basilique de Latran,
indique au 9 septembre la fête de ce saint et de ses deux com- Saint-André et Sainte-Pétronille à Saint-Pierre, Saint-Jean
pagnons, Alexandre et Tiburce In Sabinis, mil. XXX, Iacinti, Baptiste et Saint-Jean l'Evangéliste dans le baptistère Cons-
Alexandri, Tiburti . Le lieu ad s . Iacintum est mentionné dans des tantinien. Après Saint-Pierre et Saint-Paul vient le titre d'Eu-
chartes de Lupus, duc de Spolète, des années 746 et 747 ( Reg. doxia ou ad vincula s . Petri, et les basiliques de Saint-André ad
Farfense, nº 10, 11 , 12), et depuis . Praesepe, de Saint-Etienne au Celius, des SS . Apôtres (Phi-
69. ecclesia b. Marcelli, sita in XIIIImo] Cette église se trouvait lippe et Jacques) dans la via Lata, enfin la basilique de Jérusa-
au quatorzième mille de Rome, mais on a oublié d'indiquer la lem . En tête de la série des églises consacrées aux martyrs et
voie. autres saints se placent quatre basiliques qui ne sont ni titu-
70. altare s. Dei genetricis q. ap. Mediana] Cet autel, situé in laires, ni diaconales, celles de Saint- Laurent, de Saint-Apolli-
mediana [porticu] doit être celui de l'oratoire construit par Gré- naire, de Saint-Pancrace et de Saint- Valentin . Je pense que Saint-
goire III (plan, 38 ; cf. t . I , p . 422, note 12). Apollinaire est l'église située près de l'ancien stade ( piazza
71. Verum etiam... ] Il n'est pas sûr que ce qui suit se rapporte Navona ) , et non point la chapelle annexée à la façade de
encore à la basilique de Saint - Paul ; vers la fin de cet alinéa la l'atrium de Saint- Pierre . Viennent ensuite les titres presbyté-
mention de l'autel de Sainte-Pétronille prouve que l'on est revenu raux, au nombre de vingt . Le premier nommé est celui de
au Vatican ; mais à quel moment précis, c'est ce qu'il est difficile Saint-Clément . Quant aux autres, ils se présentent dans l'or-
de déterminer. dre topographique, en commençant par l'Aventin et en faisant
72. Verum etiam -- refulgerent] Les mots que je mets ici entre le tour de Rome par le Celius, l'Esquilin, etc., jusqu'au
crochets sont répétés plus loin , p . 18, 1. 5-7 , à une place plus ap- Transtévère . Cependant, arrivé au titre de Saint- Sixte, sur la
propriée . Il est à croire que cette répétition provient d'une dis- voie Appienne, le rédacteur, songeant à l'histoire de ce pape
traction du biographe, qui aura transcrit deux fois le mêmepas- et de son archidiacre saint Laurent, interrompt son circuit
sage dans le registre du vestiaire pontifical. pour rapprocher de l'église Saint-Sixte les deux titres consacrés
73. altare b. Gregorii ] Sous Léon III , saint Grégoire reposait à saint Laurent, Saint-Laurent in Lucina et Saint- Laurent
encore dans son tombeau primitif, hors la basilique, ante secre- in Damaso ; il y ajoute même une troisième église de même
tarium ( t. I, p . 312) ; c'est là qu'il est indiqué par le guide des vocable, mais qui, n'étant pas titulaire, ne devrait pas figurer
pèlerins dans la basilique de Saint - Pierre, c'est-à-dire dans un ici c'est Saint-Laurent in Formoso. Cette parenthèse fermée, le
écrit du vIIIe siècle (De Rossi, Inser. christ. , t . II, p . 228 ) . Ce circuit recommence par le Celius et se continue dans un ordre
passage de la vie de Léon III montre qu'on y avait élevé un parfait. -- Après les titres, les diaconies ; il y en a seize, quatorze
autel , longtemps avant que Grégoire IV ne dédiât, dans la basi- en ville et deux dans le faubourg de Saint-Pierre . -- Les monas-
lique elle-même, un oratoire à son illustre prédécesseur . tères viennent ensuite. D'abord un groupe de monastères indé-
74. Hic vero praecipuus praesul] A partir d'ici commence une pendants ; puis la série des monastères chargés de desservir les
longue énumération des églises ou chapelles de Rome, auxquelles basiliques, enfin les couvents et oratoires moins importants ; à
le pape fait don d'une couronne ou d'un canistrum . Elles sont la fin de la liste, les communautés de femmes ; en tout quarante-
distribuées suivant un ordre remarquable. La basilique du La- neuf établissements. Cette longue énumération se termine par
tran est placée en tête ; vient ensuite celle de Sainte-Marie- Ma- trois xenodochia et un hôpital . - En réunissant les églises pres-
jeure, suivie de toutes les églises sous le vocable de la sainte bytérales dispersées dans les diverses parties de la liste, on voit
Vierge. Un deuxième groupe est formé par les églises placées qu'elles étaient au nombre de 22 ( cf. note 64 ) ; il y avait 19 dia-
sous le vocable des apôtres ou sous des vocables analogues ; c'est conies urbaines ; mais on revint bientôt après à 18, car l'église
la basilique du Vatican qui ouvre cette série. En troisième lieu des SS . Silvestre et Martin reprit dès le temps de Pascal son
viennent, Saint-Laurent en tête, les églises consacrées aux martyrs ancienne situation de titre presbytéral . Malgré son étendue, cette
et autres saints . Enfin une dernière catégorie comprend les mo- liste ne saurait être considérée comme tout à fait complète . Je
nastères et les hospices . Cet ordre, esquissé à certains endroits du ne pense pas qu'on y ait omis aucune des églises importantes ;
L. P. lui-même, ainsi que dans un catalogue d'églises, dressé vers l'énumération des titres presbytéraux et des diaconies ne me
le milieu du viIe siècle et publié par M. de Rossi (Roma sott., parait pas contenir de lacunes . Mais, sans parler des églises ci-
t. I, p. 143), est observé aussi dans un autre catalogue des églises de mitériales suburbaines dont quelques-unes seulement sont nom-
Rome , dressé au XIIIe siècle et publié récemment par M. Paul Fabre mées, soit parmi les sanctuaires des apôtres et des martyrs, soit
(Mélanges de l'École de Rome, t . VII, p.432 ) -Parmi les églises dédiées à titre de monastères, il est sûr que quelques petites églises
à la Vierge nous trouvons d'abord la basilique quasi cathédrale de intra-muros ont été omises . Ainsi Saint-Basilide in Merulana
Sainte-Marie-Majeure, puis le titre presbytéral du Transtévère, nommée plus loin, p . 29, 1. 17 , Saint-Félix in Pincis, Saint-Lau-
ensuite les diaconies, au nombre de sept, cinq en ville, deux rent ad Taurellum , Saint-Etienne in Vagauda, restaurées par Ha-
dans le faubourg de Saint - Pierre ; enfin l'oratoire du xenodo- drien ( t . I, p . 500 , 1. 17, 19 ; p . 507 , 1. 11 ) , SS . Marcellin- et- Pierre,
chium Firmis. La série des diaconies s'interrompt à un endroit restaurée sous Grégoire III ( t . I , p . 420, 1. 10) n'y figurent nulle
pour donner place à la basilique Sainte-Marie ad Martyres (le part, au moins sous ces noms . Mais peut-être étaient-elles in-
Panthéon), qui n'est ni cathédrale, ni presbytérale , ni diaco- corporées à quelque monastère ; ces omissions ne seraient ainsi
nale. Elle vient aussitôt après S. Maria Antiqua, la première que de pure apparence . En tout cas on ne peut en constater qu'un
nommée des diaconies. Sur la liste du vire siècle, ces deux très petit nombre.
églises se présentent dans le même ordre. - Les églises apos- 75. in titulo bb. Aquile et Priscae] Cette façon de désigner les
toliques sont au nombre de onze ; leur liste commence natu- vieux titulus Priscae est en dehors de l'usage ordinaire ; même
XCVIII. LEO III (795-816) . 43
dans la vie de Léon III on retrouve par deux fois la désignation conies qui portaient le vocable de la sainte Vierge (ci-dessus,
habituelle, et l'une des deux fois précisément dans la suite de p. 19, 1. 2), comprend dix-neuf diaconies urbaines et quatre
ce catalogue, p . 24, 1. 27. Il n'en est pas moins vrai que nous autres situées dans le faubourg du Vatican. Il y a tout lieu de
avons ici l'indice d'un système déjà imaginé, d'après lequel la croire que, sauf l'adjonction de la diaconie des ss . Silvestre et
Prisca ou Priscilla, fondatrice du titre, serait la même personne Martin, les diaconies urbaines du temps de Léon III étaient les
que la femme d'Aquila, dont il est question dans les Actes des mêmes que celles du temps d'Hadrien. - A Saint-Pierre, au
Apôtres et dans les épitres de saint Paul . Cette idée trouva lieu de trois diaconies il y en a quatre ; aux trois d'Hadrien
plus tard des expressions épigraphiques ou légendaires, sur les- (t. I, p, 505, 1. 27) s'ajoute celle de Saint-Martin, probablement
quelles on peut voir De Rossi, Bullett. , 1867, p . 45. annexée au monastère de ce nom. En revanche la diaconie des
76. in titulo s. Balbinae] Voici la première fois que cette église SS . Serge et Bacchus, qui existait déjà avant Grégoire III (t. I,
est mentionnée dans le L. P. Elle figure au nombre des titulaires p. 420, 1. 1) , ne parait pas ici . Elle n'est du reste mentionnée
dans les signatures du concile de 595. Avant cette date, on trouve nulle autre part que dans la vie de Grégoire III. Cette circons-
l'épitaphe d'un prêtre ou clerc TT SCE BAlbinae, qui paraît tance me porte à insister sur l'identification proposée t. I , p. 424,
avoir vécu dans le courant du vie siècle (De Rossi, Roma sott., note 25, entre l'église de cette diaconie et le S. Sergius palati
t. III, p. 515). Cette épitaphe provient des environs du cimetière Caruli de la liste de Cencius . Il en résulterait que le fameux
de Balbine, entre les voies Ardéatine et Appienne. Le cimetière palatium s. Petri où résidait, au xe siècle, le missus impérial,
remonte au commencement du ive siècle, à tout le moins ; une avait été installé sur l'emplacement de la diaconie de Saint-
petite basilique y fut construite par le pape Marc en 336. Entre Serge et n'était même que cette diaconie transformée.
le cimetière et l'église presbytérale du petit Aventin il doit y 80. in monasterio s . Pancratii ... ] Ces trois monastères étaient
avoir une relation étroite . La légende connait ( 31 mars) une chargés de la desservance de la basilique de Latran, au point de
sainte Balbine, qu'elle fait vivre au temps de l'empereur Ha- vue de l'office divin . Ils sont nommés dans l'ordre d'ancienneté.
drien ; mais il n'y a pas grand fond à faire là-dessus, au moins Le premier, celui de Saint-Pancrace, existait déjà antérieurement
en ce qui regarde la chronologie. La tradition relative à sainte au pontificat de saint Grégoire le Grand (Dial., 11, prooem.);
Balbine n'a d'autres documents écrits que la passion de saint son emplacement est marqué par le cloitre actuel des chanoines ;
Alexandre, pape, où se rencontrent d'énormes confusions de il est situé en effet, iuxta basilicam Salvatoris, dont le transsept,
dates et de personnes . Cf. t . I, p . xc . du côté du sud, sert d'appui à ses constructions. ― Le second,
77. in titulo Aemilianae ] Je crois ce titre identique à celui des qui portait le nom d'Honorius, a dû être fondé par ce pape ( t . I,
SS. Quatuor Coronati, sur le Celius . Cette église existait déjà au p. 324 et 327, note 21 ) . On croit qu'il se trouvait là où est main-
temps du pape Damase et peut-être auparavant ( De Rossi, Bull. tenant l'hôpital Saint-Jean . D'après son vocable il devait con-
1879). On trouve des prêtres titulaires SS. IIII Coronatorum aux tenir deux chapelles, dédiées, l'une à saint André, l'autre à saint
conciles romains de 595 et de 745 ; au concile de 499, où ce vocable Barthélemy. La première doit étre identique à l'oratoire Saint-
n'apparaît pas, on en trouve du titulus Aemilianae. Le titulus Ae- André qui est marqué dans le sacramentaire du pape Hadrien
milianae est mentionné plus loin, dans les vies de Grégoire IV (Sacram. Gregorianum) comme l'une des stations des vépres, le
(nº 468) et de Benoit III (nº 563) ; dans cette dernière comme jour de Pâques et la semaine suivante . L'Ordo Romanus I, qui
lieu d'une assemblée qui a dû se tenir non loin du Latran , donne le détail de ces cérémonies, l'appelle une fois ad. s. An-
ce qui est le cas pour l'église des ss . Quattro . Dans aucun dream ad Crucem, ce qui porte à croire que cet oratoire de saint
document les deux vocables ne figurent comme appartenant à André avait un rapport étroit avec l'oratoire de la Croix fondé
des églises distinctes . Ici, én raison de la distribution topo- par le pape Hilaire (t . I, p . 242 ; cf. p . 266 , note 20) . Cet oratoire
graphique des églises titulaires, il faut nécessairement iden- était le lieu où le pape procédait, sur les nouveaux baptisés, à
tifier le titulus Aemilianae avec l'une des trois églises titulaires la cérémonie de la consignatio (confirmation) . D'autre part, le
des ss. Quattro, des ss. Pierre et Marcellin ou de s . Matthieu vieux rite de la procession des vepres pascales a évidemment
in Merulana. Mais celle-ci perdit de bonne heure la qualité pour but de faire faire aux néophytes une sorte de pèlerinage aux
d'église titulaire ; le titulus Matthaei ne se rencontre que dans lieux où s'est accomplie leur initiation. La procession comporte
les signatures du concile de 499 ; le L. P. ne parle jamais de deux stations principales, l'une ad fontes, dans le baptistère lui-
cette église. Quant au titre des ss . Pierre et Marcellin, il figure, même; l'autre ad s. Andream ad Crucem, au sanctuaire de la
il est vrai, au concile de 595 et j'ai conjecturé ailleurs (Mélanges confirmation . Ces considérations autorisent à relier l'antique ora-
de l'école de Rome, t . VII , p . 228) que cette église a dû toire du pape Hilaire au monastère fondé par Honorius et sou-
succéder, dès le vie siècle, à celle de Saint-Matthieu, dans la si- vent restauré depuis. On remarquera que son nom n'est accom-
tuation de titre presbytéral. Depuis 595 jusqu'au XIIe siècle, au- pagné ici d'aucune indication de voisinage ; le monastère en effet
cun concile, aucun texte quelconque, à ma connaissance, ne la ne touchait ni au palais pontifical ni à la basilique. Si, comme
présente comme titulaire (Rectifier, à ce propos, ce que j'ai dit, je le pense, il comprenait l'oratoire de la Croix, il était séparé
1. c., sur la continuité de ce titre) . Seule de ces trois églises, celle de ces deux grands édifices par le baptistère et par des cours
des ss . Quattro s'est maintenue constamment et clairement dans assez spacieuses. Le troisième monastère, celui de Saint-
cette dignité. Il y a donc lieu de croire que c'est elle qui est dé- Étienne, est marqué iuxta Lateranis, autrement dit, il touchait
signée tantôt sous le nom des martyrs dont elle consacrait la au palais . Cette indication s'accorde très bien avec la situation
mémoire, tantôt sous celui d'Aemiliana, qui doit lui venir de sa de la chapelle Saint-Étienne au Latran . Selon certains manuscrits
fondatrice . du L. P. (t. I, p. 245 , 1. 2, var.; cf. p . 247 , note 11 ) cette chapelle
78. in titulo b. Anastasiae ] V. l'étude que j'ai consacrée à cette remonterait aussi au temps du pape Hilaire ; elle était ou con-
église dans les Mélanges de l'École de Rome, t . VII, p . 387 . tiguë ou identique avec l'oratoire Saint- Venance . Entre les deux
79. et n diaconia ... ] Cette énumération , jointe à celle des dia- vocables de Saint-Venance et de Saint-Étienne il doit y avoir eu
44 XCVIII . LEO III (795-816 ) .
le même rapport qu'entre les vocables de Saint- André et de risario. Quant à celle -ci, elle n'apparait dans aucun document
Sainte-Croix, de l'autre côté du baptistère. Et ceci est confirmé qui soit certainement antérieur à la fondation d'un hôpital en cet
par l'absence de toute mention spéciale des chapelles de Saint- endroit ( 1259) ; le plus ancien des documents produits à ce propos
Venance et de Sainte- Croix dans la présente liste, qui pourtant par Bosio (Roma sott., 111 , 47) ne remonte qu'à l'année 1261. L'ex-
a donné place aux deux petits oratoires de Saint-Jean - Baptiste pression in Piscina est encore moins anciennement attestée ; je la
et de Saint-Jean l'Evangéliste. Saint-Venance et Sainte- Croix trouve pour la première fois, conjointement à l'autre, dans une
avaient trop d'importance pour n'y pas figurer ; aussi n'hésité-je lettre de Nicolas IV, du 23 décembre 1288 (Registre, éd . Langlois,
pas à les retrouver dans les chapelles monacales de Saint-Étienne t. I, nº 763) . Il est donc possible que ces appellations n'aient rien
et de Saint-André. à voir avec l'antiquité. Il n'en est pas de même des deux autres.
81. in mon. s. Stephani q. p . ad b. Petrum] Voici les quatre On a voulu expliquer la formule cata Barbara patricia en la rat-
monastères de Saint-Pierre, dont il a été question t . I, p . 241 , tachant à ce fait que Valila, le propriétaire de l'édifice qui fut
note 11 ; p. 422, notes 13, 14 ; p . 459, note 42 ; p . 518 , note 49 . transformé en église de Saint- André était, à en juger par son nom,
Ils ne sont pas énumérés ici dans l'ordre de fondation, car c'est d'origine barbare . Mais d'abord ce personnage dont nous avons
justement par le plus jeune que l'on commence. la signature officielle, apposée à un document des dernières an-
82. in mon. s. Cesarii q. p. ad b . Paulum] Des deux monas- nées de sa vie, ne se qualifie nullement de patrice, mais seule-
tères de Saint-Paul, l'un, celui de Saint- Césaire, s'élevait sur le ment de comes et magister utriusque militiae ( t . I, p. CXLVII). De
même emplacement que l'abbaye actuelle ; l'autre, celui de Saint- plus l'expression cata Barbara patricia ne peut dériver que d'un
Étienne, se trouvait dans l'atrium de la basilique. Ceci résulte nom de femme ; c'est le même cas que celui de cata Galla patri-
de la formule VII, 3 du Liber Diurnus (= 87 Rozière) , où il est cia. Or, cette dernière formule (t . I , p . 518 , note 49 ) dérive sûre-
marqué intro atrio beati apostoli Pauli. Déjà au viie siècle il y ment du nom d'une femme de rang patricien, appelée Galla . Il en
avait à cet endroit un oratoire de Saint-Étienne ; l'un des topo- doit être de même pour l'autre ; il a dû y avoir une Barbara pa-
graphes de ce temps (De Rossi, Roma sott. , t . I, p . 182) l'indique tricia qui a donné son nom au monastère quod Barbare nuncupa-
en ces termes : « Ante frontem eiusdem basilicae oratorium est tur, auprès de Sainte-Marie- Majeure ; et il est naturel de croire
Stephani martyris ; lapis ibi, quo lapidatus est Stephanus, super que cette personne est la même dont le nom s'est adjoint à celui
altare est positus . » Le destinataire de la formule du Liber Diurnus de sainte Galla pour désigner le monastère de Saint-Etienne- Ma-
est évidemment l'abbé de Saint - Césaire ; le pape lui prescrit de réu- jeur, auprès de Saint-Pierre . Or il a existé, vers la fin du vie siè-
nir à son propre monastère celui de Saint-Étienne, alors désolé cle, une Barbara patricia ; c'est l'une des deux filles laissées or-
et dépeuplé . Cette union, effectuée antérieurement à la compi- phelines par le patrice Venance, l'ami de saint Grégoire, qui se
lation du Liber Diurnus, fut ou maintenue ou renouvelée plus constitua comme leur tuteur. Dans la dernière pièce de sa corres-
tard; deux chartes du cartulaire de Subiaco (Reg. Subl. , nos 127, pondance avec elles (Ep. x1, 78) , on voit que les deux jeunes filles
139), datées de 961 et de 967, mentionnent un Roizo, abbé ven . se disposaient à venir s'établir à Rome, ad b. Petri limina. Saint
monasterii beati protomartyris levite sancti Stephani et Cesarii qui Grégoire les félicite vivement de leur projet. Je pense que, arrivée
vocatur quattuor angulos, sitos ad b. Paulum apostolum. Ces à Rome, Barbara aura embrassé la profession religieuse et que
deux monastères sont mentionnés dans la vie de Grégoire II c'est son nom qui est resté attaché aux deux monastères de
(t. I, p. 397), comme ayant été reconstitués par ce pape ; il est Saint- Pierre et de Sainte- Marie, au premier, parce qu'elle s'y
possible que ce soit à cette reconstitution que se rattache la sera établie c'était encore, au temps de saint Grégoire, un
formule du Liber Diurnus. Couvent de femmes ( Dial. , iv, 13 ) ·-- au second, parce qu'elle en
83. in mon. ss. Cosm . et Damiani q. p. iuxta Praesepem] Sur les aura été la fondatrice. Le nom de Massa Iuliana se rencontre,
trois monastères de Sainte-Marie -Majeure, v . t. I, p. 410, note 7. outre les textes cités plus haut, dans des chartes de Subiaco de
Celui des SS . Côme et Damien se continua, jusqu'au xvIe siècle, 957 et 973 (Reg. Subl., nos 120, 14 ), pour désigner un terrain situé
dans une église placée sous le nouveau vocable de Saint- Luc, regione III, c'est-à-dire sur l'Esquilin. Il résulte de ces documents
qui fut détruite par ordre de Sixte- Quint (Martinelli, Roma ex que la Massa Iuliana s'étendait sur un espace considérable, et
ethn. sacra, p. 353) . qu'elle n'était pas tout entière propriété de la basilique ou mo-
84. mon. s. Andree q . ap. Massa Iuliana] Cette église de Saint- nastère de Saint-André. Cf. De Rossi, Bull. 1871, p. 28 .
André a été désignée de bien des façons, et il en est résulté beau- 85. iuxta s. Laurentium] De ces deux monastères voisins de
coup de confusions . Les plus anciens textes où il en soit question, Saint-Laurent, l'un , celui de Saint-Etienne, remonte au pape
la vie de Simplicius (t . I, p . 249) et certaines rubriques de la li- Hilaire (t. I, p . 245 ; cf. p . 250, note 3) . Je ne saurais indiquer
< grégorienne », se bornent à marquer son voisinage par rap-
turgie « l'origine de l'autre, celui de Saint - Cassien . Le choix de ce voca-
port à Sainte-Marie-Majeure : iuxta basilicam s. Mariae, post Prae- ble parait avoir été suggéré par ce fait que le martyr Cassien de
sepe. Dans la vie de Grégoire II il porte le nom de Barbara, quod Forum Cornelii ( Imola), avait sa fète le même jour (13 août) que
Barbare nuncupatur (t. I, p . 397) et cette appellation se retrouve, saint Hippolyte, lequel a, comme on sait, un rôle dans la légende
sous une forme plus complète, dans cette même vie de Léon III de saint Laurent ( t. I, p . 145, note 2) .
(p. 28,1.17), cata Barbara patricia. D'autres fois, comme ici, elle est Martinelli
86. mon. s . Mariae q. ap. Ambrosi ] Grimaldi, cité par
dite in Massa Iuliana. Cette désignation reparait assez souvent (Roma sacra, p . 54), identifie ce monastère avec l'église S. Ambro-
dans le courant du moyen-âge ; ainsi, dans une charte de 998, gio della Massima, sur l'emplacement du portique de Philippe,
citée par M. de Rossi , Bull. 1871 , p . 7, dans l'Ordo de Cencius compris à la fin du quatrième siècle, dans le système de voies
Camerarius et dans la liste des églises de Rome citée plus couvertes appelé porticus maximae ( C. I. L., t. VI , nº 1184 ;
haut, note 74. Au déclin du XIIIe siècle on voit apparaître les dési- Lanciani , Annali, t . LV [ 1883 ], p, 22) . C'est en cet endroit
gnations in Aurisario, in Piscina, in Assaro ; cette dernière, propre que le catalogue de Turin place le monastère de Sainte-
au catalogue de Turin, est probablement une corruption de Au- Marie de Maxima et l'église Saint-Etienne de Maxima (Urlichs,
XCVIII. LEO III (795-816). 45
Cod. U. R. topogr., p. 174) . Mais on voudrait voir plus clairement saurais dire si cette vigne, située dans le territoire d'Al-
le lien qui relie le vocable actuel à la désignation Ambrosi. bano, appartenait au monastère romain de Saint-Isidore. L'é-
87. mon. s. Mariae q. ap. Iuliae] Suivant le même Grimaldi glise actuelle de S. Isidoro n'a rien à voir avec ce monas-
(1. c.) cette église serait identique à la petite église S. Anna dei tére.
Funari, détruite tout récemment ( 1887). Cette identification s'ac- 97. in or. s. Agathe in mon . Tempuli] Ce monastère conserva son
corde assez bien avec la topographie du catalogue de Turin (l. c.). nom , mais changea de vocable. On le trouve en effet sous le nom
88. mon. s. Andreae q. p. iuxta bas. Apostolorum] Le catalogue de monasterium sanctae Mariae qui vocatur Tempuli, ou in Tempuli,
de Turin nomme un monastère de Saint-André de Biberatica aus- dans une charte de 967 ( Reg. Subl., 120) et dans deux autres de 1035
sitôt après la basilique des SS. Apôtres ; d'après la suite de son (ibid., nes 98, 99) . C'était un couvent de femmes. Il figure encore,
itinéraire, ce monastère devait se trouver entre la basilique et la sous le nom de monasterium Tempoli, dans l'Ordo de Cencius Ca-
colonne Trajane. merarius (p. 206 Mabillon). Au XIIIe siècle le nom Tempoli s'al-
89. orator. s. Stephani q. p. in Dulciti] Inconnu. téra et devint Tempore. L'église S. Maria in Tempore est portée
90. orator. SS. Sergii et Bachii q. p . in Calinico] Dans la vie de dans le catalogue cité plus haut, note 74, et dans celui de Turin,
Pascal il est question d'un monastère de femmes, sous le vocable où elle est dit être détruite Ecclesia s. Marie in Tempore est des-
des mêmes saints, situé post formam aquaeductus patriarchii La- tructa, non habet servitorem (Urlichs, p. 173 ; Papencordt, p. 59).
teranensis. Je ne sais si c'est le même que celui-ci. De ce dernier document il résulte qu'elle se trouvait entre Saint-
91. or. s. Agnetis q . p. in monasterio q. ap. Duo Furna] Sainte- Sixte et Sainte-Lucie in VII soliis, c'est-à-dire près de la voie
Agnės sur la place Navone. Le monastère de Sainte-Agnès quae Appienne, au-dessous de la villa Mattei.
dicitur Dua forma, est mentionné dans le Registre de Grégoire II 98. in mon. de Corsas] Le monastère de Corsas ou Corsarum
(Jaffé, 2215). Il s'était installé, probablement dans le courant du était situé près de la basilique de Saint-Sixte (Léon IV, nº 507) ;
VIIe siècle, au milieu des ruines du Stade, d'où il dériva son nom ; son oratoire de Saint-Césaire est devenu l'église Saint-Césaire
il y avait sans doute dans sa construction deux arcs (fornices, qui existe encore sur la voie Appienne et que l'on a confondue
furni) particulièrement apparents . C'est là que l'on a loca- longtemps avec Saint-Césaire in Palatio (t. I, p. 377, note 12) .
lisé la tradition de l'exposition de sainte Agnès dans un mau- 99. in mon. s. Simmetrii] Le monastère de Corsas fut restauré
vais lieu. sous Léon IV et placé sous le vocable des deux saints Symme-
92. or. s. Viti q. p. in monasterio q. ap. de Sardas] Il serait in- trius et Césaire (LEON IV, nº 527 ; cf. nº 507) ; il est remarquable
téressant d'identifier ce monastère qui porte un nom de peuple et que, dans notre liste, le monastère de Saint-Symmetrius vient
qui a dû être le centre de quelque colonie de Sardes. Voici tout aussitôt après celui de Corsas. Léon IV aura probablement réuni
ce que je trouve à ce sujet. Le cartulaire de Subiaco mentionne en un seul deux monastères voisins, d'abord distincts l'un de
assez souvent un monastère de Saint-Vit, mais sans dire où il l'autre.
est. Une maison avec église de Saint-Vit, sise regione VII, iuxta 100. or. s. Mariae in mon. Aquae Salviae] C'est la plus ancienne
trasenda, n'a rien de commun avec ce monastère. Le catalogue mention que l'on ait de la chapelle Sainte-Marie Scala Caeli,
topographique de Turin (Urlichs, p. 174) marque aussi une église dans le monastère des Trois Fontaines. Cette petite église a été
de ce vocable, mais de telle façon qu'il ne peut servir à en retrou- refaite au XVIe siècle. Sa dénomination actuelle se rattache à un
ver l'emplacement. épisode de la vie de saint Bernard.
93. in monasterio Michaelis] Inconnu. 101. in mon. s. Donati] Ce monastère n'est pas mentionné ail-
94. in monasterio s. Sergii] Inconnu, à moins que ce ne soit leurs ; c'était apparemment un monastère desservant, chargé de
celui du Latran, ci-dessus, note 90. l'office dans la basilique de Sainte-Prisque.
95. in oratorio s. Agathe in Capud Africe] Cet oratoire n'est pas 102. in mon. s. Iohannis q. p. in Appentino] Grimaldi corrige in
mentionné ailleurs . Sur le Caput Africae, v. le mémoire de M.G. Gatti Aventino et identifie ce monastère avec celui de Sainte-Marie in
dans les Annales de l'Institut de corresp. archéologique, t. LIV Aventino, très florissant au XIe siècle.
(1882), p . 191 et suiv. On appelait Caput Africae, désignation emprun 103. in mon. de Lutara] Inconnu.
tée à quelque monument figuré, le paedagogium Caesaris, établisse- 104. in mon. Hierusalem] Cancellieri, De secretariis bas. Vati-
ment destiné à former aux services du palais les jeunes esclaves canae, p . 1564, place ce monastère à droite de la basilique de
de la maison impériale. Cet établissement se trouvait sur le Saint-Pierre près de l'endroit marqué aa sur le plan, où s'élevait
Celius, entre l'arc de Dolabella et le temple de Claude. Le vicus l'église Saint-Vincent. Ce monastère, mentionné ici en dehors du
Capitis Africae était la rue antique qui porte maintenant le groupe de ceux qui desservaient la basilique Vaticane, doit
nom de via della Navicella. Sur cette rue, et précisément en avoir eu quelque chose de particulier. C'était peut-être un couvent
face de l'emplacement attribué au paedagogium, s'élevait une de femmes .
église S. Stephani de Capite Africae, mentionnée dans les listes 105. in mon. s. Agnetis... s . Eugeniae] Monastères annexés aux
de Cencius et du ms. de Turin. M. Gatti en a reconstitué basiliques suburbaines de Sainte-Agnès et de Sainte-Eugénie .
l'histoire et indiqué l'emplacement d'après des pièces d'archives. Le premier au moins était un monastère de femmes.
Les listes que je viens de citer ne mentionnent pas de sanctuaire de 106. or. s. Gregorii q. p. in Campo Marci] Au xº siècle il y avait
Sainte-Agathe en ce quartier. Celui dontil est ici question n'est in Campo Martio un monastère de femmes, placé sous le double
connu par aucun autre document. Il est possible qu'il y ait vocable de Sainte-Marie et de Saint-Grégoire : le Reg. Sublacense,
eu changement de vocable et que le monastère ait été d'a- n° 121, mentionne une Marozza, ancilla Dei de monasterio s. Marie
bord sous celui de Sainte-Agathe, puis sous celui de Saint- et s. Gregorii, qui ponitur in Campo Martio. On rattacha plus
Etienne . tard le vocable de Saint-Grégoire à des reliques de saint Grégoire
96. in mon. s. Isidori] Inconnu. Une charte de l'année 965 (Reg. de Nazianze que l'on croyait posséder dans le monastère (Mar-
Subl., nº 130) mentionne une vinea de sanctum Ysidorum . Je ne tinelli, Roma sacra, p . 188 et suiv .).
46 XCVIII. LEO III ( 795-816 ) .
107. ipse vero et unc. II] Ces deux alinéas ne sont que la byzantins il avait été substitué, à Rome, comme symbole baptis-
répétition, évidemment involontaire , des deux articles relatifs à mal, à la très vieille formule appelée symbole des Apôtres. A
Sainte-Sabine et à la diaconie des SS. Silvestre et Martin . Constantinople et dans toutes les églises d'Orient l'usage s'était
108. in xenodochium] En joignant à ces trois xenodochia celui introduit de réciter le symbole à la messe. Cet usage existait
qui a été mentionné plus haut, p. 99, 1. 17, on peut dresser la aussi en Espagne ; il fut sanctionné en 589, par le troisième con-
liste suivante : cile de Tolède (c . 2) : on le récitait avant le Pater. En France, au
moins depuis le temps de Charlemagne, le Credo avait également
sa place dans la liturgie de la messe on le chantait tous les
xen. Firmis (orat. s. Mariae),
dimanches, après l'Évangile. Cet usage avait été autorisé par
xen. Anichiorum (orat. s. Luciae),
le pape Léon III (Hardouin, Conc., t. IV, p. 972, 973) ; mais la
xen. a Valeris (orat . s. Abbacyri),
coutume de Rome était différente. Le symbole n'était, à Rome,
xen. Tucium (orat. ss . Cosmae et Damiani).
ni lu ni chanté à la messe , si ce n'est une fois par an, le jour où
l'on faisait la « tradition du symbole » aux catéchumènes . Mais
Ceci doit être rapproché du texte de la vie d'Étienne II (t . I , cette cérémonie se rattache à la liturgie baptismale et non à la
p. 440) où il est question de quatre renodochia in hac Romana Liturgie eucharistique . On avait même pris l'habitude de faire la
urbe sita antiquitus . Il est sûr qu'aucun des quatre que mentionne tradition du symbole en deux langues, en grec d'abord, puis en
la vie de Léon III ne peut être identifié avec le xenodochium in latin , sans doute parce que le grec, depuis l'occupation byzan-
Platana, fondé par Étienne II ; celui-ci fut absorbé bientôt par la tine, était la langue d'une partie notable de la population . Les
diaconie de Saint-Eustache ; les documents ne le mentionnent deux textes figurent in-extenso dans le sacramentaire du VIIIe siè-
jamais. D'autre part, le L. P. (VIGILE, t . I , p . 296) mentionne la cle que l'on appelle sacramentaire gélasien ; le grec est écrit en
fondation d'un renodochium in via Lata par Bélisaire, vers le lettres latines (Muratori, Lit. Rom. , t. I, p . 540 ; fac - similé publié
milieu du vre siècle. Cet établissement avait un oratoire sous le par M. L. Delisle, Mémoires de l'Acad. des Inscr., t . xxxII, 4" p. );
vocable de la sainte Vierge, l'église actuelle de S. Maria di le latin est une version différente de celle qui est maintenant en
Trevi, connue au moyen-âge sous le nom de S. Maria in Xeno- usage. En particulier on n'y trouve pas la célèbre addition Fi-
dochio. On pourrait, en partant de là, l'identifier avec le renodo- lioque qui fut l'objet d'un grand débat en 809. Ce débat avait son
chium Firmis. Dans la correspondance de saint Grégoire le Grand, origine dans un conflit survenu à Jérusalem entre des moines in-
il est question de trois xenodochia, appelés respectivement Anicio- digènes et certains religieux franks qui chantaient le Credo suivant
rum (Ep .x11 , 29 ) , viae Novae (1, 44), Valerii (1x, 28 ) . Le premier et la teneur adoptée par la chapelle impériale, c'est-à-dire avec le
le dernier se retrouvent dans notre liste . M. de Rossi a démontré Filioque. Le pape, saisi de la question, envoya d'abord aux
qu'on doit chercher le xen . Valerii sur le Celius , près de la ba- moines « symbolum orthodoxae fidei, quatenus omnes secundum
silique Saint-Étienne et de l'ancien monastère de Saint-Érasme. >> hanc nostram catholicam et apostolicam ecclesiam rectam et
Il en a rattaché les origines à la demeure des Valerii Severi du >> inviolatam teneant fidem » (Jaffé, 2520 ; Monum. Carol. p. 386).
IVe siècle, qui s'élevait certainement à cet endroit . C'est évidem- Quelques mois après, dans une discussion solennelle avec les
ment à quelque fondation de l'illustre famille des Anicii que se rat- missi de Charlemagne, il exprima le regret que l'on eût, en
tachele xenodochium Aniciorum mentionné aussi par saint Grégoire. France, interpolé le symbole et, reconnaissant qu'il serait difficile
Le vocable de Sainte-Lucie permet de faire quelques conjectures de revenir sur cette mesure sans scandaliser les fidèles, il con-
sur son emplacement. On est autorisé à le chercher là où se ren- seilla d'abandonner peu à peu la coutume de chanter cette for-
contrent plus tard des églises de Sainte- Lucie. Les deux diaconies mule à la messe ( Hardouin , l . c . ) . Sur ce point comme sur quel-
in Orphea et in VII soliis doivent être écartées ; il en est de même ques autres, Charlemagne et son clergé laissèrent dire le pape
de S. Lucia della Tinta, qui appartenait au monastère Renati. et maintinrent leur usage, qui finit par prévaloir à Rome même,
Restent les trois églises de S. Lucia in Cantu secuto (S. Lucia au XIe siècle. Dans ces conditions, il y a lieu de croire que le
del Gonfalone), de Pinea ou de Calcarario (S. Lucia delle Botteghe texte affiché à la Confession de saint Pierre, comme aussi celui
oscure) et de Confinio ou de Columna (près la place Colonna , ac- qui fut envoyé aux moines franks du Mont des Oliviers , était le
tuellement détruite), entre lesquelles on peut choisir. Reste texte anciennement en usage à Rome, celui du sacramentaire
le xenodochium Tucium avec son oratoire des SS . Côme et Da- gélasien. Il est même très probable que le pape, désespérant
mien. Je ne saurais dire s'il doit être identifié avec le xenodo- d'amener Charlemagne à sacrifier le Filioque et pressentant
chium viae Novae du temps de saint Grégoire. La situation de d'autre part (non sans cause, on le vit bien plus tard) le danger
celui -ci est d'ailleurs incertaine, car on ne saurait dire si la via qu'il y avait à toucher au texte du symbole, dégagea sa respon-
Nova où il se trouvait était l'ancienne rue de ce nom qui menait sabilité en faisant afficher celui -ci, suivant la teneur commune
du Palatin au Vélabre, ou la rue homonyme qui donnait accès à Rome et à l'église grecque, dans le lieu le plus sacré et le
aux thermes de Caracalla. plus visité du sanctuaire de Saint- Pierre . Photius, Ep. I, 24,
109. in oratorio s. Andree ubi supra] Cet ubi supra montre que parle de ces inscriptions : Λέων... τὸ ἄχραντον ἡμῶν τῆς εὐσεβείας
l'oratoire en question se trouvait dans la diaconie de Sainte- μάθημα... θυρεοῖς τισι πεποιημένοις , ὥσπερ στήλαις τισὶν ἀναγραψάμενός
Marie Antiqua. τε καὶ ὄψιν ἁπάντων προθεὶς , κατὰ τὰς πύλας τῆς ἐκκλησίας προσέπηξεν.
110. scutos... II scriptos utrosque simbolum] Ces deux écus (scu- Cf. Mystag., 88.
(ps), placés, l'un à droite, l'autre à gauche de la porte par la- ...] V. la note précédente . Ici il n'y a qu'un seul
111. scutum…………
quelle on entrait dans la confession de Saint- Pierre, contenaient éu : le symbole y était sans doute en latin.
le symbole en grec et en latin. Il est probable que ce symbole 112. iuxta columnam maiorem] C'est l'obélisque, qui se trouvait
n'était autre que celui qui est actuellement en usage, dans les alors tout près de la rotonde de Saint - André (plan, 171).
deux églises, sous le nom de symbole de Nicée . Depuis les temps 113. Gradus vero ... ] On distingue ici les degrés par lesquels on
XCVIII. LEO III (795-816) . 47
monte pour arriver à l'atrium de ceux qui se trouvent entre Apôtres. Sur l'emplacement de ces images, v. t. I, p. 378 , note 26.
l'atrium et la basilique, 120. alterius basilicae] Ainsi la basilique de saint Agapit était
114. parte dextera ... ] Du côté du palais pontifical . double, comme celle de saint Laurent et celle de sainte Sympho-
115. hospitalem in quo loco qui Naumachia dicitur] Au moyen- rose (De Rossi, Bull. 1878, p. 75).
âge on appelait Naumachie la région qui s'étend entre le palais 121. basilicam b. Stephani, via Latina] Dans les ruines de cette
pontifical actuel et le château Saint-Ange. Les Mirabilia (Urlichs, basilique (cf. t. I, p . 239, note 1, et p. 531 ) on distingue des mar-
p. 106) et P. Mallius (De Rossi, Inser., t. II, p. 220) y placent le bres sculptés qui peuvent être du Ixe siècle et avoir quelque rap-
légendaire Sepulcrum Romuli, quod vocatur meta, pyramide funé- port avec les restaurations exécutées sous Léon III. Il y a même
raire qui ne fut détruite que sous Alexandre VI et qui se trou- une inscription du temps du pape Sergius II ; les lettres sont distri-
vait vers l'emplacement de l'église actuelle de S. Maria Trans- buées en deux colonnes verticales, incomplètes en haut.... S STEP-
pontina. D'autre part l'hôpital dont il est ici question contenait HANI PRIMIS MARTIRI EGO LVPO GRIGARIVS..... E CAN
un oratoire sous le vocable de saint Pérégrin (ci-dessus, p . 28, PAA EXPENSIS MEIS FECI TEMP DN SERGII TER BEA-
1. 5 ) ; il s'appelait même quelquefois hospitale s . Peregrini TISSIM ET COANGELICO IVNORIS PAPE AMEN (Fortunati,
(PASCAL, n. 439). Or l'église S. Pellegrino témoigne encore de Relazione generale degli scavi e scoperte fatte lungo la via Latina,
l'emplacement et de l'oratoire et de l'hôpital . Elle est située au- Rome, 1859, p . 18) .
dessous du palais pontifical, dans le quartier de la garde suisse. 122. b. Basilidis martyris, sita in Merulana] Je ne connais pas
L'édifice antique d'où cette région tirait son nom est mentionné d'autre mention de cette église, dont la situation précise, le long
par les régionnaires du Ive siècle ( naumachias V il faut évi- de la via Merulana, demeure inconnue .
demment lire naumachias II, l'autre était située sous le Janicule, 123. Basilicam b. Apolenarii] Agnellus, qui vit exécuter ces tra-
près la porta Portese) et par Procope, Bell. Goth. , 11, 1 , dont la vaux, les raconte ainsi dans la vie de l'évêque de Ravenne Mar-
description ne saurait se rapporter au cirque de Néron, détruit tin : « Eo namque tempore Leo Romanae ecclesiae et urbis an-
depuis longtemps au moment où il écrivait. tistes misit cubicularium suum nomine Crisafum et reliquos
116. ss. Christi martyrum corpora ] M. de Rossi (Inscr. , t . II, caementarios, restauravit tecta beati Apolenaris, omnia ex tra-
p. 278) rapporte ici l'inscription suivante, publiée par lui d'après bibus et laquearibus abiegniset omnia illius martiris tegumenta ;
un manuscrit du 1xe siècle (Parisin. 4841). uno cum suo dispendio omnes suburbanae civitates veniebant,
omnia docaria et subtegulata et omnia ligna abiegna et quae
necessaria erant Ravennenses cives volventes in angaria cum
Condita sancta cupis si nosse pignora, lector,
funibus et ingemas cetera ; caementariique ordinabant trabes su-
hunc venerare locum titulus quem sanctus adornat.
per parietes, et perfecta sunt omnia ; solaque hypocartosis hic
Hoc labor et studium decoravit papae Leonis
pontifex infigere praecepit. » — Ce passage vient, dans le texte
quod prosit meritis eius in vita peraenne.
d'Agnellus, aussitôt après la mention de la mort de Charlemagne ;
Hic veneranda Dei consistunt membra piorum
il y a donc lieu de croire que les travaux de Saint-Apollinaire
et clausa recubant operosa sub antra caconum, furent exécutés en 814.
Flagita hic veniam, cie frequens intima cordis
124. Episcopium Albanense .. cum ecclesia b . Pancratii] La cathé-
et fessa diutinis contunde pectora pugnis, drale d'Albano est en effet sous le vocable de saint Pancrace.
ut placidus purget tua Christus vulnera mentis 125. in basilicam s . Cyriaci] Il est probable qu'il s'agit ici
et letus adeas caelum regnumque beatum.
du titre de Cyriaque, car l'église Saint-Cyriaque sur la voie
d'Ostie (t. I, p . 326, note 12), est mentionnée quelques lignes
M. de Rossi propose de lire antra Saxonum à la fin du v. 6. Il est plus bas.
conduit à cette conjecture par l'idée que l'hôpital de Léon III 126. altare b. Martini] Cet autel de Saint-Martin se trouvait
était situé de l'autre côté du portique de Saint-Pierre, dans ce dans le couloir qui reliait les deux rotondes de Sai t-André et de
que l'on appelait le vicus Saxonum . Mais ce système repose sur Sainte-Pétronille (plan, 164) . Le guide des pèlerins dans la basi-
une confusion inadmissible entre le cirque de Néron et la Nau- lique de Saint-Pierre (VIIIe siècle ; De Rossi, Inser. christ., t . II,
machie (cf. la note précédente). L'expression operosa sub antra caco- p. 225) en parle au moment où il sort de Saint-André pour entrer
num, exactement ou inexactement transcrite, ne peut désigner que à Sainte-Pétronille : « Egrediente vero , accipiet sanctus te
les constructions quisurmontaient le tombeau des saints (membra Martinus et deducet ad sanctam Petronillam. » Postérieure-
piorum). Elle ne fournit aucune indication topographique. Dès ment au XIIe siècle cet autel fut consacré à saint Jean Chry-
lors l'attribution de l'inscription elle-même à l'hôpital Saint- sostome.
Pérégrin devient incertaine. 127. quondam Fridigisi abbatis] Cet abbé Fridigisus est évi-
117. Gradus vero ...] Sur ces degrés, v. t. I, p. 262, 1. 7. demment Fridugisus, abbé de Saint- Martin de Tours e de Si-
118. or. in honore b. Archangeli] Les ruines de cet oratoire dis- thieu, qui signa, avec trois autres abbés, le testament de Char-
parurent lors de la construction du palais de Latran sous Sixte V. lemagne (Eginhard, Vita Caroli, 33 ) . Cette donation à l'autel de
Rasponi (De basilica Later. , p . 358 ; cf. la copie de Grimaldi dans Saint-Martin était sans doute inspirée par un sentiment de piété
le cod. Vat . 6438, fo 39) cite un fragment d'inscription qu'il rap- envers le patron du célèbre monastère de Tours. Elle n'a rien à
porte à la façade de l'édifice détruit ..... ITA PETRI AD HONO- voir avec les legs faits à l'église romaine par Charlemagne dans
REM ARCHANGELORUM LEO TERTIVS PAPA FIERI IVS- le testament que signa Fridugise . Celui-ci vécut jusque vers
SIT. Suit le monogramme de Leo papa. l'année 833 ; c'est donc par erreur que le biographe en parle
119. Macronam .. Lateranensis patriarchii] Le portique nord du pa- comme d'une personne défunte (quondam).
lais extérieur ou occidental, depuis le campus, c'est-à-dire depuis 128. ecclesiam bb. Nerei et Achillei] Plusieurs fois restaurée, en
les environs de l'obélisque actuel jusqu'au delà des images des dernier lieu par les soins pieux du cardinal Baronius, la vieille
48 XCVIII. LEO III (795-816) ..
église des SS : Nérée et Achillée est encore, dans ses maitresses et Léon IV disparurent au XIIe siècle, alors que Pascal II fit
œuvres, l'édifice construit par Léon III. Sur l'arc absidal on voit transporter les restes de ces trois papes sous l'autel de l'oratoire
une mosaïque représentant la Transfiguration au milieu, l'An- Saint-Léon, où reposait déjà, depuis la fin du vire siècle, leur
nonciation à gauche ( du spectateur) , et une scène analogue à illustre prédécesseur Léon le Grand ( t . I , p . 379, note 35) . Cette
droite la Vierge tenant l'Enfant Jésus, un ange à ses côtés translation est attestée par P. Mallius ( De Rossi, Inser., t. II,
(Garrucci, Storia dell' arte crist. pl . 284) . p. 201 ) : « Oratorium s. Leonis papae IIII , in quo , sicut saepe
129. communicales] Je crois qu'il s'agit ici de calices ministériels , a nostris maioribus accepimus, videlicet a domno presbytero
c'est-à-dire servant à distribuer la communion aux fidèles so´s Cencio priore et domno Petro Christiano, sanctae recordationis
l'espèce du vin. domnus Paschalis papa II corpus beati Leonis I et II et III et IIII
130. Sepultus est....] Les tombeaux primitifs de Léon II , Léon III recondidit, sicut etiam multi nostrorum viderunt. »
XCVIIII. STEPHANUS IIII (816-817) . 49
XCVIIII.
STEPHANUS , natione Romanus , ex patre Marino , sedit menses VII. Hic a primeva etate in patriarchio Late- I 426
1
ranense sub sanctae memoriae domno Adriano papa nutritus atque edocatus , nobili prosapia atque clarissimo
genere ortus , adhuc in parva aetate ad discendam sacrae disciplinae scientiam studiosius vigilabat . Defuncto
vero sanctae memoriae iamfato domno Adriano papa , in locum eius domnus Leo papa successit . Qui praedictum
5 domnum Stephanum conspiciens bonae conversationis atque humilitatis mores degere, eum ad subdiaconatus
ordinem promovit . Quem cum magis ac magis spiritalibus studiis vacare conspiceret , Domino annuente , ad 427
diaconatus culmen eum provehit. Et ex tunc multipliciter spiritalibus pollens studiis , maximam tam ad evan-
gelizandum populo sollerter ac clare divina atque ewangelica verba quamque ad exercendam aecclesiasticam
traditionem gessit curam. Et ita Spiritus sancti gratia in eius corde refulsit ut in omnibus efficax idoneusque
10 conprobaretur . Sicque factum est ut dum de hac vita migraret antefatus domnus Leo papa , ilico dum ferven-
tissimo affectu a populo Romano diligeretur, isdem praecipuus ac sanctissimus vir Stephanus ad sacrum pontifi-
catus culmen est electus . Qui uno omnes affectu parique amore eum ad ecclesiam beati Petri apostoli perdu-
15 Franciae arreptus est iter, apud piissimum et serenissimum domnum Ludowicum imperatorem . Qui cum
Franciam pervenisset , tanto honore atque exaltatione a praedicto piissimo principe atque Francorum populo
susceptus est quanto vix lingua narrare potest ; et tantam illi Dominus gratiam largire dignatus est ut omnia
quecumque ab eo poposcisse dinoscitur, in omnibus impetravit ; in tantum ut isdem piissimus princeps pro illius
amore in finibus Francie super omnia dona quae ei largitus est , cortem de suo proprio fisco beato Petro apos-
20 tolo perpetuali usu per praecepti paginam concessit . Isdem vero sacer antistes , exemplum sumens Redemptoris
nostri , qui pro nobis de celis dignatus est descendere et de captivitate diaboli nos eripere , omnes exules qui
illic captivi tenebantur propter scelera et iniquitates suas quas in sancta Romana ecclesia et erga domnum
Fecit autem in ecclesia beati Petri apostoli ad Vincula timiamaterium de argento desuper deaurato, pens . III
25 lib . . Item fecit gabata argentea, pens . lib . . Similiter fecit vela olosirica cum periclisin de fundato, numero · 429
Immo et in eadem ecclesia fecit vestem de chrisoclavo, cum gemmis , habentem historiam beati Petri apostoli . Item
fecit vela de fundato , numero . Et in monasterio ubi supra fecit calicem de auro cum gemmis ornatum , pens .
lib. et patena de argento desuper deaurata , pens. lib . . Item fecit crucem de auro cum gemmis, pens . lib.
1 sedit annos VII > Ev - 4 iam praephato V successit] 19 curtem CE - 20 praeceptionis E sacerdos et ant. C ---
Hic desinit V - 5 degeret DE (corr. d) - 6 vacaret conspi- - sanctam Romanam ecclesiam E - 23 pro-
122
22captivitate E
ciens E - 7 provexit C - maxima E - ad om. D - 9 gratiam prietate CD - deduxit D
E10 antepraefatus E- 11 praecipuus ac om . D --- 12 erec- 24 deauratum E - 25 Item <similiter> E-- -de argento CE
tas D - omnes uno E ― pariterque D -olobera C - 26 Immo-numero om. D 27 vela] vestem C--
14 pontificatus E - · 15 Hludowichum C : Lodoguicum E -- 28 gemmis ornatum > E - lib. < X > D
16 Francia E - exult. E - 17 tanta E (corr. ) — 18 quae CE
LIBER PONTIFICalis , t . II . 7
50 XCVIII . STEPHANUS IIII ( 816-817 ) .
IV Fecit autem et in sancto Theodoro in Sabellum crucem de auro cum gemmis ornatam et calicem de argento,
pens . lib.
Fecit autem praedictus venerabilis et praeclarus pontifex in basilica beati Petri apostoli ad Vincula patenam
et calicem de argento desuper deauratum , pens . lib. .Item ubi supra fecit coronam de argento cum penden-
Enimvero et in oratorio sanctae Barbarae martyris in Subora fecit vestem de fundato . Necnon et in basilica
beate Helenae fecit vestem de fundato .
V Hic vero divina vocatione de hac luce subtractus ad aeternam migravit requiem . Sepultus vero est 10 in basi-
lica beati Petri apostoli . Fecit autem ordinationem I in mense decembrio , presbiteros VIIII , diaconos IIII ; epis-
10
copos per diversa loca numero V. Et cessavit episcopatus dies II.
1 in om . C — Sabelli D : Sabello Cornata D — 5 pens . lib . 8 vero om. CE subtractus est D - est om . D
om. C
NOTES EXPLICATIVES .
1. nobili prosapia] Cette noble famille donna, dans le cours du » legationem , quae super ordinatione eius imperatori satisface-
IXe siècle, trois papes à l'église romaine, Etienne IV, Sergius II » ret . » On ne peut nier que cette dernière expression ne semble
et Hadrien II. V. ci - dessous, nos 479, 613 . impliquer l'idée d'excuser quelque irrégularité, de calmer une
2. ad diaconatus est electus] Tout ceci est copié mot à mot certaine appréhension . Mais il faut observer que la biographie
sur la vie d'Hadrien, t. I, p. 486, 1. 18-24. Même dans les lignes anonyme de Louis-le-Pieux n'a pas grande valeur, dans les détails
qui précèdent on reconnait que la vie d'Hadrien a servi de mo- de cet ordre, pour les premières années du règne, et que d'ailleurs
dèle. elle a été rédigée peu après 840 , à une date où l'empire récla-
3. papa Urbis consecratus est] Cette consécration immédiate est mait certainement le droit de confirmation ; cette circonstance a
un fait d'une certaine importance . Etienne IV est le premier pape pu influer sur la façon dont il parle ici des évènements de
qui ait été promu depuis le rétablissement de l'empire d'Occident. l'an 816 .
On s'est demandé souvent, et on se demanda des l'année 816 , si 4. pro confirmanda pace....] Ann . Einh. Leo papa anno ponti-
cette restauration impériale n'entraînait pas le renouvellement de ficatus sui vicesimo primo, circiter VIII kal . iun. (fausse date)
la coutume d'après laquelle les élections pontificales étaient véri- de corpore migravit, Stefanusque diaconus in locum eius electus
fiées soit à Constantinople, par l'empereur lui-même, soit à Ra- atque ordinatus est; nondumque duobus post consecrationem suam
venne , par l'exarque, son représentant. Sans doute cette coutume, exactis mensibus quam maximis poterat itineribus ad imperato-
introduite pour empêcher les schismes, avait été à peu près rem venire contendit, missisque interim duobus legatis qui quasi
abandonnée dès avant la cessation de l'exarchat et du régime pro sua consecratione imperatori suggererent. Quod ubi impera-
byzantin Zacharie et Etienne II avaient été ordonnés sans que tor audivit, Remis ei statuit occurrere, missisque obviam his qui
l'on eût sollicité l'approbation des autorités impériales de Ra- eum illo deducerent, adventum eius praeveniens, cum magno
venne ; l'élection de leurs successeurs, Paul, Constantin II , eum ibidem honore suscepit . Qui statim imperatori adventus sui
Etienne III , Hadrien , Léon III, n'avait été vérifiée ni par la cour causam insinuans, celebratis ex more missarum sollemniis, eum
franque ni par aucune autre autorité séculière . Mais ne devait- diadematis impositione coronavit. Multis deinde inter eos mune-
on point revenir à l'ancien système, maintenant que l'empire ribus et datis et acceptis, conviviisque oppipare celebratis et
avait été rétabli en Occident ? Il est impossible de démontrer que amicitia vicissim firmissimo robore constituta, aliisque utilita-
Charlemagne ait réglé cette question ou laissé des instructions tibus sanctae Dei Ecclesiae pro temporis opportunitate dispositis,
-
pour la régler après lui . Elle ne se posa, en fait, qu'après sa pontifex Romam, imperator Compendium palatium petiit. — Les
mort, Etienne IV ayant été le premier pape élu depuis le réta- deux biographes de Louis le Pieux donnent des détails encore
blissement de l'empire. A Rome on ne jugea pas que cette cir- plus circonstanciés (Thegan, c . 16-18 ; l'Astronome, c . 26) . La
constance eût créé des obligations nouvelles. Le pape fit prêter rencontre du pape et de l'empereur eut lieu vers le commence-
aux Romains un serment de fidélité à l'empereur Louis (Thégan, ment d'octobre .
c. 16) et s'empressa de lui notifier son avènement, en lui en- 5. curtem de suo proprio fisco ] Hincmar, Ann . 865 , raconte
voyant deux légats « qui quasi pro sua consecratione imperatori qu'Arsène, légat du pape Nicolas I , récupéra, avec l'appui de
« suggererent » (Ann. Einh. ) ; cf. Vita Lud. [ l'Astronome ], c. 26 : Charles-le-Chauve, une « villa quae Vendopera dicebatur, quam
XCVIIII. STEPHANUS IIII ( 816-817) . 51
piae memoriae Hludowicus imperator sancto Petro tradiderat et 9. in basilica b. Helenae] L'ancien mausolée de sainte Hélène sur
Wido quidam comes per plures annos tenuerat. » Vandeuvre, lo- la voie Labicane (t . I, p. 198, note 90), déjà qualifié d'église dans
calité située entre Troyes et Bar- sur-Aube, autrefois comprise les itinéraires du vIIe siècle ( De Rossi , Roma solt., t. I,
dans le diocèse de Langres . p. 178, 179).
6. omnes exules secum deduxit] Les historiens franks négli- 10. Sepultus est ....] La date n'est pas marquée . Les annalistes
gent ce fait. Sur ces exilés, v. ci-dessus, p. 7, 8. franks indiquent le 24 ou le 25 janvier 817, qui cadre à peu près
7. et in monasterio ubi supra] Le monastère de Saint-Agapit, avec la durée de sept mois assignée ci- dessus au pontificat. L'é-
voisin de la basilique eudoxienne . Cf. ci-dessus, p. 41 , note 63 . pitaphe a disparu.
8. in orat. s. Barbarae in Subora] Cette chapelle n'est pas men-
tionnée ailleurs.
32
52 C. PASCHALIS (817-824) .
C.
430 I PASCHALIS , natione Romanus, ex patre Bonoso , sedit ann . VII mens . dies XVII . Qui a primevo etatis
suae divino cultu mancipatus atque sacrosanctae ecclesiae patriarchio studiis divinae salutiferaeque Scripturae
inbutus, tam in psalterio quamque in sacris paginibus novi ac veteris Testamenti spiritaliter eruditus , elegans
atque in omni bonitate perfectus , subdiaconus quidem factus et postmodum presbiter honorifice consecratus est.
Erat autem vir sanctus , castus , pius , innocens , magnanimus loquela , devotus , pudicitia plenus , et nimis 5
hilariter iucundeque in aelemosinis pauperum cuncta quae habebat oportune distribuens . In colloquiis ergo
divinis frequentius cum religiosis ac sanctis monachis sedula observatione die noctuque insistebat ; et in oratio-
pexisset, tunc ei monasterium beati Stephani primi martyris qui appellatur Maiorem , iuxta basilicam beati Petri 10
principis apostolorum, ad regendum commisit , quia scriptum est : « Nemo lucernam accendit et in abscondito
ponit , neque sub modio , sed super candelabrum , ut qui ingrediuntur lumen videant . » Unde qui sibimet vitae
huius temporalis pro aeterna lucra sobriae atque utiliter moderando correxit exemplum bene vivendi in subditis
et correctio pietatis religiosius exornaret . Qui etiam gratiam hospitalitatis in peregrinis et claudis qui ob amorem
beati Petri apostoli de longinquis regionibus ad eius limina occurrebant , utiliter praeparantes necessaria submi- 15
nistrabat , et occulte quae egerat hilariter erogabat, et semper cotidie in Dei operatione crescebat usquequo
III praedecessor eius domnus Stephanus papa de hac luce ad aeternam beatitudinem emigrasset . Dum ergo tanta
bonae operationis exempla praecipue longe lateque fama discurreret , et omnipotens Deus regimen Ecclesiae suae
2
sub piae gubernationis cura annuens apte moderanterque disponeret , una concordia , una eademque voluntate ,
divino interveniente consultu , a cunctis sacerdotibus seu proceribus atque et omni clero , necnon et optimatibus 20
vel cuncto populo Romano , ad laudem et gloriam omnipotentis Dei in sedem apostolicam pontifex elevatus est .
Erat enim patrum praecepta , seu instituta pontificum atque canonum regulas , necnon legum sanctiones decen-
tissimus observator , et cuiquam iustitiae normam a tempore ordinationis suae nobilissimus promulgator ; tardus
ad irascendum et velox ad miserandum , nulli malum pro malo reddentem, neque vindictam secundum cuius-
quam commissum tribuentem, sed semper misericors , sub piae dilectionis omnibus civibus et a Deo commisso 25
populo Romano amator et gubernator existebat ; omnium etenim ecclesiarum Dei cum summo studio atque
summa prudentia pro solita religionis cura cultor , restaurator atque in omnibus devotissimus exornator .
431 Hic beatissimus praesul multa corpora sanctorum requirens invenit , quos et diligentius intro civitatem ad
5
honorem et gloriam Dei honeste recondidit. Rogam etiam omni clero suo in presbiterio profecto multipliciter
ampliavit. Et quia omnem thesaurum in sacrario caelesti recondidit , maxime propter captivos et exules , non 30
tantum a transmarinis regionibus, viros ac mulieres, in auro seu argento redimens , verum etiam per longinquos
viarum itinere passim perquirendo , tam Spaniae partibus quamque per singula loca inveniens , sicut bonus et
Fecit autem in sacro altare beati Petri principis apostolorum vestem mire pulchritudinis decoratam , ex auro V
5 gemmisque confectam , praefigurantem storiam qualiter idem apostolus a vinculis per angelum ereptus est . In
eius demum venerabilis basilica ante aditum quae ducit ad corpus, in loco Ferrata, altare constituit, in quo et
venerandum beati Xisti martyris atque pontificis corpus onestissime collocavit, ubi et super arcum musibo exor-
natum decenter instruxit.
7
Simili modo in eadem sacratissima beati Petri ecclesia , iuxta ingressum quae ducit ad beatam Petronillam ,
10 oratorium summae magnitudinis atque pulchritudinis decorantes construxit , et super columnas in quadrificio
camerantes musibo pulchrisque metallis decoravit . In quo et corpora beatissimorum martyrum Processi et Marti-
niani ad honorem et gloriam omnipotentis Dei memorialiter onorificeque recondidit . In cuius absida imaginem
pulcherrimam de argento exauratam cum diversis storiis inter marmorum constructiones ordinantes infixit , quae
pens . lib. LXII semis ; simulque et lilia de argento , pens . lib . XVII , unc. III ; necnon et gabatas ex argento puris-
15 simo , numero VII , pens . simul lib . XIII , unc . II . Imagines etenim de argento exauratas fecit in eodem venerabili VI
loco, numero III , unam Salvatoris domini nostri Iesu Christi et II alias beatorum martyrum Processi et Martiniani ,
pens . simul lib . XXXVI ; necnon et aliam imaginem ex auro purissimo obtulit, ad ornatum iamfati oratorii,
pens .lib. XIII et unc . III . Simili modo canistra ex mundissimo argento , numero VIII , pens . lib. XLIII ; pariter- 432
que et concha ad spongia pro nocturnis diligentiis ibidem ex argento constituit , quae pens. lib. VII, unc . VIIII .
20 Immo et claves in modum crucis ex auro purissimo seu gemmis exornatas in eodem venerabili loco merite deco-
ravit, qui pens . lib . · Ubi etiam regularem ordinavit , quem ex laminis argenteis superinduxit, pens . lib .
XX ; super quem constituit arcora II de argento et gammadias IIII qui simul pens . lib . LX. Propitiatorium ergo
altaris ex lamminis argenteis exornantes circumduxit atque sacram confessionem eius interius exteriusque
cum rugulis suis nobilissime circumstruxit, qui simul pens . lib . . Et super altare eorundem beatissimo-
25 rum martirum vestes Il instituit , ex quibus unam de fundato cum cruce de chrisoclabo , et altera de quadrapulo
mirifice exornavit ; vela quoque maiores de fundato numero VII , cum periclisin de blatti circumsuti similiter
decoravit .
Sed neque hoc silentio praetereundum esse arbitramur quod eodem tempore , diabolico operante versutia , per VII
8
quorundam gentis Anglorum desidiam ita est omnis illorum habitatio , quae in eorum lingua burgus dicitur,
30 flamma ignis exundante conbusta , ut etiam nec vestigia pristinae habitationis in eodem loco inveniri potuisset .
Cuius exuberantes incendio pene tota porticus quae ducit ad basilicam principis apostolorum ignis fomitem
433 devastavit. Et dum haec ter beatissimus pontifex quasi hora noctis conticinium persensisset , subito propter
amorem aecclesiae beati Petri apostoli atque tantam peregrinorum illorum devastationem nudis pedibus calciatus
equester cucurrit . Qui tantam omnipotentis Dei in eius adventum misericordiam adfuit, ut locus in quo prius
idem quoangelicus pontifex constitit, nequaquam ulterius impetum ignis transgredi permisit ; sed ipse Dei cle-
mentia exorando et multitudo fidelium qui aderant decertando , aciem ignis Deo miserante extincta est . Sicque 5
peractum est ut totius noctis spatium usque auroram observantes in eodem loco perstetit . Unde postmodum ter
beatissimus pastor, considerans illorum peregrinorum inopiam , quam ob insidiam diabolice fraudis inrepta est ,
tanta dona tantaque beneficia , sicut semper solitus erat , in eorum necessitatibus inpertivit, tam in auro seu
argento vel corporum indumenta , quam reliqua necessaria alimenta , omnia uberius subministrabat . Sed et sil-
varum copia pro lignorum utilitate , quatenus domicilia sicut ante in eodem loco fuerant , utiliter restaurarent. 10
Porticus etenim quae ab eadem clade vastata est decenter quam fuerat in melius firmissime restauravit .
434 VIII Hic praeclarus pontifex fecit in ecclesia beati Petri principis apostolorum , nutritoris sui , vela chrisoclaba per
arcos presbiterii , habentem storiam de mirabilibus apostolorum quae per eos Dominus operari dignatus est,
numero XLVI .
9
Ecclesiam etenim beatissimae Christi martyris Praxedis , quae quondam a priscis aedificata temporibus , nimia 15
iam lassata senio, ita ut fundamentis casura ruinam sui minaretur, isdem venerabilis pontifex illius ruinam ante
praevidens, eidemque ecclesiae curam adhibens , illic pervigil sepius existens , in alio non longe demutans loco ,
in meliorem eam quam dudum fuerat erexit statum . Absidam 10 vero eiusdem ecclesiae musibo opere exornatam
variis decenter coloribus decoravit . Simili modo et arcum triumphalem eisdem metallis mirum in modum
20
perficiens compsit.
IX Hic enim beatissimus et praeclarus pontifex multa 12 corpora sanctorum dirutis in cimiteriis iacentia , pia solli-
citudine , ne remanerent neglecte , querens atque inventa colligens , magno venerationis affectu in iamdictae
sanctae Christi martyris Praxedis ecclesia , quam mirabiliter renovans construxerat , cum omnium advocatione
Romanorum, episcopis , presbiteris , diaconibus et clericis laudem Deo psallentibus , deportans recondidit . Qui
dum sanctissimi atque coangelici praesulis haec intima cordis vigilantia gererentur ut reconditorum ibidem sanc- 25
torum corporum Deo indesinenter super 13 astra placentium precibus apud omnipotentem Dominum iuverentur,
quo et
construxit in eodem loco a fundamentis cenobium, quod et nomine sanctae Praxedis virginis titulavit ; in
sanctam Grecorum congregationem adgregans , quae die noctuque grece modulationis psalmodie laudes omni-
X potenti Deo sanctisque illius ibidem quiescentibus sedule persolverent introduxit . Siquidem in eodem venerabili
monasterio plurima conferens praedia et possessionum loca , urbana vel rustica , superfluae atque abundanter 30
ditavit.
Quinimmo et in eadem ecclesiam fecit 14 oratorium beati Zenonis Christi martyris , ubi et sacratissimum eius
corpus ponens musibo amplianter ornavit . Fecit autem in eadem ecclesia ciburium ex argento , pens . lib . DCCCCX ; 435
immo et propitiatorium sacri altaris ex argenteis lamminis mirifice exornavit. Confessionem denique eius cum
rugulis suis interius exteriusque vallantem pulcherrime compsit atque deauravit , qui simul pens . lib . CCC .
Supra eiusdem venerabile altare fecit regnum spanoclistum ex auro fulvo seu diversis lapidibus exornatum , pens .
lib. V, unc. II semis . Et in eodem sacro altare fecit vestem de chrisoclabo cum diversis storiis mire magni-
tudinis atque pulchritudinis exornatam . Item ubi supra obtulit aliam vestem chrisoclabam ex auro gemmisque
15
confectam, habentem storiam virginum cum facibus accensis mirifice comptam atque decoratam. Ad sacrum
denique eiusdem virginis corpus obtulit imaginem ex lamminis argenteis praefiguratis, pens . lib . XCVIIII. Hic
10 benignissimus praesul fecit in iamdicto monasterio 16 oratorium beatae Agnetis Christi martyris , mire pulcritu- XI
dinis exornatum .
Ecclesiam denique sanctae Dei genetricis semperque virginis Mariae dominae nostrae 17 quae appellatur
Dominica , olim constructam et iam ruine proximam , sollerti vigilantia praefatus pontifex ampliorem melio-
remque quam ante fuerat a fundamentis aedificans renovavit. Absidamque eiusdem ecclesiae musibo 1 mirifice
15 decoravit . Ubi etiam et plurima obtulit dona , scilicet ciburium ex argento , pens . lib. CCCXXXII ; propiciatorium
sacri altaris ex lamminis argenteis compte decoravit . Confessionem quoque eius cum rugulis intus et foris mirum
in modum perficiens adornavit, pens . lib . CXV, unc . III . Item ubi supra fecit gabatam ex auro purissimo , pens.
lib. II , unc . VIII . Verum etiam et arcum ex argento et columnelle II cum gammadiis duabus , pens. lib .
Immo et in sacro altare fecit vestem de chrisoclabo , habentem storiam dominicae Nativitatis domini nostri Iesu XII 436
20 Christi, mire pulchritudinis exornatam . Item ubi supra fecit vestem de stauraci pulcherrimam, cum periclisin
de blati ; item aliam vestem de blati bizantea, habentem tabulam de chrisoclabo, cum vultu sanctae Dei gene-
tricis et angeli obsequia stantes , cum periclisin de stauraci ; pariterque et aliam vestem de stauraci , habentem
pavones et in medio crucem de blatin . Porro et vestes II de quadrapulo, habentes in medio cruces de blatin .
Item ubi supra fecit vestem ex auro textam cum periclisin de blatin ; coopertorium rubeum de syrico I. Fecit XIII
25 etiam in circuitu altaris vela rubea sirica IIII , cum gammadiis et cruce de quadrapulo . Hic venerabilis praesul
obtulit in trabem ante vestibulum altaris vela tyrea III, et de quadrapulo V ; in arcos maiores eiusdem ecclesiae
fecit vela 18 de quadrapulo numero XX , et per arcos presbiterii vela parva de stauraci IIII ; simulque in ingressu pres-
biterii vela tyrea III . Hic benignissimus pontifex fecit in ingressu iamdictae ecclesiae cortinam maiorem de XIV
30 Christi namque omnipotentis domini famulus et praenominatus pontifex maximam Dei ecclesiarum curam et
sollicitudinem praevidendo indesinenter gerens, quadam dum die orationis studio ad sanctae Dei virginis Chris-
1 ecclesia CE ― 2 DCCCX C- 3 eius om. C - 4 penstur D - E - 22 obsequio CE ―stantis Cstaurace E (etc.) et om.
CCC om . CD - 5 venerabilis E : venerandum C - 6 < et > unc. CD - - 23 crucem E 24 texta E.-- 25 velas rube as siricas E
CE cruces E -- 26 velas tyreas E - -V-numero om. C - 27 velas
10 Agnes E - - virginis CE -- 12 qui E (corr. ) - 13 Domnica E (etc.) ---- ingressu-in om. C 29 fundato < mirifice val-
CE - 14 fuit C - renovabit D 17 im D ---18 columnas C- de> E
columnae vel duas D - 19 domini n. I. C. om . C- 20 Iterum 30 ecclesiam E - 31 dum] vero E
56 C. PASCHALIS (817-824) .
tique martyris Ceciliae ecclesiam adveniret , nimio iam quassata senio eiusdem ecclesiae menia et iam a funda-
mentis ruitura videns, quae per olitana tempora defectu vetustatis marcuerant et pene ruinis confracta , diu anti-
quitus lacerata manebant, dato studio operis in loco eodem magnifico opere novam 19 construere ecclesiam cepit
ecclesiam pergeret, quatinus apud eundem beatum Petrum solito more vigilias celebraret et ante eiusdem con-
fessionem matutinales lucescente dominica laudes residens decantaret, subito depressus sopore vidit adsistentem
sibi virginali aspectu puellam, angelicis vestibus decoratam, talia loquutionis affamina protulisse , dicens :
<< Multas tibi gratias referimus , quia certamen quod de me diu posueras frustratoriis relationibus pervulgatis
» aures accommodans reliquisti . Quippe qui tanto penes me fuisti , uti proprio loqui invicem ore valeremus . » 10
Haec iam sepefatus diligenter audiens pontifex, studiose requirere caepit quae esset illa quae talia illi verba
diceret, vel quo nomine vocaretur . Cui illa respondit : « Si nomen inquiris , Caecilia famula Christi vocor . »
Ad quam summus inquiens praesul : « Quomodo hoc credere possum , eo quod olim fama relata sit quatinus
» eiusdem venerabilis Christi martyris Caeciliae corpus ab Agistulfo Longobardorum rege ostiliter Rome residente
furtim et ab illius hominibus fuisset ablatum . » -- Cui talia venerabilis pontifex intimanti omnipotentis Dei 15
famula dixit : « Quia me desideranter ut invenirent Langobardi quesiverunt , omnino verum est ; sed domini mei
>> Iesu Christi opitulatione et dominae meae sanctae Dei genetricis semper virginis Mariae auxiliata , neque me
>> invenire neque deportare sicut voluerant hinc longius potuerunt . Ideoque sicut me quaerere cepisti , qualiter
>> me invenias assiduo labori non desistas incumbere , quia domino Deo pro cuius amore et honore passa sum
>> placuit ut tu me invenias et in ecclesia quam tu noviter construxisti recondas . >> - Haec dicens ab oculis 20
inditio coepit hac illacque operosius quaerere ubi sacratissimum eius iaceret corpus humatum. Quod tribuente
Deo , dum sollicite quereret , repperit in cimiterio Praetextati , situm foris portam Appiam , aureis illud vestitum
indumentis , cum corpore venerabilis sponsi Valeriani , pariterque et linteamina martirii illius sanguine plena, 25
quando ab impio percussa carnifice Christi domini martyr est regnantis in saecula consecrata . Quibus et lintea-
minibus sanguis sanctae martyris abstersus , involuta ad pedes illius corporis sacratissimo cruore plena , de trina
XVII carnificis percussione reperta sunt . Quae cuncta suis pertractans manibus collegit et cum magno honore infra
muros huius Romanae urbis in ecclesia nomine ipsius sanctae martyris dedicata , ad laudem et gloriam omnipo-
tentis Dei , eiusdem virginis corpus , cum carissimo Valeriano sponso atque Tyburtio et Maximo martyribus , 30
1 eccl . eiusd . E3 eod . in l . CE que CE - 18 Et ideo E- 20 tu ante nov . om . CE- <et > haec
5 quodam C6 Petrum <apostolum> CE - vigiliis E- e
23 iudicio Eillaqu D : illamque E (corr . ) sacratissimu
s
7 lucescentem dominicam E - 8 tali eloquutionis D -- 10 ac- o r p CE es ta ti m m
Ec . iac. - 24 Pret E - Apia D - 25 vene-
comodas Dut C - 11 saepepraefatus E - pont . dil. aud . rabili D sponsi < sui > E — - martyrum E — -
27 sanguine
E13 inquirens C <ait > hoc C --- 14 Aistolpho E : Ais- Eextersus CE - 29 huius om . C - nomine om . D - dedi-
tolfo C-15 intimati E :intimans C -- omnipotenti E - 17 semper- cavit E ( corr . ) - 30 sponso <suo > C - 31 sub om . E (suppl. ).
C. PASCHALIS (817-824) . 57
Pro quorum sanctorum honore videlicet et opitulatione construxit monasterium in honore sanctarum virginum
seu martyrum Agathae et Ceciliae iuxta ipsius ecclesiam, in loco qui dicitur Colles iacentes , in quo et mona- 439
chorum Deo servientium congregationem pro cotidianis laudibus in praefato titulo sanctae Ceciliae die noctuque
omnipotenti Domino decantandis constituit. Et pro subsidio et luminariorum concinnatione , seu utilitate atque XVIII
5 stipendiis monachorum, necnon pro amore atque dilectione qua erga praedecessorem suum piae recordationis
domnum Leonem tertium papam habere videbatur, hospitale 21 sancti Peregrini , positum ad beatum Petrum
apostolum, in loco qui vocatur Naumachia , quod idem praedecessor suus construxerat, et ob neglectum atque
destitutionem praepositorum paupertatis inopia consumi videbatur , idcirco pio iuvamine consulens , praefatum
hospitale cum fundis et casalibus atque massis , seu etiam colonis sive domibus , necnon familiis et universis quae
10 iuste et rationabiliter secundum legum statuta, tam eis quae a praedecessore suo in iamfato hospitale donata
sunt, quam quae ab ipso pia devotione ad augmentum iamdicti monasterii adiuncta sunt , sive agris vel vineis ,
etiam domibus, necnon rustica familia, suae auctoritatis pagina pro iam nominata monachorum congregatione in
eodem monasterio confirmavit.
Qui sanctissimus praesul, amore venerandorum sanctorum fecit in ornamentis ipsius ecclesiae absidam 22 XIX 440
15 musibo opere decoratam, et 23 ciburium mire magnitudinis ex argento , pens. lib. DC, unc. VIII ; propitiatorium
denique sacri altaris seu confessionem interius exteriusque cum rugulis suis ex lamminis argenteis mirum in
modum perficiens compsit, qui simul pens . lib. CLIIII , unc . XV. Ad sacrum 24 vero eiusdem virginis corpus
obtulit imaginem ex argenteis lamminis, pens . lib . XCV . Fecit etiam ante vestibulum altaris regularem investitum
ex lamminis argenteis et columnis duabus, ubi et posuit arcum I et gammadias II , pens . simul lib . C semis .
20 Obtulit ubi supra imagines ex argento deauratas III , pens . lib. XLVIII semis . Sepefatus quoque praesul fecit per XX
arcus eiusdem ecclesiae calices maiores ex argento XXVI, pens. simul lib . CVIIII semis . Item ubi supra obtulit canis-
tra exafoti argentea II , pens . lib. II , unc . VIIII ; gabatam ex auro purissimo, pens . lib. III . Fecit iamdictus pontifex
canistra ex argento enafoti II , pens . lib . X ; gabatas ex argento III , pens . lib . V ; turabulum ex argento deauratum ,
pens . lib. I. Hic benignissimus praesul obtulit in sacro altare vestem de blatin bizantea , habentem in medio
25 tabulam de chrisoclabo cum storia qualiter angelus beatam Caeciliam seu Valerianum et Tyburtium coronavit,
cum periclisin de chrisoclabo mire pulcritudinis exornatam . Item ubi supra fecit vestem de fundato alitino ,
habentem in circuitu periclisin de olovero . Ob amorem eiusdem virginis fecit aliam vestem de fundato porphyre- 441
tico , habentem in medio crucem ex auro texto compte decoratam . Enimvero in iamdicto altare obtulit vestem
albam sigillatam cum rosulis , habentem in medio crucem de blati cum psillias et periclisin de blatin bizantea ,
30 pulcherrime exornatam . Obtulit in praenominato altare vestem de quadrapulo . Fecit vela alitina venerabilis pon-
1 corum D 5 <et pro CE - decessorem E (corr .) — 6 dem C : correxi: ita saepe pens. <insimul > E semis om.
hospitalem E - 7 ob hoc D - 8 iuvamini D - 9 hospitalem Csepepraefatus E - 21 insimul E - lib . om. D - 22
Emansis C 10 statutam Etam om . CE his Ciam exaf. arg.] ex argento CE - iam praedictus E23 en. ex
praefato E -11 quanı] qui E —aucmentum E- 12 suae] seu E- arg. CE -- 28 telo D - 30 < et> in E - altarem E - ven .
15 DC] D et semis < et > E : DCI semis < et > C - 16 ex ] et D- pont. f. velas alithynas CE
17 corpus om.C - 19 insimul E - 20 ubi supra] ibi ipsum DE : ibi-
LIBER PONTIFICALIS , t . II . 8
58 C. PASCHALIS (817-824) .
tifex pendentes in circuitu altaris IIII , habentes cruces et gammadias de fundato et quadrapulo . In arcellam vero,
ubi 25 venerabile capud eiusdem virginis condidit, fecit vestem parvam de tyreo , cum periclisin de blati . Obtulit
ubi supra vestem de fundato prasino ; immo aliam vestem de staurace cum periclisin de olovero ; ubi supra vestem
XXI de blatin cum periclisin de fundato . Fecit enim in arcellam ad corpus iamdictae virginis vestem de quadrapulo
cum periclisin de quadrapulo. Porro aliam vestem de staurace cum periclisin de olovero . In iamdicta ecclesia 5
fecit vela tirea cum periclisin de blati bizanteo , numero XXV ; item vela prasina , cum periclisin de olovero
numero IIII . Obtulit ubi supra vela alitina cum periclisin de blati , numero III ; simulque vela de fundato parva ,
cum periclisin de blati , numero II ; pariter vela tyrea cum periclisin de fundato II . Hic venerabilis et praeclarus
pontifex fecit per arcos iamfatae ecclesiae vela de fundato , numero XII et de quadrapulo XIII . Fecit en'm in
arcus presbiterii vela parva tyrea cum periclisin de blati bizantea , numero XII . Hic a Deo protectus venerabilis 10
praesul fecit in ingressu eiusdem ecclesiae cortinam maiorem de quadrapulo et staurace pulcherrime exornatam.
442 XXII Ipse etenim sepedictus pontifex , monasteriis circumquaque constructis vigilanti cura satis animo herens quid-
que haberent inquirens, repperit monasterium sancti Sergii et Bachii 26 post formam aquaeductus patriarchii
Lateranensis positum , rebus omnibus desolatum , ita ut ancillarum Domini congregatio quae ibidem inerat
paupertatis inopia nullas omnipotenti Domino sanctisque illius laudes decantare valerent . Qua venerabilis pastor 15
inquisitione ad pietatem commotus , famulas Dei qualiter bene religioseque esse possint perfecit , et in eo mona-
chorum adgregans statuit conventionem ; multis idem monasterium ditans facultatibus in familiis , mansis ,
vineis , domibus, urbanis atque rusticis locis , amplianter sufficianterque multiplicavit ; quatinus ipsa congregatio
residens , omni necessitate postposita, soli Deo sanctisque illius laudes et hymnos nocte dieque modulanter in
venerabili ecclesia Salvatoris domini nostri Iesu Christi sita iuxta Lateranis decantent instituit . 20
443 XXIII Preterea namque in oratorium beatissimorum martyrum Processi et Martiniani , situm infra ecclesiam beati
Petri principis apostolorum , quod et idem ipse construxit , obtulit imaginem ex auro purissimo , habentem vultum
sanctae Dei genitricis , pens . lib. X, unc . IIII . Ubi supra fecit vestem de blatin bizantea, habentem tabulas de
chrisoclabo II , cum vultu beati Petri et sanctorum martyrum Processi et Martiniani , et periclisin de chrisoclabo ,
mira pulchritudine decoratam . Illic etiam obtulit vestem olosiricam, habentem in medio tabulam de chrisoclabo 25
cum vultu dominicae Resurrectionis domini nostri Iesu Christi et periclisin de blatin bizantea, pulcherrime
comptam. Enimvero sanctis eiusdem vela olosirica cum periclisin de quadrapulo et blatin bizantea obtulit
numero VIIII . Ubi et supra fecit vela parva de tyreo , cum periclisin de fundato , numero VI ; turibulum de ar-
XXIV In oratorio autem beatissimorum martyrum Xisti et Fabiani iam nominatus pontifex fecit gabathas ex ar- 30
4 cum per. de bl . D ― de ante fund . ] et D ― arcella E tate E -famulosC - 17 massis Eatque ] vel CE - 18 suffi-
- - numero
ad corpus om. D 5 de quadrapulo om . E 7 cienterq. C - 20 Lateranensis E decantare E
om. CD cuela alit. D -- 9 iam praefatae E ―― 10 tyrea om. 21 oratorio E - ecclesia E 26 vultum E - d. n. I. C.
28 de ante
E - II D om. C et ita saepe - 27 Verum > enim CE -
12 < ex > mon. D gerens E - 13 repperit ipse pius fund . om. E- 29 exaurato mirifice om. CD
pontifex > E- Bacchi E - 15 pauper patis D 16 pie- 30 Sixti CE
C. PASCHALIS (817-824) . 59
gento III , pens. lib. V, unc . VI. Ante imaginem quoque ipsius oratorii fecit velum de chrisoclabo , mirifice
decoratum. Supra eorum venerabile altare fecit vestem de alitino , habentem in medio crucem de blati bizantea
et periclisin similiter de blatin . Simili modo in iamdicto oratorio obtulit sepedictus pontifex vestem olosiricam ,
habentem in medio cruces de chrisoclabo II et periclisin de stauraci, diversis margaretis ornatam . Interea
5 namque ubi supra fecit aliam vestem de fundato, habentem in medio crucem de blatin . Fecit autem ad ornatum
praedicti oratorii vela de alitino cum periclisin de blatin bizantea , numero IIII ; simulque vela olosirica cum
Hic benignissimus praesul fecit in ecclesia beatorum martyrum Cosme et Damiani , in via Sacra, vestem de XXV 444
tyreo, habentem in medio tabulam de chrisoclabo cum vultu domini nostri Iesu Christi atque beatorum
10 martyrum Cosme et Damiani, cum aliis tribus fratribus 27, cum cruce de auro texta et periclisin de olovero
pulcherrime comptam atque decoratam . Supra eorum denique sacrosanctum altare obtulit coopertorium de
tyreo mirifice decoratum . Immo ante vestibulum ipsius altaris fecit vela tyrea cum periclisin de blati bizantea ,
numero III.
Venerabilis etenim pontifex fecit in monasterio Salvatoris domini nostri Iesu Christi, sito territorio Reatino , XXVI
15 vestem de chrisoclabo cum storia qualiter idem dominus noster Iesus Christus cum archangelis et apostolis in
caelo coruscat, mira pulchritudine diversis ornatam margaretis. Item in iamdicto monasterio ad ornatum sacri
altaris aliam obtulit vestem de fundato , habentem cruces de blatin bizantea et periclisin de chrisoclabo mirifice
exornatam .
Pari modo in ecclesia beati Menne martyris fecit vestem de quadrapulo cum periclisin de blatin bizantea.
20 Hic sanctissimus et coangelicus praesul obtulit in ecclesia beati Petri apostoli in Centumcellas calicem et
Enimvero et in ecclesia beati Petri apostoli fauctoris sui fecit evangelium cum baticin ex argento, pens . XXXVII 445
lib . VIII , unc . VIII .
Benignissimus quoque praesul fecit in monasterio beati Stephani protomartyris qui appellatur Maior , ad
25 sanctum Petrum, vestes albas olosiricas IIII, habentes in medio cruces de auro textas cum diversis margaretis
et periclisin de blatin , mirifice decoratas. Item ubi supra obtulit praenominatus pontifex vestem de fundato ,
habentem in medio crucem ex auro texta et periclisin de chrisoclabo. Saepedictus denique praesul fecit in iam-
dicto monasterio vestem de fundato, habentem in medio tabulam de chrisoclabo cum vultu sanctae Dei genetricis
et sanctorum apostolorum Petri ac Pauli et periclisin de blatin . Obtulit ubi supra vestes de stauraci II , habentes
30 in medio cruces de chrisoclabo et periclisin de blati . Fecit enim ad ornatum ipsius oratorii velum maiorem de
XXVIII
In diaconia vero beati Archangeli obtulit iamdictus pontifex vestem de blatin bizantea , habentem in medio
Simili modo et in ecclesia beati Cyriaci martyris in Thermas obtulit sepedictus praesul vela de fundato habentia 5
domnus Leo papa constituit atque construxit , vestem albam olosiricam , habentem in medio tabulam de chriso-
clabo , cum storia dominicae Resurrectionis domini nostri Iesu Christi et periclisin de chrisoclabo , mirifice deco-
ratam . Item ubi supra obtulit aliam vestem de fundato , cum periclisin de blatin bizantea . Fecit enim iamdictus 10
pontifex in supradicto oratorio vestem aliam de quadrapulo , circumsuta , cum storia beatae Dei genetricis , pulcher-
447 XXX Praeterea idem sanctissimus et ortodoxus pontifex, divina inspiratione pulsatus , ecclesiam sanctae et inteme-
ratae virginis Mariae dominae nostrae quae appellatur ad Praesepem cernens quondam tali more constructam ut
post sedem 30 pontificis mulieres ad sacra missarum sollemnia stantes prope adsistere iuxta pontificem viderentur, 15
ita ut si aliquid conloqui pontifex cum sibi adsistentibus voluisset, ex propinqua valde mulierum frequentatione
nequaquam ei sine illarum interventione liceret ; et largum ibidem locum inesse qualiter inde sedem mutari
valeret cerneret, dato operis studio , caepit indesinenter agere sedem inferius positam sursum ponere , ut eo fami-
liarius Domino preces fundere posset , quo consortia populorum modeste declinare potius constitisset ; denique
sedem optime quam dudum fuerat pulcherrimis marmoribus decora'am condidit, et undique ascensus quibus 20
31
XXXI ad eam gradiatur construxit ; pavimentumque altaris erigens pretiosissimis marmoribus stravit . Eresit
sane sex 32 inibi ante confessionem sacri altaris purpureo colore columnas , quas super et candidi marmoris
trabem posuit, purpureis dextra levaque marmoribus nectens novis illas scilicet celaturis exornans satis
commode decoravit . Presbiterium quoque ipsius ecclesiae diversis marmoribus quam pridem fuerat in melius
25
reparavit.
Propitiatorium vero sacri altaris seu confessionem interius exteriusque cum rugulis suis ex auro purissimo
mirifice decoravit , pens . lib . CLXXIIII et unc . VI . Similiter quoque et altare ipsius basilicae ex argenteis lam-
XXXII minis cum istoriis diversis pulcherrime compsit atque deauravit , pens . lib . CCCLXXXV . Benignissimus etenim
praeclarusque praesul obtulit ubi supra gabathas ex auro purissimo cum diversis gemmis numero VI , pens .
lib. XX et unc . VI ; et hoc constituit ut semper diebus ac noctibus ante sacrosancto altare lucere debeant . Hic 30
divina inspiratione fultus obtulit in iamdicta basilica arcos 33 ex argento numero VIII cum columnis XVI , pens .
lib . CCXVIII et unc . VIII . Fecit etiam ante vestibulum altaris rugas maiores ex argento , pens . lib . LXXVIII .
Obtulit etiam et canthara ubi supra ex argento , numero VI 34, pens . lib . LX semis . Pari modo et per arcos maiores
sepedicte ecclesiae fecit calices maiores ex argento, pendentiles , numero XLII 35 , qui omnes simul pens.
lib . CCLXXXI . Venerabilis etenim praesul ob amorem eiusdem virginis Dominae nostrae obtulit ubi supra
36
5 coronas ex argento, numero IIII , pens. lib. LXII et unc. III . Item ubi supra canistra ex argento numero II ,
pens . lib. XIII semis. Fecit etiam ibidem imaginem ex argento, deauratam , cum vultu 37 beate Dei genetricis
Mariae , pens. lib. XVII et unc . III . Christi namque omnipotentis domini famulus obtulit 38 in sacrosancto altare XXXIII
saepedicte basilicae vestes de chrisoclabo II , habentes storiam dominicae Nativitatis domini nostri Iesu Christi , cum
periclisi , diversis ornatas gemmis atque margaretis mirifice decoratas . Obtulit etiam ubi supra aliam vestem de chri- 448
10 soclabo , habentem historiam qualiter dominus noster Iesus Christus a Iohanne in Iordane baptizatus est , cum peri-
clisin de chrisoclabo , mirifice exornatam . Item ubi supra compsit vestem de chrisoclabo, habentem istoriam
dominicae Resurrectionis domini nostri Iesu Christi , cum periclisin de chrisoclabo seu diversis ornata margaretis .
Beatissimus et venerabilis praenominatus pontifex , divino amore ductus fecit ibidem in iamfato altare vestem XXXIV
similiter de chrisoclabo habentem storiam qualiter beata Dei genetrix Maria corpore est assumpta, cum periclisin
15 de chrisoclabo seu diversis margaretis pulcherrime comptam atque decoratam . Fecit enim benignissimus praesul
ubi supra aliam vestem de chrisoclabo , habentem storiam dominicae Ascensionis Christi domini nostri , rite
decoratam . Item ubi supra , ob amorem eiusdem virginis , construxit aliam vestem de chrisoclabo, habentem
storiam qualiter Spiritus sanctus adveniens super apostolos , diversis ornatam atque decoratam margaretis . Immo
ibidem aliam univit vestem de chrisoclabo cum storia Palmarum, modeste comptam atque decoratam . Necnon 449
20 et ubi supra aliam compsit iam nominatus pontifex vestem de olovero cum periclisin de fundato . Pariter quoque
et pro cotidianis diebus obtulit vestes de fundato II cum periclisin de quadrapulo , pulcherrime exornatas . Hic XXXV
39
divina inspiratione pulsatus , fecit ipse sanctissimus praesul 3 per arcos maiores iamfatae ecclesiae vela de fun-
dato XIIII et de quadrapulo XIIII , similiter et de imizilo XIIII . Domini Dei nostri Iesu Christi famulus ob amorem
eidem Dominae nostrae 40 per arcos presbiterii iamdictae ecclesiae fecit vela de chrisoclabo , habentia storiam
25 domini nostri lesu Christi atque Nativitatem seu Assumptionem eiusdem intemeratae virginis , numero XXVI .
Pariterque et per ipsos arcos obtulit vela de quadrapulo diversis storiis circumsuta , numero XXIIII . Christi namque
omnipotentis domini famulus obtulit sursum in aspectu abside 41 pannum alexandrinum mirifice decoratum.
Obtulit etiam in trabem maiorem 2 ipsius basilicae velum maiorem de fundato , habentem tabulas de chri- XXXVI
soclabo VII et periclisin de blatin bizantea . Fecit enim ad ornatum ipsius basilicae in ipsam trabem vela de qua-
30 drapulo numero VI et de imizilo vela numero IIII . Ipse etenim saepedictus pontifex fecit iuxta vestibulum
1 < et> ante E- 2 pens . < insimul > CE − 3 arg . < pens. > D 19 munivit E - 22 iam praefatae E ― basilicae E - 23 et de
- similiter D insimul E -5 corona D- LXII <et semis >
quad. XIIII om. D - Dei om. E- Christi om. D ― 24 vela fe-
E --- 6 semis om. E 8 II -Christi om. D.- 12 ornatam CE cit D - habentem E - 26 que om . E - 27 domini om . E :
- 13 iamfacto D : praefato E - 14 beati E - Dei C28 trabem E - 29 velam D : velas E 30 et de imi-
15 pulcherrime
om. E - 18 adveniens ] venit ( E- atque decoratam om . C― atque zilode fundato num . VI, p. 62, 1. 6 , bis scriptum in D-velas E
cm. Eet e decor. ] exornatam D - marg. et dec. E - etc. vela num.om. C saepedictus om . E--
62 C. PASCHALIS ( 817-824 ).
altaris in absidam vela de quadrapulo numero XII ; ubi supra, de blatin vela numero VI . Venerabilis quoque
praesul fecit in ingressu iamdictae basilicae cortinam maiorem alexandrinam cum diversis storiis compte deco-
ratam . Simili modo et pro cotidianis diebus aliam ibi obtulit cortinam alexandrinam mirifice exornatam . Beni-
gnissimus et praeclarus pontifex obtulit in praenominata basilica vela alba olosirica in travem maiorem cum
periclisin de fundato numero VI. Item in absidam ipsius basilicae posuit vela alba cum periclisin de fundato VI. 5
Verum enim vero vela alba cum periclisin de blatin bizantea , numero IIII .
450 XXXVII
Et quia idem ter beatissimus pastor tantam curam tantamque vigilantiam quam erga status sanctarum eccle-
siarum Dei frequenter inpendebat, etiam altare Praesepii iamdictae basilicae seu venerabilem confessionem ultro
citroque ex auro purissimo cum diversis storiis mirifice compsit atque decoravit, pens . lib. CXXXIIII , unc . IIII .
Similiter et ex argento deaurato cum variis storiis ibidem iuncxit, pens . lib . CCLIIII , unc . IIII . Item ibidem 10
obtulit iamfatus pontifex gabatas ex auro purissimo cum gemmis diversis , numero III , pens . simul lib. VIII ,
unc. X. Porro et vela de alitino cum periclisin de blatin bizantea numero V ibidem posuit .
XXXVIII Hic sacer antistis ob nimium cordis amore fecit in ecclesia beatae Christi martyris Ceciliae vestem de chriso-
clabo , habentem storiam dominicae Resurrectionis domini nostri Iesu Christi mirifice depictam atque exornatam .
Ipse vero a Deo protectus venerabilis et praeclarus pontifex fecit propitiatorium sacri altaris beati Petri aposto- 15
lorum principis , ubi sacratissimum eius corpus quiescit , spanoclistum ex auro fulvo , cum diversis storiis depictum
atque mirifice decoratum, pens. lib. CC . Item in iamdicta ecclesia ob amorem idem Dei apostoli fauctori suo
obtulit vela crisoclaba per arcos presbiterii , habentia storia dominicae Passionis atque Resurrectionis domini
Pariter et in ecclesia beatorum martirum Cosme et Damiani in via Sacra fecit vestem olosiricam pulcherrime 20
comptam atque decoratam .
451 XXXX Benignissimus etenim praesul fecit in basilica beatae Dei genetricis semperque virginis Mariae dominae nostrae
quae appellatur ad Praesepem gabatas ex auro , diversis gemmis ornatas , numero VI , pens . lib . VI . Item ubi
supra obtulit gabatam apostolatam ex auro purissimo, pens . lib. V. Item ubi supra fecit fara cantara ex argento,
numero VIII , pens . simul lib . LXXXII . Ob amorem quoque eidem Dominae nostrae obtulit in iamdicta basilica 25
columnas IIII et arcum I , pens . simul lib . LX . Saepe nominatus etenim pontifex fecit in venerabili altare ipsius
ecclesiae vestem albam, habentem in medio crucem de chrisoclabo , diversis gemmis circumsutam et pulcherrime
exornatam ; aliam quoque ibidem adnectens vestem de blatin bizantea , simili modo cum cruce de chrisoclabo
diversis lapidibus honestissime decoratam . Fecit enim ad ornatum praefatae ecclesiae vela de chrisoclabo per
30
arcos presbiterii , habentia storia dominicae Passionis atque Resurrectionis domini nostri lesu Christi , numero .
1 numero om . D-- 3 ibidem CE - 5 numero om. D absida 16 corpus eius CE -- epictum D ― 17 fautori sui E : fau-
E alba < olosirica > C 6 Verum enim vero om. E toris sui C - 18 ac E
velas alias IIII de blatthin byzantea alba ibidem constituit 23 quae ap. om . E - num . II E :
22 virginis semper E
mirifice E, sed ante Item in absida II C 25 insimul E - 26 insimul CE - 27 pulchritudine E
8 Dei eccl . CE altera E (corr. ) 11 praefatus E - 30 numero om . CE --
13 Christi martyris om . E --- 14 nostri om. D
C. PASCHALIS (817-824) . 63
Necnon et in trabem maiorem saepius dictae ecclesiae obtulit vela alia cum periclisin de quadrapulo , numero VI .
Item in trabes ipsius ecclesiae fecit vela de fundato, numero VI . Obtulit etiam vela alba olosirica in circuitu
altaris iamdictae ecclesiae, habentia periclisin de quadrapulo, numero IIII.
Venerabilis etenim praesul fecit in ecclesia beatae Dei genetricis quae appellatur Dominica rugas ex argento , XL
5 pens. lib. LXVI .
Fecit enim in ecclesia beatae Dei genetricis Mariae dominae nostrae, sita Savinis in episcopio, vestem de
Hic denique divina vocatione defunctus est . Sepultus 46 vero est in ecclesia beati Petri apostoli. Fecit autem
ordinationes II , unam quidem per mense decembrio et aliam per mense martio, presbiteros " diaconos
10 VII ; episcopos per diversa loca numero . Et cessavit 47 episcopatum eius dies IIII in mense ianuario ,
indictione prima.
VARIANTES DES MANUSCRITS .
NOTES EXPLICATIVES .
1. Qui a primero... ] Cf. LEON III, p. 1, l. 1-6 . détails qu'il tire ici du L. P. , P. Mallius ajoute que le pape déposa
2. una concordia...] Ibid., 1. 10-13 . les corps saints « in concha porphyretica, ut apparet ; et pro re-
3. pontifex elevatus est] Ann. Einh. « Interea Stefanus papa ter- verentia eorum locum illum cancellis aeneis circumdedit. Qui
tio postquam Romam venerat mense, sed nondum exacto, circiter locus in tanta veneratione est habitus quod usque ad nostra tem-
VIII kal . febr. , diem obiit. Cui Paschalis successor clectus, post pora locum illum mulieres non intrabant. » (De Rossi, l. c.,
completam solemniter ordinationem suam et munera et excusa- p. 204, 213).
toriam imperatori misit epistolam, in qua sibi non solum nolenti 8. per quorundam gentis Anglorum] Le bourg anglo-saxon, quar-
sed etiam plurimum renitenti pontificatus honorem velut inpac- tier de la Schola Saxonum . Sur son emplacement, v. ci-dessus,
tum adseverat . »> p. 36, note 27.
4. Erat enim] Cf. le début de la vie de GRÉGOIRE II (t. I, p. 396) 9. Ecclesiam b. Praxedis] L'église Sainte-Praxède, telle que la
et LEON III, p.1 , 1.14-16. reconstruisit Pascal, s'est conservée jusqu'à nos jours, sauf quel-
5. Rogam etiam ... ampliavit] Ibid., p.1 , 1. 17. ques détails de peu d'importance .
6. in loco Ferrata altare constituil] Cet oratoire (plan, 8 ) était 10. Absidam vero ...] Cette mosaïque a été publiée par M. de
situé entre l'ambon et le portique de la Confession . Il était dédié Rossi. Elle n'est qu'une copie servile de celle du vie siècle qui
en commun aux saints papes Xystus II et Fabien, comme il est décore le fond de l'église des SS . Côme et Damien (t. I, p . 280) .
dit p. 58, 1. 30 ; cf. plus loin l'épitaphe de SERGIUS II . Lamo- Les figures de ces deux martyrs ont été remplacées par celles des
saïque de Pascal existait encore au XIIe siècle, car P. Mallius saintes Praxède et Pudentienne ; le pape Pascal, dont nous avons
dit, enparlant de cet oratoire : « ubi adhuc est arcus de mosibo quem ainsi le portrait, et un saint diacre inconnu sont substitués de
fieri fecit Paschalis papa I » (De Rossi, Inser. , t. II, p. 206, 214) . même à Félix IV et au martyr Théodore. Naturellement le style
7. iuxta ingressum quae ducit ad b. Petronillam] Plan, 20. Aux est d'une barbarie beaucoup plus avancée. Voici l'inscription :
11. et arcum triumphalem] Cette deuxième mosaïque, représente de martyrs représentés sur l'arc triomphal sont évidemment des
la Jérusalem céleste, vers laquelle s'acheminent les élus . Des allusions monumentales au trésor de reliques dont l'église fut
deux côtés on voit la foule des martyrs en habits blancs, tenant enrichie par le pape Pascal. Ces reliques sont visées aussi par
des palmes à la main . Elle a un peu souffert au XVIe siècle, de l'inscription de la mosaïque absidale. En voici du reste le catalo-
quelques aménagements qui ont fait disparaître la majeure partie gue, gravé sur une table de marbre que l'on voit adossée au pre-
inférieure des retombées de l'arc. mier pilier de droite . Je reproduis le texte de Marini-Mai (1, 45)
12. multa corpora sanctorum] La Jérusalem céleste et les troupes collationné sur la pierre originale par M. l'abbé P. Batiffol.
64 C. PASCHALIS ( 817-824).
13. super astra placentium] Expression suggérée par le v. 2 de saïques ont été publiées par M. de Rossi, avec un commentaire
l'inscription de la mosaïque absidale, ci-dessus, note 10. des plus importants. Cf. ci-dessus, note 12, lignes 36-42 de l'ins-
14. oratorium b. Zenonis] Cet oratoire existe encore, avec ses cription.
mosaïques du IXe siècle, sauf certains aménagements introduits 15. ad sacrum ... virginis corpus] C'est la crypte ménagée sous
en 1223 lorsque l'on y déposa la colonne de la Flagellation . Sur le maître autel.
la porte on lit l'inscription suivante : 16. oratorium b. Agnetis] Cet oratoire est mentionné dans le ca-
talogue des reliques, v. 47-51 , comme se trouvant sursum , à la
+ PASCHALIS PRAESVLIS OPVS DECOR FVLGIT IN AVLA partie supérieure du monastère.
QVOD PIA OPTVLIT VOTA STVDVIT REDDERE DO 17. Ecclesiam s . Mariae q. a. Domnica] Cette église n'est pas
mentionnée avant le temps de Léon III (ci-dessus, p. 9, 1. 12) ; mais
suivie du monogramme du nom du pape. Comme le dit le cata- elle devait exister, et comme diaconie, dés le commencement du
logue des reliques, la mère de Pascal, Theodora episcopa, avait pontificat d'Hadrien. Son origine est inconnue. La mosaïque dont
son tombeau dans l'oratoire; on peut encore y voir son portrait il est question un peu plus bas existe encore ; elle représente la
dans la niche de gauche, en face du tombeau de saint Zénon . I Vierge-Mère, au milieu d'une troupe d'anges ; à ses pieds est
est orné du nimbe carré et on lit à côté THEODOra EPISCOPA, agenouillé le pape Pascal, la tête ornée du nimbe carré. On lit
inscription en partie refaite, mais d'après l'ancienne. Ces mo- au-dessous l'inscription suivante :
18. vela de quadrapulo XX] Ce nombre correspond à celui temps de Pascal, dans le cimetière de Calliste, auprès de sainte
des arcades de la nef (arcos maiores); il y en a vingt-deux ; mais Cécile et qu'il en avait été de même de ses compagnons Tiburce
la dernière de chaque côté était évidemment comprise dans l'en- et Maxime. A l'appui de cette hypothèse, M. de Rossi allégue le
ceinte du presbyterium ; dans chacune des deux colonnades, la co- martyrologe hiéronymien , qui marque deux fois la fête des saints
lonne la plus rapprochée de l'autel est en porphyre, tandis que Valérien, Tiburce et Maxime, d'abord le 14 avril, in cymiterio
toutes les autres sont en granit. Il restait, en dehors du presbyte- Praetextati, ensuite le 21 du même mois, in cymiterio Callisti. Il
rium, vingt arcades à garnir. pense que cette dernière fête est celle de la translation en question .
19. novam construere ecclesiam] Cette église existe encore, quoi- Mais comme tous les topographes du vIIe siècle placent les trois
que bien défigurée par les « restaurations » des temps modernes. saints dans le cimetière de Prétextat et non dans celui de Calliste,
20. Dum quadam die…..] Ce récit a servi de thème à une fausse il faudrait considérer la fête du 21 avril comme une addition au
pièce dont il nous reste deux rédactions, l'une publiée par Bosio texte primitif du martyrologe et une addition de la fin du vire siẻ-
(Hist. passionis s. Caeciliae, Rome, 1600, p . 42), l'autre par Baro- cle au plus tôt. Or ceci, qui semblait déjà très difficile à M. de
nius (ad ann. 821, § xv) et reproduite dans les éditions des Con- Rossi au moment où il publiait le tome Il de sa Roma sotterranea
ciles (Hardouin, t. IV, p. 1224 ; Mansi, t. XIV, p. 374). Dans est maintenant démontré impossible par les progrès de l'histoire
celle-ci, la sainte est transférée, non pas à son église transti- du martyrologe et de son texte. Du reste, il faudrait abaisser la
bérine, mais dans le monastère des saints André et Grégoire, date de l'interpolation jusqu'à la fin du VIIIe siècle, car la vie
au Celius. L'une dérive de l'autre et la plus ancienne n'est guère d'Hadrien mentionne des réparations faites sous ce pape à la ba-
que la reproduction de notre texte. Bosio les a connues toutes les silique des saints Valérien, Maxime et Tiburce, ce qui parait bien
deux ; il fonde son édition sur trois manuscrits, dont deux sont supposer que leurs corps continuaient d'y étre conservés. Il
favorables à l'église Sainte-Cécile, le troisième à celle de Saint- faut donc écarter l'idée d'une retouche au martyrologe ; selon moi
Grégoire. (Sur les revendications de cette église, cf. De Rossi, la fête du 21 avril, octave de celle de saint Valérien, est marquée
Roma sott., t. II, p. 136). Dans celui-ci, le nom du cimetière où dans le cimetière de Calliste parce qu'elle s'y célébrait réellement.
furent trouvées les reliques est marqué Praetextati, comme dans C'était une seconde féte, célébrée au tombeau de l'épouse de Va-
le L. P.; quant aux deux autres, ils portent l'un Xysti seu Praetex- lérien, la principale héroïne de ce groupe de martyrs. La transla-
tati, comme dans l'édition de Baronius, l'autre (à moins que tion de Prétextat à Calliste n'a donc d'autre document que le
Bosio n'ait fait lui-même la correction) sancti Sixti. Le diplôme diplôme apocryphe ou plutôt qu'une retouche apportée à son
ajoute que la sainte fut trouvée inter collegas episcopos sicut texte d'après la passion de la sainte. Rien n'oblige à accepter
in sacratissima illius passione manifeste narratur. Le L. P. ne un témoignage aussi faible, si l'on peut expliquer autrement
contient pas cette indication de voisinage. Quant au nom du que sainte Cécile ait été trouvée par le pape Pascal auprès
cimetière, tout le monde, jusqu'ici, y a vu une erreur ; on s'est de son époux Valérien. Voici ma solution. Ce n'est pas Valé-
empressé de corriger Praetextati en Xysti ou Callisti, pour faire rien et ses deux compagnons qui ont été transférés, c'est sainte
cadrer notre narration avec ce qu'on croyait être la réalité topo- Cécile elle-même . Pascal l'a retrouvée auprès de Valérien,
graphique (De Rossi, Roma sott., t. II, p. 131 et suiv. ). Mais mais dans le cimetière de Prétextat et non dans celui de Calliste.
comme la sainte fut trouvée auprès de son époux Valérien et que Cette solution a l'avantage d'être d'accord avec le L. P. que per-
celui-ci reposait dans le cimetière de Prétextat, on s'est cru obligé sonne n'oserait taxer d'inexactitude sur un fait de cette nature .
d'admettre que Valérien avait été transféré, antérieurement au Au commencement du Ixe siècle un clerc romain ne pouvait con-
LIBER PONTIFICALIS t. II 9
66 C. PASCHALIS (817-824) .
fondre deux cimetières aussi distincts que ceux de Calliste et de tode aura pu trouver nécessaire de soustraire ce saint trésor à
Prétextat. Dans l'espèce il en est question à propos d'un événe- l'avidité des assiégeants ; la translation, opérée en cachette et
ment qui eut à Rome un grand retentissement et donna lieu à des dans un temps troublé, aura passé inaperçue et sera tombée dans
fêtes solennelles . D'autre part, on s'explique mieux , de cette fa- l'oubli.
çon, comment le bruit s'était accrédité que les Lombards avaient 21. hospitale s . Peregrini] Cf. LEON III , ci -dessus , p . 28 .
emporté le corps de la sainte et comment le pape eut tant de peine 22. absidam musivo opere decoratam] On voit encore la mosaïque
à le retrouver. S'il était resté dans son sanctuaire du cimetière de la conque absidale. La composition principale, analogue à
de Calliste, il n'y aurait eu aucune difficulté. Quel Romain et celle de Sainte -Praxède, représente le Christ dans la gloire du ciel,
surtout quel pape pouvait en ignorer l'emplacement ? Il fallait entre les apôtres Pierre et Paul et les saints titulaires ; à sa
donc que ce sanctuaire fùt vide. - Maintenant quand s'opéra le droite, sainte Cécile lui présente le pape Pascal ; à sa gauche
transfert de sainte Cécile ? Je n'en sais rien au juste. Mais rien se tiennent saint Valérien et sainte Agathe. Le monogramme du
n'empêche qu'il ait eu lieu au temps de l'invasion lombarde, nom de Pascal se voit au sommet de la voûte. Au bas, on lit l'ins-
comme on le croyait à Rome au temps de Pascal . Quelque cus- cription suivante :
Au v. 5, l'expression haec dindima templi désigne l'abside , le tapis de rechange pour couvrir l'arcella qui contenait la téte
sanctuaire de l'église (Dümmler, Poet. Carol. , p . 618 , v . 19. ) ; gem- de sainte Cécile (v. note 25).
matis est pris dans le sens d'un substantif : il équivaut à gem- 24. ad sacrum virginis corpus] Il y avait donc ici, comme à
matis metallis ou lapidibus. Je comprends le v . 7 comme s'il com- Sainte-Praxède, une crypte accessible ; un peu plus loin on parle
mençait une nouvelle phrase. L'arc absidal était aussi décoré de d'une arcella ad corpus pour laquelle le pape offre des tapis. Il
mosaïques ; elles furent détruites en 1725. On y voyait, dans les n'est pas question d'un autel dans ce sanctuaire ; l'image représen-
retombées, les vingt-quatre vieillards de l'Apocalyse ; au sommet, tait sans doute la sainte elle-même.
la Vierge avec l'enfant Jésus, assise sur un trône, entre deux 25. ubi ven. caput virginis condidit] On ne dit pas où était cette
anges ; à droite et à gauche, séparées par des palmiers, dix sain- arcella, reliquaire spécial, où l'on déposa la tête de la sainte. On
tes, sortant des deux cités mystiques de Jérusalem et de Beth- vient de décrire les ornements de l'autel ; aussitôt après il est ques-
léem et se dirigeant vers le trône de la Vierge-Mère. Cette com- tion de l'arcella ad corpus . Celle- ci ne doit pas être différente de
position est reproduite, sauf certains détails, dans la mosaïque l'arcella ubi venerabile caput eiusdem virginis condidit ; le diminutif
de la façade de S. Maria in Trastevere. Sur ces mosaïques , v . arcella ne peut guère s'appliquer à un sarcophage capable de con-
de Rossi, Musaici. tenir un corps entier ; l'expression arcella ad corpus n'est pas at-
23. et ciburium... ] Après avoir parlé de la mosaïqne, le biographe testée par tous les manuscrits ; le meilleur donne arcella tout sim
donne la liste d'abord des objets en métal précieux , puis des voiles plement . Quand même la leçon arcella ad corpus serait la plus
et tapisseries offerts au moment de la fondation . Cette liste com- autorisée, ad corpus ne devrait pas être pris comme l'équivalent
prend : 1 ° pour l'autel : a) le ciborium, en argent ; b) le revêtement de corporis, mais simplement comme une indication de lieu : le
de la table de l'autel (propitiatorium) et de la confession avec sa reliquaire dans la crypte. - Cette arcella fut remplacée bientôt
porte grillée, en argent ; c) cinq tapis de rechange, pour couvrir par un reliquaire d'argent, en forme de conque (p. 60 , 1.3) , où le
la table de l'autel ; d ) quatre rideaux , destinés à être suspendus pape Pascal renferma la tête de la martyre. Il est encore question
entre les colonnes du ciborium ; - 20 pour l'iconostase : a) la tra- d'une tête de sainte Cécile dans la vie de Léon IV ( nº 517). Ce pape
verse supérieure (regularis) , ou plutôt son revêtement en lames la donna à l'église des SS . Quatre-Couronnés : je ne saurais dire
d'argent; b) le revêtement, également en argent, de l'arcade d'en- si c'est celle que Pascal avait déposée dans les reliquaires de la
trée (arcus et gammadias) ; c) trois images, revêtues en argent doré ; basilique transtibérine. Cette répartition des reliques de sainte
d) douze voiles de petite dimension pour être suspendus dans les Cécile nous est ici attestée par un auteur absolument contempo-
arceaux du presbyterium, c'est -à-dire de l'enceinte sacrée ; - ვი rain, qui l'a relevée sur les pièces officielles du vestiaire pon-
pour le corps de l'église : a) vingt- six calices, destinés à être sus- tifical . Elle est pourtant en contradiction évidente avec l'état
pendus sous les arcades de la nef ; il y a encore vingt- six arcades, des choses tel qu'il semble résulter des découvertes et des cons-
en y comprenant ' celles de l'esonarthex, sauf toutefois l'arcade tatations faites à la fin du xvIe siècle par le cardinal Sfrondati.
d'entrée b) vingt-cinq voiles tyriens, douze de fundato, quatorze Je laisse à d'autres le soin de concilier ces divergences.
de quadrapulo ; c) une grande portière pour l'entrée ; il faut 26. monasterium ss . Sergii et Bachii] Ce monastère, situé derrière
ajouter ici un certain nombre de lampadaires et de tentures l'aqueduc de Claude, c'est-à- dire de l'autre côté de cet aqueduc
dont la place n'est indiquée ni par leurs chiffres ni autrement ; par rapport au palais de Latran, est probablement identique au
- 40 pour la crypte (ad corpus) : a ) une image d'argent ; b ) six monastère de Saint-Serge, mentionné dans la vie de Léon III,
C. PASCHALIS (817-824). 67
p. 24, 1.14 . Pascal l'adjoignitaux trois monastères déjà chargés du par deux colonnettes ; le vestibule est fermé par des grilles. En
service du choeur à la basilique de Latran. Il n'en est pas ques- admettant que l'iconostase fût placée à la hauteur de la deuxième
tion, à ma connaissance, dans les documents postérieurs à ce pape ; colonne de la nef, l'enceinte comprenait d'abord les sept arcades
sa situation précise n'a pas été déterminée . supportées par les six colonnes de porphyre, puis les deux
27. cum aliis tribus fratribus] Anthime, Léonce et Euprèpe, entre-colonnements de la nef ; en négligeant l'arcade centrale
compagnons de martyre des saints Côme et Damien . Voy. les (vestibulum altaris), on obtient ainsi les huit ouvertures où se
martyrologes et autres recueils hagiographiques au 27 sep- trouvaient arcos VIII cum columnis XVI.
tembre. 34. canthara VI] Un chandelier devant chacune des six colon-
28. ubi... virginis caput condidit] V. ci-dessus, note 25 . nes de porphyre.
29. quod... Leo papa constituit] L'oratoire Saint-Michel au pa- 35. calices pendentiles XLII] Il y avait juste 42 entrecolonne-
lais de Latran : v. ci-dessus . p . 28, 1. 28 . ments dans la longueur de la nef ; bien que la colonnade soit sur-
30. ut post sedem pontificis .] M. de Rossi (Bull. 1867, p . 72 ; montée d'un entablement rectiligne et non point d'arceaux, le
cf. 1880, p. 149 et suiv.) a le premier donné une explication sa- rédacteur emploie l'expression arcos.
tisfaisante de tout ce passage . Je vais l'exposer, en la complé- 36. coronas IIll... canistra II] Ces chiffres paraissent indiquer
tant sur quelques points. Le matroneum de Sainte-Marie- Majeure que les lampadaires en question étaient suspendus devant l'ico-
était situé derrière l'abside, sans doute parce que, le haut de la nostase.
nef latérale, du côté droit, formant comme le vestibule du Prae- 37. imaginem... cum vultu b. Mariae] C'est peut-être la fameuse
sepe, il n'avait pas été possible d'installer le matroneum à sa madone dite de saint Luc, qui, après avoir figuré sur l'iconos-
place ordinaire, in summa parte mulierum. L'abside était donc tase, a maintenant les honneurs d'une chapelle spéciale et d'une
supportée, non par un mur semi - circulaire plein, mais par des dévotion extraordinaire. On ne lui connait pas de références
piliers ou des colonnes, entre lesquelles des arcades largement anciennes ; d'après le style, le P. Garrucci (Arte crist. , t. IV,
ouvertes permettaient de voir dans le presbyterium . En arrière, p . 17) la ferait remonter à la première moitié du cinquième siè-
et concentrique à l'abside elle-même, un mur semi-circulaire cle. Mais on sait combien sont trompeuses les indications chro-
formait le chevet de la basilique . C'est entre ce mur et les ar- nologiques déduites du style, quand il s'agit de peintures et
cades du presbyterium que se trouvait l'enceinte réservée aux surtout de figures isolées des temps byzantins . L'appréciation
dames romaines. On a signalé des vestiges de cette disposition du P. Garrucci paraît avoir été influencée par le désir de ratta-
dans l'église des SS . Côme et Damien, près du Forum , dans deux cher l'origine de cette image à la fondation de la basilique et à
églises de Naples et dans quelques autres (Bull. 1880, l . c. ) ; je la commémoration du concile d'Ephèse. Rien ne s'oppose à une
puis ajouter à ces exemples celui de la splendide basilique de conjecture qui l'identifierait avec l'image'dont il est ici question.
Saint-Démétrius à Thessalonique, où l'on distingue très bien les 38. in sacrosancto altare] Voici maintenant les tentures et ta-
maçonneries de rapport qui ont été construites pour aveugler les pis. Il y a d'abord onze tapis de rechange pour l'autel.
arcades de l'abside et soutenir la voûte de celle - ci. - Le siège 39. per arcos maiores] Trois fois quatorze vela, en tout qua-
du pape, à Sainte- Marie-Majeure, se trouvait juste au milieu, et, rante-deux, un pour chacun des entrecolonnements ( arcos ) de
comme l'abside avait cinq arcades, il occupait l'une d'entre la nef.
elles. Je déduis cette circonstance d'un détail conservé dans un 40. per arcos presbyterii] Deux groupes de vela sont attribués
passage du Liber de ecclesia Lateranensi, composé entre 1073 et aux arcades du presbyterium, le premier est de 26, le second de
1159 (Migne, P. L. , t . CXCIV, p. 1557) : « In abside s . Mariae est 24 vela. Il semble que les deux chiffres devraient être identiques .
cathedra pontificalis in medio sub vitrea, quae quinque sunt in En ce cas, on devrait choisir le dernier, car il a l'avantage
absida. » Actuellement il n'y a plus que quatre fenêtres ; celle d'être un multiple de 8 et nous avons vu que l'enceinte du pres-
du milieu a dû être supprimée lors des restaurations qui furent byterium comprenait 8 arcades. Il y aurait ainsi 3 ou 6 rechan-
exécutées dans cette partie de la basilique, à la fin du XIIIe siè- ges suivant que les rideaux étaient disposés un à un ou par
cle. Etant sous la fenêtre, le siège pontifical devait nécessaire- paires .
rement être sous une arcade, car celles-ci ne pouvaient manquer 41. in aspectu abside] Je pense que cette tenture alexandrine,
de correspondre aux fenêtres. Dès lors, du moment où le siège merveilleusement décorée, était placée derrière le siège pontifi-
épiscopal n'était pas très élevé au dessus du sol, les dames qui cal, dans l'ouverture de l'arcade centrale. C'est la place qui est
circulaient dans le matroneum pouvaient en approcher de très indiquée dans la vie de LEON III, p . 29, 1. 22, par les mots super
près, et entendre ce que le pape disait à ses assistants. En pertica super sedem.
l'exhaussant de quelques degrés on pouvait supprimer cet in- 42. in trabem maiorem] Cette maîtresse poutre était sans doute
convénient ; c'est ce que fit Pascal . au dessous de l'arc triomphal, en avant du presbyterium . Le
31. pavimentum altaris erigens . ] Cette modification était com- velum maius y était attaché et tombait jusqu'au pavé de l'église.
mandée par l'exhaussement de la chaire épiscopale, qui ne de- Immédiatement après, il est question de dix voiles, six de qua-
vait point dominer l'autel. drapulo, quatre de imizino, disposés in trabem, ad ornatum basi-
32. sex purpureo colore columnas] Quatre belles colonnes de licae. Un peu plus bas, un autre assortiment de six et quatre
porphyre supportent le baldaquin du maître-autel de Sainte- vela est assigné au même endroit. Je ne vois pas comment on
Marie-Majeure. Je pense qu'elles doivent avoir été au nombre pouvait combiner ces voiles avec le velum maius.
des six qui fermaient autrefois le presbyterium du côté de la 43. iuxta vestibulum altaris in absidam] Il s'agit ici des arcades
grande nef. latérales de l'abside, l'arcade centrale ayant déjà été pourvue .
33. arcos ex argento] Après l'autel, l'enceinte du presbyterium Les voiles destinés à l'abside sont distribués par douze ou par
et l'avenue ménagée en son milieu, que l'on appelait le vestibule six, et ce dernier chiffre se rencontre un peu plus loin. Il n'y a
de l'autel . L'enceinte comporte huit arcades soutenues chacune plus que quatre arcades latérales dans l'abside proprement dite ;
68 C. PASCHALIS (817-824).
mais il faut y ajouter deux autres arcades, maintenant fermées , Thégan : « (Paschalis) papa obiit, cuius funus Romanus popu-
qui reliaient l'abside à la double colonnade de la nef. lus in aecclesia beati Petri apostoli humari noluit, antequam Eu-
44. in ingressu basilicae] La grande porte ; l'usage s'est main- genius papa post eum successit ; et ipse iussit sepelire
tenu de tendre des portières (cortinae) dans les baies ouvertes des corpus eius in loco quem ipse vivus construxerat . »> ---- Le
portes des basiliques. tombeau se trouvait probablement dans l'une des deux chapelles
45. eccl. b. Mariae sita Savinis in episcopio] Au 1x siècle le fondées par Pascal , celle des ss. Procès et Martinien ou celle
siège de l'évêché de Sabine était encore à l'emplacement de l'an- des ss. Sixte et Fabien. L'épitaphe est perdue.
tique localité de Forum Novum (t . I, p. 188, note 7) . Il sub- 47. Et cessavit... ] A s'en tenir aux indications du L. P. sur la
siste, à cet endroit, une vieille église appelée S. Maria di Ves- durée du pontificat de Pascal, celui-ci serait mort le 11 février
covio ; c'est évidemment celle dont il est question ici (Stevenson, 824, un samedi . La vacance du siège comptée jusqu'au lendemain
dans la Real-encycklopädie de Kraus, t. II, p . 125) . Elle est men- 12 ou jusqu'au dimanche suivant ne saurait donc être exprimée
tionnée dans une lettre écrite en 781 par le pape Hadrien : par le chiffre IIII . Ce n'est pas la seule raison que l'on ait de
<«< ecclesiam Dei genetricis Mariae in loco qui dicitur Foronovo >> suspecter ce chiffre. Il ne cadre guère avec ce que l'on peut
(Jaffé, 2433 ; Cod. Car., p. 219). savoir de l'avènement d'Eugène II . - Quant aux dates qui sui-
46. Sepultus vero est] Le biographe omet de nous dire que cette vent, mense ianuario, indictione prima, elles sont manifestement
cérémonie souffrit quelque difficulté. Voici ce qu'en rapporte fausses, car elles indiquent le mois de janvier 823 .
CI. EUGENIUS II (824-827) . 69
CI.
EUGENIUS . Hic etenim venerabilis et praeclarus vir magnae simplicitatis atque humilitatis fuit ; doctus scien- 1 452
tia, sermone praecipuus , forma pulchrior, largus petentibus , mundum respuens , sola quae Christo erant placita
diebus ac noctibus cogitabat. Huius praelati pontificis tempore ubertas non modica totam non solum Romam ,
sed etiam totum pene invaserat orbem ; quia quicquid iusto percipiebat a subditis pondere, non solum pupillis
5 ac viduis, sed etiam divitibus incessanter omnibus distribuebat. Maxima autem pax et requies eius diebus uni- II
verso fuit orbe romano ; quippe nam ipse cum totius erat pacis amicus, quid aliud pertinentes, nisi quod ipse
suis honestis gerebat moribus et ipsi pariter gerebant ? Archipresbiter 2 enim huius sacratissimae atque uni-
versalis ecclesiae fuit ; in quo non per modica tempora suum mirifice propositum rexit. Postea a Romanis cunctis
pro meritorum pia relatione electus, post transitum sanctissimi domni Paschalis pape pontifex factus est. Tenuit III
10 autem presbiteratus sui tempore ecclesiam beatae Savinae martyris, positam in Adventino monte, quam, Deo
dispensante, post pontificalem sibi adtributam gratiam ad meliorem cultum perduxit et picturis undique
decoravit.
4
Huius diebus Romani iudices qui Francia tenebantur captivi reversi sunt, quos in parentum propria ingredi
permisit et eis non modicas res de patriarchio Lateranensi praebuit, quia erant pene omnibus facultatibus destituti .
15 Fecit autem in ecclesia beatae Savinae 5 martyris supradicta cyburium ex argento purissimo, pens . lib.
Hisdem venerabilis praesul ubi supra obtulit
1 Eugenius natione Romanus ex patre sedit an . IIII > C 5 <in > univ . C- 7 gerebantur E-8 a om. D-9 sanctissimo E
< natione Romanus ex patre sedit ann . IIII m . II d. XXIII > 13 captivi om. E (suppl. ) — 14 modica E - Lateranensis E
E - 3 temporis D - 4 pene totum CE pusillis E 15 supradictae CE - pens.-obtulit om. C
NOTES EXPLICATIVES .
1. Hic etenim...] La rédaction de cette notice présente des tra- de la courbure de l'arc, comme ceux de l'oratoire Saint- Zénon
ces d'une négligence toute particulière . V. Introd., c. I. à Sainte-Praxède. En haut le Sauveur ; de chaque côté sept bustes
2. archipresbiter... ] Ann. Einh. a . 824 : »> In cuius (Paschalis) lo- d'hommes ; il y en avait même eu d'abord huit ; des deux derniers
cum cum duo per contentionem populi fuissent electi, Eugenius quelques traces seulement étaient visibles au temps de Ciampini ;
tamen, archipresbiter tituli sanctae Sabinae, vincente nobilium enfin les deux cités mystiques de Jérusalem et de Bethléem. 11
parte, subrogatus atque ordinatus est » . - - Le biographe ne parle n'a pas échappé à M. de Rossi (Musaici) que ce système de déco-
pas de compétition ; il dit même qu'Eugène II fut élu a Romanis ration ressemble beaucoup à ce que l'on voit à Sainte-Praxede
cunctis, ce qui est faux . La vie de Wala par Paschase Ratbert (1, et que, par suite, il y a lieu de croire que nous avons ici une
28 ; Migne, P. L., t. CXX, p. 1604) parle aussi de difficultés ; il y œuvre des mosaïstes employés par le pape Pascal . Ce qui l'em-
est dit que Wala revint en France «< pene omnibus correctis re- pêche de conclure, c'est l'expression picturis de notre biographe :
bus et Eugenio sanctissimo apostolicae sedis ordinato antistite, in le Liber pontificalis, surtout au 1x siècle, fait la différence entre
cuius nimirum ordinatione plurimum laborasse dicitur, si quo les peintures et les mosaïques ; il emploie pour celles- ci le
modo per eum deinceps corrigerentur quae diu negligentius a terme musivum, qui ne figure pas dans la vie d'Eugène II. - Ceci
plurimis fuerant depravata . » est fort juste ; mais il n'y a peut-être pas lieu de supposer, dans
3. picturis undique decoravit] Il ne reste rien des travaux entre- ce lambeau de biographie, dont la négligence fait contraste avec
pris à Sainte-Sabine par Eugène II. Au XVIIe siècle on pouvait le reste du Liber pontificalis, le propriété de termes qui est ordi-
encore y voir les mosaïques de l'arc absidal, qui avaient échappé naire, en ce genre de choses , aux biographes pontificaux . J'incli-
aux « restaurations » de Sixte V. Ciampini en donne un dessin nerais donc à attribuer au pape Eugène II la mosaïque publiée
dans ses Vetera monumenta, t. I, pl . 47. Cette décoration était par Ciampini.
formée d'une suite de médaillons disposés en demi-cercle autour 4. Romani iudices ] Ann . Einh. , a. 824 : « Hlotharius iuxta pa-
70 EUGENIUS II (824-827 ) .
tris mandatum Romam profectus, ab Eugenio pontifice honori- défendre . La vie de Louis le Pieux le dit encore plus expressé-
fice suscipitur. Cui cum iniuncta sibi patefaceret, statum populi ment que les Annales : « Cumque de his quae acciderant querere-
Romani iamdudum quorundam praesulum perversitate deprava- tur, quare scilicet hi qui imperatori sibique et Francis fideles
tum , memorati pontificis benivola adsensione ita correxit, ut om- fuerant iniqua nece perempti fuerint, et qui superviverent ludibrio
nes qui rerum suarum direptione graviter fuerant desolati, de reliquis forent et haberentur, quare etiam tantae querellae ad-
receptione bonorum suorum, quae per illius adventum Deo do- versus Romanorum pontifices iudicesque sonarent, repertum est
nante provenerat, magnifice sint consolati. » L'avènement quod quorumdam pontificum (Léon III et Pascal) ignorantia vel
d'Eugène II fut une réaction contre la politique du pape Pascal, desidia sed et iudicum caeca et inexplebili cupiditate multorum
sourdement hostile à l'empire en tant que celui-ci revendiquait praedia iniuste fuerint confiscata. Ideoque reddendo quae iniuste
l'autorité sur la ville de Rome et son territoire . En 823 , peu de erant sublata, Lotharius magnam populo Romano creavit laeti-
semaines après le couronnement de Lothaire, deux hauts digni- tiam . » L'impression qui résulte de tous ces documents franks
taires de la cour pontificale, le primicier Théodore et son gendre est confirmée par la phrase rapide du L. P. où il est question du
le nomenclateur Léon, furent d'abord aveuglés , puis égorgés par retour d'exilés que le pape indemnise ou remet en possession de
les gens du pape ; on leur faisait un crime de leur zèle en faveur leurs biens confisqués . Ces exilés ne sont pas mentionnés direc
des empereurs et des Franks. Pascal fut dénoncé par les Ro- tement par les annalistes ou biographes de Louis le Pieux ; mais
mains comme l'auteur responsable de ce forfait . Il s'en disculpa en le capitulaire de Lothaire vise toute une catégorie de personnes
prêtant serment, mais ne permit pas aux envoyés de l'empereur lésées ; des trois qu'il nomme et qui toutes les trois sont mortes,
Louis de tirer au clair les responsabilités engagées dans cet évé- Théodore est le seul connu ; c'est évidemment le primicier mas-
nement tragique . Aussitôt Eugène installé, le jeune empereur sacré en 823 ; les deux autres, Floro et Sergius, auront été victi-
Lothaire vint à Rome, escorté du célèbre moine Wala, qui avait mes de quelque traitement du même genre, ou, à tout le moins,
exercé quelque influence sur l'élection du nouveau pape . Il pu- exilés et dépouillés de leurs biens .
blia, d'accord avec le pape, un capitulaire dont la première dis- 5. in ecclesia b. Savinae ] Parmi les choses que le pape Eugène II
position doit être rapportée ici : « Constitutum habemus, ut om- offrit à Sainte -Sabine et que l'interruption de sa biographie ne
nes qui sub speciali defensione domni apostolici aut nostra fue- permet pas de retrouver ici, on peut citer les grilles de bronze
rint suscepti, impetrata inviolabiter iusta utantur defensione . qui, au XVIe siècle, fermaient l'enceinte du choeur. Pompeo Ugo-
Quod si quis in quocumque hoc contemptum violare praesump- nio (Stazioni, p . 10 ) y lisait encore l'inscription EVGENIVS
serit, sciat se periculum vitae esse incursurum. Nam et hoc de- SECVNDVS PAPA ROMANVS . Une autre inscription , en
cernimus, ut domno apostolico in omnibus ipsi iustam observent quatre distiques, se voit maintenant, au bas de la nef latérale de
obedientiam, seu ducibus ac iudicibus suis, ad iustitiam facien- droite ; elle mentionne un pape Eugène qui aurait transporté
dam. In hoc capitulo fiat commemoratum de viduis et orfanis à Sainte-Sabine un certain nombre de corps saints . C'est
Theodori, Floronis et Sergii .» Le libellé est en rapport avec les sans doute du pape Eugène II que l'on a voulu parler ; mais les
circonstances ; il y est beaucoup question des droits du pape, mais vers sont léonins et l'inscription doit être postérieure de plus
c'est au fond les droits de l'empereur que l'on entend affirmer et d'un siècle.
CII. VALENTINUS (827) . 71
CII.
VALENTINUS , natione Romanus, ex patre Leontio, de regione Via Lata, sedit dies XL. Magnae sanctitatis I 453
magneque beatitudinis vir iste repletus et Spiritus sancti perfusus gratia mansit. Qui dum in hac Romana urbe ,
que, Deo auctore, summi sacerdotii et regalis excellentiae retinet dignitatem, ab ingenuis et piis parentibus
genitus et ob studia elementorum sollerti magistro traditus esset , sacros divinae legis apices capaci ubertim
5 sensu rimabat et ingenii memoria retinebat ; inanes ac turpes puerorum ludos more nobili evitabat ; nullas ex ore
proprio incongruas aut inhonestas fabulas proferebat , nullisque inlicitis operum actionibus utebatur ; sed ab ipso II
primevo infantiae flore piae modestiae ac sobrietati deditus , et praeclaro divinae inspirationis nectare plenus ,
inter cunctos verborum atque prudentiae faleribus labia compta gerebat . Praecipuis quoque dictionum copiis et
lucifluis operum meritis patefaciens elegantem sui pectoris mentem , praesertim cum iuxta eximiam Doctoris
10 gentium vocem, sine offensione se omnibus ovanter animoque praebebat benigno ; nemini quippe contrarietatis
scandalum ponens , debitum perfecte dilectionis impendere proximis animo strenuo procurabat ; atque iuxta
dominicae vocis praeceptum, lumbos castitate praecinctos et lucernas in manibus gestabat ardentes , verbo scilicet
luculenter refulgens et actu , doctrinae pariter munere cum magnifico exempli laudabilis indicio coruscabat.
Superna quoque Dei auxiliante virtute , cum iam perfectae initium sumpsisset aetatis , et ipsius bonitatis atque III 454
15 sagacitatis favor longe lateque thuris odoriferi instar fragraret et aures beatissimi praesulis piae memoriae domni
Paschalis ex fidelium relatu veridico enucleanter pulsasset, eumque , ut populus collaudabat, fore in omnibus
illustrem et inclitum veraciter didicisset, mox illum per ecclesiasticos gradus ad subdiaconatus honorem provexit
et Lateranensi palatio sibi deservire praecepit . Cuius conversationis et patientiae vitam ac mores ipse agnoscens ,
valde illum prae caeteris diligebat . Praedictus autem vir , gratia desuper divina favente , cui se tota mentis devo-
20 tione integraque virtute devoverat , veritatis et sapientiae plenus lumine coruscabat . Erat enim sermone affabilis,
doctrina clarus , vultu conspicuus , et inter fratres pia devotione modestus proximisque fidelis ; nullis vero se
quibus aliquis vel leviter contristaretur , sagaci pectore fultus , negotiis implicabat . Quem praeterea cum tot bonis IV
tantisque operum meritis atque praestanti corporis forma elegantem iamdictus pontifex ornatumque inspiceret,
levitam sedis suae apostolicae consecravit . Cui ob sui meritum, quo splendide rutilabat, et ab omni ecclesiae
25 plebe atque inclito Romanorum coetu ingenti diligebatur amore , dona et beneficia multa largiflue contulit,
eumque postmodum archidiaconum fecit. Quo sane praesule , Christo iubente , culmina scandente caelestia , Euge-
nius tunc pontificali est ab omnibus elevatus in honore et positus in sede apostolica . Qui eum cunctis quae
diximus bonis decoratum luculenter agnoscens , omni vitae suae tempore carissimorum vice retinuit et velut
pater proprio filio corde congaudebat alacri , suisque aspectibus illum assidue consistere cupiebat .
V Peracto vero ac divinitus finito huius praesulis lucis transeuntis termino , ad sacrae sedis culmina regenda
omnis Romanorum cetus crebris Dominum ieiuniis et orationibus deprecans ut quis tantae sedis honore dignus
foret eorum sensibus revelare dignaretur . Sed divina placata maiestas quem ex sacerdotali eis catalogo eligendum
archano suae potentiae nutu ostenderet , nisi eum quem ab ipsis matris uberibus tot supradictis virtutum copiis et
pulcherrimo doctrinarum flore ornaverat , atque constantem et fidelem in omnibus sibi alumnum nutrierat, sacra- 5
455 VI tissime sedis rectorem tribueret ? Collectis igitur in unum venerabilibus episcopis et gloriosis Romanorum pro-
ceribus , omnique amplae Urbis populo in palatio Lateranensi , ut quod iam corde celitus revelatum equiter
omnes tenebant in uno multorum sonitu resonarent, unius voluntatis consensu fortiter acclamatum est : « Va.
>> lentinum sanctissimum archidiaconem sedis apostolicae dignum ! Valentinum summi pontificatus infula deco-
» randum ! » His itaque melliflue dictis , una mox omnes pacis coniunctione manentes ad ecclesiam sanctae Dei 10
genitricis semperque virginis Mariae dominae nostrae sacer clericorum et Romanorum proceres pariter cum
populo properantes , multiplices eum Domino grates ac laudes reddentem more solito invenerunt. Quem ilico
multo ac diutius renitentem , seque tanti regiminis fore incongruum voce strenua proferentem , almae plebis et
laetis utriusque militiae Romanorum electus est vocibus in sedem pontificum , ac deinde cum dignis eum gloriae
laudibus et honoris amplitudine ad Lateranense patriarchium ab ipsis deductus et in pontificali est positus throno. 15
VII Cuius ovanter ab omni Romanorum senatu pedibus osculatis , et omnibus quae erant explenda rite ac veneranter
peractis , magna sobrietas , magna in totius sexus et aetatis populo laetitia mansit.
Eiusque consecrationis die sereno iam inluciscente cum lumine , iamdictum antistitem ad beati Petri aposto-
lorum principis ecclesiam omnes pariter Romani a palatio deducentes , eum , maiestate auxiliante altithrona , sum-
456 VIII mum consecravere pontificem . Qui mox almificae sedis culmina scandens beati Petri apostoli et caelestis regni 20
clavigeri , divinis Deo laudibus et sacrificiis pie oblatis , amplo et magnifico Romanorum coetu ad palatium cum
ingenti gaudio remeavit , atque laetissimis dapibus sumptis amantissimorum multis et diversis munerum donis
Erat quippe dapsilitate inclitus , actione praecipuus , sermone luculentus , omnibus compassione proximus et
25
inopiam sustentantibus oportunum instanter solatium praebens .
Quibus multiplicibus bonis ornatus ad celestia , Christo vocante , corporis oppressus molestia , exitu pretioso
transivit ; atque cum desiderabili beatissimi operis fructu ad conspectum summae maiestatis laetus ascendit,
NOTES EXPLICATIVES .
1. sede apostolica dignum] Ann . Einh . 827 : « Eugenius papa Romanis et electus et ordinatus, vix unum mensem in pontifi-
mense Augusto decessit, in cuius locum Valentinus diaconus a catu complevit . »
CIII. GREGORIUS IIII (827-844) . 73
CIII.
GREGORIUS , natione Romanus , ex patre Iohanne, sedit annos XVI mens . dies · Vir strenuus ac beni- 1 457
gnus, sanctitate atque pietate repletus , ornatus scientia, verbo iucundus, modestus , prae omnibus sermone fir-
missimus, fide catholicus, iustus operibus et litterarum divinarum sollertissimus inquisitor ; ecclaesiarum quoque
sanctarum infatigabilis visitator, pater pauperum et alitor omnium viduarum , terrenum nil appetens , nil transito-
5 rium concupiscens , mundana huius vitae praesentis lucra deserens , aeterna praemia in caelis dignis sibi meritis
atquisivit.
Hic adeo beatissimus pontifex genere clarus, sed magis clarior sanctitate , forma pulcher, fide pulcrior. Quae II
scilicet universa laudum praeconia non solum pontificatus sui tempore claruerunt ; sed etiam cum adhuc iuveni-
libus annis polleret, talia semper agere indeficiens satagebat. Quae res Romanis omnibus non diu occultata per-
10 mansit, sicut scriptum est quia « Nemo accendit lucernam et ponit eam sub modio , sed ut luceat omnibus qui in
domo sunt » , caepit sancta eius operatio de die in diem per totam Romanam pleniter urbem resonare , evvange-
innumerabilibus bonis a sanctissimo huius sacrae sedis domno Paschali papa non solum subdiaconus sed etiam
sacerdos effectus est . Permansit vero in sacerdotii sui habitu constitutus caste atque pudice, recolens illud quod III
13 Scriptura sacra commemorat, dicens : « Sacerdotes 1 mei non in aliis vacent nisi oratione , lectione et ieiunio . » Cum-
que in his intentus insisteret, humano more iamdictus domnus Paschalis pontifex ex hac luce subductus, Euge-
nius a Deo electus antistes sacri apicis adeptus est dignitatem . Permanens autem in his per modicum, post hunc
Valentinus alendorum gregum praesulatus culmen sortitus , sub maxima celeritate ex hac praesenti vita subtrac-
tus est.
20
Caeperunt denique Romani pariter omnes non solum de pontificibus tam subito perditis, verum etiam de futuro IV 458
artius cogitare, utque sancti Spiritus gratia perlustratum agnoscere potuissent, sub cuius doctrina atque imperio
cuncta senatorum nobilitas rite degere potuisset. Quorum videlicet universorum procerum corda adiutor in opor-
tunitatibus, in tribulatione , creator omnium Deus , inextinguibili suo sancto lumine succendit et mentes eorum
ad beatissimi Gregorii quarti pape pia facta convertit. Consenseruntque omnes in uno spiritu et anima una .
25 Electus autem ab eis patriarchio Lateranensi perductus est, abstrahentes quidem illum ex basilica beatorum
martyrum Cosme et Damiani per vim . Dicebat enim se ad tale ministerium inutilem fore . Sed quoniam tam in-
mensae multitudini resistere non valens , ad locum iam ante praedictum eum cum hymnis et canticis spiritalibus
deduxerunt 2.
1 Gregorius quartus > E - mens. dies om . CE 2 be- -- 16 in his om. C - domnus om. CE - 17 apices D O
nignissimus CE - iocundus CE - 4 altior E 18 grecum D
8 laudi in E 9 semp. ag. ] se perageret E 11 eius om. 20 Romani om . C - - 21 ut quem CE - 22 sen. ] Romanorum
D12 sermo E - revelabitur CE - 13 papac D - 14 ac E C - potuissent C 24 uno] eo CE - 25 quidam D
LIBER PONTIFICALIS , t . II . 10
74 CIII . GREGORIUS IIII (827-844) .
459 V Verum qnia investigare cuncta quae gessit celeri sermone non possumus , ea, licet breviter , ad notitiam om-
nium perducamus quae sacris ac venerabilibus mente integra et pia devotione obtulit locis .
Preterea post electionem simul et consecrationem praesulatus sui caepit permaximum studium habere de
sanctis et de eorum ecclesiis , quatinus ad statum pristinum novo cultu eas , protegente Domino , citius revocaret :
quod factum est . Nam eo tempore ecclesiam beati Saturnini martyris , foris portam Salariam constitutam, quae 5
vetustate nimia et longo iam senio a fundamentis ceciderat, novis fabricis aedificare caepit et picturis variis de-
coravit ; ubi etiam obtulit vestem de fundato I.
VI Perficiente enim illo haec quae superius dicta sunt , ad alia tunc pontificalis eius animus sanctorumopuscula
summopere caepit adtendere . Et quoniam tunc divino ignis amore succensus corpus beati Gregorii huius univer-
salis ecclesiae praesulis , per quem sancti Spiritus gratia toto orbe terrarum inextinguibili sapientiae munus in- 10
duxit, ex loco sepultus quo prius fuerat tulit , et non longe ab eo in alium³ noviter constructum infra ecclesiam
beati Petri apostoli summo honore perduxit , eiusque sacrum altare argenteis tabulis undique perornavit, et ora-
torium suo sancto nomine titulavit , absidamque eius desuper aurato musibo depinxit. In quo scilicet oratorio
4
sanctorum corpora beatorum martyrum Sebastiani , Gorgonii ac Tiburtii ex cymiteriis quibus ante iacebant per-
VII duxit, et unumquodque eorum separatis altaribus collocavit . Pro quibus denique pontificatus sui tempore de- 15
crevit ut monachi , qui ad officium persolvendum in ecclesia beati Petri apostoli sunt constituti , omnibus diebus
ibidem laudes omnipotenti Domino canere non desistant . Obtulit autem in eodem oratorio vela maiora vel mo-
dica sirica XVIII , vestes super altare sub quo sanctissimi Gregorii pape corpus requiescit III , unam cum chriso-
clabo, habentem storiam ; et super unumquodque altare praedictorum martyrum vestem de fundato I ; imagines
denique desuper argentatas necnon auro perfusas III , habentes vultum Domini et eorum depictos quorum spe- 20
tunc beati Marci confessoris atque pontificis, quam tempore sacerdotii sui regendam susceperat et usquequo ad
pontificatus pervenit gratiam in suo iure ac ditione permansit, quae ob nimiam vetustatem crebro casura esse vide-
batur, cum omnipotentis Domini opitulatione a fundamentis prius eiecit et postmodum novis fabricis totam ad me- 25
5
liorem cultum atque decorem perduxit , absidamque ipsius praenominatae basilicae musibo aureis superinducto
coloribus cum summa gratulatione depinxit . Fecit vero sarta tecta eius omnia nova et quicquid in ea ante vile
461 IX cognoverat, pretiosum postea esse maluit . Igitur consummatis omnibus his , pro remedio et futura retributione
animae suae obtulit in iam sepe nominata ecclesia futuris temporibus permanenda haec : regnum aureum I ,
quod usque hodie super altare dependens cum gemmis valde optimis , habens autem in medio auream crucem 30
cum gemmis pariter pretiosis ; item gabatas ex auro purissimo III , pendentes ante praenominatum altare, et ga-
batas interrasiles II de argento ; item alias gabatas de argento XII , angelorum opere constructas ; et alias gabatas
interrasiles V cum pedibus suis ; item ubi supra obtulit tymiamateria aureo colore perfusa III ; canistra de ar-
gento XII ; coronas argenteas maiores et minores VIII ; cruces de argento III , et unaquaeque habet lib . I ; ce-
reostatas desuper argentatas IIII . Fecit et cyburium ad laudem atque decorem confessoris iam sepius dicti ex
argento purissimo, pens . lib. mille . Altare quoque eiusdem argenteis similiter tabulis exornavit . Cupiensque per
5 rerum temporalium exercitia aeterna caelorum praemia adipisci, praedictus vero venerabilis pontifex obtulit ubi X
supra vestem de fundato I , habentem mucrones per circuitu ; fecit et aliam vestem de olovero I, habentem
aquilas ; obtulit iamfatus praesul veste de olovero I , habentem in medio gemmas et mala aurea et per circuitu
zonam de chrisoclabo ; immo vero obtulit sanctissimus praesul vestem de olovero cum chriphis et unicornibus ;
vestem quoque aliam cum crisoclabo per circuitum , habentem in medio Resurrectionem domini nostri Iesu
10 Christi ; sepe iamdictus venerabilis papa obtulit in praenominata ecclesia vestem cum chriphis et chrisoclabo per 462
circuitum , habentem in medio Nativitatem domini nostri Iesu Christi ; item vestem aliam cum crisoclabo , haben-
tem per medium rotas de chrisoclabo IIII et Nativitatem atque Baptismum domini nostri Iesu Christi ; obtulit XI
vero praenominatus pontifex vestem aliam cum leonibus, habentem Resurrectionem Domini de chrisoclabo ; ves-
tes de fundato minores VIII , quae altaribus superponuntur quae per circuitu eiusdem ecclesiae esse noscuntur ;
15 vela alba sirica IIII , unum habens undique tyreum et in medio crucem et gammadias de chrisoclabo , aliud de
stauraci, habens in medio crucem de olovero et gammadias de tyreo , tertium et quartum similiter ; vela de ro-
dino IIII, quae sacrum altare circumdant, ex quibus unum habet crucem de chrisoclabo ; vela de fundato XXVI
et linea similiter, quae pendent per arcos ecclesiae ; vela alexandrina ante portas maiores pendentia, habentia
homines et caballos ; cortinam alexandrinam I ; vela alia habentia mucrones de fundato IIII ; velum de optabulo I ;
20 vela alia de fundato VIII, habentia per circuitum periclisin de blata ; et alia vela VI cum aquilis, habentia per
circuitum periclisin de tyreo ; vela simulque alia de fundato V, habentia leones et periclisin de tyreo ; vela alia
alexandrina , ex quibus unum habens rotas et rosas in medio , et aliud arbores et rotas , pendentia ante valvas ip-
sius ecclesiae ; item velum modicum de olovero , habens in medio hominem cum caballo ; vela cum argento spa-
nisca XIIII ; vela modica , ubi supra , de olovero X, habens unumquodque eorum anates . Hic divina inspiratione
Verum etiam fecit et in ecclesia beati Cosme et Damiani martyrum vestem de fundato I , habentem in medio XII 463
storiam sanctorum eorundem de chrisoclabo . Simili modo vero fecit et aliam vestem de fundato, habentem in
medio storiam depictam cum chrisoclabo in ecclesia beati Abbaciri atque Archangeli ad Alefantum . Hic a Deo elec-
tus et praeclarus antistis obtulit in basilica beati Eustacii martyris vestem de fundato unam , habentem in medio
30 storiam de chrisoclabo . Fecit iam sepe nominatus praesul aliam vestem in ecclesia beatorum martyrum Sergii et
Bachii de fundato I. Parimodo vero fecit et aliam vestem de fundato in ecclesia sancti Silvestri posita in montem
Soracti.
2 VIIII CE - 5 caelo CE - 6 circuitum CE 7 aquilas -ha- 26 martyris C - 27 de fundato habentem om . CE -28 Alba-
bentem om. E ― circuitum CE - 9 nostri I. C. om . CE - ciri D - Olefantum C
14 fundatos E - circuitum CE - 15 utique D ___ 18 < III > 29 Eustachii E - tii C- 30 saepius CE-Bachi CE- 31 beati
ante C -- 19 optapulum CE -- 20 blatthin E - 24 spanisco Cmonte C
E - 25 aquaemanulae D : -nile E
76 CIII. GREGORIUS IIII (827-844 ) .
XIII
Completa vero haec omnia et diligenter peracta, fecit in ecclesia beati Petri apostoli vela cum crisoclabo
numero XIIII , habentia diversas storias evvangeliorum et passiones beati Petri et Pauli, necnon Andree apostoli,
quae dependent ante imagines auro argentoque perfusas , in travi desuper argentata , ante quam adeas ad sacram
decorem ipsius basilicae variis ornavit picturis . Absidam vero eiusdem diaconie a fundamentis , auxiliante Domino,
cum summo studio compsit. Hic a Deo amabilis pontifex , dum diligenter cerneret quod eiusdem venerabilis
diaconiae secretarium prae nimia temporum vetustate marcesceret, noviter pro ipsius amore vel gratia aliorum
ad meliorem erexit honorem. Obtulit itaque sanctissimus papa ubi supra haec dona : vestem de fundato I , et
aliam cum chrisoclabo, habentem imaginem Salvatoris et martyrum Sebastiani atque Gregorii ; vela de fundato 10
maiores II , minores XVII . Fecit autem in confessionem ipsius basilicae rugas de argento , ex auro perfusas .
XV Pari modo vero sarta tecta basilicae beati Adriani martyris posita in via Sacra , quae prae nimia vetustate mar-
sibo ; seu et alias absidas duas , dextra levaque posita in paracellaria , variis storiis depictas . 15
Fecit etiam sanctissimus papa in ecclesia beati Clementis confessoris vestem de fundato cum leonibus et peri-
clisin de optabulo. Simili modo et in diaconia beati Theodori martyris vestem de fundato leonatilem , cum peri-
XVI clisin de optabulo . Fecit autem in ecclesia beati Christi martyris Laurentii quae ponitur foris muros vestem
chrisoclabam , habentem storiam Zachei . Fecit et aliam vestem fundatam , habentem griphos , in honore sanctae
Dei genetricis ad Martyres . Necnon et in basilica beati Stephani protomartyris in Celiomonte vestem de fundato 20
cum gammadias . Verum etiam et in diaconia beatae Dei genetricis Mariae in via Lata fecit vestem de stauraci,
Simili modo et in ecclesia beatae Dei genetricis semperque virginis Mariae dominae nostrae ad Praesepem fecit
ipsius storiae gemmas albas CCCLXXX , iacinctas L , prasinas XXII , et in circuitu alvaviras legente de nomine 25
domni Gregorii quarti pape .
XVII
Item fecit et in diaconia beati Adriani martyris in Tribus Fatis vestem de fundato . Fecit autem praefatus praesul
466 in ecclesia Apostolorum ad Vincula vestem de fundato, habentem leones cum grifis . Fecit et aliam vestem de
fundato in ecclesia beati Martini confessoris atque pontificis , habentem leones cum arboribus . Necnon et in basi-
lica beati Eusebii martyris vestem de olovero , habentem aquilas cum periclisin de quadrapulo . Obtulit etiam 30
praedictus praesul in basilica beatae Dei genetricis Mariae trans Tyberim vestem de tyreo, habentem storiam
dominicae Nativitatis atque Resurrectionis domini nostri Iesu Christi. Immo et in diaconia quae vocatur Cyro ,
simili modo obtulit vestem de fundato . In diaconia vero beatae Mariae in via Lata , eodem modo vestem de fun-
dato obtulit.
5 Hic praeclarus et venerabilis pontifex , divina inspiratione fretus , fecit in ecclesia beati Marci confessoris Christi XVIII
atque pontificis patenam octogoni exauratam, habentem in medio vultum domini Dei nostri et a duobus lateribus
vultum ipsius beati Marci atque eiusdem praesulis , pens . lib. V ; simili modo et calicem octogoni fundatum
cum foliis exauratum ibidem obtulit , pens . lib. VI ; sciphum quoque argenteum illuc offerre curavit , pens .
lib . VI . Obtulit etiam ubi supra praenominatus pontifex canistra ennafotia II , pens . simul lib . XIIII .
10 Verum enim vero et in ecclesia doctoris gentium beati Pauli apostoli obtulit sepedictus pontifex vestem chriso-
clabam , habentem storiam domini Dei nostri et in eius obsequium a dextris vel a sinistris archangelorum seu
apostolorum laudabilis numerus mire magnitudinis atque pulchritudinis , diversis lapidibus vel margaritis orna-
Hic benignissimus et praeclarus pontifex, dum bonus et verus pastor pro sanctae Dei ecclesiae statum maximam XIX 467
15 undique curam ac vigilantiam gereret, considerans Romanorum penuriam , quod ubi triticum ad edendum mole-
rent nullo modo haberent , divino fretus auxilio , formam quae Sabbatina nuncupatur, quae iam per plurimos
annos confracta atque disrupta esse videbatur , dato operis studio, sicut a priscis fuerat aedificata temporibus , ita
quoque eam praesagus antistes a noviter aedificare atque construere visus fuit ; ita ut ad ecclesiam beati Petri
20 Fecit etiam in diaconia beate semper virginis Mariae in Cosmidi vestem de tireo, habentem storia dominice XX
Nativitatis atque Resurrectionis Christi veri Dei nostri . Ad honorem et gloriam beate Dei virginis Susanne obtulit
sanctissimus praesul in eiusdem ecclesia veste fundata cum periclisin de tireo . Fecit autem in ecclesia beati Qui- 468
riaci martyris atque diaconi vestem de fundato , habentem periclisin de stauraci . Pari modo et in ecclesia beate
Pudentiane virginis vestem de fundato , cum periclisin de quadrapulo . Obtulit beato Vitali martyri vestem de
25 fundato , habentem aquilas et periclisin de quadrapulo. Praefatus vero pontifex fecit in ecclesia beate Anastasie XXI
martyris vestem de fundato , habentem aquilas et periclisin de olovero . Immo vero obtulit iamdictus praesul in
basilica beate Lucie martyris quae appellatur Orfea, vestem de fundato cum periclisin de optapulo . Sanctissimus
denique pontifex fecit in titulo beati Grisogoni martyris vestem de tireo, habentem storia Danielis cum periclisin
de stauraci . Obtulit vero beatissimus papa in titulo Pammachii vestem de stauraci , cum periclisin de quadrapulo.
30 Verum etiam fecit et in ecclesia beate Ceciliae martyris vestem de fundato , habentem aquilas et grifos , cum peri-
clisin de olovero . Pari modo et in titulo Emiliane obtulit vestem de fundato, habentem aquilas et periclisin de XXII
blata bizantea. Simulque et in ecclesia beati Xisti martyris atque pontificis fecit vestem de tireo , habentem storia
469 Danihelis , cum periclisin de olovero . Fecit et in ecclesia beate Balbine martyris vestem de fundato , cum periclisin
de olovero . Fecit autem in titulo Damassi vestem de stauraci , habentem periclisin de blatta bizantea . Fecit etiam
et in ecclesia apostolorum Iacobi et Philippi vestem de fundato . Item in ecclesia beati Marcelli confessoris atque
pontificis fecit vestem de fundato . Pari modo et in basilica beati Laurentii in Lucinae fecit vestem de stauraci.
Item in ecclesia sancti Valentini fecit vestem de fundato , cum gammadias de obtapulo .
470 XXIII Cumque haec omnia quae superius inserta leguntur a quarti huius intemeratae sedis papa Gregorio, Deo
favente, liberius consummata fuissent atque perfecta , piger esse nullatenus volens , caepit indifferenter post curam
gregum de cultura sive meliorationibus venerabilium tractare locorum , ut suis temporibus novo cultu reformata.
consolidata fuissent . Quod , intercedente apostolorum principe Petro , iuxta votum sui desiderii factum est . Ideo
cum talia praesulatus sui animo volveret et hesitans cogitaret , repente ad memoriam sui recurrunt quod iustum 10
non esset si amplius ecclesia sanctae Dei genetricis , quae more veterum nunc usque Calisti trans Tiberim dicitur,
sine monachorum officio constitisset ; maxime cum in ea signorum non minima frequenter fiant miracula et
XXIV virtutes diverse. Tunc demum divinitus conpunctus corde et Dei omnipotentis roboratus ac fretus iuvamine ,
iuxta latus praenominate basilicae monasterium a fundamentis statuit et novis fabricis decoravit . In quo etiam
8
monachos canonicos adgregavit, qui inibi officium facerent et omnipotenti Deo grates et laudes diebus singulis 15
et noctibus prosecutis intimo cordis spiramine decantarent ; quod , sicut in praesentiarum cernimus , magno certa-
mine magnoque studio pastor eximius hoc opus valde firmissimum ampliavit . Nam ubi ante nulla erat cultura
praecipua, modo , Deo dispensante , pulchra sunt habitacula monachorum ; et loca quae nuper ab hominibus vide-
bantur vepribus vel inmunditiis plena , nunc in eis cellulae constructe sunt , quibus oves Christi cum suis simul
20
utilitatibus post laudum officia largissime cohabitantur et dormiunt .
XXV Eo igitur tempore , saepedicta ecclesia quibusdam per circuitum locis longo senio erat praerupta , sed eam
9
firmissimis undique munitionibus restauravit , et in ea sanctum fecit Praesepium , ad similitudinem Praesepii
sanctae Dei genetricis quae appellatur Maioris ; quod videlicet lamminis aureis et argenteis adornavit . In quo pro
remedio ac venia delictorum haec obtulit dona : imaginem 10 auream , habentem storiam Dominae nostrae , cum
diversis et pretiosis gemmis , iachinctas maiores numero XIII , prasinas X , albas maiores numero XXVIIII , alaman- 25
471 dinas maiores numero XX, albas modicas " habentem in circuitum capite coronae diverse philopares ; cercellus
XXVI paria II, habentes gemmas pretiosissimas , albas numero XVIII , prasinas VIII , iachinctas IIII ; item in eodem,
imaginem habentem morenas prasinales pretiosissimas II , ex quibus unam habet pendules numero XI , item more-
nam trifylem auream, habentem gemmas diversas albas numero LXXIII et buticulas XXXIII , morenam in quo
pendent gemmas iachinctas XIII ; digitias aureas VIIII , pendentes in filum aureum ; item morenam fylata, ex 30
quibus habet gemmas pendentes iachinteas XIIII signochristas , habentes buticellas II et minores III ; omnes
morenas cum petinantes eorum ; gabathas aureas purissimas interrasiles phylopares signochristas pendentes in
catenulas III, lilio et uncino, legente DE DONIS DEI ET SANCTAE MARIAE QVI VOCATVR PRAESEPEM TRANS TIBERIM et
DOMNVS GREGORIVS QVARTVS PAPA PVRO CORDE OBTVLIT, III ; gabatam saxiscam signochristam, habentem storiam
in modum leonis incapillatam cum diversis operibus purissimis aureis , pendentem in catenulas IIII et uncinum I ;
item gabatam saxiscam , habentem in modum leones IIII , cum diversas istorias serpentorum et in medio stantem
* pineam et IIII leoncellos modicos exauratam, pendentem in catenulas tribus et uncinum I ; item gabathas
saxiscas, ex quibus habet singulis operibus exauratis pendentes in catenulis III et uncinos IIII , ex quibus habet
I gemmis vitreis II, quod domnus item Gregorius quartus pontifex libenti obtulit animum.
Immo vero obtulit iamdictus praesul in ecclesia doctoris gentium beati Pauli apostoli cortinam fundatam, pen- XXVII 472
dentem in arcum triumphalem , habentem in medio Adnunciatio et Nativitatem domini nostri Iesu Christi ; item
10 velum oloverum I, pendentem in regularem sub imaginem argenteam, habentem historiam imperatoris . Ubi
supra fecit et alia II modica vela fundata, que pendent in circuitu altaris daforis numero XVI ; item vela V, pen-
dentes intus in circuitu altaris , habentes lora XXV ; vela quae pendent in presbiterium numero XXIIII ; vela
fundata quae pendent in arcos maiores, numero XL ; in cyburium ipsius ecclesiae fecit vela IIII .
Pari modo et in ecclesia beati Christi martyris Georgii fecit vela de fundato VI , habentes in circuitu gamma-
15 dias de obtapulo. Ipse vero a Deo protectus et praeclarus pontifex fecit in monasterio sancti Sabe vestem de olo- XXVIII
vero cum leonibus , habentem periclisin de obtapulo I. Verum etiam et in monasterio beati Anastasii martyris
eodem modo fecit vestem de stauraci cum periclisin de quadrapulo I. Simulque et in monasterio sancti Andreae ,
qui ponitur in Clibuscauri, fecit vestem de stauraci, cum periclisin de optabulo I. Seu et in monasterio sanctae
Agathe martyris, qui ponitur super Subora fecit vestem de olovero cum periclisin de obtapulo I. Necnon et in mo-
20 nasterio sancti Herasmi fecit vestem de stauraci , cum periclisin de obtapulo I. Enim vero et in diaconia sanctae XXIX
Luciae qui ponitur in Septem Vias , fecit vestem de olovero , cum periclisin de obtapulo I. Fecit autem et in ora-
torio sanctae Luciae qui ponitur in monasterio de Renati vestem de olovero cum leonibus , habentem periclisin
de obtapulo . Simili modo et in monasterio sancti Silvestri fecit vestem de olovero , cum periclisin de obtapulo I.
Ubi supra fecit et aliam vestem de fundato cum grifis, habentem periclisin de blatta . Pari modo et in monasterio 473
Ipse vero a Deo protectus et praeclarus pontifex fecit in basilica doctoris mundi beati Pauli apostoli vela chri- xxx
soclaba per arcos presbiterii , habentia storia ipsius beati Pauli apostoli et in circuitu lista cum auro, numero
XXII .
Hic a Deo electus et praeclarus antistes obtulit in ecclesia beate Dei genetricis semperque virginis Mariae do-
30 mine nostrae quae appellatur Calisti et Cornelii coronas argenteas II, per unamquamque delfinos XII , pens. lib.
1 catenule CE- unc. CDE- quae v. Presepae C - 2 domni C - 12 pendent intus DE pendet E (bis) - presbyterio CE
Gregorii papae quarti CE - sign xps CDE - 3 incappilatam CE 14 et in ecclesia om. D --- beati om. C Gregorii D16 I
- operibus-diversas om. C pendentem scripsi : pendentes om. C et ita infra - sancti CE- 17 modo om . D-I om. CE- 18
CD pendent E - catenula E4 xasistam D : sasiscam CE- pon .] appellatur CE - 21 et om. E-22 Herenati CE -23 Simili
5 modius E- pen dentem scripsi : om . C : pendentem D : - dent -octapulo bis scripsit E -- 24 et aliam om. CE blatthin E :
E - catenulis C - uncinum - III et om. D · 6 singulas C stauraci C 25 sanctae om . D staur.] blatta C
9 arcli C arco E -- triumphali C ― habet DE 10 pen- 28 XXVII CE 30 Calixti E etc. - pens. <insimul > CE-
dens in regulari C - maginem D - 11 pendentem --- aforis
E-
80 CIII. GREGORIUS IIII ( 827-844) .
XII. Simulque et in diaconia beati Christi martyris Georgii fecit coronam de argento I , cum delphinos XII , pens .
XXX1 lib. VI . Ipse vero a Deo protectus et praeclarus pontifex fecit in basilica beate Dei genetricis semperque virginis
Marie dominae nostrae quae appellatur Calisti et Cornelii canistra de argento IIII , legente sanctae Dei genetricis
et domni Gregorii pape, pens . lib. XXIIII ; et in altare quoque eiusdem tabulas de argento , pens. lib. CXIII.
Fecit ibidem venerabilis papa in eodem sancto loco , infra ambitum ipsius ecclesiae, operosam decoramque res- 5
tructionem. Nam prius altare " in humili loco situm fuerat , pene in media testudine , circa quod plebs utriusque
12
474 XXXII sexus conveniens , pontifex cum clero plebi confuse inmixto sacra misteria celebrabat ; sed et sancta corpora
beatorum Calisti et Cornelii et Calepodi in meridiana plaga aecclesiae tumulata postergum populi iacentia non
condigne honorificabantur. Quod religiosus idem papa non leve tulit , sed solerti solitoque studio cum intima in-
dustria operam adhibens , mirificum opus incoans , optime consummavit . Nam effosso clandestino antro , summa 10
cum reverentia praefata sancta corpora elevans, in occidentali plaga eiusdem aecclesiae, hoc est in ambitu abside,
honorifice collocando occuluit ; circa quae quam maxime molis aggregans aggerem, comptum miris lapidibus tri-
bunal erigens decoravit . Supra que confessionem respicientem ad ortum solis miri odoris celaturarum ornata
compagine coaptavit infra consurgentes siquidem bases altaris , quod miri metri et ornatus modulo ex argento pers-
picue comens , in honore sanctae Dei genetricis Mariae semper virginis , elato scilicet priori , erexit inter consurgen- 15
tes pulchri operis gradus . Ante quod presbiterium ampli ambitus operosi operis funditus construxit , cui ex sep-
XXXIII temtrionali plaga lapidibus circa septum matroneum adposuit . Sed et decorem altari addens et matrem Domini
emerito honorans muneribus , fecit ibidem vestem crysoclabam cum blatta bizantea , habentem historia Nativi-
tatis et Resurrectionis domini nostri Iesu Christi , et insuper imaginem beatae Dei genetricis Mariae refoventem
imaginem oblatoris sui. 20
Ipse vero a Deo protectus et praeclarus pontifex fecit amas argenteas VI , quod procedunt per omnes stationes ,
pens . sing . lib . XIII ; sciphos II , pens . sing . lib . X ; gemiliones VIII , pens . ana singuli lib . II.
475 XXXIV Haec denique postquam omnia , Deo favente, a sepedicto pontifice decenter expleta sunt, ea quae in ecclesia
beati Petri apostoli foris muros longo iam senio quassata videbantur, ad pristinum statum cultumque perduxit.
Nam poene totam porticum super oratorium sanctae Dei genetricis Mariae quod Mediana dicitur noviter ex 25
13
trabibus ceterisque lignis ob decorem basilice dedicavit. Immo et aliam similiter porticum ante valvas argenteas
novo opere cultuque praecipuo perfecit . Necnon et in fronte paradisi 14 iamfate aecclesiae principali musibo cuncta
XXXV quae a priscis temporibus in eodem pariete erant diruta , velocitate nimia pingere ac restaurare decrevit . Reno-
vavit simul et porticum eiusdem ecclesiae quae super gradus eius esse perspicitur , per quos populus orationis
- - 16 am-
3 argentea CE sancta Dei genitrice Gregorii quarti papae sit Csemperque virg . Mar. E - semperque C
E sancta Dei genitricae Gregorius quartus papa C vitus E --- 18 emeritis C -- ibide D ― - 19 resurrexcionis D -
5 idem C operosa dequoreque D 6 ples D --- 7 beatae om. D
- iacentium D - - gem-
plevi E - 8 mediana E - post tergum CE 21 que C 22 pens. sing. om . E - sing. om . C
9 religiosissimus CE ―― 10 inchoans CE --- consumavit D miliones CE -anas DE
Namme fosso E - ofosso C -- - 11 ambitum C 12 quam ] q 24 longa E - cassata CE
D : que CE - aggravans CE -- ministris E 13 operis C 26 decoravit CE - 27 paradysi D - 29 Restauravit C- basi-
- cooptavit D basis E 15 comes E : comp- licae C - populos E
14 compage C
CIII. GREGORIUS IIII (827-844). 81
M
voto indifferenter habet ascensum . Fecit etiam 15 iuxta Accolam , pro quietem pontificis , ubi post orationes matu-
tinales vel missarum officia eius valeant membra soporari , hospicium parvum , sed honeste constructum , et pic-
turis decoravit eximiis .
Igitur inter cetera bone operationis exempla fecit et in patriarchio Lateranensi , pro utilitate sive usu pontificis ,
5 prope oratorium sancti Christi martyris Laurentii , habitaculum satis idoneum 15 , ubi et quies est optima , et
cum clericis suis pontifex inde egrediens omnipotenti Domino debitas potest laudes persolvere .
Igitur post haec omnia quae superius he dificata leguntur, de aedificiis iam dirutis et prae magnitudine temporum XXXVI
pene casuris quae infra palatium ab antiquis patribus videbantur esse constructa , beatissimus iam sepius nomi-
natus papa Gregorius novo cultu et opere a fundamentis erexit atque conposuit . Nam descensum qui paracella-
10 rium respicit, per quem antea homines veluti in nocte ascendebant vel descendebant , ita noviter reformavit ut
nulla inde transeuntes deinceps ut ante obscuritas valeat praepedire . A quo videlicet loco usque ad oratorium
sancti Laurentii cuncta quae erant vetera restauravit , et alia nova adiecit , in quibus III caminatas fieri iussit . Re- XXXVII
novavit immo et balneum , quod iuxta paracellarium situm est, a fundamentis per totum , et marmoribus ceteris-
que placabilibus operibus decoravit . Nam prius vetustatis longitudinem casurum esse videbatur nisi mens vel
15 optimum tanti pontificis studium eum ad priorem statum reducere decrevisset .
Pari modo et in ecclesia Salvatoris , quae appellatur Constantiniana, fecit vestem auritextile abentem storiam
Palmarum et Cenam Domini .
Item in venerabili monasterio sanctae Dei genetricis semperque virginis Mariae et sancti Cornelii et Calisti quae 476
appellatur trans Tiberim , fecit canistra numero VI , qui pens . simul lib . XVIII ; sciphum I , pens . lib . VIII , unc.III ;
20 cantara cum timiamateri, pens . lib . III ; siclonem I , pens . lib . III ; cereostata II , pens . lib .
Perfectis autem his omnibus atque examussim patratis , quoniam iam , sicut sepe dictum est, eius sancta, vene- XXXVIII
randa ac recolenda simplicitas, ut quae in Dei erat omnipotentis semper intenta servitio , ita quoque de populi
futura salute et liberatione patriae indifferenter erat sollicita , ne ab ostibus , Deo non permitente quoquo modo
caperentur. Et quoniam huius sacratissimi patris ac papae temporibus impia atque nefaria et Deo odibilis 17
25 Aggarenorum gens a finibus suis consurgens pene omnes insulas et omnium regiones terrarum circuiens , deprae-
dationes hominum et locorum desolationes atrociter faciebat et usque actenus facere nullatenus cessat ; de quibus
quoque insolitis atque cavendis periculis misericordissimus praesul magnum habens timorem ne populus a Deo
sibi et beato Petro commissus apostolo , qui in Portuensi vel Hostiensem civitatibus habitabant a Sarracenis nefan-
dissimis tribulationis ac depraedationis sentirent iacturam , intimo trahens ex corde suspiria , caepit prudenter
30 exquirere quo modo civitate Hosti adiuvaret ac liberare potuisset. In cuius statim omnipotens Deus hoc dedit XXXIX
1 indefferenter E- acolyti E acoli C- quiete E -- ma- 18 Ita D - 19 insimul CE - et unc. IIII CE -- 20 cantra
titunales D CE cereostata -lib. om. CE - 21 Perfectus C - examus in
7 < quae post D — quae superius om . E 8 palatio E D - 22 quae om . C ― 23 quo E (corr.) - 24 cap . ] ex-
- perirentur C 25 Agar. CE - a-consurgens om. D - 26
9 paracellarii C - 10 veluti in nocte om . D― ref. ] renovavit D
- 12 vera E - III] iu D · 14 placabilius E - - longitudine eiusque CE
CE
-- 15 ad ] id C decrevisse D 28 Ostiensi C habitavit CE - Sarac. E - 29 tribulationes
16 qui E - auritestilem E : auritextilem C ac depraedationes E - 30 inquirere CE - civitati C - liberari D
LIBER PONTIFICALIS , t . II . 11
82 CIII. GREGORIUS IIII (827-844) .
in corde consilium ut civitatem ibidem, si populum salvare vellet , a fundamentis noviter construere debuisset ;
quoniam ea quae priori tempore aedificata fuerat, longo quassata senio , tota nunc videtur esse diruta . Fecit
autem, iuxta quod ei fuerat divinitus inspiratum, in praedicta civitate Hostensi civitatem aliam a solo valde.
fortissimam , muris quoque altioribus , portis simul ac serris et cataractibus eam undique permunivit , et super, at
inimicos , si evenerit , expugnandos , petrarias nobili arte composuit . Et a foris non longe ab eisdem muris ipsam 5
residens diebus, partem quadam murorum non modicam cum suis hominibus , quasi in sorte percipiens, a funda-
mentis erexit . De qua , donec, Deo prosperante , crebro dicta civitate ad legitimam totius fabrice finem perducta
est , multos exinde labores in suo sancto pectore vel certamina indifferenter sustinuit . Cui etiam a noviter civitati 10
constructae hoc nomen in sempiternum statuit permanendum , scilicet ut ab hominibus, sive Romanis sive aliis
nationibus , a proprio quod ei erat nomine , id est Gregorio , Gregoriopoli vocitetur ; et revera, nec inmerito , hoc a
conditoris sui nomine vocabulum sumpsit . Quia , quod nullum legimus fecisse pontificem , iste , Dei omnipotentis
auxilio simulque virtutem munitus , pro populi ac liberatione patriae , ante iam nominatum opus mirabili decore
478 XLI His itaque in suis locis manentibus , fecit idem coangelicus atque eximius praesul in basilica Salvatoris domini
nostri Iesu Christi iuxta patriarchium Lateranensi vestem cum chrisoclabo I , habentem in frontem altaris isto-
riam beatissimorum Baptistae et Evangelistae Iohannis ; et per altaris circuitum similiter uno corpore coherentia
quasi vela similiter de chrisoclabo , quasdam picturas habentia in modum griphorum , cornua in frontibus picta .
Fecit autem in monasterio beatissimi martyris Christi Laurentii , quod dicitur Pallacinis , canistra de argento VI 20
et cereostata duas , desuper argento inductas ; sciphum argenteum I et ama similiter de argento I. Fecit autem in
oratorio sanctissimi papae Gregorii , situm infra ecclesiam beati Petri apostoli , columnellas argenteas IIII , habentes
XLII Post haec namque omnia ipse venerabilis pontifex in curte quae cognominatur Draconis 1 domum satis
dignam, undique porticibus ac solariis circumdatam a solo noviter fieri statuit ; in qua tam ipse quamque etiam 25
futuri pontifices cum omnibus qui eis obsequentur , quamdiu eis placuerit , ibidem statiose immorare valebunt .
Fecit autem similiter et in curte alia , quae Galeria vocitatur, domum aliam , largam ac spatiosam satisque prae-
cipuam, ad opus atque utilitatem pontificum , ubi , quotiens oportunum fuerit , cum omnibus qui eis famulantur
amplissime hospitentur .
XLIII Item sepedictus idem almus atque praeclarus pontifex , superno amore exardescens , fecit in basilica sanctae 30
intactaeque virginis Dei genetricis dominae nostrae Mariae quae cognominatur ad Martyres cyburium ex argento
ta. Fe
purissimo, pens. lib. CCCC ; simul et coronam ex argento purissimo I , pens. lib. X semis . Similiter autem fecit in
basilica beati Marcelli confessoris atque pontificis coronam ex argento purissimo III, pens . lib. Immo vero et in
diaconia sancti Georgii martyris fecit velum alexandrinum , habentem fasanos XII , seu velum ante ianuas lineum
5 plumatum I.
Qui beatissimus pontifex , postquam sedem Romanam et apostolicam annis sedecim gloriosissime rexit, ex hac XLV
luce subtractus ad aeternam migravit requiem . Fecit autem ordinationes V per mense martio et septembrio
seu decembrio , presbiteros ,diaconos ; episcopos per diversa loca numero CLXXXV . Sepultus 19 vero est
1 ad om. E ― 2 pens. < simul CE- coronas CE - 3 co- 6 sede E annos sexdecim CE - 7 autem om . CE
ronas C -- pens. < simul > CE 4 et in diaconia om. D - et dec. seu sept. CE — 9 Petri om . C Et-dies XV om. E -
beati CE -- habentes E - velos E eius om. C
NOTES EXPLICATIVES.
1.Sacerdotes mei] Ce texte n'appartient pas à la Bible . pontifex, priusquam in presentia missorum nostrorum vel filii
2. deduxerunt] Le biographe s'arrête là et ne décrit pas la nostri seu universae generalitatis faciat promissionem pro
consécration du nouveau pape . Un peu plus bas, il la mentionne omnium satisfactione atque futura conservatione, qualem domnus
rapidement : «< Post electionem simul et consecrationem praesu- et venerandus spiritalis pater noster Leo sponte fecisse dinos-
latus sui »... La raison de ce silence nous est donnée par les citur. » (Sickel, Das Privilegium Otto I, p. 181 ; cf. p . 158 et suiv.).
Annales d'Eginhard (a . 827) : « Quo (Valentino) defuncto, Gre 3. in aliam... infra ecclesiam b. Petri] Cette chapelle de Saint-
gorius presbiter tituli sancti Marci electus, sed non prius ordi- Grégoire se trouvait à l'endroit marqués sur le plan ; elle
natus est quam legatus imperatoris Romam venit et electionem s'ouvrait au bas de la dernière nef latérale de gauche, par consé-
populi, qualis esset, examinavit. » — Jusqu'en 824 les empereurs quent à peu de distance du tombeau primitif, situé ante secreta-
s'étaient abstenus de toute ingérence dans les élections pontifi- rium, vers le point ee.
cales . Les désordres qui se produisirent sous le pape Pascal les 4. ss. Sebastiani, Gorgonii ac Tiburtii] Le biographe dit que chacun
portèrent à imposer aux Romains l'obligation d'attendre l'agré- des corps saints fut déposé sous un autel spécial . Cependant
ment de l'empereur avant de procéder à la consécration de l'élu. l'Ordo de Benoît (Mabillon, Mus. ital., t. II, p. 122) ne nomme
Cette obligation n'est pas exprimée dans le capitulaire de Lo- que trois autels, celui de Saint-Grégoire, celui de Saint-Sébastien
thaire, donné en 824 ; mais elle figure dans la formule du ser- et celui de Saint- Tiburce. M. de Rossi (Inscr., t . II, p . 228 ) pense que
ment que les Romains durent alors prêter aux deux empereurs : saint Gorgonius fut réuni à saint Tiburce, tous les deux ayant
« Promitto ego ille... quod non consentiam ut aliter in hac sede été extraits du même cimetière ad duas lauros, sur la voie Labi-
Romana fiat electio pontificis nisi canonice et iuste, secundum cane. - Le corps de saint Sébastien venait d'être transféré en
vires et intellectum meum ; et ille qui electus fuerit, me consen- France Ann. Einh., a . 826 : « Hildoinus, abbas monasterii
tiente consecratus pontifex non fiat, priusquam sacramentum sancti Dionisii martiris, Romam mittens, adnuente precibus eius
faciat in praesentia missi domni imperatoris et populi, cum iura- Eugenio sanctae sedis apostolicae tunc praesule, ossa beatissimi
mento quale domnus Eugenius papa sponte pro conservatione martiris Christi Sebastiani accepit, et ea apud Sues sonam civitatem
omnium factum habet per scriptum . » (Pauli Diac. Contin . Romana, in basilica sancti Medardi collocavit. » Suit le récit des mira-
dans les Mon , Germ . SS. Langob. , p. 203 ) . Elle est aussi mentionnée cles qui se firent dès lors dans le sanctuaire de Soissons. Un
dans le privilège d'Othon (962) qui, pour cette partie de son siècle plus tard, l'histoire de cette translation fut rédigée, avec
texte, est calqué sur les documents de 824 ... « secundum quod beaucoup plus de détails, par Odilon, moine de Saint-Médard
in pacto et constitutione ac promissionis firmitate Eugenii pon- (Mabillon, Acta SS. ord. s. Ben. , t . IV, part. I, p. 383 et suiv.).
tificis successorum que illius continetur, id est, ut omnis clerus et Saint Gorgon avait été rapporté à Metz par l'évêque Chrodegang,
universi populi Romani nobilitas, propter diversas necessitates au temps de Pépin le Bref. Quant à saint Tiburce, précisément
et pontificum inrationabiles erga populum sibi subiectum aspe- dans les premiers jours du pontificat de Grégoire IV, un prêtre
ritates retundendas, sacramento se obliget quatinus futura pon- de Soissons, envoyé par Hilduin, avait essayé de l'extraire de
tificum electio, quantum uniuscuiusque intellectus fuerit, ca- son tombeau ; mais il ne parvint pas à mener à bien cette opéra-
nonice et iuste fiat ; et ut ille qui ad hoc sanctum atque apos- tion peu délicate (Eginhard, Translatio ss. Marcellini et Petri, 8, 10).
tolicum regimen eligitur, nemine consentiente consecratus fiat 5. absidamque illius ...] Les mosaïques de Grégoire IV existent
84 CIII. GREGORIUS IIII (827-844).
encore sur l'arc absidal et dans l'abside elle-même. A la partie qui présente au Christ le pape Grégoire IV ; celui - ci tient en maiu
supérieure de l'arc, on voit, en cinq médaillons, le Christ et les le modèle de la basilique . Ces mosaïques sont d'une grande
quatre animaux symboliques ; des deux côtés, saint Pierre et barbarie ; ce sont les dernières en date qu'il y ait à Rome, an-
saint Paul. Dans l'abside, il y a sept figures : le Christ au térieurement à la renaissance du xe siècle . Au- dessous se lit
centre ; à sa gauche le papo saint Marc, saint Agapit, sainte l'inscription dédicatoire :
Agnès ; à sa droite, saint Félicissime et saint Marc l'évangéliste,
Dans la publication qu'il a faite de cette mosaïque et de son droite, c'est- à-dire au nord du presbyterium (la basilique est
inscription, M.de Rossi (Musaici) propose pour le v. 4 la leçon orientée au soleil levant ), le matroneum , enceinte réservée aux
QVI dont on aurait fait CVI dans quelque restauration. Mais la dames. Des vestiges de ces constructions ont été retrouvés lors
cacographie cui nomine est dans le style du temps : il n'y a rien des travaux dont j'ai parlé ci- dessus (De Rossi, l . c .).
à changer. 12. corpora bb. Causti et Cornelii et Calepodi] On n'a aucun do-
6. in via Sacra] Le nom de la voie Sacrée est ici attribué à la cument sur la translation des saints Calliste et Calépode, du
rue qui la prolongeait sur le côté N-E du Forum ; de même que cimetière de la voie Aurelia, où ils avaient été déposés d'abord
l'appellation in tribus Fatis , qui ne convient qu'à un point de cette (t. I, p . 142, note 6), à la basilique transtibérine. Du moment où
rue, a été étendue à la voie Sacrée elle-même ( t. I, p. 317, note 46 ). on les transportait à Rome, nulle église n'était plus qualifiée
7. triclinium mire magnitudinis] Sur l'emplacement probable de pour les recevoir que celle qui depuis longtemps portait, parmi
ce triclinium , v. Rohault de Fleury, le Latran au moyen âge, ses vocables, celui de Saint-Calliste. Quant à saint Cornelius,
p . 78, 386 , et pl . IV. il avait été transporté par le pape Hadrien dans l'église de la
8. monachos canonicos ] Cette expression parait désigner des domus culta Capracorum ( t. I , p. 506 , 1. 27 ) . Plus tard l'abbaye
chanoines ce serait la plus ancienne apparition, à Rome , de de Compiègne se dit en possession des corps des saints Corneille
cette combinaison entre la vie cléricale et la règle monastique . et Cyprien. Il est sûr que les reliques de saint Cyprien furent
En France elle avait été introduite, au siècle précédent, par saint apportées de Carthage en France sous Charlemagne et dépo-
Chrodegang, évêque de Metz ; en 816, l'empereur Louis fit adop- sées d'abord à Arles, puis à Lyon sous l'épiscopat de Lei-
ter au concile d'Aix -la- Chapelle des règlements réformateurs drade (814) ; elles s'y trouvaient encore sous Agobard (814-841),
qui contribuèrent beaucoup à propager cette institution . comme il résulte d'un petit poème composé alors (Migne, P. L.,
9. sanctum fecit Praesepium ] Il y a encore à S. Maria in Tras- t. CIV, p . 352 ) . Charles -le Chauve les fit transporter à Compiè-
tevere une chapelle de la Crèche, qui s'ouvre vers le milieu de gne. Adon raconte cette translation dans son martyrologe ( 14
la nef latérale de droite ; mais elle est toute modernisée . sept. ), sans parler d'une translation de saint Corneille : celle-ci
10. imaginem auream ] Dans la liste des basiliques de Rome au est donc, en toute hypothèse, postérieure au pontificat de Gré-
VIIe siècle (De Rossi , Roma sott. , t . I, p . 143) , on lit : « Basilica goire IV . Du reste le récit de la translation publié par l'abbé
quae appellatur Sancta Maria Transtiberis , ibi et imago sanc- Lebeuf et reproduit dans la Patrologie latine de Migne, t . CXXIX,
tae Mariae quae per se facla est. >> p. 1376, est un document de bien peu de valeur.
11. nam prius allare... ] L'état des lieux a changé lors de la re- 13. porticum ante valvas argenteas] Plan , I.
construction de la basilique par Innocent II. Alors on y ajouta 14. et in fronte paradisi] Ce texte confus ne permet pas de
un transsept et l'abside fut reportée plus loin . M. de Rossi distinguer s'il s'agit ici de mosaïques nouvelles ou simplement
(Bull. 1866 , p . 76 ) dit que, lors des dernières restaurations, sous de mosaïques remplacées ou restaurées. L'endroit indiqué est la
Pie IX, on retrouva, sous l'arc triomphal , la naissance de l'an- façade, non de la basilique elle- même, mais de l'atrium. C'est
cienne abside. Il paraît que, jusqu'à Grégoire IV, il n'y avait là que se trouvait la belle mosaïque de Giotto, actuellement
pas de presbyterium en avant de l'autel, et que celui-ci, étant disposée, après bien des pérégrinations et des retouches, dans
trop rapproché du fond de l'abside (pene in media testudine) , les le portique de Saint-Pierre, au-dessus de l'entrée.
fidèles qui en approchaient se trouvaient mêlés au clergé (cum 15. iuxta Accolam] Cf. ci -dessus , p . 38, note 39.
clero plebi confuse inmixto), d'autant plus aisément que le sanc- 16. habitaculum satis idoneum ] Sur cet appartement et les
tuaire était au même niveau que le reste de l'église (in humili aménagements dont la description suit, je renvoie aux conjec-
loco). Grégoire fit exhausser le sol de l'abside , en ménageant au tures probables et aux restitutions tentées par M. Rohault de
milieu une crypte où il déposa les corps des saints Calliste, Fleury (v . note 7).
Cornelius et Calėpode, qui, jusque là, avaient leur tombeau dans 17. Aggarenorum gens] Dès les derniers temps de Charlemagne
la nef latérale de gauche en entrant ( in meridiana plaga). L'autel les pirates sarrasins d'Afrique infestaient déjà les îles de la
s'élevait au-dessus de cette crypte, pourvue d'une ouverture mer Tyrrhénienne et le littoral romain . En 827 ils débarqué-
tournée vers la nef (confessionem respicientem ad ortum solis) ; des rent en Sicile ; en 831 , ils étaient maîtres de Palerme, d'où ils ne
deux côtés de la confession des degrés donnaient accès à l'ab- tardèrent pas à rayonner sur le continent, se mêlant aux que-
side. En avant s'étendait le presbyterium, avec son enceinte ; à relles des princes lombards de Bénévent et de Salerne, et rava-
CIII. GREGORIUS IIII (827-844). 85
geant les côtes, peu défendues contre leurs entreprises. A en 18. in curte Draconis... in curte Galeria] Ces deux villas ponti-
juger par la place que cet événement occupe dans la vie de Gré- ficales se trouvaient l'une en face de l'autre, des deux côtés du
goire IV, la fondation de Gregoriopolis doit avoir eu lieu vers Tibre, à deux lieues environ d'Ostie et de Porto. Le nom de la
la fin du pontificat, après la mort de l'empereur Louis (840) et curtis Draconis s'est conservé dans celui du fundus Draconis,
la bataille de Fontanet (841 ). Les Romains commençaient à s'a- mentionné dans une bulle de Grégoire VII, et dans ceux que
percevoir que leurs protecteurs attitrés n'étaient guère en situa- portent les propriétés modernes de Dragone, Le Dragare, La Dra-
tion de les protéger efficacement. L'enceinte, fort étroite, goncella (Nibby, Dintorni, t. II, p . 553 ; Nerini, De lemplo s. Alexii,
construite par Grégoire IV, a été souvent réparée, mais non dé- p. 227). Quant à la curtis Galeria, elle doit être identifiée à la
truite. C'est ce qu'on appelle actuellement Ostie, le nom de Gre- domus culta Galeria fondée par le pape Hadrien sur la voie de
goriopolis n'ayant pas , semble-t-il, survécu au fondateur. Là se Porto, à Ponte di Galera (t . I, p . 518, note 56) .
trouve, au milieu de quelques masures, un évéché rustique , avec 19. Sepultus vero est... ] L'épitaphe est perdue et le tombeau
une petite chapelle dédiée à sainte Aurea , qui marque l'emplace- n'est mentionné par aucun auteur.
ment du cimetière chrétien d'Ostie antique. Cf. t. I, p . 380, note 40.
86 CIII . SERGIUS II (844-847) .
CIIII.
1
479 I SERGIUS , natione Romanus , ex patre Sergio , regionis quarte, sedit annos III . Hic cum inlustri editus a matre
fuisset, castis nutrimentis eum erudire ingenti coepit cum studio , ut nihil obscenum vel libidinis ab eo quisquis
audire aut videre non poterat . Puerilia oblectamenta contempnebat non breviter, ita ut actibus pollere videretur
piis ab omnibus, et moribus clarescere maiorum coepit nobilium , puris munitus instructusque maternis ingeniis.
Igitur mater exultabat cotidie, omnipotenti Deo gratias referebat alacriter , qui talem sibi superno prole concessit 5
auxilio . Duodecimo quidem aetatis suae anno obiit mater eius , migravitque ad Dominum . Qui relictus a matre,
II pater iam olim luce caruerat, parentum cum suis morabatur in aede fratribus . Eodem tempore urbis Rome
primatum regebat ecclesiae Leo tercius , papa benignus atque praecipuus , qui generositatem huius praeclari
pueri reminiscens , ac parentum eius nobilitatem recolens , ad suam iussit magno cum amore duci praesentiam.
Itaque cum adductus fuisset, hilari vultu eum serenaque mente contemplare coepit, et suo supra modum 10
placuit animo . Tunc praesul eum scolae cantorum ad erudiendum communes tradidit litteras et ut mellifluis
480 instrueretur cantilaenae melodiis . Insignis idem et sollertissimus puer celeriter omne litterarum disciplinae
III sumpsit ingenium, ut omnes ipsius praecelleret scolae puerulos . His auditis optimus pontifex inexplebili reple-
batur cotidie gaudio pro pueritiae eius benignis profectibus . Tunc eum acolitum in sancta constituit Romana
aecclesia . Vicesimo autem pontificatus sui anno cum decessisset officio , Romane sacerdotium Stephanus suscepit 15
ecclesiae ; quem etiam ipse amplo cum cordis diligebat affectu , et cum eum strenue in divinis Scripturis nobiliter
contemplaret velocem, protinus illi subdiaconatus concessit officium, parvoque tempore episcopatus sui adminis-
tratum regimen , ecclesiae gubernacula Paschalis suscepit . A quo idem vir per omnia prudentissimus , vita , eru-
ditione , moribus adhornatus , tituli beati Silvestri confessoris atque pontificis presbiter consecratur . Qui super
20
IV omnes misericordia , studio , vigilantia atque omnibus optimis institutionibus claruit . Paschali vero defuncto,
praesulatus culmen accepit Eugenius . Igitur pontifitio cum tribus perdurasset Eugenius annis , Valentinus saedis
ipsius pontifex consecratur ; cuius post casum ecclesiae apicem suscepit Gregorius . A quo cum diligentius prae-
481 dictus vir amaretur , archipresbiterum eum in sancta ordinavit ecclesia . Qui vero cum per XVI sollertissime guber-
nasset ecclesiam annos, ad extrema ductus occubuit.
Tunc vero , cum proceres et Romane urbis optimates universusque ecclesiae populus pro eligendo pontifice in 25
unum coissent, atque alius de alio , ut fieri solet in talibus , conclamaret, subito per Dei providentia , divino nutu
conpuncti , de antefati Sergii archipresbiteri religione diligentius confabulare ceperunt, ut omnes conclamarent
et dicerent quia dignus est pontifitii adipisci regimen . Firmatoque in eundem virum consilio , unusquisque in
1 Sergius < II > E - cum bis D -- 2 quis C 3 urebiter tis CE - 14 acolotum E - 17 volocem E qui CE --- 21
E erebiter e - - 4 ingenus E 5 et omn . CE - 6 Duo- perd. < ipse > CE - 22 occasum C - ap ic e D - 23 sol-
decimum E - 7 hac luce C cum om . codd. : supplevi lerter C
-< cum > fr. C- 8 benedictus E - 9 eum ius . CE 28 et diccrent om. CE pontificatus E pontificale C —
11 communiones D 12 litteralis CE -- 13 opimus audi-
CIIII. SERGIUS II (844-847) . 87
sua reversus est. Tunc repente diaconus quidam Iohannes ipsius ecclesiae in tantum amentiae erupit atque v
insaniae, ut, persuaso quodam satis inperito et agresti populo , collecta turbulentorum et seditiosorum manu , in
patriarchium per vim , fractis ianuis bellicis telis , ingrederetur, legis et ordinis traditionem transgressus .
Quo ex facto, omnes qui intra patriarchi moenia adherant stupore et metu repleti sunt. Igitur cum per
5 unius hore momentum cum eo illa perdurasset ignobilis populi contio, timore correpta , eo relicto, rusquam
8040 conparuit.
Quibus ita gestis, omnes Quiritum principes dedignati sunt , et communi consilio universi pariter in basilica
beati Martini confessoris atque pontificis caeleri cursu magnoque aequitatu sunt congregati , et eundem archipres-
biterum Sergium , in omnibus probatissimum virtutibus virum, de quo superius memoriam fecimus , extrahentes
10 de ecclesia, magno cum honore magnaque populi comitante caterva amplisque resonantibus laudibus , cum hymnis
et canticis spiritalibus , in patriarchium Lateranense electus atque perductus est . Eodem vero die tanta nix in
urbe effusa est, ut omnibus candidata cerneretur ; quod multi gaudii dicebant et claritatis esse indicium . Prae- VI 482
dictum vero Iohannem diaconum de patriarchio magna cum turpitudine huius Romane urbis principes expu-
lerunt, et artius claustra sub cautela trudere praeceperunt, pro eadem tante temeritatis impia et dira praesump-
15 tione quam sepefatus Iohannes diaconus ausus est perpetrare . Quem etiam concilio antistitum principes damnare
suoque maluerunt privari honore ; necnon alii ensibus membratim eum dilaniare ac interimere voluerunt . Sed
髻 hoc fieri benignus et sollertissimus Sergius praesul prohibuit , nolens malum pro malo secundum evangelicam
cuiquam reddere vocem. Tunc demum, exultantibus omnibus sacerdotibus , proceribus et optimatibus , omni- VII
busque ecclesiae populis , isdem sanctissimus vir in apostolica beati Petri sacratissima sede ordinatus consecra-
Erat enim origine insignis , fide purus , praedicatione liberior , Deo humilis , hominibus clarus , vultu alacris , 483
mente alacrior, ecclesiarum gubernator, plebium ultor, pauperum fauctor , viduarum tegmen et consolator , indi-
gentium largitor, dispersorum congregator, congregatorum conservator, inanium seculariumque rerum con-
temptor, solis sapientiae divitiis avidus et amator . Huius sacratissime consecrationis cum ad aures invictissimi VIII
25 Augusti Lotharii rumor pervenisset imperatoris , Drogonem , videlicet Metensis aecclesiae archiepiscopum , cum
excellentissimo Ludovico filio suo magnoque cum Francorum exercitum Romam direxit ; cum quibus etiam
3
archiepiscopos pluresque episcopos , abbates et comites, proficisci praecepit . Ipsi vero , a quo in oras Bolonie
civitatis teligeris suis exercitibus sunt ingressi, tantas caedes tantasque strages in populo peregerunt, ut qui
per urbes et agros erant, tyrannica crudelitate perterriti , relictis propriis locis , per loca abdita et latebras se
30 absconderunt . Cum vero haec per omnem locum singulasque per urbes atque vicos et agros saeva operarent
nequitia, ad Fontem pervenerunt Capellae ; tantaque erat tunc caeli serenitas ut in toto aere nubem aut pluviae
1 ecclesia E --- 3 factis E (corr. ) ― < cum bell. C ―― or- et C --- 24 soli D) - 25 Drugonem C 26 Hludowico E : Hlu-
idni D 4 patriarchio E (corr.) 5 contentio D ―― relicta D douuicho C -que] quem e - 27 horas DE- 28 < cum telig.
9 virorum C - 10 comitantem E 14 in claustra C - C29 propriis < rebus > D , sed rebus punctis notatum
16 maluerunt] voluerunt E- < et > alii E 30 absconderent CE hoc E ― operare D operarentur C
22 plebem D 23 congregator om . E - congregatorum ] 31 pontem CE
88 CIIII. SERGIUS II (844-847) .
signum quisquam videre non potuisset ; subito vero, atrarum non modica densitas nubium facta est , nimbosisque
procellis et coruscationibus circumdati , quidam de primatibus Drogonis consiliariis fulminis ictu percussi ac
484 interempti sunt. Hoc videntes orribile signum, nimio omnes timore Franci correpti sunt . Sed nullatenus mentis
Ludovici regis occursum universos iudices ad fere VIIII miliaria ab hac Romana urbe direxit. Quem cum signis et
magnis resonantibus laudibus susceperunt . Et dum Urbi poene unius miliarii spatio adpropinquasset , universas
6
militiae scolas una cum patronis direxit, dignas nobilissimo regi laudes omnes canentes , aliosque militiae edoc-
tissimos Grecos , imperatorias laudes decantantes , cum dulcisonis earundem laudium vocibus , ipsum regem
glorifice susceperunt . Obviam illi eius sanctitas dirigens venerandas cruces , id est signa , sicut mos est impera- 10
X torem aut regem suscipere , ita eum cum ingenti honore suscipi fecit . Ipse vero Hludowicus rex , qua hora sibi
sacratissimas cruces ac signa obviam advenisse conspexit , alacris factus , valde letatus est . Tunc , suo universo cum
populo, omnibus Romanis iudicibus et scholis antecedentibus , ad beatum Petrum studuit properare . Quem ante-
6
dictus almificus pontifex in gradibus ipsius apostolicae aulae eundem regem in ipso die dominico post Pente-
15
costen suo cum clero expectavit.
Coniungente vero eodem rege , universosque gradus eiusdem sacratissime beati Petri ecclesiae ascendente , ad
praenominatum propinquavit pontificem, ubi in atrio , super grados , iuxta fores ecclesiae , cum universo clero et
populo Romano adsistebat . Tunc mutuo se amplectentes , tenuit idem Hludovicus rex dexteram antedicti pontificis ;
in interius ingressi atrium , ad portas pervenerunt argenteas . In quo atrio unus de exercitibus , a demonio
XI arreptus , in conspectu omnium Francorum valde vexatus est . Tunc almificus praesul , claudi faciens omnes ianuas 20
beati Petri, atque serrari praecepit, et regi , Spiritu sancto admonente , sic dixit : « Si pura mente et sincera volun-
>> tate et pro salute reipublice ac totius urbis huiusque ecclesiae huc advenisti , has mea ingredere ianuas iussione.
485 » Sin aliter , nec per me , nec per meam concessionem istae tibi portae aperientur . >> - Statim rex illi respondens
dixit quod nullo maligno animo aut aliqua pravitate vel malo ingenio advenisset . Tunc eodem praesule praeci-
piente , obpositis manibus , praedictas ianuas patefecerunt , et ita in eandem venerandam aulam beati Petri 25
ingressi sunt, laudem Deo et eius excellentiae decantantes universus clerus , et cuncti religiosi famuli Dei extensa
voce adclamantes : «<< Benedictus qui venit in nomine Domini » , et cetera . Sicque cum eodem pontifice ipse rex
simulque omnes episcopi , abbates et iudices et universi Franci qui cum eo advenerant , ad confessionem beati
Petri adpropinquantes , seque proni ibidem prosternentes , Deo nostro omnipotenti et idem apostolorum principi
gratias reddiderunt . Et data a praedicto almo pontifice super populum orationem , ab ecclesia pariter omnes 30
regressi sunt .
XII Postea vero , continuis diebus sequentibus , omnia suburbana pestifera devastatione compresserunt , agrosque et
segetes atque prata quasi fulmineus impetus deceperunt . Dum haec gerebantur, ipse a Deo protectus praedictus
etu pare
pontifex a quibusdam audierat quod in hanc famosissimam urbem hospitalitatis causam introire voluissent ; sed
Dominico vero die sequenti , in eadem principis apostolorum basilica , omnes archiepiscopi , episcopi et abbates , XIII 486
5 omnesque qui cum eo venerant Franci , sunt congregati, omnesque pariter Romanorum nobiles et praeclari . Tunc
10283
almificus pontifex manibus suis ipsum Hludovicum , imperatoris filium, oleo sancto perunguens , regali ac pretio-
sissima coronavit corona, regemque Langobardorum perfecit . Cui regalem tribuens gladium illique subcingere
iussit. Deinde missarum celebratione finita, ab ecclesia omnes cum rege letantes regressi sunt .
8
Deinceps vero, per dies singulos conflictum summi certaminis cum sanctissimo praesule omnibusque epis- XIV
10 copis et omnibus optimatibus nostris atque proceribus ipse Drogo, archiepiscopus Metensis ecclesiae , de quo
superius memoriam fecimus , commovebat, tam ipse quam omnes archiepiscopi et episcopi qui cum eo contra hanc
universalem et caput cunctarum ecclesiarum sine metropolitani concessione atque vocatione convenerant, id est :
et ceteri, cum quibus etiam Boso comes , Adalgisus comes , lohannes comes , Vuldo comes , Bernardus comes ,
487 Wifridus comes atque Maurinus comes , et ceteri pariter, contendebant . Sed , divina gratia inspirante , nec ser-
mones ipsius almi pontificis neque prudentiam superare valuerunt ; tantaque ei superna aderat virtus ut nullo
sermone eum concludere vel constringere potuissent ; et ab eodem superati pudore et operti confusione disces-
serunt . Quod videntes, omnem iram atque ferocitatem quam mentibus observabant omni modo deposuerunt . 10
XV His igitur perfectis , praedicto postulaverunt pontifice ut omnes primates Romani fidelitatem ipsi Hludowico regi
per sacramentum promitterent . Quod prudentissimus praesul fieri nequaquam concessit , sed sic orsus est illis :
<«< Quia si vultis domno Lothario magno imperatori hoc sacramentum ut faciant solummodo , consentio atque per-
488 » mitto ; nam Hludowico eius filio ut hoc peragatur, nec ego nec omnis nobilitas Romanorum consentit »
> . Tunc
demum in eadem ecclesia sedentes pariter, tam beatissimus pontifex quam magnus rex et omnes archiepiscopi 15
atque episcopi , stantibus reliquis sacerdotibus et Romanorum ac Francorum optimatibus , fidelitatem " Lothario
clesia fuerant expulsi , sanctissimo pontifici postulabant ut eos reconciliare ac pallium eis tribuere dignaretur. Quos
etiam idem praesul nec communionem inter clericos dignos esse suscipere dicebat , sed inter communem populum 20
communicandi licentiam tantummodo haberent.
XVII Per idem tempus , cum rex ipse Hludowicus Rome degeret , Siconolfus 12 , Beneventanorum princeps , magno
cum exercitu Romam venit . Quem cum praedictus rex honorifice suscepisset, omnia pro quibus venerat ipsi in-
dicavit . Cui rex gratanti animo quidquid quesierat tribuit atque concessit . Et cum simul Franci , Langobardi atque
Beneventani congregati fuissent, facta est ingens populi multitudo , ita ut ex omni parte Roma circumdata videre- 25
tur. Quorum amplitudinem omnia sata deleta sunt . Ipse vero Siconulfus ardenti pectore praecipuum desiderabat
videre pontificem et ab eo benedictionem accipere . Quem praesul cum suscepisset , solo prostratus , pretiosos ip-
sius pedes humiliter osculavit ; et ab eo benedictione suscepta ab eius conspectu alacriter , Deo gratias referens ,
regressus est.
489 XVIII His omnibus finitis , ipse excellentissimus rex Hludowicus ampla cum letitia Papiam reversus est, ubi ab exordio 30
principatus sui culmen regebat. Tunc vero leti omnes cum coniugibus ac liberis senatus populusque Romanus in-
genti peste liberati et iugo tirannicae inmanitatis redempti , sanctissimum Sergium praesulem velut salutis aucto-
rem ac restitutorem pacis venerabant. Ille tamen non suae virtuti rem gestam sed divino munere deputabat .
Iam quia lingua cuncta quae gessit per ordinem explere non praevalet , transeamus ad ea quae in sanctis locis XIX
5 obtulit, et breviter enarrare incoemus.
In primo quidem pontificatus sui exordio , superno amore exardescens , in basilica Salvatoris quae Constanti-
cte. niana nuncupatur mire pulchritudinis opus explevit . Nam ambitus 13 sacri altaris , qui strictim in ea fuerat olim
constructus, largiorem proprio digito designans a fundamentis perfecit, pulcrisque columnis cum marmoribus de-
super in gyro sculptis splendide decoravit, ubi nunc sacra plebs in administratione sacri largiter consistit officii .
10 Quo expleto , ipse almificus pontifex pro decore atque ornatu huius praeclari operis in eadem basilica obtulit vela
alba olosirica XX, ornata per circuitum de fundato ; similiter et alia de fundato optima valde XX, ornata per cir-
cuitum de blatin . Ubi etiam confessionem 14 mirificam, Christo cooperante, construxit, et argenteis tabulis auro-
que perfusis fulgide compsit ; quam propriis manibus consecrans reliquias posuit. Et aliud quidam opus ante fores
huius venerandae ecclesiae valde optimum fecit, quia sacra 15 pridem quae latebant populis limina summo studio
15 omnibus manifesta constituit cum pulchri decoris ibidem arcos a fundamentis construxit ; quos etiam variis pic-
turis nitide decoravit.
Ipse vero a Deo protectus et praeclarus pontifex, pro remedio et futura animae suae retributione, cameram XX 490
Praesepii domini nostri lesu Christi, quod basilicae beatae Dei genetricis dominae nostrae conectitur, que Maior
ab omnibus nuncupatur, argenteis tabulis ac deauratis, habentes storiam dominicae Incarnationis atque Nativi-
20 tatis beatae Dei genetricis Mariae , magnificae atque praecipuae perornavit, quod nullus pontificum per tot anno-
XXIII Hic vero praesul , cum de omnibus ecclesiis sollicite 10 Hic vero praesul, cum de omnibus ecclesiis sollicite
curam gereret, etiam basilicam sancti Archangeli , quae curam gereret, etiam basilicam sancti Archangeli , quae
in cacumine Faiani montis est constituta , largiorem in cacumine Fagani montis est constituta , largiorem
quam pridem fuerat a fundamentis perfecit, ac radien- quam pridem fuerat a fundamentis perfecit, ac radien-
tibus picturis luculente pingere iussit, ac sarta tecta tibus picturis luculente pingere iussit , ac sarta tecla
eius noviter restauravit, ubi et obtulit dona haec : vestes 15 eius noviter restauravit ; ubi et obtulit vestes de imizino
de ymizino numero IIII ; similiter et vela IIII . IIII, similiter et vela IIII .
Scolam
XXIV Ipse vero almificus et beatissimus papa 18 Ipse vero almificus et beatissimus papa Scolam Can-
Cantorum quae pridem Orphanotropheum vocabatur, torum , quae pridem Orphanotropheum vocabatur , cum
cum prae nimia vetustate iam emarcuerat et pene in rui- prae nimia vetustate pene ruinam posita atque con-
na posita atque confracta a priscis temporibus videretur , 20 fracta videretur , Dei annuente clementia, a fundamentis
Dei annuente clementia, a fundamentis in meliorem , ut in meliorem, ut olim fuerat, statum noviter restau-
XXV Nam et basilicam 19 beati Romani martiris, quae non Nam et basilicam beati Romani martiris , quae non
longe ab urbe foris porta Salaria sita est , quae a priscis longe ab urbe foris porta Salaria sita est , a funda-
temporibus persenuerat et pene casura erat, suo almo 30 mentis perfecit ; quam etiam titulo sanctorum Silvestri
10 fulgentibus decoravit .
Fecit autem in basilica beati Petri apostoli vestem (XXX) 491
XXVI Idem vero sanctissimus praesul, sancti Spiritus inlus-
tratione perfusus , fecit et in basilica beati Petri prin- de chrisoclabo , habentem in medio Salvatoris effigiem ,
domini nostri Iesu Christi sedentis in throno , et in cir- 15 prasinis et iacinctinis , perornavit .
Ecclesia 23 etenim beatissimi Martini confessoris His igitur summopere consummatis , ipse a Deo pro- XXXI
clesiae curam adhibens , illic pervigil saepius existens , ficatus culmen deductus est strenue gubernavit , et per
olitana tempora defecta vetustate marcuerat , ruinisque
in alio non longe demutans loco, in meliorem eam
confracta diu antiquitus lacerata manebat , Dei annuente
XXVIII quam dudum fuerat erexit statum. Hic enim beatissi-
clementiam , in meliorem pulcrioremque statum a fun-
mus et praeclarus pontifex multa corpora sanctorum
dirutis in cimiteriis iacentia , pia ea sollicitudine, ne 30 damentis perfecit . Absidam quoque ipsius aureis
rabiliter renovans construxerat , cum omnium advoca- atque Stephano et Sotere martyribus ac pontificibus , si-
tione Romanorum , presbyteris , diaconibus et clericis mulque Asterio martyre cum sacratissima filia eius
XXIX laudem Deo psallentibus , deportans recondidit . Quae sanctoque Ciriaco et Mauro , Largo et Szmaragdo et
dum sanctissimi atque coangelici praesulis haec intima Anastasio et Innocentio pontificibus , una cum sancto
cordis vigilantia gererentur, ut reconditorum quidem 5 Quirino ac Leone episcopis , pariter Artemio , Sisiano ,
sanctorum corporum Deo indesinenter super astra pla- Pollione , Teodoro , Nicrando , Crescentiano martyribus ;
centium precibus apud omnipotentem Dominum iuva- cum quibus beata Sotere atque Paulina , necnon Mem-
retur, in iamdicta venerabili ecclesia fecit in absidam
. mia , luliana et Quirilla , Teopiste, Sophia , virginibus at
fenestras, quas ex vitro et diversis coloribus decoravit , que martiribus , et beata Ciriacae vidua, cum aliis
sed et presbyterium 26 ex marmoribus sculptis ornavit. 10 multis quorum nomina Deo soli sunt cognita , utrosque
Fecit autem in eadem ecclesia ciburium ex argento sub sacro altare dedicans collocavit .
XXXIII Verum etiam obtulit in ecclesia beati Silvestri et Mar- His igitur magnifice peractis , gratanti animo mente- 492
tini confessorum atque pontificum regnum aureum 20 que sollicita obtulit in eadem ecclesia perenniter haec
valde preciosissimum , cum gemmis prasinis , iacinetinis permanenda : regnum aureum valde pretiosissimum ,
et albis , quod nunc usque super altare cernitur pen- cum gemmis prasinis , iacinetinis et albis, quod nunc
dens , habens in medio crucem de auro purissimo cum usque super altare cernitur pendens, habens in medio
gemmis similiter pretiosis ; item gabatas ex argento pu- crucem de auro purissimo cum gemmis similiter pre-
rissimo auroque perfusas IIII , pendentes ante vestibulum 25 tiosis ; item gabatas ex argento purissimo auroque per-
sacri altaris ,atque gabatas interrasiles deauratas, cum bul- fusas IIII , pendentes ante vestibulum sacri altaris, atque
lis II ; similiter cruces aureas cum gemmis valde opti- gabatas interrasiles deauratas cum bullis II ; cruces aureas
mas II , et aliam similiter crucem de argento unam . Ob- cum gemmis valde optimas II ; et aliam similiter crucem
tulit autem in eadem basilica thimiamateria aureo super- de argento unam. Obtulit autem in eadem basilica thi-
inducta colore III ; patenas de argento mundissimo ac 30 miamateria aureo superinducta colore III : patenas de ar-
deauratas II ; colatorium de argento quod in sacro uti- gento mundissimo ac deauratas II ; colatorium de ar-
tur deauratum officio I ; regnum de argento purissimo gento quod in sacro utitur deauratum officio I ; re-
cum tintinnabulis, habentem in medio crucem cum gnum de argento cum tintinnabulis , habentem in me-
XXXIV Hic beatissimus papa, superno amore exardescens , Hic beatissimus papa, superno amore exardescens ,
obtulit ubi supra aquaemaniles de argento, paria III ; obtulit ubi supra aquemanilia de argento, paria III ;
item sextaria de argento purissimo III ; calices de ar- 5 item sextaria de argento II ; coronas maiores de argento
gento purissimo ac deauratos II ; similiter et patenam IIII , cum delfinis , pens . lib. ; calices de argento pari-
de argento maiorem , auro perfusam , habentem in ter ac deauratos II ; patenam de argento maiorem auro
medio effigiem domini nostri Iesu Christi I. perfusam, habentem in medio effigiem domini nostri
Obtulit vero ad honorem ipsius venerandae basilicae Obtulit vero ad honorem ipsius venerandae basilicae
canthara de auricalco XII ; rugas similiter de auricalco , cantaros de auricalco XII ; rugas similiter de auri-
paria VI. calco , paria VI.
XXXV Obtulit vero in iam saepius dictam basilicam vestem Obtulit vero in iam saepius dictam basilicam vestem
de crisoclabo, habentem istoriam Resurrectionis domini de crisoclabo habentem istoriam Resurrectionis domini
nostri lesu Christi cum gemmis prasinis , hyacinthis nostri Iesu Christi cum gemmis prasinis , iacinctinis et
4 aquaeraanilem 1 habens C
3 exardens CE -- 6 argento maiorem > E- 7 auroque CE-
8 mediumE- 9 Christi < I >C- de argento 2 ° loco] deaurato E
13 canistros D - 14 pares C
15 <hic> praeclarus CE et ven. praesul om . E : pontifex C
17 memoriam] mentionem C ipsius E - 19pens . lib. ] decora-
vit C -- magnificeque ornavit CE - 21 regna D - 23 auro D
- quarum C -- 25 sedente E
- d. n . I. C.
27 superius CE - dicta E --- 28 istoriae D
Resurr. D-
96 CHII. SERGIUS II ( 844-847 .
et albis . Fecit et aliam vestem de fundato valde pretio- albis . Fecit et aliam vestem de fundato valde pretio-
sissimam cum chrisoclabo , habentem in medio effigiem sissimam , cum chrisoclabo , habentem in medio effigiem
Salvatoris domini nostri Iesu Christi , dextra levaque Salvatoris domini nostri Iesu Christi , dextra levaque
eius effigies sanctorum Silvestri ac Martini , similiter eius effigies sanctorum Silvestri ac Martini . similiter
cum gemmis prasinis , hyacinthis et albis . Immo vero 5 cum gemmis prasinis , iacinctinis et albis . Immo vero
obtulit sanctissimus praesul coronas alexandrinas pre- obtulit sanctissimus praesul cortinas alexandrinas pre-
tiosissimo opere contextas , numero III ; vela de fundato ,
tiosissimo opere contextas III ; vela de fundato, ornata
ornata in circuitu de blata, quae pendent in arcus ip- in circuitu de blata, quae pendent in arcus ipsius basi-
sius basilicae byzantea , numero XXIII ; vela alia de licae XXIIII ; vela alia de fundato cum periclisin de
fundato , cum periclisin de blata XV ; vela alba olosirica, 10 blata XV ; vela alba olosirica , ex quibus sacrum circum-
ex quibus sacrum circumdatur altare numero IIII , unum datur altare, IIII , unum ex eis habens in medio crucem
ex eis habens in medio crucem et gammadias de chri- et gammadias de chrisoclabo et alia in circuitu ornata
soclabo , et alia in circuitu ornata de blati byzantea . de blata.
XXXVI Verum etiam ubi supra fecit vestem aliam olosiricam ,
Creatoris , monasterium 27 in honore beati Petri apostoli Creatoris , monasterium 27 in honore beati Petri apostoli
ac Pauli , Sergii et Bachii , sanctique Silvestri et Martini ac Pauli , Sergii et Bachii, sanctique Silvestri et Martini
a fundamentis construxit , in quo monachorum Deo ser- a fundamentis construxit , in quo monachorum Deo ser-
vientium congregationem pro cotidianis laudibus in vientium congregationem pro cotidianis laudibus in
praedicta ecclesia die noctuque domino Deo nostro de- 15 praedicta ecclesia die noctuque domino Deo nostro de-
precantes constituit.
precantes constituit.
XL 28
Cum enim 23 esset idem pontifex imbecillis membris ob
humorem podagricum , incessu pedum et pene ma-
NOTES EXPLICATIVES .
1. inlustri editus a matre] Cf. ÉTIENNE IV, p. 50, note 1 ; Ha- l'avantage du pape Sergius. D'après lui, cette discussion aurait
drien II, nº 613 . eu lieu entre le couronnement du roi Louis et la prestation de
2. Tunc repente diaconus ... ] Ce récit est calqué sur un passage serment à l'empereur Lothaire. Prudence de Troyes, dans ses
de l'histoire ecclésiastique de Rufin ( II, 10), relatif à la compéti- Annales, place le couronnement en dernier lieu : « Hlotharius
tion d'Ursinus contre Damase : « Quem (Damasum) praelatum filium suum Hludowicum Romam cum Drogone Mediomatrico-
sibi non ferens Ursinus quidam eiusdem ecclesiae diaconus, in rum episcopo dirigit, acturos ne deinceps decedente apostolico
tantum furoris erupit, ut persuaso quodam satis imperito et quisquam illic praeter sui iussionem missorumque suorum prae-
agrestiepiscopo, collecta turbulentorum et seditiosorum hominum sentiam ordinetur antistes. Qui Romam venientes honorifice sus-
manu, in basilica quae Sicininum appellatur episcopum se fieri cepti sunt, peractoque negotio, Hlodowicum pontifex Romanus
extorqueret legibus et ordine et traditione perversis. Quo ex facto unctione in regem consecratum cingulo decoravit . » Le pseudo-
tanta seditio » etc. Liutprand (Migne, P. L. , t. CXXIX, p . 1244) rapporte les faits
3. in oras Bolonie civitatis] C'est au territoire de Bologne que dans le même ordre : « Qui (Louis et Drogon) post multa damna
commençait l'état pontifical, pour qui venait de Pavie à Rome en Romanis illata ipsos Romanos imperatori fidelitatem iurare
passant par l'Emilie . fecerunt, et praedictum Sergium post multas contentiones in sede
4. ad Fontem pervenerunt Capellae] Je ne vois pas que personne demum confirmaverunt ; qui praedictum filium imperatoris in
ait identifié cette localité . regem Longobardorum unxit. » Ici seulement il est question en
5. universas militiae scolas una cum patronis] Ce sont les com- termes exprès de l'enquête sur l'élection de Sergius . Mais notre
pagnies de l'exercitus Romanus ; mais peut-être faut- il y compren- texte, qui parle en termes vagues d'un succès remporté par le
dre aussi les quatre scholae peregrinorum du Vatican. Il faut re- pape , ne peut avoir eu en vue un autre débat que celui-ci , et
marquer ici que tout ce récit de l'arrivée de Louis II à Rome est l'appareil conciliaire dont il dit que l'on s'entoura pour cette
calqué sur celui de la réception faite à Charlemagne, en 774, affaire confirme tout à fait cette manière de voir. Pour les autres
par le pape Hadrien, t . I, p . 497. points en litige on n'avait nul besoin d'un concile. Cela étant,
6. militiae edoctissimos Grecos] La schola Graecorum . il faut admettre que le biographe a interverti l'ordre des faits ;
7. die dominico post Pentecosten] Le dimanche 8 juin 844. car le couronnement de Louis n'a pu logiquement avoir lieu avant
8. Deinceps vero ... ] Ici commence le récit des négociations qui la vérification des pouvoirs du pape.
étaient le but de toute cette expédition . Le biographe, au moins 9. Georgius archiepiscopus ... ] Cette liste, sauf la préséance at-
dans le texte que nous avons ici sous les yeux , s'est exprimé avec tribuée aux archevêques de Metz, de Ravenne et de Milan, est
beaucoup de réserve. Il ne nous dit pas sur quoi on discuta ; il distribuée à peu près dans l'ordre géographique ; d'abord les évé-
se borne à parler d'une discussion très vive qui se termina à ques de l'Italie du Nord , d'Ivrée, Bergame, Côme, Verceil, Reggio ,
102 CIIII. SERGIUS II (844-847 ) .
Concordia , Acqui , puis ceux de Toscane, c'est-à-dire de Lucques, t. I, p. 162), il est question d'une posterula s . Martini qui paraît
Pise, Volterre, Pistoie, Sienne, Fiesole (celui - ci hors de place), étre identique à celle de Sainte- Agathe. Le changement de nom
puis ceux du duché de Spolète, Chieti, Teramo (Aprutiensis), Ascoli, aurait été déterminé par le voisinage d'une église de Saint-Mar-
Camerino, Fermo , Nocera, Penne. Aucun de ces sièges ne faisait tin, dont les documents remontent jusqu'à l'année 1026. Men-
alors partie de l'état pontifical. tionnée quelquefois avec les désignations de Pila (Cencius), de flu-
10. fidelitatem Lothario ... promiserunt] Le pape remplit à ce mine, iuxta flumen, cette église est plus ordinairement appelée Saint-
moment la formalité du serment à l'empereur, qui sans doute Martin de Posterula (ms . de Turin ) . Elle fut détruite au xve siẻ-
avait été négligée au moment de son installation. cle, et rebâtie sous le double vocable de Saint-Roch et Saint-
11. Ebbo quidam et Bartholomeus archiepiscopi] Les archevêques Martin . C'est l'église actuelle de S. Rocco a Ripetta. Je résume
de Reims et de Narbonne, déposés au concile de Thionville (835), ici les pages que M. Corvisieri a consacrées à cette poterne
pour s'être compromis dans la révolte de Lothaire. Ils n'avaient dans son mémoire Delle posterule tiberine ( Archivio Rom ., t . I, p.
pourtant pas été remplacés . Faire réintégrer ces deux prélats , dont 83-100 ).
les sièges étaient maintenant compris dans le royaume de Char- 18. Scolam cantorum quae pridem Orphanotrophium vocabatur] Le
les-le-Chauve, eût été un beau succès pour Lothaire ; mais l'en- Liber diurnus (VII , 19 Garnier ; 97 Rozière) contient une for-
treprise était difficile et mème inopportune, en ces premiers mule pour la récupération d'un fonds indument soustrait à l'Or-
temps où les trois fils de Louis -le- Pieux venaient de pacifier leurs phanotrophium . On y remarque ce considérant : « Dumque neces-
relations et semblaient désireux de vivre en bonne intelligence . sitate ictus arctatur locus, frequentia cessavit infantium, qui-
Drogon, qui avait présidé le concile de Thionville, ne dut pas bus deerat expensae providentia. Ne ergo cantorum deficeret or-
s'intéresser beaucoup à ses malheureux collègues. do atque hinc Dei ecclesiae contumelia irrogaretur, » etc. Ceci
12. Siconolfus ...] Après la mort de Sicard ( 840 ) , le dernier concorde très bien avec l'indication quae pridem etc. Cf. Reg. Subl.
prince lombard qui ait gouverné dans son entier le duché de Bé- nº 112, charte de l'année 919 , où figure un Jean, sous-diacre de
névent, son successeur Radelgise eut à lutter contre la compéti- l'église romaine et primicier scole cantorum qui appellatur orpha-
tion de Siconolf, frère du duc défunt, qui fonda à Salerne une notropio. La Schola cantorum est mentionnée dans une lettre de
principalé rivale de Bénévent, et chercha même à reconstituer Paul I à Pépin le Bref (Jaffé , 2371 ; Cod. Car., p . 139) et dans tous
à son profit l'unité de l'antique duché. Erchempert (Hist. Lang. les Ordines du vie et du xe siècle . Jean Diacre, dans sa vie de
Benev. , 17 , 18) nous apprend qu'il essaya de se concilier à prix saint Grégoire ( 11, 6) , en attribue la fondation à ce grand pape.
d'argent l'appui du duc de Spolète, Guy : « Post haec predictus L'établissement avait , comme il est dit ici , une chapelle
Guido suasit Siconolfo, ut datis quinquaginta milia nummis au- sous le vocable de Saint - Etienne, que l'on trouve encore men-
reis pro adunatione provinciae Beneventanae : « Et optinere te, tionnée dans l'Ordo de Cencius à la fin du XIIe siècle (S. Ste-
» inquid, faciam eam hinc et inde ; quasi palmo metiaris eam . >> phano Orphanotrophii) ; au XIVe siècle elle est marquée (S. Ste-
Cuius tunc consilio consentiens, Romam adiit, aureos tribuit, phani de schola cantoris) détruite dans le catalogue du ms. de Tu-
sacramenta dedit, iusiurandum suscepit, nihil proficiens inanis rin, qui la place entre les deux églises Saint-Mathieu et Saint-
abscessit. » C'est cette même négociation que raconte l'annaliste Barthélemy, toutes deux situées dans la via Merulana . L'empla-
Prudence (a . 844) : « Sigenulfus Beneventanorum dux ad Lotha- cement de la première de ces deux églises est connu, non celui
rium cum suis omnibus sui de litionem faciens, centum millium de la seconde. On voit pourtant que la Schola cantorum se trou-
aureorum mulcta sese ipsi obnoxium fecit. >> vait dans la via Merulana , à proximité du Latran.
13. ambitus sacri altari] L'enceinte du presbyterium, où la sacra 19. basilicam b. Romani... ] Cette basilique n'est pas marquée dans
plebs, c'est-à-dire le clergé, se trouvait trop à l'étroit, fut alors les itinéraires du vire siècle ni dans les catalogues d'églises
élargie . Suivant l'usage, elle se composait d'une colonnade sur- du XIIe au xve siècle. En dehors de ce texte on ne la voit men-
montée d'un entablement (columnis cum marmoribus desuper in tionnée que dans les actes du saint, cités par Bosio (Roma sott.,
gyro) ; dans les entrecolonnements étaient suspendus les voiles III , 60) .
au nombre de 20 paires. 20. parrochiam esse decrevit] Les églises de la banlieue, considé
14. confessionem ...] Sergius fit à l'autel du Latran une confession rées comme centres des cimetières , avaient été, dès le ive siècle,
qu'il consacra en y déposant des reliques, suivant le rite ordi- rattachées , pour la desservance et la juridiction, aux églises titu-
naire . Jusqu'à lui, l'église du Sauveur, comme toutes les cathé- laires de la ville. On peut se demander si c'est bien la même
drales primitives, n'avait pas en de reliques dans son autel . relation qui est indiquée ici, car, au IXe siècle, les cimetières subur-
15. sacra pridem quae latebant ... limina] Il résulte de ceci que bains n'étaient plus affectés à la sépulture des habitants de la
les portes de la basilique du Sauveur s'ouvraient antérieurement ville ( t . I , p . 406 , note 1 ) . Je crois plutôt qu'il s'agit ici d'un groupe
non dans un portique à colonnes, mais dans un narthex fermé. de population rurale, ayant pour centre l'église Saint-Romain, qui
16. A partir d'ici le texte a dû être distribué en deux colonnes ; fut rattaché, pour la juridiction et le gouvernement spirituel,
celle de gauche représente la teneur du ms. Farnese ou E5 au titre des SS . Martin et Silvestre. Toutefois le mot parochia
(Introd. , c.I ) ; celle de gauche celle des autres manuscrits . suppose qu'il y avait sur les lieux un clergé spécial : Saint-Ro-
17. posterula s. Agathae] Cette posterula se retrouve , avec le main formait une véritable paroisse de campagne . Plus tard des
même nom, dans les récits d'inondation au temps de Benoît III paroisses intra-muros se formèrent ainsi autour de petites églises
et de Nicolas I. - Elle est mentionnée aussi dans une bulle d'A- qui se rattachaient aux anciens titres et même aux diaconies ;
gapit II, datée de 955 , relative aux biens du monastère de Saint- mais cette subdivision intérieure ne parait pas remonter jus-
Silvestre in Capile (Marini, Papiri, p. 38 ; Jaffé, 3669 ) ; une autre qu'au temps où nous sommes .
bulle, de Jean XII, datée de 962 (ibid ., p . 45 ; Jaffé, 3692) l'appelle 21. bas. s. Theodori in Coranis] Dans le territoire de Cora (Cori) ;
posterula antiqua qui olim cognominabatur Sancte Agathe . Dans une je ne connais aucun autre document sur cette église.
autre bulle de Jean XII, datée de 956 (omise par Jaffé ; Archivio Rom. 22. ecclesia s. Mariae q. p. in Arrano] L'église et la localité sont
CIIII. SERGIUS II (844-847) . 103
encore à identifier, à moins, ce qui est très probable, qu'il ne necessitates emendatae, aut si non, per nostrum missum fiat no-
faille corriger in Narrano . Il s'agit alors du même lieu et du bis notum , ut per nostros missos a nobis directos iterum emen-
même monument que dans la vie de Léon IV, nº 529 . dentur . » - Le Constitutum de Lothaire ne resta pas à l'état de
23. Ecclesia etenim iuvaretur] Tout ceci a été purement et lettre morte : nous en avons la preuve dans le Libellus de imperato-
simplement copié sur la vie de PASCAL (p. 54), à l'endroit où ria potestate in urbe Roma, qui s'inspire de souvenirs encore très
JI. est décrite la reconstruction de Sainte-Praxede. Le second vivants. Un plaid tenu en 829, au Latran, par des missi impé-
rédacteur a cru devoir refaire le récit qui, sans doute, ne cadrait riaux (Reg. Farfense, 270 ) , nous met en présence du cas prévu dans
pas complétement avec la réalité des choses. les derniers mots du texte ci-dessus : « ut per nostros missos a
24. Absidam quoque ...] Ces travaux ne furent terminés que nobis directos , » etc. Dans ces textes ce sont surtout les missi
sous LEON IV ; voy. plus loin, nº 547. impériaux qui sont en vue. Mais le Libellus de imp. potestate nous
25. Silvestri praesulis ... ] Une inscription (Marini-Mai, I , 52) dit que l'empereur Louis II «< constituit, consultu Romanorum
encore conservée à Saint-Martin , contient un catalogue de reliques principum in urbe Roma Arsenium quendam episcopum sancti-
évidemment dérivé de celui- ci. tate et scientia adornatum et apocrisiarium sedis Romanae, de-
26. sed et presbyterium ...] Le rédacteur ne mentionne pas l'am- ditque illi adiutorem Iohannem diaconum et archicancellarium
bon, qui portait l'inscription suivante : suumque secretarium, qui postea Reatinus episcopus effectus est,
Salvo domno nostro beatissimo Sergio papa iuniore. unde iam electus erat. » Ces deux personnages sont, je crois, les
deux missi institués en 824 : l'un est pris dans le clergé de la
On y lisait aussi, un peu plus bas, le distique composé sous
cour pontificale ; c'est un évéque du duché de Rome, investi d'une
Pélage II pour l'ambon de Saint-Pierre.
charge essentiellement romaine, celle d'apocrisiaire du pape ;
Scandite cantantes Domino Dominumque legentes l'autre est un des hauts employés (archicancellarius) de la cour
Ex allo populis verva (sic) superna sonent. impériale et un clerc du duché de Spolète. Mais il semble que le
(De Rossi, Inscr. t . II, p. 437). plus important des deux, c'est le missus pontifical ; l'autre n'est
27. monasterium ... ] P. Sabino nous a conservé une inscription que son auxiliaire. L'empereur a donc su arranger les choses de
lue par lui dans ce monastère « in quodam cubiculo monacho- telle façon que son influence soit représentée par les deux missi
rum antiquis picturis conspicuo . »> à la fois. Le missus pontifical est son homme de confiance tout
aussi bien que le missus impérial. Je ne sais vraiment s'il y a là
Ad studium quisquis animumque locumque parasti,
une dérogation au Constitutum de 824, un progrès dans l'organi-
Te prius et fratrem noveris atque Deum.
sation du protectorat. Les deux missi de 824 sont chargés, comme
M. de Rossi (Inscr., t. 11, p . 438, note 2 ) l'attribue à la biblio- Arsène et Jean, de surveiller le gouvernement protégé, de rensei-
thèque. gner le protecteur, d'exiger en son nom le redressement des
28. Cum enim esset ... ] A partir d'ici la rédaction change de torts. Quoique l'un d'eux soit constitué departe domni apostolici,
main, ou peut-être, car tout est possible en ces tristes temps, la il n'en est pas moins agent de l'empereur. Dans ces conditions,
main obéit à un autre esprit. Sur ce changement, v. Introd . , on conçoit que le choix de ce missus n'ait pu porter que sur une
c. I. personne agréable à l'empereur, que l'empereur soit assez inter-
29. frater quidam nomine Benedictus] Le nom de ce personnage venu dans sa nomination pour qu'on ait pu la lui attribuer entiè-
figurait très probablement dans une inscription de l'église Saint- rement . Arsène ne porte dans les documents que le titre d'apocri-
Martin, ainsi conçue + POST OBITVM DMN . SERG. PP. siaire, sans celui de missus. Mais ses successeurs ont uni les
HEPS.C. FECIT + A la place des hachures se trouvait un deux titres, missus et apocrisiarius s . sedis apostolicae (Jaffé, 3015,
monogramme qui peut être déchiffré BENED(ictus) ; comme on le 3109 , 3401 ) . La série de ces dignitaires s'arrête à l'année 885 : après
verra plus loin, Benoit, frère du pape Serge II, se fit nommer Charles-le-Gros on n'en trouve plus. Arsène était déjà en fonc-
évêque d'Albano . M. de Rossi (Inscr., t . II, p. 437 ) , en publiant tions en 848 ou 849, au commencement du pontificat de Léon IV,
l'inscription, en a proposé l'explication que je viens de donner. successeur de Serge II (Vie de s. Conwoïon, dans les Acta SS. de
30. primatum et dominium Romae] Quels sont ces pouvoirs que Mabillon , t . VI, p . 184). Par lui nous rejoignons le temps de Serge
le frère du pape se fait décerner par l'empereur Lothaire et dont II et de l'empereur Lothaire. On peut donc admettre que le frère
il vient faire un si triste usage à Rome ? Le pape était souve-
de ce pape, Benoit, évêque d'Albano, qui posséda ce que notre bio-
rain; c'est lui qui nommait les fonctionnaires . On n'est pas au- graphe appelle primatus et dominium Romae, monarchia Romae, fut
torisé à dire que Serge II fùt réduit à un tel état d'imbécillité un missus et apocrisiarius s . sedis apostolicae, ou, quoi qu'il en soit
que l'empereur ait dù nommer une sorte de lieutenant jusqu'à de la titulature, un missus pontifical, investi des pouvoirs prévus
sa mort. Il faut, je crois, songer à une situation se rattachant dans la Constitution de Lothaire . Qu'il ait abusé de ses pouvoirs,
non pas à l'organisation de la souveraineté locale, mais à celle
que sa nomination ait été due en grande partie à la faveur impé-
duprotectorat impérial . La Constitution de Lothaire, en 824, avait riale, cela ne change évidemment rien au rapport entre sa fonc-
institué deux missi, l'un pontifical, l'autre impérial, chargés de tion et le texte constitutionnel de 824.
surveiller les fonctionnaires romains et de remédier à leurs abus 31. Deinceps vero nullum dedit] Depuis que le biographe a intro-
de pouvoir : « Volumus ut missi constituantur de parte domni duit le personnage de Benoit, c'est en général de celui- ci qu'il
apostolici et nostra , qui annuatim nobis renuntiare valeant qua- s'agit, et non pas précisément du pape. Ici cependant il me sem-
liter singuli duces et iudices iustitiam populo faciant et quomodo ble difficile que le verbe dedit ait pour sujet une autre personne
nostram constitutionem observent . Qui missi , decernimus, ut pri- que Serge II . Cela n'empêche pas que, dans la phrase suivante,
mum cunctos clamores qui per neglegentiam ducum aut iudicum Et cum esset, il ne soit de nouveau question de son frère. A
fuerint inventi, ad notitiam domni apostolici deferant ; et ipse celui-ci encore, il faut, je crois , rapporter ce qui est dit ensuite :
unum e duobus eligat, ut aut statim per eosdem missos fiant ipsae Destruxerat namque initio suae exaltationis, etc.
104 CIIII. SERGIUS II (844-847 ) .
32. monasterium] Cette préoccupation des monastères semble Sarrasins, un grand combat dans lequel les premiers ont ledes-
indiquer que le narrateur est ici un moine . sous . La flotte de Naples et d'Amalfi croisait en vue du champ
33. aut cum rege] Louis II n'était encore que roi d'Italie . Cette de bataille ; elle débarque une troupe qui parvient à arréter les
distinction précise est bien d'un véritable contemporain . vainqueurs. Mais son chef, Césaire, fils du consul Sergius, n'é
34. Adelvertus comes] Le nom de ce comte se retrouve dans tant pas en force pour prendre l'offensive, se borne à défendre
l'Indiculus eorum qui sacramentum fidelitatis iuraverunt (Boretius, Gaete. Les Sarrasins, après avoir ravagé les campagnes envi-
Capitul., t . I, p . 378 ) sous la forme Adelperto ; il figure aussi ronnantes et menacé le Mont-Cassin, se rembarquent tranquille-
dans un document de cette même année 846, le Capitulaire de Lo- ment. Mais ils sont assaillis par une tempête en vue de la Si-
thaire pro edificatione novae Romae (Neues Archiv , t. XII, p . 537 ), cile et périssent misérablement. Les deux chroniqueurs de
parmi les comtes chargés de diriger l'expédition contre les Sar- Naples et du Mont-Cassin, très circonstanciés sur les faits qui
rasins, expédition qui fut résolue après les événements dont il se passent dans leur région , ne nous apprennent pas grand'
est ici question . chose sur ce qui eut lieu autour de Rome, sur la durée du sé-
35. marcensis et tutor Corsicanae insulae] Marcensis équivaut à jour des Sarrasins et sur la façon dont ils se retirerent. La
marchio ou praefectus marcae. Le comte Adelbert parait avoir chronique du Mont- Cassin se borne à dire « His diebus Sara-
été chargé à la fois du gouvernement de la Toscane et de la sur- ceni egressi Romam, horatorium totum devastaverunt beatissi-
veillance de l'ile de Corse. La situation de cette ile était assez morum principis apostolorum Petri beatique ecclesiam Pauli,
particulière. Elle faisait partie du domaine temporel de l'église multosque ibidem peremerunt Saxones aliosque quam plurimos
romaine, tout en étant soumise à un patronage spécial des utriusque sexus et aetatis. » Le massacre des Saxons doit s'en-
souverains franks . Dans une lettre de Léon III à Charlema- tendre de l'affaire de Porto, le 26 août . Quant à ce qui se passa
gne (Jaffé, 2515 ; Monum. Carol. , p . 310) on trouve la phrase sui- sous les murs de Rome, outre les scènes de pillage et les
vante : « De insula Corsica, unde et in scriptis et per missos massacres, nous sommes réduits à des conjectures . Benoit du
vestros nobis emisistis , in vestrum arbitrium et dispositum com- Mont- Soracte, qui écrivait plus d'un siècle après les événements,
mittimus » . En 807 , la Corse fut défendue par le comes stabuli parle d'une rencontre dans les près de Néron entre les Sarra-
Burchard contre une agression des Maures d'Espagne (Ann. sins et « l'empereur » Louis II descendu du monte Mario ; l'empe-
Einhardi, a. 807) . reur est battu ; mais Guy, margrave de Spolète, accourt à l'ap-
36. Hostia] Le nom de Gregoriopolis ( ci- dessus , p . 82 , 1.12 ) est déjà pel du pape ; avec le concours des Romains il remporte une
hors d'usage. On voit que, grâce à la couardise de la garnison, grande victoire sur les mécréants et les poursuit jusqu'à Civita-
la forteresse de Grégoire IV ne servit qu'à fournir aux envahis- vecchia. Ici, comme dans les Annales de Prudence, on distingue
seurs un réduit fortifié . Sic vos non vobis ! entre deux engagements, dans l'un desquels les Franks conduits
37. usque Galeriam] Ponte di Galera . Cf. GREGOIRE IV, p. 85, par Louis II ont le dessous . Il me semble que Prudence a in-
note 18. terverti l'ordre des faits . La phrase Ilodoicus ... cum Sarracenis
38. armatos obviati...] Le récit est mutilé juste à l'endroit le plus pugnans, victus vix Romam pervenit, ne peut se rapporter à la ba-
intéressant. Le Pseudo - Liutprand, qui l'a eu tout entier sous les taille de Gaëte , d'abord à cause du détail victus vix Romam perve-
yeux, l'a abrégé en quelques mots : « Nam supervenientes Sara- nit, ensuite parce que le roi Louis devait se trouver alors en
ceni innumeros hominum interfecerunt , castella et urbes multas France , auprès de l'empereur son père ( Böhmer-Mühlbacher, Reg.
captas accepta praeda igni dederunt : demum regem expugnantes imp. , 1094), enfin parce que ni Jean Diacre, ni le chroniqueur du
fugaverunt ; et multis captis et interfectis , maxima hominum et Mont- Cassin ne parlent de lui . D'autre part, l'engagement mal-
omnium rerum praeda onusti reversi sunt. » - Les Annales de heureux entre les duces Hlotarii et les Sarrasins retranchés sur
Prudence de Troyes sont un peu plus explicites : « Mense augusto une montagne à cent milles de Rome cadre exactement avec
(846) Sarraceni Maurique Tiberi Romam aggressi, basilicam b. cette même bataille de Gaëte. Je crois donc que les choses se se-
Petri apostolorum principis devastantes, ablatis cum ipso altari ront passées de la façon suivante . Il y eut d'abord un essai de
quod tumbae memorati apostolorum principis superpositum fue- résistance, tenté par les Romains eux-mêmes, dans les prés de
rat omnibus ornamentis atque thesauris, quemdam montem Néron ; c'est ce dont notre biographe était en train de parler
centum ab Urbe milibus munitissimum occupant . Quos quidam quand son récit s'est interrompu . Le roi Louis se présenta en-
ducum Hlotarii minus religiose adorsi atque deleti sunt ; pars suit , à la tête de forces insuffisantes et il fut vaincu, dans les
autem hostium ecclesiam beati Pauli apostoli adiens , a Campa- mèmes parages. C'est à cet engagement que se rapporterait le
niensibus oppressa, prorsus interfecta est..... Hlodoicus, Hlota- texte du Pseudo- Liutprand, regem expugnantes fugaverunt, texte
rii filius, rex Italiae, cum Sarracenis pugnans, victus vix Ro- qui résume la suite du récit. Prudence de Troyes en parle aussi,
mam pervenit. » La chronique du Mont-Cassin, rédigée vers mais il le place après la retraite des Sarrasins, au lieu de le pla-
870, et Jean Diacre, dans ses Gesta epp . Neap. , contiennent quel- cer auparavant ; enfin Benoit du Mont-Soracte en a conservé un
ques détails intéressants sur la retraite des envahisseurs : « Id- souvenir plus ou moins légendaire. Victorieux dans les prés de
circo motus Lhotharius rex Francorum ferocem contra cos po- Néron, les Sarrasins éprouvent un échec à Saint-Paul, où ils
pulum misit ; qui celeriter properantes eos usque Caietam sunt sont battus par les milices de la Campanie romaine. Les envahis-
persecuti » (Jean Diacre) ; « Fundensemque capientes urbem vi- seurs, craignant de voir leurs communications coupées, filent
cinaque depraedantes loca, septembrio quoque mense secus Gaie- par la voie Appienne, en même temps que leur flotte, suivant
tam castrametati sunt «< (Chron . S. Ben.). C'est là, dans les le rivage, se dirige vers Gaëte. Ceux qui ont pris la voie deterre
environs de Gaëte, que se livre, le 10 novembre, entre Franks et sont poursuivis par une nouvelle armée franque, que commande
CIIII. SERGIUS II (844-847) . 105
peut-être le duc de Spolète (c'est Benoît qui le dit) . Mais cette rebus et humanis nocte dieque favens .
seconde expédition aboutit à un second désastre, sous les murs Utque Leo sanctus Damasus quoque papa benignus
de Gaëte. hic ritum tenuit instituitque gregem.
39. Sepultus est...] Le tombeau de Serge II se trouvait dans la Egentum semper studuit recreare catervam
chapelle des SS . Sixte et Fabien, construite par le pape Pascal proque poli ut caperet celica regna libens.
(ci-dessus p. 53, 1. 6) . Voici l'épitaphe, conservéc par P. Mallius Iamiam pro tanto tundamus pectora pugnis
(De Rossi, Inscr ., t. II, p. 213) : pastore amisso , vivat ut axe poli.
Nectitur ecce piis Faviano et corpore Xisto
Sergius en iunior praesul et plebis amator
presulibus, quorum spiritus astra micant .
hoc tegitur tumulo qui bene pavit oves.
Spes patrie mundique decus, moderator opimus, Mallius n'a pas copié la date ; elle nous est fournie par les
divinis monitis non fuit ille piger. Annales de Prudence de Troyes ; Serge II mourut le 27 jan-
Romanos proceres non tantum famine verbi vier 847.
LIBER PONTIFICALIS 1. II 14
106 CV. LEO HII (847-855) .
CV.
494 I LEO, natione Romanus , ex patre Radualdo , sedit annos VIII mens . III dies VI . Hic adeo catholicus atque apos
tolicus vir multae patientiae multaeque humilitatis extitit , largus , pius , innocens sive benignus , amator iustitiae
et plebis ferventissimus gubernator , divinarum quoque Scripturarum indeficiens perscrutator , vigiliis et oratio-
nibus semper intentus ; in cuius etiam beatissimo pectore , iuxta illud quod in sancto evvangelio legitur , et ser-
pentis astutia et simplicitas inhabitabat columbae . Erat enim totius sanctitatis decore repletus, amator religiosorum 5
huius civitatis Romanae iuxta ecclesiam beati Petri apostoli situm est , quousque sacras litteras pleniter disceret
sponte concessus est . Ubi non solum litteras didicit , verum etiam in studio sanctae conversationis non quasi
puer, sicut tunc erat , sed velut perfectus monachus avidius mansit. Cuius etiam pie conversationis exemplo alii 10
sub eodem monachico degentes ritu omnipotenti Domino plus devotius serviebant , eratque cum illis quasi unus
III ex illis . Et quoniam civitas supra montem posita abscondi non potest , sic neque huius rumor sanctissimi viri diu
occultus existere non potuit . Fama illius , sive sanctitatis opinio , huc illucque luce clarius divulgata est , atque
multorum relatione fidelium ad aures pontificis quondam beatissimi patris et papae Gregorii mox festino relatu
occurrit . Cui cum tantae fuisset castitatis digneque conversationis magisterium enarratum , ilico eum ex monas- 15
terio quo pie degebat exire iubens , ad sanctae matris ecclesiae gremium perduxit , atque , ut suo semper servitio
495 familiariter permaneret , Lateranensi patriarchio esse praecepit ; subdiaconum quoque eum ob suae famam vitae
laudabilis fecit . Qui tamen , quamvis locum mutaret vel ordinem , tamen vitam moresque suos plus quam prius in
IV summi Creatoris nostri servitio regulariter constrincxit bonisque multiplicavit operibus . Defuncto autem huius
sacratissimae sedis papa Gregorio , tunc Sergius archipresbiter sanctae Romanae ecclesiae praesul effectus , 20
hunc de quo superius nonnulla retulimus , Leonem videlicet , beatissimus papa presbiterum consecravit , eique
titulum sanctorum IIII Coronatorum largitus est . In quo dum bonis polleret moribus , sive indigentibus necessaria
ministraret, peregrinos ac pauperes minusque habentes non solum verbo immo etiam corporalibus alimoniis
refoveret, is qui tunc praeerat, Sergius , Romanae sedis antistis , ex praesenti vita sublatus est .
Sub cuius etenim tempore ecclesiae beatissimorum principum Petri ac Pauli a Sarracenis funditus depraedatae 25
496 v sunt . Qua igitur calamitate seu miseria omnis Romanorum vigor elanguit atque contritus est . Hoc facto universa
contio Romanorum , ex duobus casibus vel periculis , videlicet sive de repentina morte pontificis , sive de vastatione
quae facta fuerat in ecclesiis sanctis cunctorumque finibus Romanorum , fatebatur se nullatenus evadere mortis
1 Leo-d. VI om . C, spatio relicto Leo quartus >E Ra- D ― 17 quoque que C 18 tamen om , C - 20 effectus es! D
doaldo E - ― d . VE 21 beatissimnm C papa om . C -- 22 < igitur in E-
numeros om . D (suppl. d) 4 quod -le-
gitur] evangelicum C -- 5 inhabitat D amator <enim> E sive om. Cindi-
moribusque sibi E : moribus sibi que e
-- 6 assiduae D gentibusque C — 23 immo] verum C - 24 substractus CE -
9 littera E - 10 abiduis E ― 14 monachio D devolio E : est om . E
-- -- sive CE
-tiores C 13 occultatus C non om . CE illuc E - devulg. 25 etenim om. C -et Pauli E 26 igitur om. C -
E 14 pontificalis CE 15 conversatione E 16 sacrae - est ] ex e 27 de ante rep . om . C -
CV. LEO IIII (847-855). 107
periculum posse. Cumque pari devotione communique consilio universi Romani proceres de futuro cogitarent
pontifice , ut quis esset qui tam sanctum et inviolabilem locum cum omnipotentis Dei timore regere vel gubernare
potuisset, confestim fama beatissimi praesulis simul et meritum ab omnibus patefacta est, totamque per urbem
diffusa . Necdum enim his qui obierat pontifex ad sepulturam debitam fuerat deportatus , et ecce omnes a novissimo VI 497
5 usque ad primum, una voce, una simul concordia, Leonem venerabilem presbiterum sibi futurum pontificem
flagitabant, et quod nullum alium super se habere vellent praesulem nisi hunc de quo crebro dictum est, multis
coniurationibus ac vocibus fatebantur. Quoruin incunctanter omnium credimus corda ad hunc expetendum non
aliut nisi amor divinus et divinae virtutis inflammavit et univit clementia . Tunc omnes , ut superius adnotatum
est, pergentes cum gaudio multaeque aviditatis letitia ad ecclesiam , qua degebat, beatorum Quatuor Corona-
10 torum , eum coactum invitumque exinde abstrahentes, cum hymnis laudibusque praecipuis ad Lateranense
patriarchium perduxerunt ; cuius , morem conservantes anticum , omnes osculati sunt pedes . Quanta autem in
eius pontificali electione concordia vel unanimitas fuit , nullus breviter enarrare hominum potest.
1
Quid autem electionis suae tempore apostolorum suffragiis suisque sanctis intervenientibus precibus de Sar- VII
racenis illis qui tam nefarium scelus commiserunt divina virtus peregit , hoc inconveniens aut reprehensibile non
15 est si ob futurorum sive timorem sive memoriam praesentibus litteris adnotamus. Omnes enim cum vellent,
iniquitatis ac depraedationis scelere perpetrato, ad Africanam qua venerant regionem revertere , vasto maris
pelago, vi ventorum procellarumque , sicut certa relatione cognovimus , Deo permittente demersi sunt, anti-
quumque illud Aegyptiorum miraculum ecce noviter apostolorum meruit oratio optinere .
Romani quoque, ut diximus , novi electione pontificis congaudentes , coeperunt iterum non mediocriter con- VIII
20 tristari, eo quod sine imperiali non audebant auctoritate futurum consecrare pontificem; periculumque Romanae
urbis maxime metuebant ne iterum ut olim aliis ab hostibus fuisset obsessa . Hoc timore et futuro casu perterriti,
eum 2 sine permissu principis praesulem sacraverunt , fidem quoque illius sive honorem post Deum per omnia et
et in omnibus conservantes .
Iam quia humanus existimare non sufficit arbiter, nec os referre praevalet quantae bonitatis ac pietatis hic IX 498
25 beatissimus extitit pontifex, redeamus ad ea quae, fretus amore sanctorum, ecclesiis obtulit , et a primo ponti-
ficatus sui exordio enarremus .
Hic vero insignis et praeclarus antistes, superno amore exardescens, obtulit in basilica beati Petri apostoli
coronam ex argento purissimo I , pens . lib . XXIIII ; gabatas interrasiles II, pens. lib. II ; vela VII , duo quidem de
fundato et alia duo de staurace et tria de spanisco. Obtulit vero ibidem ad splendorem et gloriam ipsius vene-
30 randae basilicae cortinam alexandrinam, mirae pulcritudinis I , habentem istoriam pavonum portantium desuper
x Ipse vero egregius et prudentissimus papa obtulit in basilica sanctorum IIII Coronatorum , in qua sacerdotii
sui sollertissime funcxit officium , canistra de argento purissimo III , pens . lib . " aquamanile similiter de
argento purissimo , parium I , pens . lib . ; cantram cum timiamaterio I , pens . lib . ; vela de fundato quae ad
nitorem ipsius in arcos videntur ecclesiae pendere , XII ; item vela sirica alba XXXIIII . Fecit vero in eadem basilica,
ad splendorem sacri altaris , vestem olosiricam, habentem periclisin de chrisoclabo , et aliam vestem albam cum 5
rosis, habentem rotas VII et in medio tabulam de chrisoclabo cum effigiem hominis gerentis in capite gemmas
prasinas V; item vestem albam de crisoclabo cum rotis VI . Fecit autem in iamdicta basilica, ad honorem et
gloriam sacri altaris , vela habentia cruces et gammadias de crisoclabo IIII ; item vela sirica cum rotis XVII , ex
quibus IIII cum gammadias de crisoclabo et gemmis ac bullis aureis XXXIII ; velum acupictile , habentem hominis
effigiem sedentis super pavonem I ; item vela habentia istoriam sanctae Dei genetricis III ; item vela alia fun- 10
data XIIII ; et alia vela de blata II.
499 XI Ipse quidem eximius et beatissimus papa fecit in basilica sanctae Dei genetricis, quae ponitur in vicum qui
nuncupatur Sardorum, vestem de fundato , habentem istoriam sanctae Dei genetricis de chrisoclabo cum prophetis .
Ipse vero a Deo amabilis et prudentissimus papa sedilia in ingressu de marmoribus patriarchii construxit , quae
nullus pontificum ut perficeret arbitravit . Nam et solarium quod beatae memoriae Leo tertius papa construxerat, 15
cum prae nimia vetustate , fractis travibus , in ruinis cerneretur emersum , noviter pulcrius in meliorem speciem
restauravit.
5
XII Hic quidem insignis et pius antistis in basilica beati Pauli apostoli , superno fretus amore , vespertinas publice
Huius beati tempore praesulis terre motus in urbe Roma " per indictionem factus est X, ita ut omnia elementa 20
Ipse iam sepefatus et sollertissimus pontifex , secundum antiquam consuetudinem, canonica auctoritate decrevit
atque constituit ut dum sacra missarum sollemnia in ecclesia celebrantur , nullus ex laicis in presbiterio stare vel
sedere aut ingredere praesumatur , nisi tantum sacra plebs quae in amministratione sacri officii constituta vi-
detur. 25
500 XIII Ipse quidem beatissimus pontifex , post cedem ac depraedationem sevae gentis Agarenorum , quam in sanctorum
apostolorum ecclesiis peregerunt , ad restaurationem ipsarum cotidie animus praetendebat , quatinus omnia quae
ab impiis manibus ablata fuerant repararet , sperans aeternae fruere retributionis mercedem. Quam ob rem obtulit
in basilica beati Petri apostoli butronem de argento purissimo , cum gabbatis argenteis pendentibus in catenu-
lis VII . Fecit autem ad inluminationem ipsius basilicae rete aeneum cum canistris argenteis XVII . Nam et farum 30
mirae magnitudinis ad splendorem et gloriam sepius memoratae ecclesiae reparavit. In qua etiam obtulit coronam
de argento mundissimo, pens . lib. ; vela de fundato , quae in ambitu sacri altaris pulcriora dependent , XXV ;
item vela leonum habentia istorias, quae ante vestibulum sacrae confessionis cernuntur pendere , X ; et alia vela
de fundato, quae inter columnas ipsius venerande basilicae dextra levaque coruscant, XLVI ; item vela de fundato
5 quae in arcos ad ornatum et decorationem presbiterii pendent , XXXIII ; verumtamen et alia vela de fundato, quae
in diversis eiusdem basilicae locis ipse almificus papa constituit pendere , XVIII ; et alia quidem vela, quae ante
dEx
ianuas sacrae basilicae pendunt , III .
Hic vero insignis et prudentissimus praesul , superno fretus amore , fecit in basilica sanctorum martirum IIII XIV 501
Coronatorum vestem de crisoclabo , habentem istoriam Resurrectionis domini nostri Iesu Christi atque effigies prae-
omnia noviter restaurare . Idcirco ad decus et honorem ipsius praedictae ecclesiae fecit coronas ex argento puris-
simo, miro compositas opere II, pendentes in catenulis argenteis, cum gemmis et bullis deauratis, pens. I lib .
15 CXXXII et alia CXXX, habente I clamasterios argenteos subterpendentes XXXVII , et alia simili modo habente XL.
Necnon qui divino semper erat munere perornatus , dignamque de omnibus curam et sollicitudinem habere stude- XV
bat, feliciter fecit in oratorium sancti Andree apostoli ad sanctum Petrum vela maiora de fundato II et alia minora
V, ornata in circuitu de blata.
Ipse vero a Deo protectus venerabilis et praeclarus pontifex fecit in monasterio sancti Anastasii, pro aeterna 502
20 animae suae redemptionem, vestem siricam de fundato I , habentem istoriam aquilarum ; similiter et vela de fun-
dato II, compta in circuitu de blata . Simili modo fecit in monasterio sanctae Praxedis vestem de fundato I.
Hic quoque praedictus praesul a die quo , divina fretus potentia , sacram apostoli Petri sedem omni benignitate XVI
conscendit, mox de priscis vel antiquis sacri palatii usibus atque ordinibus , qui sub praedecessorum suorum pon-
tificum tempore erupti atque diversae consuetudines fuerant delete , ideo ad suae memoriam sanctitatis universas
8
25 reducere vel in meliori statu quam nuper fuerant omnia libenti animo ordinare avide conatus est . Nam et accu-
bitum , quod domnus Leo bonae memoriae tertius papa a fundamentis construxerat et omnia ornamenta ibi para-
verat, tunc prae nimia vetustate et oblivione antecessorum pontificum deleta sunt , et in die Natalis domini nostri
Iesu Christi secundum carnem tam domnus Gregorius quam et domnus Sergius sanctae recordationis ibidem mi-
Dime epulabantur . Iste vero beatissimus et summus praesul Leo quartus cum gaudio et nimia delectatione omnia
30 ornamenta sive alimenta quae inde deleta fuerant noviter reparavit et ad usum pristinum magnifice revocavit.
5 ornatus CE 7 quatuor E : IIII C 22 < Ipse vero prudentissimus > hic D - qua CE -- 23
11 egregii CE - de om. E - 12 fuerat E (corr.) -- libente sub] su D - 24 temporibus C : temporum E - eruti C
E voluerit CE - 13 nobiliter C - restauraret E - 14 unam diversa consuetudine C sanctitati D - 25 raed . D
pens. C15 et om . C superpend . D ---aliam E - 17 ora to- meliore E 29 epulabatur CE - Isdem CE - 30 sibi E (corr. )
rio CE maiore E -- 18 blatthin E. usum] suum D— magnife E--
19 aeternae D - 20 redemptione CE
110 CV. LEO HIII (847-855).
9
XVII Necnon et crucem ex auro purissimo gemmis ornatam , quam Karolus , piae memoriae imperator Francorum et
Romanorum , in basilica Salvatoris domini nostri Iesu Christi quae appellatur Constantiniana temporibus domni
Leonis sanctae recordationis tertii papae obtulerat , quae mos erat ut in letaniis ante sacratissimum pontificem
ipsa praecederet , et sic permansit usque ad tempus sanctae recordationis domni Paschalis papae, unde diabolical
suggestione atque instigatione a malis exorta est et eandem a latronibus nocte furtim ablata est , et nullus dein- 51
ceps praecessorum pontificum, tam domnus Paschalis quam domnus Eugenius , sive domnus Valentinus seu
domnus Gregorius necnon et domnus Sergius , recordatus fuit ut eam restauraret et ad usum sanctae Dei ecclesiae
Romanae pararet, isdem praefatus et magnificus praesul fecit eam ex auro purissimo , et mirae magnitudinis
margaretis et gemmis iacinctinis et prasinis utiliter ornavit , et ad usum pristinum sanctae Dei Romanae ecclesiae
mirifice paravit . 10
503 XVIII Hic vero praecipuus et insignis praesul , divinarum Scripturarum in scientia et eruditione probatissimus extitit
praedicator. Qui tantae beatitudinis ac sanctitatis claruit , ut in conspectu universis istius in Christo fundatae
ecclesiae populi miracula operaret. In primo quidem pontificatus sui anno , iuxta basilicam beatae Luciae martyris ,
quae in Orphea sita est, in quibusdam tetris abditisque cavernis diri generis serpens , qui basiliscus grece , latine
regulus dicitur , ortus est ; qui flatu suo ac visione omnes qui ad easdem properabant cavernas celeriter necabat , 15
504 XIX mortisque tradebat periculo , ita ut omnes stupor ac timor invaderet , serpentis virtutem mirantes et gladium. Ipse
vero beatissimus et praeclarus pontifex, hanc populi necem audiensque perniciem , in orationibus se convertit,
atque ieiuniis Dominum deprecare non cessans, ut ab huiusmodi omnes interitu liberaret . Dum haec agebantur,
praeclarus et celeberrimus dies advenit in quo beatae Dei genetricis semperque virginis Mariae Adsumptio caele-
bratur ; tunc praefatus et universalis papa a patriarchio cum hymnis et canticis spiritalibus , sancta praecedentes 20
icona, ad basilicam sancti Adriani martyris , sicut 10 mos est , propriis pedibus cum clero perrexit . De qua regressus
cum omni fidelium cetu , ad beatae genetricis Dei et domini nostri Iesu Christi quae Praesepe dicitur , cum Dei
laudibus , magna comitante caterva populi , properabat . Qui cum pervenisset ad locum in quo ipse sevissimus
basiliscus tetris , ut iam superius diximus , iacebat cavernis , omni clero et populo stare praecepit , atque iuxta easdem
cavernas properans , super foramen , unde ipsius pestiferi flatus egrediebatur serpentis , intrepide stetit ; et oculos 25
ad caelum pariter tendit et palmas , Christum qui est super omnia Deus profusis lacrimis deprecavit ut ab eodem
loco diri serpentis genus sua potentia effugaret . Et data super populum oratione, Dei laudes ad basilicam quam
superius memoravimus , profectus est exhibere . Ab eodem vero die , ipse mortifer basiliscus ita effugatus atque ab
ipsis proiectus est antris , ut ultra in illis locis nulla lesionis eius macula appareret .
505 XX Et alium miraculum ipse almificus papa perfecit , quod enarrare breviter incoemus . In ipso vero quod superius 30
memoravimus pontificii sui exordio , Saxorum vico validus ignis invasit, qui flammarum virtutibus cuncta conbu-
rere cepit validius ; ubi populorum multa congregata sunt agmina quae huius incendii flammas volebant extin-
guere . Sed ventorum flatibus altius extendebatur ignis in aere , cuncta conburens atque comminuens , ita ut pro-
pius beati Petri principis apostolorum basilicae perveniret, Saxorum 11 Langobardorumque domos ac porticum
5 concremans atque diripiens . Quo audito , ipse beatissimus pontifex illic celeri cursu profectus est, et obvius ante
Talenties
ignis impetum se praeparavit, Dominum deprecari caepit ut ipsius incendii flammas extingueret ; et crucis propriis
faciens signaculum digitis , amplius ignis extendere flammas non potuit ; beati virtutem ferre non valens pontificis ,
extinctus flammas redegit in cinerem .
Ipse vero a Deo amabilis et prudentissimus papa fecit in basilica beati Petri apostoli vela de fundato , in circuitu XXI
10 autem de blata , numero XLV . Fecit autem isdem aegregius pontifex in monasterio sancti Martini , quod basilicae
beati Petri apostoli coheret, ad laudem et gloriam ipsius beati Martini oraculi mirae pulchritudinis vestem fecit,
habentem istoriam superius memorati sancti iacentis in lectulo , cum effigiem Salvatoris domini nostri Iesu Christi ;
simul effigie sanctae martyris Agathae , habens ad pedes effigiem ipsius almi pontificis , habentem gemmas iacinc-
tas XVII . In eodem oratorio fecit vela IIII , et unum quidem habens rosas de chrisoclabo III .
15 Fecit quidem in basilica sanctorum IIII Fratrum vestem de fundato I , habentem istoriam ipsorum sanctorum XXII 506
martyrum et effigiem ipsius magni praesulis , habentem gemmas XII ; similiter et vela de fundato IIII.
Hic vero venerabilis et praeclarus pontifex fecit in basilica beati Petri apostoli nutritori suo canistros interrasiles
de argento purissimo , pens . lib . Ubi supra obtulit coronas de argento purissimo , pens . lib. Hic vero beatis-
simus et praeclarus papa , superno fretus amore , obtulit beato Petro apostolo ad splendorem et gloriam ipsius
20 sacratissimae basilicae lucernam bimixin de argento purissimo , pens . lib. XLV . Fecit autem ubi supra, post Sara-
cenorum sevissima devastatione in eadem basilica rugas de argento purissimo , pens. lib . LVII .
Idem beatissimus praesul fecit in ecclesia beati Silvestri confessoris atque pontificis qui ponitur in monte XXIII
Serapti , vestem de fundato I , habentem angulos IIII , duos quidem tyreos et duos fundatos .
སྙན་
Fecit etiam isdem sanctissimus et beatissimus praesul in ecclesia beati Petri apostolorum principis vela quae
25 pendent in arcos presbiterii ex auro texta , habentia storiam beati Petri apostoli , numero XVIII . Necnon et in
oratorio beati Leonis confessoris atque pontificis , quod est situm infra praedictam ecclesiam, vestem de fun-
dato I , habentem istoriam aquilarum . Obtulit ubi supra coronam de argento I , pens . lib . ; tam etiam fecit ipsa 507
vela de fundato , ornata ex utraque parte de blatin , numero XX . Obtulit beato Petro apostolo calices de argento , XXIV
qui sedent super circuitum altaris , numero XVI , pens . lib. ; verum etiam et calicem pendentilem cum cate-
30 nulis et delfinis , pens . lib . Ideo sanctissimus et coangelicus praefatus praesul post depraedationem Saracenorum
istius ecclesiae fecit et in corpus beati Petri apostoli imagines argenteas totasque exauratas , numero III , una
quedam in medio habentem effigiem Salvatoris domini nostri Iesu Christi cum gemmis in capite per crucem
ornata iacinctinis et prasinis ; item alia quedam vero positam dexteram partem Salvatoris , habentem vultum beati
Petri apostoli et beatae Petronillae ; alia quadam posita parte leva , depicta vultus beati Andree apostoli , simul et
vultus summi praedicti praesulis , pens . lib . CIIII . Fecit ubi supra fara aerea , quae sedent super vestibulum sacri 5
Nam 12 monasterio Corsarum , quod iuxta basilica beati Xisti martyris atque pontificis situm est, quod quorundam
malorum hominum fuerat operibus desolatum et ad secularem habitationem perductum , pro salute ac futura
retributione animae suae perfectius restauravit . In quo etiam ancillarum Dei congregationem munivit ad per- 10
solvendum Deo omnipotenti cotidie laudes , muneribus auxit, diviciis perornavit , et omnia sacris praeceptis quae
508 duxit , et salutiferas omnibus operationes cotidie demonstravit . Nam octavam Adsumptionis beatae Dei genetricis
diem, quae minime Romam antea colebatur, vigiliis sacris matutinisque cum omni clero pernoctans laudibus in 15
basilicam eiusdem semper virginis dominae nostrae, quae foris muros , iuxta basilicam sancti Laurentii mar-
tyris sita est, celebrare praecepit ; in qua etiam magna populi multitudo convenerat, novae festivitatis cupiens
celebrare sollemnitatem . Hoc ipse magnanimus cum videret antistes , omnes qui aderant huius celebritatis plenius
XXVII argenteis erogavit . Fecit vero isdem beatissimus in eiusdem Dei genetricis semperque virginis Mariae vestem de
fundato I ; necnon fecit ibidem vela numero XLV ; et infra ipsius ecclesiae , in oratorio quae vocatur beatae Bar- 20
barae , obtulit vestem de fundato I ; et in oratorio supradictae ecclesiae beati Nicolai donavit vestem de fundato I.
509 Ipse a Deo praecipuus antistes et in oratorio sanctae Eugeniae fecit vestem de fundato I. Et hic sollertissimus Deo
opitulante sanctissimus et omnibus praeclarus atque praecipuus magno animo et pura voluntate donavit in
ecclesia 15 beati protomartyris Stephani quae ponitur foris muro , iuxta ecclesiam beati Laurentii martyris, vestem
de fundato I. Et infra huius menie ecclesiae , in oratorio beati Leonis martiris , fecit vestem de fundato I. 25
XXVIII Et ipse mitissimus pontifex atque acutus in omnibus bonis obtulit in ecclesia beatae Dei genetricis semperque
virginis Mariae dominae nostrae, quae ponitur infra praedicto monasterio , qui vocatur Corsarum , fecit vestem de
1 et in] ad C- exauratas om . CE 2 unam quandam CE - -18 soll. ] festivitatem Dhic C - magnanimis E - plenus
3 ornatam CE aliam quandam CE vero om. C - ad dext . D 19 erogavi E arg.-beatissimus] agere sollempnia
C4 Petronellae C aliam quandam positam ad partem le- fecit C - Mariae monasterio > C -- 20 in or. quae] orato-
vam depictam C - quamdam positam partem E - 5 vultu E - rium quod C ___ Vocilelur E (vocitatur Ce) - 21 supradicta
ibi super D : in super C qui E ecclesia E (corr. ) -23 et < in > C - atque praecipuus om. C—
7 cupieret D - 8 monasterium CE -basilicam C - Sixti CE et puraque E puraque C - 24 qui E - ecclesia E- 25 Leoni E
- 9 ad ] a E (corr. ) — futurae D - 10 univit C 11 Dei E 26 auctus C - 27 qui E praedictum monasterium quod
portavit C 12 que om. C C - fecit om. C
13 Is E : His C - sep. <et> C- 15 Rome C -- omni om. 29 a del. e ― a nov. ] nobilem C — - sub-
antiquus fuit C
E (suppl .) -- 16 basilica C 17 quam E convenerant E diaconis <in > C -
CV. LEO IIII (847-855). 113
manibus ferebatur ante equum praecessorum pontificum, Deo iubente , in auro et in argento in gemmis melius
eper
renovavit.
Obtulit vero in ecclesia " beatae Nimphae martyris , que esse videtur in civitate Portuense, vestem [de fundatol . XXIX
Similiter fecit in ecclesia beatorum martyrum Cosme et Damiani 18 quae in Silva Candida esse videtur, fecit vestem
5 de fundato I ; necnon ubi supra obtulit vela de fundato III , ornata in circuitum de blatas.
Hic vero beatissimus papa sacratissimorum martyrum sepulcra devota mente ardentique assidue pectore
visitabat, quos vigiliis sacrisque orationibus cuncto perortodoxe fidei populo exorabat. Die autem quadam, cum XXX 511
ad sepulcrum beati Laurentii martyris pervenisset , et solito more orationem expleret , diligentius inquirere cae-
pit ac dicere : « Quanti cotidianas hic monachis Deo omnipotenti referunt laudes ? » Tunc omnes qui aderant
10 beato pontifici protulerunt quod a quibusdam pontificibus duo monasteria 19 ibidem fuissent constructa, sed
pro magna paupertatis inopia in desolatione redacta sunt . Mox autem ipse almificus pontifex, superno nutu
conpunctus , monasterium quod nunc sancti vocatur Stephani et Cassiani restaurans, muneribus ac divitiis locu-
pletissime perornavit. In quo etiam sanctae conversationis plures greco 20 constituit monachos genere , qui Deo
15 Ipse quidem a Deo protectus ac venerabilis praesul, intra basilica beati Petri apostoli oraculum 21 mirae pulcri- XXXI
T
tudinis summique decoris construxit, quod pulcris marmoribus circumdans splendide compsit ; absidamque eius
ex musibo aureo superinducto colore glorifice decoravit. In quo etiam venerabile corpus beati Leonis confessoris
atque pontificis recondens , sacrum desuper construxit altare et ciburio cum cruces exauratas ad laudem et gloriam
2
Christi nominis hoc fretus amore perfecit, ut sibi dignum in aethera conquireret locum.
20 Patratis itaque omnibus atque perfectis operibus quorum iam singillatim superius nomina scripta vel memorata XXXII 512
sunt, confestim isdem pastor et pater aegregius , quamvis universarum proficuam ecclesiarum Dei curam
dignamque sollicitudinem gereret, et ad omne opus bonum prae omnibus intentus existeret , ex intimo cordis sui
longa trahens suspiria , cum cotidie beatissimi apostolorum principis Petri sacratissimum altare cerneret violatum
et ad tantam inhonestatem a Sarracenis perfidis Deoque contrariis sive vilitatem perductum , etiam et, quod dolentes
25 merentesque dicimus , ipse qui undique christianus populus ad iamfati principis sacratissima, orationis causa
vel gratia , limina destinavit , ob hoc vota sua ut olim perficere non pleniter satagebat ; ideo omnipotentis Domini
fretus auxilio atque consilio et virtute munitus, aureis simulque argenteis tabulis , non tantum confessionem
sacram , verum etiam frontem sepedicti altaris satis decenter et onorifice perornavit, ut praesens per omnia opus
ibidem dedicatum luce clarius manifestat . Quam ob rem venerandi altaris frontem praecipuam , tabulis 22 auro XXXIII
30 optimo noviter dedicatis, una cum gemmis quam plurimis valde optimis ac pretiosis , totam circumdedit et in
1 aecum D'praedecessorem pontificem E (ccrr.) praede- C 12 conpunctos E (corr.) -- vocatus E (corr.) - locum
cessorum C- iuvante E Deo iub. ] quam C — in ante arg . plenissime E (corr. ) — 13 graecos CE - 14 eidem q. C
om. CE - in] vel C 2 renovabit DE : restauravit C 15 quidem] quoque C― basilicam CE --- 17 venerabilis E
3 Nymphae E : Nimpriae C veste E - 4 ecclesiae D -- 18 cruce CE -· exaurata C
quam E fecit om . C - 5 ubi supra om. C - blatthin E :
― 20 sig. E -21 proficiam E (corr.)- 24 dolentem E - 25 qui
blatta C (semper) om. D: que CE : correxi christianum populum CE -
7 cunctos E : cuncta C - exoravit C - 8 quadam om . C.- causam D - 26 perficeret D — 28 decenter om . C -- 30 nobili .
— 9 monachi C -
explere E (corr . ) - - 11 desolationis E : -nem ter C - dedicavit E : decoravit C - unam C - pret . ] oretisis CE-
LIBER PONTIFICALIS , t . II . 15
114 CV. LEO IIII (847-855) .
meliorem, ut prius , statum atque decorem perduxit . In quibus scilicet aureis , ut dictum est , tabulis , non solum
Redemptoris nostri forma depicta praefulget , verum et eius Resurrectio veneranda atque indicium sacrae ac salu-
513 tifere crucis , Petri quoque Paulique pariter vultus atque Andree in praenominatis tabulis similiter splendent
atque coruscant ; inter quos sanctissimi quarti Leonis praesulis , necnon et spiritalis filii sui domni imperatoris
Lotharii, propter futuram memoriam sive mercedem, persone Deo care per cuncta saecula venerande depicta 5
XXXIV sunt. Quod denique tabularum opus CCXVI auri obrizi libras pensant . Confessionem vero crebro dicti altaris
tabulis argento paratis purissimo modo simili tota animi devotione ad anticum decus et statum perduxit ; in
quibus Salvatorem in trono sedentem conspicimus, pretiosas in capite gemmas habentes , et a dextris illius Che-
rubim , a leva quoque ipsius vultus apostolorum ceterorumque depictos . Immo et rugas sacrae confessionis ex
XXXV argento constructas , vultus habentes beatissimi Petri et Pauli , pens . omnia lib. CCVIII . Ipse vero a Deo amabilis 10
et prudentissimus pontifex fecit in basilica beati Petri apostoli vela ex auro texta , pendentes in circuitu cuncta in
arcora , de blata , numero XI . Necnon et in oratorio sancti Leonis pontificis , intro ecclesia beati Petri apostoli ,
fecit veste sirica , alba , sigillata, cum gammadias et periclisin de blata I ; et vela similiter alba maiori II et
minori VIII .
514 Ipse vero a Deo protectus et venerabilis pontifex , propter retributionem et mercedem animae suae , fecit in cimiterio
beatae Agathae24 martyris , quae ponitur foris porta beati Pancratii martyris , vestem de fundato I et vela VIII.
XXXVI Quisnam dicere valeat vel quis enarrare sufficere possit quanta ipse a Deo protectus et sollertissimus papa
sanctis locis devota obtulit mente dona ? Nam in oratorio quod Pauli dicitur papae mirae pulcritudinis obtulit
vestem, aquilarum habentem istoriam cum cruce de crisoclabo et gammadias , I. Fecit autem in oratorio sanctorum 20
Processi et Martiniani splendoris non modici vestem cum rotis et hominum et istoriam cum cruce similiter de
crisoclabo et gammadias I ; alia vero veste fulgide visione in basilica sanctae Petronillae perfecit , habentem rotas
516 XXXVII aquilasque cum cruce de crisoclabo et gammadias, I. Obtulit vero in oratorio sanctae Dei genetricis semperque
virginis dominae nostrae Mariae quod Mediana consistit , vestem similiter cum rotis aquilisque cum cruce de cri-
soclabo et gammadias I. Fecit quidem in oratorio 25 sancti Adriani vestem cum rotis , hominum effigiis , cum 25
Ipse vero sepius memoratus et beatissimus papa obtulit in basilica 26 sancti Sebastiani martyris , qui in Frascata
Qui summus et praecipuus praesul fecit in basilica beati Petri apostoli cortina olosirica cum istoriis multis
30
claritatis inmense , ad decorem et gloriam ipsius sacratissime basilicae , I.
Cum vero 27 haec et cetera quae retro scripta sunt Leo , vir beatissimus quartusque praesul, Domino solatiante , XXXVIII
amoris ac desiderii gratia , per diversa piorum loca sanctorum perfectius contulisset, tunc de Romanae urbis statu
ac restauratione murorum , qui longo iam senio ad vetustatem infracti dirutique funditus videbantur , coepit cum
Iesu Christi domini tractare consultu , ne, si diu sub hac neglegentia sive oblivione consisteret, aut Domino per-
5 mittente facilius ab hostibus aut capi aut forsitan expugnare potuissent ; ideo ne hoc in futurum malum fieret,
omnes praenominatae muros civitatis Romanae duodecima et quidem instante indictione renovare atque ad prio-
rem cultum decusque tota mente alacritatis curavit . Et non solum muros quos diximus celeri fieri agilitate praece-
pit, sed et portas , quibus omnis sepe clauditur civitas , noro cultu lignisque praevalidis ob inimicorum metum
sive terrorem reaedificari festinantius iussit. Quae denique omnia, ut cito fierent ad effectum decoremque perducta , XXXIX
10 praefatus vir apostolicus indifferenter non solum aequo residens , verum sane pedibus propriis per muros vel portas
|
cum suis fidelibus discurrebat ; quatinus in restauratione eorum mora ulla aut dilatio fuisset exorta. Quapropter,
ut ante iam dictum est , inter cetera , maximam de Romana urbe curam ac sollicitudinem venerandus pontifex
gerens, undique ad meliorem novumque cultum perducta, XV ab ipso solo turres, quas funditus dirutas per cir-
cuitum urbis repperit, novis fabricis restaurari praecepit. Quarum denique II iuxta Portuensem portam ita pru- 516
15 denter ac sapienter venerabilis praesul ab ipsa ora Tiberis , id est iuxta litus fluminis , aedificari disposuit, ut nullus
prius hominum vel cogitare vel considerare valebat . Et quia per hunc locum non solum naves verum etiam ho-
mines ante facilius ingrediebantur, nunc autem vix umquam per eum parvae naviculae introire valebunt . Et hoc
propter futurum Saracenorum periculum et salutem Romanae urbis factum est. Ipsam igitur turrem non solum XL
lapidibus verum etiam ferro munire curavit, quatinus , si necessitas fuerit , per eundem locum nulla valeat navis
20 transire. Quod noviter opus constructum et Romanae urbi defensionem prestat et videntibus non modicum sed
grande miraculum , quia cum magna sapientia , subtili prudentia et onestate patratum est.
Ipse vero a Deo protectus et beatissimus papa multa corpora sanctorum quae diu inculta iacuerant , summo studio XLI 517
summoque cordis affectu , ad honorem omnipotentis Dei , infra huius alme urbis menia congregavit mirifice . Nam
et corpora sanctorum martyrum IIII Coronatorum sollerti cura inquirens repperit ; pro quorum desiderabili amore
25 basilicam quae sanctorum fuerat nomini consecrata , quam ipse usque dum ad pontificii deductus est apicem pru-
dentissimo moderamine rexit , quae per olitana curricula temporum quassata vetustatis defectu et pene ruinis
confracta diu antiquitus videbatur convulsa , supernae virtutis annuente clementia , in splendidiorem pulcrioremque
28
statum perduxit a fundamentis, ad laudem omnipotentis Dei , eorumque sacratissima corpora 29 cum Claudio ,
Nicostrato , Simphroniano atque Castorio et Simplicio , necnon Severo , Severiano , Carpoforo et Victorino, IIII fra-
30 tribus, verumtamen Marius , Audifax et Abbacuc , Felicissimo et Agapito, Ypolito quidem cum suis familiis nu-
1 retro om. CE- 2 loca pignorum C - 3 restaurat omne E C -- 18 futurum <testimonium> E 19 verum] sed CE --
atque vetustate nimia fracti CE -- 4 ac D 5 forsan E - ferreis m. c. catenis E - nobis E : nabis e - 20 urbis CE ---
expugnari potuisset C- fierent E 6 et quidem om. CE - 7 21 subtilique C ____ 22 inculte CE - iacebant E - 23 mir, co.
totam D - mentis alacritate CE - 9 reaedificare CE — - fieri ut D : СЕ 24 desiderabilis D 25 usque om. CE - 26 longa C -
fiere et E : fierent et Ce ( et om . C) -10 indifferenter om . C -- 27 videbantur D - pulchriorumque E - 28 a fund. construxit
<tamen sane E- 11 nulla CE au D - 12 ut] et E -- cera <et> CE- eorum C― <scilicet > Claudii C et cet. in genit. casu
13 perducta] per cuncta vel noviter dedicatam CE(nobiliter -29Nicostratu D - Symproniano E :-ni C - necnon ] cum C - 30
dedicata C) ― verum etiam cum Mario C― Abacum E - quidem] quoque C ―
· 15 ad ipsa C ---
- 17 faciles E : facies C- valent
116 CV. LEO IIII (847-855).
mero XVIII , Aquila et Prisca , Arseo , Aquino , Narcisso et Marcellino , Felice Simetrioque , Candida atque Paulina,
Anastasio et Felice , Apollione et Benedicto , Venantio atque Felice , Diogene et Liberali , Festo et Marcello atque
Superantio , Pudentiana et Benedicto , Felice et Venanto, necnon et capite sancti Proti , sanctaeque 29 Ceciliae , sancti
Alexandri , sanctique Sixti et sancti Sebastiani atque sacratissimae virginis Praxedis , pariter sub sacro altare recon-
XLII dens locavit, et alii multi quorum nomina sunt Deo cognita . Super quod etiam , ad gloriam Creatoris , miro opere 5
miraeque pulcritudinis ciburium ex argento purissimo aureo superinductum colore cum gemmis prasinis et iaquin-
tis, pens. lib. CCCXIII et semis . Ubi supra obtulit in eadem ecclesiam vela rubea quae pendent in circuitu altaris,
numero IIII . Sub eodem 30 quoque vero sanctissimo .... praesul fecit in oratorio praedictae beatae Barbare qui
consitum est infra ecclesia sanctorum IIII Coronatorum corona de argento , pens . lib . XII . Necnon et in eodem
oratorio obtulit gabatas de argento X , pens . lib. Verum etiam in suprascripto oratorio fecit vestes de fundato IIII , 10
dato I , cum cruce in medio et vela VI . Ubi supra obtulit patenam et calicem sancto modico , de argento , pens.lib . I semis .
Obtulit etiam beatissimus praesul in ecclesia beati Petri apostolorum principis turibulum de argento exaurato
apostolatum , legente nomen domni Leonis quarti papae, pens . lib . III. Ubi etiam , in oratorio beati Gregorii 15
confessoris atque pontificis , fecit vestem de fundato , cum gammadiis et cruce ex argento textam I. Similiter ubi
supra , in oratorio beati Pastoris 31 martyris , vestem pari modo fecit I. Necnon et in oratorio beatae Dei genetricis,
qui ponitur 22 ad ambone , eodem modo fecit vestem I. Et in oratorio sanctae et superexaltatae Crucis fecit vestem
simili modo I. Necnon in oratorio qui ponitur ad fontem , fecit similiter vestem I et vela de quadrapulo X.
519 XLIV Ipso vero venerabilis et praeclarus pontifex fecit in ecclesia sanctorum IIII Coronatorum , super altare maiorem, 20
vestem de fundato cum cruce in medio et gammadias et in giro lista de fundato I. Ubi supra in oratorio sanctae
Barbare similiter fecit vestem de fundato I. Et in oratorio sancti Sixti eodem fecit vestem I. Et in oratorio sancti
Nicholai similiter fecit vestem cum aquilis I. Necnon et in eadem ecclesia fecit cortinam I linteam cum crucibus
in medio et in gyro lista de fundato, mirae magnitudinis . Piis moribus hic sacrisque perornatus operibus papa
23
obtulit in sepius memoratam , quam fretus amore fundaverat , aulam , patenam ex argento purissimo , aureo supe-
rinducto colore , crucis tropheo Salvatorisque effigie sanctaeque Dei genetricis et sanctorum apostolorum pulcro
scemathe decoratam , pens . lib . VII . Similiter calicem sanctum auroque perfusum , evangelistarum habentem iconas
XLV et crucem, pens . lib . IIII ; necnon argento mundissimo cantarum exauratum in quo signaculum in circuitu depres-
da stqaP
sum cernitur crucis cum prophetarumque effigiis beatissimique Stephani primi martyris icona ; verumtamen et
etMar
turibulum ex argento purissimo apostolatum I ; gabatas ad nitorem ipsius venerandae basilicae exauratas IIII ,
pens . pondo duarum semi librarum . His omnibus ita gestis , confessionem cum sacro altari argenteis tabulis pens . 520
lib. XCIII decoravit , sanctorumque effigiis perornavit, super quod etiam obtulit regnum de argento purissimo ,
5 pretiosis gemmis , habentem in medio crucem , quod usque nunc super eodem altare pendere conspicitur ; ubi etiam
obtulit vela de fundato XLII, cantaros de auricalco XIII .
Ipse vero sepius memoratus et praeclarus pontifex , superno inflammatus amore , obtulit in monasterio sancti XLVI
Silvestri 33 sanctique Benedicti et sanctae Scolasticae , quod nuncupatur Sub lacum, vestes de fundato III et vela
similiter de fundato VII.
10 Fecit etiam isdem beatissimus praesul , post depraedatione Saracenorum , in ecclesia beati Petri apostoli cruci-
fixum mirae magnitudinis constructum , cum gemmis iacinctinis de argento purissimo exaurato , pens . lib. LXXVII,
et alia gemma alba maiore I.
34
Ea igitur ³4 quae inter cetera per sanctissimi praesulis assiduas preces ac lacrimas , Domino auxiliante , duodecima XLVII 524
siquidem insistente indictione mirabiliter acta vel gesta sunt, non inutiliter agimus si ob aeternam memoriam
15 huic operi luce clarius inserere studemus , ut quantae sanctitatis in hac erumnosa vita vir iste extitit praesentes
atque futuri facilius agnoscant. Denique 35 post nefandam et lucubrem omnique plena miseria Saracenorum de-
praedatione quam in primo ecclesiarum omnium capite, sancta scilicet Romana ecclesia, ortatu diabolico perege-
runt, voluerunt iterum ipsi Satane filii similia in Romanos fines et ecclesia beatissimi apostoli Petri ut olim dampna
inferre , et deinde victores ad loca quibus egressi fuerant destinare . Sed cura ac studio summi praefulgente atque
20 vigilante pastoris , haec nullo modo perficere potuerunt . Tamen ut fideles in Domino amplius fideles iure existant XLVIII
et illius signa atque miracula ex veteribus noviter aemanasse non dubitent, a principio nunc recidendum est quid
de eis divina eo tempore misericordia venerabiliter egit, quantisque miseriis atque calamitatibus gens illa pesti-
fera merito protrita dilapsa est . Quam ob rem pristinum reminiscentes lucrum vel predam quam fecerant , mul-
tiplicata iterum perversorum hominum manu , multisque cum navibus ad urbem expugnandum Romanam, duode-
25 cima indictione vigente, venire crudeliter decreverunt . Multisque etiam diebus in loco qui 36 Totarum dicitur ,
iuxta insulam Sardiniae demorati sunt. A qua digressi , Romanum Portum , Deo illos non adiuvante , exire conati
sunt. Quorum inicus ac nefandus adventus Romanos non mediocriter terruit . Sed quia ecclesiam suam Deus om- XLIX 522
nipotens semper inviolatam custodivit et deinceps custodire non desinit, excitavit tunc inter ceteros omnium
Neapolitanorum Amalphitanorum Cagetanorumque corda, ut una cum Romanis contra eos insurgere ac dimicare
1 prophetarum effigiebus C - 2 mundissimo CE -- 3 pondus facibus D - post om. D - lug. CE -- plenam CE - 17 de-
duarum et semis librarum C - Iconfessione E altare CE praedationem CE 18 Romanus E - aecclesiae C- 19 prae-
-
4 effigiebus C5 pretiosissimis CE - cruces D · quo E - sulis gente D 20 minime CE fideliores CE -- ex. et] exis-
nunc om. D-- pend . alt. E 6 XLIII CE cantaros -XIII tante D -21 atque ] ac veneranda CE- emanasset E -nunc ] non
om. E. C : nun E ― reticendum C retinendum E qui E - 22 de
7 antistes CE -- 8 Juxta lacum D : Sub lacu CE om. Ceodem E tempore <pare> D --- miserabiliter E
10 autem C ― praeses E - depraedationem CE- 11 exaura- - 23 meriti D 24 expugnandam CE Rom . exp. C ― 25
tum CELXX CE - 12 et-I om . C spatio relicto - iamma D- Torarum CE - 26 insolam E- digressi sunt E - illis D -
13 aux. ] exaudientes E : exauditas C - 14 siquidem om . C — 15 excipere C ― 27 Romanus Eruit E28 et deinceps bis D
luce ] cule E- operiluce ] opusculo C -sanctitati E ― ac D 16 -29 Caiet. E : Kaiet . Cinsurge E (corr. ) : insurgerent C-
118 CV. LEO IIII ( 847-855 ) .
fortiter debuissent . Mox etenim a locis propriis egressi , ante Sarracenos inutiles ipsi cum suis navibus coniuncxe-
runt, suumque repente adventum beatissimo Leoni quarto pontifici notum fecerunt, et quod se ob nullam rem
venisse alia sunt professi , nisi ut de paganis , Domino auxiliante , victores existerent .
L Tunc demum venerabilis papa aliquantos ex eis prius ad se Romam venire praecepit, volens ad eos spetialiter
scire si eorum pacificus esset adventus , vel non ; sicuti et factum est . Inter quos tunc filius Sergi 37 magistri mili- 5
tum , qui erat ordinatus super exercitum , nomine Cesarius , advenit . Quos benigne palatio Lateranensi suscipiens ,
causam pro quam venerant inquisivit. Illi autem ob aliud non venisse testati sunt nisi ob hoc quod superius legi-
tur exaratum . Quorum pius apostolicus credulus verbis, cum magno armatorum procinctum mox civitatem Ostiam
LI properavit, omnesque Neapolitanos grandi atque eximia devotione suscepit . Qui ut summum pontificem cons-
pexerunt , ad pedes eius humo prostrati , venerabile sunt osculati , gratiasque omnipotenti Altitrono retulerunt, 10
qui ad se confortando talem dirigere decrevit antistitem . Qui ut meliores de Belial filiis victores existerent , sum-
mopere deprecati sunt ut de suis sacris manibus corpus dominicum percipere meruissent . Quibus ore suo missam
in ecclesia beatae Auree decantavit, atque universi ex illius , ut dictum est, manibus communionem sumpserunt.
Et ante quam haec fierent, usque ad praefatam ecclesiam, cum hymnis et letanias canticisque praecipuis , simul
cum ipsis Neapolitanis , Christo auxiliante , profectus est . In qua etiam flexis genibus Altissimum deprecatus est 15
523 quatinus orationibus suis ipse christianorum hostes in manus resistentium tradere dignaretur ; super quos etiam
tem in fluctibus , ne mergeretur , erexit , et quoapostolum eius Paulum tertio naufragantem de profundo pelagi
liberavit, exaudi nos propitius, et concede ut amborum meritis horum fidelium tuorum brachia contra inimicos
sanctae tuae Ecclesiae dimicantia omnipotenti dextera tua corroborentur et convalescant ; ut de recepto triumpho 20
LII Die vero altera postquam a iamdicta civitate venerabilis reversus est presul , ipsi sceleratorum socii sive
participes iuxta litus maris Ostensis multis cum navibus paruerunt . Contra quos Neapolitani impetum fa-
cientes, dimicare fortiter voluerunt, etiam aliquantos vulneraverunt ex illis ; et inde triumphum acceperant, si
unum non citius impedimentum accidisset . Quam ob rem, dum ad invicem adtentius dimicarent , subito tam 25
validus ac supereminens excitatus est ventus, qualem quis his temporibus meminisse valet , qui utrasque naves
confestim divisit, tamen Saracenorum amplius . Veniebant itaque usque ad ora maris ; deinde, vento flante ma-
reque elevato procellis, dispergebantur, et iterum post aliquantulum confractis viribus revertebantur. Deus
enim omnipotens , pro certo credimus , hunc ex tesauro suo produxerat ventum , qui eos ad nocendum minime
LIII permittebat exire . Super his novis misticisque miraculis quae nostris , licet non meritis , divina ostendere ac 30
rum DE
2 quarti D - 3aliam C― victores om. C - 4 prius ] pius Cadeo om . CE 18 coap. d - 19 et concede om . D - vestro
E : abeis C -- 5 Sergii CE7 qua CE < se > ob C― quod (corr. d)
om. E (suppl.)
-- 8 credulus om. D - amatorum E civitatis 22 Diem v. alteram D --- ad iamdictam civitatem D -
ad hosti C -9 Neapolitanus Esusciperet E- praesulem CE esset C - 23 part . ] princeps C ― ostiensis E - 24 deinde CE -
- omnipotenti 26 super imminens CE -- qui D― 27 oram C― in aereque D
- 10 ad om. CE- vulnerabile D : venerabiles C
om.C -11 confortandosC― filius E - 12 ore ] more C - 14 aclita- - 28 dispergebant D 29 nocendum < foris > E : < fo-
niis CE (let. C) -16 in om . D - 17 dexteram D - apostolum ras > C --- minime om. C - 30 permittit CE -- hac D -
CV. LEO IIII (847-855). 119
demonstrare nostris est dignata temporibus , semper glorificanda et conlaudanda est veri Dei nostri clementia ,
qui eos et locum quem desiderabant permisit aspicere , et tamen , ne capere potuissent , virtutis suae potentia
longius expulit, multosque postea , non tantum per intercessionem et merita beatissimorum Petri ac Pauli prin-
cipum apostolorum maris profunditas , verum etiam famis et gladius indesinenter extincxit . Ex quibus per quasdam 524
5 insulas nostras famis laborantes penuria plurimi a nostris hominibus interfecti sunt , ceteros autem vivos , causa
veritatis ac testimonii , vivos conprehendentes , Romam duxerunt. Quorum Romani proceres , ne multiplicatus LIV
numerus videretur, multos prope Portum nostrum Romanum in ligno suspendi iusserunt ; aliquantos etenim nos
ferro constricti vivere iussimus , pro hac solummodo causam ut et spem nostram, quam in Deum habemus , et
illius ineffabilem pietatem, necnon et propriam tyrannidem luce clarius scire valuissent . Et post haec , ne otiose
10 aut sine angustia apud nos viverent, aliquando ad murum quae circa ecclesia beatissimi Petri apostoli habebamus
inceptum , aliquando per diversa artificum opera , quicquid necessarium videbatur, per eos omnia iubebamus
deferri. Pro his ideo beneficiis, ut iam enarratum est , eos fecimus reservare . LV 525
Obtulit in basilica beati Petri principis apostolorum , post depraedationem seve gentis Agarenorum, arcora de
argento mundissimo , numero XIII , ex quibus duo vero, quem posuit a parte dextra seu sinistra in presbiterio ,
15 mirae magnitudinis , pens . lib. Isdem quoque beatissimus praesul fecit in ecclesia beati Petri principis apos-
tolorum vestem I auro texta, habentem istoriam qualiter beatus Petrus praedicavit sanctam Romanam ecclesiam,
cum gemmis albis , id est margaretis , VI , et cum gemmis prasinis XI, necnon et iacinctis gemmis XXVII . Fecit
et in ecclesia beati Andree apostoli cyburium super altare ex marmore, necnon et calicem de argento cum coronis,
pendentes in eodem cyburium , numero XII , pens . lib . Fecit etiam ubi supra campanilem et posuit campana
20 cum malo ereo et cruce exaurato . Necnon et in ecclesia beati Petri apostoli obtulit turibulum ex auro purissimo
Et in ecclesia beatae Dei genetricis semperque virginis Mariae dominae nostrae, quae ponitur ad sanctum Lau- LVI
rentium foris murum , fecit vestem I, habentem istoriam Resurrectionis domini nostri Iesu Christi et imaginem
almifici praedicti presulis . Fecit etiam in ecclesia sanctorum IIII Coronatorum canistra de argento XI , pens . 526
25 lib . XXIII . Obtulit et in ecclesia beati Stephani protomartyris vestem ex auro texto cum gemmis iacinetinis HII .
Obtulit tamen in ecclesia beati Petri apostoli crucem ex auro purissimo ex diversis gemmis, iaquintinis, albis,
exmaragdis , mirae magnitudinis ornata , quae stat parte dextra iuxta altare maiore ; in qua etiam noviter renovavit
virga et deargentavit eam , in qua predicta cruce continetur, pens . lib. argenti XI et semis , legente de nomen
domni Leoni quarti papae .
1 nostris om. Cest dignata digna E-2 et ante loc . ] ad E-nec 14 vero duo CE quae C -- 15 Petri om . C 16 texto CE
D3 intercessiones E - 4 apostolorum om . CE profun- habentes DE sanctae etc. C - 17 VII CE - gem . jac. CE
ditus E --- fami D Et E : e C 5 insolas E ―― viros E (corr.) - 19 ibi ipsum DE : ibi ipse C campanas C ― 20 exaurata
- 6 hac D C - 21 et C
vivos om . C comprehentes D ― 7 etenim ]
etiam C. 8 constrictos C - vivere] ut vere D - hanc E 22 qui E- appellatur D - 23 I <unam > D - 25 XXIIII CE
causa CE --- - 9 tirandidem D- valuisset C - 10 agustia D — --- vi- Obtulit-IIII om. E, sed ponit post quarti papae, infra, l. 29
veretC ad. ] et E (corr. ) - quem CE— ap. Petri CE- 11 vide- 26 tamen] et E : etiam C ---- purissimo-gemmis] purissimis V
bantur E omne C 12 eos est E reservari CE D ― 27 ornatam C in quo C a noviter E nobiliter C --
13 principi E seu gentes DE : sevae gentes C : correxi renovabit D -- 28 virgam CE cruce om. D : crux C
120 CV. LEO IIII ( 847-855 ).
LVII Tamen isdem praedictus almificus et summus praesul, nimio amore deductus et bonis moribus affectus , fecit
in ecclesia beati Christi martiris Laurentii , sita foris murum civitatis Romanae, vestem de sirico mundo cum
aquilis , habens tabulas auro textas III, ex utraque parte , habentem martyrium praedicti martyris depicto et imago
praedicti praesulis.
527 Necnon fecit in ecclesia sanctorum martyrum IIII Coronatorum imagines de argento exaurata III , una quidem
habentem vultus Salvatoris et alias II habentes vultus sanctorum Claudi et Nicostrati , pens . lib . LII et semis . Et
in eadem ecclesia obtulit coronam de argento I , pens . lib . XXV ; et in pergula eiusdem ecclesiae , quae est ante
altare maiore, suspendit gilium de argento, habentem mela de cristallo et rannunculum . Fecit etiam ubi supra
rum sibi etenim accesse videbatur, monasterium ancillarum Dei , in honorem sanctorum Simetri et Cesarii , ubi et
dona largitus est, patenam et calicem sanctum de argento exauratum , habentes diversis gemmis , pens . lib . Ubisu-
pra obtulit timiamaterium cum cantra I , pens . lib . Necnon et ipse vero almificus pontifex obtulit in suprascrip-
tum monasterium canistra de argento mundissimo III , et gabata saxisca I , pens . in unum lib. XII et semis . Ubi
supra fecit propter retributionem et mercedem animae suae vestes de fundato III , habentes unam quidem 15
tabulam acupictilem interclusam . Fecit autem ubi supra regnum ex auro mundissimo cum gemmis prasinis et
genetricis semperque virginis Mariae dominae nostrae quae ponitur foris muros istius civitatis Romanae, iuxta
beatum Laurentium , vestem de fundato I , habentem in medio tabulam exauratam , cum effigiem Nativitatis domini 20
nostri Iesu Christi et ipsius almi pontificis . Et in ecclesia beati Laurentii martyris , quae ponitur foris muros,
obtulit turibulum argenteum cum coperclo suo exauratum , habentes catenulas et bullas per gyrum, pens . lib . VI .
LX
Ad vero in ecclesia beatae Dei genetricis semperque virginis Mariae dominae nostrae trans Tiberim, absidam,
quae pre nimia vetustate ruitura manebat , tunc praenominatus praesul restauravit .
Et in ecclesia beati Petri principis apostolorum , propter honorem ac vigorem ipsius ecclesiae , fecit butronem 25
ex argento purissimo , qui pendet in presbiterio ante altare maiore , pens . lib . CXXXVIII .
Simul etiam fecit in ecclesia beati Sebastiani martyris , quae ponitur in Frascata, canistrum exafoti de argento
Quis denique decentius consumatis atque peractis, post flebilem et iniquam Saracenorum depraedationem , LXI
ricomodo
catholicus et per omnia laudabilis praesul , ad decorem et laudem ecclesiae apostolorum principis apostoli Petri ,
fecit mirae magnitudinis ac pulcritudinis super illius venerandum altare ciburium, obtulit et columnas ac lilia
exaurata ex argento purissimo , pens . lib. mille DCVI . Namque et in ipsum ciburium obtulit coronas IIII cum
5 calicibus XVI, ex auro mundissimo , pens . lib. et de argento ut supra . Ad honorem et gloriam ipsius namque
ciburii fecit calices et coronas numero XLVI , pens . lib . XXII et unc . VII . Necnon et super columnas ipsius ciburii ,
_e. quisn propter amplam pulchritudinem , ex argento purissimo fecit cofinos numero IIII, pens. lib. XLII . Fecit etiam
.
ibidem , ante altaris circuitum, vela alba olosirica sigillata, numero XII , listas habentia de fundato . Obtulit adeo 529
inibi et alia vela linea numero XIIII , listas habentia per circuitum de sirico albo sigillato . Ubi supra fecit arcora II
Fecit et in oratorio sancti Silvestri infra palatium Lateranense vestem de fundato I , habentem in medio tabulam LXII
de chrisoclabo modicam et vela de fundato IIII. Fecit et in ecclesia lerusalem vestem de fundato I et vela similiter
de fundato IIII . Fecit etiam et in venerabile diaconia sanctae Mariae virginis quae vocatur Cyro regnum ex
dato IIII . Necnon et in ecclesia Dei genetricis Mariae , quae ponitur in Moreni , qui vocatur 40 Narrano , fecit veste
de fundato I , et vela similiter de fundato IIII . Pari modo obtulit et in ecclesia beati Petri apostoli, quae poni-
tur 41 in Maruli, fecit vestem de fundato I , habentem in medio tabulam exauratam modicam interclusam , et
#
1
Ipse vero a Deo protectus et venerabilis pontifex obtulit in basilica beatissimae Dei genetricis semperque vir- LXIII 530
ginis Mariae dominae nostrae quae ponitur ad sanctum Laurentium foris murum , fecit cortinam lineam I , habente
in gyro listam de fundato et in medio cruces similiter de fundato.
Et in ecclesia sanctorum Cosme et Damiani, quae in Silva Candida esse videtur, obtulit vestem rubeam I ,
25 -habens in giro listam de argento et cruces in medio et vela cum aquilis IIII .
Obtulit etiam in ecclesia beati Petri principis apostolorum coronam ex argento cum istoriis a foris circumdatam LXIV
et exaurata , pens . lib. VII . Ipseque a Deo protectus et beatissimus papa , superno fretus amore , obtulit in basilica
beati Petri apostoli, ante confessionem sacri altaris , a dextris seu a sinistris, ad decorem ipsius basilicae,
1 His CE 3 obtulit om. CE ― 4 Nam et super cib. CE E ( corr. ) - Merini D - 18 similiter de fundato I et alia
-- 5 calices E : -cis C vela> D - 19 qui E
6 cyborium CE - pens.-VII om. E (suppl.) - 7 pulchritu- 21 beatae CE ―― 22 Mar. scmp. virg. CD –– qui E (corr.) ·
dinis CE - 8 XIIII lista CE (-tra C ) - 9 linea om. D -- lista muro CE habentes D --23 crucis CE
CE - circuitu E -- de sirico om. D 24 quem CE - 25 habentes E tem eC - cruce CE - vel .
11 palatio CE - veste CE tabula C - 12 modica CE― Hier. c.] velarum C aquilas CE
CE- 13 in om. CE ( suppl. e) — sancta Maria D- ponitur CE- 26 circumdata CE - 27 ipse quoque C - 28 beati alt. D -
Tyro D -14 bullis] olli D ad sin . E - 29 LXVIIII C
16 veste CE - habentes CE - 17 sanctae > Dei C - qui
LIBER PONTIFICALIS , t . II. 16
122 CV. LEO III ( 847-855 ) .
Et in Suxorio fecit ciburium olee qui pendent in circuitu altaris , habentes tabulas IIII , exauratas ; necnon et
gammadias IIII . Ubi supra fecit arcora IIII qui stat in presbiterio , ex argento mundissimo , pens . lib . C.
LXV 42
Ipse vero beatissimus pontifex obtulit in ecclesia sanctorum Cosme et Damiani , quae ponitur in loco qui
vocatur Sub lacu , miliario ab urbe Roma plus minus XL , vestem de fundato I et vela similiter de fundato III .
Fecit etiam isdem praefatus praesul in ecclesia 3 beati Christi martyris Gervasii et Protasii , quae ponitur infra 5
civitatem quae vocatur Fundana, vestem de fundato , habentem in medio crucem auro textam I et velum de fun-
dato I. Obtulit etiam isdem praefatus praesul in ecclesia beati Christi martiris Cesarii , quae ponitur infra civita-
44
tem quae vocatur Terracina , vestem de fundato I , habentem in medio crucem cum gammadiis et periclisin de
blata, legentem de nomine domni Leonis quarti papae, et vela similiter de fundato , numero V.
Necnon et obtulit in basilica beati Petri apostoli arcora ex argento mundissimo , numero IIII , pens . lib . LXXIII. 40
LXVI Fecit autem in basilica beatae Rufinae martyris in Silva Candida vestem de fundato , habentem in medio crucem
gabatas de argento purissimo numero VI, tres quidem filopares signochriste et duas etiam similitudinem palma-
rum et unam interrasilem, quae est saxisca , pens . simul lib . IIII . 13
Hisdem beatissimus et praeclarus pontifex fecit in basilica beati Petri apostoli arcora cum columnis et giliis de
argento purissimo III, pens. simul lib. CII .
Ipse quidem venerabilis pontifex fecit in basilica sancti Cesari , qui ponitur in Terracina, veste de quadrapulo
ornata in circuitu de blatta , habente in medio crucem de chrisoclabo , legente de nomine domni Leoni quarti pape.
Necnon et in basilica beati Petri apostoli fecit arcos de argento purissimo , cum columnis et giliis numero 20
LXVII Fecit et in ecclesia sancte Dei genetricis Mariae , qui ponitur 45 in civitate Portuense , veste de spanisco I,
ornata in circuitu de fundato, et in medio cruce de argento ; similiter et vela de spanisco , ornata in circuitu de
tolorum rugas de argento mundissimo , qui est ante confessionem ipsius , pens . lib . DLXXX ; nam et tabulas de
argento exauratas , qui est in gradas ante confessione beati Petri apostoli , numero IIII , et agnos II , qui pens.
simul in unum lib . XLIIII . Obtulit ubi supra coronas porfuretica mire magnitudinis , ornata ex auro purissimo
TEC cum delfinos XII , legente de nomine ipsius almifici praesulis, pens. ipsum auro lib. III et semis ; necnon et arcos
de argento purissimo numero X, qui pens . simul in uno lib . CLXXXI ; et vela lineae, qui pendent in arcora ubi
supra, ornata in circuitu de fundato, numero XLVIII.
Dicere nunc post universa quae retro scripta sunt libet causaque eterne memoriae praesentibus litteris enodare LXVIII 532
5 que vel quanta permaximus ac venerabilis praesul sollerti pioque studio pro defensione universe matris ecclesiae ,
zelo scilicet conpunctus divino, infra paucorum spatia temporum, peroneste ac nobiliter dedicavit. Quam ob rem
dum universa Romanorum nobilitas, pro illa quam iamdudum depraedatione nefandi ac malivoli Saraceni intu-
lerant, nimia lamentatione consisteret, ne deinceps , nisi ecclesia beati Petri apostoli muris undique munita citius
foret, peiora valuissent committere , isdem amabilis pontifex magnam pro Romanis omnibus cepit abere angustiam
10 et quo modo vel ordine ab eorum cordibus tantum potuisset rancore sive timore auferre anxius cogitare . Cumque LXIX
in is diuturnis crebro laboribus desudaret, Deo revelante, uiusmodi protinus consilium 46 sumsit, ut hoc ipsum
suo dilecto ac spiritali filio domno Lothario luce clarius indicaret Augusto, quatenus per illius, Domino annuente ,
adiutorium adque consilium civitatem illam, quam praedecessor eius Leo papa tercius erga ecclesiam praeno-
minati apostoli aedificare ceperat, et multis iam in locis fundamenta posuerat, licet post suum transitum a qui-
15 busdam ablata fuissent hominibus , ita ut nec aditus appareret ubi prius incohationem praelatus meruerat murus ,
quod si vita comes adesset, desideratum opus , Christo solaciante , ad effectum vellet perducere . Hoc denique
piissimus ac serenissimus Caesar agnoscens , magna est ilico letitia et exultatione repletus ; rogansque iamfatum
summo opere praesulem patremque per omnia spiritalem, ut quantotius tanti operis fabricam sedulo labore
perficeret . Ad quam ipse cum suis fratribus non modicas argenti libras direxit , ut , sicut dictum est, tam proficuum
20 opus indeliberatum minine remaneret . Ex quo satis nuncio praeoptato praesul praecipuus ultra modum hilaris LXX
est effectus.
Cepit autem ex tunc de praedicto negotio valde esse sollicitus . Convocansque cunctos sanctae Dei fideles eccle-
siae, petens ab eis ore suo consilium qualiter tantam murorum cito valuisset fabricam consummari, tunc omnibus
ita visum est, ut de singulis 47 civitatibus massisque universis publicis ac monasteriis , per vices suas generaliter
25 advenire fecisset , sicut et factum est . Quam ob rem secundo 4 praesulatus illius anno praefata civitas edificandi
sumsit exordium ; et in sexto consecrationis sue, utpote magnis ac mirabilibus omnis est fabricis civitas undique
consummata . Cumque per multos labores atque certamina beatissimi praesulis totum ut desiderabat murorum
opus conpletum deliberatumque fuisset, cepit omnipotenti Deo multimodas sive innumeras gratias agere , qui
suas cotidianas preces pro nova edificatione murorum exaudire et adimplere dignatus est. Nam quantam qua- LXXI
30 lemque curam vel studium simulque sollicitudinem pius ac laudabilis pastor , quousque construeretur, diebus
singulis ac noctibus abuit , nullius hominis lingua brebiter enarrare potest. Et quia nihil aliud post debita sacro-
rum mandatorum officia agebat praeter id quod superius exaratum est , revera non frigus , neque flatus vento-
rum , vel pluvia aut aeris grandis vel modica conturbatio pigrum in eundo de die in diem quolibet modo facere
potuit . Sed modo hic, modo illic , per diversas murorum fabricas vigil ac sollicitus discurrebat , ut suum bonum
propositum ac desiderium per apostolorum pia Petri Paulique suffragia Redemptor noster omnipotens prepropere
LXXII Tunc demum , consummatis simulque perfectis, ut crebro rettulimus , novae civitatis universis operibus , papa
beatissimus et per omnia et in omnibus semper laudabilis , ut praedicta civitas , que a proprio conditori sui nomine
Leoniana vocatur , ut perpetualiter firma ac roborata consisteret, iussit cum magna animi devotione cordisque
letitia ut omnes cum eo episcopi pariter ac sacerdotes , immo levite et universi ordines clericorum sancte catho
licae et apostolicae Romane ecclesiae, post letanias et psalterium decantatum , cum hymnis et canticis spiritalibus , 10
per 49 totum murorum ambitum , nudis pedibus , cinerem portantes in capite , circuirent ; et inter cetera episcopis
cardinalibus aquam fieri benedictam praecepit, ut inter orationum officia , aquam ipsam transeuntes per murum
534 LXXIII sanctificationis gratia iactare omnimodis studuissent . Qui ab eo iussum fuerat humiliter peregerunt . Ipse autem
venerabilis pontifex ore suo tres super eundem murum orationes multis cum lacrimis ac suspiriis dedit , rogans
ac petens ut sepedicta civitas et Christi conservaretur in aevum auxilio et sanctorum omnium angelorumque 15
praesidio ab universo inimicorum secura et inperterrita perduraret incursu . Primam denique orationem , super
portam que respicit ad sanctum Peregrinum , cuius finis et principium tale est : « Deus qui apostolo tuo Petro,
collatis clavibus regni celestis , ligandi atque solvendi pontificium tradidisti , concede ut intercessionis eius auxilio
a peccatorum nostrorum nexibus liberemur, et hanc civitatem , quam noviter, te adiuvante, fundavimus , fac ab
ira tua in perpetuum manere secura , et de ostibus , quorum causa constructa est , novos ac multiplices abere 20
triumphos . Per. » Secundam quoque isdem pius papa dedit orationem super posterulam , ubi mirum in modum
castellum preminet que vocitatur sancti Angeli , cuius orationis talis est textus : « Deus , qui ab ipso mundi huius
exordio hanc sanctam catholicam et apostolicam Romanam ecclesiam ab hostibus custodire et conservare dignatus
es , iniquitatis nostre cirografum propiciatus emunda , et civitatem hanc , quam tuo sancto nomine per aposto-
lorum tuorum Petri ac Pauli suffragia noviter dedicavimus , ab omnibus inimicorum insidiis securam semper atque 25
inperterritam manere permitte . Per . » Terciam vero orationem cecinit super posterulam aliam que respicit ad
scolam Saxonum , que ex eorum vocabulo Saxonum posterula appellatur ; et ipsa oratio tercia hunc specialiter con-
tinet modum <«< Presta quaesumus , omnipotens et misericors Deus , ut ad te toto corde clamantes , intercedente
beato Petro apostolo tuo , tue pietatis indulgentiam consequamur ; et pro civitate hac , quam ego famulus tuus Leo
quartus episcopus , te auxiliante , novo opere dedicavi , meoque ex nomine Leoniana vocatur , iube eam ut semper 30
inlesa maneat ac secura , apud clementiam maiestatis tue iugiter exorare . Per . »
1 superius] desiderium C - 2 prigrum d ― - 3 hac d ante ap. ] est C - 24 quem d -25 insidis d -- 26 Tertia CE-
6 crebo d 8 Leoni una E (corr. ) — vocabatur E ― - 9 ordinis 27 colam Saxsonum d - Saxs. d - apel. d - 28 ut] et d - 30
E - 13 iactarae d - 15 aevum] eum d 17 et ac > d : dedicavit d -- hac d -
iubeam CE -- 31 manea E (corr .) —
<a>E : ac C ―― 18 collotis d - 19 fundamus d - 21 poste- exoramus E - Per < dnm > E.
rula E (corr. ) :-lem d - 22 ad ipso d uius d-23 anc d - et
CV. LEO IIII ( 847-855) . 125
In qua scilicet civitate, iuxta promissum sui desiderii , quod Deo voverat , magnam sive Romanis sive diversis LXXIV 535
nationibus atque in summe sollemnitatis die rogam distribuens , deinde cum ceteris , ut praefatum est , sacerdo-
tibus et omnibus Romanorum proceribus ad ecclesiam beati Petri apostoli cum orationibus divinisque laudibus
tendens , missa pro salute populi , civitatis incolumitate ac stabilitate perpetua honorifice decantavit . His itaque
5 sacris peractis officiis , cunctos nobiles Rome multiplicibus donis, non tantum in auro argentove , sed et sericis
palleis honoravit atque ditavit. Fuitque die illo magna cunctis leticia , videlicet die septimo et vicesimo mensis
iunii , pridie siquidem ante beatissimorum apostolorum Fetri ac Pauli vigilias ; sed et per totam Romanam urbem
infinita gaudia et exultationes innumere celebrate sunt. Inde magis dignum est atque conveniens ut pro tanto
praesule tantoque pastore cunctipotentem Dominum toto corde puroque animo iugiter imploremus , per quem tam
10 admirabile perhonestumque opus , Christi solatiante potencia, celeri exercitatione expletum ob salutem Christia-
norum omnium consummatumque cognoscimus , nobis horationibus quatinus et hic diutissime vigeat 50 et illic
cum sanctis omnibus, pro suis innumeris certaminibus ac laboribus, perpetualiter eterna mereatur praemia
possidere .
Ipse vero beatissimus papa fecit in ecclesia 51 sancti Sinzigii , qui ponitur in civitate Blerana, veste de fun- LXXV 536
15 dato I , habentem in medium tabulas de chrisoclabo cum effigie Salvatoris, habentem in capite gemmas pra-
Et in ecclesia sanctorum IIII Coronatorum fecit cereostata ex argento parium I , pens . lib. V et unc . VI ; et
gabatas de argento numero IIII, pens . lib. Fecit in ecclesia sancte Dei genetricis Mariae , qui ponitur ad beatum
Laurentium foris murum, vela de fundato , numero XXVII . Item fecit praedictus praesul in ecclesia beati Cle- LXXVI
20 mentis , martyris atque pontificis , regnum qui pendet super altare maiore, ex auro purissimo scultile, sine gem-
mis , habentem in medio crucem de auro cum gemmis fixis in eadem crucem, vitreas , V, et quae pendent, item
ขา
Obtulit et in ecclesia 52 beati Ipoliti martiris , qui ponitur in insula Portuensis que nuncupatur Arsis, vestem
de fundato, habentem gammadias ex argento textas I, vela de fundato numero IIII . Necnon et in ecclesia beate
25 Dei genetricis semperque virginis Mariae domine nostre , qui ponitur infra civitate quae vocatur 53 Anagnias,
obtulit vestem de fundato cum IIII gammadiis auro textis I , et vela de fundato IIII .
Verum ne adhuc post hec que superius veraci testimonio certisque scematibus dilucidata atque conscripta sunt, LXXVII 537
silentio , quod minime convenit, ut cetera transeamus , libet quidem beatissimi pape opuscula , ut praemissum est ,
pedetenti , Iesu Christi opitulante clementia , quamvis brebiter, tamen luce clarius indicare . Quam ob rem cum
30 in bonis Deoque dignis operibus mens simul et animus summi antistitis indeficiens desudaret, cepit de civitate
Portuensi permaximum habere certamen , ut quo modo vel ordine tam suis quamque etiam futuris temporibus
ab hostibus ac Satane filiis secura et libera manere potuisset. Cumque diu hoc tacitus in corde suo pontificali
haberet consilium , tunc Pater omnipotens et excelsus , qui semper in iustis piisque cogitationibus fideles suos
adiuvare non desinit , Corsorum animo excitavit , qui timore Saracenorum perterriti a propriis finibus exules exsis-
tebant, et huc sive illuc sine solo proprio vagantes incedebant , ut ad sedem Romanam causa refugii ac salutis 5
LXXVIII venire quantotius debuissent , sicuti et factum est . Venientes vero illi ad sacratissima apostolorum principis
538 limina , ter beatissimo domino nostro Leoni quarto pape ilico presentati sunt . Cui cum ab eo suisque proceribus
prudenter satis sciscitati fuissent ut qualis tunc eis imminebat necessitas pro qua venerant , ipsi autem necessi-
tates suas, calamitates atque angustias , peror dinem quasi uno ore coram praefato se , et habitaturos cunctis diebus
in suo successorumque suorum pontificum obsequio ac servicio declararunt . Hoc sane benivolus praesul agnos- 10
cens , in magna est statim exultatione ac letitia elevatus , gratiasque Deo referens , qui tales illi transmisit homines ,
LXXIX qui in praenominata civitate in perpetuum habitare potuissent. Auditis itaque eorum multis promissionibus , papa
praecipuus una cum suis obtimatibus eis clara voce respondit : « Si quod verbis nobis dixistis opere curaveritis
>> perficere, satis loca abemus obtima in quibus habitare valebitis , si tantum nobis nostrisque pontificibus succes-
>> soribus boni fideles fueritis . Nam et civitatem quam vobis daturi erimus , valde firma est atque munita ; quam 15
» nos , Redemptoris nostri protegente auxilio , novis portis ac fabricis in locis pernecessariis ad cultum pristinum
>> revocavimus . In qua si , ut diximus , manere cupitis , vineas vobis ac terras prataque concedemus , ut nullam
>> possitis habere inopiam ; damus etiam vobis , quousque ex labore vestro habeatis vos et mulieres vestrae ac filii
>> unde vivere plenissime valeatis ; boves etiam et cavallos et animalia caetera , sicut praediximus , si cuncta bono
LXXX » animo feceritis . » Tunc Corsorum populi talia audientes promissa laetiores effecti sunt , missosque pio pontifici 20
protinus quaesiverunt , qui civitate et loca specialiter demonstrarent . Et ita factum est. Placuerunt siquidem
539 » cum omni aviditate properabimus . » Lustrata denique civitate et possessionibus universis , ad venerabilem ponti-
ficem cum eisdem missis reversi sunt . Venientes siquidem , ut praemissum est , illique laeta ac prospera nuntiantes, 25
et quod Corsorum gens vivere se ac mori in eisdem locis omnino fuissent professi ; vocatis itaque omnibus , et
ipse similiter secundum missorum assertiones unanimes testarentur pontificale eis quod secundum promiserat
praeceptum ob serenissimorum Lotharii et Ludovici maiorum imperatorum suamque simul mercedem perpe-
tuamque memoriam praeceptum emisit , hoc scilicet tenore et placito anteposito , ut tamdiu firmum manere ac
stabile quousque sanctae sedis praesulibus populoque Romano in cunctis obedientes ac fideles existerent ; et si , 30
quod absit, omnem praecepti seriem irrefragabiliter non custodirent , sancitum est in eodem ut vacuum et inane
1 temporis d - 2 ab hostibus om . d
- hac d - potuissent concedamus C ---18 positis CE - 19 vivere om. C - et ante
C4 adiurare E ( corr. ) — Cursorum C - 5 hac d -- 7 ha-
- caball . om. C - si om. C 21 loco C - 22 fueri CE - 23
-
beo E -- 9 ordines E hore dhabitatores d 10 ac] hac et ante suum] ut CE - 24 properavimus CE ---26 genus C
-28 Lui diw ici C
codd.hagnoscens d - 12 civitatem d -13 praccipuis d - 15 ac m. se C 27 quod secundum < quod > C
-
bones d : bonis CE : boni restitui - et om . CE -- qua ( 1º 1.) CE 29 praeceptorum C - 31 custodierint C -
16 ausilio d nobis codd. --- 17 cupitis ] Hic desinit d -
CV. LEO IIII (847-855) . 127
consistat . Loca vero quae eis data sunt et a missis pontificalibus consignata, tam ex proprio iure ecclesiastico LXXXI
quamque venerabilium monasteriorum , imo et singulorum hominum qui finitimi existebant , in concesso eis pon-
tificali privilegio specialiter adscripta leguntur . Ecce enim quanta crebro dicti praesulis erat ac praefulgebat mise-
ricordia, qui non tantum pro defensione urbis suos Romanos proceres diligebat, sed undecunque valebat colligere
5 homines ad eorum auxilium et solatium invitabat ; plus enim defensionem diligens patriae et plebis securitatem
commissae quam lucra temporalia et caduca , pro quibus multos iam recolimus vitam pariter et possessiones
Post haec denique omnia quae superius brevi stylo contexta sunt , alia non dissimilia praesul sanctus ac vene- LXXXII 540
rabilis satis ovans peregit opuscula. Nam Hortanae et Amerinae valde antiquarum civitatum, quarum muri ac
10 portae prae nimia vetustate temporum usque ad solum ceciderant et funditus destitutae manebant, in quibus
modo fures modo latrones ingredi patentibus aditis, nullo resistente custode, facilius ingrediebantur, ipse adeo
solertissimus praesul tantam civium praedictarum urbium cognoscens incuria , eas quas praetitulavimus civitates
hortatu suo ac studio muris novisque portis, prioribus minime dissimilibus, ad priscum locum statumque gratia
corroboratas divina reduxit . In quibus modo civitatibus exaratis cives et ab inimicorum insidiis melius securi
15 inhabitant, et fures ac latrones , ut dictum est , clausis muris ac portis nullum damnum furtum tam noctibus
quamque diebus de caetero valebunt inferre .
His autem, ut praedictum est , diligenter expletis , fecit in ecclesia sanctorum Quatuor Coronatorum regnum ex LXXXIII
auro purissimo unum, pendens super altare maiore, cum catenulis similiter aureis, sculptile, habens in medio
crucem auream, habentem gemmas quatuordecim, ex quibus quinque in eadem crucem fixas , et alias quas in
20 ibidem pendunt novem, sex quidem albas et hyacinthinas tres , pens . simul lib . I et semis uncias .
Necnon et in basilica sanctae Dei Genitricis Mariae dominae nostrae , quae ponitur in vico Sardonum, obtulit
calicem et patenam de argento exaurato , parium I , legente de nomine domni Leoni quarti papae , pens . simul in
uno lib. IIII et unc . V.
Ipse insignis praesulque praecipuus cum innumera summi decoris opera in basilica celesti clavigeri perfecisset, LXXXIV
25 portas infanda quas destruxerat progenies argentoque Saracena nudarat erexit, multisque argenteis tabulis luci-
fluis salutiferisque historiis sculptis decoravit et in meliorem speciem quam pridem fuerat reparavit ; ut omnes
qui in eadem basilica ingredere veniunt laudes Deo omnipotenti suoque sancto praesulatui referunt, et exposcunt
ut multa annorum suae vitae curricula extendantur , qui tanti fulgoris opere tantoque pulchritudinis pondere
aulam Dei arg. pens . lib . LXX ornavit. Qui summus Deoque amabilis papa , in exordio sui pontificii , cum porticus
30 partis laevae beati prae nimia vetustate Petri basilicae cecidisset, celeri studio praeclarius renovavit . Nam et ipsius
praecipuae sarta tecta ecclesiae magnis travibus procacique artificio elevatis luciflue renovavit. Qui etiam porticum LXXXV 541
quae sancti Andreae cohaeret ecclesiae , cum cerneretur casura , in melius noviter restauravit . Nam et camera,
quae ante portas argenteas iamdictae aulae esse conspicitur , infinito fretus amore , renovans decoravit . Et multas
piae operationis in eadem species ecclesiam fecit , quas si scripturae tradere maluerimus , lingua narrare non
sufficit, nec scribentium valebunt articuli sustinere.
Cum ergo per diversas Dei ecclesias multa perficeret insignia opera ipse beatissimus pontifex , porticum quae 5
ante basilicam sanctae Dei genitricis consistit , quae iuxta basilicam sancti Laurentii sita est foris muros , clarius
ac firmius renovavit.
LXXXVI In ecclesia autem sanctae Dei genitricis , quae ponitur in vico Sardorum , miliario ab urbe Roma XXX , IIII catho-
licos libros obtulit, unum Evangeliorum , alium Regnorum , Psalterium atque Sermonum .
In ecclesia beati Martini confessoris atque pontificis , foris porta beati Petri apostoli , canistrum de argento I 10
cum catenulis , pens . lib . IIII et unc . II . Et in ecclesia sanctorum IIII Coronatorum fecit thymiamateria II ex
argento mundissimo , pens . lib . II et unc . I. Simili modo et in ecclesia beatae Petronillae fecit veste de fun-
dato III et vela XII , IIII quidem de fundato et III de spanisca , et linea V. Nam et in ecclesia sanctae Dei genitricis
Mariae , quam ipse beatissimus pontifex a fundamentis supra schola Saxonum noviter construxit, obtulit veste de
fundato numero III et vela similiter de fundato IIII. 15
542 LXXXVII Idem beatissimus pontifex fecit in basilica beati Petri apostoli cereos deargentatos , qui stant in presbyterio
numero XXVII , pens . insimul lib . XL . Nam et trabes in ingressu et in medio presbyterii investivit ex argento
purissimo , pens . lib . LXVII et unc . III . Cum autem supernae zelo patriae incensus speciosis Christi per ordinem
ornaret metallis ac ornamentis ecclesias , post fecit alia multa in aula beati Petri apostoli principis coronam ex
argento purissimo I , cum catenulis argenteis IIII , habentem delfinos XLII , pens . simullib. XIII . Hic quoque 20
pontifex , Christi semper auxilio fretus ac divinitus inspiratus , fecit in circuitu altaris beati Petri apostoli vela
sirica de prasino IIII , habentia tabulas de chrysoclavo , cum effigie Salvatoris et apostolorum Petri ac Pauli , seu
ipsius almifici praesulis , et in medio cruces et gammadias de chrysoclavo cum orbiculis , in quibus sunt imagines
543 LXXXVIII apostolorum mirae pulchritudinis decoratas , quae in diebus festis ad decorem ibidem suspenduntur . Pari modo
fecit ubi supra alia vela alba holoserica rosata cum cancellis decorata mirifice , Paschae obumbrantia sacra . Necnon 25
et aliam coronam minorem ibidem obtulit cum catenulis quatuor et delphinis X , habentes lilium et uncinu,
pens . lib . II . Huius namque beatissimi praesulis animus semper Leo devotus existens , pretiosis Iesu Christi eccle-
sias ornamentis ingenti ob aeternae vitae salutem decorare studebat amore ; et quod nullus praecessorum eius
pontificum facere arbitravit , hic , sancto procul dubio Spiritu fervens atque compulsus , coronas ex auro mundis-
simo, inclytis Christi videlicet et sanctorum vultibus refulgentes , fieri in apostolorum principis Petri ecclesia 30
iuxta altare sub quo eius sacratissimum corpus requiescit, dextra laevaque pendentes fieri duas , cum catenulis ,
LXXXIX aureis bullis gemmisque prasinis decoratas decrevit , habentes insimul delphinos LX , pens . lib . XX . Fecit igitur
1 coh . Andr. C 3 op. ] orationis C ecclesias E --- quasi puro C 12 Petronelle C - 13 nobiliter C
o
CE - 4 nec]non C 16 deargentat C - 17 LX C --18 LXXVII C - 19 aecclesiae C
5 diversa C -- fecit post C 20 III C - 21 divinis C 22 serica C - pra-
9 al. Regnorum om. C sinu E -decorata CE ( corr . e ) — 26 unc C- 27 beatissimus pre-
10 In . -unc . II om. E ( suppl . e) — portas C can codd. - I] su) E (corr . ) -
—
CV. LEO IIII ( 847-855) . 129
54
et crucifixum argenteum mire opere depictum in eadem ecclesia , qui in laeva introitus parte inter
columnas magnas positus ingenti splendet decore , habentem lib . LXII et dimidia . Ipse quoque beatissimus
summe pontifex sedis fecit in oratorio beati Andreae apostoli , quod sancti Petri cohaeret ecclesiae , vestem seri-
cam I, habentem historiam aquilarum, et in medio tabulam cum chrysoclavo , in qua depictae Christi et discipu-
Ac similem post totius operis perfectionem et ornamentis decoris in ecclesia sanctorum IIII Coronatorum
vestem fecit de eodem serico cum tabula de chrysoclavo, habentem historiam seu miraculum quod dominus
Christus de quinque panuum et piscium alimentis duorum quinque milia hominum abundanter satians est ope-
ratus .
40 Inter haec vero quae superius scripta sunt, coepit crebro nominatus sanctissimus praesul de singulis eccle- XC 544
siarum rectoribus , videlicet episcopis , presbiteris , diaconibus, atque omni christianorum militia curam sollicitu-
dinemque habere praecipuam. Volens itaque, sicuti et factum est , ex priscis auctoritatibus novam Christo iuvante
normam praeponere , qualiter unusquisque eorum vitam castam et sobriam duceret et Deo, cui semper irre-
prehensibiliter famulatum debemus impendere , in omnibus complaceret, tunc demum, sancti ei Spiritus gratia
15 revelante, una cum consilio serenissimorum Lotharii ac Ludovici imperatorum, anno siquidem imperii eorum
quinto et XXX , atque pontificatus iamdicti praesulis VII, mense decembri, die VIII, indictione II, sanctam ac
55
venerandam in ecclesia beati Petri apostoli synodum congregavit, in qua tam ipse catholicus et apostolicus vir XCI
quamque et alii cum eo LXVII episcopi residerunt, ex quibus III episcopi ab imperatoribus destinati , Ioseph
Eporegensis , Nottingus Brissensis , Petrus Spoletinus , et alius Petrus Aretinus ; inter quos etiam Paulus , dia-
20 conus sanctae Ravennatis ecclesiae residens, vicem tenens Iohannis archiepiscopi sui , absque presbiteris et
diaconibus et clero sanctae matris ecclesiae. Et tunc coram omnibus XLII capitula , quae profecto ad salutem et 545
lucrum omnium christianorum hominum pertinere noscuntur, per diacones sanctae et universalis sedis aposto-
licae legi praecepit . Quae etiam capitula, ut in futurum ab omnibus illibata serventur, post caetera decreta ponti-
ficum in sanctis canonibus iussit ascribi , quatenus omnes episcopi huius auctoritatis exemplum ante oculos
25 habeant et suos possint melius instruere et erudire subiectos . In hac denique post caetera synodo Anastasius 56 , XCII
presbiter cardinalis tituli beati Marcelli , ab omnibus canonice est depositus , eo quod parochiam suam per annos V
contra canonum instituta deseruit, et in alienas usque hodie demoratur. Qui cum neque ad duo pro eo congregata
concilia venire volens , neque per apostolicas epistolas, neque per tres vocatus episcopos , Nicolaum videlicet ,
Petronacium et Iohannem, ideo merito, uno consensu , secundum quod de talibus sacris continetur cano-
30 nibus, eum sancta synodus deposuit et sacerdotali honore privavit , anno , mense, die et indictione superius
adnotata .
Post praecipuam vero huius concilii diffinitionem , beatissimus eiusdem praesulis animus , caelestis semper XCIII 546
1 cruc . < Christum > E : delevit e - ex argento C 2 syn. C- 19 Notingus C - 20 Iohannis om . C — 21 capita C — 26
positis E(corr.) — LXVII C ---- 3 sedit CE -- - in atrio C tituli cm. C— 27 eo < quod > C — 29 Patronanatium Ċ
15 Ludowici C - 16 XIII E ( corr.) - 17 secundum
LIBER PONTIFICALIS II 47
130 CV. LEO HIII 847-855).
amoris igne accensus , ad restauranda ecclesiarum Dei cunctorum ornamenta vasorum studium rursus coepit.
ingens habere . Nam in ecclesia beati Petri regni caelorum clavigeri fecit lucernam ex argento purissimo unam
vimixam , pens . lib . XVI . Necnon et in monasterio sancti Martini , quod ipsius Apostolorum principis ecclesiae
cohaeret , fecit aliam lucernam ex argento fusilem ac vimixam , pens . lib . XXVII et dimidiam . Similiter et in
monasterio sanctorum Iohannis et Pauli fecit aliam lucernam argenteam similiter supradictis , pens . lib . XXII et 5
dimidia , quae dominicis vel festis diebus iuxta lectorium consistentes ad legendum sacras lectiones magno
XCIV luminis splendore lucescant. Isdem vero sanctissimus papa fecit rugulas de argento fusiles cum cancellus in
ingressu presbiterii et ante confessionem beati Petri apostoli amatoris sui , quae pulchro rutilantes decore
hominum praebent mentibus admirationem ; quarum II pens . lib . DCXLII , alia vero II lib . DLXXX.
XCV Sed quia, ut saepe diximus , huius serenissimi praesulis animus maximo beatissimi praesulis apostoli Petri
apostolorum principis repletus amore , ipsius summae ecclesiae , cuius divina dispensante potentia thronum
regebat , multa desiderabat semper ornamenta perficere , fecit super eius sanctum altare vestem de chrysoclavo ,
habentem historiam in medio Salvatoris inter angelos vultus fulgentis , Petroque apostolo claves regni caelo-
rum tradentis et in dextra laevaque gloriosa Petri et Pauli passione fulgentem ; inter quos ipse praesul civitate 15
quam fieri iusserat, Petro interveniente , offert depictam , et cruce auro gemmisque nitentem ; et in circuitu altaris
et desuper habentem pannos desuper sericos , pretiosa aquilarum historia textos , quarum duo aurati cernuntur .
547 Obtulit autem ubi supra vela IIII cum chrysoclavo, in quibus ipse praesul depictus , imaginis Salvatoris inter
descripsimus , nunc vero ea quae in ecclesia beatissimi Pauli apostoli , doctoris gentium , post impiam Agarenorum
devastationem est operatus , ob aeternam memoriam summatim innotescere studeamus . Fecit autem super eius
sacratissimum corpus cyborium mirae pulchritudinis ingenti argenti pondere cum columnis argenteis comptum,
pens . lib . DCCCCXLVI .
Sed cum benignus ipsius pontificis mens ante et post generalia omnium ecclesiarum , quibus ingenti desiderio 25
ornamenta diversa praebebat , beato Petro semper aliquid optimum et speciosius offerre curabat , nam obtulit ei
tres oleas masoricas admirabilis pulchritudinis serico textas coloreque depictas , quae videlicet festis diebus in
circuitu altaris maioris dependent .
XCVII 5*
Fecit autem et in ecclesia sancti Marciani , quae sita est in domucella qui vocatur Balnearola , vestem de
30
fundato I et vela spanisca II .
Simili modo et in ecclesia beati Laurentii martyris Christi atque levitae obtulit vela de fundato , quae pendent
in arcis infra columnas maiores , numero XXIIII .
2Petri <apostoli> C - purissimam C - 3 vimi pens. libram 11 animo maximus codd . - 14 regnique codd. — 15 civitatis C
mixtam XVI C - 4 < et> al , C - vimi mixtam C - XXVIIIC - 5 ex - 17 et super C
argento C - 7 cancello C - 8 amoris C - lutilantes CE - 9 aliae C 23 compositum C
m om. C
10 q. p. ] papae C
31 in ecc. ] aecclesiae C 32 columnellas E - nu .
CV. LEO IIII (847-855) . 131
2
Fecit etiam in ecclesia beati Clementis martyris atque pontificis aquammanilem de argento, parium I , habentem
in se sclaptum similitudo caput hominis cum vite , et alia historia , pens . lib. III.
Item obtulit quidem ipse beatissimus et almificus praesul in ecclesiam sanctae Dei genitricis Mariae 59 in XCVIII
Aurilia, quae via Aurelia nuncupatur, vestem de fundato I. Similiter et in ecclesia sancti Stephani , ubi supra ,
5 obtulit aliam vestem de fundato I.
Idem vero praeclarus et almificus praesul , superna protectus dextra , deditusque in Dei semper servitio , sincero
60
perseverans animo, post multas bonas actiones , beati Silvestri et Martini ecclesiam 6 , quam domnus Sergius
praedecessor eius noviter ab imis aedificaverat muris , quidem pulchrisque decoravit ac depinxit coloribus , cuius
etiam pulchritudo magna usque hodie humanis oculis admirationem praestat . Nam et eiusdem venerabile
Quam ob rem , post pulchra ac laudabilia diversarum ecclesiarum Dei opuscula quae praesul magnificus tota XCIX 548
animi devotione peregit , ne christianus populus amplius Centumcellensi castro ab hostibus deperiret, sicuti saepe
fieri solebat, et per XL annos 1 muris diruta et habitatore proprio destituta manebat, moreque bestiarum ,
relictis sedibus propriis ob timorem Saracenorum usque iamfatum fuerat , per opaca silvarum montesque inco-
15 gnitos sua domicilia populus qui relictus ab eis fuerat dedicavit ; in quibus etiam prae timore inimicorum diebus
ac noctibus nec soporem oculis nec ullam, iuxta humanam consuetudinem , quietem vel modicam habere ma-
nebat. Cumque tam pius et laudabilis praesul de illorum gravamine atque intolerabili nimium angustia ultra C
modum et plus quam credi potest quotidie condoleret, multis cum lacrymis infinitisque orationibus Dominum
rerum omnium conditorem deprecabatur assidue, ut ei dono gratiae suae dignaretur ostendere quo in loco pro
20 salute et liberatione crebro dicti christiani populi Centumcellensis civitas mutari potuisset. Ad quam ipse pro-
fectus, loca quae ei affinitate erant coniuncta diligenti cura ac studio praevidit atque conspexit. Sed ubi locus
videbatur idoneus ad urbem aedificandam, aquae gestabai penuriam , quae hominibus semper satis est necessaria .
Peragratis igitur omnibus , ut praediximus , locis , pervenit tandem, divina favente misericordia , ad locum optimum 549
valdeque munitum , super quo suus maxime est animus dilatatus, quia et aquarum copiam ad populum confor-
25 tandum et caeteras utilitates humanas, aquimolosque molentes pleniter subministrant . Tamen quo modo vel CI
ordine hoc ei divina ostendit clementia , dignum est, ad memoriam et laudem venerandi pontificis , omnis populus
credat veraciter et cognoscat, quod divino consilio et consultu opus diu exquisitum ad effectum est.
Nocte denique quadam, dum lectulo proprio iuxta morem praeclarus iaceret antistes, et de divinis , ut solite,
opusculis cogitaret, ad praevisum et ordinatum iam locum, qui XII a Centumcellensi urbe 2 miliario distat, in
30 somnis perductus est, et loca singula cuidam Petro, magistro militum, quasi per corporalem praesentiam in ipsa
revelatione per ordinem demonstravit, ubi ecclesias et ubi portas ex pontificali adiutorio fundare et construere
debuisset. Et quia prae loci angustia non ibidem nisi duae portae construendae erant , in ipsa arcana revelatione
CII digitis propriis adnotavit . Mane autem facto , pro somnio quo viderat magna coepit habere certamina, et praeno-
minatum Petrum ad suam ilico iussit venire praesentiam ; cui quidquid in somnis viderat retulit , multosque ei in
argento mancosos praebuit, ut conducto populo cum eis ad vicem Centumcellensis urbis festinantius perficere
debuisset.
Deo quidem auspice, ita nunc omnia aedificata nitescunt sicut in somnio papa laudabilis manu propria desi- 5
gnavit ; cui ex nomine proprio Leopolim nomen imposuit . Ad quam postquam aedificari caeperant, ad videndum
et considerandam fabricam cum suorum fidelium multitudine ovanter accessa , visis denique portis et ecclesiis , in
ipsis specialiter loca sicut monstraverat et suum, Christo protegente , desiderium adimpletum , omnipotenti
Domino gratias retulit infinitas , qui ei talem ostendere locum dignatus est, in quo et populus salvus existeret, et
aquae abundantiam ministrare , etiam lapides et arenam inibi tribuere , quatenus sine labore operariorum noviter 10
550 CIII constructa fabrica augmentum percipere potuisset . Gavisus ex his omnibus urbem Leopolim saepedictus pontifex
litaniis et orationibus pedibus propriis circuivit , tribusque orationibus in modum Trinitatis perpetualiter conse-
cravit, ac missarum, ut solitus erat , officium rite persolvens , et aquam benedictam per muros iactare praecipiens .
Et non modicam manibus propriis prae amoris magnitudine universo populo rogam distribuit ; commendansque
omnipotenti Domino populum et civitatem divinitus demonstratam , ne unquam ab hostibus capiatur vel inva- 15
gatur . His omnibus perpetratis , ad sedem suam cum ingenti laetitia et alacritate reversus est , octavo 63 scilicet
mense , Christo auxiliante, dieque superaddito decimo quinto , omnis murorum ambitus completus atque perfectus
551 CIV Nam et in ecclesiis que ibidem fecit multa dona obtulit . In ecclesia videlicet sancti Petri gabathas ex argento
fusiles maiores minoresque VII , pens . pariter libras XVI et unc . I ; cantharam exauratam I ; baucas exauratas III ; 20
fibulatoria maiore et minora V ; crucem ex argento deauratam I , cum gemma I ; item aliam crucem de auro I ,
habentem in medio monocossim ; et aliam crucem ex argento , numeratim habentem gemmas XL ; thuribulum
aureum exauratum I ; dextra saxisca 1 ; coronae aureae XII ; gabatham I et sturzicamelorum ova II . Atque fecit
in eadem ecclesia iamdictae civitatis vestes sericas II , ex quibus unam habentem in medio tabula de chrysoclavo
et aliam habens in medio crucem et orbiculas IIII cum gammadiis ; et vela de fundato XVIII ; crucifixum ex 25
CV Necnon et in ecclesia sancti Leoni , ubi supra, obtulit patenam exauratam I , calicem de argento I , vestes II ,
unam qnidem de fundato, ornata in circuitu de olovero , habentem in medio rotam de chrysoclavo et gammadias ,
et alia de spaniscu . Similiter et codices catholicorum numero VII , Historiarum , Salomonem , Antiphonarium et
Atque sacratissimum Dei altare, quod supra sanctissimum beati Petri apostoli corpus consistit, argenteis deau-
ratisque in dextra et in laeva ipsius apostolorum principis habentibus miracula perornavit laminibus , quae ingenti
splendore nunc ut caeli astra coruscant, pens . vero simul lib . LXXXIIII et unc . V.
Atque post tam immensae operationis insignia facta , quae , divina Dei aeterni clementia inspirante , per diversa CVI 552
5 loca ob salutem Christianorum ipse sanctissimus papa est operatus , sanctam Romanam ecclesiam , quae Domini
voce supra firmam petram fundatam consistit et de beati Petri apostolorum principis nomine sancto gloriosa
kad
coruscat, pretiosissimo omnium metallorum ornatu , prae nimio patriae caelestis amore quodtidie ornare procurans ,
ibidem quoque lectorium argenteum inclyta operatione caclatum et super quatuor pedes consistens perfecit, in
cuius videlicet summitate leonis caput refulget, pens . lib . XXXI et unc . XI ; necnon et cerea IIII lignea quae a
10 longo tempore sancto pontificum in medio presbiterii festis erigebantur diebus , hic sagaci arbitrio de argento
1
purissimo investivit , atque ut in perpetuum ibi erecta essent constituit, quod nullus praedecessor eius facere
cogitavit , habentia simul lib . LV. Ubi supra fecit et cerostata de argento maiora, parium I, pens . lib . XLVIII CVII
et unc . X, in quibus sedent lucernae viximae de argento purissimo, lucentes iuxta altare maiore , pens . lib .
simul XLVIIII ; necnon et alia cerostata deargentata VII, pens . lib . XXV et unc . III ; pari modo et alia VII tetra
15 fecit cerostata ferrea desuper de argento , pens . lib . XXI et unc . III ; atque super ipsum altare fecit vestem auro
textam , candidis per tctum margaritis fulgentem , et in dextra laevaque tabulas gemmatas habentem cum aureis
per circuitum orbiculis , quibus insigne ipsius praesulis est nomen descriptum .
Nam et monasterium beati Martini , quod longo senio erat casurum , miris domorum aedificiis restauravit et ad CVIII 553
honorem meliorem quam prius fuerat funditus decoravit ; in quo et veste alba rosata cum rose et Salvatore cum
20 apostoli et Virgine , legente nomen domni Leoni quarti ; item vela quinque alve rosate et unum quidem habentem
gemmuline XIII , amigdala de argento exaurata III . In ecclesia sanctorum IIII Coronatorum fecit vestem de fun-
dato I.
Praeterea idem summus et orthodoxus pontifex , divina inspiratione pulsatus , fecit in basilica beati Petri apos
tolorum principis calices ex argento purissimo , qui pendent sub arco principale, necnon et infra columnas maiores
25 dextra laevaque numero LXXXIII , habentem insimul lib . CCCCXLI . Idipsum vero ante sacri altaris vestibulum
mirae pulchritudinis fecit travem, quam post dirae gentis nefandam depraedationem ex argento decoravit puris-
simo, in qua sacrae ac Dei venerabiles sedent imagines , quae pens . lib . LX .
Obtulit quoque et in ecclesia beati Petri apostoli , qui ponitur in civitate Leopolim, thurabulum de argento CIX
exaurato I. Pari modo et in ecclesia sanctae Dei genitricis Mariae, quae sita est in vico Sardorum , gabatha cum
30 canistrum de argento exaurata , pens . lib .
Similiter et in venerabile monasterio Hierusalem, que iuxta ecclesiam beati Petri apostoli ponitur, fecit vestem
de fundato cum orbicolis , et in circuitu ornata cum lista de chrisoclavo et vela mizine II et de fundato III . Ipse
vero a Deo protectus venerabilis et praeclarus pontifex fecit propitiatorium sacri altaris beati Petri apostolorum
principis , ubi sacratissimum corpus eius quiescit , spanoclistum , habens quidem argenti lib. LXXII , auri
vero LXXX . 5
554 CX Huius vero temporibus , quidam 6 Danihel magister militum , iniquitatis ac stultitiae mole cecatus , ad sere-
nissima domni Hludovici imperatoris vestigia properavit , eique multa falsa et inutilia verba , quae credi nullo modo
potest, super Gratianum 65 eminentissimum magistro militum et Romani palatii 66 egregium superistam ac consi-
liarium dicere non dubitavit . Nam instanter eum accusabat ob falsitatis invidiam , dicens imperatori : « Gratiano,
Romanae urbis superista , quem erga vos fidelem esse creditis , mihi soli in domo sua nimium super Francos 10
» murmurans dixit secrete quia Franci nobis nichil boni faciunt, neque adiutorium prebent, sed magis quae
>> nostra sunt violenter tollunt . Quare non advocamus Grecos et cum eis faedus pacis conponentes Francorum
>> regem et gentem de nostro regno et dominatione expellimus ? » Quo audito , mox praedictus imperator inmensi
furore accensus , sine litteris etiam ad Romanum directis pontificem et senatum , Romam venire velociter procu-
ravit. Quem tamen veniente domnus Leo papa honorifice , sicut mos est , super gradas maiores beati Petri apostoli 15
sedentibus , de praedicta accusatione placitum habuit . Tunc Danihel iniqua fronte armatus falsaque cogitatione
inbutus , dixit coram omnibus : « Iste Gratianus habuit mecum consilium hanc Romanam terram de vestra 20
» tollere potestate et Grecis tradere illam. » Cui statim non solum Gratianus , verum etiam omnes Romani
CXII coram imperatore dixerunt : « Mentiris ; nullo modo est verum quod dicis . » Cognoscens autem imperator et
omnis Romanorum Francorumque nobilitas praedictum Danihelum tale crimen per falsitatem et invidiam contra
Gratianum dixisse , ilico clementissimus imperator, nolens contra instituta veterum Augustorum peragere Roma-
norum , eos secundum Romanam legem instituit iudicare . Quo iudicio ipse Danihel multorum verbis reprehensus , 25
ore proprio manifestavit se falsum super eum dixisse . Ideo iamdictum Gratianum ante omnes est traditus , ut
quidquid de eo facere vellet potestatem haberet . Sed eum iam traditum Danihelum imperator a Gratiano multa
et humili supplicatione petivit , quem illi statim plenaria sibi reddita gratia libenter suscepit , et sic de mortis est
periculo liberatus .
CXII
His vero peractis imperator abiit ; et sanctissimus domnus Leo quartus papa non post multos dies obdormivit 30
in Domino, kal . aug . XVI . Sepultus vero est in ecclesia beati Petri apostoli . Fecit autem ordinationes II , una
in mense decembrio , et alia per mense martio, presbiteros XVIIII , diaconos VIII , episcopos per diversa loca
numero LXIII .
2 orbicelis et in cir] Hic desinit vita in cod. C vela] mela E12 17 procerimus E¹ (corr. ) - 18 pontifex E - 24 tolleret E12 —
15 mox E2 16 predicationibus E2 - 28
Greci E1224 Augustum E- 25 reprchensis E (corr.)
que Esuscepit < et concessit > E : suscepit] concessit E
CV. LEO HIII (847-855) . 135
NOTES EXPLICATIVES .
1. deSarracenis illis] Les chroniqueurs mentionnent aussi ce dé- s'introduire peu après. En 752 ou 753 (t. I, p. 442) nous la voyons
sastre. Prudence, a. 847 : « Sergius, Romanus pontifex, VI kal . portée dans une procession qui avait pour terme la basilique de
feb. defungitur et Leo in eius locum eligitur . Sarraceni oneratis Sainte-Marie-Majeure . Cette procession était une des processions
thesaurorum multitudine quos ex basilica beati Petri apostoli as- solennelles (solite procedens) , c'est-à-dire une de celles qui avaient
portarant navibus redire conati, cum inter navigandum Deo et lieu aux fêtes du 2 février, du 25 mars, du 15 août et du 8 sep-
domino nostro Iesu Christo eiusque apostolis ore pestifero de- tembre. La place où elle est mentionnée dans la vie d'Etienne II
rogarent, orto repente inevitabili turbine, conlisis in sese navi- ne semble pas convenir à la fête du 15 août, ni en 752, ni en
bus, omnes pereunt ; quaedam thesaurorum in sinibus defuncto- 753, mais plutôt à l'une des deux fetes de 2 février ou du 25 mars
rum quos mare littoribus reiecerat inventa ad beati Petri apos 753. Mais il faut tenir compte de ce que, dans les Ordines du x11º
toli memoriam revehuntur. » — Gesta epp. Neap. : « Ire coeperunt, siècle, la sancta icona n'est portée qu'à la procession du 15
sed pelagi vastitatem sulcantibus excitavit Dominus austrum quo août. Ceci porterait à croire que le biographe d'Etienne II n'a
dispersi atque dimersi, paucissimi ex eis ad sedes remearunt pas suivi, dans les détails de ce genre, un ordre absolument ri-
suas. » Cf. lalégende rapportée dans la chronique du Mont-Cas- goureux et que la procession de la sainte image était, dès avant
sin (M. G. Scrip. Langob. , p. 433 , 172). Etienne II, un privilège de la fête du 15 août. Outre ce trait par-
2. sine permissu principis] Léon fut ordonné le jour de Pâques, ticulier, la procession du 15 août en avait un autre, c'est qu'elle
10 avril 847, deux mois et demi après la mort de son prédéces- se célébrait la nuit, avant l'office de matines, tandis que les autres
seur. Les Romains eurent le temps de la réflexion . avaient lieu le matin, immédiatement avant la messe stationale.
3. basilica s. D.g.in vicum Sardorum] Ce vicus Sardorum se trou- Il est bien probable que cette particularité remonte au même
vait à trente milles de Rome (cf. ci-dessous, nº 541 ) ; on ne sait temps que la précédente. Ici nous voyons Léon IV arriver à
sur quelle voie. Il ne faut pas confondre cette localité avec l'em- Sainte-Marie-Majeure pour exhibere Dei laudes, expression qui
placement où s'élevait le monastère de Sardas avec son oratoire s'entend plutôt de l'office que de la messe . Je crois donc que les
de Saint-Vit (ci-dessus, Léon III, p . 45, note 92) . Ce dernier se solennités spéciales de la fête du 15 août sont antérieures à
trouvait à l'intérieur de Rome. Léon IV et qu'elles n'ont nullement été instituées en commémora-
4. Nam et solarium ] Ci-dessus, LEON III, p. 28 , 1. 32. tion de l'événement miraculeux raconté ici. Sur cette procession,
3. vespertinas publice laudes] Les moines des deux couvents qui devint parla suite une des fêtes les plus populaires de Rome,
de Saint-Césaire et de Saint-Etienne chantaient les vepres tous voir les documents cités par Marangoni (Istoria dell' oratorio
les jours. Mais cet office n'avait pas le caractère d'office public Sancta sanctorum , Rome, 1747, p. 120 et suiv. ), et notamment le
ecclésiastique ; c'était l'affaire des moines desservants, non du règlement gravé sur marbre que l'on garde encore dans le pa-
clergé de Rome Le pape Léon IV institua une véritable station lais des Conservateurs, au Capitole . Les abus de toute sorte qui
vespérale, à laquelle tout le clergé fut convoqué comme aux messes se glissèrent dans cette cérémonie nocturne décidérent le pape
stationales des grandes fetes. La schola cantorum dut y assister, Pie V à la supprimer. C'est à cette procession que se rapporte un
comme elle assistait à ces messes solennelles et aux vêpres de la petit poème In Assumptione s. Mariae, in nocte quando tabula por-
semaine pascale . Ce règlement fut sans doute porté à l'occa- tatur, composé an temps d'Othon III et édité par Di Costanzo,
sion de la fête de saint Paul (30 juin) et dès l'année 847, car Disamina degli scrittori e monumenti risguardanti s. Rufino , Assise,
aussitôt après on mentionne un événement arrivé avant le mois 1797, p. 422.
de septembre de cette année. 11. Saxonum Langobardorumque domos] Cf. ci-dessus, LEON III,
6. per indictionem X] Cette indiction se terminait au 31 août p. 36, note 27.
847. 12. monasterium Corsaram] Cf. LEON III, p. 45, note 98 ; ci-des-
1. gregorii praesulis] Je préfère la leçon gregorii du manuscrit le sous, note 38.
plus ancien, contemporain de l'original, à la leçon egregii qui pa- 14. bas. eiusdem virginis] Sur cette église, qui forme actuelle-
rait plus satisfaisante au premier abord. Le mot gregorius em- ment la nef de la basilique Saint Laurent hors-les-murs, v. t. I,
ployé comme adjectif, avec sa signification étymologique de vi- p. 235, note 12. A l'origine c'était une seconde basilique de Saint-
gilant, se rencontre, vers le même temps, dans la dédicace de la Laurent; par la suite elle fut placée sous le vocable de la sainte
vie de saint Malo, adressée à l'évêque d'Alet Ratuili (v . 866-872) Vierge ; cf. t. I, p. 505, 1. 12. --- C'est dans cette église que se
par son diacre Bili :« Domino meo venerabili Ratuili episcopo trouvaient les oratoires de Sainte-Barbe, Saint-Nicolas et Sainte-
ac magistro meo gregorio in sancta Trinitate Bili, levita humi- Eugénie dont il est question ci -dessous .
lis. » (Plaine, Vie inédite de saint Malo, Rennes, 1874 ; mais l'é- 15. ecclesia b. Stephani] Sur cette église, voisine de la précédente,
diteur de ce texte n'a pas vu que gregorio était ici un adjectif). et sur l'oratoire de Saint-Léon, v. t. I, p. 250, note 3.
8. Nam et accubitum] C'est la grande salle aux onze absides , 13. praedicationis suae alloquio] Un sermon sur les devoirs des
mentionnée ci-dessus , LEON III, p . 11 , l . 16. prètres (Jaffé, 2659 ; Hardouin, t. VI, p. 783 ; Mansi, t. XIV,
9. crucem ex auro] LEON III, p . 8, 1. 8. p. 889 ; Migne, t. XCVI, p, 1375 ; t. CXV, p. 675 ; Neues Archiv.
10. sicut mos est] Cette procession avait été instituée par le pape t. VI, p. 192, 652) qui, dans certains recueils, porte en tète le nom
Sergius I (t. I, p . 376, et p. 381 , note 44) . Quant à l'usage d'y porter d'un pape Léon, ou même de Léon IV, pourrait être rattaché à ce
la sancta icona, c'est-à-dire l'image achéropite du Latran, il a dû passage. Mais je ne puis croire que cette pièce soit de Léon IV
436 CV. LEO HIII (847-855) .
ou même d'un pape quelconque ; elle ne contient aucun trait ca- du tombeau de celui- ci un autel en l'honneur du martyrs n ho-
ractéristique des usages romains ; elle suppose un diocèse divisé nonyme.
on un grand nombre de paroisses rurales ; l'évêque qui parle se 26. bas. s. Sebastiani in Frascata ] Cette église existe er.core à
dit vicaire des apôtres et non pas de saint Pierre, etc. Frascati, près du palais épiscopal, sous le vocable de Saint - Roch;
16. et ipsa crux] Cf. ci-dessus , note 9. C'est la seconde des elle a servi de cathédrale jusqu'en 1708 et porte encore le
deux croix mentionnées dans l'Ordo de la litanie majeure . Cf. nom de duomo Vecchio (Nibby, Dintorni, t . III , p. 341 et suiv .).
LEON III, note 37. Ce texte du L. P. est le plus ancien document où se trouve men-
17. in ecclesia b. Nimphae in civ. Portuense] Cette église est en- tionné le nom de Frascati . Cette localité était comprise dans le
core mentionnée dans la charte de Benoit VIII relative à l'évê- territoire de Tusculum ; je serais porté à croire, pour la raison
ché de Porto (Jaffé, 4024) «... et exinde remeante ad mare per indiquée ci -dessus , p . 39 , note 44, que c'était à l'origine une
Buccinam et circumeunte litus maris usque ad sanctam Nimpham terre appartenant à l'église romaine . Elle n'eut d'importance que
et usque ad focem Miccinam . » Elle s'élevait donc au bord de la depuis la destruction de Tusculum en 1191. C'est alors que le
mer, près de Fiumicino (Foce Miccina) . siège épiscopal y fut transporté. Ce siège était celui de Labicam
18. eccl. bb. Cosme et Damiani in Silva Candida] Cette église est ou Quintana, dont le titulaire assista au concile romain de l'an-
mentionnée dans une bulle de Léon IV (Jaffé, 2653 ; Marini , Pa- née 313. Tusculum n'eut jamais d'évèques distincts de ceux de
piri, p . 15). Labicum ; mais ceux -ci s'y établirent vers le x siècle, au temps
19. duo monasteria ...] Sur ces monastères, v. ci- dessus, LEON où l'emplacement du vieux municipe latin vit s'élever la forte-
III, p. 44, note 85. resse des célèbres comtes de Tusculum .
20. greco monachos genere] On voit encore, encastré dans un 27. Cum vero haec ... ] N pas confondre cette restauration des
des ambons de Saint-Laurent, un marbre qui porte l'inscription murs de l'ancienne Rome avec la construction de la cité Léonine
suivante Er//// . . . . CENIOC Hг8MENOC EK NEAC dont il va être question plus loin. L'indiction XII = 848-849 .
ΕΠΟΙΗΣΑ ΤΟ ΠΡΕΣΒΥΤΕΡΟΝ ΤΟΝ . . . . Au commen- 28. cum Claudio, Nicɔstrato] On voit encore, dans l'église des SS.
cement était sans doute le nom du pape 'E[ñì to …….. 'Ap]sévios ýyoú- Quattro, deux inscriptions relatives aux reliques déposées sous
μενος ἐκ νέας ἐποίησα τὸ πρεσβυτέριον ... l'autel . L'une d'elles est du temps de Pascal II et de l'année 1111 .
21. oraculum mirae puleritudinis] C'était une reconstruction, L'autre, qui commence par les mots + BEATVS LEO III
bien que notre texte semble indiquer une fondation ; l'oratoire PAPA ( Cf. De Rossi , Bull . 1879 , p . 82 ) ne fait que reproduire le
existait déjà . Cf. t . I, p . 379, note 35 . catalogue du L. P. , auquel elle est sûrement postérieure.
22. tabulis auro optimo] Cette partie de la décoration existait 29. caput s. Caeciliae] Cf. ci - dessus, PASCAL, p . 66, note 24 .
encore au XIe siècle : le chanoine Romain , interpolateur de P. 30. sub eodem quoque ... ] Il doit y avoir ici une lacune. Outre
Mallius (De Rossi, Inscr. chr. , t . II, p . 202 ), dít l'avoir vue : l'anacoluthe , qui est évident, l'expression praedictae b. Barbarae
« Nam tabulam de auro et smalto pensantem CCXVI libras auri suppose que l'on vient de parler de sainte Barbe, dont le nom ne
fecit fieri, in qua vetus et novum testamentum continebatur ; et figure pourtant pas dans la longue énumération qui précède .
posuit eam in fronte altaris ; quam etiam et nos vidimus. » Ce et 31. in oratorio b. Pastoris martyris] Plan , 40. Dans la descrip-
nos vidimus parait indiquer que les lames d'or avaient disparu tion de Saint-Pierre rédigée au vie siècle, ce saint Pasteur n'est
au moment où Romain écrivait. autre que saint Pierre lui -même : « Eiusdem quoque sanctiapos .
23. in monasterio s. Cesarii in Palatio ] L'oratoire officiel de Saint toli altare quod nomine Pastoris nominatur ; ubi ferunt lapsum
Césaire (t . I, p . 378 ; cf. Acta SS. nov . , t . I, p . 129) est devenu la mansionarium per beatum Petrum apostolum a ruina esse defen-
chapelle d'un monastère. Cette transformation remonte au moins sum » ( De Rossi , Inser. christ. , t . II , p . 227 ) . Le mansionaire en
au temps de Grégoire IV. Eginhard, en effet, raconte (Translatio question est celui dont saint Grégoire (Dial. , III, 24 ) raconte l'his-
bb. Marcellini et Petri, Migne, P. L. , t. CIV, p. 342) que son notaire, toire. Sur l'appellation de Pasteur employée en parlant de saint
envoyé à Rome pour en rapporter des reliques , s'aboucha avec un Pierre, v. De Rossi, l. c . , note 1. Le biographe de Léon IV, qui
moine grec appelé Basile, qui hospitium habebat in monte Palatino parle d'un saint Pastor, martyr, est tombé dans une confusion
apud alios Graecos qui eiusdem professionis erant. Il y avait donc , en qui pouvait déjà étre assez répandue de son temps.
828, un monastère grec sur le Palatin. Le nom n'en est pas mar- 32. in oratorio b . Dei gen . ad ambone] C'est l'oratoire de Gré-
qué mais la seule autre église ancienne qui se soit élevée in goire III (plan, 38) , situé juste en face du précédent, au haut de
monte Palatino, c'est- à-dire Saint -Sébastien in Pallara, n'est jamais la nef majeure.
mentionnée comme couvent grec : Saint-Césaire , au contraire, 33. in mon. s. Silvestri ... Voici le plus ancien document au-
était , à la fin du x° siècle, un monastère de moines grecs . C'est thentique sur le monastère de Sainte- Scholastique de Subiaco.
là que descendit et mourut saint Sabas le jeune, envoyé à l'em- 34. Ea igitur ...] Cette incursion des Sarrasins n'est mentionnée
pereur Othon III par le patrice d'Amalfi (Pitra, Analerta, t . nulle part ailleurs. Dans un fragment d'une lettre de Léon IV
I, p. 311 ; cf. Bulletin critique, t. VI, p. 421 ) . à l'empereur Louis II (Jaffé, 2620 ), il est dit que, le bruit d'un
24. cimit. b. Agathae] Cette église cimiteriale avait été fondée prochain débarquement des Sarrasins à Porto s'étant répandu,
par le pape Symmaque ( t. I , p. 262 , 1. 9). le pape réunit ses forces et se porta à leur têle vers le littoral.
25, in oratorio s. Adriani] C'est la chapelle où était enterré le Mais la lettre à laquelle appartient ce fragment doit être poste-
pape Hadrien. Le chanoine Romain (De Rossi , Inser. christ., rieure au sacre de Louis II comme empereur ( 850 ) et par consé-
t . II, p . 203) a interpolé l'article de P. Mallius qui est relatif à quent aux événements racontés ici . On remarquera toutefois que
cette chapelle , de façon à la mettre sous le vocable de saint Ha- vers la fin de sa narration le biographe parle d'une façon qui ne
drien martyr . Cette complication du texte correspondait peut- peut guère convenir qu'au pape lui même : aliquantos….. vivere iussi-
être à la réalité des choses . Il est possible que, dès le neuvième mus;... per eos omnia iubchamus deferri ... eos fecimus reservave. Il
siècle, et même dès la mort du pape Hadrien, on ait élevé près est possible qu'il se soit aidé ici de quelque lettre du pape, peut-
CV. LEO IIII (847-855). 137
être d'un rapport adressé à l'empereur Lothaire ou au roi Louis pitulaire par lequel il décréta la construction des remparts de la cité
sur la déroute des Sarrasins . léonine fut promulgué en France (Francia), en novembre ou dé-
35. Denique post nefandam ... ] Comparer les expressions em- cembre 846, le pape Sergius II étant encore de ce monde. Voici
ployées ici avec l'inscription en prose citée plus loin, note 49. les dispositions de cette pièce qui ont rapport à l'objet qui nous
36. Totarum] Localité inconnue ; probablement une des petites occupe. Je cite la nouvelle édition du Neues Archiv, t . XII, p . 535
iles de la côte orientale de la Sardaigne. (Cf. Böhmer-Muhlbacher, 1094) : « VII. Quia pro peccatis nog-
31. Sergi magistri militum] Sergius, duc de Naples. Son fils Cé- tris et offensionibus aecclesia beati Petri hoc anno a paganis vas-
saire, ici nommé, avait déjà été mélé aux précédentes luttes con- tata est et direpta, omni desiderio et summa instancia elaborare
tre les Sarrasins. Cf. SERGIUS II, p. 104 , note 38. cupimus qualiter ecclesia restauretur et deinceps ad eam paga-
38. in ede propria] Il s'agit ici du monastère de Corsas, dont la norum accessio prohibeatur. Itaque decernimus et hoc Apostolico
restauration a déjà été racontée plus haut. Le biographe reprend, per litteras nostras et missos mandamus, ut murus firmissimus
pour la seconde fois, le récit de cette restauration, avant d'enta- circa accclesiam beati Petri construatur. Ad hoc vero opus colla-
mer l'énumération des présents offerts par le pape. Originaire- tionem peccuniae ex omni regno nostro fieri volumus, ut tantum
ment il y avait deux monastères distincts (LEON III, p. 24, 1. 22, opus quod ad omnium gloriam pertinet omnium subsidio complea-
24), celui de Corsas, avec son oratoire de Saint-Césaire, et celui de tur. - VIII. Admonendi erunt episcopi per omneregnum domni im-
Saint-Symmetrius. En comparant ce passage avec celui de la peratoris Hlotharii ut praedicent in accclesiis suis et civitatibus
page 112, on voit que Léon IV réunit en un seul ces deux mo- eis qui sine beneficiis sunt et alodos atque peccunias habent at-
nastères et y installa une congrégation de femmes . C'est sans que cohortando et incitando suadeant, ut sicut illi facturi sunt
doute au monastère de Saint- Symmetrius que se rapporte en pro- qui beneficia possident, ita ipsi eciam de peccuniis suis collatio-
pre la circonstance indiquée par les mots in ede propria.. quam nem faciant ad murum faciendum circa aecclesiam beati Petri
ex iure parentorum suorum etc. apostoli Rome, eo quod hoc deceat plurimum ut matrem filii ho-
39. in ecclesia s. Mariae in Frascata] Cette église a disparu , sans norent et in quantum valent tueantur atque defendant. » --- Il y a
qu'on ait pu l'identifier. lieu de croire que la mort du pape Sergius apporta quelque re-
40. in Moreni qui vocatur Narrano] Cf. SERGIUS II, p . 102, note 22 . tard à l'exécution de ce plan ; il est possible que Léon IV ait
- Le lieu indiqué est situé vers le dixième mille de la voie La- insisté pour qu'on le reprît. Ainsi s'expliquerait l'initiative que
tine. Cf. t. I, p . 193 , note 54 , et De Rossi, Bull. 1872, p . 90 ; 1873, le biographe lui prête.
p. 107. Une corte de Moreni est mentionnée en cet endroit dans un 47. civitatibus... massis publicis... monasteriis] L'assemblée ex-
diplôme d'Agapit II, en 955 (Marini, Papiri, p . 40) ; l'église pa- traordinaire réunie par le pape décide que les murs seront cons-
rait avoir passé sous le vocable de sainte Marine, car une bulle truits à la corvée, et que les villes, les massae publicae et les mo-
de Pascal II, datée de 1116, mentionne une église de ce nom dans nastères fourniront chacun son contingent d'ouvriers . Par massae
un fonds Morene dépendant de l'abbaye de Grotta-Ferrata (De publicae il faut entendre surtout les domus cultue ou colonies
Rossi, ll. cc). agricoles de l'église romaine, soit celles qu'elle possédait avant
41. eccl. s. Petri in Maruli] Cf. t . I, p. 521 , note 101 . la fondation du pouvoir temporel, soit celles qui lui échurent
42. eccl. ss. Cosme et Damiani in loco q. v. Sublacu] La chroni- comme héritière du domaine impérial byzantin . Ces terres, d'une
que de Subiaco (Muratori, Script., t . XXIV, p . 929) distingue cette étendue considérable, formaient des circonscriptions adminis-
église de celle de Saint Benoit et Sainte-Scolastique : « Secundus tratives spéciales : elles ne ressortissaient point aux cités voisines.
abbas post s . Benedictum fuit Honoratus, discipulus eius .. Eo La population rurale y était régie par des préposés spéciaux ;
tempore in capitulo illius coenobii ecclesia in honorem ss. Cosmae on l'avait en général organisée en militiae ou corps de troupes .
et Damiani fuerat constructa ; postea vero maior ecclesia conse- Outre ces domaines nullius civitatis, mais iuris publici, il y avait
crata est et ampliata in honorem s. Benedicti et s . Scholasticae encore quelques monastères, en bien petit nombre alors, dont les
virginis . >> propriétés jouissaient de l'immunité. Le Libellus de imperatoria
43. eccl. ss. Gervasii et Protasii infra civ. q. v. Fundana] Cette potestate in urbe Roma (Watterich, Vitae Rom . Pont., t. I, p. 628)
église datait de loin : c'est saint Paulin de Nole qui la fonda et en cite deux dans le duché de Rome, celui de Saint-André près
la dota, entre autres reliques, de celles des saints Gervais et Pro- du Soracte et celui de Farfa. La collaboration de ces divers grou-
tais (Ep. XXXII, 17) . Je me borne à citer ici les vers où sont pes de population à la construction de la cité Léonine fut com-
mentionnés les pignora de ces deux martyrs : mémorée par des inscriptions dont deux seulement se sont conser-
vées . L'une est relative à la militia Capracorum ; je l'ai déjà
Hic pater Andreas et magno nomine Lucas, donnée (t. I, p . 518, note 52) ; voici l'autre, qui se lit au même
martyr et illustris sanguine Nazarius ; endroit que la précédente ;
quosque suo Deus Ambrosio post longa revelat
saecula, Protasium cum pare Gervasio . CIVITAS
LEONIANA
L'église est maintenant sous le vocable de Notre-Dame. C'est + TEMPORIB. DOM. LEONIS Q.P.P. HANC PAGINE ET DV
la cathédrale de Fondi. AS TVRRES SALTISINE MILITIA CONSTRVXIT +
44. eccl. b. Cesarii infra civ. q. v. Terracina] La cathédrale de
Terracine . On voit par ces inscriptions que la besogne était distribuée
45. ecclesia s. Mariae in civitate Portuensi] Cette église est encore par tours et courtines (pagines). La militia Sallisine doit être la
nommée dans la charte de Benoit VIII (Jaffé, 4024) . milice d'une massa ou domus culta Saltisina. Je ne vois pas pour-
46. huiusmodi consilium sumsit] Dans cette affaire l'initiative ne quoi Marini, qui a publié ces inscriptions (Papiri, p. 240), s'éver-
vint pas du pape Léon IV, mais de l'empereur Lothaire. Le ca- tue à l'identifier avec la domus culta Calvisianum (L. P. t. I, p.
LIBER PONTIFICALIS , t. II. 18
138 CV. LEO IIII (847-855 ) .
502) nous ne connaissons pas les noms de toutes les domus cul- 50. et hic diutissime vigeat] Cette formule prouve clairement que
tae. le texte qu'on vient de lire a été mis par écrit du vivant même
48. secundo praesulatus illius anno ...] La construction , commen- de Léon IV . Cf. ci-dessous, p. 129, 1. 27.
cée en 848 , fut terminée en 852. Elle devait être bien avancée dès 51. in eccl. s. Sinzigii q . p. in civ . Blerana] Le martyrologe
l'année 850 , car les trois inscriptions ci - dessous (note 49) ne hiéronymien indique , au 25 mai, in Tuscia, civitate Blera , un
mentionnent d'autre empereur que Lothaire. Si elles avaient été groupe de saints dont le premier est appelé Sentias (beaucoup de
gravées après le 6 avril 850 , date du couronnement impérial de variantes dans les mss . ) ; il est encore vénéré à Bieda, l'ancienne
Louis II, elles eussent porté aussi le nom de ce prince. Blera, sous le nom de s. Senzia . Sa légende a été publiée dans
49. per totum murorum ambitum . . ] La procession de dédicace les Acta SS., au 25 mai . D'après des statuts municipaux con-
fait trois stations, aux trois portes de la nouvelle cité . La pre- servés dans les archives de la commune, ses reliques se trou-
mière à la porta s . Peregrini, la deuxième à la posterula voisine vaient dans la vieille église Saint -Nicolas, l'ancienne cathédrale
du château Saint-Ange, la troisième à la posterula tournée vers le de Blera . M. de Rossi , de qui je tiens ces renseignen ents, pense
quartier des Saxons. De ces trois portes les deux premières ou que la forme Sinzigius vient de ce que le nom du saint a été heļļė-
vraient sur les prés de Néron , qu'ils mettaient en communication , nisé dans les temps byzantins .
la première avec la basilique de Saint-Pierre, la seconde avec la 52. eccl. b. Ipoliti) Cf. LEON III. p. 40, note 56 ; SILVESTRE, t . I ,
ville, par la porta s. Petri et le pont Saint-Ange ; la troisième ou- p. 199, note 97.
vrait sur le chemin qui reliait le Transtévère au Vatican, c'est-à- 53. eccl. s . Mariae infra civ. Anagnias] La cathédrale d'Anagni.
dire sur la Lungara actuelle . Ces portes furent décorées d'inscrip- 54. crucifixum argenteum] La position de ce crucifix permet de
tions qui ont subsisté jusqu'au xve siècle. Voici celles dont le l'identifier avec celui dont parlent Panvinio (Mai , Spicil. , t. IX,
texte a été copié. Je les donne avec les restitutions de M. de p . 373 ) , Angelo Rocca, De particula ex pretioso et vivifico ligno s.
Rossi (Inser. christ. , t . II, p . 321-326) : Crucis, Rome, 1609 , p . 45 , et Grimaldi (Müntz , Bibl. des écoles
sur la porte s. Peregrini (porta Viridaria) : 1 d'Athènes et de Rome, t . I, p. 246 ; cf. Vignoli , L. P. , t . II , p . 264).
Déplacé lors de la démolition de cette partie de la basilique,
Qui venis hac vadis decus hoc adtende, viator, sous Jules II, il échappa au pillage de 1527 ; mais les chanoines
quod quartus strurit [n ] unc Leo papa libens. le firent fondre peu de temps après, en 1550. La croix avait près
Marmore preciso radiant [haer] culmina] pulchra de trois mètres de haut, deux mètres et demi de largeur aux
que manibus hominum acta decore placent. bras ; le crucifix était seul en argent ; il mesurait presque la
Caesaris invicti quod cernis iste Holothari taille d'un homme ordinaire (sept palmes = 1 mètre 54).
presul tantum [ovans] tempore gessit opus . 55. synodum congregavit] Hardouin , t . V, p. 69 : «< In nomine
Credo malignorum [ tibi iam] non bella nocebunt Patris et Filii et Spiritus sancti incipit sancta ac veneranda sy-
neve triumphus erit ostibus ultra tuis. nodus quae per Domini gratiam et eius divinum consilium con-
Roma, caput orbis, splendor, spes, aurea Roma, gregata est in ecclesia beati Petri apostoli , anno scilicet pontifi-
praesulis ut monstrat en labor alma tui. catus sanctissimi ac coangelici et universalis quarti papae Leonis
Civitas halele a conditoris sui nomine Leonina vocatur. septimo, atque invictissimorum dominorum nostrorum Hlotarii ac
Hludovici imperatorum, anno quoque imperii eorum quinto et tri-
sur la posterula Castelli : gesimo septimo, mense decembri , die VIII , indictione II ( 853). »
Le concile porte en effet 67 signatures épiscopales, y compris
Romanus, Francus Bardusque viator et omnis celle du pape lui - même et celles des représentants des prélats
hoc qui intendit opus cantica digna canant ; absents. Les cinq personnes nommées ici figurent en tète de la
quod bonus antistes quartus Leo rite novavit liste. Les canons sont au nombre de 42, dont 38 reproduits, avec
pro patriae ac plebis ecce salute suae, quelques additions, du concile tenu en 826 par Eugène II. Les
principe cum summo gaudens [haec cuncta] Holotharo lectures sont faites par les deux diacres Benoit et Nicolas ; celui-
perfecit, cuius emicat altus honor. ci devint pape peu de temps après .
Quos veneranda fides nimio deduxit amore 56. Anastasius, presb. card. tituli b . Marcelli] Le célèbre Anas-
hos Deus omnipotens perferat arce poli. tase, cardinal prêtre, puis antipape, puis ' secrétaire pontifical ,
Civitas Leonina voca[ tur] enfin bibliothécaire du saint- siège. Ordonné prétre en 847 et
pourvu du titre de Saint- Marcel, il avait quitté Rome dès l'année
Ces deux inscriptions métriques furent copiées au XIVe siècle suivante et depuis lors il vivait en dehors du territoire romain ,
par Colà di Rienzo . La suivante fut nettoyée et transcrite, cent le plus souvent dans la province d'Aquilée . Le pape Léon, contre
ans plus tard, par Mafeo Vegio, sur la porte voisine du château la volonté duquel il était parti, employa pour le décider à rentrer
Saint-Ange (De Rossi, l. c . , p . 347) : toutes les influences imaginables. Forcé d'en venir aux sentences
ecclésiastiques , il prononça, dans un concile tenu à Rome, le
Cum voluisset iterum contra Romanos malivola Saracenorum 16 décembre 850 , une sentence d'excommunication contre le pré-
gens bella excitare ut prius depraedationesque inferre, quosdam tre désobéissant ; puis, dans un autre concile, tenu à Saint- Vital
Deo permittente maris tempestas absorbuit, quosdam vero Ro- de Ravenne le 29 mai 853 , il le déclara anathème, lui et omnes qui
mani milites vivos ceperunt atque ob laudem aeternamque memo- ei sive in electione, quod absit, ad pontificatus honorem (aut p . ho-
riam plures ferro vinctos in hoc tam perhonesto opere diversos nore éd . ) adiutorium praestare vel solatium quodcumque voluerint.
perferre labores coegerunt. Hoc siquidem novum miraculum sanc- De retour à Rome , le 19 juin, il fit afficher un résumé de ces deux
tissimi quarti Leonis papae temporibus et invictissimi domini sentences à la porte de Saint-Pierre. Sur ces entrefaites, Anas-
Lotharii imperatoris semper Augusti Dominus fecit. ta se s'était transporté à Chiusi ; le pape le fit sommer par les trois
139
CV. LEO IIII (847-855) .
évêques nommés ci-dessus, qui le rencontrèrent sans peine et lui 61. et per XL annos] Annales Einh. , a. 813 : « Mauris de Corsica
remirent la lettre pontificale dont ils étaient porteurs. Il était in- ad Hispaniam cum multa praeda redeuntibus, comes Emporita-
vité à se présenter à Rome le 15 novembre. Mais il se garda bien nus in Maiorica insidias posuit et octo naves eorum cepit in qui-
d'obtempérer. Louis II, sollicité par le pape, promettait toujours bus quingentos et eo amplius Corsos captivos invenit. Hoc Mauri
de le forcer à comparaitre ; mais il ne le produisait jamais, allé- vindicare volentes Centumcellas Tusciae civitatem et Niceam
guant qu'il lui était impossible de le découvrir. Ce manège, car provinciae Narbonensis vastaverunt ; Sardiniam quoque adgressi
c'en étaitun, dura jusqu'à la mort de Léon IV. Nous avons encore commissoque cum Sardis praelio, pulsi ac victi et multis suorum
le procès-verbal de la session du concile romain de 853 où fut
amissis recesserunt. »
traitée une dernière fois l'affaire d'Anastase, avec le texte même 62. XII a Centumcellensi urbe miliario] L'endroit indiqué ici est
de la sommation envoyée par les évêques Nicolas (d'Anagni), Pé- Circello, à droite de la route qui va de Civita-Vecchia à Corneto.
tronax (d'Albano) et Jean ; de plus le discours du pape et la sen- On reconnait encore les tours et les murs de l'enceinte ; dans les
tence de déposition. Cette session se tint le 8 décembre, le len- vignes qui ont occupé cet emplacement on peut distinguer les ves-
demain du jour où avaient été promulgués les 42 canons disci- tiges des édifices et les alignements des rues ( Guglielmotti, Storia
plinaires. Un résumé en fut affiché, comme pour les deux autres della marina pontificia, Rome, 1871 , t. I, p . 57) ; Leopolis ne dura
conciles, à la porte de Saint-Pierre. Ces trois résumés furent plus pas longtemps . La sécurité revenue, les habitants retournèrent
tard annexés par le pape Hadrien II à une nouvelle sentence en- à Centumcellae, qui prit le nom de Civita-Vecchia
courue par l'incorrigible Anastase. Hincmar les a insérés dans ses 63. octavo scilicet mense ... ] Ces données chronologiques corres-
Annales. On doit aussi rapporter à cette affaire les lettres nos pondent au 15 août 854.
2641, 2644, 2652, 2658 (Jaffé). 64. quidam Daniel magister militum] Ces événements ne sont
57, eccl. s. Vincentii q. p. in Frascata ] Au témoignage de Maf- connus que par le L. P. Mais les débris de la correspondance de
feo Vegio (De Rossi, Inscr., t. II, p. 351) cette église devrait être Léon IV et les détails de l'affaire d'Anastase fournissent des in-
identifiée avec la chapelle Saint-Vincent, située à droite (au N. ) dices nombreux de la tension qui régnait dans les rapports entre
et en dehors de la basilique de Saint-Pierre (plan, aa) . Il l'appelle le papeet le jeune empereur Louis II. Voy. Jaffé, 2602, 2610, 2620,
en effet templum s . Vincentii sub Frascati nomine ab antiquis appel- 2622, 2630, 2638, 2639, 2643, 2644, 2646.
latum. Mais je crains que ce ne soit ce passage du L. P. qui lui 65. Gratianum em. mag. mil...] Je ne sais si ce Gratien est le
ait fourni l'occasion de parler des antiqui. La formule dont se même que celui dont Léon IV se plaignait à Louis II dans une
sert ici le biographe est identique à celle qu'il emploie pour les lettre écrite vers l'année 852 (Jaffé 2620), disant que plures ho-
églises Saint-Sébastien et Sainte-Marie de Frascati. Je ne crois mines... tam ferro quam aqua fustibusque necare non timuit et quod
donc pas qu'il y ait lieu de chercher ailleurs qu'à Frascati la his omnibus peius est plures ad suam fidelitatem per iusiurandum
basilique S. Vincentii quae ponitur in Frascata. Elle est d'ailleurs constrinxit, et quodnulli, ut bene nosti, licet imperatori aut pontifici
inconnue. perpetrare... Si c'est le même personnage, il faut reconnaître que
58. eccl. s . Marciani in domucella g . v. Balnearola] Je ne sais où ses relations avec le pape s'étaient modifiées, car le biographe
chercher cette église rurale ; le terme domucella, comme celui de lui est évidemment très favorable.
domus culta, désigne un centre d'exploitation rurale. 66. Romani palatii egr . superistam ] C'est du palais de Latran
59. eccl. s. Mariae in Aurilia... eccl. s . Stephani ubi supra] Je qu'ils'agit ici, car, dans la vie de Benoit III, le terme de patriar-
pense que ces deux églises devaient s'élever dans quelqu'une chium est employé dans la même titulature et à propos du même
des fermes ou agglomérations rurales de la domus culta Galeria personnage. Le Palatin était abandonné depuis longtemps (ci-
(cf. t. I, p . 518, note 55). Dans une bulle de Jean XIX (Jaffé, dessus, note 23) . Le Latran était le centre du gouvernement ;
4076 ; Marini, Papiri, p. 75) on voit énumérées , parmi les églises c'est là que les juges, laïques ou clercs, tenaient les plaids de
rurales de l'évêché de Silva Candida, titulum s. Stephani in Ma- justice. Nous le voyons en particulier dans une lettre de Léon
tera, titulum s. Marie in Matera, qui semblent être identiques à IV, écrite en 853, au moment de son départ pour Ravenne (Jaffé,
celles-ci. 2633) « Precipimus ut in nostra absentia nec ecclesiasticus nec
60. b. Silvestri et Martini ecclesiam] La mosaïque de l'abside, palatinus ordo deficiat ; sed constitutis diebus, tanquam si nos
disparue depuis longtemps, était accompagnée de l'inscription hic fuissemus, omnes nobiles ad Lateranense palatium recurrant
suivante (De Rossi , Inscr., t . II, p. 437) : et quaerentibus ac petentibus legem ac iusticiam faciant. » Le
Sergius hanc coepit praesul quam cernitis aulam Libellus de imp. potestate parle aussi d'un « iudicialis locus in
cui moriens nullum potuit conferre decorem. Lateran is, ubi quidam locus dicitur ad Lupam, quae mater vo-
Sed mox papa Leo quartus dum culmina sumpsit cabatur Romanorum. » Il s'agit ici de la salle où se trouvait la
Romanae sedis, divino tactus amore, célèbre louve de bronze actuellement conservée au Capitole.
perfecit sollers melius quam ante manebat 67. in domo quam b . m . Leo IIIpapa] Ci-dessus, p. 8, 1. 18 ; p. 43,
atque pia totam pictura ornavit honeste, note 79.
coenobiumque sacrum statuit monachosque locavit 68. Sepultus est ...] Cf. LEON III, p. 48, note 130.
qui Domino assiduas valeant persolvere laudes ;
talibus ut donis caelestia scandere possit
regna, quibus Martinus ovans Silvester et almus
praefulgent gaudentque simul cum praesule Christo
quorum pro meritis haec templa dicata coruscant.
140 CVI . BENEDICTUS III ( 855-858) .
CVI.
1 556 BENEDICTUS , natione Romanus , ex patre Petro , sedit ann . II mens . VI dies X. Beatus vir iste dilectissimis
visceribus editus , sidereo pollens rore , crescensque celerius divinorum studio apicum, patris ad erudiendum arbi-
trio traditur . Qui veluti spongia citissime limfam capit, sacrorum ita voluminum didicit lectiones erudimentaque
cognovit, accepit , mentisque suae fundamine posuit et invisibilibus radicibus propagavit . Celeberrima quidem
cum de eo fama pervulgaretur, Lateranensi patriarchio perducitur cleroque locatur . Erat autem sapiens verbo , 5
doctrina preclarus , sobrius conversatione, loquella pacificus , cunctis compatiens , omnibusque obaediens , denique
II benignissimus . Cum eum intueret papa Gregorius almificus peritum doctrinis atque proficuum , in sancta illum
constituit Romanam ecclesiam subdiaconum ; in quo ordine plura sacre convenit actionis certamina : nam carnem
vicit ac mundi principem et omnia eius argumenta nequissima . Obiit quippe Gregorius presul , migravit ad Domi-
num ; Sergius autem gubernacula Romanae suscepit antistes ecclesiae ; eoque defuncto , apostolica Leo sede papa 10
suscepit, oppido qui illum pro felicissimis eius actibus diligens , superno conpunctus nutu , Calisti¹ eum titulo
III ingenti presbiterum consecravit honore . Cuius beatitudo in tantum longe lateque refulsit atque praefloruit, ut
omnibus beatissimus dictis et opere adheretur . Evidenter autem in eo divina permanere sapientia cognoscebatur,
quia largifluis purisque eius omnes fovebat affectibus et luce clarius perornabat , caducique ac transituri mundi
delectabilia respuebat , et quidquid utebantur egenis atque inopibus erogabat . Ieiuniis vero validus , oratione 15
assiduus persistebat , pervigilque Dei cottidie laudibus commorabat .
557 IV Leo quidem hac luce subtractus praesul occubuit . Mox enim ut omnis clerus istius Deo Romanae protectae
sedis universique proceres cunctusque senatus hac populus Domini clementiam congregati sunt exorantes ut
beatificum illis omnibus demonstrare dignaretur pastorem, apostolatus qui culmen regere valuisset tranquille ,
divinitus qui etherio tunc lumine inflammati , uno consensu unoque eum conamine pro tantis que pollebat sacris 20
V operibus pontifici promulgaverunt eligere . Ilico vero alacri universo studio plebs et populi caetus Calixti titulo
properantes , Deo illum omnipotenti , ut solitus fuerat , invenerunt fundentem orationem . Surgens autem et populi
densissima cernens agmina , rem cognovit et mente concepit . Interea multis cum lacrimis genua flectens flebili
558 >> sustinere nec baiulare gravamen . » Illi vero nullatenus adquieverunt , sed virtutibus eum ex eodem titulo 25
abstrahentes cum ymnis et canticis spiritalibus , ampla exultatione et ineffabili gaudio in patriarchio Latera-
nensi perducentes , pontificali solio , ut mos est pontificum canaque consuetudo demonstrat , posuerunt . Laetatur
praeterea urbs , exultat ecclesia , congaudent senes , ovantesque divinas modulant virgines laudes , ditantur pau-
peres , locupletantur inopes , consolantur captivi , consurgunt debiles , infirmi sanantur celerique pede concurrunt,
quia extensa quae in eis tristitia fuerat contemplabatur confusa , et tranquillitas floriger videbatur erecta .
His itaque peractis , clerus et cuncti proceres decretum conponentes propriis manibus roboraverunt , et con- VI
suetudo prisca ut pcscit , invictissimis 2 Hlothario hac Hludovicus destinaverunt Augustis . Ipsum autem qui
deducebant legati decretum , Nycolaus 3 videlicet Anagninae antistes ecclesiae , Mercurius atque magister mili-
4 5
5 tum , Arsenio Egubio obviantes episcopum ad invicem confabulare ceperunt . Qui callidis eos sermonibus
liniens , corda eorum mollire coeperunt, beatique fidelitatem iamfati declinaverunt electi . Cum quibus etiam
6
consilium studuit confirmare ut depositum anathematumque Anastasium , quod divina nullatenus permittebat
clementia, pontificatus infola perornarent. Euntes itaque , Hlodovico decretum benignissimo Cesari dantes , duplici VII
quam mentibus gerebant intentione Romam reversi sunt, adventumque missorum nuntiantes imperialium , epis-
10 tolas eodem insigni optulerunt electo , quibus Augusti continebantur responsa . Qui omni clero ac reipublice
cetibus , diris machinationibus consilium quod Egubio, ut praetulimus , cum Arsenio statuerunt adimplere
cupientes , dicebant : « Omnes in obviam imperialibus simul nobiscum exire studete legatis , quatenus Augusti
iussionibus obaedientes existere valeatis . >>
Post aliquos quoque dies ipsi quos praenuntiaverunt missi Hortam, quae XL miliaria a Roma distat , prope- VIII 559
7
15 raverunt . Ex quibus in ea Adelvertus Bernardusque ingressi comites , cuidam olim damnato , Arsenio cogente
episcopo , se coniunxerunt presbitero , nomine Anastasio, qui sancta synodo , beatae praesidente Leone memoriae
praesule, rite secundum sacrorum promulgationes canonum excommunicatus , depositus et anathemate vinctus
fuerat ; non habentes Deum prae oculis , ipsiusque praecepta confundere ut tyranni cupientes cruenti , meditabant
qualiter eundem eiectum anathematumque Anastasium apostolico culmine sublevarent , contra traditionem om-
20 niumque sanctiones praesulum virorumque almorum . Missi quoque , quos iam supra meminimus , imperatori IX
nostrum qui decretum benignissimi de electione Benedicti porrexerant , id est Nycolaus episcopus et Mercurius
magister militum , mentibus cognitum conceptum habentes consilium , aliis Romam cum quibusdam egressi
nobilium, id est Gregorio Christoforoque magistris militum, obviam quasi imperatoris legatis profecti sunt,
Hortamque properantibus urbem fidelitatis almifico sacramentum quod fecerant Benedicto parvipendentes oblivis-
25 centesque electo , damnato se coniunxerunt depositoque presbitero . Hac sub occasionem multi conscendentes ab
aderant, qui clam Roma discesserant urbe, eodem anathematizatum tetra inretiti se caligine iunxerunt, obscurati
20 sensu, mente et anima .
Hoc ipse Dei famulus audiens Benedictus electus , Georgium 10 Maionemque venerabiles prudentesque et in X 560
omni scientia plenos episcopos , ipsis imperialibus missis cum aliquibus litteris studuit destinare ; quos adprehen-
dentes , Anastasio anathemato monente presbitero , vincxerunt et custodibus tradiderunt , quod barbare nec gentes
1 quae om . E12— et tranquillitas- eiectum, p . 143 , l . 30 , om . E6 legati E - tu E2 .-- 24 Otam E12 (corr. e¹ ) ― 27 telis conieci :
5 Eugubio E2 - 7 que om. E2 -- 8 clementia E¹2 talis codd. - 29 iunxerat codd.
14 a miliaria E¹ (corr. ) — a Roma mil. E2 - 15 Berardus 31 Gg E1 : Georgium E2 Maiorem E2 ― 32 quod E12
E2 -- 16 beati E2-18 crudenti codd. - 20 33 Anastasio] Artio codd. - et cust. trad. om . E2 -xx barbari
praesulum conieci :
praecipuum codd. ― 23 Gregorioque E¹ --- magisti E¹ - codd. gentes] gs Et
142 CVI . BENEDICTUS III (855-858) .
in legatis vel nationes perficere audiuntur. Postmodum autem sepius dictus Christi minister Benedictus electus
561 XI Hadrianum insigne secundicerium sanctae sedis apostolicae illis atque Gregorium ducem obviam direxit . Altera
autem die , mentione fungentes , omni clero cunctoque senatui et universo populo mandaverunt ut obviam illis
trans Molvium pontem imperatori iussionibus irent . Tunc omnes dolum nescientes Romani neque fallaciam ,
Properantibus quidem martyris iamfati basilicam, ipsi de quibus iam supra legati meminimus , cum eodem
deposito anathematoque presbitero, episcopos clerumque Romanae plebis ac proceres obviaverunt, pariter cum
quibus Neronis equitantes per campum , urbis iam moeniis properabant, Adrianum quoque , insignem secundi-
cerium , de quo supra retulimus , vallatim custodibus deducebant ; Gratianum vero , sacri superista patriarchii,
atque Theodorum scriniarium adprehendentes , reclusis lanceis retinebant et astrictos , quod nullatenus Augusti 10
iussione praeciperant eorumque nec voluntate dictaverant ; sed hoc infelix depositi praesumptio agebat presbiteri .
XII Qui virtutibus Leonianam cum ipsis Cesaris ingrediens urbem legatis , apostolorum repente quam non debuerat
principis introire basilicam, Dei parvipendens iudicium , audacter invasit , tantaque ac talia infaustae operationis
mala peregit, qualia nec Sarracena in ea perficere manus praesumpsit vel arbitravit . Imagines enim confregit
ignisque cremavit et synodum quam supra sanctuarii ianuas beatae memoriae Leo pingere papa iusserat destruxit , 15
dominique lesu Christi eiusque semper virginis genitricis iconam vipenne, quod non debuerat , ad ima deiecit ;
pro quo detestabili opere orthodoxae cuncti cultores fidei lacrimas fundentes ingemescebant et tristitia reple-
bamur atque merore .
562 XIII His itaque peractis , hostili virtute ipse Romam depositus ingreditur presbiter , celeriterque Lateranensi prope-
ravit iniquissimis eius patriarchio sequacibus ; et seculari potentia multisque telorum generibus ianuas eius 20
aperiens tyrannus veluti cruentus , ianua sic hac introivit , solioque , quod nec manibus debuerat contrectare ,
resedit, et cuidam Balneoregis 12 episcopo , Romanus qui vocitabatur , nomine tantum , non opere , ferinis obum-
bratus mentibus cerneretur , praecepit ut beatissimum Benedictum quem omnis Romana , ut praetulimus , plebs
eligerat, pontificali quo residebat eiceret solio . Qui etiam vestimenta pontificalia quibus indutus erat, ut barbarus
XIV tulit atque expoliavit , multisque eum iniuriis verberibusque replevit . Tunc ipse depositus Anastasius eundem 25
benignissimum Benedictum electum , humana non Dei virtute , custodibus arcius qui eum constringerent tradere
studuit, Iohanni 13 scilicet Hadrianoque dudum presbiteris , qui a Leone praesule pro illorum criminibus damnati
fuerant atque depositi ex omni sacerdotali officio . Mox universa urbs ululatu amplisque repleta est fletibus , et
14
gravi murmure quassata iacebat . Ilico quidem omnes episcopi clerusque hac Dei populus sancta sanctorum ¹¹
ingressi , tundentes pectora sua , profusis lacrimis, intra vestibulum et altare solo prostrati iacebant , Dei orantes 30
maiestatem ut tanti erroris caligine sua eos victrice dextra liberaret . Septimae 15 tum feriae cursus peragebatur.
563 XV Altera quidem die , praedicti episcopi cum universo clero ac populo Emilianae titulo 16 convenerunt, in quo
1 electus om. E¹ ( suppl . ) — 2 Hadrianus E¹2 - Gorgium du- E1 - tante E12 - infaus E : infraus E2 -- deiecit] 16 decit Et
cere E24 Milvium E2 ―― scientes E1 (corr.) (corr.) 18 repleamur E¹
6 meminifus E1 : -bus E2 - cum eodem deposito conieci : 22 Balnearegis E (corr. ) - vicitabatur E1-23 que E12-
eadem depositus E12 - - 7 episcopo E12 8 urbium E1 : urb 24 eligeret E¹ 25 eum ] cum E¹ - 26 arcibus E12 — eradere
E2 secundicerius E12 -- 11 presbiterum E¹2 - 13 intraire E12 - 27 qui a] que E2 - 28 et] ut E12
CVI. BENEDICTUS III (855-858 ) . 143
etiam Augusti sepius dicti legati frementes magnaque tumentes supervia pervenerunt , et impetu facto , apsida
quam episcopi psallentes residebant cum clero , leones veluti ferocissimi , conscenderunt erectisque baculis eos
conabantur elidere ensibusque punire , dicentes : « Acquiescite , et vestro consensu pontificali Anastasius culmine
subrogetur. » Illi vero , sancto repleti Spiritu adfirmabant , dicentes : « Numquam in depositum et anathemate
5 sancto presule beataque synodo vinctum consentimus , sed modis omnibus abicimus ac Dei caetibus segregamus . »
Ipsi denique furibundi verberibus eos tormentisque dicebant punire ; sed beatissimi Deique omnipotentis
antistites et qui cum ipsis aderant , terrores vel minas eorum parvipendentes, inmobiles persisterunt. Quorum XVI
constantiam iamdicti Franci cernentes ab eis ira discesserunt repleti, et in quodam cubiculo ipsius basilice sunt
ingressi, diversaque consilia meditabant ; in quo etiam 17 Ostie Albanique antistites coactos introduxerunt, quos
10 molliori sermone blandisque reducere adulationibus decertabant et postmodum asperis promissionibus circum-
dabant, quibus stridula etiam voce dicebant : « Nullatenus vitam possidere potestis , sed capitali subiacebitis
>> sanctione , nisi consecrationis Anastasio gratiam dederitis . » Illi autem ante se morti tradere proferebant , mem-
bratimque se laniari quam deposito, anathemate damnato , consecrationis tribuerent benedictionem. Arguebant
autem eosdem missos et universas demonstrabant sacrae responsiones Scripturae, qualiter nullatenus eundem
15 depositum ordine quo poscebant constituere valuissent . Protinus vero secretius lingua eorum confabulantes , furor
Tertia vero feria luciscente, omnes episcopi cum clero ac populo in basilica Salvatoris quae Constantiniana XVII 564
dicitur, congregati sunt, in qua omnis plebs hac populi multitudo extensa voce clamantium : « Benedictum bea-
tissimum papam volumus ipsumque desideramus ! » Quod iamfati audientes legati mirabantur. Videntes itaque
20 quia in Anastasium Christi unitas almaque ullo concordia flectebantur ingenio , in quodam patriarchii cubiculo
episcopos convocaverunt atque alios sacerdotes cum clero ; cum quibus amplum agitare studuerunt conflictum .
Sed eorum probabilibus missorum audaciam superaverunt sermonibus atque doctrinis , ita ut infausta illorum
mentis cogitatio contemplaretur contrita atque confusa . Hoc cernentes ven erabilibus dixerunt episcopis : « Acci-
>>>
pite vestrum electum et qua vultis basilica eum deducite ; et modo Anastasium , quem depositum dicitis , ab
25 » hoc patriarchio eicimus ; tresque per dies ieiunium cum orationibus celebremus ; et postmodum quicquid
» superna clementia demonstraverit impleatur. » Almifici vero episcopi clamaverunt . « Eiciatur nostra prae-
» sentia invasor atque depositus Anastasius et ab hoc expellatur patriarchio , et tunc facimus quod ortamini . »
Ilico praedictus Anastasius magna cum turpitudine de patriarchio eiectus atque expulsus est, ut omnes multi- XVIII 565
modas orthodoxe cultores fidei domino nostro Iesu Christo persolverent grates . Episcopi quidem cum universo
30 clero hac populo beatissimum accipientes Benedictum eiectum de basilica 18 in qua clerici commorantur deduxerunt,
qua ibidem custodibus a sevissimo fuerat Anastasio collocatus . Qui cum omni alacritate atque exultatione cum
ipso in basilica Salvatoris , quae Constantiniana dicitur, descenderunt. De qua exeuntes , eum super equum
2 leone E12 - 4 repleto E (corr.) adfirmabatur E12 5 18 populo E12 ― 19 ipsum quem E2- itaque om . E¹ (suppl.)
victum E2 beatissimus E1 omnipotentis ] - 20 in om . E12 - 22 orum E1
6 eos] et E2
oms E12 --- 7 antistes E1 --- parvipendente E12 - 8 ira om. E2 29 persolveret E12 - 30 in basilicam E6 - commorabantur
- - 11 circumdant E2 - 12 sanctionem E¹ - E6 - 31 qua-Anastasio] quia ibidem gradibus ecclesiasticis
capituli E¹2
13 desitos E1 (corr . ) : depositos E2 - 14 universos d . s . res- fuerat ordinibus E6- Anastasius E12
ponsionis £12 - 16 exuberabant E12
144 CVI. BENEDICTUS III (855-858) .
ovantes quem Leo praesul sedere consueverat posuerunt . Quem etiam magna populi praecedente caterva in
basilica Dei genitricis quae Praesepe dicitur deduxerunt ; in qua ieiuniis et orationibus tribus diebus noctibusque
vacantes , maiestate Domini multis cum lacrimis exorabant .
566 XIX Expletoque ieiunio , omnes qui se anathemato depositoque coniunxerant , divino conpuncti nutu Deique inflam-
mati favore , in iamfata basilica quae beatissimus, ut praetulimus, Benedictus residebat electus unianimae conve- 5
» discessimus ; sed , pastor veluti sacratissimus , ovium suscipe agmina per nemus errantia , fessosque sinu agni-
» culos collige , tuisque nos obumbra sub alis . » Protinus ipse Deo protectus Benedictus , extensis brachiis , puris
mentibus cordeque benigno omnes amplectere sitiebat et osculis perornabat . Quibus etiam et dicebat : «< Gaudete ,
inquit , dilectissimi , et magis exultate , quia Ecclesia que scissa fuerat Christus Dei filius sua unire virtute 10
>> dignatus est . » Haec dicens et his similia praedicans , etiam ipsi imperiales ibidem convenerunt legati , quia
salubribus verbis ac mollioribus eodem secretius electo confabulabant . Subito vero omnes episcopi universusque
XX clerus atque innumera Romani populi multitudo ex eadem eum deducentes basilicam , cum ymnis et canticis
spiritalibus, patriarchium Lateranensem introduxerunt, et pontificali solio de quo eiectus fuerat posuerunt .
15
Denique universa congratulabatur ecclesia et omnis populus amplis vocibus resultabat .
Interea dominico diluculo die , in basilica beati Petri apostoli ab episcopis , clero , proceribus deductus est , et in
conspectu omnium , imperialibus missis cernentibus , in apostolica sede , ut mos est et antiqua traditio dictat , con-
secratus ordinatusque est pontifex . Portuensis 19 vero episcopus prohibitus ab ecclesia , orationem quam debuerat
super eum nullatenus fudit , eo quod anathemato se iunxerat hac peiurii voragine ceciderat atque manebat .
Sacraque tune missarum sollempnia celebrata , in patriarchio Lateranense pontificali ordinatus reversus est gloria . 20
567 Erat enim mitissimus et omnibus sacris decoratus operibus , vultu pulcher et mente clarius , dulcis verbo , doc-
trina benivolus . Sed quia cuncta non sufficimus per ordinem enarrare , ad ea quae diversis sanctorum optulit locis
XXI calamum extendere studeamus.
In primo quidem pontificatus sui exordio , superno exardescens amore , in basilica Salvatoris quae Constan-
25
tiniana dicitur, ipsius Redemptoris domini nostri Iesu Christi mire pulchritudinis ex argento purissimo auroque
perfusam fecit iconam , leonem draconemque pedibus conculcantem , pens . lib. XVI semis . Nam et in basilica
sanctae Dei genitricis semperque virginis dominae nostrae quae Praesepe nuncupatur auream optulit pretiosissi-
maque coronam unam , pens . lib . IIII . In qua vero basilica baptisterium , distectum quod multa per tempora
manserat, celeri studio , futuram sperans a Domino retributionem , restauravit et ad pristinum statum perducere
XXII procuravit . Ipse vero insignis et beatissimus papa in basilica beati Petri apostoli ex argento mundissimo auroque 30
1 praec. cat. om . E¹ ( suppl .) 2 quae ad > E6 - ieiu- qui Ec 12 secretioribus E6 ―― 14 < in > patr . E6 — 15
nio E6 - 3 vacante su Ei vacante suma E congratulatur codd. resultabant E2
4 Expletoque coniunxerant ] Expleto vero ieiunio omnesque. 16 proceribus et optimatibus ac reipublice ceterisque > E
supercilio deposito se ei coniunxerunt E6 anathemate depo- - 17 distat E12 - 18 Portuensis-manebat om. E6 - orat. ]
conpun ctu E¹2 5 <et in E6 ―― qua E6 -
sitioque E12 ordinationein E¹- 19 fidite quod E12-anathemate E12 — 20
unanimes E66 et < quidam > E6 · pedes E¹ : pedibus E2 celebrate E12 - gloria] ecclesia E¹
-8 umbra E6- purisque m. et corde E69 oculis E2 10 21 vultus E1 - clarior E6
inquit om . E5 ―― unire] mira E6 - 11 est reparare > E6- 26 semis om. E6 -
- - 28 lib. III et unc . IIII E6 -
CVI. BENEDICTUS III (855-858). 145
perfusam cantra interrasilem in qua thus mittitur optulit ; ubi etiam candelabro VII cum cornibus ex argento
purissimo optulit, aureo nitens colore, pens. lib . XL . Nam et in basilica doctoris mundi beati Pauli apostoli, 568
argenteis tabulis sepulchrum quod a Sarracenis destructum fuerat perornavit, pens. lib . numero CIII . Etiam in
basilica beate Dei genitricis trans Tyberim optulit vestem I in circuitu ornata de olovero, habentem in medio
5 crucem de chrisoclavo . Fecit autem in basilica beatae Dei genitricis qui vocatur Antiqua, quam a fundamentis
Leo papa viam iuxta Sacram construxerat, vela de fundato cum periclisin de blatti numero XIII. Qui etiam et in
basilica beati Laurentii martyris , sita foris muros civitatis , optulit aureas claves atque concessit.
In mense 20 igitur quinto consecrationis huius praeclari pontificis , id est mense ianuario , die ... fluvius qui appel- XXIII
latur Tyberis alveum suum egressus est et per campestria dedit ; intumuit etiam inundatione aquarum multarum
10 et ingressus est per posterulam qui appellatur sanctae Agathae in urbem Romanam, ora diei ... Transcendit interea
aliquibus locis et ingressus est in ecclesia beati Silvestri , ita ut ex grados qui ascendunt in 21 basilica beati Dionisii
prae multitudine aquarum ne unus videretur, excepto unus qui superius erat ; et exinde expandit super platheam
qui vocatur Via Lata, et ingressus est in basilica sanctae Dei genitricis Mariae quae ibidem, tantumque intumuit
aqua, qui etiam porte ipsius ecclesiae non viderentur prae multitudine aquarum . Et inde ascendit per plateas et
15 vicos usque ad 22 clivum Argentarii . Exinde regammans ingressus est per porticum qui est positus ante ecclesiam
sancti Marci , in mense supradicto , die VI, Apparitio domini nostri Iesu Christi secundum carnem , id est Theophania.
Inde impetum faciens caepit decurrere in cloaca quae est iuxta monasterium sancti Silvestri et sancti Laurentii
martyris qui vocatur Pallacini . Et ab ipso die et deinceps caepit paulatim aqua minuere, et fluvius post multo
damno facto in suo alveo reversus est . Nam domos evertit , agros desertavit, evellens segetes et eradicans arbusta.
20
His itaque peractis, praefatus beatissimus papa nimio amore constrictus , in ecclesia beate Dei genitricis sem- XXIV
perque virginis Mariae domine nostrae qui ponitur trans Tiberim , fecit veste in altare maiore de chrisoclavo ,
habentem historiam Adsumptionis eiusdem Dei genitricis , I. Optulit etiam in monasterio sancti Christi martyris 569
Anastasii qui vocatur Aqua Salvia gabatham saxiscam ex argento purissimo I, pens . lib. numero III . Necnon et in
basilica beatae Dei genitricis quae olim Antiqua vocabatur , nunc autem sita est iuxta via Sacra, fecit veste cum
25 chrisoclavo , habentem storiam Nativitatis domini nostri Iesu Christi secundum carnem I. Simili modo et in mo-
nasterio beati Viti martyris fecit canistra exafoti II ex argento purissimo, pens. lib. numero IIII et semis . Item XXV
venerabilis et preclarus pontifex fecit in ecclesia beati Cyriaci martyris qui ponitur via Hostiense , veste de fun-
dato I. Pari modo et in ecclesia beati martyris Felicis , qui ponitur in Pincis, fecit veste de fundato I cum grifones.
Fecit vero egregius praesul in titulo beati Grisogoni martyris calices ex argento purissimo numero V, qui pens .
30 simul lib. II et uncias semis . Nam et in titulo Calixti fecit amam I ex argento purissimo , pens . lib . XI . Ubi supra
fecit gabathas IIII , pens . lib. VIIII semis ; similiter et canistra VIIII, pens . insimul lib. XI . Ad laudem et gloriam
ipsius ecclesiae fecit evangelium argento auroque perfusum I , pens . lib . XV. Item ubi supra fecit coronam 1 ,
canistrum I, arcum cum duobus gammadiis ex argento purissimo , pens . insimul lib . XL. Et in ecclesia beatae
570 XXVI Balbine martyris optulit evangelium ex argento purissimo . Verum etiam et in basilica doctoris mundi beati Pauli
apostoli fecit vestem de chrisoclavo mire magnitudinis et pulchritudinis decoratam I. Et in ecclesia beati Petri
principis apostolorum nutritori suo, prae nimio amore exardens , ad cooperiendum 23 billicum confessionis fecit 5
cooperculum ex auro purissimo , qui pens . lib. III . Et in monasterio sanctorum Christi martyrum Sergii et Bacchi
qui appellatur Callinici , fecit calices de argento purissimo II et patenam I , culatorium I , cantra I , thymiamateri I,
pens. simul lib . IIII .
Ipse quidem insignis et beatissimus pontifex, superno fundamine mentis eius observantia ponens , nil terrenis
finemque habentibus diligens, spiritualibus salubribusque tantummodo operibus delectabatur, et in cuncta quae 10
571 XXVII salutis sunt cotidie praeclaro intuitu permanebat . His vero sacris beneficiis perornatus , apostolorum principi
polique ianitori optulit mire pulchritudinis vestem I aureo texto opere decoremque fulgentem , almificam Annun-
tiationis habentem istoriam et Ypopanti, qualiterque ipse unigenitus Dei Filius templo ingressus doctorum medio
residebat . Verumtamen hisdem praedictus et beatissimus praesul , nimio amore accensus , Deique amminiculo
suffultus , fecit in basilica beati , egregii hac praedicatoris Pauli apostoli regnum de auro purissimo spanoclistum 15
cum catenulis suis , habentem in medio crucem auream ; item spaniscum, qui pendet adsidue super eiusdem
altare , pens. lib . II et unc . I. Optulit quoque in eadem basilica cantram de argento mundissimo I , pens . unc . VIIII .
XXVIII Ipse vero insignis et beatissimus papa fecit " cruces argenteas VII , quae per olitana tempora per omnes catho-
licas ecclesias more solito procedebant , prae nimia vetustate confracte fuerant, isdem praeclarus et sanctissimus
20
praesul a noviter restauravit et in pristino statu iterum erexit, qui pens . simul lib . LI et semis .
Necnon et in basilica sancti Christi martyris beati Sebastiani , quae ponitur in loco qui vocatur Frascata , optulit
idem pater egregius veste de fundato I, habentem in medio crucem cum gammadias de quadrapulo . Simili modo
fecit in basilica beati , egregii hac praedicatoris Pauli apostoli veste rubea diarodina I cum chrisoclavo . Verum
572 XXIX etiam et in titulo beati Cyriaci martyris fecit veste de fundato I. Ipse vero beatissimus pontifex exardescens amore
25
fecit in basilica beati Petri apostoli nutritori suo faro ex argento I mire magnitudinis , qui pens . lib. et unc .
Hic vero beatissimus pontifex , divina inspiratione repletus , fecit in ecclesia beati levitae Laurentii foris muros
huius civitatis Romanae veste de fundato I cum chrisoclavo mirae pulchritudinis decoratam .
Nam et ipsius praecipuae sarta tecta ecclesiae beati Petri apostoli nutritori sui , id est navem maiorem et alia
nave quae super corpus eius est , magnis travibus inpositis numero VII procacique artificio elevatis luciflue
30
renovavit .
Et in titulo beati Cyriaci martyris optulit evangelium unum ex argento purissimo , ad laudem et gloriam ipsius
ecclesiae .
VARIANTES DES MANUSCRITS .
2 argenteum E6 — I om. E6 - ubi-fecit om. E6 ex arg. pur . - 15 Petri E6 — 16 cum- spaniscum om . Es aurea E¹ - spa-
om. E - 3 purissimo ] I E6 - in om. E¹ (suppl .) — 4 nutritori- niscum Espanchlistum E2 - pendent E¹
exardens om. E6- umbilicum E6-6 mundissimo E6 - basilica 18 VII om. E6 - 19 < dudum > confr . E6-20 statum E¹
beatorum E6 — 7 < monasterio > qui E6 rexit E12 - quil VII E6
9 ponent E2
-
10 dilectabatur E¹11 Hic E2 - perornatus] 22 cum-quadrapulo ] sericam E6 - Simili -restauravit ,
et ordinatus E12 12 poli ] populi E12 - I om. E6 - textam p. 147, l. 8 , om . E6 - 23 rubea om. E2 24 vestem E2
E6 13 Annuntiationum E12 - quae E1 - 14 aminiculo E1 28 nutritoris E2
CVI. BENEDICTUS III (855-858). 147
His itaque peractis , praefatus beatissimus papa , nimio amore constrictus , in ecclesia beatae Dei genitricis sem- XXX
perque virginis Mariae dominae nostrae quae ponitur trans Tyberim, absidam maiorem ipsius ecclesiae , que in
ruinis posita , noviter atque fundamentis faciens , ad meliorem erexit statum ; fenestras vero vitreis coloribus
ornavit et pictura musivo decoravit ; necnon et porticum atque baptisterium cum secretario, omnia et in omnibus
گیگر
5 sarta tecta noviter renovavit . Cymiterium vero beati Marci confessoris atque pontificis , qui ponitur foris porta
Appia, qui in ruinis iam positis , omnia restauravit . Necnon et in ecclesia beatorum Petri et Marcellini martyrum ,
"
cuius tectum iam vetustate positum vicinum ruinae existebat , depositis vetustissimis travibus et in aliis impositis ,
In basilica quoque iam sepius dicti egregii doctoris mundi beati Pauli apostoli hisdem antistes sanctissimus XXXI 573
S
10 Benedictus praesul pulcherrimi decoris retem factam miro opere totam gemmis ex alva veris et bullulis aureis ,
conclusas etiam auri petias in se habentem exmaltitas, videlicet maiores numero XXI cum aliis pariter minores ,
necnon et amendulas aureas numero XI et gemmas chrisoclava pendentes numero X, magno amore praecepit
fieri et super sacrumsanctum altare ad honorem apostoli offerens pendere iussit assidue.
Verum etiam ethereo conpunctus nutu magnam sanctae ecclesiae ut idoneus Christi minister curam corde XXXII
15 purissimo indesinenter gerens , tectum scilicet voluminis in quo constant vere praedicationis Pauli videlicet apos-
toli et aliorum apostolorum epistolas atque prophetarum ordinabiliter constitute lectiones , quae a subdiaconibus
leguntur per cunctas ecclesiarum stationes more solito sursum in ambone, raptum vel perditum a sancta ecclesia
fuisse percipiens , captum cum magna vehementer sollicitudine, oc tale dignum similiter volumen praeparare
studuit, in quo grecas et latinas lectiones quas die sabbato sancto Paschae simulque et sabbato Pentecosten
20 subdiaconi legere soliti sunt scriptas adiungi praecepit , mireque operationis tabulis argenteis decenter adornans
sanctae ecclesiae Romanae libenter optulit.
Huius temporibus 25 Michahel , filius Theofili imperatoris , Constantinopolitane urbis imperator, ob amorem apos- XXXIII 574
tolorum misit ad beatum Petrum apostolum donum per manum Lazari monachi et picturiae artis nimie eru-
ditum, genere vero Chazarus , id est evangelium de auro purissimo I cum diversis lapidibus pretiosis ; calicem
25 vero similiter de auro et lapidibus circumdatum ; reticula pendente de gemmis albis pretiosis mire pulchritudinis
1 Is E¹ ― 5 Marti E2 - 8 annoviter E tyrum Petri et Marcellini que in Erulana sita est properavit .
9 egregius E egregiis E2 .- b. Pauli ap. om . E - 10 Be- Quam omni vetustate solutam ruinaque confractam invenit,
nedictus praesul om . E6 --- exalvaberis codd. ( exalb . ) E2- bul- sentibus coopertam tribulisque repletam, ita ut nullus in ea
lis E1 - 11 maiorem E¹ ― XXI-pend.num . om . E6 - 13 hon. aditus panderetur . Cuius mox fundamenta validissimo edificio
< beati Pauli > E6 renovans in meliorem statum ut pridem fuerat restauravit. In
18 ac E2 - 19 lectio E12 sabbato ante Pent . ] sancto E¹ -- qua nunc populi ad laudem divini nominis properat et confluit
20 subdiac onus E12 - 21 optulit] Hic sequentia exhibet Eº , quae plenitudo. Inter hec ad cimiterium beati Marci confessoris atque
ad partem supra omissam spectant , sed plenius digesta sunt : pontificis sancto deductus est Spiritu , quod inter Appiam Ardea-
Beatissimi quoniam istius ad mentem sacros deduco presulis tinamque positum esse viam cognoscitur, multisque ruinis con-
actus, alacritatibus innovor magisque insignia eius feliciaque quassatum reperit atque contritum . Quod summo certamine
certamina enarrare compellor ; divinis curis piaque sollicitu- relevans mirifice construxit ac decoravit, divinique cultus mis-
dine fecit. Nam cum assidue superno fretus intuitu sanctorum terium quod multos per temporum ab eo cursus discesserat,
ecclesias ac cimiteria beatifica psallens carmina circuiret , in statuit ac restauravit.
quibus preíusis iacrimis celitus pro sibi commisso grege Deo 22 Huius ad Dominum, p. 148 , l . 13 , om . E6 - ab E2
omnipotenti preces fundebat , ut omni ablutum scelere sancto 23 donam E12 -
signatum nomine permaneret, ad basilicam beatorum mar-
148 CVI. BENEDICTUS III ( 855-858) .
decoratum ; et vela II de olovero cum cruces de olovero et lista similiter de chrisoclavo , parva coopertoria ipsius
calicis , sicut mos Grecorum est ; similiter et vestem de purpura imperiale munda I , super altare maiore , ex omni
parte cum storia , cancellos et rosas de chrisoclavo , magne pulchritudinis deornatam ; etiam et velum de stauraci I ,
proprium suum amisit , Roma properans ad limina apostolorum Petri et Pauli cum multitudine populi . Et optulit
dona beato Petro apostolo , corona ex auro purissimo, pens . lib . IIII ; baucas ex auro purissimo II , pens . lib .;
spata I cum auro purissimo ligata ; item imagines II minores ex auro purissimo ; gabathe saxisce de argento
exaurate IIII ; saraca de olovero cum chrisoclavo I ; camisa alba sigillata olosyrica cum chrisoclavo I ; vela maiora
de fundato II . Et ipse rex Saxorum , postulante sanctissimo domno Benedicto papa ut facias roga in ecclesia beati 10
Petri apostoli publica , de pondere aurum vel argentum librarum ad episcopos, presbiteros , diaconos et universo
clero et optimatibus Romani tribuit aurum ; ad populum vero minutum argentum . Et postmodum, finita causa ora-
tionis , reversus est ad proprium regnum suum . Et post paucos dies vitam finivit et perrexit ad Dominum .
576 XXXV Multum quippe sanctarum Dei ecclesiarum curam gerens , semperque pio mentis affectu ac studio in illarum
reparatione gaudens , in basilica regni caelorum clavigeri nutritori sui farum cantarum argenteum , sedens in 15
pedibus IIII a Sarracenis olim ablatum , in quo ad decus ipsius basilicae in diebus festis atque dominicis lucerna
simul et cerea ponuntur iuxta lectorium , mirifico opere fecit ac renovavit , pens . lib .
Erat enim ad divini cultus amorem semper intentus , pacisque amator , et omnium supernorum pudicis moribus
XXXVI operum cultor . Hic constituit ut cum episcopus vel presbyter aut diaconus moreretur , pontifex una cum omnibus
episcopis et presbyteris atque diaconibus necnon et reliquis clericis ad eius sepeliendum corpus et commen- 20
dandam animam conveniret ; similiter etiam ipsi facerent cum pontifex ab hac luce migrasset : quod non solum
docuit, sed et fecit. Cuius vestigia sequens successor eius, in causa pietatis huius sicut et in ceteris eum tamquam
heres devotissimus imitatus est .
Hic fecit ordinationem I per mens . decemb. , presbyteros VI, diaconum I ; episcopos per diversa loca numero
25
LXVI. Sepultus 27 vero est ante fores basilicae beati Petri apostoli .
NOTES EXPLICATIVES.
1. Calisti eum titulo] Au concile romain du 8 décembre 853, on ment où fut rédigé le décret d'élection de Benoit III (vers le 20
trouve parmi les signatures des prêtres cardinaux , celle de Bene- juillet) il était encore empereur . Du reste je ne serais nullement
dictus presbyter tituli sancti Calisti. étonné que le biographe pontifical, qui dut se mettre à l'œuvre,
2. Lothario ac Ludovico augustis] L'empereur Lothaire mourut suivant l'usage, aussitôt le pape installé, eût encore ignoré, quand
au monastère de Prum, dans les Ardennes , le jour même, 29 il écrivait ces premières pages de la notice, que Louis II était
septembre 855, où fut consacré le pape Benoît III . Il venait d'ab- désormais seul empereur .
diquer l'empire et de quitter le monde (23 septembre) . Au mo-
CVI . BENEDICTUS III (855-858 ) . 149
3. Nicolaus Anagninae anlistes ecclesiae] C'est un des signataires d'Albano étaient les consécrateurs ordinaires du pape ; Radoald,
du concile de 853. évêque de Porto, figurait déjà parmi les complices d'Anastase ;
4. Arsenio Egubio obviantes episcopum ] Arsène, évêque d'Orta, il n'y avait plus qu'à gagner ses deux collègues , Megistus d'Os-
personnage très important à Rome, dès le temps de Léon IV tie (conc. de 853) et Pétronacius d'Albano.
(Vie de s . Conwoïon, dans Mabillon, Acta SS. O. S. B. , t. VI, p. 18. basilica in qua clerici commorantur] C'est évidemment une
184; l'événement raconté est de l'année 848), comme repré- des basiliques intérieures du palais de Latran, probablement
sentant de l'empereur à un titre ou à un autre, disposant en tout celle que l'on appelait l'oratoire de Saint-Laurent, qui parait
cas de lafaveur et de l'influence de Louis II. Cf. SERGE II , p . 103, avoir été plus particulièrement la chapelle spéciale du pape,
note 30. - Eugubium est indiqué ici comme le lieu de sa ren- celle où il disait l'office avec ses clercs .
contre avec les délégués romains, et non comme la ville d'où il 19. Portuensis vero episcopus] Radoald, nommé ci-dessus. 11
1 était évêque (V. ci dessous, 1. 11 ; Cf. Lapôtre, De Anastasio bibl., n'était pas au bout de ses prévarications.
p. 62) ; c'est ainsi du reste que Deusdedit (I, 208) a compris ou 20. In mense igitur quinto] La date précise de l'ordination de
plutôt a lu ce texte : « Hic ( Benoît III) dum esset electus factione Benoit III n'est pas attestée directement. Il faut la calculer en
episcoporum Radoaldi Portuensis et Arsenii Hortensis. » L'évê- partant des données fournies par la chronologie des pontificats
que d'Eugubium au concile de décembre 853 était un certain voisins. On arrive ainsi au dimanche 29 septembre 855. Mais
Erfo. Le texte serait correct s'il y avait Eugubii Arsenio obviantes cette date ne concorde pas avec les indications fournies ici ; le
episcopo; mais l'ablatif de lieu Egubio ou Eugubio est conforme à cinquième mois du pontificat devrait commencer le 29 janvier
l'usage du temps ; et quant al'inversion, on peut constater que le 856, et cependant on nous dit que l'inondation du 6 janvier ar-
biographe de Benoit III la cultive avec quelque complaisance. riva in mense quinto.
5. Qui callidis eos sermonibus...] Il ne faut pas oublier qu'Ar- 21. in basilica beati Dionysii] Le monastère de Saint- Silvestre
sène est le propre père d'Anastase ( Lapôtre, op. cit. , p . 29). in Via Lata ou cata Pauli contenait deux sanctuaires, distingués
6. Adelvertus] Peut-être celui dont il est question ci -dessus, nettement dans la vie de Paul , qui en raconte la fondation : un
p. 99, 1. 9. oraculum in superioribus monasterii moeniis, où se trouvaient
7. Anastasio] V. ci-dessus, p. 129. les corps des saints papes Etienne et Silvestre, et une ecclesia
8. iuxta basilicam b . Leucii] Non loin de Ponte Molle (t . I, p. mirae pulchritudinis, située infra claustra monasterii. - De même
521 , note 103 ). la vie de LEON III (p . 11 , 1. 9, 10 ) distingue la basilica maior et
9. Radualdus... Agatho] Tous deux signataires du concile de 853. l'oratorium . En d'autres endroits le L. P. parle du monastère,
― sans mentionner ses sanctuaires intérieurs . Il semblerait ici que
Sur Radoald de Porto, v. Lapôtre, De Anastasio bibl., p . 74 et
suiv. l'on entrait d'abord dans une église dédiée à saint Silvestre et
10. Georgium Maionemque... episcopos] Georges, évêque de Po- que de là on montait à la basilique de Saint-Denys. Ce serait
limartium, Maio, évêque de Privernum, signataires du concile celle-ci qui serait l'oratoire installé in superioribus moeniis . Mais
de 853. cette manière de voir se heurte à plusieurs inconvénients. D'abord
11. Imagines enim confregit...] Je ne crois pas que ce bris il serait inconcevable que des deux sanctuaires, celui qui ne con-
d'images ait été inspiré par des sentiments iconoclastes. Anas- tenait pas le corps de saint Silvestre fùt précisément celui qui por-
tase, pressé d'abattre les inscriptions qui le gênaient, aura fait tait son nom . Ensuite cette basilique de Saint-Denys devait être
plus de dégât qu'il n'était strictement nécessaire. Le rédacteur, on un édifice spacieux et d'accès facile, car l'élection de Nicolas ler
le conçoit, ne pouvait négliger l'occasion de mettre les choses y eut lieu ; et, à cette occasion, on vit s'y rassembler clerus, pro-
au pis. ceres et optimatum genus cum universo populo. Ajoutons qu'il n'est
12. Balneoregis episcopo, Romanus] Cet évêque ne siégeait pas guère naturel de choisir un oratoire caché au fond d'un couvent
depuis bien longtemps ; au concile de décembre 853, on trouve pour y mesurer la hauteur des inondations . Les degrés de la ba-
un Leo episcopus Balneoregis. En revanche il y a deux Romanus silique de Saint-Denys devaient s'élever de la rue elle-même, être
parmi les prètres cardinaux : c'est peut-être l'un d'eux . en tout temps visibles et accessibles. Enfin l'église Saint-Denys
13. Iohanni Adrianoque dudum presbiteris] On trouve parmi les était la principale, l'ecclesia maior, du monastère ; elle est ainsi
prêtres cardinaux du concile de 853 deux Jean et deux Hadrien . désignée dans la vie de Nicolas I (ci-dessous, p. 153, 1. 21). C'est
S'il y a identité, il faut que les sentences de déposition aient été donc bien l'église actuelle de Saint-Silvestre in capite. -- Du reste
prononcées dans les dix -neuf mois après le concile. l'objection soulevée par le texte de la vie de Benoit III peut éire
14. sancta sanctorum ingressi] Il ne faut point entendre par levée. Dans la vie de Nicolas Ier on trouve un récit d'inondation
cette expression l'oratoire de Saint-Laurent dans le palais de conçu, suivant l'usage (t. I, p. 411 , note 14), en termes à peu près
Latran. Cet oratoire était trop petit pour contenir une assem- identiques à ceux du biographe de Benoît III. La similitude est, en
blée comprenant les évêques, le clergé et le peuple. De plus, il particulier, absolue dans la phrase relative à Saint-Denys ; il n'y
se trouvait dans la partie intérieure du patriarchium , c'est- à- a qu'une différence, c'est que, au lieu de dire in ecclesia b. Silves-
dire dans un bâtiment d'où les partisans de Benoit III venaient tri, le biographe de Nicolas dit in monasterium s. Silvestri . Il est
d'être chassés . - Sancta sanctorum doit donc être pris ici dans tout naturel de croire que c'est là la vraie rédaction et que le mot
le même sens figuré que l'expression inter vestibulum et altare qui ecclesia, dans la vie de Benoit III, provient d'une distraction, soit
se rencontre plus bas. Ces termes appartiennent à la langue de du copiste, soit même du biographe.
l'Ecriture sainte et de la liturgie. 22. ad clivum Argentarii] C'est la plus ancienne apparition de
15. Septimae tunc feriae] Samedi 21 septembre. cette désignation. Le nom antique de la via di Marforio est de-
16. Aemilianae titulo] L'église des SS . Quattro , située à proxi- meuré inconnu.
mité du Latran. Cf. Léon III, p . 43, note 17. 23. billicum confessionis] Billicum est pour umbilicum . Il s'agit
17.Ostiae Albanique antistites] Les évêques d'Ostie, de Porto et évidemment du soupirail par lequel la grotte de la Confession
150 CVI. BENEDICTUS III (855-858 ).
communiquait avec le caveau souterrain. Cf. t. I, p. 194, note 61 . fut renversé peu après (23 nov. 857) . On voit par une lettre
24. cruces argenteas VII] Ce sont les sept croix stationales qui de Stylien au pape Etienne V ( Hardouin, Conc . , t. V, p . 1121 )
servaient comme d'enseignes à la population de Rome quand elle que l'envoyé d'Ignace était un moine et confesseur » appelé
se rendait par groupes régionaux aux stations ou autres réu- Lazare . D'après la teneur de cette lettre, Lazare reçut sa mis-
nions solennelles . Il en est question dans les Ordines Romani du sion avant que la mort de Léon IV et l'avènement de Benoît III
IXe siècle : « Primitus enim procedunt cruces VII cum silentio ne fussent connus à Constantinople.
et veniunt ad ecclesiam ubi statio denuntiata fuerit, et ponunt 26. rex Saxonum ... ] Ce roi, dont le nom aura causé quelque
ipsa super dua materia in cruce posita prope gradu, in dexte- embarras aux scribes romains , était Ethelwolf. Sur son pèleri-
ram partem » (Ordo du ms. Vatic . Reg. 1127 ; cf. t . I , p. LI α) . nage ad limina v. les Annales de Prudence de Troyes, 855, 856,
Voir aussi le texte cité plus haut, LEON III, p. 38, note 37. Il est 858. Le roi était parti d'Angleterre avant la mort de Léon IV.
possible que ces croix soient celles que l'on faisait porter au de- En repassant par la France, il épousa Judith, fille de Charles-
vant des exarques et des empereurs quand ils venaient à Rome le-Chauve. Le mariage, célébré par Hinemar le 1er octobre 856,
(t. I, p . 497 , 1. 4, 7 [ HADRIEN] ; t . II , p . 88 , 1. 10 [ SERGIUS II]) , On avait été précédé de fiançailles au mois de juillet. Ethelwolf
les déposait ordinairement dans l'église Sainte -Anastasie (Mélan- mourut au commencement de l'année 858 .
ges de l'Ecole de Rome, t . VII, p . 402 , 411 ) . - Au XIIe siècle, les 27. Sepultus est ...] L'endroit indiqué est coté 129 sur le plan.
régions étant au nombre de douze, il y avait aussi douze croix Voici l'épitaphe, recueillie par P. Mal!ius (De Rossi, Inscr. , t. II,
stationales , elles sont mentionnées dans les Ordines de Benoit et p. 21 ) ; il y est fait allusion à la situation du tombeau, tout
de Cencius . près ( à droite en entrant) de la porte principale de la basilique .
25. Michahel filius Theofili] Michel Porphyrogénète, empereur
en théorie depuis le 30 janvier 812 , date de la mort de son père Quisquis huc properas Christum pro crimine poscens,
Théophile, en fait depuis sa majorité en 854. - L'affaire à la- quam lacrimis dignus sit, rogo, disce locus.
quelle se rattache cet envoi de cadeaux est celle de la déposi- Hac gelida praesul Benedictus membra quiete
tion de Grégoire, évêque de Syracuse, par le patriarche de tertius en claudit quae sibi reddat humus.
Constantinople, Ignace. Grégoire essaya de faire casser la sen- Quodque fores teclus servat sub tegmine sari
tence par le pape et envoya à Rome un légat appelé Zacharie indignum sanrit se sociare piis.
(Jaffé, 2813 ). Benoit III écrivit à ce sujet à Ignace, qui, du reste,
CVII. NICOLAUS (858-867). 151
CVII.
NICOLAUS , natione Romanus , ex patre Theodoro regionario , sedit ann . VIIII mens . II dies XX . Huius 1 577
insigne beatissimi actus omnibus a primordio pueritiae suae fulserunt, intactisque moribus claruerunt ; tanta
enim sacrorum comptus erat pulchritudine operum ut nihil ludi , nihilque ut pueri solent inhoneste delectaretur .
Vacabat autem patientiae et sobrietati , flagrans humilitate puritateque praecipua . Pater vero eius , liberalium
5 cum fuisset amator artium et nobilissimum polleret fomitem, castis eum alimentis almificisque ritibus imbuens
litterarum studiis in optimatis mentibus perornabat , ita ut nulla sacrarum species remaneret disciplinarum quam
internis conceptam visceribus suaeque cognitioni traductam non haberet. Gliscit autem membris , gliscit et
sapientia, clarus , modestia fretus , scientia decoratus . Probabilium nempe morum si quocumque viros conspi-
ceret loco , concitus adhaerere studebat illisque gratulabaturopime. Cumque cum prudentissimo patre ad quendam 11
10 beatissimum crebro virum accederet qui sancti per illustrationem Spiritus plura fidelibus praedicebat, amplo
eum in culmine asserebat ascensurum ; decoris enim intimi magnitudinem intuens mentisque dulcedinem corus-
care . Cuius hortatu ad clericatus perductus ordinem, ut quod divino senserat nutu futuris temporibus impleretur.
Sergius porro praesul cum in summae actionis eum fastigia conscendisse audiret , parentum illum deducens ab
edibus in patriarchio locavit et in subdiaconatus per benedictionis gratiam constituit gradum. In quo mirificis
15 observationibus degens caelesti fovebatur ardore . Sergius vero de hac corruptibili papa vita subtractus , Romanae III
ecclesiae Leo gubernacula praesul suscepit . Qui actae sepissime videns perseverantiae fructus, ingenti illum
diaconum consecravit dilectione . Hoc quippe eo ordine ministrante, tanta illi desuper concessa fuerat gratia, ut
summae actionis a cunctis cerneretur perfectionibus rutilare . Amabatur autem a clero, a nobilibus laudabatur et
a plebe magnificabatur.
20 Leone scilicet papa defuncto, Benedictus , mirae beatitudinis vir et sacratissimus pontifex , superno protectus, IV 578
Romanae praeponitur sedi, suaeque illum administrationi coniunxit , eo quod magis illum quam suae consangui-
nitatis propinquos dilexit, ita ut per nullius hore momentum sine illo esse delectaretur. Quicquid aecclesiasti-
carum rerum utilitatibus intuebantur congruere, cum eo promulgans diffinitioni tradebat, prudentissimas sui
contemplans arbitrii opes sensusque clarescere virtutem ; utriusque enim semper observantiae utiliora suo cona-
25 mine faciebat . Ad extrema quidem vitae perductus praeciosae mortis calicem sumpsit. Suisque eum humeris,
cum adhuc diaconus esset, usque ad apostoli beatissimi Petri basilicam cum aliis diaconibus gestans , propriis
manibus tumulo collocavit, dilectionis praemium pandens quod circa eum habebat et amoris integritatem.
Eo autem tempore invictissimus Roma Hlodowicus Caesar discesserat. Qui eius cum transitum cognovisset , V 579
condolens et concitus ad eam reversus est . Romani quippe , tanto pastore amisso, mestissimo gemitu lacrimas
2 intactis-claruerunt om . E (suppl . ) - intactis E intantis papa om. C --- 16 qui actae conieci : quae a tae C : quae a te
cett. - 4 sobrietatis E fragans E - 5 imbuerens E -- 6 in E12 : qui eius beate E6 - videns videns C - 18 cernerentur
optimatis conieci : inoptinatis CE12 - inopmatis Especie E- E- a om . codd. —19 magnificus amabatur CE126 (habebatur E6)
8 vires CE 9 conspiceres E (corr. ) -- conditus C pruden- 22 dilexit E6 : direxit cett. nullus E- dilectaretur E
tissimu E 10 acc . vir. C - predicabat C - - 23 cum eo om . E (suppl.) -- suis codd. -
— 25 mortis ] cohor-
11 magnitudi-
nes C, sed primum scripsit - nem 12 orbatu E - 13 cum E6 : tis E -- 26 gestiens E
om . cett. 14 constuit Emirificus E - 15 fodebatur E - 28 dis . Cesar C -— cum] eum C - 29 ammisso E
152 CVII. NICOLAUS (858-867 ) .
3
effundebant . Cumque clerus , proceres et optimatum genus congregarentur, ieiuniis et orationibus atque vigiliis
insistebant, incessabili Dominum certamine obsecrabant , ut qualem amiserant talem illis dignaretur ostendere
VI virum , pontificatus quem culmine sublevarent . Hec vero cum gererentur, in basilica beati Dionisii confessoris
atque pontificis cum universo populo convenerunt . In qua per aliquod spacium confabulantes horarum , sidereo
accensi fulgore, unanimes illum apostolicae sedis praesulem esse sanxerunt , et celeri gressu principis apostolorum 5
Petri continuo aulae properaverunt , in qua confugiens latitabat : dicebat enim indignum se esse tanti regiminis
gubernacula suscepturum . Impetum vero qui aderant facientes , virtutibus illum de eadem basilica abstrahentes,
VII sacris acclamationibus in patriarchio Lateranensi introduxerunt , apostolicoque solio posuerunt . Postmodum vero
nobilissimorum coetibus cunctoque etiam populo in basilicam beati Petri deductus apostoli , praesente Caesare
consecratus est , apostolicaque sublimatus in sede factus est pontifex et missarum sollempnia supra sacratissimum 10
corpus apostoli beatifice celebravit . Qui densis optimatum populique agminibus cum hymnis et canticis spirita-
libus in patriarchio iterum Lateranense perductus est . Coronatur 5 denique urbs , exultat clerus , laetatur senatus
Tertio igitur consecrationis eius die , Augusto convescens , sophistico famine resplendebat , claritateque plenus
epulabatur in Christo ; finitoque convivii apparatu consurgit , Cesaremque spiritalem et veluti carissimum deos- 15
580 VIII culans filium inmenso circumdedit amore . His ita gestis , serenissimus imperator urbe discessit, seditque in
loco qui Quintus dicitur . Beatissimus autem praesul hoc audiens , dilectionis eius compulsus plenitudine atque
amoris , ad eundem cum proceribus et optimatibus locum Romani nominis properavit . Excellentissimus quem
cum vidisset Augustus , obvius in adventum eius occurrit , frenumque Cesar equi pontificis suis manibus
apprehendens , pedestri more , quantum sagittae iactus extenditur traxit. Imperiali cum quo ingressus est tentorio, 20
IX salubribus ab invicem fruebantur eloquiis ; mensisque epulis perornatis , pariter cibum spiritali sumpserunt ala-
critate . Satiati scilicet , mensisque remotis , plura serenissimus Cesar beato presuli contulit dona . Quibus susceptis
equum conscendens , unde discesserat conabatur reverti . Augustus cuius amore plenus , imperialis equi super-
scandens cathedram, ovanti cum eo incedebat animi voluntate . Ad quendam quidem cum pervenissent spaciosis-
simum itineris locum , imperator equo descendit , equumque pontificis iterum , ut supra meminimus , traxit ; 25
X dulcissimisque se osculis ad invicem perornantes , luciflue gratulati sunt . Cesar vero tentorium remeans , ceptum
arripuit iter. Praesul autem nobilissimorum coetibus quibus profectus fuerat septus Romam ingressus , almifi-
caque est conversatione magnificatus .
Erat enim aspectu pulcher , forma decorus , doctus in verbo, loquela humilis , actu preclarus , ieiuniisque et
divino cultu intentus , pauperibus largus , orphanorum protector et viduis fautor , populique cuncti defensor. Sed 30
quia cuncta quae sacri operis gessit huic tradere scripturae non possumus , ad ea 7 quae sanctis locis optulit
redeamus .
581 XI Hic beatissimus praesul , divina inspiratione repletus , in diaconia sanctae Dei genitricis Mariae dominae nostrae
1 clerici c - geiuniis E - 4 hor. conf. C 6 fugiens C - E - 20 tentorium C - 21 ab om . C ---23 plenus conieci : frenus
7 impetu E -- 8 patriarchium -se C 12 patriarchium C -- E¹ : frenu E2 : fretus E6 : 0m . C ― -24 superscandent E - ob anti-
concioatur C, sed cio super rasuram . quum E ―― incedebant E 25 iterum om . E - mem. sup. C —
14 dio E ophistico E -15 aparato E -17 urbe] unde E- 26 selo E27 ceptus codd. (ceptis C)
dicitur collocavit > E ―― plen . conpulis C - plenitudinem
CVII. NICOLAUS (858-867) . 153
212
quae vocatur Cosmidi fecit veste olosirica I de stauraci , habentem storiam leones maiores II . Ubi supra fecit velum
album rosatum I, ornatum in circuitu de tyreo, mire magnitudinis. Obtulit vero in iamdicta diaconia gabatham
5 pendent ante figuram substantiae carnis eiusdem domini nostri Iesu Christi ; in quibus ad laudem ipsius et glo-
riam festis diebus cerea figura solitis , qui pens . lib. numero IIII semis . Item in basilica quoque semper virgin's
Mariae dominae nostrae, quae vocatur ad Praesepe , fecit cantharum sessilem de argento purissimo I , pens. lib .
numero VIII et unc . IIII. Ipse quidem a Deo protectus et beatissimus pontifex , superno favore plenus , optulit in XIII
basilica beati Petri apostoli, nutritoris sui , gabatham de auro purissimo I , preciosissimis gemmis , pens . lib.
10 numero III et unc . VIIII . Fecit enim et in confessione ipsius sacratissimae basilicae iugulum de auro mundis-
simo I , pens . lib . numero II . Similiter vero in iamdicta aecclesia fecit cruces de argento mundissimo numero XI ,
pens. simul lib. XIII et unc . V. Eo autem modo, in basilica doctoris gentium beati Pauli apostoli cruces ex argento
purissimo II, pens . simul lib. numero IIII. Nam et in basilica sancti Laurentii martyris, quae sita est foris muros ,
15 Primo quidem pontificatus sui anno, aurea quaedam ipsius beatitudini preciosissimis compta gemmis corona XIV 582
perducta est, librarum habens pondera numero VIII et unc . IIII ; ad gloriam supra sacratissimum eius altare basi-
Verum etiam in iamdicta aecclesia beati Petri apostoli nutritori suo, gabathas ex argento purissimo nu-
mero VIIII, qui pens. simul lib. num . XII semis . Ipse vero a Deo protectus venerabilis et preclarus pontifex fecit 583
20 in monasterio sancti Stephani et Silvestri quae noviter fundavit sanctae recordationis domno Paulo quondam
papae, in aecclesia maiore qui vocatur sancti Dionisii , ad honorem et gloriam sacri altari , vela IIII de stauraci .
9
Huius praeclari pontificis , id est mense octobr. , die XXX, indictione VIIII, fluvius qui appellatur Tiberis XV
alveum suum egressus est et per campestria dedit ; intumuit etiam inundationem aquarum multarum et ingressus
est per posterulam qui appellatur sanctae Agathae in urbem Romam, hora diei X. Transcendit interea aliquibus
25 locis et ingressus est in ecclesiam beati Laurentii qui appellatur Lucine ; inde se extendit et ingressus est in
monasterium sancti Silvestri , ita ut ex grados qui ascendunt in basilica beati Dionisii prae multitudine aquarum
ne unus videretur , excepto unus qui superius erat. Et exinde expandit se per plateam qui vocatur Via Lata , et
ingressus est in basilicam sanctae Dei genitricis Mariae quae ibidem est ; tantumque intumuit aqua ut etiam
portae ipsius aecclesiae non viderentur prae altitudine aquarum . Et inde ascendit per plateas et vicos usque ad
30 clivum Argentarii ; exinde regammans ingressus est per porticum quae est posita ante aecclesiam sancti Marci .
Inde impetum faciens cepit decurrere in cloaca quae est iuxta monasterium sancti Laurentii martyris , qui vocatur
Pallacini . Ab ipso die coepit et deinceps paulatim aqua minuere , et fluvius post multo damno facto in suo alveo
reversus est . Nam domos et muros evertit , agros desertavit , evellens segetes et eradicans arbusta .
Simili modo 1º in mense decembrio , die XXVII , natale sancti Iohannis aevangelistae , indictione suprascripta ,
ingressus est alia vice fluvius ipse, qui appellatur Tyberis, alveum suum egressus est ... ut supra , in civitate
Romana... omnia ut supra.
584 XVI 11
Simili modo preclarus et beatissimus pontifex fecit in monasterio sancti Valentini , qui est positum " in territo-
rium Narniensis , qui ponitur iuxta Teramne, veste de fundato I , habentem storiam leonum , et in circuitu mizinum .
Item venerabilis et praeclarus pontifex forma quae vocatur 12 Iocia , at vero iam per evoluta annorum spacia
nimis confracta existens , per quam decurrebat aqua per centenarium in Romana urbe , a fundamentis ad fabri-
10
candum atque restaurandum eadem forma praeparavit.
Verum etiam et in aecclesia eiusdem genitricis Dei et domini nostri Iesu Christi qui vocatur Cosmidi fecit
hospitium largum ac spaciosum satisque precipuum , ad opus atque utilitatem pontificum , ubi quotiens opor-
chrisoclavo, habentem storiam, leonum figuras numero XL . In eadem vero strenuo catenam opere factam contulit 15
ex argento mundissimo , qui pens . lib . num . IIII . Nam et in oratorio sanctae Crucis , quod infra basilicam beati
Petri apostoli constitutum est , fecit gabatham de argento I , pens . lib . num . II . Ipse quidem sacratissimus pontifex
fecit in basilica doctoris gentium beati Pauli apostoli candelabrum argenteum I , pens . lib . num . II et unc . VI .
Verum etiam in titulo beati Eusebii confessoris Christi fecit super ciborium crucem cum melum de argento
20
purissimo , pens . lib . IIII .
585 XVIII Huius temporibus 13 Michahel , filius Theophili imperatoris , Constantinopolitanae urbis imperator , ob amore
apostolorum, misit ad beatum Petrum apostolum dona per episcopos haec nomina , Methodius metropolitanus
et Samuel episcopus , et alii duo depositi ab honore episcopatus, Zachariam et alius Theophilus , et alium impe-
rialem laicum nomine Arsavir, protospathario , id est : patenam ex auro purissimo , cum diversis lapidibus pre-
ciosis , albis , prasinis et iacinthis ; similiter calicem de auro , ex lapidibus circumdatum et in circuitu pendentes 25
iaquinthas in filum aureum, et repidis II in typo pavonum , cum scutum et diversis lapidibus pretiosis , iacinthis ,
albis , qui pens . simul lib . num . Similiter vero et vestem de chrisoclavo cum gemmis albis , habentem isto-
riam Salvatoris et beatum Petrum et Paulum et alios apostolos cum arbustas et rosas utraque parte altaris,
legente de nomine ipsius imperatori , mire magnitudine et pulchritudine decore . Et alia multa dona porrigentes
1 et de . coep. C min. aq. C - multa damna facta C suum 14 principi E- apostoli CE n nitori suo C -- arcura C
alveum C - 16 mundo C - quae C - 17 num . om . E
3 suprascripto E 4 fluvium E - ut . sup . eg. est C 21 amorem C - 22 haec d . p . ep . C - episcopis E - nomina
6 quod C - 7 territorio Narniensi C — fundatu C om. CMethodium metropolitanum et Samuelem episcopum
-- decurrebant E -
8 formam aquae > E - 9 existent E et per alios duos depositos C - 23 episcopatum E --Zachariam
ad fund. E scilicet et Theophilum C - 24 arsa virum protospatarium C
- 12 hac spatiosa E - precipua - 25 hyacinthinis E - circumdantur E -- 26 filo aureo C -
11 quae C --- Cosmedin E
E opum E - quotiens] obediens E : opediens C - fieret C : paonum C - scuto C - 28 historia Salvatori E- aliis apostolis
fierit C -- 13 hospitetur C E - arbustis et rosis C - utrasque E -- 29 legentes C ma-
gnitudinis C--- et pulchritudine om . C -
CVII. NICOLAUS (858-867) . 155
pontifici , legationis verba sibi iniuncta protinus ediderunt . Porro factus 15 imperator Grecorum, inventa pro ima- XIX
ginum depositoribus occasione sacrarum, missos apostolicae sedis per suprafatos suos legatos Constantinopolim
dirigi postulavit, intentans scilicet causam Ignatii patriarchae et Photii Constantinopolitanae aecclesiae pervasoris ,
cupiens hinc eundem sanctum virum Ignatium iudicio sedis apostolicae callide per invidiam, ut postmodum
5 patuit, condempnare, Photiumque neophitum ipsi aecclesiae subrogare . Tunc pontifex summus, imperatoris XX 586
adhuc pessimae cogitationis ignarus , duos episcoporum illuc , Radoaldum scilicet et Zachariam, direxit, precipiens
ut quicquid de sacris imaginibus questio afferret synodice diffinirent, et ipsius Ignacii patriarchae Photiique
neophiti causam sollempniter inquirerent tantum et sibi renunciarent. Qui sancti pontificis parvipendentes statuta,
quae vel quanta insana pecuniis illic corrupti , more 16 Vitalis atque Meseni, peregerint , inferius succincte trans-
10 curram .
Interea 17 multi Ravennatum qui a Iohanne eiusdem urbis archiepiscopo in rebus et iuris sui proprietatibus XXI
incommoda sustinebant, ad hunc beatissimum papam ut a tantis oppressionibus eruerentur veniebant . Quorum
pie clamores audiens ipsum legatis suis et litteris sepius archiepiscopum quatinus talibus cederet actibus com-
monuit. Sed ille mente confusa monita pii patris obtendens peiora prioribus addere minime metuebat. Quanto
15 autem benigna inspectio summi praesulis illum ut resipisceret admonebat, tanto magis ad deteriora se divertebat
et super iniquitatem iniquitatem addere non desinebat . Nam quosdam temere excommunicabat, quosdam autem a XXII 587
visitatione sedis apostolicae avertebat, et quorundam res sine legali iudicio occupabat ; necnon et sanctae Romanae
aecclesiae plurima praedia auferebat , missos illius spernebat, et gloriam beati Petri apostoli, quantum in se erat ,
18
evacuabat. Precepta 15 etiam iuris sancti Petri, si apud quoscumque inveniebat, frangebat et ad ius sancti Apol-
19
20 linaris transferebat. Nam presbiteros et diaconos non solum sibi subiectos sed etiam per Emiliam 1 constitutos ad
apostolicam sedem pertinentes sine canonico iudicio deponebat ; et alios carceri, alios autem fetidis ergastulis
retrudi faciebat, alios crimen quod non fecerant scriptis confiteri cogebat. Constituta praeterea aecclesiae absque XXIII
sedis apostolicae consensu deprimebat , et vocatus a summo pontifice Romam se ad synodum non debere occurrere
iactitabat . Nec mirum cum postea ista fecerit, qui cautiones et indiculi quae solita sunt ab archiepiscopis Raven-
25 natibus in scrinio fieri, in initio consecrationis sue , more 20 Felicis decessoris sui , falsavit et quaedam barbara
Eodem tempore papa praedictus ter ad synodum suis litteris eum vocavit, et ille venire contemnens a sancta 588
synodo 21 communione privatus est . Deinde Papiam pergens, imperatoris auribus Lodowici Cesaris molestiam
intulit, solamenque mundanum quaesivit . Tunc largiente ei Augusto legatos precipuos, cum illis, superbiae XXIV
30 repletus tumore, Romam pervenit . Sed pontifex almus , quia contra sacrorum canonum regulas excommunicato
ipsi legati communicaverunt, benigne eos redarguit . Illis autem quae egerant deflentibus, eidem archiepiscopo a
Deo conservandus papa mittebat, ut in kalendis novembribus 22 ad synodum a qua fuerat excommunicatus occur-
reret, plenamque satisfactionem ostenderet, necnon et tantis prevaricationibus finem imponeret . Ille autem
noluit, sed retrorsum abiens recessit.
XXV Et ecce Emilienses ac senatores urbis Ravennae cum innumero populo ad vestigia presulis huius beati Romam
cum lacrimis properantes , rogabant ut ad imitationem domini nostri lesu Christi pro recuperatione eorum non
589 dedignaretur proficisci Ravennam , quatinus inspectis omnibus ad summam eos perduceret libertatem . Itaque per
semet beatissimus papa Ravennam proficiscens , cum de eius adventu Iohannes archiepiscopus cognovisset, usque
XXVI Papiam continuo imperatoris aures denuo molestandas iter arripuit . Tamen praesul opimus omnibus Ravennen- 5
sibus Emiliensibus et Pentapolitanis res quas Iohanne archiepiscopo et Gregorio fratre eius rapientibus amiserant
Prefato autem archiepiscopo , ut predictum est , perveniente Papiam, concives eiusdem urbis una 23 cum Liu-
tardo episcopo suo a Romano pontifice consecrato , cum audissent quod a summo pontifice excommunicatus idem
esset archiepiscopus, in tanta se custodiae circumspectione dederunt ut nec in suis domibus eum reciperent , nec 10
hominibus eius paterentur aliquid venundare , ne per tale commercium saltem locutionis eorum viderentur esse
participes ac per hoc excommunicationis notam incurrerent. Potius autem cum de assistentibus ipsius archie-
XXVII piscopi aliquos per plateas incedentes vidissent , clamabant : « Isti de illis excommunicatis sunt : non licet nobis
» cum illis misceri . » Tunc videns se idem archiepiscopus voluntatis suae per hoc non posse machinamenta per-
ficere , identidem se ab inperatore adiuvari poposcit . Cui ad haec per internuncium mandat Augustus , dicens : 15
«< Vadat , et fastu elationis deposito , tanto humilietur pontifici , cui et nos et omnis Ecclesiae generalitas inclinatur
XXVIII » et obedientiae ac subiectionis colla submittat , quia quod cupit aliter minime consequi poterit . » Cumque archie-
piscopus haec audisset , anxiari caepit et iterum inportunis precibus legatos imperiales expetens Romam pervenit .
Quo contra beatissimus papa haec cognoscens omnem illius arrogantiam tamquam aranearum tela despiciens,
in qua prius sententia fuerat perseveravit atque immobilis fuit . Tamen eisdem augustalibus missis papa sanctis- 20
590 simus cum magna mansuetudine huiuscemodi agens locutus est : « Si dilectus filius noster domnus imperator
>> istius Iohannis archiepiscopi actus et bene mores cognosceret, ipse non solum pro illo nos minime flagitaret , sed
XXIX >> etiam ut se corrigeret ad nos eum etiam eo nolente dirigeret . » Tunc , sicut ipse egregius papa decreverat , multis
in unum episcopis 24 provinciarum convenientibus , eidem archiepiscopo destinavit , ut coram veniens de se ple-
nissimam satisfactionem ostenderet et quae praevaricatus fuerat satius emendaret . Quod archiepiscopus perter- 25
ritus audiens et se a nemine adiuvari posse conspiciens , in angustiae lamenta et nimiae tribulationis se contulit
questus , et quos poterat cum lacrimis implorabat , dicens : « Miseremini mei , miseremini mei , et clementiam
>>
>> summi presulis , ut mei misereatur exposcite , quia ecce paratus sum ad omnia quae preceperit peragenda .
Quod nonnulli videntes et audientes summo referebant antistiti , et sponsionis illius quas lamentabili voce dabat
30
suggestiones ad liquidum exponebant .
XXX
Tunc conpatientissimus papa Dominum , qui mortem non vult peccatoris , imitatus , misericordia motus , prae-
latum archiepiscopum ad humilitatis viam tandem conversum suscipere decrevit . Tunc ille confestim apprehensa
Can
charta , repromissionis et iuramenti sui scripturas , quas tempore consecrationis suae inperfectis confusisque , ut
in eis videbatur, repleverat dictionibus , propria manu scribens , iuxta consuetudinem antecessorum suorum com-
posuit. Et domum 25 quae dicitur Leoniana, in qua beatissimus presul cum episcopis, presbiteris , proceribus 26
et optimatibus multis astantibus , residebat conscendit, predictasque scripturas quas fecerat super vivificam
5 crucem domini nostri Iesu Christi atque 27 sandalia eius et super sacrum IIII sanctorum evangeliorum codicem
posuit ; et has manu tenens , innumeris qui convenerant audientibus , clara voce sponte iuravit se omnibus diebus
vitae suae observando integriter tenere atque perficere, sicut in ipsis suprascriptae sponsionis continebatur atque
2
legebatur scripturis ; quas etiam in conspectu omnium ore proprio legit summoque presuli tradidit.
His ita peractis , ipse insignis et precipuus pontifex in basilica Salvatoris quae Constantiniana dicitur cum XXXI
10 omnibus episcopis et cuncto clero altero die descendit, ubi a summo pontifice iussus prenotatus archiepiscopus
affuit, et de crimine hereseos 28 quo expetebatur se expurgavit. Quem communioni ipse papa restituit et ut
Sequenti vero die , presidente eodem summo et universali papa in eadem domo Leoniana , et iuxta morem
residente sanctissimo sacerdotum et coepiscoporum collegio , affuit idem archiepiscopus et iussu summi presulis
15 resedit. Tunc Emilienses 29 astiterunt episcopi , dantes querimoniam in libellis super eundem Iohannem archie- XXXII 594
piscopum, dicentes se multa praeiudicia et superimposita ab ipso archiepiscopo sustinere . Nam et nonnulli Raven-
nenses et Emilienses eadem fatebantur , sicut in gestis quae in bibliotheca reiacent quisquis investigaverit poterit
invenire. Quae audiens a Deo protectus pontifex, una cum sancta sinodo contra ecclesiasticae regulae normam
talia esse predixit ; et ut omnes istae transgressiones corrigerentur, acclamante sancta synodo ita debere fieri ,
20 dulci affatu statuit, ne sibi principaliter grex commissus dominicus per desidiam lupinis lacerandis morsibus
relinqueretur. « Verumtamen , o lohannes archiepiscope , » egregius inquiens praesul, « ut cuncta que dicuntur XXXIII
» speciali possint correctione amodo facilius corrigi , praecipimus tibi ut remota omni excusatione , praeter gravem
>> corporis molestiam quae te venire omnino prohibeat, ad sedem apostolicam semel in singulis properare studeas
>> annis , nisi forte remorandi licentiam ab apostolica sede percipias . Item sancimus 30 ut episcopos per Emiliam
25 » non consecres , nisi post electionem ducis , cleri et populi per epistolam apostolicae sedis presulis acceperis eos
>> consecrandi licentiam. Ipsos autem episcopos quociescumque ad apostolicam sedem accedere voluerint nequa-
» quam prohibeas . Sed et nullam dationem quam canones non precipiunt ab eis aliquando exigas . Precipimus XXXIV
» etiam ut ipsos episcopos illam malam consuetudinem 31 que a quibusdam tricesimalis dicitur nullo modo Raven-
>> nati exhibere aut exercere compellas aecclesiae , nec ullum morem qui contra episcoporum privilegium sit ab eis
30 » exigere quoquo modo temptes . Nihilominus precipimus tibi ut numquam res cuiuscumque persone qualicumque
>>
ingenio vel cartula adquisitas et possessas olim modo occupes aut titulum superinponas, donec in presentia apos-
» tolica vel missi eius aut 32 vestararii Ravennae legali ordine illas in iudicio convincas . » Cumque hoc a papa XXXV
beatissimo observandum archiepiscopo Iohanni fuisset iniunctum ac imperatum , surrexit sancta synodus et tribus
< Rectum iudicium summi presulis , iusta diffinitio totius pastoris Ecclesiae , salubris insti-
vicibus acclamavit : «
>> tutio Christi discipuli omnibus placet ; omnes eadem dicimus , omnes eadem sapimus , omnes eadem iudi-
» camus . » Tunc tam eodem archiepiscopo quam omni sancta synodo sacri verbi pabulo refectis , dulcissimique
saporis a beatissimo presule nectare satiatis , unusquisque ad propria , licentia accepta pontificis , exivit .
592 XXXVI Eodem tempore hic egregius et a Deo conservandus papa in aecclesia beatae Dei genitricis Mariae quae vocatur
Cosmidi fecit calpi de argento purissimo , pens . lib. V et unc . II . Necnon et in tituli Vestine expressae figure beato 5
Vitali martyris fecit iconam, habentem IIII lib . et semis . Fecit etiam in basilica beati Christi martyris Anastasii ,
in circuitu sacri altaris , cum periclisin de blatthin vela IIII . In basilica vero beati Petri apostoli , in oratorio sancti
XXXVII Gregorii papae, vestes fundatas per circuitum ornatas de olovero optulit III . Qui beatissimus et precipuus pontifex
in aecclesia doctoris gentium beati Pauli apostoli mire pulchritudinis vestem aurotextam , in circuitu gemmas
habentem iacinthinas, albas , prasinas , simulque et carbunculos lapides mente optulit pura ; ubi etiam et duo vela 10
Ecclesiam autem Dei genitricis semperque virginis Mariae, que primitus Antiqua , nunc autem Nova vocatur,
quam domnus Leo IIII papa a fundamentis construxerat, sed picturis eam minime decorarat , iste beatissimus
praesul pulchris ac variis fecit depingi 33 coloribus , augens decorem, et plurimis corde puro ornavit speciebus .
593 XXXVIII Igitur , ut paulo superius protuli , quoddam in sancta Constantinopolitana scisma adoleverat aecclesia , scilicet 15
quia electo ex eiusdem sede aecclesiae Ignatio reverentissimo patriarcha , Photium ex laicis et ex militia tonso-
ratum contra reverendorum canonum statuta neophitum subito inibi subrogarunt antistitem. Verum quia Michael
imperator Grecorum super his Ignatium patriarcham Constantinopolitanum , quem tempore domni Leonis quarti
papae laudum preconiis extulerunt , vituperando et invasorem Photium collaudando Romanam sedem ut illuc iste
beatissimus et insignis papa missos suos ad invenienda que dicebantur dirigeret , humiliter per Arsabir spatha- 20
XXXIX rium scilicet legatum et apices suos consuluit . Porro eo quod vigorem aecclesiasticum desiderabat intemeratum
consistere, id fieri summus presul minime recusavit , cupiens zizaniorum cumulos usque ad radicem avellere , ne
594 in sancta Dei aecclesia per desidiam in aliquo macula pullularet. Tunc e latere suo duos episcopos , Radualdum,
sicut predictum est , Portuensem, et Zachariam Anagninum , quos idoneos ad hoc opus esse putavit, direxit,
precipiens et mandans eis ut causam eiectionis ipsius Ignacii et subrogationis Photii solummodo inquirerent et 25
sibi renuntiarent ; et interim Photii neophiti communionem vitarent, quousque revertentes , certum de omnibus
responsum reddere studuissent .
XL Illi autem 34 abeuntes , quod in mandatis acceperant contempnentes , non solum Photio neophito contra sibi inter-
dictam sententiam communicaverunt , sed etiam corrupti muneribus ipsi et consecrationi eius favendo , convocata
generali synodo , eundem virum Ignatium patriarcham denuo deposuerunt, sicut 35 in gestis Constantinopolim ab 30
illis compilatis facile repperitur , et per legatos , Leonem scilicet a secretis et alios , necnon et epistolam praedicti
imperatoris veraciter mansit compertum . Revertentibus autem ipsis legatis , quod in Photio egerant nonnullis
praeconiis extollebant et quod in Ignatio patriarcha nequiter operati fuerant multis oppositionibus vituperabant .
Rector igitur et totius Ecclesiae princeps , apostolicae sedis eximius et discretus presul, omnia sancto considera- XLI
bat intuitu ; sed audita quae contra suam dispositionem fuerant perpetrata , donec secundum misticum sue intel-
lectum sophiae cuncta scrutaretur, minime credebat . Interim sacrae suae auctoritatis tam ad Michaelem Grecorum
5 imperatorem quam ad eundem Photium litteras 36 quae in huius sedis scrinio habentur componens , dansque illas
eidem Leoni a secretis et mandans nec in depositione Ignatii patriarchae nec in subrogatione Photii se fore con-
sensurum , quousque veritate agnita coram se legitimum causa finem acciperet ; ubi aliis aientibus ipsius presulis 595
in hoc fuisse decretum et aliis acclamantibus Ignatium iniuste extitisse depositum , supernum arbitrem, idem
summus iugiter pontifex precabatur, ut per eius clementiam , quem nulla latent absconsa , Dei patefieret Ecclesiae
10 suae voluntatis in talibus non fuisse consensum .
Tunc vocavit , zelo fretus divino , episcoporum 37 concilium in quo luculentius patefactum est in depositione XLII
Ignatii illum minime consensisse, et legatos apostolicae sedis in talibus deviasse . Denique decernente eodem
piissimo cum sancta synodo presule , prefatum Zachariam aepiscopum qui tunc aderat, sicut beatus papa Felix
Vitalem et Misenum episcopos , qui in Petro Alexandrino heretica fece coinquinato coacti consenserant , sacerdotali
15 gradu , aecclesiastica imo communione privavit, eo quod in pluribus apostolica interdicta excessisse inventus est ;
et Radoaldi episcopi causa, quem postea cum sancta synodo pariter papa pius eo amplius mandata illius etiam
in Galliis 3 violantem et excommunicationem frangentem iudiciumque canonicum subterfugientem damnavit,
suspensa est.
Igitur ipse preclarus vir sanctique studii pontifex quendam " Peponem diaconum a Landulfo episcopo sedem XLIII 596
20 apostolicam appellantem iniudiciose depositum officio suo restitui iussit . Et quia 40 sine certo numero episco-
porum, immo sine criminis approbatione et ipse sine oris professione fuerat diaconus iudicatus, omnem illam
Ipso etenim praestantissimo praesule culmen apostolicum gubernante, Hludowicus Augustus haec sancto Petro
apostolo contulit dona, videlicet ...
23
Erat enim clementissimus idem pontifex in exhibendis dominici gregis vigiliis adeo curiosus ut cum aliquod XLIV
scandalum in sancta aecclesia oriebatur , nec requiem corpori , nec membra dabat sopori , quousque per missos
aut litteras suas pax reformaretur et tranquillitatis fidelis populus resumeret lucrum . Igitur Hlotharius rex, 597
relicta Theutberga regina et Waldrada concubina in matrimonium sumpta, licet carnaliter super his Romanam
sedem eundemque pium consuluisset pontificem , in putredine luxuriae carnisque petulantia volvebatur. Cumque XLV
30 hoc summus pontifex malum qualiter ab aecclesia Dei pelleret, ne alios huius morbi peste rex ille pollueret, intra
se cogitaret diutissime , cepit affligi , et intimo corde dolens valde super istis gemebat erroribus ; praesertim cum
ceteris episcopis talem eidem regi auctoritatem dedisse audierit ut Theutbergam liberius posset reicere et Wal-
dradam concubinam in matrimonium legitime copulare ; et quos debuerat ante Dominum adiutores habere atque
1 sunt C - 2 omnia conieci : Romam C : Roma E4 ad om. 19 Iandulfo CE12 : Randulfo E - 21 illam] viam C
CE - 5 composuit 7 aientibus ] abiectis C : aiectibus E126 25 curios C--- 31 istis om. E (suppl .) 32 Gunlarium C-
11 zel. fr. div . voc . C - 17 fregentem C 34 legitime om . C -
160 CVII. NICOLAUS (858-867) .
ductores , ipsos habere eum presul beatissimus compererat hanc dando auctoritatem perpetuo igni traditores.
XLVI Tunc , nec mora , continuo 3 missos suos Franciam destinavit , precipiens et monens ut in Metensium urbe ag-
gregato synodali conventu , cur idem rex requirerent Theutbergam reiceret aut Waldradam sibi in coniugium
598 copularet ; quo requisito et invento, legitimum finem imponerent . Sed pervenientes illuc sedis apostolicae legati
scrutari ceperunt huiuscemodi causam et ita a Hlothario inter caetera audierunt : « Quicquid ego feci , inquiens , 5
>> istorum episcoporum consilio usus sum . » Erant autem ibi precipui predicti, Theutgaudus et Guntharius archie-
piscopi , quos sanctus auctores in tanto scelere iam papa compererat , astruentes et dicentes legitimum illud fuisse
connubium quod de Waldrada concubina rex construxit Hlotharius ; et quae dicebant, coram domno eximio papa
XLVII venientes se defendere posse spondebant. Cumque legati apostolicae sedis , licet ir. multis seducti , Romam iter
regrediendi reflecterent, quae a rege ac a Theutgaudo et Gunthario archiepiscopis audierant ac cognoverant summo 10
retulerunt pontifici . Piissimus autem praesul adventum archiepiscoporum dum prestolaretur illorum , ecce , su-
perna dirigente clementia , idem Theutgaudus et Guntharius archiepiscopi Romanam urbem adeuntes , vestigiis
47
huius presulis se sacris presentari petierunt. Quibus 46 benigne presule a prestantissimo susceptis , libellum ei
optulerunt, dicentes se nihil plus vel minus egisse , nisi sicut libellus ipse cantabat . Quo diligentissime scrutato,
non pauca in eo reperta sunt profani et multis inauditi sermonis turpitudinem habentia, quae episcopalem exce- 15
archiepiscopi, unde damnationis notam incurrerent, precipue quia auctores se tanti divortii fuisse clamabant et
sententiam quam in Ingiltrudin uxorem Bosonis , que eundem virum suum Bosonem per septenne tempus re-
liquerat, neque excommunicata etiam et a summae sedis pio papa ligata et anathematizata [ extiterat ] ad eum 20
reverti curaverat , communicantes et conversantes cum ea , immo loquentes , dissolvisse se non negabant ; et
epistolam pii pontificis , sicut in illis ab illis male compositis gestis in scrinio huius sedis repositis declaratur , ad
XLIX libitus falsaverunt . Tunc iudicante et eodem sancto presule cum sinodo decernente , sacerdotali honore privati
sunt et depositionis censuram merito incurrerunt . In hac quidem sinodo benignus Metensem synodum, ubi gesta
illa contra voluntatem Dei et suam digesta fuerant, ilico papa cassavit , et quaedam necessaria in sancta Ecclesia 25
capitula promulgavit.
599 L 49
His ita peractis, una cum iamdicto Haganone episcopo , qui , sicut quidam episcoporum eidem coangelico pre-
suli scribebant, ob sermones imperitos qui in praenominatis profanis gestis a Theutgaudo et Gunthario oblatis
-
sonabant, Heliu nominatus est , eo quod ipse Hagano auctor illorum praefuerit et talia 51 cum eisdem archiepis-
copis inconvenientibus mendacibusque loquelis composuerit , Iohanne, de cuius superius memoria textus eloqui- 30
tur, accito archiepiscopo , cum Gregorio germano fratre illius , qui multarum prevaricationum , iuramenti quod
prestaverant obliti , obnoxii habebantur , idem depositi , penitentiae lamenta non requirentes et tantum facinus
quod in uxorem Hlotharii regis gesserant adhuc non condolentes , cum eisdem , Haganone scilicet et Iohanne
Ravennate episcopo atque Gregorio fratre eius , contra sedem Romanam, immo specialiter contra summum ponti-
ficem et populum illi subditum et a domino Iesu Christo per beatum Petrum apostolum regni celorum clavigerum
commendatum, multa nefanda, multa contraria multaque sacrilega et christianitatis modum excedentia palam et
clam , fraudulenter atque procaciter , operari coeperunt, ita ut eorum nequitia montes tranaret et maria , et in
5 caelum os suum ponentes populum Domini crudeliter discerperent, et innocentes animas viperea factione deci-
perent, et quibus non sufficiebant mala praeterita , nova et inaudita alia, deteriora prioribus, diabolo suadente ,
facere non recusabant ; quia et quod singillatim utrisque prohibitum et synodice secundum qualitatem sceleris
interdictum fuerat, audacter contingere presumpserunt, et quae nunc intentando memini , Deo contempto , eheu ,
tentium scripta apud se retinens , cotidianum illis victum ministrare studiose curabat. Nam reliquis pauperibus
gressum aut vires habentibus , huiuscemodi ut vicissim eos pasceret sapienter repperit modum, scilicet bullas
suo nomine titulatas fieri iussit et has eis dari praecepit, ut quanti prima feria, quanti secunda , quanti tertia vel
ceteris obliquis feriis prandere debuissent, per signum bullarum facilius nosceretur. Et in illis quidem bullis
15 quae eis datae sunt, qui prima feria refici debebant fecit per singulas duos nodos , et sic per omnes usque in
sabbatum , ut quota feria esset, tot essent nodi per singulas bullas , includens in eis nuscas ubi nodi fiebant ,
quatinus nullus pauper haberetur in urbe qui vel uno die per ebdomadam de suis elimosinis non esset refectus.
Interea 52 Karolus rex sancto apostolo optulit purissimo auro et gemmis constructam vestem, habentem LII
gemmas prasinas, hiacinthinas et albas.
20 Sanctissimus autem et fulgidissimus pontifex , dolens populum tot oppressum calamitatibus, Deum tantum-
modo innumeris invocabat precibus et infinitis laudabat preconiis, non tamen aecclesiarum Dei curam relinquens ,
sed potius in tribulatione et temporali temptatione decenter adaugens . Nam renovavit in basilica Dei genitricis
Mariae quae dicitur Cosmidi secretarium , ibique pulchri operis fecit triclinium cum caminatis, ad honorem et
decorem eius . Pari modo iuxta idem secretarium porticum renovans illic construxit atque edificavit oratorium in 601
25 honore sancti martyris Christi Nicolai et plurima dona ibi contulit almus .
Renovavit etiam ipse pastor benignus cymiterium beati Felicis martyris ac confessoris, via Portuensi . Necnon LIII
et cymiterium eadem via ad Ursum pileatum , ubi corpora sanctorum Christi martyrum Abdon et Sennes requie-
verunt , iam in ruinis positum , pulchro ac miro restauravit honore . Via autem Appia, in cymiterio sancti Christi
martyris Sebastiani in Catacumba , ubi apostolorum corpora iacuerunt , quod multis ab annis ruerat, meliori illud
30 fabrica renovans , monasterium fecit et monachos sub abbatis regimine undecumque potuit aggregavit, victuique
Huius igitur tempore, cum multi ad sanctitatis eius nomen accurrerent , quidam de Anglorum gente Romam LIV 602
venerunt, qui in oratorio beati Gregorii papae et confessoris Christi , infra sacram principis apostolorum edem
Predictus igitur et clementissimus pontifex , in aecclesia caelestis regni clavigeri beatissimi Petri apostoli vela
numero V de fundato , quae ad decorem ipsius basilicae sursum in trabibus intra tante edis vestibulum appen-
duntur , ornata in circuitu olovero optimo , fecit et pro eternae vitae contulit palma . 5
LV Huius beatissimi temporibus presulis tot tanteque diversarum provinciarum cognita luce clarius doctrina pre-
clari dogmatis eius , ad sedem apostolicam consultationes directe sunt, quantas numquam penitus reminiscitur a
priscis temporibus pervenisse . Qui presagus sacri verbi pabulo presul ubertim singulos reficiebat , tradens eis
precepta iuraque mistica , beatificis illos institutis saciabat , docebat , et ad propria bene doctos et eruditos remit-
LVI tebat . Tamen quicquid quoquo modo perperam fieri cognoscebat audiebatve per aliquos , Dei tantum respectu 10
corrigere illud malens , gravibus lamentis , orationibus infinitis vacabat , ut Deus omnipotens per suam clementiam
tale quid , tamquam non esset, bonis ac praecipuis immutaret exemplis . Sicuti veniente de insula Sardiniae 53
relatione, quod et per domesticos suos genere Sardos agnoscens , huiuscemodi verbis ei relatum fuit , quod
603 iudices ipsius habitatores insulae cum populo gubernationibus suis subiecto in proximis ac sanguinis sui pro-
pinquis incestas ac illicitas contraherent copulas , veluti 54 temporibus domni Gregorii quarti papae facere consue- 15
LVII verant. Tunc mellifluos et prevaricantibus , a sancto Spiritu doctus , terribiles 55 suae praedicationis quae in
universo orbe micabat componens apices, missos etiam strenuos , Paulum 56 Populoniensem episcopum et Saxu,
venerabilis monasterii sanctorum Iohannis et Pauli abbatem , accersiens , misit eos illuc , ut eandem gentem Sar-
dorum a tanto revocarent errore . Quibus euntibus , valde quosdam ex eis invenerunt adversos disciplinae, monita
recipere contempnentes . Verumtamen secundum preceptionis summi presulis auctoritatem, surdos excommuni- 20
caverunt ac anathematizaverunt auditores , quousque malum incestarum effugerent copularum penitentiae medi-
camina requirentes , sicut in epistolis quas idem legati Sardiniam deportaverunt, regesto ipsius praesulis
continetur insertis . Et sic Romam post affluentes praedicationes datas reversi sunt .
604 LVIII Quidam 57 preterea Hincmarus , Remorum archiepiscopus , Rhotadum, Suessonicae urbis episcopum , sedis
apostolicae iudicium appellantem , contra Sardicensis concilii regulas deposuit , custodiaque arta servari praecepit . 25
Cuius videlicet depositi ter beatissimus papa libellos 58 cum innocentiae recepisset, ipsum archiepiscopum
monens litteris 59 et precipiens ut depositum Rhothadum Romam dirigeret cum suis missis audiendum . Sed
veniente 60 eo hanc Romanam secundum mandata beati papae ad urbem, et per novem circiter menses hic
commorante , numquam penitus ex accusantium parte quispiam affuit , qui coram summo praesule cum eodem
LIX Rhotado contenderet aut illum accusaret. Tunc in die vigiliarum Nativitatis domini nostri Iesu Christi , quo 30
secundum olitanam consuetudinem huius apostolicae sedis praesul cum clero et populo in basilica Dei genitricis
in Presepe missarum officia celebrare consueverat, iste conveniens cum omnibus , papa benignus fecit 1 in am-
--
2 habente C conieci] habentes codd. (aventes E¹) - - 15 contrahaberent C
4 travibus E velut C -- 20 esummi C - sardos E
8 sacris E - verbis CE - 9 erudito E -10 cognosceba 25 Sendicensis CE -- 26 recip. E - 27 <episcopum > Ro-
E tantus E - 11 infinitas E - 12 Sicut C - 14 habitatores mam C ― dirigere CE 28 novem ] comen E - 29 quisquam C
CVII. NICOLAUS (858-867) . 163
bone publice de ipso Rhothado sermonem , significans qualiter sedem apostolicam appellans depositus fuerit et
in conspectu suo nullus per tot menses accusatorum occurrerit . Denique consentiente sibi episcoporum, presbite- LX
rorum et diaconorum omniumque conventu , decrevit ut dignus esset idem Rothadus indui sacerdotalibus indu-
mentis , qui a nemine per tot menses accusabatur et ad sedis apostolicae iudicium 62 proclamabat, cum honore
5 suo privaretur . Ubi vestitus episcopali Rothadus indumento, omni tempore se pollicens suis infestatoribus respon-
surum, rursus exspectatis aliquantis diebus , scilicet usque in diem natalicium sacrae virginis Agnetis , qui est XII
kal. feb.; et nec sic quisquam affuit adversum Rhothadum iam restitutum episcopum aliquid altercans . Conve- LXI 605
niente ergo beatissimo presule cum omnibus in basilica ipsius virginis foris muros Urbis , via Numentana, idem
Rhothadus episcopus excusationis et promissionis suae, qua pollicitus fuit se omni tempore accusatoribus suis
10 responsurum, libellum summo pontifici tradidit . Qui coram cunctis audientibus iussu presulis est eximii recitatus .
Ubi etiam restitutionis eius forma 64 relecta est, et post omnium consensum in aecclesia 65 sanctae Constantiae
iuxta eandem sanctae virginis basilicam , decreto beatissimi huius presulis , sepedictus Rhothadus iam restitutus
episcopus missarum sollempnia sollempniter celebravit.
Sequenti vero die, congregata in domo quae nuncupatur Leoniana denuo synodo , excusatoque ipso , sicut in li- LXII
15 bellis ab eo recognitis duobusque quaternionibus insertis atque diverso tempore missis et oblatis , archivoque
huius sedis repositis continetur, Rhothado , ne talia sacerdotes et maxime sedem apostolicam appellantes ultra dis-
67
crimina paterentur , sicut praenotatum est , in gradum pristinum est restitutus et ad propriam sedem cum apos-
tolicis sanctionibus remissus , quatinus vestitus aepiscopalibus infulis , si provocatus fuisset, de caetero suis accu-
68
satoribus coram sedis apostolicae praesule responderet. Cum quo 6 quippe sanctissimus et a Deo conservandus LXIII
20 praesul , tam pro restitutione illius quam pro abolenda Hlotharii regis copula , pro pace etiam et concordia regum
Galliarum conservanda , Arsenium episcopum, huius almae sedis apostolicae apocrisarium et missum , ilico desti-
navit, quatinus reformata pace sanctae eos aecclesiae sinibus sine refragatione coniungeret , et quaedam neces-
Nihilominus Seufredum, Placentine sedis episcopum , a sede propria a cuiusdam diaconi Pauli perfidia pul- LXIV 606
25 sum, per legatos suos idem papa sedi suae restituit, et eundem diaconum , qui sedem illam proprio rectore
superstite presumpsit invadere, competenti cum suis sequacibus increpatione corripuit . Pro cuius etiam infausta
nefariaque presumptione penitus amputanda sanctitatis studio iussit , et pro pace Dei aecclesiae ipsi iamfacto
praecepit diacono , ut nec tale quid umquam temptaret peragere , nec eandem sedem Placentinam , sive viveret
cunctis clementer compatiendo celeri subveniebat egenis intuitu , et imitationem domini nostri lesu Christi ,
qui ad redimendum humanum genus e sublimi descendit polo ad infima , labores sustinebat ingentes.
6 exp. E - 8 ergo om. C ---- 9 suis acc . C --- 10 est] et E - 12 25 expulsum C- 27 Dei om . C - 28 sede E - 29 presume-
beatissimi om. C ◄ 13 celebrabit C re E
16 nae 23 pargeret E 32 infinita libores C
164 CVII. NICOLAUS (858-867) .
607 LXVI Claudorum quapropter atque cecorum, necnon et diversis penis affectorum in porticu beati Petri apostoli iacentium
ad horam Tiberini fluminis ad situm auferendum non posse gressus conspiciens tendere, ac diversarum gentium
quae undique pro sceleribus apostolica limina propriis expetebant utilitatem divinitus attendens , iussit , minime
corpori suo parcens , formam aquaeductum , qui multis a temporibus ruerat et ad beatum Petrum apostolum ob
hoc aqua non ducebatur, in meliorem quam fuerat , certamine quamplurimo , revocari statum ; ita ut non solum 5
hominibus profuerit debilibus , sed etiam omnibus aecclesiam beati Petri principis apostolorum adeuntibus pre-
cipuum opus extiterit , sicuti in hactenus ad decorem Leonianae urbis luculenter conspicitur ac habetur.
LXVII Nihilominus Hostiensem urbem, quam divae memoriae beatus papa Gregorius , ne gens iniqua Sarracenorum
populum Domini in circuitu caperet aut interimeret , ad salutem multorum construxerat, in ruinis iacentem, su-
perna tactus fortiori firmiorique fabrica inspiratione reedificari iste sanctissimus praesul iussit et in melius res- 10
tauravit , portisque etiam et turribus fortissimis muniens , promptos ad bella in ea homines collocavit , ita ut
nullatenus alienigenae gentis incursio de cetero illi possit dominari aut concivibus eius damna in aliquo , nisi ,
per famulos signa et mirabilia magna facit , rex 1 Bulgarum christianitatis et fidei sanctae doctrinas agnoscens 15
meruit baptizari, et qui prius creaturae serviens seviebat crudelitate , huius temporibus Creatori colla submittens
ampla cepit religione vivere magnaque usus est pietate . Tunc ad hunc catholicum et vere presulem orthodoxum
legatos suos mense augusto , indictione XIIII 72 , destinavit, donaque non parva tam sanctis locis quam eidem summo
pontifici contulit , suggerens 73 eius apostolatui quid se facere salubrius oporteret, vel quid erga reliquum Vulga-
LXIX ricum adhuc baptismo sacro carentem populum , ut fidei sacramenta perficeret , agi deberet . Quod beatissimus au- 20
diens papa , magna repletus laeticia, laudes Christo reddidit amplas et cum omni sibi divinitus commissa aecclesia
gratulans , infi ita preconia Deo nostro qui novissimis his temporibus tantum fecit miraculum devota mente,
supplici que que voce resolvit . Porro legatis eiusdem iam nominati Michaelis Vulgarici regis a sancto papa receptis ,
honorifice apud se eos retinuit . Et interim sedis apostolicae missos , Paulum scilicet Populoniensem et Formosum
Portuensem , magnae sanctitatis episcopos , statuens hosque sacris monitis mellifluis atque doctrinis instruens , 25
LXX ad predicandam gentem illam eos ire decrevit . Cum quibus , quoniam per Vulgaricum regnum iter usque Cons-
tantinopolim terra tenus tenditur , ut quicquid de sancta Constantinopolitana aecclesia , licet iam per Orientem hoc
ipsum idem papa 74 semel et bis apostolicis litteris divulgatum habuerit , apud se decretum existeret, eidem per
suos legatos aecclesiae notum faceret , Donatum episcopum Ostiensem Leonemque 75 presbiterum sanctae Romanae
aecclesiae , necnon et Marinum 76 sanctae sedis diaconum apostolicae, missos idoneos eque direxit , ut illi Vulga- 30
riae populum ad fidem converterent , et isti quid vel qualiter apostolica sedes de eadem Constantinopolitana
deliberatum habuisset aecclesia modis 77 omnibus nunciarent : quod in nomine Domini cum adiutorio sancti
Petri et factum est .
2 sitim C auferendam CE -- 4 formam om . C - 6 Pe- 15 Vulgarum E - 17 viv . ] iubere E - 19 epistolatui -20 sacro
tri om . E ― 7 in om . C Faptismate C - 23 nomine CE - 28 dev. C
8 Nichilhominus E 11 prumptos E - 12 convivibus CE
CVII. NICOLAUS (858-867) . 165
Sed prefatis Paulo et Formoso venerabilibus episcopis Vulgaria morantibus, Donatus reverendus episcopus LXXI
Leoque presbiter et Marinus apostolicae sedis minister, dum Constantinopolim ire vellent, ecce 78 inter fines
Vulgariae Constantinopolitanorumque quendam Theodorum marcham illam custodientem invenerunt , qui eos
ultra non dimisit abire ; quin potius innumeris eos denotans iniuriis , adeo tantae sedis legatis abusus est ut etiam
5 equorum in quibus sedebant capita percuteret, diceretque : «< Imperator noster vos necessarios sane non habet. »
Sed et idem imperator legatis regis Vulgarum ita fertur dixisse : «< Nisi per Vulgariam missi sedis apostolicae LXXII 609
venissent, nec faciem meam nec Romam diebus vitae suae viderent . » Illi vero per XL dies illic residentes , ut
cognoverunt quia hoc imperator Grecorum fieri iusserat, terga verterunt et Romam haec eadem nunciantes
coacti reversi sunt.
10
Porro a praenotato rege Vulgarum apostolici missi <grata> mente alacrissimaque suscepti devotione , ceperunt LI !
salutaribus edocere populum monitis , et a minimo usque ad maximum sacro fonte, Deo gratias , abluerunt , om-
nemque ritum christianae fidei, sicut a sanctissimo papa instructi fuerant , in consuetudinem Vulgarum tradiderunt .
Gloriosus autem Vulgarum rex fidei tanta cepit flagrare monitis huius pii patris illectus constantia, ut omnes a
suo regno pellens alienigenas , prefatorum apostolicorum solummodo predicatione usus missorum , pascuis vite
15 aeternae iugiter refici nempe decreverit, unumque ex his, Formosum, vita et moribus episcopum , sibi dari
archiepiscopum expetiverit. Tunc iterum legatos suos Romam direxit , et inter alia beatissimo papae id ipsum LXXIV
suggerens , ab eius sanctitate pro instructione gentis illius presbiteros postulavit. Ipse vero talibus papa compertis ,
valde gavisus est, et infinitas Deo laudes rependens, non pauci numeri coram se probavit presbiteros, et quos
dignos repperit predicationis gratia Vulgariam direxit . Cum quibus Dominicum Trivensem 79 et Grimaldum Poli-
20 martiensem episcopos destinavit ; ut quia ipsum Formosum episcopum plebem dimittere sibi creditam non opor-
tebat, ex his presbiteris ad archiepiscopatum qui dignus inveniretur in nomine Domini tandem eligeretur et sedi
Inter haec idem statuit beatissimus papa sollertissimusque viciorum corrector et Dei cultor, ut penetrantibus LXXV 610
ipsis Vulgariam episcopis , Paulus, cuius superius memoriam fecimus, Populoniensis ipseque Grimaldus episcopi
25 Vulgaria quicquid ad divinum ministerium pro instructione gentis illius pertineret efficerent , et sepius dictus
Formosus atque Dominicus, venerabiles episcopi , iterum Constantinopolim pro schismate ibi exorto , de quo iam
late disserui , proficiscerentur. Sed 80 dum haec agerentur, Dei iudicio, Michaelem, Grecorum imperatorem, ultio LXXVI
digna perculit et nefanda nece peremit . Imperante autem Basilio in Constantinopoli , quoniam voluit Deus ipsius
sancti pontificis iuges labores, quos pro sancta Constantinopolitana passus fuit ecclesia, cum fine boni operis
30 consummare , sicut fama se habuit, Photius neophitus ac invasor ut mechus pellitur et iuxta decretum sedis apos-
6 et idem correxi : eidem codd. - Vulgarorum E et ita semper 18 gavisus] gravis C - infinita E - 20 episcopum om. C
- - 8 Gregorium C - iussit C
21 ex ] et CE - archiepiscopatus CE
10 in codicibus adiectivum deest ante mente grata supplevi 26 Formos C - chrismate E -- 27 laten E - imperatorum
- dev. susc. C --- ---
13 fraglare E - flagrare cepit C E28 Impetrante E
166 CVII. NICOLAUS (858-867) .
LXXVII Neque enim hic divinorum executor operum piissimus et catholicus papa que sua sunt, sed ea quae Dei sunt
primo loco posuit et quesivit , et cum adiutorio sancti Petri bella Domini summo dispensationis libramine spirita-
liter praeliari curavit . Prelatos siquidem quosque ne subditos lederent magna provisione moderans, ut pater
commonuit ; et ut subiecti prelatis subessent iuxta uniuscuiusque privilegia pastoraliter quoque decrevit . Cuius
qui sanctum studium vult agnoscere , in epistolis suis quas bene libratas per mundi partes direxit , luce clarius 5
LXXVIII invenisse valebit . Quippe qui animam suam in manibus suis posuit , qui nulla nisi caelestia cogitabat , qui ieiuniis ,
vigiliis et orationibus nocte ac die vacans nec requiem corpori nec membra dabat sopori . Nam si cuncta quae,
Christi gratia, plenus virtutibus atque fide sanctitatis , opera gessit et moribus vitaque docuit et implevit cartis
inserere volumus , prius fortasse membrana quam sermo deficiet . Tamen antequam ad finem vitae illius vertamus
stilum , ad ea quae sanctis locis contulit redeamus . 10
611 LXXIX Hic igitur egregius papa, ob amorem principis apostolorum Petri apostoli nutritoris sui , fecit in basilica eius
pannos, tam scilicet de stauraci quam de fundato vel aliis pulchris variisque coloribus , numero " qui trabes
maiores in presbiterio respicientes omnes in giro complent, quae luculenter et ornatum decusque augent et
amplum mirae magnitudinis dant honorem ; ubi etiam , quod nullus post devastationem Sarracenorum agere
nisus est, arcum fecit argenteum et melius quam olim fuerat super excellentiorem trabem quae est ante ciborium 15
in medio posuit, pens . lib. Et tres imagines argenteas , una figuram domini Salvatoris duabus vero angelorum
scalpsit effigies, ac illis novem libras auri deaurans supposuit ; quarum una pens . lib . LXXX , alia lib . LXX, tertia
LXXX vero pens . lib . similiter LXX . Fecitque ibi crucem auream unam, pretiosis gemmis ornatam , pens . lib . , et
in summitate eiusdem eam arcus locavit, ubi pro amplitudine decoris eius atque speciminis appendit coronam
auream unam , cruces argenteas duas , calices argenteos duos , et staupos argenteos duos . Porro in purpureis mar- 20
moribus, quae ante corpus beati Petri apostoli rugulas retinent, de tra levaque duas cruces argenteas offerens
612 LXXXI In patriarchio siquidem Lateranensi, domum 1 pulcherrimam nimisque decoram fieri iussit ; et oratorium
sanctae Dei genitricis illic construens , vestes et competentes ornatus pro aeternae vitae amore lucifluis votis ipse
25
beatissimus pontifex optulit.
Idem etenim a Deo protectus et caelesti gratia circumvallatus multa casus ad ima dantia renovavit loca sanc-
torum et diversis aecclesiis diversa immo contulit et commoda luculenter adauxit. Tamen in ciborio Constan-
tinianae basilicae optimos de sifori et de fundato IIII pannos appendit . Nihilominus regni caelorum clavigero
LXXXII paris in ciborio numeri pannos optimos optulit . In aecclesia Doctoris gentium similiter fecit . In aecclesia sanctae
Dei genitricis ad Presepe pari modo aeternae pro retributionis premiis egit . Et in aecclesia sancti Laurentii Christi 30
martyris foris muros Urbis, eque pannos optimos IIII in ciborio dedit .
Huius 82 quippe beati temporibus presulis tanta ubertas et victuum copia extitit ut omnem memoriam famis
decessoris sui factae diebus haec oblivioni traderet abundantia .
Hic fecit ordinationem unam 83 per mensem martium , presbiteros VII , diaconos IIII ; episcopos per diversa loca LXXXIII
numero LXV. Postquam autem sedem apostolicam victoriosissime et ut verus Dei athleta catholice ac princi-
paliter rexit, ex hac luce idus 4 novembris , indictione prima, migravit ad Dominum. Porro quid dicam, cum non
solum eius exitum diversae hominum nationes plena ratione utentes , verum etiam, quantum ad intemperantiam
5 aeris, ipsa mundi elementa diu fleverunt , et de morte tanti viri in tristicia permanserunt ? Quo defuncto , corpus
eius 85 sepultum est ante fores basilicae beati Petri.
1 per m. m. un. C - 5 in om. C - 6 CE addunt : Et cessa- tinent ad tempus quo Nicolaus sedit pontifex.
vit episcopatus eius ann. VIIII m. VII d. XVIIII, qui numeri per- 1
NOTES EXPLICATIVES.
1. ex patre Theodoro regionario] Un Theodorus notarius ac scri- nouveau rédacteur, qui travaille évidemment sur les pièces les
niarius figure au concile de 853 ; c'est sans doute un notaire ré- plus importantes de la chancellerie pontificale, a intercalé tant
gionnaire ; mais au temps où nous sommes le terme regionarius, bien que mal ses suppléments au milieu des énumérations d'or-
isolé, désigne plutôt un défenseur qu'un notaire. févrerie sacrée et de restaurations d'églises. Il a même quelque-
1
2. Roma Hlodowicus Caesar discesserat] Louis II était encore à fois sacrifié le texte primitif. C'est à lui qu'il faut rapporter les
Rome le 1er avril 858 ; c'est de là en effet qu'il data un privilège passages suivants : 10 p . 155,1 . 1 , à p. 158, 1. 3, c'est-à-dire le
pour l'abbaye de Nonantola (Böhmer-Mühlbacher, 1182). récit de l'affaire de Jean de Ravenne ; 2° p. 158, 1. 15, à p . 159,
3. cumque clerus ...] L'annaliste Prudence de Troyes présente 1. 22, affaires de Photius et de Pepo, diacre de Capoue ; 3º p. 159,
les choses sous un jour différent : « Benedictus Romanus pontifex 1. 25, à p . 161 , 1. 9, affaire du divorce de Lothaire ; 4º p. 162, 1. 6,
» moritur. Nicolaus praesentia magis ac favore Ludoici regis et à p . 163, 1. 29, affaires des mariages de Sardaigne, de Rothade,
» procerum eius quam cleri electione substituitur. » Cettte ap- de Seufred, évêque de Plaisance ; 5° p. 164, 1. 14, à p. 165, 1. 31 ,
appréciation est confirmée par la faveur dont jouirent auprès du mission de Bulgarie ; 6º la finale Postquam autem, etc.
pape Nicolas diverses personnes fort compromises au temps de 8. Caesareo] Il s'agit ici de la basilique du Latran. L'auteur
son prédécesseur, mais connues pour leur dévouement à la poli- veut dire qu'elle tire son nom de celui d'un empereur, Caesareo
tique de Louis II, Radoald de Porto, Arsène d'Orta, et jusqu'au ou Caesaris a nomine nomen sumpsit.
célèbre Anastase, dont l'empereur avait essayé de faire un pape 9. mens. oct. die XXX, ind. VIIII] 30 octobre 860. Pour les dé-
à la mort de Léon IV. tails, cf. BENOIT III, p. 149, note 21 .
4. in basilica b. Dionisii confessoris atque pontificis] Cf. BENOIT III, 10. simili modo ... ] Pour cette seconde inondation le biographe
p. 149, note 21. L'église était dédiée aux martyrs de Paris , Denys, ne s'est pas donné la peine de recopier sa formule ; il renvoie
Rustique et Eleuthère . Le terme de confessor n'est donc pas bien par des ut supra au récit qui précède .
choisi. ― On ne dit pas que l'empereur fût présent à l'élection ; 11. in territ. Narniensis q. p. iuxta Teramne] L'église de ce monas-
il n'avait en effet aucun titre à y assister. Cela ne l'empêcha pas tère est mentionnée dans la vie de Zacharie (t. I, p. 427, 1. 16) .
d'y exercer son influence . Bien qu'elle fût à la porte de Terni, elle est indiquée ici comme
5. Coronatur denique urbs] De ce passage, mal ponctué dans les comprise dans le territoire de Narni. C'est que, depuis saint Gré-
éditions antérieures ( Coronatur denique, urbs exultat, clerus lae- goire le Grand (Ep. 1x, 72) , le diocèse de Terni avait été annexé
tatur, etc.), on a déduit que le pape Nicolas avait été le premier à à celui de Narni ; il ne fut rétabli qu'en 1218, par Honorius III.
ceindre la couronne. Elle lui aurait été concédée par l'empereur 12. formam aquae quae vocatur Iocia] Les anciens éditeurs ont
Louis II comme un témoignage spécial d'affection et de défé- écrit Tocia le nom de cette cau ; mais c'est une faute de lecture .
rence ; c'est à ce prince que la tiare pontificale devrait la pre- Le manuscrit E d'où ils dérivent porte bien locia et c'est aussi
mière de ses trois couronnes. La virgule remise à sa place, ces la leçon du manuscrit C. En partant de l'orthographe imprimée,
imaginations disparaissent ; c'est la ville qui est couronnée, c'est- M. Constantino Corvisieri a publié , dans le Buonarroti de 1870 ,
à-dire ornée de guirlandes . Une phrase construite exactement de un mémoire considérable sur « l'acqua Tocia » . Suivant lui, ce nom
la même façon se rencontre dans la vie de Benoit III, ci-dessus dérive de celui du venerabile Ptochium Lateranense, hospice men-
p. 141 , 1. 27. La cérémonie eut lieu le dimanche 24 avril 858. tionné dans une bulle d'Honorius II, du 7 mai 1128. On pourrait
6. in loco qui Quintus dicitur] A Saint-Leucius ; cf. p . 141 , 1 27 . déjà dire que le terme de ptochium ( τwyeïov) ne paraît pas avoir
7.... redeamus] Ce programme, fort heureusement, a été dépassé, été ordinairement employé pour désigner cet établissement, car
sans doute parce que la rédaction a changé de main. Du reste il on ne le trouve jamais dans les documents antérieurs ou postė-
y a lieu de croire que cette notice, après avoir été rédigée d'a- rieurs à Honorius II, où il en est fait mention . Quoi qu'il en soit,
bord conformément aux habitudes suivies pour les précédentes, comme les manuscrits portent Iocia et non Tocia, il est impossi-
fut reprise par un rédacteur plus soucieux d'histoire sérieuse. ble de songer à cette dérivation . Du reste la forma Claudiana de-
On n'a pas de peine à s'apercevoir du changement de style . Le vait suffire à l'alimentation du Latran et de ses dépendances,
168 CVII. NICOLAUS (858-867).
sans qu'il fût nécessaire d'établir un autre aqueduc. Je penserais faits de l'archevêque Jean et de son frère Grégoire avaient déjà
plutôt à la forma Iobia ou lovia, celle qui passe sur l'arc de Dru- soulevé des protestations de la part de Léon IV (Jaffé, 2627 , 2628) .
sus, près de la porte Appienne (porta S. Sebastiano ) . Elle est 18. Praecepta etiam iuris s . Petri] Cf. le texte cité plus loin,
souvent mentionnée au huitième et au neuvième siècle, dans l'I- note 30.
tinéraire d'Einsiedlen ( Inde ad portam Appiam ; ibi forma lobia 19. per Aemiliam constitutos ... ] On ne voit pas qui peuvent être
quae venit de Marsia et currit usque ad ripam ), dans les vies ces prêtres d'Emilie ad apostolicam sedem pertinentes . Les prètres
d'Hadrien Ier ( t. I , p . 504 , 1. 19) et de Sergius II (p . 91 , 1. 22) . Cet d'Emilie relevaient de leurs évêques et ceux -ci de l'archevêque de
aqueduc se dirigeait vers le grand cirque et aboutissait au Tibre Ravenne . Il s'agit peut -être de prêtres et de diacres attachés à la
près de la Schola Graeca (S. Maria in Cosmedin) ; il est possible desservance spirituelle des propriétés rurales de l'église romaine
qu'il y ait eu quelque rapport entre sa restauration et la fondation en ces pays .
d'un hospice au même endroit, dont parle la phrase suivante. 20. more Felicis decessoris sui] Cf. t . I, p. 389.
13. Michahel filius Theophili] Cette ambassade arriva à Rome 21. a s. synodo communione privatus est] C'est, je pense , le con-
en 860. Les lettres qu'elle emporta à son retour (Jaffé, 2682, 2683) cile dont les décrets ont été publiés par Muratori ( Script., t . II,
sont datées du 25 septembre de cette année. 2e p . , p . 127 ; cf. Mansi , t . XV, p. 658 ; Migne, P. L. , t . CXIX,
14. Methodius metropolitanus ... ] Méthode était métropolitain de p. 794), et que les Regesta Pontificum ( p . 344) rapportent à tort à
Gangres ; il est ainsi qualifié dans une lettre de Nicolas (Jaffé, l'année 862. Voici le texte qui concerne l'évêque de Ravenne :
2819) ; « ecce repente cum epistola regia quidam episcoporum quo- « ... Iohannem , archiepiscopum Ravennatem, quem pro quibusdam
rum unus erat Gangrensium metropolitanus, cum Arsaviro glo- necessitatibus ad synodum convocavimus ; et quia a Nandeciso,
rioso spathario, augustalem ferentes legationem , ad sedem aposto- Polensi episcopo, nostro praesulatui contra eum libello porrecto,
licam pervenerunt. Samuel était évêque de Chonae (Nicétas , Vie pessimo haereseos errore irretitus dicitur et viva voce profertur,
de saint Ignace ; Hardouin, Conc. t. V, p . 964). - Zacharie et venire distulit atque contempsit, et pro illato crimine purificare
Théophile d'Amorium, évêques déposés par Ignace, figurèrent au se noluit ; secundum sanctionem decimi noni capituli Carthagi-
nombre des tenants les plus obstinés de Photius, comme on nensis concilii, sacrarum missarum solemniis, corpore etiam et
peut s'en rendre compte en lisant la quatrième session du VIIIe sanguine domini nostri Iesu Christi separamus, atque in prae-
concile œcuménique. Dans cette session, le diacre romain Marin, senti synodo excommunicamus, usque dum in nostra praesentia
légat du pape Hadrien II, parle ainsi de l'accueil que ces person- veniens hic Romae purificationis ipsius videamus integritatem .
nes reçurent à Rome en 860 : « Ego subdiaconus Romanae ecclesiae Si qui vero illi communicare praesumpserint, pari subiaceant
eram in diebus illis, consecratus a Leone sanctissimo papa Ro- excommunicatione constricti. » — Ce doit être à ce concile que
mano et in ecclesia Romana ministrabam a duodecimo anno tem- figura l'évêque de Naples Athanase, comme il est dit dans sa vie,
poris nativitatis meae ; et quando isti venerunt Romam cum Ar- M. G. Ser. Lang ., p . 444 : « Cuius opinionem reverentissimus vir
sabir, ego ministrabam in ecclesia Romana sanctae Dei genitricis Nicolaus, universalis Ecclesiae pater, apostolicis exortationibus
Mariae quae dicitur Praesepis. Illic eos suscepit sanctissimus hunc ad synodum quam contra Iohannem Ravennatis urbis epis-
papa Nicolaus per satisfactionem libelli et iuramenti, et non con- copum congregaverat singulariter evocavit tertiumque in aposto-
tulit eis communionem in loco episcoporum. » lica conventione consedere fecit , eique ad legendum tradidit
15. Porro fatus imperator ] Cf. la lettre citée dans la note pré- cautiones quas praedictus archiepiscopus intexuerat, eo quod
cédente et la préface d'Anastase le bibliothécaire en tête de sa ceteris illo convenientibus in gratiae divinae collatione omnibus
traduction du VIIIe concile œcuménique . Les légats étaient res- praestantior apparebat. » On ne peut en effet songer au concile
pectivement évêques, Radoald de Porto et Zacharie d'Anagni ; les du 18 novembre 861 ; car la signature d'Athanase ne figure pas
lettres qu'ils emportérent pour l'empereur Michel et pour Pho- parmi celles des évêques présents à cette assemblée .
tins nous ont été conservées (Jaffé, 2682, 2683) . 22. ul in kal. nov . ad synodum ... occurreret] le 18 novembre 861 .
16. more Vitalis et Miseni] Cf. t . I, p . 252 . Entre le concile où l'archevêque de Ravenne fut condamné par
17. Interea multi Ravennatum] Cet épisode est placé ici au rang contumace et le mois de novembre 861 se placent beaucoup d'al-
de date que lui assigne le fait auquel il aboutit, c'est-à-dire le lées et venues du pape lui-même, de l'archevêque et des légats
concile où l'évêque de Ravenne comparut et se soumit. Le L. P. ne impériaux . Il faut donc admettre que Jean signifia son refus as-
marque pas la date de ce concile ; mais il nous en est resté quel- sez longtemps avant le 18 et même avant le 1er novembre 861 .
ques pièces ( Migne , P. L., t . CVI, p . 787 ; Mansi , t. XV, p. 598) , 23. cum Liutardo episcopo suo ] Liutard , évêque de Pavie,
qui portent celle du 18 novembre de l'an 4 du pontificat de Nico- comme tel exempt de l'archevêque de Milan et soumis directe-
las, de l'an 11 de Louis II et de la 10° indiction . L'an 4 de Nico- ment au pape (Cf. t . I, p . 392) , était un des principaux conseillers
las et la 10e indiction correspondent, pour le 18 novembre, à l'an- de l'empereur Louis II.
née 861 ; l'an 11 de Louis II donnerait 860, mais cette date doit 24. episcopis provinciarum] Il y a 70 signatures épiscopales, non
être ramenée à la précédente, par la correction de XI en XII ; le compris celles du pape et de l'archevêque de Ravenne, au bas du
chiffre de l'indiction, répété deux fois dans la pièce, est très sûr. concile de 861 .
Hefele a eu parfaitement raison de rapporter ces pièces au con- 25. domum q. d. Leoniana] Cf. ci -dessus, p . 40, note 52.
cile dont il est question plus loin, p. 157. MM. P. Ewald et Mühl- 26. presbiteris, proceribus et optimatibus] Outre les signatures
bacher, l'un dans les Regesta Pontificum, l'autre dans les Regesta épiscopales , on trouve, au bas des textes conciliaires, celles de
Imperii, ont eu tort de les attribuer à un concile soi-disant célébré cinq prêtres romains, dont l'un se qualifie de viceagens Romanae
au commencement de cette affaire, concile dont le L. P. n'a ecclesiae, de l'archidiacre, de trois autres diacres, de douze sous-
pas le moindre vent et qui est exclu par la suite même de son ré- diacres, d'un oblationarius et d'un primiserinius .
cit. Un souvenir un peu confus de ces événements se révèle 27. atque sandalia eius] Cette relique figure parmi celles que la
dans le Libellus de imperatoria potestate in urbe Roma. Les mé- description du Latran, connue sous le nom de Jean Diacre (Mi-
CVII. NICOLAUS (858-867) . 169
gne, P. L., t. CXCIV, p. 1556) dit être conservées dans la cha- ties. Ici nous le voyons désigné comme pouvant étre envoyé à
pelle Sancta Sanctorum. ' Ravenne pour décider sur les revendications de propriété que sou-
28. de crimine haereseos] Cf. ci-dessus, note 21. Les hérésies levaient les archevêques .
imputées à l'archevêque consistaient à dire que le Christ avait 33. fecit depingi coloribus] On a cru longtemps que ces mots de-
souffert dans sa divinité et que le baptême n'est pas également vaient s'appliquer à la mosaïque absidale de S. Maria Nuova. Il
efficace pour tous ceux à qui il est conféré. Voy. les c. 2, 3, 4 du est maintenant démontré (De Rossi, Musaici) que cette mosaïque
concile cité à la note 21 . n'est pas antérieure au XIIe siècle .
29. Tunc Emilienses] Les griefs du pape sont longuement énu- 34. Illi autem abeuntes] Ces événements sont racontés au long
mérés dans la lettre qu'il adresse à ces mêmes évêques d'Emilie dans une lettre que Nicolas adressa en 866 aux patriarches et
Sollicitudinem omnium (Migne, P. L. , t. CVI, p. 787), où leur in- évêques d'Orient et qu'il confia aux légats dont il sera question
tervention en présence de l'archevêque Jean est rappelée en plus loin, p. 165 , 1. 1 ( Jaffé , 2821 ) . Cette lettre paraît avoir
termes précis : « Constat autem sanctitatem vestram una cum fourni quelques expressions au biographe : « Quique ad hoc tan-
fratribus et coepiscopis Aemiliae regionis pontificio nostro la- tum faciendum opus idonei nobis esse videbantur.... at illi eun-
mentabiles querelas flebili voce coram synodo quam Romae ce- tes, spretis monitis nostris, » etc.
lebravimus exposuisse, cui cum numeroso Campaniae videlicet, 35. sicut in gestis] Le texte grec de ce concile ne s'est pas con-
Tusciae et Pentapoleos et aliarum regionum sanctissimorum servé. Le biographe en a eu évidemment sous les yeux une
episcoporum coetu et ipsum Iohannem archiepiscopum interfuisse traduction latine (facile reperitur) ; et en effet, nous trouvons,
dignoscitur. >> dans la collection canonique du cardinal Deusdedit (éd . Marti-
30. Item sancimus...] Avant la lettre citée dans la précédente nucci, p.505 et suiv. ) une rédaction latine, un peu abrégée, du sy-
note, le ms. de Modène d'où ont été tirés les documents de ce node présidé par Photius avec les légats Radoald et Zacharie.
concile contient les canons suivants, dont le texte est à peu près Comme tant d'autres pièces de la collection Deusdedit, celle- ci
identique à celui du L. P. : I. « Episcopos per Aemiliam non conse- provient des archives pontificales. La version aura été faite au
cres, nisi post electionem cleri et populi. - II. Eosdem quoties temps et pour l'usage du pape Nicolas I.
ad apostolicam sedem venire voluerint, nequaquam prohibeas . 36. litteras quae in huius sedis scrinio] Jaffé, 2691 , 2692. Elles sont
Sed et nullam dationem contra canonicam auctoritatem ab eis du 18 mars 862.
exigas. - III. Praedia quae praeceptis dirruptis a iure sancti 37. episcoporum concilium] La date précise de ce concile est in-
Petri ad ius sancti Apollinaris transtulisti, et per emphyteosim connue ; il se tint pendant l'hiver 862-863 . La lettre de Nicolas
vel libellum ea singulis hominibus contulisti, diligenter exquire, aux patriarches (note 34) en donne tout le détail.
et inventis ipsis emphyteosim vel libellum dirrumpe et ad iura 38. etiam in Galliis violantem] Radoald était en train de com-
sancti Petri cuius fuerunt restitue, et talem ultra facere nun- mettre une autre prévarication en Lorraine, dans l'affaire du di-
quam praesumas. » Pour ce dernier article, cf. ci-dessus, p. 155, vorce de Lothaire II.
1. 19. 39. Peponem diaconum a Landulfo episcopo] Ce fait particulier
31. consuetudinem q. tricesimalis dicitur] L'archevêque de Ra- n'est connu que par le L. P. Mais l'évêque Landolfe doit à l'His-
venne avait imaginé de se faire suppléer par ses suffragants, qui toria Langobardorum Beneventanorum d'Erchempert une célébrité
venaient à tour de rôle présider pendant un mois au service re- déplorable ; voir surtout les chapitres 21 et 31 de cet ouvrage.
ligieux de la métropole. Lettre de Nicolas aux évèques d'Emilie : Le trait qui se rapporte le mieux au fait de Pepo est celui-ci :
<< Aliud autem non minori querimonia asseruistis, vos compelli ab << Is igitur, postposita ecclesiastica dogmata iuraque episco-
eo episcopia vestra de serere et more populorum ( ce mot est évi- palia, semiviros solummodo dilexit eosque cunctis pretulit. »
demment altéré) Ravennae per singulos menses alternis vel mu- (c. 31).
tatis vicibus ministrare, et infantuli parochiae vestrae illis die- 40. sine certo numero episcoporum] Suivant le droit autrefois en
bus sine chrismate obire... Hoc prae caeteris supprimendum ut vigueur à Rome et dans la province ecclésiastique relevant immé-
illud quod trigesimale dicunt Ravennae ullo modo vos facere diatement du saint-siège, l'évêque diocésain était compétent pour
aut cogere audeant. » ( Migne, P. L. , t. CVI, p. 788, 789) . juger et déposer un prêtre ou un diacre. Cependant, vers le mi-
32. missi eius aut vestararii Ravennae] Il ne peut être ici question, lieu du Ixe siècle, on voit apparaître des principes différents, dé-
comme l'a bien vu Galletti ( Vestarario, p . 5 ) du vestararius de rivés, soit de la législation canonique africaine, soit des apocry-
l'archevêché de Ravenne, car ce dignitaire n'avait aucun titre à phes symmachiens. Le pape Léon IV déclara, en 848, dans l'af-
être choisi pour représenter le pape en de telles affaires . Il s'agit faire des prélats bretons accusés de simonie, que nul évêque ne
évidemment ici d'un vestararius du pape. Toute la question est de pouvait être déposé si ce n'est par un tribunal composé de
savoir si le génitif Ravennae dépend du mot vestararii, ou s'il a douze au moins de leurs collègues ou pour des faits attestés par
simplement le sens locatif. Dans le premier cas il faudrait ad- soixante-douze témoins (Jaffé, 2599) . Le nombre de douze évê-
mettre que les papes avaient, outre le vestararius de Rome, un ques est évidemment déduit d'un texte canonique africain (Con-
autre employé de même titre, en résidence à Ravenne. Cela est cile sous Gratus [348] , c . 11, répété dans le Codex canonum Eccle-
peu supposable et on n'en a pas d'autre document . Je crois donc siae africanae (c . 12), dans le concile de Carthage de 525 et dans
qu'il faut se ranger à la seconde interprétation et traduire : la Breviatio canonum de Ferrandus, c . 128) ; quant aux 72 té
« jusqu'à ce que, soit en présence du pape ( c. à. d. à Rome), soit moins, ils sont requis par le Constitutum Silvestri (c . 3) et le
à Ravenne, par devant le missus ou le vestararius pontifical, et pseudo-concile de Sinuesse (t . I, p. cxxIII et suiv .) . En 861 ,
dans un jugement rendu suivant les formes, » etc. Le vestararius Photius fit déposer 72 témoins contre son prédécesseur légi-
avait été, en 772, constitué juge des querelles entre l'abbaye de time Ignace (Nicétas, Vie d'Ignace, Hardouin, Conc. , t . V, p . 965) ,
Farfa et ses adversaires ; il est possible que sa compétence judi- évidemment afin de complaire aux légats romains prévaricateurs,
ciaire ait été étendue à des causes semblables entre d'autres par- Radoald et Zacharie, en appliquant, devant un tribunal qu'ils pré-
BONIFACE VIII, t. II . 22
170 CVII . NICOLAUS (858-867 ) .
sidaient, les règles de procédure requises par le droit ecclésiasti- que les prélats lorrains paraissaient excusables et innocents,
que romain. Ceci ne doit pas étonner, car à cette époque, le code conformément à ce qu'ils affirmaient dans leur rapport. Il parait
canonique de Rome comprenait non seulement les conciles afri- bien que les deux archevêques n'avaient guère lieu de s'attendre
cains, mais encore le faux Constitutum Silvestri. Léon IV , dans au coup qui les frappa soudain, avec un éclat habilement pré-
la lettre citée plus haut, donne comme le catalogue ' de la collec- paré .
tion canonique alors en usage autour de lui ; après avoir cité les 47. libellum ei optulerunt] Ce document est perdu ; mais il en
canons des apôtres et ceux des conciles de Nicée, Ancyre , Néo- est question dans la lettre de Nicolas , l . c. : « Scriptoque de his
césarée, Gangres, Antioche, de Carthage et de l'Afrique (Carthagi- quae illic ( au concile de Metz ) pro voto regis iniqua sunt fauce
nensium, Africanensium), il énumère, comme ayant aussi force de deprompta quodam profano libello, ea sic censentes illibata per-
loi , les décrétales des papes Silvestre, Sirice, Innocent, etc. En sistere, propriis subscriptionibus roboraverunt, Theutgualdo pri-
ce qui regarde le fait présent, c'est aux canons africains qu'il faut mitus et Gunthario in ipsis subscriptionibus sicut et in caeteris
se référer ; le canon cité requiert six évêques pour prononcer la gestis praecellentibus et alios se sequi pestifere compellentibus.
déposition d'un prètre, trois pour déposer un diacre . Là seule- Qui mox Romam venturos ac nobis de his quae gesse: ant ratio-
ment, dans l'ancien droit canonique , se trouve marqué un certus nem posituros se per omnia spoponderunt . Tandemque perve-
numerus episcoporum . nientes nostro sunt conspectui coram omni ecclesia praesentati.
41. Igitur Hlotharius rex...] Sur ces événements, v . les Annales Et dum ab eis qualiter illa fuerint gesta requireremus, iam memo-
d'Hincmar et les lettres de Nicolas I, surtout Jaffé, 2886 ; Migne, ratum libellum offerentes, perhibuerunt nec plus nec minus nec
P, L. , t. CXIX , p . 1164 et suiv.; cf. Dümmler, Geschichte des ost- aliter quidquam se gessisse, nisi ut oblatus videbatur continere
fränkischen Reiches , 2e éd . , 111, 1-4.- La consultation dont il est libellus . » Remarquer la similitude entre ces derniers mots et le
question ici (licet carnaliter etc. ) eut lieu aussitôt après le con- texte du L. P. - Hincmar, l . c . : « Ut autem aliquid viderentur
cile célébré à Aix-la-Chapelle ( 29 avril 862) . Elle est mention- egisse , Guntharium Coloniensem archiepiscopum et Theulgaudum
née dans une lettre de Nicolas (Jaffé, 2886 ; Migne, P. L. , t. CXIX, Treverensem aeque archiepiscopum cum neniis quas in eadem
p. 1165 ) : « Mittit rex Lotharius duos ad nos comites, per quos in synodo subscripserunt episcopi regni Hlotarii, factione Hagano-
scriptis et verbis innuit episcopos regni sui cum aliis quibus- nis, versuti et cupidissimi Italicae regionis episcopi, Romam ire
dam sibi dare auctoritatem Theutbergam repellendi et Waldra- iusserunt ut iudicio domni apostolici ipsa causa diffiniretur. »>
dam in matrimonium sortiendi ; sed se , ut ordo custodiretur , a 48. convocata synodo ... sub Apostolis ] Les actes de ce synode
nobis huiusmodi potius auctoritatem et iudicium petere atque sont perdus ; mais ses décrets sont insérés dans plusieurs des
consilium praestolari. » Le pape semble grouper ensemble les lettres de Nicolas (Jaffé , 2748-2753) . Cf. Le Libellus VII capitulo-
décisions des conciles tenus à Aix- la-Chapelle en janvier et rum , c. 3. - Il a déjà été question , dans la vie de SERGIUS I (t.
février 860, puis en avril 862 ; ce sont les deux premiers qui décidé- I p. 374, 1. 4) , d'un endroit appelé Sub Apostolos. Il se trouvait
rent que Lothaire répudierait Theutberge (Theutbergam repellendi) ; dans le palais de Latran, à l'extérieur de la basilique de Théo-
le troisième ne fit que l'autoriser à épouser Waldrade . Le même dore. Cette partie du palais fut restaurée une quarantaine d'an-
groupement se retrouve dans les lignes suivantes du L. P. Au con- nées après Sergius, par le pape Zacharie, qui y fit des changements
cile de février 860 assistaient l'archevêque de Rouen et l'évêque considérables. Il construisit, en particulier, devant la basilique
d'Avignon, ce qui explique que le pape parle de prélats étran- de Théodore , un triclinium , décoré de peintures et de mosaïques
gers au royaume de Lothaire . (t. I, p. 432) . Ce triclinium se trouvait exactement à l'endroit où
42. cum laganone Bergamensi ] Ce prélat n'assista pas au Cencius Camerarius, à la fin du XIIe siècle, indique encore (1. I,
concile du 29 avril 862 ; la part qu'il prit à la suite de cette p . 378, note 26 ) les images des apôtres Pierre et Paul . Celles-ci
affaire porterait à croire qu'il y était mêlé depuis longtemps . Il avaient donc été maintenues par Zacharie à leur place primitive.
faut aussi tenir compte du cum aliis quibusdam de la lettre du Je crois que c'est soit dans le triclinium de Zacharie, soit dans
pape Nicolas, passage cité dans la note précédente. la basilique voisine de Théodore que se tint le concile dout il est
43. missos suos Franciam destinavit] Les lettres qu'ils emporté- ici question . Déjà sous Zacharie, en octobre 745, il s'était tenu un
rent (Jaffé, 2698-2704) sont datées du 23 novembre 862. Ces légats concile en cet endroit, in patriarchio Lateranensi, in basilica quae
étaient les évêques de Porto et de Cervia, Radoald et Jean. appellatur Theodori.
44. Quicquid ego feci... ] Ce mot est relevé dans la lettre de Ni- 49. His ita peractis ... ] Ici le biographe devait parler de l'inter-
colas (l. c. , p . 1170) , d'après les actes du concile de Metz . Le roi vention de l'empereur Louis II pour venger les archevêques
y disait, en parlant de Gunther et de Theutgaud : « Quidquid in déposés , de sa marche sur Rome et des scènes lamentables qui
ista causa feci, horum sanctissimorum episcoporum usus sum en furent la conséquence . Mais il a bien garde d'entrer dans le dé-
consilio . >> tail, et surtout de nommer l'empereur. Tout est mis sur le compte
43. licet in multis seducti] Cette expression est plus douce que des deux prélats franks et de leurs alliés, l'évêque de Bergame,
celle dont se sert le pape Nicolas ( ep . cit . , p . 1166 ) : « Corruptis, l'archevêque de Ravenne et Grégoire, frère de celui- ci . Pour le dé-
imo et ad favorem suum traductis legatis nostris. » Cf. Hinc- tail de ces événements, v . la lettre de Nicolas , Jaffé, 2886 , l. c.
mar, Ann ., 863 : « In qua synodo praefati missi, corrupti mune- p . 1169 ; Hincmar, Ann . 864 (le meilleur récit) ; Erchempert, His-
ribus, epistolas domni apostolici occultantes , nihil de his quae toria Langob . , c. 37 ; le Libellus de imperatoria potestate a con-
sibi commendata fuerunt secundum sacram auctoritatem egerunt . » servé aussi quelques traits intéressants .
Le synode se tint au mois de juin 863 . 50. Heliu nominatus est] . Haganon est comparé ainsi à l'un des
46. Quibus benigne... susceptis] La bienveillance de ce premier accusateurs de Job. Job, XXXVIII, 2 : « Quis est iste involvens
accueil n'est relevée nulle part ailleurs , sinon dans le Libellus VII sententias sermonibus imperitis ? » Theutgaud, Gunther et Jean
capitulorum de Gunther (c. 2, dans les Annales d'Hincmar, a . de Ravenne étaient sans doute assimilés aux trois autres « amis >>
864) ; d'après l'archevêque, le pape aurait même dit en public de Job, et le pape Nicolas au saint homme lui- même.
CVII. NICOLAUS (858-867) . 171
31. talia cum eisdem... composuerit] Cf. le texte d'Hincmar 62. proclamabat] La formule de cette protestation porte en effet
cité plus haut, note 47. le titre Libellus proclamationis Rothadi episcopi (Hardouin, t . V,
52. Interea Karolus rex...] Quel est ce roi Charles ? Charles le p . 579) .
Chauve ou Charles, roi de Provence ? Celui-ci mourut le 24 jan- 63. excusationis et promissionis suae... libellum] Cette pièce, évi-
vier 863. Le biographe vient de raconter des événements de l'an- demment différente du Libellus proclamationis, ne s'est pas con-
née 864 ; il est donc plus probable qu'il s'agit de Charles le servée.
Chauve. 64. restitutionis eius forma] C'est, je pense, le document Jaffé
53. veniente de insula Sardiniae relatione] La Sardaigne était en- 2782.
core, au moins en théorie, une dépendance de l'empire byzan- 65. in aecclesia s . Constantiae] Sur cette église et sur sainte
tin . Au xe siècle, le premier magistrat de l'ile portait le titre Constance, v. t . I. p. 196, note 80.
d'apyov (Constantin Porphyrog. , Cerem . II, 48) . 66. libellis ab eo recognitis] Je pense que ce recueil de pièces,
54. velut de temporibus domni Gregorii IIII] Le biographe aura toutes émanées de Rothade, devait comprendre : 1° les libelli inno-
relevé cela dans quelque document qui n'est pas venu jusqu'à centiae dont il a été question plus haut, note 38 ; 2º le libellus
nous. La correspondance de Léon IV comprend trois lettres, ou proclamationis, présenté au pape la veille de Noël ; 3° le libellus
plutôt trois fragments de lettres adressées au iudex Sardiniae excusationis et promissionis, lu à Sainte-Agnès le 21 janvier ; peut-
(Jaffé, 2611 , 2612, 2648) ; il n'y est pas question des lois du ma- être d'autres documents encore. Remarquer la précision des ren-
riage. seignements que possède le biographe, non seulement sur le con-
55. terribiles... componens apices] Ces lettres, que le biographe tenu , mais sur la disposition matérielle de ce dossier.
cite plus loin d'après le registre du pape Nicolas, sont perdues, 67. cum apostolicis sanctionibus] Jaffé, 2781-2786.
de même que tous les autres documents relatifs à cette légation. 68. cum quo quippe] Sur cette légation d'Arsène, v. les Anna-
Elle n'est connue que par le L. P. les d'Ifincmar, a . 865 ; Jaffé, 2773-2779 , 2787, 2788 , 2790-2795 ; Düm-
56. Paulum Populoniensem episcopum] Il figure au concile de 861 . mler, op. cit. , III, 6. - - Cet Arsène est l'évêque d'Orta, dont il a
57. Quidam praeterea Hincmarus] Cette expression trahit un dé- été question ci- dessus, p . 141 , 1. 5 ; cf. p . 103 , note 30 .
dain singulier. L'archevêque de Reims était bien connu à Rome ; 69. Seufredum Placentine sedis episcopum . ] Sur cette affaire il
on n'ignorait ni l'importance de son siège, ni sa valeur person- nous reste un fragment d'une lettre adressée par le pape à l'em-
nelle, ni son influence auprès du roi Charles et de l'épiscopat du pereur Louis II (Jaffé, 2791 , 2 ; Migne, P. L. , t. CXIX, p. 925 ) . On
royaume. Mais l'affaire de Rothade avait introduit, dans les rap- y voit que l'évêque Seufred avait renoncé à l'épiscopat sans l'au-
ports entre Hincmar et la cour pontificale, une tension dont le torisation de son primat, c'est-à-dire de l'archevêque de Milan. Le
langage des scribes officiels ne pouvait manquer de se ressentir. pape demande qu'on lui fasse reprendre ses fonctions ; après quoi
Le récit qui suit s'inspire naturellement du même esprit que les on procédera régulièrement à une enquête sur les raisons que l'on
documents pontificaux. Sur cette affaire célèbre, v. Dümmler, pourrait avoir de les lui enlever. Il est clair que cette pièce ne
Geschichte des ostfränkischen Reiches, III, 4 . se rapporte qu'à un moment de l'affaire, tandis que le biographe
58. libellos ...] Cette pièce n'est pas mentionnée ailleurs ; elle ne nous en donne en résumé toute la suite et la conclusion .
doit pas être confondue avec le libellus proclamationis de Rothade, 70. repetere presumeret] Sur ce point, les décisions du pape Ni-
qui ne fut présenté au pape que six mois après son arrivée à colas ne furent pas observées, car Paul succéda à Seufred.
Rome, vers la fin de l'année 864, tandis que les premières lettres 71. rex Bulgarum ] Sur ces affaires, v. Dümmler, op. cit., III,
expédiées de Rome à Hincmar sur cette affaire sont de l'année 8. Le roi Bogoris parait avoir été baptisé en 864 ; il prit alors le
863. Dans l'une de celles-ci (Jaffé, 2712), Nicolas dit qu'il a été nom de Michel. Anastase le bibliothécaire (Praef. concilii oecum .
informé fidelium multorum exinde dolentium auditu veraci ; ailleurs VIII, Hardouin, t . V, p . 756 ; Mansi, t. XVI, p. 10) attribue à un
(Jaffé, 2723) il parle de vicini vestri complurimi. Ceci s'accorde prêtre romain nommé Paul le commencement de la conversion
avec le dire d'Hincmar, que la dénonciation serait venue des des Bulgares : « Cum rex Vulgarorum cum propria gente Christi
évêques du royaume de Louis le Germanique et surtout du fidem suscepisset per hominem Romanum , id est quemdam pres-
royaume de Lothaire, alors en mauvais rapports avec lui. byterum Paulum nomine... » Il semble résulter des documents
59. archiepiscopum monens litteris] Jaffé, 2712, 2721 , 2740 (per- byzantins que le roi fut baptisé par un prêtre ou un évêque
due), 2756, lettres adressées à Hincmar lui-même ; cf. 2713 , 2722, grec .
2723, 2727, 2737, 2738 , 2739 . 72. mense augusto, indictione XIIII] Au mois d'août 866.
60. veniente eo hanc Romanam ... ad urbem] Rothade n'était pas 73. suggerens eius apostolatui] Il s'agit ici du recueil des 106
encore arrivé quand le pape fit expédier la lettre Jaffé 2756 , qui questions auxquelles Nicolas répondit par sa célèbre lettre Res-
est du mois de mai 864 ; dans son libellus proclamationis , présenté ponsa ad consulta Bulgarorum (Jaffé, 2812 ).
au pape le 24 décembre de cette année, il dit être à Rome depuis 71. semel et bis] Le biographe vise ici les lettres expédiées en
six mois ; il y était encore à la fin de janvier ; l'expression per 863 (Jaffé, 2736 ) et en 865 (Jaffe, 2796 , 2797).
novem circiter menses, un peu plus bas, s'applique donc à l'ensem- 75. Leonemque presbiterum] Ce Léon était prêtre cardinal du
ble de son séjour et non à la période entre son arrivée et sa titre de Saint- Laurent in Damaso, comme il résulte de la lettre à
réhabilitation. l'empereur Michel (Jaffé, 2813 ) .
61. fecit in ambone sermonem] Ce discours existe encore (Migne, 76. Marinum... diaconum] Celui qui fut légat au concile œcumé-
P. L. t . CXIX, p . 890) . C'est là et dans les lettres qui furent ex- nique de Constantinople, en 869, et qui devint pape en 882. On le
pédiées peu après à propos de Rothade, que se manifeste pour la voit figurer dans les assemblées ecclésiastiques de 860 (ci-dessus,
première fois, dans un document pontifical, l'influence des faus- note 13) et de 861 ( Migne, P. L. , t. CVI , p . 792), en qualité de sous-
ses décrétales . Il semble bien que la collection pseudo-isido- diacre. Sa promotion était donc d'assez fraiche date.
rienne ait été apportée à Rome par Rothade lui-même. 71. modis omnibus nuntiarent] Ils emportèrent neuf lettres (Jaffé ,
172 CVII. NICOLAUS ( 858-867) .
2813-2821 ), toutes datées du 13 novembre 866 ; mais elles ne par- Calixte II la chapelle Saint -Nicolas et fut alors décorée de pein
vinrent pas à destination . tures de haute importance historique .
78. ecce inter fines] Le pape Nicolas mentionne ce fait dans une 82.Huius quippe beati temporibus] Cf. le début de la vie de Cons-
' lettre datée du 23 octobre 867 , adressée à Ilincmar et aux autres TANTIN, t . I, p . 389 .
' évêques du royaume de Charles le Chauve (Jaffé, 2879 ; Migne, 83. ordinationem unam] Cette ordination ne doit pas avoir eu lieu
P. L., t. CIX, p . 1155) : « Quos (legatos) imperatores Graecorum avant l'année 862, car, au concile du 18 novembre 861 , on ne voit
non solum recipere minime consenserunt, verum etiam vehemen- siéger que trois diacres , Jean , archidiacre, Lunicius et un autre
ter adversus Bulgares animos commoverunt, eo quod per suam Jean . Marin, qui était diacre en 866, n'etait encore en ce moment
eos terram transire permiserint ; nihil aliud procul dubio in- que sous-diacre ( ci -dessus, note 76) . Il est à noter que les qua-
nuentes nisi quod eos , si per sibi subiectas regiones transissent, tre diacres ordonnés entre 862 et 866 comblent exactement les
illis periculis traderent quibus praefatae urbis haeretici principes vides que l'on constate en 861 dans le personnel des sept diacres
saepe sedis apostolicae legatos pro causa fidei vel correctionis cardinaux .
ecclesiasticae destinatos tradidisse leguntur. » 84. idus novembris , ind. 1] Le 13 novembre 867. C'est la date
79. Dominicum Trivensem] L'évêque de Trevi ; il siégeait déjà au indiquée dans la lettre d'Anastase le bibliothécaire à Adon,
concile de 861 . archevêque de Vienne : « Papa noster Nicolaus ab hac misera vita
80. Sed dum haec agerentur] L'empereur Michel fut assassiné idibus novembris ad caelestem beatitudinem ... ductus >> etc.
le 23 septembre 867 ; le lendemain Basile était sacré par Photius ; (Migne, P. L., t . CXXIX , p. 742).
aussitôt après, celui - ci était écarté du trône patriarcal, qui fut 83. Sepultum est ante fores...] P. Mallius (De Rossi, Inscr.
réoccupé le 26 novembre suivant par le titulaire légitime, Ignace . t . II, p . 215 ) : « Hic requiescit iuxta portam Iudicii » (pl . 135 ) .
Ces événements n'étaient point encore connus officiellement à D'après Adon, Chron . (Mon. Germ. Ser., t . II , p . 323) , Nicolas fut
Rome au moment où le biographe écrivait ; mais on en savait enterré «< in atrio ante portas b. Petri non longe a membris Be-
quelque chose par la rumeur publique (sicut fama se habuit) . Les nedicti praedecessoris sui . » - — Mallius le confond avec Nico-
nouvelles officielles n'arrivèrent qu'au printemps de l'année 868 . las II. L'épitaphe est en partie conservée, dans les cryptes va-
81. domum pulcherrimam] C'est la basilique Nicolaitana dont il ticanes ( Sarti, Append. , pl . XV ) ; Mallius la reproduit, en omet-
est question dans la vie d'Hadrien II . Son emplacement n'a pas tant toutefois les quatre premiers vers, dont le commencement
été déterminé. Bien que cela ne soit attesté par aucun document, a été suppléé par Cancellieri (De secretariis basilicae Vaticanae ,
je serais porté à conjecturer que c'est cet édifice qui devint sous p . 1622) :
CVIII.
HADRIANUS , natione Romanus , ex patre 1 Talaro, post episcopo , regionis tertiae, sedit annos V. Hic ex proxi- 1613
mitatis genealogia beate recordationis quarti Stephani et Sergii iunioris pontificum descendens , dum miris
polleret actibus , a venerandae memoriae quarto Gregorio , sedis apostolicae presule , subdiaconii sortitus est mi-
nisterium. Deinde vero in Lateranense patriarchium familiariter assumptus, laudabiliter conversatus , ad regen-
5 dum titulum 2 sancti Marci confessoris Christi atque pontificis presbiter ordinatus , tam inculpabiliter deguit,
tam viriliter ministravit, ut non tantum sicut factus presbiter sed sicut futurus pontifex reverenter ab omnibus
coleretur. Siquidem inerat ei in Christo eiusque Genitrice , apud cuius Praesepe iugibus orationibus incumbebat ,
tanta fiducia, ut bene faciens non deficeret, nec quidquam discriminis , cuncta quae habere poterat discretissime
largiens , incurrere formidaret . Nam cum die quadam, inter 3 conpresbiteros suos a sanctissimo papa Sergio II
10 consuetudinaliter denariis XL perceptis , domus suae portas revertens ingredi vellet, ac prae multitudine peregri-
norum quae ibi fiducialiter solito velut ad horreum commune confluxerat , omnino nequiret, misericordia motus,
equestri suo retulit nil sine tantis fratribus in tantillis denariis sibi commune . Cumque ille neque tertiae parti
pauperum singulos denarios posse sufficere intulisset, « In virtute , inquiens , Christi , qui de quinque panibus et
» duobus piscibus quinque milia hominum satiavit, non singulis singulos , sed ternos singulis denarios erogabo . »
15 Et haec dicens , forinsecus porte succedens ac de manu equestris sui suscipiens , peregrinis cunctis egredientibus
ternos singillatim denarios erogavit. In qua redundatione cum miraretur equester non solum non defecisse
denarios , quinimmo superfuisse , liberalis presbiter qui supererant demum recipiens, multitudini familiae suae
ternos nihilominus personatim nummos largitus est . At cum sex identidem superessent, « Vides quam largus
>> et quam suavis sit omnipotentissimus Dominus , qui quadragenariam quantitatem nummorum et fratribus
20 >
» nostris per ternos distribuit et mihi ternos tibique ternos equa sorte servavit . »
Erat preterea tantae hospitalitatis et largitatis ut non inmerito beato Iob in his valeat comparari . Denique ab III 614
infantia crevit cum eo miseratio et de utero matris cum ipso egressa est . Non despiciebat pretereuntem eo quod
non haberet indumentum , de cuius nimirum ovium calefaciebat velleribus ; nec buccellam quidem suam come-
debat solus, cum hanc cum pupillis et egenis comederet. Quippe cum oculus esset ceco et pes probabatur existere
25 claudo , et ut strictim virtutum eius multiplicitas referatur, pater erat pauperum et cordis viduae consolator, hos-
tium eius viatoribus patebat , nec erat clausa ianua domus ipsius quippiam postulantibus ab eo, ut ab omni
clericali gradu , ab omni senatorio et populari concordissimo cetu , sicut post mortem quarti pape Leonis ita post
obitum tertii Benedicti pontificis subire summum pontificium , nisi ipse diversis argumentis et exquisitis excusa-
tionibus verecunde subterfugeret , cogeretur .
30 Sed cum apostolicae memoriae sanctissimus papa Nicolaus rebus excessisset humanis et iste in presbiterio IV
quintum et vigesimum annum transiret , omnes urbis Romanae concives , simul et hi quos extrinsecus adesse con-
tigerat, tam pauperes quam divites , tam clericalis ordo quam cunctum populi vulgus , omnis scilicet etatis , pro-
fessionis et sexus , contemptis omnibus excusationibus , Hadrianum desiderant, Hadrianum dari sibi presulem ac
pastorem exoptant ; nullusque in totius urbis amplissimo spatio repertus est, nisi vel se vel suum quemque pro-
4
vehi voluisset , qui non Hadrianum promoveri ad hoc culmen medullitus exoptaret . Proceres vero, licet solito
in duas partes corpore viderentur esse divisi , una tamen mente parique circa hunc flagrabant ardore , quoniam
causam divisionis eorum non nisi nimius in tantum virum faciebat karitatis affectus , dum sic alterutra pars eum
sibi preferri gestiret, ut si hunc altera pars diligeret , pars altera penitus dubitaret, nec erat uni parti alterae reti-
v nendi voluntas , nisi quia opinabatur eam sua in alium vota dirigere , presertim cum multi monachorum , pleri-
que religiosorum sacerdotum ac fidelium laicorum, caelitus emissis visionibus et multo iam tempore Hadria-
num futurum pontificem non solum non dubitarent, verum etiam apertis vocibus proclamarent . Inter quos 5
quidam Hadrianum in sede apostolica palleo humeris obducto reclinatum viderant , alii eum cum aposto- 10
6
licis infulis missas celebrare , nonnulli more apostolico in basilicis Lateranensibus aureos erogare, plerique in
equo cuius sessione sanctissimus papa Nicolaus ad sanctum Petrum pergens usus fuerat eum cum pontificali
palleo impositum , precedentibus axiomaticis et subsequentibus reliquis turbis Urbem redire patriarchiumque
subire conspexerant . Verum ubi emicantibus indiciis hunc eundem utraque pars diligere claruit , tanta in eum
unitas et animorum et corporum fuit , ut unum in eis erga eundem Domini sacerdotem cor et unus spiritus 15
inesse omnibus videretur ; ita ut lapis angularis , salva reverentia Iesu Christi domini nostri quodam modo
possit vocari , quoniam per ostensionem, immo provectionem suam , solvens inimicicias cordium fecit utraque
unum .
VI Collectis igitur omnibus , tam episcopis cum universo clero quam primoribus Urbis cum obsecundantibus sibi
populis , ab aecclesia sanctae Dei genitricis semperque virginis Mariae que appellatur ad Presepe rapitur , trahitur, 20
et ad Lateranense patriarchium certatim ac procerum et plebis multitudine deportatur . Quod audientes tunc missi
principis moleste tulere , indignati scilicet non quod tantum virum nollent pontificem, quem nimirum anxie cu-
piebant , sed quod se dum presentes essent Quirites non invitaverint, nec optatae a se futuri presulis electioni
interesse consenserint. Qui accepta ratione quod non Augusti causa contemptus , sed futuri temporis hoc omissum
fuerit omnino prospectu , ne 7 videlicet legatos principum in electione Romanorum presulum mos expectandi per 25
huiusmodi fomitem inolesceret , omnem suae mentis indignationem medullitus sedavere ac salutandum electum
615 VII etiam ipsi humiliter accessere . Cumque patriarchium Lateranense ascenderent atque descenderent , tantis clamori-
bus universae plebis ut sibi diu desideratus vir ad consecrandum daretur clamitantis obsessi sunt ut nullus eorum
loquentis secum college sui verba posset audire . Erat enim singulis circa consecrandum pontificem... vel tantam
dilectionis efficientiam possidere nec vidisse nec visuros uspiam estimasse . Denique omnes hunc certatim coram 30
eisdem legatis rapere et ad summum pontificatus apicem provehendum trahere ac anxie nitebantur portare , nisi
1 et sexus om. C omnibus om. C- 4 fraglabant E-- 5 causa 19 qua C - 26 huius C - sed abere E 29 pontificem]
codd.: correxi- nimium CE- eum om. E - 6 uni] ubi E - altere -
hic desunt aliqua — 30 efficiam E -visuror E
E - 9 non ante dub . om. E - 10 videbant E - 15 et animorum-
unum om. C - 16 Iesu Christi om. C
CVIII . HADRIANUS II (867-872). 175
Quorum omnium unanimitatis desiderium audiens Hlodowicus christianissimus imperator, cognoscens etiam VIII
qualiter in eo decretum suis subscriptionibus roboraverant , valde gavisus est, et ut tantus Domini famulus cunc-
tisque gentibus videlicet tam Romanis quam diversis advenis desideratus et desiderabilis christianae plebi prefi-
ceretur medullitus exoptavit ; et mox imperialem scribens epistolam , cunctos Romanos quod dignum tanto
5 prelegissent officio presulem collaudavit . Per quam videlicet innotuit nulli quippiam proemii fore pro consecra-
tione ipsius quoquo modo pollicendum , cum ipse hanc non suorum suggestione , sed Romanorum potius unani-
mitate commotus ardentissime cuperet provenire ; maxime cum reddi quae ablata fuerant non auferri ab aecclesia
Itaque sabbato peractis rite orationibus , vigiliis et elemosinis , dominicum , secundum morem idem venerabilis IX
10 sacer ab universitate ad aecclesiam sancti Petri apostolorum principis ductus nono decimo kalendarum ianuaria-
rum , indictione prima, anno prefati Augusti decimo nono , per episcopos reverentissimos , scilicet Petrum Gaven-
sem , Leonem Silvae Candidae, deinde tertio loco Donatum Ostensem, quia episcopus Albanensis obierat, Formosus
vero Portuensis a beatissimo papa Nicolao ad predicationem et instructionem Vulgarum destinatus extiterat , bene-
dictionem summi pontificatus ad consolationem videlicet multorum sanctae aecclesiae filiorum, qui factiosorum
15 tyrannide liberius solito seviente inter unius decessionem et alterius substitutionem pontificis diversis agebantur
exiliis, variisque afficiebantur incommodis , suscipere meruit in nomine Domini . Siquidem ad celebritatem missae X 646
ipsius tam incredibilis extitit multitudo ut certatim de manu eius omnibus communicare nitentibus , Theut-
gaudus Trevirorum archiepiscopus , et Zacharias Anagninus episcopus , qui a domno Nicolao sacerdotio denudati
etiam communione caruerant, simulque Anastasius , qui dudum a Leone Benedictoque pontificibus presbiterio
20 denudatus , inter laicos communicare solitus erat , aecclesiasticam communionem sub congrua satisfactione rece-
perunt.
Igitur mox ad patriarchium Lateranense reversus est , consuetudinem ab eo qua diversorum xeniorum hinc XI
inde confluentium , retentis solum quae usibus mensarum sufficerent, de reliquis pretia capiebantur, exclusit ,
dicens <
« non esse pium quod gratis accipimus pretio venundare , et cariores habere rationabilibus fratribus
23 » irrationabiles nummos , pro quibus Christi pretiosus est cruor, sed parvipendantur , obsecro , haec pudenda
>>
pretiosorum commercia , et ut quod gratis accipimus gratis etiam, iuxta praeceptum Domini, largiamur,
» oblationes Christi cum eius hospitibus ac inopibus partiamur, propter quos has nobis tribui divinitus scimus . >>
E vestigio etiam Dominicum et Grimualdum episcopos , quos decessor suus sanctae recordationis papa Nicolaus XII
in Vulgarum patriam ire preceperat et a se in ipso articulo sui discessus absolverat, quique videntes tanti patris
30 obitum ire distulerant, eadem fungentes legatione direxit, et 10 quasdam epistolarum quas ille mittendas dele-
gerat, ut se eiusdem voluntatis et studii fore ostenderet, suo nomine titulari precipiens, in quantum tempestas
617 XIII Hiis ab Urbe dimissis , continuo exules Gaudericum 11 Veltriensem , Stephanum Nepesinum episcopos et lohan-
nem cognomento Hymmonidem, quos procacissima falsitas serenissimo Augusto incusans domo patriaque pros-
cripserat, ab augusta mansuetudine multis epistularum documentis requirere studuit , dicens se bonum Ecclesiae
Dei pastorem videri non posse nisi oves quas fide sanctae Ecclesiae infidelis vir per suam surreptionem pros-
cripserat, recepisset . Qua religiosa suggestione letificatus Augustus una cum christianissima coniuge, non solum 5
eos propter quos summus pontifex miserat honorifice ad Urbem remisit , verum etiam quoscumque privata simul-
tate tamquam reos imperatoriae maiestatis in ergastulis quilibet truserat , ut reverterentur praecepit absolvi .
618 XIV Post haec summus pontifex 12 basilicam Nicolaitanam , quam sanctissimus papa Nicolaus a fundamentis adeo
luculenter cum tribus aquaeductibus fabrefactis extruxerat, ut omnes Lateranenses basilicas sui pulchritudine
superaret, iuxta votum decessoris sui picturis variis decoravit . Cuius ipse conversationis exempla sic sollertissime 10
sequebatur ut ab ostibus sancti Nicolai , quia omnia eius acta penitus infringere nitebantur , Nicolaitanus 13 et
XV scriberetur et publice diceretur . Quorum scilicet hostium , quia nonnullos parturientes iniustitiam conceptum
dolorem effusuros esse cognoscens , sed penes se veluti zizanium inter frumenta usque ad maturitatis tempus
dispensorie retinebat, rumore fallaciter exurgente creditus est quod omnia decessoris sui acta quae ille zelo
619 divino sanxerat , hostes vero eius ad proprios libitus infamabant , voluisset infringere . Unde accidit ut omnes Occi- 15
dentalium regionum episcopi sollemnes ac honorificas litteras emittentes , religiosam eius memoriam , utpote
tium servorum Dei per id tempus Rome morantium se clanculo suspendissent, sexta 16 feria Septuagesime idem
summus antistes secundum consuetudinem refectionis gratia solito pluris numeri convocavit. Quorum omnium 20
manibus per semet humiliter aquam fudit, cibos apposuit , pocula ministravit , et quod nullum pontificum ante
se fecisse noverat , ut eos promptiores ad prandium redderet , cum illis discubuit , cum illis Deum in hymnis et
620 XVII canticis spiritalibus ibi per totum spatietem iugiter concrepantium laudans , dum surrexisset ab epulis in faciem
suam coram omnibus procidit , dicers : « Rogo vos et suppliciter obsecro , patres , fratres et filii, ut fundatis
>> Domino pro sancta catholica et apostolica Ecclesia sua preces , oretis pro christianissimo filio nostro Hlodowico 25
>> imperatore Augusto , ut ei Deus omnipotens ad nostram perpetuam pacem Sarracenorum faciat subditam
>> nationem , oretis etiam pro me fragili et inbecilli , ut det mihi Christus virtutem tantam Ecclesiae suae multi-
>> tudinem in sanctitate ac iusticia rectitandi , qui commisit beato Petro apostolo cunctos regere quos redemit ;
>>
quatenus qui curarum saecularium pulvere caligans , plerumque spiritalia minus luculenter intueor , ves-
>> tra mihi iugis oratio , quae tanto purior quanto ab inquinamentis saeculi remotior extat, divinitus suffra- 30
XVIII » getur . » Cumque illi pro se magis illum oportere preces fundere clamitarent, qui tanto acceptior apud Deum
haberetur quanto solus pro omnibus in labore ferventior, interna miseratione commotus cum lacrimis ait : « Quia
» pro valde bonis orare, karissimi , gratiarum actiones Deo persolvere est, peto ut domnum patrem decesso-
» remque meum, sanctissimum et orthodoxum papam Nicolaum in vestris orationibus communem habentes ,
>> grates Domino referatis , qui eum Ecclesiam suam miseratus elegit, et ad excludendum mundi tumidissimos
- Quo audito, cuncti famuli XIX 621
5 » strepitus scuto suae protectionis armavit et gladio spiritalis potentiae roboravit. » —
mundi principum fungebantur, diutino stupore attoniti, in vocem clarissimam prorupere, dicentes : «
< Deo
>> gratias ! Deo gratias , te talem Ecclesiae suae praeficiendum disponenti , qui nosses tui patris et decessoris reve-
» rentiam prae oculis possidens , gregem dominicum in virga et baculo pascere , testamentumque patrium non
10 » convellere , sed implere. Deo gratias ! Deo gratias , qui in sede sui apostoli non posuit apostaticum papam ; qui
» domus suae fundamenta posuit non super arenam sed super firmissimam petram ; qui te succedere fecit sanc-
>> tissimo papae Nicolao , non ab eius decretis abscedere. Facessat invidia, mendax fama recedat ! Domno nostro
>> Hadriano a Deo decreto summo pontifici et universali papae vita ! » Dictum est ter. Cumque manu silentium
innuisset summus presul , intonuit , dicens : « Reverentissimo et orthodoxo domno Nicolao a Deo decreto summo
15 » pontifici et universali papae sempiterna memoria ! » Dictum est ter. « Novo 17 Heliae vita perhennis et inmar-
>> cescibilis gloria ! » Dictum est ter. « Novo Finees aeterni sacerdotii infulas ! » Dictum est ter. «< Sequacibus
Igitur 18 Lampertus Witonis filius , dux Spoletanus , tempore consecrationis huius venerandi pontificis Romanam XX 622
urbem pre consuetudine sicut tirannus intravit, non rebellantem sicut victor satellitibus suis ad predandum
20 distribuit, maiorum domos multis muneribus vendidit, nullis monasteriis , aecclesiis nullis pepercit ; quinimmo
nobilissimi generis puellas tam intra urbem quam extra suis satellitibus indifferenter diripiendas concessit.
Propter quae apud Augustos piissimos , Romanorum querimoniis pregravatus , ducatum perdidit , iram principum
et invidiam pene cunctorum Gallorum, tamquam revera sedis apostolicae adiudicatus incurrit. Mox Romanus XXI
pontifex, tanta tyrannide liberatus, Austaldum, Vualterium , Hilpianum , Odonem et Theopertum cum cunctis
25 aliis raptoribus et predonibus , quousque raptas redderent sibique legaliter satisfacerent, omnes aecclesiastica
communione privavit. Sed Theopertus quam rapuerat haut difficulter reddere studuit ; Aistaldus vero, vir Deo
devotus belloque fortissimus , ad presulem se percutiente tota humilitate conversus est, eius gratiam secundum
omne Romanorum libitum satisfacturus accipiens , spem quoque resumende communionis frequenter accepit .
Quam nimirum recipere prevaleret, nisi coniurationi Lampertorum postea conscius cum viris excommunicatis ac
His ita compositis , postquam Michael, Grecorum imperator, Bardam Cesarem, Fotii fautorem , suum, sicut XXII 623
perhibent, interitum machinantem peremit, Basilium collegam sibi adoptans imperatorem constituit ; cumque
5 sicuto E - 6 Antioceni E - acja C - 7 voce clamarissimam rentur C - 25 omni E -- 26 Teopertus E : Teutbertus C- que
E 8 praeficiendum om. C -- disponti CE 9 occulis C · C --- vero om . C - 28 frequenter om. C
12 papa E - Ea cessat C 31 fatorem E - perh. <suum > E 32 quumque nobus E
18 Viutonis E-19 consuetudinem E- 20 domo E- 21 indiffe-
LIBER PONTIFICALIS , t. II. 23
178 CVIII. HADRIANUS II (867-872 ).
novus imperator Basilius a catholicis , tamquam qui semper eis favebat summo studio coleretur , Michael a spado-
nibus suis , dubium an filii voluntate , peremptus est. Moxque Basilius rerum potitus , primo quidem non se
XXIII fuisse conscium necis Michaelis , ut fertur, omnibus satisfecit . Tum vero, secundum Romanae aecclesiae consti-
tutum , pervasorem Photium pepulit et Ignatium patriarcham populo annitente patriarchio restituit, ac ex utraque
parte , Ignatii videlicet patriarchae Photiique neophiti , legatos 20 Romam per suum spatharium , Basilium nomine , 3
destinavit, qui presente summo antistite alternatim confligerent et iustitia suffragante aut iustificarent Photium
XXIV aut perpetuo condempnarent . Sed divino iudicio disertissimam partem Photii pelagus sorbuit et simplicissimam
partem Ignatii cum legato imperiali salvam servavit ; nullusque ex neophiti parte nisi 21 monachulus , Methodius
nomine, solus evasit . Qui postmodum neque Photium pro cuius parte venerat , neque Ignatium contra quem, sed
neque universalis aecclesiae ad quam venerat iura suscipiens , tertio conventus , tertio perfidie denotatus , semel 10
anathematizatus abscessit .
624 XXV At vero 22 Basilius legatus imperatoris et Iohannes 23 metropolita Cesaree Capadociae Nicolao fuerant destinati ;
huic sanctissimo Hadriano papae cum episcopis et proceribus in secretario sancte Mariae Maioris , iuxta morem
sanctae sedis apostolicae residenti se satis humiliter presentarunt, dona et epistulas optulerunt . Quibus susceptis,
sanctae Romanae aecclesiae , cuius curamine Constantinopolitana aecclesia de scismate purgata surrexerat , multi- 15
plices gratias retulere ; ac post innumera laudum preconia concordi voce dixere : « Devotissimus filius vester
>> imperator Basilius , et patriarcha munere vestro restitutus Ignatius , dum aecclesia Constantinopolitana per
>> interventum vestrum invasorem Photium propulissent, in archivo eius librum 4 summa falsitate congestum
>> contra ingenium sancte Romanae aecclesiae sanctissimique papae Nicolai repperere . Quem bullatum quasi
>> vere contagium a sua urbe penitus pepulere , vobisque , utpote summo capiti cui Christus caelo terraque 20
XXVI » solvendi atque ligandi potestatem tribuit , misere . Quem, precamur, suscipientes rimamini , et fraudulentiam
>> quam insontibus Constantinopolitis noster versipellis Photius inferre potuit , ex eo quod in hanc sanctam
>> Romanam aecclesiam non habentem maculam neque rugam aut aliquid huiusmodi audacem linguam exacuit,
>> prorsus advertite , et quid Ecclesiae Dei de hoc latrocinio sit sentiendum , quod sub nomine synodi furtim ab
XXVII Utrarumque partium consessum pontifice annuente , respondit : « Contra sedem apostolicam pontificemque
ipsius, quia Photius vocem non habuit, sententiam forte precipitare potuit, iudicium vero librare non potuit ;
625 » sed a sede apostolica bis iudicatus est, bisque dampnatus . Et quia viribus suis potiora conscendens , in sanc-
>> tissimum pontificem nostrum Nicolaum falsa garrire non timuit , os suum nimirum in caelum posuit et linguam
>> suam ut terram pertransiret exeruit, ideoque conciliabuli ipsius librum scrutandum admittimus , ut auctor 30
Egressus metropolita librum exhibuit et in terra precipitavit, inprecarie illi dlcens : « Tu maledictus Constan- XXVIII
>> tinopoli, sis Rome iterum maledictus . Te minister diaboli Photius , novus Symon , mendacii compilator, aptavit ;
» te minister Christi Nicolaus, novus Petrus, veritatis amator, attrivit. » Et spatharius calce suo enseque librum
percutiens nihilominus ait : « Credo in opusculo diabolus habitat , quia per os complicis sui Photii ea quae per
5 » se dicere nequit eructuat. Nam et subscriptionem Basilii nostri imperatoris post subscriptionem Michaelis , XXIX
» quem ebriosissimum subscribere noctu suasit , falsissime continet. Quam eius non esse restitutio Ignatii decla-
>> ravit et satisfactio nostra, si vobis placuerit, iureiurando firmabit . Neque enim unius semper catholici Basilii
>> nomen non potuit falso suis feralibus commentis inserere , qui mutato caractere potuit multorum absentium
>> episcoporum nomina cum paucis complicibus suis describere . Quorum videlicet episcoporum universitas tam -XXX
10.» inmunis est huius subscriptionis quam tenoris ignara . Siquidem nullus Constantinopolitanorum quando istud
conciliabulum collectum fuisset, quia revera nec fuit, agnovit . Sed quia Constantinopolim conprovinciales ,
›› veluti regiam civitatem , pro diversis negotiis instar istius urbis ascendunt, pervicacissimus Photius mendatium
>> suum veritatis medicamento , sicut ei a primaevo fuerat institutum , linivit, dum in locum 25 quorumdam sanc- 626
» tissimorum episcoporum cives quidem aliquorum illorum, sed transfugas, ut fama vulgatum est, muneribus
15. » excecatos subscribere fecit. Inde est quod subscriptionum istius videntur diversi caracteres, et quidam eorum XXXI
» acutiori penna , quidam grossa , nonnulli vero, decrepitum simulantes , grossiori , membranam inquinantes ,
>>
describunt, ut videlicet fraude presentium simplicitati absentium illudatur, et illud credat facilius universitas
>> esse verissimum quod dissimilibus litteris fecerit falsitas esse diversum . At vos ilico subscriptionum dissimili-
>> tudinem, librum reserantes videbitis ; fraudem vero , nisi Constantinopolim miseritis , minime cognoscetis . >>
20 Tunc summus pontifex utriusque linguae peritis librum scrutandum per aliquot dierum decrevit, et omnia quae XXXII
Qui ubi strenue perscrutatus est, venerabilis pontifex, annitente omni senatorio popularique conventu , apud 26 627
beatissimum Petrum apostolum in defensione suae aecclesiae decessorisque sui sacrum concilium convocavit . Et
primo quidem per legatos Constantinopoleos rei veritate luculenter audita, decessoris sui super huiusmodi litteras
25 relegens , sinistram ipsius famam purgavit. Deinde Photium cum conciliabulo complicibusque suis tertio anathe-
mate perculit. Ad extremum vero, cunctorum subscriptionibus sententiis roboratis , pre foribus graduum nefandi
dogmatis librum cunctorum pedibus conculcatum excussit. Quem nimirum rogus ut fomentum quoddam ignis XXXIII
excepit, et pene antequam semustum credi potuisset, cum magno fetore piceoque colore consumpsit. Et cum
forte focus inundatione pluvie naturaliter debuisset extingui, ad pluviam quasi ad olei guttas flamma convaluit,
30 et in laudibus Dei sanctissimique papae Nicolai simulque Hadriani summi pontificis miraculi stupor tam Latino
rum quam Grecorum corda resolvit .
R 1 terram E — 4 os] bs C : hos E --- 7 firmavit CE ---- 8 non 18 esserissimum CE ―― dissimilitudine E ― 19 referentes C :
om. C - commotis C - 11 quia ante revera] que C - 13 linium referantes E 20 aliquod C
C15 charactere E ― et] est E (corr.) 16 quid agrossaE 22 ubique CE - 24 luculentur C- super om . C 25 elegens
grossiorem C CE relegens conicci 28 excepit] et caepit E - 29 oleguitas E
180 CVIII . HADRIANUS II ( 867-872) .
XXXIV Post haec cum epistolis decesscris sui , sicut 27 ab eo fuerant ordinati , Donatum episcopum Hostiensem et
Marinum diaconum Constantinopolim destinavit. Quibus eiusdem 2 epistolas , suo tantum nomine titulatas , et
commonitorium , sed et Stephanum Nepesinum episcopum sociavit, eisque precepit ut omnem scandalum aeccle-
siae Constantinopolitanae sollerter sopirent , consecratis a Methodio et Ignatio sub satisfactione libelli , quem 29 de
scrinio susceperant , proprias aecclesias redderent , Photianis vero sub eadem ac districtiori satisfactione commu- 3
nicarent quidem , sed sacerdotum usque recidivam sedis apostolicae sententiam , manente sanctissimi papae
Nicolai iudicio , protelarent.
XXXV Itaque multorum anfractuum laboriosos circuitus penetrantes , tandem Christo preduce Thessalonicam veniunt ,
in qua Basilius imperator Eustathium spatharium candidatura cum suae salutationis officio sanctae Rom..ne legatis
628 aecclesiae obviam destinavit . Qui eos admodum honorifice per contigia itineris loca ducentes , Sillambriam posue- 10
30
runt , ubi a Sisinnio imperiali protospathario et Theognisto patriarchali igumeno , qui Rome apud sanctissimum
papam Nicolaum pro restituendo Ignatio sedulus intercessor extiterat, cum XL equis de stabulo imperiali et to-
XXXVI tius mense argenteo apparatu , officialibusque qui sibi ad omnem libitum famularentur, ' excepti , ad 31 Castrum
Rotundum, in quo est aecclesia mire magnitudinis sancti Iohannis evangelistae nomini dedicata, favore augustali
sabbato mansionem suscipiunt . Et dominica , quae 32 quinta decima dies septembris erat, per indictionem III , 15
singulos equos cum sellis aureis devotione imperatoria capientes, obviati omnibus scolis , videlicet spathariorum
candidatorum , stratorum, mandatorum, ceterorumque palatinorum ordinum , omnibus clericorum planetatis or-
XXXVII dinibus, ad portam Auream veniunt. Ibi a Paulo librorum custode , Ioseph vasorum custode , simulque Basilio
sacellario , ecclesiasticis indutis vestibus, salutati vice patriarche Constantinopoleos sollemniter preceduntur, ab
omni populo cum cereis et lampadibus prosecuntur ; sicque ad 33 Hierenis palatium descendentes , in domo quae 20
dicitur 34 Magna Aura a Iohanne a secretis spatharioque candidato et Stratigi spatario candidato , quibus subminis-
trationis gratia deputati fuerant , laudabiliter suscipiuntur , per quos imperialia suscipiunt, devotissime procul du-
bio suggerentia ne forte moleste ducerent quod imperiali natalicio 35 imminente in crastinum suscipi non vale-
rent.
XXXVIII Quo feliciter celebrato , misit imperator in occursum ipsorum omnes ordines palatinos . Quibus praecedentibus 25
ante imperatorem in 36 chrisotriclinio sibi continuo assurgentem salutabundi conveniunt , apostolicas epistolas
imperatori offerunt ; quas imperator per semet suscipiens osculatur , de statu Romanae aecclesiae , salute domni
Hadriani summi pontificis , deque omni aecclesiasticorum senatoriorumque ordine ordinabiliter perscrutatur , lega-
XXXIX tosque amabiliter osculatus , Ignatio patriarchae iussionem apostolicam prolaturos absolvit . Cum quo sequenti die
ad imperatorem redeunt , a quo taliter alloquuntur : «< Sanctae Constantinopolitanae aecclesiae per ambitionem per- 30
>> vicacissimi Photii diversis scismaticorum fluctibus laceratae sancta omnium aecclesiarum Dei mater aecclesia
» Romana , sanctissimi domni et universalis papae Nicolai , sicut in eius litteris quarum auctoritate presens pater
1 decessori E - 4 Mathodio C6 erecidivam E --- manen- 16 obv. omn. ] obviationibus C - spatarium E : spatariorum E
tem C - 19 salutati om. C - vic ... e E - 20 qui E- 21 Aurea E-
8 laborioso C - circuita C3 - 9 Eustachium E - 10 Quis Straugis C
CE - 11 protospatorio C ― egumeno E -- 13 que om . C ― 14 27 quasi E - 28 ordinem E -- 29 quo om . codd .: addidi
augustalis E - 15 die C 31 schismati quorum E
CVIII. HADRIANUS II (867-872). 181
> noster Ignatius qui violenter fuerat a Photianis expulsus , sedi propriae nuper iuvante Domino restitutus est,
»
» potest luculenter intelligi , fida provisione consuluit . Quapropter nos cum omnibus Orientalibus patriarchis , me- 629
>> tropolitis atque episcopis , censuram sanctae matris nostrae Romanae aecclesiae per biennium prestolantes , pro-
pter Deum petimus ut Dei negotium viriliter peragatur et tandem aliquando auctoritate vestri sacri collegii tam
5 » pestifera Photianae tergiversationis scandala propellantur, quatinus unitas et tranquillitas optate diutius , iuxta
Legati sanctae sedis apostolicae responderunt : « Et nos ideo venimus , ideo missi sumus . Sed neminem XL
« Orientalium vestrorum utcumque in nostra synodo suscipere possumus , nisi oblato libello, cuius formam de
» scrinio sanctae sedis apostolicae sumpsimus , nobis fuerit satisfactum . » Imperator et patriarcha dixerunt :
10 « Quia novum hoc et inauditum de libello proferendo asseritis , necesse est ut tenoris illius formam videamus . »
Nec mora, libelli forma prolata est et de latino in grecum conversa , omnium noticiae declaratur. Quorum 37 qui-
dam libellum proferentes in sancta synodo residunt, proferre nolentes extra synodum inglorii relinquuntur. Sed
diatim , fervore sancti Spiritus temperati , premissa libelli satisfactione ad unitatem sacrae synodi revertuntur. In XLI
hac synodo Photius ille pervasor de multis criminibus perpetratis rationem redditurus adducitur , omnes aepistolae
15 sanctae Romanae aecclesiae contra eum prolate leguntur, et depositionis ac anathematis sententia , dudum apos-
tolica sede prolata , in eum ab omnibus identidem iaculatur, inque eius conspectum nefandissimi conciliabuli pro-
fanata volumina quibus contra sanctissimum papam Nicolaum susurra fauce latraverat, igne combusta , veritatis
innocentiaeque lampas emicuit ; quoniam laqueum quem olim alteri paraverat glorificabundus , nunc rationis vir-
tute ad extremam taciturnitatis inertiam devolutus intravit, et apertum sibi communionis ostium , quo sub satis-
Denique gestis salubriter omnibus quae in decem sessionibus synodi textus complectitur , legati sanctae Ro- XLII
33
manae aecclesiae textum synodi , ne quid Greca levitas falsum suatim congesserit, Anastasio sanctae sedis apos-
toli cae bibliothecario , qui tunc temporis pro causa Hludowici serenissimi nostri Augusti cum Suppone archimi-
nistro post eos Constantinopolim divina, ut creditur, dispensatione pervenerat, subtiliter inquirendum antequam
25 subscribant committunt. A quo, quia in utrisque linguis eloquentissimus existebat, studiosissime perscrutatus,
omne quod ad laudem serenissimi nostri Cesaris sanctissimus domnus Hadrianus pontifex in epistola sui deces-
soris Arsenio episcopo imminente adiecerat, resecatum 3 inveniunt. Quapropter aepistolam sedis apostolicae frau- XLIII 630
dulenter corrosam summis clamoribus conqueruntur, fatentes se nullo modo sinodalibus actionibus subscrip-
turos nisi totius aepistolae integritas gestis synodicis iungeretur. Hoc modo Romanis certantibus, Grecis vero non
30 esse in synodo de laude imperatoris sed de solius Dei tractandum altisone respondentibus , nomenque imperiale
nostro Cesari penitus invidentibus , ad hoc usque perventum est ut interposita conditione voluntatis apostolicae
diffinitis sententiis minus diffinite subscriberent , ita 40 legentes : « Ego ille , vicem agens domni mei sanctissimi
et universalis Hadriani papae , in hac sancta synodo presidens, usque ad voluntatem eiusdem eximii presulis
libellos in potestatem Romanam redactam flebiliter conqueruntur , et dubietate subscriptionum omnia quae in
synodo decreta fuerant revolvenda cunctaque reciduis erroribus confundenda fatentur , et nisi libellos reciperent, 5
XLV libertatem pristinam se non posse recipere fingunt . Ilico quidam libellorum a custodibus , quoniam excellen-
tiorum episcoporum libellos legati sanctae Romanae aecclesiae, futurorum praescii , prorsus occulerant , defrau-
dantur . Ac pro hoc incredibiliter consternati , Supponis archiministri et Anastasii disertissimi sanctae sedis
apostolicae bibliothecarii fidelissimis auxiliis innituntur . Quibus diverso modo , non sine magno laboris periculo ,
imminentibus , libellos quidem vix tandem recipiunt , sed imperatoris iram pro nimia suae districtione fidei vehe- 10
menter incurrunt .
632 XLVI 42
Igitur post diem tertium quo sacratissima synodus cum suis scriptionibus omnino in codice consummata
43
retractaque ad omnem elegantiam in accclesia sanctae Sophiae fuerat , ab imperatore in domo quam cum
vicariis patriarcharum , videlicet Alexandrino , Antiocheno et Hierosolimitano , simulque patriarcha Ignatio cumque
aliquibus residebat , callide convocati sedere iubentur ; quod princeps Vulgarum eis litteras et dona per Petrum 15
XLVII aliosque direxerit , audiunt . Quorum legationem imperatore potissimum imminente suscipiunt ; sicque post salu-
tationem Petrus 44 Vulgarum legatus exoritur : «< Domnus Michael , princeps Vulgaricus , audiens quod pro utilitate
>> sanctae Dei aecclesiae ex diversis partibus auctoritate apostolica conveneritis , gratanter accepit , vobisque qui
» ex sede apostolica missi estis , quia in vestro transitu vestris eum litteris visitare dignati estis , multiplices
agit . » - Legati sanctae Romanae aecclesiae responderunt : « Nos , quia vos filios sanctae Romanae 20
>> gratias agit.
aecclesiae novimus , insalutatos vos preterire neque debuimus neque voluimus , quos nimirum sancta sedes
633 XLVIII » apostolica ut propria membra complectitur . >> - Vulgarum legati dixerunt : «< Usque hodie pagani fuimus
>> et nuper ad gratiam christianitatis accessimus . Ideoque , ne in aliquo errare videamur , cui aecclesiae subdi
debeamus a vobis qui vices summorum patriarcharum geritis nosse desideramus . » — Legati sanctae Ro-
manae aecclesiae responderunt : « Sanctae Romanae aecclesiae , cui per te , o Petre , tuus senior beato aposto- 25
>> lorum principi Petro cum omni gentis suae regno se tradidit , a cuius successore , videlicet egregio papa Nicolao,
>> et precepta vivendi et episcopos ac presbiteros suscipere meruit , vos et pertinuisse et pertinere debere etiam
>> in eo monstratis quod postulatos nostros sacerdotes et suscepistis et actenus veneratione congrua retinetis . »>
XLIX Vulgarum legati dixerunt : «
< A sancta Romana aecclesia sacerdotes nos petisse et suscepisse hactenusque
>> habere nos confitemur, et eis in omnibus obedire decernimus . Verum utrum Romanae an Constantinopolitanae 30
- Legati sanctae Romanae
>> aecclesiae rationabilius subdi debeamus , cum his patriarcharum vicariis diffinite . » —
45
aecclesiae responderunt : « Propter quae nos sancta sedes apostolica cum Orientalibus diffinienda mandaverat,
>> Domino iuvante, finivimus . De causa autem vestra secus quam diffinita est finienda , quia nihil in mandatis
>> accepimus, nihil vel diffinimus vel in praeiudicium sanctae Romanae aecclesiae diffiniendum censemus ;
>>> quinimmo , quia omnis vestra patria nostris sacerdotibus plena est, nulli vos nisi sanctae Romanae aecclesiae
» pertinere debere , diffinitiva sententia, quantum ex nobis est, promulgamus . >> -Vicarii Orientalium patriar- L 634
charum Vulgaris dixerunt : <« Quando vos illam patriam cepistis , cuius potestati subdita erat, et utrum Latinos
5 » an Grecos sacerdotes habuerit, dicite. » - Legati Vulgarum dixerunt : « Nos illam patriam a Grecorum
.
>> potestate armis evicimus , in qua non Latinos sed Grecos sacerdotes reperimus . >> Vicarii Orientalium res-
ponderunt « Si Grecos sacerdotes ibi repperistis , manifestum est quia ex ordinatione Constantinopoleos illa
>>> patria fuit. »
> Legati sanctae Romanae aecclesiae responderunt : « A Grecis sacerdotibus argumentum LI
» sumere non debetis, quia linguarum diversitas ecclesiasticum ordinem non confundit . Nam sedes apostolica ,
10 » cum ipsa Latina sit, in multis tamen locis pro ratione patriae Grecos sacerdotes et semper et nunc usque
» constituens , privilegii sui detrimenta sentire nec debet nec debuit . » - Vicarii Orientalium patriarcharum 635
dixerunt : «< Etiamsi Grecorum presbiterorum ordinationem vestri iuris fuisse doceatis , illam tamen patriam
-
» Grecorum regno pertinuisse numquam negare poteritis. >> Legati sanctae Romanae aecclesiae responderunt : LII
<< Sicut Vulgariae nobis diverso modo pertinere ordinationem dicentes mendacium non loquimur, ita nimirum
15 » eandem Vulgariam ex Grecorum regno fuisse numquam negamus . Sed intueri vos decet quia aliud ordinant
» iura sedium, aut patiuntur divisiones regnorum . Nos de divisione regnorum non agimus , sed de iure sedium
>> loquimur. >> Vicarii Orientalium patriarcharum dixerunt : « Illud quod vobis diverso modo Vulgariam 636
>> pertinere dicitis , addiscere volumus . » Legati sanctae Romanae aecclesiae responderunt : « Sedes apos- LIII
» tolica, iuxta quod decretalibus sanctissimorum Romanorum presulum doceri poteritis , utramque Epirum ,
20 » novam videlicet veteremque , totamque Thessaliam atque Dardaniam, in qua 46 et Dardania civitas hodie
>>>
demonstratur, cuius nunc patria ab his Vulgaris Vulgaria nuncupatur, antiquitus canonice ordinavit, optinuit,
» ac per hoc ordinationem, quam tunc paganorum Vulgarum irruptione omiserat, non a Constantinopolitana
» ecclesia modo , ut fingitur, abstulit, sed ab his factis ipsis christianis recepit. Secundo modo, quia Vulgares ,
>>
qui iure gentili sibi patriam subiugantes , ecce per quot annos retinent quod ceperunt , sedis apostolicae semet ,
25 » ut superius diximus , patrocinio ordinationique specialiter committentes nobis debet nec inmerito subici , quos
>> ultronea voluntate magistros elegit . Tertio modo , quia eosdem Vulgares sancta sedes apostolica , iussu quon- LIV
» dam sanctissimi papae domni Nicolai , tam 7 per aliquot nostrum, qui hic sumus, et illic multas aecclesias
» dedicantes sacerdotes creavimus , quam 48 per Paulum, Dominicum, Leopardum ac Formosum, venerabiles
>>
episcopos, sed et Grimualdum, coepiscopum nostrum, quem actenus isti Vulgares cum multis nostris sacer-
30 » dotibus in conspectu nostro habere se fassi sunt, a diversis erroribus ad catholice fidei veritatem multo sudore ,
» Christi gratia praeduce , transferens , ecce ultra triennium tenuit, tenet, ordinat ac disponit. Ideoque conse-
» quens non est ut sine conscientia summi pontificis aecclesia Romana, de quibus presentaliter vestita cernitur ,
2 < ut et plena E 9 sede E 10 nunc] tunc E ( corr. ) - sarat E 23 ipsi E 24 sabiungantes C26 utronea CE
11 constu ...ens E - sentire deberet E -- 12 ordinationem -- magristro C : magistro E - - sede E27 summus E - 30
om . C.- 14 Vulgare C -- <a> nobis CE - 15 ex] et E falsi Efudore C — 32 < Romanis > summi CE –
-- hord. Comis-
21 opt. om. E ( suppl . ) -
— 22 hoc om . C
184 CVIII. HADRIANUS II (867-872 ) .
LV » spolietur. -
Vicarii Orientalium patriarcharum dixerunt : « Ad quem istorum modorum modum dispen-
» sare velitis , edicite . » Legati sanctae Romanae aecclesiae responderunt : « Sancta sedes apostolica vos,
>> quia revera inferiores estis , super sua causa iudices nec elegit, nec per nos elegit, utpote quae de omni aecclesia
» sola specialiter fas habeat iudicandi ; sed neque nobis de hac causa sententia proferre commisit . Quapropter
>> quod ab ea faciendum non accepimus , cognitionis eius iudicio , quae librorum multiplicitate ad defen- 5
>> sionem sui multa proferre praevalet, ex integro reservamus , a qua omnis vestra sententia tanta facilitate
637 LVI » respuitur quanta levitate profertur . >> - Vicarii Orientalium patriarcharum dixerunt : « Satis indecens est
» ut vos 50 qui Grecorum imperium detrectantes Francorum foederibus inheretis , in regno nostri principis ordi-
»> nandi iura serventur . Quapropter Vulgarum patria ex Grecorum potestate dudum fuisse et Grecos sacerdotes.
>> habuisse comperimus , sanctae ecclesiae Constantinopolitanae a qua per paganismum recesserat , nunc per 10
LVII » christianismum restitui iudicamus . » - Legati sanctae Romanae aecclesiae clamantes dixerunt : « Senten-
» tiam quam non electi , neque admissi , sive timore , seu gratia , vel quicquid illud est, modo precipitastis potius
>> quam protulistis , auctoritate sancti Spiritus usque ad diffinitionem sanctae sedis apostolicae omnino rescin-
>> dimus , ita ut nullo modo vel nomen habere sententiae mereatur ; teque reum , patriarcha Ignatium , auctoritate
>> sanctorum apostolorum principum, coram Deo suisque angelis omnibusque presentibus contestamur, ut secun- 15
>> dum hanc epistolam sanctissimi restitutoris tui domni Hadriani summi pontificis , quam tibi ecce offerimus ,
>> industria tua ab omni Vulgariae ordinatione immune nullum tuorum illuc mittendo custodias ; ne sancta sedes
» apostolica , quae tibi tua restituit , per te sua perdere videatur. Quin potius , si , quod non credimus , iustam te
>> habere querimoniam estimas, sanctae Romanae aecclesiae restitutrici tuae sollempniter suggerere non omittas . >>
LVIII Tunc patriarcha Ignatius apostolicam epistolam suscipiens , licet magnopere monitus eam legere , distulisse res- 20
pondit : « Absit a me ut ego his presumptionibus contra decorem sedis apostolicae implicer , qui nec ita iuve-
>> niliter ago ut mihi subripi valeat, nec ita seniliter deliro , ut quod in aliis reprehendere debeo ipse admittam. >»
Hoc fine collocutio ista finita est .
638 LIX Sed imperialis commotio , licet spem fronte simularet, augmentum suscepit . Legatos tamen sanctae Romanae
aecclesiae ad prandium convocans , donis optimis decoravit, eosque Theodosio spathario non ea qua congruebat
sollicitudine deducendi gratia commendavit . A quo 51 Dyrrachium usque perducti , neglegenterque sine ulla
provisione dimissi , post dies aliquot navigantes, in 52 Sclavorum deducti Domagoi manus pro dolor ! inciderunt ;
bonis omnibus ac authentico in quo subscriptiones omnium fuerant denudati sunt , ipsique capite plecterentur,
LX nisi ab his qui ex illis aufugerant timeretur. Tandem apostolicis imperialibusque litteris ab exilio liberati et 53
undecimo kalendarum ianuariarum die, indictione IIII , Romam reversi , omnia quae superius diximus coram 30
summo pontifice ac proceribus retulerunt ; nihilque aliud scripturarum quam 54 librum actionis Ignatii et
libellos 55 quos a Sclavis receperant, seu et reliquos libellos quos Supponi archiministro et Anastasio pruden-
tissimo bibliothecario sanctae sedis apostolicae , cuius prescientiae sollicitudine exemplar amissae sinodi quod
sibi scribendum impetraverat aecclesia Romana suscepit, dudum Constantinopoli commendaverant, ostendere
potuerunt.
Superiore 56 tempore Formosus Portuensis et Paulus Populoniensis , venerabiles episcopi, qui cum ceteris LXI 639
5 iussu sanctissimi papae Nicolai causa predicationis destinati fuerant, remeantes, de christianitate Vulgarum ac
omnimoda subiectione qua specialiter sanctae Romanae aecclesiae devotissima colla summiserant sedem apos-
tolicam recrearunt et Michaelis Vulgarici regis legatum, Petrum nomine, summo pontifici presentarunt. Qui
legatus cum donis regalibus regias quoque litteras optulit, summum presulem summopere deprecantes ut aut
Marinum, sibi bene compertum diaconum, archiepiscopum consecratum remitteret, aut aliquem ex cardinalibus ,
10 dumtaxat suae aecclesiae, virum sapientia personaque ac vita archiepiscopatu dignissimum, Vulgaris eligendum
dirigeret, quem post approbationem eorumdem denuo remeantem archiepiscopali ministerio sublimaret. Sed LXII
Marino Constantinopolitanum missaticum devotissime, ut diximus, renitente sortito , summus pontifex Silves-
trum quendam subdiaconum Vulgaris eligendum direxit ; quem cum 57 Leopardo Anconitano et Dominico Tri-
vensi episcopis, simul et 58 litteras pro archiepiscopo aut Formoso Portuensi episcopo remittendo inportunis
15 sime deprecantes, remittentibus Vulgaris, magna sub velocitate recepit . Quibus inter nonnulla 59 rescripsit ut
quemcumque nominatim devotio regalis exprimeret , eum sine dubio pontificalis provisio Vulgaris archiepis-
copum commodaret.
At vero Vulgarum rex expectationum moras diutius ferre non valens , quanta 60 esse quam a Grecorum impe- LXIII 649
ratore, quoniam natorum thororum occasione alterna regna sibi alternatim rapere machinabantur abductus ,
20 eundem Petrum quem a Roma sine desiderii sui effectu sero reciperat , cum aliis e latere suo Contantinopolim
requisitionis gratia , cui potissimum pertinere deberet , emisit . Ibique a legatis nostris quod iuri Romano perti-
nerent convicti , ac postmodum per Orientales Constantinopolitanosque donis ac promissionibus persuasi , Grecos LXIV
sacerdotes, iuxta quod Grimualdus episcopus <refert , qui ab his se repulsum fatetur, suscipientes, nostros
eiciunt, et per eundem Grimualdum episcopum, qui sine conscientia sedis apostolicae commissum sibi predicationis
25 officium deserens Romam ditissimus remeavit, magnum epistolae volumen frivolis allegationibus tamquam sub
pretextu deliberativae sententiae sinodo presidentium implicatum, apostolicae sedi super excusatione sua 61
remisit . In quo facto, quia episcopus a Vulgaris expulsum epistola tacente se asserit, et presbiteri non se pulsos a
Grecis vel Vulgaris , sed ab episcopo conventos protectosque , dubium quare, commussitant, proditionis imago
quodammodo suspicatur . Sed veritatis integritas , donec Christus rerum rimator et cordium in suorum servorum
1 huius CE precientiae C- ammissae C affectus E6 - seno C : eo E6-21 requisitiones C : -one E6.- quod]
4 Formos C - 7 pontifice E 8 legato E (corr.) ―― 10 quo codd. -- 22 pertinere ut C - pervasi E2 - 23 Grimaldus
que om. E ac v. ] habita C: vitaque E---- 12 penitente E C - refert addidi — quia codd. - 24 quia codd. conscientiae
13 Leopardum CE- Anch . C- 14Trivensis E 16 q cumque C comm.] compreensi C 25 fribulis E16 ; frigulis E2 — 26
CE 17 archiepiscopo C - commendaret C deliberatae C : deliberave E1 : tive E26 - sedis C 29 in
18 At] Ad E1-19 thodorum E¹ : thoroirum E2 —machinabatur om . E6 - 30 videtur] Hic desinit C
E6 --- acductus E1 : eductus E2 : adductus E6 --- 20 affectu CE12 :
LIBER PONTIFICALIS , t . II . 24
186 CVIII. HADRIANUS II (867-872) .
NOTES EXPLICATIVES .
1. ex patre Talaro, posi episcopo] Au concile romain de 853 sié- sène qui est visé dans la phrase suivante, où il est question de
geait un Talarus, évêque de Minturnes. personnes qui, vivant dans l'entourage immédiat du pape, nour-
2. ad regendum titulum s . Marci ] Sa signature, avec cette qua- rissaient en secret des desseins pernicieux , que le pape connaissait,
lité, figure au bas du concile de 853 : « Adrianus presbyter tituli mais qu'il ne voulait pas combattre avant le temps . Arsène, fidèle
sancti Marci . >> Il est dit plus loin qu'il comptait vingt-cinq instrument de la politique de Louis II, cherchait à procurer un
ans de presbyterat à la mort de Nicolas I. Il avait donc été arrangement de l'affaire du roi Lothaire et de ses deux archevê-
promu en 842 . ques Gunther et Theutgaud . Comme son maitre, il s'était , dans
3. inter conpresbiteros... denariis XL perceptis] Exemple de ces les derniers temps, brouillé avec le pape Nicolas. Le bruit cou-
distributions appelées presbyteria dont il a été question ci-dessus , rut qu'il employait son crédit à faire casser ses actes par son suc-
p. 34 , note 4. cesseur. C'était là une rumeur exagérée, répandue évidemment
4. Proceres vero] Sur le sens de cette élection, v. Lapôtre, De par Anastase et son monde . Anastase, qui avait été le conseiller
Anastasio bibl., p . 210 et suiv . etle secrétaire de Nicolas , n'entendait pas que l'on procédât à une
5. quidam Hadrianum] Ces visions sont un lieu commun hagio- rescission générale de ses actes. Aussi le voit-on écrire en
graphique ; v . la vie de saint Polycarpe, c . 22 (Acta SS. Ianuarii, France à l'archevêque de Vienne, Adon, pour provoquer, en faveur
t . II, p . 695 ; p . 28 de mon édition) . de la mémoire et des actes du pape Nicolas, la manifestation
6. aureos erogare] Cf. ci-dessus, note 3. dont il est question ici (Migne , P. L. , t. CXXIX , p. 741 ).
7. ne videlicet legatos principum ... ] En effet, la constitution de 14. sollemnes ac honorificas litteras emittentes] Ces lettres sont
Lothaire (ci- dessus , p . 83, note 2) qui était alors le régime des perdues ; mais on a, dans une réponse du pape Hadrien (Jaffé,
élections pontificales , n'attribuait à l'empereur ou à ses repré- 2907), la trace de celle que lui écrivit Adon : « Quae pro privile-
sentants aucun rôle dans l'élection elle- même. Le choix fait, le >> giis ecclesiae Romanae vel decretis decessoris mei apostolicae
procès-verbal dùment dressé et signé , l'empereur en recevait com- » memoriae papac Nicolai sine mutilatione servandis hortaris
munication et le ratifiait, s'il lui semblait régulier. Cf. NICOLAS , » laudamus, quae suades admittimus, et quae mones penitus ap-
p. 167, note 4. » probamus . Siquidem acta praefati pontificis... a nullo pati-
8. Theulgaudus... et Zacharias] Zacharie avait été déposé et ex- » mur quolibet pacto convelli. » Cf. Adon , Chron . , dans les
communié au commencement de l'année 863 (NICOLAS , p . 159 , Mon. Germ. Scr. , t . II , p . 323.
1. 13), Theutgaud, au concile tenu le 30 octobre de la même année 15. quidam Grecorum] Ces servi dei sont des moines grecs ou
(ibid., p . 160, 1. 23) . Le premier avait apparemment établi son do- orientaux , partisans d'Ignace et adversaires de Photius. Au mo-
micile à Rome ( cf. ETIENNE V, p. 196, notes 1 et 2) ; quant à Theut- ment où cette manifestation eut lieu , Photius avait déjà été dé-
gaud, s'il s'y trouvait au moment de la consécration d'Hadrien posé à Constantinople, le 23 novembre 867, deux mois après
II, c'est qu'il y avait été appelé par le puissant Arsène. Hinc- l'avènement de l'empereur Basile le Macédonien . Mais ces révo-
mar, Ann., 867 : « Arsenius autem, magnae calliditatis et nimiae lutions ou tout au moins la catastrophe de Photius , n'étaient point
cupiditatis homo, spe falsa educens Theutgaudum et Gun- encore connues à Rome . L'empereur Louis II, s'inspirant des né-
tharium de restitutione ipsorum, ut ab eis exenia accipe- cessités de sa politique et désireux d'obtenir l'alliance de l'empe-
ret, Romam venire fecit. Qui diutius ibi manentes pene omnes reur grec pour chasser les Sarrasins d'Italie, se montra favora-
suos amiserunt, tandem autem Theutgaudus ibidem mortuus blement disposé à l'égard de Photius, qui, de son côté , ne lui
est. » Sur le séjour de Theutgaud dans le monastère de Saint-Gré- ménageait pas les caresses , car il comptait sur lui pour venir
goire, au Clivus Scauri, v. Jean Diacre, Vita s . Greg. , IV , 95 . à bout du pape Nicolas . On pouvait craindre, à l'avénement
9. Anastasius] Le trop célèbre Anastase, prêtre de Saint- Marcel d'Hadrien II, que son influence ne s'exerçât efficacement sur le
et antipape en 855 (ci -dessus , pp . 129 , 141 ) . Il n'avait pas en- nouveau pape dans le sens d'un accommodement avec le patriar-
core le titre de bibliothécaire , qui lui fut conféré très peu de temps che usurpateur. Cf. Lapôtre, Anastas. , p . 215.
après par Hadrien II ( Lapôtre, Anastas., p. 11 et suiv . ) . 16. sexta feria Septuagesimae ] Le vendredi après la Septuagé-
10. quasdam epistolarum] Cf. NICOLAS , p . 163 , 1. 19, 26. - Les sime, c'est- à-dire, pour l'année bissextile 868 , le 20 février. - Je
lettres ne se sont pas conservées. Remarquer, ici encore , que le ne vois nulle part que ce jour ait été affecté à une réunion
biographe est au courant des menus détails de la rédaction et de comme celle qui est décrite ici ; les mots secundum consue-
l'expédition des lettres pontificales. tudinem semblent indiquer un usage ; mais peut-être est-ce
11. Gaudericum Veltriensem ... ] Ces trois personnages avaient l'usage de recevoir les moines au palais de Latran , à certains
sans doute été exilés pendant la vacance du siège, par le duc de jours, dont la détermination restait à la convenance du pape.
Spolète Lambert (v. ci-dessous, p . 177) . Jean Hymmonides est 17. Novo Heliae] Nicolas est qualifié d'alter Elias dans les actes
le diacre Jean, qui écrivit, sous le successeur d'Hadrien II, la du VIII concile œcuménique. Cf. Réginon de Prum (Mon. Germ.
vie de saint Grégoire le Grand. SS. , t. 1, p. 579) : « ut merito credatur alter Helias. »
12. basilicam Nicolaitanam] NICOLAS , p . 166 , 1. 23 . 18. Igitur Lampertus] Cette intervention de Lampert se rattache
13. Nicolaitanus...] Sur cette situation , v. Lapôtre, Anast., évidemment aux troubles mentionnés plus haut, qui se produisi-
p. 218 et suiv. Les hostes s . Nicolai étaient, autant que je puis rent pendant la vacance du siège après la mort de Nicolas. —
voir ou soupçonner, Arsène et ses gens, c'est-à-dire les partisans Lambert, fils et successeur du duc de Spolète Guy (ci-dessus, p.
les plus dévoués de l'autorité impériale. C'est évidemment Ar- 102 , note 12 , et p . 104, note 38 ), était, depuis l'année précédente
CVIII. HADRIANUS II (867-872) . 187
(866) à la tête de la principauté lombarde de Capoue. Il est dif- qui en est dit ici, v. Anastase le bibliothécaire, 1. c. (Hardouin,
ficile de dire jusqu'à quel point son expédition contre Rome, après t. V, p . 752 ; Mansi . t. XVI, p. 5), et les documents conciliaires
la mort de Nicolas, correspondait à la volonté de l'empereur cités dans la note 26. Nicétas, dans sa vie d'Ignace, donne de
Louis. Celui-ci était alors dans le midi de l'Italie, occupé à com- curieux détails sur deux exemplaires de ce synode, qui furent
battre les Sarrasins de Bari et de Tarente. Quant à la disgrâce saisis, après la destitution de Photius, l'un chez lui, entre les
de Lambert, elle n'eut pas lieu aussitôt ; le biographe force mains de ses serviteurs qui se disposaient à le cacher sous terre,
la note en l'attribuant uniquement aux plaintes des Romains . l'autre entre les mains de deux évêques chargés par le patriarche
En fait, cette disgrâce suivit la conjuration d'Adelchis, duc de intrus de le porter en Italie à l'empereur Louis II (Hardouin,
Bénévent, contre Louis II (août 871 ). Lambert s'était associé à t. V, p. 984 ; Mansi, t. XVI, p . 260) . C'est sans doute le premier
Adelchis dans cette entreprise déloyale ; à côté de lui on trouve qui fut porté et brûlé à Rome ; l'autre resta à Constantinople où
à ce moment un autre Lambert, auquel Hincmar donne le sur- le vie concile œcuménique le fit aussi livrer aux flammes.
nom de Chauve (Lambertus Calvus), qui est peut-être un proche 25. in locum quorundam] Anastase (l. c. ) signale en particulier
parent de Lambert, comte de Nantes, révolté en 844 contre Char- de faux vicaires des sièges (patriarcaux) d'Orient. Il évalue à un
les le Chauve, et qui serait venu courir les aventures en Italie. millier environ le nombre des fausses signatures et ne compte
Le biographe d'Hadrien II connait aussi ce personnage, car il que vingt-et-un adhérents effectifs.
parle plus bas d'une coniuratio Lampertorum. Sur ces évènements 26. apud beatissimum Petrum ap.] De cette séance conciliaire te-
et sur la famille franque des Guy et des Lambert de Spolète. v. nue au Vatican nous avons plusieurs pièces dans la septième
le mémoire de Th. Wüstenfeld dans les Forschungen zur deutschen session du VIIIe concile œcuménique. On y trouve un grand
Geschichte, t. III ( 1863), p . 383 et suiv. Il est sûr que Lambert ne éloge du pape Nicolas, mais sans qu'il soit donné lecture des
recouvra son duché de Spolète qu'après la mort de Louis II (875) . lettres de celui- ci (litteras relegens). La sentence contre Photius
19. maluisset.] Ici devrait se placer la tragique histoire de l'en- et la condamnation au feu portée contre son concile apocryphe y
lèvement de la fille du pape par Eleuthère, fils d'Arsène, et de sont mentionnées avec détail. Cette assemblée se tint vers le
l'assassinat tant de cette personne que de Stéphanie, sa mère, par commencement de juin, en 869.
le même Eleuthère, à l'instigation de son digne frère Anastase le 27. sicut ab eo fuerant ordinati] Donat, évêque d'Ostie, et le dia
bibliothécaire (Hincmar, Ann. 868) . Entre ces deux évènements, cre Marin avaient été envoyés à Constantinople en 866 (v . ci-des-
Arsène était mort à Bénévent. Les missi impériaux firent exécu- sus, p . 165, 1. 1) ; le prétre Léon, qui les accompagnait dans cette
ter Eleuthère ; quant à Anastase, le pape se borna à le déclarer première légation, fut remplacé par l'évêque de Nepi.
exclu « ab omni communione ecclesiastica », c'est-à-dire à le dé- 28. epistolas suo tantum nomine titulatas] Jaffé, 2913, 2914. Elles
poser à nouveau du sacerdoce et à le rejeter du clergé, en lui re- sont adressées, la première au patriarche Ignace, la seconde à
nouvelant la défense , préalablement imposée, de s'éloigner de l'empereur Basile.
Rome à plus de quarante milles . Ce décret, rendu à Sainte- Pra- 29. libelli, quem de serinio susceperant] Cette formule figure dans
xède, le 12 octobre 868, nous a été conservé, avec le récit des faits la première session du VIIIe concile cecuménique. Anastase le bi-
eux-mêmes, dans les Annales d'Hincmar. Mais le biographe s'est bliothécaire, dans une note à cet endroit du concile, rapporte que
bien gardé d'en parler. la teneur de cette pièce avait été préparée pour la légation en-
20. legatos Romam] Sur cette légation, v. les lettres d'Hadrien voyée en 866 par le pape Nicolas et que, en la confiant aux lé-
II au patriarche Ignace et à l'empereur Basile (Jaffé, 2913, 2914). gats de 869 , on se borna à y changer le nom du pape.
Dans sa préface au VIIIe concile œcuménique, Anastase le biblio- 30. Theognisto patriarchali egumeno] Ce Théogniste est mentionné
thécaire fournit aussi quelques détails, en particulier les noms dans une lettre de Nicolas I (Jaffé, 2796 ; Migne, P. L. , t. CXIX ,
des légats : « Mittitur itaque Romam a parte quidem Ignatii Iohan- p. 951) comme ayant reçu du patriarche Ignace «< super quasdam
nes metropolita Silei, qui et Perges Pamphyliae praeerat eccle- provincias exarchatus pondus ». Il s'était réfugié à Rome, en 861
siae ; a parte vero Photii Petrus metropolita Sardensis... Porro ou 862, avec d'autres moines ignatiens. L'empereur Michel de-
a principe destinatur regius spatharius, Basilius nomine, qui in- manda en vain au pape Nicolas de le lui reenvoyer ; il ne revint
ter utramque partem coram sede apostolica medius haberetur et à Constantinople qu'en 868 (Jaffé , 2908, 2909) , avec le spathaire
fidelis eorum quae sedes eadem decrevisset auditor et nuntius. Enthyme (ci-dessus, note 20) . On ne peut douter qu'il n'ait fait
Sed Petrus quidem, licet nova navi et quam ipse sibi elegerat partie de ce groupe de moines grecs qui tinrent le pape en dé-
veheretur, naufragium simul et mortis periculum pertulit. Cae- fiance dans les premiers mois de son pontificat. Dans les lettres
teri sane legati Romam pervenientes » etc. Avant cette léga- pontificales et dans les procès-verbaux du VIIIe concile œcuméni-
tion, il était déjà venu à Rome une lettre impériale officielle, ap- que, il est qualifié d'exarque. Ce titre se rencontre assez souvent
portée par le spathaire Euthyme. Elle est perdue ; mais on a la dans les conciles, appliqué au chef d'un groupe de monastères ;
réponse que le pape y fit, le 1er août 868 (Jaffé, 2908) ; il écrivit, l'exarque est comme un abbé général. Le terme patriarchalis egu-
en même temps (Jaffé, 2909) au patriarche Ignace . menus, rapproché de l'expression de Nicolas I, super quasdam pro-
21. monachulus, Methodius nomine] Les autres documents ne vincias, semble marquer que l'autorité de Théogniste s'exerçait
mentionnent ni ce personnage ni ses aventures . sur tous les monastères du patriarcat de Constantinople.
22. At vero Basilius] Sur cette assemblée de Sainte- Marie-Ma- 31. ad Castrum Rotundum] Cette localité a déjà été mentionnée
jeure, les autres documents ne fournissent aucun détail . dans le L. P., t. I, p. 270 ( cf. p. 273, note 18), à propos d'une céré-
23. Iohannes metrop. Cesaree Capadocie] Inexactitude. Jean était monie analogue à celle-ci, la réception faite aux légats du pape
métropolitain de Sylaeum en Pamphylie. Hormisdas en 519. On voit, en comparant la vie d'Hormisdas aux
24. librum summa falsitate congestum] Ce sont les actes du con- autres récits du même événement, que le castrum ou castellum Rotun-
ciliabule tenu en 867 à Constantinople sous la présidence de Pho- dum se trouvait à dix milles de Constantinople, c'est-à-dire près
tius, pour déposer le pape Nicolas. Il n'en reste rien. Outre ce de San-Stefano. Il faut donc se garder de l'identifier avec la for-
188 CVIII. HADRIANUS II (867-872) .
teresse de Yédi-Koulé , l'Encamúpуtov byzantin , où se trouve l'an- viens de citer : « non pauca ... solatia praestiti . » Par ailleurs il
cienne porte d'Or . Celle-ci est mentionnée plus bas, mais comme s'est borné à traduire exactement le texte grec des procès-ver-
située à une certaine distance du castrum Rotundum, qui est le baux, et n'a rétabli nulle part les passages signalés ici comme
Expoyyúhov ppoúptov de Procope, De aedif., Iv, 8 . ayant été supprimés.
32. quintadecima dies septembris] Date fausse, probablement 40, ita legentes] Voici le texte de ces signatures, d'après le pro-
par suite de quelque erreur de copiste . Le 15 septembre 869 était cès-verbal de la dernière session : « Ego Donatus, gratia Dei
un jeudi, et non un dimanche. La correction est fournie par la » episcopus sanctae Ostiensis ecclesiae, locum obtinens domini
coïncidence du natale de l'empereur Basile (voir ci -dessous , » mei Adriani summi pontificis et universalis papae, omnia quae
note 35). » superius leguntur, huic sanctae et universali synodo praesi-
33. ad Hierenis palatium] Ce que notre auteur appelle ici le pa- » dens, usque ad voluntatem eiusdem eximii praesulis promul-
lais d'Irène doit être considéré comme un édifice attenant à » gavi et manu propria subscripsi . » Les deux autres légats si-
l'église Sainte-Irène, au N. de Sainte - Sophie et tout à fait en de- gnent exactement dans les mêmes termes, sauf leurs qualifications
hors de l'enceinte du palais impérial . propres : « Ego Stephanus, gratia Dei episcopus sanctae Nepesi-
34. domus Magna Aura] La Magnaure était un grand triclinium , nae ecclesiae , ... Ego Marinus, sanctae catholicae et apostolicae
situé entre Sainte- Sophie et le palais sacré , en dehors et à l'E. du Romanae ecclesiae diaconus ... »
Forum Augusteum (Labarte, Le palais impérial de Constantinople, 41. His expletis... ] Cette histoire des papiers volés est racontée
plan, nº 116) . C'est dans cette salle que l'empereur recevait les aussi par Anastase dans ses notes à la première session du
ambassadeurs en audience solennelle . Ici il se fait remplacer par concile « Verum postquam omnes chirographa sua fecerunt et
des fonctionnaires de haut rang. testibus roborata tradiderunt, surrexerunt quidam eorum et ad
35. imperiali natalicio imminente] Basile n'a pu être proclamé sanctissimum patriarcham Ignatium atque ad Basilium pium im-
empereur avant le 23 septembre ( 867 ) . Il parait que son natale peratorem accedentes , secreto dixerunt non bene factum fuisse.
officiel était le 26. quod ecclesiam Constantinopolitanam tanta subiectione Romanae
36. in chrisotriclinio] La salle du trône, dans le palais sacré subdi ecclesiae permiserint, ita ut ut hanc ei tanquam dominae
(Labarte, plan, nº 95) . Elle était de forme octogone, à huit absides, ancillam tradiderint . Quibus verbis imperator commotus , iussit
et surmontée d'une coupole. primoribus qui vicariorum apostolicae sedis obsequio deputati
37. Quorum quidam ] Ici le biographe, si prolixe dans le récit fuerant, dum illi (deputaverint unum illi, dans les éditions) ad ali-
de la réception des légats, expédie en quelques phrases les dix quam ecclesiam cum suis pergerent, ipsi mansionem eorum in-
sessions du concile œcuméniqne . Il mentionne cependant le si- gressi chirographa illa latenter auferrent ; nam eos palam scan-
lence obstiné où Photius se renferma. dalizare penitus recusabat. Cum ergo vicarii , Donatus scilicet et
38. Anastasio s . sedis ap. bibliothecario] En dépit de la sentence Stephanus episcopi atque Marinus diaconus, ad collocutionem
rendue contre lui en octobre 868 (ci-dessus, note 19), Anastase était patriarchae perrexissent, custodes fures facti , penetrantes domum,
toujours bibliothécaire . Il raconte lui-même, dans sa préface aux quamdam partem clanculo ex numerosis illis chirographis abstu
actes du VIII concile œcuménique , qu'il avait été envoyé à Cons- lere. Quo vicari reversi comperto, taliter inter alia imperatori
tantinople par l'empereur Louis II, pour négocier le mariage de dicentes direxere : « Nos quidem Romam ob amissa chirographa
sa fille avec le fils du souverain grec. Il arriva d'heure de se trou- » redire non audebimus, tu tamen inchoatae pro Ecclesiae statu
ver à la dixième et dernière session du concile, dont le procès- >> pietatis nihil omnino mercedis lucraberis . » Nos autem qui pro
verbal mentionne sa présence et celle de ses collègues : « Simili- causa nuptialis contractus inter utrumque imperatorem efficiendi
ter consederunt in dextera parte gloriosissimi principes et apo- aderamus, his ei verbis dicta transmisimus : « Non decet impe-
crisiarii perspicui Ludovici imperatoris Italorum atque Franco- >> ratoriam potestatem antea facere quae destruenda sunt, vel
rum, videlicet Anastasius , Deo amabilis bibliothecarius Romae, » destruere quae non destruenda consistunt. Cum ergo consensu
Suppo, primus concofanariorum et consobrinus uxoris eius , et » tuo chirographa facta fuerint , si male consensisti , paenitentiam
Eurardus, praepositus mensae ipsius . » Il ne se tient pas de joie >> age et quod fecisti non clam sed palam destrue. Iamvero si bene
d'avoir entendu lire dans cette grande assemblée les lettres pon- >> fecisti consentiendo ut sedi apostolicae pro futura cautela fie-
tificales dont il a été le rédacteur et dont il parle comme de son >> rent ab episcopis chirographa, quamobrem ea, paenitens de
œuvre propre : « Dei ergo nutu actum est ut tanti negotii cum » bono, sublata tegi consentis ? Iamvero si fateris quod non voto
loci servatoribus apostolicae sedis et ipse fine gauderem et ve- » tuo factum fuerit ut auferrentur chirographa , respondemus :
niens fructuum in exultatione portarem manipulos, qui per sep- >> Tunc liquido patebit voto tuo non fuisse tantum piaculum com-
tennium ferme pro eo indefesse laboraveram et per totum orbem >> missum, cum hos distringens quos vicariis pro custodia de-
verborum semina sedulo scribendo disperseram . Nam pene om- » disti, quae ablata sunt eos reddere iure coegeris . Neque enim
nia quae ad praesens negotium pertinent, quaeque a sede apos- >> alii debent restituere vel corrigere, si quid vicarii perdi-
tolica latino sermone prolata sunt, sive quae in huius synodi >> derunt vel si quid sinistri perpessi sunt, nisi illi qui hos
(le vie concile œcuménique) codice, sive quae in aliis volumi- (nos éd . ) cum suis omnibus ad custodiendum reverenter et
nibus continentur, ego summis pontificibus obsecundans, decessori » salvandum integriter imperatoria pietate receperunt . » At
scilicet vestro ( Nicolas) ac vobis (Hadrien II ) , exposui, et post- vero imperator his auditis accersivit vicarios et eis omnia
modum Constantinopoli pro praedicta causa repertus, non pauca chirographa reddidit , ita ut nec unum saltem deficere patere-
in his vestri loci servatoribus, ut ipsi quoque testantur, solatia tur, dicens : « Ego quidem ut magistram ecclesiasticorum
praestiti . » »> negotiorum sedem apostolicam per meos legatos adii et ideo
39. resecatum inveniunt] Il est étonnant qu'Anastase n'ait parlé >> vestram praesentiam praestolatus sum ut vestro decreto et
de cela ni dans sa préface ni dans ses notes au concile œcuméni- » solertia ecclesia nostra remedia sanitatis reciperet et nos
que. Peut-être cependant y fait-il allusion dans le passage que je > non nostris motibus sed vestrae sententiae pareremus. Ergo
»
CVIII. HADRIANUS II (876-872) . 189
» chirographa quae a nostris sacerdotibus ac cunctis cleri- pas interpolés, mais supprimés par les soins de Photius.
» cis salubriter exegistis recipite , et spirituali patri nostro 46. in qua et Dardania civitas] Achrida, alors capitale du
>> sanctissimo papae repraesentate ; ita ut si quis eorum per royaume bulgare, avait succédé à la ville antique de Lychnidos ;
» abrupta vitiorum vel devia pravitatum solito incedere more elle était comprise dans les limites de l'ancienne province d'Epi-
» tentaverit, his quodammodo habenis ab eo refrenetur et tali- rus nova et non dans celles de la province de Dardanie . C'est pro-
>> bus loris ad rectum iustitiae tramitem revocetur . » Quo facto bablement cette ville que les légats veulent désigner ici par cette
vicarii gavisi libellos acceptos nobis caute deferendos tradiderunt. »> appellation insolite . Cette partie de leur raisonnement a quel-
- Anastase n'introduit pas, parmi les causes qui poussèrent les que chose de défectueux . Il est vrai sans doute que certaines
Grecs à cet exploit, le trouble où les jeta la clause ad referen- des provinces occupées au 1x siècle par les Bulgares avaient au-
dum introduite dans les signatures. Par ailleurs son récit con- trefois appartenu à l'Illyricum oriental, et par suite au ressort du
corde avec celui du L. P. , sauf le soin particulier qu'il apporte à vicariat de Thessalonique, lequel dépendait encore du pape au
se mettre en scène. VIIe siècle, au moins en théorie . Mais les régions orientales du
42. Igitur post diem tertium] Sur cette entrevue , Anastase le bi- royaume bulgare, entre Sardique (Sofia) et la mer Noire, relevaient
bliothécaire ne peut donner beaucoup de détails, car il n'y fut sans conteste du patriarcat de Constantinople. Les légats ne con-
pas admis, à son grand regret, et sans doute aussi au détriment sidèrent, dans cette partie de leur argumentation , que la situation
de la cause pontificale à laquelle, en pareille occasion, son habi- de la capitale.
leté n'eût pas manqué d'être utile . Voici ce qu'il en dit, dans sa 47. per aliquot nostrum qui hic sumus] Ceci ne peut désigner que
préface au vie concile (Migne, t. c. , p, 20, 21 ) : « Quamvis enim l'évêque d'Ostic, Donat, qui, sans avoir eu, à proprement parler,
Romani loci servatores et Vulgarorum missi cum imperatore la qualité de missionnaire en Bulgarie, avait néanmoins tra-
seu patriarcha et Orientis loci servatoribus convenissent, his ta- versé ce pays, en 867, comme chef de la légation envoyée par le
men omnibus in uno conclavi positis, nulli de foris venienti pate- pape Nicolas à l'empereur Michel. Cf. NICOLAS, p. 165, 1. 1 .
bat aditus, nisi cui vel imperator vel patriarcha forsitan permi- 48. per Paulum...] Sur l'envoi de ces personnages en Bul-
sisset. Unde factum est utquidquid Romani assererent nec Orien- garie, v. NICOLAS, p. 164, 165 ; ci-dessus, p. 173, 1. 28 ; plus
tis loci servatores nec Vulgares missi intelligerent ; et rursus loin, p . 185 .
quidquid Orientales dicerent nec Romani loci servatores nec Vul- 49. quem actenus isti Vulgares] Il résulte de ceci que, au moment
garorum missi cognoscerent ; dum videlicet nullus adesset, nisi où se tenait cette conférence, c'est-à-dire dans les premiers jours
unus imperatoris interpres, qui nec Romanorum, nec Orientalium de mars 870, les légats du saint-siège connaissaient déjà le ren-
loci servatorum voces aliter audebat edere, nisi ut iam impera- voi à Rome des évêques Léopard et Dominique, mentionnés plus
tor ad subversionem Vulgarorum imperarat. Excepto quod datum loin, p. 185. Ils pouvaient l'avoir appris de Pierre, l'envoyé bul-
est missis Vulgarorum quoddam scriptum graecis verbis et lit- gare à Constantinople : c'est même ce qu'ils semblent indiquer par
teris exaratum, continens quasi loci servatores Orientis inter loci les mots isti Vulgares... fassi sunt.
servatores Romanos et patriarcham Ignatium arbitros existen- 50. vos, qui Grecorum imperium detrectantes] Il est bon de noter
tes, iudicaverint Vulgarorum patriam quae in Illyrico constituta que les trois personnages qui tiennent ici ce discours étaient su-
est, dioecesi Constantinopolitanae subiciendam . » jets des princes musulmans de Bagdad et du Caire.
43. vicariis patriarcharum] L'archidiacre d'Alexandrie, Joseph , 51. A quo Dyrrachium usque] Anastase raconte ainsi ces évène-
représentant du patriarche Michel, n'était arrivé que pour la neu- ments, dans sa note à la première session du VIIIe concile : ke« Quo
vième session du concile, qui se tint le 12 février 870 ; le représen- facto vicarii gavisi, libellos acceptos ( v . ci - dessus, note 41 ) nobis
tant du patriarcat d'Antioche était Thomas, métropolite de Tyr, le caute deferendos tradiderunt ; qui videlicet antequam remeandi
siège d'Antioche se trouvant vacant ; enfin le patriarche de Jéru- ad patriam iter arripuissent separati sumus, quia a Dyrrachio
salem , Théodore, avait envoyé à sa place un prêtre appelé Hélie. navigio venimus Sipontum, deinde terreno itinere Beneventum,
De ces trois légats deux , Joseph et Hélie, savaient le grec ; mais post haec Romam, eosdem libellos portantes ; missi vero sedis
le métropolite de Tyr ne pouvait s'exprimer en cette langue. apostolicae a Dyrrachio simili modo navim ingressi, Anconam
44. Petrus, Vulgarum legatus] Ce personnage, comme les légats petebant. Sed Esclavenorum (Exdav. ed.) piratas incurrentes,
le lui rappellent un peu plus bas, avait été le chef de la légation omnia quae possidere videbantur penitus amiserunt et simul co-
bulgareenvoyée en 866 au pape Nicolas ; cf. les lettres de Jean VIII , dicem actionum praesentis synodi . Verum ego qui Romanae bi-
3131 , 3261 (Jaffé) ; c'était un parent du roi Michel. Jean VIII le bliothecae curam gerebam, studium habui a Constantinopoli me-
qualifie de « comte » . cum ipsius synodi codicem deferendi, delatumque summo pon-
45. Propter quae nos] Anastase le biliothécaire ( l.c.) résume tifici praesentari. Ac per haec factum est ut sedes apostolica,
et refait même les discours des légats. Pour le fond il est d'ac- Deo auctore, codicem synodi per nos susciperet, et libellos mis-
cord avec le L. P. Il fait produire par les légats à peu près les sis quidem a nobis redditos sed per nos salvatos haberet, quos
mêmes arguments qui sont indiqués ici ; il les fait aussi décliner nimirum, si missi penes se, ut codicem synodi et caetera scripta
l'arbitrage des vicaires orientaux et protester qu'ils n'ont aucune haberent, hos procul dubio perderent. » —- Le pape Hadrien, dans
qualité pour représenter le saint-siège dans ce débat, leurs une lettre écrite un an après à l'empereur Basile (Jaffé, 2943), se
pouvoirs étant limités à l'affaire de Photius. Son récit est tout plaint de l'accident arrivé à ses légats et reproche à l'empereur
à fait indépendant du L. P.; mais les légats ne purent man- de ne les avoir pas protégés suffisamment: Apocrisiarios quo-
quer de le renseigner au sortir de la conférence. Anastase sem- que nostros... licet sero, post multa tamen pericula, depraedatio-
ble avoir craint que les Grecs n'adjoignissent aux actes officiels nes atque propriorum hominum trucidationem, nudos tandem
du concile le compte-rendu de cette réunion à propos des Bulga- recepimus... Unde audientes haec universi gemunt... quod ita dis-
res. Il insiste beaucoup sur ce point à la fin de sa préface. En positionis vestrae constitutio improvide prodire potuerit ut in
fait les exemplaires grecs des actes du VIIIe concile ne furent barbarorum gladios , nullo imperii vestri fulti praesidio , mise-
190 CVIII. HADRIANUS II ( 867-872) .
ranter inciderint. » L'empereur Louis II s'exprime de la même Dominique, il était parti en même temps que Grimoald, dès les
manière dans une lettre adressée à l'empereur Basile (Mon. Germ. premières semaines du pontificat . Cf. p. 175 , 1. 28.
Ser., t . III , p . 525). 58. litteras pro archiepiscopo] Le biographe évite de rapporter
52. in Sclavorum deducti Domagoi manus] Les pirates slaves ap- que les Bulgares ne voulurent pas de Silvestre ; il se borne à dire
pelés Paganiens ou Narentans, qui occupaient la côte et les iles qu'ils demandaient ou un [ autre] archevêque ou Formose .
entre Spalato et Raguse ; ce petit pays était, depuis le vIIe siècle, 59. rescripsit] Cette lettre ne s'est pas conservée.
et resta longtemps encore, un vrai nid de forbans. Voy. Rambaud, 60. quanta esse quam ... ] Ce passage est trop défectueux pour
L'empire grec au x° siècle, p. 478 et suiv. Domagoi, le chef de ce qu'il soit possible d'y comprendre quelque chose. Il doit manquer
petit état, figure à plusieurs reprises dans la correspondance du des mots. Je crois qu'il faut corriger thororum en suorum, et
pape Jean VIII (Jaffé , 2964, 2997 , 2998) . voir ici une mention des difficultés intérieures que les fils
53. XI kal, ian. ind . IIII] Le 22 décembre 870. Les légats, par- du roi Michel causaient à leur père. Le biographe parait avoir
tis de Constantinople dans le courant du mois de mars, avaient voulu dire que ce prince, impatient de tant de retards, menacé
été environ huit mois au pouvoir des pirates slaves. par les discordes de sa famille, ne jugea pas à propos de se faire
54. librum actionis Ignatii] Nous en avons encore le texte grec; un ennemi de l'empereur grec en résistant à ses sollicitations.
Hardouin , t . V, p . 1013 ; Mansi, t . XVI , p . 259 . 61. remisit] Le verbe devrait être au pluriel ou précédé d'un
55. libellos quos a Sclavis receperunt] Ce sont sans doute les li- autre sujet , désignant le roi bulgare . Le rédacteur, entraîné par
belli excellentiorum episcoporum dont il a été question p . 182 , 1. 6 , le mouvement de son récit, ne s'est pas aperçu de cette irrégu-
que les légats avaient cachés plus soigneusement que les autres et larité. - Au moment où le pape écrivit à l'empereur Basile et à
qu'on n'avait pu leur voler à Constantinople. Anastase n'avait Ignace (Jaffé, 2943, 2944), c'est-à- dire en novembre 871 , on savait à
emporté que ceux qui, ayant été volés, avaient été rendus aux lé- Rome que le patriarche avait consacré un évêque pour les Bulgares .
gats sur son intervention . Dans son récit du passage de l'Adria- Le biographe ne parle pas de ce détail ; de même le pape ne men-
tique (ci- dessus , note 51 ) , il ne parle pas des pièces restées entre tionne ni l'expulsion ni le retour de Grimoald , ce qu'il n'eût pas
les mains des légats et s'attribue le sauvetage de tout le dossier . manqué de faire si l'évènement eût été récent. Rien n'empêche
56. Superiore tempore] Formose et son compagnon étaient ren- donc que Grimoald , qui ne fit évidemment aucune résistance aux
trés à Rome dans les derniers jours de l'année 867, très peu de entreprises des Grecs, eût quitté la Bulgarie dès l'année 870 , pen-
temps après l'ordination d'Hadrien II. Cf. Lapôtre, Hadrien II et dant que les légats au concile étaient encore entre les mains des
les fausses décrétales, dans la Revue des quest. hist. , t . XXVIII ( 1880), pirates narentans . Aussi suis -je porté à croire que cette dernière
p. 413 . C'est peut-être à cette époque, mais plus probablement page de la vie d'Hadrien II a été écrite, dans les derniers jours
sous le pontificat de Formose ( 891-896) , que fut exécutée dans une de l'année 870 ou au commencement de l'année suivante. Ecrite
petite église située auprès du temple de Claude, une peinture qui un peu plus tard elle ne se terminerait pas par un point d'in-
représentait le Christ au milieu des saints Pierre, Paul , Laurent , terrogation .
Hippolyte, et, à ses pieds, d'un côté un prince barbare , de l'au- 62. Plusieurs fragments de l'épitaphe d'Hadrien II sont encore
tre Formose . Cette peinture, retrouvée en 1689, a été publiée par conservés dans les cryptes vaticanes ( Sarti, Append. pl. xxxII).
M. de Rossi dans son Bull. 1869, p . 59. La figure de Formose avait Le texte entier fut copié par Pietro Sabino ( De Rossi, Inser.
disparu , mais son nom était encore reconnaissable : FORMOSVs. christ., t . II , p . 419) ; toutefois, le 6e distique et la dernière ligne
Cet intéressant monument a cessé, depuis longtemps , d'être ayant été omis dans sa transcription n'ont pu être restitués que
visible . par conjecture . Je donne à ces deux endroits les suppléments de
57. cum Leopardo Anconitano] Cet évêque avait sans doute été Sarti. Sabino a vu ce monument « ad dextram templi partem ;
chargé par le pape de conduire Silvestre en Bulgarie ; quant à sub quodam intercolumnio e regione sacrarii . >>
CXII.
STEPHANUS , natione Romanus , ex patre Adriano, de regione Via Lata , sedit ann . IIII mens . VII dies XIIII . I 641
Iste siquidem beatissimus pontifex nobilium parentum, Romanorum quoque , prosapia ortus, dum per Dei gratiam
cresceret sacris est edoctus dogmatibus , studio et sollicitudine Zachariae 2 sanctissimi episcopi , consanguinei sui
et sedis apostolicae bibliothecarii . Quem scilicet cum conspiceret pie memoriae Adrianus iunior pontifex moribus
5 bonis pollentem et litterarum studiis ferventem , a predicto inclito genitore eum auferens , ad subdiaconatus Deo
favente gradum provexit, statuens eum inter alios sibi familiarem et in patriarchio Lateranensi ecclesiasticum
peragentem officium ; et hoc honore percepto vitam ipse duxit mirabilem . Erat enim corpore castus , animo beni- II 642
volus , vultu hilaris , eloquio prudens , opibus largus , ingenio facundus , merentium consolator, pupillorum et
inopum enutritor et, ut generaliter comprehendam, omnium virtutum floribus adornatus . Quam ob rem hic
10 idem eminentissimus praesul in sanctae Romanae aecclesie servitio perdurans et magis ac magis spiritalibus
studiis vacans , a reverende memoriae Marino summo pontifice bene notus et adamatus , familiaribus eius potius
est ascitus obsequiis . Huius namque cum castimoniam et prudentiam atque fidelitatem idem Marinus summus
papa per omnia intueretur , ob suae fidei et prudentiae meritum dum advixit manipularem sibi delegavit , et scita
3
sua spiritali conversatione , tituli beatorum Quatuor Coronatorum presbyterum consecravit et in nullo a se dum
15 vixit separari permisit .
4
Igitur defuncto recordandae memoriae Adriano papa , qui eidem beatissimo papae Marino successerat , super III
fluvium Scultinna , in villa quae Viulzachara nuncupatur , cuius tempore Romani cives multa tam locustarum
devastatione quam et pluviae sterelitate seu famis inopia perpessi fuerant incommoda , credentes se posse huius
venerabilis viri sanctitate relevari, per Dei misericordiam facto conventu sanctissimorum episcoporum et totius
20 clericalis ordinis , necnon nobilium senatuum et virorum illustrium cetu , acclamantibus omnibus, una cum omni
populo et utriusque sexus vulgi multitudine : «< Domnum Stephanum presbyterum Deo dignum omnes volumus ,
>> omnes quaerimus et petimus nobis praeesse pontificem, quia procul dubio credimus eius sanctitate nos posse
5
«< liberari ab imminentibus periculis . >> Tunc iam nominatus Adrianus pontifex Romae reliquerat Iohannem IV
venerabilem Ticinensem episcopum et missum Karoli excellentissimi imperatoris pro tuitione urbis ; et omnes
25 cum eodem legato imperiali iuncti unanimes venerunt ad domum ubi cum patre ipse almificus Stephanus sancto
meditabatur colloquio ; et fractis foribus tenetur et ducitur electus Dei pontifex ad eundem titulum sanctorum IIII
Coronatorum sibi creditum , reluctans plurimum , simul cum patre , acclamantibus utrisque et indignos se tanto
honore profitentibus. Ubi et omnes sanctae Romanae ecclesiae scole gaudentes coniuncte eundem venerandum
2 qnoque om. E³ .- 3 est] esse E-―― doctusE¹ doctrinis E2 - 16 Nicolao E6 17 Scultina E (corr. ) in villa cm . E2 --- 21
5 eum om. E : suo E2 - 8 eloquium E2 - operibus E - 9 omnes om. E6 - 23 liberati E¹- iam] tam E16 - 24 et ut E¹
comprehendant E2 - omnibus E6-10 et om . E6-11 Marino ] Ni- - tutitione E : structione E 26 <etten . E ' : <ut > E¹
colao E6 amatus E¹ potius eius E6 ―― 12 Nicolaus E6 - 28 et] enim E² -
13 dum om. E² ― adduxit Eet] ut E2- 14 spiritualia E6
192 CXII . STEPHANUS V (885-891) .
electum trahentes , ad Lateranense Christo praeduce perduxerunt palatium cum omni honore et debita reverentia .
v Prius quidem quam ad sacrum perveniret palatium tanta pluviarum caelitus facta est inundatio quae sua ubertate
terram a multo retro tempore aridam reficeret , ut aperto indicio Deus ostenderet tanti almigeri viri meritis ac
precibus omnibus se velle propitiari populis . Quo scilicet in eodem residente palatio gaudent utriusque ordinis
proceres et debitam fidelitatem ceperunt exibere . Adveniente autem proximo die dominico , ad beati Petri 5
8
apostolorum principis limina omnis Romana ecclesia eum honorabiliter detulit , ubi et consecratus pontifex
missarum ex more celebravit sollemnia . Et rediens cum debito honore ac honorificentia ad Lateranensem palatium
643 VI Deinde cum venerabilibus episcopis et augustali legato ac honorabili senatu per omnia sacri palatii perrexit
9
vestaria, quae in tantum devastata repperit ut de sacratis vasis quibus mensas tenere festis diebus . pontifices 10
consueverant paucissima invenirentur, de reliquis vero opibus nichil omnino . Sed quid mirum si vestariorum
gazas ablatas repperit , qui sacraria perquirens de pluribus donariis et aecclesiarum ornamentis pene nichil
invenit ? Crux etiam aurea illa famosissima quam Belaesarius patricius ad honorem beati Petri principis apos-
tolorum instituit et plurime sacratissimorum altarium auree vestes cum reliquis pretiosis ornamentis defuerunt.
Nam ideo ipse beatissimus papa coram tantis testibus ea requirere praevidit ut cuncti cognoscerent nil tale suis 15
644 VII temporibus esse adtemptatum . Idcirco gravi merore affectus est , quia devastatis vestariis horrea simul et cellaria
vacua inventa sunt , et quid erogaret clero et scolis non habebat , vel unde captivos redimeret , orfanos et viduas
pasceret in tam validissima que instabat fame , carebat . Quid faceret ? Conversus ad patrem , facultates quas incliti
sui parentes possiderant abstulit , et larga dextera pro posse pauperibus erogavit , et ita Deo miserante factum est
20
ut famis inopiam suo studio mitigaret.
Ministros itaque et familiares hinc inde perquirens tales suis obsequiis aggregavit qui et vite sanctitate et fidei
sinceritate et sapientiae doctrina et eloquentiae facunditate et morum probitate pollerent . Cum autem ad pran-
dium sedebat, orfanos cotidie advocabat, quos ut filios alebat ; convocatos vero nobiles cum corporeis pasceret
cibis , spiritalibus epulis refovebat . Et tantum Dei timorem mentis oculis ferebat et in divinis laudibus insistebat, ut
VIII ad eius prandium sacra per singulos dies lectio recitaretur . Missarum autem sollempnia cotidie celebrabat , nocte 25
et die orationi insistebat , et numquam psalmodiis cessabat nisi cum utilitatem populi ad se reclamantis perficere
cupiebat , ut oppressos sublevaret et afflictis subveniret .
Intuitus quippe insolentiam populi et cecitatem cordis eius vaniloquis et nefariis fabulis et otiosis sermonibus
vacantis in aecclesia et audiens quosdam vulgante fama maleficiis et incantationibus uti , hac allocutione missam
>> simum Dei templum id diligenter pertractare studeatis ad quod venistis . Si enim veraciter templum Dei esse
1 Lateranse E pertraxerunt E6 - 2 pervenerit E¹ stituit-vestes om. E¹ (suppl.) - 15 ipse om. E¹ (suppl.) : idem
- E6-17 quod E --18 in tam ] vita E6 - 19 pro E¹
ut] et codd . - 5 <sibi > cep . E6 · 6 venerabiliter Ec
9 legatio E¹ -- sacris E6 - 10 festis] sacris E6 .- · 11 si vest. ] 21 obs. suis E6 - sui E1 - 24 refoverat E2 -- in om. E25
senescariornm E6-12 sacrata E2- denariis E2-penae E¹- 13 --- 26 utilitate E16 : -tes E2 : correxi
etiam ] tamenE¹ - Belasarius E2 princ . Petri E¹ - 14 in- 28 Intus E2. vero E6-29 vacantes E6 -
CXII. STEPHANUS V (885-891) . 193
» creditis illud ad quod convenitis , id procul dubio inibi operari debetis quod ei placeat cuius templum est , ad
>> quod convenitis . Cum enim ubique Deus sit, in suo tamen templo specialiter debet requiri, et quantum ipse
>> inspirare dignatus fuerit, id inibi quod ei placeat debet expetiri . Est igitur misericors Deus, ita tamen suam
>> misericordiam unicuique disponit impertiri ut rogantibus eam tribuat, non ingratis, et tanto largiori illam
5 >>
tribuat unicuique pietate quanto maioribus gemitibus et ardentiori animo fuerit a quolibet deprecatus , sicut ipse
>> dicit : «< Dimittuntur ei peccata multa quia dilexit multum . » Est namque templum Dei locus orationis, sicut,
>> ipse alicubi dicit : » Domus mea domus orationis est cunctis gentibus » ; et psalmista : « Domum tuam decent
» sancta, Domine. » Quippe si orationis domus est , id ibi oportet peragere quod vocatur, id est orare, psallere,
peccata confiteri, amaris oculorum lacrimis et mentis gemitibus delicta abluere , et fiducialiter veniam de com-
10 » missis culpis implorare. Est quippe ibi specialiter respectus divinus ; assistunt ibi angelici ordines , sanctorum
» chori, qui fidelium vota et preces sacerdotis pro populo deprecantis ad aures perferunt Domini Sabaoth . Qua,
>> rogo, fronte in sacratissimo Dei templo assistit qui inanibus fabulis et otiosis verbis insistit ? Nam si de omni
» verbo otioso in die iudicii ratio est reddenda , de his maxime reddetur ratio et exigetur vindicta quae in cons-
» pectu tantorum sanctorum proferuntur contumaciter in loco Deo dicato. Qua, inquam, spe veniam consequi de
15 » praeteritis arbitratur delictis qui non solum peccata sua neglegit abluere , sed potius contendit augere ? Pavescite
illum, qui facto flagello de funiculis eiecit vendentes et ementes de templo. Remissius scilicet est utiliter ne-
>> gotiari quam inaniter et otiose confabulari. Cum convenitis ad locum orationis , cum silentio state , intento corde 645
>> Deum deprecamini ut orantis pro vobis sacerdotis vota suscipiat , preces exaudiat, habentes prae oculis monen-
>> tem Dominum et dicentem : « Cum statis ad orationem, dimittite si quid habetis adversus alterum , ut et
20 » Pater vester caelestis dimittat vobis peccata vestra. » Haec meditantes et divina gratia inspirante facientes et
>>
evangelicis et apostolicis documentis imbuti , impetrata ab omnipotenti Deo misericordia cum fructu bonorum
>> operum quasi lampadibus illuminati cum gaudio et Christo repraesentari et cum sanctis coronari merebimini .
» De cetero , karissimi , nosse vos volumus quod legem Dominus populo suo instituens Moyse teste intulit
>> dicens :
« Maleficum ne patiaris vivere. » In hac itaque urbe , quod dolens dico , inveniuntur quidam qui non
25 » solum maleficos non impetunt sed potius tuentur et fovent, per quos incantationibus quibusdam daemones
>> consulere non perorrescunt et divinae legis et apostolicae doctrine inmemores quae intonat, dicens : « Quae
>>
participatio luci ad tenebras aut conventus Christo et Belial ? » In hoc enim quod Christo contempto demones
» gentium more consulunt, christianos se omnimodis non esse fatentur. Quod quamque orribile quamque sit
>>
profanum ut Christo contempto demones christianus adoret unusquisque perpendat ut tale facinus fieri peror-
30 » rescat. Quamobrem quisquis deinceps tali contagio se polluere temptaverit, alienum vivifici fieri corporis et
sanguinis domini nostri Iesu Christi , Spiritus sancti iudicio , donec a tanta resipiscat ignavia, iudicamus. Qui
» vero tam salubribus interdictis contemptor exstiterit et in eadem pestifera pertinacia perseverans resipisci
>> neglexerit, perpetuum a Deo Patre et Iesu Christo filio eius sit anathema. »
1 id] vel Es -- ei] et E6 -- 2 ipse om . EG ― 3 id] ad E² : vel pectus El -- 12 assistunt E2 P papulis E2 17 otiosae E1
Eexpectari E2 : experiri E64 desponit E1 (corr. ) : dis- -- 19 quis E12
posuit E6 - tribuit E1 (corr. ) — 7 alibi E6 · domus tua decet 25 tuetur E2-28 consumunt E6-29 et tale E2 - 30 temp-
sanctitudo Edecet E2-10 Est q . ibi] Et ibidem E6 --- rex- taverint E6-31 Cui E2 - 33 pertuum E2 : imperpetuum E6
LIBER PONTIFICALIS . II 25
194 CXII . STEPHANUS V (885-891 ) .
646 IX Cumque talis iste praestantissimus praesul existeret et in his quae divino cultui conveniunt fine tenus perse-
veraret , tanta illi est divinitus gratia concessa ut quicquid habere potuerat , sacras ditabat aecclesias , captivos
redimebat, sollicitus existens pro salute omnium ; quia, cum fama sui nominis atque actuum tam per orientales
X quam occidentales partes diffamaretur , pene omnes ad eum occurrebant ut eius benedictionem perciperent . Nam
inter alia de donariis quae aecclesiis diversis contulit longum est enarrare . 5
Verum ut de multis pauca dicamus , cum in basilica beati Petri apostolorum principis , ubi sacro ipse corpore
requiescit, cerneret nocturnis laudibus vix semel thimiamatis incensum offerri , instituit ut 11 per singulas lec-
tiones et responsoria adoleatur . Et in pergula ipsius basilicae ipse reverendus papa ob amorem beati Petri nutri-
tori sui posuit cantram auream I , cum pretiosis margaritis et gemmis ac smalto , cum perpendaculo ad penden-
dum . Necnon et in eadem venerabili basilica sancti Petri optulit regnum aureum I cum diversis margaritis, 10
XI spatham cum vagina de auro et gemmis ac balteo unam . Contulit etiam et in eadem basilica vestem unam cum
auro et albis ; vela sirica in circuitu altaris IIII ; seu et omelias beati Gregorii numero XL .
In qua vero supradicta venerabili basilica cum idem sanctissimus papa et omnium vitiorum fortissimus extir-
pator malam consuetudinem invenisset ut presbiteri qui ibidem Domino sacrificium cotidie offerebant omni anno
unam 12 wittam consuetudinaliter darent, quam consuetudinem sanctae memoriae domnus Marinus papa ante- 15
cessor eius fregerat , sed subreptionibus quorundam hominum tempore Adriani tertii papae repullulaverat, sub
forti obtestatione praecepit ut nullus umquam ab eis non solum hoc , verum etiam aliquod tributum acciperet ;
sed cum omni honore , sicut sacerdotes oportet , suum peragi officium eis liceret .
Idem autem sacratissimus praesul pro sui sempiterna memoria cum conspiceret nocturnis vigiliis in aecclesia
maiori quae vocatur sanctae et superexaltate Dei genitricis Mariae ad Praesepe lampadas consuetudinario deesse . 20
gabathas argenteas cum lampadibus optulit et continuatim in vigiliis ardere praecepit . Necnon idem mitissimus
pontifex fecit in eadem praedicta basilica vela quattuor in circuitu altaris maioris , quorum duo sunt de serico
Pauli apostoli doctoris gentium regnum ex auro purissimo unum, cum diversis gemmis albis , prasinis , hiacinthis, 25
et in medio regni cruciculam auream pendentem unam, cum catenulis suis ; vestem sericam supra altare maiore
unam, cum auro et gemmis . Fecit etiam in eadem basilica egregii Doctoris gentium belotera IIII , ex quibus
unum auro textum .
Praefatus vero venerabilis et praeclarus pontifex fecit in aecclesia domini Salvatoris quae Constantiniana vocatur
648 XIII vestem supra altare maiore auro textam unam cum diversis margaritis . Pari modo et in eadem basilica contulit 30
iamfatus reverentissimus praesul belothera serica de blathi bizantea IIII in circuitu altaris maioris , duo ex his
aquilata et duo de basilici , ornata in circuitu de olovero ; et per singulos arcus presbiterii vela serica leonati
nonaginta . Et pro futuro animae suae remedio contulit ibidem cantrellam exauratam unam , librum 13 Comitem 1,
Cum autem esset sollicitus pro statu ecclesiarum Dei ne suis temporibus quae in ruinis positae erant caderent , XIV
aecclesiam beatorum apostolorum Iacobi et Philippi quae nimio senio consumpta ruinae proxima inerat a funda-
mento renovavit ; quam collato calice et patena exaurata suo nomine grecis latinisque litteris inscripta adornavit ;
et insuper pro sua perpetua salute contulit in eadem basilica Apostolorum cortinam lineam I, velothera serica III
5 in circuitu altaris . Et oratorio sancti Thome sito in monasterio 14 sancti Andreae apostoli iuxta basilicam Apos-
tolorum fecit vestem unam.
Ipse vero egregius et prudentissimus papa , cum sciret basilicam sanctorum Quatuor Coronatorum , in qua xv
sacerdotii fungebatur officio, modico uti ornato, pro reverentia et amore eorundem sanctorum obtulit in ea cru-
cem auream super altare cum gemmis et smalto et sugulum ad pendendum in regno et cereostata vestita de
10 argento paria duo . Atque pro nimio amore illorum idem benignissimus papa contulit ibidem cantram exaura-
tam I , Salomonem I , regnum aureum I cum gemmis pretiosissimis , et vestem I cum auro et albis , atque Sermo-
num librum I , Gestarum librum I , Evangeliorum cum epistolis librum I. Hic ipse praecipuus praesul magis et XVI
magis divino zelo ductus , in eorumdem sanctorum motus amore , fecit in basilica eorum canistra de argento
purissimo mire pulchritudinis operata numero quindecim, pens . simul libras triginta, et tribuit codicem I beati
15 Iohannis Chrisostomi .
Fecit autem idem almificus papa in titulo sancti Marcelli martyris atque pontificis canistrum argenteum I , 649
pens . lib. III ; crucem de auro I ; vela linea XXVI ; cortinam lineam I ; simulque et Istoriarum librum I , omelias
Misit quoque in aecclesia sanctae Dei genitricis semperque virginis Mariae 15 sita Manturiano , librum Regum I ,
Iam memoratus mitissimus papa fecit in monasterio Clivuscauri crucem auream I. XVII
Necnon omnium ecclesiarum sollicitudinem habens ipse piissimus pater contulit in monasterio sancti Silvestri
librum Regum et Salomonis I. Et reverentiam beati Gregorii precessoris sui prae oculis cordis habens tribuit
idem summus pontifex in hospitale ipsius beati Gregorii in porticu beati Petri apostoli Sermonum sanctorum
Idem autem elegantissimus praesul atque fortissimus recte fidei predicator in aecclesia Ravennate auri XVIII 650
30 libras XII, argenti libras remisit pro animae suae remedio , quae quorundam subreptionibus inde fuerant
ablata. Similiter et in aecclesia Immolensi auri libras septem , argenti libras ablata restituit. Item
Deum prae oculis habens in Bononiensi aecclesia patenam de argento I aeque reddidit .
1 sratu E1 Dei om . E6 - caderent om . E ― 2 ecclesie vacuum) ac crucem E6 9 altare] In hoc verbo desinit E6 - 15
E6 ruinis pr. venerat E6 ― 3 fundamentis E - deaurata Christomi E1
EG - 41 et Es 21 Clivus scani E2
8 sacerdotio E6 officio om. E6 eorum ( spatium 26 predecessoris E 32 aequae E¹
196 CXII. STEPHANUS V (885-891) .
...alios per diversi cardinales titulos alios etiam circumquaque per diversa largitus est monasteria , ubi plurimis
coruscant miraculis , maximam vero partem digna honorificentia collocavit apud aecclesiam quae Apostolos dicitur .
Hanc 17 senio consumptam et ruine proximam isdem sanctissimus papa a fundamentis renovavit et plurimis
donariis comsit ornamentis . Erat quippe omnis eius intentio ut ea semper ageret quae Deo sunt acceptabilia . 5
XIX 18
Cum clades itaque locustarum, quae prodecessoris sui Hadriani videlicet tempore totam patriam pene
consumpserat, male multiplicato germine nasci cepissent et omnia replevissent , misertus idem sanctissimus papa
afflicto populo, primum quidem divulgavit ut si quis de eis unum sextarium caperet et sibi attulisset , quinque aut
XX sex denarios ab eo perciperet. Hoc autem populi audientes ceperunt huc atque illuc discurrere , easque capere et
misericordissimo patri ad emendum portare . Sed cum illas tali argumento delere nequivisset , ad Domini miseri- 10
cordiam confugiens , in oratorium beati Gregorii 19 ubi eius lectus habetur , iuxta aecclesiam principis apostolorum
veniens , sese cum lacrimis in orationem dedit. Cumque diutius oraret, surrexit , et aquam propriis manibus bene-
dicens mansionariis praecepit , dicens : « Tollite et singulis distribuite, monentes ut in nomine Domini agros
XXI » suos circumeant et hanc aquam spargant per sata et vineas , petentes divinum sibi suffragari subsidium . » Quo
facto tanta omnipotentis Dei subsecuta est misericordia ut ubicunque ipsa aqua conspersa est nulla penitus locusta 15
remaneret . Haec circunquaque vicini audientes ad Urbem confluunt , subveniri sibi deposcunt, omnem terram in
pulveris modum locustis coopertam clamitant . Quos piissimus papa benigne commonuit de caelo auxilium petere
debere contra flagellum imminens . Et mox laeta ......
NOTES EXPLICATIVES .
AVIS. Les manuscrits E1 , E2, E6 , les seuls qui contiennent le pape Jean X et les princes de l'italie méridionale : Adrianus,
ce fragment de biographie pontificale, le donnent à la suite de la genitor domni Stephaui pape (Federici, Storia dei duchi di Gaeta,
vie d'Hadrien II, sans indiquer aucun intervalle, bien qu'É- p. 150).
tienne V ne soit que le quatrième successeur d'Hadrien . J'ai 2. Zachariae sanctissimi episcopi] Zacharie, évêque d'Anagni . Ce
suivi cette disposition ; mais le lecteur doit être prévenu qu'É- personnage, élevé à l'épiscopat entre 855 et 860, fut chargé, cette
tienne V va reparaitre plus loin, à son rang véritable, dans le dernière année , d'une légation à Constantinople, en compagnie de
catalogue qui forme la continuation régulière du Liber pontificalis. l'évêque de Porto, Radoald . Tous deux ayant trahi les intérêts
Le recenseur auquel nous devons le texte du manuscrit E6 , qui leur avaient été confiés, ils furent frappés de sentences ec-
n'ayant pas pris garde aux trois papes Jean VIII, Marin et Ha- clésiastiques par le pape Nicolas . Zacharie fut déposé et réduit
drien III, qui séparent Hadrien II d'Étienne V, n'a pu com- à la communion laïque ( 862-863) . Mais Hadrien II lui rendit, dès
prendre que le biographe de celui- ci ait parlé d'un Marin, pré- son avénement , la communion ecclésiastique . L'empereur Louis II
décesseur d'un Hadrien. Il a confondu Hadrien III avec Ha- s'intéressait à Zacharie ; il insista, en 869, pour une réhabili-
drien II et corrigé partout le nom de Marin en celui de Nicolas . tation plus complète ( v . le discours prononcé cette année dans
1. ex patre Adriano, de regione ViaLata] Depuis le huitième siècle un concile tenu pour cette affaire et pour celle du mariage de Lo-
la Via Lata était devenue comme le quartier aristocratique de thaire, Muratori, Script., t, II, part. 2º, p . 136 ; Mansi , t . XV,
Rome. Les papes Hadrien I et Valentin , tous deux de naissance p. 890 ; Lapôtre, Revue des quest. hist . , t . XXVII , 1880, p . 408 et suiv.),
noble, y avaient eu leur maison paternelle. Celle de leurs prédéces- qui fut en effet accordée : « Adrianus papa eum ( Zacharie ) in pris-
seurs Etienne II et Paul n'était pas loin de là , Au dixième siècle , tinum ecclesiae suae statum revocavit » ( Invectivain Romam, Migne,
le célèbre Albéric, prince des Romains, habitait à l'endroit où s'é- P. L. , t . CXXIX , p . 835 ) . Il fut nommé bibliothécaire sous Jean
lève maintenant le palais Colonna . - Adrien, le père d'Etienne V, VIII, probablement à la mort d'Anastase ; on lui voit déjà cette
vivait encore en 916. On le voit, cette année, signer, avec d'au- qualité dans un document du 29 mars 879 (Jaffé, 3230 ; cf. Lapô-
tres membres de l'aristocratie romaine, le pacte d'alliance entre tre, Anast . , p . 287) . Il était probablement mort au moment où
CXII. STEPHANUS V (885-891). 197
Etienne V fut élu pape. La faveur dont il jouissait auprès de qualité d'évêque de Porto, prit part à cette consécration ; Invectiva
l'empereur Louis II s'explique par la haute situation de sa fa- in Romam, Migne, P. L., CXXIX, p. 826 : « Stephano quoque
mille. papa, Adriani filio, quem idem Formosus consecraverat... » ; cf.
3. presbyterum consecravit] L'auteur de l'Invectiva in Romam (Mi- p. 832. Déposé et remplacé sous Jean VIII, il avait été rétabli
gne, P. L., t. CXXIX, p. 832) parle toujours d'Etienne comme ayant par Marin dans son ancienne situation.
été ordonné diacre, et non prêtre, par le pape Marin . Il se trompe 9. devastata repperit] Lo pillage du palais pontifical à la mort
évidemment, non pas en ce sens qu'Etienne n'ait pas reçu le dia- du pape, et en général des évêchés, à la mort des titulaires, était
conat avant la prêtrise, car les rituels romains du Ixe siècle sup- passé en usage. Dans le concile qu'il tint à Rome, en 898, Jean IX
posent toujours que les prêtres sont préalablement consacrés dia- essaya d'extirper cet abus : « Quia scelestissima etiam con-
cres, mais en ce sens que le futur pape n'exerça pas les fonctions suetudo inolevit ut obeunte sanctae Romanae ecclesiae sedis pon-
diaconales et passa, le même jour, du sous-diaconat à la prêtrise. tifice ipsum patriarchium depraedari soleat, et non solum in
Le titre des ss . Quatre Couronnés, voisin du Latran, était bien sancto patriarchio , sed etiam per totam civitatem et subur-
choisi pour un prêtre que le pape désirait avoir dans son inti- bana eius talis bacchatur praesumptio, necnon quia et id inultum
mité. hactenus neglectum est, adeo ut omnia episcopia eadem patian-
4. super fluvium Scullinna in villa Viulzachara] Muratori ( Annali tur uniuscuiusque ecclesiae obeunte pontifice ; quod ne ulterius
t. V, p. 168 ) identifie cette villa avec la localité de San Cesario, praesumatur omnimodis interdicimus. Quod qui facere praesump-
non loin de Modène, près du Panaro, qui est la rivière appelée ici serit, non solum ecclesiastica censura sed etiam imperiali indi-
Scultinna. Le motif de ce voyage du pape Hadrien III est indi- gnatione feriatur » (c. 11) .
qué dans les Annales de Fulda : « Imperator cum suis apud Fran- 10. Crux... quam Belesarius] Elle est mentionnée dans la vie
conofurt colloquium habuit, missisque Romam nuntiis Hadria- de VIGILE, t. I, p. 296, 1. 10. Cette pièce d'orfévrerie, où Bélisaire
num pontificem invitavit in Franciam. Voluit enim, ut fama vul- avait fait graver des inscriptions commémoratives de ses victoi-
gabat, quosdam episcopos inrationabiliter deponere et Bernhar- res, disparut ainsi en 885. Le texte des précédents éditeurs, qui
tum filium suum ex concubina haeredem regni post se constituere ; ont eula témérité d'écrire non defuerunt alors que les manuscrits
et hoc quia per se posse fieri dubitavit, per pontificem Roma- portent defuerunt, m'avait fait dire (1. c. ) que le pillage du Latran
num quasi apostolica auctoritate perficere disposuit ; cuius frau- ne s'était pas étendu à ce monument si précieux . On voit que le
dulenta consilia Dei nutu dissipata sunt. Nam pontifex Romanus L. P. atteste le contraire.
ab Urbe digressus et Heridano flumine transito (erreur, le pape 11. ut per singulas lectiones] Le système d'encensements intro-
mourut en deçà du Pô) vitam finivit, sepultusque est in monas- duit par Etienne V ne s'est pas maintenu ; on serait plutôt re-
terio Nonantulae. » venu à l'usage antérieur, d'un seul encensement à l'office de la
5. lohannem... missum Karoli] Le missus permanent, nommé en nuit, celui qui se fait pendant que le choeur chante le cantique
conformité avec le capitulaire de l'empereur Lothaire (cf. ci-des- évangélique Benedictus Dominus Deus Israël. Mais il peut se faire
sus, p. 103, note 30 ). Il est clair, et par ce texte et par celui du que le L. P. parle ici d'un usage spécial à la basilique de Saint-
capitulaire, que le gouvernement de la ville de Rome ne rentrait Pierre, d'encens brûlé dans les encensoirs fixes, et non d'un en-
pas dans ses attributions ordinaires et qu'il n'en put être investi censement pratiqué avec un encensoir portatif, à chaines, que
que par une commission spéciale du pape . - L'évêque de Pavie l'officiant balance à la main.
fut récompensé de sa coopération à l'élection d'Etienne V ; celui - ci 12. unam wittam] Witta, du saxon wite, a le même sens que le
lui donna le duché de Comacchio (Jaffé, 3411 ) . latin muleta. V. Ducange à ce mot.
6. sanctae Romanae ecclesiae scole] Les scholae palatines, corpo- 13. librum comitem I] On appelle ainsi le livre qui contient les
rations des clercs et fonctionnaires de la cour pontificale, analo- leçons de la messe, pour tous les dimanches et fêtes de l'année
gues à celles de la cour impériale byzantine qui ont été mention- ecclésiastique. Le plus ancien document qui nous reste d'un li-
nées ci- dessus , p. 180, 1. 16 . vre de ce genre est la charte de Valila, publiée dans le tome I de
7. proximo die dominico] Ainsi on n'attendit pas le consentement cet ouvrage (p. CXLVII a, 1. 49) .
de l'empereur Charles le Gros . Il s'en montra fort irrité . Ann . 14. in monasterio s . Andreac] . C'est le monastère de Saint-An
Fuld. « Romani, pontificis sui morte comperta, Stephanum in dré de Biberatica, affecté à la desservance de la basilique des
locum eius constituerunt. Unde imperator iratus quod eo incon- Saints -Apôtres . Cf. ci-dessus, p. 45, note 88.
sulto ullum ordinare praesumpserunt, misit Liutwardum (l'é- 15. aecclesia s. Mariae sita Manturiano] Sur l'emplacement de
vèque de Verceil, archichancelier de l'empire) et quosdam Ro- cette église, qui était alors une cathédrale, v . t. I, p . 483, note
manae sedis episcopos qui eum deponerent, quod perficere mi- 43. L'évêché existait encore au xe siècle ; je trouve dans le Regis-
nime potuerunt. Nam praedictus pontifex imperatori per legatos tre de Subiaco un Florus, évêque de Manturianum, mort avant
suos plus quam XXX episcoporum nomina et omnium presbyte- 952 ; ce personnage était encore prêtre en 924 (Reg. Subl. , nºs 122,
rorum et diaconorum cardinalium atque inferioris gradus perso- 27).
narum, necnon et laicorum principum regionis scripta destinant, 16. in aecclesia] Il y a ici une lacune évidente, qui commence
qui omnes unanimiter eum elegerunt et eius ordinationi sub- juste à l'endroit où s'arrête le manuscrit E2. On avait commencé
scripserunt. » - La date de la consécration d'Etienne V n'est à parler de largesses ou de restitutions à quelque église : après
pas déterminée avec précision. Un diplôme publié par Fantuzzi l'interruption du texte il est question de reliques distribuées aux
(Monum. Ravenn . , t . I, p. 90 ) est daté du 20 novembre, indiction titres cardinalices et aux monastères . C'est en effet des reliques
VIII, c'est-à-dire du 20 novembre 889 et en même temps de l'an 4 seulement que l'on peut dire que plurimis coruscant miraculis.
d'Etienne V. Cela suppose que le pontificat de celui- ci n'a com- 17. Hanc senio consumptam] Ce récit de la reconstruction de la
mencé que postérieurement au 20 novembre 885 . basilique des SS. Apôtres fait double emploi avec celui qui figure
8. consecratus pontifex] Formose, comme c'était son droit, en plus haut, p . 195, 1. 1-6.
198 CXII . STEPHANUS V (885-891) .
18. clades locustarum] Cf. ci-dessus, p . 191 , 1. 17. cit., p. 218), doit avoir fait partie, au vIIIe et au Ixe siècle , de l'o-
19. oratorium b. Gregorii ubi eius lectus habetur] Cet oratoire, si- ratoire Saint-Grégoire. Cette hypothèse ne serait pas admissible
tué près de la basilique de Saint-Pierre, au fond du portique d'en- si l'église Saint- Vincent avait été réellement désignée par le nom
trée, à droite (plan, cc) existait déjà au v111º siècle, comme il ré- de Saint-Vincent sub Frascati que lui attribue Maffeo Vegio (op.
sulte de la description de Saint-Pierre souvent citée (De Rossi, cit., p. 551 ), puisque le L. P. mentionne déjà ce vocable au temps
Inser., t. II, p . 227 ) : « Perge ad porticum Petronellae, gaudensque de Léon IV (ci- dessus, p . 130, 1. 10) ; mais j'ai démontré dans
ascende ad Gregorii lectum, patris sancti, in quo spiritum reddi- le commentaire de ce dernier passage, que l'église Saint-Vincent
dit Deo datori dignum munus ; et ibi habes altaria XI ». La men- in Frascata doit être cherchée à Frascati, et non pas à Rome, et
tion de onze autels a suggéré à M. de Rossi l'idée que l'édifice que la dénomination employée par Maffeo Vegio provient proba-
aa, appelé église Saint-Vincent dès le temps de P. Mallius (op. blement d'une fausse interprétation du L. P.
VI
LE LIBER PONTIFICALIS
DE PIERRE- GUILLAUME
Comme il est expliqué dans le chapitre II de l'Introduction à ce volume , le Liber pontificalis de Pierre- Guillaume
comprend : 1° les vies des papes depuis saint Pierre jusqu'à Hadrien II, interpolées çà et là , et , depuis le milieu
du viie siècle, considérablement abrégées ; 2º à partir de Jean VIII jusqu'à la fin du x1° siècle , un catalogue dressé
successivement par divers contemporains, ordinairement très succinct , mais quelquefois développé en petites
notices ; 3° depuis Grégoire VII jusqu'à Honorius II (1073-1130), des biographies étendues , rédigées aussi par des
contemporains. Tout cet ensemble nous est parvenu dans un manuscrit exécuté en 1142 à l'abbaye d'Acey , en
Franche-Comté, par le moine Pierre- Guillaume , bibliothécaire du monastère de Saint- Gilles sur le bas Rhône .
Le manuscrit de Pierre - Guillaume existe encore : c'est le Vaticanus 3762 (= H) . Je me suis borné à le repro-
duire, sans indiquer les variantes des autres manuscrits , tous dérivés de lui.
Mais le catalogue depuis Jean VIII jusqu'à la fin du x1° siècle ayant circulé longtemps en dehors de la compi-
lation de Pierre-Guillaume , il s'en est conservé quelques copies , toutes plus ou moins abrégées , dont les variantes.
Aug. Hannoveranus I, 9,
Cav. Vaticanus 3764, de Lando à Grégoire VII,
Est. = Estensis VI, F. 5 , jusqu'à Grégoire VII ,
Laur. Laurentianus LXV, 35, de Romain à Jean XIII ,
soit sous les cotes des manuscrits . Cependant les variantes de ces textes ne sont pas notées, 1° quand elles
200
ne consistent qu'en abréviations ou suppressions ; 2° quand elles n'intéressent que les chiffres ces dernières sont
Peu après la mort de Martin V ( 1431 ) , le Liber pontificalis de Pierre- Guillaume fut, non seulement continué
jusqu'à ce pape, mais complété pour la partie antérieure , depuis Jean VIII . Ces compléments sont presque tous
empruntés à la chronique de Martinus Polonus . Je donne, sous la rubrique Recension du XVe siècle, cette
rédaction remaniée , toutes les fois qu'elle diffère du texte de Pierre- Guillaume autrement que par de simples
variantes orthographiques . Pour cette reproduction , je me suis servi des manuscrits Parisini 5144 et 5144 A,
Barberinus XXXII 465 , mais sans indiquer leurs menues variantes, qui n'ont aucun intérêt .
Le commentaire s'étend à tous les textes publiés , qu'ils soient secondaires ou primitifs .
CVIIII. IOHANNES VIII (872-882) . 221
CVIIII.
[Hic beatissimus pro utilitate omnium aecclesiarum Dei et praecipuae Gallicane aecclesiae Arclatem mariti-
mali itinere devectus est ; ubi Leo abbas in praesentia eius veniens contra Girbertum Nemausensem episcopum
conquestus est. Monasterium enim sancti Petri in quo quiescit corpus beati Egidii, in finibus Gothie, in valle
Flaviana, quam vallem Flavius quondam rex beato Egidio donavit et sanctus Egidius exinde donationem integri-
ter Romane aecclesiae et domno papae Benedicto fecerat et ibi in veneratione principum apostolorum Petri et
Paulimonasterium edificaverat, praefatus Girbertus Nemausensis antistes praedictum monasterium quadam teme-
ritate invadens, eidem Leoni abbati abstulerat, deinde praeceptum ex rege Francorum exceperat, in quo nec fir-
mitatem credens, Romanum pontificem adiit, super hoc in auctoritatem furtim quasi de suis apostolicam exqui-
sivit. Sed sanctae recordationis domnus Nicholaus papa, licet huius fraudis esset ignarus, divino tamen spiritu
plenus, omnes de hoc legem querentes excusare sategit. Sed domnus Iohannes papa , cum munimenta cartarum
eiusdem monasterii requireret, privilegium quod Roma venerabilis papa Benedictus sancto Egidio corporaliter
tradiderat ei oblatum est. Tunc domnus papa Iohannes per Deusde, ducem Ravennatem , advocatum suum, con-
tra Girbertum , Nemausensem episcopum, ipsum monasterium quesivit. Tunc ambarum parcium advocatis
per fideiussorem legatis, executore dumtaxat Georgio seriniario et Deusle agente, voluit idem Girbertus episco-
pus per preceptum domni Nicholai pie memorie ibi relectum, quod furtim quasi de suis ex apostolica sede frau-
daverat, et per praeceptum quod ex quodam rege Francorum falsum exceperat, in quo nec ulla firmitas subsiste-
bat, defendere. Sed domnus papa omnes episcopos et iudices Rome vel Provintiales sub excommunicationis ana-
themate admonuit de hoc rectam legem dicturos et facturos. Tunc Rostagnus, Arelatensis archiepiscopus, e
Aribertus Ebredunensis archiepiscopus, Walbertus Portuensis episcopus, Paschalis Amerinus episcopus, Ratber-
tus Valentie episcopus, Litiduinus Massiliensis episcopus, Ictarius Vivariensis episcopus et alii episcopi Provincie,
et iudices Iohannes, dux et dativus Ravenne, Ardus, Adbertus, Guisalfredus, Arderadus, Godulfus, et alii non-
nulli Provintiales iudices, ut praeceptum lectum audierunt, mox cognoverunt apostolicam domni Nicholai cen-
suram excusare de hoc legem querentes. Et dixerunt per illud praeceptum hoc monasterium non posse defendi,
iudicantes statim ut praefatum monasterium Girbertus episcopus domno papae redderet et penam invasionis
LIBER PONTIFICALIS, t. II . 26
CVIIII. IOHANNES VIII (872-882) .
sibi componeret. Tunc ipsum advocatum Deusde ducem Ravennatem domnus papa illuc transmisit, qui super
hoc corporalem traditionem de omnibus rebus praedicti monasterii, tam intus quam extra , a praefato Girberto
episcopo recepit.
2
Deinde in Galliam transitum faciens, anno incarnationis dominice DCCCLXXVIIII, XV kal. septemb. , in-
dictione XI, anno pontificatus sui in sacratissima sede beati Petri apostoli sexto , apud Trecas civitatem, in prae-
quio pollens, septimam universalem synodum de greco in latinum , ipso iubente, transtulit. Transtulit etiam de
greco in latinum yerarchyam Dyonisü Ariopagite Athenarum episcopi, scriptam ad Thimotheum episcopum
Ephesi, et direxit Karolo imperatori filio Hludovici . Transtulit etiam de greco in latinum passionem sancti
Petri Alexandrini archiepiscopi et passionem sancti Acatii sociorumque eius et vitam sancti Iohannis helemosi-
narii].
NOTES EXPLICATIVES .
1. Hic beatissimus-recepit] . Ce qui suit est de la propre main de piae memoriae ibi relectum se defendere . Sed Rostagnus Arela-
Pierre- Guillaume, qui s'est ingéré ici, par exception, à compléter tensis archiepiscopus et Aribertus Ebredunensis archiepiscopus,
le catalogue romain . Il commence par une histoire relative à un Walbertus Portuensis episcopus, Paschalis Amerinus episcopus,
procès que son monastère de Saint-Gilles soutint, au temps de Ratbertus Valentiae episcopus, Litidumus Massiliensis episcopus,
Jean VIII , contre l'évêque de Nimes . Ce qu'il en dit est tiré, à Alictarius Vivariensis episcopus et alii episcopi Provinciae, et iu-
peu près mot pour mot, de deux lettres du pape Jean VIII , don- dices Iohannes , dux et princeps Ravennae , Ardus , Adbertus, Gisel-
nées à Troyes , le 21 juillet et le 18 août 878 (Jaffé , 3176 , 3179 ; Mi- fredus , Alderadus, Godulfus et alii nonnulli Provinciales iudices,
gne, P. L., t. CXXVI , p . 789, 792) . Je reproduis ici le texte de la ut praeceptum lectum audierunt, mox cognoverunt apostolicam
première, avec lequel notre narrateur est plus constamment d'ac- domni Nicolai censuram excusare de hoc legem quaerentes, et
cord : dixerunt per illud praeceptum hoc monasterium non posse de-
" Iohannes episcopus , servus servorum Dei, reverentissimis sa- fendi , iudicantes statim ut praefatum monasterium Amelio pres-
cerdotibus Amelio presbytero et Leoni abbati . bytero et Leoni abbati Girbertus episcopus redderet et poenam
« Quod postulastis a nobis , concedimus religiositati vestrae mo- invasionis nobis componeret. Nos poenam pro eius paupertate
nasterium sancti Petri cum omnibus cellis et rebus sibi pertinen- illi , si amplius non peccaverit, reliquimus, et monasterium sub
tibus, in quo quiescit corpus beati Aegidii in valle Flaviana , in omni integritate recepimus ; ipsum advocatum nostrum Deusde du-
pago Nemausensi , in finibus Gothiae, quam vallem Flavius quon- cem illuc transmittentes, qui super hoc corporalem traditionem
dam rex praefato beato Aegidio donavit. Qui sanctus Aegidius de omnibus rebus praedicti monasterii a praefato Girberto accepit
exinde donationem integriter Romanae ecclesiae fecit, et ibi in ve- episcopo , etc.
neratione principum apostolorum Petri et Pauli monasterium aedi- - La seule chose que Pierre- Guillaume n'ait pas trouvée dans
ficavit. Porro dum spatium terrae illud coenobium a Romana se- ces pièces authentiques, c'est le nom du pape auquel saint Gilles
pararet ecclesia, quia pro aliis curis illuc legatum mittere nequi- aurait fait donation de son monastère . Mais il était depuis long-
verat, Nemausensis antistes ipsum quadam temeritate invadens temps admis dans l'abbaye que ce pape s'était appelé Benoit, et
sustulerat. Deinde praeceptum ex rege Francorum exceperat ; in nous avons encore une fausse pièce (Jaffé, 2127) par laquelle Be-
quo nec firmitatem credens, Romanum pontificem adiit, super hoc noît II est censé accepter le patronage de la nouvelle fondation.
etiam auctoritatem furtim, quasi de suis , apostolicam exquisivit . 2. Deinde in Galliam... ] Ces données chronologiques sur le con-
Sed sanctae recordationis domnus Nicolaus, licet huius fraudis cile de Troyes de l'année 878 (et non 879) sont empruntées aux
esset ignarus, divino tamen Spiritu plenus, omnes de hoc legem deux documents cités dans la note précédente. Le second pré-
quaerentes excusare sategit, Sed nos cum in nostro archivo moni- sente, en tête , les mots : anno incarnationis domini nostri lesu
menta chartarum requireremus, ibi illud praeceptum beato Aegi- Christi DCCCLXXVIII, XV kal. septembris, indictione XI, .. in
dio traditum reperimus. Dehinc cum Arelatem maritimali itinere praesentia domni Ludovici serenissimi regis in praesenti concilio re-
pro universarum ecclesiarum Dei negotio veniremus, hoc recor- sidentis ; le premier se termine par la date anno Domino propitio
dantes, ipsum monasterium per Deusde ducem Ravennatem, ad- pontificatus domini nostri Iohannis summi pontificis et universalis
vocatum nostrum, contra Girbertum Nemausensem episcopum papae in sacratissima sede beati Petri apostoli VI, indictione XI.
quaesivimus. Imo ambarum partium advocatis per fideiussorem 3. Anastasius, R. E. bibliotecharius...] Sur ce catalogue des ou
legatis, exsecutore duntaxat Georgio scriniario et Deusde agente, vrages d'Anastase le bibliothécaire, v. Lapôtre, De Anast. bibl.,
voluit idem Girbertus episcopus per praeceptum domni Nicolai p. 329 et suiv. La traduction du VII concile œcuménique porte
CVIIII. IOHANNES VIII (872-882). 223
en tête une dédicace à Jean VIII ; elle fut exécutée au commen- 4. L'épitaphe de Jean VIII nous a été conservée, quoique d'une
cement de son pontificat ; celle du VIIIe concile est antérieure : manière incomplète , par P. Mallius (De Rossi , Inscr. , t . II, p . 216) ,
Anastase la dédia en 871 ou 872 au pape Hadrien II ; les deux avec l'indication précise du lieu où se trouvait son tombeau : <« Hic
passions de saint Pierre d'Alexandrie et de saint Acace (ou des requiescit ante ecclesiam (S. Petri) iuxta portam Iudicii ( plan , 138) ;
1480 martyrs), furent traduites à la demande de Pierre, évêque de cuius epitaphium est istud :
Gabies (876). Quant à la vie de saint Jean l'Aumônier, c'est la plus
ancienne des traductions d'Anastase : elle remonte au temps du Praesulis octavi requiescunt membra Ioannis
pape Nicolas, à qui elle est dédiée . C'est par erreur que Pierre- tegmine sub gelido marmorei tumuli.
Guillaume lui attribue la version latine de la « Hiérarchie » du Moribus ut paret fulsit, qui mente beatus
faux Denys l'Aréopagite : Anastase n'a traduit que les Scholies de allisonis complus actibus et meritis.
Maxime et de Jean de Scythopolis, non l'ouvrage lui- même ; il Iudicii custos mansit, pietatis amator,
mit aussi en latin la vie de saint Denys l'Areopagite. Ces deux dogmatis et varii plurima verba docens.
ouvrages sont accompagnés de préfaces dédicatoires à Charles-le- De segete Christi pepulit zizania sepe
Chauve, du 28 avril 875 et du mois de juin 876. Dans la dernière, multaque per mundum semina fudit ovans.
le subtil Anastase se pose en champion de l'aréopagitisme du Docti[ loquus] , prudens, verbo linguaque peritus,
saint Denys de Paris . Il mourut vers le temps du voyage de sollertem sese omnibus exhibuit.
Jean VIII en France, ou peu après . Cf. Lapôtre, op. cit. , p . 286 . Et nunc celicolas cernat super astra falanges...
4
224 CX. MARINUS (882-884).
CX .
RECENSION DU XV SIÈCLE.
Marinus secundus , natione Gallisanus, ex patre Palumbo , sedit annum I menses V, et cessavit episcopatus diebus II .
NOTES EXPLICATIVES .
1. natione Gallisanus] De Gallese. Sur cette localité , cf. t. I, plissait à Rome , quand il fut élu pape, les fonctions d'archidiacre.
p. 420, 1. 13, et p. 424 , note 32. La carrière de Marin est assez Sur cette situation compliquée, je renvoie aux explications que
bien connue. Entré dans le clergé de Rome à l'âge de douze ans , le P. Lapôtre donnera dans son livre (en préparation) sur le
il devint sous-diacre au temps de Léon IV (847-855 ). C'est en pape Formose.
cette qualité que nous le voyons assister en 860 , à Sainte- Marie- 2. Le tombeau du pape Marin se trouvait, d'après P. Mallius
Majeure, à la réception d'une ambassade de l'empereur Michel. (De Rossi, Inser., t. II , p. 215 ) , « inter portam Argenteam et por-
Il fut promu au diaconat en 862 ou l'une des quatre années tam Romanam , videlicet in porticali » (plan , 124) . Comme le nom
suivantes . En 866 il fut envoyé à Constantinople par le pape du défunt ne figure pas dans l'épitaphe , P. Mallius crut que c'é-
Nicolas, avec l'évêque d'Ostie Donat et le prêtre Léon ; mais tait celle d'un pape Jean. Mais Sarti ( App . ad Dion . , p . 137) a dé-
cette légation fut arrétée à la frontière entre la Bulgarie et montré, par la comparaison de cette pièce avec les vers de Flo-
l'empire grec. Marin revint donc à Rome ; mais ce fut pour doard relatifs à Marin, que c'est bien de celui- ci qu'il s'agit :
reprendre en 869 le chemin de Constantinople et présider, comme
troisième légat d'Hadrien II, le huitième concile oecuménique . Quam sollers Domino placuit, qui mente modesta
Devenu ensuite évêque de Cære, il fut chargé, en 880 , par le pape presul apostolicus orbis et omne decus.
Jean VIII d'une troisième mission à Constantinople, où Photius Hic statuit tumulo claudi sua membra sub isto
parvint à le faire retenir en prison pendant trente jours . On le re- hec eadem sperans ut sibi reddat humus.
trouve à Naples, au commencement de l'année 882 , revêtu du titre Ardua qui fulsit cunctis ul sydera celi,
d'arcarius s. sedis et accrédité auprès de l'évêque Athanase pour une Augustis carus, gentibus et tribubus.
mission diplomatique . Cf. ci-dessus, p. 164, 165, 168, note 14, 172 , Doctrinis comptus sacris et dogmate claro
note 83 , 178 et suiv .; Jaffé , 3322 , 3323, 3378 , 3103 ; Vulgarius , De per patrias sancta semina fudit ovans.
causa Formosi, Migne, P. L. , t. CXXIX, p . 1111 ; Dümmler, Auril. Nam Graios superans Eois partibus unam
und Vulg . , p. 135 et suiv.; Invectiva in Romam, dans Bianchini , scismata pellendo reddidit eclesiam.
Anastas. , t. IV , p. LXXII : « Cerensis namque episcopus fuit, non Principis hic Petri sed quisquis tendis ad aulam,
unus ex septem, sicut Formosus , sed ex forensibus unus » ; Ann . dic supplex isdem regnet ut arce poli.
Fuld. , 882. Cependant, malgré son caractère épiscopal , il rem-
CXI . HADRIANUS III ( 884-885) .
225
CXI.
ADRIANUS , natione Romanus, ex patre Benedicto , sedit ann . I mens . IIII .
CATALOGUES .
H. in margine, manu posteriori : Hic2 constituit ut imperator non intromitteret se de electione pape .
Cat . Casinensis (Mon. Germ . Scr . Lang . , p . 483 ) . — Adrianus [ Teanensis ] ann . I mens . IIII d . I. IsteAdrianu s cecavit 2 Georgium
-
de Abentinum et Mariam superistanam nudam per totam Romam fusticavit.
NOTES EXPLICATIVES .
1. La note marg inale de il est évi dem ment empr unté e à Marti-
nus Polonus, tout comme le texte semblable qui figure dans la re- perterriti , urbem egredientes , imminens periculum fugiendo evade-
cension du xve siècle. Le décret mentionné ici par Martin n'asure- rent; nec multo post ad Francos pervenerunt . » Il fut rétabli
ment pas existé. Jamais l'empereur n'avait réclamé le droit d'inter- dans ses dignités après la mort de Jean VIII , et très probable-
venir personnellement ou par légats dans les élections pontificales . ment par son successeur Marin . Sous Hadrien III le nomencla-
Tout ce qu'il réclamait c'est que l'élection ne fût point suivie de teur Grégoire , beau- père de Georges , figure dans un document
consécration avant d'avoir été vérifiée et approuvée par lui . Cette (Jaffé, 3401) avec la qualité de missus et apocrisiarius s . sedis apos-
situation, bien antérieure à Hadrien III , se maintint apres lui, à tolicae dont il était revêtu avant sa brouille avec Jean VIII ( Jaffé ,
tout le moins jusqu'à la fin du IXe siècle. Cf. ci- dessus , p. 197, note 3015, 3020). Ces vicissitudes potitiques , dont le détail nous échappe ,
7; v. aussi le concile de Rome, sous Jean IX , en 898 , c . 10. donnaient lieu à des scènes sanglantes, comme celle dont parle
-- Je
ne pense pas que Martin ait inventé lui- même cette constitution l'annaliste de Fulda, à l'année 882. « Iohannes pontifex Romanus
pontificale . Ce qui en a suggéré l'idée , c'est sans doute le passage decessit, in cuius locum Marinus , antea episcopus , contra statuta
de la vie d'Hadrien II (ci- dessus , p . 174, 1. 20 et suiv . ) où il est canonum subrogatus est . Quidam Gregorius nomine, quem Ro-
question des légats impériaux qui veulent prendre part à l'élection mani superistam vocitabant, dives valde, in paradiso Sancti Petri
du pape et de l'opposition qu'ils rencontrent du côté des Romains . a suo collega occisus est , et pavimentum ecclesiae , per quam tra-
2. cecavit Georgium de Abentino ] Ce Georges est évidemment le hebatur, totum sanguine illius infectum . » Il doit y avoir un lien
même que le Georgius vestararius qui s'échappa de Rome en entre cet évènement et celui que raconte le catalogue du Mont-
876, avec Formose et divers autres proceres de l'aristocratie ro- Cassin. La mort violente de Jean VIII rentre aussi dans le même
maine, qui furent ensuite condamnés à plusieurs reprises ordre de faits.
par le pape Jean VIII . Auxilius Def. "Form. I. 4 : « Georgius 3. Hadrien III mourut près de Nonantola et y fut enterré (ci- dessus ,
siquidem , cui cognomen de Aventino , et Gregorius nomencolator p . 197 , note 4) . Son épitaphe fait défaut . Le moine de Nonantola à qui
octavo Iohanni papae in sinistram venerunt suspicionem : idem nous devons une vie d'Hadrien I, confondu en une seule personne
vero Formosus praesul mutua cum eis videbatur dilectione cone- avec Hadrien III (t. I. p . 515 , note 4), raconte que le pape, mort
xus et idcirco ab eodem papa non aequis oculis aspiciebatur . Quid in locum qui Spinum Lamberti vocatur... VIII id. iulii, fut enterré
plura ? Disseminatus est rumor quod alius ex eis in Tyberim foret dans l'église du monastère de Saint- Silvestre de Nonantola . Il
praecipitandus , alius lumine privandus , alius autem membris de- ajoute que les moines ouvrirent sa tombe pour le dépouiller de ses
formandus ; unde factum est ut nocturnis horis repentino nuntio riches vêtements pontificaux . Sa planète ( chasuble) était encore con-
servée dans l'abbaye au moment où le biographie écrivait.
226 CXII . STEPHANUS V (885-891 ) .
CXII.
RECENSION DU XV SIÈCLE .
Stephanus V, natione Romanus, ex patre Adriano de Via Lata , sedit annos VI dies IX ; et cessavit episcopatus dies V. Huius
temporibus 3 Normanni adiunctis sibi Dacis pene totam Galliam devastarunt. Propter ipsorum timorem corpus beati Martini Turo-
nensis Altisiodorum est deportatum et in ccclesia sancti Germani collocatum. Sed monachis propter oblationes litigantibus et
suo sancto miracula que fiebant ascribentibus, pro determinatione leprosus inter sanctos Martinum et Germanum positus ex
parte Martini curatus tantum , et alia nocte reversus ex alia parte ab eodem curatus est, non propter impotentiam Germani,
sed quia hospitem honoravit .
NOTES EXPLICATIVES .
1. Stephanus... ] Voy . ci-dessus, p. 191 , le fragment de la vie de Rossi, Inscr., t . II, p . 214) , qui nous a conservé son épitaphe :
ce pape, encore rédigé avec l'ampleur de l'ancien Liber pontifi-
calis. Accedis quisquis magni suffragia Petri
2. A morte... ] Calcul faux , à moins que l'on ne corrige CCLXIIII celestis regni poscere clavigeri,
en CCLXXXIIII ; encore n'arrive - t-on qu'au mois de mai 888 , qui intentis oculis, compuncto corde, locellum
tombe, il est vrai, dans le pontificat d'Etienne V, mais qui ne conspice perspicuum quo pia membra iacent.
correspond ni au commencement ni à la fin de ce pontificat. Hic tumulus quinti sacratos continet artus
3. Huius temporibus... ] Cette légende, qui ne figure que dans la presulis eximii pontificis Stephani,
deuxième édition de Martin, provient de Vincent de Beauvais bis ternis annis populum qui rexit et urbem
(Speculum, XXIV, 45 ) , lequel dépend lui-même de Guillaume de et gessit Domino quae fuerunt placita.
Malmesbury . Mais c'est, je crois, Martin qui a rattaché l'histoire Suscepit tellus consumptum pulvere corpus,
au pontificat d'Etienne V : Vincent la place sous celui de Jean VIII . ethera sed scandit spiritus almus ovans.
4. Le tombeau d'Etienne V se trouvait dans le portique de Unde, peto, cuncti venientes dicite fratres :
Saint-Pierre (pl . 129) , « ante ecclesiam » dit P. Mallius (De Arbiter omnipotens , da veniam Stephano.
1
CXIII FORMOSUS ( 891-896) . 227
CXIII.
FOR MOSUS , natione ' Portuensis , ex patre Leone , sedit ann . V mens . VI d . XVIII .
CATALOGUES.
Paris . 5140. --- Formosus, episcopus Portuensis , sedit ann . V mens . VI.
Aug. -- Formosus, natione Portuensis , ex patre Leone , sedit ann. IIII .
Est. - Formosus , nacione Portuensis et eiusdem aecclesiae episcopus , ex patre Leone, sedit ann . IIII m . VII d . X.
RECENSION DU IV SIÈCLE.
Formosus , episcopus Portuensis , sedit annos V menses V; et cessavit episcopatus diebus II . Hic² per picturam renovavit totam
ecclesiam beati Petri principis apostolorum. Hic aliquando³ ob timorem Iohannis pape fugiens, episcopatum Portuensem de-
reliquit ; et cum post vocatus redire nollet , anathematizatus est. Sed post in Galliam ad imperatorem veniens, usque ad layca-
lem statum degradatus est ; insuper iuravit se nec ad episcopatum nec Romam reversurum . Post a Martino successore lohannis
contra iuramentum restitutus , non solum Romam est reversus, sed etiam episcopatum Romanum suscepit . Propter quod de
facto ipsius multa altercatio fuit , prout in sequentibus patebit.
NOTES EXPLICATIVES .
1. natione Portuensis] Le mot natione, qui se rencontre aussi nes , p . 248. Ciampini (De sacr . aedif. , pl. X, XI) et d'après lui
dans certains catalogues, paraît être une correction maladroite : Bianchini (Anast. , t . II, p. LXXIII) ont reproduit des dessins an-
la leçon primitive était episcopus. nexés au mémoire de Grimaldi . J'ai déjà parlé (t . I, p . xxvI ) des
2. Hic per picturam... ] Martin emprunte cela à Benoît du Mont- portraits des papes qui faisaient partie de cette décoration ; les
Soracte « Renovavit Formosus papa aecclesia principis aposto- autres peintures, distribuées en plusieurs étages, couvraient tout
lorum pictura tota » (Mom . Germ. Scr. , t. III , p . 714) . Une partie l'espace entre la colonnade et la charpente, sous et entre les fenê-
de cette décoration s'est conservée jusqu'au commencement du tres . Les sujets étaient empruntés, d'un côté ( côté du N. ) à l'An-
XVIIe siècle, c'est-à-dire jusqu'à la démolition de la partie infé- cien Testament , de l'autre au Nouveau.
rieure de l'ancienne basilique, sous Paul V. Il nous en reste une 3. Hic aliquando… ] Tout ce qui suit a été emprunté par Martin
description, de la main de Grimaldi ; M. Eug . Müntz l'a publiée , à Vincent de Beauvais (Spec. hist. XXIV , 56) , qui lui - même se
dans le tome I de la Bibl. des écoles françaises de Rome et d'Athé- réfère à Sigebert de Gembloux .
CXIIII . BONIFATIUS VI ( 896 ) .
228
CXIIII .
NOTES EXPLICATIVES .
Le tombeau de Boniface VI existait encore au temps de P. Mal- On a d'ailleurs les épitaphes des papes Boniface II , III, IV et V.
lius (De Rossi , Inscr . , t . II, p . 207) : « Hic requiescit in porticu Il est difficile que ce soit celle de Boniface VII, que l'on ne pou-
vait guère être tenté, vu les circonstances de sa vie et de sa mort,
pontificum , de quo habetur hoc epitaphium :
d'appeler praesul almus . Il est donc naturel de penser à Boniface
Atria magnifici sunt membris plena sepulchri (var. sepulti) VI. M. de Rossi (l. c. ) propose de restituer à peu près comme
Sedis apostolicae Bonifati presulis almi. "» il suit, ce fragment d'épitaphe :
Il est évident que nous n'avons ici qu'un fragment , et encore Atria magnificis [quae ] sunt (iam) plena sepulcri[s]
mal copié . Mallius attribue cette épitaphe à Boniface 1 , à qui elle sedis apostolicae Bonifati praesulis almi
ne peut convenir , puisque ce pape était enterré sur la voie Salaria . (suscipiunt corpus etc.)
CXV . STEPHANUS VI ( 896-897) .
229
CXV.
STEPHANUS , natione Romanus , ex patre Iohanne presbytero , sedit ann . I mens . III . Huius tempore¹ ecclesia
Lateranensis ab altare usque ad portas cecidit.
CATALOGUES.
RECENSION DU XV SIÈCLE .
Stephanus sextus , natione Romanus, sedit annum I menses III ; et cessavit episcopatus diebus tribus . Hic 2 a Formoso papa
episcopus Avergnie ordinatus ipsum persequitur ; qui omnes ordinationes ipsius irritas decrevit esse . Legitur etiam quod corpus
Formosi in concilio positum et veste papali exutum laycali induitur, et duobus digitis dextre manus eius abscisis in Tyberim
iactari precepit .
LIBER PONTIFICALIS , t . II .
27
230 CXVI . RQMANUS ( 897) .
CXVI.
ROMANUS , natione Gallisanus , ex patre Constantino , sedit mens . IIII dies XXIII .
CATALOGUES .
Paris. 5140. - Romanus sedit mens. IIII ; qui 1 postea monachus factus est.
Laur. - Romanus, presbyter tunc (lege tituli ) sancti Petri ad vincula , sedit men . IIII .
Vat. 1340. - Romanus, presbyter tituli sancti Petri ad vincula , sedit mens . IIII .
Est. - Romanus , nacione Galerae , presbiter tituli sancti Petri ex vincula , sedit m. IIII .
Romanus, natione Romanus , sedit menses III dies XXII . Hic contra Stephanum papam sententiavit .
NOTES EXPLICATIVES .
1. Qui postea monachus] Le Vatic . 1340 dit la même chose d'E- comme ici : «< factus est monachus » ( t . I , p . 293 ) . Cf. plus loin,
tienne VI . Nous avons ici une note marginale qui a été trans- Christophe , p. 235 .
posée . Mais où est sa véritable place ? S'agit- il d'Etienne VI ou 2. Hic-sententiavit] Ces mots manquent aux manuscrits de Mar-
de Romanus ? Etienne VI mourut en prison, étranglé, à la suite tinus Polonus ; ils pourraient bien provenir, grâce à quelque dis-
d'un soulèvement qui l'avait précipité du siège pontifical. Quant à traction, de la notice suivante. On ne sait rien de Romanus ni
Romanus, on ignore absolument les circonstances de sa fin . Fut-il de son attitude à l'égard de la mémoire de Formose . Cependant ,
aussi déposé et enfermé dans un monastère ? Ou bien le supplice comme il fut élevé au pontificat après qu'Etienne VI eut péri d'une
d'Etienne VI fut-il précédé d'un sorte de profession monacale , for- mort violente, il est peu probable qu'il ait suivi la même ligne que
cée, bien entendu ? Je ne saurais le dire . Quand on déposa le pape son prédécesseur. Noter qu'il était de Gallese, comme Marin,
Silvère, on lui passa aussitôt un habit de moine, et l'on dit, l'ami de Formose .
CXVII . THEODORUS II ( 897) .
231
CXVII.
THEODORUS , natione Romanus , ex patre Fotio , sedit dies XX .
ciliavit.
NOTES EXPLICATIVES .
CXVIII .
JOHAN NES , natione Tiburtinus , ex patre Rampoaldo , sedit ann . II dies XV.
Iohannes
་་ nonus , natione Romanus , sedit annis II diebus XV . Hic pugnam fecit cum Romanis . Hic 2 ad confirmandum For
mosi ordinationem synodum Ravenne statuit , ubi sententia quam Stephanus papa contra Formosum fecerat reprobata fuit.
NOTES EXPLICATIVES .
1. Hic pugnam - Romanis ] Je ne sais d'où Martin a tiré cette 3. Voici ce que P. Mallius ( De Rossi, Inscr . , t . II, p. 216) dit
phrase . C'est sans doute une allusion aux troubles qui surgirent du tombeau de Jean IX : «་་ Hic requiescit ante ecclesiam prope
à la mort de Théodore . Le parti contraire à Formose élut alors portam Guidoneam (pl . 125), cuius epitaphium est hoc » :
Serge III ; mais il fut chassé par le parti formosien , rallié autour
de Jeau IX . Cf. plus loin l'épitaphe de Serge III . Ecclesie specimen, clarissima gemma bɔnorum
2. Hic ad confirmandum] Vincent, XXIV, 58. Ceci provient et mundi dominus, hic iacet eximius
d'Auxilius (Def. Formosi, Appendix ) : « Deinde (après Théodore) fuit Iohannes, meritis qui fulsit in ordine nonus,
Iohannes, qui ad confirmandam ordinationem Formosi synodum inter apostolicos quem vehit altitonans .
scptuaginta et trium episcoporum in urbe Ravenna statuit ; in Conciliis docuit ternis qui dogma salutis
qua synodo etiam archiepiscopi et rex Francorum ( l'empereur observare, Deo munera sacra ferens .
Lambert ) affuerunt. Ibi namque coram eis igni combusta est sy- Temporibus cuius novitas abolita mali est
nodus quam memoratus Stephanus Aganinae ecclesiae in damna- et firmata fides quam statuere patres.
tionem Formosi fecerat. » La conformité entre les deux textes est Qui moriturus eris, lector, dic : Papa loannes
encore plus grande dans les manuscrits de Martinus Polonus ; le cum sanctis capiat regna beata Dei.
nombre des évêques y est indiqué comme ici . Le concile de Ra-
venne, tenu en 898 , avait été précédé d'une autre assemblée Le troisième distique parle de trois conciles réunis par Jean IX :
synodale, à Rome, dans la basilique de Saint- Pierre. On a les deux seulement sont connus.
décrets de l'une et de l'autre.
CXVIIII. BENEDICTUS IIII (900-903) .
233
CXVIII .
BENEDICTUS , natione Romanus , ex ' patre Mammolo , sedit an. IIII m. VI d . XV .
Benedictus quartus, natione Romanus, sedit annis III mens . II ; et cessavit episcopatus diebus VI.
NOTES EXPLICATIVES .
1. ex patre Mam molo ] Auxi lius , App.: « Post hun c quoque
Iohannem (Jean IX) fuit Benedictus, filius Mammali . » llic generis decus ac pietatis splendor opimus
2. Voici l'épitaphe de Benoît IV , d'après P. Mallius ( De Rossi , ornat opus cunctum iussa Dei meditans .
Inscr. , t. II, p. 217). Le tombeau se trouvait pl . 123 : Praetulit hic generale bonum lucro spetiali ,
mercatus celum cuncta sua tribuit.
Membra Benedicti hic quarti sacrata quiescunt Despectas viduas necnon inopesque pupillos
pontificis magni, praesulis eximii, ut natos proprios assidue refovens .
Qui merito dignus, Benedictus nomine dictus, Inspector tumuli compuncto dicito corde :
cum fuerit largus omnibus atque bonus. Cum Christo regnes, o Benedicte , Deo .
234 CXX . LEO V (903) .
CXX .
LEO ( iste forensis fuit) , natione Ardeatinus , de loco qui appellatur Priapi , sedit ann . I d . XL .
CATALOGUES .
Par. 5140 , Vatic. 1340, Est. Leo presbiter forensis sedit dies LVII ( d . LXVII Par. ).
Laur. Leo presbiter forensis ecclesiae sedit dies LVII .
RECENSION DU XV SIÈCLE.
Leo quintus sedit diebus XL . Hunc 2 post quadragesimum diem ordinationis sue Christoforus presbyter suus capiens et in car-
cerem retrudens , per invasionem rapuit presulatum . Qui cum VII mensibus prefuisset , a Sergio papa deponitur et in carcerem
tanquam invasor retruditur.
NOTES IXPLICATIVES .
1. forensis] Ce terme signifie que Léon n'était pas prêtre cardi- venu à Rome en pèlerinage, il y fut élu pape et prit le nom de Léon
nal de Rome. Il est possible qu'il ait été desservant d'une église (Leo Britigena) . Il y a un lien littéraire entre cette légende et le
située au lieu appelé Priapi, aux environs d'Ardée, ou sur la voie texte de notre catalogue, où le mot forensis aura été mal compris.
Ardeatine. L'antique citè d'Ardée, après un bien long intervalle , Le légendaire, en effet (op cit. , p. 17) , se réclame d'un catalogue
reparait dans les documents du XIe siècle (Nibby, Dintorni, t. I, romain : «Plebs ... Tutgualum... intronizat et mutato nomine ipsum
p. 238) , avec la désignation de Castellum Ardee . - La légende de Leonem Britigenam nominat, ut Romanus catalogus narrat. »
saint Tugdual (Tudual, Tual) , patron de Tréguier, telle qu'elle 2. Hune post...] Vincent, XXIV, 58 , qui dérive évidemment
circulait vers le xue siècle (A. de la Borderie , Les trois vies anciennes d'Auxilius, texte cité plus loin , p . 235 , note 1 .
de s. Tudual, Paris, 1887 , p . 16 ) , raconte que , ce saint homme étant
CXXI . CHRISTOPHORUS ( 903-904) .
235
CXXI.
CHRISTOFORUS , natione Romanus , ex patre Leone sedit m. VII Hic eiectus est et monachus effectus est .
, .
CATALOGUES .
NOTES EXPLICATIVES .
1. Hic eiectus est...] Il fut traité par Serge III comme il avait
lui- même traité Léon V. Auxilius , Def. Form. , I, 1 : « Nonne carcere proscribantur, donec suptili commento factiosoque actu
post obitum quarti Benedicti papae, vir Domini laudabilis vitae et carnificinus eorum interitus machinetur, utrum eliminato exilio
sanctitatis nomine Leo , apostolorum vicarius , papa urbis effectus , an concito exitio , quid super his sit agendum determinetur .
sanctae Romanae ecclesiae gubernacula dum per triginta dies Quod nuper de Leone et Christoforo sacris apostolicis actum totus
amministrasset, a quodam Christophoro presbitero suo apprehen- mundus contremuit : quando tres simul luctabantur apostolici ,
sus est et carceralibus ergastulis mancipatus ? Mox autem idem quorum unus qui fortior reliquos duro domans ergastulo vitam
Christophorus se papam instituit . Deinde Sergius quidam, qui apud eorum cruda maceratione decoxit ac tandem miseratus diro mar-
Francos plurimis iam temporibus fuerat commoratus, valido Fran- tyrio finiri compulit et ab imis medullis dolentes animas extor-
corum auxilio et quorundam Romanorum machinationibus prae- queri fecit, quatenus securus singularitatis victor suorum hostium
fatum comprehendi ac recludi fecit Christophorum ; nec multo in apostolicali cathedra sola maiestas adoraretur. » Ainsi , d'après
post latenter Romam ingrediens eisdem opitulantibus Francis Vulgarius , Serge III aurait fini par faire mourir ses deux pré-
apostolatus fastigium conscendit . » Eugine Vulgarius, De causa décesseurs.
Formosiana, 14 : « Scriptum enim est : Non potest humano con- 2. Voici ce que P. Mallius (De Rossi, Inscr. , t . II , p . 217 ) dit
demnari examine quem Deus su reservavit iudicio ( Isid. Synoń . II , de son tombeau « Hic requiescit in ecclesia b. Petri, de quo ha-
86). Quae res adeo viluit ut non solum non diiudicentur, sed betur hoc epitaphium :
etiam acerba et publica seditione comprehendantur et in reali
Hic pia Christofori quiescunt membra sepulti.
236 CXXII. SERGIUS III (904-911 ) .
CXXII.
SERGIUS¹ , natione Romanus , ex patre Benedicto , sedit ann . VII m . III d . XVI . Hic basilicam * sancti Iohannis ,
que appellatur Constantinia, que temporibus domni Stephani VI pape ceciderat, a solo reedificavit et diversis
donis et ornamentis ditavit , sicut ex utraque parte parietum litteris exaratum usque hodie legi potest ante co-
Sergius tertius, natione Romanus, ex patre Benedicto, sedit annis VII mensibus IIII diebus XVI ; et cessavit episcopatus die-
bus IIII. Huius tempore³ ecclesia sancti Iohannis Lateranensis corruit , quam papa a fundamentis reparavit. Hic Sergius dia-
conus per papam Formosum de papatu reprobatus, tandem papa factus ad Francos se transtulit . Quorum auxilio Christoforum
papatus invasorem <incarcerans> et inde Romam ingressus, papatum obtinuit , et in 5 ultionem sue repulse Formosum de sepul-
cro extractum et in sede pontificali sacerdotaliter indutum decollari precepit et in Tyberim iactari, et omnes per ipsum ordi-
natos deordinavit . Quem a piscatoribus inventum et in basilica sancti Petri positum sanctorum ymagines adorasse et venerabiliter
salutasse palam ab omnibus vise sunt .
NOTES EXPLICATIVES .
1. Sergius ...] Elu en même temps que Jean IX, Serge fut non épigraphique à la description du Latran par Jean Diacre , dans le
seulement évincé mais condamné dans les formes , avec ses prin- ms . Sessorianus 290. Elle se lisait dans l'abside, au-dessus d'une
cipaux adhérents, par le nouveau pape. Concile romain de 898 , autre beaucoup plus ancienne : Fl. Felix v. c . magister utriusque
c. 8 Sergium, Benedictum atque Marinum , dudum presbyteros militiae, patricius et cons . ord. et Padusia eius inl. femina voti com-
sanctae Romanae ecclesiae, seu Leonem, Paschalem et Iohannem , potes de proprio fecerunt. Celle -ci fut gravée entre 428, année où
dudum diaconos sanctae sedis apostolicae, iuste et canonice dam- Fl. Felix fut consul ordinaire , et 430, date de sa mort (Prosper,
natos et a gremio sanctae Dei ecclesiae sequestratos , si aliquis Chron., a. 430 ) . Elle fut copiée dès le 1xe siècle, avant l'effondre-
homo, sacratissimis auctoritatibus fractis, illos inter ecclesiasticos ment de la basilique sous Etienne VI . Plus tard, le collecteur du
viros nobis inconsultis habere voluerit, aut in ipsos gradus qui- ms . Sessorien la transcrivit à la suite de la précédente Aula Dei.
bus canonica auctoritate privati sunt reducere quoquo modo ali- Dans ce ms . on lit au dernier vers nomen dedit. Les deux
quando maluerit, sive eos sacerdotes vocare aut habere tentaverit, inscriptions Fl. Felix et Aula Dei disparurent en 1291 , lorsque
sciat se fore anathemate percussum a Patre, Filio, sanctoque Spi- Nicolas IV fit restaurer l'abside.
ritu, tamquam qui sanctorum canonum violator extiterit . »>
2. Hic basilicam ...] Jean IX s'était déjà occupé de la reconstruc- 2º
tion de la basilique ; mais les gens qu'il avait envoyés en forêt
couper du bois de charpente en avaient été empêchés par des ma- Sergius ipse pius papa hanc qui coepit ab imis
litiosi homines. Il porta plainte à l'empereur Lambert, devant le tertius explevit istam quam conspicis aulam .
concile de Ravenne ( Hardouin , t . VI , part . I , p . 493 ; Mansi ,
t. XVIII , p . 232) . C'est à Serge III qu'il était réservé de (Jean Diacre, De eccl. Later. , 8 ; Migne , P. L. , t . CXCIV, p . 1553) .
réaliser ce dessein . Suivant la coutume des anciens papes il Jean Diacre rapporte que cette inscription se trouvait au-dessus
consigna le souvenir de ses travaux dans des inscriptions monu- de la porte d'entrée , à l'intérieur, «< super ipsas fores ecclesiae
mentales, actuellement disparues, mais dont le texte s'est con- scriptum fuit interius . >>
servé. Les voici :
30
0
Augustus Caesar totum cum duceret orbem
Aula Dei haec similis Synai sacra iura ferenti condidit hanc aulam Silvestri chrismate sacram ;
ut lex demonstrat hic quae fuit edita quondam iamque salutifera lepra mundutus ab unda
Lex hinc exivit mentes quae ducit ab imis ecclesiae hic sedem construxit primus in orbe
et vulgata dedit nomen per climata saecli.
Salvatori Deo qui cuncta salubriter egit,
custodemque loci pandit te , sancte lohannes.
(Marini- Mai , II, 7 ; cf. De Rossi , Inscr. chr. , t. II, p . 159 , 306 ) . Inclinata ruit senio volventibus annis .
Cette inscription ne nous est parvenue que dans un appendice Spes dum nulla foret vestigia prisca recondi
CXXII. SERGIUS III (904-911 ). 237
Sergius ad culmen produxit tertius ima Fecitautem et obtulit omnipotentiae tuae istam pulcherrimam
Cespite [e]t ornavit pingens haec moenia papa. imaginem, quam quinque libris auri decoravit ; ciborium vero
mirae pulchritudinis ex argento et auro purissimo, cum gem■
(Marini-Mai, II , 4 ; cf. De Rossi, Inscr. chr., t. II, p. 306) . Comme mis; eiusperfectionem CCL librar. numeros et pondus assump◄
le n° 1, cette inscription n'est connue que par le ms. sessorien. sit; crucem auream cum crucifixo ; argenteas duas, unam ha-
Jean Diacre cependant l'a eue sous les yeux, comme on va le bentem crucifixum totum de auro et agnum de auro cum gem-
voir. C'est lui qui nous permet d'en indiquer la véritable place. mis; coronam de auro, cum crucibus duabus, et alias duas ex
Panvinio et les auteurs qui l'ont publiée après lui ( De Rossi, l. c.) mistis metallis ; fibulam de auro vum gemmis ; duos bursellas
disent qu'elle se trouvait dans l'abside ; mais aucun d'eux ne l'a de argento deauratas, cum gemmis quinque ; coronas de ar-
vue. Je vais transcrire ici tout le dernier chapitre de Jean Diacre . gento cum delphinis suis decem ; canistra de argento XXXVIIII,
<< XIV. De casu et reparatione istius basilicae, quo tempore gavatas de argento XXV ; cruces argenteas IIII in quibus ga-
fuit facta a Sergio papa III et donis atque ornamentis quae obtulit vatae pendent, et unam modicam similiter argenteam ; calices
in ipsa, sicut in epitaciis parietum hinc inde scribitur iuxta argenteos III, unum ex his deauratum ; patenam de argento ;
columnas aeneas : thuribula de argento III ; imagines de argento tres, unam ex
« Anno quo baptizatus est piissimus imperator Constantinus his habentem dexteram de auro et fibulam in pectore cum
Augustus beatissimo Silvestro sanctae apostolicae sedis pontifice et gemmis ; arcus argenteos VI ; traviculam de argento VI; mala
a lepra per lavacrum sacri baptismatis mundatus est, aedificavit argentea XII ; vestes intextas auro duas ; coopertorium cum
hanc basilicam in honore Salvatoris domini nostri lesu Christi et auro et alium purum ; vela serica LII. Haec omnia devotus
commemoratione sancti Iohannis Baptistae. Permansit enim ab tibi praeparavit, et ron cessabit, dum spiritus eius rexerit ar-
eodem tempore, licet separatio parietum et tectorum curvatio eius tus, praeparare et offerre tibi domnus Sergius papa tertius.
ruinam ai ostenderent per aliquot annos, usque ad tempus
Stephani pia memoriae VI. Tempore autem illius ruit, et fuit On remarquera la ressemblance entre le style de cette inscription
in ruinis dissipata et comminuta usque ad tempus quo revocatus et celui des énumérations analogues dans le L. P. du neuvième
est domnus Sergius presbiter et electus de exilio et consecratus siècle.
est Romanorum tertius praesul . In illis vero temporibus quibus 3. Huius tempore...] Cette confusion se rencontre aussi dans
invasores apostolicam tenebant sedem, tulerunt de hac basilica Benoît du Mont- Socrate, à qui Martin l'a peut-être empruntée di-
omnes thesauros et cuncta ornamenta aurea et argentea ac uni- rectement « Preerat Sergius papa tertius, cuius temporibus ruina
versa utensilia quae ab initio hic oblata fuerunt ; et non celebra- magna concuti in ecclesia patriarchio Lateranensis sancti Iohan-
bantur divina officia in ea, sed erat in dispersione quasi in ther- nis, qui appellatur Constantiniana, a fundamentis est rupta ; qui
mis (?) virgultorum et vepribus cooperta . Post ordinationem igi- mox apostolicus Sergius meliusque renovavit a fundamentis ;
tur suam domnus Sergius III papa tristabatur nimium super de- quanta donaria in oc patriarchio optulit in ipsius basilice, a duo-
solationem huius nobilissimi templi. Non enim erat spes neque bus lateribus ante altare, in picture renovationis scriptum est. ▸
solatium mortalis de restauratione illius. Cumque omnibus una Benoît parle ici de vísu ; il a dû visiter l'église de Latran après les
esset desperatio de eius relevatione et humanum deesset auxi- restaurations de Serge III.
lium, ad divinae pietatis conversus iuvamen, in qua semper ha- 4. Hic Sergius obtinuit] Vincent, XXIV , 58, qui dépend
buit fiduciam , incipiens ab antiquis laborare fundamentis, fine d'Auxilius ; cf. ci- dessus, p . 235, note 1. Cependant il y a dans le
tenus opus hoc consummavit et decoravit aureis ornamentis et per papam
Formosum une confusion qui paraît remonter à Liut-
argenteis sicut inferius legitur, et plus ; quia super ibi addidit, prand (Antap. I, 29) . Liutprand , lui aussi , a cru que Serge III
dum vixit, praedictus sanctissimus Sergius tertius papa. » avait été en compétition avec Formose. On confondit de bonne
Il est clair que, jusqu'à ces dernières lignes, Jean Diacre ne fait heure le parti formosien avec Formose lui-même. C'est Jean IX
que paraphraser l'inscription Augustus Caesar. Çà et là, vers la (v. l'épitaphe, note 5) qui fut le rival heureux de Serge III.
fin, il s'inspire aussi de la suivante, dont il donne aussitôt le 5. et in ultionem... ] Ce qui suit est encore dans Vincent, mais
texte. Toutes les deux devaient donc se trouver sur les murs in
ici il ne dépend plus d'Auxilius ; il suit Liutprand (Antapod. I, 30) :
epitaciis parietum (1. pittaciis), de chaque côté de la nef (hinc inde),
« Sergius... per Adelbertum constituitur. Quo constituto, ut in-
en haut, près des colonnes d'airain qui fermaient le presbyterium
pius doctrinarumque sanctarum ignarus, Formosum e sepulcro
(iuxta columnas aeneas) . C'est exactement la situation indiquée par extrahere atque in sedem Romani pontificatus sacerdotalibus ves-
le L. P. , et c'est bien ces deux inscriptions qui sont mentionnées timentis indutum collocare praecepit. Cui et ait : « Cum Portuen-
dans celui-ci . Voici la seconde, d'après Jean Diacre : sis esses episcopus, cur ambitionis spiritu Romanam universalem
usurpasti sedem ? » His expletis, sacratis mox exutum vestimen-
40 tis, digitisque tribus abscisis, in Tiberim iactare praecepit, cunc-
tosque quos ipse ordinaverat, gradu proprio depositos iterum or-
Postquam in honore tui nominis, mundi Salvator, et commemo- dinavit. >> ― Le decollari est une addition aux récits du xe siècle.
ratione tui, sancte lohannes Baptista, de tuis donis per multa 6. Quem a piscatoribus...] Emprunté à Liutprand (Antapod. I,
certamina et labores praefatus domnus Sergius tertius papa 31 ) Quantae autem esset auctoritatis quantaeque religionis papa
hanc basilicam in ruinis positam a fundamentis construxit, Formosus fuerit, hinc colligere possumus, quoniam dum a pisca-
cum omnia ornamenta aurea et argentea atque aenea ex ea toribus postmodum esset inventus atque ad beati Petri apostolo-
ablata fuissent ab invasoribus, reparare et offerre tibi alia rum principis ecclesiam deportatus, sanctorum quedam imagines
cum devoto animo studuit, quamvis in multis esset perturba- hunc in loculo positum venerabiliter salutarunt. Hoc namque a
tionibus constitutus, non omisit tamen tuae servire maiestati. religiosissimis Romanae urbis viris persaepe audivi. »
LIBER PONTIFICALIS , t. II. 28
238 CXXII . SERGIUS III (904-911 ) .
7. Sur le tombeau de Serge III , voici ce que dit P. Mallius (De Pellitur urbe pater, pervadit sacra lohannes
Rossi, Inscr. , t . II, p. 212) : « Hic sepultus est in ecclesia beati Romuleosque greges dissipat ipse lupus.
- Petri inter portam Argenteam et portam Ravennaticam (pl . 132 ) , Exul erat patria septem volventibus annis,
- cuius epitaphium est istud » ( Mallius le confond avec Sergius I) : post multis populi urbe redit precibus .
Suscipitur, papa sacratur , sede recepta
Limina quisquis adis pape metuenda beati gaudet, amat pastor agmina cuncta simul.
cerne pii Sergii excubiasque Petri. Hic invasores sanctorum falce subegit
Culmen apostolice sedis is iure paterno Romane ecclesie iudiciisque Patrum.
electus tenuit ut Theodorus obit.
:
CXXIII. ANASTASIUS III (911-913). CXXIIII. LANDO (913-914). 239
CXXIII.
RECENSION DU XV SIÈCLE.
Anastasius tertius, natione Romanus, sedit ann . II ; et cessavit episcopatus diebus II.
NOTES EXPLICATIVES .
1. Voici l'épitaphe d'Anastase III, d'après , P. Mallius (De Rossi , Sedem apostolicam blando moderamine rexit
Inscr. , t. II, p . 217) : tertius existens ordine pontificum.
Ad Christum pergens peccati vincula sperat
Vatis Anastasii requiescunt membra sepulchro solvere clementer omnia posse sibi.
sed nunquam meritum parvula claudit humus.
CXXIIII.
LANDO, natione Sabinensis, ex patre Taino , sedit men . IIII dies XXII .
CATALOGUES.
Laur. Lando sedit men . V; et cessavit episcopatus eius die XXXVI. Ita Vatt, 629 et 1340 et Est.
Cav. --- Lando, natione Sabinense, ex patre Taino, sedit VII dies XXXVI.
CXXV.
IOHANNES , natione¹ Ravennas, ex patre Iohanne , sedit ann . XIIII mens . II dies XV .
CATALOGUES .
Catal. Casinensis (Mon. Germ . Ser . Langob . , p . 484) : Iohannes archiepiscopus 1 Rabennatis eclesie , invitatùs a primatibus Ro-
mane urbis, contra instituta canonum agens, Romane eclesie invasor factus, prefuit in ea annos sedecim ; quibus expletis, ab illis
occulto Dei iudicio , tamen iusto , vivus 2 depositus est.
RECENSION DU XV SIÈCLE.
Iohannes X sedit annis XIII mensibus II diebus III . Hic fuit filius Sergii pape et episcopus Ravennas . Qui invasor ecclesie fuit
et ab omni populo Ravennato depositus. Huius consilio et auxilio Sarraceni qui tunc dominabantur in Italia prope Urbem de-
victi sunt. Demum ipse papa cum marchione Alberico intrans Apuliam, apud Garrilianum contra Sarracenos durum bellum haben-
tes victores effecti sunt. Postquam Romam redierunt, a populo Romano cum gaudio et honore recepti sunt. Sed 5 post , discor-
dia interveniente, marchione de Urbe expulso , in Orti castrum extruens se ibi recepit et nuncios pro Ungaris ut terram Roma-
norum possiderent misit. Qui venientes totam Tusciam depopulando, mares et feminas et quicquid tollere poterant in Ungariam
deportaverunt. Propter quod Romani commoti predictum marchionem trucidaverunt . Ungari vero post, singulis annis per multa
tempora fines Romanorum devastare soliti erant . Iohannes vero 6 papa a militibus Guidonis comitis captus est et in carcere
missus , super os cervicali posito strangulatus est . In cuius loco 7 alter Iohannes subrogatus est . Et quia idem Iohannes male intra-
verat, statim eiectus fuit ; ideo in numero pontificum non ponitur.
NOTES EXPLICATIVES .
1. natione Ravennas... archiepiscopus Rabennatis eccl . ) Invectiva chipraesul mortem obiit, locumque eius lohannes hic , Theodore
in Romam (circa finem) : « Petrus autem Bononiensis episcopus instinctu, priori Bononiense deserta aeclesia , ambitionis spiritu
Kailonis archiepiscopi [ 899 ] subfraganeus , Iohannem [qui ] abu- inflatus, contra sanctorum instituta Patrum sibi usurpavit . Ro-
sive tuae sedi praeest per sacrorum ordinum ascensus ad diaco- mam quippe adveniens, mox Ravennatae eclesiae ordinatur epis-
nem consecravit. Defuncto vero Petro, idem Iohannes Bononien- copus . Modica vero temporis intercapedine. Deo vocante, et qui
sem ecclesiam vivente Kailone archiepiscopo contra omnem eum iniuste ordinaverat papa defunctus est. Theodorae autem
canonum auctoritatem invadere praesumpsit; consecratus quoque glycerii mens perversa , ne amasii sui ducentorum miliariorum
missarum solemnia pontificali iure indigne exercuit et inlicitas interpositione, quibus Ravenna sequestratur Roma, rarissimo
consecrationes exegit . Qua relicta , sanctam Romanam et aposto- concubitu potiretur, Ravennate hunc archipraesulatum coegit dese-
licam ecclesiam nefariis ausibus usurpavit ». Le texte de cet au- rere, Romanumque, pro nefas ! summum pontificium usurpare. »
teur, qui écrivait sous Jean X, est altéré ; il doit manquer des — Il y a beaucoup de choses fausses ou invraisemblables dans
mots à la hauteur de vivente Kailone . Liutprand (Antap. II, 48) ce récit, notamment toute la partie romanesque ; mais il peut ser-
raconte les choses autrement : « Theodora, scortum impudens, vir à compléter les lacunes de l'Invective. Il résulte de beaucoup
huius Alberici qui nuper hominem exiit avia, quod dictu etiam de documents contemporains que Jean exerça les fonctions d'évê-
foedissimum est, Romane civitatis non inviriliter monarchiam que de Ravenne, pendant plusieurs années, avant son élévation
obtinebat... Per idem tempus Ravennate sedis, secundus qui post au siège pontifical ; ce fait devait être mentionné dans l'Invective,
Romanum archieream archipraesulatus habebatur, Petrus ponti- et c'est probablement à lui que se rapportent les mots invadere
ficatum regebat. Qui dum subiectionis officio debitae iam nomi- praesumpsit. Il n'y avait, en effet, rien d'irrégulier dans la promo-
natum Iohannem papam, qui suae minister ecclesiae tunc temporis tion de Jean, diacre de Bologne, au siège épiscopal de cette
habebatur, Romam sepius et iterum domno dirigeret apostolico , église , et l'auteur de l'Invective n'aurait pu l'en blâmer. Son blame
Theodora, ut testatus sum, meretrix satis impudentissima , vene- n'est justifié que si l'on accepte à cet endroit la tradition suivic
ris calore succensa, in huius spetiei decorem vehementer exarsit , par Liutprand : Jean élu évêque de Bologne, puis abandonnant
seque hunc scortari solum non voluit, verum post etiam atque ce siège avant sa consécration pour se faire attribuer celui de
etiam compulit . Hec dum impudenter aguntur , Bononiensis aecle- Ravenne, devenu tout à coup vacant . Mais il est clair qu'il faut
siae episcopus moritur et Iohannes iste loco eius eligitur . Paulo rejeter ce que raconte Liutprand sur les fonctions presbytérales
post, ante huius diem consecrationis, nominatus Ravennas ar- exercées à Ravenne par Jean sous un archevêque appelé Pierre.Il
CXXV. IOHANNES X (911-928). 241
aura confondu avec un archevêque de Ravenne l'évêque de Bologne contriti sunt Sarracenis a facie Romanorum . Et victores Iohannes
Pierre, qui eut Jean dans son clergé, non comme prêtre , mais decimus papa et Albericus marchiones, honorifice susceptum Al-
comme diacre. A Ravenne, Jean a succédé non à Pierre, mais bericus marchio a Romano populo. »
à Kailo. Les listes des évêques de Ravenne publiées par Ughelli, 5. Sed post soliti erant] Ceci provient aussi de Benoît du
Muratori, Gams, sont ici très fautives . Elles ne mentionnent Mont-Soracte, qui fait intervenir ici non pas Albéric, mais Pierre ,
même pas Kailo, qui est cependant connu par plusieurs pièces, frère du pape Jean X : « Erat denique Petrus marchiones germa-
malheureusement sans date, du codex Bavarus (Fantuzzi, Monum . nus suprascripti papae ; talis odium et rixa inter Romanos et
Ravenn., t. I). Jean était encore archevêque de Ravenne le 5 fé- marchio ut non in urbem Romam ingredi deberet. Ingressus Pe-
vrier 914, comme il résulte d'un diplôme de cette date (Fantuzzi , trus marchio in civitate Ortuense et in capite huius civitatis edi-
t. V, p . 160) ; une autre pièce (Muratori , Script., t . II, part. 2, ficavit castrum firmissimus ; et plus magis seviebant Romani, et
p. 455) prouve qu'il était déjà pape au mois d'avril suivant. Il est amplius Petrus marchio in hurbem Roma non est ausus ingredi .
plus difficile de déterminer la date de son avénement au siège de Statimque nuntius transmisit ad Ungarorum gens, ut veniret et
Ravenne ; elle paraît peu éloignée de l'année 905. On a publié possideret Italia ; quo peracto omnia Ungarorum gens in Italia
dernièrement un fragment du registre de Jean comme archevêque ingressi sunt. Simul cum Petrus marchio in urbem Romam in-
de Ravenne (Ceriani et Porro, Il rotolo opistografo del principe An- gressus est. Ungarorum gens depraedata tota Tuscia , igne gladio
tonio Pio di Savoja ; cf. S. Löwenfeld, dans le Neues Archiv, t. IX, consumpta, multos populo simul cum femine et quicquid manum
p. 515) . Parmi ces lettres il s'en trouve une adressée Inclitae dignl- capere poterat asportaverunt. Cumque nullus fuisset qui illorum
tatis gloria decorato Theofilacto gloriosissimo duci et magistro impetum resistere potuisset, a propria sunt reversi . Romani in
militum sacrique palatii vesterario et mi !!!, et dominae Theo- ira commoti, unanimiter ad palatium Lateranensis properantes ,
dorae serenissimae vesteratrici . Nous avons aussi une lettre de Vul- interfecto Petrus marchio, ad Apostolicos nullus adtingit. Unde
garius à Théodora, écrite vers le même temps , c'est-à -dire sous consuetudo per singulos annos, Ungari finibus depraedantur dein-
le pape Serge III. Elle porte l'adresse Sanctissimae et Deo amatae ceps. »
venerabili matronae Theodorae. Vulgarius y fait le plus grand éloge 6. Iohannes vero strangulatus est] Vincent, XXIV, 63, qui dé-
de sa correspondante . Il parle, et cela sur de nombreux témoi- pend de Liutprand, Antapod. 111, 43 : « Cumque die quadam papa
gnages, de sa vie sainte, de sa conduite exemplaire ; en particu- cum fratre paucisque aliis in Lateranensi palatio esset, Widonis
lier de sa fidélité conjugale (sanctum conubium, torum immacula- et Marociae super eos milites irruentes, Petrum fratris ipsius ante
tum) . Ceci contredit les médisances de Lintprand . Du reste l'his- oculos interfecerunt ; eundem vero papam comprehendentes cus-
toire des relations de Serge III et de Marozie, histoire beaucoup todie manciparunt, in qua non multo post est defunctus, Aiunt
mieux attestée, suppose que, vers l'année 911 , Théodora avait déjà enim quod cervical super os eius imponerent, sicque eum pessime
atteint un âge respectable . suffocarent. >>
2. vivus depositus est] Flodoard met aussi un intervalle entre la 7. In cuius loco alter Iohannes] Il est à remarquer que Benoit du
déposition du pape et sa mort. Ann . 928 : « Interea missus Heri- Mont- Soracte s'accorde avec Liutprand pour faire succéder im-
berti comitis (de Vermandois ) Roma revertitur, nuntians Iohan- médiatement Jean XI à Jean X. Benoît : « Obiit Iohannes deci-
nem papam a Widone fratre Hugonis regis propter simultatem mus papa. Domna senatrix (Marozie) , unde superius diximus, or-
quandam inter illos exortam retrusum in carcerem. Ibid. 929 : dinavit Iohannes consanguineus eius in sedem sanctissimam, pro
Iohannes papa dum a quadam potenti femina cognomine Ma- que undecimus est appellatus . » Liutprand , Antapod. I, 48 : « Io-
rocia principatu privatus sub custodia detineretur, ut quidam, vi, hannem [XI] qui post Iohannis Ravennatis [ X] obitum Romanae
ut plures astruunt, actus angore, defungitur. » ecclesie obtinuit dignitatem . »>
3. Hic fuit filius Sergii ... ] Confusion avec Jean XI. 8. Jean X fut enterré, je crois, dans la basilique de Latran, près
4. Huius consilio -- recepti sunt] Ceci est un résumé du récit de de la porte principale. Dans sa description du Latran, Jean Dia-
Benoît du Mont-Soracte : cre indique un tombeau qui se trouvait à cet endroit et qui était
<< Successit Iohannes decimus papa. Consilio inito cum Alberi- celui d'un pape Jean, rénovateur de la basilique (Migne, P. L.
cus marchiones de Sarracenis, in ipso tempore exivit Akyprandus t. CXCIV, p. 1551) : « Iuxta fores ecclesiae :
Reatino et alii plures Langobardis et Savinensi , et preparaverunt Pontificis summi pausant ibi membra Iohannis
se a pugna cum Sarracenis, a moenie civitatis vetustate con- Hic eandem renovavit basilicam. >> - Jean Diacre ne donne que
sumpta, nomine Tribulana. Et conflicta pugna, intercedente beato le premier vers de l'épitaphe, mais il avait lu le reste, et c'est
Petro apostolo, Sarracenis interfecti sunt. Alia pugna est facta inter cette lecture qui lui avait appris ce qu'il dit ensuite, que là était
Nepisinos et Sutrinos cum Sarracenis in campo de Baccani, mul- enterré le rénovateur de la basilique. Aucun autre pape Jean n'est
tosque Sarracenos trucidati sunt et vulnerati . Audientes Sarracenis signalé comme ayant renouvelé l'église du Latran. Jean X dut
qui erat in Narnienses comitato, Ortuense, et qui erant in Ciculi, continuer les travaux de Serge III , et son triomphe sur les Sarra-
preparaverunt se omnes in unum ad dux eorum qui erat a fluvium sins le mit à même de déployer quelque munificence. Du reste
Garilianu, iter bastantes ,maxime cognoscentes in se ipsis interitus Benoît du Mont-Soracte dit de lui : « Renovavit igitur Iohannes
eveniret. Ancxiebat cor Iohannis decimi pape cum Albericus glo- decimus papa in Lateranensis palatium ; tria mirifice composuit
riosus marchiones, et collecta multitudo ostiliter venerunt a fluvium picta decorate, et versis ex utraque partes exarare studere iussit.»>
Garilianum. Factus est Albericus marchio ut leo fortissimus inter Bonizo, bien confus, il est vrai, a un mot sur ces travaux : Hic
Sarracenos. Audierunt Beneventani prelium, exierunt Beneven- aedificavit basilicam in palatio Lateranensi . » V. ci-dessous, les
tum et venerunt ad turrem, et preliaverunt prelium magnum, et vies des papes du Liber Censuum, 1er ch.
242 CXXVI. LEO VI (928-929) . - CXXVII. STEPHANUS VII (929-931) .
CXXVI.
1
LEO, natione Romanus , ex patre Christoforo primicerio , sedit mens . VI dies XV.
Leo sextus, natione Romanus, sedit mens . VII diebus XV ; et cessavit episcopatus d . X.
NOTES EXPLICATIVES .
1. Christophoro primicerio] Il y avait un primicier Christophe côté de ce pape contre le parti de Formose. Cf. Galletti , Primicero,
au temps de Jean VIII (Jaffé, 3041 , 3052, 3053) . Il se rangea du p. 72.
CXXVII .
STEPHANUS , natione Romanus , ex patre Teudemundo , sedit ann . II mens . I dies XV.
Stephanus VII , natione Romanus, sedit ann . II mens . I d . XII ; et cessavit episcopatus d . II .
243
CXXVIII. IOHANNES XI (931-936) .
CXXVIII.
1
IOHANNES , natione Romanus , ex patre Sergio papa , sedit ann . IIII mens . X.
Hin marg.: Anno Domini DCCCCXXXII, supradictus Johannes undecimus ; huius 2 primo anno in Ianuensi civitate fons sanguinis
largissime effluxit, forte procedens ipsius cladem imminentem ; nam eodem anno Sarracenis ex Aftlica venientibus capta fuit et
hominibus ac thesauris vacuata.
Iohannes undecimus, natione Romanus, sedit ann. IIII mens . X diebus XV; et cessavit episcopatus diem unum. Huius 2
primo anno in Ianuensi civitate fons sanguinis largissime effluxit, forte pretendens illius cladem imminentem. Nam eodem
anno, Sarracenis venientibus ex Affrica, capta fuit et hominibus et thesauris vacuata.
NOTES EXPLICATIVES .
1 expatre Sergio papa] Ce témoignage est distinct de celui de seur. Le fait que l'on ait pu enregistrer une telle paternité dans
Liutprand et beaucoup plus autorisé. Liutprand, Antapod . , 11, 48 : les catalogues officiels donne une idée de ce que l'opinion tolérait
« Theodora (femme de Théophylacte)... duas habuit natas, Maro- alors. Que Jean XI fût le fils de Marozie, c'est ce qui résulte, outre
tiam atque Theodoram, sibi non solum coaequales, verum etiam le témoignage de Liutprand, de celui de Flodoard, historien abso-
veneris exercitio promptiores. Harum Marotia ex papa Sergio, ment contemporain.
cuius supra fecimus mentionem, Iohannem, qui post Iohannis 2. Huius primo anno] Vincent, XXIV, 66. Liutprand, Antapod.,
Ravennatis (Jean X) obitum Romanae ecclesiae obtinuit dignita- IV, 5 « Per idem tempus in Ianuensi urbe quae est in Alpibus
tem, nefario genuit adulterio; ex Alberico autem marchione Albe- Cotzie, octingentis stadiis Papia distans, supra Africanum mare
ricum, qui nostro post tempore eiusdem Romane urbis principa- constituta, fons sanguinis largissime fluxit, subsecuturam cunctis
tum sibi usurpavit. » Cf. Antap. , 11 , 43. -- L'âge de Marozie, qui se patenter ruinam insinuans. Eodem quippe anno Poeni cum mul-
maria en troisièmes noces en 932, ne permet pas de reporter trop titudine classium illo perveniunt , civibusque ignorantibus civita-
haut la naissance de Jean XI. Il est impossible de songer à un tem ingrediuntur, cunctis pueris exceptis et mulieribus trucidan-
mariage entre cette dame et Serge avant l'entrée de celui-ci dans tes ; cunctosque civitatis et ecclesiarum Dei thesauros navibus
les ordres : Serge était prêtre en 898. Il est même plus naturel de imponentes in Africam sunt reversi.»>
croire qu'il était déjà pape lorsqu'il engendra son futur succes-
244 CXXVIIII . LEO VII (936-939) . - CXXX . STEPHANUS VIII (939-942) .
CXXVIIII .
RECENSION DU XV SIÈCLE .
Leo septimus, natione Romanus, cepit 1 anno Domini DCCCCXXXVI . Sedit ann. III mens. IIII d . XII ; vacavit sedes mense uno .
NOTES EXPLICATIVES .
CXXX .
STEPHANUS , natione Romanus , ex patre ... , sedit ann . III mens . IIII dies XV .
CATALOGUES .
Vat. 1340. - Stephanus sedit ann . III mens . III d . XV . Huius tempore , scilicet annoj dominicae incarnationis DCCCCXXXVIIII ,
obscuratus est sol ab hora II usque ad horam III , mense iulii , die XVIIII, indictione XII .
RECENSION DU IV SIÈCLE .
Stephanus octavus sedit ann . III mens . IIII d . XV ; et cessavit episc opatus d . X. Hic natione ' Germanus fuit mutilatus a qui-
busdam Romanis.
NOTES EXPLICATIVES .
1. natione Germanus] Je ne saurais dire où Martin a trouvé ce traînait en ces temps troublés . Qu'il y ait eu, sous le principat
qu'il dit ici . Les auteurs contemporains, notamment Flodoard et d'Albéric, un pape de nationalité allemande, c'est ce qui est ab-
Benoit n'ont pas le moindre vent de cet attentat . Rome était alors solument impossible . Martin est d'ailleurs contredit sur ce point
gouvernée par Albéric, et le pape, dépossédé de l'exercice du pou- par le catalogue, qui est contemporain et mérite une entière con-
voir, se trouvait, par le fait même, à l'abri des difficultés qu'il en- fiance.
CXXXI. MARINUS II (942-946) . - CXXXII. AGAPITUS II (946-955) . 945
CXXXI.
MARINUS , natione Romanus, ex patre ......, sedit ann . III mens. VI dies XIII.
ru Martinus tertius, natione Romanus, sedit ann . III mens. VI d. X ; et cessavit episcopatus d . X.
CXXXII .
AGAPITUS , natione Romanus , ex patre ..... , sedit ann . X mens. VII dies X.
Agapitus secundus, natione Romanus, sedit ann . VIII mens. VII d . X ; et cessavit episcopatus d. XII. Huius 1 tempore Odo
primus abbas Cluniacensis obdormivit in Christo ; cui successit Adamarius et Adamario successit sanctus Domaielus, vir mire
NOTES EXPLICATIVES .
1. Huius tempore...] Vincent, XXIV, 70. enterrés à Saint- Pierre. Au temps de Léon V, l'église de Latran
2. Jean Diacre, dans sa description du Latran (Migne, P. L., n'était qu'un amas de décombres : il est peu croyable qu'on l'ait
t. CXCIV, p . 1551 ), dit que les tombeaux des papes Léon V et choisie alors, de préférence à la nécropole traditionnelle du Vati-
Agapit II se trouvaient derrière l'abside de la basilique (retro sub can, pour lieu de sépulture d'un pape. On a donc toute raison de
absida), l'un à côté de l'autre. En ce qui regarde Agapit II, je ne penser que Léon V, comme les papes ses contemporains, Jean IX ,
vois aucune difficulté à accepter son témoignage, fondé sans Benoit IV, Christophe, a été enterré à Saint-Pierre. Quant à l'as-
doute sur la lecture des épitaphes. Depuis Jean X en effet (ci-des- sertion de Jean Diacre, elle s'explique aisément par une confu-
sus, p. 241, note 8), la basilique de Latran paraît avoir succédé sion entre Léon V et l'un de ses successeurs du méme nom ,
à celle du Vatican comme lieu de sépulture ordinaire des papes. Léon VI, Léon VII, Léon VIII, dont la dernière demeure n'est
Mais ce changement est nécessairement postérieur à la recons- pas connue. On peut même soupçonner que la faute Leo papa V
truction de la première de ces deux basiliques, sous Serge III et est le fait, non de Jean lui-même, mais de quelque transcripteur .
Jean X. Serge III lui-même et son successeur Anastase III furent
29
LIBER PONTIFICALIS , t . II .
246 CXXXIII. JOHANNES XII (955-964).
CXXXIII.
IOHANNES , natione Romanus , ex ¹ patre Alberico , sedit ann . VIIII mens . III . [ Hic 4 fuit tempore primi Ottonis,
5
regis et imperatoris primi Germanorum . ] Iste denique infelicissimus , quod sibi peius est, totam vitam suam in
6
adulterio et vanitate duxit. Cuius temporibus Otto imperator Romam veniens ab eo honorifice susceptus est ;
7
cum quo ipse imperator multum decertans ab errore et nequitia sua numquam potuit eum removere. Consilio
5 namque ipse imperator cum suis fidelibus inito , iterum Romam venit , quatenus eundem protervum et scelera-
tum pontificem cum suis archiepiscopis atque episcopis recordaret ut a tali ac tanto scelere resipisceret . Sed ipse
iniquus statim ut de imperatoris adventu audivit, Campaniam fugiens, ibi in silvis et in montibus more bestie.
latuit.
Tunc omnes 10 Romani uno consensu et una voluntate, clerici atque laici , rogaverunt imperatorem ut sanctae
10 matri Aecclesiae dignum pontificem et pium rectorem tribueret. Facta itaque postulatione atque petitione, uni-
versus populus talem a domno imperatore acceperunt responsum : « Eligite qui dignus sit et ego libentissime
eum vobis concedam. » Statimque a cunctis tam clericis quam laicis electus et expetitus est domnus Leo , " vir
12
venerabilis , protoscrinius summe sedis apostolicae, ex patre Iolianne item protoscrinio summe sedis apostolice,
13
natione Romanus , de regione quae vocatur 1 Clivo Argentarii , vir strenuus et omni honestate praeclarus , et con-
14
15 secraverunt eum Romanum pontificem mense decembrio, in Lateranensi palatio . Qui fecit ordinationes in
eodem mense, presbiteros VII , diaconos II. Ilic sedit ann . I et mens . III , et cessavit episcopatus .
Ipso 15 denique vivente iniquum consilium a Romanis expertum est quemadmodum domnum Leonem foras
eicerent et sceleratum illum, qui in Campanie partibus latitabat reducerent . Quod et factum est . Unde 16 maxima
fames et ingens persecutio in hac civitate Romana devenit. Dei itaque opitulante clementia , praedictus domnus Leo
17
20 sanus et inlesus ab hac civitate exivit , et ubi domnus imperator cum suo exercitu in partibus Spoletane civitatis
erat advenit . Qui honorifice a domno imperatore susceptus est. Statimque armavit milites , munivit custodes , et
contra Romanos [nuntios ] maximas insidias praeparavit. Qui cum venisset in Reatinam civitatem , Romani nuntii ante
suam praesentiam venerunt , qui ei mortem 18 sceleratissimi Iohannis nuntiaverunt et de electione 12 Benedicti diaco-
ni rogaverunt. Sed nichil ab eo optinere potuerunt , taleque ab eo responsum acceperunt : « Quando dimisero
25 ensem » meum , tunc dimittam ut domnum Leonem papam in cathedra sancti Petri non restituam . » Nuntii vero
ipsi reversi , sine consensu et voluntate imperatoris eundem Benedictum diaconem in Romanum pontificem elege-
runt. Quod audiens 20 domnus imperator magis in furore et ira exarsit ; undique circumvallavit civitatem Roma-
nam ; per diversas civitates, opida, castella , cepit depraedari , incendere atque devastare et funditus dissipare ; et
in tantam penuriam et captivitatem eam adduxit ut modius furfuris venumdaretur XXX denariis . Coangustati
30 autem et afflicti Romani et tam pessimum malum sufferre non valentes , innocentem Benedictum imperatori tradi-
derunt et domnum Leonem in Romanam et apostolicam sedem susceperunt , spondentes ei obedientiam et domno
imperatori super corpus beati Petri apostoli per sacramentum. Dimisit enim eis quanta et qualia perpessus est
mala. Et ita domnus imperator ab hac civitate Romana in partibus Gallie secessit .
CXXXIII. IOHANNES XII (955-984) . 247
CATALOGUES .
Laur. Iohannes, de regione 2 Via Lata ; pater eius fuit Albericus, princeps Romanorum. Successit 3 indictione XIIII ,
dominica de Gaudete ; sedit ann . VIII et men. IIII. Iste denique...... In fine addit : Mortuo 21 vero domno Leone, omnes Romani
a minimo usque ad maximum , una concordia et uno consensu atque spontanea voluntate, elegerunt sibi domnum Iohannem ,
reverentissimum et pium episcopum sanctae Narniensis ecclesiae, bene doctum et honorifice eruditum de divinis et canonicis
libris . Nam a cunabulis ad clericatus ordinem in Lateranensi palatio est ductus , et hostiarius, 22 psalmista, lector, exorcista,
acolitus, subdiaconus, diaconus, in eadem Romana ecclesia per distinctos ordines est ordinatus, et ita, Deo volente , legitime et
canonice est pontifex consecratus.
Est. 1 Iohannes, de regione Via Lata ; pater eius Albericus, princeps Romanorum ; sedit ann . VIIII m . IIII . Iste denique .....
In fine addit : Mortuo 21 vero domno Leone, omnes Romani a minimo usque ad maximum, una concordia et uno consensu
atque spontanea voluntate, elegerunt domnum Iohannem reverentissimum et pium episcopum sanctae Ravennatis aecclesiae,
bene doctum et honorifice eruditum de divinis et canonicis libris. Nam a cunabulis in clericali ordine in Lateranensi palacio
edoctus, hostiarius, lector, exorcista acolitus, subdiaconus et diaconus in cadem Romana aecclesia per distinctos ordines est
ordinatus, et ita, Deo volente, legitime et canonice pontifex est consecratus . [Alia manu : Hic fuit electus II anno regis Ottonis,
Indictione VI . ]
Amiatinus 3. - Iohannes, de regione Via Lata ; pater eius fuit Albericus, princeps Rome ; successit indictione XIIII ; sedit aun .
VIII et m . III. Iste...
Casanatensis B. V. 17. - Iohannes, natione Romanus, ex patre Alberico , sedit ann. VIIII mens . III. Iste denique ...
Aug. Iohannes XII, qui et Octavianus , ex patre Alberico, sedit ann . VIII m . IIII. Iste denique ...
Vat. 1340 - Iohannes de regione Via Lata, cuius pater Albericus princeps Romanorum , sedit annos VIII , menses IIII . Huius
tempore, scilicet anno dominicae incarnationis DCCCCLXII , primum venit Romae Oto imperator cum Adelayda, mense
ianuario, die XXXI, feria VI, et stetit ibi diebus XV, et exiit inde mense februario die XIIII , scilicet festivitate sancti Valentini ,
indictione V.
NOTES EXPLICATIVES .
1 [ ex patre Alberico] Le moine Benoît du Mont- Soracte le dit 2. de regione Via Lata] Ces mots pourraient avoir appartenu à
issu d'une concubine : « < Genuit autem (Albericus) ex his princi- la rédaction primitive du catalogue ; ils sont attestés par Laur.
pem ex concubinam filium, imposuit eis nomen Octabianus . »> Est.; on les trouve aussi dans le Vat. 1340 et l'Amiatinus 3. Al-
Dans cette phrase ex his est obscur ; la précédente mentionne les béric résidait ordinairement près de la basilique des SS. Apôtres,
rois Lombards et Transalpins , qui , du vivant d'Albéric, «< in Ro- là où s'élève actuellement le palais Colonna.
mane finibus non sunt ingressi . » Gregorovius déduit de là que 3. indictione XIIII, dominica de Gaudete] Cette indication , propre
Octavien serait né du mariage d'Albéric avec Alda, fille de Hugues à Laur., donne le dimanche 16 décembre 955. Cependant on pour-
roi de Provence et d'Italie. Aibéric avait en effet (Flodoard , Ann . rait conclure d'un diplôme de l'année suivante (Jaffé, 3680), que
936) épousé cette princesse en 936 ; et il ne serait pas étonnant que Jean XII était déjà pape le 15 décembre . Il y a sans doute
Benoit, qui brouille tant de choses, eût ici confondu une épouse erreur dans une des dates du diplôme, XVIII kal, ian.
légitime avec une concubine. Il donne ensuite beaucoup de dé- 4. Hicfuit- tempore Germanorum . ] Cette phrase n'appartient sû-
tails sur des négociations entamées par Albéric à Constantinople rement pas à la première rédaction de la notice, car elle manque
en vue de contracter mariage avec une princesse de la famille im- dans tous les catalogues .
périale . Selon toute apparence, il confond ici les projets matri- 5. Iste denique... ] Benoît : « Factus est tam lubricus sui cor-
moniaux d'Albéric lui-même, pour son propre compte , avec une poris et tam audaces, quantum nunc in gentilis populo solebat
tentative d'union entre une sœur d'Albéric et de Jean XI, autre- fieri. Habebat consuetudinem sepius venandi, non quasi aposto-
ment dit une fille de Marozie, et l'un des fils de Romain Léca- licus, sed quasi homo ferus . Erat enim cogitio eius vanum ; dili-
pène . Cette dernière négociation a été révélée dernièrement par la gebat collectio feminarum, odibiles aecclesiarum, amabilis iuvenis
publication d'une lettre écrite au pape Jean XI au nom de Ro- ferocitantes. Tanta denique libidine sui corporis exarsit quanta nunc
main (Pitra, Analecta novissima, t. I, p . 475) . possumus enarrare. » Liutprand donne beaucoup plus de détails .
248 CXXXIII . IOHANNES XII (955-964) .
6. Otto imperator Romam veniens] Othon arriva à Rome le 31 via di Marforio ( Clivus argentarii) elle - même ; la situation de
janvier 962 et y resta jusqu'au 14 février ( Cod. Vat. 1340) . Benoît : S. Lorenzuolo porterait à croire que l'Ascesa (ascensa, ascensio),
«< Adlatum est ei populus Romanus simul cum pontifice, et hono- c'est-à -dire la montée, était la rue latérale dont j'ai parlé d'abord .
rifice susceptus et in acclesia apostolorum principis missas cele- Quoi qu'il en soit, il résulte de ces dénominations, que la demeure
brata et laudibus ab scolis honorifice laudatus et augustus est de Léon se trouvait à peu près à l'intersection des deux rues ; ce
appellatus. « Ce couronnement eut lieu le dimanche 2 février . devait être une maison d'une certaine importance, puisque le nom
Liutprand : « Miro ornatu novoque apparatu ab eodem summo s'en perpétua si longtemps.
pontifice et universali papa Iohanne unctionem suscepit imperii » . 14. consecraverunt eum ...] Liutprand : « Annuente imperatore,
7. cum quo ipse imperator] On voit par Liutprand que ces ex- nominatum Leonem ad Lateranense palatium secundum consue-
hortations de l'empereur furent produites par intermédiaires, l'an- tudinem cum laudibus ducunt, et certo tempore in ecclesia sancti
née suivante (963), après que l'inconstant Jean XII , abandonnant Petri ad summum sacerdotium sancta congregatione attollunt. >>
l'alliance saxonne, se fut réconcilié avec le marquis de Toscane Cf. le continuateur de Réginon (M. G. Ser. , t. I , p. 625 ) : «< Plebs
Adelbert. Le biographe semble rapporter ces conversations au Romana Leonem protoscriniarium , virum strenuum et industrium
premier séjour d'Othon à Rome . Cela n'est d'ailleurs pas impos- communi consensu in locum eius elegit et ordinavit. » - Concile
sible. Le scandale donné par le jeune pape était assez éclatant romain du 26 février 964 , tenu par Jean XII, Act. 1 .: « Piissimus
pour que l'empereur ait pu lui faire dès lors quelques observa- ac sanctissimus papa dixit : « Quid censetis de Sicone episcopo
tions. «< (l'évêque d'Ostie) a nobis dudum consecrato, qui in nostro pa-
8. iterum Romam venit] Le 2 novembre 963. Le récit qui suit est < triarchio Leonem curialem et neophytum atque periurum nos-
«
confirmé par tous les auteurs contemporains ; Liutprand, témoin <«< trum, iam ostiarium , lectorem , acolytum , subdiaconum, dia-
oculaire, donne ici les détails les plus circonstanciés . <«< conum atque subito presbyterum ordinavit, eumque sine
9. Campaniam fugiens] « Apostolicus Iohannes in Campanie <
«< aliqua probatione in nostra apostolica sede consecrare non
partibus secessit », dit Benoît. On voit par Liutprand que Jean « formidavit ? >>
s'était retiré à Tibur. 15. Ipso denique vivente ... ] Benoit : «< Romani vero secundum
10. Tunc omnes Romani] Benoit : « Romani magis sevientes in- consuetudinem prisca, divisum est populum inter se, et advocatus
ter se, petierunt ad imperatorem ut Leonem protoscrinium papam est Iohannes papa de Campanie finibus ; cum ingenti robore in
eligerent. Placuit imperatori ; helectus est et in sede sanctissima Roma ingressus est ; que appreensis missus de imperatores et ali-
est positus >>. quantos Romanos qui erant consentanei qui erant cum Leone papa ,
11. Leo v. ven. protoscrinius] C'est à peu près le style du discours Leone papa fuga capientes , in longinquis regionibus secessit.
que Liutprand (Ott., 15 ) met dans la bouche des Romains : « Leo- Agunt namque quod usque ad Transalpine montis ita properan-
nem, venerabilem sanctae Romanae ecclesiae protoscriniarium , vi- tes. » Comme le L. P. , Benoit néglige l'émeute romaine qui eut
rum approbatum et summo sacerdotii gradu dignum , nobis in pas- lieu le 3 janvier 964, avant le départ d'Othon.
torem eligimus , ut sit summus et universalis papa sanctae Roma- 16. Unde maxima fames] Ce détail donne lieu de croire que
nae ecclesiae, reprobato ob improbos mores Iohanne apostata. » Jean XII fut obligé d'assiéger la ville. Les auteurs ne disent rien
Comme protoscriniaire, Léon entra en fonctions après Pierre , de semblable . Othon ne partit de Rome que vers le 12 janvier
dont le nom figure, suivi de titre archiscriniarius , au bas d'une (Cont. Regin., 964 ) ; le 26 février Jean XII y ouvrait son concile.
lettre d'Etienne VIII , de l'année 939 ( Jaffé , 3616 ) . Il est mentionné 17. sanus et inlaesus] Liutprand , Ott. , 18 : « Interea mulieres, qui-
dans des actes de 942, 945 , 952, 958 , 961 (Reg. Subl. , nº 155, 195 , buscum Iohannes qui dictus est papa, voluptatis suae ludibrium
20 ; Marini, Papiri, nº 100, 102). Cette année même , 963, Jean XII exercebat, ut non ignobiles et plures, concitaverunt Romanos ut
l'avait envoyé en ambassade à l'empereur Othon, pendant que ce- Leonem summum et universalem papam a Deo et ipsis electum
lui-ci assiégeait Montefeltre (Liutprand , Ott., 6) : « Leonem , vene- perderent et Iohannem in urbem susciperent . Quod cum fecissent,
rabilem sanctae Romanae eclesiae tunc protoscriniarium , nunc miserante Deo ex eorum manibus est venerabilis papa Leo libe-
in eadem sede b. Petri apostolorum vicarium ….. » ratus ; paucisque secum comitantibus ad piissimi Ottonis impera-
12. ex patre Iohanne item protoscrinio ] Ce protoscriniarius toris misericordiam est profectus . >> Cont. Regin., 964 : « (Ro-
Jean, omis par Galletti , figure dans un acte du 17 avril 920 (Reg. mani ) Iohannem, qui et Octavianus, urbi intromittunt et fidem
Subl., 207). imperatori et papae promissam adnihilare non metuunt . Leo vero
13. de regione q . v. Clivo Argentarii] Le clivus Argentarii corres- papa vix cum paucis, facultatum omnium nudus, evasit et impe-
pond à la via di Marforio, qui fait communiquer l'ancien quartier ratorem in Camerino ducatu positum adiit ibique pascha cele-
de la Via Lata avec le Forum romain ( ci - dessus , p . 145 , l . 15 ) . La bravit. »
petite église de S. Lorenzuolo, située dans une rue qui des 18. mortem sceleratissimi Iohannis] Benoit renvoie sur ce point
cend de la via di Marforio au Forum de Trajan, a porté autre- au L. P. , qui n'en dit rien : « De Iohannes duodecimi pape, de
fois le nom de Saint-Laurent de Ascesa Proti ( Inscription de 1291 , accidentia illius et morte in Libellum episcopalem repperitur. »
publiée par Galletti , Primicero, p . 143 ; cf. Martinelli, Roma sacra, Liutprand seul connaît les détails : « Quadam nocte extra Romam,
p. 162,365) . Le Protus (protoscriniarius) en question est évidemment dum se cum viri cuiusdam uxore oblectaret, in temporibus adeo
dentique à Léon Prothus qui donna son nom à une rue en pente a diabolo est percussus , ut infra dierum octo spacium eodem sit
située au pied du Capitole et précisément de ce côté. Cette rue est vulnere mortuus . Sed eucharistiae viaticum, ipsius instinctu qui
mentionnée dans un diplôme d'Anaclet II (Jaffé , 8425 ; Urlichs, Co- eum percusserat, non percepit, quemadmodum a suis cognatis et
dex U.R. top ., p. 147 ) : « A primo latere via publica quae ducit per familiaribus, qui praesentes erant, persepe sub attestatione audi-
Clivum Argentarii , qui nunc descensus Leonis Prothi appellatur. » vimus . » Le continuateur de Réginon donne la date : <« II idus maii
Dans ce texte la descente du Protus paraît être identique à la rebus humanis excessit. »
CXXXIII. IOHANNES XII (955-964) . 249
19. de electione Benedicti] Il semble que Benoît était déjà élu au dictus Benedictus , falso nomine apostolicus, diutius ut imperatori
moment de cette démarche ; cependant on dit plus bas que les resisterent Romanos animavit, ipseque imperatori suisque fideli-
Romains l'élurent après le retour de leurs envoyés. Dans ce der- bus excommunicationem comminans muros urbis ascendit , et
nier passage le biographe aura sans doute écrit elegerunt au lieu elatiori se fastu quam apostolicum decuerat ostendit. Ad ultimum
deslan de consecraverunt. Il est du reste le seul qui distingue deux temps Romani, fame et obsidione constricti, se errasse et contra impe-
dans cette affaire. Les autres auteurs ne disent pas que l'empereur ratorem iniuste deliquisse paenitentes, in vigilia Praecursoris,
ait été consulté avant l'intronisation de Benoit V. VIII kal. iulii, portas urbis aperiunt, et imperatore cum hono-
20. Quod audiens... ]Benoît : « Audita imperator haec scisma, ira- rificentia debita intromisso, Benedictum sacrilegum et periurum
tus valde, et iuravit per virtutem regni sui ut Romam civitas imperatoriae ditioni reddunt, et domnum Leonem in sedem aposto-
possideret ex utraque partes , nisi Benedictus papa in sua redige- licam restituunt . Tunc Leo apostolicus, coadunata multorum epis-
ret potestati. Tanta denique gentis Langobardorum et Saxone et coporum synodo, eundem Benedictum, Romanae sedis invasorem ,
Gallearum gentes Roma circumdata est per gyro curricula utras- iudicio omnium ab invaso gradu deposuit, et pontificale pallium ,
que partes, ut nullus extra muros egredi auderet. Facta ingens quod sibi imposuerat, abscidit, ferulamque pastoralem manu
famis in Romanos, ignem et gladium , sicut scriptum est : « Sola eius arreptam coram omnibus in frusta confregit, et ad preces im-
vexatio daret intellectum etiam et auditu » . Coeperunt mollescere peratoris diaconatus eum tantum gradu uti concessit. Celebrata
inter se, ut virtutes que prius habuerunt ad nichilum redacti sunt . vero beati Iohannis Nativitate et sanctorum Apostolorum festivi-
Unoque consilio, a minore usque ad maximum, et necessitate com- tate, imperator ab urbe Romana revertitur. »
pulsi, comprehenderunt Benedictus papa et in manus imperatoris 21. Mortuo vero...] Contin. Regin. : « Eodem etiam anno [965] dom-
illum dederunt. Et dicebat ad alterutrum : « Melius est ut iste so- nus Leo papa obiit . Tunc legati Romanorum, Azo videlicet pro-
lus moriatur pro omnibus, ut liberemur anime nostre a cruciatus toscriniarius et Marinus, Sutriensis ecclesiae episcopus , imperato-
famis . Imperator vero in exilio transmissus pontifex in Saxonie rem pro instituendo quem vellet Romano pontifice in Saxonia
partibus. » ― Liutprand : « Quo ( Iohanne ) mortuo, Romani omnes, adeuntes, honorifice suscipiuntur et remittuntur. Et Otgerus Spi-
iuramenti quod sancto promiserant imperatori immemores, Be- rensis episcopus et Liuzo (Liutprand) Cremonensis episcopus cum
nedictum cardinalem diaconem papam constituunt, insuper et iura- eisdem Romam ab imperatore diriguntur. Tunc ab omni plebe
mento nunquam se eum dimissuros, sed eum contra imperatoris po- Romana Iohannes Narniensis ecclesiae episcopus eligitur et sedi
tentiam defensuros , promittunt. Quo audito, imperator urbem valla- apostolicae pontifex intronizatur. »
vit, neminem qui non membris truncaretur exire permisit, machi- 22. psalmista] Les psalmistes ne formaient pas un ordre distinct
nis et fame usque adeo afflixit, donec Romanis nolentibus urbem des lecteurs . Il est vrai que l'étude du texte et du chant des psau-
reciperet, Leonem virum venerabilem debitae sedi restitueret, ac mes était la principale occupation des jeunes clercs élevés dans
Benedictum summae sedis invasorem eius praesentiae praesenta- la Schola cantorum, quel que fût leur degré dans la hiérarchie des
ret, » Suit le récit du concile où le malheureux Benoit comparut trois ordres mineurs de portier, de lecteur et d'exorciste . Mais
devant Léon VIII et fut dégradé solennellement. C'est dans ce ré- les anciens documents qui, comme les Statuta Ecclesiae antiqua,
cit que s'interrompt l'unique manuscrit de l'Historia Ottonis.- Cont. mentionnent les psalmistes, non sans doute comme un ordre dis-
Regin. : Tunc Romani, non modice metuentes imperatoris adven- tinct, mais comme une catégorie séparée, ne sont pas de prove-
tum, Benedictum quendam, Romanae ecclesiae diaconum, fidei et nance romaine. Il y a donc ici une anomalie, par rapport aux
electionis domni Leonis immemores, eligunt et ordinatum sedi anciens usages ; nous sommes arrivés à un temps où les coutumes
apostolicae imponunt. Quo audito imperator, collecta undique se- et les formules transalpines s'insinuent dans le système liturgique
cum fidelium suorum multitudine, Romam adiit et firma eam ex romain .
omni parte obsidione, ne quis pateret exitus, munivit. Sed prae-
250 CXXXIIII . LEO VIII (963-965) .
СХХХІІІІ .
LEO praedictus , natione Romanus , ex patre Iohanne prothoscrinio , de Clivo Argentario , sedit ann . I mens . III .
CATALOGUES.
RECENSION DU XV SIÈCLE.
NOTES EXPLICATIVES .
1. statuit ut nullus papa ..... ] Allusion à la fausse bulle de temps de la querelle des investitures , circulait déjà au xe siècle .
Léon VIII sur les élections impériales et pontificales , ainsi que sur Gratien l'inséra dans sa collection (23, dist. LXIII) . On en connaît
la nomination des évêques. Ce document, fabriqué sans doute au deux rédactions (Jaffé, 3704-3705 ).
CXXXV. BENEDICTUS V (964) . 251
CXXXV.
1
BENEDICTUS prefatus, natione Romanus , sedit mens. Il d . duos .
CATALOGUES .
Aug.-Benedictus V, natione Romanus, ex patre Iohanne, sedit mens . II d . II . Qui domno Leoni papae vivo substitutus, sed a Ro-
manis, ut praescriptum est, Ottoni magno imperatori traditus, ultra Alpes in Saxonia 2 longe, in Bremensi archiepiscopatu , vitam
finivit exilio. Cuius ossa3 iussu Ill Ottonis Romam reportata venerabiliter sepulta sunt.
Est. Benedictus, natione Romanus, ex patre Iohanne, sedit m. II et d . II, et deprehensus est ab Ottone imperatore.
RECENSION DU XV SIÈCLE.
CXXXIIII. Benedictus quintus sedit ann. I mens. VI d. V ; et cessavit episcopatus d . XX. Ilic vivente Leone papa de Romanis
in papam eligitur ; propter quod cum Romam imperator obsideret, traditur Benedictus.
NOTES EXPLICATIVES.
1. natione Romanus ] Voici ce qu'en dit Benoît : « Benedictus sub- Adeldag, qui l'entoura d'honneurs et de respect (Adam de Brême,
diaconus sancte Romane aecclesie helectus est et ab scolis est ad- Gesta pontif. Hammab . , II, 10) .
vocatus et in sancte sedis apostolice preesse fecerunt. Erat enim 3. Cuius ossa... ] Ce fut, d'après Thietmar (Chron. , 1v, 40) , Razo,
vir prudentissimus, gramatice artis inbutus, unde ad Romanum nommé en 988 à l'archevêché de Brème, qui ramena à Rome les
populo Benedictus Gramaticus est appellatus . » ossements de Benoît V. On ne sait dans quelle église de Rome ils
2. in Saxonia...] Le malheureux Benoît V fut conduit à Ham- furent déposés.
bourg et confié à la garde de l'archevêque de Hambourg-Brême,
252 CXXXVI . IOHANNES XIII (965-972) .
CXXXVI .
2
IOHANNES , episcopus ' Narniensis , natione Romanus , ex patre Iohanne episcopo , sedit ann . VI mens . XI dies
V. Hic comprehensus est a Rofredo Campanino comite cum Petro praefecto et adiutorio vulgi populi , qui vo-
cantur decarcones , recluseruntque eum in castellum sancti Angeli . Et exinde illum extrahentes mandaverunt
4
Campaniam in exilium, et mansit in exilio menses X et dies XXVIII . Opitulante autem misericordia Dei interfec-
5
5 tus est Rofredus comes a quodam Iohanne Cencii filio . Et reversus est Iohannes papa Rome in suum honorem.
6
At ubi deveniens Romam Otto imperator audivit quanta fecerant Romani praedicto Iohanni papae , comprehendit
Romanorum consules et ultra montes direxit in exilium ; de vulgi populo , qui vocantur 7 decarcones duodecim
suspendit in patibulo ; Petrum autem praefectum , per quem haec omnia mala perpetrata sunt , in potestatem pa-
pe dedit . Qui praedictus Iohannes papa fecit ei abscidere barbam, et per capillos capitis eum suspendit in '
10 caballum Constantini ad exemplum omnium , ut videntes deinceps metuerent talia facere . Expoliatum autem mi-
serunt eum super asinum ex adverso , caput eius ad caudam asini , manusque suas sub cauda, et posuerunt utrem
in capite eius pennatum ; similiter et in coxis eius duos utres et tintinnabulum ad collum asini . Et sic per totam
Romam flagellatus et ludibrio habitus , missusque in carcerem, per multa tempora maceratus est . Et postea ad im-
peratorem dederunt et ultra montes direxerunt . De Rotfredo vero comite et Stephano vesterario, quia mortui
15 erant, iussit imperator effodere sepulcra eorum et ossa eorum foras proici.
VAR. 1. 5 , Cencii filio ] cum filio H ; correxi iuxta catt. Est . et Casan .
CATALOGUES .
Cav. Iohannes, episcopus Narniensis , natione Romanus, ex patre Iohanne aepiscopo , sedit an . VII m . XI d . V ; et cessa-
vit episcopatum . Qui prius fuit in exilium m. X d . XXVIII ; annuente Deo iterum recepit papatum ; ideo dictus est iste XIIII.
Est. 1. 1 , sedit ab introitu suo per menses II et dies XVI , m. decembr. Deprehensus est etc. -1.7 , duodeci m] undecim.
Aug. -· 1. 2 , d . V. < Hunc eundem mortuo Leone omnes Romani etc. , ut Laur et Est . , p. 247. Sed postquam sedit mens. II
d. XVI, comprehensus etc.
NOTES EXPLICATIVES .
1. episcopus Narniensis] Dans une charte de donation délivrée Crescentii qui vocatur a Caballo marmoreo et comitatum Sabi-
par ce personnage à l'abbaye de Subiaco (Reg . Subl. , nº 124) , le 8 nensem dedit ei et plures alios . >> -- En 970 (Jaffé , 3742) il céda la
août 961 , il prend le titre d'episcopus sanctae Narniensis ecclesiae ville et le territoire de Préneste à Stéphanie sénatrice , dilectis-
et bibliothecarius sanctae sedis apostolicae . Depuis lors on le simae in domino filiae Stefaniae carissimae senatrici (Marini, Pa-
voit figurer parmi les dataires des lettres pontificales , sous piri, p. 54) , à sa vie durante. On a conjecturé que cette Stefania
Jean XII et Léon VIII (Jaffé , 3688 , 3691 , 3692, 3700) . Il prit part senatrix pourrait être la sœur de Jean XIII, la mère de Benoft,
au synode du décembre 963, qui déposa Jean XII , ainsi qu'à ce comte de Sabine . Une personne du même nom et de la même qua-
lui du 26 février 964, qui le rétablit. lité se rencontre en 987 dans une charte de donation au monastère
2. ex patre Iohanne episcopo ] On ne sait de quel siège il était des SS . Boniface et Alexis sur l'Aventin, avec son mari, Benedic-
évêque ; Ughelli l'attribue arbitrairement à celui de Narni . Il tus, inclitus comes (Nerini , De templo s . Bonif. , p . 382) . Le titre de
était de grande famille. Hugues de Farfa (M. G. Scr . , t. XI , p.540) : senatrix porte à croire que cette Stéphanie appartenait à la famille
<«< Iohannes igitur papa qui appellatus est maior, ingressus pa- d'Albéric ; elle pourrait être identique à celle qui signa, en 945,
paticum satis exaltavit quemdam nepotem suum nomine Benedic- avec le prince des Romains, une charte en faveur de l'abbaye de
tum , deditque ei Theodorandam uxorem satis nobilem, filiam Saint-Grégoire (Marini, Papiri . , n° 100 ) . Cette Stéphanie était
CXXXVI . IOHANNES XIII (965-972) . 253
fille de Théodora, la sœur de la célêbre Marozie, et par conséquent, rent un autre, le duc Crescentius , qui mourut sous le froc mona-
cousine germaine d'Albéric et de Jean XI. Sa mère Théodora me cal au couvent de Saint-Alexis, en 984 ( épitaphe, dans Nerini, op.
semble identique à celle que mentionne une inscription de l'an- cit., p. 84). Stéphanie ne peut être présentée comme issue des mê-
née 963, publiée par M. de Rossi (Bull.. 1864 , p . 67) ; cette Théo- mes parents que si l'on suppose que Jean , consul et duc, entra en-
dora avait eu pour mari un Jean, qualifié de consul et duc dans suite dans le clergé et devint évêque, ce qui n'a rien d'invraisem-
314 l'inscription que je viens de citer, qui est l'épitaphe de son fils blable. On obtiendrait ainsi la généalogie suivante, que je présente
Landulfe mort prime[vo in flore iu]vente ; outre ce fils, ils en eu- sous réserves.
3. Comprehensus est, .. ] Contin . Regin ., a. 965 : « (Iohannes XII) 966, 967 : « Tunc Romani, imperatoris metuentes adventum
intronizatur. Qui statim maiores Romanorum elatiore animo Rotfredo iam mortuo, a custodia qua tenebatur Iohannem aposto-
quam oporteret insequitur, quos in brevi inimicissimos et infestos licum absolvunt et veniam pro malis quae ei ingesserant poscen-
patitur. Nam ab Urbis praefecto et quodam Rotfredo comprehen- tes, in locum et sedem suam illum restituunt... Imperator Romae
ditur, et Urbe expulsus in Campania custodiae mancipatur. » — Natalem Domini celebravit, et excepto praefecto Urbis qui aufu-
Benoît : «< Obiit hisdem Leo papa . Iohannes episcopus Narniensis gerat, XIII ex maioribus Romanorum qui anctores expulsionis
civitas electus in sede sanctissima ; propter hoc advocatum est domni Iohannis papae videbantur suspendio interire iussit. » Le
Iohannes tertio decimi pape . Romani vero secundum consuetudi- chroniqueur allemand est moins bien informé, pour le détail, que
nem illorum malignam, eiectus papa de Lateranensis palatio, alii l'auteur de la notice pontificale.
percutiebant caput eius, alii alapas in facies eius percutiebat, alii 7. decarcones duodecim] La ville de Rome était divisée, depuis le
nautes nutis cruciabantur. Sic cedentes et affligentes in Campanie Ie siècle, en sept régions ecclésiastiques. Cette division, intro-
finibus inclusus, et dicebant Romanis inter se : « Ut non veniant duite par le pape Fabien pour les besoins du service d'assistance
reges Saxones et destruat regnum nostrum et liberes nostre in charitable, finit par s'appliquer à la distribution des divers or-
captivitatem, intercedente Petro apostolo, cuius sedis exviduata dres du clergé et même de la population laïque. Les quatorze
remanserat. >» régions d'Auguste ne semblent pas avoir survécu à la guerre des
4. mansit in exilio] Ordonné le 1er octobre 965, Jean X1II fut Goths . On retrouve, il est vrai, leurs noms dans plusieurs docu-
arraché du Latran après deux mois et 16 jours de pontificat, c'est- ments du moyen-âge, mais soit par quelque recherche d'archaïsme,
à-dire peu après la mi-décembre. On ne sait au juste combien de soit parce que ces désignations de lieu passaient de titre en titre,
temps il fut enfermé au château Saint-Ange. On le trouve un peu à peu près comme on voit les fonds de terre classés dans des ter-
plus tard à Capoue, réfugié auprès du comte Pandulphe, qui pro- ritoires de cités depuis longtemps disparues . Les régions ecclé-
fita de cette occasion pour faire ériger sa capitale en métropole siastiques étaient représentées dans les cérémonies, surtout aux
ecclésiastique. Chronica comitum Capuae (dans les M. G. Scr. , t. III , processions, religieuses ou autres ; leurs insignes étaient des
p. 209) : « Cum Iohannes apostolicus a Romanis nequiter fuisset croix , au nombre de sept, que portaient des staurofori. Hors les
expulsus et Capua se fugiens asylaret, Pandulph statim cum eo jours où on les sortait, ces croix étaient déposées dans l'église
exercitum recollegit et Romam indeptus est, suos emulos cesus et officielle de Sainte-Anastasie. Au x11 siècle, les sept régions
fugatus est. Propterea eius germanum Iohannes vir apostolicus avaient été remplacées par une autre distribution ecclésiastique de
consecravit in aula archiepiscopum pro universo principatu » Cf. la population ; celle-ci était répartie suivant les diaconies, alors
Leo Casin . , Chron . II, 9 . au nombre de dix -huit (V.les Ordines du chanoine Benoît , 29, et de
5. et reversus est] Benoît : « Iohannes papa fugatus de custodia Cencius, 11) ; dans les processions, les sept croix régionales sont
in Marsorum regione, et sic properantes ostiliter in Sabinensis remplacées par d'autres enseignes, imagines, au nombre de dix-
est ingressus , cum Tuscie finibus , ad Roma est reversus ; et clero huit, comme les diaconies. Les diaconies étant des établissements
et populo Romano cum ymnis et laudibus obviam ei precesse- d'assistance publique, la nouvelle division se trouvait avoir la
runt. Et missa celebrata in ecclesia sancti Petri, in palatio Late- même origine, le même sens, que l'ancienne. Mais à côté de cette
ranensis ingressus . >> - Jean revint, comme on peut le voir par distribution ecclésiastique nous en voyons naître une autre, pure-
le texte cité à la note précédente , appuyé sur l'armée du comte ment militaire. Dans les temps byzantins, la population est répar
de Capoue. Du reste il ne manquait pas de partisans à Rome et il tie en scholae militiae, commandées par des patroni, qui ont aussi
peut se faire que la Sabine fût dès lors gouvernée par son neveu leurs insignes spéciaux et leur place assignée dans toutes les
Benoît (ci -dessus, note 1 ) . grandes cérémonies du temps . On voit dans la vie de Serge I (t. I,
6. At ubi deveniens Romam Otto imp.] Cette marche d'Othon sur p. 372) que lors de l'avènement de ce pape (687), il était déjà d'u-
Rome a inspiré au moine du Mont-Soracte les lamentations par sage que la militia Romani exercitus allât, bannières en tête (signa
lesquelles se termine son informe chronique. - Contin. Regin. a. vel banda) à une certaine distance au devant de l'exarque, toutes
LIBER PONTIFICALIS, t. II . 30
254 CXXXVI . IOHANNES XIII ( 965-972) .
les fois qu'il venait à Rome. Dans la vie d'Hadrien I ( t, I , p . 497) c. 140 ) . Dans cette dernière catégorie, il n'y a, comme faisant le
on voit les bandora, puis les scholae militiae avec leurs patroni, service actif, que les bas clercs , les serviteurs , les palefreniers,
aller au-devant de Charlemagne, en 774 ; le même accueil est fait à etc. Les termes de numerus et de bandus se retrouvent à Rome,
Léon III revenant de Paderborn, en 799 ; à Louis, fils de Lothaire, dans de nombreuses chartes du IXe siècle et des siècles suivants ;
en 844 (ci -dessus, p. 6, 88). Les croix régionales sont mentionnées ils désignent certaines personnes morales auxquelles il est interdit
aussi dans ces descriptions, car il me semble qu'il y a lieu de de céder les locations concédées pour trois générations seule-
distinguer deux catégories d'insignes , et que les croix ne doivent ment : « Quod si vero filii aut nepotes minime fuerint, uni
pas être confondues avec les banda ou bandora. L'Ordo Romanus etiam extraneae personae, cui voluerint, relinquendi habeant li-
I de Mabillon, à peu près contemporain du pape Hadrien, leur centiam, excepto piis locis vel publicis, numero militum seu
assigne (c. 21 ) des places à part à la messe pontificale . Les milites bando . » -- Les douze decarcones que l'empereur Othon rend respon-
draconarii, id est qui signa portant, sont dans l'enceinte du presby- sables pour le vulgi populus me semblent bien être les successeurs
terium, tandis que les porte- croix demeurent en dehors . On ne des patroni scholarum du temps d'Hadrien I et de Serge II . Il est
nous dit pas combien il y avait alors d'enseignes militaires. Au même à remarquer que ces personnages et le monde qui leur
XIe siècle elles étaient au nombre de douze ; nous les retrouvons obéit ne représentent qu'une partie de la population armée, et que
dans l'Ordo de Benoît (c . 21 ), en tête de la procession qui ramène les chefs de l'aristocratie disposent de forces spéciales, en dehors
le pape au palais de Latran , les jours de grande fête, après la de la milice populaire . C'est exactement la même situation que
messe solennelle : « Ante crucem milites draconarii , portantes cent cinquante ans plus tard , au temps de Gélase II. Quant au
XII vexilla, quae bandora vocantur.» Il est impossible de les con- titre de decarcon, il semble être la transcription d'un terme grec
fondre avec les dix - huit porte-bannières des circonscriptions dia- dexáozov, dont l'origine m'échappe . Simocatta (VII, 6) donne à
conales. Peu avant le temps où Benoit écrivait, la vie de Gé- Genuadius, exarque d'Afrique au temps de saint Grégoire, le titre
lase II (ci-dessous) nous montre ce pape, un instant séquestré par de éxxp, dont l'étymologie doit être apparentée avec celle de de-
les Fraiapane, puis délivré par l'intervention des Romains ; dans carcon.
son énumération le biographe marque d'abord le préfet, puis 8. in caballum Constantini] La statue équestre en bronze de
quelques-uns des principaux barons, cum suis, c'est-à-dire avec Marc-Aurèle, transportée en 1538 sur la place du Capitole, où elle
leurs gens, enfin regiones XII Romanae civitatis, Transtiberini et est encore. Au xe siècle elle s'élevait devant le palais de Latran,
Insulani. Que les Transtévérins et les habitants de l'ile rentrassent in Campum, comme dit la vie de Jean XIV. Les Mirabilia du
ou non dans les douze régions, le nombre de celles -ci est bien XIe siècle contiennent une légende fort curieuse sur l'origine de
marqué et se trouve identique à celui des porte-enseignes de l'Ordo. cette statue ; on y conteste la dénomination de caballus Constantini
Rien ne prouve que ce nombre ne soit pas primitif et ne remonte et on représente le monument comme élevé en l'honneur d'un ar-
pas à l'origine même de cette organisation militaire . Lors de miger anonyme, qui aurait délivré Rome assiégée par un roi venu
l'insurrection de Ravenne, sous Justinien II (v . 710 ; cf. t. I, d'Orient . Il est sûr que le nom de Constantin s'est attaché à ce
p. 395, note 2) , la population de cette ville fut distribuée militai- monument à cause du voisinage de la basilique Constantinienne.
rement en onze groupes, plus un douzième formé par le clergé. On ne le voit mentionné nulle part avant Jean XIII, et il est im-
« Divisit (Georgius) populum civitatis in undecimas partes ; duo- possible de dire d'où il provenait . Cf. Stevenson , Scoperte di anti-
decima vero pars ecclesiae est reservata. Unusquisque miles chi edifizi al Laterano, dans les Annales de l'institut archéologique,
secundum suam militiam et numerum incedat, id est : Ravenna, 1877, p. 44.
Bandus primus, Bandus secundus , Bandus novus, Invictus , Cons- 9. Jean XIII fut enterré à Saint- Paul. Son épitaphe , que l'on y
tantinopolitanus, Firmens, Laetus , Mediolanensi [ s ] , Veronens [ is] , voyait autrefois, inter portam Sanctam et primam columnam, dit
Classensis, partes pontificis cum clericis non honore digni[ s ] et Margarini (Inser, basilicae s. Pauli, nº 31 ), est maintenant con-
familia et stratoribus vel aliis subiacentibus ecclesiis (Agnellus , servée dans le musée épigraphique de l'abbaye :
CXXXVII.
BENEDICTUS , natione Romanus , ex patre Ildibrando , sedit ann . I mens . VI . Iste ' comprehensus est a quodam
Cencio Theodore filio, et in castellum sancti Angeli retrusus , ibique strangulatus , propter 2 Bonifacium diaconum ,
CATALOGUES.
Cav. Benedictus, natione Romanus, ex patre Ildibrando , sedit an. I m. VI. Iste comprehensus est a quode Crescentio , Theo-
dore filius, et in castellum sancti Angeli retrusus ; ibique strangulatus est propter Bonifatium diaconum quem miserunt vivente
eo papam .
de suri
Domnus ann . I m. VI.
Est. Benedictus diaconus, de 3 regione VIII sub Capitolio, ex patre Ildeprando monacho, ingressus est mense ianuario , die
XVIIII. Iste comprehensus est a quodam Cintio Theodore filius, et in castellum sancti Angeli retrusus , ibique strangulatus est prop-
ter Bonifacium diaconem quem miserunt vivente eo papam .
Domnus Suri sedit ann. I. m . VI d. Iste strangulatus est. (Les mots Iste comprehensus - eo papam, omis dans le texte,
-
ont été suppléés au bas de la page. A la dernière ligne, les mots Iste strangulatus est, bien qu'écrits sur la même ligne que domnus
Suri etc., semblent se rattacher à la notice de Benoit et faire suite à die XVIII.)
Vat. 629. - Benedictus sed. ann. I m. VI. Domni de Sur, sed . ann . I m . VI.
Vat. 1340. - Benedictus mens . II d . II . Domnus ann . I m. VI.
Aug. Iohannes VI, natione Romanus, ex patre Hildebrando , sedit ann . I mens. VI ; et de consilio Malifacii strangulatus est in
castello sancti Angeli .
Amiat. 3. - Benedictus, ex patre Ildibrando monacho, m. Iet d . X et VIIII.
Domnus de Suri ann . I et m . II . Iste strangulatus
Casanat. B. V. 17. - Benedictus, natione Romanus, ex patre Ildibrando, sedit ann . I d. VI. Iste comprehensus est a quodam
Cencio Theodore filius et in castellum sancti Angeli retrusus, ibique strangulatus est propter Bonifatium diaconem [2. main :
quem miserunt vivente eo papam. Bonus sedit ann . I m. VI . ]
Benedictus sextus sedit ann. I mens . VI ; et cessavit episcopatus diebus decem. Hic, natione Romanus, in castro sancti Angeli
reclusus, strangulatus est a Cincio Romano.
Domnus sedit ann. I ; et cessavit episcopatus d . II .
NOTES EXPLICATIVES .
1. Iste comprehensus est] Cf. Acta conc . Remensis [ 991 ], c. 28 (Mon. ne se produisit qu'un an après. Ce Cencius ou Crescentius, fils
Germ . Scr., t. III, p. 672) : « Succedit Ottoni caesari caeŝar Otto... de Théodora, est connu par d'autres documents. En 977, on le
Succedit Romae in pontificatu horrendum monstrum Bonefacius voit prendre à bail un château voisin de Velletri : «< Crescenzo illus-
(2ª m . Malefacius) , cunctos mortales nequitia superans, etiam prio- trissimo viro qui appellatur de Theodora » (Cod. Vat. 8042 , fº 7, cité
ris pontificis sanguine cruentus. Sed hic etiam fugatus atque in par Gregorovius , St. di Roma , t . III, p . 466) ; en 989, après sa mort,
magna synodo dampnatus, post obitum divi Ottonis [ II] Romam il était mentionné dans un autre acte (ibid. p. 467, note 1) : « Nos
redit, insignem virum apostolicum Petrum , Papiensis ecclesiae Iohannes et Crescentius illustrissimi viri atque germani filii
prius antistitem [Jean XIV], data sacramentorum fide, ab arce domni Crescentii olim consulis et ducis, qui dicebatur de Theo-
Urbis deicit, deponit, squalore carceris affectum perimit. » — dora, seu Sergiae illustrissime femine olim iugalium, bone me-
L'empereur Othon I mourut le 7 mai 973. L'attentat de Cencius morie. Son épitaphe se voit encore à Saint -Alexis sur l'Aventin;
256 CXXXVII. BENEDICTUS VI (972-974).
elle est mutilée à la fin ; mais Baronius (ad ann . 996, x1 ) a pu la était dans le pavé) et la vétusté, « pene attritum vestigiis et vetus-
lire plus complète . tate consumptum . »> J'ai expliqué plus haut, p. 253 , note 2 ,
comment j'entends la généalogie de ce Crescentius.
+ CORPORE HIC RECVBAT CRESCENTIVS INCLI 2. propter Bonifacium] Boniface VII ; v. à la page suivante.
TVS ECCE EXIMIVS CIVIS ROMANVS 3. de regione VIII sub Capitolio] L'antique Regio VIII portait le
DVX QVOQ . MAGNVS EX MAGNIS MAGNA nom de Forum Romanum et s'étendait au sud-est du Capitole ; mais
PROLES GENERATVR ET ALTA IOH PATRE je pense qu'il s'agit ici d'une des régions du nouveau système et
THEODORA MATRE NITESCENS qu'elle doit être cherchée non du côté du Forum, mais du côté du
QVEM XPS ANIMAR· AMANS MEDICVSQ . PERITVS Champ-de-Mars .
CORRIPVIT LANGORE PIO LONGEVO VT AB OMI 4. Domnus...] A part le manuscrit de Pierre-Guillaume et celui
SPE MVNDI LAPSVS LIMINA SCI d'Augsbourg, tous les catalogues ( cf. M. G. Scr. , t. XXIV, p . 84)
MARTIRIS INVICTI BONIFATII AMPLEXVS ET insèrent ici un Domnus, Domnus de Sur, Domnus de Suri, que l'on
ILLIC SE DNO TRADIDIT HABITỸ MONACHO a considéré longtemps comme un pape distinct. M. W. Giesebrecht
RVM ADEPTVS QVOD TEMPLVM DONIS (Jahrbücher des deutschen Reichs unter dem Sächs . Hause, t . II , p.
amplis DITAVIT ET AGRIS 141) a démontré qu'il n'y avait pas de place pour ce pontificat en-
Hic omnis quicumque legis rogitare memento tre ceux de Benoît VI et de Benoît VII . Il pense que domnus est
ut tandem scelerum veniam mereatur habere. ici l'équivalent de papa et que la formule domnus sedit ann . 1 m.
Et obiit die VII mens. iul. ann . dominic . incarn. VI se rapporte à Benoît VI et à la durée de son pontificat . Il est
DCCCCLXXXIIII CRM iam ante annos duodecim sûr que la durée du pontificat convient à Benoît VI et à lui seul.
Mais j'expliquerais autrement l'intrusion du nom domnus. Dans
Les lettres CRM de la dernière ligne ont été interprétées Cum Re- plusieurs manuscrits il est suivi des mots de Sur ou de Suri. Or
gula Monachorum. S'il en était ainsi, Crescentius aurait déjà pris Benoit VII , successeur légitime de Benoit VI, était évêque de Su-
l'habit monacal en 972, deux ans avant son attentat contre Benoit tri . C'est donc lui qui est nommé ici , c'est son élévation au siége
VI. Cette interprétation ne s'accorde pas non plus avec la charte pontifical qui est mentionnée. Mais il est clair que le texte est
de 977. Mais je ne crois pas qu'il y ait beaucoup de fond à faire embrouillé. Les mots domnus de Suri se sont accrochés à la no-
sur ces lettres, illisibles maintenant, et qui, au temps de Baro- tice de Benoît VI et l'on a répété indùment les chiffres a. 1 m. VI.
nius, étaient déjà presque effacées par le frottement (l'inscription
CXXXVIII . BONIFATIUS VII (974. -— 984-985) . 257
CXXXVIII.
CATALOGUES .
Aug. - Bonifacius VII, natione Romanus, qui et Malifacius , ex patre Ferrutio, sedit mens. 1 d . XII .
Est. - Bonifacius... d . XII. [ En marge : Hic fuit electus 2 V anno regis Ottonis, indictione prima].
Ici, avec le no CXXXVIII, la notice de Jean XIII, comme dans le texte de H ; vient ensuite :
CXXXIX. Bonifatius septimus sedit mens. V d. XII ; et cessavit episcopatus dies XX. Hunc Romani suffocato papa Benedicto)
VI papam fecerunt. Qui post non valens in Urbe subsistere , depredata ecclesia sancti Petri omnibus pretiosis, fugit in Constan
tinopolim . Tandem Romam cum magna pecunia rediens, cum proficere non posset, lohanni diacono cardinali 3 oculos eruit.
Ipse deinde subito extinctus est.
NOTES EXPLICATIVES .
1. Bonifatius... Il portait le surnom de Franco, sous lequel il est Franco ; c'est probablement du meurtrier de Benoit VI, le prêtre
désigné ci-après dans l'épitaphe de Benoît VII . Il sera encore Etienne, qu'il s'agit à cet endroit. La suite des événements est
question de lui plus loin, dans la notice de Jean XIV. Le cata- donc celle- ci . Les Romains, sous la conduite de Crescentius , fils
logue du ms. Paris. 5140 , et à bon droit, le qualifie d'intrus : Boni- de Théodora, s'emparent de Benoît VI, le renferment dans le
fasius invasor. - L'histoire obscure de ce personnage reçoit quel- château Saint-Ange, et lui donnent pour successeur le diacre
que lumière d'un lambeau de texte copié, comme essai de plume, Franco, qui prend le nom de Boniface VII. L'empereur, informé,
dans un manuscrit d'Ivrée et publié par Bethmann , Archiv. t. IX, envoie à Rome un représentant, le comte Sicco, qui commence
p. 623 (cf. L. Wieland, dans les Nachrich ten de Göttingue, 1885 , p.69) . par réclamer le pontife prisonnier. Franco le fait assassiner.
Voici ce document curieux : « Interim imperialis maiestatis legatum , Sicco rallie alors une partie de la population romaine, assiège
Sicconem comitem, advenisse contigit. Qui, ut iussus fuerat, cum le château Saint Ange et s'en rend maitre . Puis il fait procéder
sublatum pontificem Romanis maioribus et minoribus ab his qui- à une nouvelle élection . Franco est déposé dans les formes (p.
bus custodia tenebatur reposceret, nihilque proficeret , iussu atque 255, note 1) ; mais il parvient à se maintenir et il crée des diffi-
consilio Franconis , quem supra diximus Romanam ecclesiam inva- cultés au nouveau pape Benoit VII . Ce n'est qu'au bout d'un cer-
sisse (invasse cod.), ut postmodum comprobatum, Stephanus qui- tain temps qu'il le débarrasse de sa présence en se retirant dans
dam presbiter cum fratrem (fratre in cod. ) ipsius corrigie cuiusdam l'empire grec.
strangulatione necavit . Unde omnes, tam imperialis missus quam 2. Vanno regis Ottonis] Le 19 janvier 973, jour de l'ordination de
civitas Romana magno merore defixus (defixas cod. 1ª m. ), longa Benoit VI , tombe dans la sixième année d'Othon II et non dans
obsidione, longa inpugnatione devictum Franconem pervasorem la cinquième. Il est vrai que l'on peut distinguer entre l'élection,
necat, eumque qui nunc est Benedictum communi omnium Roma- qui a pu avoir lieu avant le 25 décembre 972, premier jour de la
norum electione, presentis imperatorii nuntii auctoritate munita , sixième année d'Othon, et l'ordination , qui n'eut lieu qu'en jan.
priori mortuo substituit. Quod ille alter graviter ferens , institutum vier.
(institum cod.) pontificem summopere persecutus est, nec passus 3. Iohanni diacono cardinali .] Il s'agit sans doute ici de Jean
est eum regimen sibi commissum tractare pacifice. --- Ce morceau XIV (ci -dessous, p . 259) ; mais la qualification de diacre cardinal
n'est évidemment qu'un fragment d'un récit plus étendu . La phrase est erronée.
Unde omnes est altérée ; le verbe necat ne peut se rapporter à
258 CXXXVIIII . BENEDICTUS VII (974-983) .
CXXXVIIII .
1
BENEDICTUS , natione Romanus , Sutrinus vero episcopus , ex patre David , sedit ann . VIIII .
CXL. Benedictus septimus, natione Romanus, sedit ann . XII mens. VI ; et cessavit episcopatus d. V. Hic favore imperatoris
multos ex Romanis capi fecit . Huius tempore 3 in Ravennate ecclesia fuit vir honorabilis, Radulphus nomine , de genealogia Ka-
roli magni, qui iam in regno Francie regnare cessaverat, propagatus ; quem Hugo tunc rex Francie , de alia prosapia genitus, in
corde odio habens, convocatis episcopis, allegans ipsum illegitimum, deponi procuravit , Gilbertum monachum, philosophum,
ynimo potius nigromanticum, pro ipso substituendo . Quod summus pontifex intelligens , legatum misit et in Remis concilium
convocavit , et Gilbertus deponitur et Radulphus restituitur. Gilbertus vero depositus ad Ottonem imperatorem se contulit, quem
et ipse scientia erudierat. Qui captata oportunitate, primo Ravennatensem archiepiscopum, post Romanum pontificem diabolo
instigante fieri procuravit, qui infi a dictus est Silvester II . Unde versus
Scandit in R Gilbertus ab R post papa vigens R.
NOTES EXPLICATIVES .
1. Sutrinus vero episcopus] Cf. ci - dessus , p . 256 , note 4 . à propos de l'archevêché de Reims ne commence que sous JeanXV.
2. Hic favore....] Echo de la légende recueillie par Godefroy de 4. Benoît VII fut enterré à Sainte- Croix en Jérusalem, où on
Viterbe (fin du XIIe siècle) dans son Panthéon (M. G. Ser . , t. XXII , peut lire encore son épitaphe, qui n'est qu'un centon , fabriqué
p. 37) . avec celles de ses prédécesseurs Etienne VI (v. 1-9) , Serge II
3. Huius tempore ... ] Vincent, xXIV, 97. Il faut évidemment cor- ( 10-12) , Benoît IV (v. 15-18) ; cf. ci-dessus, p. 229, 238 , 233. Les vers
riger Ravennate en Remensi , et Radulphus en Arnulphus. Cette his- 13, 14 se rapportent à la fondation du monastère des ss . Boniface
toire est placée à tort sous le pontificat de Benoît VII : la querelle et Alexis , sur l'Aventin .
CXL.
IOHANNES , natione Papiensis, sedit mens . VIII . Quem¹ iste superior Bonifatius Ferrutii filius , reversus a
Constantinopolim ubi fugerat, comprehendit ac deposuit et in castellum sancti Angeli in custodiam misit , et ibi
custodire eum fecit. Ibique infirmitatem et famis inopiam per IIII menses acriter sustinuit ac mortuus est , ét, ut
fertur, occisus. Qui ipse Bonifatius post mortem eius sedit mens . XI . Qui repentina morte interiit , et in tanto
eum hodio habuerunt sui ut post mortem eius cederent eum et lanceis vulnerarent atque per pedes traherent
nudato corpore usque in Campum, ante caballum Constantini , ibique proiecerunt eum atque dimiserunt . Ubi
mane venientes clerici et videntes eum ita turpiter et cum dedecore iacentem, cesum et lanceatum, collegerunt
et sepelierunt.
VAR. - 1. 2 fugerat - 1. 3 facit.
CATALOGUES.
Vat. 1340. - Benedictus ann. VIIII. Post hunc fuit electus quidam Petrus super Bonefacio . Qui Bonefacius reversus a Constan-
tinopoli, dans pecuniam, interfecit praedictum Pelrum, et ipse paulo post veneno vitam finivit . Iohannes m. VIII .
Aug. Iohannes XIIII qui et Petrus, natus et episcopus Papiae , sedit etc.
Cav. Casan. -— Iohannes episcopus, natione Papiae , sedit etc ... A la fin : Iohannes m . IIII (Ioh . < sedit > Cas. ).
NOTES EXPLICATIVES .
1. Quem-occisus] cf. ci- dessus , p . 255, note 1 . commissum populum Rom(anum) in omnibus instruens,
2. L'épitaphe de Jean XIV , enterré à Saint- Pierre, est connue par dulcis in eloquio, cunctis praeclarus amicis,
P. Mallius, qui l'attribue à Jean X : « Hic requiescit ante ecclesiam subiectis placidus, pauperibus pius.
(pl. 139) iuxta Iohannem VIIII . » (De Rossi, Inscr. , t. II , p. 216) : Defunctus est Ioannes pp Romanus m. aug. d . XX.
Praesulis eximii requiescunt membra Ioannis Remarquer que cette épitaphe ne dit pas un mot de la fin tra-
qui Petrus antea extiterat. Quippe gique de Jean XIV. Elle aura été gravée du vivant de Boni-
sedem Papie blando moderamine rexit. face VII.
Imperator[ i] Ottoni dulcis fuit atque preclarus,
260 CXLI. IOHANNES XV (985-996).
CXLI.
IOHANNES , natione Romanus , ex patre Leone presbitero , de regione Galline Albe , sedit ann . X mens . VII .
Iste exosos habuit clericos , propter quod et clerici eum odio habuerunt, et merito , quia omnia quae habere et
VAR. - 1. 3 distribuera t.
CATALOGUES .
Est. ajoute en marge : Hic videtur electus anno V regis Ottonis, indictione VIIII .
Aug. ― Iohannes XV, natione Romanus, de Gallina alba , ex patre Leone presbytero , sedit an . X mens. VII . Qui et 2 oratorium
sanctae Mariae in gradibus pictura decoravit .
Pas de variante ; mais après la vie de Jean XV vient une vie d'un Jean XVI, qui est évidemment identique au précédent.
CXLIII . Johannes XVI , natione Romanus , sedit ann. X mens. IX d. VII ; et cessavit episcopatus d . Vl . Hic fuit 3 in armis eru-
ditus et multos libros composuit. Hunc Crescentius, Romane urbis patricius, in tantum cepit persequi, quod ipsum oportuit
Urbem relinquere et in Tusciam intrare . Cognito autem Crescentio quod papa pro Ottone tertio misisset ut ad Urbem veniret,
Crescentius pro papa nuncios misit. Et veniente papa, ipse cum senatu ad pedes pape veniam postulavit ; sicque facta pace
Rome defunctus est.
NOTES EXPLICATIVES .
CXLII .
1
GREGORIUS, natione Saxo, ex patre Ottone, sedit ann. II mens. VIII .
a quefue CATALOGUES .
Aug. - Bruno, qui et Gregorius V, ex patre Ottone duce, matre Iuditta, qui 2 et nepotem suum III Ottonem statim papa
factus imperatorem ordinavit, sedit ann . II mens. VIIII. Cui 3 rebellans Crescentius in castello sancti Angeli captus et trun-
catus, per pedes in monte Malo 4 suspensus est. Cuius sedem Iohannes 5 Graecus, cognomento Philagathos, episcopus Placen-
tinus, invasit. Sed ab Ottonis vassore Birthilone correptus, amputatis naribus et lingua effossisque oculis, in asino, caudam eius
tenens, satis irrisorie per totam Romam ductus est.
Cav. Gregorius, natione Sardonum , ex patre Ottone , sedit ann. I mens. V.
elegerunt. Sed voluntate Dei Romam rediit atque cum magno honore susceptus est. Et apprehendere fecit illum scelestum
invasorem et fecit ei oculos eruere et nasum cum lingua abscidere ; et in asello sedere faciens, per totam Romam fecit eum
circumduci cum utre in capite.
Iohannes episcopus, nacione Grecus, sedit menses X, et eiectus est foras ad malum honorem.
Cod. Mus. Brit. 14801 . - Gregorius, natione Saxorum, ex patre Otdo , ann . I m . V.
RECENSION DU XV SIÈCLE .
CXLIIII. Gregorius quintus, natione Saxo , ex patre Oltone, sedit annis II , mens . VI ; et cessavit episcopatus d . XV. Hic , Bruno
ante dictus, cum esset consanguineus Ottonis imperatoris tercii , ad instanciam imperatoris est electus in papam . Sed post
parvum tempus Crescentius Urbis consul Placentinum episcopum de urbe Constantinopolitana cum magna pecunia redeun-
tem in papatum intrusit . Sed ob hoc factum per imperatorem gravem ultionem cepit.
CXLV. Iohannes XVII sedit mens . X ; et cessavit episcopatus d . XX. Hic nichil instituit. Hic , Placentinus episcopus, vivente
papa Gregorio per consulem Urbis papatum habuit ; sed post per imperatorem excecatus fuit.
NOTES EXPLICATIVES .
1. ex patre Ottone] Otto, duc de Carinthie et marquis de Vé- biographie de s . Nil ( Acta SS . sept. , t . VII , p . 336) ; Thietmar,
rone, petit-fils d'Othon le Grand par une fille de celui- ci. Chron. IV, 21. Je citerai seulement ce dernier « Crescentius au-
2. qui et nepotem...] Thielmar, Chron. IV. 18 : « Rex ... Ro- tem Romae, absente papa praedicto qui post benedictionem Gre-
mam veniens gloriose, nepotem suum Brunonem, Ottonis filium gorius vocabatur, Iohannem Calabritanum, Theophanu impera-
ducis , in loco Iohannis papae nuper defuncti cum omnium laude tricis dilectum comitem, et tunc Placentinum antistitem, substi-
presentium statuit. In Ascensione Christi , quae tunc erat XII tuit, et sibi imperium tali praesumptione usurpavit, inmemor
kal. iunii , anno etatis suae XV, regni autem XIII, indictione iuramenti et magnae pietatis ab Ottone augusto sibi illatae.
VIII (996 ) , ab codem unctionem imperialem percepit et advocatus Insuper nuncii eiusdem a praedicto invasore capti, diligenti cus-
ecclesiae s . Petri efficitur. >> Le terme nepos, dont se servent todiae traduntur. Imperator mox ut haec audivit illo properans ,
ici le chroniqueur et l'auteur du catalogue, ne peut être pris à la domnum apostolicum sibi obviare per internuncios postulavit .
rigueur. Iohannes autem supplantator hiis appropinquantibus fugit ; sed
3. Cui rebellans Crescentius ... ] Ce Crescentius était fils de celui postea a fidelibus Christi et Cesaris captus, linguam cum oculis ac
dont il a été question ci-dessus , p. 255, note 1. Tous les histo- naribus amisit. Crescentius vero , Leonianum ingressus claustrum,
riens du temps parlent avec détail de ces événements : Ann. imperatori resistere frustra temptavit . Namque imperator domini-
Hildesh. (Mon. Germ . Scr. , t . III, p. 91 ) ; Ann . Quedlinburg. (t. c., cam Resurrectionem Romae celebrans, post festivos dies instru-
p. 74) ; Jean, Chron. Venetum ( ibid. , t. VII, p . 31 ) ; Raoul Glaber, menta bellica preparans, post Albas domum Theoderici (le château
Hist . I , 13 ; Pierre Damien, Ep . 1, 21 ; Vita s . Romualdi, 25 ; la Saint-Ange), ubi ille perversus sedebat, Ekkihardum marchionem
LIBER PONTIFICALIS , t . II . 31
262 CXLII. GREGORIUS V (996-999). JOHANNES XVI ( 997-998 ) .
impugnare iussit. Qui eandem perdius et pernox lacessere non de- | château Saint-Ange, Jean XVI s'enfuyait dans la direction du
sistens, tandem per machinamenta alte constructa ascendit et midi. Chron . Venetum : « Procul a Roma inexpugnabilem turrim
eundem decollatum voce imperatoria per pedes laqueo suspendit intravit , in qua non diu , vento imperatore, illum manere licuit ;
et timorem cunctis presentibus ineffabilem intulit . »> sed ab eius militibus captus , proiectis oculis auribusque prae-
4. in monte Malo] Le monte Mario . Benoit du Mont- Soracte cisis, nares etiam et linguam amisit , et capitis deturpatus deco-
(c. 27 ) lui donne déjà le nom de mons Malus, à propos d'un épi- ritate Romam in quodam monasterio delatus est . Et quoniam ad
sode de l'invasion des Sarrasins en 846 (cf. ci-dessus, p. 104, tanti facinus ultionem hoc non sufficerat, postmodum a sacro
note 38 ). Une autre appellation, presque aussi ancienne , est celle concilio depositionis sententiam sustinens, sacerdotale officium
de mons Gaudii, qui se rencontre dans le Chronicon Venetum ter- perdidit, et a Romanis impositus deformis aselli tergo , versa
miné à l'an 1008. Ces deux désignations sont nées l'une et l'autre facie ad caudam, sub praeconi voce per Romanas regiones duce-
pendant le moyen-âge, et leur origine précise est inconnue . C'est batur . >> Le biographie de saint Nil raconte que le vénérable
en vain qu'on voulu la rattacher au souvenir de l'exécution de patriarche des moines de l'Italie grecque se transporta à Rome,
Crescentius, considérée par les Romains comme une calamité, et demanda qu'on lui permit d'emmener dans son monastère l'in-
par les Allemands comme un sujet de joie. Benoît du Mont- fortuné Philagathe ; mais qu'il ne parvint à fléchir ni l'empereur
Soracte, qui écrivait longtemps avant cet événement, exclut une ni le pape (6 yрios máñas). — On ne sait ce que devint Jean XVI
telle interprétation . Dans l'antiquité, la montée, du côté de Rome, après ces événements , qui eurent lieu vers le mois de mars 998 ;
s'appelait Clivus Cinnae. il paraît avoir vécu jusqu'en 1013 ; cette année -là , les Annales
5. Iohannes Grecus] Grégoire V avait été chassé par les Ro- nécrologiques de Fulda marquent la mort d'un grecus Iohannes,
mains dès l'automne de 996. Jean Philagathe, évêque de Plai qui doit être lui (Mon. Germ . Ser. , t . XIII , p. 210) : « IIII non.
sance, se trouvant de passage à Rome, le printemps suivant, au apr., Grecus Ioannes viam universae carnis ingressus est ».
retour d'une ambassade à Constantinople, Crescentius lui fit ac- 6. Grégoire V fut enterré à Saint - Pierre, « ante secretarium,
cepter malgré lui de remplir le siège vacant. On a déjà vu , à iuxta Pelagium papam [ pl . 79] » , dit P. Mallius ( De Rossi, Inser.,
propos de l'intrusion , deux fois répétée , de Boniface VII , comment t . II , p . 217 ) . L'inscription originale se voit encore dans les
la famille des Crescentius cherchait à s'appuyer sur l'influence cryptes vaticanes . Vers le XIe siècle, on rétablit, à la suite d'un
byzantine, alors très puissante dans l'Italie méridionale, et à l'op- accident, le coin supérieur de gauche, comme l'indique ici la
poser à l'ingérence des souverains allemands, soi - disant héritiers différence des caractères :
de Charlemagne . -- Pendant que Crescentius s'enfermait dans le
CXLIII.
CATALOGUES .
Cav. Silvester, natione Aquitaniorum , ex patre 1 Agilberto, sedit ann . IIII m . I d . VIIII.
Est. - Silvester, natione Aquitanicus, sedit ann. IIII m . I d. VIII . [ En marge m, p. Hic fuit electus anno IIII (lisez, VII)
CXLVI. Silvester secundus sedit ann . IIII mens, 1 d . VIII ; et cessavit episcopatus d. XXXIII . Iste , Gallicus 3 natione, nomine
Girbertus, qui fuit mortuus ad Sanctam Crucem in herusalem. Hic primum iuvenis Floriacensis cenobii in Aurelianensi diocesi
monachus fuit; sed dimisso monasterio , diabolo homagium fecit ut sibi omnia ad votum succederent, quod diabolus promisit
adimplere. Iste obsequiis diaboli insistens, frequenter super desideriis suis cum eo loquebatur . Venicus autem in Hyspalim causa
discendi, in tantum profecit quod sua doctrina eciam magnis placuit. Habuit autem discipulum Ottonem imperatorem et
Robertum regem Francie, qui inter alia sequentiam Sancti Spiritus assit nobis gratia composuit, et Neoceritum, qui post fuit
Senonensis archiepiscopus . Sed quia idem Girbertus quamplurimum honores ambiebat, diabolus ea que petebat ad votum
implebat. Fuit idem Girbertus primo archiepiscopus Remensis , post Ravennas ; tandem papa faclus, quesivit a diabolo quamdiu
viveret in papatu. Responsum habuit quamdiu vellet, dum tamen non celebraret in Iherusalem . Gavisus fuit valde , sperans se
longe esse a fine , sicut longe fuit a voluntate peregrinationis in Iherusalem ultra mare. Et cum in quadragesima ad ecclesiam
que dicitur Iherusalem in Laterano celebraret, et strepitum demonum sensisset, sensit sibi mortem adesse , et suspirans ingemuit.
Licet autem sceleratissimus esset, de misericordia Dei non desperans, revelando coram omnibus peccatum, membra omnia,
quibus diabolo obsequium prestaverat, iussit prescidi, et deinde truncum mortuum super bigam poni , et ubicunque animalia
producerent et sisterent , ibi sepeliretur. Quod et factum est. Sepultusque est in episcopio Lateranensi , in signum misericordie
consecute . Sepulcrum ipsius tam ex tumultu ossium quam ex sudore presagium est morituri pape, sicut 5 in eodem sepulcro est
litteris exaratum .
NOTES EXPLICATIVES .
1. ex patre Agilberto] Le nom du père de Gerbert n'est indiqué haut que l'entrée de la chapelle moderne des Corsini . C'est l'endroit
que dans ce catalogue ; je doute qu'il y ait lieu de se fier à son que marque Jean Diacre dans sa description du Latran (Migne,
autorité. P. L., t. CXCIV, p. 1551 ) : « In eadem quoque porticu iacet Ger-
2. de monasterio s. Geraldi] Saint - Géraud , à Aurillac. Ce détail bertus Remorum archiepiscopus, qui papa effectus Sylvester est
se retrouve dans Richer, Hist. III, 43 : « Qui Aquitanus genere, appellatus. Cuius saepe sepulcrum, etiam in serenissimo aere,
in coenobio sancti confessoris Geroldi a puero altus... >> cum non sit in humido loco , aquarum guttas, quod satis est homi-
3. Iste, Gallicus ... ] Cette légende parait s'ètre formée vers la fin nibus admirandum , visibiliter emanat. Inde est altare sancto-
du XIe siècle. Döllinger, dans ses Papstfübeln, la signale pour rum Quadraginta martyrum. » Ce tombeau fut ouvert en 1648 .
la première fois sous la plume du cardinal Benno. Vita et gesta Voici ce que raconte, à ce propos, Rasponi, dans son livre De
Hildebrandi, qui écrivait en 1099. Sigebert de Gembloux la con- basilica et patriarchio Lateranensi, Rome, 1656, p . 76 : « Anno 1648 ,
rait ; Vincent de Beauvais (XXIV, 98 ) la raconte tout au long. dum pro ecclesiae reparatione nova iacerentur fundamenta, reper-
C'est peut-être à lui que Martin l'a empruntée ; il y a pourtant tum fuit Silvestri eiusdem cadaver in marmorea capsa psalmis XII
quelque différence entre les deux rédactions. sub terram defossa integrum, pontificis vestibus amictum, bra-
4. Sepultusque est ...] Il se trouvait jadis dans la basilique de chiis in crucem conformatis , capite sacra tiara obtecto ; sed con-
Latran, derniére nef latérale de gauche en entrant, un peu plus festim loco motum aere permeante in cineres dissolutum fuit, et
264 CXLIII. SILVESTER II (999-1003 ).
quibus tamen, fortasse ob aromata quibus corpus conditum fue- qui contenait l'épitaphe a été conservée ; on peut la voir actuelle-
rat, suavis odor fragravit ; neque praeter argenteam crucem et ment, encastrée dans un des piliers de la première nef latérale
pontificalem annulum aliud incorruptum remansit. » La pierre de droite (Forcella, Iscrizioni, t . VIII, p. 9) :
ISTE LOCVS MVNDI SILVESTRI MEMBRA SEPVLTI. VENTVRO DOMINO CONFERET AD SONITVM.
QVEM DEDERAT MVNDO CELEBRE DOCTISSIMA VIRGO . ATQ . CAPVT MVNDI CVLMINA ROMVLEA.
PRIMVM GERBERTVS MERVIT FRANCIGENA SEDE . REMENSIS POPVLI METROPOLIM PATRIAE.
INDE RAVENNATIS MERVIT CONSCENDERE SVMMVM . AECCLESIAE REGIMEN NOBILE SITQ. POTENS .
POST ANNVM ROMAM MVTATO NOMINE SVMPSIT . VT TOTO PASTOR FIERET ORBE NOVVs.
CVI NIMIVM PLACVIT SOCIALI MENTE FIDELIS . OBTVLIT HOC CAESAR TERTIVS OTTO SIBI .
TEMPVS VTERQ COMIT CLARA VIRTVTE SOPHIAE. GAVDET ET OMNE SECLVM FRANGITVR OME REV.
CLAVIGERI INSTAR ERAT CAELORVM SEDE POTITVS . TERNA SVFFECTVS CVI VICE PASTOR ERAT.
ISTE VICEM PETRI POSTQVAM SVSCEPIT ABEGIT . LVSTRALIS SPATIO SECVLA MORTE SVI .
OBRIGVIT MVNDVS DISCVSSA PACE TRIVMPHVS . AECCLESIAE NVTANS DEDIDICIT REQVIEM .
SERGIVS HVNC LOCVLVM MITI PIETATE SACERDOS . SVCCESSORQ . SVVS COMPSIT AMORE SVI .
QVISQIS AD HVNG TVMVLVM DEVEXA LVMINA VERTIS . OMNIPOTENS DOMINE DIC MISERERE SVI .
OBIIT ANNO. DOMINICE INCARNATIONIS M III . INDIC. 1. M MAI. D. XII .
Dans le deuxième distique est exprimée l'idée que Rome, Romu- premier distique de l'inscription qui a suggéré. cette étrange idée.
lea, celebre doctissima virgo atque caput mundi, avait mis Silves- Dans le venturo Domino on a vu, non le Souverain Juge , mais le
tre à la tête du monde (dederat mundo culmina) . A la fin du hui- pape futur, celui qui remplacera le pontife actuellement en fonc-
tième vers, sitque potens est évidemment une faute matérielle tions ; ad sonitum a été entendu , non de la trompette du jugement
pour fitque potens. dernier, mais du bruit que font en se choquant les os de Sil-
5. sicut in eodem sepulcro ] L'épitaphe, alléguée ici , ne dit rien vestre II (Silvestri membra sepulti ... conferet) , chaque fois qu'il
de l'humidité (sudor) du tombeau ; mais c'était un fait réel, comme y a un dominus venturus à l'horizon . C'est un exemple remar
on a pu le voir par le passage de Jean Diacre, témoin oculaire, quable de légende formée d'après une inscription mal comprise.
cité dans la note précédente. Quant au tumultus ossium , c'est le
1
CXLIIII. IOHANNES XVII (1003). 265
CXLIIII.
IOHANNES, qui dicebatur Sicco ' , natione Romanus, de regione Biveretica, sedit mens . VI.
CATALOGUES .
NOTES EXPLICATIVES .
2
1. Sicco] On voyait autrefois à Sainte-Praxède l'épitaphe collec- même le début de l'épitaphe : « Iterum inter duas fores ecclesiae
tive de trois frères, Jean évêque de Préneste, Pierre diacre et An- in ista parte :
dré secondicier, qui se disaient avi cretos Siconis sanguine papae.
L'épitaphe est de l'année 1040 (De Rossi, Inscr. , t. II, p . 439) . Cernitur hic tumulus qui praesul dicitur esse
2. de regione Biveretica] Ce quartier se trouvait du côté de l'ẻ- summi Iohannis, sic quoque dictus erat.
glise des SS. Apôtres, et de la colonne Trajane. Cf. ci -dessus,
p. 45, note 88. Iste Iohannes XVII papa . » - Je ne vois pas qu'il y ait lieu d'é-
3. Jean Diacre signale (Migne, P. L. , t. CXCIV, p. 1551 ) le tom- carter son renseignement . Au cas où il se serait trompé , il ne pour-
beau de Jean XVII comme se trouvant dans la basilique de La- rait y avoir incertitude qu'entre les papes Jean XI , XII, XV,
tran, entre deux des portes de la façade principale. Il donne XVII, XIX.
266 CXLV . IOHANNES XVIII ( 1003-1009 ) .
CXLV .
JOHANNES, qui dicebatur ' Fasanus , natione Romanus , de regione secus portam Metrovi , sedit ann . V.
CATALOGUES.
Phasimus , cardinalis 2 sancti Petri, qui et Iohannes , de patre Urso presbytero , matre Stephania , post annos V et di-
midium 3 in sancto Paulo monachus discessit.
Est. ― Iohannes, qui Fasano vocatur, natione etc.
CXLVIII . Iohannes XIX sedit ann . XV; et cessavit episcopatus d . XIX . Hic, natione Romanus , de regione que vocatur Porta
Metropolis, sepultus est apud sanctum Petrum. Huius tempore floruit rex 4 Francie Robertus, vita et sciencia preclarus . Qui
tante devotionis fuit quod in festis semper in aliquo monasterio voluit esse, propter officium . Et non solum cum monachis
cantabat, verum etiam , capa serica indutus, chorum regebat . Unde dum quoddam castrum obsedisset, dimisso exercitu propter
festum sancti Aniani , Aurelianis venit . Et cum chorum regendo alta voce ter Agnus Dei flectendo genua incepisset, muri castri
quod obsederat funditus corruerunt .
NOTES EXPLICATIVES .
1. Fasanus] Thietmar ( Chron . VI, 61 ) le fait succéder immédia- supposent cependant çà et là qu'il y avait déjà antérieurement
tement à Silvestre II, omettant ainsi Jean XVII : « In cuius (Sil- quelque chose d'analogue . Il ne serait nullement impossible que
vestri) vice Johannes Phasan , id est Gallus, positus , sedem apos- cette situation eùt introduit l'usage d'appeler cardinal de Saint-
tolicam dies sibi commissos regebat. Pierre, l'évêque cardinal de Silva Candida . Jean XVIII aurait
2. cardinalis S. Petri Il n'y avait à Rome qu'une église ainsi occupé ce siège avant son avénement à la papauté.
titulaire sous le vocable de saint Pierre, l'église de Saint-Pierre- 3. in Sineto Paulo monachus discessit ] Son épitaphe est encore
ès-liens. Je ne voudrais cependant pas affirmer que c'est d'elle conservée à l'abbaye de Saint- Paul ; autrefois elle se trouvait dans
qu'il s'agit, car , d'ordinaire, quand elle est nommée , c'est toujours la basilique, entre la 18 et la 19e colonne de la nef ( [Margarini] ,
avec la désignation complémentaire a vinculis ou in Eudoxia. Inscr. antiquae bas. S. Pauli, nº 294) :
Jean XIX accorda, en 1026 (Jaffé, 4076) , aux évêques de Silva
DOMS IOHS XVIII
Candida, des droits considérables relativement au service du culte
PAPA
dans la basilique du Vatican et dans la cité Léonine. Les termes
de sa bulle, tout en marquant beaucoup d'attributions nouvelles, 4. rex Francie Robertus] Robert, fils de Hugues - Capet ( 996-1031 ) .
CXLVI. SERGIUS IIII (1009-1012) . 267
CXLVI .
CATALOGUES.
2
Aug. Petrus , qui et Sergius, episcopus Albanensis, ex patre Petro, matre Stephania, cognomento Bucca porca, sedit an.
Cav. - Sergius, qui vocatur Os porci, natione Romanus, sedit an. III d. XV.
Est. - Sergius, natione Romanus, sedit an . III. Sub huius tempore fuit fames valida, adeo quod modius de grano vendebatur
C denariis. [Hic 3 fuit electus VI anno Henrici maioris, indictione VIII . ]
Vat. 629. - Sergius, qui vocatur Os porci , sed. ann. IIII . Suis quidem temporibus fuit pessima fames : vendebatur enim mo-
dius tritici C denar. , modius furfuris denar. XXX.
Cod. Mus. Brit. 14801 .. Sergius, natione Romanus, de regione Allapina, ex patre Peruncio sutor[e], ann. III m. VIII, qui
vocatur Os porci.
NOTES EXPLICATIVES .
1. Petrus qui et Sergius] « Sergius ex Petro » , dit l'épitaphe . 4. Sepultus est...] Il fut enterré non à Saint- Pierre, mais au La-
2. episcopus Albanensis] Il le fut cinq ans ( 1004-1009) , comme le tran. Son tombeau se trouvait, d'après Jean Diacre (Migne, P. L.,
dit son épitaphe (lustro uno). t. CXCIV, p . 1551), au bas de l'église (iuxta fores), à gauche en
3. Hic fuit electus...] L'an 6 de Henri II correspond à peu près entrant. L'épitaphe a été conservée : on la voit maintenant, en-
à l'année 1007, l'indiction VIII à l'année 1007-1008 . Serge IV ne castrée dans un des piliers de la nef latérale de droite, non loin
fut élu que vers le mois de juillet 1009. de celle de Silvestre II (Forcella, Iscrizioni, t . VIII , p. 10 ) :
CXLVII .
1
BENEDICTUS , natione Tusculanus , ex patre Gregorio , sedit ann . XI mens . XI dies XXI .
CATALOGUES.
Aug. ― Theophilitus 2 , qui et Benedictus, ex patre nobili Gregorio Tusculano , matre Maria, sedit an . XI d. XXV. Hic 3 Hein-
ricum ordinavit imperatorem, mediante Walthero, sanctae Spirensis ecclesiae episcopo , data utrobique sacrae fidei securitate.
Vat. 629 et 1340. Benedictus) frater Alberici maioris, sed ann . XI m . X d . XXI ( m . XII Vat . 1340. )
CXLVIIII . Benedictus octavus, natione Tusculanus, ex patre Gregorio, sedit ann . XI mens . XI d. XXI ; et cessavit episcopatus
ann . I. Hic fuit eiectus de papatu et factus alius quidam antipapa, unde fuit maximum scisma . Dicit 5 Petrus Damianus quod
quidam episcopus vidit hunc Benedictum nigro equo insidentem, et dixit ei : « Nonne tu es Benedictus papa, quem iam
» defunctum novimus ? >>> — « Ego sum » , dixit ille infelix Benedictus. Et ille : « Quomodo est tibi , pater ? ---
— Graviter torqueor,
» sed de Dei misericordia non despero , si michi adiutorium tribuatur, Vade , ait, ad successorem meum Iohannem papam et
» dic ut in tali theca summam pecunie accipiat et pauperibus distribuat , quia quanquam antea per me datum fuit , nichil mihi
>> profuit, quia de rapinis fuit . » Qui episcopus fideliter implevit et monasterium intravit et episcopatui cessit.
NOTES EXPLICATIVES.
1. natione Tusculanus, ex patre Gregorio] Ce Grégoire, comte de eis cenam ad Lateranis fecit copiosam . >>
Tusculum , avait été, au temps d'Othon III , sénateur des Romains 4. Hic fuit eiectus] Le parti national, celui des Crescentius , op-
et préfet maritime (praefectus navalis) . Sa famille paraît se rat- posé à l'ingérence allemande, lui donna pour compétiteur un cer-
tacher à celle d'Albéric , prince des Romains . » Il eut trois fils, tain Grégoire. Thietmar, Chron . vi, 61 : « Ab omnibus hiis
Albéric, Romain et Théophylacte. Théophylacte devint pape sous sacerdotibus summis (cf. ci - dessus, note 1 ) adventus regis
le nom de Benoît VIII ; Romain lui succéda sous le nom de admodum desideratur. Benedictus sit in cunctis operibus suis
Jean XIX ; après lui, un autre Théophylacte, fils de leur frère omnipotens Deus , qui Romam longo tempore a multis temporibus
Albéric , occupa le siège pontifical sous le nom de Benoit IX . Le depressam , tali pastore consolari et pac ficare dignatus est ! Nam-
pontificat demeura ainsi dans cette famille pendant trente-six ans que papa Benedictus Gregorio quodam in electione prevaluit. Ob
1012-1048 ) . Du reste Serge IV paraît avoir été déjà de leur parti, hoc iste ad Nativitatem Dominicam ad regem in Palithi venit cum
c'est-à-dire du parti hostile aux Crescentius et favorable à l'in- omni apparatu apostolico, expulsionem suam omnibus lamen-
fluence germanique . Thietmar, Chron. , v1 , 61 : Huic (Iohanni XVIII ) tando innotescens . Huius crucem rex in suam suscepit custodiam,
succedebant Sergius, qui vocabatur Buccaporci , atque Benedictus , et a caeteris abstinere precepit , promittens sibi , cum ipse illuc
ambo preclari et consolidatores nostri. » veniret, haec secundum morem Romanum diligenter finiri. »
2. Theophil[ac] tus] Une charte délivrée le 2 août 1014 au monas- 5. Dicit Petrus Damianus] S. Pierre Damien, De abdic. episco-
tère de Farfa (Reg. Farf. 525) porte la signature de Benoît VIII patus, c . 3 ( Migne, P. L. , t. CXLV, p. 428 ) : « Episcopus, qui
ainsi rédigée Thfpfklbetxc qui Benedictus papa vocor interfui et tamen, si recte teneo, Capraeis praeerat, vidit maiorem Bene-
subscripsi. Le premier mot est évidemment Theofilactus, écrit dans dictum papam, qui iam obierat, nigro equo quasi corporaliter
le système cryptographique qui consiste à remplacer chaque voyel- insidentem . Cumque illum coeptum iter carpere cerneret, « Heus,
le par la consonne qui lui fait suite dans la série de l'alphabet. inquit, nonne tu es papa Benedictus quem defunctum liquido
3. Hic Heinricum...] Thietmar, Chron. VII, 1 : « Decursis a novimus ? Ipse, inquit infelix , ego sum. - Et ille : Quo-
dominica Incarnatione post millenarii plenitudinem num . an- modo tibi est, Pater ? Gravibus, ait, tormentis afticior, spe
nis XIII et in subsequentis anni secundo mense ac ebdomada tamen, si adiutorium praebeatur, de mea recuperatione non pri-
tercia, anno autem regni eius tercio decimo et die dominica ac XVI vor. Sed perge, quaeso , ad fratrem meum Iohannem, qui nunc
kal. marcii, Heinricus, Dei gratia rex inclitus , a senatoribus XII apostolicam occupat sedem, eique mea functus legatione denuntia, 1
vallatus, quorum VI rasi barba, alii prolixa, mistice incedebant ut illam potissimum summam quae in tali theca reconditur in
cum baculis, cum dilecta suimet coniuge Cunigunda ad aecclesiam pauperes pro mea salute distribuat ; sicque me redimendum esse,
s. Petri papa expectante venit . Et antequam introduceretur ab eo- quandocumque tamen hoc decrevit miseratio divina, cognoscat.
dem , interrogatus si fidelis vellet Romanae patronus esse et defen- Nam caetera quae pro me sunt indigentibus tradita mihi nihil
sor aecclesiae, sibi autem suisque successoribus per omnia fidelis , penitus profuerunt, quia de rapinis sunt et iniustitiis acquisita. »
devota professione respondit, et tunc ab eodem unctionem et co- Iohanni papae defuncti fratris verba narravit, episcopalis mox
ronam cum contectali sua suscepit, priorem autem coronam super sarcinae pondus abiecit, monachum induit eoque modo salutem
altare principis apostolorum suspendi precepit. Eodem die papa sibi ex aliena calamitate providit. »
1
CXLVIII . IOHANNES XVIIII (1024-1033 ) . 269
CXLVIII.
CATALOGUES.
CL. Iohannes XX, ex patre Gregorio, sedit ann . XI ; et cessavit episcopatus d . II . Hic , natione Romanus, habuit 2 guerram
cum Romanis. Huius tempore 3 Emericus, sancti Stephani primi regis Ungarorum filius, virgo cum sponsa sua obiit, miraculis
coruscando .
NOTES EXPLICATIVES .
1. Secundus annus…..] En réalité, l'avènement de Conrad et celui toujours en pareil cas . Mais Jean XIX semble avoir toujours vécu
de Jean XIX coïncident à très peu de chose près. L'année marquée en bonne intelligence avec les Romains.
ici par l'indiction VIII est 1024-1025. 3. Emericus...] Voy. sa vie dans Surius, t. XI, p. 62 (4 novem.
2. habuit guerram... ] Ceci est faux . Il y eut quelques batailles , bre) .
au sacre de l'empereur Conrad II, en 1027, comme il y en avait
CXLVIIII.
2
BENEDICTUS , nepos illorum, sedit ann . XII mens . IIII dies XX . Hic eiectus est de pontificatu et constitu-
tus est in sede apostolica Iohannes Sabiniensis episcopus , cui imposuerunt nomen Silvester. Qui iniuste tenuit
cathedram pontificalem diebus XLVIIII . Et eiectus inde , recuperavit praedictus Benedictus et tenuit episcopatum
3
mens . I dies XXI . Et ille ipse eum dedit Iohanni archicanonico sancti Iohannis ad portam Latinam , suo patrino,
in die kal . maias , cui posuerunt nomen Gregorius ; qui etiam pontificatum tenuit ann . I et mens VIIII minus
5 6
dies XI, et per imperatorem legaliter perdidit illum , et ductus extitit in Cisalpinis partibus .
CATALOGUES .
Aug. Benedictus , qui et Theofilactus , ann . XX mens. VIIII . Gratianus a Romanis constitutus, quem rex Heinricus 7 convic
tum causa erroneorum pastorali baculo privavit .
Cav. - Benedictus, nepos illorum, ex patre Alberico , sedit ann . XIIII mens . IIII. Et eiectus est de pontillcatu et constitutus
est in sede apostolica Iohannes, Savinensis episcopus, cui posuerunt nomen Silvester.
Silvester, qui et Iohannes, Savinensis episcopus, iniuste tenuit cathedram pontificalem diebus LVI. Et eiectus inde
restitutus est praedictus Benedictus , et tenuit pontificatum mens. I et dies XXI. Et ille ipse eum dedit lohanni archicano-
nico sancti Iohannis ad portam Latinam, suo patrino , in die kal . mai . , cui posuerunt nomen Gregorius .
Gregorius, qui vocatur Gratianus, qui etiam tenuit pontificatum an . Il et mens . VI, et per imperatorem legaliter per-
didit illum et ductus extitit ab eo in Transalpinis partibus .
Est. Benedictus nepos eorum, filius Alberici , sedit etc.
-
Vat. 629 et 1340. Benedictus qui vocatur Theophilactus sed etc ... Silvester, Sabinensis episcopus, ... Gregorius , qui vocatur
lohannes Gratianus , sed . ann . II mens . VI. — Le Vat . 1340 ajoute : Qui emit papatum a praedicto Benedicto duo milia librarum ;
8
unde ab Enrico Conrandi filio de papatu eiectus est .
RECENSION DU XV SIÈCLE .
CLI. Benedictus nonus, natione Tusculanus, ex patre Alberico, sedit ann . XIII . Iste est eiectus de papatu et factus papa epis-
copus qui infra vocatus est Silvester . Et iste quoque est eiectus, et Benedictus recuperavit papatum . Et iste iterum est eiectus
et datus est papatus Iohanni archipresbitero sancti Iohannis ante portam Latinam, qui Gregorius sextus infra dictus est . Et
habito papatu , cum esset ? rudis litterarum, alterum papam ad vices officii ecclesiastici exequendi secum consecrari fecit. Quod
cum multis non placeret, tercius superinducitur, qui solus vices duorum implevit. Uno 10 itaque contra duos et duobus de
papatu altercantibus contra unum, Gregorio mortuo , Henricus imperator contra duos Romam accedit. Qui eis canonica et impe-
riali censura depositis , Suidegerium , Bambergensem episcopum, qui infra Clemens secundus dictus est, in papatu per vim subs-
tituit. Qui Henricum imperatorem Laterani coronavit, Romanis sibi permittentibus et iurantibus sine ipsius consensu nunquam
Romanum pontificem se electuros. Iste !! Benedictus, qui fuit nepos superioris Benedicti, apparuit iuxta molendinum cuidam in
specie cuiusdam monstruosi animalis, cuius cauda et caput erant asinina, reliquum corpus sicut ursus . Cumque conspector ter-
ritus fugeret , clamans monstrum post ipsum, dixit : « Noli me expavescere . Seito me hominem fuisse sicut tu. Sed sic represento
» me sicut olim existens infelix papa bestialiter vixi . Huius 12 tempore sanctus Gerardus episcopus in Ungaria super bigam
ligatus de monte altissimo cursu precipite martirio coronatus est .
CLII . Silvester tertius memoratus , post Benedictum cepit anno Domini MXLVI ; sedit d . LVI .
CLIII . Gregorius sextus, de sancto Iohanne ad portam Latinam , sedit ann . II mens. VII . Hic cum rege Henrico habuit bellum.
CXLVIIII. BENEDICTUS VIIII ( 1033-1048) .- SILVESTER III (1045) . GREGORIUS VI ( 1045-1046 ) . 271
Hunc Gilbertus 13 in suis cronicis dicit sanctum virum fuisse, et cum ad papatum pervenisset et parum vel nichil ad papatum
pertinens reperisset, propter incuriam et negligentiam antecessorum suorum, nam pene omnia a predonibus tollebantur, pe-
regrini Romam venientes quasi omnes spoliabantur et venientium oblationes auferebantur. Quos omnes papa primo ammonuit,
A et post excommunicavit, tertio , quia contempserunt, manum armatam apposuit . Et primo raptores oblationum sancti Petri aut penitus
extinxit aut fugavit. Occisis itaque raptoribus, tunc omnes homicidam ipsum clamantes, non papam sed sanguinarium dice-
bant. Cardinales quoque in infirmitate in qua mortuus est ipsum indignum fore dicebant in ecclesia sancti Petri sepeliri, qui toi
mortibus hominum sacerdocium fedasset. Tunc papa, licet infirmus, resumpto spiritu longum sermonem cardinalibus fecit, as
serens stulte eos locutos fuisse et se bene vixisse , illud inducens quod Ezechiel improperabat sacerdotibus qui se non opponebant
murum pro domo Israel, et multa alia. Et post subdidit : <« Cum mortuus fuero , corpus meum ante fores ecclesie seris et vecti-
<«< bus firmate. Si voluntate divina porte aperte fuerint, corpus inferte ; alioquin facite quod vultis. » Cumque eo mortuo sic fac-
tum esset, turbo divinitus veniens portas ecclesie seratas non solum aperuit, sed cum magno fragore usque ad parietem de-
portavit.
NOTES EXPLICATIVES .
1. nepos illorum ] Voy. ci-dessus , p . 268, note 1 . 8. depapatu eiectus est...] Que la déposition de Grégoire VI n'ait
2. Hic eiectus est...] Le texte qui suit est étroitement apparenté pas été volontaire, c'est ce qui est attesté, outre ce catalogue, par
aux Annales Romaines, publiées plus loin . On y trouvera plus de Hermann Contract, écrivain contemporain (note précédente), par
détails qu'ici. les Annales de Corvey (M. G. Ser., t. III, p. 6), par la vie deWazo,
3. archicanonico] Ce mot n'est qu'une variante du terme plus évêque de Liège (ibid., t. IX, p. 228) , par S. Pierre Damien, De
commun d'archiprêtre, qui figure dans les Annales Romaines à cet abdic. episcopatus, c. II (Migne, P. L. , t. CXLV, p. 441) . Mais il
endroit. Il est du reste employé, dans un document de l'année n'est pas impossible qu'on lui ait fait sanctionner ce procédé par
1043, et précisément à propos du même personnage (Nerini , De une abdication formelle. C'est ce qui semble résulter de la façon
templo ss. Bonif. et Alexii, p . 388). L'église Saint-Jean à la Porte dont l'abbé Didier du Mont- Cassin (Victor III) parle de cet évé-
Latine n'était ni un titre presbytéral, ni une diaconie ; mais elle nement dans son 3º dialogue. Bonizo de Sutri (Ad amicum, V)
avait, comme toutes les églises de Rome, un clergé desservant, qui a beaucoup insisté sur l'abdication, présente Grégoire VI
constitué en une sorte de collège, dont le chef était qualifié ordi- comme un idiota et mirae simplicitatis vir.
nairement d'archiprêtre. Ce terme, que l'on rencontre déjà avec 9. cum esset rudis litterarum] Vincent, XXV, 21 , qui renvoie à
ce sens dans des inscriptions du temps de Jean VIII (publiées Sigebert de Gembloux. Celui-ci dit, en effet, à l'année 1044 : « Be-
par M. l'abbé Batiffol dans les Mélanges de l'école de Rome t. VII, nedictus simoniace papatu Romano invaso , cum esset rudis litte-
p. 426 ) , a ici une acception très différente de celle qu'il avait à l'o- rarum, alterum ad vices ecclesiastici officii exequendas secum
rigine . On avait commencé par l'appliquer au plus ancien des papam consecrari fecit. Quod cum multis non placeret, tertius
prêtres cardinaux ; il finit par désigner le doyen ou le prieur superducitur, qui solus vices duorum impleret. » (M. G. Scr. , t. VI,
d'un groupe de prètres attachés à la desservance d'une église . p. 358) . Cette légende est née du besoin d'expliquer la simulta-
Grégoire VI n'était donc pas cardinal au moment où il accepta néité des trois papes.
d'être pape . 10. Uno itaque se electuros] Vincent, XXV, 27 ; ceci dérive
4. per imperatorem ... ] Henri III n'était pas encore empereur le également de Sigebert , a. 1046.
jour du concile de Sutri, 20 décembre 1046 ; il ne fut couronné 11. Iste Benedictus...] Vincent, XXIV, 21 , qui a tiré cela de S.
que cinq jours après, le jour de Noël. Pierre Damien, De abdic. episcopatus,c . 2 (Migne , P. L.,t. CXLV, p.
5. legaliter...] Ce terme me semble avoir été, dans la pensée du 428) : De aequivoco quoque eiusdem Benedicti papae (VIII) atque ne-
rédacteur, opposé à canonice . Il a voulu exprimer, d'une manière pote, qui post eum tertius Iohanni secundus in Romanae sedis
voilée, un sentiment défavorable à la procédure du concile de Sutri. invasione successit, idem mihi narravit Humbertus quia vassus
6. in cisalpinis partibus] Le catalogue de la Cava porte tran- quidam dum iter ageret, accidit ut iuxta molendinum equo insi-
salpinis. On pourrait croire que cisalpinis est une correction de dens pertransiret. Ecce repente monstrum immane conspexit, quo
Pierre- Guillaume, faite à son point de vue géographique ; mais la viso subitus eum terror invasit et stupefactus intremuit. Videbatur
même leçon se retrouve dans le catalogue italien de la Pomposa autem monstrum illud in aures dumtaxat aselli caudamque desi-
(Est.). nere, caetera ursus erat. Cumque viator ad hoc portentum territus
7. quem rex Heinricus... ] Hermann Contract (M. G. Scr., t. V, obrigesceret, fugamque praecipitem formidolosus iniret, informe
p. 126) : « [Rex] apud Sutriam synodo item acta , causaque erro- prodigium humanae vocis verba formavit : « Noli, inquit, o vir,
neorum pontificum diligentius ventilata, Gratianum papam con- «< expavescere ; hominem me olim fuisse, sicut et ipse nunc es pro-
victum pastorali baculo privavit. » Notre catalogue nous donne «< cul dubio crede ; sed quia bestialiter vixi, post vitae finem bestiae
ici des lambeaux mal cousus du texte d'Hermann , qu'il a copié. << perferre speciem merui . » Porro cum ille perquireret qui fuisset :
- SILVESTER III ( 1045 ) . — GREGORIUS VI (1045-1046).
272 CXLVIIII . BENEDICTUS VIII ( 1033-1048) .
» Ego, ait, ille solo nomine Benedictus fui , qui nuper apostolicae rum , 1. II , § 201 , p . 244 de l'édition Duffus Hardy). L'origine en
>> sedis apicem indignus obtinui. » Inquisitus autem quid iam re- est obscure. Je serais porté à croire qu'il y a ici une confusion
tributionis haberet : « Nunc quidem , inquit, usque ad iudicii entre Grégoire VI et Léon IX . Celui- ci eut à réprimer les entre-
>> diem per dumosa atque squalentia, per sulphurea loca et fetores prises des mansionnaires de Saint Pierre contre les monastères
>> exhalantia atque incendiis conflagrata , rapior et pertrahor ; post voisins de la basilique (De Rossi, Inscr. , t . 11 , p . 422 ; Jaffé 4292 ,
>> extremum vero iudicium corpus meum simul et animam irreme- 4293, 1294) . Dans son expédition contre les Normands , il procéda
>> diabilis cruciatus et gehennalis barathri me irrevocabilis olla de- selon certains auteurs (mais cf. Delarc, Les Normands en Italie p. 220)
>> glutiet, ita ut nulla mihi recuperationis spes in posterum res- comme il est dit ici , d'abord par l'excommunication , puis par
>> tet. » Post haec vero et huiusmodi verba disparuit. >> la force «< primum quidem gladio excommunicationis eos percus-
12. sanctus Gerardus... ] Saint Gérard, évêque de Csanad. Cf. sit, moxque eos materiali gladio feriendos iudicavit » (Bonizo).
Acta SS. sept., t. VI, p. 713 (24 sept . ) . On sait que ce recours à la force des armes fut sévérement appré
13. Hunc Gilbertus ... ] La vraie leçon, celle des mss . de Martin, cié par plusieurs contemporains, notamment par S. Pierre Da
comme aussi celle de Vincent ( XXV , 22 ) dont il dépend ici , est mien, plus tard cardinal. Enfin Léon IX mourut à Rome, au
Guillelmus et non Gilbertus. Cette histoire est en effet racontée milieu de ses cardinaux et fut enterré à Saint-Pierre; ces circons
très au long par Guillaume de Malmesbury (Gesta regum Anglo- tances ne conviennent nullement à Grégoire VI .
CL. CLEMENS II (1046-1047) . 273
CL.
CLEMENS benignus , natione Saxo , sedit mens . VIIII dies XVI . Benedictus itaque praenominatus iterum in
pontificatum reversus est , et tenuit eum mens . VIII dies VIIII , idest a festivitate ¹ sanctorum Quatuor Coronatorum
usque in festum sancti Alexii .
CATALOGUES .
Aug. Swidegerus 2, natione Saxo , qui et Clemens, nono mense promotionis suae diem obiit ; ad episcopatum ³ suum Babin-
berch reportatus tumulatur.
Cav. · Clemens benignus, qui vocatur Seugerius, natione Saxo , etc.
Vat. 629 et 1340.- Clemens, qui vocatur Suigerus.
CLIIII. Clemens secundus sedit mens. IX. Hic fuit invasor ecclesie et per vim rapuit papatum , et cessavit episcopatus d. X.
NOTES EXPLICATIVES .
1. a festivitate...] La fête des SS. Quattro tombe le 8 novem- pereur Henri III. Ce qu'il devint ensuite, l'histoire l'ignore ; mais
bre, celle de saint Alexis le 17 juillet. Clément II mourut le 9 oc- la légende en dit quelque chose, comme on peut le voir ci-dessus ,
tobre 1047, au monastère de Saint-Thomas, dans le diocèse de p. 271, note 11.
Pesaro. D'après la chronique de Loup le protospathaire, (M. G. Scr., 2. Suidegerus... ] Hermann Contract (M. G. Scr. , t. V, p. 127) :
t. V, p. 59), sa mort devrait attribuée à un poison préparé par les Clemens etiam, qui et Suidegerus, papa, Romanis artibus nono
soins de Benoit IX ( cf. note 2) . Les Annales Romaines (v. plus loin) nono mense promotionis suae diem obiens, ad episcopatum suum
rapportent que le marquis de Toscane, Boniface, eut une grande Babinberg reportatus tumulatur. »
part dans le mouvement qui ramena Benoit sur le siège ponti- 3. ad episcopatum suum...] Le tombeau de Clément II se voit
fical . On y voit aussi qu'il fut chassé de Rome, sans autre forme encore dans la cathédrale de Bamberg ; mais c'est un monument
de procès, par ce même Boniface, rentré dans l'obéissance de l'em- moderne, refait depuis les troubles du xvIe siècle.
274 CLI. DAMASUS II (1048) .
CLI .
DAMASUS , natione Noricus , qui alio vocabulo Baguuarius dicitur , sedit dies XXIII .
CATALOGUES .
Aug. Popo 2, qui et Damasus, Brixiensis 3 episcopus , paucis diebus exactis defunctus ad sanctum Laurentium sepultus est.
Cav. ----- Damasus, qui vocatur Poppo, natione Noricus , quod alio vocabulo Baviarius dicitur, sedit dies XXIII ; et cessavit epis-
copatum m. VI.
RECENSION DU XV SIÈCLE.
CLV. Damasus secundus sedit d . XXIII , et cessavit episcopatus d. XI . Hic fuit invasor sedis apostolice et subito defunctus est.
NOTES EXPLICATIVES .
1. Baguuarius... ] Ce mot est donné comme synonyme de Noricus 4. ad s. Laurentium ] Panvinio (De VII eccl. , 6) indique, comme
et non comme un autre nom de Damase II. ayant contenu les restes de Damase II , un grand sarcophage, qui
2. Popo qui et Damasus ... ] Hermann Contract (l . c. ) : « Sequenti se trouvait de son temps à gauche en entrant dans l'église , et fut
inlio Poppo, Brixensis episcopus , ab imperatore electus, Romam plus tard transporté derrière le choeur (Nibby, Dintorni, t. 11 ,
mittitur ; et honorifice susceptus, apostolicae sedi papa CLIIus p.262) . Je ne sais ce que vaut cette tradition ; la basilique fut boule-
ordinatus, mutato nomine Damasus secundus vocatur. Sed paucis versée au XIe siècle , lorsque les deux églises, primitivement sé-
diebus exactis defunctus et ad sanctum Laurentium extra urbem parées, dont elle se compose furent réunies en une seule.Le sar-
sepultus est. » cophage se voit maintenant dans le portique extérieur.
3. Brixiensis episcopus] De Brixen , dans le Tyrol .
CLII . LEO VIIII (1048-1054) . 275
CLII.
Ildebrandum, qui cum praedicto papa Gregorio ad partes illas ierat . Hic praefatum Gregorium qui archicanonicus
aecclesiae sancti Iohannis porte Latine fuit et papatum Romanum peccuniam dando , videlicet mille lib . den . pa
2
piensium, a Benedicto nepote Benedicti Tusculanensis emit, de papatu Romano eiecit . Hic eiusdem Ildebrandi
consilio omnia in itinere et in hac civitate fecit, cui postea ad regendum aecclesiam sancti Pauli apostoli tradidit ,
3
pro quadam visione 3 quam viderat , videlicet quia beatum Petrum in praedicta visione hilarem videbat , beatum
!!
quoque Paulum tristem et turbulentum erga se prospiciebat. Praedictus quoque pontifex largus , pius , innocens
sive benignus , amator iusticie et plebis ferventissimus gubernator, divinarum quoque Scripturarum indeficiens
4
perscrutator, vigiliis et orationibus semper intentus fuit. Qui etiam sua ammonitione et praedicatione omnes
Normannos et Francigenas ad destruendam superbiam illorum qui in partibus Apulie commorabantur deduxit ,
quoniam superbia eorum in tantum creverat quod totam terram in suo posuerant dominio, et beati Petri vicarii
nichil ibi iuris aut dominii retinebant. Qua denique victoria facta et tota terra suo dominio reddita, ad Urbem
rediens , Christi confessor XIII kal. maias migravit ad Christum. Sepultus vero est in basilica beati Petri apos-
toli.
CATALOGUES .
Aug. - Bruno, qui et Leucorum episcopus, papa ordinatus, VIIII Leonis nomen accepit.
Cav. - Leo, natione Teutonicus, qui vocatus est Brunus, sedit ann. V m. II d. VII ; et cessavit episcopatum m. XI.
Est. -Leo magnus, natione Teutonicus, sedit ann . V mens. II d. VI. Hic fuit electus anno II Henrici secundi, indictione II ,
anno ab incarnatione Domini MXLVIII.
Vat. 629. Leo sanctissimus, qui vocatur Bruno.
Vat. 1340. - Leo qui vocatur Bruno, sedit an. V m. II d. XI, anno dominicae incarnationis MLI, indictione III .
NOTES EXPLICATIVES .
1. Hic ― apostoli . Il y a dans ce qui suit trop d'erreurs pour rie, sur les donations de Charlemagne, Louis le Pieux, Othon I,
que nous y puissions voir un écrit contemporain . Du reste ce mor- Henri II, largement interprétées ; en fait, sur l'acquisition récente
ceau n'a pas laissé de trace dans les catalogues indépendants de du duché de Bénévent, réduit alors à d'étroites limites. Cette acquisi-
Pierre - Guillaume. tion avait eu lieu en 1051 , à la suite d'une révolution : les Bénéven-
2. de papatu Romano eiecit] Inexact. Le concile de Sutri , où fut tins avaient chassé leurs ducs lombards et choisi le pape comme
déposé Grégoire VI , se tint deux ans avant l'avènement de Léon IX . seigneur temporel. Léon IX avait fait ensuite confirmer ce chan-
3. pro quadam visione] Cette vision est racontée, d'une manière gement par l'empereur Henri III, moyennant rétrocession de
un peu différente , par Paul Bernriel, Vita Greg. VII, 13. l'évêché de Bamberg, donné jadis à l'église romaine par Henri II.
4. Qui etiam...] Tout ceci est le contraire de la vérité. Les Nor- La possession du territoire bénéventin mettait nécessairement le
mands furent alors non les alliés, mais les adversaires du pape, pape en conflit avec les Normands de Melfi, en train de se créer
dont l'armée était formée d'Allemands et d'Italiens. Les revendi- un état aux dépens des duchés lombards et de l'empire grec.
cations du pape dans le duché de Bénévent se fondaient, en théo- On sait que, dans la lutte qui sortit de là, le pape fut, non pas
276 CLII. LEO VIIII ( 1048-1034 ) .
vainqueur mais complètement vaincu . L'auteur de cette note s'est vie par Guibert de Toul (Watterich, Vitae pont. , t . I, p . 169 : Vic
donc laissé emporter bien loin de la vérité quand il a parlé de trix Roma dolet etc. ) , l'autre publiée par M. Em . Dümmler (Neue
victoriafacta. Archiv, t . I , p. 175 : Quicquid in orbe), Mais ni l'une ni l'autre n'ont
4. Sepultus vero est... ] P. Mallius ( De Rossi , Inscr. , t . II, p. été gravées sur le tombeau . Celui - ci fut ouvert en 1606 et les restes
214 ; cf. p. 220) : «< Hic requiescit infra ecclesiam b. Petri in pilo du saint pape furent transportés dans un autre endroit de la basili-
marmoreo, prope portam Ravennaticam » (plan , 48) « iuxta b. que. Voy. le procès - verbal de cette translation , rédigé par Grimaldi
pontificis Gregorii altare, ante fores ecclesiae » (Guibert de Toul) . et publié par M. Eug. Müntz (Bibl . des écoles d'Athènes et de Rome,
On connaît deux épitaphes de Léon IX , l'une insérée à la fin de sa t . I , p . 250 ).
1
CLIII. VICTOR II ( 1054-1057) . 277
CLIII.
1
VICTOR, qui et Gebeardus , natione Noricus , sedit ann . II mens. III dies XXVIII .
CATALOGUES .
Cav. - Victor, qui vocatur Gebeardus, natione Noricus, sedit an . II m. III d. XIII ; et cessavit episcopatum d. VIII.
Est. - Victor, natione Noricus, sedit ann. II mens. III d . XXVII . Hic fuit electus anno VIIII Henrici secundi, indictione VIII,
anno Domini MLV.
RECENSION DU IV SIÈCLE .
CLVII. Victor secundus, genere Alamannus, sedit ann . II mens. III ; et cessavit episcopatus diebus III. Hic timore 2 imperiali
factus est papa. Hic tempore Henrici imperatoris apud Florentiam 3 synodum celebravit, et multos episcopos propter symoniam
et fornicationem deposuit. Hic in Gallias veniens ab Henrico imperatore gloriose suscipitur.
NOTES EXPLICATIVES .
1. natione Noricus... ] Gebhardt était évêque d'Eichstädt. 1. c. ) : « Huius venerabile corpus cum nostrates ad Eystetensem
2. timore imperiali ...] Cf. plus loin la façon dont cette élection toparchiam perducere vellent, in via per dolum a Ravennatibus
est relatée dans les Annales Romaines. inhumanissime spoliati sunt, et sepulto tam glorioso papa foras
3. Apud Florentiam ... ] Ceci dérive de la vie de Victor II dans le muros urbis Ravennatis in basilica sanctae Mariae ad similitu
Liber Censuum. Le concile eut lieu le 4 juin 1055 . dinem Romanae Pantheon formata, piissimo desolati domino
4. Hic in Gallias...] Vincent, XXV, 34 , qui reproduit Sigebert . summa onerati tristitia, repatriare contendunt. » Le monument
Sur ce voyage cf. l'anonyme de Haser, M. G. Scr. , t. VII , p . 265. indiqué est le tombeau de Théodoric, transformé alors en église
5. Victor II mourut à Arezzo, le 28 juillet 1057. Il fut enterré à de monastère.
Ravenne, dans les circonstances suivantes (Anonyme de Haser,
33333
CLIIII.
STEPHANUS , qui et Fredericus , natione Lotaringus , ex patre Gozolone , sedit mens . VII dies XXVIIII .
Hic primus propter investituram nostris temporibus cepit declarare Heinricum imperatorem hereticum .
CATALOGUES .
Cav. ―― Stephanus, qui vocatur Fredericus , natione Lotharingus , ex patre Gozolone , sedit m. VII dies XXVIII . Et cessavi
RECENSION DU XV SIÈCLE .
NOTES EXPLICATIVES .
1. Hic primus... ] Inexact. On n'a connaissance d'aucune démar- rentiam obiit IIII kal, aprilis , ibique digno satis est honore
che de ce genre. Du reste, au temps d'Etienne IX , Henri III sepultus . » La reconstruction de la cathédrale de Florence a fait
était mort ( 1056 ) et Henri IV n'était encore qu'un enfant en bas disparaître ce tombeau. Cf. Papebroch, Propyl. ad Acta SS. Maii,
âge. p. 192. L'épitaphe publiée par Puccinelli dans son histoire de la
2. Et Florentiae... ] Chron . Casin. II, 98 : « Apud urbem Flo- Badia de Florence est une composition moderne.
CLV . BENEDICTUS X (1058-1060) . 279
CLV.
BENEDICTUS , Velleternensis ' , natione Romanus , ex patre Guidone , sedit mens . VIII dies XX.
Hic expulsus et depositus fuit ab archidiacono qui vocabatur Ildebrandus de papatu suo , quoniam eo tempore
quo Stephanus predictus papa migravit ad Christum , Rome non erat ; et ipse extra Urbem ierat praecepto episco-
porum et cardinalium , omnes ei dantes pacem et fidem , quod si papa , antequam ipse rediret, ex hac luce subtrac-
tus esset, ipsi nullo modo se de electione intromitterent, donec ipse ad Urbem remeasset. Cum vero in partibus
Tuscie apud Florentiam esset, audivit de morte papae, secum deduxit episcopum eiusdem civitatis , qui vocabatur
Gerardus . Regressus itaque Romam, invenit sicut sibi relatum fuerat ; cepit requirere ab episcopis et cardinalibus
si bene promissionem quam fecerant observassent. Quidam se non defendebant, dicentes : « Non bene factum
>> est, et nostro consilio quod factum est non fecerunt . » Quidam vero quod fecerant defendebant , « quoniam bo-
»> nus , sapiens , humilis , castus , benignus , et quicquid boni in aliquo reperitur monstratur in isto : et ideo quod
» fecimus , bene credimus fecisse . » Sic denique contentione inter eos diu persistente , nullo modo animum ar-
chidiaconi ad hoc quod fecerant, propter sacramentum , flectere quiverunt. Et quoniam maior pars clericorum
et laicorum cum archidiacono erat, deposuerunt et eiecerunt praedictum Benedictum de papatu suo et sic elege-
CATALOGUES.
Cav. - Benedictus, Billitrensis episcopus, natione Romanus , ex patre Guidone , sedit m. VIII1 d . XX . Qui expulsus est a
sede sua.
Est. Benedictus, Velletrensis episcopus , natione Romanus, ex patre Widone, sedit mens. VIIII. Hic fuit electus post mortem
Henrici secundi, indictione XII , anno Domini MLVIII. Quo expulso successit
CLVIIII. Benedictus X, etc. , y compris la notice suivante : Nicolaus natione Allobrogus , ce qui n'exclut pas une autre notice
pour Nicolas II.
NOTES EXPLICATIVES .
1. Velleternensis] La Chronique de Léon du Mont- Cassin nous 2. Hic expulsus est...] Ce récit est exact en gros. On trouvera
a conservé son ancien nom . Il s'appelait Jean ; quand il fut dé- beaucoup plus de détails dans les Anzales Romaines et dans le
posé, on lui donna le sobriquet de Mincius ou Mintio (minchione, Liber Censuum .
imbécile )
280 CLVI. NICOLAUS II (1059-1061 ).
CLVI .
NICOLAUS , natione Allobrogus, quod alio vocabulo Burg undio dicitur , qui vixit ann . II mens. VI d. I.
CATALOGUES.
Cav. -Nycolaus, qui vocatur Girardus, natione Allobros, quod alio vocabulo Burgundio dicitur, sedit ann. II m. VI d . XXVIII.
Et cessavit episcopatum mens. II dies VIII.
RECENSION DU XV SIÈCLE.
CLX. Nicolaus II , natione Burgundus, sedit ann . II mens . VI d . XXV ; et cessavit episcopatus d . X. Hic prius Florentinus epis-
copus apud Senam a cardinalibus communiter est electus, et celebrato Rome concilio defunctus est . Hic in predicto concilio
decretum fecit de electione summi pontificis, de quo XXIII dis. In nomine Domini habetur.
NOTES EXPLICATIVES .
1. celebrato Romae concilio... ] L'auteur entend ici le synode romain du 13 avril 1059 , où fut rendu le décret dont il est question à la
phrase suivante . Il le cite d'après Gratien .
CLVII. ALEXANDER II (1061-1073) . 281
CLVII .
nens.Vid.
ALEXANDER , qui vocatur Anselmus , natione Mediolanensis, ex patre Anselino , ex civitate Lucensi assumptus ,
sedit ann . XI mens . VI dies XXII .
Hic a primevo iuventutis sue castus , humilis, largus , benignus, mansuetus fuit. Multis iam evolutis diebus
100 =
postquam huius cathedre suscepit gubernationem, Romani , quorum mala consuetudo semper fuit, eum odio ha-
bere ceperunt. In tantum denique crevit malicia eorum quod aput potentiam Teutonici optinuerunt quod ipse per
nuntios suos Cadolum Parmensem episcopum Romam super Alexandrum pontificem misit. Qui Cadolus mense
aprilis die XIIII Rome cum suo apparatu appropinquans, magnam cedem de praedictis Romanis tam de amicis
TasF quam de inimicis fecit. Hoc vero factum fuit anno dominice incarnationis MLXII , indictione XV. Qua domni prae-
dicti imperatoris et Romanorum malitia non diu persistente, Alexander in suo permansit episcopatu cum gloria,
laude et honore ; infelix vero Cadolus cum magno dedecore repedavit ad propria . His vero perhactis, multo post
vivens tempore, Christi confessor X kal. mai . , universe carnis viam ingrediens, quievit in pace . Sepultus 1 est in
CATALOGUES
Cav. Alexander, qui vocatur Anselmus, natione Langobardus, sedit ann . XI m. VI d . XXV.
Est . - Alexander, natione Mediolanensis , de patre Arderico, sedit ann . XI mens. VII dies XXII .
NOTES EXPLICATIVES .
1. in ecclesia b. Petri] Faux. Alexandre II fut enterré dans la ba P. L., t. CXCIV, p . 1551 ) signale son tombeau près de celui de
silique de Latran (Greg. VII, Reg. I, 1 , 3) ; Jean Diacre (Migne, Serge IV. Cf. ci-dessus, p . 267, note 4.
282 CLVIII. GREGORIUS VII ( 1073-1085) .
CLVIII.
GREGORIUS , qui vocatur Ildebrandus , natione Tuscus , de opido Raouaco , ex patre Bonizo , sedit annos XII
m . I d . III.
Regnante² domino nostro lesu Christo , anno clementissime Incarnationis eius Mº LX° XIII° , indictione et luna
XI, X k. maii, feria II, die tercio³ sepulture domni Alexandri bone memorie secundi pape, ne sedes apostolica
diu lugeat proprio destituta pastore , congregati in basilica beati Petri ad Vincula, nos sancte Romane catholice 5
et apostolicae aecclesiae cardinales, clerici, acoliti, subdiaconi, presbiteri, praesentibus venerabilibus episcopis
et abbatibus, clericis et monachis consentientibus, plurimis turbis utriusque sexus et diversi ordinis acclamanti-
bus, eligimus nobis in pastorem et summum pontificem virum religiosum , gemine scientiae prudentia pollentem ,
equitatis et iusticie praestantissimum amatorem, in adversis fortem, in prosperis temperatum, et iuxta Apostol
dictum bonis moribus ornatum, pudicum, modestum, sobrium, castum, hospitalem, domum suam bene regentem, 10
in gremio huius matris aecclesiae a pueritia satis nobiliter educatum et doctum , atque pro vite merito in archi-
diaconatus honorem usque hodie sublimatum , Heldibrandum videlicet archidiaconum, quem amodo et usque in
Hic praeclarus et almificus Dei pontifex, III ° anno sui pontificatus , in nocte Nativitatis Domini , apud sanctam
Mariam Maiorem ad Praesepe , dum missam celebrabat , in confractione dominici corporis super altare , a quodam 15
Centio Stephani captus fuit et perductus in domum praedicti Centii , quae domus posita erat in loco qui vocatur
Parriuni . Sed quia dies erat celeberrimus, omnes Romani in unum convenerunt et ad praedictam domum capien-
dam perrexerunt et domnum papam de tanta iniuria liberaverunt . Liberatus itaque domnus papa ad aecclesiam
in qua captus fuit, indutus sollempnibus vestimentis , ut mos erat , reversus , missam quam inceperat perfi-
nivit ; ad palatium denique coronatus et cum omni laude episcoporum atque cardinalium et procerorum 20
reversus , quicquid consuetudinis fuit celebravit . Romani namque tantam iniuriam susceptam ferre non valen-
tes , domum Centii cum omnibus bonis devastaverunt et in terram , contra domni pape voluntatem, prostraverunt ,
et homines et mulieres quam plurimos deformiter detruncaverunt . Ipse vero qui malum et praedictum scelus
commiserat aufugit a manibus eorum , curiam Teutonici regis requisivit. Quid vero mali commiserit, quas fal-
sitates composuerit , quam discordiam inter regnum et sacerdotium fecerit, et ad ultimum suo instinctu 25
usque in finem perduxerit, in sequentibus , prout melius potero, explicare curabo . Nunc pauco intervallo quid
praedictus pontifex interdum, dum ipse ivit, stetit et rediit , operatus est , dicere pro posse studeam .
Secundo anno sui pontificatus, antequam istud factum fuisset unde praefatus malivolus occasionem acceperat,
in concilio quod ipse Romae a VI k . mart . usque in secundo k . praedicti mensis celebravit, quinque de familia
30
Teutonicorum regis quorum consilio aecclesiae venduntur a liminibus aecclesiae separavit.
Tertio vero anno idem domnus papa Rome in basilica Salvatoris synodum celebravit, in qua Sigifredum, Magun
tinum archiepiscopum, qui conatus est episcopos et abbates regni Teutonicorum a sancta Romana aecclesia,
videlicet spirituali matre sua scindere , iudicio sancti Spiritus et auctoritate beatorum apostolorum Petri et Pauli
ab omni episcopali officio suspendit et a communione corporis et sanguinis Domini separavit , nisi forte mortis
periculum ei superveniret, ita tamen, ut penitentia ductus resipisceret ; caeteros vero qui eius scismati consen-
tiendo subscriberent ab omni episcopali officio suspendit. Item Heinricum filium Heinrici imperatoris in eadem
5 synodo in hunc modum excommunicavit :
› Beate Petre apostolorum princeps , inclina , quaesumus, pias aures tuas nobis et audi me servum tuum, quem ab
>> infantia nutristi et usque ad hunc diem de manu iniquorum liberasti, quia me pro tua fidelitate oderunt et odiunt.
>> Tu mihi testis es et domina mea Mater Dei et beatus Paulus frater tuus inter omnes sanctos quod tua sancta
» Romana aecclesia me invitum ad sua gubernacula traxit et ego non rapinam arbitratus sum ad sedem tuam as-
10 » cendere , potiusque volui vitam meam in peregrinatione finire quam locum tuum pro gloria mundi et seculari
» ingenio arripere. Et ideo ex tua gratia , non ex meis operibus, credo quod tibi placuit et placet ut populus chris-
» tianus tibi specialiter commissus mihi oboediat specialiter, pro vice tua mihi commissa , et mihi tua gratia est
» potestas a Deo data ligandi atque solvendi in caelo et in terra . Hac itaque fidutia fretus, pro aecclesiae tuae ho-
» nore et defensione, ex parte omnipotentis Dei Patris et Filii et Spiritus sancti , per tuam potestatem et auctori-
15 » tatem , Heinrico regi filio Heinrici imperatoris , qui contra tuam aecclesiam inaudita superbia insurrexit, totius
» regni Teutonicorum et Italiae gubernacula contradico et omnes christianos a vinculo iuramenti quod sibi fece-
» runt vel facient absolvo , et ut nullus ei serviat sicut regi interdico . Dignum est enim ut qui studet honorem
» Aecclesiae tuae imminuere ipse honorem amittat quem videtur habere . Et quia sicut christianus contempsit
» oboedire nec ad Deum rediit quem dimisit participando excommunicatis , meaque monita, quae ei pro sua salute
20 » misi , te teste sprevit seque ab Aecclesia tua temptans eam scindere separavit, vinculo eum anathematis vice tua
» alligo et sic eum ex fidutia tua alligo ut sciant gentes et comprobent quia tu es Petrus et super tuam petram
» Filius Dei vivi edificavit Ecclesiam suam, et porte inferi non praevalebunt adversus eam . »
Post ' excommunicationem vero multum rogatus a quibusdam fuit ut pacem cum eo fecisset . Responsio illius ta-
lis erat : «
<< Cum eo nos pacem velle abere si ipse cum Deo pacem studuerit habere ; nam vestra fraternitas minime
25 » ignorat quanto tempore sancta Aecclesia inauditas pravitates et diversas iniquitates regis, et utinam christiani
» et veri , sustinuit, et quantae ruinae quantaeque calamitati , ipso auctore, hoste antiquo praecaedente , patuit . Cui
» nos , fraterna dilectione et amore patris et matris eius ducti , adhuc in diaconatu positi , ammonitionis verba trans-
>> misimus ; et postquam ad offitium sacerdotii , licet indigni , venimus, summopere et frequenter eum per viros
>> religiosos revocare procuravimus . » Illis autem qui dicebant regem non posse excommunicari , sic respondebat :
30 » Quando Deus Aecclesiam suam ter beato Petro commisit, dicens : « Pasce oves meas , » reges excepit ? Ubi Deus
» beato Petro principaliter dedit potestatem ligandi et solvendi in caelo et in terra , nullum excaepit, nichil ab eius
>>
potestate subtraxit . Nam qui se negat non posse Aecclesiae vinculo alligari, restat ut neget se non posse ab eius
>> >>
potestate absolvi . Et qui hoc impudenter negat se a Christo omnino sequestrat.
Nunc qualiter est reversus praedictus rex post excommunicationem ad domni pape oboedientiam et quid fecerit,
35 dicamus . Ad oppidum 12 Canusii apud Longobardiam , in quo domnus papa erat, cum paucis rex advenit , ibique per
triduum ante portam castri, deposito omni regio cultu , miserabiliter, utpote discalciatus et laneis indutus , persis-
tens , non prius cum multo fletu apostolicae miserationis auxilium et consolationem implorare destitit quam om.
284 CLVIII. GREGORIUS VII 1073-1085) .
nes qui ibi aderant et ad quos rumor ille pervenit ad tantam pietatem et compassionis misericordiam movit, ut pro
eo multis precibus et lacrimis intercedentes , omnes quidem insolitam sue mentis duriciam mirarentur, nonnulli
vero in eo non apostolice severitatis gravitatem sed quasi tyrannicae feritatis crudelitatem esse clamarent . Deni-
que instantia compunctionis eius et tanta omnium qui ibi aderant supplicatione devictus , tandem eum relaxato
anathematis vinculo in communionis gratiam et sinum matris Aecclesiae recaepit , acceptis ab eo securitatibus quae 5
inferius scripte sunt. Quare etiam confirmationem per manus abbatis Cluniacensis et Mathildae comitissae et Ade-
laiae et aliorum principum , episcoporum et laicorum , qui ei ad hoc utiles visi erant recaepit .
Hoc 13 est iusiurandum Heinrici regis Teutonicorum : Ego Heinricus rex de murmuratione et dissensione quam
nunc habent contra me archiepiscopi et episcopi, duces, comites, ceterique principes regni Teutonicorum , et alii
qui eos in eadem dissensionis causa secuntur, intra terminum quem domnus papa Gregorius constituerit, aut ius- 10
ticiam secundum iuditium eius aut concordiam secundum consilium eius faciam, nisi certum impedimentum
mihi vel sibi obstiterit; quo transacto, ad peragendum idem paratus ero . Item si domnus papa Gregorius ultra
montes seu ad alias partes terrarum ire voluerit , securus erit ex mea parte et eorum quos constringere potero ab
omni laesione vitae et membrorum eius seu captione, tam ipse quam qui in eius conductu vel comitatu fuerint,
seu qui ab illo mittentur vel ad eum de quibuscumque terrarum partibus venerint, in eundo et ibi moran- 15
do seu inde redeundo ; neque aliud aliquod impedimentum habebit ex meo consensu quod contra honorem
suum sit ; et si quis ei fecerit, cum bona fide secundum posse meum adiuvabo . Actum Canusi V k. feb.,
indict. XV.
Dum vero in excommunicatione manebat , divortium quoddam inter Heinricum regem et Rodulfum de digni-
tate regni ortum est ; quod videlicet divortium multi a domno papa factum esse clamabant ; sed nullo modo se 20
illos offendisse praedictus pontifex profitebatur ; immo utrique misit ut viam sibi praepararent quatenus pro dif
finiendo tanto negotio secure posset procedere, quia mallet milies , si posset, mori quam sua occasione tot milia
hominum morti traderentur.
Quinto 15 anno sui pontificatus celebravit Rome synodum , ubi interfuerunt archiepiscopi et episcopi diversarum
urbium fere numero C , necnon et abbatum et diversorum ordinum clericorum et laicorum innumerabilis multi- 25
tudo ; in qua apostolica auctoritate Guibertum Ravennatem , inaudita haeresi et superbia adversus hanc sanctam
catholicam Aecclesiam se extollentem , ab episcopali et sacerdotali offitio suspendit , et olim iam factum anathema
super ipsum renovavit, eo quod vocatus ad synodum venire contempsit ; Rolandum vero Tarvisiensem, qui pro
adipiscendo episcopatus honore subdolus factus legatus , inter regnum et sacerdotium scisma facere non abhorruit,
perpetuo anathemate alligavit , nisi resipuerit et digne Deo satisfecerit ; Ugonem cardinalem tituli sancti Clemen- 30
tis , tercio ab apostolica sede dampnatum , eo quod aspirator et sotius factus haeresis Cadoli Parmensis episcopi ,
similiter usque
ad satisfactionem anathemate percussit . Et quoniam lis et perturbatio regni in maximum sanctae
Ecclesiae periculum et detrimentum cotidie redundare cernebat , placuit ei pro viribus elaborare quatenus idonei ,
tam religione quam etiam scientia pollentes, nuntii e latere apostolice sedis ad partes illas mitterentur, <« qui
>>> omnes religiosos et iusticiae amatores in Teutonici regni partibus commorantes clericalis et laicalis ordinis viros 35
» et ad hoc opus idoneos convocent , cum quibus , Domini gratia praeeunte , aut finem et pacem iuste componant ,
» aut veritate praecognita cui parti iusticia magis faveat ad plenum addicere valeant, quatenus pars iniusta resi-
CLVIII. GREGORIUS VII (1073-1085). 285
>> piscat et apostolica auctoritate munita , iusticia vigoris et auctoritatis robur obtineat. Verum quoniam nonnullos ,
diabolico instinctu collectos , tirannidis suae facibus accensos , turpis lucri avaricia mancipatos , discordiam potius
>> quam pacem fieri et videre desiderantes fore non ignoramus , statuimus ut nulla umquam persona alicuius po-
>> tentiae, sive rex aut archiepiscopus, episcopus, dux, comes , marchio , sive miles , aliqua praesumptione temera-
5 » riove ausu, fraude dolove seu aliqua perturbatione, legatis nostris obsistere et contraire ne iusticiam et finem
>> componant pertemptent . Quicumque autem temerario ausu , quod non optamus, huius nostrae constitutionis
» violator extiterit , et legatis nostris ad hanc pacem componendam euntibus fraudem opponere temptaverit , vin-
» culo eum anathematis alligamus , et non solum in spiritu , verum etiam in corpore et in omni prosperitate huius
» vitae apostolica auctoritate innodamus , et victoriam ei in armis auferimus , ut sic saltim confundatur et duplici
10 » confusione et contricione conteratur. >>
Expleto 16 itaque concilio misit nuntios suos , videlicet Bernardum diaconum et Bernardum Massiliensem abbatem ,
A
cum Udone Treverensi archiepiscopo ad componendam pacem cum praedicto rege Heinrico et Rodulfo quem Teu-
tonici sibi in regem eligerant ; praecepitque eis ut stricte discernerent quis ex duobus maiorem haberet iusticiam ;
et cuicunque iusticia competeret , illi regni gubernacula tribuerent ; quia iustior pars amplius de Deo confidere po-
15 test et potestate beati Petri omni modo erit adiuta.
Anno VI pontificatus eius, mense novembri, die XVII , indictione II, Marro, Gisleri filius, habitator in ducatu
Spoletano, pro redemptione animae suae et parentum suorum dedit et tradidit atque obtulit beato Petro aposto-
lorum principi et super altare eius , omnia que ei pertinebant de castro qui vocatur Moricicla , posito intra Muricem
et Clarignanum , quod conquisitum habebat per concambiationem a Liraldo et Hugone , nepotibus Ugonis filii As-
20 cari , in plebe de Luzano, reservato usufructu diebus vitae suae et Brituli filii sui et filiorum Brituli , si masculi
Eodem 18 vero anno celebrata est sinodus Rome ab eodem pontifice , in qua inter caetera excommunicatus est
Constantinopolitanus imperator. Iuraverunt in eadem synodo , videlicet anno pontificatus eius VI , legati Heinrici
et Rodulfi , quisque pro domino suo , quod nullis dolis colloquium legatorum sedis apostolicae in Teutonico regno
25 habendum impedirent . Multa et alia sunt ab eodem in ea constituta quae longum est enarrare . Renovavit 19 etiam
anathema factum super Guitbertum Ravennatem , et civibus maioribus omnibus atque minoribus nuntiavit eum
excommunicatum et destructorem Ravennatis aecclesiae.
Altero 20 quidem anno , pontificatus eius VI , mense feb . , indictione II , celebrata est sinodus Rome ad honorem
Dei et edificationem sanctae Ecclesiae in basilica Salvatoris , in qua omnes archiepiscopi , episcopi, religiosaeque
30 personae congregatae sunt ut sanctam synodum celebrarent . Omnibus igitur congregatis habitus est sermo de
corpore et sanguine domini nostri Iesu Christi , multis haec , nonnullis illa prius sentientibus . Maxima siquidem
pars panem et vinum per sacrae orationis verba et sacerdotis consecrationem , Spiritu sancto invisibiliter operante,
converti substantialiter in corpus Dominicum de Virgine natum, quod et in cruce pependit, et in sanguinem qui
de eius latere militis effusus est lancea asserebat atque auctoritatibus orthodoxorum Patrum, tam graecorum quam
35 latinorum , modis omnibus defendebat . Quidam vero , caecitate nimia et longa perculsi , figura tantum , se et alios
decipientes , quibusdam cavillationibus conabantur astruere. Verum ubi caepit res agi , prius etiam quam tercia die
ventum fuerit in synodum , defecit contra veritatem niti pars altera . Nempe sancti Spiritus ignis , emolumenta
LIBER PONTIFICALIS , t. II . 34
286 CLVIII . GREGORIUS VII (1073-1085 ) .
alearum consumens et fulgure suo falsam lucem diverberando obtenebrans , noctis caliginem vertit in lucem.
Denique Beringarius, huius erroris magister, post longo tempore dogmatizatam impietatem, errasse se coram
concilio frequenti confessus veniamque postulans et orans ex apostolica clementia meruit , iuravitque sicut in
consequentibus continetur :
3
Ego Beringarius corde credo et ore confiteor panem et vinum que ponuntur in altari per misterium sacrae
orationis et verba nostri Redemptoris substancialiter converti in veram et propriam ac vivificatricem carnem et
sanguinem Iesu Christi domini nostri, et post consecrationem esse verum Christi corpus quod natum est de Vir-
gine et quod pro salute mundi oblatum in cruce pependit et quod sedet ad dexteram Patris, et verum sanguinem
Christi qui de latere eius effusus est, non tantum per signum et virtutem sacramenti, sed in proprietate naturae
10
et veritate substantiae. Sicut in hoc brevi continetur et ego legi et vos intelligitis, sic credo , nec contra hanc f-
dem ulterius docebo . Sic me Deus adiuvet et haec sacra evangelia .
Tunc domnus papa praecepit Berengario ex auctoritate Dei omnipotentis et sanctorum apostolorum Petri et Pauli
ut de corpore et sanguine Domini numquam ulterius cum aliquo disputare vel aliquem docere praesumeret ,
excepto causa reducendi ad hanc fidem eos qui per eius doctrinam ab ea recesserant .
His itaque pie et feliciter actis , inter multas proclamationes conquesti sunt legati regis Rodulfi super Heinrico 15
quod nulli loco nullique personae parcens regionem transalpinam contereret et conculcaret, neminem debitus
honor vel reverentia vel dignitas tueretur et ceu vilia mancipia non modo sacerdotes sed etiam episcopi et archie-
piscopi caperentur vinculisque manciparentur partimque etiam trucidarentur. Decreverunt ergo quamplures
concilii in illius tyrannidem gladium apostolicum debere evaginari ; sed distulit apostolica mansuetudo . Iurave-
20
runt igitur legati Heinrici regis illud quod in sequentibus scriptum repperitur :
Legati domini mei regis ad vos venient intra terminum Ascensionis Domini, excepta maiore vi, id est morte
vel gravi infirmitate, absque dolo , qui legatos Romane accclesiae secure ducent et reducent . Et domnus rex obe-
diens erit illis in omnibus secundum iusticiam et iuditium illorum. Et haec omnia observabit absque dolo , nisi
quantum ex iussione vestra remanserit . Et haec iuro ex praecaepto domini mei regis Heinrici.
25
Itidemque Rodulfi quod sequitur :
Si colloquium ex vestro praecaepto constitutum fuerit in partibus Teutonicis, loco et tempore a vobis definito
antepraesentiam vestram vel legatorum vestrorum dominus noster rex Rodulfus vel ipse veniet vel episcopos et
fideles suos mittet; paratusque erit iuditium quod sancta Romana ecclesia decreverit de causa regni subire, nul-
loque malo ingenio conventum a vobis sive legatis vestris constitutum impediet. Et postquam inde certum vestrum
nuntium videbit de pace in regno statuenda et confirmanda , studebit ut legatio vestra provenire ad pacem regni 30
copi et episcopi diversarum urbium, necnon et abbatum ac diversorum ordinum , clericorum et laicorum , innu- 35
VARIANTES DU MANUSCRIT .
-
16 religionem 21 except amaiore ui||||||||| adễ morte ( a maiore vi 2, manu , sed lineola super vi adprimam manum pertinet) –
22 Rome 24 nra- 28 Rome.
CLVIII. GREGORIUS VII (1073-1085). 287
COP merabilis multitudo ; in qua apostolica constituta corroborans , multa que corrigenda erant correxit et que
corroboranda firmavit. Inter caetera namque in fine synodalis absolutionis haec annexuit et perpetuae memoriae
int posteris scribenda mandavit, ita dicendo :
Patrum sanctorum statuta sequentes, sicut in prioribus conciliis quae Deo miserante celebravimus, de ordine
5 ecclesiasticarum dignitatum statuimus, ita et nunc apostolica auctoritate decernimus ac confirmamus ut si quis
deinceps episcopatum vel abbatiam de manu alicuius laicae personae susceperit, nullatenus inter episcopos vel
abbates habeatur, nec ulla ei ut episcopo seu abbati audientia concedatur. Insuper etiam ei gratiam sancti Petri
et introitum ecclesiae interdicimus, quousque locum quem sub crimine tam ambitionis quam inoboedientiae,
quod est scelus hydolatriae, cepit, resipiscendo non deserit . Similiter etiam de inferioribus ecclesiasticis digni-
10 tatibus constituimus.
Item si quis imperatorum, regum , ducum, marchionum , comitum vel quarumlibet secularium potestatum
aut personarum, investituram episcopatus vel alicuius ecclesiastice dignitatis dare praesumpserit, eiusdem sen-
tentiae vinculo se obstrictum esse sciat.
Item sententiam depositionis et excommunicationis iam plerumque datam in Tedaldum , Mediolanensem dic-
Petrum olim Rodonensem episcopum , nunc autem Narbonensis ecclesiae invasorem, pari sententia damnamus.
Item si quis Normannorum terras sancti Petri, videlicet illam partem Firmanae marchiae quae nondum per-
vasa est et ducatum Spoletanum et Campaniam necnon Maritimas atque Sabinum et comitatum Tiburtinum,
necnon monasterium sancti Benedicti montis Cassini et terras sibi pertinentes, insuper etiam Beneventum , inva-
20 dere vel depraedari praesumpserit, gratiam sancti Petri et introitum ecclesiae ei usque ad satisfactionem interdi-
cimus. Verumtamen si quis illorum adversus habitatores harum terrarum aliquam iustam causam habuerit, prius
a nobis vel a rectoribus nostris seu ministris inibi constitutis iusticiam requirat; quae si ei denegata fuerit, con-
cedimus ut pro recuperatione suarum rerum de terra illa accipiat, non tamen ultra modum neque more prae-
donum, sed ut decet christianum et eum qui sua magis quaerit recipere quam aliena diripere, et qui timet gra-
25 tiam Dei amittere et maledictionem beati Petri incurrere.
Beate Petre, princeps apostolorum , et tu, beate Paule, doctor gentium , dignamini, queso , aures vestras ad me
inclinare meque clementer exaudire . Quia veritatis estis discipuli et amatores, adiuvate ut veritatem vobis dicam ,
omni remota falsitate quam omnino detestamini, ut fratres mei melius mihi adquiescant et sciant et intelligant,
30 quia vestra fidutiapost Deum etmatrem eius semper virginem Mariampravis et iniquis resisto, vestris autemfidelibus
auxilium praesto . Vos enim scitis quia non libenter ad sacrum ordinem accessi, et invitus ultra montes cum do-
mino meo papa Gregorio abii, sed magis invitus cum domino meo papa Leone ad vestram specialem ecclesiam
redii, in qua utcumque vobis deservivi; deinde valde invitus cum multo dolore et gemitu ac planetu in throno
vestro valde indignus sum collocatus . Hec ideo dico quia non ego vos sed vos elegistis me et gravissimum pondus
33 vestrae aecclesiae super me posuistis . Et quia super montem excelsum me iussistis ascendere et clamare atque
VARIANTES DU MANUSCRIT .
9 resipicendo .
288 CLVIII. GREGORIUS VII ( 1073-1085 ) .
annuntiare populo Dei scelera eorum et filiis Ecclesiae peccata eorum, membra diaboli contra me ceperunt in-
surgere et usque ad sanguinem praesumpserunt in me manus suas inicere. Astiterunt enim reges terre et principes
seculares et ecclesiastici, aulici etiam et vulgares , convenerunt in unum adversus Dominum et adversus vos
christos eius, dicentes: « Dirumpamus vincula eorum et proitiamus a nobis iugum ipsorum » , et ut me omnino
morte vel exilio confunderent, multis modis conati sunt in me insurgere. Inter quos specialiter Heinricus quem 5
dicunt regem , Heinrici imperatoris filius, contra vestram calcaneum erexit ecclesiam facta cum multis episcopis
ultramontanis et italicis conspiratione, annitens me deiciendo cam sibi subiugare ; cuius superbiae vestra restitit
auctoritas eamque vestra destruxit potestas . Qui confusus et humiliatus ad me in Longobardiam veniens, abso-
lutionem ab excommunicatione quesivit ; quem ego videns humiliatum , multis ab eo promissionibus acceptis de
suae vitae emendatione, solam ei communionem reddidi, non tamen in regno a quo cum in Romana synodo de- 10
posueram instauravi, nec fidelitatem omnium qui sibi iuraverant vel erant iuraturi a qua omnes absolvi in
eadem synodo ut sibi servaretur praecepi. Et haec ideo detinui ut inter eum et episcopos vel principes ultramon-
tanos qui ei causa iussionis vestrae ecclesiae restiterant iusticiam facerem vel pacem componerem, sicut ipse
Heinricus iuramento per duos episcopos mihi promisit. Predicti autem aepiscopi et principes ultramontani, au-
dientes illum non servare mihi quod promiserat, quasi desperati de eo , sine meo consilio , vobis testibus , elegerunt 15
sibi Rodulfum ducem in regem. Qui rex Rodulfus festinanter ad me misso nuntio indicavit se coactum regni
gubernacula suscepisse, tamen se paratum mihi omnibus modis oboedire. Et ut hoc verius credatur, semper ex
eo tempore cundem mihi misit sermonem , adiciens etiam filio suo obside et fidelis sui ducis Bertaldi filio quod
promittebat firmare. Interea Heinricus cepit me precari ut illum contra praedictum Rodulfum adiuvarem . Cui
20
respondi me libenter facere, audita utriusque partis ratione, ut scirem cui iusticia magis faveret. Ille vero pu-
tans suis viribus eum posse devincere, meam contempsit responsionem . Postquam autem persensit se non posse
sicut speravit agere , duo episcopi, Virdunensis videlicet et Osenburgensis, de consentaneis suis Romam venerunt
et in sinodo exparte Heinrici me ut ei iusticiam facerem rogaverunt ; quod et nuntii Rodulfi fieri laudaverunt.
Tandem, aspirante Deo, ut credo , statui in eadem synodo in partibus ultramontanis fieri colloquium, ut illic aut
pax statueretur aut cui amplius iusticia faveret cognosceretur . Ego enim, sicut vos mihi testes estis , patres et 25
domini, usque hodie nullam partem disposui adiuvare, nisi cam cui plus iusticia faveret. Et quia putabam quod
iniustior pars colloquium nollet fieri ubi iusticia suum locum servaret, excommunicavi et anathemate alligavi
omnes personas sive regis sive ducis aut episcopi seu alicuius hominis qui colloquium aliquo ingenio impediret
ut fieret. Predictus autem Henricus cum suis fautoribus , non timens periculum inoboedientiae quod est scelus
magnamque multitudinem christianorum morti tradidit , et ecclesias fecit dissipari et totum pene Teutonicorum
regnum desolationi dedit. Quapropter confidens de iuditio et misericordia Dei eiusque piissime matris semper
virginis Mariac , fultus vestra auctoritate, suepe nominatum Heinricum, quem regem dicunt, omnesque fautores
eius excommunicationi subitio et anathematis vinculis alligo ; et iterum regnum Teutonicorum et Italiae ex parte
omnipotentis Dei et vestra interdicens ei , omnem potestatem et dignitatem illi regiam tollo ; et ut nullus chris- 35
VARIANTES DU MANUSCRIT .
nullamque in vita sua victoriam obtineat . Ut autem Rodulfus regnum Teutonicorum regat et defendat, quem
Teutonici elegerunt sibi in regem, ad vestram fidelitatem , ex parte vestra dono et concedo ; omnibus sibi fideliter
5 adhaerentibus absolutionem omnium peccatorum vestramque benedictionem in hac vita et in futura, vestra
fretus fidutia largior. Sicut enim Heinricus pro sua superbia , inoboedientia et falsitate, a regni dignitate iuste
abicitur, ita Rodulfo pro sua humilitate, oboedientia et veritate, potestas et dignitas regni concaeditur.
w the Agite nunc, quaeso, patres et principes sanctissimi, ut omnis mundus intelligat et cognoscat quia si potestis
in caelo ligare et solvere, potestis in terra imperia , regna , principatus, ducatus, marchias, comitatus, et omnium
10
possessiones pro meritis tollere unicuique et concaedere . Vos enim patriarchatus , archiepiscopatus, episcopatus ,
frequenter tulistis pravis et indignis, et religiosis viris dedistis . Si enim spiritualia iudicatis, quid de saecula-
ribus vos posse credendum est ? Et si angelos dominantes omnibus superbis principibus iudicabitis, quid de
illorum servis facere potestis ? Addiscant nunc reges et omnes saeculi principes quanti vos estis, quid potestis,
et timeant parvipendere iussionem aecclesiae vestre . Et in praedicto Heinrico cito iuditium vestrum exercete, ut
15 omnes sciant quod non fortuitu sed vestra cadat potestate . Confundatur utinam ad paenitentiam, ut spiritus sit
salvus in die Domini. Actum Rome, non. mar. , indict. III.
In octavo 22 siquidem anno sui pontificatus episcopis per Principatus , Apuliam et Calabriam constitutis inter
caetera verba in quadam epistola malignitates praedicti regis et Guiberti Ravennatis denunciat . Primitus namque
maliciam regis quam super domnum papam Alexandrum per Cadolum Parmensem facere conatus est innotuit,
20 et quod Deus qui superbis resistit , humilibus autem dat gratiam , superbiam eorum in foveam quam aliis parave-
rant cadere pro suis sceleribus iuste permiserit nuntiavit ; Guibertum vero Romanae aecclesiae periurum ,
Ravennatis aecclesiae devastatorem , antichristum et heresiarcham , pro suis nefandissimis sceleribus designavit.
Omnibus 23 vero episcopis Ravennatis aecclesiae suffraganeis et omnibus maioribus et minoribus eiusdem civitatis
et per totam marchiam necnon per totum ducatum eum sine spe recuperationis dampnatum atque depositum
25 notificavit. Quorum² almificus praesul consilio et auxilio fretus , sicut beatus Petrus beatumAgollinarem transmisit
ad praedicandum , sic ipse, qui licet indignus vicem eius gerebat, R. archiepiscopum ibi ad animas hominum
caetera Heinricum et omnes fautores eius qui in praeterita excommunicatione animum induraverant iterum
30 excommunicavit . Anathematizavit item Ildimundum et Landum Campaninos omnesque adiutores eorum. Preterea
suspendit ab offitio quosdam episcopos qui ad concilium invitati neque ipsi neque nuntii eorum pro ipsis vene-
runt.
Pontificatus autem domni Gregorii VII pape anno XI , anno ab Incarnatione Domini M°LXXXIIIIº , XII ° kal . de-
cemb. , praesidente eodem apostolico , celebrata est tribus diebus in Lateranensi basilica sinodus, in qua fuerunt
35 archiepiscopi et abbates Campani et de Principatibus atque Apulia , pauci quoque Gallicani zam plurimos perfidia
VARIANTES DU MANUSCRIT .
11 dedictis - 13 qui corr.) - 29 et iterum, sed et panets notatum.
200 CLVIII . GREGORIUS VII ( 1073-1085 ) .
Heinrici tiranni iter retro vertere compulit ; qui Hostiensem episcopum de legatione apostolica redeuntem contra
fas et iuramenti fidem capi iussit sive permisit. Tres autem synodos quadragesimales eiusdem Heinrici persecutio
praepedivit. Qui semel beatum Paulum , bis beatum Petrum aggressus , demum post multum fusum sanguinem
non tam suorum fortitudine quam negligentia civium porticus muros subripuit . Romanum siquidem vulgus , pars
videlicet copiosior civitatis , bienni bello fatigatum acri inedia laborabat , cum nec ipsis ad vicina oppida vel castra 5
liceret exire , nec iurati Heinrici ad Urbem vellent negotiatum venire . Multi quoque fame abacti Urbem relique-
rant ; proinde caeteri bello remissius attenti rem ex animo minus gerebant , et a custodiis prout cuique libebat ,
sine timore, negligentius aberant . Hec super Heinrici tirannide , quia se occasio praebuit , perstrinxisse sufficiat .
Sed unum est quod cum silentio transire non oportet. Tres itaque vices , ut dictum est , Romam venerat . In
ultima namque secum Guibertum Ravennatem, iam multociens dampnatum et depositum, deduxit invasorem et 10
super domnum papam Gregorium praeposuit. Sed quid diabolus et antichristus Romae et in omnibus eius finibus
operatus est longum est enarrare . In castro namque sancti Angeli domnus papa se cum paucis reclusit , quoniam
aliter Romae remanere non valuerat ; Romani vero , malam quam habuerant a principio consuetudinem perficere
28
ut prius ceperunt , castrum undique muris obseraverunt , ita quod nulli fas erat introeundi vel exeundi . Rex 25 Capi-
tolium ascendit , domos omnes Corsorum subvertit, Romam ut propriam domum cepit habere . Dehinc Septem 15
solia in quibus Rusticus nepos praedicti pontificis consedebat obsidere cum multis machinationibus attemptavit,
de quibus quamplurimas columpnas subvertit . Cui nuntius venit, si non de obsidione exurgeret, a Roberto Guis-
card duce Apulie expulsus esset , et de eius manibus nemo esset qui liberare eum posset , quoniam praedictus dux
fidelis et filius erat beati Petri et praephati pontificis , et dignum erat ut filius patrem de tanta captione eriperet.
Rex vero , accepto cum suis consilio , Romanis omnibus sic allocutus est : « Patres et filii , vobis coronam imperii 20
>> et regni gubernacula manibus vestris et potestatem committo , animamque meam in vestra cura trado , quoniam
>> mihi opere pretium est Langobardie vertere iter . Promitto vobis quod si umquam rediero , totum me ipsum et
» omnia quae habere potero modis omnibus tradam. » Sed pius et clemens Dominus qui omnium cogitationes
novit, diu per eum non est passus Aecclesiam suam vexari : ad hanc civitatem ultra 29 non est reversus .
Dimissa obsidione , Robertus Guiscardus Rome appropinquans his diebus ad deliberandum domnum papam pe- 25
nitus non intravit , sed tamdiu stetit donec intravit : aditum namque per 30 portam Flammineam habuit . Romani
audito eum intrasse bellum erexerunt , sed nichil ei facere potuerunt . Immo ipse cum suis totam regionem illam
in qua aecclesiae sancti Silvestri et sancti Laurentii in Lucina site sunt penitus destruxit et fere ad nichilum re-
degit ; dehinc ivit ad castrum sancti Angeli , domnum papam de eo abstraxit secumque Lateranum deduxit,
omnesque Romanos depraedari coepit et exspoliare , atque , quod iniuriosum est nuntiare , mulieres dehonestare, 30
Eodem anno per totum orbem magna fames fuit , ita quod exinde multi homines mortui sunt . Et sol eclipsin
passus est, terra mota est, castrum31 sancti Angeli captum est.
Dux vero Apuliae secum domnum papam deducens apud Salernum dimisit . Ibique amabilis Deo, catholicus et
prudentissimus vir contra hereticorum arma et defensor Aecclesiae, liberator pauperum, captivorum consolator, 35
orphanorum miserator , vitam finivit atque Deo per beatorum Petri et Pauli manus animam reddidit VIII kl . iunii .
VARIANTES DU MANUSCRIT .
20 corronam .
CLVIII. GREGORIUS VII ( 1073-1085). 291
NOTES EXPLICATIVES .
1. de oppido Raouaco] Localité inconnue, du diocèse de Soana milia hominum christianorum temporali et aeternae morti tra-
2. Regnante...] Cette vie de Grégoire VII ne se compose guère duntur (Jaffé , p. 278) .
que d'extraits de son registre, public , comme on sait, du vivant 15. Quinto anno conteratur] Reg. V, 14 a, partie résumé, par-
même du pontife, en 1081 , et pourvu peu après de quelques com- tie copié intégralement.
pléments. Je me bornerai à indiquer ces extraits d'après la plus 16. Expleto erit adiuta] Cf. Reg. V, 15, 16.
récente édition, celle de Jaffé, dans sa Bibliotheca rerum Germani- 17. Anno VI - procreati] Reg. VI, 5 a. Il s'agit ici d'une loca-
carum, t. II. La notice , après la première phrase , qui est empruntée lité appelée actuellement Morcicchia , au N.O. de Spolète, à vingt
à un catalogue, débute , comme le registre lui- même , par le texte kilomètres environ de cette ville. Cf. Paul Fabre, Le Liber cen-
du procès -verbal de l'élection de Grégoire VII. suum, p. 84 b, note.
3. Die tercio] Le Registre n'a pas le mot tercio ; il est sûr que 18. Eodem vero -- enarrare] Reg . VI, 5 b.
Grégoire fut élu le jour même de l'enterrement de son prédéces- 19. Renovavit etiam - aecclesiae] Ceci dérive de Reg. VI, 10 , lettre
seur (Reg. I, 1 , 3) . adressée omnibus Ravennatibus maioribus et minoribus.
. approbamus] Ici le Registre ajoute : « Placet vobis ? - Pla- 20. Altero quidam 1 sine dolo] Reg. VI, 17 a.
cet. Vultis eum ? - Volumus . Laudatis eum ? Lauda- 21. Septimo quoque anno → indictione III] Reg. VII , 14 a.
mus. Acta Rome, X kal. maii, indictione XI. » 22. In octavo designavit] Reg. VIII, 5 .
3. Hic praeclarus — studeam] Le biographe ne dépend pas ici du 23. Omnibus vero notificavit Reg. VIII, 12, 13, lettres adressées,
registre ; il raconte cet épisode d'après la tradition orale. la première omnibus episcopis, abbatibus, clericis atque laicis in
6. in loco q. v. Parriuni] Cette indication topographique est pro- marchia Tuscana, Firmana et in exarchatu Ravennati constitutis », la
pre à notre biographe. Le nom du lieu se conserve encore dans celui | seconde « omnibus clericis et laicis Ravennae morantibus » .
de l'église S. Tommaso in Parione, et de la rue in Parione, qui pas- 24. Quorum almificus — curavit] Reg. VIII , 14. - R.Richardum.
se devant. L'église fut consacrée en 1139, par le pape Innocent II , 25. Eodem vero anno venerunt] Reg. VIII, 20 a.
commeilrésulte d'une inscription commémorative que l'on y voit, à 26. Pontificatus - sufficial] Reg, VIII, 58. Le concile est, en
droite en entrant (Forcella , t. VII, nº 1091) . Je ne lui connais pas de réalité, de l'année 1083.
document plus ancien. Le Parione était sans doute un grand édifice 27. Sed unum est... ] A partir d'ici le biographe parle d'après
en ruine (parietinae) ; il est mentionné dans les Mirabilia et dans une tradition indépendante du Registre.
l'Ordo du chanoine Benoit (Urlichs, Cod. U. R. top. , 107, 80) ; il y 28. Rex Capitolium ...] La famille des Corsi avait son château
avait là une « conque » , probablement quelque grande vasque de sur l'emplacement même du temple de Jupiter Capitolin . Ce dé-
marbre, qui fut plus tard transportée au Colisée (Ibid. p . 163). tail et celui qui suit, sur la défense du Septizonium par Rus-
1. Secundo anno separavit. ] Reg. II, 52 a : « Anno ab incar- ticus , sont propres à notre auteur.
natione Domini MLXXIIII , pontificatus vero domni Gregorii 29. ultra non est reversus] Ceci n'a pu être écrit qu'après la
papae II, indictione XIII, celebravit ipse domnus Gregorius papa mort de Henri IV, en 1106 .
Rome synodum a VI kal . martii usque in II kal . praedicti men- 30. per portam Flammineam] Elle fut ouverte du dedans par un
sis... in qua, inter cetera decreta quae ibi gesta sunt, quinque de corps de cavaliers qui avaient franchi la muraille du côté de la
familia regis Teutonicorum, quorum consilio ecclesiae vendun- porte Tiburtine . C'est sans doute par erreur que Guy de Ferrare
tur, a liminibus sanctae Ecclesiae separavit. nomme la porte Pinciana au lieu de la porte Flaminienne . Sur les
8. Tertio vero - adversus eam] Reg. III , 10 a. détails de la prise de Rome par les Normands, cf. Guy de Ferrare
9. Post excommunicationem - studuerit habere] Reg. III, 15 , De schismate Hildebrandi (M. G. Scr. , t. XII, p. 165; Geoffroi Mala-
lettre à Wifred, miles Mediolanensis « Cum rege quoque Alaman- terra, Historia Sicula (Muratori, Ser. , t. V, p . 537).
niae de componenda pace multis iam vicibus quidam aures nos- 31. castrum s. Angeli] Le château Saint-Ange ne fut pas pris
tras interpellaverunt . Quibus nos respondimus : cum eo nos cette année lå (1084). Le biographe, qui vient de raconter com-
pacem velle habere , si ipse cum Deo pacem studuerit habere et ment il fut, non pas pris, mais délivré, parait dépendre ici de
ea quae ad periculum », etc. quelque annaliste qui aura envisagé à un point de vue différent
10. Nam vestra - procuravimus] Reg. IV, 1, encyclique omni- le fait d'armes de Robert Guiscard. La famine, le tremblement de
bus... episcopis ... abbatibus, etc. Le biographe a cousu un frag- terre et l'éclipse de soleil du 2 octobre 1984, viennent probable-
ment de cette lettre à une phrase de la lettre précédente. ment de la même source.
11. Illis autem - sequestrat] Reg. IV, 2, à Hérimann , évêque 32. vitam finivit...] Le tombeau de Grégoire VII se voit encore
de Metz ; Jaffé, p . 241 , 242. dans la cathédrale de Salerne . Mais c'est un monument moderne.
12. Ad oppidum Canusii - recepit] Reg. IV, 12. L'inscription qu'il porte, datée de 1578, raconte que l'archevêque
13. Iusiurandum Heinrici - indictione XV] Reg. IV, 12 a. Marc-Antoine Colonna découvrit en 1575 le corps du vaillant
14. Immo utriquemisit ...] Cf. Reg. VI 23 , 24. Dans cette dernière pontife, presque intact et encore couvert de ses vêtements
lettre on trouve la phrase suivante : « In magna enim tristitia et sacrés .
dolore cor nostrum fluctuat, si per unius hominis superbiam tot
292 CLVIII . VICTOR HI 1086-1087 ) .
CLVIIII.
VICTOR, qui et Desiderius , Cassinensis beati Benedicti abbas , sedit menses IIII dies VII. Ad hunc¹ Deus-
NOTES EXPLICATIVES .
1. Ad hunc Deusdedif Voy. la lettre dédicatoire de cet ouvrage, construit dans l'abside du chapitre ( Chronicon Casin., M. G. Ser.,
ainsi intitulée : Beatissimo atque apostolico viro pontifici domno t. VII, p . 753) . En 1515 on transporta les restes du pontife
papae Victori III, Deusdedit exiguus presbiter tituli Apostolorum in dans la grande église, dans la chapelle Saint-Berthaire, où l'on
Eudoxia. Ed . Martinucci, Venise , 1869 . voyait encore, au temps de Mabillon (Acta SS. O. S. B. , saec. VI,
2. Victor III fut enterré au Mont-Cassin, mais son tombeau a été p. 2 , part . 617), l'épitaphe primitive, qui a disparu depuis. En
changé de place. Suivant le désir de Victor lui- même, il avait été voici le texte, d'après Mabillon :
1
CLX
URBANUS , natione Gallus , ex oppido Castellionis ¹ quod est super Marnam fluvium in archiepiscopatu Remensi ,
sedit annos XII menses quatuor dies XVIIII , vir2 strenuus et divinis scripturis eruditus atque ecclesiasticis tra-
ditionibus imbutus et in earum observationibus constantissimus perseverator.
Audierat iste praeclarus et devotus pontifex praedecessorem suum 3 Gregorium papam praedicasse ultramon-
5 tanis Iherosolimam pro defensione christianae fidei pergere et Domini sepulchrum e manibus inimicorum
liberare, quod facere minime potuit quia persecutio Heinrici regis nimium eum undique urguebat. Quod vero
praedecessor eius facere non valuit , iste a Deo.electus et praeclarus pontifex Dei gratia fretus implevit. Ad partes
4
illas videlicet ultramontanas properans, omnes tam maiores quam minores submonuit quatinus ad deliberandum
sepulchrum Domini venirent ipseque cum eis esset properaturus . Reversus itaque Romam concursusque populi
10 eum sequens, penitus praefatum pontificem secum deducere non potuerunt, quoniam tota Dei ecclesia pergere
illum cum eis non permittebat ; sed aucti benedictione eius atque absolutione peccatorum suorum accepta, sub
eo principe et beato P. militaverunt . Victoria itaque facta , Deo et beato P. eiusque vicario totus mundus laudes
reddere cepit .
5
Eodem vero anno quo iter ad eripiendum sepulchrum Domini gens illa arripuit, stellae vise sunt de caelo
15 cecidisse , atque Iohannes Paganus qui multa mala Romanis fecerat decollatus est, caputque suum Romae deduc-
episcopo consecratus, assentientibus quidem aliis episcopis sed manum non imponentibus eo quod scismatici
essent et a Romano antistite excommunicati , et quia post electionem canonicam a rege baculum sumpserat, per
20 legatum sedis apostolicae sponte depositus est . Cumque mox mutato habitu in cenobio vixisset sanctissime,
necessitate cogente Aecclesiae, per domnum Urbanum papam ad episcopatum redire praeceptus est et compulsus ,
eique atque Romanae ecclesiae sacramentum pro more iuravit episcoporum. Cui post palleum subpliciter expe-
tenti , a domno Urbano papa cum his verbis per Herimannum cardinalem presbiterum transmittitur : «
< Palleum
>> fraternitati tuae praeter consuetudinem Romanae aecclesiae , quae nulli hoc dignitatis genus nisi praesenti
episcoporum more iuravit, palleum et privilegium accepit regnisque Hispaniarum primas institutus est . Tunc
etiam in Galletia omnis diocesis Sancti lacobi ab omni est offitio excommunicata divino , quia Sancti Iacobi epis-
investituram acceperat , iuditio domni papae episcopatum in ipsius manibus refutavit absque spe restitutionis . Cui
postea , necessitate exigente Aecclesiae, nolenti ac recusanti idem episcopatus per domnum Urbanum papam
VARIANTES DU MANUSCRIT .
-
5 ultramontanos (corr. ) - 9 esset om . (suppl . ) ·- 18 eo om. (suppl.) — 19 antiste 26 ei H eique h
LIBER PONTIFICAL IS , t . II . 35
294
CLX . URBANUS II ( 1088-1099) .
restitutus est , et ei pro episcoporum more iuravit , et in sacramento episcoporum praeter solitum istud adiecit :
« Excommunicatis ab hac sede me sciente non communicabo , consecrationibus eorum qui investituram acci-
>> piunt episcopatuum et abbatiarum de laica manu , me sciente non interero . Sic me Deus adiuvet . » Tunc etiam
Iste ' benignissimus pontifex quendam factum subdiaconum a Guiberto reordinavit ; quod videns se minime 5
bene fecisse dampnavit , ne aliquis deinceps faceret . Illi autem cui manum imposuerat sub interminatione prae-
Qui sex 10 concilia celebravit : unum apud Clarum montem , alterum apud Guardestallum Longobardie , in
11
quo fecit praefationem de festivitatibus beate Marie virginis ; aliud vero apud Melfiam , et alterum Romae in
aecclesia beati Petri ; aliud apud Troiam in Apulia , et aliud apud Placentiam . In quibus conciliis quicquid prae- 10
Qui fecit ordinationes quamplures , diaconos , presbiteros , episcopos per diversa loca numero
. Iste prae-
clarus Dei pontifex beatam vitam ducens suo tempore, Romanam ecclesiam bene regendo, contra hereticorum
dogma suas opponendo doctrinas , multas sustinuit persecutiones et ad ultimum satis satisque hanc Romanam
ecclesiam deliberavit. Qui Christi confessor et bonus Christi atleta apud 1 sanctum Nicolaum in Carcere, in 15
domo 13 Petri Leonis , IIII kl . aug . animam Deo reddidit ; atque per Transtiberim propter insidias inimicorum
in 14 ecclesia beati Petri , ut moris est , corpus eius delatum est et ibi honorifice humatum . Et cessavit episcopatus d.
VARIANTES DU MANUSCRIT.
16 reddit .
NOTES EXPLICATIVES .
» honore recipiam , quem certum legatum agnoscam, et in suis ne- templum Sibille et templum Ciceronis ubi nunc est domus filiorum
>> cessitatibus adiuvabo . Vocatus autem ad sinodum, aut ad tuam Petri Leonis. Ibi est carcer Tullianus , ubi est ecclesia s. Nicholai.
>> aut legatorum tuorum, veniam nisi prepeditus canonico inpedi- Ibi iuxta, templum Iovis, ubi fuit pergula aurea ; ad s. Angelum
» mento. Excommunicatis ab hac sede me sciente non communi- templum Severianum. » La première rédaction des Mirabilia porte
» cabo, consecrationibus eorum qui investituram recipiunt episco- seulement «< In Alephanto templum Sibillae et templum Cicero-
>> patuum vel abbatiarum de laica manu me sciente non interero. nis in Tulliano. Est templum Iovis ubi fuit pergula aurea , et
>> Sic me Deus adiuvet et hec sancta evangelia. » Tunc etiam de templum Severianum ubi est S. Angelus . » Un ancien itinéraire,
Belvacensi episcopo idem actum est . »> conservé dans le ms . épigraphique d'Einsiedlen (De Rossi , Inscr.
9. Iste factum est] Ceci, sauf peut-être les quatre derniers christ., t. II, p. 31 ) prouve que l'église Saint-Ange et le templum
mots, semble encore dérivé du registre, mais la vérification n'est lovis se trouvaient à l'O . du théâtre de Marcellus , tandis que Saint-
pas possible. Nicolas et l'Eléphant » sont à l'E . Il résulte de là que, dans le texte
10. Qui sex concilia... ] L'énumération n'est ni complète, ni exacte. primitif des Mirabilia , après in Tulliano, il s'est perdu quelque
Le synode de Guastalla se tint sous Pascal II, en 1106, et non chose, sans doute les mots ibi iuxta, qui sont fournis par la Gra-
sous Urbain . Celui-ci, outre les synodes de Clermont ( 1095) , de phia. Ainsi nous obtenons, à l'E du théâtre de Marcellus , ou,
Melfi (1089), de Saint- Pierre de Rome (1099) , de Troia ( 1093), de pour parler comme au XIIe siècle, à l'E du cirque Flaminien,
Plaisance ( 1095 ) , en célébra au moins six autres , à Bénévent (1091 ) , deux groupes d'édifices : l'un comprend le lieu appelé Ad Elephan-
à Limoges ( 1095) , à Tours (1096), à Nîmes (1096), au Latran ( 1097), tum et le prétendu temple de la Sibylle, l'autre la prison qualifiée
à Bari (1098). de Tullienne et le soi - disant temple de Cicéron . C'est dans ce der-
11. in quo fecit praefationem] . Un manuscrit Barberini, mis à nier que se trouvent à la fois la maison des Pierleoni et l'église
contribution pour l'édition des conciles de Labbe, rapporte la S. Nicolas. Quant au théâtre de Marcellus, il reste en dehors ;
composition de cette pièce au concile de Plaisance ( 1095) . C'est nulle part, ni à cet endroit de leur texte, ni quand ils parlent du
sûrement à tort que le biographe la rattache au concile de Guas- circus Flammineus ad pontem Iudaeorum , les Mirabilia et leurs di-
talla, qui n'a pas été tenu sous Urbain II . Cf. la note précédente. verses rédactions ne parlent des Pierleoni. Voy . Urlichs, Cod. U.
12. apud s. Nicolaum in carcere] Cette église apparait ici pour la R. top. , p. 68, 95, 112. 146, 123. Le chanoine Benoit, dans un de
première fois dans le L. P. C'était, au temps de Pascal II, une dia- ses itinéraires (Ibid. , p. 80 ) , mentionne aussi les temples de la Si-
conie cardinalice ; mais elle n'avait sûrement pas cette dignité au bylle et de Cicéron . Sur les Pierleoni, famille juive convertie au
IXe siècle, comme on peut le voir par l'énumération des diaconies christianisme dans le courant du xrº siècle, qui joua un rôle très
dans la notice de Léon III ( ci - dessus , p . 21 ) . Je n'en trouve au- important dans l'affaire des investitures et depuis, voy. Gregoro-
cune mention antérieure à ce texte de la vie d'Urbain II; mais il vius, Storia di Roma, t. IV, p . 473.
n'est guère douteux que sa fondation remonte notablement plus 1. in eccl. b. Petri, ut moris est] Ut moris est ne peut se rappor-
haut. On y lit, sur une des colonnes de la nef, une inscription vo- ter à ce qui précède, car depuis Jean X la basilique de Saint-
tive, gravée au nom d'un maior domu[s] Anastase ; cette inscrip- Pierre n'avait été que bien rarement choisie pour lieu de sépul-
tion semble antérieure au XIe siècle . La prison d'où elle tire sa ture des papes . Il est même probable que, si la ville avait été plus
désignation (in carcere) n'était pas une prison du temps de la ré- tranquille au moment de la mort d'Urbain II, celui- ci eût été en-
publique romaine ou du haut empire , c'était la prison des temps terré au Latran. Pierre Mallius indique son tombeau près de celui
byzantins (cf. t. I , p . 515 , note 13). d'Hadrien I (pl . 16) : « Iuxta huius [Hadriani ] oratorium est se-
13. in domo Petri Leonis...] La Graphia aurea, rédaction secondaire pulcrum domni Urbani papae satis pulchrum, in Vaticano. ›9 De
des Mirabilia , fixe la situation de cette maison : « In Elephanto Rossi, Inscr., t . II , p. 203.
296 CLXI. PASCHALIS II (1099-1118).
CLXI.
1
PASCHALIS , qui et Ranierius antea vocabatur , natione ' Flammineae provintiae , Blede patrie , ex patre Cres-
Hic puer monachus factus , philosophantium artibus eruditus , pro monasterii sui 2 causis agendis ab abbate
sibi iniunctis vicessimo etatis suae anno Romam venit . Quem et monastici ordinis sui gravitas et morum honestas
et sollertis ingenii circa commissum prudentia domno Gregorio , qui summi pontificatus monarchiam catholica 5
soliditate tunc regebat , notum fecit . Vidit eum et expertus est . Placuit, retinuit, certis temporibus in titulo
sancti Clementis in Urbe presbiterum consecravit . Quanta huic postmodum bona successerint in sequentibus
audietis .
Sollempnis memoriae domno Urbano papa magnanimo defuncto, ecclesia quae erat in Urbe pastorem sibi dari
expetiit . Ob hoc patres cardinales et episcopi , diaconi primoresque Urbis , primiscrinii et scribae regionarii in 10
3
ecclesia sancti Clementis conveniunt . Hic dum de multis agitur , subito de hoc commodius placuit . Quod com-
pertum viro bono displicuit, volensque vitare fugiit latuitque . Sed non diu potuit in unius commodum humano
latere consilio quem in multorum salutem divini numinis gratia revelare disposuit . Invenitur , trahitur in con-
ventum et convenitur ; de fuga arguitur a patribus : Fugere , inquit ille , me magis oportuit, Patres , quam
>> inequalis sarcinae pondus immoderata animi praesumptione subire ; nec decebat me sacerdotem illius honoris 15
>> cingulo accingere cuius oneris vinculo involutus subcumberem . >> - « Non sic , aiunt patres , non sic fatias opor-
>> tet, sed illuc tua se debet cohibere intentio quo divini intuitus cognoveris se infigere sententiam. Ecce te in pas-
>> torem sibi dari expetit populus Urbis , te eligit clerus , te collaudant patres , denique in te solo totius ecclesiae
>> quievit examinatio . Divinitus ista proveniunt, divinitus hic congregati in nomine Domini te ad summi pontifi-
>> catus apicem et eligimus et confirmamus . » Sic eo diu renitente , a primiscriniis et scribis regionariis , mutato 20
nomine , ter acclamatum est responsumque : « Paschalem papam sanctus Petrus elegit ! » His aliisque * laudibus
sollempniter peractis , clamide coccinea induitur a patribus et thyara capiti eius imposita , comitante turba cum
cantu Lateranum vectus , ante eam porticum quae est ab australi plaga ad basilicam Salvatoris quam Constanti-
nianam dicunt adducitur ; equo descendit , locaturque in sede quae ibidem est , deinde in patriarchali , ascen-
densque palatium , ad duas curules devenit . Hic baltheo succingitur cum septem ex eo pendentibus clavibus 25
septemque sigillis , ex quo sciat se secundum septiformem Spiritus sancti gratiam sanctarum aecclesiarum quibus
Deo auctore praeest regimini in claudendo aperiendoque tanta ratione providere debere quanta sollempnitate id
quod intenditur operatur . Et locatus in utrisque , data sibi ferula in manum, per caetera palatii loca solis ponti-
ficibus Romanis destinata , iam dominus , vel sedens vel transiens , electionis modum implevit .
Die altero , mense VI , XIIII , die primo , consecrandus in pontificem , consecraturique pontificem pontifices cum 30
frequentia populi plebisque basilicam beati Petri adeunt , quorum nomina sunt : Oddo Ostiensis , Mauricius Por-
5 missarum
tuensis , Gualterius Albanensis , Bovo Lavicanus , Milo Praenestinus , Offo Nepesinus ; et inter
VARIANTES DU MANUSCRIT .
sollempnia, loco et termino quo decuit, manum sibi imponunt, primus in consecratione Oddo Ostiensis qui ad
hoc utitur pallio , et benedixit et linivit eum chrismate catholice . Igitur a catholicis et orthodoxis episcopis in
pontificem consecratus , translato in se palleo expletisque quae restabant missarum sollempnibus , cum plenitu-
patre Co
dine laudum, cum ingenti applausu populi plebisque , cum alacritate patrum ac devotione cleri , domnus Paschalis
6
5 papa II coronatus in urbem rediit, convaluitque aecclesia.
Dum haec Romae agerentur , Albertus, Allatrinus episcopus, quicquid affuturum esset per oraculum vidit.
Religioso cultu quedam persona sibi apparuit, quae interroganti quis domno Urbano succederet, respondit :
«< Rainerius . Ut quid ? inquit. 1 Propter fidem et constantiam, ait ille , elegit eum Dominus . Et iterum :
<< Putasne, inquit ille , vivet? - Vivet, ait , sedebitque » . Et ostendit id scriptum : Quater quaterni ternique . Epis-
10 copus sciturus rem Romam venit . Quem ut vidit intronizatum et papam : « Quod vidi , inquit , Deo gratias ,
video ; et tu quantum vives videas » . Et ait : « Quater quaterni ternique . >> Hoc numero X et VIIII annorum
tempus exprimitur ; et cum tot dies , ebdomadae et menses eo superstite iam transierint , vitam eius ad totidem
15 sollempni , spe melioris , gratia certi . Cuncta prospera, cuncta salubria in Urbe inveniebantur : quies pro tumultu ,
pax pro bello , pro seditionibus concordiae grate indissociabilesque connectebantur . Omnes gaudebant et celitus
eum advenisse clamabant et merito dominari debere dicebant qui statum Urbis, mores hominum, copias egesta-
tesque cognoverit. Is multorum hominum saluti publice privatimque sine offensione providere cepit ; omnibus
erat amabilis , ab omnibus diligebatur, ut tanto affectu in pontifitio quisque sibi adplauderet quanta familiaritate
Iamque instabant causae, multiplicabantur consilia , densioribus turmis hinc inde plebs populusque ad eum
confluere cepit, in aurem loqui , nova afferre , nunc certa, cerciora nunc , undique nunciare . Providendum sibi
nunc quisque commodius coepit estimare. Turpe sibi merito videri debere dicebant , heresiarcham Guibertum
ab Ecclesia tociens capite dampnatum, gloriosae memoriae domno Gregorio, Urbano magnanimo et Victori reli-
14
25 gioso praedecessoribus suis mire virtutis pontificibus diu acriterque adversatum , in Urbe suburbiisque in eum
etiam aliquod pernitiosum machinari ; atque pati eum se non posse omnes clamabant ; et patres : « Si peccuniae ,
+
>> inquiunt, desunt, auro argentoque subveniemus . » Dumque huius dispositionis acriter angeretur utrimque ,
legati Rogerii comitis in Urbem veniunt, curiam intrant, et more domini ex parte comitis officiosissime papam
salutant, et resalutanti inclinati ad pedes eius posuerunt auri uncias mille. Id tam devote susceptum est quam
30 oportune mandatum . His auxiliis ad expugnandum praedictum heresiarcham de superiori collatis audatiam adeptus
domnus pontifex : « Operari , inquit , iam, Deo gratias , magis quam consiliari possumus . » Albae erat Guibertus :
dedit operam , expulit eum ab Alba. Defectio Albe exterruit eum ab Urbe suosque . Obstitit homo dum potuit ; prae-
valuit Deus cum voluit . Miser Guibertus, iam non papa qui numquam papa, dimissa Urbe, nec adhuc securus ,
in Castellum se proripuit et hic minus 10 ; et merito : nam dum superbe agendo Deum quem in servis suis impie
VARIANTES DU MANUSCRIT .
offenderat fugere nititur, infelix subito morte praeventus . diabolum cui contumaciter servivit invenit . Tran-
11
situs immo mortis eius diem scire estimo indignum fore mortalibus eiusque memoriam in terris scribere cuius
nomen Deus in celis de libro vitae delevit :
Divino igitur iuditio de medio sublato Guiberto , et Ravennas superbia cecidit et Romana respiravit ecclesia . Nec 5
tamen in caeteris malorum diabolo defuit materia qua et unitatem divideret et turbaret Aecclesiam . Alter post
alterum duo statim eliguntur pape . Et unus quidem eodem , alter 12 post centesimum quintum electionis suae
diem a fidelibus captus , qui Albertus vocabatur apud sanctum Laurentium Aversae retrudi , et qui Theodericus
apud sanctam Trinitatem in Cava 13 heremiticam vitam addiscere patrum iudicio adiudicati sunt . Sicque deiecit eos
Dominus dum allevarentur . Eligitur et tercius , Maginulfus nomine . Hic quia nigromantiae fabulis simplicem popu- 10
lum , illos maxime qui conscientia scelerum vel ambitus , spe futuri successus , ad eum refugium fecerant allicuerat,
gravem in Aecclesia calcem impressit . Sed dum auguriis fisus pontifitium adipisci nititur quod ex diabolo dari
non potuit, divinis destitutus auxiliis merito amisit et sacerdotium : quod sine Deo arripuit tenere non licuit . Miser
amisit et Urbem ; ut exul , gravi inopia miseriisque afflictus , corrosa , ut aiunt, lingua, vitam cum carne finiret . Sic
uno altero et tercio impie succedentibus defitientibusque , confessis heresim suam, qui pie praeerat, immo qui 15
His diebus 15 Petrus de Columpna Cavas , scilicet oppidum de iure beati Petri , invaserat ; sed dum aliena con-
tumaciter retinere nititur , turpiter amisit et propria . Egressus Urbe domnus papa Cavas recepit ; Columnam et 20
Aiunt et prodigia his annis fuisse : mare quibusdam locis passibus XX plus solito litus occupasse ; quibusdam
locis passibus plus minus centum in altum intumuisse ; celum papilionis in modum zonis rubeis subrubeisque a
superiori ad inferius insignitum apparuisse ; iris totum fere id conprehendit ; in meridiae per dies XXVIIII cometa
apparuit mirae potentiae longitudinisque , ut quod superesset celi quartam partem occuparet et ante occasum solis 25
cum sole appareret .
Sed et adhuc fumigat sceleratorum Ethna , Paschalicis suffocata virtutibus , tantoque frequentius interius estuat
quanto solidius exterius compilatur ; quoniam Corsorum 16 domus , videlicet Stefani et filiorum et fratrum eius
atque nepotum iam per domnum papam P. omnes destructae erant . Qui Stephanus nimis in ira exarsit , ecclesiam
beati Pauli cum omnibus bonis apprehendit ; omnesque reos sibi consotiabat , sicque civitatem confundebat . Nichil 30
in urbe tutum , nichil extra securum , fasque nefasque simul . His stimulis primores curiae instigati , ecclesiam
beati Pauli et oppidum quod Stephanus occupabat clavibus ulixice expressis in ceram et ad earum exemplar de
ferro confectis , noctu dispositis insidiis caute aggrediuntur. Dumque illi interius negligunt quod exterius timent,
nostri exterius fingunt quod interius machinantur ; capta turri , patentibus portis , copiis introductis , sentiunt
VARIANTES DU MANUSCRIT .
berecat subito quod non suspicabantur. Utrimque pugnatum est acriter : illis interior turris et ardua porticus servabat
vires , istis facilis ingressus et certa auxilia augebant audatiam. Mane domnus papa cum plenitudine civium oppi-
dum ingressus cepit queque et Stephanum sacrilegum abiecit ; quem quia monachus 17 videbatur illesum abire
dimisit.
Tesfa Ter
5 Hostibus Aecclesiae sic exterritis et Urbe iam sedata ex parte, eo anno demnus papa in Tusciam apud 18 Flo-
Aber as
rentiam concilium celebravit , in quo cum episcopo loci de Antichristo , quia eum natum dicebat, satis disputatum
est . Sed frequentia populi qui ob audiendam rei novitatem hinc inde confertim tumultuatimque confluxerat,
nec concilium finem nec disputatio deliberationem suscepit . In Langobardia apud Guardasta! lum celebravit conci-
lium , in quo quidem de investituris, de hominiis et sacramentis episcoporum laicis exhibitis exibendisque certis
10 capitulis statutum est . Sic pertransivit usque Frantiam et Trecis concilium celebravit, in quo multa quae ordi-
Reversus itaque domnus papa, ut solet esse in absentia principum, Urbem turbatam invenit, superiorem Mari-
timam per eum quem dimiserat Stephanum defecisse et in sui deditionem adtraciam occupari . Crevit indul-
gentia malus, quia nullo pietatis affectu mulceri potest quo sit bonus qui numquam desinit esse malus ; superbe
15 se armavit exterius qui turpiter intus perdiderat ; Ponteclem 19 et Montem altum , oppida de iure beati Petri , copiis
munivit et armis . Haec domnus papa aggressus , alterum quidem caepit, alterum ob impatientem in locis illis
48
autumnum depopulatis quae extra erant dimisit . Hiis favoribus simplicis populi novas seditiones oriri , antiqua
bella resuscitari , alterum in necem alterius pasci existimantes, cum nichil formidandum, nichil eis timendum
foret ob latrocinia factionesque eo defitiente . Hec equo animo ferebat domnus papa, tum quia inaequalitas tem-
20
20 poris tunc eum prohibebat , tum quia in Apuliam transire disposuerat. Ob hoc accitis fidelibus , Lavicano episcopo
ecclesiarum curam, Petro Leonis et Leoni Frangepanis Urbem et urbana , Ptolemeo 21 caetera quae extra erant
beati Petri patrimonia et principem militiae nepotem suum Galfredum tuenda commisit ; ipse dispositionis suae
articulo usus transivit, moratusque quo debuit, ut decuit fecit , cum debuit rediit .
In itinere erat audivit in Urbe seditiones innumeras terribilesque connecti ; extra Anagniam , Praenestem,
25 Tusculanum , ipsas etiam Sabinas defecisse ; huius defectionis caput roburque Ptolomeum fore ; ascivisse sibi
Petrum de Columna , abbatem Farfensem, Romanorum copiam ; Albam Maritimamque fidem servantium hosti-
libus irruptionibus depopulatam ; ipsum etiam Ptolemeum submurmurasse nec inde aditum patere domno papae
redeunti ad Urbem. Sed Dominus , qui beati Petri fide Aecclesiam solet tueri, reditum dedit prosperum . Accito
Gaietano duce , Ricardo de Aquila , ut huius itineris dux sibi foret iniunxit . Triduo post in Maritimis nos assecutus
30 est, atque sic Dei et beati Petri auxilio usque Albam pervenit . Albe vero domnus papa tanta devotione susceptus
est quanto desiderio expectatus ; et soluto donativo quod heredariis militibus debebatur Romam venit. Quos hic
hostes , quos fideles sociosque invenerit , plene cognosci non potuit. Dum vero Romae cum suis consedere cepit,
omnes beati Petri possessiones 22 recepit , inter quas cum magno labore et multa nece hominum Tiburtinum
suscepit. Parum post Capitolium ascendit : « Hic , 23 inquit , Montem altum et cetera beati Petri patrimonia de
VARIANTES DU MANUSCRIT .
>> Stephani Alberti manibus evellenda sunt, et ob pertinacem eius superbiam, in propriam ipsius personam vin-
» dictam sine pietate dignum est irrogare . » Parvo igitur praelio sed horrendo satis , captis domibus subversisque
turribus, adeo sunt omnes exterriti ut et patrimonia beati Petri caeterarumque aecclesiarum que iniuste occupa-
verant redderent et obsides tactis sacrosanctis evangeliis darent, se de perpessis nec vindictam sumere nec ultra
turpibus conditionibus aecclesias affligere . Victor igitur in toto domnus Paschalis papa comprovincialibus pacem 5
traxit. Quid vero praedictus hostis Aecclesiae in itinere operatus est , longum est per singula ambulare atque
nuntiare ; tamen in quantum possumus sub brevitate posteris significare curamus . Civitates multas et castra in
itinere, dolo pacem ostendendo , subvertit ; aecclesias destruere non cessavit ; religiosos ac catholicos viros capere 10
quos invenire poterat nullo modo desistebat , quos vero habere non poterat a propriis sedibus pellere non cessa-
bat. Sic impie agendo per Longobardiam et Tusciam Romam usque pervenit . Cum vero Romam pervenit , quid
mali in ea quae caput est tocius mundi operatus est res ipsa clare demonstrat . Prius iuravit , sed peierare deinde
minime dubitavit ; quod facere potuit non remisit , quod facere non potuit , non pro Deo sed hominum timore di-
misit. 15
Ut dictum est, cum coepit civitati appropinquare , ut ammoniti erant maiores Urbis omnes ei obviam exierunt ;
clerici vero minores , uti mos erat, a porta civitatis quae iuxta castrum sancti Angeli sita est usque ad aecclesiam
beati Petri honorifice , omnes planetis , cappis atque dalmaticis induti , eum ad processionem susceperunt ; maio-
res vero , videlicet aepiscopi et cardinales presbiteri cum cardinalibus diaconibus atque subdiaconibus caeterisque
ordinibus , cum domno papa P. intra ecclesiam beati Petri expectaverunt ; proceres vero , iudices , advocati, 20
scriniarii , omnes cum eo in comitatu venerunt , eandem laudem ei ut alii ferebant , referentes atque dicentes :
Susceptus itaque a praedicto pontifice , non prius ecclesiam intrare voluit quam eam suo iure suoque dominio a
suis fidelibus detineri vidisset . Deliberata itaque est ei ecclesia et omnes munitiones circumquaque site , et in hac
deliberatione obsides dedit , videlicet nepotem suum et alios barones, ostendendo se fidem servaturum quam pe- 25
nitus male observavit . Domnum papam P. dolo , fraude , cum episcopis et cardinalibus caeterisque ordinibus et
cum proceribus quam multis apprehendit ; de aliis vero quam maximas strages fecit ; clericos vero, archipresbite-
ros , presbiteros , omnes expoliavit , planetas, thimiamateria , eis auferendo ; et proprias vestes ex quibus vestiti erant
minime dimittebat , nec etiam subtellaria atque femoralia eis habere permittebat.
Hec vero acta sunt mense februario , II idus , anno dominicae Incarnationis millesimo centesimo undecimo, indic- 30
tione quarta , eodem namque die dominico quo legebatur evangelium Assumpsit Iesus XII et ait illis : Ecce ascendi-
mus Ierosolimam et consummabuntur omnia quae scripta sunt per prophetas de filio hominis ; tradetur enim genti-
bus et illudetur et flagellabitur et conspuetur. Ascensio ista descensio fuit , quoniam ut Dominus a malignis perpessus
VARIANTES DU MANUSCRIT .
Oman -
est iniuriam , sic et iste a barbaris malitiose captus est. Consummata de Christo fuerunt, quia a prophetis prae-
brensisc
nuntiatum fuerat eum passurum Ierosolimis ; in isto , quoniam iam multis vicibus dictum erat non iturum , si
le cont vero ivisset non prius rediret quam omnia que vellet faceret. Traditus fuit videlicet a suis et non ab extraneis ;
Dec flagella multaque obprobria diu ab eis perpessus est. A praedicto namque die , videlicet a II idus feb . usque in V
US FAC 5 kl . maii devotus Dei pontifex multis affectus est cruciatibus ; tamen ad ultimum, pro deliberatione Aecclesiae el
multorum captivorum qui cum eo detenti erant, quandam cum praedicto exterminatore pacem composuit ; sed
non diu duravit.
Discedente igitur eo , videlicet Henrico , Romae pax rediit , non illa quam insimul composuerant, quoniam mi-
nus boni continens erat , sed terrae pax est reddita , quia omnes possessiones beati Petri quas abstulerat beato
10 pontifici sunt collatae . Viguit autem pax annis 25 plus minus novem, posteris vix credenda , quam vidi , dico
profecto vidi tantam quantam et timidus bubulcus exoptat et audax perhorruit latro, ut quisque locus depositum
tueretur.
Quid autem 26 egregia Pisanorum industria et admirabilis pertinatia per eundem domnum papam Balearibus
insulis Effize et Maiorice contulerit, quem apparatum , quas copias supplementumque, quemve legatum ipsi ha-
15 buerint, quo consule, sub quo imperatore militaverint, cuius vexilli inditia secuti fuerint, quisve eorum fortiter
fecerit, quot navibus et quomodo ierint, quid naufragii quidve laboris in reficiendis ratibus passi sint, illud etiam
gloriosum ammirandumque subsidium quod non desperaverint , quomodo etiam evulsis captivis direptis spoliis
subversis urbibus victores redierint , quia digno volumine comprehendere disposui, suo loco suo tempori distuli.
Huius temporibus prodigia . Apud 27 Mamistram terremotus muros omnes domosque subvertit; maiorem homi-
20 num partem ruina involvit , quam dum miles quidam fugere nititur ad Antiochiam properans , subito hiatu terrae
cum equo absorptus , prius est sepultus quam mortuus . Ibidem alio hiatu terrae bos interceptus , dum corpore in-
ferius fluxit cornibus superius hesit . Rome, Lateranis , in basilica Salvatoris, fulmen turrim sacram percussit ,
partem culminis et gallum aeneum vento versatilem campanasque deiecit , et quassato angulo eiusdem basilicae
sepulchrum papae quod erat inferius omnino destruxit. Edem sancti Pauli ex tribunali igne de caelo tactam,
P 25 ut et tecti plumbum conflaretur et trabes visibiliter arderent ; profecto arderet tota , nisi aqua et auxilio aposto-
lorum confluentes populi Urbis obstarent ; monstrant indicia trabes. Beneventi bicipitem vitulum sine pedibus natum .
Rome, in porticu 28 Gallae , vidi id quoque prodigium, Gloriosam nomine et virtute Bonumfilium , iuvenem auda-
cissimum , gladium tunc ferentem et hastam, armo dextro cepisse , suscipiensque eum : «< Tune es , ait, ille ne-
quam qui virum meum interfecisti ? » Et abstracto cultello de supparo , quem tenuit evisceravit. Volentibus su-
30 mere vindictam : « Ut quid, illa inquit, virum meum interfecit ? » Sic pro pena gloriose Gloriosa mansit.
Anno XVII pontificatus domni P. papae II , anno pacis decimo , mense primo , XXXI die 29 mensis , die transitus
Domini, ira de manu calicis eius de terra ascendit . Petro Urbis praefecto defuncto, homines scelerati, seditiosi,
proni ad malum, privatis male negotiis , publicis pessime providentes , inconsultis patribus primoribus , puerum
adolescentem in Urbis praefectum eligunt. Cuius modus immo excessus hic est . Dum domi in cilicio pater prae-
VARIANTES DU MANUSCRIT .
21 absortus - 24 tactam destruxit> h, ut videtur, parum apte; sed verbum aliquod supplere oportet - 26 bicibitem - prodi-
gium < ab ea > -- 30 gloriosae 31 XXVI.
LIBER PONTIFICALIS , t . II. 36
302 CLXI. PASCHALIS II (1099-1118) .
fectus moritur, extra in gradibus filius praefectus eligitur ; patris cadaver ad ecclesiam ducitur, filii fastus ad loca
praefectoria destinatur ; patri exequiae funeris in ecclesia , filio laudes praefectoriae in atrio adplauduntur ; illi
patrem rationem Deo redditurum in sepulchrum deponunt, isti filium iuraturum populo in ambonem sublevant.
Miserabilis casus utrorumque ! Et tu exequias funeris pro comitiis filii perdidisti , pater ; et tu comitiorum adplau-
sum pro patris exequiis amisisti , fili ! Concludat igitur qui vult, dicatque patrem malo terminasse exitu cuius in
morte uxor gaudeat , filius letetur , domus tota exultet ; filium principiis inchoasse nequam cuius in comitiis mater
laceratis crinibus plangat, filius scissis vestibus gemat , domus tota tristetur.
Turbavit domnum papam curiamque simul adlatum et mors patris et excessus filii ; initoque consilio : « Quia
» nostra , inquiunt , ante tempus occupant, merito et non sua in tempore perdant. Valde 30 P. , et tu Const. , et ex
>> omnibus quae ad praefecturam pertinent ad curiae commodum in testimonio venerabilis huius nostri diaconi 40
» te investias . >> Parui iussis ; in reditu tumultum insidiasque in domini necem persensi ; providi auxiliis in
subsidiis positis, loco et tempore egregie facturis ; deinde sic sibi adfuturum fore denunciavi . Iamque ille cum
tumultu populi plebisque Constantiniane basilicae pede limen tetigerat, cum subito 31 oleum consecrandum in
chrisma, iam infectum balsamo confectumque , fracto vase diffusum est . Turbari patres , mirari domnus , nec crede-
bant prodigium eo quod in prosperitate positi nullius periculi casum adfuturum timebant . At iterum alio oleo 15
confecto , domnus pontifex ad exequendae tantae sollempnitatis misterium ad altare ascendit iamque ex tribunali
sede orationem Deus a quo et Iudas reatus sui penam et latro confessionis praemium sumpsit inceperat , cum
illi puerum scissis vestibus inter altare et tribunal sibi opponunt , confirmari eum in Urbis praefectum petunt.
Cumque , ut eius domni moris erat, ob reverentiam incepti offitii respondere differret , irasci illos , magnis
acclamare vocibus , Deum sibi testem facere , in vota iurare : « Ni responderit , aliterque si senserit , atrocis facti 20
>> miserias eo die visurum . » Tandem domnus : « Quid , inquit , confirmari eum in praefectum petitis , quem nec
>> nos digne dare nec vos hodie honeste petere potestis ? Cum vos hodierni funeris exequiae a comitiis merito subtra-
>>
>> hant et nos sollempnis diei charismata ab huiusmodi iuste removeant, quibus peractis respondebitur digne .
Et illi : «< Pro velle vestro : nos dispositis utemur . » Tumultuantes que discedunt, fecissentque dispositis viam, ni
25
eorum quae ira tumuerat nostrarum copiarum timore enervaretur audatia .
Die altero , die Parasceve , cum omnium civium , huius urbis maxime , vetusti moris sancta devotio per loca
sancta , per martyrum cimiteria , per votiva sollempnia pedibus 32 discalciatis in Urbe suburbiisque confertim dif-
funderetur, illi simplicem populum plebemque in factionis suae Caribdim sub armis iurare compellunt . Itidem die
magni Sabbati , die Paschali gravius . Secunda feria , eunti domno ad basilicam beati P. , iuxta radicem 33 pontis
Traiani cum tumultu se puer ille opposuit , confirmari petiit . Quod quia adeptus non est , sequentis familiae 3* 30
alios cepit, alios affecit iniuriis . In reditu, coronato papa , ut eius diei mos est , patribus sollemniter procedentibus ,
in iniuriam ex Capitolio 35 strepitu , clamore, lapidibus eos prosequuntur . Nec adhuc satis : delegant post eum ;
nec antea vestes sacras eum exui licuit quam respondere opportuit sequenti sexta feria de confirmatione communi
consilio deliberandum . At ille non contentus termino , eo die quae restabant prefecturalia a quibus potuit in se
VARIANTES DU MANUSCRIT .
23 clarismata-
2 adplaudet, sed ĕ puncto notatum : adplauduntur conieci 6 principis (corr.) - 8 ablatum - 12 egregiae -
25 nisi h - nostrorum -― -
31 papa suppl. h - mos suppl. h - 34 non cont. ) incontemptus (corr . ) — perfectu alia (corr. )
CLXI. PASCHALIS II ( 1099-1118) . 303
compleri fecit. Feria sexta in tantam exarsit audatiam ut eorum domos subverteret quorum religio fidei in dom-
num perfide agere noluisset . Providens autem domnus huic ruinae absque multa cede resisti non posse, in
Albam 36 secessit . Furor illius fautorumque in ecclesiam et domum P. Leonis qui eam tueri videbatur omnino
exita conversus , nec posse pati ni 37 reverso eo suorum fulciretur auxilio . Reversus tanto copiosius principibus curiae lar-
5 gitus est dona quanto laboriosius bellicis sudoribus pro se subitiendos fore cognoverat, Ptolomeo Arichiam , ceteris
Hac spe boni auxilii nostri securi ad congrediendum cis Tiberim copias exponunt . Presto fit praelium , ut qui
38
Urbis totius milites cum heredariis nostris 3 paucis belli fortunam sortiri debuissent, magno ausu . Sed subito
nostri victores , illorum alios iurisiurandi religione in captionem domni reversuros astringunt , alios et ipsum
10 puerum secum captivos ducunt. Iam nostri ad Fumonem 39 properantes Albam transierant ; iam terram Ptolomei
uti securi , molles , dissoluti , inermes intraverant ; Algidum iam devenerant ; cum Ptolomeus irruens in eos et
captos abstulit et capientes cepit , non veritus domnum papam ob noviter susceptum benefitium triplicata iurisiu-
randi religione. Hac Ptolomei perfidia in exemplum suscepta , periurii contagium omnes fere infecit , adeo ut ob
participationem consortibus sceleris in Urbe et caeteris hinc inde periurium nec infamia nec crimen haberetur.
15 Execrabile dictu , horribile auditu ! Hoc ausu, hac indulgentia criminis Sarminetum , Nimfas , Tiberiam 40 et
omnem Maritimam enormitas defectionis involvit , similiter totam et Urbem ; vix unus in multis quem factionis
reum dicta vel facta verisimilibus inditiis non demonstrarent . Ebullire totam , machinis et tormentis ea parte qua
Capitolii rupes edibus P. Leonis imminet contigue ordinatis ; quicquid armis , igne , manu , inferri poterat, invidia
magis quam ratio moliebatur ; factumque ut solus ex parte pateretur in toto quicquid undique ab omnibus pote-
20 rat inferri in unum . Huius tamen impetus fluctus cepit tandem detumescere, vel divinis auxiliis vel operibus
rusticanis pro maturitate illius temporis omnibus fere instantibus ; ipsa etiam curia ob impatientem in locis istis
bonis ac religiosis quanto benignior malis seditiosisque . Huius consiliarii familiaresque 43 abbas Farfensis , qui ob
25 sacrilegium factionemque ab Ecclesia bis terque in capite dampnatus , Iohannes maledictus , Ptolomeus , horum-
que fautores . Tunc simul atque Latium intravit beati Petri fidelibus bellum iniecit . Magna conatus est, famosa
fecit , sed parva . Ob huius victoriae gloriam quam fecerat , videlicet quia apprehenderat quaedam castra , plebs
populusve Romanus triumphum sibi instituit . Coronata Urbe rex et regina transivit per medium ; magnus apparatus ,
parva gloria . Huic nullus patrum , nullus episcoporum , nullus catholicus sacerdos occurrit . Fit ei processio , empta
30 potius quam indicta . Iturus ad basilicam beati Petri , navi transivit , non ponte 45. Traiectus coronari expetiit .
Respondetur : «< In ea basilica a papa vel patribus coronandus coronari 46 deberet , aliter nequis ; quod si velis , ab
» eis fore petendum . » Fit consultum , delegat 47 in hunc modum : « Si divinitus datum foret , Patres conscripti ,
» rerum publicarum statum digno moderamine gubernari , dignaque reverentia earum rectores alter ab altero
praeveniretur ; pax foret , nec imperialibus comitiis Urbis abesset pontifex , nec pontificalibus Orbis abesset
VARIANTES DU MANUSCRIT .
ni
2 domnum < papam > h 4 nec posse ] locus mendosus - m --- tanta - 14 consortibus ] bus h super rasuram - 21 pro suppl.
h -22 Capaniam - 31 debere (corr. h ) -— 34 obesset imp . (corr. h )
304 CLXI. PASCIALIS II (1099 1118) .
imperator ; alter alterius gloria fulciretur ; gloria alterius gloria utriusque foret et robur ; robur utrorumque
» timor omnium amorque ; in utrosque tota se converteret civitas ; nos patres, nos consules , nos primores , nos
>> omnes boni Urbis et Orbis intuerentur ; Gothi , Galli , Yspani et Afri, Greci et Latini , Parthus et Indus et Arabs
>> aut timerent nos aut diligerent . Nunc autem , dum secus agitur, fit aliter. Dimissis ceteris invicem agimus , in-
>> vicem agitur ab omnibus . Merito hec patimur, maledicimur , impugnamur , exterminamur. Convertimini igitur ,
>> et mei licet peccantis votum correctionemque suscipite ; ne dum per vos in me rigescit iusticia, multiplicatis
» sceleribus in aliis sine me qualiter rigescat non habeat . Ecce a patre Romane aecclesiae domno papa e Galliis in
» Urbem coronandus adveni ; eum abesse infortuniis meis deputo ; nunc autem id a vobis exposco , tantoque id
>>
recipienti mihi fiet gratius quanto ut id mihi fieret gravius elaboravi . Solent accuratius excolere homines quod
>> diu quesitum periculis adinvenitur . Sit pax, et quidem erit , si velitis . Sine crimine loquor . Profecto sedatis 10
>> aliquando nos dulcibus dictis convenias quos fellitis actibus in dies circumvenire contendis . Credisne credamus ,
» rex, te penitendum satisfacturum advenisse , per quem acerba ira continuaque, irruptiones barbaricas , rapinas
» sacrilegas , ordinationes sacrilegas et execrabiles , exordinationes impias seditionesque assidue conflari fierique 15
>> cernamus ? Simul ac Latium intrasti , rex, beati Petri fidelibus bellum iniecisti . Si non successit voto , id Deo,
» non rege . Age , qui sunt pro quibus agitur ? Abbas Farfensis et Ptolomeus , uterque anathematizatus . Qui sunt
» contra quos agitur ? Beatus Petrus et Paulus , uterque apostolus . Quibus locis agitur ? In eorum patrimoniis, in
» domo propria. Oblitus horum, rex, illis ducibus , audax audacter ecclesiam beati Petri intrasti . Quibus clericis,
>> quibus patribus , cum quibus episcopis ? Quomodo ? Silendum , quoniam agendum est . Adde : Qui sunt qui nunc 20
» ante eius fores excubant ? Nonne seditiosi ? Qui sunt qui nunc eius thesaurum custodiunt ? Nonne sacrilegi ? Qui
» sunt qui eius altari deserviunt ? Nonne heretici ? Heu ! heu ! expulsis catholicis reverendam cunctis orbis populis
>> beati Petri ecclesiam per te heretici occupant. Heccine est via illa, rex, qua penitens veniam merearis ,
» satisfactio qua Aecclesiae conformeris , pax qua bella quiescant , seditiones cessent , venti sedentur, mare
>> detumescat ? Profecto , nisi conversus , immemor mali , aliter cum Deo senseris , rex , aliter rex regum cum rege 25
» sentiet Deus . Comitiari cum excommunicatis , rex , nosti nos nec debere nec posse, eo maxime cum contremiscat
Diffisus hinc rex , accito Mauritio Braccarensi archiepiscopo , qui ob superbiam levitatemque curialis effectus "
per biennium extra parrochiam propriam opulentissime cultu regio hac et illac molliter dissoluteque vagaverat ,
30
ante corpus beati Gregorii 50 coronare se fecit sicque ab Urbe comitiatus abscessit .
In itinere erat , eque distabat ab Urbe et Sutrio ; audivit principem Apuliae cum expeditis celeribus Campaniam
intrasse , Pillumque 51 ob defectionem ab eisdem depopulari . Fit consilium , eos vel capi vel amoveri posse si ante
diem a regio exercitu incautis subveniatur . Nec mora : totum robur belli ea agilitate illuc destinat ; et quidem
succederet voto ni quaedam nobilis matrona ex Plumbinara 52 , dum sic properantem exercitum vidit , periculum
VARIANTES DU MANUSCRIT.
30 coronari h
3 Partus ( corr .) - 7 habet (corr . ) - 8 mei (corr. ) 9 fit ( corr .) - 14 te <adh -- 29 dissolutaeque -
34 properant
CLXI. PASCHALIS II (1099-1118) . 305
quod timebat accito veredario affuturum principi annuntiaret . Sicque dum cavit uni providit utrisque , ut duo tam
feroces exercitus iam fere contigui , alter in vicum Mauricii, in Acuti arcem 53 indemnis se alter 5 conferrent .
Domnus papa celebrato concilio 55 quod in partibus Apulie congregaverat, rediens in Campaniam 56 Pillum
Pullanumque , in Maritimis oppidum 57 sancti Silvestri in sui ditionem convertit . Iamque 58 autumnus instabat ,
5 cuius calore vel aestu exterius constipatus , interius dissolutus , uti senex et qui erat in castris debilior , in Anagniam
se contraxit; hicque adeo infirmitas eum oppressit ut qui aderant medici morti eum magis quam vitae adiudica-
rent. Sed auctor vitae Deus vitam eius produxit in longum , et dum dissolutis interius membris compaginis solidi-
tatem iniecit, exustis exterius fomenti robur diffudit ; factumque est ut qui antea in lecto alterius auxilio suspensus
vix sedere poterat, postmodum ante altare per se erectus missarum sollempnia celebraret. Hac valitudine venit in
59
10 Praeneste et beati Agapiti ecclesiam ibidem dedicavit . Nativitatis Domini vigilias , Romani ordinis missas et matuti-
num post missam et iterum missam et post missam processionem cum omni voto et sollempnitate illi diei debita ,
60
Octavas etiam et Epiphanias devotissime celebravit. Et data licentia legatis 6 Constantinopolitani imperatoris quos
ibidem receperat, deliberaturus beati Petri basilicam , incautis hostibus , Romam 61 in porticum venit . Ob cuius
inopinatum adventum subitumque tantus terror Ptolomeum et praefectum invaserat ut ante alter quam vellet
15 domnus papa dare pacem peteret , quod desperans de gratia, dimissis penatibus, in Urbe latitare pararet .
Iamque bonus pontifex ad perficiendum quod inceperat machinas et tormenta et quaeque necessaria bello
incredibili agilitate per biduum per suos parari fecerat . Vicisse eum diceres quam victurum. Sed dum voluit,
quod voluit fecit Dominus : vitam eius quam ob gratiam distulit ob debitum terminavit. Biduo post reditum tanto
artius ob laborem itineris populique frequentiam infirmitas in eum convaluit quanto remissius ob quietem assi-
20 duitatis amenitatemque obsequii ante defecerat . Vir sanctus moriebatur et operabatur. Convocatis patribus , ut in
constantia fidei et sinceritate veri eum sequerentur iniunxit, in cautela doli ab his qui intus forent et extra , in
execratione Gibertinorum et enormitatis Teutonice ; ut invicem se diligerent et invicem idem ut et ipsum verum
Post hoc unctus oleo sacro , facta confessione, peractis in eo omnibus prout decuit sanctum, psallendo cum
25 psallentibus , nocte media , ut qui de tenebris properabat ad lucem , senex honestus, immo ipsa honestas , carnis
debitum solvit XI kl . feb 2. Corpus eius balsamo infectum et, ut ordo habet, sacris indutum vestibus , cum obsequiis
debitis et honore digno , cum frequentia cleri et populi , nec cuilibet tanta gleba imposita est deportanda , sed ab
ipsis patribus honorifice est deportata in basilicam Salvatoris , in sede propria , in patriarchio , dextro 63 latere templi ,
64
in mausoleo purissimi marmoris talapsico opere sculpto , supradicto die , videlicet XI kl . feb . mirifice colloca-
30 catus est.
Qui beatissimus quamplures fecit ordinationes per diversos menses, presbyteros L, diaconos XXX, episcopos
65
numero C. Consecravit 5 ecclesias XX : Rome aecclesiam sancti Adriani in Tribus Fatis II° anno sui pontificatus de-
dicavit , et aecclesiam sanctae Mariae 66 positam in regione Areole in loco qui vocatur in Monticelli similiter
consecravit; verum etiam ecclesiam 67 sanctorum Quatuor Coronatorum quae tempore Roberti Guiscardi Salernitani
35 principis destructa erat, a fundamentis refecit atque consecravit anno pontificatus sui XVII ° , mense ian . , die XXmo.
VARIANTES DU MANUSCRIT .
2 indemnes (corr.) — 5 Agnaniam 8 interius in] ex (corr.) 26 XI kl. - 27 imposita est suppl . h
306 CLXI. PASCHALIS II (1099-1118 ) .
68
Celebravit concilium apud Guarstallum in Langobardia , aliud apud Trecas civitatem in Francia . Postea defuncto
VARIANTES DU MANUSCRIT .
1 Garistallium (corr .)
NOTES EXPLICATIVES .
1. Blede patrie] Cette localité ne doit pas être confondue avec dehors et celui du fond de l'abside, la sedes qui est devant la
la Bieda (Blera) de la Tuscie romaine. La vie de Pascal dans le porte, au sud (au sud du palais), c'est-à-dire la sedes stercoraria
Liber censuum la place in comitatu Galliace ; les Annales Romaines et la sedes patriarchalis, c'est- à- dire la chaire épiscopale, derrière
disent que Pascal était natione Ravenne, de oppido quod vocatur l'autel . Cela fait, il se dirige vers la porte qui fait communiquer
Galliata. Le nom de Galliata se retrouve dans celui de la localité la basilique avec le palais pontifical ; cette porte existe encore.
actuelle de Galeata , située dans la haute vallée du Ronco , au sud Il y est reçu, dit Cencius, par les iudices, les chefs de l'aristo-
de Faenza . Cette situation concorde bien avec les indications cratie laïque, qui montent avec lui le grand escalier intérieur et
Flammineae provintiae, natione Ravenne . Bleda sera un village de l'escortent jusqu'à la basilique de Saint-Silvestre, chapelle située
cette région montagneuse . au premier étage du palais, dans sa partie extérieure (v. t. 1,
2. pro monasterii sui] On dit ordinairement que Pascal II avait p. 377, note 7) . C'est ici qu'a lieu la prise de possession du pa-
été moine à Cluny . En fait, le plus ancien auteur qui nomme son lais . L'entrée de la basilique est formée par un arc que suppor-
monastère, Orderic Vital (Hist. eccl., X, 1 ) , s'exprime ainsi : tent deux colonnes de porphyre : on y voit une image miraculeuse
<< Rainerius, Vallis Brutiorum monachus . >> du Sauveur. Deux sièges y sont disposés : ce sont les deux cu-
3. in ecclesia s. Clementis] Probablement dans l'ancienne église, rules du biographe ; Cencius note qu'elles sont en porphyre ;
celle que l'on a découverte sous l'église actuelle . Celle-ci , en dans la vie d'Honorius II, elles sont appelées symae (sigmae),
effet, est l'œuvre du cardinal Anastase, qui fut titulaire de Saint- parce qu'elles présentaient, au siège, une grande échancrure
Clément après l'avènement de Pascal II et jusqu'en 1125. On lit semi-circulaire. C'étaient sans doute d'anciens sièges de bain,
encore sur la chaire épiscopale, au fond de l'abside, l'inscription provenant de quelques thermes abandonnées . Le pape s'asseyait
commémorative ANASTASIVS PRESBITER CARDINALIS d'abord, d'après Cencius , sur celui de droite, et là le prieur de
HVIVS TITVLI HOC OPVS CEPIT PERFECIT. D'autre part Saint- Laurent, c'est-à -dire le chef des clercs de la chapelle inté-
il est sûr qu'en 1059 on enterrait encore dans l'ancienne basili- rieure du palais, lui mettait en main un baton (ferula) avec les
que (De Rossi, Bull. 1870, p. 138 et suiv. Cf. Musaici). clefs de la basilique (de Saint- Laurent) et du palais lui-même. Il
4. His aliisque... ] Nous avons ici une description sommaire des se levait ensuite et se transportait sur l'autre siège, où il ren-
cérémonies de l'élection et de la consécration pontificale au com- dait au prieur le bâton et les clefs . Le prieur lui passait alors
mencement du XII° siècle . L'Ordo de Cencius Camerarius , qui une ceinture de soie rouge, à laquelle pendait une bourse vio-
n'est pas de cent ans postérieur à l'avènement de Pascal II, lette, contenant douze sceaux en pierres précieuses ( douze pierres
donne beaucoup plus de détails. Il suppose d'abord que l'élection gravées antiques ?) et une fiole de musc. C'est alors qu'il rece-
a eu lieu dans la basilique de Latran. Une fois que l'on s'est vait les officiers du palais, et qu'il faisait sa première distribu-
entendu sur le choix du nouveau pape, le premier des diacres le tion d'aumônes . Notre biographe distribue la cérémonie d'une ma-
revêt d'un manteau rouge (de pluviali rubeo ammantat) et deux nière un peu différente. Sur la première curule le pape reçoit
cardinaux le conduisent à l'autel, où il se prosterne pendant une ceinture de laquelle pendent sept clefs et sept sceaux , sur la
qu'on chante le Te Deum. Puis il prend place au trône pontifical, seconde le bâton . Ainsi quelques changements se produisirent
au fond de l'abside, où il reçoit l'hommage des cardinaux et au- dans le courant du xire siècle . Le biographe et Cencius trouvent
tres dignitaires présents . On le conduit ensuite au siège de un merveilleux symbolisme dans ce cérémonial : au fond il n'a
marbre appelé sedes stercoraria, qui se trouve devant le portique rien de religieux , il est d'ordre absolument privé. C'est la remise
de l'église, c'est- à-dire en dehors de l'atrium . Ces deux stations , de la maison pontificale à son nouveau maitre . Le bâton n'est
ces deux sièges, correspondent aux deux parties de l'élection pas une crosse d'èvèque , c'est le signe de l'autorité sur le per-
telle qu'on la concevait anciennement choix du candidat par le sonnel du palais ; en recevant les clefs , le nouveau pape prend
haut clergé et par les principaux d'entre les laïques, présentation possession de l'immeuble ; la bourse, avec ses pierres précieuses
au peuple assemblé. Quand il se lève de la sedes stercoraria, aux et ses parfums, l'investit spécialement du trésor pontifical (vestia-
acclamations du peuple, le pape est vraiment et complètement élu , rium) . Après la cérémonie des deux curules, le pape entrait dans
et, comme le remarque Cencius, on peut lui appliquer le texte Sus- le palais intérieur, en suivant une longue galerie qui passait au
citat de pulvere egenum et de stercore erigit pauperem ut sedeat cum dessous de deux images de saint Pierre et de saint Paul (t . I, p. 378,
principibus et solium gloriae teneat. C'est alors que retentit le cri note 26) et aboutissait à la chapelle Saint-Laurent, le Sancta
Illum papam sanctus Petrus elegit ! Dans notre texte, l'élection Sanctorum actuel ; là il faisait une prière et pénétrait ensuite dans
ayant eu lieu à Saint- Clément, l'ordre de la cérémonie est un son appartement privé. - La sedes stercoraria se voyait encore
peu modifié. Le pape a déjà reçu l'hommage des dignitaires et au temps de Rasponi, dans le cloître de Latran (De bas. Lat.,
entendu les acclamations de la foule lorsqu'il arrive au Latran ; p 36, 178); elle était ornée de figures en relief ; quant aux deux
néanmoins il prend place sur les deux sièges consacrés, celui du curules de porphyre », qui sont en marbre rouge , on les conserve
CLXI. PASCHALIS II (1099-1118 ). 307
l'une au musée du Louvre , l'autre au musée du Vatican . Ces céré- lis papa cum duce Rogerio et multitudine militum hominumque
cia. Prz innumerabilium venit super Beneventum . Quorum timore per-
monies demeurèrent en usage jusqu'au commencement du xvie
siècle . Voy . Cancellieri, Storia dei solenni possessi, p . 58 , 64 . territus Anso, Dathmari filius , fugit X kal. octobris, indictione X.
5. Et inter missarum... ] Ce cérémonial ne diffère du rituel anti- Alio vero die triumphans ingressus, urbem suo dominatui sub-
que (v. mes Origines du culte chrétien, p . 348 ) que par la chris- dens ». Cf. le petit poème composé en l'honneur de Pascal II,
mation, détail qui, comme beaucoup d'autres analogues , s'intro- peu après la prise de Bénévent, publié dans le Neues Archiv, t. I.
duisit à Rome entre le ixe et le XIe siècle, sous l'influence de P. 184.
l'usage ultramontain . 15. Petrus de Columpna ...] Ce personnage, le premier Colonna
6. Coronatus...] Coiffé de la tiare, qui maintenant, comme le que l'histoire connaisse, était fils de Grégoire de Tusculum , frère
montrent les monuments du XIIe siècle, est pourvue d'une cou- de Benoit IX . Cavae existe encore ; c'est le village de Cave, à six
ronne. Déjà au xe siècle l'imposition de cette coiffure se faisait kilomètres environ à l'E. de Palestrina.
avec solennité , le jour de la consécration. Le pape la recevait sur 16. Corsorum domus ... ] Cet épisode paraît devoir se placer dans
les degrés extérieurs de la basilique de Saint- Pierre , au moment les premiers mois de 1106. En effet, le début Sed et adhuc fumi-
de monter à cheval pour rentrer au palais de Latran (Ordo Rom. gat... suppose que l'échauffourée de Maginulf ( 18 novembre 1105)
IX, dans Mabillon, Mus. Ital. , t. II , p. 93 ) . Cette cérémonie se est déjà passée ; un peu plus loin, le pape est dit s'être trouvé,
renouvelait tous les jours de grande fête. eodem anno, à Florence, où il célèbre un concile . Une lettre de
7. expectamus] Le biographe du XIe siècle, comme ses prédé- Pascal (Jaffé, 6091 ) est datée de cette ville, le 19 septembre 1106.
cesseurs du VIIIe et du IXe siècle, a commencé à écrire avant la 17. quia monachus videbatur] Etienne Corsi s'était apparemment
mort du pape. Pascal ayant été consacré le 14 août 1099, ceci n'a affublé d'un habit de moine, de sorte que le pape put s'en croire
pu être écrit avant la mi-mars 1101 . débarrassé . Son erreur dura peu, comme on le voit plus bas .
8. Robur autem...] Guibert étant mort en septembre 1100 , ces 18. apud Florentium] Ce concile n'est pas mentionné ailleurs .
événements ont dû se passer soit à l'automne 1099. soit plutôt L'évêque de Florence était alors Renier. L'auteur mentionne plus
au printemps de l'année suivante. rapidement les conciles de Guastalla (22 octobre 1106) et de
9. Rogerii comitis] Roger I, grand-comte de Sicile . Troyes (23 mai 1107) , dont on a des documents .
10. et hic minus] Minus securus. Le castellum indiqué est Cività 19. Ponteclem et Montemaltum] Montalto, localité située dans la
Castellana. Maremne, au N.-O. de Corneto, près et à gauche de l'embou-
11. Transitus immo mortis eius diem] Ce jour est resté ignoré, chure de la rivière Fiora. Pontecele (Ponteclem est sans doute une
comme le souhaitait le biographe. Cf. Annales s. Disibodi (M. G. mauvaise leçon) doit se trouver aux environs ; M. Paul Fabre,
Scr., t. XVII, p. 17) : « Quidam autem de fautoribus eius (Wigberti) que j'ai consulté sur ce point, rapproche ce nom de celui d'un
rumorem sparserunt in populum ad sepulchrum eius se vidisse castrum Celle ou Cellarum, souvent mentionné dans les documents
divina micuisse luminaria. Quapropter domnus apostolicus Pas- du XIVe siècle, qui est devenu la localité actuelle de Cellere , à
chalis , zelo Dei inflammatus, iussit ut effoderetur et in Tyberim quatre ou cinq lieues au N.-O. de Toscanella.
iactaretur : quod et factum est. » Les miracles attribués à l'anti- 20. Lavicano episcopo] L'évêque de Labicum Bovo, fut comme
pape sont décrits dans une lettre adressée à l'empereur Henri IV on l'a vu plus haut, un des consécrateurs de Pascal II. J'ai
par Pierre, évêque de Padoue, et conservée dans le Codex Udal- déjà dit (ci - dessus, p . 136, note 26) qu'il n'y avait jamais eu
rici (Jaffé, Bibl . , t. V, p . 194) . d'évêques de Labicum distincts de ceux de Tusculum . Dès le
12. Alter post alterum] Les trois antipapes ne sont pas nommés 15 octobre 1100 , Bovo était remplacé par Jean, qui prit le titre
ici dans l'ordre chronologique. La compétition de Théodoric est d'évêque de Tusculum et joua un rôle important dans les affaires
la plus ancienne ( 1100), vient ensuite celle d'Albert (1102) et enfin de l'année 1111. C'est lui qui commença le sacre de l'empereur
celle de Maginulf ( 1105 ) . Les Annales Romaines donnent beaucoup Henri V, le 12 février . Au moment de l'enlèvement du pape il
plus de détails sur ces entreprises . prit la direction de l'église romaine en qualité de vicaire. On a
13. apud s. Trinitatem in Cava] On voit encore, dans le cimetière de lui une lettre écrite alors à Richard, évêque d'Albano, légat
de la Cava, l'épitaphe de l'antipape Théodoric, avec la date de du pape en France (Hardouin, t. VI, p . 1907 ; Mansi, t. XXI, p.
sa mort (Cod. diplom , Cav. t. I, p. LXVIII) : 59). Il s'y intitule agens vices domni Paschalis papae vincti Iesu
Christi. Il fut de ceux qui résistèrent au pape quand celui-ci eut
cédé à l'empereur (Jaffé , 6301 ) .
+ 21. Ptolemeo] Le comte de Tusculum , fils d'un autre Ptolémée
THEO et petit-fils du comte Grégoire, frère de Benoit IX. Nous avons
DO ici l'énumération des chefs de l'aristocratie romaine à cette épo-
RI que ; en dehors de la ville, la puissante famille de Tusculum, dont
CVS les domaines s'étendaient de l'Apennin à la mer sur la ligne de
IN communication entre Rome et Capoue, ligne très importante alors
M. PACE CII dans le système d'alliances de la papauté ; en ville, les Pier Leone
et les Fraiapane , les uns maitres du Transtévère par leur forteresse
du théâtre de Marcellus, véritable tête de pont, les autres domi-
14. Eo tempore... ] Il est à croire que Cività Castellana fut prise nant le centre de Rome par la possession du Palatin et de ses
peu après la mort de l'antipape Guibert. Bénévent, excommuniée annexes, qui s'étendaient jusqu'à l'Esquilin et interceptaient ainsi
au concile de Melfi (octobre 1100), tomba aux mains du pape onze les communications entre le Latran et le Vatican .
mois plus tard . Pascal y fit son entrée triomphale le 23 septem- 22. possessiones recepit] La chronique de Subiaco (Muratori ,
bre 1101. Ann. Beneventani (M. G. Ser. , t. III , p . 183) : « Pascha- Script., t. XXIV, p . 939) nous a conservé quelques détails sur la
308 CLXI. PASCHALIS II ( 1099-1118 ) .
reprise des châteaux d'Affile et de Ponza, dans le voisinage du une déformation de Comes , nom d'un diacre-cardinal de S. Maria
monastère, du côté du sud . Cette expédition eut lieu au mois d'août in Aquiro . Le P. qui précède sera donc l'initiale du nom d'un laï-
1109. que influent. Cela étant, je crois pouvoir lire Pandulphe, et recon-
23. Hic, inquit, Montem Altum... ] Je ne vois pas où M. Gregoro- naitre ici le Pandulphe, auteur des biographies suivantes. Ce-
vius a pris ce qu'il dit ici d'une entrevue entre le pape et une sorte lui ci faisait sûrement partie de la cour pontificale à la mort de
de parlement de la noblesse tenu au Capitole, à la suite de quoi Pascal II , en janvier 1118 ; il était neveu d'un cardinal des plus
les Corsi , assiégés dans Montalto, se seraient soumis . Il me considérables , Hugues d'Alatri , et , si je comprends bien une
semble que le biographe nous montre le pape donnant une se- expression de la vie de Gélase II où il parle de sa familia, il
conde fois l'assaut à la forteresse des Corsi, sur le mont Capito- avait sous ses ordres une partie du personnel laïque et armé de la
lin , et se flattant qu'en frappant ainsi le rebelle dans son château maison pontificale . C'est à ce titre sans doute que Pascal lui con-
de Rome, il l'obligerait à cesser toute résistance, à Montalto ou fia une mission qui exigeait plutôt l'énergie d'un commandant
ailleurs. Les paroles prêtées à Pascal II sont une sorte d'exhor- militaire que les qualités ecclésiastiques d'un cardinal . Un peu
tation qu'il adresse à sa troupe. plus bas, nous le voyons disposer des corps de troupe et se
24. Cum vero Romam pervenit...] Sur ces événements, voy. plus flatter qu'ils sauront se battre.
loin la narration des clercs de la cour pontificale, insérée dans 31. cum subito oleum ] Sur les détails liturgiques de ce passage.
le cod. Vat. 1984 (Ann. Rom.). on peut comparer l'Ordo du chanoine Benoit, livre à peu près
25. annis pl. m. novem] La paix dont il est ii question date de contemporain. Voici ce qu'il dit de la cérémonie du jeudi
la répression du schisme de Maginulf, en novembre 1105 ; un peu saint : «< Ad missam . Descendit summus pontifex in secretarium ;
plus loin le biographe rapporte à la dixième année de cette paix praeparatis ampullis plenis oleo, miscitat balsamum cum oleo.
un événement du 31 mars 1116. Deinde se induit cum omnibus aliis, et habet septem candelabra
26. Quid autem distuli] Cette effusion d'enthousiasme pour les ex- ante se accensa , et cum processione procedit ad altare cum linteo
ploits des Pisans s'explique par le fait que le biographe parle ici (un dais) expanso super caput eius . Primicerius osculatur scapu
de choses qu'il a vues de près . Le volume qu'il annonce sur ces lam pontificis et cantat Introitum cum Gloria Patri et Kyrie. Pon
hauts faits est évidemment celui qui a été publié par Ughelli, tifex incipit Gloria in excelsis Deo ; primicerius cum schola res-
Italia Sacra, t . X , Appendice, p. 93, sans nom d'auteur. Il y nomme pondet. Qua finita, pontifex unam tantum orationem dicit. » C'est
le cardinal-légat, Boson , et laisse voir qu'il faisait lui-mê ne partie cette oraison Deus a quo et ludas dont il est question plus bas.
de l'expédition : en effet en racontant qu'une forteresse sarrasine 32. pedibus discalciatis] Le pape lui-même allait nu-pieds à la
paraissait devoir offrir une résistance invincible, il s'exprime basilique de Sainte- Croix, pour célébrer le service du jour (Ordo
ainsi : «< spem nobis omnem posse capi repellebat. » Ceci n'a pu cit.).
être écrit que par un témoin oculaire . 33. pontis Traiani] Le chanoine Benoit, qui donne le détail de
27. Mamistra] Nom médiéval de Mopsueste, en Cilicie. Le trem- la procession du lundi de Pâques , s'accorde avec les Mirabilia
blement de terre dont il s'agit eut lieu en 1115. Cf. Romuald de pour donner le nom de pons Adriani au pont Saint - Ange . Il y a ici
Salerne, M. G. Ser . , t. XIX , p . 417. une distraction de la part du biographe.
28. inporticu Gallae] Ce portique s'étendait entre l'église Saint- 34. sequentis familiae] Derrière le pape, marchait, dans ces
Nicolas in Carcere et la Schola Graecorum (S. Maria in Cos- processions solennelles, le préfet de Rome, escorté des autres
medin) . Il est mentionné sous le nom de porticus Gallatorum dans magistrats (iudices). La mort du préfet Pierre ouvrait une lacune
un des itinéraires du chanoine Benoit (Mabillon , Mus . Ital. , t . II, importante à cet endroit du cortège. Ce n'est d'ailleurs pas un
p . 125 ) et dans un document de l'année 1377, publié par Nerini corps de nobles romains qui aurait pu être désigné par le terme
(De templo s . Aleri , p . 542 ) . C'est de ce portique que tirait son de familia. Il ne peut guère être question des Adextratores, corpo-
nom l'ancienne église de Sainte-Marie in Porticu, dont le vocable, ration palatine, dont le rôle était d'escorter le pape à droite et à
transféré depuis le XVIe siècle à S. Maria in Campitelli, a été gauche dans les processions ( Ordo de Cencius c . 20. ) , Je crois que
remplacé par celui de sainte Galla (Greg. M. Dial., Iv, 13), pro- le biographe vise un personnel plus considérable; dans plusieurs
bablement suggéré par le nom du portique . Sur la tradition qui de ses récits on voit intervenir une sorte de garde pontificale
rattache à celui - ci le souvenir de la sainte en question, voy. qu'il appelle tantôt familia, tantôt veredarii. Ce sont les gens de
Mélanges de l'Ecole de Rome , t . VII , p. 392. service organisés en corps de troupe.
29. XXXI die mensis ] Le manuscrit porte XXVI , qui doit être 35. ex Capitolio] La procession du lundi de Pâques passait, au
corrigé en XXXI, car le vendredi saint de l'an 1116 tombe le retour, devant Saint-Marc , et de là prenait le Clivus Argentarius
31 mars. Il est étrange que le biographe parle ici du vendredi (via di Marforio) juste au dessous du Capitole, du côté N.-E.
saint alors que la suite de son récit nous transporte au jour pré- 36. in Albam secessit] Le biographe glisse un peu légèrement
cédent . Les Annales Romaines (v. plus loin) font mourir le pré- sur l'échec subi par ses troupes, le vendredi de la semaine de
fet le 2 avril, jour de Pâques . Pâques. Les Annales Romaines relatent cette défaite, nous mon-
30. Vade P. et tu Const. ] Il semble bien que ce discours du pape trent le pape obligé de s'enfuir du Latran , de se réfugier dans le
soit adressé à un personnage laïque, auquel le cardinal- diacre monastère du Clivus Scauri et de là dans la forteresse du Septi-
n'est adjoint que comme témoin . Quel que soit l'ordre de pré- zonium, d'où il s'esquive le lendemain, de grand matin , dans la
séance entre eux deux , c'est, dans l'affaire, le laïque qui a le 1 direction d'Albano .
rôle principal, et c'est lui, je pense, qui est nommé le premier. 37. necposse pati... ] Ce passage est bien altéré. Il doit manquer
On ne connait, au temps de Pascal II, aucun cardinal-diacre du plusieurs mots , dans lesquels on parlait des efforts de Pier Leone
nom de Constantin ; mais , outre que nous n'avons pas les noms pour décider le pape à revenir.
de tous les cardinaux- diacres de ce temps, il est possible qu'il y 38. cum heredariis nostris ] Nous voyons ici reparaitre, sous une
ait ici une faute de transcription et que Const. soit simplement autre dénomination, la familia pontificale dont il a été question
CLXI. PASCHALIS II ( 1099-1118 ). 309
plus haut. Le pape n'a pas de garde. Du moment où il a contre sa vie ou plutôt son apologie, composée par Baluze, Miscell.,
lui les corps de troupe des régions et les clients de la noblesse, il t. I , p. 137-148 ; cf. Willelm . Malmesbur., De gestis regum Angl.
ne peut mettre en ligne que les gens de sa maison . L'histoire est V, 434.
racontée avec quelques détails (Migne , P. L, t. CLXXIII, 50. ante corpus b. Gregorii] A la chapelle de Saint- Grégoire, au
p. 1168) par Falco de Bénévent : « Contigit autem die quadam, bas de l'église, à gauche (plan, s) . On n'osa pas, apparemment,
quod praefectus ipse, militum fere quinfuaginta collegio stipa- accomplir cette cérémonie devant la Confession de l'apôtre .
tus, ad explorandum milites quos Apostolicus miserat extra ur- 51. Pillumque... ] Piglio, dans la montagne au N. d'Anagni .
bem perrexisset. Comestabulus autem apostolicus hoc deprae- 52. Plumbinara] Piombinara , localité située sur la grande route
hendens ex improviso eos aggreditur, prostravit, et praefectum de Rome à Anagni , entre cette dernière ville et Valmontone.
compraehendit. Ptolemaeus igitur, memorati nepotis captionem 53. Acuti arcem] Le château d'Acuto, entre Anagni et Piglio . Je
audiens, absque mora militibus sumptis, papae praefatum com ne retrouve pas le vicus Mauricii, qui devait étre très voisin de ce
estabulum invadens, nepotem qui captivus erebatur absolvit et château.
secum gaudens ad propria perduxit. » Le succès de nos heredarii 54. indemnis se alter] Pierre du Mont-Cassin, qui, en qualité de
n'est donc qu'un succès d'embuscade, moins important que le neveu de Ptolémée de Tusculum, est ici favorable à l'empereur,
biographe ne le donne à croire. raconte les choses d'une façon un peu différente : « Normanni
39. ad Fumonem] Fumone, localité située dans la montagne au vero imperatorem ab Urbe egressum dum agnovissent, elegerunt
N.-E. de Ferentino, en arrière par conséquent du territoire sur de suis ferme trecentos ac diebus Pentecostes contra Ptolo-
lequel s'exerçait l'autorité des comtes de Tusculum. meum... direxerunt . Qui Campaniam ingressi, iuxta Pylium eius-
40. Sarminetum , Nimfas, Tiberiam] Sermoneta, Ninfa ; quant à dem provinciae oppidum castrametati sunt, praedam inde ho-
Tiberia, d'où sont datées plusieurs lettres de Pascal II (Jaffé, 6332, minum ac iumentorum facientes. Hoc ubi Ptolomeo consuli nun-
6389-6396, 6407, 6408), ce doit être la même chose que Tevera ou tiatum est, e vestigio milites quos imperator in adiutorium
Tivera, localité du diocèse de Velletri , mentionnée dans une suum reliquerat evocans, per noctem eos ex adverso contra castra
charte de l'évêque Hugues (1154) ; voy. Borgia , Istoria della illorum dirigere studuit. Normanni interim cognito illorum
chiesa di Velletri, p. 232. D'après les indications fournies par Bor- adventu, praepete cursu ad castrum Acutum fugientes pervenere.
gia, p. 283 , cette localité serait identique à l'Abbadia di s. An- Quos Teutonici insequentes, quotquot invenire poterant neci tra.
gelo, un peu au N. de Ninfa, où il y avait, au XIIe siècle un mo- debant, magnamque stragem de eis fecissent, nisi castrum Nor-
nastère sous le vocable des saints Eleuthère et Pontien. M. mannos recepisset. Victoria itaque potiti Normannos exequitatos
P. Fabre me suggère une autre identification, celle de la Tiberia et depraedatos per vicos et oppida persequebantur ; talique
du moyen age avec le κάστρον Τιβερίας mentionné dans la Notice ordine Normanni iniuriis affecti unus post unum ad propria
I de Parthey, n . 543 . remearunt ». (Chron. Casin., IV, 61).
41. in Campaniam Maritimamque] Falco de Bénévent indi- 55. celebrato concilio] Le concile de Bénévent, tenu au mois
que comme lieu de séjour du pape « castrum quoddam, Setium d'avril 1117. Maurice Bourdin y fut excommunié.
nomine » , Sezze, l'antique Setia . Sorti de Rome le 8 avril, Pascal 56. Pillum Pullanumque] Piglio, dont il a été question ci-dessus,
avait reparu vers le mois de mai (Jaffé, 6522, 6523) dans le et Paliano, localité de la même région , à l'O . de la précédente.
Transtévère et au château Saint-Ange. Cette forteresse, avec celle 57. oppidum s. Silvestri] Cette place me semble devoir êtreiden-
des Pier Leone qui défendait le pont des Juifs (ponte Quattro tifiée avec laforteresse découverte par M. Tomassetti sur le som-
Capi) , assurait au pape une certaine tranquillité dans le Trans- met dumonte Lariano , au N. de Velletri (Archivio Rom . di st. patria,
tévère ; il y revint passer l'automne ( Jaffé , 6530-6544) . t. IX, p . 414 et suiv . ; cf. t. II, p. 160) . Elle est installée sur un
42. Altero namque sequenti anno] Henri V passa à Rome les rocher à pic, ce qui lui a fait donner, dans le pays le nom de lo
fêtes de la Pentecôte (13 mai ) de l'année 1117. A son approche, maschio di Velletri. On y voit, tout près de la première enceinte,
Pascal s'enfuit au Mont-Cassin . en dehors cependant, une église que l'on sait avoir porté le voca-
43. abbas Farfensis] Berlandus (1099-1019) . ble de saint Silvestre (Arch., t. IX, p . 427 ; cf. Borgia, Istoria della
44. Iohannes maledictus] Jean Fraiapane. Le biographe a une chiesa di Velletri, p . 212) . Ce texte de la vie de Pascal II est le
animosité spéciale contre les Fraiapane. plus ancien où il en soit question . Plus tard la méme forteresse
45. non ponte] Le pons Adriani était commandé par le château fut appelée Castellum de Lariano . En 1179, Raino, comte de Tuscu
Saint-Ange, au pouvoir des défenseurs du pape. lum , la céda au pape Alexandre 111 , ce qui suppose que sa
46. coronari] Il s'agit ici de l'un de ces couronnements qui se famille s'en était rendue maitresse postérieurement à Pascal II.
répétaient pour les souverains aux jours de féte solennelle. Les 58. Iamque autumnus instabat] On a des lettres pontificales
rois de France étaient ainsi couronnés par leurs évêques. Le datées d'Anagni depuis le 20 août jusqu'au 5 octobre .
pape aussi avait ses jours de couronnement : cf. ci-dessus, note 6 . 59. b. Agapiti ecclesiam dedicavit] Il ne s'agit plus de la basi-
47. delegat in hunc modum] Il ne faut pas prendre cette pièce et lique primitive, élevée sur le tombeau du martyr (ci-dessus,
la suivante pour des discours prononcés à Saint-Pierre, dans une p. 40 , note 59) , mais de la cathédrale actuelle de Préneste, où le
sorte de colloque entre les deux partis. Ce sont des messages, corps du saint avait été transféré depuis assez longtemps . Cette
peut-être oraux , peut-être écrits . Je pencherais pour la première cathédrale est un édifice antique, transformé à diverses reprises
hypothèse, à cause de l'emphase et des réminiscences classiques depuis l'épiscopat de Conon ( 1107-1123), sous lequel eut lieu la
communes aux deux pièces : le biographe se sera donné carrière. dédicace dont il est ici question . Cet évèque avait déjà consacré
48. ecclesia quae erat in Urbe] Quelques cardinaux , réfugiés sans lui- même, le 14 janvier 1116, l'autel et la crypte de saint Agapit;
doute chez Pier Leone, car le Latran était au pouvoir de l'empe- une inscription encore conservée dans l'église commémore cette
reur. cérémonie. Quant à la dédicace célébrée par Pascal II, elle est
49. curialis effectus] Sur les antécédents de ce personnage , voy . relatée dans une autre inscription qui se lit à côté de la préci-
LIBER PONTIFICALIS, t. II . 37
310 CLXI. PASCHALIS II ( 1099-1118) .
dente . Elles ont été publiées toutes les deux , en dernier lieu par 165 ; je me borne à reproduire la dernière, celle qui a rapport à
M. Or. Marucchi, Guida archeologica dell' antica Preneste, p. 162, la dédicace célébrée par le pape Pascal .
60. legatis Constantinopolitani imperatoris ] Alexis Comnene. Saint-Agapit de Préneste ( 16 décembre 1117, v . ci -dessus , note 59).
61. Romam in porticum] Dans la cité Léonine, désignée aussi 66. aecclesiam s. Mariae... in Monticelli] C'est la plus ancienne
par le nom de portique de Saint- Pierre . Sur cet épisode, cf. plus mention de cette église. On y voit encore une inscription qui
loin les Annales Romaines, qui donnent la date du retour de parle de sa consécration par Innocent II, le 6 mai 1143. C'est
Pascal II à Rome, huit jours avant sa mort, soit le 10 janvier . du moins ainsi qu'on interprète le premier vers : Sanctificans au-
62. X1 kal. feb. ] Le manuscrit porte XV, mais un peu plus bas lam pater Innocentius istam. Mais il semble extraordinaire qu'il
l'expression supradicto die videlicet XI kal. feb. fournit une autre y ait eu deux consécrations de la même église à des dates aussi
date, qui est confirmée par les Annales Romaines . D'après celles- rapprochées . Peut-être l'inscription signifie-t-elle autre chose ;
ci Pascal mourut dans la nuit de la vigile des SS . Vincent et les autres vers se rapportent à une concession de privilège, non
Anastase, c'est-à- dire dans la nuit du 21 au 22 janvier. Il fut à une cérémonie de consécration . Elle a été publiée par Forcella,
enterré le jour même, 22 janvier (XI kal . feb . ) . Iscriz. delle chiese, t . V, p . 517 , qui l'attribue à tort à Innocent III.
63. dextro latere templi] Cette expression paraît indiquer la 67. ecclesiam ss. 1111 Coronatorum ] En rebâtissant cette église
partie méridionale du transsept ; c'est aussi ce qui résulte des Pascal c. réduisit à des proportions moins grandes. On voit
indications de Jean Diacre (Migne, P. L. , t . CXCIV, p. 1551 ). encore, a les bâtiments annexes, monastère, atrium, les
64. talapsico opere sculpto] Je ne trouve pas l'explication de ce anciennes colonnades qui s'étendaient bien au delà de l'édifice
terme étrange. actuel, en long et en large. Celui - ci s'est conservé à peu près
65. Consecravit ecclesias XX] On peut indiquer ces vingt églises . tel qu'il était au XIIe siècle ; cependant la décoration de l'abside
Outre les trois marquées ici, les Regesta de Jaffé marquent les fut changée en 1624 et les peintures du temps de Pascal furent
dédicaces suivantes Saint-Sabin de Canosa (7 sept . 1101 ), alors sacrifiées . Sur l'histoire de cet édifice, v. De Rossi, Bull.
Saint-Dominique de Ceccano ( 22 août 1104) , Saint-Erasme de 1879, p. 45 et suiv. On voit encore, près de la porte de la sacris-
Gaète (fév . 1106) , Saint- Geminiano de Modène (7 octobre 1106), tie actuelle , deux inscriptions commémoratives, non de la consé-
Sainte-Marie de Parme (4 nov. 1106) , Saint-Evaise de Casal cration mentionnée ici et qui eut lieu le 20 janvier 1116, mais
(4 janvier 1107) , Saint-Martin d'Ainay à Lyon (29 janv. 1107) , 1º de la déposition de reliques célébrée sous Léon IV (ci-dessus,
p. 115 et page 136, note 38), 2º de la découverte des deux arches de
Saint-Maurice de Dijon ( 16 fév. 1107) , Saint- Pierre de Bèze (18
fév . 1107) , la Charité-sur-Loire (9 mars 1107 ) , Sainte-Marie de marbre où ces reliques reposaient, découverte faite sous Pascal
Déols (v. le 20 mars 1107) , Saint- Benoît de Capoue (décembre II , le 9 juin 1111 , évidemment pendant les travaux de recons-
1108) , Sainte- Marie à Sainte- Agathe des Goths (4 sept . 1110 ), truction . Ces inscriptions figurent dans le recueil de Forcella,
Saint-Vincent du Vulturne (sept.-oct . 1115), Saint-Sauveur et t. VIII , nº 717.
Saint-Pierre, monastères de l'Abruzze (Jaffé, 6555 , 6556 ), 68. Celebravit concilium] Cf. ci - dessus , note 18.
tière, ellep
CLXII . GELA II 14118-1 ). 311
1. SIUS 119
CLXII.
Hic a nobilibus iuxta saeculi dignitatem parentibus feliciter educatus , literarum studiis pura mentis inten-
tione est traditus . In quo videlicet studio, parvo satis in tempore quaeque sunt puerorum addiscens , ultra coevos
2
suos omnia memoriae commendavit . Hinc a sancte recordationis domno Oderisio abbate Casinensi petitus ad
5 serviendum inibi tanquam in monasteriorum omnium capite ac principio , et assignatus devote et devotius est a
iamdicto patre susceptus ac cum non paucis aliis regulariter conversatus . Ubi viris ad omnia peritissimis , quorum
in monasterio non parva copia inerat , ad liberales artes ediscendas adiunctus et ipsas prae omnibus fere aliis
diversarum regionum praeclare indolis pueris artes in brevi et monasticum ordinem plene nimis addidicit et per
10 Hoc tempore Romana mater aecclesia non modicum consuetis tergiversationibus fatigata fluctu plurimo labo-
rabat. Siquidem Gibertus quidam , olim Ravennatium dictus archiepiscopus , homo litteratus et nobilis et qui Deo
forsitan placuisset nisi hoc piaculum fieret, ab imperatore Teutonico Henrico maiore contra papam Gregorium in
ipsam Petri cathedram et violenta est intrusione locatus et non parvis temporibus tirannice incubavit. Qui praeter
innumera prava quae gessit quandam suae fecis plantam 3 adeo temerariam et sub vulpe quodammodo latentem
4
15 reliquit ut totus mundus hodie eius poma pestifera mandere cogatur . Destruat ergo illum Omnipotens ! De quo *
adolescens , monachus Casinensis , ab omni simul catholica Romana ecclesia et Urbano papa qui praeerat in tan-
tarum perturbationum auxilium ac consilium partemque est sollicitudinis evocatus , ut sic tandem aliquando in
20 summae plenitudinem potestatis divina suffragante clementia, prout manifestabunt sequentia, levaretur. Gratia
sit Petro apostolo Iesu Christi qui tam probum iuvenem in primis quidem filium sibique dignum postea vicarium
adoptavit . Ecce domnus Urbanus , primum Hostiensis episcopus , postea papa Romanus , qui , veluti iam dictum
est, Iohannem Gaietanum accivit , imminente persecutione Alemannica in tantum miseriarum per Gibertum
5
astrictus quod , praetermissis aliis , a quondam famosissimo viro atque illustri Petro Leonis Rome in insula
25 Licaonia , intra duos egregii Tyberis pontes, vix ab inimicorum insidiis sustentatus , matronarum Romanarum et
aliquando muliercularum pauperum elemosinis regebatur . Tunc papa litteratissimus et facundus fratrem Iohan-
6
nem virum utique sapientem ac providum sentiens ordinavit , admovit , suumque cancellarium ex intima deli-
beratione constituit , ut per eloquentiam sibi a Domino traditam antiqui leporis et elegantiae stilum, in sede
apostolica iam pene omnem deperditum , sancto dictante Spiritu , Iohannes Dei gratia reformaret ac leoninum
7
30 cursum lucida velocitate reduceret.
Decedente itaque papa de vita hac , successit illi Paschalis , cui cancellarius ipse individua semper in infinitis
VARIANTES DU MANUSCRIT.
adversitatibus caritate cohesit, eiusque senectutis baculus in omnibus ac per omnia perduravit . A quo sane pon-
tifice , inter alia sancta que fecit , Gregorium de Cicano , Aldonem de Ferentino , Petrum Pisanum, Grisogonum et
Hugonem Pisanos , Hugonem de Alatro , Crescentium atque domnum Saxonem de Anagnia, Gregorium Gaie-
tanum , scriptores suos omnes ac capellanos , presbiteros ac diaconos cardinales cum non paucis aliis in his et
ordinibus minimis fecit certis temporibus promoveri. Romanos omnes clericos , maiores atque minores, abbates 5
necessaria corporis ipsis ac multis aliis de his quae honeste acquirere poterat ministrare studebat.
Quanta vero in captivitate Teutonica ab impio cum patre suo Henrico tiranno pertulerit , qualiter eidem pater
viduarum et orphanorum, nervo pede constrictus , in fatiem ipsam restiterit , ex benefactis aliis quilibet studiosus
advertat, eumque Petrum alterum contra novum Symonem nominet. Diaconiam Romae quam sanctam Mariam 10
9
in Cosmydin vulgariter nuncupant, sibi cardinali diacono a domno Paschale commissam , in auro vel argento ,
in libris seu paramentis , in domibus innumeris , in fundis atque casalibus, in religione praecipue, in quantum
10
Roma patitur, super omnes inaltaverit, requirenti sagaciter luce clarius enitesçet. Casinense to cenobium , tum
ob beati Benedicti aecclesiam et meritam reverentiam , tum quia in ipso monasticae religionis habitum sumpserat,
conversionis suae primordia reducens ad animum sanctamque vitam patrum inibi Domino pariter servientium 15
sedula mentis cogitatione pertractans , non tantum in his quae ad Deum sunt irremissius gubernare, verum etiam
extra , contra tumultuantes insidias malignantium , turrem inexpugnabilem semetipsum exponere omni conamine
e' omni nisu curabat.
Interim autem Paschale papa defuncto, venerabilis pater domnus Petrus , Portuensis episcopus , qui primatum
post papam per longa iam diutius tempore detinuerat, cumque eo omnes presbiteri ac diaconi cardinales de 20
eligendo pontifice , et in commune communiter et singulariter singuli , pertractare ceperunt . Tum domnus can-
cellarius in monasterio Casinensi commanens , de his sie gestis modis omnibus inscius ; nuntius derepente
comparuit qui cancellarium ipsum, iuxta quod acceperat in mandatis , ad cardinales Romam cum omni faceret
celeritate redire . Quid mora ? Tristis frater Iohannes mortemque tanti patris voce porrectiori rememorans, prout
erat obedientie filius , paruit, mulam ascendit , maturatoque itinere Urbem intravit, fratres ac filios commonuit , 25
adunavit . In crastinum vero , secundum quod condixerant , honorabilis pater praenominatus " domnus Portuensis,
Cencius Sabinensis , Vitalis Albanensis , Lambertus Hostiensis episcopi , Anuzo sancti Martini , Bonefatius sancti
Marci, Desiderius sanctae Praxedis , Petrus Pisanus sanctae Susannae , Iohannes de Crema sancti Grisogoni , Saxo
de Anagnia sancti Stephani in Celio monte , Amicus sancte Crucis , Sigizo sancti Xisti , Amicus sanctorum Nerei et
Achillei , I. sanctae Ceciliae , Deusdedit sancti Laurentii in Damaso , Anastasius sancti Clementis , Ranerius sanc- 30
torum Marcellini et Petri , Benedictus sancti Petri ad Vincula , Chunradus sanctae Pudentiane , N. sanctorum
Iohannis et Pauli , Tebaldus sanctae Anastasiae, Guirardus sanctae Prisce , Guido sanctae Balbine , Gregorius sancti
Laurentii in Lucina et sex alii presbiteri cardinales , nam Hugo de Alatro , presbiter cardinalis XXVIII , arcem
Circeam per papam Paschalem tenuerat , qui paulo post rediit ; item Gregorius sancti Eustachii, qui et abbas sancti
VARIANTES DU MANUSCRIT .
2 Cica H Cican h— 5 fecit suppl . h- 6 dulcis (corr . ) - compatre : correxi 21 cum : tum conieci.— domno h— 22 cancell ·-
commanenti b - inscio h.
CLXII . GELASIUS ( 1118-1119) . 313
Andreae, Oderisius Sangretanus sanctae Agathe, qui postea abbas Casinensis effectus est, Roscemannus sancti
Georgii, Henricus sancti Theodori , qui et Mazariensis decanus , Aldo sanctorum Sergii et Bachi, Petrus Leonis
1. OrezMa
sanctorum Cosmae et Damiani , Comes sanctae Mariae in Aquiro , Grisogonus sancti Nicholai in carcere Tulliano ,
Stephanus sanctae Luciae in silice, Gregorius sancti Angeli et octo alii diaconi cardinales ; Nicolaus primicerius
a minnes
5 cum scola cantorum, subdiacones palatii omnes, archiepiscopi 12 quam plures , sed et alii minoris ordinis clerici
multi Romani ; de senatoribus ac consulibus aliqui praeter 13 familiam nostram. Hii omnes, vitantes scandalum
quod in huiusmodi solet electionibus pro peccatis nostris accidere , etsi secus sicut postea rei probavit eventus ac
14
sint omnes rati provenerit, credentes locum tutissimum , veluti qui curie cedit , in monasterio quodam quod
Palladium dicitur , infra 15 domos Leonis et Cencii Fraiapane, pariter convenerunt ut iuxta scita canonum de
10 electione tractarent .
In quo loco , videlicet post disceptationem diutinam ac voluntates diversas, nunc haec nunc illa petentes ,
tandem aliquando communicato consilio , illo etiam mediante qui fecit utraque unum, pari voto ac desiderio in
hoc unum unanimiter concordarunt ut domnum Iohannem cancellarium in papam eligerent et haberent . Nec
mora captus ab omnibus laudatur ab omnibus , approbatur ab omnibus, necnon etiam ab episcopis , quorum
15 nulla 16 prorsus est alia in electione praesulis Romani potestas nisi approbandi vel contra, et ad communem
omnium , cardinalium primum et aliorum , peticionem electo manus solummodo imponendi . Sicque invitus ac
renitens domnus Iohannes Gaietanus hodie 17 est et in papam Gelasium sancti Spiritus gratia mediante electus
Hoc audiens inimicus pacis atque turbator iamfatus Centius Fraiapane , more draconis immanissimi sibilans
20 et ab imis pectoribus trahens longa suspiria , accinctus tetro gladio, sine mora cucurrit, valvas ac fores confregit,
ecclesiam furibundus introiit, inde custode remoto papam per gulam accepit , distraxit, pugnis calcibusque per-
cussit, et tanquam brutum animal intra limen aecclesiae acriter calcaribus cruentavit, et latro tantum dominum
per capillos et brachia lesu bono 18 interim dormiente detraxit , ad domum usque deduxit , inibi cathenavit et
clausit. Tum praephati episcopi , cardinales omnes ac clerici et multi de populo qui convenerant , ab apparitoribus
25 Cencii modo simili vinciuntur, de caballis ac mulis capite verso praecipitantur, expoliantur, et inauditis undique
miseri miseriis affliguntur, donec aliqui semivivi ad domum tandem propriam remearint. Malo suo venit qui
fugere cito non potuit .
Facta autem hac voce convenit multitudo Romana : Petrus praefectus Urbis , Petrus Leonis cum suis , Stephanus
Normannus cum suis , Stephanus de Petro cum suis, Stephanus de Tebaldo cum suis, Stephanus de Berizone cum
30 suis , Stephanus Quatrale cum suis, Buccapecorini cum suis , Bovesci cum suis, Berizisi cum suis, regiones duo-
decim Romanae civitatis , Transtiberini et Insulani ; arma arripiunt , cum ingenti strepitu Capitolium scandunt,
nuntios ad Fraiapanes iterato remandant, papam captum repetunt et exoptant. Nil more territi Fraiapanes ;
praesertim domnus Leo, impietate subdola pius , papam ilico reddidit ; pedes eius amplexans , clamat irremissius :
Domine, miserere ! » Et sic, peccatis nimiis exigentibus ut iterum 20 Aecclesiam elatis cornibus ventilaret ,
35 evasit . Tunc sanctus papa levatur, niveum ascendit caballum, coronatur, et tota civitas coronatur cum eo ; per
VARIANTES DU MANUSCRIT .
3 Nicholahi --- provenerint (corr. ) — 11 haec suppl. h — 19 drachonis — 24 Dum H : Tum h− 30 Bovisci II (corr) .
8 acsi sint corr. ) —
314 CLXII. GELASIUS ( 1118-1119 ).
viam Sacram 21 gradiens Lateranum ascendit, bannis 22 et insignibus aliis eum praecedentibus pariter atque
Sedit itaque papa , sicut videbatur, in pace . Frequentabant eum comites et barones et qui pro responsis
aliquibus veniebant et recipiebantur benigne, et donec finito negotio pro quo cuncti convenerant accepta bene-
dictione redirent, tamquam a patre filii benignius per omnia tractabantur . Itaque curia tota in pace habebat 5
omnia quae per Dei gratiam possidebat . Rediere omnes illinc atque istinc extra Urbem morantes ; rediit inter
alios Hugo magnus ac nimium honorabilis Apostolorum presbiter cardinalis a Circea arce quam ei ob rabiem
Teutonicam 23 iterum praecavendam vir ad omnia providus quondam Paschalis papa , homini nobili et illustri
noviter commendaverat , quamque papa novus ( quod utinam non fecisset, nam paululum post ultra modum
penituit) reddi Terracinensibus per nuntios apicesque mandavit . Omnibus igitur undique congregatis , confe- 10
rebatur ab illis quando certis temporibus papa et promoveri pariter et consecrari deberet. Et quidem 24 diaconus,
Sed antiquus hostis , ceu fecerat olim in celo , pacem tantam in longum nulla durare penitus ratione permisit .
25
Nam dum hec agerentur, quidam 2 intempeste noctis silentio ad iamfatum egregium domnum Hugonem cardi-
nalem directus est, ab uno videlicet cui exinde non parva copia inerat amicorum , qui Henricum dictum impera - 15
torem Romanum armatum contra papam in sancti Petri porticum diceret adventasse . Quid morer ? Nec opus est .
Papa per cardinalem praescivit , et sicut iam pene senio et infirmitate confectus fugere tam repente non poterat ,
manibus adducitur famulorum, et sic caballo subvectus ad domum Bulgamini 26 in nocte ipsa confugiens latuit.
Fugimus et omnes cum eo . Mane autem facto turbati omnes ac stupefacti quia neque tute remanere in Urbe,
neque per terram, via undique spinis septa , fugere poteramus . Fuit nempe consilium ut fugam caperemus per 20
mare, quod et factum est . Siquidem flumen Tyberim maturato intravimus et per galeas duas ad Portum usque
descendimus ; ibique celum et terra , mare et pene omnia que in eis sunt adversus nos pariter coniurarunt . Nanı
caelum gravem pluviam , grandines et tonitrua, choruscationes ac fulgura frequentabat ; mare simul ac Tyberis
tam duris tempestatibus vicissim rebellabant ut vix in portu vivi remanere possemus nedum mare intrare . Seva
insuper iam per ripam Alemannorum barbaries tela contra nos mixta toxico iaciebant ; minitabantur etiam nos 25
27
intra aquas natantes pennaci igne cremare nisi papam et nos in eorum manibus redderemus . Et credo capti esse-
mus nisi nox et ira fluminis illos non impedisset . Quid ad hec, quid miserrimi facerent ? Ceperunt , immo cepit
domnus Hugo cardinalis et presbiter papam nostrum in collo et ad castrum sancti Pauli 28 Ardea sic de nocte
portavit.
Die vero altero in aurora rediere Teutonici, praedam de nobis facere gestientes . Iuratum est eis tandem quia 30
papa fugisset et (Deo tibi gratias ! ) recesserunt a nobis . Interim retemptavimus si mare adhuc valeremus intrare :
papam nocte reduximus . Tum non sine periculo marinos fluctus attigimus et die tercio ripe Terracinensi vivi vis
applicuimus , et in quarto portum Gaietanum intravimus , ubi ab illis hominibus 29 nimis honorifice et suscepti
fuimus et benigne tractati.
Discurrit fama per terram et per vicinias illas . Convenerunt 30 archiepiscopi , Sennes Capuanus, Landulfus Bene - 3 )
VARIANTES DU MANUSCRIT.
5 benignus (corr.) 24 vicissim] vicario (corr . in margine) - 25 in superbiam (corr. ) — 28 dae - 31 et adhuc (corr ) - 32 Cum
CLXII . GELASIUS ( 1118-1119) . 315
ventanus, Alfanus Salernitanus , Marinus Neapoletanus , Riso Barisanus, Hubaldus Tranensis , I. Sypon-
the
tinus, Baialardus Brundusinus , I. Sanctae Severine, et quamplures alii de Apulia et Calabria , cum
Guilelmo Troiano et diversarum regionum episcopis , Giraldus abbas Casinensis et Sygenulfus de Caveis cum abba-
t qui pr
tibus aliis . In presentia quorum idem domnus papa per manus Lamberti Hostiensis , Petri Portuensis, Vitalis
erinta
5 Albanensis episcoporum, cooperantibus archiepiscopis et episcopis multis , assistentibus aliis viris religiosis , et
ita in parell
cum eis Guillelmo duce Apuliae, Roberto principe Capuano, Ricchardo de Aquila aliisque baronibus plurimis qui
rantes:re-
tunc ei omnes fidelitatem fecerunt , existente clero ac populo infinito , sancto dictante Spiritu et effectus est presbi-
ter et in papam Gelasium infra kl . martii 31 consecratus . Ubi Petrum Rufum diaconum cardinalem, Baronem
ines
subdiaconum , et me Pandulfum hostiarium qui hec scripsi in lectorem et exorcistam promovit et plures alios in
10 minoribus gradibus ordinavit . Letum nomine, Berulanum episcopum a domno papa Paschale factum atque depo-
situm, sue dignitati ac loco restituit ; Grisogonum diaconum cancellarium fecit . Ibique per totam quadragesimam
lend demorantes festivitatem paschalem 3 Capue sollempniter celebravimus .
Nobis vero sic iam quomodolibet respirantibus , supervenere qui dicerent quod Gaietae etiam per susurrum
primitus senseramus , Henricum illum barbarum quendam 3 Mauritium nomine , Bracharensem episcopum , quasi
15 novum simulachrum in loco papae struxisse et illum sic intrusum papam suum Gregorium nominasse . Ecce de
recidivo vulnere recidimus in typum antiquum ! Addidit inde nuntius quod castrum papae Turriculam a fratri-
bus abbatis sancti Andreae 35 detentum idem barbarus obsideret .
Resumpsit papa vires , duci Guillelmo ac principi Capuano Roberto aliisque baronibus dedit firmiter in manda-
tis ut omnes contra barbarum arma cito pararent . Dixit, et factum est . Paratur papa ad reditum, redeunt baro-
20 nes cum eo. Inde 36 ad Sanctum Germanum, videlicet Cassinense cenobium , devenimus , ubi Guillelmum ducem
per dies aliquot expectavimus . Interim Lando , dominus de Turricula , Oddo Coctus ac Gisolphus fratres eius cum
eo acriter cum rege pugnabant . Faciunt contra machinas machinas, vimina , balistas et arcus . Ibi primum rete contra
petrarias ad turres operiendas ab astuto illo tyranno , dampnum plurimorum et proficuum multis , ingenium exqui-
situm, inventum est . Ibi , mirabile dictu ! canis , fidele animal , a Runco 37 quodam ipsorum dominorum castel-
25 lulo, brevibus suspensis a collo , modo Turriculam intrans , modo de eadem ad Runcum festinato regrediens,
alternatim dominis illis extrema multociens quecumque sibi dictaverant, utens quodammodo ratione, fideliter
quotidie reportabat .
Venit dux ad papam interea ; tum ceperunt reditum insimul maturare . Quod Henricus praesentiens infecto
negotio ab castello remotus est et via ipsa qua venerat , irato sibi Domino , Alemanniam rediit , ydolo quod plas
30 maverat intra Urbem relicto. Tunc papa vellet multum quam reddi nimis inconsulte praeceperat Circeam arcem
habere . Igitur dux 38 et princeps cum baronibus rediere . Papa in propria, scilicet in Campaniam veniente , sui
eum non sine precio receperunt : et ita pedetentim , magis peregrini quam domini , Romam sicut Deus novit 39
intravimus .
Latuit domnus papa melius quam hospitatus sit in ecclesiola quadam quae sanctae Mariae in Secundocereo dici-
35 tur, intra domos illustrium virorum Stephani Normanni , Pandulfi fratris eius et Petri Latronis Corsorum. Ibi-
VARIANTES DU MANUSCRIT .
que de imminentibus periculis , praesertim de intrusione Burdini , cum tota simul aecclesia diligentius conferebat,
40
cum quidam de cardinalibus , Desiderius sanctae Praxedis (prope etenim erat festivitas, quod non utinam cogitas-
set) ad cantandum in ipsamet aecclesia missam simpliciter eum quodam vespere invitavit. Sed nimium simpli-
tius est a papa concessum . Die autem crastina , etsi displicuerit plurimis, quia ecclesia esset in fortiis Fraiapa-
num , freti tamen Stephani Normanni et Crescentii Gaietani eiusdem pape nepotis antiquis strenuitatibus, itum 5
est et cantatum . Necdum adhuc celebratis offitiis , ecce cum non parva manu militum ac peditum et aliorum pro-
cacium impii Fraiapanes apparent, irruunt, lapides et spicula mittunt, nostros affligunt, multi pauculos atterunt.
Resistit miles Normannus et Crescentius gloriosus cum eo , resistunt undique nostri , iacula mandata remandant ;
ensis atteritur ense , lancea retunsa retundit ; hinc pedites, illinc miles cadit ; undique strati ; undique pugna
gravis ; papam cupit iste tenere , iste tuetur eum ; miles utrimque cadit . Turba ruunt , pedites saliunt muros, ca- 10
piuntur ex nostris aliqui, non tamen eximii . O quantus luctus omnium ! quanta praecipue lamenta matronarum,
quae papam solum tanquam scurram per campos , sacris pro parte vestibus revestitum, quantum equus poterat
fugientem videbant . Hunc crucifer sequitur , cecidit , muliercula quem tunc invenit, abscondit , sonipemque cru-
cemque recondit et in sero reduxit .
Iam quota parte diei acriter est ab utrisque pugnatum , cum Stephanus Normannus , credens papam iam in tuta tà
fugisse, taliter Fraiapanes alloquitur : « Quid , inquiens , facitis ? quo ruitis ? Papa quem quaeritis iam recessit ,
» iam fuga elapsus est . Numquid et nos perdere cupitis ? Et quidem Romani sumus , similes vobis , et si dici liceat
>> consanguinei vestri . Recedite , rogo , recedite , ut et nos fessi pariter recedamus . » Ad hanc itaque vocem nepos
eius Leo Fraiapane gemebundus papam audiens liberatum cum insano fratre Centio aliisque recessit. Redierunt
et nostri , non omnes . Interim papa utrobique petitus , demum intra campos sancti Pauli aecclesiae adiacentes 20
fessus , tristis et eiulans inventus est et reductus . Die illo prandium cum cena fit unum . Inter spem et metum
animi cunctorum nutabant dolentes et quantum ad diem per longa tempora memorabilem attinuit consiliatum est.
Nox consilium dirimit.
Sane die altero , quique secundum libitum hec et illa cudentes ; papa post omnium sententias disit : « Viri
» fratres et filii , sicut nec longe malum est , ita nec longo opus est nec novo sermone . Sequamur patres nostros, 25
» quoniam valde bonum est antiquos sequi parentes ; sequamur nichilominus Evangelium . Quandoquidem vivere
» in civitate ista non possumus , fugiamus in aliam . Fugiamus Sodomam , fugiamus Egyptum, fugiamus novam
>> iuxta verbum propheticum Babiloniam ; civitatem sanguinum fugiamus . Veniet, crede mihi, veniet aliquando
>> tempus cum vel omnes pariter vel quos Deus permiserit flante austro redibimus et tempora meliora redibunt.
» Ego coram Deo et Ecclesia dico : Si umquam possibile esset , mallem unum imperatorem quam tot. Unus 30
» saltem nequam perderet nequiores , donec de illo quoque evidentem iusticiam imperatorum faceret omnium
>> imperator. » Ad hoc omnes pariter una voce clamaverunt : « Fiat, sic fiat ! » iungentes tercio « Fiat
! Amen ! >»
Singula itaque singulis , iuxta modum omnium ac mensuram , omni tarditate seposita, aecclesiae ministeria
personis assignata sunt vel concessa . Venerabilis pater domnus Petrus Portuensis episcopus loco pape vicarius
constitutus , cardinales aliqui ei sunt in auxilium sociati . Viro reverentissimo et sagaci , domino et avunculo meo 35
VARIANTES DU MANUSCRIT .
9 strati , ( corr.)
CLXII. GELASIUS II (1118-1119) . 317
quodnon f Hugoni cardinali Apostolorum Beneventanae urbis custodia, prout postea vidimus, non sine sancti Spiritus est
vit . Sed oraculo commendata ; nam paulo post deficiente papa , nisi ipse resisteret et mille modis ipsis sagaciter obviasset,
essetin Normanni illam hodie , et non papa, tenerent . Nicholao seni cantorum scola conceditur ; Petro dicto praefecto per
uis strend quem domino nostro sancte memoriae papae Paschali mala plurima provenerunt, occasione ista , etenim aliter vix
peditum etal . 3 fuisset, praefectura Urbis nequam et indignissimo homini stabilitur . Princeps et clipeus omnium pariter curialium
Stephanus Normannus , collaudantibus omnibus , protector ac vexillifer in Dei Patris nomine nimis efficaciter
Navibus interea pluribus et aliis optime pro tempore praeparatis, quia per terram non poterat, nobis Beneven-
tum iungentibus , papa mare intravit 41 atque post dies aliquot Pisas prospere applicuit. Exierunt cum eo domnus
10 Iohannes Cremensis , Guido sancte Balbine ; et de diaconis cardinalibus domnus Petrus Leonis , Gregorius sancti
amento
Angeli, Roscemannus atque Grisogonus ; sed et de Romanis nobilibus Petrus Latro et Iohannes Bellus, fratres
anium equa
Petri praefecti , et quidam minores alii , clerici sive laici, praeter ipsorum domesticos et custodes. Hii omnes cum
papa simul honorifice satis atque sollempniter ab innumera cleri ac populi multitudine Pisis recepti sunt et trac-
tati . Ubi idem papa inter alia multa super verbo Psalmiste : Dixi, pronuntiabo adversus me iniusticias meas
15 Domino , et tu remisisti impietatem cordis mei sermonem talem habuit qualem certe vix faceret Origenes in
carne .
Ibidem igitur aliquandiu commorans, quaeque sui officii libertate plenaria tractans, mare iterum introivit, et
quer
sic, ducente Domino , portum villae sancti Egidii sanus cum suis omnibus et incolumis attigit. Ubi ¹³ a venera-
bili abbate Hugone ac eiusdem monasterii fratribus undecumque confluentibus cum maxima laude est et honore
20 susceptus . Qualiter quoque inibi quam bene quamque largissime ab eis fuerit diutius pertractus satis manifestum
est. Illic omnes episcopi , abbates atque monachi , nobiles et ignobiles , cuiuscumque ordinis, pari modo conveniunt,
quique pro suo modulo deservire parati. Abbas Cluniacensis domnus Pontius adveniens cum munusculis aliis
triginta ei equitaturas praeparavit, decem vero abbas sancti Egidii cum donariis aliis . Cum quibus et cum aliis
41
equitavit domnus papa per terram illam , in viciniis quoque illis cooperantibus plurimis urbium vicinarum epis .
25 copis . Ecclesiam 45 sanctae Caeciliae de Stagello , aecclesiam 46 sancti Silvestri de Tillano, ecclesiam 47 sancti
Stephani de Tornaco dedicavit et terminos lapideos propter eas infixit ; quos absque maledictione perpetua nulli
umquam ad dampnum vel loci vel alicuius rei transgredi quandoque licebit.
Inde papa regrediens absque mora per Podium 48 Franciam properavit, et inter villas alias ubi fuit vice beati
Petri receptus , Cluniacense adiit monasterium , in quo iuxta tanti loci potentiam et secundum quod apostolicum
30 virum condecuit et receptus est pariter et benigne tractatus, omnesque bene et optime qui intrarunt cum eo.
Archiepiscopi et episcopi terrae, sed et reges 49 ac principes , tanquam si Petrum viserent tam per se quam per
nuntios cum non parvis muneribus sedule frequentabant . Qui omnes unanimiter a tanto patre ac domino plenio-
ribus brachiis caritatis amplexi, de letis qui veniebant letiores effecti, demum celestibus ferculis medullitus epulati
redibant.
35 Tractabat vir sanctissimus qualiter et his quos secum duxerat et quos in Urbe reliquerat in omnibus ac per
VARIANTES DU MANUSCRIT .
omnia provideret. Et quidem multa iam ad libitum Domino iuvante peregerat , cum iam quasi in portum fere se
deductum congaudens , subita 50 passione correptus quam a costa Greci pleuresyn appellari iusserunt , suis ac
multis fratribus undique convocatis, facta confessione ac corpore cum sanguine Redemptoris acceptis , et iuxta
normam monasticam strato terrae corpusculo , sancta illa anima carne soluta est, hinc ad celum Petro duce cons-
cendens . Corpus 51 honorabiliter intra limen Cluniacensis cenobii requiescit in pace . Amen . Quem Romani qui 5
aderant et qui Romae remanserant , clerus omnis ac populus et de leverunt tunc et quasi patrem iusticiae nolentes
NOTES EXPLICATIVES .
1. natione Gaietanus] On sait que l'illustre famille des Caetani, Vir fuit immensus, quem proles, gloria, census,
non contente de se rattacher au souvenir de Boniface VIII , rẻ- sustulit in vita non sit ut alter ita.
clame aussi Gélase II. Un des membres de cette famille, dom Legum servator, patriae decus, Urbis amator,
Costantino Caetani, publia à Rome, en 1638 , la présente notice, ertrurit celsis turribus astra poli.
sous le titre Sanctissimi d. n. Gelasii papae Il sacri montis Casini Omnia preclara mors obtenebravit amara
monachi, ex Caietanis urbis Caietae ducibus Campaniae principi- nominis, ergo Dei gratia parcat ei.
bus, avec un commentaire volumineux qui a été reproduit par Junius in mundo fulgebat sole secundo
Muratori , Script. , t. III, p. 367 et suiv. separat hunc nobis cum polus atque lapis.
2. Oderisio abbate Casinensi] Le successeur de l'abbé Didier
(Victor III): il gouverna la célèbre abbaye depuis la mort de 6. suumque cancellarium] Jean apparait pour la première fois
son prédécesseur (1087) jusqu'au 2 décembre 1105. Le biographe dans ces fonctions le 23 août 1088 (Jaffé , 3365).
se trompe ici d'abbé . Jean, qui était déjà chancelier du pape en 1. leoninum cursum] Voilà l'origine de ce cursus ou rythme pro-
1088, doit être entré plus tôt que cela en religion . Il faudrait iei saïque des bulles pontificales, qui a fourni à M. Noel Valois le
Desiderio au lieu de Oderisio. C'est du reste ce qui résulte de la sujet d'une étude intéressante, publiée en 1881 dans la Bibliothè
notice de Gélase II dans le De viris du Mont-Cassin. Cf. ci-des- que de l'Ecole des Chartes, p . 161 et suiv . L'auteur de ce travail
sous, note 10. n'a pas remarqué ce témoignage historique, d'ailleurs en plein
3. Le personnage ici visé ne peut être qu'Innocent II. On ne accord avec les conclusions qu'il a tirées de ses observations sur
peut songer à l'empereur Henri V, qui n'aurait pu être appelé les bulles pontificales et les manuels de style employés dans la
rejeton de Guibert, et qui d'ailleurs était mort (1125) au moment chancellerie romaine . C'est depuis Gélase II ( l. c. , p . 259) qu'il
où Pandolphe écrivait, c'est -à-dire au plus tôt à la fin de l'année constate l'apparition du cursus, ou plutôt sa réapparition, car il
1133. Cette date écarte aussi l'idée qu'il serait ici question de était déjà en usage depuis les successeurs d'Innocent I (+417)
l'antipape Maurice Bourdin , renfermé depuis douze ans dans un jusqu'au milieu du vir s'ècle. Cette seconde observation chrono-
monastère d'où il n'était pas en position « d'empoisonner le monde logique nous donne l'explication du terme leoninus . C'est le style
entier ». de saint Léon le Grand qui a servi de modèle, du ve siècle au
4. De quo attamen invasor?] Cf. ci- dessus , p. 297. VII , et plus tard, partir de Gélase II.
5. a quondam famosissimo] Ce quondam a été écrit après la mort 8. cum patre suo] Le ins . porte compatre suo , qui ne peut être
de Pier Leone, qui arriva sous Honorius II. On peut voir encore qu'une faute de lecture ; j'ai corrigé cum patre suo, sous-en-
son tombeau dans le cloitre de Saint-Paul . C'est un sarcophage tendu Paschali papa. Jean de Giaète n'a sûrement pas été parrain
antique, orné de sculptures représentant Apollon , les Muses et dans la famille de Henri V.
Marsyas. Sur le couvercle on lit cette invocation : 9. s. Mariam in Cosmydin] Cette église fut consacrée, en 1123, par
Calixte II. On y voit encore, dans la nef latérale de gauche, une
+ TE PETRVS ET PAVLVS con- inscription commémorative de cette solennité, avec un catalogue
SERVENT PETRE LEONIS de reliques ( Forcella, t . IV, p. 305) . Au dessus, en lettres plus
DENT ANIMA CELO QVOS petites, les deux vers suivants rappellent que ces reliques avaient
TAM DEVOTVS AMASTI été données par Gélase II : + INFRASCRIPTOR . PIA SACRA
ET QIB EST IDEM TVMV PATROCINIORVM GELASIVS IVSTVS DEDIT ISTIC PAPA
LVS SIT GLORIA TECVM SECVNDVS .
10. Casinense cenobium ] La chronique du Mont-Cassin (1V, 64)
Une épitaphe plus développée se lisait à côté de ce sarcophage, ne mentionne qu'un témoignage de la faveur du pape, son
avant l'incendie de la basilique ( Forcella, Iscriz., t . XII , p . 11) : intervention dans un don d'immeubles fait au monastère par un
citoyen de Pise lors du passage de Gélase en cette ville. Dans le
Praeterit ut ventus princeps seu rex opulentus ; supplément au De Viris illustribus Casinensibus du moine et chro-
et nos ut fumus, pulvis et umbra sumus. niqueur Pierre (c . 45 ) , on trouve une notice de Gélase II, ainsi
Tot tantisque bonis pollens Petrus ecce Leonis
conçue : « Gelasius , sedis apostolicae pontifex , parvulus in Ca-
respice quam modico nunc tegitur tumulo. sino sub Desiderio abbate beato Benedicto oblatus, et ab Albe-
CLXII. GELASIUS II (1118-1119). 319
rico philosopho edoctus, scripsit in eodem coenobio positus pas- topographiques entre les domus de Léon et de Cencius d'une part
sionem sancti Erasmi sanctaeque Anatoliae ; passionem quoque et, d'autre part, le monastère du Palladium et le palais ponti-
sancti Caesarii versibus adornavit. Factus dehinc sanctae Ro- fical voisin. Cf. le mémoire de M. de Rossi dans les Notizie degli
manae ecclesiae cancellarius , descripsit registrum Paschalis Scavi, décembre 1883. Ce qui est sûr c'est que des établisse-
Cele papae II. Demum vero in apostolica sede pontifex factus , Hen- ments aussi pacifiques étaient entièrement à la merci des Fraia-
ricum imperatorem propter investituram ecclesiarum excommu- pane et des hommes d'armes qui tenaient garnison dans leurs
nicavit ; atque pro ordinandis ecclesiasticis negotiis Galliam in- forteresses . Les cardinaux pouvaient être là, plus qu'au Latran
gressus, apud Cluniacense coenobium obiit. »> sans défense, à l'abri d'un coup de main populaire ; mais
11. praenominatus...] A cette énumération manquent les trois ils s'étaient mis sous la coupe de voisins bien dangereux .
évêques de Silva Candida, de Préneste et de Labicum - Tuscu- 16. quorum nulla….. ] Ceci est bien conforme à la conception
lum . Pour le premier, dont le siège fut uni peu après à celui de antique des élections pontificales . Il s'agit ici des cardinaux
Porto, il est possible qu'il n'y ait pas eu alors de titulaire. Ceux évêques, puisqu'on dit qu'ils imposent les mains au pape une
de Préneste et de Labicum-Tusculum étaient occupés respecti- fois élu . Bien qu'ils appartiennent en fait à la cour pontificale,
vement par Conon et Divizzo . Quant aux cardinaux prêtres, le ils ne font pourtant pas partie de l'église romaine. Ils ne sont
biographe n'en marque que vingt- sept, au lieu de vingt-huit, qui pas électeurs à Rome. Ceux-là seuls prennent part à l'élection
était alors le chiffre régulier . Peut-être y en avait-il un de mort. qui appartiennent à l'église locale de Rome. En revanche ils ont
Les cardinaux-diacres sont au complet. le droit d'apprécier les titres de l'élu, de l'approuver ou de le
12. archiepiscopi.... ] Il y a sûrement une faute à cet endroit. rejeter, et de lui imposer les mains dans la cérémonie de l'ordi-
Aucun métropolitain ne parait avoir assisté à l'élection de Gé- nation. Maintenant, comment l'idée que se fait ici Pandolphe du
lase II ; du reste l'expression sed et alii clerici Romani, qui vient rôle des cardinaux évêques peut-elle se concilier avec le décret
après, suppose que l'on ne sort pas du clergé romain. La multi- de Nicolas II sur les élections pontificales (con ile du 13 avril
tude indiquée par l'expression quamplures, le rang, entre les 1059), c'est ce qu'il est difficile d'apercevoir. C'était d'ailleurs
sous-diacres palatins et le bas clergé, convient plutôt aux archi- une idée chère aux partisans d'Anaclet II , comme on peut le voir
prètres, chefs du clergé attaché à la desservance réelle des égli- par les lettres dans lesquelles ils racontèrent l'élection pontifi-
ses, grandes ou petites, dont les cardinaux n'avaient plus à cale de 1130 : « Cum nil ad eos [episcopos] de Romani pontificis
s'occuper. electione pertineat» (Lettre des électeurs d'Anaclet au roi Lothaire,
13. praeter familiam nostram] Cotte familia me semble bien être Baronius, ad ann. 1130, nº 18) , « quibus [episcopis] nulla vel
la même qui est mentionnée plus haut p. 302 , 1. 30 , comme une minima est in electione potestas » (Lettre du clergé anaclétiste à
sorte de garde pontificale. l'archevêque de Compostelle, Hist. Compostellana, III, 23 ) . Remar-
1. in monasterio quodam quod Palladium dicitur] L'emplacement quer la coïncidence de cette dernière phrase avec le texte de Pan-
en est marqué par la petite église de S. Sebastiano alla Polve- dolphe.
riera, appelée aussi S. Maria in Pallara, sur le Palatin, à gau- 17. hodie est] Get hodie ne peut être qu'une bévue de Pierre-
che en montant de l'arc de Titus . On y voit encore des restes de Guillaume. Le récit de Pandolphe contient des allusions éviden-
l'ancienne décoration picturale, de style ancien, peut-être anté- tes à des faits postérieurs à l'élection ; il ne saurait avoir été
rieure au x siècle ( Stevenson, Il cimitero di Zotico, Modène, 1876, érit le jour même.
p. 79) . D'après la tradition, elle s'élève près du lieu du martyre 18. Iesu bono interim dormiente] Le souvenir de cette scène est
de saint Sébastien. Le nom de Palladium vient sans doute du d'autant plus cuisant pour Pandolphe que, d'après ce qu'il laisse
Palladium palatinum dont un praepositus est mentionné dans une entrevoir de sa situation officielle, c'était lui qui était chargé de
inscription de Privernum (C. I. L., t. X, nº 6441) . Sur l'origine veiller à la sécurité du conclave . Custode remoto veut dire que
et la destination de ce sanctuaire, v. De Rossi, Bull. 1867, p . 15 . la familia nostra n'a pas opposé une résistance efficace aux gens
Quant à l'église, elle n'a, en dehors de ses peintures , dont la des Fraiapane .
date exacte reste à fixer, aucune attestation antérieure au XIe siè- 19. regiones XII Romanae civitatis] Cf. ci-dessus, p. 233, note 7.
cle ; Thangmar, vie de s. Bernward d'Hildesheim (M. G. Scr., 20. at iterum...] On peut rapporter cette prévision au fait
t. IV, p . 768 ) : « praesidente domno Gerberto apostolico cum raconté plus loin, l'expédition des Fraiapane contre Sainte-
imperatore in Palare, in accclesias . Sebastiani martiris ». Elle Praxède ; mais il est possible aussi que Pandolph : ait eu en vue
fut donnée au Mont-Cassin, avec le monastère attenant, par le l'appui donné par eux à Innocent II.
pape Alexandre II (Jaffé, 4725) . ― L'observation du biographe 21. per viam Sacram ... ] Ce qu'on entendait au XIIe siècle par
que le lieu appartenait à la curie, s'explique par la proximité via Sacra, c'était le chemin que suivait le pape pour rentrer au
du monastère et du palais pontifical qui s'élevait au bas du Pala- Latran, alors qu'il revenait en grande pompe de la basilique de
tin, entre la tour Chartularia, voisine de l'arc de Titus, et l'angle Saint-Pierre. Ce parcours comprenait l'ancienne via Sacra, du
oriental de la colline . Cf. t. I, p . 386 , note 7. Forum à l'arc de Titus . Au delà de l'arc de Titus elle descendait
15. infra domos Leonis et Cencii Fraiapane] Il est sûr que c'est vers la Meta Sudans et le Colisée, qu'elle laissait à droite , et se
dans cette région de Rome que se trouvaient les forteresses des dirigeait vers le Latran.
Fraiapane, ou plutôt les monuments antiques transformés par 22. bannis] Pour bandis. Cf. ci-dessus, p. 253, note 7.
eux en tours féodales . Ils en vinrent à occuper la voie Sacrée , 23. ob rabiem Teutonicam] Les Allemands n'étaient guère à
le Palatin presque tout entier, le Grand Cirque, le Septizonium, craindre de ce côté ; mais ils y avaient des intelligences . Les
le Colisée, les arcs de Constantin et de Titus . Mais ces acqui- seigneurs de Tusculum, alors leurs alliés, étaient maitres d'une
sitions se pro luisirent successivement, et plusieurs des plus partie de la Maremme ; Astura leur appartenait. Terracine,
importantes étaient encore à venir au moment où nous sommes . d'ailleurs, bien que comprise en droit dans l'état pontifical, était,
Il serait donc difficile de déterminer exactement les relations en fait, aussi indépendante que Tivoli ou Tusculum .
320 CLXII . GELASIUS II ( 1118-1119 ).
24. et quidem diaconus... ] Ce scrupule était de date récente . Les ubi etiam nuntios imperatoris suscipiens, Capuam repedavit.
anciens Ordines et autres documents supposent que le pape, s'il
Imperator interea cum oppidanis foedus iniens Romam rediit, ibi-
avait été pris parmi les cardinaux diacres , ce qui était assez que die sancti Pentecostes (2juin) ab eodem heresiarcha coronatus
ordinaire , était ordonné évêque sans passer par le presbytérat , et Liguriam rediit.
surtout sans attendre les Quatre-Temps . On se fût épargné 37. Runco Cf. ci-dessus, note 34.
bien des embarras en restant dans l'ancienne tradition . Mais
38. Igitur dur et princeps...] Le biographe oublie de dire qu'a-
déjà l'ordination de Grégoire VII avait posé un précédent dont vant de rentrer chez eux , les Normands préparérent les voies au
il était impossible de ne pas tenir compte.
pape en s'emparant de Rome. Ceci résulte d'une lettre écrite à
25. quidam... ] On peut croire que le biographe se désigne par l'empereur Henri V par Bruno, archevêque de Tièves , pour se
cette expression modeste, à moins qu'il ne soit l'autre personnage justifier de n'avoir pas réussi à repousser les auxiliaires de Gé-
anonyme dont il est question à la ligne suivante, ab uno videli- lase (Watterich, t. II, p . 110 ) : « Iam vero cum Urbe relicta ad
cet, etc.
oppida Romani territorii ( la Tuscie romaine) tu arma transtulisti
26. ad domum Bulgamini] Les Annales Romaines, sans nommer
et Robertus Capuae princeps pro Gelasio armatus Romam iniis-
le propriétaire, indiquent l'emplacement de cette maison . Elles set, ego cum domino meo maximo (l'antipape Maurice) noctes et
disent que le pape vint in regione sancti Angeli, in ecclesia b. Marie dies excubans in tuo servitio sub armorum pondère steti. Et quo
que sita est super fluvium Tiberis. Cette église doit étre la même cuncta certiora habeas, septem portas dominus meus maximus
que S. Maria in Secundocereo , mentionnée plus loin, c'est - à-dire amicorum et consanguineorum praesidiis stationibusque tenuit;
Sainte-Marie l'Egyptienne , l'ancien petit temple changé en église , quae tam intentis nostrorum hominum vigiliis etiam custoditae
qni se voit au bord du Tibre, près du ponte Rotto . On était là à sunt, ut horum nequaquam offensionibus Roma dici capta queat.
proximité du port . Cum vero, Roberto urbis iam diversam in partem erumpente ,
27. pennaci igne] Pandolphe s'est aussi servi de cette expression nobilitas tibi devota domibus relictis agmine trans Tiberim fuge-
dans se:; Gesta triumphalia Pisanorum (Ughelli , Italia sacra , t . X, rat, ego cum vicinis et propinquis omnibus usque perstiti nec lo-
suppl . , p. 93). cum deserui ; quare etiam tua causa magnum rei familiaris nau-
28. ad castrum s. Pauli Ardeam, Le château d'Ardée appartenait fragium passus sum . »
à l'abbaye de Saint- Paul depuis le x1e siècle . Il figure (cum rocca
39. Romam... intravimus] Le pape revint après la Saint-Pierre,
sua et turre maiore) dans une confirmation de biens délivrée à ce
dans les premiers jours de juillet. Le jour de l'octave des Apôtres
monastère par Grégoire VII. Entre Ostie et Ard e la distance (6 juillet), il célébra la messe à Saint-Paul , pendant que l'anti-
est de près de trente kilomètres . Le cardinal Hugues se fit pape en faisait autant dans la basilique vaticane (Ann . Rom.).
sans doute relayer par ses compagnons, car l'exploit eût été
40. festivitas] La fête de sainte Praxede tombe le 21 juillet.
un peu fort pour un homme seul .
41. papa mare intravit...] D'après Falco de Bénévent, le départ
29. ab illis hominibus] Gaète reconnaissait alors la souveraineté
eut lieu le 2 septembre . Le pape était à Pise le 13 (Jaffé, 6651) ; le
des princes normands de Capoue. 26 il consacra la cathédrale . C'est sans doute à cette occasion
30. Convenerunt archiepiscopi] Outre les archevêques nommés
qu'il prononça un discours aussi beau que ceux d'Origène. Son
ici, il y en avait encore à cette époque, dans l'Italie méridionale, séjour fut d'un mois environ .
neuf autres, ceux de Sorrente , Amalfi, Tarente, Otrante , Reggio,
42. portum villae s . Egidii] Parti de Pise peu après le 2 octobre,
Cosenza, Conza , Acerenza , Rossano .
le pape relâcha à Gênes , où il était le 10 (Jaffé, p . 778) , et à Mar-
31. infra kal. martii ] Le samedi des Quatre -Temps tombait le 9 seille, où il se trouvait le 23 (Jaffé, 6656) . Il était à Saint-Gilles
mars , c'est ce jour-là que Gélase fut ordonné prètre : sa consé-
le 7 novembre (Jaffé , 6657) . Suger (Vie de Louis le Gros , 26) le
cration épiscopale eut lieu le lendemain .
fait débarquer à Maguelonne : « Qui cum navali subsidio... ap-
32. festivitatem paschalem Capuae] Pierre du Mont-Cassin :
plicuisset Magalonam ... » Il y vint en effet, après un séjour à
« In festivitate autem paschali, imposito sibi Romani orbis dia-
Saint - Gilles (v. note 44) ; mais il est difficile qu'il soit allé de
demate, cum magna laude et gloria ad patris Benedicti monaste-
Maguelonne à Saint - Gilles, puis de Saint- Gilles à Maguelonne.
rium Capuae situm venit, celebrataque missa sollempniter ad
Comme Suger vit lui-même le pape dans cette dernière localité,
episcopium civitatis rediit, ornatis plateis et arcubus Romano
son témoignage a beaucoup de valeur. Mais il n'est peut-être
more . » Pâques tombait le 14 avril en 1118.
pas inconciliable avec celui du biographe, lequel est en somme
33. quendam Mauritium] cf. ci -dessus , p . 309 , note 49 .
confirmé par les dates des lettres pontificales. Le pape a pu venir
34. castrum papae Turriculam ] Il s'agit ici de Torrice , localité de Saint - Gilles à Maguelonne par mer.
située à deux lieues à l'est de Frosinone , au dessus de la route de
43. Ubi a venerabili... ] Ce qui suit contient trop de détails lo-
Capoue. A peu de distance de là, toujours vers l'est , se trouve
caux pour être de la main de Pandolphe. J'ai peine à croire aussi
un casale Rongio, qui parait être le castellulum dont il est ques-
que cet adversaire acharné d'Innocent II ait parlé de Cluny avec
tion un peu plus loin. tant de respect .
35. abbatis s. Andreae] Cet abbé est le cardinal diacre de Saint-
44. per terram illam] Les lettres de Gélase II permettent de
Eustache, nommé plus haut, p. 312, 1. 34.
tracer son itinéraire de la façon suivante : Maguelonne , du 15
36. inde ad s. Germanum ... ] Cf. Petr. Casin .: « Post haec idem pon-
au 30 novembre , Tornac le 8 décembre, Alais le 10 , Uzès le 12 ,
tifex ad hoc monasterium veniens cum immenso honore ac gau-
Avignon le 16, Orange le 20, Saint - Paul- Trois -Châteaux le 21 ,
dio ab universa congregatione susceptus est atque per pluri-
Valence le 1er janvier, Lyon le 14. De Mâcon , où il tombe malade,
mos dies in hac terra moratus est . Robertus interea princeps
il se fait transporter à Cluny , pour y mourir le 29 janvier.
excrcitum congregans ad hoc monasterium venit, Romam, sicut
45. ecclesiam s. Caeciliae de Stagello] Cette église, déjà mention-
promiserat pontifici , cum eo iturus . Audiens autem quod impera-
née en 879, devint plus tard le centre d'un prieuré dépendant de
tor oppidum quod Turricula dicitur obsideret, Casini substitit,
l'abbaye de Saint- Gilles, autour duquel se forma un petit vil-
CLXII. GELASIUS II ( 1118-1119) . 321
lage, appelé Estagel, à 6 kilomètres au N.-O. de Saint- Gilles, rẻ- 49. reges ac principes] Louis VI lui envoya Suger, qui le ren-
duit maintenant à une simple ferme. L'église fut incendiée en contra à Magueloune et s'entendit avec lui pour lui ménager une
1703 par les Camisards et vendue en 1791 ( Goiffon, Dictionn. to- entrevue avec le roi ; elle devait avoir lieu à Vézelay . C'est tout
pographique du diocèse de Nimes , Nimes, 1881 , p . 119) . ce que l'on connait d'événements analogues à ce texte .
46. eccl. s. Silvestri de Tillano] S. Silvestre de Teillan. La loca- 50. subita passione correptus] Il tomba malade à Màcon : lettre
lité de Tellianum est déjà mentionnée en 850 dans le cartulaire de Hugues de Cluny à l'abbé Ponce (Migne, P. L. , t. CLXVI, p. 844):
de Psalmodi ; c'était autrefois un prieuré, donné en 1082 à Psal- « Lugdunum Galliae pertransiit, Matisconam descendit, ubi gra-
modi par Pierre Ermengaud , évêque de Nimes ( cf. Jaffé, 7016 b) ; vissima aegritudine confectus se Cluniacum perferri instantissime
maintenant ce n'est plus qu'une ferme, située sur le territoire de praecepit. Quo deportatus summaque reverentia susceptus, com-
la commune d'Aimargues , à 3 kilom . S-S-E. de Lunel. L'église fut pleto episcopatus sui anno 1 diebus IIII, in medio fratrum, cir-
ruinée au XVI• siècle par les calvinistes ( Goiffon , l. c . p . 347) . cumstantibus episcopis cardinalibus, in propria domo proprius
47. eccl. s. Stephani de Tornaco] Tornac, prieuré dépendant de pastor in pace Cluniaco quievit. »>
l'abbaye de Cluny, est maintenant un village compris dans la 51. Corpus honorabiliter] Son tombeau se trouvait, dans la
commune d'Auduze, à 3 kilom . S-E. de cette localité, sur la rive grande église de Cluny, inter crucem et altare, post chorum (Chron.
droite du Gardon . L'établissement monastique fut ruiné dans les Cluniac., Bouquet, Hist., t. XII, p . 313) . Quant à son épitaphe par
guerres de religion (Goiffon , l . c . p . 376) . Pierre de Poitiers, Vir gravis et sapiens, etc (Migne, P. L.,
48. per Podium] Cela est bien difficile à croire, si l'on tient t. CLXIII, p. 473), elle n'a sûrement pas été gravée sur son tom-
compte de la saison, de l'état de santé du pape et de l'itinéraire beau; c'est une composition purement littéraire, postérieure
4 indiqué plus haut, note 44 . d'assez longtemps à la mort du pape.
322 CLXIII. CALIXTUS II (1119-1124 ).
CLXIII.
KALIXTUS, qui et Guido , natione Francus , consanguinitatis lineam a regibus Alemanniae , Franciae atque
Hic a cardinalibus qui cum papa Gelasio iam Cluniaco sepulto ab Urbe in Franciam venerant, dum esset archie-
piscopus Viennensis in papam Calixtum electus est . Qui se indignum iterato reclamans iccirco modis omnibus
resistebat quia incertum haberetur a multis utrum Romae ratum factum huiusmodi teneretur . Propter quod
2
vix cappa rubea amiciri sustinuit donec nuncii redientes a Roma per domnum Petrum episcopum , tunc vicarium,
per cardinales omnes , per domnum Petrum Leonis (nam³ iste nimium laboravit in verbo propter diaconum filium
suum [Petrum] P. Leonis qui potissimum Franciae peregerat causam) , per praefectum et consules, per clerum
atque populum, viva voce ac litteris electionem ipsam canonice iureque firmarent . Facto igitur hoc omnium
4
subscriptionibus optime roborato , tunc papa sollempniter a Lamberto Hostiensi episcopo et aliis quamplurimis 10
in Dei nomine consecratus simul cum suis omnibus Romanum iter incepit.
Ventum est ad Provinciam , in qua sancti Iuliani aecclesiam , cellam Psalmodiensis cenobii , idem papa nimium
6
celebriter dedicavit . Inde per sanctum Egidium Romam non multo post sanus et incolumis rediit , ubi a iamdicto
Petro Portuensi vicario , cardinalibus , clero toto ac populo tanta gloria est et honore susceptus quanta diebus
15
nostris nullus umquam fuit praesul de Roma tractatus .
Ibi aliquamdiu commorans Hugonem cardinalem a Benevento vocavit : idem enim domnus Hugo Beneventum
9
tenebat . Cum quo simul et aliis pariter per Campaniam et Casinense cenobium ipsum adiit Beneventum, ubi fere
10
acsi Rome fuit gloriose 1 receptus . Venerunt ad eum ilico Guillelmus " Apuliae dux, princeps Capuane urbis
Iordanus, comes Ranulfus de Airola , Iordanus comes de Ariano, Robertus comes de Loritello et innumeri alii qui
20
eidem ibi hominium fidelitatemque fecerunt . His ita dispositis paulo post Romam per Maritimam rediit .
Tunc a Spiritu sancto commonitus Lambertum Hostiensem episcopum, domnum Saxonem cardinalem presbi-
terum sancti Stephani in Celio monte et Gregorium diaconum sancti Angeli ut pacem pacis filius in regno et
Ecclesia reformaret, ad Henricum imperatorem Alamanniam delegavit . Sed quid plus ? Uno totum volo dicere
verbo . Legati missi in scriptis pacem offerunt ; et quemadmodum in Lateranensi palatio tabula 12 privilegii
25
repraesentat, pax ad velle pape ab imperatore simul et recepta est et perpetuo annuente Domino stabilita.
Inde 13 in Apuliam , legatis iam ad Urbem regressis , iterato descendit . Nam comes Rogerius de Sicilia tunc ,
14
nunc autem Italiae rex , Calabriam et Apuliam ideo licenter intraverat, quoniam Guillelmus Apuliae dux , ut acci-
peret Alexii quondam imperatoris Constantinopolitani filiam, quae non postea ei data est in uxorem , Bizantium
iverat et terram quae ei competit domno pape in eundo commiserat . Cumque iamdictus comes arcem de Calabria ¹³
quae Nuceforis dicitur obsideret , domnus papa ad eum ut ab obsidione cessaret domnum Hugonem cardinalem 30
direxit . Ivit cardinalis et infecto negotio rediit ; papa autem in comitem tali omine surgit quali et parentes 16 post
VARIANTES DU MANUSCRIT .
6 capa- 8 Petrum suppl . h — 18 fit ( corr . ) — 19 Lorotello h - 23 in Alam. h - 24 privilegio -26 legati (corr.) - regressi (corr.)
-31 homine (corr. )
CLXIII -CALIXTUS II (1119-1124). 323
eum, sicut ipsi vidimus , erant insurrecturi . Nam fere omnes cardinales meliores quos habuit in temporibus illis ,
sed et magnum Hugonem , cardinalem nobilem et industrium , mortuos cum non paucis ex domesticis perdidit ,
et demum quicquid voluit ipse comes Rogerius cum papa semivivo peregit.
Rediit ad Urbem , in lecto evasit, et 7 illo anno nongentorum nonaginta septem episcoporum sive abbatum
Le F
numero Laterani concilium celebravit, in quo vir regali stirpe progenitus fere iam deperditam mundo pacem
restituit.
Fecit ordinationes in Urbe cardinalium et episcoporum quamplures : primo domnum Petrum Leonis cardinalem
sancte Mariae in Transtiberim ubi oleum fluxit , domnum Crescentium sanctorum Petri et Marcellini, Amicum
sanctae Crucis , Guidonem sanctae Balbinae , Teobaldum sanctae Anastasiae, Robertum sancti Clementis , cum
10 aliis presbiteris cardinalibus ; sed et diaconos cardinales Ionatham sanctorum Cosmae et Damiani , Matheum sancti
Adriani, Americum sanctae Mariae novae , Angelum sancte Marie in Domnica , Gregorium qui et Tarquinius sancti
Sergii, Iohannem Dauferii , virum nobilem de Salerno , sancti Nicholai de carcere Tulliano ; subdiaconos aliquot ,
meque Pand[ulfum] usque ad subdiaconum ipse promovit ; innumeros minoris offitii clericos ordinavit .
Nemo hunc umquam vidit beati Petri basilicam absque donis intrare, nec missam inibi nisi primitus assignato
15 dono cantare .
Hic pro pace servanda turres 18 Cencii , domnae Bonae et Unquitatis dirui et ibidem non reparari praecepit ;
13
saxa optime forticie supra Romam a Monaldo comite emit et honori sancti Petri adiunxit . Cortinas multas
et pallia , candelabra de argento, campanas et pavimenta, fundos atque casalia beato Petro donavit , et multa
per ecclesias alias benefitia contulit . Aquam ad Urbem reduxit , molendina cum vineis iuxta lacum 20 aptavit, aec-
20 clesiam sancti Nicholai 21 in palatio fecit, cameram ampliavit et pingi sicut apparet hodie miro modo praecepit.
Interea 22 Burdinus in Sutrio prope Romam Aecclesiam persequi , peregrinos praedari , in papam et in alios
maledicta congerere, queque alia huiuscemodi poterat tam per sé quam per alios facere non cessabat . Tunc papa
fretus abunde iamque ab omni parte Domino volente securus, parat magnum exercitum , Iohannem Cremensem
cardinalem sancti Grisogoni Sutrium contra Burdinum praemisit, ipse eum e vestigio sequitur. Demum Sutrii
25 convenerunt ; pugnatur attentius ; vincitur, capitur Burdinus , adducitur, sic tamen camelo subvectus . Ivit cum
victoria 23 papa contra Godefridum , Landum et Ranaldum comites de Ceccano rebelles, et nisi Ranulfi comitis
de Airola intercessisset proditio, fecisset inde papa qualem iusticiam debuisset . Non tamen sine pace pacis custos
abscessit. Burdinum in Cavensi cenobio trudi praecepit, Romam rediit et in alta pace resedit, pauperes profunde
procurans .
30 Gaudebat mundus fieret dum papa secundus . Sed nulla potentia longa . Nam fere iam antiqua Octaviani tempora
redundabant, iam Christus continue in mentibus fidelium nascebatur, dum febris inopina proveniens papam repente
consumit et caput nobis omnibus in solo papa cecidit . Nec mora, confessus et ordinatus , omnibus ululantibus ,
obdormivit in Domino, et sic pacis pater cum ipsa pace recedit. Amen .
Sepultus est 24 Laterani iuxta domnum papam Paschalem in festivitate sanctae Lucie virginis .
VARIANTES DU MANUSCRIT .
7 Leonem (corr. ) - 8 ubi supplevi . - 11 novae- Marie suppl. h 13 Parde - 17 reparari n ibidem - 25 si (corr. ) ·
27 pape (corr.) - 31 de repente (corr. )
324 CLXIII. CALIXTUS II (1119-1124 .
NOTES EXPLICATIVES .
1. resistebat…..] Lettre de Calixte II à l'archevêque de Mayence se mit en route pour l'Italie, il passa par le Mont- Cenis, sans re-
Adelbert (Jaffé, 6682 ) : « Congregati namque in unum die altero descendre en Provence. Son entrée à Rome eut lieu le 3juin 1120,
post adventum meum episcopi cardinales et centum clerici et un an et quatre mois après son élection à Cluny.
laici Romanorum invitum me ac penitus renitentem in Romanae 7. tanta gloria.. susceptus] Cf. la lettre du pape lui - même à son
ecclesiae pontificem Calistum unanimiter assumpserunt.» Cf. Hist. légat Etienne, Jaffé , 6852 , et le récit de l'abbé Eginon, témoin
Compostellana, 11 , 9. oculaire, Migne, P. L. , t. CLXX , p. 860 .
2. vix cappa rubea amiciri sustinuit] Ceci est un peu forcẻ . Ca- 8. aliquamdiu] Calixte quitta Rome au commencement dejuillet.
lixte, élu à Cluny le 2 février, fut « couronné » , c'est-à-dire ins- 9. per Casinense cenobium] Son passage est marqué dans la
tallé religieusement , à Vienne, le dimanche suivant 9 février. Ce Chronique du Mont- Cassin , iv , 68.
n'est que le 1er mars que se tint à Rome l'assemblée du clergé et 10. gloriose receptus] Falco de Bénévent (Migne, P. L., t . CLXXIII ,
du peuple où fut ratifié le choix du nouveau pape . p. 1180 ) nous a conservé, sur cette réception triomphale, des détails
3. nam iste... ] Cette parenthèse est destinée à relever le service fort curieux .
rendu à Calixte II par Pierleone à Rome et, en France, par le 11. Guillelmus.... ] Guillaume , duc de Pouille ( 1111-1127) , petit-
cardinal son fils ; c'est du moins ainsi que je comprends l'ex- fils et deuxième successeur de Robert Guiscard : Jourdain Il
pression assez vague peregerat causam. prince de Capoue , qui venait de succéder en cette qualité à son frère
4. omnium subscriptionibus ] Les pièces sont conservées . Dans le Robert nommé ci - dessus, p . 315 , l . 7 , et au fils de celui -ci , Ri-
Codex Udalrici (Jaffé, Bibl. , t. V, p . 348-352) figurent : 4º une chard III qui ne lui survécut que deux jours . Aircla et Ariano
lettre du cardinal-vicaire, Pierre, évêque de Porto , adressée en sont deux localités des environs de Bénévent, l'une à l'O . l'autre
général aux Romains qui avaient suivi en France le pape Gėlase ; à l'E. de cette ville . Loritello , actuellement Rotello , était un
2º une lettre des cardinaux-prêtres ; 3° une lettre des cardinaux- château-fort non loin de la rive gauche du Fortore, province
diacres ; 4º une lettre des cardinaux évêques de Sabine et d'Al- actuelle de Campobasso .
bano : 3 une lettre du clergé romain en général ; ces quatre 12. tabula privilegii Le texte du concordat de Worms avait été
lettres sont adressées respectivement aux cardinaux prêtres , dia- peint sur les murs de l'une des salles attenantes à la chapelle
cres , évêques, et autres membres du clergé romain qui se trou- Saint-Nicolas , dont il sera question plus lain. Panvinio (Delle
vent en France ; 6° une lettre des évêques et des cardinaux de sette chiese, p. 221 et suiv. ) le vit encore ; mais alors les lettres
Rome aux prélats et aux fidèles des Gaules et des autres pays . 1 étaient presque effacées .
Martène et Durand, Vett. Ser. , t . I, p . 647 , ont publié, outre ces 13. Inde…….. regressis] Ceci n'est pas exact. Le voyage du pape
1
pièces , le décret même de l'élection, et une lettre de divers mem- dura depuis le mois de juillet 1121 jusqu'à la fin de fé-
bres du clergé romain, schismatiques depuis longtemps , qui dé- vrier 1122. Ce n'est qu'après son retour à Rome qu'il envoya en
clarent adhérer au nouveau pape. Allemagne les légats ici nommés . Le biographe aura confondu
5. Psalmodiensis cenobii] Ce monastère célèbre, sécularisé au XVIe les dates de la deuxième et de la troisième expédition ( 1123) de
siècle, se trouvait à une lieue au N. N. E. d'Aigues - Mortes.Son nom Calixte II dans l'Italie méridionale.
se conserve dans celui d'un mas isolé . Sur l'église et la celle de 14. nunc autem] Roger II fut sacré roi à Palerme, le jour de
Saint-Julien , je ne puis mieux faire que de transcrire ici une Noël 1130.
note que je dois à l'obligeance de M. Ch. Molinier : « Le monas- 13. Nuceforis] Rocca Niceforo, forteresse fondée, semble-t-il, par
tère de Psalmodi avait été anciennement transporté , par crainte Nicéphore Phocas, au x° siècle, à peu de distance au N. O. de la
des invasions sarrasines, dans un lieu appelé Corniliacum, et l'on ville actuelle de Catanzaro . Elle prit plus tard le nom de Rocca
y avait construit trois églises dédiées à la Vierge, à saint Pierre Falluca, que porte encore l'endroit. Voy . Fr. Lenormant, La
et à saint Julien (Gallia christ. , t. VI , instr. col. 171 , diplôme de Grande Grèce, t . II , p . 275. Cf. Fabre, le Liber Censuum, p . 22,note 1 .
909). Il fut plus tard restauré à Psalmodi même . Dans des bulles 16. quali et parentes] Ceci ne peut avoir été écrit avant 1133,
pancartes un peu antérieures à Calixte II, on trouve mentionné après les premiers succès de Roger II contre l'insurrection de
encore locum de Corneliaco, cum ecclesia s. Iuliani, cum suis l'Italie méridionale, dont plusieurs seigneurs, notamment Rai-
cellulis et pertinentiis (ibid., eol . 187) . C'est donc cette église que nulfe d'Alife , étaient ses parents .
Calixte II aura consacrée en 1119. Mais où était- elle ? Examen 17, et illo anno] Le concile de Latran se tint le 27 mars 1123,
fait des cartes, je propose un lieu que Cassini qualifie de métai- plus d'un an après le retour du pape .
rie et qu'il marque sous le nom de Saint-Julien , à l'ouest de 18. turres Cencii, domnae Bonae et Unquitatis] Le nom de Cen-
Massillargues , sur la lisière des diocèses de Montpellier et de Ni- cius est assez commun pour qu'il puisse y avoir quelque doute
mes . Tout le pays appartenait à l'abbaye de Psalmodi . » Cette sur l'emplacement de la turris Cencii ; une tour Cencii Fraiapanis
consécration eut lieu vers le 20 juin 1119. Calixte se trouvait à s'élevait sur les ruines du temple de César, près du Forum , du
Saint- Gilles le 18 et le 19 ; le 28 il était à Maguelonne , d'où il côté S.-E. Quant à domna Bona, c'est sûrement la femme de Jean
se rendit à Toulouse. Frajapane, fils de Cencius, la sœur d'Etienne Normannus, la
6. per s. Egidium Romam non multo post] Ceci est dit un peu mère du second Cencius , de Léon et de Robert qui figurent dans
légèrement. Calixte II vint à Saint-Gilles vers la mi -juin 1119 ; les histoires de Gélase II et d'Honorius II. Le mot Unquitatis
il séjourna encore près d'une année en France ; mais, quand il est évidemment altéré . Si les trois tours appartenaient à la même
CLXIII. CALIXTUS II ( 1119-1124) . 325
forteresse féodale, on pourrait dire que la mesure prise par Ca- Les mots Letus Callistus, au troisième vers, avaient péri lorsque
lixte II fut un coup porté exclusivement aux Fraiapani ; mais furent exécutées les autres copies, sauf, au commencement, une
rien ne prouve qu'il soit ici question d'une seule et unique for- lettre A précédée d'une ou deux autres. M. de Rossi , l . c., p. 20
teresse. (du tirage à part), a déjà fait observer que la règle du vers léo-
20. saxa optime forticie... ] J'ignore ce qu'était cette forteresse et nin exige la transposition Callistus letus, et que l'orthographe
qui était le comte Monald ; mais le reste de la phrase donne lieu Callistus doit être corrigée en Calixtus, suivant l'usage du xe
de croire que l'édifice n'était pas éloigné du Vatican. P. Mallius , siècle. La copie de P. Sabino comporte donc un certain degré
auteur contemporain, dit que Calixte II restaura et consacra le d'inexactitude. Ajoutons que la lettre A, constatée par les autres
maitre-autel de la basilique de Saint- Pierre (De Rossi, Inscr.christ. copies, ne concorde pas avec le début du troisième vers tel qu'il
t . II, p. 221). le donne. D'autre part il est singulier que le nom de Calixte II
21. iuxta lacum... ] Auprès de la porte Asinaria . Sur ces tra- soit répété deux fois dans un texte si court, et il est étrange que
vaux, voy. la vie du Liber Censuum. ce pape ait parlé de lui-même dans les termes du second vers .
22. ecclesium s. Nicolai] Cette célèbre chapelle a peut-être suc- Enfin lateneur du premier vers, rapprochée de celle du quatrième,
cédé à l'antique oratoire de Saint- Césaire dans le vestiarium du donne lieu de croire que l'inscription distingue et commémore
palais pontifical (t. I, p . 481 , note 16). Elle avait survécu , avec le deux travaux successifs, la construction (sustulit), accomplie d'a-
triclinium de Léon III, qui l'avoisinait, à l'abandon et à la des- bord (primo), puis la décoration, exécutée par un autre pape . Au
truction du Latran ; c'est seulement sous Benoit XIV, en 1747 , XVIIe siècle, alors que la copie de Sabino n'était pas connue,
qu'elle fut démolie. Diverses descriptions nous en sont restées , Costantino Gaetani avait suppléé Verum Anastasius, papatus, etc.
avec des copies plus ou moins parfaites des peintures et des ins. On pourrait, en tenant compte des traces de lettres relevées dans
criptions. Les plus anciennes sont celles de Pietro Sabino (De le manuscrit de Windsor, rétablir ce vers ainsi qu'il suit:
Rossi, Inser. , t. II, p. 427, nº 59), de Panvinio (De septem U. eccle- |
siis, p. 173) et de Grimaldi (E. Müntz, Bibl. des écoles d'Athènes et Praesul Anastasius papatus culmine fretus.
de Rome, t. I, p. 253) . Ce monument a été l'objet d'une étude ap-
profondie de la part de M. de Rossi (Esame storico ed archeologico Cette conjecture supposerait, ce qui ne me parait pas impossible,
del l'immagine di Urbano II papa, etc. , extrait de la revne Gli que Sabino a un pou suppléé l'inscription , déjà sans doute en mau-
studi in Italia, e année. Rome, 1881 ) . La décoration avait été vais état à la fin du xve siècle, et que, par suite, il n'y a pas lieu
conçue de manière à faire de la chapelle Saint-Nicolas le monu- de se fier à lui sans réserve. Toutefois il faut y regarder de plus
ment du concordat de Worms et des longs efforts des pontifes près. Le nom d'Anastase figure, il est vrai, dans beaucoup de co-
contrel'investiture séculière. L'abside comprenait deux séries de pies ou descriptions, soit des inscriptions, soit des peintures ;
figures : en haut, dans la conque , la Vierge-Mère, assise sur un mais aucun de ces documents n'est antérieur aux restaurations
trône entre deux anges, l'Enfant Jésus sur ses genoux, couron- exécutées vers l'année 1570, à des restaurations dans lesquelles,
née par la main divine ; à sa droite et à sa gauche deux saints M. de Rossi le constate ( l. c., p. 27, 32) , les noms des person-
debout, saint Silvestre et un autre, celui -ci vêtu du pallium , nages furent presque tous changés. P. Sabino et Panvinio, qui
mais sans tiare ; à ses pieds deux papes prosternés . Calixte II ont vu le monument avant ces restaurations, ne prononcent pas
à la droite de la Vierge et à sa gauche un autre pape. Au des- le nom d'Anastase . Il est du reste bien invraisemblable que l'on
sous de ce premier groupe, une série de neuf figures : d'abord ait attendu jusqu'à l'avénement de ce pape (1153), c'est-à- dire
saint Nicolas, au centre ; à sa droite saint Grégoire le Grand, trente ans, avant de terminer la décoration d'une chapelle desti-
Alexandre II, Grégoire VII, Victor III ; à sa gauche saint Léon née à l'usage quotidien des souverains pontifes ; cette idée est
le Grand, Urbain II, Pascal II, Gélas II. — Outre les noms des même exclu par le témoignage de Pandolphe qui écrivait vers l'an-
personnages , écrits à côté d'eux, la fresque absidale de Saint- née 1134 et qui avait vu les peintures. Ici il faut noter que, après
Nicolas portait deux inscriptions ; l'une d'elles se lisait au des avoir attribué à Calixte II , d'une manière générale, la fondation
sous du groupe central de la Vierge-Mère, l'autre se dévelop- de la chapelle Saint-Nicolas et même la construction de l'abside,
pait à droit et à gauche de la précédente et formait comme la il se borne, en ce qui regarde les peintures, à dire que ce pape
délicace du monument. Ces inscriptions furent copiées au com- pingi sicut apparet hodie miro modo prace pit. Suivant l'interpréta-
mencement du XVIIe siècle par Grimaldi et par une autre per- tion la plus naturelle de ce texte, Calixte II a bien conçu le plan
sonne, dont le dessin, maintenant conservé au château de Wind- de la décoration, mais elle a pu être exécutée par un autre . Qu'elle
sor, a été publié, partiellement pour les peintures, entièrement l'ait été en effet, c'est ce qui résulte de l'ensemble de l'inscription
pour l'inscription, dans le Vestiarium christianum de Marriot, pl . dédicatoire. Quel est cet autre ? Entre Calixte II et le temps où
46. Plus d'un siècle avant, P. Sabino les avait vues en meilleur Pandolphe écrivait, on ne peut songer qu'à Honorius II ou Ana-
état de conservation . Les voici d'après sa copie : 1° sous l'image clet II Innocent II occupa sans doute le palais pontifical en
de la Vierge : 1133, mais seulement pendant quelques semaines ; il n'eut pas
alors le loisir d'entreprendre de tels travaux . Si nous songeons
Presidet aethereis pia virgo Maria choreis. maintenant que le nom cherché se trouvait dans le premier hé-
mistiche du troisième vers de l'inscription dédicatoire et qu'il y
2º dédicace : rimait avec fretus, la restitution suivante devient bien probable :
Sustulit hoc primo templum Callistus ab imo Sustulit hoc primo templum Calixtus ab imo
vir celebris late Gallorum nobilitate. vir celebris late Gallorum nobilitate.
Letus Callistus papatus culmine fretus Praesul Anacletus papatus culmine fretus
hoc opus ornavit variisque modis decoravit. hoc opus ornavit variisque modis decoravit.
LIBER PONTIFICALIS , t . II. 39
326 CLXIII. CALIXTUS II ( 1119-1124) .
Cette hypothèse explique pourquoi le nom de l'un des deux pa- nieuse à Rome dès le 23 avril (VIIII kal. mai) . Cf. les Annales
pes agenouillés n'était plus visible au xvi siècle . Elle ouvre aussi, Romaines , le Liber Censuum , la Chronique du Mont- Cassin et celle
en permettant d'identifier avec saint Anaclet la figure pontificale d'Ekkehard . Le détail du chameau est relaté dans la plupart de
qui, dans la composition supérieure, fait pendant à celle de saint ces documents . - La basilique de Saint-Chrysogone, restaurée
Silvestre, un moyen de rendre compte d'un autre fait. Pourquoi par le cardinal Jean de Crème, peut être considérée comme un
cette figure ne porte- t-elle pas la tiare ? Ce n'est pas un saint Ni- monument de cette victoire .
colas, puisque ce saint était représenté au centre de la composi- 24. Ivit cum victoria ... ] Annales de Ceccano, M. G. Scr. , t . XIX,
tion inférieure. Si l'on veut chercher un rapport entre elle et le p. 282 , à l'année 1121 : « Calistus papa cum Romanis et cum maxi-
nom du pape prosterné à droite, il faut exclure saint Honorius, ma gens venit super Ar nariam ; sed fallaciter hoste sua praeliante,
parce qu'il n'existe pas, saint Anastase et saint Innocent , parce vacuus revertitur. Ce texte localise l'action militaire tentée par
qu'on ne connait aucun saint de ce nom (j'entends un saint de Calixte II en 1121 ; Arenaria, maintenant Arnara, est une localité
quelque notoriété) qui ait été archevêque ; les deux papes Anas- située à une lieue environ à l'est de Ceccano . D'autres faits, rap-
tase I et Innocent I sont exclus aussi, car on leur eût certainement portés par les mêmes Annales , se placent en 1123 : « Kalistus papa....
mis la tiare . Saint Anaclet, au contraire, devait être représenté sans iterum et iterum congregato exercitu , post alia castra expugna-
tiare, d'après les idées du temps, la tiare étant censée remonter vit : cepit Magentiam, et baro capite truncatus est , uxorque eius
à saint Silvestre. --- En somme le monument a été entièrement et filii expositi, quia interfecerant apud Piperuum Crescentium,
conçu par Calixte II et partiellement exécuté sous son pontificat ; comitem domni papae. Idem fecit Aqueputiae . » Maenza est un
Anaclet II y mit la dernière main. village situé à deux lieues au N. de Piperno ; Torre Aquapuzza
23. Interea Burdinus] Nous avons encore (Jaffé, 6992) une lettre se trouve entre Sezze et Sermoneta , à une lieue environ au S. E.
de Calixte II où il raconte lui-même ce succès. L'événement se de cette dernière localité.
place après les fêtes de Pâques, c'est-à-dire après le dimanche 25. Sepultus est Laterani] Dans l'abside ou le transsept sud, entre
in albis, 17 avril 1121. Sutri ne résista que huit jours ; la lettre Pascal II et Honorius II , comme le marque Jean Diacre (Migne.
de Calixte, datée de Sutri, est du 27 avril. D'après Falco de P. L., t. CXCIV, p . 1551) .
Bénévent, le malheureux antipape aurait fait son entrée ignomi-
CLXIIII. HONORIUS II ( 1124-1130) . 327
CLXIIII
I
HONORIUS , qui et Lambertus, Hostiensis episcopus , sedit annos V. Hic de mediocri plebe comitatus Bononien-
sium genitus, bene tamen litteratus , a domno papa Paschali receptus est et in episcopum Bellitrensem promotus.
Regie¹ autem memorie Calixto papa defuncto, omnes patres de curia cardinales et alii , praesertim Petrus Leonis et
Leo Fraiapane, pariter condixerunt ut usque ad diem tercium , cum simul exinde secundum scita canonum
5 pertractarent, interim nulla de electione mentio haberetur. Hoc iccirco potissimum Leo Fraiapane statuerat ut
infra datum spatium quod de Lamberto diutius cogitaverat aliquanto quietius perfiniret . Nam totus ab hoc populus
Saxonem sancti Stephani cardinalem futurum papam petebant ; quod, ut deciperet aptius , et Leo Fraiapane itidem
simulabat. In sero autem praesenti idem Leo per nuntios unumquemque seorsum de cappellanis cardinalium prae-
monet ut mane summo diluculo cum pluviali rubeo sub cappa nigra retento , ignorante domino , eundem suum
10 dominum indueret . Istud vero propter hoc ingenium adinvenerat , quatinus singulos pro accipiendo de manibus
eius papatu attentiores redderet et sic saltim absque timore venirent . Et quidem factum pape Gelasii recolentes con-
venire timebant. Tamen in crastinum illecti fatuique conveniunt intra beati Iohannis basilicam ; in aecclesia ' quae
sancti Pancratii dicitur episcopi ac cardinales intrarunt ; ibique post verba quelibet, Ionathas sanctorum Cosme et
Damiani diaconus cardinalis, collaudantibus omnibus, ipso etiam domno Lamberto episcopo , Teobaldum cardi-
25 nalem presbiterum sanctae Anastasiae in papam Celestinum cappa rubea celitus induit . Sed patitur Celestis , ego
nescio cur, aliquando quae nollet. Inceptum est Te Deum laudamus gaudendo ; non tamen dimidiato , adhuc
Lamberto pariter nobiscum alta voce cantante et ecclesia , Robertus impius Fraiapane verti fecit in luctum cytharam .
Etenim ipse cum quibusdam consentaneis suis et aliquibus de curia Lambertum Hostiensem episcopum papam
acclamaverunt ; deinde in symis quae ante aecclesiam beati Silvestri sitae sunt sine mora eum composuerunt. Unde '
20 licet maxima discordia et tumultus emerserit, tamen postea pacificatis omnibus et ad concordiam redactis in papam
Honorium sublimatur .
Hic fecit ordinationes in Urbe quamplures, presbiterorum , diaconorum et minorum ordinum Patrum sanctae
Anastasie, Comitem sanctae Sabinae , Gregorium sanctae Balbine, Mathaeum sancti Adriani, Hugonem sancti
Theodori , Guidonem sanctae Mariae in Via Lata, et episcopos aliquot extra vel infra Urbem.
25 Huius temporibus Pontius ¹ quondam Cluniacensis abbas ab eo Romam retentus ibi defunctus est et in monas-
terio sancti Andreae sepultus .
Non post multum temporis idem papa Laterani infirmatus ad mortem , quorundam patrum consilio ad idem
monasterium sancti Andreae quod ad clivum Scauri antiquitus vocatur se deferrri iussit , ibique in pace¹¹ defunctus
est.
VARIANTES DU MANUSCRIT .
1 V < mens II> h - 6 aliquando h7 petebat, quos h 11 saltem h ― 19 symiis h ― 27 consilio in idem ] em tintum
legitur, cetera evanida sunt ; 2ª m . rescripsit conspic et alia quae et ipsa evanuerunt . Supplevi hic et infra ope cod. Parisini 5142 .
28 litterae scauri an evanidae sunt
328 CLXIIII . HONORIUS II (1124-1130 ) .
NOTES EXPLICATIVES .
1. Regie autem ...] Ce récit est le plus détaillé que l'on ait sur 7. celitus] Expression excessive, qui est sans doute aussi un
l'élection d'Honorius II. Pierre - Guillaume ne nous donne ici , retouche de Pierre-Guillaume. Pandolphe aura probablement
je crois, qu'une partie du texte de Pandolphe. Cf. ci -dessous , écrit celeriter.
note 9. * 8. in symis] Les symac ( sigmae) étaient des sièges de marbre
2. Saronem s. Stephani] Celui qui fut plus tard chancelier d'A- avec un échancrement semi -circulaire ; sur ces sièges, qui existent
naclet II ; cette circonstance explique la bienveillance que lui té- encore, et sur la cérémonie dont il est ici question , cf. ci - dessus ,
moigne ici Pandolphe. p. 305 , note 4.
3. in sero praesenti] Cette expression n'a pas de sens . Il doit 9. Unde licet...] Le ton calme de cette phrase concorde bien peu
manquer ici quelque chose au texte de Pandolphe . avec l'animation du récit qui précède . Nous savons du reste par
4. ignorante domino ] Je ne parviens pas à comprendre comment d'autres documents que l'intronisation définitive d'Honorius II
un manteau rouge, porté à son insu par un cardinal , pouvait avoir n'eut lieu qu'au bout d'une semaine d'agitation . Il est croyable
quelque influence sur son ambition ou son courage . Il est d'ail- que, ici encore, Pierre- Guillaume aura retouché Pandolphe, ou
leurs bien difficile de mettre à quelqu'un un manteau rouge sans plutôt qu'il aura fait ici une large coupure dans son texte.
qu'il s'en aperçoive . Les mots ignorante domino ont tout l'air d'une 10. Pontius Ponce , abbé de Cluny, célèbre par son conflit avec
correction maladroite : Pandolphe n'a pu écrire une telle absur- Pierre le Vénérable et par son schisme. Il mourut à Rome en 1125.
ditė. 11. in pace] Cette expression représente une énorme atténuation
5. in aecclesia quae s. Pancratii dicitur] Cette église était la cha- de la réalité. Si Honorius mourut au couvent fortifié de Saint-
pelle du monastère de Saint-Pancrace, auprès de la basilique de André, c'est parce que le Latran n'était plus sûr. On sait d'ailleurs
Latran, du côté du chœur des chanoines . Cf. ci-dessus, p. 22, 1 . comment ses derniers moments furent troublés par les conflits que
20, et p. 43 , note 80. Elle a disparu depuis longtemps . sa mort transforma bientôt en schisme.
6. Ionathas... ] Encore un partisan d'Anaclet II .
VII
ANNALES ROMAINES
Le manuscrit Vaticanus 1984 contient , sur des feuillets ajoutés à la fin , un recueil de pièces parmi lesquelles
plusieurs sont des récits relatifs à diverses périodes de l'histoire pontificale du x1° siècle et du x11 ° . L'esprit des
narrateurs est, en général , celui du parti impérialiste , hostile à la réforme grégorienne . Cependant le récit de la
A l'exemple de Pertz , qui le premier donna à l'ensemble de ces documents le nom d'Annales Romani
(Monum . Germ. Script. t . V, p . 468-489), je les reproduis ici , non dans le désordre où le manuscrit les présente ,
mais suivant l'ordre chronologique . J'ai revu l'édition de Pertz sur le texte original ; dans celui- ci l'écriture n'est
pas toujours de la même main ; mais les copistes sont respectivement contemporains des récits qu'ils transcrivent.
I
( 1044-1073 )
Anno ab Incarnatione Domini MXLVI, indicione XIII , presidente in urbe Roma Benedicto VIIII papa , anno
eius XII orta est in urbe Roma grandis seditio , ita ut in unum omnes concertati venirent , et eiecerunt
eum de suo pontificatu . In ipso denique anno , in festivitate sancte Cecilie , obscuratum est sol quasi trium orarum
spatia . Et factum est cum eiecissent pontificem ex suo pontificatu , orta est inter Romanos et Transtiberinos grandis
5 seditio , ut in unum omnes congregatos Romanos ad obsidendam Transtiberim pergerent VII die mensis ianuarii ;
et factum est praelium magnum inter Romanos et Transtiberinos . Qui videlicet Romani in fugam versi sunt
3
probter comites qui veniebant per montanam, scilicet Gerardo Rainerii filius et ceteri cum multis equitibus qui
erant fideles dicti pontifici , et ad portam venerunt Sassie. Ibi omnes unanimiter se inmittentes, ex multi-
tudine copiosa suffocatis C et eo amplius homines maiores et minores . Et die tertio terre motus factus est
5
10 magnus , ita ut ecclesie signis sonarent . Tunc omnes Romani in unum congregati elegerunt sibi pontificem
Johannem Sabinensem episcopum , cui posuerunt nomen Silvester, qui optinuit pontificatum diebus XLVIII .
6
Quo eiecto Benedictum pontificem reduxerunt in sua sede . Tunc praedictus Benedictus non sufferens Roma-
num populum , eiusdem pontificatus sui honorem per cartulam 7 refutavit Iohanni archipresbitero sancti Iohannis
ad portam Latinam, suo patrino, in die kl . maias , cui posuerunt nomen Gregorius ; qui etiam pontificatum
13 tenuit annum unum et mense octo minus dies undecim .
8
Heinricus Dei gratia invictissimus Cesar, audita fama inaudite controversiae , cum magna potentia et cum
VAR. - - 4 fictum ceteri -7 cum] circa eum Pertz : locus lectu difficilis
NOTES EXPLICATIVES .
1. Anno... ] Ces données ne concordent guère . L'an 12 de Be- (ci-dessus, p. 270) à Silvestre III et à Benoit IX, l'intronisation de
noît IX correspond à l'année 1044, l'indiction XIII à 1044-1045 . Silvestre III dut avoir lieu vers le 20 janvier.
L'éclipse du 22 novembre donne l'année 1044, Il faut donc corri- 6. Quo eiecto] Jean reprit son évêché de Sabine. Didier du
ger le chiffre de l'année et lire MXLIIII . On ne sait au juste Mont-Cassin (Dial. III) , de qui nous tenons ce détail, lui attribue
quel jour eut lieu l'émeute dont il est question ici . à tort trois mois de siège à Rome : « lohannem videlicet Sabi-
2. inter Romanos et Transtiberinos] Les Transtévérins tenaient nensem episcopum, non tamen vacua manu, canonica parvipen-
pour Benoit IX, à qui les Romains ne s'étaient pas pressés de dentes decreta, substituunt. Qui tribus non amplius mensibus
donner un successeur . Romanae usus est cathedrae successione, Benedicto undique cum
3. Gerardo Rainerii filius] Le comte de Galeria, dont l'autorité suis propinquis infestante Urbem, quia ex consulibus terrae erat
s'étendait sur une grande partie de la Tuscie romaine . Suivant et in eis maxima virtus, Urbe cum dedecore pulsus, suum ad
M. Tomassetti (Archivio Romano di st. patria, t . V, p . 76 ), Gérard episcopatum reversus est . » >
était un vassal ou un parent des comtes de Tusculum . 7. per cartulam] Ce lamentable document, unique en son genre,
4. ad portam Sassie] La porte S. Spirito. Les Romains battus aurait dû être mentionné dans les Regesta de Jaffé.
s'écrasent en se précipitant pour rentrer par cette porte . Ceci 8. audita fama] D'après Bonizo, il aurait été informé par l'ar-
prouve qu'ils occupaient non seulement la ville, mais encore la chidiacre romain Pierre, qui se serait fait autoriser par une as-
cité Léonine . semblée d'évêques, de cardinaux , de clercs, de moines , de laïques .
5. Tunc...] D'après les chiffres attribu's ici et dans le catalogue Bonizo est encore bien peu súr pour le temps où nous sommes.
332 ANNALES ROMAINES (1044-1073) .
innumerabili exercitu Italiam petiit . Cum pervenisset in civitate que Sutrio vocatur , convocavit ad se clero
Romano simul cum pontifice Gregorio . In sancta igitur Sutrina ecclesia mirabile sinodum inesse decrevit, et
Iohannem Savinensem episcopum, cui posuerunt nomen Silvester, et Iohannem archipresbiterum , cui posuerunt
nomen Gregorius , et Benedictum praenominatum pontificem , canonice et iuste iudicando , sacris et religiosis
episcopis hoc per canones ostendendo, perpetuo anathematem obligavit . Pervenit itaque in Romanam urbem
cum tanta multitudine ut etiam non caperet urbs tantum et copiosum exercitum .
H. per misericordia Dei pius et benignus rex , congregata multitudine populi Romanorum in basilica beati
Petri principis apostolorum cum episcopis et abbatibus et universo clero Romano , sanctam et gloriosam sinodum
celebravit , et mirabilem sanctum benignumque pontificem sancte ecclesie Romane , nomine Clementem, praeor
dinavit , vigilia Natalis Domini . Die Nativitatis domini nostri lesu Christi ipse praenominatus rex a suo sancto 10
benignoque pontifice coronatus est, et tota Romana civitas omni gaudio repleta est, sancta denique Romana
aecclesia exaltata et glorificata quod tam magnam haeresim per misericordiam Dei inde eradicata est .
Itaque serenissimus princebs, cernens Romanorum omnium voluntatem , circulum quod ab antiquitus Romani
coronabant patricios , cum omnium voluntatem sicut imperatori decreverant , in capite posuit suo . Et ordinationem
15
pontificum ei concesserunt et eorum episcoporum regaliam abentium, ut a nemine consecretur nisi prius a rege
3
investiatur, almus pontifex una cum Romanis et religiosis patribus , sicut sanctus Adrianus papa et alii ponti-
fices confirmaverunt per privilegii detestationem , sic per privilegii detestationem in potestate regis H. qui in
praesentia habetur et futurorum regum, patriciatum et cetera ut supra dictum est sancivit, confirmavit et posuit.
CLEMENS itaque summus pontifex , reverso rege ad regni sui aulam, sedit in cathedra sancte sedis apostolice
20
menses VIIII dies XVI ; relinquens terrestria petiit regna celestia .
Tunc Romanorum plebs in unum collecta ad regem II . legatos cum litteris miserunt, precantes et obsecrantes
ut servi dominum et ut filii patrem ut eis dirigeret pudicum , benignum , ornatum bonis moribus , sancte Romane
ecclesie et universo orbi pastorem . Benedictus itaque pontifex priscus talia facta cernens , cum esset in civitate
que vocatur Tusculana, per praemii cupiditatem divisit Romanum populum et sic reinvasit sancte sedis apostolice
pontificium. Legati itaque Romanorum cum pervenissent ad regem, magno cum honore in palatio suscepit suo , 25
eosque magnis ditavit muneribus . Congregata itaque maxima multitudine episcoporum , abbatum, comitum, marchio-
num et ceterorum principum, secundum decreta sanctorum Patrum , Deo et omni plebe dignum elegit pontificem.
Legati itaque Romanorum antecedentes Damassum pontificem Romam reversi sunt. Ipse vero benignissimus
VAR. -- 1. 12 haesim
NOTES EXPLICATIVES .
1. mirabile synodum ... ] Le 20 décembre 1016. Forschungen zur deutschen Geschichte, t . XV, p . 618 et suiv.). Ce
2. canonice et iuste... ] Ceci est un amendement au legaliter du savant a suffisamment établi que le document en question , son
catalogue (ci-dessus, p . 270 ) , qui a été évidemment sous les yeux abrégé et le faux privilège d'Hadrien I (Jaffé , p . 292) ont été
de l'annaliste. fabriqués par les Guibertistes de 1080 à 1087 .
3. sicut sanctus Adrianus papa] Le narrateur dépend ici du 4. sic per privilegii detestationem] Cf. Jaffé, 4131 .
fatix privilège de Léon VIII (M. G. Leges, t. II , part . 2, p . 167) 5. qui in praesentia habetur] Le narrateur a tiré ces mots du
dont une rédaction abrégée a été insérée dans le même manuscrit document dont il parle, bien que, au moment où il écrivait, l'em-
(Vat. 1984 ) qui nous a conservé son récit . Sur ce texte , son ori- pereur Henri III fût déjà mort.
gine et sa date, v. le mémoire de M. E. Bernheim dans les
Convocantef 333
ANNAL ROMAI
ES NES (1044-1073 ) .
pontifex iter versus arripuit adversus Italiam . Cum autem pervenisset ad marchionem Bonifatium cuius auxilio
Femm
praenominatus pontifex Benedictus receperat pontificium , taliter eum callide est affatus loquellis : « Ego ad
» Romam non possum pergere tecum , quia Romani papam reduxerunt, et potestatem quam prius abuit recepit
» et omnes pacificavit in se ; ideoque venire non possum ; insuper ego iam senex sum . » His auditis beatus
5 pontifex iter quod ceperat rediit et imperatori universa narravit. Quo audito rex intellexit calliditatem et astu-
tiam eius ; taliter eum per epistolas aggressus est affatibus : Tu autem qui papam canonice depositum in ponti-
» ficium reduxisti et per praemii cupiditatem nostrum imperium contempsisti, scito praenoscens quia si non
» emendaveris, cito adventum meum propinquum emendari faciam te invito , et populo Romano dignum Deo
Is Terima donabo pastorem. » Videns itaque Bonifatius quia nichil proficeret, per suum legatum Benedictus eiectus
10 est de pontificatu et cum Damasso papa Romam venit, et populus Romanus devote hunc cum magno desiderio
806 suscepit, et aput beatissimum Petrum apostolum summus pontifex ordinatus est, die XVII mensis iulii , indic . I.
DAMASSUS vero papa vixit in episcopatu XXIII dies et ita defunctus est. Et inthronizatus est Leo in Romana
LEO magnus , natione Teutonicus , sedit annos V mensis III dies VI, et cessavit episcopatus menses XI.
45 Iste Leo perrexit in Cisalpinis partibus ad imperatorem Heinricum secundum , et rogare cepit eum ut pro
amore beati Petri descenderet in Apulea et liberaret abitatores eius de servitute Agarenorum . Ille vero per se-
metipsum non venit, set direxit principes suos cum magno exercitu Teutonicorum, insimul cum consanguinei dicti
pontifici. Mox ut dictus pontifex reversus est Romae cum dicto exercitu , tunc perrexit in Apulea, insimul cum
Latini comites Ascari et ceterorum . Mox commissa pugna nimium dura et fortis ; set Latini comites clam dimise
20 runt dictum pontificem, reversique sunt ad propria . Pontifex vero superatus secessit in civitate ; exercitum vero
Teutonicorum omnes pene ex illa pugna extincti sunt, set plures ex parte Agarenorum interfecti sunt . Post hec
omnes principes Agarenorum in luctu conversi sunt ; cum magno gemitu et tristitia venerunt ad iamdudum
nominato venerabili pontifice et ad eius vestigia corruerunt, veniam et misericordiam implorantes , et cum eo
venerunt usque in partes Campanie et sic dimiserunt eum. Pontifex vero nimis anexiatus ex magno gemitu ,
25 dolore atque tristitia , cecidit in infirmitatem . Ad ultimum feretrum eius in equis positum , cum illius militibus
qui evaserant, cum magno luctu et mestitia reversus est Rome . Non multo post in basilica beati Petri migravit ad
regna etherea . Et absolvit eos anathemate .
Tunc pleps Romanorum in unum congregati legatos miserunt ad imperatorem, rogantes ut servi dominum ,
ut pium pastorem sancte Romane ecclesie tribuerent. Congregata itaque multitudine clericorum et laicorum ,
VAR. -1 iter versus Pertz ( lectio dubia )—11 ordinatur Pertz ( lectio dubia )—21-24 Post - dimiserunt cum suppl. in margine, 1ª manu .
NOTES EXPLICATIVES.
1. perrexit...] Ce voyage de Léon IX occupa l'automne de 1052 à des engagés volontaires, « de propinquis tantum et amicis
et une grande partie de l'hiver, jusqu'en février 1053 . apostolici quingentis circiter illum in partes has comitantibus » .
2. Agarenorum] Les Normands . Hermann Contract, a. 1053 : « Secuti sunt autem eum plurimi
3. consanguinei] La chronique du Mont-Cassin (Leo Marsic.) Theutonicorum, partim iussu dominorum, partim spe quaestus
rapporte qu'une armée impériale était déjà en route lorsque l'é- adducti, multi etiam scelerati et protervi, diversasque ob noxas
vêque d'Eichstaedt, Gébéard, plus tard pape sous le nom de patria pulsi ». Guillaume de Pouille, Gesta Roberti Guisc. II, v.
Victor II , insista énergiquement auprès de l'empereur pour qu'il 151 « Guarnerius Teutonicorum Albertusque duces non ad
la rappelat . L'empereur l'écouta, de sorte que le pape fut réduit duxere Suevos plus septingentos » .
LIBER PONTIFICALIS , t. II. 40
334 ANNALES ROMAINES (1044-1073).
dignum Deo elegit pontificem et cum Romanorum legati misit Rome . Gavisi sunt omnes Romani de illius adven-
VICTOR praedictus , natione Noricus , sedit annos II menses III dies XXVII ; et cessavit episcopatu dies VIII.
Qui perrexit ad imperatorem supradictum pro ea causa qua et praedecessor suus , ut eicerent Agarenos , quia
clamor populi illius regionis non valebat sufferre . Set minime impetravit , quia imperator invenit in maxima 5
infirmitate iacentem . Ad ultimum commendavit ei Heinricum filium suum adhuc puerulum, ac in eius manibus
defunctus est . Tunc dictus pontifex tradidit regnum per investimentum dicto puero Heinrico , et cepit proficisci
Rome, et in itinere ex hac vita subtractus est .
STEPHANUS huic successit . Fuit cancellarius Leoni et Victori et germanus magni ducis Gotfridy ; qui nomen
abuit Fridericus . Qui dictus Stephanus reversus a Constantinopolim ubi legatus fuerat cum magno thesauro, 10
invenit dictum Victorem mortuum , et Romani elegerunt eum papam . Set totum thesaurum quod ipse a Constan-
tinopolim conduxit per vim Romani illum abstulerunt ; unde in ira commotus de Roma egressus est , cepit iter
ut notificaret iamdudum nominato suo germano . Tunc Romani perterriti metu direxerunt post eum Braczutum
Transtiberinum nomine qui in dicto itinere ut fertur venenum dedisse , et mortuus est.
Post mortem vero dicti pontificis , tunc fideles imperatoris , clerici hac layci , miserunt Ildibrandum archidia- 15
conum ad imperatorem II . ut sanctae Romanae ecclesiae pium rectorem hac benignum pontificem tribueret. Ille
vero cepto itinere pervenit Florentiae , ubi antedictus Stephanus pontifex obiit . Quid multa? Postquam locutus
est cum episcopo dicte civitatis, promisit ey ut si ipse vellet cum eo Romam pergere , ordinaret eum Romanum
antistitem . Ille vero hoc audiens acquievit hac consensit dictis vel voluntate illius . Tunc cum quingentis equitibus
20
et cum magna pecunia ceperunt Romanum iter.
Tunc fideles imperatoris hoc audito in ira commoti sunt ; elegerunt Benedictum Bilitrensem episcopum pon-
tificem, de regione sanctae Marie Maioris . Ille vero rennuebat , sed volens nolensque invitus ordinaverunt
eum Romanum pontificem, et data pecunia maxima pars de Romanorum populo ei fidelitatem fecerunt , simul
3
comites qui circa Urbem erant , scilicet Girardo Raynerii filio , comes Galerie, et Albericus comes Tusculanense
et filii Crescentii de Monticelly ' . Tunc Ildibrandus hoc audito paululum in itinere substitit et misit pecunyam 23
a Leoni de Benedicto Christiano et ceteri qui erant de eius coniuratione ; et divisus est Romanum populum , et
ceperunt inter se acriter pugnare. Tunc Transtiberini miserunt legatos dicto Ildebrando archidiacono ut cum
festinatione cum suo electo Transtiberim pergerent ; quod et factum est . Tunc per Transtiberim venit in insula
Lycaonia ³ . Et ita divisus est Romanus orbis ut cotidie pugnae et homicidia essent in civitate . Tunc demum
VAR. ― 14 Post nomine Pertz vidit S ..... em, Gregorovius (St. di Roma , t . IV , p . 130 ) Iohanuem, ego France ... ei ; lectio in-
certa est. 7 17 Florentiam 2ª m . 22 saed
NOTES EXPLICATIVES .
1. Post mortem] Il y a ici plusieurs inexactitudes. Hildebrand mais son fils Grégoire, frère de Benoît IX.
ne se trouvait pas à Rome au moment de la mort d'Etienne IX ; 4. Crescentii de Monticelly] Monticelli, localité situéc à 10 kilo-
il n'était pas encore archidiacre ; il n'y avait alors aucun em- mètres environ au N.-O. de Tivoli.
pereur. 5. in insula Lycaonia] On donnait ce nom à l'ile du Tibre de-
2. hoc audito] Inexact. Benoit X fut élu et installé le 5 avril puis que sa principale église était censée posséder le corps de l'a-
1058, longtemps avant qu'Hildebrand n'eût décidé l'évêque de pôtre saint Barthélémy, qui avait, croyait-on , préché en Lycaonie.
Florence à accepter la tiare. C'est l'empereur Othon III qui avait fait apporter ces reliques
3. Albericus] La Chronique du Mont- Cassin (Léon d'Ostie) de Bénévent . Le nom d'insula Lycaonia se trouve déjà dans une
nomme ici non pas Albéric, qui devait êtr mort à ce moment, charte de l'année 1018 (Jaffé, 4024) .
ANNALES ROMAINES (1044-1073) . 335
es Romer comites diviserunt se , alteri ex una parte , alteri vero ex alia . Tunc Ildibrandus cum suo electo pontifice et cum
sua coniuratione tulerunt prefecturam Petro prefecto de regione sancti Angeli et ordinaverunt Iohannem Tiniosum
Transtiberinum prefectum . Ad ultimum superati sunt qui ex parte Benedicti pontifici erant, ita ut dictus pontifex
telen egressus de patriarchio Lateranensi , perrexitque ad castrum 1 Passarani , apud Regem qui erat filius Crescentii
5 prefecti .
Tunc dictus Ildibrandus archidiaconus cum suo electo pontifice perrexerunt ad patriarchium Lateranensem et
ordinaverunt eum Romanum pontificem , cui posuerunt nomen Nicolaus , et dederunt pecuniam . Plures de populo
Romano ei fidelitatem fecerunt ; etiam ipse pontifex Nicolaus per se ibat per urbem, faciebat se invitis fideles
pontifici Benedicti fidelitatem facere . Unde plures ex illis iuraverunt cum sinistra manu , ita dicentes : « Quia
10 » manu dextra fidelitatem fecimus domino nostro papa Benedicto, tibi vero sinystram damus . » Tunc absconse
et clam per noctem egressus est de castro Passarani dictus Benedictus pontifex ; perrexit Galerie apud Girardum
comitem Rainerii filium . Tunc Ildibrandus archidiaconus per iussionem Nykolay pontifici perrexit in Apulea ad
3
Riczardum Agarenorum comitem et ordinavit eum principem, et pepigit cum eo fedus ; et ille fecit fidelitatem
Romane ecclesie et dicto Nicolao pontifice , quia antea inimicus et infidelis erat tempore Leoni pape. Tunc dictus
15 princeps misit tres comites suos cum nominato archidiacono Romae cum trecentis militibus Agarenorum , in
auxilium Nykolay pontifici. Tunc dictus Nicolaus cum ipsis et cum Romano exercitu qui ey fidelitatem fecerant
perrexit Galeriae ad obsidenda hac expugnandam eam . Ceperunt expugnare castella que in circuitu eius erant,
appreendere, depredare et incendere ; ubi multi de sagittis perierunt ex utraque parte . Galeria vero , quia erat
fortissima, nil agere potuerunt ; ad ultimum reversi sunt unusquisque ad propria ; Agareni vero reversi sunt in
20 Apulea . Tempore vero messis iterum dicti Agareni Romam venerunt ad dictum pontificem Nicolaum . Tunc pon-
tifex cum suis Romanis fidelibus et cum dicti Agareni iterum ad obsidendum Galeriam perrexit . Tunc dictus
comes , metuens de obsidione Romanorum , penituit se eum recepisse . Dictus Benedictus pontifex talia cum cogno-
visset, ascendit supra muros Galerie ; cepit Romanum populum signare et maledicere , et talia dicere cepit : « Vos
» me invitum nolentemque elegistis pontificem ; vos me securum facité , et ego rennuo vestrum esse pontificem. >>
25 Triginta vero ex nobilibus Romanis ey securitatis sacramenta fecerunt de vita, de membris, de mala captione , et
Dictus Nicolaus pontifex cum suo exercitu Romam est reversus ; nominatus vero pontifex Benedictus exuit se
pontificalibus vestimentis , et reversus est Romam in domum suam , ubi eius genitrix manebat, apud ecclesiam beatae
Mariae Maioris ; et ibi mansit diebus triginta . Postea vero Ildibrandus archidiaconus per vim eum appreendit et
4
30 secum duxit in basilica Constantiniana in ecclesia Salvatoris , ubi concilium ordinatum erat, ante pontifice
NOTES EXPLICATIVES .
1. castrum Passarani] Château fort, dont on voit encore les navit eum principem, fecit fidelitatem Romane ecclesie donnent lieu
ruines à 12 kilomètres environ de Tivoli , à 6 kilom. E. du lac de de croire qu'il confond la négociation entre Hildebrand et Ri
Gabies . Il a conservé le nom de Passarano . chard avec les conventions solennelles passées la même année
2. ordinaverunt eum] Le 24 janvier 1059. 1059, à Melfi , entre Nicolas II et les Normands.
3. Riczardum] Richard d'Aversa , qui venait de s'emparer 4. ubi concilium] Les actes de cette assemblée sont perdus et la
(1058) de la principauté de Capoue après en avoir dépossédé la date n'en est pas connue avec précision .
dynastie lombarde . Les termes dont se sert ici l'annaliste, ordi-
336 ANNALES ROMAINES (1044-1073 ) .
Nykolao. Dictus vero Benedictus cum ante dictum pontificem Nicolaum venisset, ante altare dictae ecclesie, expo-
liavit eum sacerdotalibus vestimentis , et nudus in medio conventus posuit scriptum in manus suas , ubi erant
scripta omnia crimina et peccata que iniqui homines agunt . Ille vero eum legere rennuebat , quia nolebat se de illis
accusare criminibus , nichilque sibi pertinebat . Set volens nolensque eum invitus legit cum lamentu et gemitu.
Stabat autem ibi mater eius cum solutis crinibus nudatisque pectoribus , cum gemitu et luctui ; ipsa eiusque &
propinqui percutiebant pectora sua et rigabant unguibus ora sua . Post hec clamavit dictus archidiaconus dicens :
«< Audite, Romani cives, facta vestri pontifici quem elegistis ! » Postea iussit eum vestiri vestimentis suis et indui
Postea dederunt ei in hospitium ecclesiam beate Agnetis , ut ibi miserabiliter viveret, et privaverunt eum omni
divino officio , ita ut non esset ausus in priviterio ingredi ad laudes et obsequias Deo retdendas . Set non multo m
post Suppus archipresbiter sancti Anastasii , qui erat spiritalis pater dicti Nycolay pontifici, rogavit eum ut dicto
misero aberet indulgentiam . Tunc ei restituit usque ad epistolas legendas . Altera vero vice rogavit eum probter
necessitatem loci, et restituit ei usque ad evangelium legendum. Ulterius noluit restituere ut missas caneret.
probter multos fideles quos ipse in hac urbe abebat vel extra . Vixit autem usque ad pontificatum dicti Ildibrandi
qui Gregorius nominatus est , et mortuus fuit. Post mortem vero eius , dictus Suppus archipresbiter perrexit ad 15
pontificem Gregorium, et notificavit ei de illius morte , et dixit ei quo ordine eum sepellissent , quia magna pecunia
ille, dum adhuc viveret, dimisit in Romano clero . Ille vero infremuit, et dixit ut eum pontificali onore et obsequio
sepellirent ; cepitque flere et dicere : « Male illum umquam vidi , quia incurri in grave delictum . >> Sicque factum
est ut ipse precepit : onorifice est sepultus in eadem basilica beate Agnetis , ubi occurrit omnem Romanum clerum .
Post mortem vero dicti Nykolay miserunt Romani legatos ad II . regem, qui tunc puer erat, ut pium rectorem 20
sancte Romane ecclesie tribueret . Hoc audito Hildibrandus qui tunc archidiaconus erat illico perrexit Mediolanum
1
et duxit Anselmum , qui tunc archiepiscopus erat dicte civitatis , cui posuerunt nomen Alexander . Et rex misit
Cadolum , episcopum Parmensem , cum manu valida . Tunc illi qui erant ex parte Alexandri ceperunt pugnare
cum comite Pepo et aliis comitibus qui erant cum dicto Cadolo et cum Romanis qui erant fideles dicti regis ; unde
discensio magna facta est in hac civitate Romana ; Cencius Stephani prefecti cum suis germanis , necnon et Cencio 25
et Romano germani , Baruncii filii , hac Belizzon Titonis decaro et Cencio Crescentii Denitta erant cum dicto Cadulo,
eo quod erant fideles imperatoris ; Leo vero de Benedicto Christiano cum dicto Ildebrando archidiacono erant ex
parte Alexandri. Ad ultimum commissa pugna in prata Neronis , superati fuerunt illi qui erant ex parte Alexandri
et fugati sunt , et multi mortui fuerunt et capti , plures vero in flumine perierunt . Et apprehenderunt civitatem
Leonianam cum basilica beati Petri. Set quia nox erat , mansit ibi nocte illa . Tunc potuerunt eum consecrare 30
pontificem nisi eorum fuisset insipientia , quia primitus eum convocare voluerunt in ecclesia beati Petri ad
Vincula . Tunc Ildibrandus cum Leo , data pecunia per urbem tota nocte illa . Mane autem facto non potuerunt
1. dicte civitatis] Erreur. Anselme était évêque de Lucques. 2. convocare voluerunt] Célébrer l'élection . Alexandre II et
La confusion vient sans doute de ce qu'il était originaire de Bag- Grégoire VII furent élus dans la basilique de S. Pierre és-liens.
gio , près de Milan et qu'il avait pris une grande part à l'agita- 3. cum Leo] Leɔ de Benedicto Christiano, dont il a été question
tion réformatrice dans l'église de cette grande ville. ci-dessus.
337
ANNALES ROMAINES (1044-1073) .
ad dictam basilicam pergere, unde infra civitatem multe pugne et homicidia orte fuerunt. Tunc Alexander venit.
in monasterio Capitolii et Cadulus in turre Cencii Stephani prefecti que est in ponte beati Petri . Tunc temporis
dictus Cencius tenebat castrum sancti Angeli ; cotidie pugne erant in civitate usque in regione Campitelli . Postea
vero pecunia deficiente comites reversi sunt ad propria, Cadolus vero reversus est in Parma . Et congregata
5 pecunia , reversus est Rome ; set nichil ey profuit. Demum regressus est in Parma ibique mortuus est.
II
(1111 )
Anno ab incarnatione Domini MCXI , mense februario, die nona , indictione IIII , tempore domni Paschali secundi
papae, anno eius XII , Henricus Teutonicorum rex cum magno exercitu in Tusciam venit , et missis Romam in por
ticum sancti Petri nuntiis cum Petro Leonis et aliis domni Paschali papae nuntiis , et consilio habito domnus apos-
tolicus misit ad eum suos legatos Sutrium , ut finem inponerent discordie et liti que a tempore beate memorie 5
septimi pape Gregorii inter regem et pontifices Romanos de investituris exorta fuerant . Finis autem qualis fuerit,
in consequentibus enarrabitur. Hoc pactum inter eos deliberatum est :
Rex scripto refutabit omnem investituram omnium ecclesiarum in manu domni pape, in conspectu cleri et
populi, in die coronationis sue. Et postquam domnus papa fecerit de regalibus sicut in alia carta scriptum est,
sacramento firmabit quod numquam se de investituris ulterius intromitteret, et dimittet ecclesias liberas cum 10
oblationibus et possessionibus quae ad regnum manifeste non pertinebant et absolvet populos a iuramentis
que contra episcopos facta sunt. Patrimonia et possessiones beati Petri restituet et concedet, sicut a Karolo, Lo-
doico , Heinrico, et aliis imperatoribus factum est, et tenere adiuvabit secundum suum posse . Non erit in facto
aut consilio ut domnus papa perdat papatum Romanum , vel vita, vel membra, vel capiatur mala captione, aut
per se aut per summissam personam, nec ipse nec fideles ipsius qui pro ipso securitatem ei fecerint, id est Petrus 15
Leonis cum filiis suis, quorum bona dampnum studiose no patiantur, vel alii quos regi significaverit. Et si quis
ei vel eis fecerit, rex eos fideliter adiuvabit. Pro huins securitatis observatione mediatores dabit rex domnopapae
principes quos petierit, id est Fridericum filium sororis suae, marchionem Engilbertum, marchionem Thiebal-
dum, comitem Hermannum, Fridericum palatinum comitem de Saxonia, Berlingarium de Bavaria, Godefridum
comitem, Fridericum Saxonem, Albertum cancellarium, Cononem fratrem Beringarii, Sigebot de Bavaria, Hen- 20
ricum ducem Carinthie, Bertoldum filium ducis Bertoldi . Qui iurabunt domno pape securitatem de vita, de
membris, de papatu, de captione. Et si rex hec omnia suprascripta non observaverit, ipsi cum honoribus suis ad
domnum papam et ad Romanam ecclesiam se tenebunt. Obsides pro securitate domni pape dabit rex proxima
quinta feria et secure mittet ad insulam in potestate domni papae, Fridericum ducem nepotem suum, Spirensem
episcopum Brunonem, Chonradum nepotem comitis Herimmanni , et filium Heinricum fratrem comitis Fride- 25
rici. Obsides si receperit reddet in die coronationis sue transito ponte ; et si forte coronatus non fuerit aut non
transierit, similiter reddet aput castellum sancti Angeli. Legatos autem quos domnus papa ad cum miserit, in
eundo et redeundo securos faciet tam a se quam a suis ; et si eis nescienter iniuria inlata fuerit, ad emendandum
fideliter adiuvabit.
Folc- 30
Ego Albertus cancellarius, Ego comes Erimmanus, Ego comes Fridericus, Ego comes, Godefridus Ego,
marus, iuro vobis quia domnus rex ita iurabit proxima quinta feria et principes iurare faciet et obsides dabit
sicut in conventionis carta scriptum est, et sic observabit domno pape, sine fraude et malo ingenio, si domnus
papa proximo die dominico sic adinpleverit regi sicut in alia conventionis cartula scriptum est . Sic me Deus
adiuvet.
Si rex adinpleverit domno papae sicut in alia conventionis cartula scriptum est, aomnus papa precipict ae-
piscopis presentibus in die coronationis eius ut dimittant regalia regi et regno, que ad regnum pertinebant tem-
pore Karoli, Lodoici , Heinrici et aliorum pracdecessorum eius, et scripto firmabit sub anathemate auctoritate
sua et iustitia, ne quis corum vel praesentium vel absentium vel successores eorum intromittant se vel invadant
10 eadem regalia, id est civitates , ducatus , marchias, comitatus , monetas , teloneum , mercatum, advocatias regni, iura
centurionum et curtes que manifeste regni erant, cum pertinentiis suis, militia et castra regni. Nec ipse regem et
regnum super is ulterius inquietabit, et privilegio sub anathemate confirmabit, ne posteri sui inquietare praesu-
mant. Regem benigne et onorifice suscipiet, et more praedecessorum ipsius catholicorum scienter non subtracto
coronabit, et ad tenendum regnum officii sui auxilio adiuvabit. Si domnus papa hec regi non adimpleverit, ego
13 Petrus Leonis cum tota potentia mea tenebo me ad domnum regem; obsides autem, nisi effugerint, reddemus al-
tero die post coronationem regis. Si per papam remanserit ut non coronetur, similiter reddemus . Die dominico ,
cum rex ad processionem receptus fuerit, obsides dabo aut per me autper nuntium meum, Gratianum filium
meum et filium Oguiczonis filii mei, vel filium sororis meae , si eum abere potuero , nisy per regem remanserit,
20 Ego Petrus Leonis iuro vobis quia domnus papa proximo die dominico adimplebit regi, nisi in rege remanse-
rit, quod in alia conventionis carta scriptum est, si rex observaverit domno papae sicut in alia conventionis carta
scriptum est. Actum II nonas febr . in atrio beati Petri in ecclesia beate Mariae que dicitur in Turry' .
Post haec domnus papa nuntios suos Sutrium misit , coram quibus rex in hec verba iuravit :
Ego Heinricus rex ab hac hora in antea non ero in facto aut consilio ut domnus papa Paschalis IIperdat pa
25 patum Romanum vel vita vel membra , vel capiatur mala captione, aut per me aut per summissam personam,
nec ipse nec fideles ipsius qui pro ipso securitatem mihi fecerunt vel fecerint, id est Petrus Leonis cum filiis suis
et Walfredus, quorum bona damnum studiose non patiantur, vel alii quos domnus papa mihi significaverit. Et
si quis domno pape vel cis fecerit, cgo eos fideliter adiuvabo . Legatos quos ad me domnus papa miserit, in eundo
et redeundo securos faciam tam a me quam a meis, et si eis me scienter iniuria inlata fuerit, ad emendandum
30 fideliter adiuvabo . Sic observabo domno papae sine fraude et malo ingenio , si domnus papa proximo die domi-
nico sic adinpleverit mihi, sicut in conventionis carta scriptum est. Sic me Deus.
NOTES EXPLICATIVES .
1. in Turry] Sur cette chapelle, voy. t . I, p . 467, note 13. La pelle, elle doit être identique à cet oratorium 3. Mariae in gradibus
tour est désignée dans un passage ajouté à la vie de Paul I (t. I, où Jean XV fit exécuter des peintures. Il y a donc lieu de rectifier
p. 465, 1. 24) par l'expression s . Mariae ad Grada ; quant à la cha- ce qui est dit ci-dessus, p. 260, note 2.
340 ANNALES ROMAINES ( 1111) .
Ego Frethericus dux, Non ero in facto aut consilio ut domnus papa Pas-
Ego Ingelbertus marchio, chalis IIperdut papatum Romanum , vel vita vel mem-
Ego comes Herimmannus, bra, vel capiatur mala captione. Et si rex iuramentum
Ego Theobaldus marchio , hoc et ea que in carta conventionis scripta sunt non ob- 5
Ego Fredericus palatinus comes de Saxonia, servaverit, ego cum honore meo ad domnum papam et
Ego Beringarius comes de Bavaria, ad Romanam ecclesiam me tenebo ; sic observabo domno
Ego Godefridus comes,
pape, sine fraude et malo ingenio, si domnus papa
Ego Fridericus Saxo,
sic adimpleverit domino nostro regi proximo die domi
Ego Cuono frater Beringarii, nico, sicut in conventionis carta scriptum est. Actum 10
Ego Sygeboto de Bavaria, Sutriy in burgo, quinto idus februarii.
Ego Heinricus dux de Carinthia,
Post hec idem rex Romam accessit tertio idus, id est XI die, februarias , in sabbato videlicet ante Quinquage- 15
sima. Altero die oviam ei domnus papa misit in montem Gaudii , qui et mons Malus dicitur, signiferos cum bandis,
scriniarii , iudices et stratores ; maxima etiam populi multitudo ei cum ramis occurrit . Duo iusta priorum impera-
torum consuetudinem iuramenta , unum ' ante ponticellum , alterum ante portam porticus Romanorum populo fe-
cit . Ante portam a Iudeis , in porta a Grecis cantando exsceptus est. Illic omnis Romane urbis clerus convenerat ex
precepto pontificis , et eum ex equo descendentem usque ad sancti Petri gradus cum laudibus deduxerunt . 20
Cum vero ad superiora 3 graduum ascendisset , illic domnus papa cum episcopis pluribus , cum cardinalibus
presbiteris et diaconibus , cum subdiaconibus et ceteris scole cantorum ministris affuit. Ad cuius vestigia cum rex
corruisset , post pedum oscula ad oris oscula elevatus est . Ter se invicem complexi , ter se invicem osculati sunt.
Mox dexteram pontificis tenens, cum magno populorum gaudio et clamore ad portam pervenit Argenteam . Ibi ex
libro professionem inperatoriam fecit et a pontifice imperator designatus est, et iterum a pontifice obsculatus est. 25
Mox super eum orationem primam, sicut in Ordine continetur, Lavicanus episcopus dedit.
Post ingressum basilicae, cum in rotam porfireticam pervenisset , positis utrimque sedibus , consederunt . Ponti-
fex refutationem investiture et cetera que in conventionis carta scripta fuerant requisivit , paratus et ipse que ia
alia conventionis carta scripta fuerant adimplere . Ille cum episcopis suis et principibus secessit in partem iusta
secretarium ; ibi diutius quod eis placuit tractaverunt . In quo tractatu interfuerunt Longobardi episcopi tres , Ber- 30
nardus Parmensis , Bonus senior Regitanus , Aldo Placentinus . Cum autem longior se hora protraeret , missis nun-
NOTES EXPLICATIVES .
tiis pontifex conventionis supradicte tenorem repetiit adinpleri . Tunc episcopi Trasalpini ad pontificis vestigia cor-
ruerunt et ad oris oscula surrexerunt. Set post paululum familiares regi dolos suos paulatim aperire ceperunt ,
dicentes scriptum illut quod conditum fuerat non posse . firmari auctoritate et iustitia. Quibus cum evangelica et
Ev
apostolica obiceretur auctoritas , quia et Reddenda sunt Cesari que sunt Cesaris , et Nemo militans Deo implicat
5 se negotiis saecularibus , cum armorum usus, secundum beatum Ambrosium, ab episcopali officio alienus sit ;
cum haec et alia illis apostolica et canonica capitula obicerentur , illi tamen in dolositate sua et pertinacia perma-
nebant.
Cum iam dies declinaret in vespera , consultum a fratribus ut rex eodem die coronaretur , ceterorum tractatus
in sequentem ebdomadam differretur. Illi etiam hoc adversati sunt. Inter haec tam pontifex quamque et praefectus
10 et omnes qui cum eo erant a militibus armatis custodiebantur. Vix tandem ad altare beati Petri pro audiendis
misse officiis conscenderunt, vix ad sacramenta divina conficienda panem, vinum et aquam invenire potuerunt.
Post missam, ex cathedra descendere compulsus pontifex , deorsum ante confessionem beati Petri cum fratribus
sedit, ibi usque ad noctis tenebras ab armatis militibus custoditus ; inde ad ospitium extra aecclesiae atrium cum
fratribus deductus est. Capta est cum eo et diaconorum ac notariorum et laycorum numerosior multitudo ; qui au-
15 tem evaserunt , alii expoliati , alii gravius verberati sunt . Factus est igitur in urbe tota repentinus tumultus , dolor
et gemitus .
Postera die Romani adversus Teutonicos acrius pugnaverunt, adeo ut eos ex porticu pene propulerunt ; ex qua
pugna plures ex utraque parte mortui fuerunt, set plures ex parte Teutonicorum . Unde tantus cos terror invasit
ut per totum sequens biduum die hac nocte in armis essent. Porro, cum se Romani die tertio cominus pugnatu-
20 ros pronuntiassent, illi nocte ipsa tanto metu ex porticu profugerunt , ut non solum sarcinas, set multos etiam so-
Dehinc usque ad pedem Soractis montis progrediens , iusta beati Andraee monasterium Tiberis alveum transierunt ,
et per Sabinos ad Lucanum pontem iter agentes , ulteriores Romane urbis partes aggressi sunt . Traebantur inter
haec et clericorum et laycorum nonnulli funibus alligati . Pontifex autem cum duobus episcopis, Savinensi vide-
25 licet et Portuensi , et cardinalibus quatuor apud castellum Trebicum , ceteri vero cardinales aput Corcodilum in
custodia tenebantur . Itaque cum et agros Romanorum rex cotidie depopularetur et eorum animos dolo ac pecunia
pertemptaret, tantam Deus populo constantiam tribuit ut nichil cum eis pacisci sine papae et cardinalium libera-
tione potuerunt. Diversis inter haec consiliis distraebatur ; set perpetrati sceleris conscius, nichil sibi ulterius tu-
tum fore aput papam arbitrabatur. In hoc tandem plena deliberatione convenit ut omnes quos ceperat liberos
30 faceret, dummodo securitatem sibi aput papam futury temporis provideret . Hoc profecto per principes suos , hoc
per clericos, hoc per laycos, hoc per cives Romanos sollicitius satagebat . Ceterum domnus papa facilius vitam
exponere quam investituris episcopatuum et abbatiarum consentire malebat, quamvis ille per investituras illas
non ecclesias , non officia quelibet, set sola regalia se dare assereret. Proponebatur pontifici captivorum calamitates
NOTES EXPLICATIVES .
1. Le castellum Trebicum parait être Trevi. Quant à Corcodi- drien. On identifie ce lieu et ce nom avec l'antique Querquetula
lum , c'est sûrement Corcolle, ancien château, actuellement trans- ou Corcotula. Cf. Nibby, Dintorni, t . II, p. 668 .
formé en maison de ferme, un peu au S.-O. de la villa d'Ha-
LIBER PONTIFICALIS . t. II. 41
342 ANNALES ROMAINES (1111) .
quod ammissis liberis et uxoribus , domo et patria exules, durioribus compedibus arcebantur ; proponebatur ec-
clesiae Romane desolatio , que pene omnes cardinales ammiserat ; proponebatur gravissimum scismatis periculum,
quod pene universe Latinorum ecclesiae immineret . Victus tandem miseriis filiorum , laborans gravibus suspi-
riis atque gemitibus, et in lacrimas totus effusus : « Cogor, ait , pro Ecclesiae liberatione hac pace hoc pati, hoc
Ad hanc enim securitatem confirmandam episcopi et cardinales qui capti fuerant expetebantur . Nec omnino
aliter aut captivorum dimissio aut Ecclesiae pax quantum in ipsis erat poterat provenire . Cum itaque comes
Albertus de Blanderada et ceteri regis laterales iuramentis condicionem prescribi non sinerent, pontifex ait :
<< Quandoquidem conditionem scribi non patimini , verbis apponam » . Tunc totus ad regem versus dixit : « lu-
>> ramenta hec ideo facimus , ut vos illa que pacti estis faciatis et observetis » . Quod rex cum suis omnibus to
laetissime ac libentissime annuit. Ex verbo igitur pape sic ab eis iuratum est in agro iusta pontem Mammeum,
Domnus papa Paschalis non inquietabit domnum regem Heinricum neque eius regnum de iniuria sibi inlata
et suis in persona et bonis, de investitura episcopatuum aut abbatiarum, neque malum.meritum reddet sibi
aut alicui persone pro hac causa, et penitus in persona regis numquam anathema ponet. Nec remanebit in domno 15
papa quin coronet eum sicut in Ordine continetur. Et regnum et imperium offitii sui auxilio eum tenere bona
fide adiuvabit. Et haec omnia adinplebit domnus papa domno regi praesenti Heinrico , sine fraude et malo inge-
mo. Sic me Deus.
Ego Heinricus rex quarta vel quinta feria prorima dimittam domnum papam et episcopos et cardinales et 20
omnes captivos qui cum eo velpro eo capti sunt, et obsides, et securos perduci faciam intra portas Transtiberine
civitatis, nec ulterius capiam aut capi permittam ; et his qui in fidelitate domni pape Paschalis permanent et
populo Romane civitatis et Transtiberine et Insule pacem et securitatem servabo , tam per me quam per mevs,
et in persona et in rebus, qui pacem mihi servaverint. Domnum papam Paschalem fideliter adiuvabo utpapa-
tum quiete et secure teneat, patrimonia et possessiones Romane ecclesie que abstuli restituam, et terram 25
quam iure abere debet more antecessorum meorum recuperare et tenere adiuvabo bona fide, et domno pape
Paschali obediam salvo honore regni et inperii mei, sicut catholici imperatores catholicis pontificibus Ro-
manis. llec omnia observabo bona fide , sine fraude et malo ingenio . Sic me Deus.
Post haec Coloniensis archiepiscopus Fridericus , Tridentinus Gaeberardus , Monasteriensis Bruccardus , Bruno
Spirensis , Albertus cancellarius , comes Herimmannus , Fridericus palatinus comes , Albertus comes de Blanderada, 30
Go-
Fridericus Saxo , Beringarius comes , Fridericus comes Frisingensis , Bonifatius marchio et Guarnerius comes,
defridus de Suavia , posita super evangelium huius iuramenty cartula, iuraverunt sic ex praecepto regis sicut in
hac cartula scriptum est : Sic domnus rex praesens Heinricus observabit domno pape Paschali praesenti, sine
fraude et malo ingenio . Sic me Deus. Actum III ydus april. , tertia feria post octava Pasche, ind. nona.
Restabat illa exactionis et extorsionis portio ut de investiture permissione privilegium regi personaliter scribe-
retur. Nec ipse igitur nec ipsius laterales passi sunt ut intra urbem scriptura ipsa differretur, ubi sigillum
pontificis dimissum fuerat. Altero itaque die, in eodem campo qui Septem Fratrum dicitur, dum castra move-
rentur , illut dictari oportuit , et transito iusta pontem Salarium Tiberis fluvio, dum aput Octavum castra sita es-
5 sent, accitus ab urbe scriniarius scriptum illud inter nocturnas tenebras exaravit. Cui nimirum scripto illo
ibidem quamvis invitus pontifex subscripsit . Porro cum ibidem cartam ipsam rex accepisset, postmodum tamen
cum in beati Petri ecclesiam pervenisset, post corone acceptionem, cam ad manum pontificis retulit, nec solum
contra eius voluntatem , set etiam contra omnem consuetudinem de manu eius accepit.
Coronatus est autem idem rex portis omnibus Romane urbis, ne quis civium ad eum accederet , obseratis .
10 Post coronae acceptionem, finitis misse sollempnibus , ipse statim ad castra in Campum egreditur ; pontifex autem
tunc tandem cum episcopis et cardinalibus liber in urbe egrediens , tanta frequentia populi occurrentis et Deum
laudantis excipitur, ut vix circa vesperas ad ospitia potuerit pervenire . Actum idibus aprilis , quinta feria post
octava Paschae.
Hec sicut passi sumus et oculis nostris vidimus et auribus nostris audivimus , mera veritate prescripsimus.
VAR. 4 pontaem
NOTES EXPLICATIVES .
1. qui Septem Fratrum, Cette d'nomination s'était déjà trans- la voie Tiburtine . Les ruines de cette église, signalées par Bosio,
formée, au temps de Bosio, en celle de Sette Fratte (Roma sott., ont été reconnues et mises au jour par M. Enrico Stevenson , non
III, 40. Elle provient des Sept frères martyrs, fils de sainte loin de l'osteria Tavernucole et de l'endroit appel Castel l'Ar-
Symphorose, dont le sanctuaire se trouvait au neuvième mille de cione .
}
III
( 1116-1121 )
[Anno XVII pontificatus Paschalis secundi pape , indictione VIIII , mense aprelis die II , obiit Petrus prefectus . ]
Huius temporibus , eo quod noluit concedere prefecturam Petro filius iam quondam equivoci Petri prefecti , facta
est coniuratio magna atque seditio in hac civitate Romana , necnon et totis comitibus , quos circa omnes partes
Romane urbis fuerunt ; simul coniuravere ex utraque parte , scilicet a parte pontificis et ex parte prefecti . Unde
orte fuerunt pugne multe et omicidia et pestilentie magnae ; turres a fundamentis dirute hac plures domora dissi- 5
patae et aecclesie depredate ac clerici capti . Post demum victi fuerunt illi qui erant a parte pontifici . Pontifex vero
metu perculsus, fuga lapsus evasit de palatio Lateranensy ; aput monasterium Clivi Scauri in eius munitiones que
dicitur Sedem Solis moravit nocte illa . Diluculo vero egressus de urbe , perrexit ad civitatem Albanensem , deinde
secessit Campaniae .
Postea vero prefectus et consules miserunt legatos ad imperatorem H. IIII ut Romam venisset . Ille to
vero cum talia audisset, gavisus est valde ; nichil moratus est , cum magno exercitu Romam petiit . Mox data
pecunia, maxima pars de populo Romanorum ei fidelitatem fecerunt . Ingressus Romam cum magnis laudibus
atque honore , reginam coronavit in die sancto Pentecosten et prefecturam per aquilam confirmavit dudum
nominato prefecto .
Mox rex secessit in Galliam . Quid multa ? Predictus pontifex mansit extra civitatem anni duo minus menses tres ; fä
tamen pugne cotidie erant super Petro Leonis , quia fidelis erat dicti pontificy , inter basilicam beati Petri et
castrum sancti Angeli et Capitolium et Ripam . Postea vero fideles dicti pontifici insimul et comites , scilicet Petro
Columpne ac Raynaldo Senebaldi , clam revocaverunt illum ; set non fuit ausus manere in civitate . Cum festinatione
perrexit per Transtiberim aput castellum sancti Angeli , et cepit pugnare contra basilicam beati Petri , quia pre-
fectus cum consules illam retinebat , cum balistas , cum machinis et fundibulariis , quia iam coniurationes defecerant 20
et Romani non erant in ea voluntate in qua antea fuerunt . Set Dei iudicio octavo die sue reversionis dictus
pontifex obiit aput castellum sancti Angeli , in domum iusta eream portam . Et sepultus est in basilica Constan-
tiniana , quia consules non permiserunt eum in basilica beati Petri sepelliry .
VAR.
1 Anno prefectus 2. m. in margine -
4 Roma//// Ravesub
spectsepel
p. 346 , l . 18 ; sed apposita in margine notula monetur lector huc-23 lirym] Sequi
are locu in codic
turs antip
de tribu e Pasch
apis pontinatio
: Dealis, ficaesnequos nne, infra,
tempo re
Paschalis helecti fuerunt require antea in alia folia , in prima facie , hac nota .
ANNALES ROMAINES (1116-1121). 345
1
Huius temporibus in hac civitate Romana tres pontifices helecti ac consecrati fuerunt a clero et
populo, qui ex parte Clementis pontifici fuerunt, videlicet :
Episcopus Sancte Rufine , in basilica beati Petri clam, noctis tempore , helegerunt et consecraverunt et
in sede posuerunt ; set non fuit ausus manere in civitate . Egressus de hac urbe ut pergeret ad regem ,
5 a fidelibus pontifici Paschalis compreensus , eum ei Romam miserunt. Qui statim eum in Apuleam misit .
aput monasterium sancte Trinitatis quod situm est in Cava, ibique monachus effectus est.
Alter vero, scilicet episcopus Savinensis , elegerunt in basilica Apostolorum . Hoc autem cum ostensum
esset per civitatem, concursus factus est populorum atque tumultus , inter quos insimul fuerunt fideles
pontifici Paschalis . Illi vero qui adversarii erant pontifici, metu perculsi , cum helectum eorum per-
10 rexerunt ad basilicam sancti Marcelli , apud Iohannem Ocdoline filium , qui in eius erat auxilio , ubi erat
Romanus cardinalis , qui favebat eius parti ; set clerici qui eum sequebantur, plures ex illis verberati et
expoliati fuerunt . Quit plura ? Ad ultimum data pecunia a pontifice dicto Iohanni Ocdoline , fefellit ei ac
dimisit illum in eorum potestate . Illi vero qui ex parte pontifici erant confestim appreenderunt eum et
tulerunt pallium de collo eius et turpiter extraxerunt eum de dicta ecclesia, ac posuerunt illum retro
15 post unum equitem ; cum festinatione duxerunt eum Lateranum ubi pontifex manebat. Qui iussit eum
retrudi in turrem . Non multo post misit eum in Apulea , aput monasterium sancti Laurentii quod situm
Tertius , scilicet Maginulfus , archipresbyter sancti Angeli , cui posuerunt nomen Silvester . Unde facta
6 est coniuratio magna atque seditio , tam de equitibus quamque et peditibus ; et elegerunt eum in
20 basilica beate Mariae que dicitur Rotunda , clerici ac layci qui adversarii erant dicti pontifici . Maiores
vero qui in hac coniuratione fuerunt isti sunt : heredes Stephani Ocdonis , scilicet Stephanus qui dicitur
Normannus cum suis germanis ; Nykolaus Cencii Baruncii et Petro filio eius ; Romanus Romani Baruncii
cum fratribus ac nepotibus suis ; Heinricus a sancto Eustathio et filiis suis ; Bericzo a Sancta Maria in
Aquiro cum Stephano fratre suo ac filii eorum ; et alii plures. Qui miserunt legatos ad marchionem
25 Guarnerium qui erat ex parte H. regis ut cum festinatione in eorum veniret auxilio . Ille vero nichil
moratus est ; cum festinatione Romam perrexit cum aliquantis militibus Teutonicorum . Mox pontifex
30 Mox fideles pontifici , hoc audito, equites ac pedites insimul cum Petro prefecto perrexerunt ad Late-
ranum , in curia , ante ecclesiam beati Gregorii , et commissa pugna cum eis, plures ex utraque parte
NOTES EXPLICATIVES .
1. tres pontifices ] Cf. ci -dessus, p. 298, 1. 5 . actuellement le nom ; mais il est bien probable qu'à l'origine c'é-
2. marchionem Guarnerium] Garnier, marquis d'Ancône, fils ou tait une église de saint Jean- Baptiste.
petit-fils du fondateur de cette marche, Garnier, capitaine alle- 4. in curia ante eccl. s. Gregorii] Cette église s'appelle mainte-
mand au service de Léon IX . nant S. Maria Imperatrice. Elle se trouvait à l'entrée du campus
3. in ecclesia b. Iohannis] Cette église existe encore. Dans les Lateranensis (t. I, p . 473, 1. 2) , vaste place, limitée par des édi ·
catalogues d'églises antérieurs au xvre siècle, elle est distinguée fices et des barrières , qui s'étendait en avant du palais pontifical.
des autres de même vocable par la désignation de Insula. Plus C'est cette place, je crois, qui est désignée par l'expression in curia.
tard on y localisa l'histoire de saint Jean Calybite, dont elle porte
346 ANNALES ROMAINES ( 1116-1121 ) .
interierunt ac vulnerati sunt . Ad ultimum victi sunt illi qui ex parte pontifici erant , et fugati sunt et
terga verterunt . Et ipsi insecuti sunt eos per omnes vias , scilicet per viam maiorem que pergit ad
Sanctum Clementem , dicto marchione cum suis et cum Romani pedites persecuti sunt eos usque prope
1
templum Romuly ante domum iudicis Mattilde ; Stephanus Normannus cum ceteris qui cum eo erant
iusta ecclesia sanctorum Marcellini et Petri persecuti sunt eos usque ad arcum Aure ; et per viam 5
que pergit ad sanctum Stephanum in Celio monte insecuti sunt eos usque ad Sedem Solis . Postea reversi
ad eorum pontifice remearunt ad propria. Necnon et altera pugna inter eis commiserunt in Circlo
maiore ; et illi qui ex parte Paschalis fuerunt victi sunt , terga verterunt ; illi vero persecuti sunt eos
usque ad arcum triumfalem et per viam alteram desuper usque ad Sedem Solis . Multi ex eis ceciderunt ,
alii vulnerati, alii interempti , alii consternati insimul cum Petro prefecto prostrati . In ea vero pugna 10
plus quam sexaginta obtimi equi vulnerati perierunt ac interempti sunt . Pecunia vero dicto Maginulfo
deficiente, tota illa coniuratio eum reliquit. Non multo post dictus Guarnerius marchio eum secum duxit.
ad Hosmum. Set dum pergeret, dictus Maginulfus mansit in civitate Tiburtina cum aliquantis militibus
modicum tempus ; et postea sic profectus est ad Hosmum et mansit ibi usque ad adventum regis . Qui
rex postquam finem fecit cum dicto Paschali pontifice , eum in prata Neronis deposuit , quia ipse Magi- 15
nulfus tunc erat in castra. Post hec dictus marchio pietate quod commotus et in tali necessitate nec eum
relinquere voluit, duxit secum, et mansit aput eum usque dum ex hac vita subtractus est .
PASCHALIS , natione Ravenne, de oppido quod vocatur Galliata , ex patre Crescentio , sedit annos XVIII m. V
diebus VI . Obiit in vigilia beatorum Vincentii et Anastasii , noctis tempore ; et cessavit episcopatu duobus diebus .
20
Tertio vero die electus est Gelasius , in vigilia Conversionis beati Pauli apostoli .
Qui fuit primus diaconorum et vice Frederici cancellarii et archiepiscopi Coloniensis . Et administravit pontifi-
catum sicut pontifex et mansit in patriarchio Lateranensi usque in die Veneris ante Quadragesima . Consules
vero miserunt nuntios ad inperatorem qui tunc in obsidione morabat Verone , et notificaverunt ei omnia que acci-
derant, per litteras . Ille vero nichil moratus est : cum festinatione Romam petiit cum paucis militibus . Die Veneris
ante Quadragesima misit nuntios ad consules ut exirent oviam ei ; sabbatum vero ante Quadragesima ingressus 25
est porticum sancti Petri . Mox ut electus pontifex de suo adventu audivit , egressus est de patriarchio Lateranensi
NOTES EXPLICATIVES .
et venit in regione Sancti Angeli , in ecclesia beate Marie que sita est super fluvium Tiberis , ubi fideles eius erant ,
et mansit ibi tota die sabbati . Rex vero misit nuntios ad eum ut finem litis inponeret . Ille vero hoc audito nocte
navem ascendit, secessitque patria sua Gaieta cum episcopis et cardinalibus atque diaconibus .
Imperator vero cum talia audisset , consilio abito cum suis fidelibus, perrexit ad basilicam beati Petri ut
5 inveniret consilium quit ageret . Illi vero consiliaverunt eum ut pontificem ordinaret . Tunc elegerunt Mauricium ,
1
archiepiscopum Hispanensem de civitate Bragana , et consecraverunt eum Romanum antistitem in die Veneris
de Quattuor Tempora que sunt de mense martio ; cui posuerunt nomen Gregorius .
Predictus Gelasius altero die , hoc est die sabbati , ordinatus est presbiter ; die dominico consecraverunt eum
pontificem. Non multo post egressus inde perrexit Benevento , ibique ei dux et omnes principes Agarenorum ei
10 fidelitatem fecerunt , moratusque est ibi usque ad festivitatem Apostolorum, et tunc reversus est Rome . Set non
fuit ausus manere in patriarchio Lateranensi , quia fideles regi et pontifici eius retinebant eum . Mansit autem in
Ripam , aput heredes Stephani Ocdonis , in ecclesia beate Marie Secundicherio . Altero die fuit octava festivitatis
apostolorum Petri et Pauli , perrexitque ad basilicam beati Pauli et ibi missa celebravit . Alter vero pontifex , videli-
cet Gregorius , qui Romani nominant Burdinum , celebravit missa in basilica beati Petri .
15
Non multo post dictus Gregorius secessit ad civitatem Sutrinam , et basilicam sancti Petri suis reliquit fidelibus
custodiendam * . Et dictus Gelasius postea ingressus est navem , secessitque civitatem Pisanam, deinde perrexit
Francie, ibique ex hac vita subtractus est.
GELASIUS , natione Gaiete , ex patre Iohanne coniulo , sedit annum unum , dies IIII . Obiit in festivitate Agnes se-
cunde, in Francia , in monosterio beati Petri Cloniensis , ibique sepultus est honorifice quarto die ante kalendas
20 februarias, et cessavit episcopatu diebus VI, et electus est Calixtus , Biennensis archiepiscopus , in Purificatione
beate Mariae .
*
Illi vero, non fideles set infideles eius et inperatoris , non diu perseveraverunt in sacramenta fide-
litatis et securitatis dicte basilice sancti Petri quod eis fecerunt , sed accepta pecunia tradiderunt eam
Petro Leonis qui fidelis erat Calixti pape cum omnibus eius munitionibus . Postea vero Calixtus pontifex ,
25 data pecunia in hac civitate, plures equites hac pedites ei fidelitatem fecerunt. Non multo post perrexit
cum magno exercitu ad civitatem Sutrinam , ubi dictus Gregorius qui dicebatur Burdinus manebat .
Octavo vero die illius obsidionis dicti Sutrini dederunt eum in potestate Calixti pape et Romanorum .
Postquam vero in eorum venit potestate , expoliaverunt eum vestimentis suis et induerunt eum duas
versas ovinas ulcas , et posuerunt eum super camilum qui ferebat caldarie pontificis Calixty , et ceperunt
VAR. 1 super Tiberi ( 1ª m. ) ·- 13 P. et P. 22 Illi - dies octo addidit 1ª manus, sed alia pagina, apposita ad textum notula :
Require antea sub signo de Burdino .... pagina.
NOTES EXPLICATIVES .
1. in die Veneris] Maurice étant déjà évêque, il n'y avait pas de 2. coniulo] Telle est la leçon du manuscrit ; il faut sans doute
raison de choisir un jour plutôt qu'un autre pour son installa- corriger consule.
tion solennelle .
348 ANNALES ROMAINES ( 1116 1121).
sic reverti Romae, ita ludibriatus et verberatus . Postea vero miserunt eum super unum vilissimum
equum et miserunt eum per Transtiberim cum multa iniuria et populi clamore ad Sedem Solis , ibique
in vinculis eum clauserunt . Non multo post exinde illum extraentes miserunt illum ad castrum Passa-
rani ; indeque eum extraxerunt , mandaverunt eum in Apulea aput monasterium sancte Trinitatis . Mansit
autem a tempore ordinationis suae usque ad diem quo captus fuit in pontificatu annos tres et menses
duo minus dies octo .
IV
( 1182-1187 )
Anno dominice incarnationis millesimo centesimo octuagesimo VI, anno primo pontificatus domni Urbani tertii
pape , indictione quinta . Eodem tempore Fredericus inperator agustus morabatur tunc apud Mediolanum civi-
tatem , et ibidem fecit Heinricum filium suum cesarem ; deinde dedit ei uxorem filiam quondam Rogerii regis
Scicilie, et recepit ab ea aurum infinitum nimis et alia multa ornamenta. Erat autem tunc dictus papa Urbanus
5 apud Veronam civitatem, qui Lucio pape successit . Erat enim maxima discordia inter inperatorem Fredericum
et papam , ita ut nullo modo dicto pape et cardinalibus et qui cum ipso erant extra ipsam civitatem exiendi erat
licentiam . Si quis vero ex curia pape a Teutonicis capiebatur, usque ad internicionem variis tormentis cruciabatur .
Mortuo itaque Urbano papa , sepultus est in civitatem Ferrariam . Qui sedit annos duos .
Successus est a Gregorio octavo papa, qui fuit cancellarius et cardinalis tituli sancti Laurentii in Lucina , vir
10 summe religionis et magne castitatis . Hic postquam ad pontificalem ascendit dignitatem , statim ad restaurandam
Romanam ecclesiam et ab obprobriis liberandam animum intendit. In primis itaque omnia que Romani inperii
iure essent eidem regi concedere spopondit, affirmans non esse tutum pape et cardinalibus arma capere, bellum
committere , set tantum in elemosinis et in ecclesia laudes domino nostro Iesu Christo die noctuque reddendas .
Hoc audito H. Cesar ilico precepit Leoni de Monumento , egregio Romanorum consuli, et Anselmo comiti Teutonico ,
15 ut dictum papam Gregorium cum tota curia ubicumque voluisset ducerent salve et secure per totum Romanum
inperium . Mox dictus pontifex cum tota curia , precedentibus Leone Monumenti et Anselmo , ad Pisanam civitatem
pervenit, pro discordia que erat inter predictam civitatem Pisanam et Ianuam , ut quam citius concordati essent
ferrent auxilium cum navibus suis sancto Domini sepulcro quod a Salatino et Seracenis , Christianorum peccatis
exigentibus, turpiter lacerabatur. Inter hec vir sanctissimus papa Gregorius reper tino morbo coactus , rebus
20 excessit humanis ; in pace migravit ad Christum. Qui sepultus est in dicta civitate Pisana.
Mox episcopi et cardinales una cum Leone Monumenti eligerunt pontificem episcopum Penestrinensem , Paulum
Iohannis Scolarii , qui fuit archipresbyter sancte Marie ad Presepe , natus Romanus , de regione Pinee , cui posue-
runt nomen Clementem tertium papam. Hic post paucos dies cum tota sua curia et Leone Monumenti Romam
petiit . Quem Romani tam maiores quam minores , clerici ac laici , Iudei etiam, magno cum gaudio, cum canticis
25 et laudibus ut mos est , eum benigne susceperunt .
Est namque ratio ut dicamus quare Fredericus inperator agustus cum supradicto Lucio papa vel Romana
VAR.
8 in margine : Ferrare, quoniam ipse clam aufugerat ex Veronense my 17 esset --- 20 excessis.
LIBER PONTIFICALIS , t . II. 42
350 ANNALES ROMAINES (1182-1187) .
ecclesia ad discordiam pervenerit : necesse est ut ad superiora tempora reddeamus . Causa autem discordie huius
ista fuit . Temporibus ipsius pape Lucii , die quadam , mane inlucescente , Tusculanenses , sive habitatores Tuscu
lane , ceperunt fodere carbonaria et construere macerias magnis lapidibus ubi olim fuit civitas Tusculana a
Romanis destructa . Hec videntes Romani arma aprenderunt et super eos perrexerunt ; omnes quos ibi invenerunt
ad mortem compulerunt ; reliquos in roccam Tusculane se inclauserunt . Romani vero papiliones et tentoria ibidem 5
fixerunt, et diuturna obsidione cum machinis et aliis bellicis instrumentis ipsam arcem expugnare acriter ceperunt.
Cumque diu obsiderent eos et dicti Tusculanenses sitim ac pestilentia laborarent , cum nulla requies pugne die
noctuque undique illis daretur, ita ut nemo inde exiret nisi qui forte mori protinus vellet , interea Roma a XXV
senatoribus amministrabatur ; eo denique tempore memoratus Lucius papa morabatur in civitate Villetri ; inito
consilio cum cardinalibus suis ceperunt cogitare qualiter dictam Tusculanam a Romanorum manibus liberarent ; 10
misit nuntios suos senat...
VAR. 6 ceperunt] in margine : in vigilia beati Petri apostoli , anno II Lucii tertii pape, indic . I. 7 Tusculansens - 11 senat]
ultimum verbum paginae et codicis, qualis fuit prius ; cui tamen postea adiecta sunt folia duo .
VIII
R ..!
LES VIES DES PAPES
RÉDIGÉES PAR
LE CARDINAL BOSON
ET INSÉRÉES DANS LE
LIBER CENSUUM.
Le Liber Censuum de Cencius Camerarius , dont nous avons l'original ( Vaticanus 8486) exécuté en 1192 , ne
contenait, en fait de vies des papes qu'un catalogue extrait de l'ancien Liber pontificalis et prolongé jusqu'à Cé-
Dans le manuscrit Riccardi nº 228 , qui est une copie du précédent, exécutée en 1254 , on a joint au texte de
Cencius une série de cahiers qui contiennent entre autres choses un recueil de vies des papes depuis le x siècle
jusqu'à Alexandre III . Ce recueil a passé , avec les pièces qui l'accompagnent ici , dans tous les autres manuscrits
du Liber Censuum . Les cahiers qui le contiennent dans le Riccardianus paraissent avoir été ajoutés entre 1254
et 1265 au manuscrit primitif. Mais le recueil lui -même est beaucoup plus ancien . Il a été formé par le cardinal
Boson , mattre de la chambre apostolique sous Hadrien IV et Alexandre III , de 1154 à 1178 .
Pour la première partie , jusqu'à Grégoire VII inclusivement , Boson n'a fait que reproduire , en le remaniant çà
et là , au point de vue de la rédaction , le texte du Liber ad Amicum de Bonizo de Sutri , publié vers l'année 1086 .
En tête de sa série de notices il a placé un petit morceau où il résume l'histoire pontificale depuis Etienne V,
c'est- à - dire depuis le temps où s'arrête l'ancien Liber pontificalis. Cette pièce est encore empruntée à Bonizo de
Sutri , à sa collection canonique encore inédite .
Je publie en petits caractères toute cette partie de seconde main , le reste en caractères ordinaires . Le manus-
crit Riccardi est le seul dont il y ait à tenir compte . Je reproduis scrupuleusement son orthographe, ses lacunes
et même sa numérotation des notices , bien que celle- ci n'ait aucune valeur historique.
Dicam 1 breviter de Stephano quinto 2 et de Formoso ³ , centinus episcopus , genere Grecus, legatione functus Oc-
cuius temporibus Franci perdiderunt imperium , et de tonis iunioris, a Constantinopoli rediens, dum Romam
quodam Stephano 4 cuius temporibus Sarraceni occupave- causa orationis veniret, a prefato Crescentio et a Romanis
runt Seciliam ; et de Iohanne 5 Tusculano , cuius tempo- capitaneis tenetur, et licet invitus tamen papa infelix ordi-
ribus Romani capitanei patriciatus sibi tyrannidem vin- 5 natus Romanus. Quod audiens rex , mente effrenus Romam
dicavere ; et de quodam Silvestro, viro omnium artium veniens, ipsum Crescentium diu obsessum cepit et capite
liberalium peritissimo, qui primitus abbas Bobiensis, truncavit ; ipsum pontificem oculis orbatum ceterisque
postea archiepiscopus Ravennas, post vero Romanus pon- menbris debilitatum , ad dedecus et ignominiam sacerdo-
tifex effectus est ; et de decimo 7 Iohanne, fratre maioris talis ordinis per plateas Leonine civitatis circumduci iussit.
Alberici, qui pugnavit cum Sarracenis et ab Ytalia pulsos 10 Set antequam triginta dies 14 implerentur, anima et corpore
in Siciliam fugavit : hic edificavit basilicam in palatio rex impius defunctus est . Et de 15 Benedicto Tusculano, qui
Lateranensi ; et de Silvestro, Tusculano genere; et de quo- Henricum maioris Ottonis nepotem regem Theotonicorum
dam Benedicto 10 eiusdem papa Romano , qui uno eodemque ordinavit imperatorem ; et de eiusdem fratre Iohanne , qui
die et laycus fuit et pontifex ; et de Iohanne 11 Tusculano uno eodemque die et laycus fuit et pontifex. De hiis silen-
genere qui Octonem regem Saxonum coronavit imperato- 15 dum michi non credidi . Ceterum si quis de Thoplelato
rem ; et de quodam Silvestro 12 Tyburtino, qui mortuo Al- Tusculano, qualiter Iohanni sacerdoti vendiderat papatum
berico Tusculano, qui patriciatus sibi nomen vendicaverat , et quomodo uno eodemque tempore Tophelatus et Gre-
a Crescentio Numentano qui patricius dicebatur papa or- gorius et Silvester Romanus non regebant set vastabant
dinatus est, quique etiam secundum Octonem imperatorem pontificatum et qualiter Henricus rex Corradi filius Roma-
ordinavit, postea vero cum magno dedecore ab eodem Cres- 20 nam ecclesiam a talibus pestibus liberavit , gnarus esse
centio apparatu expulsus est, et quidam 13 Iohannes , Pla- voluerit, legat librum quem dictavi , qui inscribitur Ad ami-
NOTES EXPLICATIVES .
1. Ce morceau est emprunté à un ouvrage inédit de Bonizo de 8. Il s'agit peut-être ici de l'oratoire de Saint - Thomas , hati
Sutri, une collection canonique en dix livres. C'est la fin d'une par Jean XII, non pas, il est vrai , dans le palais de Latran ,
sorte d'énumération des anciens papes par laquelle se termine mais à l'entrée de la basilique voisine . Cf. t . I, p. 246 a. Si c'est
le livre IV de cette compilation . M. Watterich (Vitae RR. PP., de cette basilique elle-même que Bonizo a voulu parler , il
t. I, p . 618 ) en a publié la partie qui correspond à notre texte. est sûr que Jean X contribua, après Serge III, à sa recons-
2. Etienne V (885-891 ) . truction .
3. Formose (891-896 ) . Comment les Franks perdirent l'empire 9. Silvestre II ? Silvestre III ?
au temps du pape Formose , c'est ce que je ne comprends pas. 10. Benoit VIII.
Bonizo (Watterich, 1. c., p. 618) a quorum au lieu de cuius, ce qui 11. Jean XII, confondu encore ( Tusculano genere) avec Jean XIX
étend la période à l'intervalle 885-891 , mais n'éclaircit pas la 12. Combinaison de Jean XIII, Jean XIV, Grégoire V, Silves-
question. tre III. Bonizo (Watterich, l. c. ) l'appelle Silverius.
4. Quel est cet Etienne ? Les Sarrasins s'établirent en Sicile en 13. Jean XVI.
827, sous le pape Grégoire IV . 14. Othon III mourut quatre ans après la répression de l'usur-
5. Jean XI ? Jean XIX ? pation de Jean XVI.
6. Silvestre II. 15. Benoit VIII , Jean XIX, Benoît IX . A partir d'ici Bonizo
7. Jean X , le vainqueur des Sarrasins , confondu avec Jean XI est exact.
frère d'Albéric, ou peut-être avec Jean XIX .
354 BOSON . - JEAN XII , LÉON IX .
cum et ibi inveniet hec ordinabiliter digesta . Inveniet au- filiali devotione accedere . Cui iuramentum quod inferius
tem et ibi qualiter papa Clemens electus est, qualiterve continetur corporaliter prestitit in hec verba :
Henricus rex imperator ab eodem ordinatus sit . Et de Tibi 3 dompno pape Iohanni ego rex Octo promitto et iuro per
Damaso eius successore , quot in papatu duxerit dies ; et de Patrem et Filium et Spiritum sanctum et per hoc lignum vivifice
preclaro Leone quid in papatu gesserit qualiterve vitam 5 Crucis et per has sanctorum reliquias , quod, si permittente Deo
finivit ; et de Victore eius successore quid egerit aut quid Romam venero, sanctam Romanam ecclesiam et te rectorem ipsius
eius temporibus novum evenerit ; et de Stephano Gotefridi exaltabo secundum meum posse. Et numquam vitam aut membra
ducis germano et qualiter eius temporibus Patarea apud neque ipsum honorem quem habes mea voluntate aut consensu aut
Mediolanum exorta est ; et de Nycolao papa et de lite quam mea exhortatione perdes. Et in Romam nullum placitum aut or-
habuit cum Benedicto invasore et quid egerit in papatu ; 10 dinationem faciam de omnibus que ad te aut ad Romanos perti-
et de Alexandro papa et de lite quam habuit cum Cadolo nent sine tuo consilio ; et quicquid de terra sancti Petri ad nos-
Parmensi et eius victoria et quid egerit in papatu et de tram potestatem venerit tibi reddam . Cuicumque regnum Ytali-
eius fine ; et de septimo Gregorio et de eius electione et de cum commisero , iurare faciam illum ut adiutor tui sit ad defen-
vita eius et moribus , et qualiter in Natali Domini ad altare dendam sancti Petri terram secundum suum posse.
sancte Marie a Centhio viro crudeli captus sit et eo die 15 Quibus ita peractis honorifice a Romanis susceptus est
Dei gratia liberatus , et de guerra quam sustinuit cum et ab ipso pontifice coronatus. Hic primus omnium Ger-
Henrico imperatore, et de controversia quam habuit cum manorum regum appellatus imperator est . Hic pacata tota
Giberto, et de erumpnis quas sustinuit, et de obsidione. Ytalia, cum uxore in Saxoniam remeavit, de qua filium
civitatis et sua et qualiter a Robberto Normannorum duce genuit, tam regni quam sui nominis successorem ; cui
sit liberatus, et qualiter beato fine quievit, aptissime de- 20 quidem filiam, imperatoris Constantinopolitani de Romano
clarata . Urbani vero pontificis acta et de eius victoria si sanguine procreatam in coniugem dedit . Deinde ad pia
quis scire voluerit, legat librum quem scripsi ad Ugonem opera intendens , in alodio suo apud Brundruich ecclesiam
scismaticum, et ibi inveniet ad plenum dilucidata que mire pulchritudinis fabricavit et possessionibus magnis
voluerit. divitem fecit. Multitudinem preterea paganorum habitan-
CLIIII. IOHANNES XII , natione sedit annis .25 tium circa regnum ipsius , relicta ydolorum cultura, con-
Hic fuit temporibus secundi Octonis , qui 2 subiugatis sibi vertit ad Christum . Cum igitur hiis et aliis bonis operibus
Ungaris et universis ei adversantibus de regno Francorum esset intentus , repente in lecto egritudinis decidit, et per-
expulsis, cum imperii gubernacula in pace teneret , audivit ceptis dominicis sacramentis de hoc mundo migravit ad
Adalectam , illustrem reginam, uxorem Lotharii Longo- Christum .
bardorum regis , et Actonem maximum comitem a Ber- 30 Cetera vero huius ystorie diligens lector in libello B. Su-
lingario tyranno nequiter detineri obsessos inexpugnabili trini episcopi qui inscribitur Ad amicum inveniet.
arce Canusii . Compatiens igitur afflictionibus tante regine, CLV. LEO, natione Germanicus, nobilis quidem genere,
in Lombardiam cum maximo exercitu properavit , et eodem set moribus insignis atque preclarus , episcopus civitatis.
nequam Berlingario capto atque interfecto, filiisque eius nomine Bruno, sedit annis V mensibus II die.
prorsus a regno exclusis , predictam A. in uxorem accepit 35 bus VII ; et cessavit episcopatus XI mensibus .
et Lombardorum regnum in omni tranquillitate possedit. De cuius 5 electione, quia non habuit initium bonum,
Post aliquantum vero temporis , cum pace omnimoda frue- pauca premittere non inutile duximus . Damaso itaque
NOTES EXPLICATIVES .
1. Cet ouvrage est perdu . 4. Bonizo parle ici de Magdebourg .
2. Bonizo, Ad amicum , 1. IV (Jaffé, Monum . Gregoriana, p.620, 621) . 5. De cuius - suscepturi .] Ces observations sur l'irrégularité de
3. Sur les différents textes de ce serment, cf. Jaffé , l . c . p . 586 . la promotion de Léon IX sont étrangères à Bonizo.
BOSON. LÉON IX . 355
sedis apostolice invasore de medio celeri morte sublato , » solum et non alium volumus et in Romanum pontificem
Romani ad Henricum regem in Saxoniam festinarunt , pe- » eligimus »> , archidiaconus statim de more clamavit,
tituri de prava consuetudine ab eo pontificem ac suscepturi. dicens : « Dompnum Brunonem beatus Petrus elegit ! >»
Rex vero eorum petitioni satisfacere cupiens , cum nullum Dum vero clerus et populus hoc ipsum verbum insimul
Teuthonicorum pontificum ad sue voluntatis consensum 5 concreparet, raptus est et in beati Petri cathedra violenter
inducere posset, transivit in Germaniam et Brunonem epis- intronizatus .
copum tamquam virum simplicem in tantum seduxit ut Suscepta itaque pontificalis officii plenitudine , predictum
papatum Romanum per ipsius investituram susciperet et Ildebrandum , qui pium sibi et sanctum consilium dederat,
cum Romanis ad Urbem ipsum transmitteret . Cum autem in subdiaconum promovit et yconomum Romane ecclesie
per Bisuntium faceret transitum, abbatem Cluniacensem 10 constituit. Processu 2 vero temporis , eiusdem I. consilio sy-
et Ildebrandum monachum fortuitu habuit obvios . Qui cum nodum celebravit, in qua diversa capitula contra inconti-
viderent eum mitratum incedere et rubea clamide insigni- nentes et symoniacos ecclesiarum prelatos promulgata
tum , seorsum cum eo ac secrete colloquium habuerunt ; et sunt.
ostendentes ei tam ex manifesta ratione quam ex institutis In secundo 3 quoque anno sui pontificatus , pro quibusdam
sanctorum Patrum quod non episcopus set apostaticus 15 questionibus contra Grecorum insolentiam ad Monocham
haberi debet qui per laycam potestatem pontificatum assu- imperatorem Constantinopolitanum legatos sedis apos-
mit, ilico piis eorum suggestionibus vir bonus humiliter tolice destinavit, cum quibus Fredericum magni ducis
acquievit et papalia ornamenta deposuit, intelligens se Gotifredi germanum direxit. Qui venientes illuc, ab eodem
diabolica fraude fuisse deceptum . Cupiens igitur quod imperatore honorifice suscepti sunt et honeste tractati.
perperam fecerat, ne indignationem ' regis incurreret, ho- 20 Causa itaque pro qua venerant sine longa dilatione dili-
nesta occasione velare , iter inceptum non omisit, set as- genter discussa et concorditer 4 diffinita, legati magnis
sumpta pera sicut peregrinus et devotus orator ad Aposto- muneribus ab eodem imperatore honorati ad propria re-
lorum limina cum predictis Romanis devote accessit. dierunt, deferentes beato Petro et dompno Leoni pape
Altera autem die, congregato in beati Petri ecclesia clero pretiosa et amplissima dona.
et populo Romano , locutus est eis et dixit : « Viri fratres 25 Interea Normannorum fortissima gens, que Apuliam
» et amici carissimi , legationem vestram satis audivi, et atque Calabriam ab invasione Grecorum liberaverat , Bene-
>> imperatoris voluntatem ac propositum nichilominus ventum invadere attemptavit . Eapropter nimio timore
» perscrutari et attendere studui. Set ad hunc locum me perterriti ad dompnum papam Leonem Beneventani acces-
» alia causa venire non compulit nisi affectuosa devotio serunt, ut eius defensionem et auxilium contra Normannos
» visitandi huius gloriosi apostoli Petri sacratissimum cor- 30 ipsos mererentur habere. Unde factum est quod per offer-
» pus. Et quoniam, dilectissimi fratres, hec apostolica. tionis cartulam Beneventum beato Petro et apostolice sedi
» sedes iamdiu vacavit et amplius eam vacare non expedit , tradentes ab eodem pontifice protectionis auxilium impe-
» fraterna caritate hortor et fideliter consulo ut dilatione trarunt. Huius itaque rationis prospectu , quoniam feritas
» seposita ydoneum vobis pastorem et animarum vestra- Normannorum nec Beneventum nec alias beati Petri terras
>> rum episcopum concorditer eligatis . >> Cum autem epis- 35 invadere cessabat atque auferre, post secundam et tertiam
copi et cardinales hoc ei unanimiter responderent : « Te commonitionem pontifex eos tamquam rebelles et contu-
NOTES EXPLICATIVES .
1. L'auteur a mal compris Bonizo . Celui-ci place le propos non en 1050 comme l'indiquerait l'expression secundo anno : cette
« Non apostolicum sed apostaticum » sur les lèvres d'Hildebrand, expression n'est pas de Bonizo. - Monocham est pour Monoma-
qui parle ainsi non pas au pape, mais à l'abbé de Cluny, avant chum : Bonizo écrit ce nom correctement.
l'arrivée de celui-ci à Besançon . 4. Contre-vérité. C'est alors qu'eut lieu la rupture définitive
2. Dans ce passage, le biographe résume considérablement Bo- entre l'église grecque et l'église latine . Les légats cependant trou-
nizo. Celui-ci distingue deux synodes ; il y en eut bien davantage. vèrent un accueil bienveillant auprès de l'empereur, qui voyait
3. La légation envoyée à Constantinople partit en janvier 1054 et un allié dans le pape ennemi des Normands.
356 BOSON. VICTOR II , ÉTIENNE IX .
maces anathematis mucrone percussit et postmodum gladio rogans ut ei et fidelitatem servaret et cum aliis principi-
materiali feriendos decrevit. Set quoniam iudicia Dei abyssus bus eum iuvaret . Transactis vero paucis diebus Victor
multa, ineffabili providentia Domini factum est quod bello papa defunctus est .
commisso Normanni extiterunt victores , et Romanus pon- CLVII. STEPHANUS , natione Lotteringus, ex patre Go-
tifex , licet captus , honorifice tamen ac reverenter usque 5 thelino, abbas Casinensis , nomine Fredericus, sedit men-
Beneventum per mediam stragem deductus fuit. In hoc sibus VIII diebus XXVIIII ; et cessavit episcopatus VIIII
autem quod omnipotens Deus eos qui pro Ecclesie iustitia. mensibus et diebus VIII.
decertantes occubuerunt manifestis clarificare miraculis Hic promovit Ildebrandum in levitam et archidiaconum
voluit, magnam posteris fiduciam dedit ut contra malefac- in Romana ecclesia ordinavit . Huius temporibus Mediola-
tores , cum opus fuerit , armis debeant iura Ecclesie defen- 10 nensis ecclesia, que superbie fastu per ducentos fere an
sare. nos a subiectione sancte Romane ecclesie insolenter se
Post hec beatus Leo reversus est Romam . Set cum subtraxerat , prima inter alias eam maiorem humiliter re-
beati Petri ecclesiam pro sui officii debito post modicum cognovit et eius magisterio se subiecit . Quod inobedientie
visitasset . repente febrium languore correptus , ante con- malum ideo creditur accidisse quoniam totius Lombardie
fessionem ipsius apostoli se fecit deferre ; ubi assistente 15 maxima metropolis eo tempore plurimum refulgebat atque
sibi clero et populo et commissa Ecclesie cura dompno in ipsa civitate imperatores plurimi sedem augustalem
Ildebrando yconomo , feliciter migravit ad Dominum. Eo tenuerant . Preterea inter multos religiosos eiusdem civi-
autem in eadem ecclesia digno cum honore sepulto , in- tatis episcopos gemma sacerdotum beatus Ambrosius in ea
firmi concurrentes ad ipsius tumbam et variis languoribus floruisse dignoscitur ; post cuius tempora episcopi multis
detenti per divine operationis clementiam sanati et salvati 20 irretiti facinoribus successerunt , qui Romanorum pontifi-
sunt. cum pertimescentes correptionem , ab eorum se obedientia.
CLVI . VICTOR, natione Teuthonicus, episcopus As- subtraxerunt.
tensis , nomine Gebeardus, sedis annis II diebus VIII. Eodem tempore cum symoniaca heresis totam Ytaliam
Hic apat Florentiam synodum celebravit, in qua non- et Burgundiam occupasset, idem pontifex misit e latere
nullos episcopos de symonia et turpi fornicatione impe- 25 suo eundem archidiaconum cum quibusdam episcopis ad
ditos atque convictos deposuit . Fuit autem temporibus im- ultramontanas partes . Cum autem ad Lugdunensem pro-
peratoris Henrici , qui cum in Lombardia reverteretur, vinciam pervenisset, in ea synodum celebravit , in qua per
Beatricem comitissam et unicam Bonefatii filiam , nomine ipsum archidiaconum Deus magnum dignatus est operari
Matildam , quia earum hereditatem ambierat , dolo cepit etmiraculum. Residentibus namque in eadem synodo archie-
ultra montes secum adduxit, ignorans quod suprema dies 30 piscopis , episcopis , et aliis ecclesiarum prelatis , ar-
in proximo secum actura erat. Nam ubi remeavit in Fran- chiepiscopus , vir siquidem litteratus et eloquens , accu-
ciam, subito in lecto egritudinis decidens , illustrissimum satus est de crimine symonie ; qui sequenti nocte omnes'
ducem Gotifredum ad se vocavit, cui uxorem ¹1 cum Ma- accusatores suos pecunia corrupit et sibi amicos fecit . Mane
tilda filia Bonefacii et cum omnibus possessionibus eius autem facto rediens ad synodum audacter dixit : Ubi
restituit . Et post paucos dies de ipsa infirmitate mortuus 35 » sunt qui me accusant ? Exeant in publicum quicumque
est et in Spirensi civitate cum patre sepultus . Filium vero » voluerint me condempnare . » Tunc obmutescentibus
quem in regem prefecerat predicto duci G. commendavit, cunctis predictus archidiaconus, tanquam vir discretus et
NOTES EXPLICATIVES .
1. Bonizo avait expliqué auparavant que le duc Godefroy avait épousé Béatrice . Le biographe , qui a omis ce passage, n'a pas
songé qu'il devait le remplacer par une explication .
BOSON. - ÉTIENNE IX , NICOLAS II. 357
sapiens, convertens se ad illum , dixit ei : « Credis, o ar- Post mortem dompni Stephani pape , Romanorum capita-
chiepiscope, Spiritum sanctum unius cum Patre et Filio nei et maxime Gregorius de Tusculano, qui patriciatus di-
» esse substantie deitatis ? » Quo respondente Credo, ad- gnitate abutebantur, Mincium Vellitrensem episcopum ,
didit : « Die Gloria Patri et Filio et Spiritui sancto . Cumque invitis episcopis et cardinalibus, in sedem apostolicam in-
hunc versiculum fiducialiter incepisset, Gloria Patri et Filio 5 truserunt, et nomine mutato Benedictum appellarunt . Qui
expedite dicebat, set Spiritum sanctum proferre nullatenus postposito iuramento quod, sicut prediximus, in manibus
poterat. Quem cum frequenter inchoaret et nichil profice- pape Stephani fecerat, beati Petri cathedram temerario
ret, videns se per iudicium divinum omnino confusum, ausu invadere et per violentiam eorumdem capitaneorum
procidit ad pedes archidiaconi et confessus est proprio ore detinere presumpsit .
se symoniacum esse . Postquam vero a sacerdotali et epis- 10 Eodem vero tempore imperatoris Henrici relicta cum
copali officio est depositus , Gloria Patri et Filio et Spiritui parvulo filio gubernacula Ytalici regni tenebat . Que inter
sancto libere et clara voce decantavit. Quod factum symo- cetera feminee levitatis acta cuidam Parmensi clerico no-
niacos in tantum perterruit quod preter alios ecclesiarum mine Guiberto, nobili prosapia orto, curam ipsius regni
prelatos XVIII episcopi se symoniacos confessi sunt et suis et cancellariam commisit.
honoribus absque ulla coactione renuntiarunt. 15 Interea Ildebrandus archidiaconus cum episcopis et car-
Celebrata itaque synodo et ecclesiasticis rebus rite com- dinalibus, quia in urbe Roma non poterant libere catholi-
positis et ordinatis, legati ad Urbem cum gaudio redie- cam electionem facere, apud Senam pariter convenerunt,
runt, set dompnum Stephanum papam, unde contristati ibique convocatis circumpositis episcopis et aliis ecclesia-
sunt valde , invenerunt 1 infirmum . Evolutis autem paucis rum prelatis , post multam deliberationem, invocata Spi-
diebus, cum infirmitas vehementius cresceret , spiritu pro- 20 ritus sancti gratia , dompnum G. , Florentinum episcopum,
phetie, sicut ex post facto comparuit, repletus, episcopos , in pastorem sibi et Romanum pontificem unanimiter ele-
presbyteros ac diacones cardinales ante se convocavit, et gerunt, et nomen sibi mutantes Nicolaum appellarunt.
his verbis eos est allocutus : « Scio, fratres, quia post Celebrata itaque in pace ipsa electione , idem pontifex
» mortem meam exurgent viri ex vobis se ipsos amantes, cum archidiacono et cardinalibus consilium habuit ut pro
» qui non per hostium, set contra sanctorum Patrum de- 25 causa iamdicti Velleternensis intrusi aput Sutrium syno-
» creta et per laicas personas hanc sanctam sedem arri- dum celebraret , ad quam non solum episcopos Tuscie et
pient. » Quo audito , universi pariter negaverunt et ob Lombardie , set et magnum ducem Gotifredum et Guiber-
hoc in manu eiusdem pape dato sacramento mutuo sese tum cancellarium convocare deberet, quod absque longa
obligarunt quod nullus eorum ad apostolicam sedem , nisi dilatione factum est. Predictus autem Mincius , ubi Nico-
ex consensu et communi electione fratrum; deberet ascen- 30 laum papam cum personis quas apud Sutrium convoca-
dere vel ascendentibus consentire . Et post modicum tem- verat in synodo residere cognovit, sedem quam invaserat
pus descendit in Tusciam, ubi defunctus est et in ecclesia conscientia remordente reliquit et ad domum propriam
Florentina sepultus . remeavit. Quod factum postquam pontifex in veritate co-
CLVIII. NICOLAUS papa, natione Burgundio , episcopus gnovit, consilio cum fratribus habito , ad Urbem cum eis
in ecclesia Florentina, nomine Gerardus, sedit annis duo- 35 non cum potentia sed tamquam bonus et humilis pastor
bus, mensibus VI ; et cessavit episcopatus mensibus II et accessit. Unde auctore Domino factum est quod a clero et
VIII diebus . populo digno cum honore susceptus, iuxta consuetum or-
NOTES EXPLICATIVES .
1. Ceci est ajouté par le biographe au texte de Bonizo. En réa- part d'Etienne IX pour la Toscane, mais il ne dit nullement qu'il
lité, Hildebrand ne rentra en Italie qu'après la mort du pape. fût malade quand il tint ce discours.
Bonizo place la scène entre le pape et les cardinaux avant le dé-
LIBER PONTIFICALIS , t . II . 43
358 BOSON. NICOLAS II.
dinem a cardinalibus fuit in sede apostolica positus. Ecclesia restituta , legati Mediolanenses venerunt ad eun-
Transactis autem paucis diebus, memoratus Mincius ad dem pontificem , suppliciter exorantes ut Mediolanensis
presentiam Nicolai pape veniam petiturus accessit, et ad ecclesie contritionibus misereri dignaretur et compati.
eius vestigia procidens violentiam se fuisse perpessum as- Huius rei gratia venerabilem virum Petrum Damiani Hos-
seruit, set invasionis crimen et reatum periurii non nega- 5 tiensem episcopum Nicolaus papa illuc destinavit et vices
vit. Ex propria igitur confessione digna factis recipiens, suas in corrigendis et statuendis ei concessit . Qui ubi ad
episcopalis et sacerdotalis officii depositionem incurrere memoratam Mediolanensem pervenit ecclesiam , tamquam
meruit. vir discretus et prudens sapientibus et insipientibus se
Illud autem ipsius pontificis animum vehementer ange- communem exhibuit , et paulatim ad honestatis et rectitu-
bat quod Romanorum capitanei , sicut prediximus , Ecclesie 10 dinis statum non tantum ipsam ecclesiam set totam Me-
iura et Urbis dominium per violentiam occuparant et diolanensem provinciam per gratiam Dei reduxit. Post
illicite detinebant . Rebus itaque hoc modo ita se habenti- cuius reditum idem beatus papa generale concilium cele-
bus, Normanni ad presentiam eiusdem presulis nuntios bravit, in quo cervicosos Lombardie antistites , Guidonem
transmiserunt, rogantes ut in Apuliam descenderet et videlicet Mediolanensem, cum C. Taurinensi, G. Astensi ,
satisfactione suscepta eos Ecclesie Dei reconciliare paterna 15 B. Albensi , G. Vercellensi , M. Novariensi, A. Brixiensi et
benignitate deberet. Quibus verbis auditis , post delibera- M. Laudensi episcopis, fretus religiosorum auxilio sedere.
tionem consilii , pontifex ab urbe Roma exivit et in partes coegit. Quibus districte precepit ut diacones et sacerdotes.
Apulie venit . Accedentibus autem Normannis ad ipsius concubinatos ab amministratione altaris penitus remove-
presentiam et restitutis omnibus terris beati Petri quas rent et manifeste symoniacos ab honoribus suis depone-
abstulerant in libera potestate ipsius pontificis , a vinculo 20 rent . Alia quoque plurima de profectu ecclesiarum et reli-
excommunicationis eos absolvit et in gratia sedis apostolice gionis observantia in eodem concilio auctore Deo statuta
paterne recepit . Quia vero potentia et vires ipsorum tunc et ordinata sunt .
temporis in orbe Romano magnates ceteros superabant et Eodem tempore Ugo Candidus , quem Leo papa cardina
in causis Ecclesie contra illos qui apostolice sedis iura in- lem ordinaverat , vir siquidem seditiosus et duplex , a Ro-
solenter occupaverant Romano pontifici magnum solatium 25 mane ecclesie unitate recessit . De cuius reprehensibili vita
et oportunum auxilium in manu valida poterant exhibere, et morum perversitate tacendum potius duximus quam
hominio et fidelitate ab eis suscepta , preter Beneventum loquendum .
totam Apuliam et Calabriam ipsis concessit . Post hec autem, Cum autem Ecclesia Dei sub apostolatu dompni pape
ordinatis et dispositis omnibus que ad Beneventanum pa- Nycolai plurimum in religione et omni sanctitate profice-
trimonium pertinebant, Nicolaus papa reversus est Ro- 30 ret , repente infirmatus est, et post modicum in sancta con-
mam . Normanni vero ad ipsius commonitionem collecto fessione de carnis ergastulo exiens, Creatori suo spiritum
exercitu subsecuti sunt eius vestigia ; et transeuntes Cam- reddidit.
paniam , Prenestinorum ac Tusculanorum et Numentano- CLVIIII . ALEXANDER secundus , natione Lombardus ,
rum terras hostiliter invadentes , eis tamquam contuma- ecclesie Lucane pontifex , Anselmus nomine, sedit annis XI,
cibus et domino suo rebellantibus dampna gravissima in- 35 mensibus VI diebus XVI .
tulerunt. Deinde fluvium Tyberis cum inmensa militia et Hic postquam venerabilis papa Nycolaus beato fi ne
fortitudine armatorum peditum et sagittariorum copiosa quievit , a clero et populo Romano concorditer fuit electus;
multitudine transeuntes , Galeram et universa comitis Ge- et vocatus a civitate Lucana, in beati Petri cathedra secun-
rardi castella usque Sutrium devastarunt . Post multa de- dum Ecclesie morem intronizatus est . Cum autem in urbe
nique dampna et expoliationes , capitaneorum cervicositas 40 Roma hec agerentur , I.ombardorum episcopi , tanquam
valde contrita redire ad mandatum et subiectionem domini symoniaci et incontinentes , auctore Guiberto Parmensi ,
convenerunt in unum , et consimilium clericorum multitu- neorum favore et aliorum malignantium auxilio audaciam
dine congregata, communiter statuerunt ut aliunde [non sumpsit, et pecuniam perfidis Romanorum militibus ero-
deberent papam recipere nisi ex paradiso Ytalie , et talem gans, de nocte Leoniacam civitatem intravit , et beati Petri
personam que infirmitatibus eorum compateretur et con- ecclesiam in obprobrium et confusionem suam occupare
descenderet . Quo facto aliquos ex se ipsis ad imperatricem 5 presumpsit. Mane autem facto, cum in Urbe rumores
ultra montes miserunt, qui eius animum quibusdam veri- huiusmodi personarent et populus Romanus cum armis ad
similibus figmentis allicerent et sibi propitiam facerent. ecclesiam beati Petri conflueret , milites qui cum Cadulo
Venientes autem ad eam suggesserunt ei quod filius eius venerant tantus timor et tremor invasit, quod eo penitus
ita in honore patritiatus deberet succedere sicut in regia derelicto universi fugerent et in criptis et abditis locis se
dignitate. Preterea impudenter ¹ asserebant quod Nycolaus 10 occultarent. Tunc Cencius prefecti Stephani filius, vir ne-
papa statuerat in decretis suis quod nullus deinceps habe- quam et pessimus, eidem Cadulo astitit et eum in castello
retur episcopus nisi prius eligeretur ex consensu regis . His sancti Angeli recipiens tutamentum sibi et defensionem
igitur et aliis circumventionibus imperatrix decepta con- prestitit. In quo loco per duos annos a fidelibus pape
sensum prebuit eorum voluntati et operi nefario . Quid Alexandri obsessus et calamitatibus multis afflictus , exinde
plura? Postposito Dei timore Cadulum Parmensem in an- 15 nullatenus egredi potuit , donec se ab eodem Cencio tre-
tipapam sibi procaciter elegerunt, virum siquidem non centis libris argenti redemit . Sic itaque uno ronzino et uno
minus vitiis 2 quam opibus locupletem. cliente contentus , inops et eger , inter oratores occulte
Qui cum predictis nuntiis pavore imperatricis intraret discedens, ad montem Burdonis et tandem ad burgum
in Lombardiam , omnes concubinarii et symoniaci sacer- Berceti non sine multa confusione pervenit.
dotes inani gaudio et vana letitia exultabant : quippe sola 20 Interea principes imperii generalem curiam communiter
Beatrice comitissa interdicente, ipsorum letitia sicut fumus celebrarunt , in qua constitutum est ab eis atque firmatum
evanuit . Post modicum vero tempus idem Cadolus cum ut imperatrix de cetero imperii amministrationem relin-
multa pecunia et conductitiis militibus ex inproviso Ro- quere et tamquam monialis in claustro vitam honestam
me apparuit , ubi non defuerunt homines se ipsos amantes observare deberet, quoniam filius eius Henricus rex ad
quos sibi pecunia favorabiles fecit ; inter quos Romanorum 25 perfectam etatem iam devenerat et per se ipsum regni ne-
capitanei , volentes Urbem deprimere , vires ei et auxilium
. gotia exercere optime poterat . Unde factum est quod eo
prebuerunt . Cadolus autem eorum auxilio sperans aliquid in concilio Actoni Coloniensi archiepiscopo amministra-
facere posse , in prato Neronis castrametari presumpsit , tio regni et regis custodia commissa fuit, qui predictum
.
et in prima quidem congressione victor apparuit . Set post Guibertum Parmensem quem imperatrix cancellarium fe-
paululum inclito duce Gutifredo adveniente adeo coharta- 30 cerat sine mora deposuit, et in loco eius G 5. Vercellensem
tus est atque constrictus , quod absque lesione 3 proprii episcopum ordinavit . Preterea quia bonum sibi agere vi-
corporis retrorsum abire nullatenus potuit, nisi humilli- debatur si pro concordia Romane ecclesie et imperii studium
mis precibus et effusis magnis muneribus . et laborem assumeret, dispositis Teutonici regni negotiis ,
Rediens igitur Parmam, sicut exspoliatus et profugus , ab Lombardiam intravit et per Tusciam transiens ad urbem
iniquo perversitatis sue non destitit incepto, set collecta 35 Romanam festinanter accessit . Deinde Alexandrum papam
iterato pecunia, vix elapso unius anni spatio , ad Urbem mansuete et modeste ita est allocutus : « Qua ratione ,
occulte remeare nichilominus attemptavit, ibique capita- » frater Alexander , absque mandato et assensu domini mei
NOTES EXPLICATIVES .
1. Bonizo ne parle pas d'impudence ; il dit seulement que le 4. Lisez Annoni.
décret de Nicolas II fut allégué . 5. Gregorium.
2. Encore un renforcement. Bonizo se borne à dire virum divi 6. C'est Boson qui a mis ces pourparlers en forme de petits
tiis locupletem, virtutibus egenum . discours.
3. Bonizo ne mentionne que des plaies d'argent.
360 BOSON. - ALEXANDRE II.
» regis recepisti papatum? A longis namque retro tempo- Ecclesie scandalo, post solutionem synodi et dompnus
> ribus a regibus et principibus hoc absque dubio est Alexander ad urbem Romam et ceteri ad propria ylares
peratoribus, nonnullos nominavit per quorum mandatum Eodem tempore Normanni , tamquam perfidi et ingrati,
et assensum plurimi Romanorum pontifices in sedem apos- 5 fines Campanie invaserunt et Capuam ' occuparunt. Quam-
tolicam habuerunt ingressum. Tunc archidiaconus Ilde- obrem Ildebrandus archidiaconus eorum adversionem
brandus cum episcopis et cardinalibus eidem Coloniensi sic patienter sustinere non valens, auxilium potentissimi ducis
responderunt : « Firmissime tene et nullatenus dubites , Gotifredi pro recuperatione beati Petri patrimonii postu
>> venerabilis frater , quod in electione Romanorum pontifi- lavit . Ad cuius itaque citationem egregius dux inmenso
› cum iuxta sanctorum Patrum canonicas sanctiones regi- 10 exercitu velociter congregato , cum illustri comitissa Ma-
» bus nichil penitus est concessum seu permissum . » Et tilda properavit ad urbem Romam et contra eosdem Nor-
deductis in medium plurimis sanctorum Patrum decretis mannos inmanu valida non distulit proficisci . Set Normanni
et precipue illo Nycolai capitulo in quo CXIII episcopi metuentes ipsius adventum , terram quam invaserant con-
subscripserunt , post multas et varias utrinque altercatio- tinuo reliquerunt . Sic itaque recuperata civitate Capua
nes ita rationabiliter et sufficienter eidem Coloniensi sa- 15 et Romane ecclesie restituta , gloriosus dux cum eadem
tisfecerunt, quod ex tunc rationabiliter resistendi occasio- comitissa Matilda ad curiam dompni Alexandri cum gaudio
nem non habuit . remeavit .
Quibus verbis expletis , dompnum papam rogavit ut pro Preterea iam dictus U. Candidus post multas calamitates
hac causa dignaretur in partibus Lombardie synorum ce- quas sub Cadulo antipapa sustinuit , a dompno Alexandro
lebrare et electionis sue factum ostendere et rationabiliter 20 veniam suppliciter postulavit , et condigna satisfactione
demonstrare . Quod licet inconsuetum et a Romani digni- prestita impetravit . Idem quoque Cadulus post paucos dies
tate pontificis videretur penitus alienum , considerata ex divino iudicio pessimam mortem incurrit .
tamen instantis temporis malitia, petitioni eius assensum Guibertus vero excancellarius, defuncto Ravennate ar-
prebuit et apud Mantuam synodum convocavit . Statuto chiepiscopo , per interventum imperatricis electus est in
itaque termino exiens ab Urbe cum episcopis et cardinali- 25 ipsa ecclesia ; et postmodum ab Alexandro papa, licet
bus, ad prefixum locum prospere Domino auxiliante per- invito , multorum tamen instantia, consecrationem obtinuit.
venit. Ibi enim omnes episcopi Lombardie cum suis eccle- Cui priusquam consecrationis manus imponeret , prophetico
siarum prelatis , preter Cadolum Parmensem quem idem repletus spiritu idem pontifex sic fertur dixisse : « Ego
Coloniensis adesse preceperat et remordente conscientia se » quidem iam delibor et tempus mee resolutionis instat.
absentaverat, pariter convenerunt . Cum autem in eadem 30 Tu vero huius 2 sacrosancte ecclesie acerbam senties
synodo cum episcopis Alexander pontifex resideret, causam » ultionem . »
electionis sue ita discrete rationibus manifestis comproba- De cetero autem celebrata sollempnitate paschali vene-
vit , ita super omnibus que sibi ab emulis malitiose rabilis pontifex X kal . maii beato fine in pace quievit.
subiecta fuerant sufficienter se excusavit, quod episcopos CLX. GREGORIUS VII , natione Tuscus, patria Suanen-
Lombardie qui sibi fuerant adversati benivolos reddidit et 35 sis, oppido Rovaco, ex patre Bonitho , sedit annis XII
sibi subiectos . Sedato itaque per Dei gratiam imperii et mensibus I diebus III.
NOTES EXPLICATIVES .
1. Il s'agit, dans le texte de Bonizo comme dans la réalité his- <<< restituer » cette ville au pape.
torique, de la Campanie romaine, depuis Ceprano jusqu'à Rome. 2. Dans Bonizo ( Jaffé , l . c . p . 655 ), le discours du pape s'a-
Boson prend le terme de Campanie dans le sens antique ; il dresse à Hildebrand : « Tu vero eius ( Guiberti) senties acerbita-
commet l'énorme bévue de faire conquérir Capoue par le prince » tem. » On voit combien le changement a été maladroit.
qui en était souverain et , ce qui est encore plus grave, de faire
BOSON. GREGOIRE VII. 361
Defuncto Alexandro papa et in Lateranensi ecclesia ho- dilatione factum est . Nam et infra octavam Pentecostes
norifice tumulato, dum Ildebrandus archidiaconus adhuc in presbyterum est ordinatus , et in natali Apostolorum in
esset in eius obsequiis occupatus, repente factus est in ipsa Romanum pontificem consecratus.
ecclesia maximus cleri et populi Romani concursus , cla- Percepta itaque apostolice dignitatis plenitudine , eun-
mantium et dicentium : « Ildebrandum archidiaconum 5 dem regem benigne ac paterne commonuit ut matri sue
beatus Petrus elegit ! » Quo audito idem archidiaconus ni- sancte Romane ecclesie se devotum et subiectum filium
mis expavit et quasi extra se raptus cucurrit ad pulpitum , exhiberet atque ab episcopatuum et ecclesiarum vendi-
cupiens populum ipsum frequenter sedare et a sua inten- tione omnino quiesceret. Ad quod pium opus efficaciter
tione retrahere. Set predictus Ugo Candidus cardinalis , prosequendum transmittere studuit matrem ipsius regis
ubi omnium vota in eundem archidiaconum convexisse 10 B¹ . imperatricem una cum G. Hostiensi , U. Prenestino et
indubitanter cognovit, citius precucurrit et populum R. Cumano episcopis. Qui eiusdem pontificis legatione
ipsum in hunc modum alloquitur, dicens : a Ecce, karissimi suscepta usque in Bavariam transeuntes , ad regis presen-
» fratres, scitis et indubitanter cognoscitis quod a diebus tiam pariter accesserunt. Receptis igitur affectuose legatis
» beati Leonis pape hic archidiaconus tamquam vir pru- ipsis et digno cum honore tractatis, cum per dies pluri-
» dens atque probatus hanc sacrosanctam Romanam eccle- 15 mos rex de sua emendatione sancte commonitionis verba
» siam plurimum exaltavit et civitatem istam ab immi- mansuete ac patienter audiret, quinque nobiles viros fa-
» nentibus periculis liberavit . Unde quoniam ydoniorem miliares suos ab Alexandro papa excommunicatos vix a
» ad Ecclesie regimen et Urbis defensionem invenire ne- consortio et societate sua removit. Synodum vero in re-
quivimus, nos episcopi et cardinales in nomine Domini gione ipsa celebrare legatis nequaquam permisit, allegans
» unanimiter ipsum nobis et vobis in pastorem et episco- 20 per Lemarum Bremensem episcopum vices Romani ponti-
» pum animarum nostrarum eligimus. » Et continuo uni- ficis Maguntino archiepiscopo in Germania, sicut in anti-
versitate populi et cleri acclamante a Domnum Gregorium quis ecclesie sue privilegiis continetur esse concessas. Cui
» papam sanctus Petrus elegit ! » indutus 1 rubea clamide, legati sedis apostolice sic responderunt : « De legationis
sicut moris est, et papali mitra insignitus, invitus et me- » officio, venerabilis frater, certum tibi esse debet quod
rens in 2 beati Petri cathedra fuit intronizatus . 25 » neque auctoritas canonica neque mos ecclesiasticus
Altera autem die, apud semetipsum sollicita mente per- » habet ut ultra obitum eius qui dederat Romani pontificis
tractans ad quam grave periculum devenisset , estuari cepit » protendatur. Preterea, sicut in quodam primi Leonis
et nimis dolere . Set cum aliam excusationem de relin- » pape capitulo continetur, Romanus pontifex ita episcopis
quendo papatu non invenisset, nuntios ad regem Henricum » vices suas committit ut in partem sollicitudinis sint
celeriter destinavit, per quos et electionem de se factam 30 » vocati, non in plenitudine potestatis » . Set ut breviter
ei aperuit et ne assensum preberet ipsum attentius exora- ad finem huius controversie veniamus, synodo hac sagaci-
vit. Quod si non faceret, certum sibi esset quod graviores tate disturbata et eodem Bremense pro inobedientia et re-
et manifestos ipsius excessus impunitos nullatenus tolera- bellione ab officio sacerdotali suspenso, legati a rege
ret. Rex vero ubi electionis veritatem cognovit, electioni amplis muneribus honorati cum eius gratia et benigno
eius assensum prebuit et statim Gregorium Vercellensem 35 responso incolumes redierunt ad urbem Romam .
episcopum , Ytalici regni cancellarium, ad Urbem trans- Evolutis autem paucis diebus, Hermannus Babenber-
misit, quatinus auctoritate regia electionem ipsam confir- gensis episcopus qui pro susceptione pallei Romam vene-
maret et consecrationi eius interesse studeret quod sine rat, convictus de symonia in conspectu Gregorii pape,
1
NOTES EXPLICATIVES .
1. Ces détails de costume manquent à Bonizo. Agnès . Boson a été trompé par le nom de la duchesse de Toscane,
2. Bonizo .: « Ad vincula b. Petri invitus intronizatur. >» Ce Béatrice, dont Bonizo parle un peu plus haut comme ayant as-
détail topographique paraît avoir échappé à Boson. sisté à la consécration du pape, tandis qu'il ne nomme pas l'im-
3. C'est un A qu'il faudrait, puisqu'il s'agit ici de l'impératrice pératrice.
362 BOSON. GRÉGOIRE VII .
episcopalis et sacerdotalis officii deposition em incurrit , et in et aliis Ecclesie fidelibus de more convivium ad Latera-
loco eius per mandatum eiusdem pontificis alius est subroga- nense palatium remeavit . In secunda vero die post Pascha
tus. De Constantiensi quoque antistite itidem factum est. populus Romanus eundem Cencium cum omnibus suis
Interea nichil mali de rege Henrico suspicans , Gregorius complicibus in rebus propriis condempnavit et imperpe-
papa Romam generale concilium convocavit, in quo Guiber- 5 tuum ab urbe Roma exclusit .
tus Ravennas cum episcoporum diversarum provinciarum Post hec autem supradictus Guibertus licentiam rever-
inmensa multitudine sedit ; preterea et egregia comitissa tendi Ravennam a domno Gregorio dolose petivit, quate
Matildis et Aczo marchio et Gisulfus Salernitanus princeps nus eum ledere oportunius posset quem fraudulenter se
eidem non defuere concilio . Set inter cetera ipsius concilii ac- diligere ostendebat . Nam ubi Ravennam devenit , postpo
ta, Normanniet Robertus Guiscardus excommunicati fuerunt . 10 sito iuramento quod in consecratione sua Alexandro pape
Soluto itaque concilio et redeuntibus ad propria ceteris eiusque successoribus fecerat , cum Tebaldo Mediolanensi
qui fuerant convocati , G. Ravennas cum papa G. in dolo , et aliis cervicosis episcopis Lombardie conspiravit atque
utpote qui ad papatum iam hanelabat remansit . Et quo- adversus pastorem suum occulte seditionem exercuit . Unde
niam uniuscuiusque proprium solet esse ut qualis ipse factum est 1 quod expeditio quam pontifex per ducem Go-
fuerit tales sibi et alios coniungi velit , quoscumque in urbe 15 tifredum eiusque uxorem illustrem comitissam Matildam
Roma facinorosos aut adversantes pontifici repperit , mu- atque alios nobiles contra Normannos et ceteros Ecclesie
neribus vel promissis favorabiles sibi et iuratos facere stu- hostes de Lombardia excitaverat , in detrimentum Ecclesie
duit. Inter quos illum sceleratissimum virum Cencium , disturbata est atque dirupta. Per 2 Ugonem quoque Candi-
prefecti Stephani filium, de quo supra fecimus mentio- dum regem Henricum et Robertum Guiscardum contra
nem, amicum et secretarium acquisivit , et cum eo contra 20 eundem pontificem omnimode studuit instigare , sicut vir
patrem suum nequiter se armavit . Hic inter alia que im- apostaticus , omni dolo et malitia plenus, qui iam secundo
pune fecerat mala , excelsam turrim supra pontem sancti ad apostasiam redire nequaquam erubuit .
Petri construxerat, et a transeuntibus de novo pedaticum Eodem tempore dompnus G. circa mediam quadragesi
iugiter extorquebat . mam concilium celebravit , in quo sepedictum Guibertum,
Hic Deo et hominibus odiosus in sacratissima nocte Na- 25 quia vocatus venire contempsit, ab episcopali officio tam-
tivitatis Domini ipsum Christi vicarium domnum Grego- quam periurum suspendit et eundem U. Candidum, secun-
rium papam , missarum sollempnia celebrantem , ab altari dum Apostoli dictum : Hereticum hominem post primam et secun-
sancte Dei genitricis quod dicitur ad Presepe , ausu sacri- dum correctionem devita , perpetuo ab Ecclesia sequestravit.
lego rapuit et cum suis complicibus ad predictam turrim Set cum ista in Ytalia fierent , Saxones contra regem
violenter asportare presumpsit . Unde universitas Roma- 30 Henricum fortiter rebellarunt , ea videlicet occasione quia
norum in iram pro invasione sui pontificis vehementer eis onus inportabile satagebat imponere. Unde accidit quod
exarsit, et eadem nocte ipsum in eadem turri districte ob- rex in manu valida et multitudine gravi Saxoniam ex in-
sedit . Mane autem facto , Romani et turrim funditus des- proviso intravit . Set quoniam eos imparatos invasit, victo-
truxerunt et ipsum sacrilegum atrociter trucidassent , nisi riam quamvis cruentissimam habuit ; quippe , sicut a pru-
eum boni magistri discipulus beatus pontifex a mortis 35 dentibus dicebatur , quinque milia virorum ex parte regis
periculo liberasset . Quo facto celebraturus cum fratribus in eodem prelio ceciderunt. Verumtamen quia eosdem
Saxones sibi non potuit subiugare, rex tamquam victorio-
VAR. 9 consilio 15 urbe om. sus in Franciam remeavit, statimque inmensa episcoporum
NOTES EXPLICATIVES .
1. Bonizo n'attribue pas l'insuccès de cette expédition aux in- vers le midi de l'Italie .
trigues de Guibert ; il parle seulement d'un Longobardicus varvas- 2. Dans Bonizo c'est Cencius, et non Guibert, qui pousse Hu-
sorum tumultus qui empêcha la duchesse Béatrice de se porter gues à intriguer avec les Normands .
BOSON. - GRÉGOIRE VII. 363
multitudine convocata, non egit gratias Deo pro adepta scindere attemptavit excommunicationis sententiam pro-
victoria, sed elevatum est cor eius ; et se super se nimis tulit, et usque ad condignam satisfactionem sententiam
extollens, in tantam audaciam vesaniamque prorupit ut ipsam firmiter observari precepit . Quod neque reprehen-
patrem suum Gregorium papam , qui sedem apostolicam sibile nec novum ab aliquo estimari debet , cum a sanc-
per triennium in pace tenuerat, impiorum consilio abdicare 5 torum Patrum sanctionibus minime discreparet et a plu-
presumpsit et ab Ecclesia quantum in eo fuit expellere ribus Romanis pontificibus hoc ipsum etiam pro minori-
operam et studium pro viribus dedit. bus causis repperiatur factum . In Calcedonensi namque
Decrevit etiam firmiterque constituit ut nullus deinceps concilio, presentibus sexcentis episcopis , de Dioscoro
episcopus vel abbas seu dux aut alia principalis persona Alexandrino sic legitur : Quoniam secundum excessum priorem
eidem Gregorio tanquam pape ullatenus obedire deberet . 10 iniquitatem valde transcendit (presumpserat enim excommu-
Ut autem hanc perniciosam dispositionem posset effica- nicationis sententiam supra sanctissimum papam Leonem
citer adimplere, quendam Rolandum Parmensem, detesta- dictare) ; Anatolius Constantinopolitanus episcopus dixit : « Prop-
bilem clericum, et alios execrabiles viros cum litteris ter fidem non est dampnandus Dioscorus , set quia excommunica-
suis Romam transmisit, quatenus causam ipsam vivaciter tionem fecit dompno archiepiscopo Leoni . Numquid ibi legitur
et intrepide prosequerentur. Qui nepharia legatione re- 15 inquisitionem factam fuisse utrum iuste an iniuste Dios-
cepta processerunt usque ad Urbem, et venientes ad pon- corus excommunicatus fuisset ? Non utique, set ideo quia
tificem tunc in synodo residentem , in primis regis litteras cum esset inferior conatus est maiorem quibuslibet iniu-
presentarunt, et consequenter per os ipsius Rolandi cum riis lacescere.
nimio fastu et contumacia locuti sunt in hunc modum : In octavo itaque synodo inter cetera ita legitur : Defini-
>> Misit nos dominus noster Henricus rex de consilio epis- 20 mus neminem prorsus mundi potentum quemquam eorum qui pa
» coporum et principum, ut ea que noviter de statu Eccle- triarchalibus sedibus presunt inhonorare aut a proprio throno
» sie censuit et inrevocabiliter statuit vobis publice de- expellere, set omni honore ac reverentia dignos iudicare, precipue
>> nonstremus et efficaciter prosequamur. Inde est quod sanctissimum papam senioris Rome ; set nec quicumque contra
» precipimus et ex auctoritate regis precipiendo manda- Romanum pontificem circumscriptiones ac verba complicare vel
» mus tibi Gregorio, ut de apostolica sede sine mora des- 25 componere , quasi diffamatorum quorundam criminum , quod nuper
» cendas, et amodo de papatu , sicut vitam tuam diligis , Fotius et multo ante Dioscorus fecit. Quisquis vero tanta iactantia
» te nullatenus intromittas. Vobis autem episcopis et car- et audacia usus fuerit ut secundum Fotium et Dioscorum in scrip-
» dinalibus eodem modo iniungimus, ut recepturi pontifi- tis vel sine scriptis iniurias quasdam contra sedem Petri principis
» cem ad eiusdem regis presentiam festinetis . » apostolorum moveat, equalem et candem quam illi condempnatio-
Quibus blasphemiis auditis, contra eundem pontificis 30 nem accipiat . Si vero quis aliqua Dei potestate fruens vel potens
convitiatorem tota synodus ita vehementer exarsit, quod pellere temptaverit prefatum apostolice cathedre papam vel alio-
nisi pia mansuetudo beati pape Gregorii se obiecis- rum patriarcharum quenquam, anathema sit.
set, ipsum fideles Ecclesie cum lapidibus trucidassent . Die Preterea notissimum et indubitatum est quod multi Ro-
vero altera littere ab episcopis ultramontanis pontifici manorum pontificum etiam pro minoribus causis nonnul-
sunt delate , in quibus se confitebantur errasse et nimium 35 los imperatores et reges non modo excommunicaverunt,
deliquisse ; postulabant quoque veniam, et omnem de ce- set a regno deposuerunt et in eorum locis alios subroga-
tero sibi obedientiam observare firmiter spopondebant. runt. Innocentius siquidem papa imperatorem Archadium,
Vix itaque sedato tumultu , synodalis tractatus in tran- magni Theodosii filium , pro eo quod Iohannis Chrisostomi
quillitate processit . Set cum tempus iam instaret ab- depositioni interfuit, quam Theophilus Alexandrinus una
solvendi synodum, pontifex habito cum CX episcopis 40 cum aliis orientalibus patriarchis, cum consensu aliorum
utiliori consilio , in eundem regem qui Ecclesie unitatem episcoporum , sine assensu Romani pontificis dictaverat,
excommunicavit eorumque depositionem cassavit . Mitissi-
VAR . 15 legatione om . mus vero imperator mox ut factum cognovit, non rebellis
364 BOSON. GREGOIRE VII.
extitit , set veniam humiliter petiit et impetravit . Cons- sum « quod secundum statuta exemplaque sanctorum
tantinus papa Iustinum imperatorem, Iustiniani filium , Patrum Romanus pontifex a nemine iudicari seu excom-
propter non decentem legatorum suorum susceptionem municari ullatenus potest . Ideo principes ipsi , quoniam
excommunicavit ; qui postea in Constantinopolitane urbis secundum malitiam instantis temporis nichil melius inve-
platea pedibus eius cum regno prostratus tamdiu veniam 5 nerunt, cum Radulfo , Guelfone ac Tederico ducibus et aliis
petiit donec impetravit . Anastasius papa Anathasium impe- maforibus regni , iuramento firmarunt , ut si rex consilio
ratorem excommunicavit ; qui proterve loquens de papa in eorum acquiescere vellet , operam suam efficaciter adhibe
ipso palatio fulmine percussus interiit . Gregorius III Leo- rent ut Gregorius papa ultra montes veniret et a vinculo
.
nem imperatorem non solum excommunicavit , set etiam excommunicationis eum absolveret . Quo facto rex ore
regno privavit . Stephanus papa Carolum Pipini regis fra- 10 proprio iuramentum prestitit quod in adventu ipsius pon-
trem a regno deposuit et Pipinum in eius loco substituit. tificis absque malo ingenio eius staret mandato . Et con
Nycolaus quoque Romanus pontifex duos imperatores uno sequenter principes iterum iuraverunt in hunc modum, ut
eodemque tempore excommunicavit, Michaelem videlicet si rex quod iuraverat observaret, ipsi cum eo in manu
orientalem , propter Ignatium Constantinopolitanum epis- valida proficiscerentur ad urbem Romam, et recepta impe-
copum sine iudicio pape a sede sua eiectum, et Lotarium 15 rialis corone dignitate a dompno Gregorio papa, descen-
occidentalem , propter Gualdrade pellicis sue societatem . derent cum exercitu in Apuliam et Calabriam contra Nor-
Beatus quoque Ambrosius, non Romanus set Mediolanensis mannos, qui tunc adversabantur apostolice sedi , et terram
pontifex, maximum tyrannum Theodosium imperatorem ipsam expulsis Normannis beato Petro et ecclesie Romane
ab ecclesia pulsum excommunicasse non est ambiguum . restituerent . Quod si rex hoc facere denegaret, ex tunc
Quis ergo nisi mente captus ignorat regiam potestatem 20 ipsi principes eum neque pro rege neque pro domino ha-
pontificibus esse subiectam ? Et quis credat a subiectione bere deberent .
Romani pontificis se alienum esse, nisi qui peccatis suis Quibus rite completis et iuramento firmatis, archiepis-
exigentibus inter oves Christi non meruit numerari ? Set copum Treverensem miserunt Romam, quatenus ea que
iam rei ordinem quem incepimus prosequamur . de sedanda discordia inter Ecclesiam et imperium constitue-
Interea ubi de regis banno ad aures vulgi personuit , 25 runt episcopis et cardinalibus innotesceret, et propter hoc
totus orbis Romanus, nimio timore perterritus , non me- Romanum pontificem usque ad civitatem Augustam
diocriter vacillavit . Italici namque antistites et episcopi secure conduceret . Set quam fraudulenter archiepiscopus
Teutonici regni super tanta dissensione in partes se divi- ipse per velatam regis astutiam captus fuerit apud Pla
serunt, et auctore Guiberto aput Papiam contumaces epis- centiam et postmodum vix liberatus, propter ystorie lon-
copi Lombardie post Pascha convenerunt in unum . Ibique 30 gitudinem pretermittimus scribere . Venerabilis itaque
imitantes Fotium et Dioscorum, dompnum papam senioris. papa Gregorius, audita legatione tantorum principum, licet
Rome ore sacrilego excommunicare instinctu diabolico pre- tunc gravissima yems instaret, ne tantum bonum quod
sumpserunt. Quod factum attendentes , principes regni non de pace sperabatur per ipsius negligentiam remaneret ,
mediocriter dubitare ceperunt an excommunicationem ip- cum eodem archiepiscopo ipsius itineris difficultatem as-
2
sam contempnere an eam reverenter observare deberent, 35 sumpsit et usque Vercellas processit . Eo autem nichil
maxime cum in eorum lege contineatur ut si quis infra an- sinistri suspicante de regis promissione , repente insonuit
num et diem ab excommunicationis vinculo non fuerit abso- quod ipse rex velocissimo cursu iam transierat Alpes et in
lutus, omni careat dignitatis honore . Unde ad eorum con- occursu pontificis hostiliter festinabat . Quod inopinatum
sultationem prudentes episcopi huiusmodi dederunt respon- facinus postquain episcopus Vercellensis cognovit, licet
40 regis cancellarius haberetur , pontifici tamen rei veritatem
VAR. 31 mutantes Fortium 35 deberent ] an
fideliter intimavit. Quo audito et in veritate comperto,
NOTES EXPLICATIVES .
1. Bonizo ne parle pas du Saint- Siège à propos de ce projet
2. Le pape n'alla pas jusqu'à Verceil . Le biographe, qui l'y
d'expédition . 1 fait aller, a mal compris Bonizo à cet endroit .
BOSON . GRÉGOIRE VII . 365
pontifex statim avertit abenas et ad tutissimum castrum consilii et in armis frequenter expertum ac nimis illus-
comitisse Matildis, beati Petri devotissime filie , quod Ca- trem. Quod ubi rex Henricus audivit, non mediocriter
nusium dicitur, non segniter festinavit, set se in tuto cum commotus est et in iracundiam vehementer exarsit. Ve-
fratribus suis recepit . Rex vero perpetrati periurii cons- rumtamen, sicut vir callidus et sagax, dompnum papam
cius, ubi reatum suum indubitanter publicatum cognovit, 5 Gregorium per nuntios suos blande et humiliter exoravit,
deposita feritate, tamquam vulpis callida simplicitatem quatinus eundem Rodulfum mox excommunicationi subi
columbinam induit et usque ad ipsum castrum , ut merere- ceret. Pontifex autem consilio habito respondit se hoc li-
tur absolvi, pontificein sequi non destitit. In quo loco super benter facturum si Rodulfus a se vocatus rationem sui
nivem et glaciem nudis pedibus per dies aliquot stetit et facti reddere nollet . Non enim iustum vel rationabile vide-
.: absolutionis gratiam instantissime postulavit . Post multas 10 batur ut priusquam conveniretur excommunicationis gla-
itaque disceptationes et varia consilia, post satisfactionem dio puniri deberet. Huius itaque responsionis occasione
et absolutionis gratiam, idem pontifex inter missarum adversus pontificem maximam indignationem concepit.
sollempnia regi hostiam Christi porrigens dixit : « Si Set quia gravissima sibi negotia incumbebant, hoc preter-
» corde bono accedis et quod ore profiteris michi observare misso in Franciam et Bawariam contra Rodulfum in manu
» disponis, hoc sacrum corpus sit tibi sicut apostolis ad 15 valida festinavit . Econtra Rodulfus de iustitia sua confi-
» salutem ; alioquin indigne percipies illud sicut Iudas et dens, ad conflictum certaminis animositate maxima pro-
» iudicium tibi absque dubio manducabis . » Et statim ad peravit. Quid plura ? Orribili bello acriter utrinque com-
osculum eum recepit, et post missam cum ipso paterna misso, cesa sunt multa milia hominum hinc inde, set quis
caritate comedit . Preterea excommunicatos qui cum rege eorum prevaluerit non habetur certum .
venerant fecit absolvi, et in pace omnes dimisit. 20 Post hec autem dompnus Gregorius regressus est cum
Decurso itaque instantis anni circulo , quanquam in honore ad urbem Romam et ylico synodum convocavit , in
facie pontifici rex devotus et obediens videretur , corde et qua interfuerunt nuntii amborum regum . Quibus pontifex
opere, sicut rei effectus postmodum indicavit, contrarius districte precepit ne ipsi reges ante adventum legatorum
sibi et semper in insidiis efficaciter extitit . Nocturnis suorum pugnare presumerent, set congruus locus ab epis-
enim temporibus cum Guiberto 1 et Cencio Romano, viro 25 copis utriusque partis inveniretur, in quo ante ipsos lega-
nequissimo , de quo mentionem fecimus superius , et cum tos rationes suas queque pars secure valeat demonstrare.
aliis Ecclesie inimicis familiariter loquebatur et nephariis Quod verbum licet nuntiis ipsis placuerit, impediente
eorum consiliis favorem prestabat . Set cum videret papam tamen humani generis inimico disturbatum fuit, et ite-
Gregorium a castro Canusii nullo modo posse divelli , rum , peccatis exigentibus, inter eosdem reges horribiliter
Papiam moraturus perrexit, ubi eundem Cencium pessima 30 est pugnatum , ubi maxima virorum fortium multitudo
morte defunctum invenit, cuius execrabile funus idem cecidit. Que causa ubi devenit ad aures summi pontificis ,
Guibertus cum ceteris excommunicatis pompatice ac la- pro tanta occisione vehementer ingemuit ; set a pio quo
crimabiliter celebravit . ceperat opere nolens desistere, synodum in proximam
Eodem tempore, cum rex Henricus in partibus Ytalie quadragesimam iterum convocavit, in qua utriusque par-
moraretur, principes regni apud villam Phorchen 2 in 35 tis nuntii venientes, ore proprio iuraverunt quod statutum
unum pariter convenerunt et Rodulfum egregium ducem ab apostolica sede colloquium per culpam ipsorum regum
in regem sibi unanimiter elegerunt, virum siquidem magni nullatenus est disturbatum . Ideoque deliberato consilio
pontifex ad partes illas venerabiles viros P. 3 Albanensem
VAR. 7 meretur. atque O. Paduanum episcopos et Aquilegiensem patriar-
NOTES EXPLICATIVES .
cham pro sedando tante discordie malo transmittere stu- dem regem, frequenter commonitum et a suls excessibus
duit. Quibus in mandatis dedit ut eosdem reges a bellorum non resipiscentem, quoniam legatos sedis apostolice conci-
congressibus prohiberent et convocata synodo episcopos lium in terra dominationis sue nequaquam celebrare per-
ac religiosos viros ad suam presentiam iuberent accedere. misit, tanquam inobedientem et rebellem iterato excom.
Qui accepto mandato transierunt ad regem in Bawariam, 5 municationi subiecit .
et ei consilium et voluntatem patris sui pontificis ostende- Quibus ita peractis legati cum indignatione ad regis
runt, set apud ipsum efficere nullatenus potuerunt quod in presentiam redierunt, ipsius animum ad deteriora, sicut
regno suo pateretur synodum celebrare nisi Rodulfum re- viri Deo odibiles instantius commoventes. Rex vero ubi
gem, absque citatione, non confessum vel convictum , excom- se cognovit per sententiam Romani pontificis a consortio
municationis vinculo innodarent. Quod quia legati facere 10 fidelium segregatum, tristis effectus est ; set cum a diver-
non presumpserunt, dolentes quod absque fructu eorum sis diversa sibi darentur consilia, in anxietatis dubio
fatigatio remanebat, infecto negotio remearunt ad urbem Ro- positus quid potius eligeret ignorabat . Tandem perverso
mam . Item autem inter eosdem reges acriter est pugnatum , rum antistitum et impiorum principum sententia preva
et multa milia hominum, maxime Boemiorum, cesa sunt. lente, apud Brixiam generalem curiam disposuit celebrare.
Interea venerabilis pontifex, receptis nuntiis Roberti 13 Convenerunt itaque in loco ipso plurimi seditiosi et infa-
Guiscardi, egregii Normannorum ducis, versus Apuliam mes episcopi cum multitudine clericorum et principum,
post octavam Pentecostes iter arripuit, et cum ipso apud quatinus in iacturamdomni Gregorii pape possent aliquid
Aquinum colloquium habuit. Congrua itaque ab eo satis- mali ordinare vel statuere, ut inter Romanam ecclesiam
factione suscepta, prius a vinculo excommunicationis enm et imperium discordia futuris temporibus fulciretur. Com-
absolvit, et consequenter fidelitatem et hominium eius 20 municato itaque exccrabili et detestando cousilio, de
recepit. Postmodum vero iam assumptus in specialem consensu ipsius regis elegerunt in Romanum pontificem,
beati Petri militem, de totius Apulie et Calabrie ducatu inmo antipapam, Guibertum Ravennatem , virum mani-
per 2 vexillum sedis apostolice investivit. feste periurum atque omni malitia atque dolositate ple
Eodem quoque tempore rex Henricus in magna super- num. Et quoniam plerumque contingit ut peccatum sit
bia elevatus , antedictum Lemarum Bremensem atque Ba- 23 pena peccati, de superbie radice processit ad periurium,
benbergensem antistites, cervicosos viros , destinavit ad de periurio ad inobedientiam, de inobedientia ad excom .
urbem Romam , per quos nimis proterve mandavit pape municationem cecidit, et de excommunicatione pervenit ad
Gregorio, ac si potestatem super eum haberet, quatinus ydolatriam. Hunc talem, sicut diximus, rex Henricus ado
Rodulfum sibi adversantem excommunicare nullatenus ravit pronus in terra ; cui etiam, suadente Dionisio Placen-
protelaret ; quod si non faceret, ipse papam sibi acquire- 30 tino episcopo, inrasse asseritur ut ab eo imperii coronam
ret qui ecclesiastica censura sui hostis insolentiam coher- acciperet. Quid plura ? Ita , peccatis exigentibus, omnes qui
ceret. Venerabilis autem papa, qui pro iustitia sanguinem presentes aderant mente excecati sunt ut non respicerent
proprium fundere paratus erat , non ad procacitatis verba celum, set ad eins vestigia osculanda, heu ! proh dolor ! se
superbi regis set ad mandata iudicis eterni respiciens , se- pariter incurvarunt. Et hiis ita peractis rex in apertam he-
pefatum Rodulfum rationem et iustitiam pretendentem 35 resim lapsus ad propria in octavis Apostolorum regressus
anathematizare, sicut non debuit, minime voluit ; set eun . est ; Guibertus vero heresiarchia, insignitus papalibus in-
signiis , cum complicibus suis ponpose intravit Italiam.
VAR. 25 Lemen Paberenb . - 34 regis set ad man-
data regis > VAR. 32 non ut
NOTES EXPLICATIVES .
1. Cet événement est placé à tort avant ceux dont il est ques- 2. L'expression per vexillum investivit ne figure pas dans le
tion dans l'alinéa suivant. Bonizo a ici l'ordre historique. texio de Bonizo .
BOSON. GRÉGOIRE VII. 367
Eodem tempore idem rex in maximo potentatu et manu nus Gregorius papa in apostolica sede remansit intre-
davera inimicorum non sine planctu maximo repertus est . In tertio quoque anno idem rex ad obsidendam Romam
Cuius mors postquam Heurico latitanti et de fuga cogitanti reversus est . Set quia se ipsum excommunicatum a Clu-
nuntiata fuit, mox in altum cornu suum erexit , et adver- 15 niacense abbate atque aliis religiosis Deum timentibus
sus dompnum Gregorium papam contumelias et terrores pro certo haberi cognovit, ut eorum simplicitatem circum-
procaciter loqui cepit, credens detestabilia facta sua in venire melius posset 2, ad callida se argumenta convertit.
morte Rodulfi Domino placuisse. Post ubi vero hec gesta Post captionem itaque Hostiensis episcopi et aliorum mul-
sunt evolutis paucis diebus , Henricus filius eius cum exer- torum quos precepit absolutos dimitti , universis Romam
citu illustris comitisse Matildis pugnavit ; et quia, sicut 20 visitare volentibus firmam securitatem dedit, quam iura-
fieri solet , varius est eventus belli, victoriam habuit. mento publice confirmavit ; et ut popularem favorem om-
Hiis igitur successibus provocatus derepente intravit. nino consequeretur et gratiam , in publico dixit quod a
Ytaliam et post Pascha cum idolo quod erexerat Romam domno Gregorio papa imperialis corone dignitatem vellet
veniens , circa Pentecosten castrametatus est in prata accipere. Quod postquam populus Romanus cum religiosis
Neronis . Set quis tantorum prudentum virorum ammirari 25 viris audivit, non mediocriter letati sunt omnes ; et ad ves-
non poterat regis et Guiberti heresiarche apertam insa- tigia eiusdem pontificis lacrimabiliter accedentes, ipsum
niam et inprudentem stultitiam ? Quamvis enim mentis cum magna instantia exorarunt ut patrie iam fere perdite
oculos iam perdiderint, visus tamen corporis non amise- misereretur et paterna clementia condoleret . Pontifex au-
rant. Annon videbant illam bestiam que ab eis ducebatur, tem qui pro institia et ecclesiastica libertate tuenda, si
quam honorifice a Romanis suscipiebatur et venerabatur ? 30 rationabilis causa exigeret , mortem subire paratissimus
Quippe pro laudibus ei exhibebant convitia, pro canticis existebat, constanter in hunc modum respondit : « Ego
ululatus, pro cereis lanceas, pro cetibus clericorum ar- >> versutias et calliditates regis frequenter expertus sum ;
matos . Ut autem in paucis plurima perstringamus , post »> set si vult in hiis in quibus manifeste peccavit Deo et
agrorum vastationem et multas cedes suorum civium, post » Ecclesie satisfacere, ipsum libenter absolvam et impe-
varias clades atque miserias quas perpessi sunt Romani 35 » rialem sibi coronam cum benedictione imponam ; alio-
quia pseudoprophetam recipere contempserunt, rex con- » quin nec debeo nec possum vos in hac parte ullatenus
cepta spe ac desiderio suo fraudatus et in sua erubescentia » exaudire. »> Quod verbum cum rex remordente cons-
confusus in Lombardiam cum suo ydolo remeavit, et dom- cientia facere penitus denegaret, et populus pontifici per
NOTES EXPLICATIVES .
plurimos dies vehementer instaret ut absque satisfactione et pastorem suum prodiderant. Quosdam vero mutilavit
regem susciperet, et pontifex ad eorum cecas preces om- et quosdam secum usque Calabriam captivos duxit . Set in
nino permaneret inmobilis, rex paulatim cepit popularem ingressu ipsius civitatis regionem Lateranensem usque ad
favorem pecunia et terrore sibi acquirere. Quod ut pon- Coloseum ferro et flamma combussit . Hiis igitur ita per-
tifex manifeste cognovit, de constantia populi prorsus 5 actis , dux ad propria remeavit el patrem suum Gregorium
diffidens, in castro Crescentii se cum fratribus suis re- pontificem in Lateranensi palatio sedentem cum fratribus
cepit. suis episcopis et cardinalibus in pace 1 dimisit, pertractan-
Rex itaque quoniam populum Romanum ad voluntatem tem ecclesiastica negotia pro sui officii debito de diversis
suam indubitanter attraxerat, Guibertum in sede apos- mundi partibus emergentia.
tolica violenter intrusit . Set cum de Romana ecclesia nul- 10 Hic liberavit ab illicita occupatione sexaginta mansio
lum episcopum vel cardinalem posset habere, a Bono- nariorum beati Petri ecclesiam, qui universa oratoria seu
niensi et Mutinensi atque Cerviensi pseudoepiscopis fecit ministeria ipsius ecclesie preter maius altare quadam vio-
eum secundum consuetudinem Romanorum pontificum lentia detinebant et cunctas oratorum advenientium obla-
execrabiliter benedici , et in festo paschali ab eodem Gui- tiones in usus proprios redigebant . Erant enim cives Ro
berto imperii coronam impudenter assumpsit . 15 mani uxorati seu concubinarii , barba rasi et mitrati, men-
Post modicum vero ad obsidionem castri Crescentii uni- tientes oratoribus et precipue multitudini rusticane Lombar-
versos Romanos conduxit . Pontifex autem, sicut vir cautus dorum, asserentes se cardinales presbyteros esse ; quorum
et providus, iamdiu Robertum Guiscardi, egregium Nor- utique oblationibus receptis indulgentiam eis et remissio
mannorum ducem, sollicitare studuerat ut in manu valida nem peccatorum ausu nephario impudenter prestabant.
contra illatam sibi violentiam ei potenter succurreret . 20 Hii occasione custodiende ecclesie consurgentes intempeste
Quem ad ipsius deliberationem cum maximo exercitu ce- noctis silentio , infra et circa eandem ecclesiam multa im-
leriter venientem ubi rex Henricus in veritate cognovit, pune homicidia, rapinas, varia stupra et diversa latrocinia
vehementer expavit ; et ilico ad ecclesiam sancti Petri re- exercebant. Quos, sicut diximus, beatus pontifex ab eadem
diens, domo Capitolina et Leoniana civitate destructa, va- ecclesia non sine multa difficultate removit, et custodie
lefaciens Romanis, cum eodem Guiberto non sine multo 25 curam honestis clericis et sacerdotibus commisit et tra-
rubore aufugit. didit.
Insequenti vero die, antequam Senam rex pervenisset , Hic ter quaterque vere beatus pontifex post diutinam
memoratus Robertus dux , tanquam leo fortissimus Ro- Urbis moram descendit in Apuliam , et occurrente sibi
mam violenter intravit, quam non per triennium sicut iamdicto duce Roberto Guiscardo Salerni famosam civita-
rex Henricus, set una et eadem die in manu valida cepit , 30 tem gloriose intravit ; ibique dum salutis monita con-
atque beatissimum patrem ac dominum suum papam suf- currentibus populis daret, repente in lectum egritudinis
fragantibus sibi sanctorum apostolorum Petri et Pauli decidens , in beata confessione post modicum diem feliciter
meritis ab obsidione qua tenebatur potentissime liberavit . clausit extremum. Ad cuius utique corpus in beati Ma-
Sic itaque ipsam venalem civitatem velociter expugnatam thei basilica honorifice tumulatum mirabilis Deus multa
sicut gloriosus triumphator per plurimos dies possedit , 35 miracula dignatus est operari .
vendens plurimos ex ipsis perfidis civibus qui dominum
.
NOTES EXPLICATIVES .
1. Bonizo dit , conformément à la vérité , que le pape partit pour de Grégoire VII . C'est évidemment un des éléments historiques
Salerne avec Robert Guiscard. qui ont concouru à former la légende relative à Grégoire VI. Cf.
2. Ce récit est placé par Bonizo au commencement du pontificat ci- dessus, p. 271 .
BOSON. - PASCAL II. 369
CLXI. PASCHALIS II , natione Tuscus , ex comitatu Galliace , oppido Bleda , et patre Crescentio , sedit annis
XVIII mensibus V diebus VI. Huius temporibus , anno videlicet Incarnationis ..... cetera ut supra, p . 338-343 ...
3 Paschalis episcopus, servus servorum Dei, venerabilibus fratribus Iohanni Tusculanensi, Leoni Velletrensi, et
cardinalibus in unum congregatis consortium , pacem in Christo. Id quod in personam nostram, immo in pi
trem vestrum , preter ipsius Ecclesieque iudicium atque presentiam vos egistis, etsi vobis ex Dei zelo fecisse
visum sit, non tamen, ut michi videtur, canonico tramite incessistis. Non enim caritas sed emulatio id dictasse
perspicitur. Quocumque tamen modo factum sit, nos quidem, confisi de misericordia divina, pro anime nostre
10 salute cogitabimus, et commissum quod pro fratribus et filiis et pro excidio Urbis et universe provincie fecimus
emendare curabimus, ut quod in aliis correxi in me quoque correxisse ostendatur Ecclesie . Vos autem ita pro
Ecclesia in Ecclesia agite; ut illum Dei zelum quem vos habere ostendistis experiatur Ecclesia . Valete in Do-
mino. Datum Terracine, III nonas iulii.
15 Paschalis episcopus, servus servorum Dei, venerabili Gebeardo, Constantiensi episcopo, salutem et apostoli-
cam benedictionem . Questionum quas ad nos misisti latebras tuam credimus prudentiam non latere . Ceterum
quia super hiis per apostolicam sedem postulas certius informari, quid doctrine sanitas habeat respondemus.
Excommunicatis enim communicare in hiis que sacris sunt prefixa canonibus nulla occasione sit licitum, et
voluntate quidem communicantes, sive monachi sive sint alii, eiusdem reatus flagitio involvuntur. Qui vero aut
20 ignari aut inviti necessitate communicant, licet in oculis hominum contagio polluantur, non tamen eos propter
hoc reos in conspectu eterni iudicis arbitramur. Ipse enim dixit : « Si oculus tuus fuerit simplex, totum corpus
tuum lucidum erit. » Porro excommunicatorum cadavera de sanctorum basilicis proicienda censemus, quia corum
putores ad superna conscendere, sicut quartus Dialogorum beati Gregorii liber indicat, sanctorum ipsorum
revelatione didicimus; ideoque dum ea illic continentur, cessandum a divinis officiis arbitramur . De confecto
25 ab hereticis crismate vel oleo ratio suggerit ut pro divine invocationis reverentia intra ecclesiam debeat concre-
mari. Ab ipsis hereticis venientes ita omnino recipiantur sicut antiquitus recipiendos vel receptos fuisse sanctorum
predecessorum nostrorum Leonis pape et Gregorii monimenta declarant. Datum Laterani, VIII id. febr.
Concilium Lateranense.
Anno dominice incarnationis MCXIII, XV kal. aprel. , celebrata est synodus Lateranensis a domno Paschali
papa in basilica Constantiniana, ubi episcopi quamplures ex Ytalicis provinciis interfuerunt, Trasalpini duo.
In qua nimirum synodo de Guibertinis die quarto questio facta est, eo quod referrentur quasi ex permissione
pape interdicta officia celebrare . Tunc pontifer ait : « Nec excommunicatos, sicut aiunt quidam, generaliter
absolvi: constat enim neminem nisi penitentem et satisfacientem absolutionis gratiam consequi ; nec Guibertinis
officia interdicta restitui, immo Ecclesie sententiam in eos editam, iuxta predecessorum nostrorum deliberatio- 5
nem laudamus et confirmamus. >>
Die autem quinto idem pontifex narravit omnibus qualiter ab Henrico Teutonicorum rege cum episcopis
quibusdam et cardinalibus, tam presbiteris quam diaconibus, et cum magna tam Romanorum quam aliorum
qui tunc secum convenerant multitudine captus fuerit, quanquam coactus, contra deliberationem suam, fuerit,
pro redemptione captivorum, pro pace populi , pro libertate Ecclesie, ut supradicto regi de investituris quas to
sepius prohibuerat scriptum concessionis daret, et iuramenta per episcopos seu cardinales fieri preciperet, qua-
tenus nec de investituris deinceps eum inquietaret, nec in personam eius anathema poneret. « Quamvis, ail,
» conditio iuramentis preposita ab ipso et suis minus observata sit, neque enim servaverunt nobis quod ab eis
» iuratum est, ego tamen eum numquam anathematizabo , numquam de investituris ... et cohercitionis instantiam.
>>
repulerunt. Habent iudicem Dominum. Porro scriptum illud, quod magnis necessitatibus coactus, non pro 13
» vita mea, non pro salute aut gloria mea, set pro solis Ecclesie necessitatibus sine fratrum consilio aut sub.
scriptionibus feci, super quo nulla conditione, nullapromissione constringimur, pravefactum cognosco, prave
>> factum confiteor, et omnino corrigi Domino prestante desidero, Cuius correctionis modum fratrum qui con-
» venerunt consilio iudicioque constituo, ne forteper hoc in posterum detrimentum aliquod Ecclesie, anime
Tunc communi omnium favore laudatum est ut fratres omnes qui donum a Deo sapientie scientieque perce
perant maturius super hoc consilium communi collatione susciperent, quod insequenti die per inspirationem
dompnus papa Paschalis in audientia totius concilii exposuit, asserens se Scripturas sanctas Veteris ac Novi 25
Testamenti et concilia universalia veneranda suscipere ac venerari que catholica Ecclesia suscipit et veneratur,
in calce etiam eiusdem professionis adicions : Predecessorum nostrorum quoque statuta sequentes, maxime
Gregorii septimi et Urbani secundi, quod dampnaverunt dampnamus, quod prohibuerunt prohibemus, quod
statuerunt statuimus, quod confirmaverunt confirmamus. Tunc ex ore omnium qui ad consulendum esterna de-
30
liberatione convenerant, Engolismensis episcopus Gerardus hanc in scripto sententiam recitavit :
Privilegium illud, quod non est privilegium set vere debet dici pravilegium, pro liberatione captivorum et
Ecclesie a domno papa Paschali per violentiam Henrici regis extortum , nos omnes, in hoc sancto concilio cum
eodem domno papa congregato, canonica censura et ecclesiastica auctoritate, iudicio sancti Spiritus dampnatum
et irritum esse iudicamus atque omnino cassamus, et ne quit auctoritatis et efficacitatis habeat penitus excom-
VAR. 9 quaquam- 14 post investituris nonnulla desunt. 18 prante 31 In codice Cassatio translata est post « Refutatio-
nem regis Hungarie » , infra, p . 373 ; sed apposita notula lector monetur hic eam poni debuisse --- 32 pivil .
BOSON. PASCAL II. 371
municamus. Ideo autem dampnatum est quia in eo privilegio continetur quod electus canonice a clero et populo
a nemine consecretur, nisi prius a rege investiatur, quod est contra Spiritum sanctum et canonicam institutionem.
Perlecta vero hac carta, acclamatum est ab universo populo : Amen ! Amen! Fiat! Fiat!
Archiepiscopi vero et episcopi, presbiteri quoque, diaconi cardinales, qui interfuerunt ipsi concilio hii sunt :
nus, Bruno Signiensis et alii fere centum episcopi ; presbiteri etiam cardinales : B. tituli sancti Marci, R. tituli
10 sancti Eusebii, R. tituli sancte Prisce, G. tituli sanctorum Apostolorum, B. tituli sancti Petri ad Vincula, A.
tituli sancti Clementis, R. tituli sancti Laurentii in Damaso , I. tituli sancte Cecilie, B. tituli sancti Martini, T.
tituli sanctorum Iohannis et Pauli, G. tituli sancti Grisogoni, R. tituli sanctorum Petri et Marcellini, V. tituli
sancte Balbine, P. tituli sancti Sixti et A. tituli sancie Susanne; diaconi vero cardinales : abbas Sublacensis ,
Iohannes Gaietanus, abbas sancti Andree, Leo , Gregorius, Aldo, Theobaldus et Rossimannus. Hii in dampnatione
15 predicti privilegii consenserunt, cum abbatibus et innumerabili multitudine tam clericorum quam laicorum. Hec
carta dictata est a Gerardo Hengolismensi, Leone Hostiensi, G. Terracinensi , Galone Legionensi episcopis, Ro-
berto tituli sancti Eusebii et Gregorii tituli Apostolorum presbiteris cardinalibus communi aliorum consilio .
20 Aliud quoque concilium idem domnus pap 1 Paschalis celebravit intra Lombardiam, apud villam frequentis-
simam Guardastallum, anno dominice incarnationis MCVI, XI kalendas novembris, cum episcopis diversarum
provinciarum sive ultra sive citra montes.
In hoc concilio constitutum est ut Emilia tota cum suis urbibus, id est Placentia, Parma , Regio, Mutina,
Bononia, numquam ulterius Ravennati metropoli subiacerent. Hec enim metropolis per annos iam pene centum
25 adversus sedem apostolicam erexerat se, nec solum eius predia usurpaverat, set ipsam aliquando Romanam
Circa solutionem vero concilii lecta sunt de reconciliandis qui extra Ecclesiam catholicam ordinati sunt
sanctorum Patrum capitula, Agustini ex epistola ad Bonifatium , Leonis primi ex epistola ad episcopos Mauri-
tanos, Cartaginensis concilii quarti capitulum tertium, cuius initium est : Placuit ut littere mittantur ad fra-
30 tres et coepiscopos nostros et maxime ad sedem apostolicam . Novum vero in hec verba capitulum institutum est :
Per multes iam annos regni Teutonici latitudo ab apostolice sedis unitate divisa est. In quo nimirum scismate
tantum periculum factum est ut, quod cum dolore dicimus , vix pauci sacerdotes aut clerici catholici in tanta
terrarum latitudine reperiantur. Tot igitur filiis in hac strage iacentibus, christiane pacis necessitas exigit ut
VAR . 14 Babine -- 29 mittantur] imitantur
NOTES EXPLICATIVES .
1. Cf. Paul Fabre , Lib. censuum , p . 115 . 2. Ce décret figure aussi dans la chronique d'Ekkehard (M. G
Scr. , t. VI, p. 240) .
372 BOSON. -- PASCAL II .
super hos materna Ecclesie viscera aperiantur. Patrum itaque nostrorum exemplis et scriptis instructi, qui
diversis temporibus Novatianos, Donatistas et alios hereticos in suis ordinibus susceperunt, prefati regni episco-
pos in scismate ordinatos, nisi aut invasores aut symoniaci aut criminosi comprobentur in officio episcopali
suscipimus ; id ipsum de clericis cuiuscumque ordinis constituimus, quos vita scientiaque commendat.
Aliud capitulum .
Iamdiu apravis hominibus tam clericis quam laicis catholica est Ecclesia conculcata ; unde plura temporibus
nostris schismata et hereses emerserunt. Nunc autem per Dei gratiam huius nequitie deficientibus auctoribus
in ingenuam libertatem resurgit Ecclesia . Unde providendum est ut horum schismatum cause penitus abscidan-
tur. Patrum ergo nostrorum constitutionibus consentientes, ecclesiarum investituras a laicis fieri omni modo
prohibemus. Si quis autem decreti huius temerator extiterit, tanquam materne iniurie reus, clericus quidem ab 10
Nullus abbas, nullus archipresbiter, nullus prepositus ecclesie audeat possessiones ecclesie sue vendere, com
mutare, locare, vel in feudum dare, sine communi fratrum consensu vel episcopi proprie civitatis, alioquin
Paschalis¹ episcopus, servus servorum Dei , venerabilibus in Christo fratribus Gebeardo Constantiensi, Oderlico
Pataviensi et ceteris Teutonicorum partium tam clericis quam laycis catholicis salutem et apostolicam benedic-
tionem . Pro religionis vestre fervore gaudemus et omnipotenti Deo gratias agimus qui vos in su nominis amore
20
confirmat. Quosdam autem vestrum minus secundum scientiam zelum Dei habere audivimus, ut dum pravorum
laude apos
commirtionem vitant, etiam a religionibus vestris discedere meditentur . Qui profecto nequaquam
tolica digni sunt, dum in medio nationis prave et perverse perseverare non possunt, inter quos luceant velut
luminaria in mundo, verbum vite continentes. Uno enim pondere peccata hominum mentiuntur, dum et
arbitrantur. Verum enim vero diversarum voluntatum diversus reatus agnoscitur. Si quis enim criminosus in 25
Ecclesia iuxta Apostolum nominatur, huiusmodi omnino cavendus est ; eadem eciam cautela vitandi suntqui
nominatis ipsis aut actione cumpossint vel cum nequeunt voluntate se copulant. Qui vero huiusmodi excommu-
nicatis omnino inviti vel servitio vel cohabitatione iunguntur, si huiuscemodi imperfectionis dolore tanguntur,
non omnino vitandi sunt, nec tamen ad communionem sine correptionis remedio admittendi. Hinc est quod
predecessor noster sancte memorie G. septimus papa excommunicatorum uxores, filios, servos, rusticos, quorum 30
consilio vel voluntate excommunicationis meritum non perpetratur, viatores quoque ob itineris necessitatem
invitos excommunicatis communicantes, excommunicationis vinculo non teneri constituit, sicut beatus Augustinus
ad Auxilium scribens evidenter ostendit. Discant igitur fratres nostri in omnibus regiam tenere viam, et in
medio nationis prave et perverse tamquam luminaria lucere studeant, ut non sue tantum set aliene salutis
NOTES EXPLICATIVES .
1. Jaffé, 5971. Cette lettre figure aussi dans le Codex Udalrici ; Jaffé, Bibl . , t. V, p. 253 .
BOSON. PASCAL II. 373
mercedem ab eo mereantur accipere qui singulorum examinat voluntates, causas discutit, quia nuda omnia et
aperta sunt occulis eius. De cuius miseratione confidimus quia simplicis occuli corpus tenebrarum caligo non
3 Denuntiamus vobis, Pater venerande, nos legi divine subditos ac secundum eam servire vobis paratos . Unde et
investituram episcoporum hactenus a maioribus nostris habitam, iuxta admonitionem vestram dimisimus, et si
quid in electionibus huiusmodi minus canonice retro actum est, de cetero Deo volente cavebimus.
1
Archiepiscopo Viennensi .
Paschalis episcopus, servus servorum Dei , venerabili fratri Viennensi archiepiscopo apostolice sedis legato
10 salutem et apostolicam benedictionem . Si constantiam tuam seva illa barbaries minis, blanditiis aut aliis modis
temptat inflectere, prudentia tua immobilis perseveret. Si enim in viridi ligno factum est sic, quid fiet in aliis?
Igitur, frater carissime, in tuo bono incepto constanter et viriliter Domino prestante permaneas ; mine, blandi-
menta, vel alii suasionis aut dissuasionis modi providentiam tuam non moveant ; set ita Domino auxiliante
perdura ut aliis tua constantia salutaris perseverantie sit exemplum. Que cognoscere postulasti sunt hec. —
15 Scripta que in tentoriis , in quibus cum multitudine clericorum et civium Urbis et totius provincie custodieba-
mur, pro libertate Ecclesie , pro absolutione captivorum omnium et pro excidio quod Ecclesie, Urbi et universe
provincie, superincubante undique gladio imminere videbatur, de electione seu de investituris personarum
facta sunt, videlicet ut electione libere facta, sine vi et aliqua symonia, consensu regis , facultatem habeat rex
investiendi per virgam et anulum, et electus a clero et populo non consecretur nisi a rege investiatur, ego canonica
20 censura cassa omnino et irrita iudico , et anathemate et sub dampnatione perpetuo permanere decerno, ut nullius
umquam auctoritatis sint et nullius bone memorie. Ea vero que sacri Apostolorum canones et Antiocenum atque
universalia concilia et predecessores nostri et precipue felicis memorie dompnus Gregorius et Urbanus de hiis
Domino sancto et dulcissimo patri P. pape V. Viennensis archiepiscopus et apostolice sedis legatus, et ceteri,
archiepiscopi, episcopi et abbates, qui Viennensi affuimus concilio, debitam subiectionem et reverentiam . Sancte
pietatis vestre mandata sequentes apud Viennam convenimus, ibique, cooperante gratia Spiritus sancti, de
investituris, de captione vestra et vestrorum, de proditione et periuriis regis, de pessimo illo pacto etprivilegio
30 quod a vestra maiestate violenter extorsit, tractare diligenter curavimus. Affuerunt legati regis, litteras bullatas
NOTES EXPLICATIVES .
1. Jaffé , 6325 .
LIBER PONTIFICALIS , t . II. 45
374 BOSON . - PASCAL II .
quasi ex parte vestra ad eum missas audacter et publice pretendentes, in quibus erga eum vester affectus pacis
et concordie et perfecte amicitie significabatur. Quas nimirum litteras post concilium quod in preterita ultima
Quadragesima Rome celebrastis se recepisse et sibi missas idem rex testabatur . Cumque super hiis multa nobis
incuteret admiratio, memores tamen litterarum illarum quas humilitati nostre de bona iustitie perseverantia
miseratis, et totius sancte Ecclesie et nostre fidei ruinam certissimam evitare cupientes, ad Dei honorem el ves- 5
trum animati, canonicam viam agressi sumus. Igitur dictante Spiritu sancto investituram omnem rei ecclesiastice
de manu laica heresim iudicavimus esse, scriptum illud quod rex a vestra simplicitate extorsit dampnavimus,
Et nunc, domine Pater, vestram, sicut dignum est, maiestatem suppliciter exoramus, ut quod pro sancte ca
tholice fidei robore, pro Dei et vestro honore fecimus, auctoritate apostolica confirmetis. Cuius confirmationis 10
augmentum per aptas litteras nobis significare dignemini, quas etiam, ut gaudium nostrum sit plenum, alter
alteri destinare possimus . Et quoniam principum terre pars maxima et universa fere populi multitudo in hac re
nobiscum sentit, in remissionem peccatorum suorum omnibus iniungatis , ut si necesse fuerit, auxilium nobis et
patrie unanimiter ferant . Illud autem cum debita reverentia vestre suggerimus pietati, quia si nobiscum in his
steteritis, si, ut rogamus, confirmaveritis, si deinceps ab ipsius crudelissimi tyranni et nuntiorum eius litteris, 13
locutione, muneribus , abstinueritis, unanimiter nos , sicut decet, habebitis filios et fideles . Si vero, quod minime
credimus, et aliam viam aggredi ceperitis et nostre parvitatis assertiones predictas roborare nolueritis, propitius
1
Paschalis Poloniensi archiepiscopo . Significasti, frater karissime, regem et regni maiores admiratione permo- 20
tos quod palleum tibi ab apocrisariis nostris tali conditione oblatum fuerit si sacramentum quod a nobis scriptum
detulerant iurares. In pallio, frater, plenitudo conceditur pontificalis officii, quia iuxta sedis apostolice et
totius Europe consuetudinem, ante acceptum palleum metropolitanis minime licet aut episcopos consecrare aut
synodum celebrare . Mirentur in hac causa dominum Iesum Christum . Cum enim dominus Iesus Christus ut
dominus ovium suarum curam Symoni Petro committeret, conditionem posuit, dicens : « Diligis me, Symon 25
Petre? Pasce oves meas . » Si conscientiarum factor et conditor conditione hac usus est, nec semel tantum set et
secundo et usque ad contristationem, qua nos sollicitudine, qua provisione oportet tantum Ecclesie prelationem,
tantam Christi ovium curam fratribus imponere, quorum conscientias non videmus, illis maxime quos nullo usu
novimus, quorum dilectionem penitus ignoramus? Aiunt omne iusiurandum a domino Deo in Evangelio esse
prohibitum, nec ab ipsis apostolis post Deum , nec in conciliis inveniri posse statutum . Quid est ergo quod idem 30
Dominus subsecutus ait : « Quod amplius est a malo est? » Hoc enim amplius ut exigamus, malum nos illo per-
mittente compellit. Nonne malum est ab Ecclesie unitate, a sedis apostolice obedientia resilire ? Nonne malum
est contra sanctorum canonum statuta prorumpere? Quam multi hec etiam post sacramentum presumpserunt!
Nonne predecessor tuus preter Romani pontificis conscientiam dampnavit episcopum ? Quibus hoc canonibus,
quibus conciliis legitur esse permissum quod super episcoporum translationibus loquar, que aput vos non aucto-
ritate apostolica set nutu regio presumuntur? Propter hec mala et alia evitanda huiusmodi iuramentum exigitur.
Cur autem iuramenta Dominus prohibuerit, apostolus Iacobus manifestat, adiciens : « ut non sub iudicium in-
5 cidatis » . Ne quisquam, sicut beatus Augustinus exponit, assiduitate iurandi ad periurium per consuetudinem
dilabatur. Quapropter iuratione non utatur nisi necessitate , cum videt pigros esse homines ad credendum quod
utile est eis credere, nisi iuratione firmetur. Hoc nimirum malo , hac necessitate compellimur iuramentum pro
fide, pro obedientia, pro unitate requirere. Porro apostolum Paulum pro auditorum diffidentia iurasse ipsius
epistole protestantur. Aiunt in conciliis statutum inveniri , quasi Romane ecclesie legem concilia ulla prefixe-
10 runt, cum omnia concilia per ecclesie Romane auctoritatem et facta sint et robur acceperint, et in eorum statutis
Romana patenter auctoritas excipiatur. Nonne in Calcedonensis concilii actione XVI statutum est ante omnia
quidem primatum et honorem precipuum secundum canones antique Rome reverentissimo archiepiscopo conser-
vari.
Itaque censuerunt rex et magnates a supradicta sacramenti conditione te quiescere. -Videturne vobis iudicium
15 evangelicum ? Videtur primatus nostri honor precipuus ? Numquidanimo cecidit illa sententia Domini : « Non
est discipulus super magistrum? » Numquid Ungarico principi dictum est : « Et tu conversus confirma fratres
tuos? » Numquid hec nos commodi nostri provisione requirimus, et non unitatis catholice statuimus firmamen-
tum ? Possunt apostolicam sedem contempnere, possunt adversum nos calcaneum elevare : datum a Deo privi-
legium evertere vel auferre non possunt, quo Petro dictum est : « Tu es Petrus et super hanc petram edificabo
Quibus tamen quattuor conciliorum decretis dandi pallei modus prescriptus est et professionis et obedientie
ordo sancitus? Cum igitur a sede apostolica vestre insignia dignitatis exigitis, que a beati tuntum Petri corpore
assumuntur, iustum est ut vos quoque sedi apostolice subiectionis debite signa solvatis que vos cum beato Petro
tanquam menbra de menbro herere et catholici capitis unitatem servare declarent. In quibus a predecesso-
25 ribus nostris ea est adhibita moderatio ut nichil iniuriosum nichil difficile sit appositum, quod non etiam preter
exactionem nostram ab omnibus debeat episcopis observari qui sub apostolorum principum Petri ac Pauli
obedientia decreverunt et unitate persistere. Numquid non ultra vos Saxones Dacique consistunt? Et tamen
eorum metropolitani et idem iuramentum asserunt, et legatos apostolice sedis honorifice tractant et in suis
necessitatibus adiuvant, et apostolorum limina per legatos suos non tantum per triennium set annis singulis
30 visitant. Ita te, frater karissime, fruamur in Domino ut non per te in ecclesiis subtractionis et dissidii, quod
absit, oriatur occasio.
Huius temporibus quidam perversi scismatici ex clero Romano , diabolico inflammati spiritu , contra ipsum
pontificem insurgentes , tres heresiarchas et invasores , Albertum¹ videlicet , Aginulfum et Theodoricum , in diversis
temporibus erigere presumpserunt, insignientes eos papalibus insigniis et sanctorum eis pontificum nomina im-
VAR. 12 et om . consecrari ; cf. Hardouin , Conc. , t. II , p . 642 E 17 comodi ― 22 nostre - 27 nos
NOTES EXPLICATIVES .
1. Boson énumère ici les antipapes dans un ordre très diffé- cisément l'ordre de l'inscription du Latran où ces trois person-
rent de l'ordre chronologique ; mais il est à noter que c'est pré- nages étaient marqués . Voy. ci-dessous, p . 379.
376 BOSON. - GÉLASE II.
ponentes . Qui heresiarche, licet in principio turbationes multas et infestationes eidem domno pape tamquam
Antichristi preambuli nefanda presumptione intulerint , processu tamen temporis in sua erubescentia confusi,
Hic fecit ordinationes per decembrem et alios menses , diaconos , presbiteros et episcopos multos. Defunctus est
autem apud ecclesiam Transpadinam XI kal . febr . Inde per mediam urben usque Lateranum cum totius cleri
ac populi Romani frequentia vectus , in ipsa domini nostri Salvatoris ecclesia cum honore maximo tumulatus est,
CLXII . GELASIUS II , natione Campanus, patria Gaietanus , ex patre Crescentio , qui sancte Romane ecclesie
diaconus et cancellarius , sedit anno uno diebus quinque . Hic anno Incarnationis dominice MCXIIII ' concorditer
est electus et in sede apostolica positus . Post octo 2 autem dies propter festinum ad urbem et metuendum im- 10
peratoris Henrici adventum vix potuit cum paucis fratribus suis utcumque Romam exire et ad civitatem Gaietam
per mare confugium facere , ubi tam a clero et populo ipsius loci quam a circumpositis episcopis et aliis ecclesia-
tum prelatis digno cum honore susceptus atque debita veneratione auctore Domino tractatus est . Deliberato ita-
que cum ipsis episcopis et baronum illarum partium consilio aput ecclesiam Capuanam sacramentum consecra-
tionis preeunte Spiritus sancti gratia et regnum papale secundum Ecclesie morem cum gloria induit . Tunc au- 15
tem idem imperator levavit Mauritium Bracarensem archiepiscopum , et adiunctis sibi paucis sancti Petri scisma-
ticis clericis , in sede apostolica eum violenter intrusit ; qui a Romano populo Burdinus est appellatus . Domnus
autem Gelasius papa transactis paucis diebus profecturus ad partes Galliarum , navibus preparatis , cum fratribus
suis episcopis et cardinalibus mare intravit , et per Pisas ac Ianuam transitum faciens , ad Sanctum Egidium appli-
cavit . Ibique ad eius presentiam concurrente archiepiscoporum , episcoporum, magnatum et aliorum tam cleri- 20
corum quam laycorum maxima multitudine, de statu Ecclesie et aliis que ad communem omnium salutem
3
videbantur expedire colloquium habuit . Postmodum vero per Montem Pessulanum , Tolosam et partes Alvernie
transiens , Cluniacum pervenit , ubi aliquandiu corporis infirmitate detentus , IIII kal . febr . migravit ad Dominum,
et in ipso monasterio est honorifice tumulatus .
CLXIII . CALIXTUS II , natione Burgundio, ex patre Guilielmo Burgundiae comite , qui et Guido , Viennensis 25
archiepiscopus , sedit annis V mensibus X diebus XIII .
Hic post obitum pape Gelasii a cardinalibus qui cum eo venerant , consentientibus quoque ceteris episcopis et
cardinalibus qui Rome remanserant , anno dominice Incarnationis MCXIX apud Cluniacum est electus et in Ro-
manum pontificem secundum morem Ecclesie sublimatus . Hic de magno sanguine regum ac principum est ortus,
30
et inter seculares clarus et inter ecclesiasticos extitit maximus .
Abito itaque communi consilio cum ecclesia Gallicana ut ad urbem Romam et ad sedem apostolicam festinare
deberet, dispositisque aliis que ad Ecclesie statum videbantur spectare , iter suum versus Ytaliam Domino auctore
direxit . Et veniens ad Montem Pessulanum processit ad Sanctum Egidium. Peragratis itaque Province partibus
1. La leçon primitive est vraisemblablement MCXVIIII , avec 2. Un mois et huit jours ; élu le 24 janvier, Gélase s'enfuit
une erreur d'un an ; c'est du moins ce qui résulte de la date du Latran le 1er mars , de Rome le 2.
attribuée ci-dessus à la mort de Pascal II. 3. Cet itinéraire est inexact ; cf. ci -dessus, p . 320, note 42.
BOSON. -- CALIXTE II . 377
et Alpium difficultate transcensa , ad sanctum Ambrosium ' cum iocunditate pervenit . Undique igitur ad eundem
pontificem confluente innumerata multitudine populorum , eum tamquam Christi vicarium omnes nimio venera-
bantur affectu et ad eius vestigia certatim se devotissime prosternebant. Descendens autem ad populosas Lom-
bardie civitates , in quibus non minori honorificentia recipiebatur quam devotissima devotione tractabatur , per
5 montem Burdonis transivit in Tusciam . Appropinquante igitur pontifice ad civitatem Lucanam , occurrit ei a longe
decora ipsius civitatis militia , et deductus est a cuncto clero et populo in gaudio et exultatione ad maiorem ec-
clesiam et episcopale palatium . Post triduum vero a Pisanis cum iocunda et gloriosa processione nichilominus
est receptus atque tractatus . Rogatus autem ab ipsis Pisanis et cum magna instantia postulatus , maiorem
ecclesiam 2 in honorem beate Marie, tota ibidem Tuscia concurrente , dedicavit sollempniter .
10 Interea de iocundo et nimium desiderato ipsius pape adventu communis fama et frequens rumor aures Roma-
norum pulsavit . Et cum ad eius receptionem tota civitas anelaret et vehementi desiderio ferveret , scismatici qui
tunc eidem urbi per imperatoris violentiam incubabant valde sunt territi et in se ipsis omnino confusi . Quocirca
languidus eorum caput, Burdinus heresiarcha, in desperationis lubrico positus, sperans ab ipso imperatore tueri ,
3
apud Sutrium confugium fecit . Quo audito domnus papa Calixtus versus Urbem iter festinanter arripuit , et veniens
15 usque Sutrium , convocatis ad se Romanis et aliis nobilibus circumpositis, tandiu civitatem ipsam districte obsedit.
donec ipsi Sutrini eundem Burdinum in manibus eius dederunt. Unde factum est ut omnis multitudo que ibi
convenerat, ad predictum hereticum sicut ad insolitum spectaculum et quasi ad monstrum cornutum concurreret .
Movebantur omnes ad risum, agitantes capita et altis vocibus intonantes : « Maledicte , maledicte , per te tam
>> grande scandalum venit . » Alii autem dicebant : « Va , qui tunicam Christi attentasti dividere et dilaniare uni-
20 » tatem catholice fidei nichilominus presumpsisti ! » Tunc preparato sibi camelo pro albo caballo et pilosa pelle
vervecum pro clamide rubea , positus est in transverso super ipsum camelum , et in manibus eius pro freno posita
est cauda ipsius cameli . Talibus ergo indumentis ornatus , in comitatu pontificis precedebat , revertens ad Urbem
cum tanto dedecore, quatenus et ipse in sua confundatur erubescentia et aliis exemplum preberet ne similia ul-
terius attemptare presumant . Gaudente itaque in Domino et exultante universo populo Romano , idem beatissimus
25 papa secundum antiquam sanctorum pontificum Romanorum consuetudinem celebriter est receptus et in beati
Petri cathedra sollempniter positus , atque ad Lateranense palatium per mediam civitatem , preparatis arcubus
5
de more in ipsa via Sacra , cum gaudio magno deductus . Postmodum vero Burdinum fecit in arce Fumonis
retrudi et inde ad monasterium Cavense , ubi perseverans in sua rebellione vitam finivit , transferri .
Videns igitur imperator Henricus se ipsum spe vana frustratum, quoniam non est consilium , non est scientia ,
VAR. 1 trascensa 16 omnibns 17 cor tuitum
NOTES EXPLICATIVES .
1. S. Ambrogio, localité du val de Suse, près d'Avigliano et sur le passage, en costume liturgique, l'encensoir à la main . Les
de l'abbaye de Saint-Michel. personnes qui préparaient les arcs et les églises qui envoyaient
2. Erreur. Cette dédicace avait été célébrée en 1118 par Gé- leurs clercs recevaient des gratifications. Cencius Camerarius
lase II. en a conservé le détail (Mabillon , Mus. Ital ., t. II, p. 188 et suiv .) .
3. Inexact. Calixte II commença par s'installer à Rome il se 5. Les Annales Romaines, mieux informées, indiquent ici Pas-
passa près d'un an avant que l'antipape ne fût délogé de Sutri . sarano . Maurice fut cependant interné à Castel Fumone, mais
4. A certains jours de fête, notamment le lundi de Pâques, le plus tard, sous Honorius II.
chemin suivi par le pape pour revenir du Vatican au Latran 6. Il vivait encore en 1137, au temps où l'empereur Lothaire fit
était orné d'arcs ( le verdure et de fleurs) , qui formaient une dé- son expédition dans la Basse-Italie (Ann. Palidenses , M. G. Scr.
coration continue. Les clercs de toutes les églises se présentaient t. XVI, p. 76) .
378 BOSON. ―― CALIXTE II.
non est potentia contra Dominum , attendens maxime verbum illud quod ab ipso Domino dictum est beato Petro,
Tu es Petrus, et super hanc petram edificabo Ecclesiam meam, et porte inferi non prevalebunt adversus eam,
saniori est usus consilio et ad pacem Ecclesie , Domino suggerente, animum inclinavit . Super hoc itaque laboratu
est a catholicis principibus , et per Dei gratiam pax Ecclesie ita est reformata sicut inferius scriptum est :
¹
Domino pape Calixto Henricus imperator . In nomine sancte et individue Trinitatis, ego Henricus,Dei gratia s
Romanorum imperator augustus, pro amore Dei et sancte Romane ecclesie et domni pape Calixti et pro remedio
anime mee, dimitto Deo et sanctis Dei apostolis Petro et Paulo sancteque catholice Ecclesie omnem investituram
per anulum et baculum , et concedo in omnibus ecclesiis que in regno vel imperio meo sunt canonicam fieri
electionem et liberam consecrationem . Possessiones et regalia beati Petri que a principio huius discordie usque
ad hodiernam diem sive tempore patris mei sive etiam meo ablata sunt, que habeo ecclesie Romane restituo, 10
que autem non habeo ut restituantur fideliter iuvabo . Possessiones etiam aliarum omnium ecclesiarum et prin-
cipum et aliorum tam clericorum quam laycorum que in guerra ista amisse sunt, consilio principum vel iustitia,
que habeo reddam, que non habeo ut restituantur fideliter iuvabo . Et do veram pacem domno pape Calixto
sancteque Romane ecclesie et omnibus qui in parte ipsius sunt vel fuerunt. Et in quibus sancta Romana ecclesia
auxilium postulaverit fideliter iuvabo , et de quibus mihi fecerit querimoniam debitam sibi iustitiam faciam. 15
Hec omnia acta sunt consensu et consilio principum quorum nomina subscripta sunt : Adelbertus Maguntinus
Augustensis, G. Tragectensis, U. Constantiensis, E. Vuldensis, Henricus dux, Fredericus dux, S. dux, P. dux,
Teboldus marchio, Eng. marchio , Gotifridus palatinus, Octo palatinus comes. Ego F. Coloniensis archiepis
Hoc autem privilegium , aureo sigillo ipsius imperatoris munitum , in arcivio Romane ecclesie tenetur recon-
ditum 2.
De cetero autem hic beatus pontifex Compostellanum 3 episcopum , pro reverentia corporis beati Iacobi apostoli
quod ibidem reconditum esse dignoscitur, de novo metropolitanum constituit , subiciens ei totam Emeritanam
provinciam , tune a Sarracenorum hostilitate penitus desolatam . Lucanum quoque episcopum , quoniam ipsa 25
Hic a fundamento construxit in palatio Lateranensi capellam sancti Nycolai ad assiduum Romanorum pontificum
NOTES EXPLICATIVES .
1. Cf. M. G. Leg., t. II, p. 76. de Panvinio, qui nous a laissé (Sette chiese, p . 221 et suiv . ) une
2. Il est encore aux Archives du Vatican, Arm . I, caps . VI , description des peintures historico- symboliques dont l'une d'elles
nº 11 ; mais la bulle d'or est perdue. Le texte a été publié (mal) était décorée. C'était sans doute celle où se tenaient les conseils
d'après cet original par le P. Theiner dans son Codex diplom. secrets (pro secretis consiliis ). Une suite de tableaux représentait
dominii temporalis, t. I, nº 12 ; v. un fac- simile dans les Mitthei- le triomphe des papes légitimes sur les antipapes, pendant la que-
lungen de l'Institut autrichien , t . VI . p . 103. Remarquer que Bo- relle des investitures : le concordat de Worms, monument de la
son se réfère au texte original, conservé dans les archives, tandis paix rendue à l'Eglise par Calixte II, était reproduit intégralement
que Pandolfe (ci- dessus, p. 322, 1. 24 ) parle du même document en lettres peintes (Cf. ci -dessus , p. 323, 1. 20) . Les peintures
d'après une copie peinte sur les murs d'une salle du palais de ont disparu depuis Panvinio, sans que l'on sache qu'elles aient
Latran. jamais été copiées, car on ne peut considérer comme des copies
3. Jaffé, 6823-6827. les gravures de fantaisie que Rasponi a insérées dans son livre
4. Jaffé, 7091 . De basilica et patriarchio Lateranensi. Il ne reste autre chose, de
5. Sur cet édifice, voy. ci - dessus, p . 325, note 22. Les deux ce monument important, que les inscriptions copiées par Panvi-
chambres contigues à la chapelle se voyaient encore au temps nio : elles figuraient au bas des tableaux et en indiquaient le su
BOSON. --- HONORIUS II. 379
usum, iuxta quam edificavit duas cameras contiguas cum tuto vestario quod sub eis fieri fecit , unam videlicet
cubicularem et pro secretis consiliis alteram . Hic etiam derivavit aquam de antiquis formis et ad portam Latera-
1
nensem conduxit, ibique lacum pro adaquandis equis fieri fecit ; plurima quoque molendina in eadem aqua cons-
truxit, et multas vineas cum fructiferis arboribus secus ipsum lacum plantari studiosissime fecit.
5 Hic fecit ordinationes per mensem decembrem, diaconos presbiteros , et episcopos plurimos
per diversa loca . Defunctus est autem in eadem pace Ecclesie quam ipsemet auxiliante Domino fecerat, XIIII kal .
ian., et in Lateranensi ecclesia honorifice tumulatus .
CLXIIII. HONORIUS II , Emiliensis natione, patria Bononiensis, qui et Lambertus , episcopus Ostiensis , sedit
annis V mensibus II diebus III.
10 Hic electus est sub contentione cum Tebaldo Buccapecu , presbitero cardinali tituli sancte Anastasie, anno Incarna-
tionis dominice MCXXIIII . Set quia electio eius Honorii minus canonice processerat, post septem dies in conspectu
fratrum sponte mitram et mantum refutavit atque deposuit . Fratres vero, tam episcopi quam presbiteri et diaconi
cardinales, videntes ipsius humilitatem et prospicientes in posterum ne in Romanam ecclesiam aliquam in ducerent.
novitatem , quod perperam factum fuerat in melius reformarunt, et eundem Honorium denuo advocantes , ad eius
15 vestigia prociderunt et tanquam pastori suo et universali pape consuetam obedientiam sibi exhibuere .
Hic beatus pontifex civitatem Signinam cum pertinentiis suis in dominio et proprietate beati Petri restituit.
Hic descendit in Apuliam, vocatus a baronibus illius terre, que iuris beati Petri est, ut ea.n tueretur et defen-
deret a Rogerio comite Siculo qui eam invaserat. Set cum barones ipsi ceperint fraudulenter agere cum ipso papa
et in adversam partem divertere, pontifex videns illorum infidelitatem , sanius consilium habuit, et cum predicto
20 comite salvo Ecclesie iure concordavit . Accessit ergo ad presentiam ipsius pontificis ad Ponticellum iuxta Bene-
ventum, et hominium ac fidelitatem humiliter sibi fecit . Tunc pontifex ipsum R. de ducatu Apulie investivit .
Hic delegavit Petrum presbiterum cardinalem tituli sancte Anastasie ad partes Ravenne , qui deposuit Aquileien-
Hic fecit ordinationem per mensem decembrem, diaconos undecim, presbiteros sexdecim ; et episcopos triginta
25 unum per diversa loca. Defunctus est Rome ; in ecclesia sancti Salvatoris digno cum honore sepultus XVI kal . mart .
CLXV. INNOCENTIUS II , natione Romanus , de regione Trans Tyberim , ex patre Iohanne, qui et Gregorius ,
diaconus cardinalis sancti Angeli , sedit annis XIII mensibus VII diebus VIII .
Hic eadem die sub contentione electus est cum Petro Petri Leonis, presbitero cardinali tituli sancti Calixti,
Deuxième tableau, représentant Grégoire VII , Victor III et 1. La porte Lateranensis ou Asinaria a été fermée en 1408, mais
Urbain II : elle existe encore, monument remarquable d'architecture mili-
Gregorius, Victor, Urbanus, cathedram tenuerunt : taire. L'abreuvoir ici mentionné a disparu, sans doute sous les
terres amoncelées contre la porte, du côté de l'intérieur.
Gibertus cum suis tandem destructi fuerunt.
2. Ces patriarches tenaient encore pour l'antipape Maurice
Troisième tableau : Pascal II et Gélase II foulent aux pieds Bourdin et pour l'anti-empereur Conrad. Voy. la lettre de l'arche-
plusieurs antipapes : évêque Conrad de Salzbourg dans le Codex Udalrici (Jaffé, Bibl.,
Ecclesiae decus Paschalis papa secundus t. V, p. 438) : Gérard, patriarche d'Aquilée, y est traité de stirps
Albertum damnat, Mahinulfum, Theodoricum. inutilis ; il y est question de sa nequitia.
380 BOSON . - INNOCENT II.
anno MCXXX , XVI kal . mart . ; unde magna in Urbe orta discordia . Episcopi et cardinales in partes duas se contu-
lerunt, set melior et sanior pars eidem Innocentio qui maioribus studiis et mevitis iuvabatur adhesit . Omnes enim
subscripti cum ipso constanter steterunt : Guilielmus Prenestinus, Matheus Albanensis , Iohannes Hostiensis et
Conradus Sabinensis episcopi ; Petrus quoque sancti Martini , Iohannes Cremensis sancti Grisogoni, Ubertus sancti
Clementis , Anselmus sancti Laurentii in Lucina , Iozelmus sancte Cecilie, Ierhardus sancte Crucis et Petrus sancte
Anastasie presbiteri cardinales ; Romanus sancte Marie in Porticu , Gregorius sanctorum Sergii et Bacchi , Ayme-
ricus sancte Marie Nove, apostolice sedis cancellarius , Albertus sancti Theodori et Guido sancte Marie in Via Lata
diaconi cardinales . Tres vero ex illis qui adverse parti adheserant , videlicet Desiderius sancte Praxedis , Littifredus
adiutorem sibi , set sperans in multitudine divitiarum , in potentia parentum et in fortitudine munitionum, hosti-
liter fecit aggredi domos Fragepanum in quibus se Innocentius cum fratribus suis receperat . Set contra spem
sibi accidit, quia et Innocentii partem modicum lesit et eius satellites non sine gravi dampno sunt ad eum
reversi . Unde in indignationem et iram commotus , ad sanctum Petrum cum multitudine maxima equitavit et
ipsam ecclesiam per violentiam cepit ; introivit etiam in sanctuarium , et aureum crucifixum² pendentesque coronas 5
cum toto thesauro auri et argenti ac pretiosis lapidibus seu gemmis que Romani pontifices et orthodoxi impera-
tores in ecclesia ipsa cum omni devotione obtulerant, tamquam sacrilegus predo diripuit atque comminuit . Cibu-
rium quoque quod super altare beatus Leo papa construxerat decrustare presumpsit . Sublatis autem omnibus , ad
patriarchium beate Marie accessit et ecclesiam ipsam multo maiore thesauro ditatam , expoliare nichilominus
attemptavit. Ad alias preterea Urbis ecclesias manus extendens , quicquid in eis pretiosum invenit similiter rapuit 20
et asportavit . Talibus ergo ac tantis mercibus inique ditatus , maiorem venalis urbis partem emere studuit , cor-
rumpens maiores et minores opprimens ; vulgus etiam ita sibi astrinxit ut preter Frangepanum et Cursorum
Cum igitur pontifex ipse undique ita esset obsessus ut nemo ad eius presentiam sine periculo vite posset accedere ,
consilium habuit exeundi Urbem et transeundi ad partes Galliarum . Ascendit ergo in duabus galeis cum omnibus
fratribus qui secum steterant, preter Corradum Sabinensem episcopum quem vicarium in Urbe reliquit , et faucium
Tyberis difficultate transcensa , ad civitatem Pisanam cum prosperitate Domino auctore pervenit. Ibique aliquamdiu
5 moram faciens , de gravi guerra que inter Pisanos et Ianuenses agitabatur firmam treugam Domino cooperante com-
posuit . Quibus rite peractis iterum mare intravit , et per lanuam transiens apud sanctum Egidium prospere applicavit.
Procedens autem ¹ per Vivarium et Anitium , Alvernie fines intravit, et apud Claromontem primum concilium *
sollempniter celebravit ; ibique receptis nuntiis Lotharii Theutonici regis et dispositis aliis que ad Ecclesie
statum spectare videbantur, iter suum versus partes Francie direxit . Unde factum est quod Lodoicus rex Fran-
10 corum apud Aurelianum et Enricus rex Anglorum apud Carnotum eundem papam Innocentium cum gloria et
honore debito susceperunt. Postmodum vero in Lotaringiam transitum fecit, et ei apud Leodium predictus rex
Lotharius cum episcopis et aliis Teutonici regni prelatis occurrit. Ibique post iocundam receptionem ipsius ponti-
ficis, rex ipse cum principibus suis consilio habito expeditionem ad Urbem iurare fecit et eundem pontificem in
secundo anno ad sedem beati Petri reducere spopondit.
15
Tunc pontifex ad regnum Francie rediit , et generali concilio de quinque regnis convocato, Remis , mediante ³
Quadragesima, secundam synodum celebravit . Quibus expletis ad Urbis reditum se accinxit . Et transiens per
4 5
sanctum Egidium et per montem Ianue , fines Lombardie intravit , atque apud Astam sollempnitate Resurrectionis
dominice celebrata, venit Placentiam ; ibique congregatis episcopis et aliis ecclesiarum prelatis tam de Lombardia
6
quam de Ravennatensi provincia et inferioris Marchie partibus concilium tertium celebravit .
20 7
Interea rex Lotharius sicut promiserat in Lombardiam cum exercitu venit, et in Roncaliis cum eodem papa
et Lombardis generale colloquium de statu Ecclesie atque imperii habuit . Precessit igitur regem pontifex et per
montem Burdonis in Tusciam transiens reversus est Pisas . Ubi convocatis Ianuensibus et receptis ab utraque
civitate sufficientibus iuramentis quod de guerra que inter ipsas civitates excitabatur suo deberent stare sine
contradictione mandato, precepit utrisque ut pacem de cetero inter se firmam tenerent et custodirent . Attendens
25
ergo beatus pontifex filialem devotionem et plurima oportuna obsequia que in multis Ecclesie necessitatibus
predicte civitates Romanis pontificibus gratis exhibuerant, et eas honorare dignum duxit et speciali prerogativa
8
exaltare . De consueta igitur apostolice sedis liberalitate primatum ecclesie Pisane concessit super Sardinie insu-
VAR. - 2 Gallicarum 23 excitatur -- 27 libertate
NOTES EXPLICATIVES .
1. Il alla d'abord à Cluny, puis de Cluny à Clermont en pas- perdus ; il n'est lui-même mentionné dans aucune autre pièce
sant par Roanne ; l'itinéraire que Boson lui fait suivre est dif- authentique.
ficile à admettre . 7. Roncaglia (Roncaliae), localité voisine de Plaisance , à l'E.
2. Le 18 novembre 1130. Ce passage parait avoir été rédigé d'a- 8. Le biographe group ici, sans s'inquiéter de l'ordre chrono-
près une lettre d'Innocent II à Didace, archevêque de Compos- logique, plusieurs décisions pontificales relatives à Pise et à Gênes .
telle, Jaffé, 7449. L'affaire de Pise fut réglée par la bulle du 22 avril 1138. Les évêchés
3. Il y a ici une confusion ; c'est le concile de Liège qui ent de Corse rattachés à Pise sont, dans cette bulle, ceux d'Aleria ,
lien vers la mi- carême de l'année 1131 : ce'ui de Reims, le troi- Ajaccio, Sagona : les noms des deux derniers ne figurent pas
sième de ceux d'Innocent, se tint le 18 octobre de la même année. dans notre texte mais le mot Anetensem paraît désigner Ajaccio ,
4. D'après ses lettres il était le 16 mars à Valence, le 24 à Avi- comme le terme Aneensis episcopatus qui figure dans le Liber
gnon, le 30 à Gap, en route pour franchir les Alpes ; je crains Censuum (Fabre, p . 73) . En Sardaigne, Pise se vit attribuer les
que le biographe n'ait introduit ici un peu au hasard le nom de évêchés de Galtelli et de Cività, compris dans le territoire qu'elle
Saint- Gilles . possédait dans l'ile. Ils ne sont pas nommés ici, pas plus que
5. Le mont Genèvre. l'évéché de Sagona , et il en est de même dans le Liber Censuum.
6. C'est, en réalité , le quatrième. Les actes de ce concile sont Cf. Fabre, c. p . 71 .
LIBER PONTIFICALIS , t . II. 46
382 BOSON. -- INNOCENT II.
lam , subiciens ei Populoniensem episcopum et tres alios episcopos in insula Corsice , Aleriensem videlicet, Ane-
tensem . Ianuensem vero episcopum a subiectione Mediolanensis archiepiscopi emancipavit et specialem
de novo apostolice sedis metropolitanum constituit , cui Bobiensem episcopum et Pruniacensem abbatem quem cre-
avit episcopum obedire precepit ; in eadem quoque insula Corsice tres episcopos nichilominus ei concessit¹.
Porro dum hec agerentur, rex Lotharius in Tusciam venit et apud Calcinariam in territorio Pisano cum eodem
papa colloquium iterum habuit . Concordantes igitur ut ad Urbem festinare deberent , rex per stratam publicam et
pontifex per Maritimam usque Viterbium processerunt . Ibique pariter colloquentes processerunt insimul per
Ortam et Sabinense et Farfense territorium , et appropinquantes Rome iuxta ecclesiam sancte Agnetis castrametati
sunt. Occurrentibus autem eis Thebaldo Urbis prefecto ac Petro Latronis cum aliis nobilibus Romanis et Trans-
tiberinis , intraverunt Romam, anno Domini MCXXXIII ; et pontifex quidem in palatio Lateranensi hospitatur 10
et rex Lotharius in monte Aventino tentoria fixit.
4
Tunc Pisani et Ianuenses in auxilium pape Innocentii cum navali exercitu Romam venientes , Civitatem Vete-
rem , turrim de Pulvereio et totam Marmoratam eidem pontifici subiugarunt . Coronatus est autem idem rex in
imperatorem augustum ab eodem pontifice in ecclesia Lateranensi II nonas iunii , et exinde ad montem Aven
5
tinum utrique cum gaudio pariter redierunt . Eo autem tempore maxima pars Romane urbis conversa est ad 15
Innocentium papam et vires Petri Leonis valde sunt minute . Quia vero estivum cauma tunc inminebat , et Romani
aeris intemperiem Teutonici non modice formidabant, dispositis in Urbe hiis que necessaria videbantur fidelibus
eiusdem pontificis , et imperator ad propria rediit et pontifex iterum ad civitatem Pisanam ductore Domino remeavit.
Eo autem anno in maiori ecclesia Pisana, convocatis omnibus ecclesiarum prelatis de Yspania , Guasconia,
20
Anglia , Francia , Burgundia , Alamannia , Ungaria , Lombardia et Tuscia , quartum concilium celebravit, in quo inter
cetera isti episcopi qui inferius adnotantur fuerunt depositi : Eustachius Valentinus, Auraficensis , Petrus Terdo-
VAR. 10 MCXXXIIII
NOTES EXPLICATIVES .
1. La bulle (Jaffé, 7613) relative à l'érection de la métropole 5. Ceci n'est pas très exact . L'arrivée des Allemands opéra sans
de Gênes est datée de Grosseto, 19 mars 1133, quelques jours doute quelques conversions ; mais la meilleure preuve que lamaxima
après la rencontre d'Innocent et de Lothaire qui est marquée ci- pars Urbis n'était pas encore ralliée à Innocent, c'est qu'il fut obligé
après. Les trois évêchés de Corse attribués à la nouvelle métro- de quitter Rome peu après le départ de l'empereur. Le biographe
pole sont ceux de Nebbio, de Mariana et d'Accia, dans la partie glisse, un peu plus bas, sur cette nécessité où se trouva le pare.
de l'ile alors soumise aux Génois, c'est-à-dire dans le nord . Le 6. Erreur. Innocent quitta Rome en 1133 ; le concile de Pise ne
dernier , celui d'Accia, fut créé pour la circonstance, comme celui commença que le 30 mai 1135. Sur ce concile v. la relation pu
de Brugnato (rivière du Levant) . Tous ces sièges épiscopaux, bliée en 1881 par M. Bernheim dans le Zeitschrift für Kirchen-
sauf celui de Bobbio, ont été supprimés. Sur cette province, voy. recht, t. XVI , p . 148 .
Fabre, le Liber censuum, p . 73, note 2. 7. Cette liste est fautive . Le document cité dans la note précé
2. Calcinaja, sur la rive droite de l'Arno, à l'E. de Pise . dente donne les noms suivants comme ceux des évêques dépo-
3. Lettre de Lothaire (M. G. Leg . , t . II, p . 81 ) : « Papam Inno- sés : Alexander Leodiensis, Litardus Cameracensis, Eustachius Va-
centium ad Urbem cum gloria duximus et Lateranensi cathedrae lentinus, Boianus Arethinus, G. Acerranus ; Hubertus Taurinensis,
restituimus atque in monte Aventino castrametati fuimus » . Bo- Alb., Mutinensis electi. Deux seulement correspondent *à ceux de
son semble s'inspirer de ce passage . notre texte, ceux d'Eustache de Valence et de Boiano d'Arezzo.
4. Cività Vecchia. La tour de Pulvereio devait être une des for- Le premier fut condamné « propter vitae incontinentiam in qua
teresses échelonnées le long de la côte. Quant à la Marmorata, s'il tamquam brutum iumentum usque ad senium computuerat »;
n'y a pas erreur d'orthographe, Marmorata pour Maritima, comme l'autre « pro et dolenda et horrenda destruccione bonorum eccle-
le pense Gregorovius , Stor. di Roma, t . IV, p . 493, note 1 ) , il fau- siasticorum seu episcopalium. Quant aux évèques d'Orange
dra y voir la Marmorata de Rome, le quartier situé au pied de (Auraciensis), de Tortone, de Lucques et de Bergame, ils figurent
l'Aventin, vers le Tibre et le monte Testaccio . au concile, non parmi les condamnés, mais parmi les juges.
BOSON. INNOCENT II. 383
Et quoniam Rogerius Sicilie comes contra unitatem catholice Ecclesie se erexerat et Petrum heresiarcham in
errore suo fovebat et defensabat, christianissimus imperator Lotharius zelo Dei et christiane fidei accensus, tan-
quam catholicus Ecclesie advocatus, vires imperii denuo excitavit , et ad exheredandum et de toto imperio expel-
lendum ipsum comitem reparavit . Unde factum est quod in quinto anno pontificatus ipsius Innocentii una cum
5 ipso pontifice Apulie fines potenter intravit . Pisani quoque ad expulsionem ipsius comitis vires suas in auxilium
eiusdem pontificis excitarunt ; et preparato in galeis et aliis navibus magno exercitu , venerunt usque Salernum ,
expugnantes Amalfiam ac spoliantes , et Rivellum cum circumpositis munitis castris . Obsesso itaque Barolo atque
devicto et subiugatis ceteris Apulie civitatibus , predictus Rogerius comes in Siciliam fecit confugium , et imperator
simul et pontifex comitem Rainonem constituerunt ducem Apulie . Tanto igitur triumpho suffragantibus beati
10 Petri meritis habito , imperator ad Alamanniam et pontifex ad Urbem cum gloria redierunt .
$
Post paucos autem dies Petrus heresiarcha in errore suo defunctus est et occulte sepultus . Cuius sectatores
cum tabescerent et in se ipsis deficerent, ut honorabilius possent cum Innocentio papa componere , unum ex suis
5
ydolum erexerunt , quem Romani Carnecorium derisorie appellarunt . Evolutis autem paucis diebus, penitentia
ducti , ad pedes eiusdem pontificis ipsum ydolum adduxerunt et ab Ecclesia misericorditer sunt recepti . Tunc
15 universa civitas conversa est ad Innocentium tamquam ad pastorem et episcopum animarum suarum . Audita est
vox letitie in toto orbe, quia Deo auctore factum est unum ovile et unus pastor ; unde tanta pax per studium et
potentiam ipsius pape in eadem urbe viguit quanta non reminiscitur a longe retro temporibus extitisse .
Eodem tempore , anno videlicet Incarnationis MCXXXVIIII , pontificatus vero ipsius Innocentii anno X, convo-
catis de omnibus partibus mundi patriarchis , archiepiscopis , episcopis et aliis ecclesiarum prelatis, grande conci-
20 lium celebravit , in quo ultima die inter cetera sunt hec capitula promulgata : Si quis suadente diabolo huius
sacrilegii reatum incurrit quod in clericum vel monachum violentas manus iniecerit, anathemati subiaceat; et
nullus episcoporum eum presumat absolvere nisi mortis urgente periculo , donec apostolico conspectui presen-
8
tetur et eius mandatum suscipiat. Ad hec ordinationes sacras a Petro Leonis et aliis scismaticis et hereticis
evacuamus et irritas esse censemus.
25 Huius vero temporibus , in primo anno sui pontificatus , tam valida fames Rome fuit quod frumenti sextarium V
solidis denariorum papiensium vendebatur .
Hic beatus pontifex annuale beneficium , C videlicet librarum papiensis monete, iudicibus et advocatis Romane
urbis de camera sua constituit , et eos huiusmodi iuramentum exhibere ordinavit :
IURAMENTUM ADVOCATORUM . In nomine Domini, Amen . Ego N. advocatus iuro quod ab hac hora in antea placita
30 vel negotia Romanorum in quibus advocatus ero vel patronus Rom . malitiose non impugnabo vel defendam ,
VAR . 3 exheredantum - 18 MCXXXVIII
NOTES EXPLICATIVES .
set pro scientia mihi a Deo prestita secundum constitutiones et leges ac bonos mores ea tractabo . Et postquam
iustitia de eisdem causis a me cognita fuerit, si requisitus fuero , iudicibus patefaciam et eis in ipso iudici,
assensum meum adhibebo. Pretium exinde non suscipiam, nec per me nec per summissam personam, nec suscipi
permittam; et si susceptum fuerit, postquam scivero, infra XV dies illud reddi faciam. Et patrocinium meum
alicui habenti causam , si ab co rogatus fuero , malo studio non negabo . Salvis beneficis que habemus ab ecclesiis
vel aliis, et exceptis erenniis valentibus XII denarios , que gratis et sine eractione nobis offeruntur. Hec omnia
observabo bona fide, sine fraude et malo ingenio, quamdiu domnus papa Innocentius vel successores sui centum
libras vel valens denariorum papiensium nobis advocatis et iudicibus annis singulis solvent.
Hic beatus pontifex ecclesiam beate Dei genitricis Marie tituli Calixti totam innovavit et construxit . Tectum
3
Lateranensis ecclesie quod repente ceciderat magnis trabibus optime resarcivit . In ecclesia quoque beati Pauli to
tectum qui ruinam minabatur, constructo super columnis marmoreis muro , firmissime roboravit , et partem tecti
4
eiusdem ecclesie longissimis trabibus resarcivit . Preterea ecclesiam sancti Stephani in Celio monte pro nimia
vetustate quassatam optime reparavit . In palatio Lateranensi duas cameras a fundamento construxit et totam '
longuram sinino firmavit ; atque alia multa famosa suis temporibus egit .
1. Benoît le chanoine, dans une note de son Liber politicus, men- sit . » Suit une énumération des dons en vases et vêtements pré-
tionne aussi cette restauration : « Innocentius II papa dominus cieux et même en argent. La mention du roi Roger suppose que
meus... ecclesium s . Mariae trans Tiberim novis muris funditus res- la restauration du toit eut lieu après sa réconciliation avec In-
tauravit et apsidem eius aureis metallis decoravit. » M. de Rossi, nocent II en 1139.
qui cite ce passage dans son commentaire sur la mosaïque de la 3. Il s'agit ici d'abord du transsept, dont le toit fut soutenu par
façade de S. Maria in Trastevere, a établi que cette mosaïque est un mur qui reposait sur une colonnade. C'est cette colonnade
un peu postérieure à Innocent II. Plus récentes encore sont qui, jusqu'à l'incendie de 1823, divisait en deux , dans le sens de
celles qui décorent la partie inférieure de l'abside. Mais la mosaï- la longueur, le transsept de Saint-Paul. Le biographe parle en-
que de la conque absidale elle -même est bien, comme l'ensemble suite d'une réparation de charpente afférente à la grande nef; c'est
de l'édifice actuel, du temps d'Innocent. Au-dessous de cette mo- en effet celle-ci qui est indiquée par les longissimae trabes.
saïque on lit l'inscription dédicatoire en six vers ; les deux de 4. M. de Rossi ( Studi di storia e diritto, t. VII , p. 227) pense
gauche et les deux de droite sont relatifs à l'histoire du monu- que l'on peut rattacher à ces travaux la construction du petit
ment : portique par lequel on entre actuellement dans cette église.
5. Panvinio en vit encore les ruines dernière la chapelle Saint-
HEC IN HONORE TVO PREFVLGIDA MATER HONORIS Nicolas (ci-dessus, p . 325) , entre cette chapelle et l'atrium de la
REGIA DIVINI RVTILAT FVLGORE DECORIS basilique du Latran ; de leurs fenêtres on avait vue sur la façade
CV MOLES RVITVRA VETVS FORET HING ORIVNDVS de celle - ci. L'une des deux chambres était décorée de peintures
INNOCENTIVS HANC RENOVAVIT PAPA SECVNDVS représentant le couronnement de Lothaire II à Saint-Jean de La-
Ceux du milieu sont en rapport avec le sujet central de la mo- tran. Il y avait plusieurs tableaux : le roi jurant aux Romains,
devant la porte de l'église , de respecter leurs privilèges, le roi
saïque, le Christ assis sur un siège glorieux, avec sa Mère, placée
reçu et embrassé par le pape, enfin le couronnement lui -même.
à sa droite :
A ces représentations figurées était jointe l'inscription suivante :
IN QVA CRISTE SEDES MANET VLTRA SECVLA SEDES
Rex stetit ante fores, iurans prius Urbis honores ;
DIGNA SVIS DEXTRIS EST QVA TEGIT AVREA VESTIS
Post homo fit papae, sumit quo dante coronam .
Pour cette distribution du texte , cf. ci-dessus, p . 325 , note 22. Cette inscription donna lieu, sous Adrien IV, à de vives récla
L'inscription citée plus bas, p. 385, nous apprend que les travaux mations de la part de Frédéric Barberousse et des évêques alle-
de Sainte-Marie ne furent commencés qu'en 1140 . mands . Le pape promit de la faire effacer, avec les peintures elles-
2. Jean Diacre, Liber de eccl . Later. , Migne, P. L. , t. CXCIV, mêmes . Je ne sais si cette promesse fut exécutée entièrement :
p. 1552 « Hic renovavit tectum huius basilicae propriis expensis Panvinio, au XVIe siècle, ne semble pas avoir vu l'inscription,
novis trabibus, quas gloriosus et potens Roggerius Siciliae rex mais les peintures existaient encore ( Radevig de Freising, Gesta
precibus suis eidem ecclesiae transmisit ; quod videlicet tectum Friderici , I, 10 , 16) .
suo tempore cecidit , suoque tempore restauratum est. Turrim 6. La longue galerie qui régnait au premier étage du palais, à
etiam ante ecclesiam quae ruinae vicina videbatur renovari ius- l'extérieur, du côté du nord.
BOSON . CÉLESTIN II, LUCE II. 385
Circa finem vero sui pontificatus populus Romanus, novitatis amator, sub velamento utilitatis reipublice, contra
ipsius voluntatem in Capitolium senatum erexit ¹ .
Hic ordinationes fecit multas per decembrem et alios menses, diaconos XVIII , presbiteros XX ; et episcopos
LXX per diversa loca . Defunctus est Rome octavo kal. octobr. , et in ecclesia Lateranensi honorifice tumulatus 2 in
CLXVI . CELESTINUS secundus, natione Tuscus , patria de castro Felicitatis , qui et Guido, presbiter cardinalis
tituli sancti Marci , sedit mensibus V diebus XIII.
Hic fecit ordinationes per mensem decembrem, diaconos VII, presbiteros VII ; et episcopos per diversa loca .
Defunctus est Rome apud Palladium , VIII id . mart .; in ecclesia Lateranensi tumulatus ³ .
10 CLXVII . LUCIUS II , natione de Emilia, patria Bononiensis , ex patre Urso , qui et presbiter cardinalis tituli
sancte Crucis et ecclesie Romane bibliothecarius, sedit m. XI d . IIII.
Hic assumptus est a domno papa Honorio et in titulum sancte Crucis cardinalis presbiter ordinatus. Quam
nimirum ecclesiam sicut bonus pastor tam in edificiis quam in possessionibus plurimum augmentavit et divitem
de pauperrima fecit. Fabrica namque ipsius ecclesie a summo usque deorsum in melius reformata et claustro
15 cum omnibus officinis de novo edificato, canonicorum regularium conventum ibidem auctore Domino constituit .
Hunc autem preclarum virum pro scientie ac vite sue meritis papa Innocentius artius sibi astrinxit et cancella-
rium apostolice sedis constituit, atque in obitu suo tamquam precipuo et digniori Ecclesie menbro sibi Ecclesie
bona commisit .
NOTES EXPLICATIVES .
1. Ce texte est le plus ancien témoignage de ce changement, par quae fuit Adriani imperatoris sepultura » (Migne, P. L., t. CXCIV,
lequel une ère nouvelle s'ouvre dans l'histoire de la ville de p. 1552 ; cf. P. Mallius, Aela ss. iun., t . VII, p . 50). Il en indique
Rome . Cf. Otto de Freising, VII, 27, où l'on voit comment l'ori- la situation , vers le bas de la nef du sud. Le monument ayant
gine de la commune de Rome se rattache à la guerre entre les été mis à mal par l'incendie du temps de Clément V, on en tira
Romains et les habitants de Tivoli . les ossements d'Innocent II, pour les déposer à S. Maria in Tras-
2. Jean Diacre, auteur contemporain, dit que ce sarcophage avait tevere. On voit encore, dans le portique de cette église , l'inscrip-
servi autrefois à l'empereur Hadrien : « in conca porphyretica tion qui fut alors gravée sur le deuxième tombeau :
HIC REQVIESCVT
VENERABILIA · OSSA :
SCISIME MEMORIE
DNT: INNOCENTII PP
II DE DOMO⋅ PAPARE
SCORVM QVI PRESE
TEM ECCAM · AD · HO
NORE DI GENITRICIS :
MARIE SICVT E AFV
DAMET SVTS PPIS RE
NOVAVIT : S’ · A · D⋅ M · & :
XL : 7C AD : M : CXL
VIII :
3. D'après les indications de Jean Diacre (Migne, P., L., trois marbriers romains connus pour avoir vécu de son temps (De
t. CXCIV, p. 1551 ), on voit que son tombeau se trouvait dans le Rossi, Bull. 1875, p. 125). Jean Diacre mentionne aussi les libé-
transsept sud, près de celui d'Honorius II. ralités de Luce II envers Sainte-Croix (Migne, P. L., t. CXCIV ,
4. Il ne subsiste aucun monument de Luce II dans l'église ac- p. 1551) .
tuelle ; mais sur l'ancien ciborium on lisait autrefois les noms de
386 BOSON. - EUGENE III .
Hic tamquam vir prudens et fortis , habito cum Ecclesie fidelibus consilio , senatores qui contra prohibitionem
decessoris sui pape Innocentii Capitolium conscendere et magistratum sibi usurpare presumpserunt et de Capi-
1
tolio descendere et senatum abiurare coegit . Set repentina egritudine occupatus et nociva Ecclesie morte
preventus , quoniam populus Romanus eundem magistratum habere omnimode videbatur, abiuratio ipsa viribus
caruit, et ignis qui credebatur extinctus denuo incaluit et in maiores flammas exigentibus culpis excrevit.
Hic dedit basilice Salvatoris ecclesiam sancti Iohannis ante portam Latinam cum omnibus capellis et tenimentis
suis . Dedit etiam eidem ecclesie ecclesiam sancti Nycolai in hospitali cum omnibus tenimentis suis . Item textum
evangeliorum ex auro et argento operose factum ; dedit etiam ampullas ad servitium altaris optimas et mirabiles .
Hic fecit unam ordinationem per mensem decembrem , diaconos " presbiteros ; et episcopos
3
per diversa loca . Defunctus est autem apud ecclesiam sancti Gregorii in clivo Scauri V kal . mart. , et 10
4
in ecclesia Lateranensi digno cum honore sepultus .
CLXVIII . EUGENIUS III , natione Tuscus , patria Pisanus , qui Bernardus , sancti Anastasii abbas, sedit annis
Hic electus est ab episcopis et cardinalibus ex insperato concorditer apud monasterium sancti Cesarii, ubi
omnes fratres propter metum senatorum et populi Romani consurgentis ad arma convenerant in unum ; et 15
deductus ad Lateranense patriarchium, in apostolica sede secundum morem Ecclesie positus fuit . Qui cum
proxima die dominica consecrationis munus apud beatum Petrum sicut consuetudinis ordo poscebat et dispositum
fuerat deberet suscipere , precognito senatorum perverso consilio, quod eius electionem violenter retractare dispo-
suerant nisi eorum voluntati faveret et usurpatum senatum eis auctoritate apostolica confirmaret , in silentio
noctis Urbem cum paucis fratribus exiit et ad arcem Monticelli se in tuto recepit . Congregatis vero alia die ibidem 20
cunctis fratribus qui dispersi fuerant propter metum furientis populi, processit ad Farfense monasterium cum
domestica familia , et consecrationis gratiam in sequenti dominica et plenitudinem sui apostolatus secundum
Exiit ergo rumor iste sicut vox letitie ad omnes gentes , et de tam sancta promotione universa exultavit
Ecclesia, dicens cum psalmista : Benedictus Deus in donis suis et sanctus in omnibus operibus suis, quoniam ex 25
insperato exaltavit humilem et sublimavit cornu Christi sui . Dubitantibus autem cunctis fratribus suis quod ad
regendum tante sublimitatis officium insufficiens esset et minus ydoneus, tantam ei Dominus gratiam repente
conferre dignatus est in scientia et sermone , in facundia et liberalitate , in conservanda cunctis iustitia et in omni
morum elegantia , quod multorum decessorum suorum actus preclaros superaret et famam .
Senatores vero et populus Romanus in incepta malitia et consueta pravitate contumaciter persistentes , eidem 50
NOTES EXPLICATIVES .
1. Ceci ne peut guère être exact . Les autres témoignages histo- la place où ces établissements figurent dans le catalogue de Turin
riques parlent au contraire d'une défaite essuyée par le pape dans (Urlichs, Cod. U. R. topogr. , p . 173) .
une tentative contre le Capitole . 3. La date doit être corrigée en XV kal.
2. Jaffé, 8711 (cf. Jean Diacre, l. c. ) . Cette pièce est relative aux 4. D'après Jean Diacre (l . c .) son tombeau se trouvait dans le
deux concessions à la fois. L'église et l'hôpital de Saint-Nicolas portique circulaire , derrière l'abside, détruit ces années der-
se trouvaient auprès de la porte Asinaria ou Lateranensis , comme nières.
il résulte des termes de la bulle, hospitale iuxta portam Latera- 5. Le monastère de Saint - Césaire in Palatio (ci-dessus, p. 136,
nensem (Pfluck-Harttung, Acta RR. PP. inedita , t . III , nº 63 ) , et de note 23 ).
BOSON. EUGÈNE III. 387
pontifici, postposita Dei reverentia , in cunctis adversabantur et fideles Ecclesie infra urbem et extra multis ac variis
molestiis affligebant ; civitates et castra beati Petri assiduis rapinis et gravibus guerris persequi non cessabant ,
E
abutentes patientia et mansuetudine pii patris et boni eorum pastoris . Set quoniam nec blandis verbis nec
paternis exortationibus nec asperis minis eundem populum revocare a sua pravitate ullatenus potuit, addidit
5 verbera verbis, iuxta illud Salomonis dictum : Noli subtrahere a puero disciplinam ; si enim percusseris eum
Isa virga, non morietur. Tu virga eum percuties et animam eius de inferno liberabis; itemque : Flagellum equo et
camus asino et virga in dorso inprudentium . Set quia plerumque invitis et renitentibus bona prestantur, per
fideles intra urbem et extra populum ipsum adeo districte coegit quod eum pastorem proprium et animarum
suarum episcopum recognosceret, et ad concordiam et pacem eius cum omni devotione rediret. Factum est igitur
10 Deo auctore gaudium magnum in tota urbe ; et in optato ingressu ipsius pontificis occurrit ei maxima et frequens
populi multitudo cum ramis, et ad eius vestigia frequentissime corruentes , post pedum oscula elevabantur ad
oris oscula . Precedebant signiferi cum bannis, sequebantur scriniarii et iudices ; Iudei quoque non deerant tante
letitie, portantes in humeris suis legem Mosaycam ; universus etiam Romanus clerus psallebant in unum ,
dicentes : Benedictus qui venit in nomine Domini. Sic itaque cum magno populorum gaudio et clamore idem
Hic, tempore quo maxima de partibus Occidentis expeditio Ierosolimam petiit , vocatus a L. rege Francorum ,
Galliarum partes intravit, et veniens ad sanctum Dionisium ubi eum rex cum episcopis et baronibus suis debita.
veneratione suscepit , signum dominice Crucis eidem regi Domino auctore imposuit ; ad cuius utique preces ipsum
regnum in manu et potestate sua recepit . Et postmodum apud Remorum metropolim generale concilium mediante
20 Quadragesima ' celebravit. Quibus rite peractis ad urbem suam et commissum sibi populum ductore Domino
incolumis remeavit.
Hic fecit unum palatium apud sanctum Petrum , et Signie alterum . Recuperavit Terracinam 2 , Setium , Normam ,
Hic fecit ordinationes per mensem decembrem , diaconos X, presbiteros XI ; et episcopos LXI . Defunctus est
25 autem apud Tiburtum VIII idus iulii, et inde per stratam publicam et mediam urbem usque in Vaticanum cum
totius fere cleri et populi Romani frequentissima turba, maximo luctu et communi atque inmensa tristitia depor-
tatus est, et in ipsa beati Petri ecclesia coram 3 maiori altari tumulatus .
VAR. - 7 camo - 9 suarum] vestrarum 12 Procedebant 25 Viaticum
NOTES EXPLICATIVES .
1. En 1148. p. 1139) ; je ne sais si elle a été réellement gravée sur le tombeau,
2. Ann. Ceccan., M. G. Ser. t. XIX, p. 283 : « Terracina capta Mallius ne la donne pas.
est VI kal . decembris » (1150 ) . Cf. l'inscription commémorative
Hic habet Eugenius defunctus carne sepulcrum,
de ce succès, que Baronius cite comme se trouvant dans la cita-
quem pia cum Christo vivere cura fuit.
delle de Terracine (Ad ann . 1153 , nº 11 ) . - Pour Fumone, cf. Li-
Pisa virum genuit, quem Clarevallis alumnum
ber censuum, nº 121 (Muratori, Antiq . t. III, p . 229) ; mais il n'est exhibuit, sacrae relligionis opus.
pas sûr que cette pièce se rapporte au pontificat d'Eugène III . Hine ad Anastasii translatus martyris aedem,
3. coram maiori altari] Plan 38, dans l'oratoire de la Vierge,
ex abbate pater summus in orbe fuit.
construit par Grégoire III (t. I, p. 417) , qui y avait son tombeau.
Eripuit solemne iubar mundique decorem
Eugène III fut enterré au dessus de son prédécesseur : « In quo
iulius, oclavam sole ferente diem ;
etiam sepulcro desuper recondidimus venerabile corpus Eugenii
conceptum sacrae referebant Virginis anni
III papae, octavo idus iulii, et fecimus ei sepulcrum ex diversis
centum bis seni mille quaterque decem.
lapidibus » (P. Mallius, De Rossi, Inser. chr., t. II , p. 201 ) . L'épi-
taphe a été publiée par Martène et Durand (Coll. ampliss ., t . VI, Eugène mourut le 8 juillet 1153 .
388 BOSON. - ANASTASE HIII
CLXVIIII . ANASTASIUS IIII , natione Romanus , de regione Suburra , ex patre , qui Conradus,
Gregorii in Martio cum palatio , cum omnibus domibus tam sub palatio quam iuxta palatium , et cum omnibus
tenimentis eius et pertinentiis . Dedit eidem basilice calicem argenteum cum patena operose factum, pensantes
marcas XL ; thuribulum argenteum , pensans marcas VII ; candelabra argentea , pensantia IX ; optimam planetam
albam cum aurifrisio mirabili , et pallia diversa , et plurima ad ornatum altaris et ecclesie.
3
Obiit Rome, IIII nonas decembris . Tumulatus est autem Laterani in ipsa Salvatoris ecclesia , in porfiritico
pretioso sepulchro .
4
CLXX . ADRIANUS IIII , natione Anglicus , de castro sancti Albani , qui Nycholaus , Albanensis episcopus, sedit to
annis IIII mensibus VIII diebus VI.
Hic namque pubertatis sue tempore, ut in literarum studio proficeret , egrediens de terra et de cognatione sua,
5
pervenit Arelate, ubi dum in scolis vacaret , a Domino factum est ut ad ecclesiam beati Rufi accederet et in ea
religionis habitum facta canonica professione susciperet . Proficiens ergo Deo auctore de bono semper in melius,
prioratum in ipsa domo prius obtinuit , et postmodum ad abbatie apicem de communi fratrum voluntate (5
conscendit . Accidit autem ut pro incumbentibus ecclesie sibi commisse negotiis ad apostolicam sedem veniret,
et peractis omnibus causis pro quibus venerat , cum redire ad propria vellet, beate memorie papa Eugenius
eum secum retinuit et de communi fratrum suorum consilio in Albanensem episcopum consecravit. Processu
vero modici temporis , cognita ipsius honestate ac prudentia , de latere suo eum ad partes Norguerie legatum
sedis apostolice destinavit , quatinus verbum vite in ipsa provincia predicaret et ad faciendum omnipotenti Deo 20
animarum lucrum studeret . Ipse vero tamquam minister Christi et fidelis ac prudens dispensator misteriorum
Dei , gentem illam barbaram et rudem in lege christiana diligenter instruxit et ecclesiasticis eruditionibus infor
mavit.
Divina itaque dispositione apostolatus sui diem preveniens , defuncto papa Eugenio et Anastasio in loco eius
ordinato , ad matrem suam sacrosanctam Romanam ecclesiam ductore Domino remeavit , relinquens pacem regnis, 25
legem barbaris , quietem monasteriis , ecclesiis ordinem , clericis disciplinam et Deo populum acceptabilem, secta-
NOTES EXPLICATIVES .
1. Jaffé, 9906. Sur cette église , v . ci-dessus , p . 345 , n. 4. Cf.Jean 4. Saint-Albans, l'ancienne Verulamium, au N.-O. de Lon-
Diacre. l. c . , p. 1553. dres .
2. Ces présents sont aussi mentionnés par Jean Diacre, l. c. 5. Sur cette communauté de chanoines réguliers, établie d'a-
3. Le sarcophage de sainte . Hélène. Jean Diacre indique la bord près d'Avignon, puis transférée à Valence sous Adrien IV
place, au bas de la nef latérale du nord, vers l'endroit où s'ouvre lui-même, voy. Gallin Christiana , t . XVI , p . 354 .
actuellement la chapelle Orsini. « Ibi iacet Anastasius papa IV.... 6. Depuis le 30janvier 1150 son nom figure, avec cette qualité,
in muusoleo porphyretico praeclaro opere sculpto , in quo olim au bas des lettres pontificales . Mais on ne sait au juste depuis
iacuit Helena mater Constantini imperatoris, quod videlicet quand il était alors en fonctions.
mausoleum de ecclesia quam idem imperator ad honorem ipsius 7. En Norvège . C'est alors que fut organisée la province mé-
matris extra Urbem fabricaverat idem papa depo : tari fecerat. » tropolitaine de Drontheim. Cf. Jaffé , 9941 , bulle d'Anastase IV,
Le sarcophage est maintenant au musée du Vatican . Cf. t . I , datée du 30 novembre 1154. Cette pièce, qui porte la signature de
p. 199, note 90. Nicolas encore cardinal, confirme les arrangements pris par lui
en Norvège, comme légat du siège apostolique.
BOSON. ADRIEN IIII . 389
torem bonorum operum. Transeunte autem modico temporis intervallo, obiit Anastasius papa ; et in secunda die ,
convenientibus in unum pro eligendo sibi pastore cunctis episcopis et cardinalibus apud ecclesiam beati Petri,
non sine divini dispositione consilii factum est ut in eius personam unanimiter concordarent et « Papam Adria-
num a Deo electum » tam clerici quam laici pariter conclamantes, eum invitum et renitentem in sede beati Petri
eloquentia politus, in cantilena precipuus et predicator egregius ; ad irascendum tardus , ad ignoscendum velox,
In diebus illis Arnaldus Brixiensis hereticus Urbem intrare presumpserat, et erroris sui venena disseminans
10 mentes simplicium a via veritatis subvertere conabatur . Pro cuius expulsione supradictus Eugenius et Anastasius
Romani pontifices plurimum iam laboraverunt, set favore et potentia quorumdam perversorum civium et maxime
senatorum , qui tunc ad regimen civitatis a populo fuerant instituti , antedictus hereticus munitus et tutus , contra
prhibitionem domni Adriani pape in eadem civitate procaciter morabatur et sibi ac fratribus suis insidiari ceperat
et publice atque atrociter adversari . Venerabilem namque virum magistrum G 2. , presbiterum cardinalem tituli
15 sancte Pudentiane , ad presentiam ipsius pontificis euntem, quidam ex ipsis hereticis ausu nefario in via Sacra
3
invadere presumpserunt et ad interitum ³ vulnerarunt . Quapropter pontifex ipse civitatem Romanam interdicto
supposuit, et usque ad quartam feriam maioris hebdomade universa civitas a divinis cessavit officiis . Tunc vero
predicti senatores , compulsi a clero et populo Romano , accesserunt ad presentiam eiusdem pontificis et ad ipsius,
mandatum super sacra evangelia iuraverunt quod sepe dictum hereticum et reliquos ipsius sectatores de tota urbe
20 Romana et finibus eius sine mora expellerent, nisi ad mandatum et obedientiam ipsius pape redirent . Sic itaque
ipsis eiectis et civitate ab interdicto absoluta repleti sunt omnes gaudio magno, laudantes pariter et benedicentes
Dominum . In crastinum autem , videlicet die Cene Domini , concurrente undique de more ad annue remissionis
gratiam et gloriosam festivitatem maxima populorum multitudine , idem benignus pontifex cum fratribus suis
episcopis et cardinalibus atque inmensa procerum et civium turba de civitate Leoniana , ubi a tempore ordina-
25 tionis sue fuerat commoratus , cum honorificentia magna exivit ; et transiens per mediam urbem , universo sibi
populo congaudente, ad Lateranense patriarchium cum iocunditate pervenit , ibique die ipso et sequente sexta
feria divina misteria sollempniter celebravit, atque in Lateranensi palatio secundum Ecclesie antiquam consue-
tudinem Pascha cum discipulis suis festive comedit . Celebrato itaque cum letitia festo , singuli ad propria cum
gaudio redierunt .
30 Eodem tempore Wilhelmus rex Sicilie contra matrem ac dominam suam sacrosanctam Romanam ecclesiam
procaciter cornua erexit , et congregato exercitu terram beati Petri hostiliter fecit invadi . Beneventanam itaque
civitatem aliquamdiu exercitus eius obsedit et burgos eius incendit ; deinde fines Campanie violenter ingrediens ,
NOTES EXPLICATIVES .
1. Cf. dans le tome I, le début des vies de Léon II, Gré- cardinal de Sainte-Pudentienne s'appelait Guy (Guido).
goire III, Zacharie. 3. Il n'en mourut pourtant pas ; on le retrouve quelque temps
2. J'ai suppléé G., contrairement à la leçon du manuscrit : le après ; cf. p. 390, 1. 7.
LIBER PONTIFICIS . t . II. 47
390 BOSON . ADRIEN IIII.
villam Ceperani et castrum Babucum ' atque alia inmunita loca nichilominus concremavit. Pro hiis ergo et aliis
offensis predictus Adrianus papa Petri gladium exerens ipsum regem excommunicationis mucrone percussit.
Interea Fredericus Teutonicorum rex cum magno exercitu Lombardiam intravit et civitatem Tardonam diu
obsedit. Qua devicta et sibi subacta , celeriter properabat ad Urbem, in tanta festinantia ut merito credi posset
magis hostis accedere quam patronus . Hoc igitur cognito , Adrianus papa qui eo tempore apud Viterbium residebat,
2
deliberato cum fratribus suis et Petro Urbis prefecto atque Oddone Fragepane consilio , misit ei obviam I. , tituli
sanctorum Iohannis et Pauli , et G. , tituli sancte Pudentiane presbiteros atque G. diaconum sancte Marie in Porticu
cardinales, quibus et certa capitula dedit et modum ac formam prefixit qualiter cum ipso pro Ecclesia deberent
3
componere . Qui accepto mandato cum festinantia proficiscentes , eum apud Sanctum Quiricum invenerunt ; et
accedentes ad ipsum honorifice recepti sunt et in tentorium deducti . Post salutationem vero literas ei aposto-
licas porrexerunt et domni pape exposuerunt mandatum ; in quibus continebatur inter cetera ut redderet eisdem
cardinalibus Arnaldum hereticum , quem vicecomites de Campaniano abstulerant magistro 0. 5 diacono sancti
Nycolai , apud Briculas , ubi eum ceperat ; quem tanquam prophetam in terra sua cum honore habebant . Rex vero,
auditis domni pape mandatis , continuo missis apparitoribus cepit unum de vicecomitibus illis , qui valde perter-
ritus eundem hereticum in manibus cardinalium statim restituit. 15
Ceterum ante adventum ipsorum cardinalium idem rex premiserat Arnoldum Coloniensem et Anselmum Raven-
natem archiepiscopos ad presentiam sepedicti pontificis , ut de ipsius coronatione cum eo tractarent et de aliis
insimul convenirent ; ideoque responsum cardinalibus dare non poterat nisi prius archiepiscopos ipsos reciperet.
Pontifex autem , qui propter nimium suspectum imperatoris adventum ad Urbevetanam civitatem transire et illuc
imperatorem disposuerat expectare, pro repentino et inopinato illorum adventu in maiorem dubitationem devenit. 20
Set cum ad locum illum tutissimum iam secure non posset transire , ad Civitatem Castellanam festinanter
ascendit ; ubi si de persona eius rex male cogitasset, iram illius secure declinare et iniquos cogitatus ipsius facile
posset elidere . Archiepiscopi vero secuti sunt eum , exponentes bonam regis voluntatem, quam erga eum et totam
Romanam ecclesiam habebat , et alia que sibi erant imposita nichilominus ostendentes . Quibus pontifex de consilio
fratrum suorum dixit : « Nisi prius recepero fratres meos cardinales quos ad regem delegavi , nullum vobis 25
>> responsum dabo . » Cardinales itaque a rege et archiepiscopi a pontifice infecto negotio redeuntes obviaverunt
sibi , dicentes ad invicem quod propter eorum absentiam responsum ab utraque parte dilatum fuerat . Ideoque
habito inter se salubriori consilio, insimul venerunt ad presentiam regis in campo Viterbiensi ubi castra posuerat.
Venerat autem ad eum Octavianus tituli sancte Cecilie presbiter cardinalis , non missus a pontifice set
NOTES EXPLICATIVES .
1. Ceprano et Bauco ; cette dernière localité est située à deux fait à proximité de l'endroit (S. Quirico) où Frédéric était
lieues environ à l'E. de Frosinone. campé.
2. Iohannem], G[uidonem] , Guidonem] . Le premier de ces deux 5. O [doni]
Guy est ce cardinal qui est dit plus haut avoir été blessé à mort . 6. Briculas] Cette localité, Bricola ou Bricole, est plus connue
3. S. Quirico, localité située à mi-chemin de Sienne à Acqua- sous le nom de Lo Spedaletto di s. Pellegrino ; elle se trouve sur
pendente . la rive droite de l'Orcia, à une dizaine de kilomètres au S. E. de
4. Il s'agit ici des vicomtes de Campagnatico, dont le domaine S. Quirico.
s'étendait sur le val d'Orchia, c'est- à-dire sur un pays tout à 7. Le futur compétiteur d'Alexandre III ( Victor IV).
BOSON. ADRIEN IIII. 391
dimissus, iam spirans seditionis et scismatis . Postquam vero predicti cardinales intraverunt ad regem et habe-
retur consilium super eorum legationem de satisfaciendo mandatis Romani pontificis, idem Octavianus quod
hauserat virus evomere cepit et pacem turbare ; set in brevi et ratione valida repressus est a fratribus suis cardi-
nalibus et sicut dignus erat multa confusione respersus . Tandem adversario confutato et salubri consilio compro-
5 bato , rex omnium procerum et militum suorum curiam maximam congregavit ; et presentia eorundem cardinalium
allata sunt sacra pignora , crux et evangelia , super que nobilis quidam milex de ceteris electus et coniuratus atque
tertio iurare iussus , in anima sua et eiusdem regis iuravit vitam et menbra non auferre set conservare pape
Adriano et cardinalibus eius , nec malam captionem facere, honorem et bona sua eis non auferre nec auferri per-
mittere , set et si quis auferre vellet, omnimodis prohibere et contradicere, post illatam vero iniuriam pro posse
10 suo et vindicari faceret et emendari, atque concordiam iam pridem per principales personas utriusque curie
factam inviolatam de cetero conservare .
Hoc itaque iuramento sicut dictum est et a rege prestito et a cardinalibus ipsis cum alacritate recepto , continuo
accepta licentia concito gradu cardinales reversi sunt ad summum pontificem, universa que fecerant sibi et
fratribus cum diligentia referentes . Placuit ergo pontifici et eius collateralibus quod talis securitas eis a rege data
15 et per consilium principum suorum firmiter roborata est ; ideoque omni mala suspitione sublata de medio , regie
petitioni de imponenda sibi corona imperii benigne annuit, et ut ad invicem sese viderent locus congruus et
autem ad civitatem Nepesinam descendit, et in secunda die , occurrentibus multis Teutonicorum principibus cum
20 plurima clericorum et laycorum multitudine , ad presentiam sepedicti regis cum episcopis et cardinalibus suis
usque ad ipsius tentorium cum iocunditate deductus est. Cum autem rex de more officium stratoris eidem pape
non exhiberet, cardinales qui cum eo venerant, turbati et valde perterriti , abierunt retrorsum et in predicta
Civitate Castellana se receperunt , relicto pontifice ad tentorium regis . Quocirca domnus papa nimio stupore
turbatus et quid sibi foret agendum incertus, licet tristis descendit , et in preparato sibi faldistrodio sedit . Tunc
25 rex ad eius vestigia procidit , et deosculatis pedibus ad pacis osculum accedere voluit. Cui protinus idem pontifex
locutus est in hec verba : <«< Quandoquidem tu illum michi consuetum ac debitum honorem subtraxisti quem
predecessores tui orthodoxi imperatores pro apostolorum Petri et Pauli reverentia predecessoribus meis
Romanis pontificibus exhibere usque ad hec tempora consueverunt , donec michi satisfacias ego te ad pacis
» osculum non recipiam . » Rex autem respondit et dixit se hoc facere non debere . Eapropter remanente ibidem
30 exercitu , totus sequens dies sub istius rei varia collatione decurrit . Tandem requisitis antiquioribus principibus ,
et illis precipue qui cum rege Lotario ad Innocentium papam venerant , et prisca consuetudine diligenter inves-
tigata , ex relatione illorum et veteribus munimentis iudicio principum decretum est et communi favore totius
regalis curie roboratum quod idem rex pro beatorum Apostolorum reverentia predicto pape Adriano exhiberet
NOTES EXPLICATIVES .
1. Une relation de cette entrevue et de l'incident de Fétrier a n° 142 (Watterich, t . II, p . 312) ; e n'est qu'un abrégé de notre
été insérée par Cencius Camerarius dans son Liber Censuum texte.
392 BOSON. ADRIEN IIII.
stratoris officium et eius streuguam teneret . Alia itaque die regis mota sunt castra et in territorio Nepesino iuxta
lacum qui dicitur laula fuerunt translata ; ibique sicut a principibus fuerat ordinatum rex Fredericus precessit
aliquantulum , et appropinquante domni pape tentorio per aliam viam transiens descendit de equo , et occurrens
ei quantum iactum est lapidis , in conspectu exercitus officium stratoris cum iocunditate implevit et streuguam
fortiter tenuit . Tunc vero pontifex ad pacis osculum eundem regem primo suscepit .
Post hec autem versus Urbem insimul procedentes , pro eo quod ab eis Romanus populus discordabat, licet
beati Petri munitionem in potestate sua pontifex detineret , placuit tamen ut in manu valida civitatem Leonianam
rex introiret. Positis igitur exterius castris et deliberato festinanter consilio , atque dispositis que ad coronationem
spectabant, eadem die , ante horam tertiam , rex ad gradus beati Petri armatorum maxima multitudine stipatus
accessit ; ibique depositis vestibus quas gerebat , sollempniori habitu se induit, et ad ecclesiam beate Marie in
Turri in qua eum ante altare pontifex expectabat ascendens , genua sua fixit coram eo et manus suas inter ipsius
pontificis manus imponens , consuetam professionem et plenariam securitatem , secundum quod in Ordine conti-
netur, publice exhibuit sibi . Relicto autem ibidem rege , pontifex ad beati Petri altare conscendit . Cuius vestigia
rex cum processione subsequens , ante portas argenteas orationem primam ab uno episcoporum nostrorum
suscepit , et secundam orationem infra ecclesiam in rota super eundem regem alius ex episcopis nostris dedit , 15
orationem vero tertiam et unctionem tertius episcopus ante confessionem beati Petri eidem regi nichilominus
contulit. Missa itaque incepta et gradali post epistolam decantato , rex ad pontificem coronandus accessit , et pre-
sentatis imperialibus signis , gladium et sceptrum atque imperii coronam de manibus eiusdem pape suscepit .
Statim tam vehemens et fortis Teutonicorum conclamatio in vocem laudis et letitie concrepuit , ut horribile toni-
truum crederetur de celis subito cecidisse . 20
Hiis igitur ante horam nonam in pace ac tranquillitate peractis, populus Romanus qui clausis portis apud
castrum Crescentii residebat armatus , ignorans que facta fuerant, sine consilio et deliberatione maiorum ad civi-
tatem Leonianam paulatim ascendit, et eorum qui in porticu remanserant spoliis violenter direptis , omnes quos
repperit usque ad imperatoris castra persequendo fugavit . Invalescentibus autem clamoribus et undique resonante
inopinate tumultu , Teutonicorum exercitus ad arma velociter convolavit, strictisque mucronibus ab utraque parte 25
acriter dimicatur. Quid plura? Cesi sunt multi et plurimi capti . Tandem populus ipse non sine multo suorum
discrimine infra portas ipsius castri seipsum recepit . Pontifex autem, sicut benignissimus pastor et pius pater,
super tanto excessu valde turbatus et tristis effectus; eidem populo tanquam suo gregi debita caritate compassus
est . Cuius casum relevare desiderans , pro liberatione suarum ovium apud eiusdem imperatoris clementiam diutius
laboravit, et affectuosas preces instanter fundere non cessavit , donec universos Urbis captivos de manibus Teuto - 30
nicorum ereptos in potestate Petri Urbis prefecti restitui fecit.
De cetero autem imperator simul et pontifex exeuntes de finibus Urbis per campestria iuxta Tyberim, proces-
serunt usque ad vadum de Malliano ; ibique fluvium ipsum cum toto exercitu transeuntes , intraverunt Sabinensem
1
comitatum , et per Farfam atque castrum ¹ de Poli transitum facientes , in vigilia beati Petri pervenerunt ad pon-
NOTES EXPLICATIVES .
1. Cet itinéraire est extraordinaire : on ne passe pas par Poli pour aller à Ponte Lucano . Le texte est peut-être altéré .
BOSON. ADRIEN IIII. 393
tem Lucanum , in quo nimirum loco pro tam gloriose sollempnitatis celebritate moram facere decreverunt . Et ut
Ecclesia Dei et imperium ampliori decore clarescerent, communi deliberatione statutum fuit ut ad laudem Dei et
exultationem christiani populi prefatus Romanus pontifex et augustus ad missarum sollempnia in die illa pariter
coronati procederent. Dignum namque satis erat ut illorum duorum principum apostolorum sollempnia duo
5 summi orbis principes in letitia et magno gaudio celebrarent, qui suscepta potestate a Domino ligandi atque
Tunc vero Tiburtini , tanquam perfidi et contumaces , a dominio et iurisdictione beati Petri se subtrahere
cupientes , postposita fidelitate quam domno pape Adriano eiusque successoribus recenter iuraverant, ad presen-
tiam ipsius imperatoris accedere presumpserunt, et clavibus civitatis ei assignatis seipsos cum civitate Tyburtina
10 iuri eius et dominio tradiderunt . Quod factum pontifex cum tota Romana ecclesia nimium grave et omnino
intolerabile ferens , super tanta iniuria beato Petro absque rationabili causa illata eidem imperatori conquestus
est, et ut civitatem ipsam que ab antiquo iuris beati Petri esse dinoscitur sibi restitueret, ipsum tanquam pro-
prium Romane ecclesie advocatum attentius exoravit . Augustus itaque habito cum principibus suis consilio et
cognita veritate , illico civitatem ipsam ei restituit, et per litteras que inferius adnotantur eisdem Tyburtinis
15 iniunxit quatinus eidem pape tanquam domino et patri suo fideliter obediant et servire omnimode studeant.
Fredericus Dei gratia Romanorum imperator et semper augustus universis civibus Tyburtinis gratiam
suam et bonam voluntatem . Universitatem vestram nosse volumus quod ob reverentiam beati Petri principis
apostolorum dilectissimo atque in Christo reverendo patri nostro Adriano pape civitatem dimisimus Tybur-
tinam, salvo tantum per omnia iure imperiali. Huius rei gratia omnes et singulos cives Tyburtinos a fidelitate
20 quam nuper nobis iurastis absolvimus, attentius vobis precipiendo mandantes quatinus eidem venerabili patri
Adriano pape fideliter assistatis, devote serviatis, atque sicut domino obedire studeatis ; scientes, sicut iam
dictum est, a iuramento fidelitatis quod nuper fecistis vos absolutos, salvo in omnibus iure imperiali.
Et quoniam estivus calor iam nimis excreverat et maxima multitudo ipsius exercitus pro intemperie inconsueti
aeris vel mortis periculum vel exitialem infirmitatem incurrerat, communis voluntas et instans petitio principum
Eodem tempore, supradictus rex Sicilie, postquam excommunicationis sententia percussus est, in contemptu
cepit haberi a suis ; et cum salubria fidelium suorum consilia de satisfactione prestanda contempneret, in sua
elatione ac fatuitate fere solus remansit. Quippe maiores eius comites atque barones cum maioribus Apulie civita-
tibus ubi a tanta eum perversitate revocare nullatenus potuerunt, eo relicto nuncios suos ad domnum Adrianum
30 papam tanquam ad principalem dominum destinarunt , rogantes ut ad partes illas dignaretur accedere et terram
ipsam , que iuris beati Petri esse dinoscitur, ac personas et eorum bona in manu et potestate sua reciperet . Tunc
pontifex super hiis habito cum fratribus suis consilio , congregata comitum et aliorum nobilium tam de Urbe quam
de Campania et aliis circumpositis locis decora militia , circa festum beati Michaelis descendit ad Sanctum Germa-
num ; ibique recepta fidelitate et hominio a Roberto principe Capuano et Andrea comite aliisque nobilium illarum
1. Cette lettre figure aussi dans le Liber Censuum, nº 143. Theiner, Cod. diplom . , t. I, p. 17.
394 BOSON . ADRIEN IIli .
partium , premisit eos ante faciem suam ut prepararent ei viam et prava in directa facerent et aspera in vias planas.
1
Ipse vero, post aliquot dies , per castrum Mignani et Capuanam civitatem transitum faciens , usque Beneventum
Domino comitante processit, et omnes fere barones illarum partium eorumque terras et circumpositas civitates ad
fidelitatem beati Petri et suam tanquam eorum principalis dominus in eadem civitate recepit .
Interea imperator Grecorum maximam de thesauro pecuniam per quendam principem suum nomine Pilialogum 5
misit Anconam . Scripsit etiam eidem pontifici , rogans et petens ab eo ut de civitatibus Apulie que site sunt in
maritimis tres eidem imperatori eo tenore concederet , ut ipse ad expugnandum predictum regem et de tota Sicilia
expellendum sufficienter eidem pontifici vires tam in pecunia quam in militibus et aliis armatorum presidiis
indeficienter conferret ; preterea quinque millia libras auri eidem pape eiusque curie nichilominus dare promisit.
Pro hiis ergo que contra ipsum regem quotidie tractabantur, valde perterritus est, et erroris sui penitentia ductus 10
ad sinum matris sue sacrosancte Romane ecclesie et ad obedientiam domini et patris sui eiusdem Romani ponti-
ficis redire cum omni humilitate disposuit . Quocirca electum Cataniensis ecclesie cum quibusdam de maioribus
aule sue ad presentiam ipsius pontificis accessuros usque Salernum transmisit, quibus plenariam potestatem dedit
ut gratiam et pacem domni pape ab eo humiliter quererent , et satisfactionem plenariam que continetur inferius '
cum firma securitate sibi prestarent . In primis « petebat absolvi secundum Ecclesie morem ; deinde hominium (5
et fidelitatem ipsi pontifici facere promittebat ; omnes quoque terre sue ecclesias cum plenaria libertate restituet ;
3
tria castra pro illatis dampnis , Padulem videlicet , Montem Fuscum et Morconem , cum pertinentiis suis in pro-
priam hereditatem beato Petro et ecclesie Romane nichilominus dabit ; Romam preterea , que tunc adversabatur
pontifici , dominio ipsius armis vel pecunia subiugabit ; post recuperatam domni pape et Ecclesie gratiam tantun-
dem pecunie quantum Greci obtulerant largietur . » 20
Auditis itaque huiusmodi oblationibus , de communi fratrum consilio venerabilem virum Ubaldum, tunc
presbiterum cardinalem tituli sancte Praxedis , nunc Hostiensem episcopum , domnus papa transmisit usque
Salernum , quatinus a predictis nuntiis inquireret si ea que fuerant oblata veritate certa inniterentur , et quod
inveniretur sibi referret . Factum est ita ; et redeunte ipso cardinali , omnia que promissa ex parte regis fuerant
vera inventa sunt et ad complendum parata . Bonum igitur visum est eidem pontifici ut tam utilis concordia et 25
cum magno honore Ecclesie compositio deberet admitti . Set quia maior pars fratrum , alta nimis et omnino incerta
sentiens , consentire nullatenus voluit, disturbatum est totum quod oblatum fuerat et penitus refutatum. Et
quoniam , iuxta evangelicum verbum, omnis qui se exaltat humiliabitur et qui se humiliat exaltabitur , postquam
ipse rex ita se humiliavit et eius satisfactio recepta non fuit, exivit cum exercitu contra Grecos et Apulos qui eius
terram occupaverant , et veniens usque Brundusium ubi fuerant congregati , pugnavit in campo cum illis . Quibus 30
tandem superatis et potenter devictis atque fugatis, plenam de ipsis victoriam et triumphum obtinuit . Unde
factum est quod totam Apuliam et eius fines tantus timor et tremor repente invasit ut ei deinceps resistere nullus
NOTES EXPLICATIVES .
auderet, set universi a facie ipsius fugientes , sine armis et coactione aliqua civitates et arces munitissimas illico
dominio eius restituerunt.
Quamobrem postquam pontifex deceptum se fore cognovit et ab omnibus qui secum firmiter stare iuraverant
penitus derelictum, premisit maiorem partem fratrum suorum in Campaniam, et ipse cum paucis apud Bene-
ventum remansit, expectans ipsius regis adventum . Evolutis autem paucis diebus, rex ipse a superioribus Apulie
partibus cum exercitu movit, et Beneventum civitati usque ad duo miliaria propinquavit . Tunc sepedictus pontifex
1
venerabiles viros predictum U. tituli sancte Praxedis , I. tituli sancti Marcelli et R. tituli sancti Marci , sedis
apostolice cancellarium, presbiteros cardinales , ad eundem regem direxit, quatinus ex parte beati Petri eum
attentius commonerent ut ab offensis eius omnino cessaret, de illatis dampnis satisfaceret et iura matris sue
10 sacrosancte Romane ecclesie sibi pacifice conservaret . Quibus benigne susceptis atque tractatis, post mutuam
diversorum altercationem capitulorum, rex ipse cum eodem papa eis mediantibus concordavit ; et veniens ad
ecclesiam sancti Marciani , iuxta Beneventum positam , ad pedes ipsius pontificis humiliter se prostravit et ligium
hominium et fidelitatem coram circumastantium maxima episcoporum , cardinalium , comitum, baronum et alio-
rum multitudine, Oddone Fragapane iuramentum computante , sibi fecit . Recepto itaque ipso rege ad pacis
15 osculum et collatis magnis muneribus in auro et argento ac sericis pannis eidem pontifici eiusque fratribus et
suum direxit . Transiens vero per Montem Cassinum et per Marsicana montana, venit ad civitatem Narniam. Et
quoniam civitatem Urbevetanam que per longissima retro tempora se a iurisdictione beati Petri subtraxerat, quam
4
20 cum multo studio et diligentia nuper acquisierat et dominio ecclesie Romane subiecerat , bonum sibi et fratribus
suis visum est ut ad civitatem ipsam accederet et sua eam presentia honoraret. Nam usque ad eius tempora,
sicut ab omnibus dicebatur, nullus umquam Romanorum pontificum eamdem civitatem intraverat vel aliquam in
ea temporalem potestatem habuerat. Eapropter clerus et populus et milites illius loci maiori desiderio et ampliori
veneratione ipsum pontificem receperunt et modis omnibus quibus poterant honorarunt. Ipse vero aliquamdiu
25 ibi moram faciens , maiores et minores tamquam novam beati Petri familiam affectuose honorabat et in eorum
congratulabatur aspectibus . Appropinquante igitur yemis tempore, ad amenum et populosum Viterbii castrum
descendit , et exinde ad Urbem et Lateranense consistorium cum gloria et honore debito remeavit.
5
Hic beatus pontifex in ecclesia beati Petri tectum sancti Processi quod dissipatum invenit optime resarcivit,
et super oratorium sancti Iohannis in Fonte murum a tribus lateribus erigens navi eiusdem ecclesie coequavit .
NOTES EXPLICATIVES .
1. U[baldum], I[ulium] , Rolandum]. plom., t. I, p. 17 ; cette pièce est du mois de février 1156. C'est
2. L'original de ce concordat est aux archives du Vatican, vers le mois de septembre de la même année que le pape se
arm . XIV, caps . 8, nº 49. On en trouve aussi le texte dans le transporta à Orviéto (Jaffé, 10206) .
Liber Censuum, nº 86 (Baronius, Ad ann. 1156, nº 4 ; Watterich, 5. La chapelle de Saint- Procès était à l'extrémité sud du trans-
t. II, p . 352) ; cf. la lettre confirmative d'Hadrien IV, Jaffé, sept (plan 20).
10193 ; Boson reproduit ici quelques expressions de ce dernier 6. Les fonts baptismaux de Saint-Pierre ; cf. t. I, p. 266, note
document . 20. On voit ici que cette partie de la basilique n'avait pas, à
3. Parti de Bénévent après le 10 juillet 1156, Hadrien IV se l'origine, la même hauteur que le reste du transsept. 11 en était
trouvait à Narni le 3 août .
peut- être de même de la région de Saint-Procès, qui formait, à
4. Voy. le Scriptum conventionis inter domnum Adrianum pp. IV l'autre extrémité du transsept, le pendant des fonts baptismaux.
et Urbevetanos, dans le Liber Censuum, n° 106. Theiner, Cod. Di-
396 BOSON. - ADRIEN IIII.
In Lateranensi quoque palatio cisternam valde necessariam et multum copiosam studiose fieri fecit, et alia multa
que pro nimia vetustate consumpta fuerant in eodem palatio resarcivit . In ecclesia sanctorum Cosme et Damiani.
maius altare lapide superposito illi lapidi quem beatus papa Gregorius consecraverat, propriis manibus mediante
Quadragesima dedicavit .
Hic beati Petri patrimonium in magnis possessionibus et edificiis plurimum augmentavit. Comparavit enim 5
castrum Corclani a Buccaleone pro CXL libris afforiatorum . Duo quoque optima molendina 2 posita apud Sanc-
tam Christinam ab Ildebrando et Bernardo , filiis Ugolini comitis de Calmangiare , pro CXC libris eiusdem monete
3
nichilominus comparavit . Roccam Sancti Stephani cum medietate Proceni et Repeseni ab eisdem comitibus in
pignore pro CXLVIII libris affortiatorum et V solidis , eo tenore quo scriptum est in publico scripto recepit . Totam
etiam eorundem comitum terram , sicut continetur in publico eorum instrumento quod est in arcivis repositum, 10
in propriam beati Petri hereditatem per ipsorum spontaneam donationem recepit . Eodem quoque modo et eodem
tenore totam terram Oddonis de Poli in perpetuam sancti Petri hereditatem nichilominus acquisivit .
6
Hic fecit gironem in castro Radicophini, turribus munitum et alto fossato . Desertum quoque Orcle castrum,
quod erat spelunca latronum, pro pace ac securitate illius terre populavit , et muro ac turribus non sine multis
expensis munivit. 15
In ponte Lucano capellam fieri fecit , in qua calicem VI unciarum , campanam , libros et sacerdotalia indumenta
pro missarum celebratione donavit . Emit etiam iuxta ipsum pontem ab uxore Iohannis de Benedicto , cive Tibur-
tino , duos modios terre pro VII libris affortiatorum ; et unum modium a Raynaldo pro XXVIII solidis affortiatorum;
8
a Gregorio quoque et Milone de Valle Montonis unum modium et dimidium pro XXV solidis papiensis monete.
Emit etiam iuxta ipsum pontem VI modios terre ab Oddone de Insula et uxore eius pro XXIIII libris affortiato- 20
11
rum ; preterea medietatem IIII castrorum , Castillionis videlicet , Cincigniani , Canapine et Bulsigniani emit a
filiabus Raynaldi de Guardeia¹2 pro libris affortiatorum ; exinde publicum instrumentum recepit et
corporalem investituram per Anterium marescalcum suum a Vitale supradictarum mulierum curatore , presentibus
Alexio scriniario , pincerna ipsius pape, Petro de Arture, milite Gallesano , Malavolte Iohannis Ferri, et aliorum
multorum.
NOTES EXPLICATIVES .
1. Corchiano, à deux lieues au S.-O. de Gallese . Les instru- le Liber censuum , no 101 (Theiner, Cod . diplom ., t . I , p. 17) ; il est
ments de la vente sont conservés dans le Liber censuum, n°* 98-100 daté du 17 janvier 1157 .
(Muratori, Antiq. , t . I , p . 139) . Ils sont datés des 25 , 27 et 30 août 6. Ce giro est évidemment une forteresse circulaire. Radicofani
1158. avait été cédé à Eugène III par l'abbé de Monte Amiata ; le do-
2. L'acte, du 14 octobre 1157 , est dans le Liber censuum, nº 103 cument de cette cession , en date du 29 mai 1153 , a été publié par
(Muratori, t . II , p . 561 ) ; l'endroit y est indiqué ad s . Christinam , Ughelli, Italia sacra, t . III , p . 636.
in loco qui dicitur ad Bulsum (Bolsène) . 7. Castellacio d'Orchia , à mi- chemin de Bieda et de Toscanella ;
3. Proceno est à une petite lieue au N.-O. d'Acquapendente, cf. t. I, p . CCXL.
Ripesena, à la même distance à l'O. d'Orviéto . Rocca S. Stefano 8. Valmontone , au S. de Palestrina , sur l'ancienne voie Labi-
se trouve dans le voisinage de Proceno . La pièce mentionnée ici cane.
est dans le Liber censuum , nº 112. Muratori l'a publiée deux fois , 9. Castiglione Teverino , la première station du chemin de fer
Antiq., t . I, p. 949, et t. II, p. 817 ; elle est datée du 2 jan- d'Orvieto à Rome , rive droite du Tibre.
vier 1159. 10. Il y a une localité appelée Cinigiano, à l'E. du Monte
4. Muratori, t. I, p . 631 , d'après le Liber censuum , nº 104 ; la Amiata, près de Vicarello .
11. Canepina , localité situé à trois lieues au S.-E. de Viterbe.
pièce est du 11 octobre 1157.
5. Poli, dans la montagne au N. de Palestrina . L'acte est dans 12. Guardea, localité située près de la rive gauche du Tibre, à
la hauteur de Bagnorea .
BOSON. ALEXANDRE III. 397
Hic fecit ordinationes duas per menses decembris et martii, diaconos VII , presbiteros V ; episcopos per diversa
loca numero • Defunctus est autem apud Anagniam kl . septemb . , et vectus Romam, in ecclesia beati Petri
Actum Bosonis , presbiteri cardinalis tituli Pastoris, qui ab ipso pontifice ab exordio sui apostolatus eius camerarius
5 constitutus et in ecclesia sanctorum Cosme et Damiani diaconus ordinatus , assidue usque ad ipsius obitum fami-
liariter secum permansit.
CLXXI. ALEXANDER III , na'ione Tuscus , patria Senensis , ex patre Rainutio , qui Rolandus , presbiter cardina-
lis tituli sancti Marci et apostolice sedis cancellarius , sedit annis XVIII ² . Qui cum
esset in ecclesia Pisana clericus magni nominis , et carus haberetur ab omnibus atque receptus , ad hanc Romanam
10 ecclesiam vocatus est a beato papa Eugenio . Quem ubi Deo auctore cognovit idoneum , primo in diaconum sanc-
torum Cosme et Damiani , secundo in titulum sancti Marci presbiterum ordinavit , et tandem , quia semper de bono
3
crescebat in melius, cancellarium apostolice sedis constituit. Erat enim vir eloquentissimus, in divinis atque
humanis scripturis sufficienter instructus et in eorum sensibus subtilissima exercitatione probatus ; vir quoque
scholasticus et eloquentia polita facundus ; vir siquidem prudens , benignus , patiens , misericors , mitis , sobrius,
15 castus , et in eleemosynarum largitione assiduus , atque aliis operibus Deo placitis semper intentus ; ideoque fecit
Igitur * sepulto beato Adriano papa, episcopi et cardinales tractaturi de substituendo pastore II nonas septembris
in beati Petri ecclesia pariter convenerunt , et per trium dierum spatium ad invicem de ipsa electione sicut moris
est pertractantes, "tandem omnes quotquot fuerunt. preter Octavianum tituli sancte Cecilie, Iohannem tituli sancti
20 Martini et Guidonem tituli Callixti presbiteros cardinales , in personam iamdicti Rolandi cancellarii auctore Domino
unanimiter concordarunt, et invocata Spiritus sancti gratia, eum assentiente clero et populo in Romanum ponti-
ficem Alexandrum papam III nominarunt et elegerunt . Duo autem quos prenominavimus, Iohannes videlicet et
Guido, intendentes ad Octaviani electionem , secundario eum procaciter nominarunt . Tunc episcopus Hostiensis ,
una cum Albanensi , Portuensi et Sabinensi episcopis ceterisque presbiteris et diaconis cardinalibus, per manum
25 prioris diaconorum, iuxta priscum Ecclesie ritum , electum suum fugientem, excusantem, invitum et omnimode
reluctantem , papali manto favente Domino induerunt . Unde Octavianus, qui ad apostolicam iamdiu cathedram
NOTES EXPLICATIVES.
1. P. Mallius (De Rossi , Inser. christ., t . II, p. 201 ) : « Iuxta le compte des années, mois et jours . Cet espace blanc se voit
sepulchrum domni Eugenii (cf. ci-dessus , p. 387) requiescit bonac encore dans le ms. Riccardi . Le chiffre xvIII, suggéré par la
recordationis domnus Adrianus papa IIII in optima conca . » Ce biographie, aura été ajouté par quelque copiste .
sarcophage existe encore, dans les cryptes vaticanes. Il est en 3. Cet éloge est calqué sur le début de la vie de Léon II (t. I,
granit rouge, avec des ornements fort simples . On l'ouvrit en p. 359).
1606, mais sans en extraire les restes d'Hadrien IV (Dionisi , Va- 4. Ce qui suit jusqu'à oculis inspexerunt, p . 399, 1. 24, est em-
tic. crypt. , p . 124 , pl . 48 ) . prunté aux lettres par lesquelles Alexandre III informa divers
2. Alexandre III a siégé en réalité près de vingt-deux ans ; mais personnages des circonstances de son élection . Voy. surtout celle
la présente biographie s'interrompt dans sa dix-neuvième année . qu'il adresse à l'archevêque de Gènes, datée de Terracine, 26 sep-
Dans le manuscrit de Boson, il ne devait y avoir ici aucun chiffre , tembre 1159 (Jaffé , 10584).
mais un blanc assez large pour que l'on pùt y inscrire plus tard
LIBER PONTIFICALIS.t . II. 48
398 BOSON. ALEXANDRE III.
aspiraverat, post ubi se ipsum vidit spe concepta sic defraudari , in tantam vesaniam audatiamque prorupit, quod
mantum ipsum tamquam arrepticius a collo eius propriis manibus violenter abstulerit et secum inter tumultuosos
fremitus asportare temptaverit . Porro unus ex senatoribus qui aderant, cum tantum facinus inspexisset, contre-
muerunt renes eius , et audacter in sevientem insiliens mantum ipsum de manibus eius eripuit. Ipse vero tactus
dolore cordis intrinsecus , illico ad capellanum suum , qui ad hoc instructus venerat et paratus , intorsit oculos,
clamans sicut freneticus, et innuens ut mantum quem secum portaverat celeriter sibi afferret. Quo sine moral
delato, quia nullus tunc secum de cardinalibus aderat, pilleum sibi abstraxit , caput inclinavit , et per manum
eiusdem capellani et alterius clerici sui , heu ! pro dolor ! mantum impudenter assumpsit . Set ex divino iudicio
contigit quod ea pars manti que operire anteriora debuerat, videntibus cunctis atque ridentibus , posteriora
tegebat ; et cum ipsemet huiusmodi ludibrium vellet studiosius emendare , quia manti capucium extra se raptus
non poterat invenire , inferiores fimbrias collo sicut potuit applicavit . In hoc igitur manifeste comparuit quod sicut
torte mentis erat et intentionis oblique, ita mantum ex transverso et obliquo in testimonio sue dampnationis
acceperit . Ceca itaque ipsius ambitione taliter procedente , reserantur' porte ipsius ecclesie que a senatoribus
firmate fuerant, et armatorum caterve quas pretio conduxerat ilico in auxilium ipsius scismatici cum magno
strepitu , evaginatis gladiis cucurrerunt . Et quoniam solatio episcoporum et cardinalium omnino carebat, arma- 15
Fratres vero aspitientes tam execrabile facinus et a seculis inauditum , timentes etiam ne ab eisdem conductis
armatis erectum adorare ydolum cogerentur, in munitionem predicte ecclesie cum suo electo sese pariter receperunt ;
ibique novem diebus , ne ullo modo possent exire , fecit eos quorundam senatorum consensu quos pecunia oblata
corruperat die noctuque armata manu cum omni diligentia custodiri . Interea populo Romano super tanta inma- 20
nitate acclamante et in eosdem senatores vehementer fremente , predictorum fratrum conventus cum suo electo
de illius munitionis custodia est ereptus , set in artiori et tutiori loco apud Transtiberim per eosdem senatores,
recepta inde pecunia , malitiose fuit translatus . Cum autem ibidem fere per triduum moram fecissent , super tanta
2
iniquitate et manifesta proditione commota est universa civitas . Clamabant pueri contra ipsum Ecclesie
invasorem, dicentes : « Maledicte , filius Maledicti , dismantaconpagnum ! Non eris papa ! Non eris papa ! 25
» Alexandrum volumus , quem Deus elegit . » Mulieres quoque blasphemantes ipsum hereticum et eadem verba
ingeminabant et alia derisoria carmina decantabant . Accedens autem ad eum quidam Britto , audacter dixit ei :
Erat autem in clero magna tristitia , in iudicibus dolor, in senibus mestitia et in plebe ammiratio nimia. Unde
NOTES EXPLICATIVES .
factum est quod populus Romanus inmanitatem tante iniquitatis ulterius sustinere non valens, cum Odone Fran-
1
gepane et aliis nobilibus Romanis venit ad locum ubi fratres tenebantur inclusi , compellens iamdictos senatores
ut ipsius munitionis portas celeriter aperirent et eosdem fratres cum domno Alexandro absolutos et liberos abire
permitterent. Sic igitur, suffragantibus beatorum Petri et Pauli apostolorum meritis , a violentia persequentis
5 erepti et sue sunt redditi libertati .
Transeuntes autem per ipsam urbem honorifice , cum laudibus, campanis etiam ubique pulsantibus in iocundo
eorum exitu , comitantibus etiam eos multis Romanorum militibus cum frequentia peditum , in vigilia beati
Mathei prospere Nimphas per Dei gratiam pervenerunt . Ibique ipsa die dominica , congregatis in unum cunctis
10 episcopis , cardinalibus quoque presbiteris ac diaconibus , simulque abbatibus , prioribus , iudicibus , advocatis ,
scriniariis, et primicerio cum scola cantorum, nobilibus quoque et plurima parte populi Romani , domnus
Alexander papa per manum Hostiensis episcopi, ad quem solum consecratio Romani pontificis pertinet, preeunte
Spiritus sancti gratia consecratus est in summum pontificem , et secundum Ecclesie morem papali regno sollemp-
niter coronatus .
15 Porro iamdictus Octavianus , dum apud sanctum Petrum fuit et postquam latenter Leonianam civitatem exivit,
multos episcopos pro confirmanda sua temeraria presumptione convocavit , quorum quosdam imperialibus minis ,
quosdam violentia laycali , nonnullos vero pecunia et blanditiis allicere sibi voluit ; set nichil Domino impediente
profecit. Memorati vero falsi fratres I. de Morrone et G. Cremensis in cecitatis sue tenebris obvoluti , quoniam ,
sicut scriptum est : Peccator cum in profundum vitiorum devenerit, contempnet, a dampnabili presumptione sua
20 non resipiscunt , set illum eundem quem in statuam sibi erexerant tanquam obstinata perfidia venerantur, et
Ecclesie unitate relicta , heu ! pro dolor ! ad eius vestigia incurvantur . Ipse vero , Antichristi tempora prefigurans ,
usque adeo erectus est super se ut in templo Dei sederet sicut umbra papalis , ostendens se tanquam verus sit
papa. Sane multi abhominationem huiusmodi stantem in loco sancto non sine lacrimatione corporeis oculis.
inspexerunt, tundentes 3 pectora sua et dicentes : « Completum est modo quod Anastasius papa ore ad os yronice
» papalem mantum quem tantum desideras et impudenter expetis , nisi in tuam confusionem et ruinam multo-
» rum . »>
Ceterum cum per spatium quattuor ebdomadarum tam per se quam per milites , etiam consanguineos suos ,
incessanter fatigaretur pro convocandis episcopis ad se , et omnes ad eum accedere aborrerent, tandem quidam
.
30 Melfiensis dictus episcopus , fugitivus et exul in finibus Ancone latitans, cum episcopo 5 Ferentino, qui domno
G
pape Adriano adversabatur , et I. episcopus Tusculanus , qui prius consenserat in Alexandrum et postmodum
VAR. - - 7 exercitu .
NOTES EXPLICATIVES .
1. C'est Boson qui le nomme ; il ne l'est pas dans les lettre 4. La consécration de l'antipape Victor IV fut célébrée à Farfa,
pontificales . le dimanche 4 octobre 1159.
2. Hubaldo, Bernardo, Gualterio, Iohanne, Berardo. 5. Ubald .
3. Depuis ce mot, Boson parle d'après ses souvenirs et non 6. Imarus.
plus d'après les lettres du pape.
400 BOSON. ALEXANDRE III.
retrorsum abiit, hii tres, iam post secundam et tertiam commonitionem excommunicati ' , eundem Octavianum
ausu nefario execrarunt. Hoc autem tam pernitiosum Ecclesie Dei flagitium ipse Octavianus , sicut postmodum
claruit , nullatenus incipere attemptasset, nisi a Frederico imperatore occupandi vel arripiendi papatum favorem
et audaciam habuisset ; quippe ut ad papalem cathedram quolibet modo posset ascendere , fidelitatis iuramento ei
non sine certis indiciis credebatur astrictus .
Interea domnus Alexander cum fratribus suis ad Terracinam descenderat , volens cognoscere quid acturi essent
in facto Ecclesie Octo palatinus et Guido Blandradensis comites , quos eo tempore idem imperator ad beate
memorie Adrianum papam transmiserat . Ipsi vero , licet veritatem ipsius facti plene cognoscerent et de canonica
electione domni Alexandri nullatenus dubitarent, timentes tamen offendere dominum suum quem cognoverant
ipsi Octaviano valde amicum et presenserant animum eius commotum adversus Romanam ecclesiam , favorem et to
Dum autem hec agerentur , deliberato cum fratribus suis consilio , pontifex nuntios cum apostolicis litteris ad
eundem imperatorem, in partibus Lombardie obsidentem Cremam, humiliter destinavit , cupiens eum ad amorem
Ecclesie in omni patientia et mansuetudine revocare , secundum beati Pauli apostoli dictum : Noli vinci a malo,
set vince in bono malum . At ille nimio superbie fastu inflatus , non solum retinere litteras sprevit, set tanquam 15
insanus nuntios ipsos, nisi dux Welfo cum duce Saxonie sibi restitisset , nequiter suspendere voluit . Quamvis
autem consilio et suasione principum nuntios coram se venire et litteras tandem legi permitteret, nichil tamen
pontifici dignatus est respondere . Cogitans autem libertatis privilegium ab ipso Domino Ecclesie concessum posse
irritare et iuxta sue voluntatis arbitrium papam in sede apostolica ponere , duos ex fautoribus suis , Verdensem
scilicet et Pragensem episcopos , ad fratres qui cum domno Alexandro venerant in civitatem Anagninam destinavit, 20
scribens non sicut advocatus et defensor Ecclesie , sed tanquam superior, iudex et dominus , potestatem super eos
habens . Venerunt ipsi festinanter in typo superbie, et intrantes palatium steterunt coram pontifice et cunctis
fratribus, aliisque multis tam clericis quam laicis, set nullam exhibuerunt eidem pontifici reverentiam . Recitarunt
ea que a domino suo imposita eis fuerant , et bullatas auro eius litteras reddiderunt, in quibus siquidem hoc
inter cetera continebatur expressum, quod ipse imperator, audita dissensione que in ecclesia Romana emerserat. 25
personas ecclesiasticas de quinque regnis convocaverat ; ideoque precipiebat eis ex parte generalis Ecclesie ut in
octava Epyfanie apud Papiam convenirent ad eius presentiam, audituri et servaturi quod in illa curia dictaretur.
Hiis auditis turbati sunt fratres , et pro exurgentibus undique gravioribus malis timor eos et nimia sollicitudo
vehementer afflixit . Hinc namque maxime timebatur inminens persecutio principis tam potentis , hinc Ecclesie
NOTES EXPLICATIVES .
1. La sentence fut prononcée le 27 septembre (Jaffé, 10587 ; gliae, Franciae, Ungariae, Daciae, archiepiscopos , episcopos ,
cf. 10584). abbates et viros religiosos ac Deum timentes, quatenus remoto
2. Ces lettres sont perdues. omni saeculari iudicio, hoc tam magaum Ecclesiae negocium ee-
3. Cette lettre nous a été conservée par Ragewin, De Gestis Frid., clesiasticarum tantum personarum sententia sopiatur... Proin le
II , 55. Voici le passage que Boson résume ici : « Ut autem huic eruditioni vestrae mandamus et ex parte Dei omnipotentis et to-
pesti competens et Deo gratum exhibeamus remedium , religio- tius Ecclesiae catholicae praecipimus, ut ad eandem curiam sive
sorum virorum consilio generalem curiam et conventum in oc- conventum veniatis, ecclesiasticarum personarum sententiam au-
tava Epiphaniae Papiae indiximus celebrandam , ad quam evo- dituri et recepturi . »> Boson a emprunté les termes de son résumé
cavimus totius imperii nostri et aliorum regnorum, scilicet An- au document qu'il rapporte plus loin , p . 401 .
BOSON. -- ALEXANDRE III. 40f
libertas infringi videbatur et penitus destrui. Exemplum quoque pernitiosum ad alias ecclesias trahi nichilominus
verebatur. Illud preterea fratrum animos non mediocriter contristabat quod idem imperator et Octavianum in suis
litteris Romanum pontificem et Alexandrum papam cancellarium nominabat. Super hiis ergo a fratribus diu trac-
tatum et longa inter eos disceptatione disputatum, deliberatum est. Tandem, inspirante Domino a quo bona cuncta
5 procedunt, in fide catholice unitatis et obedientia sui pontificis ita omnes confirmati et unanimiter roborati sunt,
ut pro manutenenda Ecclesie libertate, si necessitas inmineret , ultimis se periculis unusquisque sponte offerret .
Tunc instantibus pro responso predictis episcopis , Alexander papa coram multitudine clericorum et laicorum eis
in hunc modum scripsit.
Nos recognoscimus domnum imperatorem, ex collato sibi debito dignitatis, advocatum ac specialem sacro-
10 sancte Romane ecclesie defensorem; unde ipsum, si per cum non steterit, pre ceteris principibus orbis inten-
dimus honorare ac per omnia ei deferre in quibus Regis regum honor nullum capiat detrimentum. Ubi vero
quicquam occurrit quod absque summi Regis offensa nequeat effectum habere, sic honorandus imperator terre
videtur ut ille potius timeatur, illius honor potius conservetur, qui est rer regum et dominus dominantium et
qui animam et corpus perderepotest in gehennam. Miramur itaque quod sincere illum, sicut convenit, diligentes,
15 sincere non sentimus ex eo dilectionis affectum; et excellentiam eius propensius honorare volentes, ab eo nobis,
imo beato Petro et sacrosancte Romane ecclesie, honorem debitum conspicimus denegari. In litteris enim quas
ex parte ipsius nobis nostrisque fratribus detulistis, hoc inter cetera continebatur expressum quod ipse audita
2
dissensione que in ecclesia Romana emerserat, de quinque regnis personas ecclesiasticus convocaverat, et cetera
ut supra , usque Hiis auditis . In quo nimirum longe a consuetudine predecessorum suorum recessisse videtur etdigni-
20 tatis sue terminum excessisse, dum sine conscientia Romani pontificis concilium convocavit et nos adpresentiam
suam , sicut homo super nos potestatem habens, precepit convenire. Sane beato Petro, et per eum sacrosancte
Romane ecclesie cuius ipse per Deum magister extitit ac fundator, hoc privilegium legitime a domino Iesu
Christo sanctisque Patribus traditum, et per prospera et adversa, etiam cum effusione sanguinis cum oportuit,
usque ad hec tempora conservatum , ut universarum ecclesiarum causas cum res exigeret ipsius auctoritas
23 discuteret ac finiret, ipsa vero nullius umquam iudicio subiaceret. Unde quia nunc ab eo contra privilegium
Ecclesie indultum fieri videmus, per quem deberet ab aliorum inpugnatione defendi, et quia ita scriptum est
matri sicut cuilibet subiecte persone, hoc absque ammiratione nimia ferre non possumus nec debemus. Ad
curiam vero eius accedere vel sententiam curie sue in hac parte suscipere, canonica truditio et reverenda sancto-
rum Patrum auctoritas non permittit. Nam cum nec in minoribus ecclesiis advocati earum et seculares principes
30 vocationes, disceptationes ac decisiones huiusmodi causarum sibi aut curiis suis usurpent, set suorum metropo-
litanorum seu apostolice sedis semper notitiam ac diffinitionem erpectent, divina videretur animadversione
dignissimum et ab omni Ecclesia tanto durius arguendum quanto amplius ad universalis Ecclesie periculum
redundaret, si per ignorantiam nostram aut pusillanimitate spiritus a capite, quod avertatDeus, diebus nostris
iste morbus inciperet, et nos Ecclesiam pretioso sanguine Christi redemptam in servitutem redigi sineremus,
VAR. -- 6 imineret
NOTES EXPLICATIVES
1. Jaffé , 10597. Il n'y a pas d'autre texte de cette pièce. 2. Ci-dessus, p. 400 , 1. 26 .
402 BOSON . ALEXANDRE III .
pro cuius libertate tuenda patres nostri proprium sanguinem effuderunt, et nos ipsi ad eorum exemplum,
Dato itaque responso indignati sunt predicti episcopi qui missi fuerant , et contumaciter redeuntes , ad Octaviani
1
presentiam apud Signiam accesserunt. Presentatis itaque sibi imperialibus litteris , prostraverunt se ad pedes
eius et adoraverunt eum . Id ipsum quoque fecit Octo palatinus comes cum Teutonicis quos imperator cum eo 5
ad partes Urbis delegaverat . Tunc non mediocriter est elevatum cor ipsius heresiarche, vehementer extollens se
2
super se tanquam insanus et cecus , nesciens quod secundum beati Cypriani martyris dictum , Schismatici
semper inter initia fervent, incrementa habere non possunt, nec augmentare possunt quod illicite ceperint,
set statim cum prava sua emulatione deficiunt . De huiusmodi ambitiosis propheta loquitur , dicens : Verumtamen
propter dolos disposuisti eis mala; deiecisti eos dum allevarentur . Quomodo facti sunt in desolatione? Subito 10
defecerunt et perierunt propter iniquitates suas velut sompnium exurgentis . Tales autem Iohannes apostolus
execratur et percutit, dicens : Ex nobis exierunt, set non erant ex nobis; si enim fuissent ex nobis, mansissent
nobiscum. Hinc autem hereses facte sunt frequenter et fiunt , dum perversa mens non habet pacem, dum perfidia
discordans non tenet unitatem . Fieri vero hec Dominus permittit et patitur manente proprie libertatis arbitrio ,
ut dum corda et mentes nostras veritatis discrimine examinat, probatorum fides integra manifesta luce clarescat. 15
Per Apostolum quoque premonet Spiritus sanctus et dicit : Oportet hereses esse et scismata, ut qui probati sunt
manifesti sint in vobis . Sic probantur fideles , sic perfidi deteguntur . Sed iam redeamus ad rem .
Imperator autem F. conceptam iamdiu malitiam de subiuganda sibi Ecclesia Christi ad effectum posse perdu-
3
cere inaniter sperans , ascito ad se in Lombardiam ipso heretico , et congregatis quos potuit episcopis ³ atque aliis
ecclesiarum prelatis de terra dominationis sue , generalem celebraturus curiam cum eodem Octaviano perrexit 20
Papiam , ibique prophanam intentionem et detestandum propositum suum callida circumventione detexit , asserens
domnum Alexandrum eiusque fratres et socios inimicos imperii ac suos et coniurasse cum inimicis et adversariis
suis ; Octavianum vero semper sibi et imperio fidelem et omnino devotum fuisse . Unde videbatur ei quod electio
eius, licet a paucioribus fuerit facta catholicis , magis tamen robur et favorem imperii obtinere deberet quam mul-
torum coniuratorum temerarium factum . Ideoque ut eos qui convenerant ad ipsius Octaviani obedientiam et 25
subiectionem inducere posset, quosdam blanditiis et variis promissionibus seduxit , quosdam minis et terroribus
invitos traxit . Sic itaque in perniciem anime sue et in ruinam multorum tunicam Christi , unitatem videlicet
catholice fidei , scindere temptans , ipse prius incurvavit se ad pedes illius , et alios quos potuit id ipsum coegit.
Quo facto per totum sibi subiectum imperium misit edictum ut ecclesiarum prelati ad statuam quam
adoraturi accederent ; quod quicumque agere nollent , de terra sua non reversuri exirent . Huius autem verbum30
durum et asperum insonuit per totam Ytaliam . Omnes qui spiritu fervebant elegerunt potius exilium pati ac
persecutionem pro Deo et manutenenda fidei unitate, quam pacifice adherere scismaticis cum honoribus et habun-
NOTES EXPLICATIVES .
1. Ces lettres sont perdues . nodale , Martène et Durand , Thesaurus, t . I , p. 447 ; cf. M. G. Le-
2. Cypr. Ep. LV, 24. ges, t . II , p . 121-127 .
3. Sur cette assemblée, voy . Ragewin , II, 64-72, et l'épitre sy-
BOSON. - ALEXANDRE III. 403
dare divitiis huius seculi . Facta est ergo maxima in Ecclesia Dei turbatio, fugientibus catholicis et deserentibus
ecclesias , propinquos et patriam suam, atque in eorum locis violenter intrusis Octaviani complicibus .
Cum autem beatus Alexander papa eundem imperatorem, benigne ac frequenter commonitum , a sua perfidia
non posset ullatenus revocare , cum episcopis et cardinalibus , in Cena ¹ Domini , apud Anagniam , ipsum tanquam
5 principalem Ecclesie Dei persecutorem, excommunicationis vinculo sollempniter innodavit, et omnes qui ei iura-
mento fidelitatis tenebantur astricti, secundum antiquam predecessorum patrum consuetudinem ab ipso iura-
2
mento absolvit, atque in Octavianum et eius complices iamdiu prolatam excommunicationis sententiam innovavit.
Et quoniam ipsi scismatici de iustitia et veritate diffidentes, prelatos ecclesiarum et principes orbis exquisitis
mendaciorum figmentis circumvenerant et in partem sui erroris inducere temptaverant , utile consilium domno
10 pape visum est ut aliquos de fratribus suis ad diversas mundi provincias ex latere suo destinare deberet , per
quorum siquidem studium et laborem super facto electionis apostolice declaratio fieret, et universitas fidelium
in fide unitatis catholice cognita veritate solidaretur. Missi sunt ergo ad partes Galliarum H. 3 tituli sancti Nerei
et W. sancti Petri ad Vincula presbiteri , atque magister O. diaconus sancti Nicolai in Carcere cardinalis ; ad partes
4
autem Orientales I. tituli sanctorum Iohannis et Pauli ; ad Hungaros vero 5 I. Prenestinus episcopus et P. sancti
6
5 Eustachii diaconus cardinalis ; ad imperatorem quoque Constantinopolitanum episcopus Tiburtinus cum A.
sancti Theodori diacono cardinali.
Divulgata itaque veritate iamdicte electionis et indubitanter cognita , Lodoicus christianissimus rex Francorum,
cuius regnum scismate nunquam polluisse recolitur, una cum Herrico Anglorum rege dompnum Alexandrum in
patrem et animarum suarum pastorem inspirante Domino receperunt . Reges quoque Yspaniarum, Sicilie, Hiero-
20 solimorum , Ungarie , atque Grecorum imperator, cum patriarchis , episcopis , principibus , et universo clero ac
populo eis subiecto , id ipsum eodem modo fecerunt. Recognoscente itaque toto mundo ipsum pontificem Christi
vicarium et beati Petri catholicum successorem , solus Fredericus imperator dictus cum suis complicibus in erroris
sui pertinacia et obstinantia remansit, vehementer impugnans et acriter persequens eundem pontificem et illos
23 In secundo anno sui pontificatus , Alexander papa reversus est ad urbem Romam, ubi ecclesiam sancte Marie
Nove auctore Domino sollempniter dedicavit 7. Quia vero diutius ibidem propter magnam scismaticorum seditio-
nem quiete non potuit remanere , precibus populi Romani seductus ad partes Campanie remeavit . Et quoniam
imperialis persecutio adversus Ecclesiam circa Urbem in tantum excrevit quod omne patrimonium beati Petri,
preter civitatem Urbeveti , Terracinam et Anagniam atque munitionem Castri , ab Aquapendente usque ad Cepe-
NOTES EXPLICATIVES .
1. Le 24 mars 1160 ; cf. Jaffé , 10623 , lettre adressée le 4 avril à 5. Iulius, Petrus.
l'archevêque de Salzbourg, pour l'informer de cette condamna- 6. Ardicione.
tion . 7. Cette église venait d'être réparée aux frais des Fraiapani,
2. Le 27 septembre 1159 ; cf. Jaffé, 10587 . dont la forteresse s'élevait tout à côté. C'est de ce temps que date
3. Heinricus, Willelmus, Odo. Ces légats sont mentionnés dans la mosaïque absidale que l'on voit encore . Le souvenir de la dé-
une lettre d'Alexandre III à Louis VII, en date du 17 janvier dicace, célébrée par Alexandre III le 6 juin 1161 , est consigné
1161 (Jaffé, 10544). dans deux lettres de ce pape, Jaffé 10666, 10679 ; cf. De Rossi,
4. Iohannes. Il s'agit ici de l'Orient latin, des pays conquis en Musaici.
Syrie par les croisés . 8. Dès le 27 juin, il était à Palestrina (Jaffé , 10667) .
404 BOSON. ALEXANDRE III .
ranum per Teutonicos et scismaticos violenter occupatum fuerat et detentum , consilium habuit cum Ecclesie
fidelibus ut ad partes Galliarum cum fratribus suis per mare transitum faceret . Ordinato itaque in Urbe vicario
domno Iulio Prenestino episcopo et dispositis aliis que videbantur Ecclesie necessaria , intraturus mare cum fra
tribus suis Terracinam perrexit , ibique invenit quattuor galeas regis Sicilie optime preparatas , quas illuc ad eius
servitium destinaverat . In quibus domestica familia pontificis et fratrum suorum cum sarcinis necessariis vix 5
intraverat , cum validus ventus subito irruit, et mare quietum in validam tempestatem convertit, ipsasque naves
inter undarum procellas et turbines conquassatas ad saxa littoris impulit , ubi absque morte hominum et aliarum
rerum dampno dissolute sunt et omnino confracte. Propterea dispositum iter pontificis eo tempore sic disturbatum
et impeditum remansit .
Set modico temporis spatio decurrente , reparatis navibus et preparatis aliis que ad ipsum iter necessariavide- to
bantur, infra octavas Nativitatis Dominice iuxta montem Circeium , in faucibus Legule, cum fratribus suis mare
intravit, et in festo sancte Agnetis apud lanuam, remigante Domino, applicavit ; ubi contra prohibitionem Frederici
persecutoris Ecclesie ab universo clero et populo cum gloria et honore susceptus est atque tractatus . Exivit autem
a lanua in dominica de Passione ; cum omni iocunditate navigavit et venit ad insulam de Liguris in sabbato
Palmarum, ubi pre nimia tempestate maris coactus est Resurrectionem dominicam celebrare . Sequente vero 15
quarta feria pervenit ad ecclesiam Magalonensem , in qua maius altare , auctore Domino, sollempniter dedicavit .
Et quoniam locus ipse pro suscipiendis hospitibus nimium erat artus et multitudo maxima ecclesiasticorum prela-
torum adventum eiusdem pontificis extra insulam nimio prestolabatur affectu , ad populosam Montispessulani
villam ascendere dignum duxit . Albo itaque palafrido et ceteris pontificalibus insigniis de more paratis, Alexander
papa equum pre nimia populorum frequentia vix ascendere potuit et viam in directum tenere . Tanta enim cunc- 20
torum ad eius vestigia concurrentium improba et importuna erat impressio ut beatum se crederet qui vel fimbriam
clamidis eius non sine multo conamine posset attingere . Occurrente igitur sibi W. domino ipsius ville cum
baronibus et decora militia , et officium stratoris per miliarium exhibente , cum processione maxima eandem villam
intravit. Ibique inter ceteros nobiles qui accedebant ad eius vestigia , quidam Sarracenorum industrius princeps
cum sociis suis reverenter accessit , et deosculatis pedibus eius , fixit genua coram eo , et inclinato capite tanquam 25
sanctum et pium christianorum deum ipsum pontificem adoravit. Locutus est autem eidem pontifici ex parte
domini sui Mathemutorum regis , qui miserat eum ad partes illas , satis pompatice in lingua sua barbarica ; set
per interpretem cuncta exposuit que dicere voluit . Cui pontifex benigne ac diligenter respondit , eumque pluri-
mum honoravit, et circa pedes suos inter alios honoratos consedere fecit honorifice . Videntes autem hec universi
qui aderant in conspectu eiusdem pontificis , valde mirabantur et dicebant ad invicem illud propheticum verbum : 30
Adveniente autem dominica die , pontifex ad maiorem ecclesiam missarum sollempnia celebraturus accessit , et
undique virorum ac mulierum inmensa confluente multitudine , post sermonem ad populum, post veridicam
NOTES EXPLICATIVES .
1. L'embouchure de la rivière d'Olevola ; on y voit encore une 2. Ce ne peut guère être que l'ile Gallinaria, non loin d'Al-
tour ( torre Olevola) ; l'endroit est à trois kilomètres environ de benga.
S. Felice, en allant vers Terracine. 3. Willelmo.
BOSON. ALEXANDRE III. 405
electionis sue narrationem ac scismaticorum procacem perfidiam , in personas Octaviani heresiarce ac Frederici
Eo tempore in tota Equitania et circumpositis locis valida fames in tantum excrevit , ut pro nimia ciborum indi-
gentia infinita hominum multitudo morte inevitabili deperiret ; unde universos Gallos vehemens timor invasit ne
5 ipsorum terras consimilis cruciatus invaderet.
Pontifex autem adventum suum regi Francorum significare dignum ducens , duos ex fratribus suis, B. videlicet
Portuensem episcopum et I. diaconum cardinalem Sancte Marie in Cosmidin ad eius presentiam delegavit , qua-
tenus voluntate ipsius precognita certificaretur ad quas regiones sui regni de ipsius consilio accederet moraturus .
Quos idem rex pro beati Petri reverentia reverenter suscepit, honeste tractavit, et habito consilio ad dompnum
10 Alexandrum quem in patrem et pastorem anime sue iam receperat eos cum leto responso et multa iucunditate
remisit. Eis itaque ad presentiam domini sui et collegium fratrum suorum redeuntibus , et expositis hiis que in
responsis ab ipso rege acceperant, gavisi sunt omnes gaudio magno . Exivit ergo pontifex a Montepessulano in
proximo mense iunii , et per Alesiam atque Mimatum et Anitium transitum faciens , Alvernie partes intravit , et in
vigilia Assumptionis beate Marie apud Clarummontem cum omni prosperitate Domino auctore pervenit.
15 Interea Fredericus, videas totum mundum post Alexandrum currere, orthodoxos reges et principes orbis ei
tamquam Romano pontifici honorem et reverentiam exhibere, tabescebat in se ipso , et propria eum accusante
conscientia confundebatur et terrebatur. Verecundabatur enim ab incepto malo desistere, quia pre ceteris ante-
cessoribus suis fortis et potentissimus erat et fere totam Ytaliam sibi iam subiugaverat . Ex alia vero parte dubi-
tabat plurimum ac timebat de ammissione imperialis corone, si Alexander suis temporibus prevaleret. Positus
20 ergo in tante ambiguitatis lubrico, apud se cogitavit, sicut homo huius seculi prudentissimus , sagax et callidus ,
qualiter posset Alexandrum et ydolum suum iudicio universalis Ecclesie pariter deicere atque personam tertiam
in Romanum pontificem ordinare. Et quoniam uniuscuiusque proprium esse solet ut qualis ipse fuerit tales sibi
alios coniungere velit , ascivit comitem Henricum Trecensem de quo maxime confidebat, et revelans ei cogitatus
suos, traxit ipsum ad voluntatem suam , et coadiutorem atque cooperatorem sue deliberationis fecit. Comes autem ,
25 taliter ab imperatore instructus et informatus , ad propria redit , et accedens sicut temptator ad dominum suum
regem Francorum , virum siquidem pium et columbine simplicitatis , callide et fraudulenter suggessit ei ex parte
ipsius imperatoris bonum simulatum de reformanda pace Romane ecclesie, in hec verba : « Vult imperator
>>
contemplatione divini amoris hoc bonum opus vobiscum hoc modo agere, ut vos duo maiores orbis principes
» conveniatis in unum apud Divionem in confinio regni vestri et imperii sui cum maioribus personis tam clericis
30 » quam laicis imperii et regni vestri ; et ipse quidem adducet secum Octavianum cum sequacibus suis , et vos
» Alexandrum cum suis vobiscum nichilominus habeatis . Postquam vero vos duo cum utraque parte in presentia
>> tantorum virorum conveneritis et electio utrorumque diligenter audita et cognita fuerit, per congregatam illic
» ecclesiam Gallicanam , Ytalicam et Theotonicam , decernatur de utroque quod iuste videbitur decernendum , et
>> statuatur in Romana ecclesia quod melius et utilius videbitur statuendum et ordinandum . » Et quoniam bonus
NOTES EXPLICATIVES .
1. Il avait eu l'intention de les envoyer ; mais au dernier moment il désigna d'autres légats. Cf. Jaffé, 10711 .
LIBER PONTIFICALIS , t. II . 49
406 BOSON. -- ALEXANDRE III.
visus est sermo iste de reformanda pace Ecclesie predicto regi , sicut vero Israelite in quo dolus non est, quoniam
de ipsa discordia mala plurima per omnes ecclesias pullulabant , in bona simplicitate sua consensit persuasionibus
comitis , permittens ei ut ex parte sua imperatori securitatem prestaret super hiis que sibi suggesserat . Comes
igitur ex impetratis letatus ilico rediit ad eundem imperatorem in Lombardiam existentem , et fecit ei iuramentum
ex parte domini sui regis , sicut dictum est superius . Exivit ergo sermo iste malus per universas Ytalie et Gallia- 3
rum provincias , dolentibus catholicis et timentibus in facto ipso , nisi Dominus dissipasset consilium istud preme
Appropinquante autem statuta die , cum inmensa multitudine principum suorum ac militum armatorum F.
imperator accessit ad locum , et Octavianus cum scola complicum suorum secutus est eum . Rex quoque Francorum
cum primatibus et episcopis atque baronibus suis ad eundem locum nichilominus festinabat , cum Alexandrum
pontificem apud Silviniacum habuit obvium . In quo loco sese ad invicem honorantes , ut simul ad colloquium
ipsum proficiscerentur per biduum tractaverunt . Set quoniam omnino videbatur indignum et sanctorum Patruni
statutis contrarium ut summus pontifex et prima sedes aliquod deberet humanum subire iudicium, visum est
omnibus ut de melioribus ecclesie Romane personis cum eodem rege mitterentur illuc , ea tantummodo causa ut
per eos electio domni Alexandri canonica monstraretur et iusta , et factum Octaviani posterius et nullius fuisse 15
momenti nichilominus probaretur . Missi sunt ergo a pontifice B. Portuensis episcopus , Hu . tituli sancte Crucis,
I. tituli sancte Anastasie presbiteri , 1. sancte Marie in Cosmidin et A. sancti Theodori diaconi cardinales cum
eodem rege ad sepedictum locum ; et illis abeuntibus, pontifex cum reliquis fratribus in partibus Equitanie ad
monasterium Dolense 2 divertit .
Rex autem comitatus tantis et tam principalibus personis , postquam pervenit apud Divionem, processit usque
ad medium pontis Saonis qui Teutonicos a Francigenis dirimebat, expectans quid sibi de causa Ecclesie imperator
vellet proponere . Tunc heresiarcha Octavianus , videns maiores ecclesie Romane personas cum ecclesia Gallicana
contra opinionem suam venisse et adversus se constantissime stare , valde perterritus est, et de suo facto cepit
penitus desperare . Quocirca vertens se ad imperatorem, dixit ei : « Ille adversarius meus dedignatus est huc
>> venire , et tu causam meam , que in conspectu tuo iudicata est et in concilio Laudensi 3 approbata , permittis 25
>> iterum iudicari et retractari ? » Tunc imperator attendens vultum ipsius Octaviani valde turbatum , visus est
moveri adversus regem Francorum, loquens ei per internuntios in hec verba : « Ecce iam videris me decepisse
>>> et contra iuramentum conventionis manifeste venisse , cum illum papam tuum sicut promisisti tecum ad hunc
» locum non adduxisti . » Cui rex habito consilio in hunc modum respondit : « Quamvis absentiam pontificis
>> iuste ac rationabiliter valeam excusare , ne tamen honori commissi michi regni et mee fame in aliquo derogetur, 300
» et ne fallacie notam iuste vel iniuste possim incurrere , ego absque mora ipsum pontificem cum fratribus suis
» ad hunc locum absque dolo et fraude vocabo et adesse faciam . » Misit itaque rex citissime , sicut promiserat,
nuntios certos ad Alexandrum ut cum fratribus suis ad eum sine mora veniret , nisi vellet eum in captione impe-
NOTES EXPLICATIVES .
1. Souvigny , prieuré de Cluny , dans le diocèse de Clermont, 2. L'abbaye de Déols , sur l'Indre, diocèse de Bourges.
près de la rive gauche de l'Allier et de la limite S. E. du diocèse 3. Tenu l'année précédente, 1161 , du 19 au 22 juin.
de Bourges. |
BOSON. ALEXANDRE III. 407
ratoris , prout inter eos statutum fuerat detineri . Quo audito, pontifex et fratres eius , attendentes regem Francorum
dolosis circumventionibus fuisse deceptum, valde in se ipsis turbati sunt ; et prospicientes gravissima undique
sibi inminere pericula, timore magno timuerunt . Si enim illuc humanum subituri iudicium pergerent , Ecclesie
libertatem per violentiam periclitari cernebant ; quod si non irent, pro detentione regis certa personarum capti-
5 vatio eis et rerum inminere spoliatio videbatur. Sane maxima ipsius imperatoris potentia terribilis erat et nimium
formidanda ; quippe ad hoc Danie et Boemie reges cum ducibus et principibus suis et cum magna multitudine
armatorum militum , sicut credebatur, illuc secum adduxerat ut de predicto pontifice et de Francorum rege quod
male iamdiu excogitaverat in ipso colloquio posset iuxta suum desiderium consummare .
Set pius ac misericors Dominus , qui non derelinquit sperantes in se et prava dissipat consilia principum , non
10 est passus eundem pontificem et pium regem Francorum in angustia maxima positos temptari supra id quod
possunt, set ex insperato fecit eis cum temptatione proventum. Excitavit enim spiritum gloriosi regis Anglorum
ut in auxilium et subventionem domini sui Francorum regis cum maxima multitudine virilium pugnatorum
adversus eundem imperatorem animositate nimia festinaret. Inmisit etiam tantum famis cruciatum in exercitum
illius, ut pro nimia ciborum penuria unus panis modicus ab esurientibus emeretur pretio unius marce argenti .
15 Unde quia ipse imperator nec moram ibidem facere nec malum quod in corde gestabat poterat exercere , occasio-
nem recedendi de loco ipso honestiorem quam potuit studuit invenire celeriter. Igitur per Raynaldum cancella-
rium et alios fautores suos egregio regi Francorum locutus est in hec verba : « Mandat vobis dominus noster F.
>> imperator Romanorum et specialis advocatus Romane ecclesie quod ad nullos ecclesiarum prelatos de causa
» electionis Romani pontificis pertinet iudicium ferre, nisi ad eos tantum qui sub imperio Romano existunt ;
20 >>
ideoque bonum videtur et iustum ut cum episcopis et clero vestro ad eum tanquam amicum et socium accedere
» et illorum sententiam debeatis audire . » Quibus verbis auditis , rex modicum subridens hoc modo respondit
eis « Miror prudentem virum varia et fabulosa michi verba misisse . An ignorat quod dominus noster lesus
>> Christus cum esset in terris , beato Petro et per eum universis successoribus eius oves suas pascendas commi-
>> serit ? Nonne audivit in Evangelio ab eodem filio Dei eidem principi apostolorum dictum : Si diligis me,
25 » Petre, pasce oves meas. Numquid sunt hic Francorum reges vel aliqui ecclesiarum prelati excepti ? An episcopi
» regni mei non sunt de ovibus quas filius Dei beato Petro commisit ? » Et hiis dictis vertit abenas in eorum
contemptu ; et statim ad arma cum baronibus et reliqua militia sua consurgens, debiliora sui regni loca munivit ; et
tanquam vir prudens et fortis ad sedem suam cum gloria et honore propitiante Domino rediit . Fratres vero qui
a pontifice missi fuerant ad ipsius presentiam cum gaudio remeantes narraverunt omnia que ad honorem Dei et
30 Ecclesie in colloquio ipso per industriam gloriosi et orthodoxi regis facta fuerant. Unde et collegium fratrum et
cuncti qui aderant , gaudentes et exultantes , gratias egerunt domino Iesu Christo qui cum eis misericordiam
fecerat et eos de manibus tam potentissimi hostis liberare dignatus est. Imperator autem remanens in sua eru-
bescentia confusus , coactus est multa famis inedia exercitum remittere ad propria , et ipse ad regnum Theotonicum
non sine tristitia remeavit.
35
In diebus illis predictus rex Anglorum dompnum Alexandrum papam apud Dolense monasterium corporali
presentia visitavit et ad eius vestigia humiliter procidit ; et post oscula pedum aureis oblatis muneribus , ad oscula
VAR. 3 subiturum - 8 consumare 9 dereliquit - 12 in om. --- 16 studuit causam) 35 Bolense - 36 set
408 BOSON . - ALEXANDRE III.
eiusdem pontificis est receptus . Mox in preparato sibi faldistorio sedere declinans, circa pontificis pedes in terra
cum baronibus suis voluit humiliter consedere . Post triduum vero letificatus plurimum de iocunda visione ipsius
pontificis, et largitis magnis muneribus sibi et fratribus suis , cum letitia recessit ab eo .
Pontifex autem, facta dedicatione maioris altaris predicti monasterii , versus Turonum iter arripuit , et ad ipsam
civitatem circa festum beati Michaelis cum omni prosperitate Domino auxiliante pervenit ; ibique cum fratribus 5
suis moram diutius fecit et Nativitatem Domini sollempniter celebravit . Adveniente autem Quadragesima , collo-
quium habiturus ad Parisiensem civitatem accessit. Set antequam civitatem ipsam intraret, rex tamquam vir pius
et mitis cum baronibus et militibus suis per duas leugas ei occurrit . Quo viso statim descendit , et ad streugam
ipsius festinanter concurrens , humiliter deosculatus est pedes ipsius et statim ad oris oscula cum affectione fuit
receptus . Deinde insimul alacriter procedentes , intraverunt predictam civitatem ; occurente ipsi pontifici clero cum !"
maxima et decora processione , deduxerunt eum in gaudio et iubilatione ad maiorem ecclesiam . Mansit autem in
ipsam civitatem per totam Quadragesimam , et paschale festum inibi celebravit . Et quoniam tempus concilium
celebrandi inminebat , quod in octavis Pentecostes Turonis convocaverat , exivit de Parisius , et transiens per Car-
Anno igitur dominice Incarnationis MCLXIII , indictione XI , anno quarto sui pontificatus , XIIII kal . iunii, 15
sepedictus Alexander papa in ecclesia sancti Mauricii Turonis concilium celebravit , in quo interfuerunt secum
cardinales numero decem et septem, episcopi centum viginti quatuor , abbates CCCCXIIII , et aliorum tam cleri-
corum quam laycorum maxima multitudo ; in quo nimirum apostolica constituta corroborata sunt et hec nova
capitula promulgata :
Maioribus Ecclesie beneficiis in sua integritate manentibus, indectrum nimis videtur ut minores clericorum
prebende recipiunt sectionem . Idcirco , ut sicut in magnis ita quoque in minimis menbris suis firmam habeat
Plures clericorum et, quod merentes didicimus, eorum quoque qui presens seculum professione vocis et habitu
reliquerunt, dum communes usuras quasi manifestius dampnatas exhorrent , commodata pecunia indigentibus
possessiones eorum in pignus accipiunt et provenientes fructus percipiunt ultra sortem . Idcirco generalis concili 25
decernit auctoritas ut nullus amodo constitutus in clero vel hoc vel aliud usure genus exercere presumat. Et si
quis hactenus alicuius possessionem data pecunia sub hac spe in pignus accepit, si sortem suam deductis expensis
de fructibus iam recepit, absolute possessionem restituat debitori. Si autem aliquid minus habet , eo recepto
possessio libere ad dominum revertatur. Quod si post huius synodi constituta in clero quisquam extiterit qui
detestandis usurarum lucris insistat, ecclesiastici officii periculum patiatur, nisi forte beneficium Ecclesie fuerit 3
Quamvis grave nimis et divini dignum animadversione iudicii habeatur quod layci quidam quod sacerdotum
est in ecclesiasticis rebus usurpant, maiorem inde formidinem incutit ac dolorem quod fomitem sui erroris in
ipso Deo dicuntur aliquotiens invenire, dum quidam fratrum et coepiscoporum nostrorum aliorumque prela-
torum Ecclesie decimas eis et ecclesiarum dispensationes indulgent, et in devia eos mortis impellunt quipredi- 35
catione ipsorum ad vite viam fuerant revocandi. De quibus dicit Dominus per prophetam : « Peccata populi
» mei comedunt et ad iniquitates provocant animas eorum . » Unde statuimus ut si quis alicui layco in seculo
remanenti ecclesiam decimamre concesserit, a statu suo tanquam arbor que inutiliter terram occupat succi-
In partibus Tholose damnanda heresis dudum emersit, que more cancri paulatim ad vicina loca diffundens,
5 per
Wasconiam et alias provincias quamplurimos iam infecit; que dum in modum serpentis infra suas revolu
tionesabsconditur, quanto serpitoccultius tanto gravius Domini causam in simplicibus demolitur. Unde contra eam
episcopos et omnes Domini sacerdotes in illis partibus commorantes vigilare precipimus, et sub interminatione
anathematis prohibere ne ubi cogniti fuerint illius heresis sectatores receptaculum quisquam eis in terra sua
prebere aut presidium impertiri presumat. Set nec in venditione aut in emptione aliqua cum eis communio
10 habeatur, ut solatio saltem humanitatis ammisso , ab errore vie sue resipiscere compellantur. Quisquis autem
contra hec venire temptaverit, tamquam particeps iniquitatis eorum anathemate feriatur. Illi vero si deprehensi
fuerint, per catholicos principes custodie mancipati omnium bonorum ammissione mulctentur. Et quoniam de
diversis partibus in unum latibulum crebro conveniunt, et preter consensum erroris nullam cohabitandi causam
habentes in uno domicilio commorantur, talia conventicula et investigentur attentius et, si inventa fuerint,
15 canonica severitate velentur.
Quoniam enormis quedam consuetudo in quibusdam locis contra sanctorum Patrum constitutiones invaluit
ut sub annuo pretio sacerdotes ad ecclesiarum regimen statuantur, ne id fiat omnino prohibemus; quia dum
sacerdotium sub huiusmodi mercede venale disponitur, ad eterne retributionis premium consideratio non habetur.
Non satis utiliter avaritia in populo redarguitur si ab hiis qui in clero constituti videntur, et precipue qui
20 contempto seculo religiosorum nomen profitentur et regulam, modis omnibus non cavetur. Prohibemus igitur
ne ab hiis qui ad religionem transire voluerint aliqua pecunia requiratur, neve prioratus aut capellanie quelibet
monachorum aut clericorum annua distractione vendantur, neque ab eo cui regimen ipsarum committitur pro
earum commissione ullum pretium exigatur. Hoc autem symoniacum esse sanctorum Patrum auctoritas mani-
feste declarat; unde quisquis hoc de cetero presumpserit attemptare, tam qui dederit quam qui receperit, partem
25 se cum Symone non dubitet habiturum. Pro sepultura quoque, chrismatis et olei sacri perceptione, nulla cuins-
quam pretii exactio intercedat, neque sub obtentu alicuius consuetudinis reatum suum aliquis tueatur, quia
diuturnitas non minuit peccatum set auget.
Quia in quibusdam episcopatibus decani quidam vel archipresbyteri ad agendas vices episcoporum seu archi-
diaconorum et terminandas causas ecclesiasticas sub annuo pretio constituuntur, quod ad sacerdotum gravamen
30 et subversionem iudiciorum non est dubium redundare, id ulterius fieri districtius prohibemus. Quod si quis
fecerit, removeatur a clero . Episcopus quoque, qui hoc in sua diocesi sustinuerit et ecclesiastica iudicia sua
Non magno opere antiqui hostis invidia infirma menbra Ecclesie precipitare laborat, set manum mittit ad
desiderabilia eius et electos quosque nititur supplantare, dicente Scriptura : « Esce eius electe » . Multorum
35 siquidem casum operari se reputat ubi pretiosius aliquod menbrum Ecclesie sua fuerit calliditate detractum .
Inde nimirum est quod se in angelum lucis more solito transfigurans, sub obtentu languentium fratrum consu-
lendi corporibus et ecclesiastica negotia fidelius pertractandi, regulares quosdam ad legendas leges et confec
tiones physicas ponderandas de claustris suis educit. Unde, ne sub occasione scientie spiritales viri mundanis
rursus actionibus involvantur et interioribus ex eo ipso deficiant ex quo se aliis putant in exterioribus providere,
de presentis concilii assensu statuimus ut nullus omnino post votum religionis , post factam in aliquo religioso
loco professionem, ad physicam legesve mundanas legendas permittatur exire . Si vero exierit et ad claustrum 5
suum infra duorum mensium spatium non redierit, sicut excommunicatus ab omnibus evitetur, et in nulla
causa, si patrocinium prestare temptaverit, audiatur. Reversus autem , in choro, capitulo, mensa et ceteris,
ultimus fratrum semper existat, et nisi ex misericordia forte apostolice sedis totius spem promotionis ammittat.
Ad hec ordin tiones factas ab Octaviano et aliis scismaticis et hereticis evacuamus et irritas esse censemus.
Celebrato itaque concilio , dompnus Alexander papa responsum a predictis regibus tale recepit , ut si moram in 10
aliquo loco regnorum suorum assiduam facere vellet, iuxta beneplacitum suum eligeret villam seu civitatem que
sibi magis placere deberet . Unde factum est quod habito concilio ad civitatem Senonensem moraturus accessit,
quoniam ipsa metropolis valde famosa erat ac fertilis et advenientibus oportuna . In quo loco a kalendis octobris
usque ad Pascha secundi anni moram diutinam faciens, universalis Ecclesie negotiis pro sui officii debito curam
Eodem tempore infelicis memorie Octavianus heresiarcha infirmatus est apud Lucam , ubi circa festum paschale
impenitens et excommunicatus de hoc mundo migravit ad inferos , licet a quibusdam dictum fuerit quod sacer-
dotem catholicum vocaverit, qui prohibitus a scismaticis ad eum intrare non potuerit . Cuius detestandum obitum
supradictus Imarus , quondam Tusculanus episcopus , unus ex principalibus consociis ipsius , iamdiu prevenerat
et aput Cluniacum pessimam mortem incurrerat. Tunc de quattuor falsis fratribus qui ab Ecclesie unitate in ani- 20
marum suarum perniciem recesserant , non remanserunt nisi duo tantummodo fumigantia menbra , Iohannes
videlicet de Sancto Martino et Guido Cremensis , qui se in luctu et merore nimio affligebant . Et quidem non
modicum trepidantes ubi non erat timor, dicebant ad invicem : « Si elegerimus ad Alexandrum converti, forte non
>> recipiet nos absque intollerabili opprobrio et confusione perpetua . Quod si reciperet nos , postmodum faceret de
>> nobis illud idem quod fecit Innocentius papa de cardinalibus illis qui contra eum cum Petro Leonis steterunt . »> 25
de
Quocirca desperantes ab Ecclesia recipi , vocaverunt ceteros scismaticos , clericos ac laycos , tam de Ytalia quam
Alamania, qui ad sepeliendum Octavianum ibidem convenerant . Omnes igitur in unum pariter congregati, sicut
obstinati et perfidi , predictum G. Cremensem super se levaverunt , secundum ydolum 2 , et ad ipsius vestigia se
incurvantes adoraverunt eum . Et statim ad imperatorem tunc in Alamanniam existentem festinanter miserunt ut
abhominandum eorum factum auctoritate imperiali confirmaret, et ne ab Alexandro confunderentur auxilii sui 30
potentia tam per imperiales litteras quam per honoratos nuntios festinanter iuvaret .
Imperator vero ubi de morte Octaviani certitudinem habuit , non mediocriter mestus et tristis effectus est ; set
ne in malo proposito suo superari videretur et vinci , tante iniquitati Dei timore postposito absque dilatione con-
sensit, et extinctum scisma in quantum potuit resuscitare omnimode studuit . Ad maiorem vero sue dampnationis
NOTES EXPLICATIVES .
1. Depuis le 1er octobre 1163 jusqu'à la Pâque de 1165 . I 2. Guy de Crême prit le nom de Pascal III.
BOSON. ALEXANDRE III. 411
cumulum , ut catholicos fortiter deterreret et complices suos in malitia ipsa redderet fortiores , addens peccatum
peccato , iuravit ore proprio super sancta evangelia quod predictum Guidonem eiusque successores catholicos , et
Alexandrum atque successores ipsius scismaticos semper teneret ; id ipsum quoque viros ecclesiasticos quoscumque
arcere potuit nichilominus iurare coegit . In quo execrabili facto quid aliud conatus est agere nisi Ecclesiam Christi
5 dividere? Sicut enim in symbolo continetur, omnis catholicus christianus non in duas sed in unam sanctam catho-
licam et apostolicam Ecclesiam credit et singulis diebus dominicis decantat et confitetur . Unde alibi scriptum
est : Una est columba mea , perfecta mea, una matris sue, electa genitricis sue. Hanc Ecclesie unitatem beatus
Paulus apostolus docet et sacramentum unitatis ostendit , dicens : Unum corpus et unus spiritus, una spes voca-
tionis nostre, unus Dominus, una fides, unum baptisma, unus Deus . Hanc igitur unitatem non credens F.
10 imperator tenere se fidem credit ? Qui cathedram Petri deserit super quam fundata est Ecclesia , quomodo se
in Ecclesia esse confidit ? Sicut enim non potuit evadere quisquis extra arcam in qua Noe fuit, sic et qui ab Ecclesia
fuerit foris evadere nullatenus poterit .
Preterea illud ad memoriam duximus revocandum quod priusquam ad colloquium regis Francorum imperator
ipse accederet, post destructionem Terdone ac Mediolani et Creme totam Lombardiam in tantam servitutem rede-
15 gerat ut non solum alia eorum bona violenter auferret, set etiam, quod inter paganos absque capitali pena non
presumitur, ministeriales ipsius uxores et filias eorum diriperent et impune abuti non formidarent. Pro hiis ergo
et aliis importabilibus malis Veneti cum Veronensibus , Paduanis, Vicentinis, et cum tota sibi adiacente Marchial
occulte se convenerunt et super tantis oppressionibus diutius conferentes, tandem pariter iuraverunt quod , salvo
imperii antiquo iure, nihil amplius de cetero facerent predicto imperatori nisi quod ab antiquis antecessoribus suis
20 eius decessoribus , Carolo videlicet atque aliis orthodoxis imperatoribus , constat exhibitum . Quibus unanimiter
associatis et iurisiurandi religione astrictis, ceperunt loca sua paulatim munire , Theutonicorum insolentias coher
Papiensibus et Cremonensibus ceterisque Lombardis de quibus videbatur confidere , adversus eosdem Veronenses
25 pugnaturus processit . Econtra Veronensium societas cum maxima multitudine armatorum extra civitatem , de sua
iustitia plene confidens , intrepida exivit, et tentoria sua non longe a papilionibus adverse partis audacter collo-
cavit. Cum autem utrinque ad prelium conmittendum parati existerent, imperator animos Lombardorum qui
secum venerant propitios adverse parti precognoscens , non mediocriter timuit, et non sine verecundia et multa
confusione de campo exivit , nec certamen cum illis inivit , set terga vertens aufugit.
30 Ab eo igitur tempore Ytalie civitates omnino suspectas habuit , a quibus potius timeri voluit quam amari . Unde
factum est quod de consilio marchionum et comitum atque capitaneorum qui erant civitatibus odiosi , arces inexpu-
gnabiles et alias munitiones fortissimas in manibus suis recepit, et per Theutonicos fideliores sibi detineri et
diligenter custodiri fecit . Constituit etiam Theutonicos principes ac dominationes super Lombardos ac Tuscos , ut
de cetero eius voluntati nullus Ytalicus resistendi locum habere ullatenus posset. Hiis itaque pro sua voluntate
35 dispositis et ordinatis , ad colloquium regis Francorum , sicut supra diximus , secure transmisit et exinde ad partes
Alamannie remeavit.
Rebus itaque hoc modo se habentibus , cum civitates Lombardie que inferius annotantur intentionem et propo-
situm eius imperatoris contra se omnino amarum et pessimum certis indiciis cognovissent, nullum aliud evadendi
certum consilium invenerunt nisi ut omnes pro tuenda libertate sua cum civitate Veronensi contra omnes homines
firmiter starent, et ipsos ad alterutrum pariter adiuvantes , necessaria sibi solacia et auxilia exhiberent . Aggregate
sunt ergo Veronensibus hec civitates in primis Cremona videlicet, ac populus Mediolanensis extra menia sue di- 5
rute civitatis ab ipso imperatore positus , Placentia quoque , Brixia et Pergamum . Crevit igitur repente societas
ipsa in inmensum et facta est firma et fortis. Alie vero civitates Ytalie , videntes hec letabantur in cordibus suis ,
et licet imperatori pre nimio timore ad oculum obedirent, corde et animo cum predictis civitatibus erant .
Dum autem hec agerentur, defunctus est Rome Iulius Prenestinus episcopus , Alexandri pape vicarius , et in
loco eius I. presbiter cardinalis sanctorum Iohannis et Pauli est subrogatus . Ad cuius utique commonitionem 10
populus Romanus ex maxima parte Alexandro pape consuetam fidelitatem pecunia non modica mediante iuravit,
et senatum iuxta voluntatem et arbitrium eius innovando constituit ; ecclesiam quoque beati Petri et comitatum
Sabinensem, que tunc a scismaticis per violentiam imperatoris occupata detinebantur , in manibus eiusdem vicarii
nichilominus reddidit . Unde factum est quod tota fere urbs ad honorem et servitium pape Alexandri pacifice deti-
nebatur ab eodem vicario . Habito itaque consilio cum Ecclesie fidelibus , tam clericis quam laycis, de revocando 15
pontifice ad sedem beati Petri et Lateranense palatium , nuntios ad eum et litteras in partibus Galliarum apud
Senonas existentem transmisit , orans et petens ab eo ex parte totius cleri et populi Romani atque fidelium suorum
quatinus ad propriam sedem suam et populum specialem sibi commissum dignaretur reverti . «< Ecclesie namque
principatum et regimen in ipsa Urbe non ab alio set ab ipso Domino est procul dubio constitutum , ut que genti-
litatis tempore cunctis gloriosior fuerat , eadem divino consilio in christiane fidei revelatione magisterii dignitatem 20
pre omnibus optineret . Set multi quidem huic divine dispositioni resistere et adversus eam conati sunt calcaneum
elevare ; nullus tamen , Domino protegente , potuit prevalere . Unde oportet , karissime pater et domine, ut in hac
parte non tantum nobis set omnibus ecclesiis et populis Ytalie salubriter consulatis , qui de reversione vestra in
eadem urbe et sessione in beati Petri cathedra pacem sibi sperant auctore Domino provenire et orbi universo
tranquillitatem . >>
Hiis itaque auditis et intellectis, pontifex de sua reversione ad Urbem cum episcopis et cardinalibus spatiose
conferens , licet multa imminere sibi gravia et difficilia previderet, post consilium tamen regis Francorum et
alterius regis Anglorum necnon et episcoporum Gallie , predicto vicario certum de suo reditu dedit responsum, .
statimque se ad iter ipsum festinanter accinxit .
Celebrato itaque sancto Pascha exivit a Senonis , et transiens per Parisius ac Bituricas et Anicium , post festum 30
ad
Apostolorum ad Montempessulanum incolumis per Dei gratiam remeavit . Paratis ergo navibus et aliis que
navigandum necessaria videbantur , infra octavas Assumptionis beate virginis Marie cum fratribus suis mare
intravit, et inmensam pelagi vastitatem non sine discrimine multo transcendens , ad civitatem Messanam prosperis
velis applicuit . Quod postquam in auribus recolende memorie Guillelmi christianissimi regis Sicilie apud Panor-
mum insonuit , eundem pontificem , tamquam patrem et dominum suum a quo patrimonium Sicilie et totam aliam 35
terram suam tenere dignoscitur , digno ipsum cum honore tractari et magna sibi munera presentari , ad vehendam
quoque ipsius venerandam personam galeam unam rubeam, et ad opus episcoporum et cardinalium quattuor
iussit studiosissime preparari . Reginum quoque archiepiscopum et alios magnates cum ipso pontifice destinavit ,
qui eum gloriose conducerent, splendide procurarent, et usque ad urbem Romam cum gloria et honore deferrent .
Movit ergo a Messana beatus Alexander papa in mense novembris , et transiens per Salernum atque Gaietam ,
5 fauces Tiberis in festo sancte Cecilie suffragantibus beatorum apostolorum Petri et Pauli meritis ingressus est, et
Ostiam ubi ea nocte cum fratribus suis quievit sanus et incolumis Domino ductore pervenit . Mane autem facto
senatores cum nobilibus et magna cleri ac populi multitudo ex Urbe sibi honorifice occurrerunt, exhibentes sibi
tanquam animarum suarum pastori obedientiam debitam et consuetam , reverentiam . Et exinde cum ramis oliva-
rum usque ad portam Lateranensem ipsum honorifice cum omni gaudio et letitia conduxerunt ; ibique totus Urbis
10 clerus, de more sollempniter indutus , eiusdem pontificis iamdiu desideratum prestolabatur adventum ; ibi adve-
nerant Iudei, ex more legem suam deferentes in brachiis ; ibi concurrerant signiferi cum bandis , stratores , scri-
niarii, iudices , cum advocatis et non modica eiusdem populi multitudine. Quid plura ? Inchoata processione decora
et concrepantibus undique altisonis vocibus , cum tanta gloria et exultatione deductus est ad patriarchium sancti
Salvatoris et Lateranense palatium cum quanta nullus Romanorum pontificum a longis retro temporibus recolitur
15 fuisse receptus .
Acta sunt hec anno dominice Incarnationis MCLXV , indictione XIII , VIIII kal . decembris , pontificatus vero
Dum autem in urbe Roma hec agerentur et domnus Alexander papa in beati Petri cathedra tamquam Christi
vicarius resideret , Guido Crematus et eius complices valde turbati sunt atque confusi , quoniam timor et tremor
20 apprehendit eos . Catholici vero , licet a Frederico imperatore multas tribulationes pro iustitia toleraverint , letabantur
tamen de prosperis Ecclesie successibus et nimia confusione scismaticorum. Lombardorum quoque societas contra
Ecclesie adversarios et libertatis sue impugnatores intrepida persistebat , disponens universa que ad tuitionem sui
paraverat destruere posset, operam et studium pro viribus impendebat, Unde factum est quod Veronenses et
25 Paduani, tanquam viri bellicosi et libertatis proprie amatores, ut imperatoris adventum per partes suas penitus
disturbarent et in posterum sibi et toti patrie salubriter providerent, munitissimum castrum 2 Rivuli et Appenditii
30 nulla ratione in ipsis confideret, quia tamen omnes contra eum simul convenerant, non erat ei tutum offensionem
quamlibet eis vel molestiam irrogare . Ideoque feritatem quam gerebat in corde dissimulans blandum se omnibus
et ylarem demonstrabat . Ad eius presentiam , sicut ad tanti principis aspectum , nobiles et cives prout solet fieri
NOTES EXPLICATIVES .
1, Jeu de mots sur le titre épiscopal de Guyde Crème (Cremensis) . 3. Le Val Camonica , vallée de l'Oglio supérieur, au-dessus du lac
2. Rivoli. Quant à l'arx Appenditii, je ne parviens pas à l'iden- d'Iseo .
tifier.
LIBER PONTIFICALIS . t. II. 30
414 BOSON. - ALEXANDRE III.
iugiter accedebant et honorem sibi debitum et consuetam reverentiam exhibebant . Processit itaque versus Ferra-
riam et cum omni pace venit iuxta Bononiam , ubi aliquandiu pro sui exercitus lassitudine morari disposuit.
Interim vero aliquos de magnatibus suis premisit in Tusciam cum militibus , ut auxilium et vires prestarent Gui-
doni Cremato quem denuo in ydolum contra Deum erexerat, et pape Alexandro atque Romanis gravamina et
lesiones quas possent inferre studerent . Ipse vero cum exercitu suo ad Anconam descendit . Et quia imperator 5
Grecorum data inmensa pecunia civibus eiusdem loci civitatem ipsam detinebat per violentiam occupatam, ut
iniuriam sibi et imperio suo illatam posset ulcisci , eam obsedit et expugnare omnimodis nitebatur. Porro eiusdem
imperatoris barbaries quam in Tusciam destinaverat , propter dissensiones et guerras que inter Pisanos et Lucenses
emerserant, ita universos perterruit et imperiali dominio subiugavit, quod in orbe Romano fere nullus reperie-
batur qui resistere imperialibus iussis auderet . Tunc circumposite Urbi civitates et capitanei a Theotonicis to
invase sunt et a consueta beati Petri fidelitate atque dominio separate . Sic itaque totam terram ipsam multis
Ipsam quoque civitatum matrem Romam cum viribus armorum subicere imperatori non possent, pecuniarum
largitione , ut adimpleretur antiquorum scriptura, non absque re temptaverunt corrumpere . Et quia Roma si
inveniret emptorem se venalem preberet , non defuerunt multi ex eodem populo qui suscepta pecunia Guidoni
heresiarche atque imperatori contra omnes homines fidelitatem iurare presumerent. Hiis itaque gravibus malis
undique increbrescentibus, benignus pontifex eundem populum affectu paterno frequenter commonuit ut cum
ipso et Ecclesia unum saperent, et vicinas civitates atque capitaneos pacifice revocarent et sibi astringerent, atque
pro defendenda Ecclesia et civitate contra fortissimum adversarium unanimiter starent . Obtulit etiam eidem populo
Ecclesie pecuniam expendendam in ipso facto, secundum Ecclesie facultatem . Set peccatis exigentibus nichil cum 20
eo potuit efficere , qui se utrique parti simulabat placere et cum nulla fideliter ambulabat . Quia ergo neque pas-
toris vocem intelligere neque superventuras calamitates voluit precavere, divinam ultionem iuste incurrit, cum
In diebus illis , cum adhuc F. imperator obsideret Anconam , societas Lombardorum in libertatis sue soliditate
fortius roborata, dignum duxit ut Mediolanenses in civitatem suam Domino auxiliante reduceret , et diruta menial 25
suffragantibus beati Ambrosii meritis studiosius repararet . Ad maiorem quoque sue operationis stabilitatem,
Laudam, quam ipse imperator in oppressionem aliarum civitatum noviter transtulerat in loco munitissimo,
eisdem Mediolanensibus amicabili federe sociavit et artioris vinculo amoris astrinxit . Preterea episcopos et alios
ecclesiarum prelatos , scismaticis et intrusis cum obprobrio expulsis , per omnes civitates et episcopatus suos Domino
cooperante constituit. Unde licet imperator usque ad precordia tristaretur , potius elegit hec ad tempus dissimu- 30
Eodem tempore fidelis et devotus ecclesie Romane filius Willelmus , illustris et gloriosus rex Sicilie , cuius
animam Domino commendamus, apud Panormum in pace defunctus est . Cui itaque sicut in regno ita in eadem
fidelitate ac devotione Willelmus maior eius filius Domino auctore successit .
NOTES EXPLICATIVES .
1 Milan avait été détruite en 1162 , et sa population disperséc. en 1111 par les Milanais , avait été définitivement abandonnée en
2. Lodi actuelle, sur l'Adda. L'ancienne Laus Pompeia, détruite 1158 pour cette nouvelle Lodi .
BOSON. ALEXANDRE III. 415
Per idem quoque tempus Hemmanuel , magnus et excelsus Constantinopolis imperator , sciens molestias et
gravamina que predictus Fredericus venerando pape Alexandro contra Deum et omnem iustitiam conabatur
inferre, misit ad urbem Romam Iordanem imperii sui sebaston, filium Roberti quondam Capuani principis , ad
subventionem et servitium eiusdem pontificis . Veniens autem idem sebastos, humiliter se inclinavit eidem pontifici ,
5 et oblatis ad pedes eius magnis ac pretiosis muneribus , omnia que acceperat in mandatis diligenter sibi exposuit.
Set inter cetera unum principale continebatur quod Deo et hominibus apparebat valde acceptum . Asséruit enim
quod idem imperator ecclesiam suam Grecam unire volebat, sicut melius antiquitus fuit , cum matre omnium
ecclesiarum, sacrosancta Romana ecclesia , ut sub una divine legis observantia et uno Ecclesie capite uterque
clerus et populus , Latinus videlicet atque Grecus , perpetua firmitate subsisteret . Nichilominus quoque petebat
10 ut quia occasio iusta et tempus oportunum atque acceptabile se obtulerat , Romani corona imperii a sede apostolica
sibi redderetur, quoniam non ad Frederici Alamanni set ad suum ius asserit pertinere . Ad quod opus perfi-
ciendum tantas auri argentique opes et fortium virorum potentiam se largiturum firmiter spopondebat quod non
solum Romam set totam Ytaliam ad Ecclesie servitium et restituendam sibi coronam habere absque dubio poterit
Quod verbum licet nimis difficile videretur et de multa deliberatione opus haberet, utile tamen visum est ut
1 pontifex, habito cum fratribus suis atque fidelioribus viris ipsius Urbis consilio, episcopum Hostien sem et cardi-
nalem sanctorum Iohannis et Pauli pro causa ipsa tractanda de latere suo cum predicto sebasto ad eiusdem
imperatoris presentiam destinaret.
In septimo ' anno pontificatus ipsius , populus Romanus inter alios vicinos Albanenses et Tusculanos habere cepit
exosos , tum quia pro instanti malitia temporis Teutonicis adherebant , tum quia se ab ipsis Romanis iuxta exactionis
20 eorum nimietatem non redimebant. Unde cum inter eos emulationes augerentur et crescerent , populus ipse ; in
mense madio , cum messes albescunt , contra prohibitionem sui pastoris , adversus Rainonem dominum de Tus-
culano in omni fortitudine sua communiter exivit armatus . Et procedens in terram eius , non solum vineas et
segetes cum arboribus hostiliter devastavit, set etiam muros Tusculane civitatis nichilominus destruere laborabat.
Set quoniam idem R. tante fortitudini per se ipsum resistere non valebat nec terram suam tueri, necesse habuit ut
25 ad auxilium imperatoris confugium faceret . Misit itaque imperator celeriter ad subventionem et presidium eiusdem
insolentiam coherceret . Postquam vero illa Teutonicorum seva barbaries que in armis semper consueverat militare
ad Tusculanum pervenit, videns populum Romanum esse multum set ad bellum perperam ordinatum , animum
et audaciam sumpsit ut cum eo absque mora in campo haberet conflictum . Appropinquantibus ergo partibus post
30 horam nonam , repente clamor utrimque vehemens ad sidera tollitur, et strictis mucronibus hostes in hostes nimis
atrociter irruunt . Set in primo congressu populus irrecuperabiliter corruit, et per campestria et convallium devia
usque ad noctem ita impie contritus atque delapsus est quod de tanto agmine tertia pars vix evasit . Ea igitur
nocte factus est in tota urbe subitaneus dolor et ululatus magnus , inaudita calamitas , insatiabilis luctus et inrepa-
rabilis iactura virorum et rerum . Quippe ab eo tempore quo Annibal Romanos aput Cannas devicit, tantam
1. Ce septimo est sans doute une erreur de copiste ; les événements racontés ici sont du printemps 1167, c'est-à-dire de la huitième
année d'Alexandre III.
416 BOSON. - ALEXANDRE III.
Romanorum stragem nullus recolit extitisse . Set quamvis in tam gravi mestitia et communi dolore pontifex ipse
a fletu et a lacrimis se nullatenus potuerit cohibere , videns tamen civitatem virorum simul et armorum presidio
desolatam , utilius consilium celeriter habuit de vigilanti custodia urbis et debilium reparatione murorum atque
de auxilio ab extrinsecus conferendo .
Hostes vero pro adepte palma victorie nimium exultantes, non fuerunt contenti victoria ipsa, set adiunctis sibi
Tyburtinis, Albanensibus , Campaninis et ceteris circumpositis , ilico festinarunt ad Urbem ; et destruentes univer
sas munitiones et omnes segetes usque ad fluvium Tyberis , circumdederunt usque ad portas eandem Urbem .
Imperator quoque, ubi tantam Romanorum occisionem cognovit , reliquit Anconam ; et veniens ad exercitum
suum , non sine magno exercitu castrametatus est in monte Malo , XIIII kal . augusti . Altera vero die, videns con-
gregatam sui exercitus innumeratam multitudinem , descendit in fortitudine gravi usque ad portas castelli sancti 16
Angeli , ibique atrocissimum dedit assultum et frequentes impetus . Set quia summi pontificis familia, que alio
nomine vocatur masnada , in faciem sibi per orationem beati Petri fortiter atque viriliter restitit, nichil ea die
nisi detrimentum suorum et confusionis ignominiam reportavit . Unde in maiori furore commotus, ecclesiam
principis apostolorum , que a fidelibus Ecclesie in custodia tenebatur , cum balistis et sagittariis violenter aggressus
est . Set cum eam expugnare non posset , postposita reverentia Dei et eiusdem regni celorum clavigeri , tanquam 15
sacrilegus et prophanus ignes fecit apponi . Custodes vero ecclesie , formidantes ne tota ecclesie fabrica incendio
solveretur, post combustam sancte Marie in Turri ecclesiam cum eneis portis et vicinis porticalibus , beati Petri
Hec igitur et alia inminentia mala cum beatus pontifex consideratione sollicita previderet, post illud excidium
populi quod exigentibus peccatis acciderat, dimisso Lateranensi palatio , cum fratribus suis et eorum familiis ad 20
tutas domos Fragapanum descendit , et apud sanctam Mariam Novam et Cartulariam atque Coloseum se cum eis
in tuto recepit ; ibique pro incumbente malitia imperatoris cotidianus episcoporum et cardinalium fiebat conventus,
In diebus illis , predictus rex Sicilie , audiens quomodo sevus ille Ecclesie persecutor Romam teneret obsessam,
timens ne in personam domini sui pape Alexandri aliquid gravioris periculi posset accidere , misit ad eum duas 25
veloces galeas cum pecunia multa, precipiens earum comitibus ut ad pontificem niterentur accedere, et assignata
ei pecunia, personam ipsius ac fratrum suorum in galeis ipsis reciperent, et de potestate ipsius Frederici et
expectatione omnium scismaticorum eriperent . Contigit ex insperato ut galee per Tyberis alveum conscenderent
et ad sancti Pauli ecclesiam applicarent. Missa itaque insinuatione ad aures summi pontificis , ductore viro egregio
Odone Fraiapane , comites galearum cum pecunia quam ferebant ad vestigia eiusdem presulis accesserunt . Tunc 30
NOTES EXPLICATIVES .
1. Les portes de l'atrium . P. Mallius parle de ces portes, sur les- (Acta SS. iun . , t . VII , p . 54 ) .
quelles étaient gravés des noms de villes en lettres d'argent ; selon 2. La tour appelée Chartularia, dont on voit encore les arase-
lui, c'étaient les noms des villes données au pape Hadrien par Char- ments auprés de l'arc de Titus, faisait partie du palais papal
lemagne « In portis aeneis quae super gradus beati Petri fuere, élevé en cet endroit, au temps de Jean VII (t . I, p . 386, note 7).
videlicet in introitu s . Mariae inter turres, argenteis litteris , sieut Elle tirait son nom des archives pontificales, dont elle abritait une
nos vidimus ot cum fratribus saepissime legimus, adnotata fuere, partie . Le cardinal Deusdedit, à la fin du XIe siècle, mentionne
videlicet Perusium , Fesulae, Clusium, Bulsinum, Assisium, etc. le Chartularium iuxta Palladium ; cf. ci-dessus , p.319, notes 14, 15.
BOSON. - ALEXANDRE III. 417
venerabilis pontifex super hiis gratias omnipotenti Deo referens , et pecuniam ipsam de benignitate suscepit et
nuntios tam devotissimi principis secum per octo dies affectu paterno detinuit . Habito autem in causa Ecclesie
ac civitatis consilio , galeas ipsas ad eundem regem , beati Petri devotissimum et specialem filium , cum gratiarum
actione remisit, premittens cum eis duos ex fratribus , M. videlicet ¹ sancti Georgii et P. sancte Marie in Acyro
5 diaconos cardinales, ad partes Sancti Germani . Ipse vero de suscepta pecunia partem dedit fidelibus Ecclesie
Fraiapanibus et filiis Petri Leonis, ut strictius obligati ad invicem sese fortius adiuvarent , et ad defendendam civi-
tatem populum manutenerent et robustius animarent. Pro custodia vero urbis partem eiusdem pecunie ad singulas
portas paterna benignitate transmisit.
Cum autem cives Romani adversus F. fortius solito starent et ei cotidie graviora dampna ferrent, videns quod
10 adversus eos virtute armorum prevalere non posset, tanquam vulpis callida convertit se ad consueta perspicacioris
astutiae argumenta . Misit itaque ad episcopos et cardinales per Corradum Maguntinum archiepiscopum, qui ad eum
ex permissione Alexandri pape iverat, pacis verba in hunc modum : « Si vos apud Alexandrum effeceritis quod
>> salva eius omni ordinatione cesset a papatu, ego cessare faciam Guidonem Cremensem ; et tunc insimul
>> conveniant omnes Ecclesie persone , et tertiam personam in summum pontificem libere eligant ; ego autem
15 » reddam Ecclesie firmam pacem et ulterius de causa electionis Romani pontificis me nullatenus intromittam. »
Populo quoque Romano propter hoc ipsum nichilominus promittebat omnes captivos suos reddere et quicquid
residui ex eorum spoliis appareret. Quod verbum ita populo favorabile fuit ut omnes id faciendum esse unanimiter
collaudarent. Dicebant enim quod pro redimendis ovibus suis domnus papa maiora deberet facere quam papatum
relinquere. Episcopi vero et cardinales deliberato consilio una voce ipsi Frederico firmissime responderunt ,
20 dicentes : « Non est nostrum iudicare summum pontificem quem suo Deus iudicio reservavit, quoniam , sicut
Cum igitur populus vehementer instaret pontifici ut petitio sua manciparetur effectui , pontifex utiliora Ecclesie
prospiciendo secretum cum paucis fratribus verbum faciens , ab oculis eorum evanuit . Set propitiante Domino
3
in tertia die visus est prandere cum sociis ad radicem montis Circhegi, ad fontem qui ex tunc Papalis est
25 appellatus. Procedens ultra fluvium Legule et undique ad eum tam clericorum quam laicorum frequentia
concurrente, per Terracinam et Gaietam cum gaudio et letitia transiens , ad patrimonium tandem Beneventanum
cum episcoporum multitudine Domino favente pervenit . Fratres vero qui post eum in Urbe remanserant secuti
sunt eius vestigia et suo capiti tamquam menbra sui corporis adheserunt.
Fredericus autem , ubi Alexandrum papam cognovit exisse Urbem et eius insidias evasisse, contristatus est
30 nimis , timens ne totum orbem contra se commoveret et ad ipsius iacturam maiores seculi principes provocaret .
Set quoniam in cunctis actibus suis omnipotentis Dei et beati Petri mansuetudinem et patientiam , sicut homo qui
non posuit Deum adiutorem sibi set speravit in multitudine divitiarum suarum, non cognovit , iratus est ei Domi-
NOTES EXPLICATIVES.
nus cum beato Petro cuius ecclesiam incendere, Dei timore postposito , non aborruit . Inmisit enim tantam
subitanee mortis pestilentiam in eius exercitum ut infra VII dierum spatium fere universi maiores ipsius principes
qui secum Ecclesie adversabantur morte subitanea corruerent et miserabiliter morerentur . De quorum numero
paucos famosiores duximus nominandos : Fredericum Bawarie ducem, H. comitem de Nasove , Borchardum
1
comitem de Halremont , H. comitem de Lipia, R. cancellarium , ecclesie Coloniensis intrusum , et L. fratrem 5
eius comitem, episcopum Verdensem pertinacem scismaticum . Reliqui vero barones ac milites ac cetera pugnatorum
maxima multitudo , cum languerent et nullum sanitatis possent remedium invenire , spiritum miserabiliter ex-
halabant ; quorum cadavera usquequaque inhumata iacebant . Quid plura ? Tantus subitanee mortis timor universos
invaserat ut beatum se crederet qui quomodocumque castra posset exire et ad proprium confugium facere .
Tunc idem F. divina se manu percussum fore intelligens , cum Romanis utcumque composuit et VIII idus 10
augusti non sine manifesta confusione recessit . Mortalitatis tamen pestilentia ipsum nichilominus sequebatur ; et
cum in antea procedere conabatur, post se mortuorum stragem cum mestitia relinquere cogebatur. Arma vero
et reliquus Teutonicorum pretiosus apparatus perierant simul cum dominis , et omnis gloria eorum fuerat ad
nichilum ex iudicio divino redacta . Dum autem idem Fredericus cum luctu morientium et infirmorum gemitibus
pervenisset Lucam , et vellet per siratam publicam et montem Burdonis transire, prohibitus est a Lombardis ne 15
ipsorum terram ingredi attemptaret . Ideoque a marchione Malaspina securo impetrato ducatu , apud Pontem
Tremulum divertit a publica strata , et exinde iter suum per convallium concava et aspera montium dirigens, non
sine multa rerum suarum direptione tanquam profugus transivit iuxta Terdonam , et tandem cum paucis pervenit
Papiam .
Set quod erat valde mirabile in oculis omnium , neque recordatio tantorum malorum que ab infantia sua 20
crudeliter exercuerat , neque recentia flagella sibi a Deo et beato Petro illata duritiam et feritatem cordis illius
emollierant , vel ad bonum faciendum converterant . Quippe ipsius natura in malum ab adolescentia sua prona fuit
et semper in idipsum fore proclivior creditur. Unde civitates Lombardie que iamdudum in se ipsis atrocitatem et
sevitiam ipsius experte fuerant, videntes propositum et voluntatem eius contra se ferventius solito exardescere ,
communi deliberatione firmarunt ut de tota eum Lombardia deberent expellere , qui totam Ytaliam in probrosam 25
servitutem nitebatur reducere . Ideoque congregata fortium virorum militia , eundem F. de Papia exeuntem aggressi
Liberata itaque Lombardia per divinum auxilium ab ipsius tyrannide et sue antique reddifa libertati , ab omni- 30
bus Lombardis , exceptis Papiensibus et Cumanis , salubriter provisum atque statutum fuit ut pro futura omnium
-defensione unam populosam civitatem inter Papiam et Astam construerent, que Lombardis in futurum secura
defensio foret ac tutum presidium , Teotonicis vero maximum preberet obstaculum . Anno igitur dominice Incar-
nationis MCLXVIII , kal . maii , indictione I , anno autem pontificatus domni Alexandri pape VIIII , Cremona cum
NOTES EXPLICATIVES .
Mediolano et Placentia in manu valida pariter convenerunt contra rebellionem Papiensium et marchionis Montis-
ferrati ad villam que vocatur Rovoretum , ibique ad honorem Dei et beati Petri et totius Lombardie construende
civitatis ambitum designarunt , et locum ipsum spatiato fossato clauserunt. Convenerunt ergo illic ad habitandum
cum familiis et omnibus bonis suis universi habitatores qui morabantur in circumpositis villis, videlicet in Marengo ,
5 Gamundi foro, Bergulio , Huvilla et Soleria ; et repente facta est civitas magna et fortis . Ut autem gloriosior.ubique
haberetur atque famosior , placuit omnibus ut ipsa civitas pro reverentia beati Petri et pape Alexandri imperpetuum
nominaretur Alexandria . Est autem posita in territorio ameno et fertilissimo , secus stratam publicam, munita
undique tribus fluviis et habundans bonis plurimis . Et in primo quidem anno habitatores eius inter milites et
pedites bellicosos usque ad quindecim millia excrevisse asserebantur. In secundo quoque anno eiusdem civitatis
10 consules ad presentiam dompni Alexandri pontificis venerunt Beneventum , offerentes ei et per eum sancte Romane
ecclesie ipsam civitatem in ius et proprietatem , eamque beato Petro tributariam sponte fecerunt ; insuper sibi
et successoribus suis iurarunt fidelitatem ' , quam annis singulis consulatus et populus Alexandrinus sicut spopon-
derunt perpetuo innovare debebunt. Quibus rite peractis , consules ipsi cum gratia et exultatione ac benedictione
ipsius pontificis ad propria ductore Domino redierunt.
15 Eodem tempore idem pontifex Vestanum et Caiacensem episcopos de symonia impetitos atque convictos
deposuit.
Accidit etiam quod Iohannes presbiter cardinalis quondam tituli sancti Martini , qui a principio huius scismatis
cum Octaviano et Guidone Cremensi Ecclesiam non destitit persequi, cum extra Viterbium equitaret , subito
corruit, et confractis cervicibus impenitens vitam pessima morte finivit . Ipse quoque G. Cremensis , qui in scisma
20 Octaviano successerat, incurabili morbo percussus in pede necesse habuit claudicare dum vixit. ·
Romani autem , cum in Teutonicos illatam sibi atrocem iniuriam vindicare non possent, ad Albanenses ea
occasione se converterunt quia cum imperatore adversus eos steterant , et offendere presumpserunt ; quos tamdiu
ostiliter impugnarunt donec eorum civitatem funditus destruxerunt . De Tusculanis quoque et aliis circumpositis
fortioribus locis pro consimili causa itidem facere nichilominus laborarunt ; set quia eorum iniustis conatibus
25 Ecclesia non consensit , licet inviti ab huiusmodi proposito destiterunt ad modicum tempus .
Interea Hemmanuhel magnus Constantinopolitanus imperator , cum videret F. dictum imperatorem ecclesiam
Romanam et Alexandrum papam vehementer cum scismaticis impugnare ac persequi , misit Beneventum de
maioribus imperii sui apocrisiarium cum inmensa multitudine pecuniarum ad presentiam ipsius pontificis , loquen-
tem in hec verba : « Domnus imperator iamdiu desiderio desideravit honorare et exaltare matrem suam Romanam
» ecclesiam et personam vestram . Nunc autem cum videat eundem F. eius advocatum , qui ex officio suo eam
» deberet ab aliis tueri atque defendere, factum esse ipsius impugnatorem ac persecutorem, magis vult ei servire
» atque succurrere . Et ut temporibus istis illud evangelicum alimpleatur verbum : Et fiet unum ovile et unus
» pastor, ecclesiam suam Grecam in eo statu in quo antiquitus fuisse dinoscitur eidem Romane ecclesie unire
NOTES EXPLICATIVES .
1. Je supplée ce mot d'après le texte du serment prêté au pape dans le registre d'Innocent III ( VIII, 54 ; Migne, P. L. , t, CCXV.
par les magistrats d'Alexandrie, le 2 janvier 1169. Cet acte figure p . 621 ) ; cf. Fabre, Le liber censuum , p . 112 b, note 6.
420 BOSON . ― ALEXANDRE III .
» desiderat atque subicere , dummodo sibi velitis sua restituere iura . Unde rogat et postulat quatinus , predicte
> ecclesie adversario imperii Romani corona privato , eam sibi , prout ratio et iustitia exigit , restituatis. Pro cuius
» rei complemento quicquid videritis necessarium in sufficiente pecuniarum effusione atque in potentia et virtute
>> armorum , iuxta vestrum beneplacitum paratus est elargiri et solvere absque mora . » Quibus auditis, pontifex
cum episcopis et cardinalibus atque nobilioribus Romanorum consilio diutius habito respondit hoc modo supra- 5
dicto apocrisario Nos agimus gratias domino tuo imperatori tanquam christianissimo principi et devotissimo
>> beati Petri filio, ex devota et frequenti visitatione sua et de ostensione bone voluntatis quam erga sanctam
>> Romanam ecclesiam gerit . Eapropter et affectuosa eius verba libenter audimus , et postulationes , in quibus
>> secundum Deum possumus , paterna benignitate admittere volumus . Ea vero que postulat nimis alta sunt et
» valde perplexa ; quibus pro sua difficultate oviantibus sanctorum Patrum statutis assensum prebere sub huiusmodi 40
>> conventionibus non possumus nec debemus , quia ex officio nobis a Deo commisso pacis auctores nos esse
>> convenit ac custodes . » Sic igitur , excussis ab omni munere ipsius pontificis manibus , cum tota pecunia quam
detulerat iamdictus apocrisarius rediit ad dominum suum , subsequentibus eum duo ex cardinalibus quos ad
Eodem tempore, Guido Cremensis , dum apud beati Petri ecclesiam incubaret et in incepto sui erroris pertina- 15
citer moraretur , ab eodem apostolo cancri morbo in renibus est percussus cum pulmonis anelitu ; tamdiu emisit
fetidam saniem donec infelicem spiritum impenitens exhalavit et pessima morte succubuit . Unde quidam metro-
Sublatis igitur de medio desolationis sue duobus capitibus , residua scismaticorum turba in desperationis bara-
tro constituta , cum nullus de Ecclesie corpore superstes existeret quem sibi preficere possent , assumpserunt
quendam Iohannem , quondam abbatem Strumensem , virum apostatam , lubricum , voracem atque girovagum, et 25
non sine risu et multorum ludibrio in cornutam tertiam bestiam erigentes in cathedra pestilentie, tanquam per.
fidi et pertinaces ipsam abominationem adoraverunt et venerari instinctu diabolico presumpserunt . Hic apostaticus
homo cum pro suis meritis sperneretur ab omnibus bonis et odiretur , adhesit pravis et sceleratis quorum
prepositus et princeps diutius exstitit . Cuius fautores ac domestici familiares solummodo fuerunt apostate,
lenones , scurre , fugitivi ex monasteriis et pro suis sceleribus dampnati , fures quoque et raptores qui sibi egeno 30
et pauperi viatorum et peregrinantium spolia conferebant .
Interea imperator F. , videns duas quas erexerat statuas ex divino iudicio corruisse atque tertiam non de
ad
corpore Ecclesie , set de complicium suorum collegio fuisse assumptam pariter et erectam, doluit usque
precordia, eo quod pars eius ad nichilum devenisset et Alexandri pape causa convalescens in melius semper
proficeret. Set ne in suo malo proposito superari videretur et omnino confundi , simulavit sicut homo callidus et 35
VAR. ― 11 <dare> non - quia] qui - 16 est percussus conieci : ei apparuit cod . 21 fide ratione 27 instintu
BOSON. --- ALEXANDRE III. 421
valde astutus predictam bestiam venerari , et precepit fautoribus suis ut eam manutenerent et sustentarent . Post
aliquantulum vero temporis ad consueta et callida se argumenta convertens , ut omnium favorem posset acquirere,
bonam voluntatem et pium desiderium de reformanda Ecclesie atque imperii pace habere fraudulenter ostendit.
Quippe in tantum se ipsum callide humiliavit quod episcopum Babenbergensem, qui corde catholicus semper
5 extiterat, usque Beneventum ad presentiam pape Alexandri transmitteret ; cui dederat potestatem ut cum eo
iuxta formam capitulorum que sibi commiserat concordiam et pacem firmaret. Iniuncxit etiam sibi ut hec
omnia eidem pontifici solummodo revelaret. Quod quidem, sicut postmodum claruit, hac astutia fecisse dinoscitur
ut inter Ecclesiam et Lombardos scandalum poneret et eos ab invicem separaret. Pontifex autem ubi adventum
ipsius episcopi pro certo cognovit et de Lombardorum causa nichil ei fuisse commissum, non dubitare potuit,
10 sed presentiens versutias et artes mittentis, ideoque cum episcopis et cardinalibus deliberato consilio , ad Lom-
bardos litteras et nuntios festinanter direxit, eorum dubia et nutantia corda firmavit, et ut de singulis civitatibus
unam discretam et ydoneam personam que vicem generalitatis haberet ad eius presentiam destinarent eis
suadendo mandavit , cum quibus verbum pacis et concordie quod idem episcopus deferebat tractare volebat , et
quicquid exinde agendum foret cum eis disponere pariter et ordinare . Unde factum est quod quidam fideles
15 ac sapientes viri a Lombardorum communitate sunt electi et ad presentiam eiusdem pontificis destinati.
Accessit autem iamdictus episcopus ad partes Campanie, et eidem pontifici adventum suum nuntiavit, rogans et
obsecrans ut quia terram Sicilie regis intrare prohibitus fuerat, ad Campanum beati Petri patrimonium pro col-
loquio secum habendo dignaretur reverti . Placuit ergo pontifici ut ad preces illius cum fratribus suis et Lom-
20 expectaret. Altera autem die , cum pontifex de more in pleno consistorio resideret , idem Pabenbergensis advenit
et ante conspectum pape Alexandri reverenter accedens adoravit eum et dixit : « Dominus meus F. imperator
>> misit me ad vos et districte iniuncxit michi ut vobiscum seorsum loquar et vobis solis ea revelem que michi
» dicenda conmisit . » Cui cum pontifex sepe ac sepius diceret : « Inutile penitus est ut michi soli ea exponas
» super quibus absque notitia et consensu fratrum meorum et eorumdem Lombardorum nullum tibi debeo
25 » responsum » , vix tandem ab ipso potuit obtinere ut ipse prius eum solus audiret , et postmodum quibus vellet
audita communicaret. Audivit itaque diligenter illum seorsum pontifex, sicut petiit. Episcopus vero post multa
et varia que pontifici revelavit firmiter asseruit quod in personam eius nichil ulterius agere imperator volebat,
set omnes ipsius ordinationes quas fecerat ratas haberet et ab aliis teneri iuberet . De papatu vero et obedien-
tia sibi tenenda ita implicite loquebatur et velate quod ex verbis eius catholicum sensum capere minime poterat .
30 Cum autem importune sibi ac vehementer instaret, ut super hiis non in parabolis set in veritate apertissime loque
retur, confessus est quod districte prohibitus verba ipsa nec exponere audebat nec mutare . Hiis igitur auditis,
cum nichil amplius ab eodem episcopo elicere posset, ad secretiorem cameram ubi fratres cum Lombardis dimi-
serat pontifex remeavit et audita eis universaliter retulit 1.
VAR. 3 pace om. 11 civitatibus male post generalitatis reiectum est -- 19 ascendere.
NOTES EXPLICATIVES .
1. Il manque ici une phrase pour introduire le discours qui suit, adressé à l'ambassadeur de Frédéric.
LIBER PONTIFICALIS . t. II. 51
422 BOSON. - ALEXANDRE III.
« Prudentiam tuam, dilecte in Christo frater , valde miramur, quod huiusmodi legationem ad nos qui calli-
>> ditates et astutias mittentis non ignoramus quasi nescius detulisti . Cum enim , sicut asseris , idem imperator
» factas a nobis ordinationes iam, Deo gratias , velit recipere atque ab aliis ratas haberi et in persona nostra non
» consentiat, qui , licet indigni , canonice tamen beato Petro in sede apostolica successimus, quid aliud est agere,
>> nisi Deum venerari et colere et ex parte ipsum negare ? Causam nostram tota Dei Ecclesia cum aliis regibus 3
» et principibus christianis iam iudicavit canonicam et nobis usquequaque obedit. Si ergo inter oves quas
>> Deus beato Petro pascendas con misit vult numerari , cur amplius differt eidem apostolorum principi cervicem
» suam flectere et catholice unitati se aggregare ? Nos vero , si per eum non steterit, parati et prompti sumus
>> pre ceteris mundi principibus honorare ipsum ac diligere , et suam sibi iustitiam integre conservare, dummodo
>> matrem suam sacrosanctam Romanam ecclesiam que ipsum ad imperii culmen evexit , filiali devotione diligat (
>> et suam ei libertatem conservet . » Post hec autem , ita increpatus et fraternaliter commonitus , idem Pabenber-
Cum autem apud civitatem Verulis pontifex moraretur et Romani Tusculanos acrius solito impugnarent, Rayno
eorum dominus, nimio terrore perterritus , contra fidelitatem quam eidem pontifici fecerat, Iohanni Maledicto,
qui a Frederico Urbis prefectus factus fuerat, Tusculanam civitatem sicut stultus et insipiens in concanbium dedit 15
et populum Tusculanum a fidelitate qua ei tenebatur absolvit . Data itaque ipsa civitate in manu et potestate ipsius
Iohannis , recepit ab eo Montemflasconem et burgum Sancti Flaviani cum pertinentiis suis , que ad proprium
ius beati Petri tantummodo spectare noscuntur . Super hiis ergo Alexander papa, cum videret beati Petri
patrimonium ita insolenter distrahi et donari, adversus utrumque non indignari et graviter commoveri non potuit ;
quippe medietas ' Tusculani cum Monteflasconis et burgo Sancti Flaviani iure proprietatis ad solam Romanam eccle- 20
siam spectat. Ex alia parte Romani utrosque habebant exosos , set ut possent adipisci dominium, Tusculanam
civitatem ipsam continuis asultibus vehementius infestabant ; unde Iohannes Maledictus non mediocriter territus,
relicta eadem civitate aufugit. Nichilominus quoque Rayno se omnino deceptum fore persentiens , spretus et
pulsus a militibus et populo Montisflasconis , terram ipsam reliquit et nimio rubore confusus ad Tusculanos quos
inconsulte dimiserat voluit remeare . Set quia eos a dominio suo et fidelitate absolverat et alio dominio temere 25
subiecerat , non solum recipere ipsum spreverunt , set etiam de cunctis finibus suis propulsarunt. Cum igitur omni
esset consilio et auxilio destitutus , ad matrem suam Romanam ecclesiam quam temere leserat convolavit, et tam-
quam filius prodigus a domno Alexandro papa et suis fratribus indulgentiam et misericordiam postulavit.
ponens se ipsum et quicquid iuris videbatur habere in civitate Tusculana in eorum beneplacito et misericordia.
Set populus Tusculanus iam prevenerat ipsum Raynonem, et se ac civitatem , quantum in eo erat , sub dominio30
beati Petri et potestate ipsius pontificis sponte tradiderat . Unde factum est quod ipse R. de ipsa civitate donationem
per publicum instrumentum , sicut inferius continetur , eidem pape et successoribus suis fecit .
In nomine Domini. Anno dominice Incarnationis M° C°LXXº, indictione III, pontificatus domni Alexandri Ilı
anno XI, mense augusto , die VIII. Ego Rayno, filius quondam Tholomei de Tusculano , hac presenti die, nullo
NOTES EXPLICATIVES .
1. Les titres sont dans le Liber Censuum , nos 92, 93 , 119 ; Theiner, Cod. dipl. t . I, p . 14, 16 .
BOSON. - ALEXANDRE III . 423
contradicente vel prohibente aut vim inferente, set mea bona voluntate propria et spontanea , in presentia sub-
scriptarum personarum, videlicet H. Hostiensis, Bernardi Portuensis episcoporum; Hu . tituli sancte Crucis, I.
tituli sanctorum Iohannis et Pauli, V. tituli sancti Petri ad Vincula , Al. tituli sancti Laurentii in Lucina , B.
tituli sancie Pudentiane, P. tituli sancti Laurentii in Damaso , I. tituli sancti Marci, T. tituli sancti Vitalis pres .
5 biterorum cardinalium; I. sancte Marie in Cosmidin, A. sancti Theodori, C. sancti Adriani, H. sancti Eustachii,
V. sanctorum Sergii et Bachi, P. sancte Marie in Aquiro diaconorum cardinalium, absque omni conditione,
preterquam ad misericordiam vestram, dono , trado, concedo, renuntio et dimitto vobis , domino meo Alexandro
pape, et per vos vestris catholicis successoribus et sancte Romane ecclesie, civitatem Tusculanam cum arce eiusdem
civitatis, cum domibus, feodis, placitis, bandis , iustitiis et universis usibus et pertinentiis suis, posita non longe
10 ab Urbe, sicut inter suos fines concluditur, cum terris cultis et incultis , vineis , ortis , silvis, castagnetis, pratis,
pascuis, aquis aquarumque decursibus , molendinis et quicquid vel quocumque modo in eadem civitate et eius
arce vel territorio hereditario iure, sive per tenimenta vel feuda seu quocumque titulo, a predecessoribus vestris
vel a vobis aut a predicta sacrosancta Romana ecclesia ego velpredecessores mei aliquando tenuimus, possedimus
aut habuimus seu habere visi sumus . Et ab hac hora in antea potestatem habeatis in ea intrandi, tenendi,
15possidendi, disponendi, laborandi, fruendi, placitandi, infeudandi, et quicquid vobis placuerit et successoribus
vestris et sancte Romane ecclesie perpetuo faciendi. Ego autem tam pro me quam pro omnibus heredibus meis
hec omnia promitto vobis vestrisque successoribus ad iustitiam defendere ab omni homine, si opus et necesse
fuerit. Quod si non fecero vel noluero aut non potuero , sive, quod Deus avertat, aliquis meorum successorum
seu quilibet alius nomine meo vel nomine successorum meorum aut heredum contra hec que prescripta sunt
20 venire quoquo modo presumpserimus, componemus vobis pro pena centum libras auri, et soluta pena carta hec
firma permaneat. Quam scribere rogavi Achillem scriniarium sancte Romane ecclesie, in mense et indictione
suprascripta.
+ Signum manus Raynonis huius carte rogatarii. Iohannes de Supino testis. Petrus de Babuco testis. Petrus
buticularius testis. Mattafellonus nepos domni pape testis . Galiota testis . Albertus hostiarius testis.
Hiis itaque hoc modo peractis , Alexander papa Petrum de Gaieta subdiaconum suum et nobilem virum Iohannem
de Supino Tusculanum premisit , quatinus eandem civitatem cum superiori arce in proprietatem et dominium sedis
apostolice vice sua reciperent . Quod absque mora factum est et recte completum . Ipse vero , celebrata Nativitate
beate Marie, cum fratribus suis de Verulis exiens et versus Tusculanum procedens , in vigilia sancti Luce cum glo-
30 ria et honore civitatem ipsam intravit, et in palatio ipsius arcis tanquam dominus per XXVI menses resedit ¹ .
Ceterum populus Romanus qui ad destructionem illius loci non mediocriter intendebat, contra ipsum pontificem
super hoc valde indignatus est et nimis commotus , proponens cum typo superbie quod civitatem ipsam per
NOTES EXPLICATIVES .
1. Les dates des lettres pontificales obligent à corriger le texte en Anagni, Segni ; il se trouvait dans cette dernière ville le 13 oc-
deux endroits, à écrire sancti Luce ( 18 octobre) au lieu de sancte tobre ; le 30 du même mois une de ses lettres est datée de Tus-
Lucie ( 13 décembre) et XXVI mens. au lieu de XVI. Alexandre partit culum, où il fit séjour jusqu'en janvier 1173.
de Veroli le 12 septembre 1170 ; il s'arrêta à Alatri , Ferentino ,
424 BOSON. ― ALEXANDRE III.
quam populus ipse tam grave infortunium recenter passus fuerat neque tueri debuerat neque recipere.Minabatur
et inmoderatis clamoribus quod nisi locum ipsum omnino desereret , pro suis viribus niteretur inferre sibi
quicquid mali vel contrarietatis agere possent. Cui licet benignus pontifex in omni mansuetudine ac patientia
responderet , et manifestam iustitiam quam sedes apostolica in eadem civitate iamdiu habuerat diligenter osten-
deret , promittens quod de ipso loco qui ad manus Ecclesie devenerat Romana civitas bonum assidue consequetur 5
et nil mali ulterius exinde sibi proveniet ; nullatenus tamen populum ipsum placare potuit vel a sua pravitate
retrahere . Quippe a tempore beati Pauli populus ipse patribus omnino dissimilis factus est et cotidie in deterius
labitur. Quid enim tam notum seculis quam protervia Romanorum ? Sunt enim seditiosi invicem et emuli in
vicinos ; subesse nesciunt et preesse non norunt, superioribus infideles et inferioribus inportabiles ; docuerunt.
10
etiam linguas suas grandia loqui cum operentur exigua . Set iam ad proposita redeamus .
Cum igitur idem populus contra eosdem Tusculanos absque ratione et iusta causa insurgeret et nec personis
nec bonis eorum parceret, vineas et segetes hostiliter devastaret , pontifex patienter sustinuit ut eius familia vim
vi repelleret et suis adversariis tristem vicissitudinem redderet . Tunc exeuntes quidam milites de Tusculano cum
quibusdam peditibus ad exitus viarum et ad pascua iumentorum , audacter capientes homines et iumenta
quecumque invenerunt usque ad portas Urbis , reduxerunt ad propria innumerabilem animalium multitudinem 5
sine dampno suorum . Sic itaque diebus ac noctibus facientes , ita districte Romanorum protervia coacta est, quod
ab Urbe usque Tusculanum securus nemo exibat et arare vel seminare tute non poterat . Post multa vero dampna
hinc inde collata , post varia colloquia communiter habita , in hoc tandem utraque pars sponte convenit, ut pro
urbis Romane honore ac pace pontifex , tanquam pius et communis pater, muros Tusculane civitatis ad extimatam
mensuram usque ad inferiores partes arcis permitteret dirui ; propter hoc autem populus Romanus omnes 20
offensas quas Tusculani intulerant ei penitus remittere et condonare atque veram et perpetuam pacem dare
firmiter spopondebat. Insuper ut omnis dubitatio de universorum mentibus penitus tolleretur, tot iuramentis
Romanorum civium pacem ipsam firmare promittebat quot eidem pontifici et Tusculanis complaceret. Unde
factum est quod octingenti viri ex eodem populo nominatim ad petitionem ipsius presulis et Tusculanorum volun-
tatem , unus in animabus totius populi pariter acclamantis, sicut promissum fuerat, super sacrosancta evangelia 25
iuraverunt.
Peractis igitur iuramentis et aliis conventionibus utrimque rite dispositis , cum exteriora valla fuissent iam
complanata, turres quoque site super muros anteriores consternate iacerent, et ipsorum murorum fortitudo.
conquassata foret atque confracta , populus ipse , iuramentorum suorum oblitus , non est contentus prefixam sibi
mensuram sicut fuerat constitutum servare, set contra datam fidem et prestita iuramenta , contra etiam prohibi- 30
tionem Alexandri pape suorumque fratrum, omnes muros civitatis usque ad arcem a fundamentis impudenter
destruxit. Quid ergo nunc de populo Romano dicere in veritate possumus , nisi quod peccatis exigentibus eorum
infidelitas et inconstantia in universo mundo annuntianda est ? Quamvis autem pravus et inmitis atque indo-
mitus sit, quia tamen ipsius cura specialiter incumbit Romano pape , dissimulare nullo modo debet ut eius
aversionem paterna benignitate non toleret et ad bonum in quantum potest revocare non studeat. Sane cura, 35
non curatio , ab eo exigitur , sicut per evangelistam dicitur : Curam illius habe, non « Cura vel sana illum » .
Quippe « Non est in medico semper ut relevetur eger » . Loquitur quoque Apostolus et dicit : Plus omnibus
laboravi . Non ait : « Plus omnibus profui, aut plus omnibus fructificavi » . Alioquin noverat homo quem Deus
docuerat quia unusquisque secundum laborem accipiet , non secundum proventum . Huius ergo rationis debito
provocatus beatus pontifex Alexander populum ipsum cuius cura sibi a Domino commissa est et cuius iniquitates
5 atque peccata portare tanquam Christi vicarius debet, dissimulatis offensis ad rectitudinis viam et ad bonum
Per idem tempus rumor valde tristis de interfectione sancti Thome Cantuariensis archiepiscopi contra regem
Anglorum ad aures apostolice sedis pervenit . Crescente autem ipsa infamia , rex non inmerito timuit ne in
personam eius ecclesia Romana tantum flagitium graviter vindicaret, si eius innocentiam manifestius non
10 cognosceret. Misit ergo viros ecclesiasticos ac prudentes ad presentiam summi pontificis , tribuens eis potestatem
ut in animam eius iurarent quod de ipsa interfectione unde infamatus fuerat rex ipse in propria persona iuraret
ad mandatum eiusdem pontificis stare . Venientibus autem nuntiis ipsis apud Tusculanum in quinta feria maioris
hebdomade ante Pascha, cum pontifex de consueto more ad ecclesiam vellet accedere , apostolico se conspectui
presentarunt et quod eis ab eodem rege impositum fuerat exponentes , iuramentum sicut diximus facere optule-
15 runt. Tunc pontifex , habito fratrum suorum consilio , exivit foras in consistorio , et in communi audientia , sicut a
cardinalibus distinctum fuit et computatum, ab eisdem nuntiis iuramentum ipsum recepit et indutias regi
concessit. Unde factum est quod duos ex fratribus suis, A. tituli sancti Laurentii in Lucina et T. tituli Vestine
presbiteros cardinales ad partes Gallie pontifex destinavit , quatinus eis presentibus ibi reatus seu innocentia regis
claresceret, ubi tam detestabile flagitium fuerat perpetratum .
20 Rex vero, ubi legatorum sedis apostolice presensit adventum , relictis omnibus imminentibus sibi negotiis que
tunc in Ybernia exercebat, festinanter in Normanniam rediit et apud Chan secundo ad eorum presentiam cum
episcopis et baronibus suis humiliter ac reverenter accessit , paratus eorum stare mandato , sicut per nuntios
suos ante fuerat compromissum . Cum autem nullus appareret qui super imposito sibi crimine ipsum impeteret ,
rex coram eisdem legatis, adstante episcoporum ac baronum et aliorum tam clericorum quam laycorum multitu-
Ego H. rex iuro super hec sancta Dei evangelia quod mortem sancti Thome neque cogitavi, neque scivi, neque'
fieri precepi ; et quando facinus ipsum perpetratum cognovi, tantum dolui et tristis effectus sum quantum si
proprium filium meum cognovissem interfectum . Set in hoc me non valeo excusare quod occasione commotionis
et iracundie mee quam adversus eundem sanctum virum conceperam interfectus non fuerit . Pro quo reatu,
30 quia causam necis eius dedisse videor , ducentos milites sub expensis meis ad defensionem christianitatis absque
dilatione Hierosolymam destinabo per annum ibidem mansuros, vel tantum eis persolvam unde totidem milites
ibidemper annum valeant retinere. Signum quoque dominice crucis usque ad triennium accipiam , et in propria
persona illuc proficiscar, nisi remaneam de licentia Romani pontificis. Illicitas etiam consuetudines quas
temporibus meis in tota terra mea introduxi penitus casso et ex hoc nunc observari prohibeo . Appellationes vero
35 ad apostolicam sedem de cetero libere fieri permittam et in hoc neminem prohibebo . Preterea ego et maior
1
filius meus rex iuramus quod a domno Alexandro papa et eius catholicis successoribus minime recedemus !
Dum autem hec in Gallia agerentur , Romani persistentes in insipientia sua, cupientes ad eos reverti pastorem et
episcopum animarum suarum cum fratribus suis episcopis et cardinalibus non permiserunt Urbem ingredi et in
ecclesiis suis debitum exercere officium . Eis ergo verbum Dei spernentibus quod primum ipsis evangelizandum 5
fuerat, pontifex de Tusculano cum fratribus suis exivit et ad beati Petri Campanie patrimonium quousque meliora
tempora Ecclesie sue provideat Dominus moraturus accessit 2 .
Interea cum illustrator Anglorum beatissimus Thomas in multa coruscatione miraculorum Dei nutu circum-
quaque fulgeret , et non solum amici , set etiam persecutores veniam postularent peccatorum , et salutis beneficia
petituri ad eius tumbam incessanter accederent , Romanus pontifex ad instantiam cleri et populi Gallicani eundem 10
martyrem canonizavit auctoritate apostolica et inter ceteros sanctos conscribi precepit . In die namque Purificationis
beate Marie , convocatis episcopis et abbatibus Campanie, apud Signiam in honore ipsius specialiter missarum
sollempnia celebravit et passionis eius diem IIII kal . ian . perpetuo agi constituit . Unde occidentalis ecclesia exul-
tavit in gaudio magno et gloriosi martyris nomen augebatur quotidie in ostensione virtutum , ita ut ab extraneis
etiam gentibus de celebri celebrius haberetur . Per ipsius merita omnipotens Deus evidenter mortuos suscitavit, 15
cecis quoque visum , surdis auditum et claudis reddidit gressum , mundavit leprosos , curavit infirmos , demoniacos
liberavit, et alia multa mirabilia per eum nichilominus voluit mirabiliter operari ; ideoque plurimi fidelium in
honore ipsius ad laudem et gloriam Creatoris nostri ecclesias construxerunt et bonis ac possessionibus suis ditarunt.
Post mortem vero eiusdem martyris biennio iam elapso et tribus mensibus , non absque divine ultionis iudicio,
sicut creditur, accidit quod maior filius predicti regis Anglorum quem paterno affectu ipse in regem sublimaverat, 20
contra patrem nequiter insurrexit et una cum matre ac fratribus ipsum expellere de toto regno temere attemptavit.
Unde regnum ipsum in duas partes divisum est , et barones Equitanie armati alii cum filio alii cum patre steterunt.
Ad cumulum quoque tam detestandi excidii rex Francorum iuniorem regem , cui filiam dederat in uxorem, in
sua protectione suscepit , et contra patrem iuvare ac manutenere pro viribus laboravit . Ceperunt itaque perniciosa
hinc inde mala succrescere , et filius , peccatis exigentibus , patris querebat interitum , et pater necem filii sitiebat . 25
Deinde maximi utrinque parati exercitus , et rex iunior una cum socero suo rege Francorum Normannie fines
adversus patrem pugnaturus ingreditur . Econtra rex maior Anglorum in manu forti defendere terram suam
nichilominus elaborat et vim vi repellere omnimodis nititur . Nec mora , bellatores undique ad arma prosiliunt,
rapinas exercent , villas incendunt, castra expugnant, invadunt ecclesias , et alia impietatis opera per totam
Equitaniam crudeliter exercere non cessant . Hiis igitur malis quotidie increbrescentibus , dompnus Alexander papa 30
NOTES EXPLICATIVES .
1. J'ai suppléé minime recedemus, car il manque évidemment quel- quamdiu vos sicut antecessores vestros et catholicos reges ha-
que chose comme cela . A la place de ces deux mots , les manuscrits buerint, minime recedetis » ( Savile , Scr . rerum Angl. , p . 530).
postérieurs ont les suivants : recipiemus et tenebimus regnum An- 2. Le pape se retira à Segni, où il s'journa depuis le 27 janvier
glie et nos et nostri successores in perpetuum non reputabimus nos 1173 jusqu'aux derniers jours de mars suivant. A partir du 28
Anglie reges veros, qui se relient mal au texte . Ma restitution se mars il résida à Anagni. Les termes dont se sert Boson :
fonde sur les termes dans lesquels le serment de Henri Il est visé « quousque... provideat Dominus » supposent que ce qui pré-
par l'historien Roger de Hoveden : « Et iurastis ambo ( le roi et son cède a été écrit avant que le pape n'eût quitté Anagni pour se
fils) quod a papa domno Alexandro et catholicis successoribus eius rendre à Venise ( décembre 1176) .
BOSON . - ALEXANDRE III. 427
vastationibus et detrimentis utrorumque regnorum pro sui officii debito cupiens providere , misit ad partes illas
e latere suo P. tituli sancti Grisogoni presbiterum cardinalem, cui dedit in mandatis ut ascitis secum episcopis
et aliis religiosis utriusque partis , operam et studium diligenter impenderet qualiter reges ipsi possent ad pacem
et concordiam unanimiter revocari . Unde factum est quod in tempore congruo adveniente ipso legato , ecclesiarum
5 prelati et alii religiosi ac prudentes viri cum eodem legato partes suas ita ferventissime interposuerunt , quod
Eodem tempore, in anno XV pontificatus domni Alexandri pape, Fredericus imperator dictus ad suggestionem
Papiensium et marchionis de Monteferrato quinta vice in Lombardiam hostiliter remeavit . Transivit enim per
• montem Senisium , et in multitudine gravi descendens ad planitiem , III kal . octobris castrametatus est iuxta
10 Secusiam . Altera autem die , conceptum furorem amplius occultare non valens , in primordio detestabilium operum
suorum civitatem ipsam combussit, et exinde acies suas versus Astam ad exercenda reliqua mala direxit.
Habebat enim circa se multitudinem copiosam barbarice gentis , homines assuetos in bellicis artibus , viros
nequissimos , rapaces et desperatos , quos de Flandria et circumpositis locis collegerat , et quos neminem amantes
amat nemo . Lombardi vero in uno spiritu et una voluntate coniuncti , quoniam ipsius Frederici reditum ex longo
15 presenserant , civitates suas et arces bene munierant , et ad resistendum sibi in faciem tanquam viri bellicosi et
potentes intrepidi existebant . Miserunt itaque ad subventionem Astensium , qui secum iamdiu confederati fuerant,
viros industrios , in consilio valde providos et in armis probatos , quatenus eosdem Astenses contra impetum
supervenientis hostis animosiores redderent , et , cum res exigeret, pro sua libertate manutenenda eorum exhor-
tatione fortius dimicarent. Illi vero deterius sibi providentes in posterum , impudenter recesserunt a confederatione
20 societatis Lombardorum , et prostrantes se in conspectu iamdicti F. tradiderunt civitatem in manu et potestate ipsius .
Asta itaque subiugata , idem F. se super seipsum extollens , ad destructionem civitatis Alexandrie , quam noviter
Lombardi construxerant ad honorem beati Petri , cum Papiensibus et marchione Montisferrati conatus est festinare.
Set quia in cunctis actibus suis Deo et Ecclesie adversabatur , inique dispositioni eius omnipotens Deus mirabi-
liter obstitit et suum propositum disturbavit. Tantam namque pluviarum inundationem repente de celo emisit,
25 ut omnia flumina redundarent et in paludes cuncta campestria verterentur . Videns autem Alexandrie populus
de celo auxilium sibi conferri , qui iam metu terribilis principis fugam paraverat , resumpsit vires et animos atque
confidens , postposita trepidatione se viriliter preparavit . Set quamvis asperitas yemis et imminens pluviarum ac
nivium difficultas eundem F. ad Alexandriam dehortarentur accedere, nichilominus tamen in fortitudine sua
30 processit et castra iuxta ipsam civitatem in territorio aquoso utcumque firmavit . Diligenter itaque circumspiciens
quod eadem civitas preter fossata et vicinitatem fluvii Tanneris nullo murorum vel turrium gauderet presidio ,
despexit eam , sperans inaniter quod in primo congressu possit ipsam omnino delere . Collectis igitur cunctis
viribus sui exercitus, in eosdem Alexandrinos gravissimum fecit assultum . Applicuit quoque ad aggeres diversi
generis machinas et diu cum eis atrociter dimicavit . Set auxiliante Domino prevaluit Alexandrinus populus , et
35 machinis hostium per violentiam captis , totam illam barbariem non sine occisione usque ad tentoria fugere
compulit . Unde quia idem F. visus est superari , in iracundiam maiorem exarsit, et ideo contra consilium et
voluntatem principum suorum in obsidione ipsa quousque victoriam obtineret morari disposuit . Set quoniam
yemis asperitas imminebat et exercitus omnium patiebatur necessariorum indigentiam, equorum multitudo cepit
omnino deficere et militum apparatus modico pretio distrahi . Nec tamen pro his vel aliis difficultatibus ab
Alexandrinorum inpugnatione iracundia imperialis cessavit, licet ab eis semper tristiorem vicem reciperet . Cum
autem neque terroribus neque blandiciis neque promissionibus cives ipsos ad deditionem inclinare ullatenus 5
posset, subterraneos meatus occulte fieri fecit per quos civitatem ipsam ex inproviso intrare speravit atque
invadere. Set resistente Domino inde perniciosam iacturam incurrere meruit unde in futuro victoriam et trium-
Et quoniam eadem civitas iam per quattuor menses districte obsessa fuerat, et in multis patiebatur indigentiam,
Lombardorum vires et suffragium communiter postulavit . Tunc inmensa civitatum Lombardie societas citissime 10
in unum convenit , et de communi omnium voluntate firmiter statuit ut cum habundantia victualium et aliis
necessariis ad Alexandriam in manu valida sine mora festinare deberet . Mediante igitur Quadragesima om-
nes civitates et nobiles totius Ligurie ac Marchie et Emilie apud Placentiam convenerunt , et rite dispositis
atque ordinatis omnibus que ad bellicos usus videbantur spectare , cum navibus et plaustris victualibus honeratis
et armis exierunt de ipsa civitate . Processerunt autem in multa fortitudine militum et peditum armatorum, ba- 15
listarum etiam et arcariorum , versus Alexandriam , et in dominica de Ramis palmarum iuxta Terdonam castra sua,
Ubi vero Teotonici cum Lombardis ad alterutrum se conspexerunt, timor et ebetudo mentis F. invasit, attendens
stare contra se armatorum terribilem multitudinem , velut castrorum aciem ordinatam . Et exinde ad consueta
calliditatis argumenta se convertens , Alexandrinis in dolo placide locutus est hec verba : « In crastinum sanctus 20
» dies Veneris imminet quem omnis christianus devotissime colit , et ideo pro reverentia Crucifixi treuguam
>> vobis et securitatem usque in secundam feriam ex imperiali benignitate concedo et largior. » Recepta itaque
securitate, cum singuli de populo , nichil mali suspicantes, dormirent secure in domibus suis , eorum insidiator
circa primam vigiliam noctis fortiores viros armatos in civitatem per subterraneos meatus intrare precepit, et
ipse cum toto exercitu ad portas stetit armatus, expectans quousque illi quos premiserat civitatem intrassent et 25
conclamantium voces audiret ; quatenus dum bellum intrinsecus augeretur , ipse de foris per portas violenter
irrueret et civitatem hostiliter occuparet . Set a Domino factum et mirabile in oculis omnium fuit quod eadem
civitas a tam perversa proditione in momento liberaretur et inventa iniquitas in perversorum capud iuste retor-
queretur. Nichil enim iustius quam necis artifices sua lege perire . Non potest autem mentiri Veritas que sic de
reprobis loquitur : Convertetur dolor eius in caput eius et in verticem ipsius iniquitas eius descendet , et rursus : 30
Qui proximo suo parat foveam, ipsemet incidit in eam . Cam igitur vigilatores qui custodiebant civitatem armato-
rum cuneos civitatem ingressos fuisse viderent, exclamaverunt vocibus magnis ut populus cito ad arma consurgeret
et ingressos hostes expelleret . Tunc cives subito expergefacti velociter convolarunt ad arma, et tanquam leones
audacter irruerunt in hostes . Quos cum beato Petro, quem ante se in albo equo et corruscantibus armis preire
cernebant, prostraverunt in terram, et in gladio compulerunt omnes qui mortem evaserant exire super ipsos 35
aggeres , ex quibus precipitabantur inviti . Omnes preterea qui de subterraneis meatibus nondum exierant
superiori terra cadente suffocati sunt. Apertis autem portis exivit populus in fortitudine magna et exercitum
perfidi F. usque in diem sabbati percussit in gladio ita , quod usque ad ipsius castra mortuorum strages usque-
quaque iacebant ; insuper ligneum castellum quod in perniciem civitatis ex fortioribus et electis militibus.
studiose armaverat, tamdiu viriliter expugnavit quousque illud cum ipsis militibus violenter combussit.
5 Videns igitur F. divinam sibi maiestatem in omnibus adversari , timuit ne propter supervenientium Lombardo-
rum exercitum incurreret violentiam et cum rubore cogeretur ab obsidione discedere . Quocirca in proxima nocte
castra fecit comburi et in dominice Resurrectionis aurora cum omnibus suis versus Papiam iter suum direxit . Set
quoniam vitare non poterat quin iuxta expeditionem Lombardorum transitum faceret, ea astutia prope Lombar-
dos in villa que vocatur Guiguella ¹ voluit castrametari , quia non verebatur ab eis offendi nisi prius ab ipso fuis-
10 sent hostiliter provocati . Lombardi vero nondum cognoverant ea que omnipotens Deus hesterna die cum Alexan-
drinis mirabiliter fecerat. Set ubi viderunt F. erectis vexillis contra se venientem, assumpserunt arma, et coram
eo parati ad pugnam viriliter steterunt in armis , expectantes quid potius faciendum eligeret, an inciperet bel-
lum cum ipsis , quod minime credebatur, quia valde pauciores quam ipsi viros bellatores habebat, an quiete
castrametaretur et neminem lederet . Ipse vero eadem die quam fecit Dominus resedit pacifice in predicta
15 villa . Illucescente autem secundo die , quidam nobilium qui nulli partium habebantur suspecti prius ad F. et con-
sequenter ad Lombardos humiliter accesserunt in hec verba : « Que maior insania vel quod excellentius malum
>> excogitari potest aut operari , quam ut dominus servum sive servi dominum iure suo privare omnino conentur
>> et per violentiam possidere ? Sit ergo unaqueque pars suo iure contenta, et tam gravibus malis iam cessantibus
» pax optata inter vos cooperante Domino reformetur. » Tunc imperator suspirans , post multa que hinc inde al-
20 legata fuerant, sic respondit : « Ego salvo imperii iure super hac controversia paratus sum stare arbitrio bonorum
>> virorum utriusque partis . » Et consequenter communitas Lombardorum dixit : « Salva ecclesie Romane ac nos-
>> tra libertate pro qua decertamus , nos itidem facimus . » Et statim electi sunt a F. Phylippus Coloniensis electus ,
G. de Pozasca Taurinensis capitaneus , et R. de sancto Nazario Papiensis ; a Lombardis vero G. Pistis de Mediolano ,
G. de Gambara Brixiensis et C. de Verona ; in quos utraque pars ylariter compromisit 2. Post hec Lombardi ad F.
25 reverenter accesserunt et honoraverunt eum ; a quo ipsi benigne recepti et honorati sunt.
Hiis itaque utrinque ita peractis , F. exercitum abire permisit, et cum uxore ac filiis et domestica familia in ci-
vitatem Papiam descendit ; Lombardi vero ad propria cum gaudio redeuntes obviaverunt secus Placentiam Cremc-
nensibus cum carrocio suo et expeditione sua . Ipsi enim semper claudicaverunt in facto communitatis civitatum,
respectu amicitie Papiensium , et ideo studiose post alios distulerunt exire, ut disturbaretur expeditio communitatis
30 pro
retardatione ipsorum . Cognito igitur quod sine ipsis facta erat predicta concordia , confusi sunt in erubescentia
sua . Tunc populus Cremonensis in consules suos nimium exardescens, civitatis sue contumeliam graviter vindi-
cavit, funditus diruens palatia eorum ac domos, bona omnia diripuit , et alios in loco eorum consules ipsis depo-
NOTES EXPLICATIVES .
1. Ce lieu s'appelle maintenant S. Giulietta , près Casteggio . t. IV, p. 277 ; M. G. Leg. , t. II, p. 151 ), où ils sont ainsi désignés :
2. Ce compromis a été publié par Muratori, Antiq., t. IV, « Archiepiscopus Coloniensis et Gualfredus de Plozasca et Rai-
p. 275 ; cf. M. G. Leges, t . II, p . 145. Boson se trompe sur les nerius de sancto Nazario ex parte imperatoris F.; et ex parte
noms des arbitres ; il paraît les avoir confondus avec ceux qui societatis Albertus de Gambara Brixiensis et Gerardus Pistus
figurent dans la convention du 22 juillet 1177 (Muratori, Antiq., Mediolanensis ... Illud idem iurare debet unus de Verona. >>
LIBER PONTIFICALIS , t . 11 . 52
430 BOSON . ALEXANDRE III.
sitis subrogavit . Quamvis autem Lombardorum civitates cum eodem F. de concordia et pace tractarent ad invi-
cem , cognoscentes tamen versutias hominis illius nichilominus sibi ab eo cavebant in posterum. Propterea
confederationis sue iuramenta sollicitius innovarunt et in cunctis maiorem circumspectionem semper gesserunt.
Fredericus vero cum apud Papiam diutius moraretur et in cunctis actionibus suis eventus semper sinistros ha-
beret, ut religiosos viros et vulgarem populum sibi favorabilem redderet , pacem Romane ecclesie quam pre ceteris 5
rebus affectare publice asserebat , per se ipsum requirere studuit . Misit ergo per litteras et familiares suos ad
Hostiensem et Portuensem episcopos et cardinalem sancti Petri ad Vincula , ut pro reformanda pace inter Eccle-
siam et imperium ad eum secure accederent, quatenus viva voce ad alterutrum opus ipsum tractare et ad optatum
finem cum honore Ecclesie possent Domino cooperante perducere . Quod verbum postquam ad aures apostolice
sedis pervenit, non inmerito suspectum omnibus fuit, tum quia preteritorum exhibitio futurorum certitudinem 10
demonstrabat, tum quia idem Fredericus nondum videbatur ad aliqua bona opera ullo modo inclinari . Verumta-
men, quoniam , secundum beati Augustini dictum , dubia semper in meliorem partem sunt convertenda , et quia par
non solum inquirenda sed persequenda esse describitur, domnus Alexander papa de communi fratrum suorum
consilio predictas personas plene instructas ad presentiam ipsius principis honorifice destinavit . Eis igitur segre
gatim per diversas regiones proficiscentibus , plebs universa in iocunda eorum inspectione letabatur in Domino et (5
ad consignationem puerorum ipsis copiosam multitudinem infantium presentabat . Episcopus namque Portuensis et
cardinalis sancti Petri ad Vincula per Spoletum et Imolam atque Bononiam honorifice transeuntes usque Placen-
tiam processerunt, ibique adventum Hostiensis episcopi qui per Pisanam et Lucanam civitates cum gloria et ho-
nore transivit , per dies aliquot expectarunt . Interim vero , ut cum rectoribus civitatum Lombardie super hiis que
imposita sibi fuerant insimul haberent colloquium , perrexerunt Laudam . Completo itaque ipso colloquio , audie-
Ut autem ipsi tres apostolice sedis legati fuerunt insimul , nuntiaverunt F. adventum suum , petentes ab eo ut
quid eos vellet agere ipsis continuo significaret . Quibus ille benigne respondens mandavit ut transito flumine
Pado ad eum secure accederent . Tunc legati de civitate Placentia cum magno clericorum et militum comitatu
exeuntes , processerunt ad Padi ripam , et in preparatis navibus transeuntes , venerunt in civitatem Papiam, in qua 25
honorifice recepti fuerunt et hospitati . Altera autem die , imperatore cum principibus et multo ac celebri populo-
rum concursu in publico residente , legati ad eius presentiam pariter accesserunt . Cum igitur ante ipsius cons-
pectum introirent, et prope illum ex opposito in suis faldistoriis consederent , continuo idem imperator, deposito
quod gestabat in capite pilleo , eosdem legatos , sicut relatio declaravit interpretis , sermone teutonico salutavit,
addens quod adventus ipsorum sibi plurimum complacebat , et eorundem presentiam valde habebat acceptam ; 30
Tunc episcopus Hostiensis stetit in medio , et in communi audientia omnium iocunda facie ita respondit : « Sa-
» lutatio tua , domne imperator , grata nobis est et valde accepta , sicut precellentissimi principis et excellentissime
» potestatis . Set in huius salutationis alloquio illud nos vehementer exasperat quod ad presens, peccatis exigenti-
» bus , versa vice sicut optamus vos resalutare non possumus . Faciat itaque omnipotens Deus per ineffabilem bo- 33
»> nitatis sue clementiam cum sponsa sua sacrosancta Ecclesia et imperio tuo illam concordiam et unitatis pacem,
>> ut quod modo absque scrupulo conscientie non possumus , in proximo affectuose propitiante Domino valeamus
>> implere . Nos vero propter hoc pium opus quantum in nobis fuerit prosequendum ad vocationem tuam speciali-
>> ter venimus , non in nobis vel de nostris meritis presumentes ; set in illius fiducia huius operis efficaciam po-
» nimus, qui cum ad predicandum mitteret discipulos suos , dicens : Ego vos elegi et posui vos ut eatis et fruc-
5 » tum afferalis et fructus vester maneat…….. » Et incipiens ab exordio scismatis ita universa Ecclesie gravamina et
manifestam imperii deploravit iacturam , ita pro utriusque partis concordia et pace intrepide peroravit, ut omnes
qui aderant in verbis eius mirarentur, et gaudentes in cordibus suis ad invicem dicerent : « Non enim hic homo
>>> qui loquitur, sed Spiritus Dei Patris qui habitat in eo . » Deinde abrevians verbum , inperatoris duritiam in eo
maxime increpando redarguit , quod ubi quattuor ille persone que de corpore Ecclesie sibi adheserant de medio per
10 iudicium Dei erant sublate, et totus orbis unum Romanum pontificem in patrem et animarum suarum pastorem
receperat, ipse solus non debebat unitati catholice amplius adversari , set in unam sanctam et apostolicam Eccle-
siam credere et ei humiliter obedire . Post hec episcopus Portuensis et cardinalis sancti Petri ad Vineula circa
eandem materiam compendiosum fecerunt sermonem , et ad pacis bonum imperatoris animum inclinare nunc blan
dis nunc asperis nichilominus studuerunt . Tunc imperator compunctione plurima placidum dedit responsum et
15 optate paci omnem promisit assensum, aperiens dolorem sui cordis quo se intrinsecus vehementer uri asseruit pro
eo quod Ecclesia Dei sub tante tribulationis discrimine fluctuaret. Et hiis dictis omnes ad hospitia pariter redierunt.
Set post modicum spatium , legati eiusdem Frederici curiam frequentantes , de pacis bono qualiter inter ipsum et
Romanam ecclesiam eiusque adiutores , Lombardos videlicet, Sicilie regem et imperatorem Constantinopolitanum
reformari posset, modo cum eo solo, modo cum eo et eius consiliariis per dies plurimos contulerunt . Ut autem
20 super hiis tractatibus absque sue persone presentia cum Lombardis facilior oportunitas haberetur, imperator
vices suas C. cancellario , P. dicto Coloniensi electo et A. protonotario suo concessit, quatenus collatione habita de
contrarietate capitulorum , quam possent moderantiam adhiberent et ad notitiam ipsius cuncta referrent . Ipsi vero
cum legatis et Lombardorum rectoribus nunc in suburbiis nunc in urbibus , prout eis competentius videbatur, de
pacis reformatione insimul frequentissime tractaverunt. Set cum ea que vicissim petebantur ad imperatoris noti-
25 tiam referrentur, ipse in cunctis modum nimis excedens , et ab Ecclesia in spiritualibus postulavit quod nulli
umquam layco invenitur fuisse concessum, et a Lombardis ultra quod Carolus et Lodovicus atque Octo imperatores
contenti fuerunt exegit . Cum igitur a suo proposito pravo F. recedere nullatenus vellet, legati a sanctorum
Patrum regulis et constitutionibus deviare nolentes , eo in erroris sui perfidia derelicto , ad presentiam domni
pape ac fratrum suorum collegium ductore Domino redierunt . Lombardi vero antiquam sue libertatis possessio-
30 nem viriliter defendentes , improbitati eiusdem F. fortius solito restiterunt, et Papienses cum marchionibus et
Cumanis assiduis devastationibus expugnabant ,
Eodem tempore, Alexander papa ecclesiam Alexandrie ad postulationem Mediolanensis archiepiscopi et com-
provincialium episcoporum atque rectorum civitat um Lombardie episcopatum constituit, in qua fecit in episco-
pum eligi¹ Arduinum Romane ecclesie subdiaconum , a Mediolanensi metropolitano tamquam suum suffraganeum
35 consecrandum .
Preterea Papiensem episcopum crucis et pallei dignitate privavit , eo quod civitas eius Octaviano heresiarche ac
F. imperatori excommunicatis adhesit, et post satisfactionem prestitam eundem F. in gravem iacturam Ecclesie
ac Lombardorum presumpsit in Ytaliam revocare . Hec namque civitas , sicut Gesta pontificum Romanorum decla-
rant, ab antiquo receptaculum fuit regum Ecclesiam et pontifices Romanos persequentium . Aistulfus enim rex
Lombardorum Ravennatem exarchatum Stephano pape secundo violenter abstulit et alia gravia mala ecclesie 5
Romane atque Urbi tanquam vir nequam et pessimus , Dei et beati Petri timore pcstposito intulit . Propter quod
recolende memorie Pipinus Francorum rex ab eodem papa rogatus Lombardiam secundo cum exercitu magno
intravit , et ipsum A. in Papia rebellantem tamdiu obsedit quousque ad mandatum eius et voluntatem iamdicti
pontificis satisfecit et omnia Ecclesie ablata restituit . Desiderius quoque rex , qui eidem A. in regno successit,
Adrianum papam primum nichilominus , Ecclesiam et Urbem impie atque crudeliter est persecutus . Unde Carolus (0
rex ad preces ipsius pape hanc eandem civitatem in qua Desiderius ipse fuerat receptus per sex menses ita
districte obsedit, quod eundem regem et eius uxorem per violentiam cepit , et captum ad suum Francorum regnum
secum reduxit . Non est ergo mirabile si modernis temporibus hec perfida civitas contra Ecclesie unitatem scis-
Et factum est in anno dominice Incarnationis MCLXXVI , pontificatus quoque Alexandri pape anno XVII , circa 15
finem mensis iunii , dum F. expectaret in constituto termino exercitum quem de Alamannia excitaverat , deliberato
cum Papiensibus consilio , perrexit Cumas occulte cum paucis , ibique recepto exercitu ipso et aggregatis sibi
universis Cumanis , ex inproviso Mediolanensium fines invasit, quorum villas et predia hostiliter depredari et
devastare incepit. Statuerat enim cum ipsis Papiensibus ut ex quo Mediolanensium terras ingrederetur, dato eis
signo quod inter se nominaverant, civitas ipsa in manu valida succurrere sibi deberet et resistentes Lombardos a 20
deceptus est in cogitatione sua , quia longe sibi deterius modo accidit . Lombardorum namque civitates impium
eius propositum et pravam intentionem contra se iaradiu presenserant , et ideo preparate ad bellum omnes unani-
miter sibi occurrere festinabant . Set Mediolanenses ubi adventum accelerantis adversarii certissime cognoverunt, 25
non expectaverunt alias civitates , set cum Placentinis et centurionibus electorum militum de Verona , Brixia .
Novaria et Vercellis, exierunt extra Mediolanum in primo sabbato mensis iunii cum carrocio suo , et venerunt in
magna fortitudine ad quendam congruum sibi locum , inter Barranum et Brixanum, hora quasi tertia , XV miliario
ab urbe . Tunc premiserunt septingentos milites armatos versus Cumas , ut scirent qua parte veniret potentissimus
et fortissimus eorum adversarius. Quibus per tria fere miliaria proficiscentibus trecenti Alamannorum milites 30
obviaverunt , quorum vestigia F. cum toto exercitu sequebatur , accinctus ad prelium committendum. Nec mora,
hostes vehementer in hostes insiliunt et sese ad invicem strictis mucronibus conterunt . Set ubi gravior multitudo
NOTES EXPLICATIVES .
1. En réalité la bataille de Legnano eut lieu huit jours auparavant, le 29 mai 1176.
BOSON. - ALEXANDRE III . 433
principis supervenit, Lombardorum milites inviti terga dederunt et ad carrocium Mediolanensium facere confu-
gium exoptantes , non potuerunt a facie persequentis ibidem remanere , set cum reliqua fugientium multitudine
ultra carrocium per dimidium miliare coacti sunt fugere . Tunc electa Mediolanensium bellatorum militia , que in
posteriori acie tanquam murus impenetrabilis firmiter consistebat , premissa oratione ad Deum et ad apostolum
5 eius Petrum atque beatum Ambrosium , erectis vexillis confidenter obviavit F. in virtute magna. Et in primo
quidem congressu vexillifer ipsius F. transfossus lancea corruit in terra , et sub equorum pedibus trucidatus reman-
sit. Ipse quoque imperator inter ceteros loricatus , ubi coruscantibus armis propriis insignitus apparuit, ab eisdem
Lombardis fortiter percussus , de sella cecidit et ab omnium oculis statim evanuit. Urgentibus ergo ipsis Lombardis ,
tota Teutonicorum expeditio in fugam conversa , per octo miliaria fugit in timore mortis ; de quorum multitudine
10 paucis evadentibus , alii gladio interfecti , alii fuerunt in Ticino submersi , et residua turba per diversas civitates
in captivitatem fuit divisa . Set Cumanorum perfidus populus , qui ab Ecclesie unitate et a Lombardorum confede-
ratione animo inreverenti et infrunito discesserat , totus fere prostratus in campo remansit, aut gladio interemptus ,
aut in captivam captivitatem contumeliose deductus . Spolia vero universa post optate victorie famosum trium .
phum victrix Lombardorum societas libenter collegit, et in pace singuli habuerunt quod fortuna unicuique donavit .
15 In quibus, preter armorum et equorum multitudinem copiosam , inextimabiles divitie et queque optima terre preter
spem fuerunt inventa.
De imperatoris vero persona, utrum evaserit an cum ceteris interfectus in campo remanserit, diu apud omnes
dubitatio maxima fuit, in tantum quod eius uxor, in luctu et mestitia posita , etiam lugubrem vestem induerit.
Cum autem super hoc tota Ytalia plurimum vacillaret, ecce subito Papie apparuit, atque inmenso apparatu et
20 strenua militia desolatus . In hoc autem manifeste ostendit Dominus quod per Esayam locutus fuerat, dicens :
Oculi sublimis hominis humiliati sunt, et incurvata est altitudo virorum fortium . Quamvis autem causa eius
ab eo tempore quo cepit Dei Ecclesiam persequi semper, ultore Domino, in deterius laberetur et nulla eum ad-
versitas seu difficultas laboris a suo incepto retraheret , modo tamen ita vehementer a superno iudice percussus
atque contritus est , quod ad pacem Ecclesie quam hactenus in duplicitate quesierat inclinari humiliter videretur ,
25 et eam per maiores personas imperii a domno Alexandro papa et eius fratribus suppliciter postularet . Quippe
omnes ecclesiastici ac seculares principes regni , qui predictum F. in errore suo hucusque secuti fuerant, dixerunt
ei quod nisi cum Ecclesia pacem faceret eum ulterius non sequerentur nec sibi auxilium ferrent. Preterea so-
cietatem Lombardorum contra Teutonicos ita Dominus fortem et audacem reddiderat, ut quoties cum illa barbarie
in prelio decertaret , in primo congressu victrix existeret , et eam ante faciem suam tanquam volatiles paleas dis-
30 pergeret atque fugaret .
Misit ergo imperator F. ad presentiam domni Alexandri pape W¹ . Magdeburgensem archiepiscopum , Christia-
num Maguntinum et P2 . Varmatiensem electos , atque Ar³ . protonotarium regni , maiores imperii principes , cum
plenaria potestate complende pacis inter Ecclesiam et imperium . Qui venientes usque Tiburtum , nuntiarunt pon-
tifici sedenti apud Anagniam sui adventus causam, et inpetrato securo ducatu , recepti sunt a duobus cardinalibus
NOTES EXPLICATIVES .
1. Wigmannum . 3. Arduinum . Ces noms figurent au bas des préliminaires d'A-
2. Conradum . Le P. est fautif. nagni. Cf. la note suivante .
434 BOSON . - ALEXANDRE III .
In crastinum vero , cum pontifex in consistorio astante clericorum et nobilium multitudine resideret, accesse-
runt ad maiorem ecclesiam cum decora societate sua et exinde intrarunt in conspectum pontificis . Stantes au-
tem in medio coram ipso et cum multa reverentia loquentes , dixerunt : « Dominus noster imperator desiderio
>> magno desiderans Romane ecclesie ac vobis pacem veram dare, misit nos cum plenitudine potestatis ad pre-
» sentiam vestram , instanter postulans ut verbum illud concordie ac pacis , quod in preterito anno fratres vestri 5
>> secum presentialiter tractaverunt et usque modo peccatis exigentibus imperfectum remansit , nunc per nos et
>> assensum vestrum, quantum in eo fuerit , auctore Domino compleatur . Notum est enim et indubitatum quod
>> ab initio nascentis Ecclesie omnipotens Deus in orbe duo esse voluit quibus principaliter mundus hic regeretur ,
» sacerdotalis dignitas et regalis potestas ; que nisi ad invicem concordia fulcirentur, pax ubique nullatenus ser-
» varetur ef mundus controversiis et bellorum strepitu habundaret . Cesset igitur iam nunc ista odiosa turbatio et 10
» per vos duos principes orbis pax desiderata ecclesiis universis et populo christiano reddatur . »
Hiis igitur publice allegatis , benignus pontifex ylari et placido vultu respondens ait : « De adventu vestro cum
>> iocundis rumoribus valde gaudemus , et exinde omnipotenti Deo gratias agimus . Non est in presenti seculo res
>> que in auribus nostris ita dulcescat quam si dominus vester imperator , quem inter alios principes mundi cognos-
>> cimus esse maiorem , pacem nobis veram dare , sicut asseritis , velit . Set si vult integram pacem suam nobis tri- 15
» buere et ecclesie Romane, oportet ut eam universis auxiliatoribus nostris , maxime regi Sicilie ac Lombardis et
>> imperatori Constantinopolis , qui nobis contra eum in Ecclesie necessitatibus firmiter adstiterunt , pariter tri-
>> buat . » Legati vero approbantes et collaudantes verbum pontificis dixerunt ; « In mandatis accepimus a domno
>> imperatore ut secrete vobiscum et cum fratribus vestris loquamur , quatinus ea que inter nos et vos tractanda
» fuerint et statuenda inimicus homo non sentiat, et in secreto serventur quousque pacis bonum prestante Domino 20
>> compleatur. Scimus enim quod in parte nostra et vestra nonnulli sunt qui pacem odiunt et hanc discordiam li-
Hiis itaque auditis , universus conventus discessit , et pontifex cum fratribus suis et eisdem legatis secretarium
consilii solus intravit . Ceperunt autem de verbo pacis ad invicem diligenter tractare ; set quoniam res ardua et
multum difficilis agebatur (multi enim nobiles ac potentes in scismate graviter lapsi fuerant, et de quibusdam ca- 25
pitulis inter Ecclesiam et imperium controversia vertebatur ) , ultra XV dies tractatus ipse duravit. In quo spatio
sanctorum Patrum auctoritates , privilegia imperatorum et antique consuetudines atque mille rationes ostense
sunt, et super eis diutius est laboratum atque subtiliter disputatum . Tandem cooperante sancti Spiritus gratia ita
factum est, quod de omnibus capitulis inter Ecclesiam et imperium cum sepedictis legatis pontifex et fratres eius
unanimiter concordarunt ' , remanente causa Lombardorum in eo statu quo erat , usque ad commune colloquium, 30
quoniam in eorum absentia nec debuit nec potuit terminari . Et quoniam sine imperatoris et eorumdem Lombardo-
rum corporali presentia pax ipsa, sicut predictum est , fieri non debebat , constitutum est ut pontifex cum fratribus
suis pro tanto desiderate pacis bono laboraret in proprio corpore , et ad partes Lombardie absque longa dilatione fes-
1. C'est le célèbre Pacte d'Anagni , Une copie contemporaine de nouvelle édition d'après cet exemplaire, dans le Neues Archir,
l'original, qui est perdu, se conserve aux archives du Vatican , t. XIII , p . 109.
arm. II , cap . 1, nº 8. M. P. Kehr en a donné récemment une
BOSON. ALEXANDRE III . 435
tinaret . Interim autem data est¹ firma securitas ex parte imperatoris omnibus ecclesie Romane personis et rebus
eorum ac terris beati Petri et Sicilie regis cunctisque viatoribus , usque ad consummationem ipsius pacis .
Hiis itaque dispositis et concorditer ordinatis , ad imperatorem legati alacres redierunt . Porro Alexander papa ,
ut indubitanter ad ipsius imperatoris colloquium posset accedere , ordinato in Urbe vicario , versus mare Adriati-
5 cum iter cum fratribus suis arripuit ; et veniens Beneventum , per Troiam et Sipontum ac montem Gargani tran-
sivit ad civitatem Vestanam in maris litore sitam . Ibi enim devotus beati Petri filius rex Sicilie ad eius obsequium
preparaverat VII galeas, victualibus et armis prout tempus et res postulabat munitas . Duos quoque de magnati-
bus terre sue, R. videlicet Salernitanum archiepiscopum et R. Andrensem maximum comitem , ut honorificentius
cum eis incederet, illuc ad eiusdem patris et domini sui presentiam destinavit . Ut autem imperatorem et Lom-
10 bardos ex suo pontifex adventu redderet certiores , sex de fratribus suis cardinalibus a Siponto usque Bononiam
In diebus illis Hemmanuel imperator Grecorum , volens subiugare sibi Turcorum regnum , in multitudine gravi
3
terram ipsius violenter intravit , et destruens civitates ac villas , fere usque ad Cuneum ³ ubi est sedes regni spo-
liando et occupando universa processit . Tunc Soldanus , gentis illius potentissimus rex , ascitis sibi decem milibus
15 Arabis , in peritia militandi astutioribus pre ceteris gentibus ipsius patrie, cum ingenti multitudine militum et sa-
gittariorum suorum predicto imperatori occurrit , orans et petens ab eo ut terram suam in pace sibi dimitte-
ret et eum ad suum servitium retineret . Optulit etiam ei magna et pretiosa donaria ut eius amorem et gratiam
consequi mereretur ; denique fidelitatem et hominium sibi humiliter voluit exhibere et ad eius servitium cum mi-
litibus et sagittariis suis , quandocumque ab eo requireretur , accedere . Set imperator niminm de viribus et potentia
20 sua confidens (fortissimum namque secum exercitum et valde magnum terra et mari habebat) , despexit eum et
dixit : <
«
<Neque pacem mecum neque placitum facies, nisi Cuneum in manibus et potestate mea reddideris . » Hiis ita-
que auditis , Soldanus tamquam vir sapiens et astutus , simulate retrorsum abiit . Et ascendens montana supra con-
vallium fauces per quas imperator transire ad Cuneum disposuerat , insidias ei posuit ut inopinate ipsum invaderet
et pernitiose contraheret . Imperator vero , credens eundem Soldanum potius ex timore quam astutia et calliditate
25 a facie eius recessisse , minus caute, inmo improvide et temerarie , intravit per illos difficiles et artos transitus
inter duos arduos montes , et premittens fortissimos equitatus suos cum quadrigis et principibus principum , subito
inciderunt omnes in insidias hostium . Factoque hinc et inde inmenso clamore, terribilis et exitiabilis initiatur conflic-
tus . Et quia pre nimia locorum angustia pars nostra nec fugere poterat nec reluctari , pariter comprehensi sunt uni-
versi tanquam greges in ovile ovium . Quid plura ? Seve digladiati sunt a sevitia Turcorum et Arabum , et multis ac
30 variis divitiis expoliati , pauci tamen de tanta multitudine , in captivitate ducti . Ipse quoque imperator in posteriori
acie loricatus et multo milite circumdatus tandem reppertus est . Cum autem in gladio ab impia multitudine impie
tunderetur , supervenit ipse Soldanus , et eo agnito, cum posset illatam sibi absque offensione iniuriam plene
VAR . -- 24 contraherent - 27 in inmenso
NOTES EXPLICATIVES .
1. Boson parle ici du document appelé Promissio legatorum , par arm. XI, caps . vII, nº 37.
lequel les ambassadeurs de Frédéric garantissent l'exécution des 2. Romuald, archevêque de Salerne, et Roger, comte d'Andria.
principales clauses du Pacte et donnent au pape, à sa cour et à Le premier nous a laissé , dans sa Chronique, un récit fort cir-
ses ayant-cause , toutes les sécurités nécessaires pour le voyage constancié des négociations auxquelles il prit part.
à Venise et la conclusion d'un traité définitif (M. G. Leg., t . II , 3. Koniah, l'ancienne Iconium , capitale des sultans Seldjoukides.
p. 149). L'original de cette pièce est aux archives du Vatican ,
436 BOSON. ALEXANDRE III.
ulcisci , ex nimia liberalitate , sicut vir in lege sua mansuetus et timens Creatorem suum , absolvit eum et liberum
abire permisit ; cui et coronam et pretiosissimam crucem que capta fuerant, cum multis et variis donariis restituere
dignum duxit. Ad ultimum vero pacem cum ipso ad tempus composuit , et hoc modo amici ad invicem disces-
serunt.
Interea Viterbiensis ille ridiculus antipapa , de malo semper in peius descendens , ubi pacem et concordiam 5
inter Alexandrum papam et imperatorem sine se familiariter tractari persensit , ubi securitatem firmam cunctis
viatoribus datam indubitanter cognovit, cum participibus suis ita vehementer indoluit ac si cor eius per medium
crepuisset.
Antea vero quam de Anagnia pontifex Alexander exiret , Hu . Hostiensem episcopum et R. diaconum cardinalem
sancti Georgii ad imperatoris presentiam ea occasione premisit , ut securitatem quam Magdeburgensis archiepisco- 10
pus cum sociis suis compromiserat ab eodem imperatore per exhibitionem iuramenti manifeste reciperent. Euntes
autem per partes Tuscie , in Lombardiam intrarunt, et circa Mutinam eundem imperatorem satis pacificum
invenerunt . Qui eos ylari vultu ac reverenter suscepit et honorificentia plurima honoravit . Presentibus itaque
multis episcopis atque principibus , coram ipsis legatis , C. filium marchionis Montisferrati super sacrosancta evangelia
iurare fecit in anima sua eandem securitatem quam predicti legati apud Anagniam indubitanter prestiterant. 15
Insuper, ad maiorem bone voluntatis quam gerebat de pace ostensionem , omnes Alamannos principes qui
secum ibi aderant eandem securitatem per iusiurandum fecit nichilominus roborare .
In diebus illis , Cremona respiciens retro , absque gravamine , turpiter deierando, a confederatione aliarum civitatum
impudenter recessit, et ad imperatorem non sine magna infamia se convertit ; unde indignationem Ecclesie et
aliorum Lombardorum odium et inimicitiam iuste incurrit . Terdona quoque non post multum temporis id ipsum 20 .
reprehensibiliter fecit, et eadem infamia contumeliose se involvit, Audiens autem hec apud Vestam summus
pontifex valde miratus est, set de aliarum civitatum stabilitate non dubitare non potuit.
Ceterum cum valida maris tempestas ipsum iam per XXX dies contra propositum suum ibidem detinuisset
invitum , ecce subito auster diu desideratus advenit , et statim naute ad transfretandum eundem pontificem
alacriter invitarunt . Qui consurgens circa medium noctis instantis Quadragesime , valde mane , póst missam et 25
receptos cineres , pelagi vastitatem letus intravit cum XI galeis et duabus galeis honeratis victualium copia et
albis cavallis . Erat enim delectabile ad videndum ipsum navalem et gloriosum exercitum, sulcantem grossum
pelagus velis prosperis et propitio vento. Set circa meridiem superveniente borea , prorsus extinctus est auster,
et ilico facta est in mari turbatio maxima . Timuerunt igitur omnes ; pontifex autem non fuit omnino securus,
quia procellarum inmensitas non modice minabatur. Tunc decem galee cum ipso papa et fratribus suis versus 30
anteriores insulas in remigando non segniter laborarunt . Set tandem , suffragantibus beatorum apostolorum P. et
1
P. meritis , eadem die circa noctem ad insulam que dicitur Palaciosa prospere , Deo gratias , applicuerunt . Set
naves albos equos ferentes cum posteriori galea regresse sunt ad portum Vestanum , quia reliquas galeas subsequi
contra ventum validum non potuerunt . Pontifex autem, fatigatus ex ieiunio et procellosi maris turbatione , in
NOTES EXPLICATIVES .
H
BOSON. ALEXANDRE III. 437
terram libenter descendit, et apposita mensa copiose ylariterque cenavit. Post modicum vero spatium , cum iam
quiescerent omnes , ex insperato desiderabilis auster nautis adrisit, et eos ad iter agendum non mediocriter
animavit. Exultantibus igitur cunctis in gaudio magno , universa vela in altum citissime sunt collata et unus-
quisque ad exercendum commissum sibi officium in ipsa noctis obscuritate vigilanter permansit. Precedente
5 itaque cum magno luminare galea celeriori summi pontificis , per totam noctem omnes alacriter navigarunt et
die altera , circa meridiem, in insulam que vocatur Allexa ' , post celebratam ibidem missam, cum gaudio et letitia
cenaverunt.
Et exinde ceteras Dalmatie insulas transcendentes, in proxima dominica , priusquam sol illucesceret , ad
civitatem laderam, que sita est in capite Ungarici regni, eundem pontificem cum fratribus suis , M. videlicet Pre-
10 nestino episcopo , I. tituli sante Anastasie, B. tituli sancti Pudentiane presbiteris, C. sancti Adriani et U. sancti
Eustachii diaconis cardinalibus, R. quoque Salernitano archiepiscopo et R. illustri comite , per merita beati Petri
sanum et alacrem portaverunt. Et quoniam nondum quisquam Romanorum pontificum civitatem ipsam intraverat ,
de novo eiusdem pape adventu facta est in clero et populo ipsius loci communis letitia et ineffabilis exultatio ,
collaudantium et benedicentium Dominum , qui modernis temporibus per famulum suum Alexandrum, successorem
15 beati Petri, ecclesiam Iadertinam dignatus est visitare . Ideoque preparato sibi de Romano more albo caballo,
processionaliter deduxerunt eum per mediam civitatem ad beate Anastasie maiorem ecclesiam , in qua ipsa virgo et
martyr honorifice tumulata quiescit , cum inmensis laudibus et canticis altisone resonantibus in eorum sclavica
lingua. Post quartum vero diem exivit ladera, et per Sclavorum insulas et maritimas Ystrie modicas civitates
2
felici cursu transitum faciens, ad monasterium sancti Nycolai, situm in faucibus Rivi alti, cum omni alacritate ,
20 Domino auxiliante , pervenit.
Anno igitur sui pontificatus XVIII , nono kal . aprilis , indictione X, beatus Alexander papa cum ingenti honori-
ficentia Venetias primum intravit, occurrente sibi duce cum patriarcha et episcopis ac nobilibus cum clero in varia
navium et copiosa multitudine . Eo autem in palatio patriarche super Rivo alto descendente, predictus Magde-
burgensis archiepiscopus cum electo Warmaciensi et protonotario accesserunt ad eum , dicentes : « Dominus nos-
25 » ter imperator cuncta que inter vos et eum de pace nobis mediantibus tractata sunt et conscripta paratus est
>> cum gaudio adimplere ; set in civitate Bononiensi quam eius principes nimis habent suspectam vobiscum con-
» venire nullatenus potest . Unde clementiam vestram suppliciter exoramus quatinus alium locum sibi et vobis
» congruum , Ravennam videlicet seu Venetias eligere satagatis. » Quibus pontifex constanter sine mora respon-
dit : « Diu est quod mediantibus fratribus nostris U. Hostiensi episcopo et R. cardinali diacono cum Lombardis
30 >> imperator convenit ut ipse in Imola et nos in Bononia debeamus pariter convenire ; ideoque nos absque Lom-
>> bardis et consilio fratrum nostrorum qui circa partes Bononie nostrum prestolantur adventum locum ipsum mutare
>> non possumus nec debemus . Si ergo nunc ei displicet quod prius sponte concessit , sibi , non nobis , debet excusatione
» seposita imputare. Verumtamen , ut inceptum bonum pacis ad desideratam consummationem celerius valeat opi-
>> tulante Domino pervenire , nos usque Ferrariam sine mora venire studebimus, quatenus ibi cum fratribus nostris
1. L'ile de Lissa . - 2. « In monasterio S. Nicolai quod dicitur ad Litus » (Romuald de Salerne) ; Saint-Nicolas au Lido.
LIBER PONTIFICALIS , t . II . 53
438 BOSON. ALEXANDRE III.
absentibus et rectoribus Lombardie deliberare et eligere plenarie possimus quod pro utraque parte congruentius
» fuerit faciendum . » Quod verbum quia legatis bene complacuit, per apostolicas litteras universis episcopis et
rectoribus civitatum Lombardie mandavit ut in dominica die dominice Passionis ad eius presentiam in civitate
Interim vero cum turbe multe irruerent ad eum et de circumpositis civitatibus multitudo nobilium properaret s
ad eius presentiam , ut viderent illum et audirent tanquam angelum Dei missum, dignum duxit ut in proxima do-
minica , qua cantatur Letare Hierusalem , ad ecclesiam beati Marci sollempnia missarum celebraturus accederet.
Indutus ergo sacris vestibus et de consuetudine auream deferens rosam, cum episcopis et cardinalibus ad altare
nimis devote processit . Post evangelicam lectionem populo Dei ex diversis partibus congregato pastoraliter predi-
cavit, et completis missarum officiis , rosam quam detulerat duci Venetico in signum gratie sedis apostolice con- to
tulit.
In eadem quoque septimana, cum glorioso galearum exercitu , quod erat delectabile visu , exivit a Venetia , et
per fauces Padi ascendens , cum gloria et honore venit in suam civitatem Ferrariam. In sequenti vero die, princi-
pales persone que ab utraque parte inferius annotantur, ad eiusdem pontificis presentiam convenerunt : ex parte
episcopi , rectores civitatum cum suis marchionibus atque comitibus , Salernitanus quoque archiepiscopus cum R.
Andrensi comite ; set ex parte imperatoris . Maguntinus , Coloniensis , Treverensis , Bisuntinus , Magdeburgensis et
Salzburgensis archiepiscopi cum aliquibus eorum suffraganeis episcopis , electo quoque Warmacensi et A. proto-
notario . Quibus ad invicem congregatis , de loco ubi papa secure posset cum imperatore presentialiter convenire
non modica inter partes altercatio exstitit ; et Lombardis petentibus Bononiam vel Placentiam aut Ferrariam seu
Paduam , imperatoris autem principibus Papiam seu Ravennam aut Venetias eligentibus , pontifex cum nuntiis
regis Sicilie Venetias in hunc modum elegit, ut si dux cum populo Veneto iuramentoriam cautionem prestaret
quod antequam pax confirmata firmiter esset , sine consensu pape imperatorem Venetias nullatenus intrare permit-
terent et venientes illuc seu redeuntes nullo modo impedirent, tunc pars utraque ad locum ipsum secure acce
Exivit ergo a Ferraria cum episcopis et cardinalibus VII idus maii , et sine mora Venetias remeavit ; cuius ves-
Constitutis itaque principibus ac Lombardis in conspectu pontificis , de reconciliatione pacis inter eos ad alter-
utrum tractare ceperunt . Set quia de regalibus maxime ac feudis maxima inter eos controversia vertebatur et
pax Ecclesie absque illorum pace qui cum Ecclesia contra imperium firmiter steterant fieri non debebat , tracta- 3 )
tus ipse multis intervenientibus indutiis usque ad apostolorum Petri et Pauli octavas processit . Ea igitur die pax '
Ecclesie in ea forma qua de consensu partium ordinata fuerat et scripto firmata , de communi consensu principum
qui presentes aderant , imperatoris assensu roborata est . Pax quoque Sicilie regis a proximis kalendis augusti
VAR. 17 Colonensis 22 Scicilie -- 30 qui om.
NOTES EXPLICATIVES .
1. Le traité de Venise entre le Saint Siège et l'Empire (Theiner, t . XIII , p . 115 ) d'après cette copie et une autre de la fin du
Cod. dipl. S. S., t. I , p. 22). Les archives du Vatican en conser- XIIe siècle .
vent une copie contemporaine de l'original (arm . I, caps . IV, 2. Le texte en a été inséré par Romuald de Salerne dans sa
nº 10) ; il a été réédité dernièrement par M. P. Kehr (Neues Archiv, Chronique, M. G. Script. , t. XIX, p . 457 .
BOSON. ALEXANDRE III. 439
usque ad XV annos eodem modo appropiata est. Super quibus carte hinc inde concorditer facte et a singulis parti-
bus in bona voluntate recepte sunt.
Quibus ita peractis , ad instantiam principum imperatori licentiam pontifex dedit veniendi usque Clogiam ' , qua-
tinus in loco ipso , a pontifice parum distante, constitutis in eius presentia cardinalibus illis et principibus qui
5 verbum pacis et treuguarum fere iam consummaverant, causa ipsa , imperiali auctoritate , auctore Domino , plenum
sortiretur effectum et inmutabile firmamentum . Venit ergo illuc imperator, et ad eius presentiam cardinales et
principes pariter convenerunt, omnia que de ipsius assensu fecerant sibi concorditer ostendentes . Auditis itaque
omnibus que gesta fuerant et plenarie intellectis , licet ab hiis qui oderant pacem valde turbatus fuerit et com-
• motus, quia tamen principes in faciem sibi viriliter restiterunt, omnia tandem , sicut in presentia pontificis gesta
10 fuerant et conscripta, rata habuit et a se confirmari sponte promisit . Unde factum est quod in audientia eorum-
dem cardinalium et principum Dedoni comiti , filio C.2 marchionis , precepit ut in anima sua coram domno papa ,
nuntiis regis Sicilie ac Lombardis, publice iuraret in hunc modum : Ego comes Dedo iuro quod domnus impera-
tor mandavit mihi ut in anima sua iurarem iuramentum quod nunc facturus sum, et postquam mandavit non
revocavit mandatum . Et ego ex mandato imperatoris iuro in anima sua quod ex quo venerit Venetias, omni
15 questione et contradictione amota, faciet iurari in anima sua quod pacem Ecclesie, sicut disposita est per me-
diatores et scripta , et pacem regis Sicilie usque ad XV annos, sicut scripta est, et treuguam Lombardorum, sicut
est per mediatores utriusque partis dispositum , et in scripto quod est apud eosdem mediatores continetur , bona
fide servabit, et principes suos hoc ipsum iurare faciet. Simili modo precepit Sigilboth camerario suo in hunc
modum : Ego Sigilboth iuro quod ex quo domnus imperator venerit Venetias, predictum iuramentum pacis Ec-
20 clesie et regis Sicilie et treuque Lombardorum faciet prestari in anima sua , et principes similiter iurare faciet.
Iliis itaque hoc modo completis , pontifex ducem et populum Venetum a iuramento quo tenebatur absolvit , et
ut domnum imperatorem honorifice in Venetias deducerent eis precepit . Quod dux desideranter implere festinans ,
in preparatis sex galeis eundem imperatorem usque ad monasterium sancti Nycolai , quod est situm in capite
Rivi alti, cum gloria et honore fecit conduci . Altera itaque die , in vigilia sancti Iacobi , summo mane, pontifex
25 misit ad eius presentiam Hu . Hostiensem , G. Portuensem et M. Prenestinum episcopos ; I. tituli sancte Anastasie,
T. tituli sancti Vitalis et P. tituli sancte Susanne presbiteros cardinales , atque I: diaconum cardinalem sancte
Marie in Cosmidin . Qui venientes ad eum, postquam renunciavit schisma Octaviani, Guidonis Cremensis et
Iohannis de Struma , post promissam quoque obedientiam venerabili pape Alexandro , tanquam catholico principi ,
eiusque successoribus canonice intrantibus , ipsum a sententia excommunicationis pariter absolverunt , et unitati
30 catholice aggregarunt . De maioribus etiam ipsius principibus iuxta priscum Ecclesie morem id ipsum fecerunt.
Et exinde imperator tanquam orthodoxus princeps devote accessit ad presentiam eiusdem pontificis , qui ante
fores ecclesie sancti Marci cum archiepiscopis , episcopis et cardinalibus residebat ; et in communi visione pacis
bonum expectantium , deposita clamide prostravit se in terram , et deosculatis eius tanquam primi apostolorum
pedibus , vere pacis osculum sibi devotissime dedit. Tunc repleti sunt omnes gaudio magno , et pre nimia letitia
NOTES EXPLICATIVES .
1. Chioggia. 2. Conradi.
440 BOSON. ALEXANDRE III.
Vox conclamantium in Te Deum laudamus insonuit usque ad sydera . Statimque augustus, apprehensa pontificis
dextera , cum canticis et laudibus usque ad chorum ipsius ecclesie ipsum deduxit , et inclinato capite benedictio-
Insequenti vero die quo celebrabatur festum sancti Iacobi apostoli , ad eandem ecclesiam rediit , et celebraturus
choro , clerus Teutonicus misse introitum altisonis vocibus psallere cepit, et totum decantandi officium cum omni
iubilatione peregit . Post evangelium autem et sermonem factum ad plebem , imperator denuo ad vestigia eiusdem
pontificis cum principibus suis devotissime procidit, et apertis thesauris suis aurum ei post pedum oscula obtulit.
Decantata itaque missa, eius dextram apprehendit , et extra ecclesiam usque ad album caballum eum conduxit, 10
et streuguam sibi fortiter tenuit. Cum autem frenum acciperet et stratoris officium vellet implere , pontifex , quia
iter usque ad mare nimis videbatur prolixum , pro facto habuit quod affectuose voluit exhibere.
In crastinum autem, circa nonam , imperator cum paucis pontificem filiali affectu visitavit , et usque ad eius
cameram ubi cum episcopis et cardinalibus familiariter residebat alacriter requisivit . Congratulati sunt ergo diu
ad invicem, et post affectuosa colloquia et mixtos seriis temperatos et sine detrimento dignitatis iocos , augustus , 15
petita et impetrata licentia , ylaris ad hospitium remeavit .
In kalendis vero mensis augusti , convocatis regis Sicilie nuntiis et universis Lombardorum rectoribus , pontifex
et imperator consistorium pariter intraverunt. Tunc imperator coram pontifice stans, in communi auditorio pre-
cepit comiti Henrico de Des quatinus in anima sua iuraret quod pacem Ecclesie atque imperii , et pacem regis
Sicilie usque ad XV annos , et treuguam Lombardorum a proximis kalendis augusti usque ad VI annos , sicut per 20
mediatores utriusque partis dispositum et scriptum est , bona fide servabit . Presentibus quoque principibus nichi-
lominus iussit quod eandem pacem et treuguam pariter iurarent et bona fide servarent. Mox iuravit ipse comes
super sancta Dei evangelia sicut imperator ei preceperat , et conversus ad ipsum dixit : Sic te Deus adiuvet et hec
sancta evangelia. Juraverunt sequenter principes ita : Ego C. Moguntinus, ego Ph. Coloniensis, ego V. Magde-
burgensis, ego B.¹ Treverensis archiepiscopi; ego D. Pactaviensis, ego C. electus Warmaciensis, ego Ar. impe- 25
rialis aule protonotarius, ego C. quondam Mantuanus episcopus , ego G. cancellarius , et ego C. comes, iuramus
in animabus nostris super hec sancta Dei evangelia quod pacem Ecclesie atque imperii, et pacem regis Sicilie
usque ad XV annos, et treuguam Lombardorum usque ad VI annos, sicut statutum est et scriptum per media-
tores utriusque partis, bona fide servabimus absque fraude. Sic nos Deus adiuvet et hec sancta Dei evangelia.
Ex parte vero Sicilie regis eodem modo iuravit R. Salernitanus archiepiscopus et R. Andrensis comes . Ex parte 30
vero Lombardorum iuraverunt qui presentes aderant : de Mediolano Gerardus Pistis et Rogerius Marcellinus
consul , de Placentia Guillelmus Leccacorvus , de Brixia Albertus de Cambara , de Bergamo Albertus Albertonis,
de Verona Cothus consul , de Parma Vetulus , de Regio Artemanus , de Bononia Pinamonte potestas eorum, de
Novaria Guillelmus Guibuini , de Alexandria Ubertus de Foro , de Padua Tessulinus potestas , de Vincentia Eczulinus .
NOTES EXPLICATIVES .
1. Plutôt A l'archevêque de Trèves s'appelait Arnold.
BOSON, --- ALEXANDRE III. 441
Absoluto autem imperatore , sequaces eius intrusi et scismatici ad sinum matris Ecclesie catervatim confluentes ,
absolvi humiliter postulantes, et refutarunt et anathematizarunt super sacrosancta evangelia omnem heresim
extollentem se adversus sacrosanctam Romanam ecclesiam, et precipue scisma et heresim Octaviani et G. Cre-
mensis atque Iohannis de Struma , eorumque ordinationes irritas esse pronuntiantes , fidelitatem quoque et
5 obedientiam domno suo pape Alexandro eiusque successoribus catholicis promittentes , reconciliati sunt et unitati
10 quondam Cluniacensem abbatem et intrusum sancti Petri in Celo aureo, atque vicinum eius sancti Salvatoris
Eodem tempore , XVIIII kal . septembris, in ecclesia sancti Marci apud Venetias Alexander papa cum archiepis-
copis, episcopis , et aliis ecclesiarum prelatis de Ytalia et Alamannia , synodum celebravit, in qua iuxta eum ipse
imperator resedit . Ibique pacem inter Ecclesiam et imperium et pacem Sicilie regis atque treuguas Lombardorum ,
1
15 sicut superius est ordinatum , communi assertione roborata fuit et firmata . Set ad maiorem ipsius soliditatem ,
pontifex in hunc modum excommunicationis sententiam promulgavit , ut quicumque pacem ipsam vel treuguas
infringeret, nisi requisitus infra XL dies et commonitus satisfaceret, eandem sententiam seposita excusatione
incurreret. In scismaticos vero qui nondum resipuerant, quousque satisfecerint anathematis sententiam innodavit.
In diebus illis C. 2 comes de Brectanoro absque liberis apud Venetias defunctus est ; qui pro remissione pecca-
20 torum suorum suorumque parentum, et castrum ipsum Brettanorium quod alio nomine vocatur 3 Susubium , et
totam terram suam , licet ab antiquo iuris beati Petri fuerit , sacrosancte Romane ecclesie in propriam hereditatem
donavit, et ad maiorem ipsius donationis firmitatem, dompno Alexandro pape suisque successoribus publicum
exinde instrumentum fieri fecit . Quamobrem pro recipiendis investituris ipsius castri quod est capud et sedes
totius comitatus , pontifex absque mora misit illuc R. diaconum cardinalem , R. subdiaconum et P. Sarracenum
25 dapiferum suum, per quos cum investitura possessionem illius comitatus in potestatem et dominium sedis apos-
Domino suo ac patri venerando Alexandro , Dei gratia sancte Romane sedis et catholice ecclesie summo
comes de Dietsa, R. comes de Durna, filialis devotionis obsequium cum debita obedientia et subiectione.
NOTES EXPLICATIVES .
1. L'inc ohérence grammaticale de cette phrase doit être attri- 4. Ce document et le suivant ont été insérés ici à leur place
buée à une distraction de l'auteur et non à l'inattention d'un co- chronologique ; mais Boson n'a pas eu le temps de leur joindre
piste. un récit explicatif.
2. Cavalcante . 5. Florentinus.
3. Cf. t. I, p . 460, note 51 . 6. Heinricus. Rupertus.
442 BOSON, -- ALEXANDRE III.
Commoda que ex consummata pace Ecclesie et imperii toti mundo proveniunt, ipsa innumerata mala que
inde vitantur manifeste ostendunt. Sicut enim ab utriusque concordi providentia orbis terrarum ad salutem et
tranquillitatem regitur, ita sub eorum divisione a propria debiti status rectitudine distrahebatur. Gaudeat
itaque tellus tam desiderabilis roris visitatione respersa, tam gratiosæ pluvie inundatione fecundata, per
quam fidelis populi arida sitis depellitur et omnium iurgiorum scandala et scandalorum incendia suffocantur, 3
Nos ergo, Pater sanctissime, de tanto concordie fructu letantes, ipsam sacratissimam Ecclesie et imperii pacem
sicut ab utriusque partis mediatoribus est disposita et in commune scriptum redacta, et pacem illustris regis
Sicilie ad XV annos, et treuguam Lombardorum a proximis kalendis augusti usque ad VI annos, sicut a media-
toribus est ordinata et nostris iuramentis firmata et in scriptum communiter redacta , quod scilicet scriptum
propriis subscriptionibus ipsorum mediatorum hinc inde confirmatum est et sigillis ipsorum corroboratum, të
nostri consensus studio et vigore confirmamus , et ratam et inconcussam tenemus, et ut sic observetur operam
dabimus. Et ut hec nostre confirmationis pagina subsecuturis temporibus firma et illibata permaneat, cam
Reverendo in Christo patri domno pape Alexandro, sacrosancte Romane ecclesie summo et universali pontifici,
20
F. Dei gratia Romanorum imperator et semper augustus , debitam obedientiam et filialis devotionis affectum.
Cum imperatoria maiestas a Rege regum adhoc in terris ordinata sit ut per eius operam totus orbis pacis gau
deat incremento , nos quos Deus in solio Romani imperii constituit eam diligentius amplecti et ferventius conser
vare debemus et volumus. Inde est quod pacem Ecclesie et imperii, secundum quod a principibus nostris et a
cardinalibus Romane ecclesie disposita est et ordinata et in scripto principum nostrorum sigillis eorum signata
continetur, sicut per interpositam personam secundum formam que in scripto continetur iurari fecimus, sic 25
presenti scripto nos firmiter observare promittimus , confirmamus, et ratum in posterum permanere volumus, et
sic deinceps firmiter observabimus et faciemus quantum in nobis fuerit, Deo propitio, observari. Datum apud
Hoc tempore, in vigilia sancti Mathei apostoli, Alexander papa XVIII annum sui pontificatus explevit .
30
Incipit XVIIII annus eiusdem .
Pace igitur , sicut dictum est, confirmata, omnes qui convenerant leti ad propria redierunt . Paucis autem
transactis diebus , exierunt quidam nobiles Tarvisini de societate Lombardorum et ad imperatoris presentiam
accessere . Cum quo et diutius secrete locuti sunt in occulto , et quedam ad alterutrum iuramenta fecerunt ; unde
universis Lombardis odiosi facti sunt et valde suspecti . Eis itaque redeuntibus ad propria , populus Tarvisinus in
ipsos vehementer commotus , eos periuros , detestabiles et sue patrie proditores atque turpissima morte dignos 35
clamore horribili appellavit . Quid plura ? Ut periculum mortis evadere possent , ilico iurarunt super sancta evan-
gelia quod quicquid imperatori secrete dixerant vel iuraverant , totum revelarent rectoribus Lombardorum , et
insuper filios dederunt eis obsides ac sufficientes fideiussores quod super hiis eorumdem rectorum mandatis firmi-
ter starent. Ipsis igitur seorsum eductis , quecumque iuraverant imperatori vel dixerant in secreto , per cartam
publicam rectoribus Lombardorum revelarunt. Comperta itaque manifesta proditione tante malitie , Lombardorum
5 societas et predictos nobiles acriter pro meritis suis punivit, et ex tunc adversus callidi hostis insidias sollicitius
Rebus itaque sic se habentibus , imperator a Venetiis recessurus , ut a summo pontifice licentiam susciperet ,
accessit ad eum in palatio patriarche sedentem . Exclusis ergo ceteris , cum solis episcopis et cardinalibus ac suis
principibus de hiis que ad pacis complementum restabant cum eodem papa colloquium habuit. Tunc pontifex ab
10 imperatore petivit ut regalia sancti Petri et possessiones sancte Romane ecclesie , sicut per mediatores cardinales
et principes apud Anagniam constitutum fuerat et firmatum , sibi restitui faceret . Cui respondens imperator
dixit : « Regalia sancti Petri et possessiones alias Romane ecclesie preter terram comitisse Matildis et Brettanorum
>> libere ad presens restituam . Set quia ista videntur mihi ad ius imperii pertinere, vos eligite de principibus
>> nostris tres et nos de cardinalibus totidem eligemus ad ista tractanda , quorum iudicio pars utraque inrefraga-
15 >> biliter stare deberet . » Quod licet pontifici grave nimis et durum fuerit , quoniam et in forma pacis de restituenda
terra comitisse Matildis expressum fuerat ac iuratum , et tunc ipse castrum Bretanorum , sicut superius dictum
est , possidebat , ne tamen occasione ista pax Ecclesie turbaretur, voluntati eius tandem assensum prebuit ; sta-
presentes aderant , ad id faciendum elegit ; imperator quoque H. Hostiensem et W. Portuensem episcopos et lac.
20 diaconum cardinalem consequenter elegit. Pro restituendis vero predictis regalibus et ceteris possessionibus
Ecclesie ilico eundem Maguntinum pontifici assignavit, precipiens ei sub obtentu gratie sue ut restitutionem
Hiis itaque concorditer ordinatis atque dispositis , augustus ipse coram pontifice genua flexit, et deosculatis
pedibus eius , in osculo pacis ab eo et universis cardinalibus versus Ravennam et Cesenam recessit. Post cuius
25 discessum, circa medium mensis octubris , pontifex, quattuor impetratis a duce Venetie galeis et maiore fratrum
suorum parte per Pentapolim secus mare premissa , denuo pelagi vastitatem Domino auctore intravit ; et eadem
qua venerat via regrediens, apud Sypontum IIII kal . novembris , suffragantibus beatorum apostolorum Petri et
Pauli meritis , cum prosperitate pervenit. Deinde per Troiam et Beneventum ac Sanctum Germanum cum gloria
et honore transitum faciens, ad civitatem Anagniam sibi multum devotam XVIIII kal . ian . sanus , Deo gratias, et
30 incolumis remeavit.
Facta est itaque de pacifico ipsius et desiderato regressu tam in Urbe quam in toto orbe Romano exultatio
maxima et communis letitia benedicentium et collaudantium Dominum , qui per assiduam clavigeri sui beati Petri
precem et laborem ipsius pontificis dignatus est pacem et concordiam inter Ecclesiam et imperium mirabiliter
reformare. Inde utique accidit quod de magna scismaticorum turba quidam intrusi ad obedientiam domini
35 Alexandri pape sunt sponte reversi , quidam vero catholicis ecclesias relinquentes , apud consanguineos confugium
cum ignominia et confusione sua fecerunt . Archisynagogus vero eorum , cognito quod imperator ad osculandos
pedes pape Alexandri accesserit, conturbata sunt viscera eius , et pro desolationis sue confusione tantus eum
444 BOSON . -- ALEXANDRE III.
timor et tremor invasit quod occulte a Viterbio exiens , tanquam profugus ad montem Albanum sub frivola
defensione Iohannis , domini ipsius castri , confugium inaniter fecit . Audiens hec imperator nimium dolere se
ostendit, et ad excusationem suam eundem hereticum et eius defensores , nisi ad obedientiam pape Alexandri
Illud autem silentio pretereundum non duximus quod imperator , ex quo Cesenam pervenit , utens consilio 5
malignantium , accessit iuxta Brittanorum , et accersitis ad se predictis nuntiis , R. videlicet diacono cardinali
sancti Georgii et R. subdiacono apostolice sedis et P. dapifero eiusdem pontificis , instanter postulavit ab eis
possessionem ipsius castri cum omnibus pertinentiis suis . Quibus ei benigne respondentibus et mansuete quod
sine licentia et mandato domini sui Romani pontificis hoc facere non poterant nec debebant , confestim eos diffi-
davit, et exercitu circumquaque collecto ipsos de castro eiecit, et castrum inexpugnabile sine conflictu et pugna (0
cepit, et sibi ac filio suo regi ab hominibus ipsius loci iurari fecit . Nec mirum , cum inter Bulgaros et Maynardos ,
qui erant fortiores ipsius loci milites , iam emerserant emulationes , et altera eorum pars imperatori favorem
prestiterat . Quod factum postquam ad aures pontificis venit , per maiores ecclesie personas eundem imperatorem
paterne convenit, et ut possessionem ipsius castri sibi et matri sue Romane ecclesie in pace restitueret diligenter
et instantius postulavit ; ipse vero in voluntatis sue duritia perseverans restitutionem facere penitus recusavit. 15
Que causa licet pontifici et Ecclesie iniuriosa et valde fuerit gravis , ne tamen occasione huius iniurie recens pax
et utilissima Ecclesie atque imperii concordia dissolveretur, potius hoc ad tempus pati et dissimulare dignum
duxit quam contrariis eidem imperatori contraria respondere , quousque Dominus cor illius emolliat et sua Ecclesie
Rescriptum privilegii regis Ungarie, qui pro reverentia ecclesie Romane et domni Alexandri pape ecclesie 20
Ungarie libertatem donavit et fecit.'
B. Dei gratia rex Ungarie, Dalmatie, Croatie Rameque, L. eadem gratia Strigoniensi, C. Colocensi archie-
piscopis atque omnibus eorum suffraganeis, prepositis quoque regalibus necnon omnibus universaliter eccle-
siasticis personis in predictis archiepiscopatibus constitutis, tam presentibus quam futuris in perpetuum.
Iustum et rationi consentaneum omnimodis esse dignoscitur ac sanctarum Scripturarum testimoniis com- 25
probatur ut qui regie celsitudinis culmen ab eterno Rege merentur accipere hiis que ad Ecclesie et christia
nitatis profectum noscuntur in aliquo pertinere tanto teneantur provida sollicitudine et cautela intendere
quanto pro honore a divina sibi dispositione collato debent suo Creatori uberiorem devotionem pre ceteris
exibere. Eapropter propria ratione inducti, et saluberrimis exhortationibus M. venerabilis sancte Romane
ecclesie diaconi cardinalis propensius attentiusque commoniti, devotionem quoque venerande memorie regis 30
G. patris nostri quam circa sacrosanctam Romanam ecclesiam et sanctissimum patrem nostrum domnum
Alexandrum summum pontificem studuit per omnia exhibere modis omnibus quibus possumus imitari volentes ,
NOTES EXPLICATIVES .
1. Ce privilège du roi de Hongrie Béla III figure aussi dans le Cosmas, archevêque de Colocza.
Liber censuum, nº 208 a. Les deux archevêques auxquels il est 2. Le roi Geysa 11 .
adressé en première ligne sont Luc, archevêque de Gran , et
BOSON. ALEXANDRE III. 445
institutionem super depositione et transmutatione episcoporum, quod in se et in suis posteris domno pape
Alexandro et suis successoribus noscitur concessisse, videlicet quod absque auctoritatis consilio eius vel succes-
sorum suorum depositionem seu translationem episcoporum non faceret vel fieri permitteret, confirmamus, et
tam in nobis quam in posteris nostris perpetuo inviolabiliter duraturam censemus. Preterea antecessorum
5 nostrorum consuetudinem retro temporibus habitam relinquentes, in nobis et in nostris posteris inmobili firmi-
tate valiturum sancimus, quod decedentibus episcopis in rebus episcopalibus procuratores laycos de cetero non
ponemus atque poni nullatenus permittemus, set honestos clericos qui non ad voluptatem set ad necessitatem
victus de ipsarum ecclesiarum rebus moderate accipiant ibidem instituemus, qui reliqua omnia bona fide et
sine fraude aliqua ad rehedificationem ipsarum ecclesiarum et domorum episcopalium seu canonicorum , ad
10 usus quoque pauperum, viduarum et orphanorum, fideliter debeant observare . Nos vero vel posteri nostri nichil
umquam de eisdem rebus in usus proprios ulterius redigemus, nisi forte, quod absit, hostes regni in manu
valida fines ipsius regni intraverint, vel aliqua alia urgentissima necessitas postulavėrit; et tunc quoque id sine
episcoporum consilio non faciemus. Addimus etiam et robore inconcusso tam in nobis quam in posteris nostris
perpetuo observandum statuimus, quod regales prepositi vel abbates de suis preposituris vel abbatiis seu digni-
15 tatibus non amodo deponentur, in hac parte consuetudini nostre antique per nos et posteros nostros renun-
tiantes, nisi infausto casu contingeret eos super certo crimine canonico ordine convinci vel crimen suum publice
confiteri. Ad hec C. archiepiscopus Colocensis, omnes episcopi, electi, regales prepositi et abbates, munifi-
centiam ac libertatem quam pro reverentia beati Petri et sanctissimi patris nostri pape Alexandri necnon et
M. venerabilis diaconi cardinalis apostolice sedis legati sibi concessimus attendentes, pravam suam consuetu
20 dinem et omnibus canonibus obviantem quam in instituendis et destituendis prepositis aliisque dignitatibus et
ecclesiasticis beneficiis subtrahendis exercebant, in manus predicti cardinalis penitus reliquerunt. Unde com-
muni consensu et libera eorum omnium voluntate decernimus et inviolabiliter presenti privilegio valiturum per-
petuo stabilimus, quod nulli archiepiscoporum, episcoporum, clectorum, prepositorum, abbatum , deinceps licentia
pateat de preposituris suis prepositos removere vel alias ecclesiasticas personas suis dignitatibus aut ecclesiasticis
25 beneficiis privare, nisi forte de crimine fuerint convicti canonice vel confessi. Hec autem omnia de consilio
gloriose regine matris nostre et archiepiscoporum, episcoporum omnium, clectorum, prepositorum regalium
atque abbatum, comitum omnium, procerum et aliorum principum, stabilita ac firmiter corroborata noscantur.
Actum in civitate W. , anno MCLXVIIII.
Interea universus Romane urbis clerus ac populus , videns imperatorem F. ad vestigia pape Alexandri Domino
30 inspirante prostratum et scismatis malum per divinam potentiam omnino extinctum , attendens etiam de absentia
ipsius pontificis tam in spiritualibus quam in temporalibus per longa tempora gravissimam incurrisse iacturam ,
commune consilium de revocando ad sedem beati Petri eodem pontifice salubriter habuit. Miserunt ergo ad eum
usque Anagniam de melioribus Romanorum civium septem viros cum litteris cleri et senatus ac populi , suppli-
citer exorantes quatinus ad urbem suam propriam et populum specialiter sibi commissum iam dignaretur reverti
35 et curam eius habere . Pontifex autem , licet humilis et devota eorum invitatio sibi et cunctis fratribus plurimum
complaceret, ad memoriam tamen revocans preteritam eiusdem cleri et populi de ultramontanis partibus revoca-
tionem, qualiter post modicum multas sibi et fratribus suis iniurias atque contumelias intulerunt, non inmerito
dubitavit eorum blandis promissionibus credere et ad civitatem ipsam , que multos disturbatores pacis habere
dinoscitur, absque certa et firma securitate redire . Propterea de voluntate utriusque partis H. episcopus Ostiensis
et I. tituli sanctorum Iohannis et Pauli presbiter atque U. diaconus sancti Angeli cardinalis cum septem bonis
hominibus redierunt ad Urbem , disposituri cum senatoribus et populo formam securitatis et pacis que domno 5
pape suisque fratribus complacere deberet . Unde licet super hoc diu laboratum fuerit , tandem , suffragantibus
apostolorum beatorum Petri et Pauli meritis , totius populi Romani consilio et deliberatione statutum est ut sena-
tores qui fieri solent fidelitatem et hominium domno pape facerent , et beati Petri ecclesiam atque regalia que ab
eis fuerant occupata libere in manibus et potestate sua restituerent, pacem quoque ac securitatem sibi et eius
fratribus ac rebus eorum et cunctis ad eum venientibus ac redeuntibus nichilominus inviolabiliter observarent . (0
Quo facto venerunt senatores cum eisdem cardinalibus et cum aliis bonis hominibus ad presentiam summi ponti-
ficis . Quibus ad oscula pedum et oris de more benigne susceptis , cuncta que a populo constituta fuerant publice
coram ipso pontifice , tactis sacrosanctis evangeliis , iuraverunt .
Hiis igitur Domino cooperante rite peractis , gaudio magno gavisi sunt omnes , et ex tunc domnus papa et
fratres eius ad reditum Urbis festinanter se accinxerunt . In proximo autem festo beati Gregorii pape , ante domi- 15
nicam Letare Ierusalem , post missam, exivit de Tusculano proficiscens ad Urbem, non sine gloria et honore
multo. Exierant enim obviam sibi extra urbem in longum clerus Romanus cum vexillis et crucibus , quod nulli
Romanorum pontificum recolitur factum, senatores et magistratus populi cum concrepantibus tubis , nobiles cum
militia in apparatu decoro , et pedestris populositas cum ramis olivarum , laudes pontifici consuetas vociferans.
Tunc videns oculos omnium vultum eius intuentes tamquam vultum Iesu Christi cuius vices in terris gerit, pre 20
nimia vero multitudine ipsius vestigia deosculantium albus palafridus ambulare vix poterat, et sessoris dextera
in dandis benedictionibus nimium laborabat . Cum tanta igitur et tam sollempni exultatione Romanus pontifex
paulatim prout exhibebat necessitas proficiscens , circa horam nonam ad portam Lateranensem non mediocriter
fatigatus pervenit . Unde ad patriarchium Lateranensis ecclesie atque ad sacrum sancti Salvatoris altare tamquam
verus et bonus pastor ac beati Petri orthodoxus successor cum inenarrabili gloria multiplicatis laudibus gloriose 25
deductus est atque receptus . Post benedictionem vero ad populum datam conscendit palatium, ubi, recedentibus
ad ecclesias suas cunctis cardinalibus , in lecto fatigatus ex itinere ante cibum modicum requievit .
Altera autem die , in consistorium exiens , infinitam clericorum et laycorum multitudinem ad pedes et oscula
de more suscepit ; et ex tunc ad consuetas stationes urbis pro sui officii debito , in Letare Ierusalem ad sanctam
30
Crucem , et in Passione Domini ad sanctum Petrum perrexit , atque in Pascha regnum solemniter induit .
LE LIBER PONTIFICALIS
AU XV SIÈCLE
1. - Au manuscrit de Pierre- Guillaume (Vaticanus 3762) dont il a été parlé ci -dessus , p. 199 , on ajouta,
dans les premières années du xve siècle , un cahier de douze feuillets contenant les vies des papes successeurs
d'Honorius II , d'après la Chronique de Martinus Polonus et l'une de ses continuations . Ce supplément va d'Inno-
cent II à Martin IV ( 1130-1281 ) . Toutefois le manque d'espace n'a pas permis d'y faire entrer toute la vie de
Martin IV.
—
2. Le Vallicellanus C 79 (xv s . ) contient d'abord une copie du Vaticanus, y compris le cahier supplé-
mentaire , puis une continuation jusqu'à Jean XXII et à l'année 1328. Cette continuation est empruntée à Ber-
nard Guy ; elle commence à Martin IV, qui se trouve ainsi avoir dans ce manuscrit et ses dérivés deux notices ,
3. Sous le pontificat d'Eugène IV, le Vallicellanus C 79 devint la base d'une nouvelle édition du Liber
pontificalis. Pour la partie qui va d'Innocent II à Jean XXII ( 1130-1328 ) on se borna à transcrire le Vallicella-
nus ; puis on emprunta à un continuateur de Bernard Guy une finale pour la vie de Jean XXII et les vies des trois
papes suivants , Benoît XII , Clément VI et Innocent VI , cette dernière incomplète ; enfin , au texte ainsi disposé
on joignit une série de vies des papes depuis Urbain V jusqu'à Martin V inclusivement ( 1362–1431) .
4 . - Ce nouveau Liber pontificalis fut bientôt l'objet , non d'une continuation , mais d'une réédition , dont le
trait principal consiste en ce que les extraits de Martin et de Bernard s'y trouvent complétés par de nouveaux
emprunts à ces chroniqueurs, au dernier surtout.
448 LE LIBER PONTIFICALIS AU XVe SIÈCLE .
Les pages qui suivent contiennent tous ces textes , ainsi distribués :
1º D'Innocent II à Martin IV, la teneur même du Vaticanus 3762 , avec ses variantes ;
2º De Martin IV à Jean XXII , la teneur même du Vallicellanus C 79, avec celles de ses variantes qui intéres-
sent le sens ;
3º Au bas des pages , d'Innocent II à Jean XXII , sous la rubrique COMPLEMENTS , les passages ajoutés dans la
dernière édition . Je les tire, sans variantes , des manuscrits Vaticanus 3763 et Parisinus 5144. Ces manuscrits
ont fourni également la fin de la vie de Martin IV et celie d'Honorius IV d'après le continuateur de Martin .
4° De Jean XXII (finale) à Martin V, le texte est établi d'après les deux mêmes manuscrits et le Parisinus
5444 A. Les variantes ne sont marquées que quand elles sont communes à ces trois manuscrits et qu'elles inté-
ressent le sens .
5° Les petits caractères sont employés pour les parties du texte empruntées aux chroniques de Martin et de
regione Transtiberim , sedit annos XIII menses VII dies cus, de Castro Felicitatis, sepultus est in Laterano.
VIII ; et cessavit dies II. Hic 1 perrexit ad Rogerium du- LUCIUS Bononiensis, ex patre 3 Alberto , sedit mens. XI
cem Apulie cum exercitu Romanorum , sed cum suis, cum d . IIII. Sepultus est in Lateranensi ecclesia. Hic ante pres-
quibus fugam cepit, captus est ab eo. Hic 2 condempna- 5 biter cardinalis Sancte Crucis, totam illam ecclesiam et
vit totam partem Petri Leonis cum ordinatione sua. Iste claustrum a fundamento renovavit.
Petrus, Petri Leonis filius, a cardinalibus paucioribus est EUGENIUS , natione Pisanus, sedit an . VIII m . IIII
electus et Anacletus dictus ; hostiliter fecit aggredi Fraia- d. XX ; et cessavit dies II. Hic obiit Tybure, et per mediam
panensium castra et loca in quibus se Innocentius cum car- urbem fere cum tocius cleri et populi turba cum maximo
dinalibus receperat. Sed quia sic nichil profecit, cum manu 10 luctu ad ecclesiam beati Petri deductus , contra altare
armata ecclesiam beati Petri adiit, et per violentiam habi- sepultus est. Hic cum abbas sancti Anastasii esset, ex
tam aureum crucifixum pendentesque coronas cum toto insperato aput ecclesiam sancti Cesarii est electus a cardi-
thesauro auri et argenti ac lapidibus preciosis spoliavit. nalibus ; et propter metum senatorum qui contra volunta-
Cyborium quoque quod sanctus Leo papa construxerat tem predecessorum fuerunt electi a populo, ad Farfense
destruxit. Hoc idem ad sanctam Mariam Maiorem, magno 15 monasterium se transtulit, ibique vocatus a cardinalibus et
thesauro ditatam , et aliis Urbis ecclesiis fecit. Cum quo
prelatis munus consecrationis accepit. Hic cum simplex
thesauro postquam omnes Romanos corrupisset, Innocen- fuerit, Deus mirabili gratia perfudit et eloquentia. Huic
tius papa nullum in Urbe subsidium habens, cum cardi- redeunti ad Urbem clerus et populus Romanus cum magna
nalibus in duabus galeis transivit in Galliam , et a rege letitia occurrit , cantans Benedictus qui venit in nomine Domini.
Francorum honorifice receptus est. Postquam in Claro- 20 Hic a rege Ludovico in Franciam vocatus, cum ipsum
monte et Remis celebrasset concilia , in reditu , pacificatis transmarina cruce signasset et concilium Remis celebras-
Ianuensibus et Pisanis, attendens que sibi et Ecclesie set, rediit ad Urbem, ibique in basilica sancti Petri circa
fecerant servicia magna, Ianuensem episcopum qui sub maius altare sepultus est.
Mediolanensi fuerat fecit archiepiscopum, et Pisanum ANASTASIUS, natione Romanus, ex patre 4 Benedicto,
primatem tocius Sardinie . Et coronato Laterani Locherio 25 sedit an . I m . IIII d. XXVIII ; et cessavit XX . Hic fecit
in imperatorem, ambo simul intraverunt Apuliam ; et aput sanctam Mariam Rotondam novum palatium . Hic
fugato Rogerio Siculo qui domno pape rebellis erat, Lo- dedit ecclesie Lateranensi calicem pulchri operis, ponde-
cherius christianissimus rediit in Theotoniam, papa Ro- rantem XX marchas, et plura alia ; et ibidem in tumba
mam , ubi solempni celebrato concilio sepultus est in La- porphyrica sepultus est.
terano in concha porfirica miro opere sculpta. 30 VAR. - 1 mens.] an. 8 Tybine - 14 Farnense - 27 La-
taranensi.
VAR. 21 pacificatur 23 Ianuensem correxi : Ianuenses COMPLEMENTS. --- Eodem tempore in Alamania Hildegardis
2ª m . in vacuo spatio - 29 consilio monialis fulget formosa, que in Pinguia super Regnum requiescit.
NOTES EXPLICATIVES .
1. Hic perrexit...] C'est l'expédition de 1139 ; comme elle tourna dré dans le catalogue de Cencius Camerariús, publié par Wieland,
mal pour le pape, Boson s'est bien gardé de la mentionner dans Archiv, t . XII, p . 76. Il en est de même des cinq notices suivantes .
sa vie d'Innocent II; il ne parle que de celle de 1137. 3. Alberto] Boson l'appelle Ursus.
2. Ilic condemnavit... ] Tout le reste de la notice est emprunté à Bo- 4. Benedicto] Boson avait laissé en blanc la place de ce nom.
son,dont le texte est résumé plus ou moins succinctement et enca- 5. Pinguia super Regnum] Bingen , sur le Rhin.
450 MARTINUS POLONUS (1130-1277).
ADRIANUS , natione Anglicus, sedit an. IIII mens . IX , celebravit ; Federicum imperatorem et Hemanuel Constan-
d.XXVIII ; et cessavit d.XX. Sepultus est in Vaticano , in tinopolitanum et Gulielmum Siculum atque Lombardos
basilica beati Petri , iuxta sepulcrum Eugenii pape . Hic ad concordiam revocavit per XV annos. Sub eius tempori-
primum episcopus Albanensis , in legatione Novergiam est bus terre motus magni fuerunt per loca, ita quod civitas
missus pro verbi Dei predicatione. Ipse vero gentem illam 5 Antiocena cum Tripolis cecidit, atque Damascus cum mul-
barbaram in lege divina diligenter instruxit . Post reditum , tis aliis civitatibus submersa est et plus quam XX
defuncto Anastasio, est in papam electus . Hic propter vul- milia hominum mortui sunt, et mare retrogradatum ver-
nerationem unius cardinalis totam Urbem usque ad con- sum , et V milia hominum in Sycilia submersi sunt . Huius
dignam satisfactionem posuit sub interdicto. Hic Guliel- tempore Mediolanenses cum Cremona et Placentia contra
mum regem Sicylie tamquam rebellem excommunicavit ; 10 Papienses civitatem una construxerunt , quam, ut famosior
qui post absolutus, homagium domno pape faciens, ter- fieret , ab Alexandro papa Alexandriam vocaverunt ; et
ram ab ipso suscepit . Hic primus dicitur papa fuisse post, ad petitionem Lombardorum , constituit eis episco-
qui in Urbeveteri cum curia sua moram traxit . Hic fecit pum . Papiensem vero crucis et pallii dignitate privavit, eo
gyronem in Radicaphono et turribus munivit . Hic Castrum quod Federico imperatori tunc, ab antiquo regibus perse-
et multas possessiones circha lacum Sancte Cristine a 15 cutoribus Ecclesie adhesisset. Hic cum omne patrimonium
comitibus comperavit . beati Petri preter civitatem Urbevetanam et Tarracinam
ALEXANDER, natione Tuscus , ex patre Senense , sedit et Anagninam ab Aquapendente usque Ceperanum per im-
an. XXI m . XI d . IX . Hic 2 vicit quatuor scismaticos , perium et scismaticos occupatum fuisset, in Franciam tran-
Octavianum , Guydonem Cremensem, Iohannem Trumen- sivit ; ibique celebrato Toronis solempni concilio , per mare
sem, et Landonem . Primus fecit se vocari Victorem ** , se- 20 ad Urbem rediens , cum Messane applicuisset, rex Guillel-
cundus Paschalem ***, tertius Calixtum, quartus Innocen- mus non solum quia papam, sed etiam ipsum dominum a
3
tium . Quorum tres presbiteri cardinales erant , qui per quo tenebat regnum recognoscens, eum debito honore
papam excommunicati mala morte perierunt. Istius 4 tem- persecutus est. 5
pore maximum scisma fuit , et eiectus fuit conventus LUCIUS , natione Tuscus **, sedit an . IIII m . II d.XXVIII ;
sancti Anastasii , et abbas sancti Pauli eundem locum sibi 25 cessavit d . XIII . Huius tempore floruit Petrus Comes-
per regem scismaticum vindicavit ; qui locus per eun- tor *** , qui utriusque Testamenti historias utiliter expo-
dem Alexandrum est restitutus . Hic Federicum imperato- nendo in unum volumen redegit ; qui liber Historia sco-
rem ad concordiam Ecclesie revocavit , qui tunc illos scis- lastica nominatur .
maticos qui eiusdem pape invasores fuerunt manutenebat .
VAR . 2 Sicudum -- 4 tere -- 15 omne] Rome - 16 et
Hic duo concilia ordinavit unum Turonis , aliud Rome 30
ante Anagn . om. - 17 Cepanum - 22 eum ] cum
VAR. --- 11 cui - 19 Gremensen 26 vindicavit om.
COMPLÉMENTS . Tunc quoque Cathaneum civitas penitus
COMPLÉMENTS. Hic fuit abbas sancti Ruffi Velletrensis subversa est.
diocesis , et inde in cardinalem, postea in papam assumptus. de civitate Lucana.
** et vixit annis VIII. ** in Francia.
et vixit annis tribus, mensibus IIII et diebus XXIIII . **** Huius tempore maxima fames fuit. Hic rediens de Alamania
NOTES EXPLICATIVES .
1. Velletrensis ] Martin transporte à Velletri le monastère avi- 5. Le tombeau d'Alexandre III se trouvait au Latran, dans une
gnonnais de Saint-Ruf. des nefs septentrionales de la basilique : « Alexander III iacet
2. Hic vicit - Innocentium] Catalogue de Cencius . ante pulpitum (l'ambon) ecclesiae, vel iuxta viam quando imus
3. Quorum tres] Les deux premiers seulement avaient été car- ad curiam » (De eccl. Lateranensi, Migne, P. L., t. CXLIV, p . 1551).
dinaux. Il y a ici une confusion entre le troisième antipape et le Le chemin qui mène à la curie est la ligne qui rejoignait le
cardinal Jean mentionné ci-dessus, p. 419 , l . 17.. chœur des chanoines à la porte dite du Concile. Panvinio dit
4. Istius - restitutus] Ceci , comme ce qui précède, dérive d'un que le sarcophage était de marbre ; il n'en reste rien.
autre auteur que Boson; mais tout ce qui suit, sauf la phrase sur 6. Huius-nominatur] Vincent de Beauvais, Speculum hist., XXIX, 1 .
les tremblements de terre , sub eius-submersi sunt, lui est emprunté.
MARTINUS POLONUS (1130-1277) . 451
URBANUS , natione Lombardus * , sedit an. I m. X d. CELESTINUS, natione Romanus, ex patre Petro Bubo-
XXV. Huius tempore 2 capta est Ierusalem a Sarracenis. nis , consecratus die Resurrectionis , sedit an. VI m. VIII
Qui 3 cum de transmarinis partibus tam flebilem rem audi- d. XI. Hic 8 secundo die pontificatus sui coronavit Henri-
visset, pre nimio dolore obiit . Sepultus est 4 in Feraria **. cum imperatorem, et fecit palatium apud sanctum Pe-
GREGORIUS , natione Beneventus, sedit m. I d . XXVII ; 5 trum.10 .
et cessavit d . XX . Hic zelando pro Terra sancta ad di- INNOCENTIUS , natione Campanus ** , consecratus in
versas provintias mittit litteras ; et facta pace inter festo Kathedre sancti Petri , sedit an . XIIII m. IIII d.
Ianuam et Pisas, Pisis mortuus sepelitur . XXIIII. Hic 11 quantum fuerit gloriosus opera eius testimo-
***
CLEMENS , natione Romanus , sedit an . III d . XVI . Hic nium perhibent veritati . Fecit enim hospitale Sancti
Spiritus et renovavit ecclesiam sancti Sixti " . Composuit intenderet, in itinere ad hoc constitutus, Perusii est defunc-
decretales , sermones et libros De misera conditione hu- tus, ibique in ecclesia sancti Laurentii tumulatur. Et cessa-
mani generis et multa alia gloriosa . Et dedit universis vit papatus per unum diem* , Perusinis causa electionis car-
ecclesiis in Roma unam libram argenti pro singulis cali- dinales districtissime coartantibus. Hic abbatem Ioachim
cibus earum , non habentibus calices argenteos , tali pacto 5 libellumque quem contra magistrum Petrum Lombardum
quod vendere eos non possunt. Hic etiam coronavit Otto- composuit dampnavit. Dampnavit etiam Almaricum quen-
nem et deposuit, quia non servavit fidelitatem . Huius dam Carnotensem cum sua doctrina , sicut habetur in decre-
tempore a Francis capta est Constantinopolis et a Venetis , tali Dampnamus ** . Qui Almaricus asseruit ydeas que sunt in
urbs *** quidem de mundi maioribus urbibus una ac in mente divina et creare et creari , cum secundum beatum Au-
magnificentia prima. Cuius captionem etiam post plures 10 gustinum nichil nisi eternum et incommutabile sit in mente
dies plerique civitatis incole non credebant , tum propter divina . Dixit etiam quia ideo Deus dicitur finis omnium
civitatis fortitudinem , tum etiam propter antiquam quam quia omnia reversura sunt in eum ut in eo immutabiliter
habebant prophetiam. Prophetatum siquidem erat quia quiescant et unum individuum atque incommutabile mane-
debebant capi per angelum, et ita eam capi per hominem bunt in eo . Et sicut alterius nature non est Abraham alterius
non credebant. Sed hostibus per murum ubi angelus pictus 15 Ysaac, sed unius et eiusdem , sic dixit omnia esse unum et
erat civitatem intrantibus, se deceptos incole per equivo- omnia esse Deum . Item dixit quia sicut lux non videtur in
cationem angeli cognoverunt . Huius temporibus Livonia
. se sed in aere, sic Deus nec ab angelo nec ab homine videbi-
pro parte conversa est ad fidem. Anno¹ vero pontificatus tur in se , sed tantum in creaturis. Item asseruit quia si homo
sui XVII , mense novembris, in basilica Lateranensi que non peccasset , in duplicem sexum partitus non fuisset, nec
Constantiniana vocatur celebratum est concilium generale 10 generasset, sed eo modo quo sancti angeli multiplicati sunt
pro subsidio Terre sancte, pro statu universalis Ecclesie ; multiplicati fuissent et homines; et quia post resurrectionem
multa utilia statuta sunt ibi promulgata. In quo fuit uterque sexus unabitur, sicut , ut asseruit, fuit primum in
cum patriarchis , archiepiscopis , episcopis , et aliis creatione, et talem dixit Christum fuisse post resurrectionem.
prelatis , summa prelatorum MCCCXV. Tempore huius Qui omnes errores inveniuntur in libro qui intitulatur Peri
concilii consecravit ecclesiam sancte Marie trans Tybe- 25 Fiscon³ , qui ponitur inter alios libros Parisius dampnatos***.
rim. Demum cum propter subventionem Terre sancte
VAR. 1 intendens 5 libelum - 8 ascruit et ita infra
inter Pisanos et Ianuenses et Lombardos pacem facere
10 nixi 12 in co ] io - 22 primus 25 Periferiscon
VAR. 2 miseria 9 auedam - 11 plerique] populique
COMPLÉMENTS . per unum diem ] per annum unum.
COMPLÉMENTS . * in Saxia. Extra. De summa T(rinitate).
** in Roma. Et vocatur liber Almerici.Qui Almericus Parisius combustus
urbs-cognoverunt] Similiter Miramolinus, Sarracenorum fuit cum suis sequacibus . Dixerat etiam quod in caritate constitu-
princeps , cum innumerabili multitudine contra Hyspanos veniens , to nullum peccatum imputatur ; unde sub tali specie pietatis eius
confusus ad patriam rediit. sequaces omnem turpitudinem committebant . Tempore huius.
NOTES EXPLICATIVES .
1. Anno generale] Gilbert, l . c. 4. combustus...] Amaury mourut plusieurs années avant
2. in ecclesia's. Laurentii] La cathédrale de Pérouse ayant été le procès fait à ses sectateurs devant le concile provincial de
réédifiée au XIVe siècle, les monuments funéraires des papes In- Paris, en 1210. Ceux d'entre eux qui étaient clercs furent dégra-
nocent III, Urbain IV et Martin IV furent alors sacrifiés . Leurs dés le 14 novembre 1210 et brûlés le 20 du même mois. Quant à
corps sont actuellement réunis dans un tombeau commun , exé- Amaury, son corps fut exhum du cimetière et enterré en lieu
cuté en 1593 . profane. Voy. les documents dans le Chartularium universitatis
3. Hic abbatem dampnavit] La condamnation du livre de Joa- Parisiensis, t. I, p. 70 et suiv.
chim de Flore (mais non de sa personne ) est consignée dans la 5. in libro Peri Fiseon] Il s'agit ici d'un livre non d'Amaury lui-
déciétale Damnamus citée plus bas, c'est-à-dire dans le 2e cha- mėme, ni d'Aristote, comme on l'a dit longtemps , mais de Jean
pitre du concile de Latran , Decretal. I, 1, 2. On y trouve aussi, Scot Erigène, Пept púσewv μeproμos . Sur toute cette question,
en termes fort brefs , la condamnation d'Amaury de Bène, mais cf. Hauréau, Histoire de la philosophie scolastique, t. I, p. 391 et
non pas la longue analyse de sa doctrine que Martin substitue suiv. Cf. Charlul. univ. Paris, t. I, nº 50.
ici à l'histoire d'Innocent III.
MARTINUS POLONUS (1130-1277) . 453
[Hoc¹ anno, scilicet M°CLIº , Gratianus monachus, de Clusa ab eius fidelitate absolvit. Honorius papa moritur et Rome
civitate Tuscie natus, Decretum composuit , ut dicit Hugu- in ecclesia 12 sancte Marie Maioris sepelitur , et domnus
con, glossa, q. VI, c . Forma . Floret et magister Petrus Lom- Ugolinus Hostiensis episcopus in papam lectus Gregorius
bardus qui Sententias composuit.] est vocatus. Honorius 13 primo anno sui pontificatus ordi-
HONORIUS , natione Romanus , Perusii electus est ; sedit 5 nem Predicatorum confirmavit, beato Dominico natione
an. X m. VIII d . XXII. Hic 2 apud sanctum Laurentium Hispano inventore procurante. Nam Innocentius papa qui
foris murum Petrum Altisodorensem comitem in impera- durus sibi in hoc fuerat, visione habita quoniam beatus
torem Constantinopolitanum coronavit. Hic etiam eccle- Dominicus Lateranensein ecclesiam cadentem humeris suis
siam sancti Laurentii extra muros et basilicam 4 que sustentasset, confirmare deliberaverat, sed morte preventus
dicitur Sancta Sanctorum renovavit. Decretales 5 compi- 10 non potuit.
lavit . Hic 10 in basilica sancti Petri Federicum regem GREGORIUS , natione Campanus * , mense marcii die
Sycilie in imperatorem Romanorum coronavit. Huius XI, post festum sancti Gregorii, apud Septemsolium elec-
tempore Christiani Damiatam ceperunt, sed Sarraceni tus fuit. Sedit an . XIIII. Hic sanctam Elisabeth , filiam
fortuito casu contingente eam postea recuperaverunt. Hic 11 regis Ungarie, relictam landogravii Thuringie, canonizavit.
Honorius papa Federicum sibi rebellem et Romane ecclesie 15 Hic sententiam quam Honorius predecessor suus contra
adversarium comperiens anathematizavit atque barones Federicum fulminaverat roboravit. Hic cum concilium
celebrare Rome nititur et ab imperatore vie per mare et
COMPLÉMENTS.- Hic etiam fecit tribunam et anteriorem par- per terram artantur, duo cardinales et multi prelati,
tem 6 ecclesie sancti Pauli . Fecit etiam domum7 Case Marii et cy- abbates et clerici, maxime per mare ad concilium venien-
borium & beati Petri. Rehedificavit etiam ecclesiam 9 sancte
Bibiane. COMPLÉMENTS . de Comite, nepos Innocentii tertii.
NOTES EXPLICATIVES .
1. Hoc anno - composuit] Cette note est évidemment hors de sa Il s'agit dans les deux derniers vers de Jean, abbé de Saint-
place chronologique ; elle est d'ailleurs étrangère au texte de Paul, qui fit exécuter aussi le joli cloître du monastère. Son
Martin . Le canoniste Hugucon auquel on renvoie est le célèbre portrait et son nom IOHIS CAITANVS ABAS se voient aussi
Hugo ou Huguccio , le maître d'Innocent III (Schulte , Geschichte dans la mosaïque. - Par l'expression anterior pars ecclesie, il ne
des can. Rechts , t. I, p. 156) . La q . VI est celle de la cause II faut pas entendre la décoration en mosaïque de la façade de
(20 partie du Décret ). Saint-Paul. M. de Rossi a démontré que cette décoration fut
2. Hic - renovavit] Gilbert, l. c. p. 435 . exécutée sous Jean XXII et complétée sous Clément VI (Mu-
3. eccl. s. Laurentii] C'est à Honorius III que remonte la réunion saici).
des deux basiliques de Constantin et de Xystus III en une seule 7. domus Case Marii] Cf. M. G. Scr. t. XXII, p. 352. Il s'agit
église . Alors furent construits le portique d'entrée, les ambons et ici de l'église du monastère de Casamari , à deux lieues à l'E. de
le chœur actuel . Le portrait d'Honorius se voit encore sur la frise Veroli, dans la Campanie pontificale .
en mosaïque dudit portique . Cf. Ciampini, Vetera mon. t . II, pl . 28. 8. cyborium b. Petri] Ce ciborium fut refait sous Sixte IV ; celui
4. Sancta Sanctorum] Les restaurations d'Honorius III semblent d'Honorius III disparut alors.
avoir entièrement disparu dans la reconstruction de ce sanc- 9. eccl. s. Bibiane] Cette église fut restaurée depuis par Ur-
tuaire sous Nicolas III. bain VIII. Cependant on y voit encore, sur l'un des murs exté-
5. Decretales compilavit, C'est ce qu'on appelle la Compilatio rieurs, quelques traces de peintures anciennes, parmi lesquelles
quinta, envoyée par le pape Honorius aux universités en 1226 le portrait d'un pape. Au-dessous, on lisait un fragment d'ins-
(Ed . Friedberg, 1882). cription ...felicis recordationis Honorius pp. tertius VII anno pont...
6. eccl. s. Pauli] La mosaique absidale de Saint- Paul vient in honorem beatae Bibianae virginis et martyris conserv... (Mellini ,
d'être publiée par M. de Rossi. Il est maintenant établi que cette Storia delle chiese di Roma, p . 260, ouvrage manuscrit cité par
composition fut exécutée par des artistes vénitiens, imbus des Armellini, Le chiese di Roma, Rome , 1887, p. 168 ) . Le texte com-
traditions byzantines . Au pied du Christ qui occupe le centre de plet de cette inscription figure dans les Vitae pontif. de Ciacco-
la composition , le pape Honorius III est représenté en très pe- nio , t . II , p. 50. Elle était postérieure, peut-être de beaucoup,
tites proportions, prosterné, son nom à côté de lui . Sous la mo- au pontificat d'Honorius III.
saïque, l'inscription suivante se développe sur une seule ligne : 10. Hic recuperaverunt] Gilbert, l. c.
11. Hic est vocatus] Vincent , xxx, 129 .
+ TOTIVS ORBIS HONOR QVOD HONORIVS ARTIS HONORE 12. sepelitur] Son tombeau était un sarcophage de porphyre «conca
PAPA PRIVS FECIT FVLGET FVLGENTE DECORE porphiretica » Cat. Pont. Viterb. M. G. Ser. , t . XXII, p . 352) . Il ne
ABBAS POST PAPAM QVEM CHRISTVS AD ALTA VOCAVIT faut pas se fier à ce qu'en dit Vasari (éd . Milanesi , t. I, p. 278) .
OMNE IOANNIS OPVS MIRA PIETATE BEAVIT 13. Honorius - procurante] Vincent, xxx , 123 .
LIBER PONTIFICALIS , t . II . 55
454 MARTINUS POLONUS ( 1130-1277) .
tes , per Pisanos imperatoris fautores capiuntur. Hic papa tus, cito moritur, et in ecclesia sancti Petri sepelitur 2.
per fratrem Raymundum, ordinis Predicatorum , * peni- INNOCENTIUS , natione Ianuensis, de comitibus Lava-
tentiarium et capellanum, ex pluribus voluminibus Decre- nie , sedit an . XI m . VI ** . Hic 3 sedes cardinalium a
talium compilavit volumen unum , mandans ubique docto- multo tempore vacuas de personis ex diversis mundi
ribus illo uti** . Hic Gregorius cum ab imperatore qui tunc 5 partibus electis reformavit . Hic post magnum tractatum
ex magna parte patrimonium Ecclesie occupaverat in Urbe de pace cum imperatore, dum ipsius adversus Ecclesiam
obsideretur , videns etiam pene omnes Romanos per pecu- contumaciam perpendisset , clam Ianuensium auxilio deve-
niam corruptos esse , excipiens capita Apostolorum et pro- nit in Gallias , et celebrans concilium in Lugduno ***,
" , ipsum
cessionem a Laterano usque ad sanctum Petrum faciens , velut hostem Ecclesie condempnavit, imperio privato,
animos Romanorum sic revocavit ut pene omnes contra 10 instituitque lantgravium Thuringam eligi in regem Ala-
imperatorem cruce signarentur. Quod imperator qui iam manie, et mortuo ipso **** comitem Holandie . Hic Lugduni
credebat se intraturum in Urbem audiens timensque , canonizavit Emundum confessorem , Canturiensem archie-
non longe ab Urbe retrocessit *** . Hic beatum Domi- piscopum . Item etiam canonizavit sanctum Stanislaum
nicum inventorem et magistrum ordinis Predicatorum, Assisii , Cracoviensem episcopum , qui ab iniquo principe
Bononie sepultum et miraculis innumeris coruscantem 15 fuerat interfectus. Innocentius vero papa mortuo Federico
canonizavit ***** 1. imperatore Apuliam cum magno exercitu ingreditur, sed
CELESTINUS , natione Mediolanensis , sedit d . XVII ; post paululum Neapoli moritur et sepelitur 4. Huius tem-
་་
et vacavit XX m . et d . XIIII . Hic episcopus Sabinen- poribus floruit vita et scientia venerabilis domnus Ugo “
sis , vita et scientia laudabilis , senex et infirmus elec-
VAR . 6 auxilia
VAR. - 3 capelanum - 8 coruptos
de Flischo , electus Anagnie.
COMPLÉMENTS. * domni pape. Hic constituit ut octava Nativitatis beate Marie virginis in
" Huius tempore , anno Domini MCCXXXIX , tertio nonas iunii , Ecclesia celebretur.
*** pontificatus sui anno videlicet tertio .
circa horam nonam sol passus est tantam eclipsim quod stelle
videbantur in celo sicut de nocte videntur. Willielmum.
*** Ipse autem, pontificatus sui anno X, canonizavit Perusii
Deinde Gregorius papa tantis tribulationibus excussus ,
Rome, anno XIIII, mense augusti, migravit ad Christum . sanctum Petrum ordinis Fratrum Predicatorum, Veronensem
**** Reate. natione, quem heretici propter ipsius predicationem inter Cumas
***** anno MCCXXXVIII , a confirmatione ordinis anno XVIII et Mediolanum occiderunt.
et de morte eius anno XI. de Sancto Theodoro
NOTES EXPLICATIVES .
1. « In ecclesia beati Petri honorifice est sepultus » , dit Nicolas mots sont évidemment fautifs. Collapsa irait mieux pour le
de Curbio, dans sa vie d'Innocent IV, c . 5. sens, mais l'assonance réclame collapso. - Une gravure repré-
2. in eccl. s . Petri] Le tombeau de Célestin IV semble avoir sentant le tombeau après la restauration du xvIe siècle figure
disparu, comme celui de Grégoire IX, sans laisser de trace. dans les Vitae pontificum de Ciacconio , t. II , p . 114 .
L'inscription publiée par Oldoino est moderne et fabriquée pour
soutenir une généalogie fictive . Cf. Propyl. Maii, p . 38" . HIC SVPERIS DIGNVS REQVIESCIT PAPA BENIGNVS
3. Hic sedes ― reformavit ] Vincent , xxx , 152 . LETVS DE FLISCO SEPVLTVS TEMPORE PRISCO
4. et sepelitur] Son tombeau se voit dans la cathédrale de Na- VIR SACER ET RECTVS SANCTO VELAMINE TECTVS
ples , à l'extrémité du bras gauche du transept. C'est un monu- VT IAM COLLAPSO MVNDO TEMERARIA PASSO
ment moderne ; toutefois la statue couchée du pape a été conser- SANCTA MINISTRARI VRBS POSSET QVOQ. RECTIFICARI
vée dans la restauration , exécutée par les soins de l'archevêque CONCILIVM FECIT VETERAQ. IVRA REFECIT
Annibale di Capua (1578-1595 ) . Ce prélat prit soin de faire re- HERESIS ILLISA TVNG EXTITIT • ATQ . RECISA
graver l'ancienne épitaphe, laquelle d'ailleurs n'était pas contem- MENIA DIREXIT RITE SIBI CREDITA REXIT
poraine de la mort d'Innocent IV et ne remontait qu'à l'arche- STRAVIT INIMICVM CHRISTI COLVBRVM FEDERICVM
vêque Humbert d'Ormont (1308-1320) . Je la reproduis ici d'après IANVA DE NATO GAVDET SIC GLORIFICATO
une copie de M. Paul Durrieu , que M. Elie Berger a bien LAVDIBVS IMMENSIS VRBS TV QVOQ. PARTHENOPENSIS
voulu mettre à ma disposition. Le marbre porte, v. 4 COL- PVLCHRA DECORE SATIS DEDIT HIC PLVRIMA GRATIS
LAPSA, V. 6 CONSILIVM , V. 10 GLORITICATO . Ces deux derniers HOC TITVLAVIT ITA VMBERTVS METROPOLITA
MARTINUS POLONUS (1130-1277) . 455
cardinalis¹ , ordinis Predicatorum , qui doctor eximius doc- duos pestiferos libellos , quorum unus dicebat quod omnes
trina perlucida totam Bibliam postilavit *. religiosi, etiam verbum Dei predicantes, de elemosinis
ALEXANDER, natione Campanus, sedit , an. ** m . et viventes, salvari non possent ; alter vero asserebat inter
cessavit m. III et dies IIII. Hic moritur Viterbii et in cetera erronea quod Evangelium Christi et doctrina Novi
ecclesia sancti Laurentii tumulatur. Huius tempore Man- 5 Testamenti neminem ad profectum deduxit et evacuanda
fredus, filius naturalis quondam Federici imperatoris , erat post MCCLX annos, et in XL anno deberet inchoari
gerens se pro pedagogo Conradini, predicti Federici nepo- doctrina Ioachim , quam conditor libri Evangelium eternum
tis , ipso Conradino mendaciter publicato mortuo , sibi ipsi nominavit, totam perfectionem salvandorum hominum illi
coronam assumpsit. Quod factum quia in preiuditium attribuendo . Dicebatur etiam ibi quod sacramenta Nove
domni pape fuit, primo excommunicatur, post magnus 10 legis in LX anno evacuarentur ; que omnia et auctoritas
exercitus contra ipsum, sed in nullo proficiens , mittitur . apostolica et preteriti temporis experientia exsufflavit.
Hic canonizavit '*** sanctam Claram que fuit ordinis sancti URBANUS , natione Gallicus , ex civitate Trecensi , sedit
Damiani ****. Huius temporibus principes Alamanie elec- an. III et m . I d . IIII ; et cessavit m. V. Hic duas ordina-
tores, in duo se dividentes, quidam regem Castelle et tiones fecit, et exercitum Sarracenorum quem Manfredus
quidam Ricardum comitem Cornubie ad imperium elege- 15 in patrimonium Ecclesie miserat per crucesignatos fuga.
runt ; quod scisma duravit multis annis. Hic reprobavitvit. Comiti Provintie Karolo , fratri regis Francie, regnum
NOTES EXPLICATIVES .
1. Ugo cardinalis] Hugues de Saint-Cher. cesco . Cf. Cristofori , l. c . p . 14. Je reproduis l'inscription d'après
2. tumulatur] Des recherches faites en 1683 dans la cathédrale les Bollandistes :
de Viterbe pour retrouver son tombeau demeurèrent infructueuses Lector fige pedes, admirans quam brevis aedes
(Propyl. Maii, p. 50 * ) . L'incertitude subsiste encore aujourd'hui. pontificem quartum Clementem contegit arctum.
Cf. Cristofori, Le tombe dei papi in Viterbo, Sienne, 1887 , p. 279, 280 En datur in cineres Petri successor et heres,
3. sepelitur] V. ci-dessus , p . 452, note 2. cuius si memor es, non mundi gaudia quaeres.
4. sepultus est] Enterré d'abord dans l'église des Frères Prê- Hic iudex primum : quem sie successus opimum
cheurs, S. Maria in Gradi, il fut, sur le bruit de miracles opérés reddidit ut, fertur, miles probus efficeretur.
par son intercession, transporté dans la cathédrale (Saint-Lau- Taleque sortitus nomen iurisque peritus
rent) . Mais Grégoire X obligea les chanoines à le laisser réinté- virginis unius fuit unicus ipse maritus.
grer dans l'église qu'il avait désignée pour recevoir son tombeau, Qui viduatus ea, mox Christi sorte petita
ce qui fut fait sept après sa mort (Potthast, 20876, 20934, 20935, Aniciensis ita dignus fuit archilevita.
21914) . Les Bollandistes (Propyl. Maii, p. 55 ') donnent un dessin Praesul ibi factus , post archiepiscopus actus
de son tombeau et la copie de l'épitaphe. Le texte original de pastor ut egregius Narbonae praefuit auctus.
celle-ci , en caractères gothiques , est perdu, le monument ayant Utque Deo gratus vir cardinibus sociatus,
souffert quelques dégâts à la fin du siècle dernier ; il a été resti- papalus nomen clarum suscepit et omen.
tué au même endroit, vers 1840, par les soins de M. de La Tour Sic sublimatus, sic denique clarificatus,
Maubourg, ambassadeur de France, qui fit restaurer la tombe de annis sex denis octo cum mille ducenis
ce pape français. Cf. De Rossi, Bull. 1884-85 , p . 40. En 1885 le transactis Christi, Clemens tumulo datur isti.
mausolée de Clément IV a été transporté de l'église S. Maria in Aghios quare, qui transis, corde precare
Gradi, où le culte n'était plus célébré, dans celle de S. Fran- ut finalis ei dent gaudia summa diei. Amen.
456 MARTINUS POLONUS (1130-1277).
beros habens, primum fuit advocatus famosus et regis mutavit . Nam cum a principio per annos Domini cucurre
Francie consiliarius ; demum mortua uxore , propter vitam rit , et quilibet pontifex anno introitus sui positus fuerit,
bonam et scientiam laudabilem , primo Podiensis episcopus quia plures pontifices uno et eodem anno defuncti fuerint et
et post Narbonensis archiepiscopus, tandem Sabinensis in eadem linea poni non potuerint, predictus modus servari
episcopus et cardinalis efficitur. Sed cum post in Angliam 5 non potuit ; sed per annos Domini numeros non conti-
propter pacis reformationem a papa Urbano quarto lega- nuando sicut prius, sed distinctim ponendo, statum cuius-
tus missus fuisset , absens a cardinalibus Perusii in papam libet pontificis declaravi, sicut patet in Clemente et conse-
electus, sic vigiliis , ieiuniis et orationibus et aliis bonis. quenter.
operibus intentus fuit quod multas quas Ecclesia tunc sus- GREGORIUS decimus, natione Lombardus , de civitate
tinebat tribulationes Deus suis meritis creditur extinxisse . 10 Placentie, sedit anno Doniini MCCLXXII , ab electione
Hic cum Corradinus, nepos Federici imperatoris, regem sua annis IIII et diebus IIII ; et cessavit papatus diebus
Karolum cui papa regnum Sicilie contulerat debellaturus X. Hic cum archidiaconus esset Leodiensis et devocionis
Apuliam intraret , et plerique factum regis Karoli pro des- causa missus ultra mare, ibidem existens , in palatio Viter-
perato haberent , tum propter Corradini exercitus multitu- biensi in papam a cardinalibus est electus. Hic fecit unam
dinem et propter regni Sicilie pene tocius rebellionem, 15 ordinationem quinque episcoporum cardinalium quam
predixit in publico sermone factum Conradini tamquam plurimum laudabilem , quia honestas et valentes personas
fumum transiturum et ipsum tamquam ad victimam assumpsit . Hic tercio pontificatus sui anno, pro utilitate
Apuliam intraturum. Quod et postmodum probavit even- Terie sancte quam personaliter visitare intendebat, Lug
tus. Nam Conradinus post fugam captus fuit et decolatus, duni solempne celebravit concilium, in quo et Grecorum '
et factum eius paucis diebus post tamquam fumus eva- 20 et Tartarorum solempnes nuntii interfuerunt. Greci ad uni-
nuit. Hic etiam papa canonizavit Viterbii sanctam Ed- tatem Ecclesie redire promittentes , in signum cuius Spi-
wigam, quondam ducissam Polonie, mire sanctitatis vi- ritum sanctum confessi sunt a Patre Filioque procedere ,
duam , que inter alia commendabilia, cum canonizatio symbolum in concilio solempniter decantando ; nuncii
eius per plures annos differretur , ipsa procuratori in curia. vero Tartarorum infra concilium baptizati, ad propria redie
Romana super eodem negotio, cum esset in tristitia , per vi- 25 runt . Numerus autem prelatorum qui fuerunt in concilio
sum apparuit ac eum de expeditione negocii et etiam de
VAR. 2 quibus pontifices - 5 numero non om. - 20
die expedicionis certificavit . **
nutic
A Clemente predicto presens cronica stilum operis com-
dare pro dote de patrimonio suo trecentas libras turonenses,
VAR. 9 fuit om. 10 extruxisse 12 papa] post 13 mandans ei quod maritum acciperet secundum conditionem suam,
―
Apuliam om. - - 15 regem 18 eventus] cunclis 22 Edui- cui nunquam in vita sua daret aliquid de bonis Ecclesie. Cum-
rigam quamdam que haberet nepotem clericum cui nunquam aliquid dederat, et
veniens ad mortem audivisset quod haberet tres prebendas quas
COMPLEMENTS . in ecclesia Fratrum Predicatorum . ei dederant prelati Francie, et supplicatum pro eo ei fuisset quod
.. Hic etiam papa secularis existens, cum ex uxore legitima daret ei unam dignitatem, mandavit quod unam de illis tribus
filiam genuisset, tandem promotus ad culmen papatus filiam prebendis, quam mallet , retineret, et alias duas dimitteret. Et sic
suam in monasterio collocavit, solum ei XXX libras turonen- non acquievit carni et sanguini , Gal. I.
sium parvorum pro dote sibi in illo monasterio fecit assignari . Germanus patriarcha Constantinopolitanus, archiepiscopus
Idem sanctus papa alteri filie nomine Egidie quam habuit fecit Niceuensis et magnus logotheta duo alii perierunt in mari .
NOTES EXPLICATIVES .
1. A Clemente] Martin explique ici comment il a été obligé entrer dans la rédaction de ces extraits ; elle ne concerne que des
d'abandonner la distribution primitive de son texte , à raison manuscrits où la double chronique des empereurs et des papes
d'une ligne par année de pontificat. Désormais il va négliger cette se développe sur des feuillets réglés conformément au système de
symétrie. Il est clair qu'une telle observation n'aurait pas dû Martin .
MARTINUS POLONUS (1130-1277). 457
sunt quingenti episcopi, LX abbates et alii prelati circha inter regem et barones exorta fuerat sedanda missus fuit.
mille. Hic in concilio multa bona instituit, videlicet pro Hic papa factus statim constitutionem quam papa Grego-
subsidio Terre sancte , pro electione summi pontificis et rius X in concilio Lugdunensi de constrictione cardinalium
pro statu Ecclesie . Huius tempore rex Romanorum et rex proter electionem summi pontificis accelerandam ediderat
Francorum cum multis baronibus pro subsidio Terre 5 suspendit, proponens eam aliter ordinare ; sed morte pre-
sancte cruce signati fuerunt . Hic papa fuit experientie mire ventus constitutionem sic suspensam reliquit.
in secularibus , nec intendebat pecuniarum lucris, sed pau- IOHANNES XXI, 4 natione Yspanus , ** anno Domini
perum elimosinis . Mortuus est Arecii et sepultus ibi- MCCLXXVI , sedit mensibus VIII d. I ; et cessavit papatus
dem . post mortem eius m . VI d . VII. Hic pontifex Iohannes, Pe-
INNOCENTIUS quintus , natione Burgundus, de Tha- 10 trus ante dictus , in diversis scientiis famosus , primo Tus-
rantasio , sedit anno Domini MCCLXXVI , ab electione sua culanus episcopus, tandem Romanus efficitur pontifex .
mensibus quinque et duobus diebus ; et cessavit papatus Qui scientiarum florem et pontificalem dignitatem moris
d. XVIII. Hic a pueritia in ordine Fratrum Predicatorum , quadam stoliditate deformabat, adeo ut naturali indus-
doctor in sacra Scriptura eximius efficitur, demum in ar- tria pro parte carere videretur ; in hoc tamen quam pluri-
chiepiscopum Lugdunensem et post in episcopum Hos- 15 num laudabilis fuit quod se tam pauperibus quam diviti-
tiensem , tandem in summum pontificem assumitur. Hic li- bus communem exibens , multos egentes studium littera-
cet multa facero proposuisset, morte preventus nil nota- rum amplectentes fovit et in beneficiis ecclesiasticis pro-
bile fecit. Mortuus est Rome, et in 2 Lateranensi ecclesia movit. Et cum sibi vite spatium in annos plurimos exten-
sepelitur. di crederet, et hoc etiam coram aliis assereret, subito
ADRIANUS , natione Ianuensis, anno Domini MCC 20 cum camera nova quam pro se Viterbii circa palacium
LXXVI , sedit m. I et d . IX. Rome eligitur in Lateranensi pa-
latio , et Viterbii moritur et 3 sepelitur; et cessavit papatus VAR . 12 moxi -- 19 etiam] et 20 cum camera] con-
carconera
d . XXVIII . Iste Adrianus fuit nepos Innocentii quarti et ab
ipso in cardinalem tituli sancti Adriani promotus, a domno
* Postea vero, cum de revocatione huius verbi per assertiones
Clemente IIII legatus in Angliam pro guerra que ibi 23 cardinalium non constaret , sed revocaretur in dubium, sequens
papa Iohannes per suas litteras eam confirmavit et ratificavit,
VAR. 20 Andrianus, et ita porro
constitutionem quoque ipsam suspensam manere decrevit ; sed
eam postmodum Celestinus quintus restituit. Viterbii moritur
COMPLÉMENTS . * ordinis Predicatorum . et in ecclesia Minorum sepelitur .
** de domo de Flisco. ** de civitate Ulisbona.
NOTES EXPLICATIVES .
1. sepultus] Le tombeau de Grégoire X se voit encore dans la cesco) . Les Bollandistes (Propyl . , p . 58 ′ ) en ont publié un dessin,
cathédrale d'Arezzo , nef de droite et en entrant . D'après Oldoi- avec l'épitaphe primitive, en lettres gothiques :
no (Ciacconio, Vitae pontif., t . II, p . 189) quelques-uns préten-
daient qu'il était enterré dans l'église des Frères Mineurs HIC R' CORP' S. MEÖRE DNI
d'Arezzo, avec cette épitaphe : ADRIANI . PP. V. Q PRIVS VOCA
TVS OCTOBON' D' FLISCO D' IAN
Gregorius denus, virtutum luce serenus
dormit in hac arca dignus Rome patriarcha, DDS ADRIANI DYAC CARD
quem genuit Placentia, urbs Aretina tenet. 4. Johannes XXI] Il n'y a pas de Jean XX. Au XIIIe siècle on ad-
2. in Lateranensi eccl. ] Ce to nbeau a disparu, comme tant mettait un pape Jean de plus qu'il n'y en eut en réalité. Ce n'est
d'autres , lors des deux réédifications de la basilique au pas, comme on le dit souvent, la fable de la papesse qui influa
XIVe siècle. Il n'en reste pas trace ; mais on a encore une lettre de sur la manière de compter les papes de ce nom ; c'est le dédou-
Charles d'Anjou, recommandant à son camérier à Rome, Hugues blement du pape Jean XV, faute qui se présente dans la chronique
de Besançon, de se procurer ou de faire exécuter à neuf un beau de Martin, dès sa première rédaction . Cf. ci-dessus , p. 260. Mais ce
sarcophage pour y déposer les restes du pape (Gregorovius, St. n'est pas Martin qui a commis le premier cette erreur ; on la
di Roma, t. V, p . 723). constate dans plusieurs catalogues du x11e siècle et du x111º, an-
3. Viterbii... sepelitur] Le tombeau d'Adrien IV se voit encore térieurs au sien . Cf. M. G. Scr. , t. XXIV, p. 84, 105 ( Cencius),
dans l'ancienne église des Franciscains de Viterbe (S. Fran- 113; t. XXII , p . 356, 360 .
458 CONTINUATEUR DE MARTINUS POLONUS (1277-1287) .
construxerat solus corruit , et inter ligna et lapides colli- ticis perceptis expiravit, et ibidem in ecclesia sancti Lau-
sus, sexto die post casum , sacramentis omnibus ecclesias- rentii sepultus extitit.
NICOLAUS III , natione Romanus , de domo Ursinorum , anno Domini M° CC LXXVII electus fuit ; sedit annis II
3
m. VIII d. XXII ; et cessavit papatus m . V d. XXII [ in die 2 sancte Katarine] . Parum ante sui promotionem per
aliquot dies Tyberis flumen Romanum in tantum excrevit , suos transcendens alveos , quod cunctis cernentibus
erat formidini ; nam super altare beate Marie Rotonde per IIII pedes et amplius transibat . Hic Nicholaus * unam
ordinationem fecit, videlicet V episcopos , scilicet Penestrinum, Tusculanum , Hostiensem, Portuensem et Alba- 5
nensem; quorum Penestrinus et Tusculanus fuerunt seculares , Hostiensis et Portuensis Predicatores , Albanensis
vero ordinis Minorum ; item duos presbiteros, videlicet domnum Girardum tituli XII Apostolorum, et domnum
leronimum de ordine Fratrum Minorum , tituli ecclesie sancte Potentiane ; item duos diaconos, magistrum Iorda-
num fratrem suum tituli sancti Eustasii et Iacobum de Columpna tituli sancte Marie in Via lata . Hic palatium +
sancti Petri multum augmentavit, et quamplurima edificia fieri faciens , iuxta illud pratellum inclusit , et fontem 10
ibidem fieri paravit , meniis et turribus iardinum magnum diversis arboribus decoratum includendo . Hic etiam
Karolum regem Sycilie, nobilem Ecclesie pugilem , a vicaria Tuscie certis de causis quas pretendebat amovit, ac
se in senatorem ad vitam , ut dicitur, eligi procuravit ; ac constitutiones faciens tam de electionibus prelatorum
quam de electione senatoris Urbis , et senatum fere per duos annos regi faciens , mortuus est in Suriano castro
prope Viterbium , ubi cardinales et curiales in Viterbio morantes ad suum conspectum evocabat ; celerique hora 15
mortis preventus , anno Domini MºCCLXXXº , kal . septembris , decessit . Et vacavit sedes V mensibus d . XXII.
Post cuius mortem Hanibaldenses , quam cito decessum eius sciverunt , convocata parte sua Capitolii et totarum
arbium existentium sub custodia vicariorum quos idem Nicolaus constituerat, partem dominii invitis Ursiniis
―
VAR. - 2 promitionem 10 paracellum 11 etiam ] et 15 ybi - 16 proventus
NOTES EXPLICATIVES .
1. sepultus extitit, On voit dans la cathédrale de Viterbe un céno- Conservateurs . La voici, mais en écriture ordinaire, d'après
taphe moderne , élevé en mémoire de Jean XXI . Mais le lieu précis Forcella, t. XIII , p . 25 ( cf. Bianchini , Anastas. Bibl., t. III, p . III) :
de sa sépulture est encore ignoré et l'on ne peut même affirmer Anno Domini MCCLXXVIII sanctissimus pater domnus Nicolaus
qu'il lui ait été élevé au xe siècle un monument analogue à papa III fieri fecit palatia el aulam maiora et capellam et alias
ceux qui abritèrent les restes des papes Clément IV et Adrien V domos antiquas amplificavit, pontificatus sui anno primo; et anno
dans les eglises des Dominicains et des Franciscains . Il valait secundo pontificatus sui fieri fecit circuitum murorum pomerii huius.
mieux , pour cet ordre de choses, se confier aux moines qu'aux Fuit autem predictus summus pontifex natione Romanus, ex patre
chanoines . Cf. Cristofori , l . c. p . 278. domni Mathei Rubei de domo Ursinorum .
2. in die s. Katarine] Cette date est ici hors de place ; c'est celle 5. decessit] Nicolas III fut enterré à Saint- Pierre. Son tombeau
de l'élection de Nicolas III. se trouvait dans la chapelle cotée 95 sur le plan, vers le haut
3. Parum ante] Deux inscriptions relatives à une inondation du de la dernière nef latérale du nord . Le sarcophage, très simple,
Tibre en 1277 sont données par Forcella, t . XIII , nº 423 , 42k ; se voit encore dans les Grottes Vaticanes (Dionisio, Crypt. Vat.,
elles sont datées du 3 ou du 6 novembre. pl . LV, 2) . Lors de la translation , sous Paul V, on y déposa le
4. palatium s. Petri Le manuscrit Riccardi ( nº 228) du Liber corps du cardinal Raynald Orsini, celui qui prit part au fa-
censuum contient (fo 315-342) toute une série de pièces relatives à meux conclave de 1378 : il avait eu d'abord un tombeau spé-
l'agrandissement des jardins du Vatican par Nicolas III . M. Paul fut
cial dans le transept de la vieille basilique. C'est alors que
Fabre les publiera prochainement . Une inscription commémora- gravée l'inscription que l'on voit actuellement sur le sarcophage :
tive de ces travaux se lisait autrefois sur l'un des murs du jar- elle mentionne le pape et le cardinal. Sur tout cela , v. Dionisio,
din pontifical . Elle est maintenant au Capitole, dans le palais des op. cit., p . 143.
CONTINUATEUR DE MARTINUS POLONUS (1277-1287) . 459
habuerunt . Itaque ex pacto inter eos habito, pro parte Hanibaldensium unus , pro parte Ursinorum alius in
Capitolio senatoris officium exercentes fuerunt constituti. Sub quorum regimine multa omicidia plurimeque
dissenciones et alia quamplurima mala habita tam in Urbe quam in eius districtu fuerunt perpetrata et etiam
impunita. Viterbienses tunc , parum post obitum ipsius pape , domnum Ursum nepotem ipsius pape ab officio
5 potestarie turpiter amoverunt, licet absentem. Et post hoc in obsessione castri Valeriani existentes, a domno
Bertoldo fratre domni Ursi cum adiutorio Tudertinorum fuerunt imbecilles debellati ita , quod quasi sine bello
defentionis campum relinquentes et tentoria, multi fugientes ex eis capti sunt et aliqui interfecti . Eo tempore
10 vocabatur Symon, tituli sancte Cecilie presbiter cardinalis, fuitque per Urbanum papam quartum promotus ad
cardinalatum , et per eundem Urbanum primo et secundo per Gregorium papam X in Francia missus iegatus , per
plures annos ibidem legatus extitit . Hic sedit quatuor annos , mensem I dies III . Hic post eius promotionem a
Viterbio discedens noluit ibidem consecrari, sed se transtulit ad Urbemveterem et ibi consecratus fuit X kal.
aprilis . Et ordinationem in vigilia Resurrectionis dominice proximo sequenti faciens , domnum Gerardum tituli XII
15 Apostolorum in Sabinensem ac domnum Ieronimum tituli sancte Potentiane in Penestrinum cardinales episcopos ,
et domnum Hugonem Anglicum tituli sancti Laurentii in Lucina, domnum Gervasium tituli sancti Martini ,
domnum Gaufridum Burgundum tituli sancte Susanne, et domnum Iohannem Cholec tituli sancte Cecilie, et
domnum Comitem Mediolanensem tituli sanctorum martirum Marcellini et Petri presbiteros ; domnum Benedic-
tum **** sancti Nicolay in carcere Tulliano in diaconum promovit.
20 Hic electus in senatorem Urbis ad vitam, loco sui instituit Karolum regem Sycilie in senatorem, et de domo
seu de familia ipsius regis existentis in Urbeveteri sumpsit milites ad regendum tam Patrimonium quam Cam-
paniam , Marchiam et Ducatum . In Romaniola destinavit comitem domnum Iohannem de Apia cum soldariis
Francigenis fere octingentis contra Guidonem Montisfeltri, qui terram Ecclesie in illis partibus occupatam deti-
nebat. Qui Guido de civitate in civitatem se transferens , malitiose et intra fortalitia se tuebatur, interdum predam
25 rapiens ut ex ea sequaces sui pascerentur . Eo tempore , quadam die dominica, per quendam Latinum de familia
regis et alium Urbevetanum fuit commota dissentio magna inter gentem regis et Urbevetanos ; et, ut multi
referunt, Renerus tunc capitaticus Urbevetanus ad id satis videbatur prebere assensum, ut rex et Gallici vitupe-
rium sustinerent et dampnum. Nam cum tumultus magnus haberetur per terram et clamores validos emitterent
Urbevetani, «< Mortem ad Gallicos ! » exclamantes , Renerus sepe vocatus ut gentem suam refrenaret se fingebat
30 infirmum . Sed tamen cessavit dissentio , aliquibus hinc et inde vulneratis et quampluribus Urbevetanis interfectis ,
de familia regis uno tantum gartione moriente , cum de plurium morte nil sciretur.
Deinde estate et hyeme completis , in mense februarii post primo pontificatus domni pape predicti anno , ipso
VAR . -- 4 Ursium - - 6 Tudercinorum quod] que 9 Galicus elligitur - 12 sedit om.- 13 voluit - 14 Et ord. ] in ordina-
tione - 15 in Penestr. ] presbiteros < et >episcopos - 16 Angelicum 23 octogintis -―― 24 fortalicitia - 26 ut] ue - 27 asen-
sum - 28 vallidos ― 32 complectis - < eodem anno
COMPLÉMENTS . -- * Hic papa in ecclesia sancti Petri sepelitur. - ** de Turonis , Viterbii. - *** in papam ― Gaietanum.
NOTES EXPLICATIVES .
papa in Urbeveteri residente, piscis marinus captus fuit in effigie leonis , in illa plaga maritima que sita est versus
Montemaltum , et portatus apud Urbemveterem. Multitudo curialium illuc ad videndum huiusmodi monstrum
cedebat, quia pellis pilosa , pedes breves , cauda leonina , caput leoninum * , os et infra dentes linguam habebat
quasi leo . Referebatur itaque quod in eius captione plantus oribiles emiserat. Sicque multi prenostica futurorum
exinde asserebant . Et ecce quod parum post, in regno Sycilie Panormitani succensi rabie Gallicos qui mora- 5
bantur ibidem omnes , tam mares quam feminas ac senes et iuvenes , in predicti regis contemptum occiderunt ; et
quod detestabilius fuit, latus aperientes mulierum latinarum pregnantium que dicebantur a Gallicis concepisse,
partus occidebant antequam nascerentur . Deinde tota Sycilia sic rebellans Petrum regem Aragonie in suum
defensorem et dominum vocaverunt.
Eodemque concursu temporis inter Romanos fuit dissentio maxima , et paratis hinc inde aciebus suis , pars
Ursinorum se transtulit in Penestrum , Hanibaldi vero , credentes se contra eos bellum habere campestrem, illuc
se transtulerunt cum vicario Urbis , qui certis de causis eos fovebat et ab eis tuebatur . Et vastaverunt totam con-
tratam usque ad muros Penestre , non sine multorum occisione... in fortalicio se tenentes.
Itaque, die lovis , secundo kal . maii , prefactus domnus Iohannes de Apia contra Guidonem de Montefeltri
progrediens, burgum civitatis Furlivii cepit hostiliter, et per hanc diem et noctem sequentem ibi cum sua comi- 15
tiva remanens , die crastina, prima die maii , congregatis aciebus ordinavit tres turmas militum et unam peditum,
stabiliens in burgo in facie civitatis Furlivii . Sed pars adversa tam per ipsam portam quam per alias diversimode
suos emisit bellatores , ut plus astutia quam virtute belli posset domnum Johannem debellare . Sicque factus est
huiusmodi conflictus , in quo cecidit comes Thadeus , nobilis pugil Ecclesie, fere cum quingentis Gallicis, ex
adverso vero quamplures nobiles et innobiles fere mille quingenti . Tandem nocte superveniente superstites ad 2
Eodem concursu , inter Anglicos et Galenses durissimum bellum fuit . Tunc etiam in Tunitio magna paga-
norum multitudo per ipsius regis Aragonum astutiam inter fauces montium destructa fuit et depressa ; et ibi
occiderunt pagani quamplurima millia , partis adverse forte circa millia . Tunc etiam soldanus Babilonie a Tartaris
fugatus per VIII dietas , occisi dicuntur pagani ultra quinquaginta millia. Sed viribus et animo resumptis, 25
soldanus dictos Tartaros orientales fugans circa XXX millia Tartarorum in huiusmodi fuga dicitur occidisse .
Tunc temporis , circa festum Nativitatis beati Iohannis Baptiste domnus papa se transtulit apud Montemflasco-
nem ; sed Romani parvipendentes eumdem, exercitu congregato contra Cornetum, eo vidente vineas, ortos et
blada vastaverunt ; et exinde , alias parum facientes , recesserunt. Perusini tunc, contra inhibitionem domni pape
supra Fulginatium exercitum facientes , quicquid erat extra muros civitatis undique devastaverunt , excommuni- 30
VAR. - 1 residens 2 montem om. inonsti - 5 Parnormitani succenssi - 8 Arogonie - 13 aliqua desunt ; textus
Wielandi haec habet : occisione Ursinorum infra fortalicia se tenencium quae lacunam non explent . - 15 ibi] sibi - 16 millitum
- predictum - 17 portam portam > 19 Thadeus om. --
21 se] sic nulli G. v . cum cap. att .: Wieland : nulli v. Gallicis
cap. alt. - Tuconil -
io · 23 depr esa 29 inhabicionem - supra om . - 30 Fulvinatium
22 Angelicos
COMPLÉMENTS . aures
NOTES EXPLICATIVES .
1. parum post] Les Vépres siciliennes, le 31 mars 1282 . 2. Eodem concursu] Conquête du pays de Galles par Edouard Ier,
en 1283 .
CONTINUATEUR DE MARTINUS POLONUS (1277-1287) . 461
Parum post, princeps filius domni Karoli regis Yerusalem et Sicilie , rediens de Francia in Apuliam , magna
comitum comitiva secuta est eundem ; inter quos comes Alensionensis , frater regis Francie , comes Atrebatensis ,
comes Burgundie , comes Bolonie et comes Dompni Martini venerunt cum multis nobilibus, eodem rege Karolo
de Sicilie partibus , ubi fuerat in obsessione Messinensium et parum profecerat, iam reverso in Calabriam, et eo
5 existente ¹ in plano Sancti Martini . Post hoc idem rex Karolus et Petrus de Aragonia , qui iam Siciliam occupaverat
et se fecerat in regem Sycilie coronari contra domni pape inhibitionem et propter hoc erat excommunicatus et
regno Aragonie et omni eo quod ab Ecclesia tenebat privatus , belli pactum taliter inhierunt , quod eorum quilibet
haberet centum milites, quos vellet et posset , in plano Burdegalensi paratos ad pugnandum ad invicem, centum
contra centum , inter quos ipsi duo K. et P. computari debebant, prima die iunii , anno Domini MCC LXXXIII° ; et
10 qui victus esset , perpetuo infamis, privatus honore et nomine regio , et quod de cetero contemptus esset uno
serviente cum quo solus incederet ; et non veniens ad dictam diem sic paratus , penas similes ac etiam periurium
incurrebat. Ad quam diem cum dictus rex Karolus fuisset, ut debebat, multis presentibus , una cum legato sedis
apostolice, domnus Petrus non venit ut promiserat . Quidam tamen dicunt eum fuisse locutum in nocte precedenti
diem statutam, associatis sibi duobus sociis, senescalco Burdegalensi , in loco privato et remoto, pretendens quod
15 propter regis Francie potentiam ibidem presentis pactum servare non audebat .
Deinde domnus papa destinavit domnum Guidonem de Monteforti , virum strenuum, in Romandiolam, ut eius
presentia confortarentur stipendiarii domni pape . Quo Guidone illuc veniente, Guido Montisfeltri statim terram
Occupatam et civitates occupatas per eum, ut prescribitur, eidem G. nomine Ecclesie restituit, iurans mandatis
Ecclesie se pariturum , et ad locum per G. de Monteforti sibi statutum se transferre , usque ad mandatum domni
20 pape mansurum . Sicque tota terra Romaniole ad ipsius pape mandatum rediens, suscepit ipsius pape nuntios et
precepta , excepta civitate Urbinate, quam dictus Guido de Monteforti post hoc aggrediens hostiliter, quicquid
extra muros fuit devastavit et in eius... V castra cepit dictorum Urbinatorum fortia, et habitantes in eis ad man-
datum suum venire sunt compulsi .
Eo tempore regnum Aragonie per milites et stipendiarios regis Francie cum auxilio cuiusdam nobilis de Ara-
25 gonia qui vocabatur Iohannes Longi invaditur, et multa castra occupata fuerunt, et multi de Aragonia occisi
fuerunt, Petro predicto absente et procurante sibi subsidium , quatenus posset regnum ipsum, quo iam privatus
erat , defendere .
Hiis sic concurrentibus , Romani , more eis innato, a regimine Urbis quendam nobilem de Apulia, vicarium Urbis
officium senatorie regentem, expellentes de officio, eum custodie mancipatum cartali detinere presumpserunt ,
30 succedenteque rumore populari , per aliquorum Urbis nobilium instigationem, ut fertur , quemdam Romanum.
nomine Iohannem Cinthi, fratrem domni Latini tunc Hostiensis episcopi, in capitaneum Urbis et reipublice
VAR. - 1 Karoli fr > 2 inter] in - 3 cum] in 9 contra] et ― debeant -12 incurebat - 14 associatis om. -- 16 in
Romand, ut eius om. -
19 transferre- rediens] transfacdiens : supplevi ex editione Wielandii , mutando tamen transtulit, quod sensui
repugnat, in transferre - 22 eius aventu> : eius adventu Wieland ; desunt aliqua — habitantis - 24 stipendiariis - 28 ina-
nato 29 senatore regente - expelentes
NOTES EXPLICATIVES .
defensorem invocaverunt. Qui licet parum rexerit, multos Romanos offendit, et domos Romanorum in Pede
Mercati non sine spoliatione domorum vicinarum dirui fecit . Sed et Romanis ad mandatum domni pape reversis,
susceperunt vice domni pape duos vicarios senatorie , videlicet Hanibaldum Petri Hanibaldi et Pandulfum de
Sabello , sub quorum regimine quieti fuerunt Romani , quorum multi credebantur prefacto Petro de Aragonia
confederationem inhiisse. 5
Post hoc, prefacto rege Sycilie de Frantie partibus decedente , per mare se transtulit versus Apuliam. Cuius
adventum scientes Siculi in Messanensibus partibus per mare fortia habentes , cum XXVII galeis armatis et
munitis venerunt prope Neapolim , ut sua sagacitate possent ibidem aliquos offendere ante regis adventum. Et
tandem per VII miliaria prope portum Neapolitanum existentes , proferebant clamores et indicia faciebant quibus
moverent Gallicos ibi existentes ad pugnandum. Tunc princeps Salernitanus, filius regis Sycilie primogenitus , 10
qui dimisso certis de causis comite Atrebatensi a Calabria illuc ivit, motus et excitatus indiciis et clamoribus huius
animositatis dampnose , sumens insolitam audaciam , cum suis bellatoribus galeas intravit et prefactos inimicos
aggrediens contra eos pugnavit viriliter cum paucis galeis , XVII galeis de suis per fraudem nautarum reverten-
tibus Neapolim , in quibus nobiles erant et strenui pugnatores . Verum princeps cum suis secum remanentibus
MARTINUS quartus, natione Gallicus, de Bria, Turonis. Sed quia viles erant galioti et nullius nominis , non
prebendatus, electus fuit in Viterbio ad pontificalem cathe- fuit equale damnum ad paucos Gallicos qui fuerunt ibi
dram in festo Cathedre sancti Petri, octavo kal. martii, interfecti et aliqui capti . Velut ignari maris preliorum
fuitque coronatus in Urbeveteri Xo kal . aprilis , anno Do-
experti sunt quod non fuit ludus in undis . Sicque dic-
mini M°CCLXXX , seditque annos IIII d. XXIIII .
tus princeps cum suis devictus ductus fuit Messanam 20
Hic prius vocabatur Symon , eratque tituli sancte Cecilie
et custodie carceris mancipatus . Et quarta die sequenti
presbiter cardinalis ,... et anno Domini MºCCºLXXXIº in vi-
gilia Ascensionis Domini, XI die exitus mensis maii , ceci- pater venit Neapolim et Neapolitanos qui iam post cap-
dit una pars pontis veteris Tholose, postquam processio tionem principis spiritum rebellionis assumpserant et
transmisisset per aquam cum cruce ex more ; cecideruntque fugaverant Gallicos et spoliaverant castigavit , et eos
VAR. - 1 deffensorem - et] in - 2 sine] solum - mindatum 3 Petrus --- 4 credebant - 6 destente 1 7 sientes - 8 sa-
- ―― 15 ocisione .
gicitate 9 portum] Petrum 10 tunc] tamen 13 agrediens
COMPLÉMENTS. 1 * et Hyspani.
NOTES EXPLICATIVES .
1. in pede Mercati] Sur cet ancien marché, dont l'emplacement Blasii de Mercato, dans le catalogue du XIIIe siècle publié par
est occupé en partie par la place actuelle d'Araceli , au pied du M. Paul Fabre (Mélanges de l'Ecole de Rome, 1887, p. 448) ecclesia
Capitole, v. le mémoire de M. Cam. Re dans le Bull. arch. co- s. Blasii de Pede Mercati. Cette désignation précise l'endroit dont
munale di Roma, 1882 , p. 114. L'église S. Venanzio , dans ce il est question ici. Saint-Blaise est plus anciennement documen-
quartier, s'appelait autrefois S. Jean de Mercato . 11 y a dans le tée que Saint-Jean, qui n'apparait pas, dans les catalogues, avant
voisinage, une église della b. Rita , à l'endroit où la via della Pe- le xive siècle . Cette priorité se constate aussi dans les inscrip-
dacchia débouche sur la place d'Araceli. Dans les catalogues de tions qui nous sont restées de ces deux églises (Armellini, Le
Cencius et du ms. de Turin (xIve s . ) elle est appelée ecclesia s. chiese di Roma, p. 163, 261 ) .
BERNARD GUI ( 1281-1328 ) . CONTIN . DE MARTINUS (1277-1287) . 463
et mortue sunt in casu pontis CC persone utriusque sexus conniventibus oculis , quasi inscius, a suis sequacibus
et submerse sunt , inter quas erant XV clerici studentes,
cruciari permisit. Tandem post multos eventus qui ple-
personae notabiles et honorate.
nius describentur inferius, dictus rex parato exercitu
Anno predicto, in regno Sicilie, Panormitani succensa
versus Regium et Calabriam ubi dictus comes Attraba-
5 rabie Gallicos qui morabantur ibidem omnes, tam mares
viriliter se gesserat se transtulit, ut Farum
quam feminas, ac senes et iuvenes , in contemptum regis 5 tensis
Karoli occiderunt ; et quod detestabile valde fuit, latera transiret, cupiens Messanam civitatem obsidere. Sed
aperientes mulierum suarum pregnantium que dicebantur quod conceperat tunc adimplere nequiens, multa vasa
a Gallicis concepisse, partus occidebant antequam ex utero sua in portu Brundusii , ne per flatus yemales vasta-
10 nascerentur. Deinde regi Karolo tota insula fit rebellans
rentur aut caperentur ab inimicis reliquit . Postea reclu-
et supra se Petrum regem Aragonum in suum defensorem
10 dens aliqua per mare ut passagia custodirent desti-
et dominum vocaverunt. Habebat antem idem Petrus
navit.
filiam quondam Manfredi ab eodem Karolo dudum devicti
in prelio et occisi , nomine Constantiam , in uxorem, prop- Interea, eo tempore , comes Rubeus pater uxoris pre-
15 ter quam dicebat regnum Sicilie ad se pertinere . Eodem- fati G. de Monteforti diem clausit extremum. Quo au-
que anno rex Karolus cum magno exercitu vadit in Sici- dito , idem Guido de licentia domni pape exercitum Ec-
liam, Messanam obsidit et vastat in circuitu, sed non 15 clesie in obsidione relinquens Urbinatis, se transtulit
capit. Eodem anno , Petrus rex Aragonum de Sardinia
in Tusciam ut terram que sibi competebat ex morte
transiit in Siciliam, applicuitque Panormam , venitque cum
dicti comitis, quam impetebat comes Sancte Flore ,
20 sua milicia in Messanam. Quod audiens rex Karolus, con-
defensaret. Sic eodem Guidone in dicta terra manente
silio habito, ab obsidione discedit et redit in Calabriam,
timens ne gens sua perderet victualia et ne eo existente cum paucis sequacibus, comitiva comitis Anguillarie
in Sicilia, alia regio rebellaret. 20 terram ipsam hostiliter, ut dictum Guidonem offende-
Anno Domini M°CCLXXXII ° , Karolus rex Siciliae et ret, invasit . Quod cum sciret idem G. , cum paucis oc-
25 Petrus rex Aragonum qui iam regnum Siciliae occupabat
currere non tardavit , et quadam die strenuus in prelio
et contra inhibitionem pape se in regem Siciliae fecerat
contra gentem ipsius comitis Anguillarie pugnavit,
coronari, propter quod fuit excommunicatus a Martino
prout testatur eventus. Nam ibi sagaciores Tuscie et de
papa ac privatus et depositus a regno Aragoniae eo quod
25 amicitia ipsius comitis Anguillarie fortiores ceciderunt ;
ab Ecclesia tenebat, belli ac duelli pactum taliter inierunt
30 quod ipsorum quilibet centum milites quos mallet habe- quorum capti aliqui et aliqui interfecti, ipso domno
similes ac etiam periurium incurreret. Ad quam diem et usque ad diem dominicam post festum beati Michaelis .
locum rex Karolus venit cum nobili militia ut decebat, una Unde exiens castrum Plebis in die sancti Francisci Pe-
40 cum legato sedis apostolice et Philippo rege Francie . Pe- 35 rusium intravit. Ibi cum ingenti gaudio et honore mul-
trus vero rex Aragonum ut promiserat, secretiori usus
consilio , non advenit. Dictum tamen fuit et communiter tiplici a Perusinis qui iam meruerant absolvi a senten-
divulgatum quod nocte precedente diem statutum , occulte
tia excommunicationis supradicta fuit receptus. Medio
cum duobus sotiis illuc advenerit et recesserit, et quod
tempore comes Agoni qui venerat in obsidione Ur-
cum domno Iohanne de Grilhi , senescallo Vasconie pro
binatis invadens imprudenter Urbinates contra prefati
rege Anglie, ibidem vel potius in loco alio vicino collo- 5
domni G. instructionem , ibidem extitit interfectus. 5
quium habuit , pretendens quod propter timorem regis
Francie qui presens erat servare pacta que promiserat Deinde prefatus Raynerius incrassatus in officio capi-
non audebat. tanie quod gesserat Urbeveteri , in tantam dementie
Eodem anno Martinus papa contra ipsum Petrum regem pravitatis Gebelline prorupit audatiam ut Guelfos de
Aragonum processum fecit, ipsumque a regno deponit et 10 Urbeveteri et nobiliores et potentiores suppeditare tota-
ab omni regia dignitate , omniaque eius exponit regi Fran-
liter niteretur . Sed Guelfi , sumptis viribus et invo- 10
cie occupanda ; regnum vero Aragonum exponit idem papa
cato prefato domno G. de Monteforti qui eis adherebat,
et contulit domno Karolo , filio regis Francie Philippi . Eo-
ipsum Raynerium cum filiis suis primo , tandem omnes
demque anno Karolus rex Sicilie ivit Parisius ad regem
Francie Philippum suum nepotem, pro succursu ; et inde 13 Gebellinos sibi adherentes ab Urbeveteri turpiter ante-
veniens Provinciam , magnum fecit apparatum de navigio quam dictus G. festinans veniret eiecerunt.
et de gente . His undique sic concurrentibus , parum post , Karolus 15
Eodem anno Karolus princeps, comes Provincie , filius
infirmitate exustus , licet se non pacientem pro viribus
Karoli regis Sicilie , captus fuit in mari prope Neapolim
suis ostenderet ut animati fortius et exanimes saga-
a Rogerio de Loria, cum multis Gallicis et galeis , fuerunt- 20
cius animarentur , et ne Siculis ipsius regis infirmitas
que plures de suis trucidati . Ipse vero servatus adductus
fuit apud Messanam , et deinde perductus fuit ad Petrum nota fieret , quam evadere cito sperabat , ordinans de
regem Aragonie , a quo in quodam castro detentus fuit in statu regni , primitus communicato suorum pruden- 20
custodia annis multis et tandem expeditus . tium consilio salutarique Christi corpore cumunctione
Anno Domini MCC ° LXXXIIII °, Karolus rex Sicilie de 25 extrema susceptis , in fideli ipsius Christi nominis in-
Provincia iter arripuit cum navali exercitu versus Sici-
vocatione , die dominica, VII mensis ianuarii in Do-
liam . Cumque ad portum Pisanorum applicuisset , rumores
mino requievit . Post hoc idem summus pontifex , au-
recepit de captione Karoli filii sui . Inde vero rex Karolus
dita prefati regis morte damnosa , lugubres dies cum 25
proficiscens pervenit in Apuliam , ubi post paucos dies
cardinalibus et Perusinis, sicut decuit, celebrans, ad
infirmatur et moritur in die Epiphanie, anno predicto , 30
regni vero sui XX , vir strenuissimus et animosus ; cui tan- celerem succursum prefati principis suisque heredibus
dem successit in regno Karolus filius eius prenominatus , necnon et Attrabatensi comiti strenuissimo , per cuius
qui tunc in Aragonia captivus tenebatur . industriam inclite probitatis animositate decoratam re-
Martinus vero papa obiit in Perusio , kal . aprilis , in oc- gnicole quamplures potius timore quam fidelitate pres- 30
tava Pasche, anno Domini MCCLXXXV ; ferturque a qui- 35 tabant Gallicis obsequium , impendendum animo dispo-
busdam miraculis claruisse post mortem.
nens , negocia que gerebat in curia ex diversis mundi
tinavit.
mis , multi sunt sanati ; nec adhuc quando fuit hec¹ se-
pultura prostrata, XII die mensis maii, cessabant ibi
HONORIUS quartus , natione Romanus, dictus prius Ia- HONORIUS quartus , natione Romanus , de Sabellensi-
cobus de Sabello , diaconus cardinalis , electus fuit in pa- bus , prius dyaconus cardinalis, electus Perusii anno
pam in Perusio, IIII non. aprilis ; qui statim inde Romam Domini MCCLXXXV, die secunda mensis aprilis , Rome
veniens, coronatus ac consecratus fuit Rome, seditque II
25 apud sanctum Petrum consecratus est et coronatus.
5 annis ; et vacavit sedes a Cene Domini in ebdomada sancta
Sedit annis duobus , die uno ; et vacavit sedes mensibus
usque ad sequens festum Cathedre sancti Petri .
Eodem anno Domini M° CC LXXXV , tempore quo so- decem diebus duobus . Hic fuit homo temperatus et
lent reges ad bella procedere, rex Philippus Francie cum magne discretionis , impeditus tamen corpore in pedi-
filio suo Philippo rege Navarre, postea vero rege Francie , bus et manibus , libenter querens pacem. Huius anno
10 necnon et cum Karolo filio suo tunc rege Aragonum no- 30 primo, mense octobri, cum rex Francie intrasset in
minato et cum domno Iohanne Gauleti cardinali legato ,
multitudine gravi Cathaloniam , et sibi fuisset ex pacto
collecto exercitu magno valde et predicata cruce in toto
reddita Gerunda , rediens cum magno damno rerum et
regno Francie, et concessa crucesignatis plena indulgentia
NOTES EXPLICATIVES .
peccatorum , vadit contra Petrum Aragonie accipere sibi personarum, maxime in transitu montium Pireneorum,
regnum , pervenitque usque ad Gironam, eam obsedit et quinta die octobris obiit in Perpiniano ; et filius eius
cepit tempore estivo . Volensque exinde procedere contra
Philippus in Franciam rediens coronatus est in Epiphania
Barchinonam , epidimia gravis exorta in exercitu impedi-
sequenti . Hic vero papa Honorius obiit Rome apud sanc-
vit . Interim dum hec geruntur, quedam pars exercitus
tam Sabinam , anno Domini MCCLXXXVII , die tertia
regis Francie obvium habuit Petrum de Aragonia, qui
bellum campestre semper declinans in insidiis et lateribus aprilis, et sepultus est apud sanctum Petrum¹ .
Gallicos oppugnabat . Et dum hinc inde pugnatur , idem Numerus suprascriptorum pontificum est CXCV, ex
Petrus fuit in bello vulneratus ; et post paucos dies lecto quibus LXXXVIII fuerunt natione Romani .
decumbens obiit ex vulnere iam afflicto . Rex autem Fran-
mensibus quasi III. Hic prius vocabatur frater Ieronimus , tem sepelitur , regni sui anno XVIII. Hic fuit in armis
NOTES EXPLICATIVES .
1. Nicolas IV avait été enterré d'abord dans la nef latérale de hanc lapsam reficit fitque vetusta nova.
gauche (en entrant) , vers le milieu, près d'une petite porte appe- Petrus apostolicus socium, Franciscus alumnum
lée porta Reginae. Sur sa pierre tombale, encastrée dans le pavé, protegat, Omnipotens Matre rogante beet.
et ornée, dit Platina , emblemate et porphyreticis lapidibus, on lisait Les quatre derniers vers sont répétés au bas de la mosaïque
l'épitaphe suivante, que De Angelis (Basil. s. M. Maioris, Rome , absidale. - Sixte V, avant son élévation au pontificat, fit élever
1621, p. 158 ) dit avoir été relevée par le cardinal Sirlet : au premier pape franciscain un tombeau somptueux, qui fut d'a-
Hic tumulus tumulat humilem, qui fascibus auctus bord installé à l'entrée de l'abside, à gauche en entrant. Sous
sic moriens statuit ossa manere sua. Benoit XIV on le transporta à l'entrée de l'église , à gauche de la
Hunc Franciscus alit cardo ut sit, almaque Petri porte principale.
sedes magnificat, gratia dia beat. 2 Bernard Gui suit l'usage français de reculer jusqu'à Pà-
Quartus papa fuit Nicolaus, Virginis edem ques le commencement de l'année .
468 BERNARD GUI (1281-1328) .
voluntatibus et in votis quod in unum non poterant con- militer timebatur , maxime quia aliquibus dubium videba-
venire ; tandem in hunc , cuius famam sanctitatis et odo- tur utrum papa potuerit papatui resignare, ex quo poterat
rem bone opinionis aliqui ex ipsis audiverant , tanquam in scisma in Ecclesia generari , presertim quia ipse erat
lapidem angularem suos oculos dirigentes , ex improviso pluribus odiosus . Supervixit autem anno uno , mensibus
prius in ipsum convenerunt, ipsumque communiter elege- 5 IIII et diebus XXVIII . Hic itaque Celestinus , frater P, de
runt in Perusio . Miseruntque inde electionis sue decretum Marrone prius posteriusque nominatus, tentus in custodia"
ad ipsum , qui tunc erat in partibus Apulie seu Aprutii , in castro ¹ Simeonis, moritur sabbato*** infra octavam Pen-
in suo habitaculo colens Deum ; postmodunique venerunt thecostes, seu XIIII kal . iulii, et in quodam monasterio sui
ad eum, fuitque in civitate Aquila consecratus. Deinde ordinis quod dicitur sancti Antonii de Ferentino, iuxta
venit Neapolim , ubi cum suis cardinalibus sedit, fecitque 10 maius altare2 sepelitur, anno Domini MCCXCVI .
nonnullos cardinales, inter quos fecit duos cardinales de Iste vir sanctus fertur et creditur in vita sua et post
ordine suo. mortem miraculis claruisse ; de cuius canonizatione fa-
Hic homo Dei in rebus secularibus minus expertus, cienda postmodum apud magnos viros in curia fuit sermo
theorie et orationi magis deditus fuit, elegitque abiectus habitus et tractatus , fuitque propositum aliquotiens in
esse in domo Domini et habitare secum . Unde edita prius 15 consistorio coram papa publice et privatim , tempore Cle-
ab eo constitutione quod papa Romanus possit papatui mentis pape quinti, fueruntque conscripta et oblata mira-
resignare, ipse in conspectu fratrum cardinalium in vigi- cula , et oblata multa examini ad hoc ipsum. Fuitque post-
lia sancte Cecilie in Neapoli resignavit papatus oneri et modum canonizatus et sub nomine sancti Petri confesso-
honori, deponens ibidem papatus insignia et se exuens ris cathologo annotatus per Clementem papam V, apud
papalibus ornamentis, exemplum tante humilitatis et 20 Avinionem, III non . maii, in sabbato, anno Domini
abiectionis voluntarie * , unde non tam suam electionem M° CCC °XIII° , a transitu vero sui anno XVII ; fuitque
quam resignationem admirati sunt universi . Quod si dica- instituta eius festivitas celebranda XIIII° kal. iunii, qua die
tur miraculum quia rarum et insolitum evenire, eius mi- transiverat de hoc mundo .
raculosa resignatio orbi proponitur in exemplum. Anno Domini M° CC XCIIII oritur ** discordia inter re-
Hic post cessionem suam fugere voluit et redire ad 25 gem Francie Philippum et Anglie Eduardum in partibus
heremum sicut prius ; sed a Bonifatio comprehensus in maxime Vasconie, in qua plurimi perierunt ***.
fugam reducitur et in custodia tenetur, cautius si quidem BONIFACIUS VIII, natione Campanus, de Anagnia ci-
hoc Bonifatio precavendo quod sibi et Ecclesie accidere vitate, fuit electus in papam Neapoli, in vigilia Natalis
poterat scandalum , si memoratus domnus Celestinus ab Domini , anno Domini MCCXCIIII , suo predecessore vi-
aliquibus deinceps pro papa haberetur, quod ex pluribus 30 vente , seditque annis VIII mensibus quasi IX ****.
que tempore ipsius Bonifatii pape facta fuerunt in de-
VAR. 5 d. XXXVIII
positione duorum cardinalium et in regno Francie verisi-
presertim-odiosus om.. non quidem libera , successoris
VAR. 24 <et in 27 si quid in hoc sabbato-iulii om. - per-mundo ] sicut liquebit in infe- '
rius loco suo. guerra et
Eodem anno obiit domnus frater Latinus, ordinis Fratrum
. relinquens posteris a nullis reor aut paucissimis imitan-
Predicatorum , cardinalis episcopus Hostiensis, paulo ante resi
dum, cunctis vero plurimum admirandum. gnationem Celestini pape, cuius electionis ipse post Deum fuit
et latere. per missos . successore suo motor primus .
" in depositione - Francie om . ****
et cessavit episcopatus dies X.
NOTES EXPLICATIVES .
1. in castro Simeonis ] Castel Fumone, à deux lieues au N.-E. de 2. sepelitur ] Les restes de Célestin V furent transférés en 1327 à
Ferentino ; le couvent de Saint-Antoine où fut enterré Célestin, se Aquila, et déposés dans l'église de S. Maria di Collemaggio, où
1
trouve à deux kil. de la même ville , dans la direction d'Anagni . l'on voit encore son tombeau, œuvre du xvIe siècle.
BERNARD GUI ( 1281-1328) . 469
Hic prius nominatus est Benedictus Gaietani ; qui * fue- Columna, videlicet Agapiti et Stefani et Syarre , fuerunt
rat prius diaconus cardinalis ac demum presbiter cardina- pariter confiscata . In die Ascensionis Domini ** ipse papa
lis , fuitque Bonifatii nomine appellatus . Incepit autem constitutionem edidit decretalem Extra. de scismaticis , libro
quadam via singulari suam potenciam et papalem magni- VI° Ad sustinendos etc. Predicti vero Iacobus et Petrus de
ficentiam dilatare. Cuius predecessor Celestinus miracula 5 Columna fugientes a facie Bonifatii persequentis multo
operatus est in vita sua et post mortem ** . Ipse vero Boni- tempore latuerunt, donec ipse Bonifatius fuit mortuus et
12
fatius pontificatus sui anno primo, anno Domini MCC XC Vº, sepultus.
statuit festa apostolorum et quatuor evangelistarum ac qua- Anno Domini M°CC °XCVIIº, III° id . augusti ***, idem Bo-
tuor doctorum , videlicet Gregorii, Augustini, Ambrosii et nifatius papa, pontificatus sui anno III°, canonizavit
Ieronimi, sub honore festi duplicis ab omnibus universali- 10 sanctum Ludovicum regem Francorum et sanctorum con-
ter celebrari. fessorum cathologo annotavit . Eodem anno, scilicet V
Eodem anno Adulphus rex Alamanie vicarium suum in non . martii, idem Bonifatius papa fecit publicari sextum
Tuscia constituit et transmisit domnum Johannem de librum decretalium, quem per tres magnos et sollennes
Cabdone ***, quem Bonifatius papa favorabiliter recepit . viros fecerat compilari, plura nova constituens in eodem.
Anno Domini M°CC XCVI° idem Bonifatius fecit et erexit 15 Anno Domini M° CC •XCVIII , Adulphus rex Alamanie et
villam Appamiensem 1 in novam civitatem, constituitque Romanorum exercitum congregat contra Albertum ducem
ibidem in abbacia sancti Antonii canonicorum regularium Austrie et eius sequaces ** ; pugnaveruntque simul . In qua
esse in perpetuum ecclesiam cathedralem, domnum Ber- pugna Adulphus occiditur et sui in fugam convertuntur.
nardum Saisseti abbatem instituens primum episcopum in Eodemque anno electores imperii congregati in Aquis-
eadem . 20 grani Leodiensis diocesis, in regem Alamanie elegerunt
Eodem anno cepit processum facere contra Columnenses, predictum Albertum ducem Austrie et Romanorum
occasione et causa quia Stephanus de Columna thesaurum
eiusdem pape fuerat depredatus. Deinde domnus Iacobus om .
et Petrus de Columna, patruus et nepos , cardinales , vi- anno eiusdem MCCXCVII et super hoc idem.
*** in dominica die, in Urbeveteri .
dentes contra se motum papam, libellum confitiunt famo- 25 •
Anno Domini MCCXCVIII, IIII kal . ianuarii, Bonifatius
sum contra ipsum, quem ad multas partes dirigunt, as- papa pontificatus sui anno tertio instituit in ecclesia cathedrali
serentes in eodem ipsum non esse papam , sed solummodo sancte Cecilie Albiensis ut essent ibi deinceps canonici seculares,
qui antea canonici regulares vocabantur et fuerant annis multis,
Celestinum . Unde citati a Bonifatio papa non duxerunt domno Bernardo de Castaneto tunc episcopo Albiensi id ipsum
comparendum et facti sunt contumaces ; ob quam causam sollicite procurante. Eodem anno MCCXCVIII, in fine huius
anni, V non. mart. , etc.
tandem fuerunt per eum in consistorio tanquam scismatici 30 **
qui fuit filius quondam Rudolfi regis Alamanie .
condemnati et privati cappellis rubeis et omnibus benefi- *** Eodemque anno Bonifatius papa reconciliavit sibi et Ecclesie
tiis ecclesiasticis et omni cardinalatus titulo, commodo regem Aragonum Alfonsum et absolvit a sententia excommuni-
cationis, et regnum Aragonum sibi restituit, regnumque Sardinie
et honore. Insuper bona ipsorum et filiorum Iohannis de sibi concessit sub certis conditionibus et pactis . Anno Domini
MCCXCVIII Bonifatius papa cum sua curia Reate residente, do-
VAR . 16 Appennensem minica primà Adventus Domini, in festo beati Andree apostoli,
• incepit Reate et vicinis partibus vehemens terre motus qualem
qui-demum] tituli sancti Martini in Montibus. et quantum nullus tunc vivens viderat prius . Diruitque multa
ipse vero Bonifatius miracula fecit qui in fine mirabiliter edificia in pluribus locis, multisque diebus et noctibus perdura-
defecerunt. vit, non quidem continue, sed per plures vices in die pariter et
Cabilone in nocte ; timoremque non modicum incussit pape et cardinalibus
**** et prebendis ac toti curie . Confugitque papa ad claustrum Predicatorum
NOTES EXPLICATIVES .
1. villam Appamiensem] Pamiers. Sur la première fondation de ce historique du Languedoc, p. 22. La bulle se trouvera Gallia Christ.,
diocèse, au temps de Boniface VIII, v. H. Molinier, Géographie t. XIII, instr., p. 98 ; Potthast, 24185.
LIBER PONTIFICALIS , t . II . 57
470 BERNARD GUI ( 1281-1328 ) .
Anno Domini MCC XCIX• Albertus , rex predictus Ala- fuit et publice destructa . Anno vero supradicto, in Qua
manie , sollennes nuntios mittit ad curiam pro confirma- dragesima ** , Philippus rex Francie considerans quod
tione electionis sue ; quam Bonifatius papa multis tunc previsa iacula minus feriunt *** " convocavit omnes prela-
rationibus repulit et ipsam dixit penitus nullam esse . tos et barones personaliter, omnesque communitates
Anno Domini M° CCC ° , papa Bonifatius concedit plenam 5 regni per procuratores idoneos, et ad se Parisius exegit
indulgentiam omnium peccatorum omnibus visitantibus venire, consilium et auxilium ab eisdem contra omnes ho-
limina apostolorum Petri et Pauli Rome et facientibus ibi- mines petiturus ; specialiter autem contra Bonifatium pa.
dem quindenam infra annum ipsum ; statuitque eandem pam intentio ferebatur . Fitque rumor magnus in toto
indulgenciam imposterum in omni anno centenario ab regno, turbatio cordium et confusio rerum ; fueruntque
omnibus visitantibus eadem sacra limina . Factusque fuit 10 ipsi Bonifatio pape obiecta crimina et titulus heresis, suo-
concursus maximus populorum Rome de toto orbe , de que predecessore vivente intrusio et ingressus illegitimus
omni conditione, sexu et ordine ad indulgentiam supradic- ad papatum , et quod eidem non erat comparendum ; fitque
tam . Eodem anno papa excommunicavit omnes qui im- contra ipsum papam provocatio ad concilium generale .
pediebant illos qui ad curiam Romanam veniebant . Eo- Anno ** Domini MCCC II , III kal. novembris, Rome
dem anno corpus cuiusdam nomine Armanni quod ante 15 Bonifatius papa celebravit concilium, quod antea per an
annos XXXI tamquam sanctum in ecclesia Ferrariensi ex- num et amplius convocaverat, in presentia prelatorum
titerat veneratum , studio et mandato inquisitorum heretice regni Francie omniumque doctorum regnicolarum tam in
pravitatis fuit inhumatum pariter et combustum tanquam theologia quam in iuribus canonico et civili contra Philip-
hereticum et scismaticum ; et eius ara pretiosa satis fracta pum regem Francie memoratum corruscationibusque
quievit. Homines vero de nocte ibant et fugiebant ad campos, Anno sequenti *M°CCC III, Bonifatius papa movet litem
sub divo manentes , edificia ne super se corruerent formidantes ,
25 regi Francie ipsumque excommunicat indirecte, quia non
in timore magno expectantes . Cadebantque passim homines et
jumenta, cum terra tremeret et motibus nutaret insolitis. In illis permittebat aliquem exire de regno versus Romanam cu-
autem diebus eademque ebdomada prima Adventus Domini , pri-
riam libere, nec pecuniam asportare. Ob quam causam
die nonas decembris, Bonifatius papa assumpsit quattuor ad
cardinalatum , videlicet archiepiscopum Tolletanum, et domnum idem papa Albertum filium quondam Rodulphi , ducem
Richardum de Senis, et domnum Theodorum , et fratrem Nico- Austrie regemque Alamanie, cuius confirmationem ante
laum de Tervisio, magistrum ordinis Fratrum Predicatorum , ti-
tuli sancte Sabine presbiterum cardinalem ; quem postmodum
transtulit in episcopum Hostiensem . Postmodum vero, in alio inquisitorque qui erat factus fuit postmodum episcopus Fer-
tempore, assumpsit fratrem Iohannem de Murro, generalem mi- rariensis .
nistrum Fratrum Minorum in cardinalem episcopum Portuen- fine Quadragesime .
sem, et Petrum Hyspani in cardinalem episcopum Sabinensem. *** minusque ledunt.
*
Anno Domini MCCCI , tempore autumnali , apparuit cometa Anno Domini MCCCII , mense iulii , prope Curtracum fuit
in occidentis parte, in signo Scorpionis ; ad orientem aliquando , campale bellum Galliarum, pro parte regis Francie contra Flan-
aliquando ad meridiem suos radios emittebat ; duravitque per drenses qui antea rebellaverant regi et adhuc rebellabant. Cessit-
mensem. Eodemque anno MCCCI , Bonifatius papa, qui contra que ibi fortuna inopinata Flandrensibus, et casus ac ruina Gal-
regem Francie Philippum plura conceperat , provocatus, transmi- licis tam mirabilis quam miserabilis, cum flos militie Gallicane
sit litteras cum bulla sua eidem regi, ad perpetuam rei memo- ceciderit, non tam virtute hostium quam incautela pugnantium
riam , in quibus mandavit eidem quod cum ipse papa dominus Gallicorum, irruentium inconsulte. Ibique mortuus est comes
esset in temporalibus et spiritualibus in universo mundo , volebat Attrabatensis et Rodolphus de Vigella conestabellis Francie, alii-
quod recognosceret regnum Francie ab eodem, et contrarium sen- que quamplurimi nobiles milites et barones, in foveis et fossatis,
tire et tenere iudicabat hereticum . Fueruntque littere huiusmodi unde cum caderent surgere minime prevalebant . Mortuique fue-
in regis palatio coram pluribus concremate , et sine honore re- runt plurimi exercitus Gallicorum .
missi nuntii qui portaverant. Et tunc rex artari fecit omnes vias Eodemque anno Domini pretextato, MCCCIII .
et exitus regni sui . ***
sequenti om .
BERNARD GUI (1281-1328) . 471
repulerat, in imperatorem confirmat, eidem subiciens BENEDICTUS XI, natione Lombardus, de Tervisia ci-
regnum Francie sicut et alia regna . Eodem anno vitate , fuit electus in papam Romé XI kal. novembris , et
M°CCC III , in vigilia Nativitatis beate Marie virginis , coronatus ex more die dominica sequenti, in vigilia apos-
dum Bonifatius papa Anagnie in patrio solo et civitate tolorum Symonis et Iude *, sedit que annis II, mensibus V.
proprie originis cum sua curia resideret, ubi tutus esse 5 Hic prius vocabatur frater Nicolaus , de ordine Fratrum
amplius merito crederetur , in gente sua et populo et na- Predicatorum
tione, ibidem consciis aliquibus domesticis suis proditus Hic Benedictus papa denuntiavit excommunicatos publice
fuit, captusque atque tentus , et thesaurus suus atque Ec- et in scriptis actores sceleris et captionis predecessoris sui,
clesie depredatus et asportatus, non sine ignominia Eccle- nominatim et expresse Guillermum de Nogareto et Siar-
sie et dedecore grandi . Cardinales vero timentes relicto eo 10 ram de Columpna , et quosdam alios nominatim , et genera-
*
fugierunt, duobus exceptis , scilicet domno Petro Sabi- liter omnes alios complices captionis et facinoris cum eis-
** Ostiensi episcopis Cuius cap-
nensi et domno Nicolao . dem, quam ipse Benedictus papa tunc cardinalis existens
tionis et sceleris vexillifer fuit Guillelmus de Nogareto, de fide viderat oculata . Hic papa reconciliavit ad ecclesiasti-
Sancto Felice Tholosane diocesis , cum pluribus civibus et cam unitatem, non tamen ad cardinalatum restituit Iaco-
consentaneis Columnensibus , ex quibus duos olim deca- 15 bum et Petrum de Columna , restituens illa que ipsorum
pellaverat cardinales. Super ipsum autem Bonifatium , qui fuerant, que Ecclesia tunc tenebat.
reges et pontifices ac religiosos , clerumque et populum
anno Domini MCCCIII. Sedit mens . VIII d . VII ; et vacavit
horrende tremere fecerat et pavere , repente timor, tremor
sedes mens. X d . XXIX .
et dolor una die pariter irruerunt ; aurumque nimis siciens in quo a primevo iuventutis sue anno, XIIII etatis, religiose
nutritus et conversatus, lector extitit multis annis et prior, pro-
aurum perdidit et thesaurum, ut eius exemplo discant su- 20
vincialis postmodum Lombardie, et inde magister ordinis eius-
periores prelati non superbe dominari in clero et populo, dem, ac de magisterio ad cardinalatus apicem assumptus est ;
sed forma facti gregis ex animo curam gerere subditorum , existensque cardinalis episcopus Hostiensis, assumitur ad papa-
tum. Hic Benedictus, pontificatus sui anno primo fecit cardina-
priusque amari appetant quam timeri . lem episcopum Hostiensem fratrem Nicolaum de Prato , ordinis
De Anagnia vero Romam perductus , XXXVª die a cap- Predicatorum, tunc episcopum Spoletanum , in ieiuniis Quattuor
temporum in Adventum Domini ; et fratrem Guillielmum Angli-
tione sua, in lecto doloris et amaritudinis positus inter 25
cum , magistrum in theologia, quem vivum esse credebat, qui
angustias spiritus, cum esset magnanimus corde, obiit tunc obierat in precedenti estate. Ubi attende rem novam vel
Rome V idus octobris . Sequenti vero die fuit in tumulo 1 inauditam nostris temporibus accidisse, ut quis mortuus effice-
retur cardinalis . Postmodum vero, in sequentibus ieiuniis et or-
quem sibi vivens preparari fecerat tumulatus, in ecclesia dinibus Quattuor temporum post Cineres, loco fratris Guillielmi
sancti Petri , anno Domini MCCC III ° , pontificatus sui prefati, fecit cardinalem presbiterum fratrem Gualterium, Angli-
anno IX. cum, de ordine Predicatorum, Eduardi regis Anglie confessorem .
30
Anno Domini MCCCIII, in Natali Domini, Philippus rex Francie
VAR . - 22 formam sancti 23 piisque cum uxore sua Iohanna et tribus filiis suis, scilicet Ludovico
primogenito, Philippo et Karolo, fuit Tholose, ubi stetit per
• Hispano unum mensem . Inde vero per Carcasonam, Narbonem, Biterrim
..
** Nic . ] Iuliano et Montempessulanum et Nemausum in Franciam est reversus .
NOTES EXPLICATIVES.
1.in tumulo] Ce tombeau se trouvait dans la chapelle marquée 47 1835. L'un et l'autre sont propres à montrer jusqu'où peut aller
sur le plan de Saint- Pierre (t. I, p. 192) . Il en fut extrait en 1605 et l'indiscrétion des vivants à l'égard des morts. Le corps du terri-
transporté dans les Grottes Vaticanes où on peut le voir encore. ble pape était encore entier en 1605 ; en 1835 ce n'était plus qu'un
Dionisio (Crypt. Vat. , pl . 49) en a publié un dessin, qui le re- squelette. L'inscription
présente tel qu'il était avant 1835. Cette année-là on répara l'er-
reur des ouvriers du XVIIe siècle qui avaient placé le couvercle à BONIFACIVS
contre-sens. Dionisio, p. 128, avait reproduit un procès-verbal PAPA + VIII
de l'ouverture du sarcophage et du cercueil, dressé en 1605 par
Grimaldi . Sarti et Settele, dans leur Appendice au livre de Dionisio, que Dionisio présente comme gravée sur le couvercle même du
p. 160, en ont donné un autre , relatif à la seconde ouverture, en sarcophage, se lit en réalité sur une plaque de marbre isolée.
472 BERNARD GUI ( 1281-1328) .
Anno Domini M°CCC IIII ° , post Pascha, Benedictus papa vocabatur Bertrandus del Got . Hic prius fuit episcopus
recedit de Roma et vadit Perusium cum curia sua. Hic **
Convenarum factus per Bonifatium VIII ; exinde trans-
simultatem et dissidium que suborta fuerant inter Bonifa- tulit ipsum in Burdegalensem archiepiscopatum, ubi sedit
tium papam et Philippum regem Francie sedavit, privile- annis quasi VI . Cardinales, prout dictum est , artati in
gia ac libertates quibus regem privaverat Bonifatius pre- 5 conclavi Perusii XI ° mensis ianuarii ipsum in summum
decessor eidem regi restituit et concessit sicut antiquitus, pontificem elegerunt . Recepto Burdegale decreto sue elec-
in ebdomada Penthecostes , presentibus regis nuntiis , Pe- tionis, Clemens vocari voluit.
rusii, in consistorio, anno predicto. Item ibidem edidit De Burdegalia vero recessit in fine mensis augusti, ver-
quandam constitutionem que incipit [ Quod olim] in qua sus Lugdunum dirigens gressus suos *** , ubi cardinales
restrinxit penam constitutionis Bonifatii [ que incipit Clericis 10 ad se vocat . Fuit autem coronatus sollenniter in Lugduno,
laicos, decernens ut in solventibus aut recipientibus ac in ecclesia sancti Iusti , dominica in octava sancti Martini,
sponte solventibus pena dicte constitutionis] non vindicet in crastino sancti Brictii **** ; ubi rex Francie fuit presens
NOTES EXPLICATIVES .
1. sepultusque] Son tombeau, œuvre de Jean de Pise, se voit perficit Ungariae legatus iussa Sophiae.
encore dans l'église S. Domenico de Pérouse. Voici , d'après les Fit pater ipse patris, caput orbis, gloriafratris,
Bollandistes (Propyl. Maii, p . 70 * ), qui donnent aussi un dessin du ex merito dictus re, nomine, vir Benedictus.
monument, le texte de l'épitaphe, gravée sur le côté gauche : Trevisii datus ; hic primo sed pontificatus
O quam laudandus, quam dulciter est venerandus anno decessit ; sibi rerte subdita rexit.
inclytus ille pater ! Prius extitit ordine frater In nono mense is mortis prosternitur ense.
sancti Dominici, Christi vigilantis amici, Hunc hominem sanctum reddunt miracula tantum
lector honoratus, pius, extitit ipse vocatus, innumeris signis dant grata iuvamina dignis.
effectus talis Fratrum quoque dux generalis. Lector habe menti : currebant mille trecenti
Post ro. doctrinae, post haec fit cardo Sabinae, quattuor appensis , dum transiit hic homo mitis
Ostia, Velletri, titulos sibi dant pia laeti, mente ; die sexta iulii sunt talia gesta.
BERNARD GUI (1281-1328) . 473
tifex procederet coronatus, cum comitiva populi pariter et papa de Lugduno recedens, rediens Burdegalam, transiens
regali, concurrentibus et comprimentibus se turbis ut vi- per Bituricam et Lemovicam et Petragoram ; seditque
derent tamquam regem Salomonem in suo diademate co- Burdegalam cum curia sua anno illo.
ronatum, depulsa materia cuiusdam muri non magni cor- Anno Domini M°CCC VIº, in festo sancte Marie Magda-
ruit prope papam ac etiam circumstantes , ceciditque ibi 5 lene , de mandato et ordinatione regis Francie, fuerunt
corona de capite eius et in casu avulsus fuit carbunculus capti omnes Iudei in regno Francie quasi inceptibiliter
pretiosus cuius pretium dicebatur VI milia florenorum , una die ; confiscata sunt omnia bona ipsorum quecumque
et ipse papa depositus est de equo , sed minime fuit lesus . potuerunt inveniri ; fueruntque a regno expulsi, ulterius
Fuerunt tamen de circumstantibus usque ad XII sic collisi minime reversuri ** .
quod infra paucos dies obierunt, inter quos unus fuit 10 Anno Domini MCCC VII ° , Clemens papa cum curia sua
maior et precipuus dux Britannie Iohannes , qui sic collisus de Burdegalis vadit Pictavum pro tractanda pace inter
paucis diebus supervivens diem clausit extremum ; frater regem Frantie Philippum et regem Anglie Eduardum ,
vero regis Francie domnus Karolus fuit graviter sed non stetitque in Pictavi curia anno uno et amplius . Eodem
letaliter conquassatus ; ex quibus admirati sunt universi *. anno, in mense iulii, obiit memoratus rex Anglie , vir in
Hic** papa Clemens fecit plures cardinales tam de partibus 15 omni probitate famosus, cui successit in regno filius eius
Vasconie, Tholose, Caturci, Lemovicini, quam aliis parti- nomine similiter Eduardus . Qui eodem anno in sequenti
bus, videlicet in Adventu Domini subsequente . Reposuit mense februarii duxit in uxorem filiam regis Francie Phi-
vero duos de Columna quos Bonifatius deposuerat , resti- lippi, nomine Isabellem . Eodem anno res mira, res magna,
tuit ad dignitatem cardinalatus . nostris accidit temporibus , que futuris scribitur memo-
Anno Domini MCCC °V° papa Clemens in mense martii 20 randa. In festo siquidem Eduardi confessoris , III id . octo-
confirmavit regem Aragonum in regem Sardinie ; dictus- bris ****, fuerunt capti primo Templarii ubique in regno
que rex iuravit pape fidelitatem pro dicto regno , promit- Frantie et ordinatione regis et consilii, inopinate sane,
tens sub iuramento ascendere dictam insulam in mense mirantibus cunctis audientibus antiquam Templi militiam
***
septembri tunc proxime sequenti . Eodemque anno ab ecclesia Romana nimis privilegiatam , uno sabbato cap-
VAR. -- 23 tam supplevi . 25 tivati, causamque ignorantibus captionis tam repentine,
et more vulgi plurima presagibant. exceptis paucis secretariis et iuratis . Que causa tandem de-
** Hic-cardinalatus] Hic papa eodem anno, pontificatus sui anno tecta fuit et publice infamata, profana videlicet
eorum pro-
primo, in Adventu Domini subsequenti , XVIII kal. ianuarii , in
Lugduno fecit decem novos cardinales, inter quos fuit P. de fessio cum abnegatione Christi et expuitione super crucem
Capella, Tholosanus episcopus, postmodum Penestrinus ; Beren- in obprobrium Crucifixi . Fueruntque ex eis plures , etiam
garius Scodoli , Viterbiensis episcopus, postmodum Tusculanus ;
30 de maioribus illius ordinis confessi sue nefande professio-
Arnaldus de Cantalupo , electus Burdegalensis ; frater Thomas,
Anglicus , magister in theologia, tituli sancte Sabine ; frater nis ritum tam abhominabilem, tam execrabilem et nefan-
Nicolaus, confessor regis Francie , tituli sancti Eusebii, ambo de
dam que ante a nullo potuerat unquam sciri . Plurimi autem
ordine Predicatorum, presbiteri cardinales ; Stephanus, archi-
diaconus Brugensis , cancellarius regis Francie ; Guillielmus Ar-
tufati ; Arnaldus de Pelagrua ; Raimundus de Gotho ; Petrus VAR . - 19 futurum scr. memorandum
Arnaldi Bavanensis, abbas sancte Crucis Burdegalis, cui non
fuerunt anni attributi in cardinalatu, sed obiit infra annum .
Item duos veteres renovando quos olim papa Bonifatius octavus ubi fuit in festo sancti Georgii.
**
deposuerat ipse reposuit in cardinalatu, Iacobum videlicet et * Anno Domini MCCCVI, Hospitalarii cum exercitu christia-
Petrum de Columna , patruum scilicet et nepotem . Eodem tem- norum oppugnare ceperunt insulam Rhodi cum adiacentibus
pore, III kal. februarii, papa Clemens revocavit duas constitu- insulis circiter V, que ab infidelibus Turcis inhabitabantur sub
tiones Bonifatii quondam pape, unam quam direxerat regi dominio imperatoris Constantinopolitani . Ceperunt autem ab ini-
Francie, in qua scribebat eidem ipsum regem subiectum esse ra- tio statim aliquas insulas et castella, steteruntque in pugna et
tione Ecclesie in spiritualibus et temporalibus, aliam vero que conflictu, pariter obsidentes pariter et obsessi , annis quattuor
in sexto libro Decretalium est inserta, que incipit Clericis laycos. contra Turcos et obtinuerunt finaliter christiani .
Revocavit etiam omnia que ex ipsis fuerunt consecuta . ex parte
**** feria VI.
mutata tamen incarnatione Domini, scilicet MCCCVI.
474 BERNARD GUI ( 1281-1328) .
ipsorum minime confiteri voluerunt , quamvis etiam non- Anno Domini pretaxato mittuntur nuntii et legati a
nulli subiecti fuerunt tormentis et questionibus . Demum papa ad regem Francie, qui prius ad papam suos nuntios
sedes Romana, cui factum prius incredibile videbatur et destinaverat, innuens quod volebat fidei et obedientie Ro-
captionem predictam egre ferebat, effecta re certior, in mane ecclesie submittere et subesse et regnum suum per-
Pictavi, ubi tunc curia morabatur , Templariisque nonnul- 5 trahere ad hoc ipsum . Fueruntque nuntii pape recepti a
lis perductis coram papa et aliquibus cardinalibus ibi de- rege debito cum honore ; finis tamen intentus nullus fuit
nuo consistentibus et confessiones factas antea a se reco- aut modicus subsecutus, quia ipse matris sue et fratris
gnoscentibus esse veras , ipsorum confessionibus intellectis , metu retractus penitus nihil egit. Eodem anno papa Cle-
consequenter extitit ordinatum ut ubicunque Templarii mens ** ad universa tam christianitatis regna quam cli-
caperentur et veritas prodiret in lucem . Eodem anno 10 mata litteras apostolicas destinavit ut ubique Templarii
fuit occisus Albertus rex Alamanie a nepote suo ,filio fratris caperentur , et contra singulares personas illius ordinis
sui . Cuius causa fertur quia omnia dabat filiis suis et de per diocesanos cum adiunctis sibi personis religiosis in-
ipso parum curabat, quamvis ipse esset filius primogeniti . quisitio fieret super articulis redditis contra ipsos , et iudi-
carentur in singulis provintiis metropolitani consilio "".
VAR. 7 confectiones 15 Fuerunt insuper per papam delegati viri spectabiles et in-
signes in diversis partibus christianitatis superintenden-
Eodemque anno , in Quadragesima subsequenti, inquisitores
tes qui de toto ordine inquirerent, ut possit illius ordinis
heretice pravitatis in partibus Lombardie superioris, de ordine
Predicatorum , cum episcopo Vercellensi cum plena indulgentia reformatio debita vel totalis deiectio fieri in proximo fu-
peccatorum predicata congregaverunt exercitum magnum contra turo concilio generali .
Dulcinum Novariensem heresiarcham, imitatorem non tam vete-
20 Anno Domini MCCC VIII , in festo sancte Catherine,
rum quam novorum errorum et diversorum dogmatum invento-
rem , qui multos infecerat multosque traxerat, et habebat pluri- electores regis Alamanie convenerunt in Franchfordia et
mos discipulos et sequaces, morabaturque cum suis in montibus
concorditer elegerunt ducem Lucemburgensem, Henricum
Novariensibus . Accidit autem quod propter intensa frigora multi
qui erant in dictis montibus fame et frigore deficientes a viribus nomine, in regem Alamanie et Romanorum ; fuitque coro-
et a vita in suis erroribus perierunt . Ascendentes autem fideles
natus in regem Alamanie Aquisgrani , in festo Epiphanie
de exercitu ceperunt ibidem Dulcinum et cum eo centum quin-
quaginta personas ; mortui vero fame et frigore cum interfectis 25 Domini subsequenti . Eodem anno, circa finem mensis '
gladio CCCC et amplius sunt inventi. Cum eodem Dulcino fuit augusti , Clemens papa cum curia sua recesserat de Pic-
capta Margareta non tam malefica quam heretica, consors tavi ** , declinavit se ad sedem sancti Bertrandi confesso
eius in scelere et errore . Predicta vero captio facta fuit in ebdo-
mada sancta, in die sancto Cene Domini, anno incarnationis ris , diocesis que dicitur Convenarum, ubi in festo sancti
Domini incohato MCCCVIII . Contra predictum Dulcinum de Marcelli pape corpus sacrum sancti Bertrandi episcopi et
mandato apostolico fuerat divina crux cum indulgentia predicata,
et inquisitores pluries moverunt exercitum contra eum . Sed non 30 confessoris , cuius ipse fuit consors in nomine et successor
poterant prevalere, quia sequaces ac fautores ac defensores eius in loco et sede, de loco in quo prius erat in capsam trans-
multiplicati erant super numerum in partibus Lombardie. Tan-
demque facta fuit executio iustitie de eisdem per curiam secula-
rem ; fuitque dicta Margareta ante Dulcini oculos membratim
VAR. - 12 diocesanos] predecessores - 13 contra om.
concisa , et ipse Dulcinus membratim inciditur ; et amborum ossa
et membra omnia pariter comburuntur cum quibusdam aliis
sibi complicibus, prout eorum scelera merebantur. Non tamen solicite dant operam et mutuo se hortantur. Summusque pontifex
perversa Dulcini dogmata penitus sunt extincta. his auditis doluit et ad reparationem manum apposuit adiutri-
**• Anno Domini MCCCVIII . cem .
*
Eodem anno , in festo sancti Iohannis ante portam Latinam , frater Egidius, ordinis Predicatorum, patriarcha Gradensis
combusta est ecclesia sancti Iohannis in Laterano Rome ; unde et procurator ordinis Predicatorum, et Minorum minister
**
in Urbe facta fuit lamentatio magna , quasi hoc super se ipsos in mense augusti
divinum iuditium reputantes, feceruntque clerus et populus pro- equa lance
cessiones ad Dei misericordiam et gratiam implorandam . Hinc- m . aug. ] precedentis mensis
que sedantur in Urbe discordie, paces fiunt, viri quoque timorati transivitque per Burdegalem et Agenesium et Tholosam :
et mulieres devote Romanorum assumunt lamentum , signa pe- fuitque Tholose in festo Natalis Domini usque ad Epiphaniam.
nitentie demonstrantes. Ad reparationem vero ecclesie omnes Recedensque de Tholosa
BERNARD GUI (1281-1328) . 475
tulit pretiosam, quam ad hoc idem papa prius fecerat Eodem anno, idus septembris, apud Avinionem Clemens
suis sumptibus fabricari . Magnam quoque concessit indul- papa, ad instantiam regis Francie et suorum , in publico
gentiam visitantibus ibidem sacras sancti confessoris reli- consistorio pronuntiavit ut liceret prosequi volentibus
quias annuatim . procedere contra memoriam Bonifatii pape VIII defuncti,
Anno Domini MCCC•IX, in Cena Domini , in Avinione, 5 qui ab eisdem iamdudum de crimine heresis extiterat dif-
Clemens papa processum fecit contra Venetos , eosdemque famatus . Eodem anno , V idus maii ", per archiepisco-
anathematizavit et privavit consortio et commercio alia- pum Senonensem cum suis suffraganeis in concilio pro-
rum civitatum, et personas ac res ipsorum exposuit volen- vinciali Parisius coadunato fuerunt sententiati et iudicati
tibus et valentibus eas occupare ; omnesque religiosos ex propriis confessionibus LIIIIor Templarii et relicti curie.
mandavit exire de Venetiis et de quibuscunque locis aliis 10 seculari tanquam impenitentes super nephanda et pro-
eorum dicioni subiectis, quia Veneti Ferrariam civitatem fana professione sua . Et alia *** die fuerunt per secularem
contra Ecclesiam occuparunt. Fuitque missus legatus a curiam regis igni traditi et combusti . Et post paucos dies
latere quidam ** cardinalis in Italiam festinanter , et sub- fuerunt IIIIºr alii similiter iudicati. Item paulo post, infra
secuta est hominum maxima strages ; fuitque capta et mensem, in alio provinciali concilio Silvaneto celebrato,
recuperata Ferraria, et capta per legatum in sequenti 15 per archiepiscopum Remensem cum suis suffraganeis fue-
mense augusti, in festo sancti Augustini, non sine multo runt IX alii Templarii eadem de causa simili modo senten-
effuso sanguine Ferrariensium et Venetorum in prelio tiati et per curiam secularem concremati ****.
iuxta Padum , captis et expulsis Venetis de castro Thebadi Anno Domini MºCCCºX, in festo beate Marie virginis
* Eodem anno] Anno Domini MCCCIX tim confessiones suas, quas prius fecerant in iudicio et iurati
** confessi fuerant dicere veritatem, penitus retractarunt, dicentes
scilicet tres comites et duo episcopi
in Avinione se falsa dixisse prius et se fuisse mentitos, nullam super hoc
****
Eodem-diffamatus] Sequenti vero mense septembri , reddentes causam aliam nisi vim vel metum tormentorum, quod
transfretat episcopus Ruthenensis ad terram Sanctam, legatus de se talia faterentur.
476 BERNARD GUI (1281-1328) .
Assumptionis , exercitus christianorum cum Hospitalariis Anno Domini MCCC XI , III kal. octobris , fuit per
obtinuerunt civitatem Rodi que est caput et metropolis Clementem papam V apud Viennam super Rodanum ge
totius regionis et insularum vicinarum . Ex tunc insula nerale prelatorum concilium convocatum, fuitque prima
Rodi et alie insule circumvicine reddite sunt sub potestate sessio concilii inchoata XVII kal. novembris , ubi conci-
et dominio christianorum, Turcis penitus subiugatis . Sunt 5 lio residente summus pontifex proposuit de rebus agendis,
autem ibi multi portus et patet ibi apertus transitus chris- videlicet de statu ordinis militie Templi, qui de nefanda
tianorum et christianis in Achon et Cyprum. Eodem anno professione graviter culpabatur ; de passagio etiam trans-
filius Henrici regis Alamanie cepit in uxorem filiam regis marino ad recuperationem Terre Sancte, ac generaliter de
Bohemie que erat heres regni , unde et ipse factus est reformatione totius status Ecclesie et conservatione eccle-
Bohemie cum eadem. Eodem anno Henricus predictus 10 siastice libertatis , ut prelati recogitarent super predictis
rex Alamanie et Romanorum intravit Italiam , iura imperii salubriter ordinandis et circunspectione provida terminan-
percepturus . Et primo venit Taurinum , deinde ad civita- dis . Post predictam vero sessionem, inter colloquia et
tem Astensem, deinde Vercellis, postea Mediolanum , ubi tractatus deductum est tempus per totam hiemem subse-
in Epiphania Domini recepit coronam ferream de manu quentem ** . Sequenti vero mense martii, feria IIII in eb-
archiepiscopi Mediolanensis , quam tamen debebat recipere 15 domada sancta , XI kal . aprilis , summus pontifex multis
in Modoetia ab antiquo . Sed hoc ex causa fecit in Me- prelatis cum cardinalibus coram se in privato consistorio
diolano, et *** fecit milites ducentos de diversis nationibus . convocatis, per provisionis potius quam condemnationis
Deinde requirit alias civitates Lombardie de homagio viam ordinem Templariorum cassavit et penitus anulavit,
faciendo . Cremonenses vero et Laudenses subesse a prin- personis ac bonis eiusdem ordinis ordinationi sue et Eccle-
cipio noluerunt , sed paulo post , resistere non valentes , con- 20 sie reservatis .
senserunt . Brixienses vero diu et longe usque ad sangui- *** III anno Domini
In sequenti vero mense aprilis , die
nem et stragem hominum resistebant ; et postmodum se
voluntati eius submiserunt et civitatem reddiderunt, de VAR. - 6 Temporali
quo finaliter doluerunt ****.
tiatum et conclusum per viam pacis tractate . Item Clemens papa
absolvit Guillielmum de Nogareto, presentem et petentem ab-
* tempore autumnali solvi , a sententia excommunicationis qua tenebatur propter Bo
** ex more antiquo nifatii pape captionem ; fueruntque sibi ibidem per papam impo-
in festo illius coronationis site et iniuncte in penitentiam peregrinationes alique faciende, et
**** Anno Domini MCCCX, Clemens papa, pontificatus sui anno insuper quod in primo generali passagio transeat ipse mare, ibi-
sexto , in sabbato Quattuor temporum in Adventu, in Avinione , dem quamdiu viveret moraturus , nisi secum per sedem apostoli-
fecit secundam ordinationem quinque cardinalium, fueruntque cam fuerit dispensatum . Anno Domini MCCCXI fuit epidimia
tunc assumpti in cardinales : Arnaldus de Falgueriis, archiepis- magna ac tanta mortalitas hominum, nedum pauperum, sed divi-
copus Arelatensis , in episcopum Albanensem ; Bernardus de tum , subsecuta in partibus Tholosanis , et maxime Tholose, quod
Bordis , episcopus Albiensis et camerarius pape, qui obiit infra vix inveniebantur domus Tholose in quibus non plangerentur de-
annum sequentem mensis septembris ; Arnaldus Novelli , abbas functi aut non dolerent plangentes infirmi . Fuitque etiam non
Fontis Frigidi , Cisterciensis ordinis, vicecancellarius, in epis- modica caristia bladi et vini, sed ad aliam precedentem non
copum cardinalem ; Raimundus vero de Fargis , nepos pape ex pervenit, ita quod quarta frumenti sex libras turonenses vende
sorore, et Bertrandus de Garvo , nepos pape ex consanguinea batur . Sed respexit tunc Dominus plebem suam et quod impossi-
germana, in diaconos cardinales, qui nondum erant subdiaconi bile hominibus videbatur, tempore verno subsequenti, quando
ordinati . Anno Domini MCCCXI , quarta die exitus mensis apri- magis sevitura seu futura maior ex communiter accidentibus
lis, scilicet V maii , in Avinione per Clementem papam fuit in verisimiliter timebatur, cepit bladum in Quadragesima et pas-
consistorio publico excusatus Philippus rex Francie de his que chali tempore habundantius inveniri et pretium bladi vilivit
egerat contra memoriam Bonifatii quondam pape, et pronuntia- plusquam in duplo.
tum ad excusationem regis quod egerat ea in bona intentione et ' sabbato ante festum beati Luce
bono animo atque zelo, presentibus ibidem regis nuntiis . Et hec ** Eodem anno, in festo sancte Agnetis secundo , scilicet V kal.
fuerunt consequenter, ut dictum est, bullis papalibus testimonio februarii , nata est filia primogenita nomine Iohanna Ludovico
confirmata . Fuitque ibidem Clementi pape commissum totum regi Navarre, primogenito regis Francie Philippi,
*** tertio idus introitus eiusdem , anno incarnationis eiusdem
negotium totusque processus habitus Bonifatii pape memorati,
scilicet ab utraque parte , accusante et defendente ; fuitque renun- iam mutato, scilicet MCCCXII, fuit etc,
BERNARD GUI (1281-1328) . 477
M°CCC XII inchoante, fuit secunda sessio celebrata, in alias autem constitutiones que fuerunt in dicto concilio
qua predicta cassatio Templariorum ordinis extitit per facte, fuit una que incipit Exivi de paradiso, super declara-
summum pontificem, concilio approbante, publice pro- tione seu interpretatione regule Fratrum Minorum super
mulgata, presente rege Francie cui negotium erat cordi, qua et eius observatione pars una Fratrum Minorum qui
ac domno Karolo fratre suo et tribus liberis eiusdem regis, 5 Spirituales dicebantur contra alteram tumultuans et alter-
scilicet Ludovico primogenito, rege Navarre, et Philippo cans privatim et publice contendebat et iuditium sedis
et Karolo . Sicque annihilatus est ordo Templi post annos apostolice postulabat .
circiter centum LXXXIIII quibus militaverat, impinguatus Anno Domini MCCCXIII Clemens papa celebrato con-
ac dilatatus, nimis multis libertatibus et privilegiis sedis cilio revertitur ad Avinionem , ubi V die maii in sabbato
apostolice communitus * . In eodem concilio bona quondam 10 fuit frater Petrus de Marrone quondam Celestinus papa V
Templariorum fuerunt applicata et concessa cum certis pontificatus sui anno predicto canonizatus et sub nomine
conditionibus et pactis ordini Hospitalis sancti Iohannis sancti Petri confessoris sanctorum confessorum cathalogo
Hierosolimitani, sicut ea prius Templarii possidebant ubi- annotatus per Clementem papam V, pontificatus sui anno
que terrarum , exceptis regnis Hispanie, Castelle , Portu-
galie et Aragonie et Maioricarum, pro eo quod propter 15 VAR. - 3 super-Minorum restitui ex cod . Bernardi Par.
VIII . Anno Domini MCCCXIII , in festo Penthecostes , Anno Domini MCCC XIIII , in vigilia beati Andree,
rex Philippus tenuit Parisius curiam valde magnam nobi-
seu XII kal. aprilis, in castro de Montiliis prope Carpentoratem
lium regni sui , in qua interfuit rex Anglie cum coniuge civitatem , in qua tunc curia morabatur, papa Clemens fecit co-
ram se in consistorio publicari constitutiones quas prius fecerat
sua Isabelle , filia eiusdem regis Philippi . In quo festo
ordinari , ex quibus decreverat fieri librum unum, quem sicut
idem Philippus rex Ludovicum filium suum primogenitum 5 vulgatum volebat VII Decretalium appellari , sicut fecerat V1 Bo-
regem Navarre ac alios duos filios suos Philippum et Ka- nifatius antecessor. Cepitque Clemens papa egrotare exinde
unde post obiit , XXI die maii, et sic liber ille non fuit tune
rolum accinxit baltheo militari. Item in eadem ebdomada
missus ad studia generalia ut est moris, nec expositus tunc ad
prefati reges, videlicet Philippus Frantie, Eduardus Anglie , habendum ; sed remanserunt sic fere constitutiones ille qua-
et Ludovicus Navarre, cum prefatis aliis duobus filiis regis driennio in suspenso, donec postmodum per eius successorem
fuerunt publicate et sub bulla ad generalia studia destinate.
Frantie, videlicet Karolo comite Valesii et Ludovico co- 10 Hic Clemens papa sedit annis octo mensibus decem diebus
mite Ebroacensi , cum multis aliis nobilibus regni Frantie quindecim a die creationis sue usque in diem sui obitus compu-
tando. Obiit autem in nocte precedenti die sabbati subsequentis,
crucem suscipiunt transmarinam per manus eiusdem car-
quod fuit XII kal . maii, pontificatus sui anno nono, anno Domini
dinalis . Propter hoc ex parte sedis apostolice ad regnum MCCCXIII, apud Rocham Mauram, quod est castrum regis
Francie super Rodanum, in finibus regni sui. Fuitque inde re-
Frantie legati missi fuerunt qui publice crucem transma-
portatum corpus eius ultra Rodanum, extra regnum Francie, apud
rinam per dictum regnum Frantie predicarunt . 15 Carpentorate
m civitatem. Ubi de Carpentorate transvectum fuit
1
Anno predicto, in vigilia beati Gregorii pape , Parisius corpus eius in Vasconiam , patriam suam, fuitque sepultum,
sicut elegerat, in ecclesia que vocatur beate Marie de Uzesta,
magister ordinis quondam Templarii cum quodam alio
diocesis Vasatensis , ubi paulo prius canonicos instituerat secu-
magno eiusdem ordinis preceptore, qui tamen fuerunt lares, in villula minus insigni , ob devotionem quam ad locum
habuerat ab antiquo . Vacavit autem sedes annis duobus, mensi-
prius cum peritorum et prelatorum consilio iudicati ad
bus tribus , diebus decem et septem .
agendam aliam penitentiam, sed audiens rex Philippus 20 Defuncto namque Clemente papa, cardinales numero XXIII
et curiales consilii sui quod dicti Templarii confessiones qui apud Carpentoratem civitatem cum alia curia residebant, in-
trantes conclavim in episcopali palatio pro electione summi
suas revocabant, dicentes se falsa fuisse confessos , eosdem
pontificis facienda , cum ibidem aliquandiu perstetissent, non va-
Templarios indilate perduci fecerunt ad locum supplitii lentes concordare , suborta questione et grandi turbatione exte
rius inter familias eorundem, ipsum conclave circa festum Marie
et comburi, nullo alio iuditio ecclesiastico super hoc
Magdalene concorditer exiverunt, statuentes tempus infra quod
expectato , quamvis essent ibi presentes duo sancte Ro- 25 redire deberent ad eundem locum, ad electionem summi pontif-
mane ecclesie cardinales **. cis celebrandam . Sed subortis variis questionibus in invicem,
que stilo magis relinquende sunt quam scribende , illuc minime
VAR. - 6 duos ] dominos 21 concilii redierunt, sed in diversis civitatibus et villis dispersi sunt
Steteruntque sic divisi loco et proposito annis plus quam duo-
• de transitu vero prefati sancti Petri anno XVII , et eius fes- bus fueruntque tractatus plures per personas medias inter eos,
tivitas instituta XIIII kal. iunii celebranda , qua die exiverat de quorum finis tandemfuit, mediante domno Philippo, tune comite
hoc mundo . Pictavie , postmodum vero rege Francie et Navarre, quod con-
* Anno -predicarunt ( l . 15 ) om. gregati sunt in Lugduno pactis primis quod non includerentur
*** Antonii, in die Lune et quod possent de Lugduno recedere libere quando vellent . Que
sed- cardinales ] Erant tunc presentes Parisius duo sancte tamen eisdem minime fuerunt observata, quatenus pro maiori
Romane ecclesie cardinales presbiteri. bono rei publice que prefertur private compellerentur universali
Anno Domini MCCCXIII , in festo beati Benedicti abbatis , Ecclesie providere . * feria VI
NOTES EXPLICATIVES .
1. Le tombeau de Clément V, terminé assez longtemps après du pontife. La voici ; elle ne reproduit pas les abréviations :
sa mort , en 1359 , se voit encore dans l'église d'Uzeste, localité
Hic iacet felicis recordationis domnus Clemens papa V fundalor
située à deux lieues environ à l'O. de Bazas . Il fut violė et
mutilé par les Calvinistes en 1577 (détails curieux dans Ciac- ecclesiarum de Asesta ( sic ) et de Vlhendraudo, qui obiit apud Ru•
conio, Vitae Pontif., t . II, p . 360 ) . Papebroch (Propyl. maii, pem Mauram Nemausensis dyocesis die XX aprilis, pontificatus sui
anno IX, portatus vero ad istam ecclesiam beatae Mariae XXVII
p . 74* ) en donne un dessin ; MM . E. Müntz et de Laurière, qui
ont fait une nouvelle étude de ce monument (Mémoires des Anti- die augusti tunc proxima (sic) sequenti, anno Domini MCCCXIIи
et sepullus die ..... MCCCLX.
quaires de France, 1887, p . 274 et suiv . ) en donnent un autre,
avec une copie exacte de l'inscription , qui est disposée tout Ciacconio dit que ce tombeau était orné de huit colonnes de
autour de la table de marbre sur laquelle repose la statue jaspe . Elles ont disparu , sans doute en 1577.
479
BERNARD GUI (1281-1328) .
sede Romana vacante, obiit rex Philippus Frantie anno Eodemque anno, circa Natale Domini, stella cometa ap-
XXX regni, in castro de Fonte Blandi * ; fuitque sepultus paruit, cursum suum per noctem faciens circa polum , co-
apud sanctum Dionisium . Cor vero ipsius apud Pisiacum , mam vero suam longam nunc versus occidentem, nunc
in monasterio monialium quod ipse fundaverat dum vive- versus orientem et aliquando ad alias partes protendebat,
tque ad finem mensis februarii. Paulo post appa-
bat **. In sequenti vero mense aprilis *** obiit uxor prima 5 duravi
domni Ludovici regis Frantie, filia ducis Burgundie, que ruit secunda stella cometa alia in parte orientali ; sed mi-
ob crimen adulterii in privata tunc custodia tenebatur ****. nor quam alia videbatur .
Anno Domini M°CCCXVI *, non . iunii , obiit Ludovicus
ubi natus fuerat in hunc mundum **
rex Francie, regni sui anno II, fuitque sepultus in ec-
Cui successit in regno filius eius primogenitus Ludovicus,
qui tunc erat Navarre. 10 clesia sancti Dionisii, unicam filiam relinquens ex prima
*** anno Domini MCCCXV
uxore, secunda vero domna Clementia remanente gravida
Eodemque anno, ultima die mensis aprilis in qua concurrit
vigilia dominice Ascensionis, Engelbrandus de Marigni, miles, et pregnante. Gubernacula vero regnorum , scilicet Fran-
natione Norman nus , fuit ex multis contra ipsum accusat ionibus tie et Navarre, sub nomine non regis sed regentis tenenda
factis suspendio elevatus. Qui tamen tempore domni Philippi
suscepit Philippus germanus eius, comes Pictaviensis , si
regis maior post eum non tam merito quam de facto post fuerat
nominatus in regno ita ut secundus rex videretur, ad cuius.nu- 15 puer masculus nasceretur , usque quoad intelligibilem eta-
tum regui negotia gerebantur, et quos volebat ipse exaltabat, et tem annorum XIIII pervenisset ; si vero
filia nasceretur ,
quos volebat deprimebat, et quod volebat factum erat. In modico
tempore fuit superexaltatus et elevatus nimis , et post paululum ipse Philippus rex Francorum fieret et regnaret, et due
audivimus tali exitu cum defecisse , Itaque eius exemplo et alte- filie Ludovici haberent et sibi dividerent regnum Navarre
rius qui precessit, Petri de Brusia , qui elapsis tunc iam annis
et comitatum Campanie. Et *** hec dicuntur fuisse pacta
fere XXXVII , dum tempore alterius Philippi regis avi istius
domni Ludovici, postquam supermagnus effectus fuerat, post 20 primo inita et firmata , quamvis postea aliter fuit ordina-
similem fortune gloriam consimilem ignominiam est perpessus, tum . Post hec vero, die XIIII mensis sequentis novembris,
discant et pertimescant tam presentes quam posteri in gradu
consimiles et fortuna sobrie ac iuste et pie vivere in hoc seculo, dominica die**** , memorata domna Clementia regina pepe-
precaventes ne casum consimilem merito patiantur. rit filium suum primogenitum Parisius et Iohannes voca-
Eodemque anno , ultima die mensis iulii, prefatus Ludovicus
tum est nomen eius, et multi in eius nativitate gavisi
rex desponsavit sibi in facie Ecclesie in uxorem Clementiam
filiam quondam Karoli Martelli, qui fuit filius primogenitus Ka- 25 sunt . Sed gaudium cito pertransiit : nam VII die a nativi-
roli secundi regis Sicilie . Sequenti vero dominica prima augusti, tate eius obiit, et abiit regnum sibi accipere sempiternum ;
in festo Inventionis sancti Stephani , fuit inunctus in regem
regnumque Francorum prefato domno Philippo remansit.
Francorum Remis civitate, per archiepiscopum Remensem, cum
memora ta ia
Clement sponsa sua . Et mox process it rex inde ver- IOHANNES XXII , de Caturco civitate oriundus , ex pa-
sus Flandriam rebellantem cum exercitu magno valde, collectis
tre Arnaldo , fuit electus in summum pontificem VII id.
viribus regni sui, non quidem electo verno tempore oportuno ,
quo solent reges procedere ad bellum, sicut rei eventus postmo- 30 augusti, in sabbato, anno Domini MºCCC °XVI, Lugduni,
dum comprobavit. Venitque rex cum suo exercitu contra castrum
de Cortraco , ubi castrametati fixerunt tentoria. Ex adverso au- VAR . -- 9 II] V
tem erat comes Flandrie cum exercitu Flamingorum in castro de
non habet eventus sordida preda bonos ;
Cortraco, et in circuitu eius in tentoriis preparati ad resisten-
et cum bellandi causa ingerit, tempus noverint congruum eligere
dum ne transirent Gallici ultra aquam fluvii que vocatur Lis,
que utrorumque exercitus suspectis passibus et paludibus divi- ad bellandum.
Eodemque anno Iudei permittuntur redire in Franciam , pecu-
debat . Descenderuntque de celo pluvie magne nimis ; facta sunt nia mediante , a qua dudum repulsi fuerant, bonis suis omnibus
luta grandia et profunda in terra illa, in quibus et ex quibus confiscatis , et estimabantur nunquam ulterius reversuri . Eodem-
equi et equites totusque exercitus nimium gravabatur, nec fuit
que anno in festo sancte Lucie, in sabbato, obiit apud Pontiza-
consilium ulterius procedendi nec ibi diutius permanendi . Unde ram Guasco comes Fuxi et dominus de Barnio in iuvenili etate ;
circa finem sequentis mensis septembris rex cum suo exercitu fuitque sepultus Parisius in ecclesia Fratrum Predicatorum , tres
inde recessit, non absque rerum incommodo et dedecore aliquali.
post se filios et totidem filias derelinquens , quorum primogenitus
Erant enim in exercitu regis circiter XV milia equitum armato-
erat VII annorum .
rum, peditum autem numerus magnus erat, qui non posset tunc
• sabbato infra octavas Penthecostes
faciliter numerari. Et nunc reges et principes intelligant et eru-
cum honore regio
diantur qui terram iudicant sic agere sicque disponere iustum
Et-ordinatum om.
bellum ut summopere precave ant ne cum exactio nibus pecunia -
.... sub nocte media precedenti
rum indebitis et subditorum violentiis bella parent, quia
480 BERNARD GUI (1281-1328 ) .
in conventu Fratrum Predicatorum , ubi cardinales erant zavit et cathalogo sanctorum confessorum annotavit Lu-
XXIII numero, postquam ab Carpentorate civitate ob dovicum episcopum Tholosanum, filium quondam Ka-
gravem turbationem commotam, a conclavi quod prave roli II Sicilie regis, VII id . aprilis , anno Domini
intraverunt exeuntes discesserant et dispersi in diversis M°CCC XVII . Item ** deposuit a pontificali ordine et di-
civitatibus, villis, steterant annis amplius quam duobus , 5 gnitate episcopum Caturcensem, Hugonem Geraldi, ablatis
tamquam congregati fuerunt et inclusi diligentia et inge- ab eodem omnibus pontificalibus insigniis, videlicet anulo
nio domni Philippi tunc comitis Pictaviensis , germani atque mitra et cappa cum Romana camisia et bireto ; sic-
regis Frantie Ludovici , cui successit in regno Francorum , que relictus primo in simplici habitu clericali fuit adiudi-
qui ad hoc antea anno fere dimidio laboraverat multis catus perpetuo carceri, IIII die maii , apud Avinionem ;
modis , cum non potuissent in unum locum alias congregari . 10 postmodum vero extitit in forma a iure tradita actualiter
Et XL die ab inclusione ipsorum, que facta fuit in vigilia degradatus per cardinalem episcopum Tusculanum ; sic
apostolorum Petri et Pauli , ipsis tamen quod deberent in- que ulterius degradatus fuit traditus curie seculari, per
cludi penitus nescientibus pariter et invitis , tandem trac- cuius iuditium fuit tractus publice et in aliqua parte cor-
tatu prehabito in prefatum domnum Iohannem omnes pa- poris excoriatus et demum combustus in mense inlii, quia,
riter consenserunt. Erat autem cardinalis episcopus Por- 15 sicut dictum fuit, in mortem summi pontificis erat machi
tuensis et Iacobus vocabatur, sed Iohannes exinde vocatum natus ***.
est nomen eius . Fuitque coronatus nonis septembris, do- Eodemque anno, tam in iulio quam augusto, cathedra-
minica prima eiusdem mensis , Lugduni, in ecclesiamaiori** . lem sancti Stephani ecclesiam Tholosanam erexit in ar-
De Lugduno vero circa finem mensis predicti in sabbato chiepiscopalem sedem * ... domnum Iohannem de Convenis
recedens , venit Avinionem secunda die octobris , in sabbato, 20 quem transtulit de Magalonensi sede in novam metropolim
ubi curiam fecit prius publice proclamari *** . Ipse canoni- Tholosanam ; episcopus vero Tholosanus sine episcopatu
prius ordinavit in Limoso et episcopum instituit in eodem ; Item pontificatus sui anno II, sub anno Domini
sed paulo post sedem inde transtulit ad abbatiam de M° CCC XVII , edidit declarationem rationabilem , cuius te-
Electo ; et secundum episcopatum instituit infra annum et nor incipit Sedes apostolica, ad dubitationis scrupulum
sic sedem eius posuit in abbacia sancti Pontii ; fueruntque amovendum quid censendum sit et tenendum quoad bene-
limitate dioceses consequenter . Item episcopatum Albien- 5 fitia vacatura per litteras apostolicas impetrata in predictis
sem divisit in duos, episcopalem sedem instituens in ab- diocesibus prius integris et postmodum subdivisis, ac
bacia monachorum apud Castras , villam Castrensem in etiam quoad litteras apostolicas iustitiam continentes in
novam erigens civitatem. Item episcopatum Agennensem eisdem diocesibus impetratas . Item edidit salubre statutum
divisit in duos, villamque Condomiensem in novam eri- cuius tenor incipit Suscepti regiminis, circa perceptionem
gens civitatem , sedem episcopalem posuit in abbatia 10 fructuum primi vel secundi aut alterius cuiuscumque se-
sancti Petri de Condomio ; fuitque consequenter diocesis quentis anni benefitiorum vacantium rationabile libre mo-
limitata . Item in episcopatu Lemovicensi alium ordinavit deramine dividendum inter illos quibus dudum de consue-
fieri episcopum , sedemque episcopalem constituit in abba- tudine, privilegio vel statuto applicabantur in totum et
cia Tutellensi, novam ibidem erigens civitatem , similiter illos qui benefitia ipsa obtinent, ad quos alias de iure
instituit novam sedem * . Item in episcopatu Claremontensi, 15 fructus ipsi spectare deberent, ut tam hii quam illi in
in villa sancti Flori novam erigens civitatem similiter ins- fructuum perceptione participent et Ecclesie servitiis non
tituit novam sedem. Item in episcopatu Ruthenensi episco- fraudentur . Item edidit sacram constitutionem cuius tenor
patum alium ordinavit, sedemque eius posuit in abbatia et incipit Execrabilis quorundam, contra execrabilem abusum
villa do Vabrio , eandem erigens in novam civitatem . Item in habendi ab uno in diversis ecclesiis et partibus plures di-
episcopatu Pictaviensi duos episcopatus alios instituit; sedem 20 gnitates et personatus, offitia seu prioratus aut diversa
propriam et diocesim novam cuilibet designando : in abba- benefitia ecclesiastica curam habentia animarum , per
tia siquidem de Malesio sedem esse constituit et Mallea- quam talium ambitio cupida et insatiabilis debito modera-
censis diocesis appellatur ; in villa vero de Lucionio in mine regulatur et effrenata multitudo statuto salubri
abbatia sedem posuit et inde Lucionensis diocesis dicitur . edicto reformatur.
Item in nonnullis villis de Tholosano , Carcacessio, Albi- 23 Item anno eodem, Domini M°CCCXVII , mense novem-
gesio et alibi fecit et instituit collegiatas ecclesias canoni bris , fecit publicari et sub bulla sua ad generalia studia
corum secularium cum dignitatibus et prebendis, congruis destinari constitutiones quas dominus Clemens predecessor
redditibus singulis ecclesiis assignatis . suus fecerat , tam in Viennensi concilio quam ante et post,
VAR. - 10 sedem addidi - 12 alium ] edium que nondum fuerant ad generalia studia destinate , sed us-
in ordine Gradimontensi, dictum ordinem reformavit , et castro Marino Silvensis diocesis ; quod castrum Marinum
plura utilia ad conservationem et bonum regimen impos- datum fuit eis per regem Portugalie ad continuam resi-
terum dicti ordinis instituit et ordinavit ; ipsamque do- dentiam. Eisque domnus papa concessit et donavit omnia
mum Gradimontensem , que totius ordinis noscitur esse bona que Templarii possidebant in iamdictis regnis Por-
caput et que sub priore et prioratus nomine sui initio re- 5 tugalie et Algarbii , rege Portugalie consentiente . Voluit-
gebatur, abbatis dignitate et abbatie nomine voluit insi- que quod iste ordo et milites illius possent visitari et va-
gniri , et quod abbatis electio ad conventum pertineat . lerent atque corrigi et puniri per abbatem monasterii de
Anno Domini M°CCC °XVIII, mense augusti , idem dom- Alcobacia, Cisterciensis ordinis, Ulisbonensis diocesis. Ac **
nus Iohannes papa archiepiscopatum Terraconensem , uni- in futurum prestare debent prout ista et alia plura latius
cum in regno Aragonie, divisit , et constituit esse duos, 10 continentur in litteris apostolicis super hoc confectis.
episcopalem sedem Cesaraugustensem in archiepiscopatum Item *** eodem anno veterem abbaciam Montis Cassini
erigens pro secundo , V sibi suffraganeis episcopis designa- sancti Benedicti abbatis in episcopalem sedem erexit , ei-
tis ex illis IX quos prius Terraconensis metropolis obtine- dem de primo episcopo suo tempore provisurus.
bat, sex sibi tantum suffraganeis reservatis . Anno Domini M°CCCºXX* , kal . maii, apud Avinionem,
Anno Domini MCCCXIX , pridie idus martii , idem 15 canonizavit et sanctorum confessorum cathologo annotavit"
domnus papa instituit novum ordinem militum qui dice- sanctum Thomam Etterfordensem episcopum, a transitu
retur de militia Iesu Christi in regnis Portugalie et Algar- eius anno XXXVIII . Qui fuit vir nobilis genere nobiliorque
bii , ad resistendum in illis partibus Sarracenis pro defen- vita et moribus, preditus scientia et doctrina, doctor in de-
..
sione fidei et christianorum, prout fatiunt in partibus cretis et magister in theologia *** . Item eodem anno , in
Rodi milites de Hospitali sancti Iohannis Ierosolimitani . 20 mense maii , fuit pax et concordia reformata Parisius inter
Principalis vero sedes istarum est apud Sendomum , in VAR. -- - 1 Marinum] Marius
VAR. - 5 prioratu - 14 sex sibi] sed igitur * Ordo vero predictus debet vivere et militare Deo pro defen-
sione fidei et infidelium impugnatione secundum regulam et ins-
totius ordinis , que in diversis partibus et regionibus plures tituta ordinis Calatrave .
erant, sic tit ordinatum ut XXXIX prioratus collegiati in Ac-confectis ] De premissis vero et de forma iuramenti pres-
locis seu domibus potioribus fierent (et facti sunt eisdem) in quo- tandi pro tempore regi Portugalie per magistrum eiusdem ordinis
rum singulis eligerentur priores singuli a collegio , et ad abbatem necnon prefato abbati nomine Romane ecclesie, ac etiam de aliis
Grandimontensem tanquam ad superiorem suum eorum confir- condictionibus et circumstantiis appositis et reservandis , in lit-
matio pertineret . Relique vero domus fuerunt unite singulis prio- teris apostolicis inde confectis seriosius et plenius continetur .
ratibus et subiecte , nonnullis tamen abbati et abbatie Grandi- Actum Avinione ad perpetuam rei memoriam .
montensi sine medio reservatis . Item tribus visitatoribus ordi- Item-provisurus om.
nis ab antiquo institutis unum superaddidit et quattuor esse * MCCCXVII
** cum solemnitate in huiusmodi consueta
deinceps statuit et decrevit . Hec autem cum quibusdam aliis
circa predictum ordinem ad eius reformationem rationabiliter Sequentia omittuntur usque ad separatis , p.484 a , l. 81 ; pro qui-
sunt provisa, ut obviaretur frequentibus scandalis et in distri- bus haec leguntur : Cuius preclara et ingentia merita ingens fama
buendis domibus et instituendis rectoribus earundem maturitas virtutum tam precedentium quam sequentium miraculorum longe
gravior et maior equalitas servaretur, et voluntatum parcialitas lateque declarat, non solum in beneficiis et remediis sanitatum,
vitaretur ; quando non per unius hominis voluntatem , sicut verum etiam in pluribus mortuis eius meritis suscitatis, in quibus
prius , sed per communem electionem plurium canonice fieret mirificavit Dominus sanctum suum et colendum tribuit univer-
provisio de personis , et in beneficiorum distributione persona- sis . Hic quoque domnus papa , anno Domini MCCCXX, feria VI
rum merita pensarentur , et vigeret amplius correctio in ordine ieiuniis Quattuor temporum Adventus Domini, fecit ordinationem
tam in capite quam in membris , ubi plures essent oculi vigilantes. unam septem cardinalium quos assumpsit, videlicet Raynaldum
Acta sunt anno Domini pretaxato, pontificatus vero domni La Porta de Alassaco Lemovicensis diocesis, archiepiscopum
Iohannis memorati anno II, elapsis iam tunc temporis annis Bituricensem ; fratrem Bertrandum de Turre de Cambalico, Ca-
ducentis et XL ab exordio ordinis computando, quo beatus Ste- thurcensis diocesis , de ordine Fratrum Minorum , magistrum in
phanus primus eius institutor et fundator primum advenit ad theologia, archiepiscopum Salernitanum ; Petrum de Prato,
heremum de Mureto , quod quidem fuit anno Domini MLXXVI , diocesis Sanctonensis, electum Viennensem ; Pilumfortem de
sicut in gestis eiusdem Stephani plenius scribitur et habetur. Rapistrano, de Sancto Georgio prope fluvium Tarnum, diocesis
pontificatus sui anno III de fratrum consilio Albiensis , episcopum Rivensem ; Petrum Textoris de Sancto
** prout-Hierosolimitani om . Antonio, diocesis Cathurcensis.
BERNARD GUI ( 1281-1328) . 483
regem Frantie Philippum ex una parte et Robertum se- fueruntque inter illos nonnulli malitia et astutia acriores.
niorem comitem et communitates comitatus Flandrie ex Et ut eorum favor amplius cresceret in populo et zelus
altera . Comes Flandrie homagium regi personaliter et com- aliqualiter appareret, communem fecerunt vocem ut omnes
munitates villarum Flandrie per procuratores ydoneos , Iudei ubicunque reperirentur, qui nollent baptizari , inter-
interveniente pro maiori federe matrimonio filie re- 5 ficerentur ab eis, nullo alio iuditio preeunte . Quod et opere
gis nomine Margarete vix octennis cum Ludovico pri- impleverunt, perquirentesque Iudeos in civitatibus , villis et
mogenito Ludovici comitis Nivernensis , filii primogeniti castellis, et nolentes baptizari absque iuditio trucidabant,
prefati comitis Flandrie senioris, in pactis inter cetera hoc bona eorum diripientes et suis usibus applicantes . Factaque
adiecto, quod prefatus Ludovicus primogenitus comitis est strages Iudeorum magna ab eis in regno Frantie et spe-
Nivernensis debeat succedere in comitatum Flandrie . Nup- 10 cialiter in provincia Burdegalensi et partibus Gasconie, in
tieque celebrate fuerunt Parisius in sequenti mense iulii . provincia Tholosana et in diocesibus Caturcensi et Al-
Guerra vero non sine magna effusione sanguinis ac dam- biensi. Crevit enim in peius eorum numerus et dementia,
nis et iacturis corporum et provinciarum permaximis per quod etiam ipsis communitatibus villarum et castrorum
annos plusquam viginti excanduerat . Ad executionem et rectoribus et presidentibus in eisdem, etiam principi-
huiusmodi pacis et tractatus non modicum laboravit dom- 15 bus et prelatis divitibusque , terrorem incusserunt ; cas-
nus Antelinus Iohannis , presbiter cardinalis , qui ad partes trumque Verdum regis in diocesi Tholosana, in quo Iudei
illas hac de causa per prefatum domnum Iohannem papam confugerant, ut inde eos extraherent obsidebant ; et in
missus fuerat.
ipsa civitate Tholosana suam vesaniam favente vulgo
Eodem anno Domini MCCCXX °, nova quedam pestis exercentes Iudeos una die subito trucidarunt, regalis curie
exorta est in regno Francie ; similis reperitur in cronicis 20 et consulum potentia non obstante . In ipsa quoque civitate
iam elapsis annis LXX alias contigisse, que ideo futuris Parisiensi signa sue dementie erigentes , preposito Pari-
temporibus scribitur memoranda, ut ex eventu preterito- siensi et servientibus regalis curie publice restiterunt, nec
rum malorum pericula similia a posteris evitentur . Subito ab inceptis ausibus destiterunt . Sicque proficientes in
quidem insurrexit quedam congregatio hominum simpli- peius , videntes nomen suum esse maioribus ad terrorem,
cium promiscui sexus , qui se Pastorales vocare ceperunt , 25 et favorem sibi a pluribus etiam personis gravibus exhi-
confingentes se zelum habere et animum transfretandi ad beri , amplius in malitia gloriantes et mala malis accumu-
recuperandam Terram sanctam , nullum habentes super se lantes, quamplures profugi et latrunculi additi sunt ad
ducem aut principem nec aliquem navigii apparatum . eos , et facta est turba turbans pariter et turbata, ita ut
Crescebantque numero et multiplicabantur paulatim , ad- auderent invadere et predari . Ceperunt autem vix tandem
debanturque ad eos inopes et alias vagi viri et mulieres 30 presidentes et rectores communitatum et locorum eis vias
velamen querentes malitie libertatem , euntesque ibant de precludere et obsistere et fortilitia contra eos claudere et
loco ad locum petentes sibi prestari subsidium , sub spetie munire . Sed nisi prudentia et potentia maiorum de po-
pietatis arte et genere mendicandi , et dabantur eis victua- pulo obstitissent , procedebant versus Romanam curiam
lia habundanter . Insonuitque rumor eorum in toto regno Avinionem, ubi eorum fama per infamiam apud dominum
Francie et alibi extra regnum ; quibus favor populi non mo- 35 nostrum papam et cardinales advenerat . Et a prelatis et
dicum prebuit incentivum , non diiudicans neque previdens maioribus eorum insania plurimum timebatur , quia ubi-
pericula in futurum , dicentibus simplicibus rem a Deo cunque venirent habebant fautores plurimos qui rem a Deo
fieri ut per eos excitaretur et promoveretur fieri generale fieri credebant aut se credere simulabant . Fuitque decre-
passagium transmarinum . Videntes autem Pastorelli turbam tum postmodum per nonnullos ex eis quod in clerum et
suam crescere cotidie et augeri, ausi sunt temeraria agredi , 40 religiosos habentes divitias insurgere et eorum bona diri-
pere disponebant. Sed preclusa est eorum via malitie, ipso
VAR. ― 6 octenni -
13 promaximis - 38 excitarentur
40 ausu temerario VAR. - 5 Et quod -- 7 que] ante absque addidi.
484 BERNARD GUI ( 1281-1328) .
anno, tempore autumpnali , nec potuerunt ultra Carcas- Anno Domini MºCCC XXIII * , apud Avinionem , hic papa
sonem progredi , ubi capti fuerunt plurimi et suspendio Iohannes canonizavit et in cathologo confessorum anno-
elevati ; et deinde in territorio Tholosano plures capti tavit sanctum Thomam de Aquino ordinis Predicatorum **,
sunt et suspensi. Et alii aufugerunt et dispersi sunt ; et a felici eius transitu de hoc mundo anno quinquagesimo
***
sic dissipati sunt, non compuncti ; et quasi in momento 5 decurrente . Hic siquidem doctor fuit Ecclesie eximius
quasi cucurbita exorti sunt, sed ad solis radios arente et multa notabilia et utilia scripsit in fide catholica ; nobi-
radice subito aruerunt et tamquam fumus evanuerunt. libusque ortus natalibus, videlicet de prosapia comitum de
Anno Domini M° CCC °XXIº , agente actore et amatore Aquino, vita, moribus et scientia preclarus, miraculis plu-
salutis humane, fuit detecta ac deprehensa concepta ne- rimis corruscans , prout in legenda vite sue sancte latius
quitia leprosorum quam contra sanos conspiraverant , vi- 10 continetur et scribitur . Item eodem anno , pridie idus
delicet ut omnes aquas tam fluvioram quam fontium et novembris , concertationi quorundam asserentium quod
puteorum disposuerant pluribus infectis et venenosis infi- Christus et eius apostoli nihil habuerunt in speciali vel
cere ut omnes sani aut leprosi efficerentur aut morerentur, etiam communi finem imponens, ad perpetuam rei memo-
et sic efficerentur do nini totius regni Frantie . Sicque riam perpetuo declaravit edicto quod imposterum pertina.
inter se dividebant locorum dominationes ; et sibi impo- 15 citer affirmare Christum et eius apostolos nihil habuisse
suerunt nomina potestatum , comitum et baronum , prout in speciali nec in communi hereticum sit censendum , as-
unicuique distributum erat inter eos dominium , si id sertionemque huiusmodi pertinacem deinceps esse erro-
quod conceperant eveniret. Fueruntque capti quamplures , neam et hereticam diffinivit, cum Scriptura sacra contra-
qui confessi malitiam suam , preceptores et maiores huius- dicat, que in plerisque locis ipsos nonnulla habuisse tes-
modi sceleris publice sunt combusti ; alii vero in civitati- 20 tetur. Item pertinaciter affirmare quod Christo eiusque
bus, villis et castris, quotquot reperti sunt culpabiles et apostolis in hiis que ipsos habuisse Scriptura sacra testa-
complices nequissime factionis , tam homines quam mu- tur nequaquam ius ipsis utendi competierit , nec illa ven-
lieres, in domibus suis conclusi cum omnibus rebus suis dendi nec donandi ius habuerint, aut ex ipsis alia acqui-
fuerunt ignibus appositis a populo in pluribus locis abs- rendi deinceps fuerit, erroneum et hereticum declaravit,
que alio iuditio concremati . Tandem vero , maturiori con- 25 cum Scriptura sacra testetur ipsos premissa fecisse seu
sideratione prehabita , reliqui omnes et singuli qui su- facere potuisse supponat expresse, cum talis assertio
perstites remanserunt et non fuerunt inventi culpabiles , usum ipsorum evidenter includat in premissis fuisse non
inclusi sunt et reclusi in locis ex quibus nunquam egre- iustum, quod utique de Salvatore nostro sentire nephas
derentur , sed ibi degerent et tabescerent perpetuo , ne est et Scripture sacre contrarium et doctrine catholice ini-
possent nocere ac multiplicari, viris ac mulieribus peni- 30 micum ; predictamque declarationem et diffinitionem sub
tus separatis . bulla ad omnia generalia studia destinavit.
Anno Domini MCCCXXII , apud Avinionem , domnus Anno Domini MºCCC ° XXV ** , idem domnus papa repro-
papa Iohannes predictus suspendit sententiam excommu- bavit et sententialiter condemnavit in publico consistorio
nicationis dudum latam per domnum Nicolaum papam III quandam pestiferam postillam quam frater Petrus Iohan-
contra quoscunque glosantes vel exponentes constitutio- 35 nis , olim ordinis Fratrum Minorum de Sernihaco diocesis
nem quamdam per ipsum editam super regula Fratrum . Biterrensis , fecerat super librum Apocalipsis beati Iohan.
Minorum, que incipit : Exit qui seminat *** , ac contra deter- nis, tamquam continentem pestiferum et hereticum dogma
minantes in scolis seu predicantes contra contenta in contra unitatem Ecclesie catholice et potestatem summi
constitutione predicta . pontificis Romani et apostolice sedis . Continebat enim
plures articulos erroneos et hereticos ; ex qua postilla su- qui se pro imperatore gerebat multos fecit processus per
mebat originem et fomentum secta quedam pestifera illo- temporum debita intervalla. Qui non duxit comparen-
rum qui Beguini sunt vulgariter appellati , qui se fratres dum, sed pravo usus malorum consilio , contra summum
pauperes de tertio ordine sancti Francisci communiter pontificem vicarium domini nostri Iesu Christi et contra
nominabantur , ex quibus fuerant plures per iuditium Ecclesie unitatem et apostolicam sedem multipliciter et
prelatorum et inquisitorum heretice pravitatis tamquam barbarice se erexit , et quendam pseudoantipapam Rome
heretici condemnati et relicti curie secularis iuditio et fieri fecit, dictum fratrem Petrum de Corbario, ordinis Fra-
combusti in diversis locis *. trum Minorum , anno Domini M°CCC XXVIII, qui scindere
Hic papa lohannes plures constitutiones edidit utiles et nisus est et adhuc hodie nititur Ecclesie unitatem et tuni-
salubres. Hic quoque contra Ludovicum ducem Bavarie cam inconsutilem domini nostri Iesu Christi , utpote mem-
brum Antichristi. Et quoniam adhuc debachantur in peius
•
Hic domnus Iohannes summus pontifex pontificatus sui et nondum venit finis malorum ipsorum, in presenti latius
anno XII, dominice incarnationis anno Domini MCCCXXVIII ,
scribere distulimus longiorem narrationis seriem suo post
feria VI in ieiuniis Quattuor Temporum, fecit quartam ordinatio-
nem decem cardinalium quos adsumpsit, videlicet domnum Io- tempore scribendorum .
hannem de Convenis , archiepiscopum Tholosanum ; Hanibaldum
Caietanum , Romanum , archiepiscopum Neapolitanum ; Iacobum,
Cisterciensis ordinis, magistrum in theologia, episcopum Mira- toriis citationum edictis. Qui inde non duxit comparendum, nec
picensem ; Raymundum Ruthenensis diocesis, episcopum Sancti iuri parendum, fuitque tandem per eundem summum pontificem
Pauli; Petrum de Mortuo Mari Lemovicensis diocesis , episcopum privatus iure, si quod sibi ratione talis electionis competierat
Autisiodorensem ; Petrum de Capis , episcopum Carnotensem ; fra- aut competebat, necnon excommunicatus et fautor et defensor
trem Mactheum de Ursinis, Romanum, de ordine Predicatorum , hereticorum adiudicatus . Qui Ludovicus, pravo usus malorum
magistrum in theologia, archiepiscopum Sipontinum ; Petrum de consilio, contra eundem summum pontificem vicarium domini
Tholeto , Hispanum , episcopum Carthaginis vel Murtie ; Iohan- nostri Iesu Christi et adversus sedem apostolicam et Ecclesie
nem de Columna, Romanum ; Hymbertum de Puteo, de Monte- unitatem multipliciter et barbarice se erexit ; veniensque Romam,
pessulano . quendam pseudoantipapam Rome fieri fecit, legibus et ordine
** Hic quoque- scribendorum] Hic contra Ludovicum ducem Ba- perversis, et execratis orationibus execrari potius quam ordinari
varie, qui in contradictione in imperatorem electus fuerat, sed aut sacrari , anno dominice incarnationis MCCCXXVIII, in mense
eius electio, sicut est moris et iuris, per sedem apostolicam non maii. Cui antipape tempore Ludovicus reverentiam exhibuit
fuerat approbata, et pro imperatore se gerebat, multos fecit pro- tanquam summo pontifici, et tanquam papam manutenuit et de-
cessus per temporum debita intervalla, cum publicis et peremp- duxit, in magnum scandalum Ecclesie domini nostri Iesu Christi .
Prefatus pseudoantipapa fuit frater Petrus Raynalutii , de Corbario Reatine diocesis , de ordine Fratrum Mino-
rum . Qui antequam habitum eiusdem ordinis assumeret , uxorem habebat Iohannam Mathei, de Corbario , cum
qua habitaverat coniugaliter annis quinque ; et rupto federe coniugali, ipsa vivente et invita, spreta de coniugio,
ad Fratres Minores se contulit et habitum eorum sumpsit, et beati Francisci regulam est professus . Hic Petrus
5 de Corbario , spreta tam religionis quam catholice fidei professione, prophane et insane electioni in antipapam
manum dedit et animum , et se Nicolaum papam quintum a sue partis consortibus voluit appellari, cepitque agere
et se gerere tanquam papa Romanus in ipsa Urbe , in obprobrium dicte urbis ; fecitque cardinales secum com-
VAR.
4 Petrus] Hic (Vat . 3763 , Barb . xxxII , 163 in marg . ) vel paulo infra (Paris . 5144 ) legitur in quibusdam codicibus re-
censionis posterioris adnotatio : De abrenuntiati
one scismatici huius habetur in libro omissorum in cronicis per extensum , sed
non ad perpetuam rei memoriam ; quoniam iusto Dei iudicio per s . d . n . domnum Nicolaum , verum Christi vicarium et indu-
bitalum papam quintum , anno pontificatus sui tertio , de mense octobris , sub MCCCCXLVII , Fabriani , dum ibidem curia prop-
II
ter pestem resideret , multi sectatores heretice opinionis huius , Fraticelli de la Oppinione communiter nuncupati , qui in partibus
Marchisceripu
psll , capti fuerunt et carceribus mancipati , ex quibus nonnulli damnati et igne concremati fuerunt . Et qui
vi dit it.ulaverant
LIBER PONTIFICALIS , t . II . 59
486 CONTINUATEUR DE BERNARD GUI (1328-1357) .
plices in vesania , et conatus est scindere Ecclesie unitatem utpote minister et membrum Antichristi . Prefata au-
tem Iohanna uxor eius ipsum repetiit in iudicio coram episcopo Reatino, oblato libello ; et pro lohanna contra pre-
dictum Petrum per domnum Iohannem episcopum Reatinum lata fuit sentencia publice , servato iuris ordine ,
penultima die mensis novembris, anno dominice Incarnationis M°CCC XXVIII , sicut in transumpto sententie
plenius legimus contineri . Dictusque antipapa fuit per Bonifatium comitem de Domno Antiquo de Pisis dicto 5
domno Iohanni pape presentatus , et ibi receptus per dictum papam in publico , ad misericordiam et gratiam
receptus et sub fida custodia detentus curialiter in archa Avinionensi ; et ibidem diem clausit extremum ; et eius
Anno Domini MCCCXXXIIII° papa Iohannes obiit in Avinione , die quarta mensis decembris, que fuit littera
dominicalis illius anni B, pontificatus sui anno decimo nono . Cuius corpus fuit in maiori Avinionensi ecclesia cum 10
honore debito traditum sepulture 1. Vacavitque sedes post mortem eius diebus XVI ; deinde Iacobus , presbiter car-
dinalis tituli sancte Prisce , magister in theologia , ordinis Cisterciensis , in papam est electus , elegitque vocari
Benedictus .
BENEDICTUS XII , de partibus Tholosanis , electus est anno Domini MCCCXXXIIII , XII kl . ianuarii et corona- 15
Hic anno quarto pontificatus sui in temporibus ieiunii ordinavit sex presbyteros cardinales , videlicet Ebredu-
nensem , Album nomine, Guillelmum Montem Olivarum, domnum Gotium de Arimino , domnum Rothomagensem,
domnum de Rhodes . Hic confirmavit atque roboravit sententias contra Ludovicum de Bavaria asserentem se
multarum aliarum civitatum et terrarum , Pedimontii et Lombardie, in vicarium Ecclesie tanquam Romanum im-
perium vacans et ad sedem apostolicam spectans . Item simili modo domnum Martinum de Scala in Veronam et
Vincenciam ; item domnos de Gonzaga in Mantuam et Reginam civitates ; item marchionem Ferrariensem in
Anno illo pontificatus sui predicto guerre mortales et crudeles incipiebant inter Philippum Francie et Eduardum 25
Anglie ; pro pace vel treuga inter ipsos ponenda duos nuntios cardinales dictus papa transmiserat , sed modicum
relevavit . Item suo tempore rex Anglie cum sua armata debellavit armatam regis Francie in die sancti Iohannis
Baptiste supra Sclusas , portum Flandrie , in quo bello mortui fuerunt circa XXXIII milia Gallici et Normanni et
amiserunt VIII naves . Item dictus papa fecit fieri totum magnum palatium ubi ipse residentiam faciebat, Avínione,
30
cum turribus circumcirca atque viridario bene fabricato cum veronibus circumcirca .
NOTES EXPLICATIVES .
1. sepulture] Papebroch ( Propyl. maii, p . 79 ** ) donne un dessin de Beaux-Arts, t . XXXVI (1887) , p . 280 et suiv . , ce mausolée existe
ce tombeau tel qu'il était au XVIIe siècle . En 1759, il fut changé encore dans la cathédrale d'Avignon . Il ne paraît pas qu'il ait
de place. Bien qu'il ait beaucoup souffert de diverses vicissitu- jamais été pourvu d'une épitaphe gravée.
des dont le détail a été exposé par M. E. Müntz, Gazette des 2. Le 6 janvier 1335, suivant le style actuel.
CONTINUATEUR DE BERNARD GUI ( 1328-1357) . 487
Hic fuit homo durus et constans , magnus magister in legibus et divinitatis . Hic multum thesaurum Ecclesie
congregavit . Hic nichil dare voluit alicui de suo genere vel consanguinitate . Iste vero non timebat quemquam quando
ius et iusticia non servaretur ubique per universum . Hic nimis bonos dilexit et malos habuit odio . Tandem anno
Domini MCCCXLII , in die sancti Marci evangeliste , Avinione, in palatio quod construi fecerat, ad Christum mi-
5 gravit . De cuius morte tota curia ac christianitas condoluit . Et sic sedit ab eius electione annis septem, mensibus
quatuor, diebus VI ; a coronatione eius sedit annis VII mensibus tribus , diebus XVII . Et vacavit sedes diebus un-
decim . Sepultusque est 1 in ecclesia cathedrali , Avinione .
CLEMENS VI, natione Lemovicensis , de quodam loco dicto Mostrio , Lemovicensis diocesis . Hic primo vocatus
Petrus Rogerii, postmodum monachus et abbas cuiusdam monasterii nuncupati La Casa de Dio, postmodum ab-
10 bas Fiscamni in Normandia , deinde archiepiscopus Rothomagensis , deinde in cardinalatu , et ultimate in papam
vocatus . Hic fuit vir magne divinitatis sciencie atque fons sermocinorum . Hic largissimus fuit atque in omnibus
placidus et affabilis , necnon conversabilis . Hic sub M° CCC XLII fuit electus IX maii , Avinione , ad locum Predi-
catorum, coronatus XIII kl . iunii , seditque annis X mensibus VI diebus XXVIII ab electione .
Hic anno primo pontificatus sui , temporibus ieiunii septembris, ordinavit presbiteros cardinales VIII et diaconos
cardinales duo, videlicet domnum Tutellensem , suum fratrem germanum , primo monachum Tutellensem ; dom-
15 num Guillelmum , suum nepotem ex parte sororis germane ; domnum de Gardia , suum consanguineum ; dom-
Innocencius papa sextus ; domnum Ademarum Roberti, Lemovicensem ; anno sequenti , unum presbiterum et
unum diaconum cardinalem , videlicet domnum Lemovicensem , suum nepotem ex parte sororis germane, diaco-
Hic concessit Romanis rogantibus ut sicut Bonifatius VIII concesserat eis quolibet anno Domini centesimo in-
dulgentiam et remissionem peccatorum visitantibus limina apostolorum Petri et Pauli , tantum obtinerent quoli-
bet quinquagesimo quociens eveniret . Hic instituit episcopum Pragensem in archiepiscopum metropolitanum
Boemie . Postquam reconciliaverat Ecclesie predecessor suus domnos de Vicecomitibus Mediolanenses , ex quibus
25 unum fecerat archiepiscopum Mediolanensem et alterum in temporalibus vicarium Ecclesie , licet esset tyrannus
et in pluribus urbibus Lombardie , hic etiam acceptavit eosdem . Hic etiam domnum Eloysium fecerat atque coro-
naverat de regno Insularum perditarum, sed possessionem nunquam habuit dum vixit .
NOTES EXPLICATIVES .
1. sepultusque est] Sur ce tombeau, œuvre du sculpteur Jean pas défendre contre l'esprit de corps un monument doublement
Lavenier , v . les recherches de M. E. Müntz (Bull, des Antiquaires consacré par les restes vénérables qu'il abritait et par sa propre
de France, 1882 , p. 262 ; Gazette des Beaux-Arts, t. XXXVI [ 1887] , valeur artistique. Quelques fragments du dais, au musée Calvet,
p. 369 et suiv . ) et de M. L. Duhamel ( Bull. monumental, 1888 , et le dessin publié par les Bollandistes (Propyl. maži, p. 85 **) ,
p. 381 ) . Il se composait d'un sarcophage surmonté d'une statue c'est tout ce qui reste du mausolée de Benoit XII .
couchée et d'un dais en pierre sculptée . Le dais, qui menaçait 2. Insularum ] Louis de la Cerda fut couronné le 14 novembre
ruine, fut abattu en 1689 ; quant au sarcophage, il fut, en 1765, 1345 roi des iles Canaries, que l'on avait découvertes (ou retrou-
évincé de la place qu'il occupait dans la chapelle de la corpora- vées) depuis peu.
tion des tailleurs d'Avignon . L'autorité diocésaine d'alors ne sut
488 CONTINUATEUR DE BERNARD GUI (1328-1357) .
Huius tempore fere omnes civitates , terre et castra patrimonii sancti Petri , marchie Anchonitane et Roman-
diole se rebellaverunt sedi apostolice et ipsius in illis partibus rectoribus et officialibus, et omnes devenerunt in
manibus tyrannorum , videlicet Patrimonium in manibus Iohannis de Vico , prefecto Viterbii ; Marchia in mani-
bus dominorum de Malatesta et Galioti de Arimino , Nolfii et Galasii , atque suis fratribus , nepotum comitis Guidi
de Montefeltro , domini Alogiti de Fabriano, nepotum Burgarutii de Mathelica , Ismudatii de Sancto Severino , 5
nepotum domni Gentilis de Varano , nepotum Mahoeli de Monte Milono, nepotis domni Pangionis de Cingulo,
Nicolai de Soscareto , filiorum domni Raymundi de Esio et quamplurium aliorum tyrannorum ; Romandiola vero in
manibus dominorum predictorum Malatestae , Francisci Sinibaldi , capitanii Forlivii , domni Iohannis de Manfredis
de Faventia , Bernardini de Polenta . Quas provincias predicti tyranni cum eorum sequacibus occupatas tenuerunt
Anno pontificatus sui IIII° comes de Arbi Anglicus cum eius allegatis Vasconibus guerram mortalem et duris-
simam illo tunc manu potenti per Vasconiam, Petragoricensem et Pictavensem provincias fecerat, ferro , igne,
pene illas partes devastans ; necnon simili modo comes de Noroton Anglicus cum suis allegatis Brittonibus in
dicto ducatu Britannie faciebat .
Huius tempore et sub M° CCC XLVI de mense augusti , rex Eduardus Anglie cum octingentis navibus bene 15
munitis ad guerram in Normandia illo tunc applicavit et viribus armorum villam Canu et innumerabiles villas ,
castra et loca in dicto ducatu occupavit, ferro et igne pene devastans , usque ad Sanctum Cloum prope Parisius .
In quo loco dictus rex Anglie cum suo exercitu per diem totam et noctem sequentem castramentatus est . Post
paucos dies vero sequentes , videlicet die sabbati XXVI mensis augusti antedicti , rex Francie una cum rege Boemie,
rege Navarre et rege Maioricarum , cum innumerabilibus ducibus et comitibus , baronibus ac nobilibus necnon 20
communitatibus, armorum prelium cum dicto rege Anglie et suis gentibus habuerunt . Ultimate permissione di-
vina dictus rex Anglie et sue gentes bellum predictum obtinuerunt , et dictus rex Francie cum paucis apud Am-
bianensem est receptus . Dictus autem rex Anglie per duos dies postea subtus tentoria die noctuque in loco qui
dicitur Cresci , in quo fuit bellum commissum, castramentatus est cum suo exercitu . In quo bello mortuus est
rex Boemie, dux Lothoringie, comes de Lansono frater dicti regis Francie germanus , comes Flandrie et alii multi 25
comites et barones atque nobiles Francigene , necnon , ut dicitur , plus quam duodecim milia hominum Gallico-
rum in dicto bello ceciderunt mortui ; de Anglicis vero pauci mortui fuerunt. Obtento bello predictus rex Anglie
cum suo exercitu versus villam Calesii iter assumpsit et dictam villam obsedit . Et ibi personaliter ipse rex cum
regina et filiis atque suo posse in dicta obsidione stetit per XI menses et XXVI dies , donec ex vi et compulsione
famis dictam villam liberam ad suam voluntatem et mandatum habuit , illo tunc invito rege Philippo Francie et
A 30
suis gentibus . Item durante dicta obsidione gentes regis Anglie debellaverunt regem Scocie et suas gentes in ter-
ritorio Eboracensi ; in quo bello plus quam decem milia Scotorum mortui ceciderunt et dictus rex Scocie vulnera-
tus et captivatus atque conductus et positus in turrim Londoniarum ; et hoc fuit de mense octobris anno
Domini M° CCC XLVIº . Item durante dicta obsidione , gentes dicti regis Anglie que erant in ducatu Britanie ha-
buerunt prelium cum duce Britanie et suis gentibus . Ultimate dictum prelium Anglici obtinuerunt , et trecenti 35
VAR . --- 14 britabat faciendum codd. - 18 Post] Per codd. - 30 fame codd.
CONTINUATEUR DE BERNARD GUI (1328-1357). 489
milites de gentibus dicti ducis in dicto bello mortui ceciderunt , et dictus dux vulneratus atque conductus in An-
glia et positus in turrim Londoniarum .
Item in anno M° CCC XLVI° , comes de Arby, qui erat locum tenens dicti regis Anglie in Vasconia, cum suis
Vasconibus Anglicis, necnon cum suis quos de Anglia conduxit , habuit bellum de mense octobri cum comitibus ,
5 baronibus et nobilibus atque communitatibus pene totius illarum partium lingue Auxitane, in quodam loco nun-
cupato Albaractia . Ultimate dictus comes de Arbi et sue gentes dictum bellum obtinuerunt . In quo bello mortui
fuerunt comes domnus Aymoneus de Pictavo , comes et capitaneus Francorum, cum multis aliis nobilibus ; circa
tria milia inter mortuos et captivatos de Francigenis in dicto bello perierunt . Item qui capti fuerunt, comes de
Insula, domnus Riconetus , filius comitis Pictavi , et quamplures alii comites et nobiles . Item dicti Anglici viri-
10 bus armorum post dictum bellum ceperunt civitatem Pictavensem , villam sancti Iohannis in Angelis , Tutellam ,
Bregeiactum, et multas alias villas et loca . Diu noctuque huc et illuc Anglici predicti per illas provincias discur-
rentes, ferro et igne pene omnia consumentes, cum infinitis captivis et spoliis in Burdegalensem se cum
honore receperunt .
Hic papa miserat dalphinum Viennensem cum crucecesignatis ad partes ultramarinas ; sed modicum relevavit
cardinalem ad tractandam pacem vel aliquam treugam cum regibus Francie et Anglie et ipsorum regna . Qui
cardinales in tantum operaverunt quod treugam inter dictos reges et ipsorum regna ordinaverunt per tres annos .
Sed modicum fuit observatum , specialiter in Vasconia et Britania . Huius tempore fames valide fuerunt pene per
totum universum . Item anno quinto sue coronationis mortalitas terribilis et fortissima incepit per totum universum
20 et duravit per tempora ita et taliter quod de centum personarum tam marium quam mulierum et tam iuvenum
quam senum vix supervixerunt in exitu dicte mortalitatis sive epidimie decem persone, in aliqua parte mundi
pene quinque de centum .
Item huius tempore inceptum fuit palatium novum cum audiencia magna et capella atque turribus et quasi
completum ; necnon magna turris que postmodum cremavit . Hic eciam canonizavit sanctum Yvonem presbiterum
25 et confessorem Britanicum , anno sue coronationis VIº, XVI kal . iunii . Item anno Domini ut supra , pontificatus
sui anno VII , ordinavit domnum de Belliforte, suum nepotem germanum , in diaconum cardinalem .
Hic ratificavit utque roboravit processum et sentencias latas contra Bavarum ; necnon vivente ipso ordinavit
cum suis fratribus cardinalibus de creatione novi imperatoris , quod et factum est : privato archiepiscopo
Maguntino , qui sepedicto Bavarie heretico adherebat , electores ad quos electio Romanorum imperatorum
30 expectabat, de consensu sedis apostolice et voluntate elegerunt atque nominaverunt in regem Romanorum
et Alamanie et pro imperatore domnum Karolum , tercium filium regis Buemie ; quam electionem dictus
papa ratificavit et roboravit atque approbavit . Hic eciam domno Philippo regi Francie et domno Iohanni duci
Normandie de thesauro Ecclesie in eorum guerris , ut dicitur , mutuavit (aliqui dicunt quod donavit) circa VIII
milia florenorum auri . Hic ditavit omnes fratres , cuiuscunque conditionis vel status essent , tam de beneficiis
VAR. -
12 spoliis ] splexis codd. 13 recipientibus codd. - 29 se predicto codd.
490 CONTINUATEUR DE BERNARD GUI (1328-1357) .
Frisonibus in ipsorum territorio . Item Leodienses habuerunt bellum cum Brabantinis , ubi circa decem milia
Leodienses et mille Brabantini mortui ceciderunt in territorio Leodiensi . Tempore huius rex Hispanie viribus
armorum debellavit regem Bellemarie Sarracenum, necnon cepit per obsidionem villam Geccelye 1 supra quam
fuerat subtus tentoria dictus rex Ilispanie cum suo exercitu per duos annos vel circa . Huius tempore domnus
Luchinus de Vicecomitibus, tyrannus Mediolanensis , pene omnes civitates et terras Pedismontis occupavit ; et 5
paulo post moritur, et domnus lohannes suus germanus , archiepiscopus Mediolanensis , efficitur dominus
Mediolanensis , et omnium terrarum occupatarum per suas tirannides . Hic papa ipsum archiepiscopum et nepotes
excommunicavit propter occupationem factam per ipsos de civitate et comitatu Bononiensi et Pedismontis , et
postea pro pecunia ipsos absolvit , necnon eis concessit dictam civitatem pro XII annis futuris , dominium et
regimen, nomine Ecclesie, solvendo XII milia florenorum anno quolibet Romane ecclesie . Item simili modo con- 10
cessit civitatem et districtum Ferrariensem marchionibus de Est , tirannis , solvendo dicte camere anno quolibet
decem milia florenorum auri . Huius tempore Andreas rex Sicilie , frater regis Ungarie , occiditur a suis domesticis.
de dicto regno , consencientibus, ut dicitur, aliquibus regalibus dicti regni et regina sua uxore Iohanna ; propter
quam mortem pene totum dictum regnum fuit desolatum et destructum . Paulo post rex Ungarie cum infinitis gen-
tibus armorum , de consensu omnium Italicorum et communitatum , atque aliquorum nobilium de dicto regno, 15
dictum regnum manu potenti intravit ; et pene totum ad suas manus pervenit, capiendo ducem Duracie et ipsum
.
decollari facientem, dictamque reginam cum domno Loysio de Taranto suum asserente virum esse ex timore dicti
regis in Provinciam fugando . Quod regnum Apulie dictus rex totum obtinuit ; et paulo post in Ungariam recessit ,
dimittendo in dicto regno aliquos suos capitaneos cum gentibus armorum . Item in dicto tempore dictus papa duos
legatos ex latere , unum in Italiam , alium in Ungariam, cardinales , pro pace inter dictum regem Ungarie et regi- 20
nam atque domnum Loysium predictum fienda transmisit , videlicet Bononiensem et Neapolitanum . Qui cardinales
pacem inter ipsos posuerunt, et dictum regnum Sicilie et Apulie in manibus dicte regine et domni Ludovici no-
mine Romane ecclesie possidendum et in possessionem posuerunt dictum domnum Ludovicum in regem per
archiepiscopum Bracharensem ab apostolica sede commissarium in hac parte de dicto regno coronatum.
Huius tempore archiepiscopus Mediolanensis tyrannus transmisit circa V milia barbutas et tantumdem peditum 25
cum consensu et adiutorio nobilissimorum Gebellinorum de Tuscia ad occupandum civitates et loca Tuscie que
erant in communi . Sed ultimate modicum eis relevavit et dicte civitates pacem eum dicto archiepiscopo ha-
buerunt.
Hic anno nono pontificatus sui ordinationem tempore ieiunii de mense decembris de infrascriptis cardinalibus
fecit , videlicet : domnum Egidium, Hispanum, archiepiscopum Toletanum ; domnum Guillermum , archiepisco- 30
prothonotarium pape ; domnum Iohannem de Caramagnia , prothonotarium ; domnum abbatem sancti Dionisii ;
35
domnum de Molinensi , generalem Predicatorum ; domnum Petrum , Antisiodorensem episcopum .
NOTES EXPLICATIVES .
1. Geccelye] Algésiras, repris en 1344 sur le royaume de Grenade par Alphonse XI , roi de Castille .
CONTINUATEUR DE BERNARD GUI (1328-1357) . 491
Huius tempore rex Philippus Francie moritur , et coronatus est primogenitus suus , nomine Iohannes , dux
Normandie, de eodem regno . Huius tempore domnus Guido, Bononiensis cardinalis , de consensu pape et suo
motu proprio ivit in Franciam suis expensis ad tractandum pacem cum dicto rege et Eduardo rege Anglie . Propter
quem tractatum dux Borbonie pro parte regis Francie cum aliis ambassiatoribus dicti regis , et dux Lencastrie cum
5 aliis ambassiatoribus pro parte regis Anglie venerunt Avinionem tempore Innocencii VI , anno coronationis sue
primo , ad perficiendum ea que ordinata erant per dictum domnum cardinalem circa dictam pacem inter dictos
reges habendam . Sed ultimate concordare non potuerunt , et discordes de curia dicti duces cum eorum
ambassiatoribus ad eorum regna recesserunt . Et hoc propter defectum regis Francie partis, ut communiter
dicebatur, illo tunc denegantis ea que tractata, scripta et sigillata erant per ipsos atque iurata in manibus
10 et presencia dicti domni cardinalis de voluntate et assensu dicti regis Francie et sui consilii .
Huius tempore rex Maioricarum eiectus fuit de suo regno et de comitatu Rossillon per regem Aragonum . Qui
rex et regina cum filiis suis Avinionem venit et per plures annos in curia cum competenti statu permansit. Et
paulo post dictus rex Maioricarum cum suo posse civitatem Maioricarum manu armata intravit ; sed resistere non
potuit gentibus regis Aragonum ; captus extitit per ipsos et decollatus fuit , necnon omnes sui sequaces perierunt
15 in manibus Aragonum .
Huius tempore rex Iohannes de Francia fuit in curia ad visitandum dictum papam ; quem dictus papa
honorifice recepit et per tres dies bulla in forma pauperum aperta fuit generalis .
Hic non modicum diminuit iura , iurisdictiones , libertates , thesaurum atque patrimonia beati Petri et ecclesie
Romane . Huius tempore Pisani debellaverunt Florentinos supra territorium civitatis Lucane, et obsederunt dicti
20 Pisani eandem civitatem per octo menses ; et fame compulsi illam detinentes reddiderunt se Pisanis , et civitas
fuit totaliter in eorum manibus . Huius tempore quidam nomine Nicolaus Rentii de urbe Romana notarius sui
industria , sine consensu dicti pape sed motu ipsius et populi Urbis , factus est tribunus et dominus Urbis , regna-
vitque per aliquod tempus in Urbe . Preliavit illo tunc cum Columnensibus et eorum sequacibus ad portam sancti
Laurentii dicte urbis ; quos debellavit , et mortui ceciderunt Stephanus de Columna cum Iohanne filio suo et tribus
25 suis consobrinis et aliis quampluribus eorum sequacibus . Qui tribunus post hec aliqua presumpsit, contra
iurisdictionem Ecclesie facere ; propter quod dictus papa cum consensu suorum fratrum cardinalium necnon
aliquorum nobilium de Urbe , dictum tribunum suo officio exclusit, ipsumque fugavit de Urbe ; acceptavitque sibi
in Alamania apud Boemiam . Qui captus extitit per nuncios Caroli electi in imperatorem Romanorum et Avinionem
dicto pape conductus , captivatus existens per tempora et per suum successorem Innocencium relaxatus et
30 transmissus paulo post ad suum officium per dictum papam reassumendum , quod et factum est . Ultimate paulo
post per suos emulos captus extitit in Capitolio et ibidem trucidatus .
Huius tempore civitas Avinionensis empta fuit pro Ecclesia a regina lohanna , consenciente suo viro domno
Ludovico de Taranto, postea coronatus in regem Sicilie de consensu dicti pape et cardinalium .
Hic die VI decembris, in die sancti Nicolai , anno Domini MCCC LII , Avinione , in palacio apostolico, ad Chris-
35 tum migravit. Sepultus est in monasterio de La Casa de Dio Claromontensis diocesis .
NOTES EXPLICATIVES .
1. sepultus est] M. Maurice Faucon a consacré une étude intéres- | sante (Bull. du Comité des travaux historiques, archéologie, 1884,
492 CONTINUATEUR DE BERNARD GUI (1328-1357) .
Hic primo procurator et iudex postea fuit, necnon doctoratus in iure canonico , postmodum clericus et episcopus
Claromontensis , deinde cardinalis ; et electus est in papam per cardinales, anno Domini MCCC LII ° , die Martis,
XVIII decembris , hora terciarum , et coronatus dominica penultima dicti mensis , Avinione , in palacio apostolico .
Sedit annis IX , mensibus VIII , diebus XI , et vacavit episcopatus eius mense uno , diebus XIX . 5
Hic fuit vir iustus et durus in concedendis beneficiis et [ circa ] iura ecclesiastica . Subito post suam coronationem
multas reservationes factas per Clementem suum predecessorem suspendit et constituit prelatos et alios beneficiatos
in curia illo tunc morantes unumquemque ad suum beneficium personaliter applicare et ibi residenciam facere
sub pena excommunicationis ; quod et factum est . Hic diminuit expensas et familiares suos et eciam omnium
cardinalium. Hic ordinavit stipendia auditorum sacri palacii . Hic parcus et gottosus , fortis et robustus ad recupe- 10
randum provincias, terras et iura sancte matris Ecclesie , que diu temporibus suorum predecessorum fuerant per
tirannides occupate in partibus Italie ; quas pene omnes ad mandata Ecclesie reduxit manu potenti. Hic ordinavit
et transmisit anno primo sue coronationis domnum Egidium Hispanum cardinalem in legatum ex latere in istis
partibus Italie ad recuperandum predictas provincias , terras , et iura Ecclesie , occupatas per tirannides ; quod et
factum est , executio manu potenti per dictum domnum cardinalem infra quatuor annos , cum multis laboribus et 15
expensis thesauri Ecclesie .
Hic transmisit quam plurimos prelatos regibus Francie et Anglie pro pace ponenda vel treuga inter ipsos et
ipsorum regna ; sed modicum relevavit.
Hic anno secundo sue coronationis transmisit domnum Petrum Ostiensem cardinalem in legatum Romam ad
coronandum domnum Karolum quartum , filium regis Boemie , in Romanorum imperatorem ; quod et factum est . 20
Anno primo sue coronationis, die XXV augusti, Ianuenses fuerunt debellati in Sardinia, in mare, per Venetos
et Catalanos . In quo bello dicti lanuenses triginta tres galeas perdiderunt, et submerse fuerunt cum hominibus .
Huius tempore dicti lanuenses cum omnibus eorum castris et iuridictionibus submiserunt se archiepiscopo Medio-
lanensi tyrannidi . Et paulo post dicti Ianuenses debellaverunt Venetos in mari magno , ubi dicti Veneti amiserunt
quadraginta galeas et alia navigia, necnon homines qui erant in dictis navigiis . Huius tempore pax facta fuit inter 25
Item sub M° CCC LVIº , de mense iunii , dommus Tholorandus Petragoricensis et domnus Nicolaus Capoccii car-
dinales transmissi fuerunt in nunciis apostolicis per dictum papam ad ponendam pacem finalem vel treugam
fiendam inter reges Iohannem Francie et Eduardum Anglie ipsorumque regna . Qui cardinales de mense predicto
de curia recesserunt et in regno Francie applicaverunt, continuando ipsorum dietas pro pace vel treuga inter 30
NOTES EXPLICATIVES .
p. 383 et suiv. ) à l'église de la Chaise-Dieu en Auvergne. Le Bollandistes (Propyl. Maii, p. 89 ** ) , M. Faucon en donne (l. c., p.
mausolée de Clément VI s'élevait au milieu du choeur des moines. 416) une reproduction exacte. Il a de plus découvert et publié un
Il fut gravement endommagé par les Calvinistes, en 1562. Cepen- document (7. c. p . 44) d'archives qui permet de reconstituer en
dant le sarcophage, avec la statue couchée dn pape, laquelle n'est grande partie la décoration sculpturale du monument.
pas exempte de restaurations, se voit encore en place. Après les
CONTINUATEUR DE BERNARD GUI (1328-1357) . 493
Item sub predicto anno dictus papa unam ordinationem in die Veneris , XXIII decembris , ordinavit de infra-
scriptis cardinalibus , videlicet : de domno Petro archiepiscopo Rothomagensi ; domno Francisco de Tuderto , epis-
copo Florentino ; Petro, episcopo Pampilonensi , suo nepote ; Elya episcopo Uticensi ; fratre Guillelmo , generali
ordinis Predicatorum , de Aragonia ; fratre Nicolao, generali ordinis Minorum , Lemovicensi . Item eodem tempore
5 et sub M°CCC LVII ordinavit domnum Audoinum de Burgundia, abbatem Cluniacensem , in rectorem et guber-
natorem omnium terrarum Ecclesie in Italia , dum dictus domnus Hyspanus legatus ibidem moram contraheret ;
et recessit de curia die ultima februarii , et sub die V dicti mensis fuit ordinatus . De mense vero augusti dicti
anni , dictus legatus apud Berthenorium totaliter vices suas in spiritualibus et temporalibus dicto domno abbati
commisit, et in paucos dies versus Tusciam cum suis familiaribus et domnis de Malatesta, de Arimino , et aliis
10 nobilibus de Marchia et Romandiola , causa applicandi ad curiam idcirco assumpsit . Die vero Lune , XXIIII mensis
octobris , hic in curia dictus domnus Egidius legatus a domno papa et omnibus domnis cardinalibus et moran-
tibus in curia benivole est receptus .
Huius tempore et sub anno MCCC LVII , domnus Raynaldus de Servilla de Vernia , oriundus de Petragoricensi
comitatu ex tractu domni Amedei de Baucio , domni Karoli de Picerio , domni Raymundi de Baucio , comitis de
15 Anchino , domni Garnioti de Atrio , domni Bertrandi de Bidossio et domni Iohannis de Rubuffello et fere omnium
nobilium de Provincia fecerunt , ordinaverunt atque congregaverunt, maximam partem equitum et peditum unius-
cuiusque christiani natione ; qui fuerunt in summa IIII milia hominum ; et vocabatur societas de la Questa ; et
coadunaverunt se in Lemovicinio , in Auvergnia et per illas partes circa Rhodanum . Et sub die Iovis , XIII iulii dicti
anni, de consensu domni de Rossillon , transiverunt Rhodanum et applicaverunt continuatis eorum dietis , de
20 consensu ut publice dicebatur dicti pape et aliquorum cardinalium de Lemovicinio , necnon predicta omnia
NOTES EXPLICATIVES .
1. Thalaynardum] Sur l'interruption de la vie d'Innocent VI , je gnera auprès de M. E. Müntz, Gazette des Beaux- Arts, t. XXXVI
renvoie à l'Introduction de ce volume . Mort le 11 septembre ( 1887 ), p . 378 et suiv . Une gravure en a été publiée dans les
1362, ce page fut enterré à la chartreuse de Villeneuve-les - Avi- Voyages de Taylor et Nodier, Languedoc, tome IV. M. Müntz
gnon. Les Bollandistes (Propyl. Maii, p . 90 **) ont publié un des- (1. c. p . 375) reproduit la tête de la statue couchée sur le sarco-
sin de son tombeau tel qu'on le voyait encore au XVIIe siècle . phage . Quelques fragments se voient au musée Calvet . Cependant
Comme ceux des autres pipes d'Avignon , le mausolée d'Inno- le principal du monument s'est conservé ; il a été transporté en
cent VI a subi bien des vicissitudes , sur lesquelles on se rensei- 1835 dans la chapelle de l'hospice de Villeneuve.
LIBER PONTIFICALIS , t . II . 60
494 URBAIN V.
URBANUS V , natione Lemovicensis , prius vocatus Guillelmus Grisac, post mortem Innocentii VI , dum esset
abbas sancti Victoris Massiliensis et in legatione ad domnos de Vicecomitibus in Lombardia , electus est in papam
in Avinione , anno Domini MCCCLXII , die XIII mensis septembris . Sedit annos VIII menses IIII dies VIII .
Hic summus pontifex , vir sanctus et eminentis virtutis habitus est, libertatis ecclesiastice fortissimus defensor
et innocentissime vite . Veniens autem ad Italiam et Romam intrans , capita apostolorum Petri et Pauli , que ubi 5
locata forent in memoria hominum esse desierat , invenit et de altari basilice Salvatoris que Sancta Sanctorum
dicitur in palatio Lateranensi , ubi recondita erant , reverenter levavit , eaque auro et preciosissimis gemmis ornavit ;
fabricatoque tabernaculo seu ciborio marmoreo super altari ligneo quod in medio Lateranensis ecclesie situatum
est, illa omnibus conspicienda et veneranda honorabiliter collocavit . Fecit eciam palacium in Monteflascone ,
10
prospectum habens ad lacum Vulsinum ; item aliud palacium in Urbeveteri magne structure fabricavit .
Ex Italia deinde rediens Avinionem , animo tamen ad Italiam , ut ferebatur , redeundi , ibi defunctus est 1.
NOTES EXPLICATIVES .
1. defunctus est ] Enterré d'abord dans la cathédrale d'Avignon , Virtutibus fulgens cunctis vera reddidit idem
le 21 décembre 1370, le corps d'Urbain V fut transporté à Mar- atque simoniam sui splendore fugavit.
seille et déposé le 5 juin 1372 dans l'église de l'abbaye de Saint- 10 Ecclesias nempe reparavit Rome divinitus
Victor. Son tombeau, œuvre gracieuse de l'art du temps, ne nous Apostolorumque capita tunc recondidit.
est connu que par le dessin publié par les Bollandistes (Propyl. Pauperes alendo Christi mandata complevit.
maii, p. 93 ** ) . Les moines et chanoines qui se succédèrent à Hicque bonus pastor ad fidem Christi reduxit
Saint-Victor se montrèrent tout aussi peu soigneux de cette tombe Grecorum Cesarem errorum caligine tectum.
pontificale qu'on le fut à Avignon des tombes de Jean XXII et 15 Post labores tandem multos desuperque vocatus
de Benoit XII. Elle fut sacrifiée à la commodité de certains ar- inter fratrum manus illa facta membra resolvens,
rangements de chœur et de boiseries . Actuellement, il ne reste en Christi vicarius transivit ad astra beatus.
place que le soubassement du sarcophage et quelques autres ves- Quem Deus multum ex allo per signa monstravit :
tiges peu importants (Gazette archéologique, 1884, p . 103, note 2 qualis enim fuerit signa tanta clare demonstrant,
[renseignements fournis par M. l'abbé Albanès ] ) . La statue cou- 20 ad tumulum cuius languentum membru sanantur.
chée, transportée en un autre endroit de l'église, a pourtant échappé In multis aliis provinciis quoque clare coruscat,
aux dévastations ; M. E. Müntz l'a publiée dans la Gazette des necnon Italia ab ipso multum amata;
Beaux Arts, t. XXXVI ( 1887 ) , p . 377. - Papebroch (l. c. ) joint à miraculis late hoc in Hispania patet
sa reproduction du tombeau une épitaphe en vers qu'il tire d'un ac in Boemia nobilique Francia tota ;
manuscrit Altemps et qu'il dit avoir été eidem sepulcro olim ap- 25 gaudet provincia Arelatensis sive vocata
pensum. Oldoinus, dans les Vitae Pontificum de Ciacconio, en per tanta signa meritis Urbani ornata.
donne un texte notablement différent, d'apparence moins remanié Ergo mente pura te Urbano beato
que l'autre aussi ai-je cru devoir lui donner la préférence : pontifici summo, lector, devote commenda.
Anno milleno trecenteno quoque septuageno
Hic requiescit Urbanus pontifex in ordine quintus. 30 currente Domini, mensisque decima nona
Summus divinitus Romanorum presul electus, decembris erat dies, cum beatus iste
auctor bonorum, lux, censor normaque morum, Urbanus ad Christum transitu felici migravit .
speculum cunctorum, dogma , dux monachorum, VAR.- 1 quiescit P- 4 auxque P - 5 bon . director P - 6 cultor P - 11 tunc]
5 bonorum ductor, malorum quoque corrector, mire P- 16fracta P— 18 exaltat per signa sepultum P — 20 huins 0-21 cons-
iustitie tutor, studiorumque reparator, tat O 23 hec... patent P - 24 Bohemia P 15 sive] iure P - 26 ornata]
nullius acceptor, direxit iustitie libram. peracta P29 tercentenoque P - 31 iste beatus P
GRÉGOIRE XI . 495
GREGORIUS XI , natione Lemovicensis , prius vocatus Petrus Bellifortis et nepos Clementis VI , dum esset cardi-
nalis sancte Marie Nove , concorditer a cardinalibus electus est in papam in Avinione , anno Domini MCCCLXX° de
mense decembri . Sedit annos VII menses III dies , et sepultus est Rome in ecclesia diaconie beate Marie que
5 Hic enim dum esset annorum circiter XVII , sancte memorie Clemens VI eius patraus eum in diaconum
cardinalem sancte Romane ecclesie assumpsit ; et ne carni et sanguini acquievisse videretur, continuo eum
excellentissimis doctoribus iuris utriusque et aliarum scienciarum non vulgaribus preceptoribus tradidit
erudiendum . Qui ita in multis scienciarum generibus profecit ut non modo mediocris sed eminentissime sciencie
doctor a cunctis haberetur, in tantumque culmen et famam doctrine evasit ut a famosissimis Italie doctoribus , a
10 Baldo precipue de Perusio in cathedra legenti ius civile, ipsius opiniones et dicta adducerentur in medium ,
XI, cuius scripta non ad mediocres solum sed ad eruditissimos iam pervenerant . Vite eciam innocentissime fuit ,
placidus in moribus et super omnes humilis et devotus , vultu palidus et complexionis admodum delicate .
Dum enim in palacio Avenionensi moram traheret et die quadam in aula deambulans comitante eum episcopo
15 quodam eius cubiculario , diceretque Gregorius episcopo < Domne episcope , quare non vaditis ad ecclesiam
«
vestram ? » et continuo episcopus respondens diceret : « Et vos, pater sancte, quare ad ecclesiam vestram non
acceditis ? » intelligens de Romana que sedes est Petri et Christi vicarii propria , ita animo compunctus est et in
consciencia tactus ut statim de veniendo Romam cogitaret . Erat per idem tempus totum fere Ecclesie patrimonium
in Italia opera Florentinorum per tyrannos plurimos Italie occupatum . Et hinc occasione sumpta , paucis huius sui
20 secreti consciis , paratis galeis , contra attinencium et amicorum voluntatem Romam venit, que annis ultra
septuaginta, a tempore videlicet Clementis V, Romani pontificis presencia qui in Urbe continuo resideret privata
fuerat. Intravit ergo Urbem cum ingenti Romanorum omnium leticia et incredibili applausu receptus , acclaman-
tibus cunctis < Benedictus qui venit in nomine Domini pastor supremus ! » Gaudebant omnes videre sanctum
«
pontificem , dimissis parentibus et notis , dimissa patria propria , spretis omnium persuasionibus ut non veniret ,
Dum sic Rome moraretur veluti pastor bonus et Christi verus imitator, agere cepit via pacis ad reducendum
populum Florentinum qui nimis se ab Ecclesia separaverat , multaque contra Ecclesiam commiserat , propter que
fuerant anathematizati , gravati et reaggravati . Pro qua reductione et pace cum dictis Florentinis tractanda et
firmanda et recuperatione terrarum Ecclesie , misit ad eos legatum de latere , domnum Iohannem tituli sancti
30 Marcelli , cardinalem Ambianensem . Ante cuius legationis finem, sicut Domino placuit , domnus Gregorius
infirmatur et Rome moritur , die XXVII marcii anno Domini MCCCLXXVIII , cum omnium multo dolore et
merore , et vere dolore presago futurorum malorum , longi videlicet scismatis quod ex ipsius morte in Ecclesia Dei
secutum est . Cuius initium et causam inferius seriose describitur , veritatem sequendo, sicut proprie accidit in
facto, licet aliter forte ab aliquibus casus huiusmodi scismatis ponatur in terminis .
VAR.
28 reagg. ] Ilic aliqui codd. addunt : maiores de civitate et civitas interdicto supposita .
NOTES EXPLICATIVES .
1. Rome moritur] Il fut enterré à Sainte -Marie la Neuve, où l'on 1584 ; il fut élevé par les soins de la municipalité romaine . On en
voit encore sontombeau. Le monument actuel ne date que de l'année trouvera un dessin dans les Vitae Pont, deCiacconio, t. II,
p. 598.
496 URBAIN VI.
Defuncto igitur Gregorio undecimo , erant tunc in Romana curia presentes XVI sancte Romane ecclesie
Alii item sancte Romane ecclesie cardinales, videlicet domnus Albanensis, domnus Tusculanus , domnus
Sabinensis , sancte Anastasie , sancti Vitalis et sancte Marie in Porticu , erant in Avinione . Domnus vero Iohannes 20
sancti Marcelli , cardinalis Ambianensis , de quo supra , legatus erat apostolice sedis in Tuscia ; numero XXIII ,
quorum IIII tantum erant Italici , domnus videlicet Florentinus , domnus Mediolanensis , domnus sancti Petri
et dictus domnus de Ursinis .
Convocatis igitur ad se per iamdictos cardinales presentes in Urbe senatore Urbis , domno videlicet Guidone de
Prohinis , milite ultramontano , ceterisque alme Urbis officialibus , eis prestiterunt solempne iuramentum in forma 25
iuris de observanda decretali Ubi periculum et de custodiendo fideliter burgo sancti Petri et palatium ubi futurum
erat conclave ab omni violentia et impressione preservando . Quod quidem iuramentum multis eciam adiectis
oblationibus gratissime subierunt . Dum autem sepedicti cardinales frequentes adessent in ecclesia sancte Marie
Nove, ubi domni Gregorii corpus traditum extiterat ecclesiastice sepulture , ut moris est , ipsis quadam die sic
ibidem congregatis , officiales prefati tam nomine suo quam aliorum civium et populi Romani non minus humiliter
quam devote antedictis cardinalibus supplicarunt ut aliquem ydoneum et sufficientem virum eligere dignarentur
in papam , qui esset natione Italicus ; asserentes non modo hoc utile sed prope necessarium fore Romane urbi et
ecclesie , totique populo christiano ; postulationem eorum fundantes causis et rationibus infrascriptis .
In primis itaque allegaverunt et dixerunt quod ipsa Romana sedes que apostolica esse dicitur , immo fere Italia
tota propter longissimam summorum pontificum absenciam ab ipsa urbe in qua divina et incommutabili ordinatione 35
Rcmana sedes fuerat stabilita, multipliciter collapsa et depressa fuerat propter dictam longam absentiam
URBAIN VI. 497
summorum pontificum ; quodque monasteria et ecclesie Urbis , palacia , claustra et edificia in quibus sancte
Romane ecclesie cardinales sunt intitulati in eadem urbe et urbi adiacentibus a longissimis temporibus erant
diruta, neglecta et collapsa ; et tam in spiritualibus quam in temporalibus et enormiter et quasi irreparabiliter ad
exinanitionem deducta in pernitiosum exemplum non modo omnium ecclesiarum et ecclesiasticarum personarum ,
5 sed in scandalum etiam omnium christianorum Urbem devotionis aut peregrinationis causa visitancium , quorum
oculis neglectus iste sacrarum rerum notorie subiectus erat . Adicientes quod nulla erat reparationis et reforma-
tionis aptior via quam quod summus pontifex quem Deus in sede collocarat Romana et cardinales pariter in Urbe
residerent, quemadmodum omnes retro Romani pontifices et cardinales ibi residerunt usque ad tempora Clementis
pape V, et a cuius electione citra usque ad hec tempora Romani pontifices et cardinales in urbe Roma vel saltem
10 in Italia prope Romam residenciam facere non curaverant, sed potius se a propria sede sequestraverant . Que
sequestratio ex eo potissime provenerat quod dictorum temporum Romani pontifices non fuerant Italici sed Gallici
vel ultramontani , sue potius patrie et natalis soli rationem habentes quam honoris et loci ad quos provecti fuerant
et divina dispositione vocati . Insuper addiderunt toti mundo fore notorium quod occasione predictorum defectuum
civitates , oppida , castra , ville, terre, provincie Romane ecclesie per Italiam constitute, peculiare et antiquum
15 ipsius Romane ecclesie patrimonium , per dicta tempora fuerant guerris , dissensionibus , partialitatibus innume-
rabilibus supposite , vexate et lacessite, et per tyrannos et malos officiales , maxime Gallicos et ultramontanos ,
miserabiliter subiugate et oppresse . In tantum quod sancta Romana ecclesia ex ipsis civitatibus , oppidis , terris et
ceteris valde modicam , immo nullam utilitatem fuerat dictis temporibus consecuta . Quinymo pecunias et
thesauros omnes quos aliunde eadem ecclesia eciam cum magnis oneribus et gravaminibus omnium ecclesiarum
.
20 mundi acquisiverat et congregaverat , consumpserat et cottidie consumebat pro earum civitatum et terrarum
defensione , adeo quod eadem ecclesia quoad temporalia fuerat, erat et est , maxime novissimis istis temporibus
quasi ad nichilum notorie et manifeste redacta , exhausta et in magno contemptu ubique posita . Non videbatur
preterea honestum vel tollerabile quod post tot annorum curricula Romana sedes sine pastore et sponsi sui
presentia et solatio destituta remaneret, et alibi in valde remotis partibus contra Dei preceptum ne dicam
25 contemptum , per tot annorum discursum tot Romani pontifices ea relicta et neglecta elegissent habitare . Dixerunt
eciam, verum , clarum et notorium fore cuilibet intuenti quod ex continua Romani pontificis residencia in urbe
Roma vel saltem in Italia sequerentur multa Romane ecclesie et toti Italie et christianitati Deo dante profutura ,
recuperatio videlicet terrarum et dotis Romane ecclesie predictarum , que notorie propter rationes iamdictas contra
ipsam ecclesiam rebellarunt , necnon pax et tranquillitas ac pacificus status Romane civitatis et eiusdem totius
30 Italie , que non minima pars erat et est totius christianitatis . Et quod predictis rationibus motus Urbanus papa
quintus Italiam visitavit ; et licet post aliquot annos redierit Avinionem et quasi in continenti decessit, intendebat
tamen, ut affirmabatur a quibusdam de sua mente informatis , quod si supervixisset procul dubio ad Italiam
rediisset ; Gregorius quoque undecimus , qui contra voluntatem et magnas parentum instancias, patris , fratrum,
nepotum , consanguineorum , affinium et amicorum suorum omnium, ac eciam multorum regum et principum ,
35 cardinalium et familiarium suorum , lares proprios dimittendo , venire voluit ad urbem Romam et venit cum magnis
laboribus et expensis personarumque periculis , in sede propria moraturus ; qui eciam asserebat quod tempore
quo erat cardinalis displicuerat sibi domni Urbani reditus de Italia seu recessus, et hoc ipsum Urbano pre-
dixisse pluries affirmabat . Propterea magnis precibus supplicabant quatenus his attentis rationibus Italicum
498 URBAIN VI .
pontificem pro hac vice eligerent, qui his periculis sua presentia valeret et posset prout oportunum erat tantis
necessitatibus providere .
His rationibus auditis , reverendissimi domni cardinales paucis verbis in hunc fere modum responderunt : « Que
»
> nobis exposuistis et supplicastis attente audivimus et intelleximus . Disponimus enim nulla habita acceptione
>> nationis vel persone Ecclesie Dei providere de pastore utili et idoneo , prout Deus inspirabit et consciencie 5
>> nostre videbitur, et non aliter. >>
His peractis et ordinata per dictos domnos cardinales tam palacii sancti Petri quam burgi eiusdem fida custodia,
deputatisque eciam custodibus conclavis ut est moris , ut sic cum omni libertate , omni impressione et violencia
cessante, electio summi pontificis canonica celebraretur , cardinales ante ingressum conclavis simul in certo loco
aliquando congregati , inter se colloquium habuerunt super persona futuri summi pontificis, tractantes et 10
colloquentes . Qui tamen non potuerunt concordare , quoniam cardinales Gallici inter se erant discordes , Lemo-
vicenses videlicet ex una et reliqui Gallici ex alia , nec ad eligendum de collegio Italicum dispositi videbantur, et
Italici numero tantum quatuor, videlicet Sancti Petri , Mediolanensis , Florentinus et de Ursinis, non habebant
potestatem , quia minor pars , eligere Italicum, et in Gallicum non libenter consenciebant . Patefacta ergo discordia
inter Lemovicenses cardinales et alios Gallicos , reliqui Gallici qui non erant Lemovicenses tandem concordave- 15
runt cum cardinalibus Italicis de habendo potius Italicum quam unum Lemovicensem , dicentes aperte quod totus
mundus erat admodum attediatus de Lemovicensibus qui tanto tempore papatum possederant quasi hereditarium.
Lemovicenses vero cardinales , intelligentes tam cardinales Italicos quam reliquos sibi adversari , deliberaverunt
et inter se concluserunt quod ubi non possent habere sufficientem numerum cardinalium ad faciendum papam
unum de ipsis , vel saltem domnum Vivariensem eorum sequacem, eligerent potius Italicum , sed de extra 20
collegium ; et nominabant domnum archiepiscopum Barensem, qui Urbanus postea sextus dictus est . Et ratio
quare in istum archiepiscopum vota sua dirigebant potissimum erat quia sperabant cardinales Italicos in istum
Italicum potius quam in alium Gallicum debere consentire . Credebant etiam quod alii cardinales ultramontani in
hunc concurrerent , quoniam archiepiscopus Barensis erat homo valde scientificus , practicus , doctus et instructus
in stilo curie et cancellarie , et ab antiquo familiaris , notus ac sotius , capellanus familiaris ac domesticus cardinalis 25
Pampilonensis vicecancellarii , qui et ipse nationis erat Lemovicensis ; et dum Gregorius XI venisset ad Italiam
ipsum domnum Barensem archiepiscopum tanquam benivolum et de quo dictus cardinalis Pampilonensis pluri-
mum confidebat posuit ad regendum cancellariam loco ipsius Pampilonensis vicecancellarii ; tum etiam quia ipsi
cardinales habebant et reputabant ipsum domnum Barensem tanquam unum ultramontanum et ipsorum moribus
conformem, ex eo quod multo tempore fuerat cum domnis cardinalibus ultramontanis conversatus in Avinione; 30
tum etiam quia dictus Barensis erat de regno Sicilie et civitate Neapolitana oriundus , quorum regni et civitatis
erat domina serenissima regina Iohanna que fuerat et est sancte Romane ecclesie devotissima et ipsis cardinalibus
valde grata et accepta . Et ante ingressum conclavis iam erat quasi patefacta hec cardinalium Lemovicensium
voluntas et dispositio , ita ut diceretur a multis quod domnus archiepiscopus Barensis esset futurus papa , immo
quod aliqui ex ipsis domnis cardinalibus prout ferebatur se sibi verbis placidis commendarunt , sperantes eum in 35
summum pontificem assumi debere .
Adveniente autem tempore intrandi conclave , omnes cardinales , qui erant numero XVI ut prediximus, intraverunt
conclave , die videlicet VII aprilis anni Domini supradicti , videlicet anni MCCCLXXVIII . Qua die hora satis tarda
URBAIN VI . 499
iam clauso conclavi et bene custodito , cardinales de Agrifolio et Pictavensis accesserunt ad domnum cardinalem
Sancti Petri et ipsi aperuerunt que inter se de domno Barensi tractaverant et concordaverant, persuadentes ei utin
persona dicti domni Barensis consentiret . Quorum petitioni domnus Sancti Petri respondendo statim annuit et con-
sensit . Eadem verba domnus Pictavensis dixit domno cardinali Mediolanensi , qui similiter respondendo consensit
3 in dictum domnum Barensem ; et statim cum dicto cardinali de Agrifolio computarunt eos qui consenciebant in
domnum Barensem, et invenerunt duas partes collegii in ipsum consentire , scilicet presentium cardinalium .
Die vero sequenti, VIII videlicet aprilis , omni impressione cessante , sed conclavi bene custodito et munito,
cardinales convenerunt in capella conclavis, et audita prius missa de Spiritu sancto, ut est moris , ceperunt de
negocio electionis inter se tractare . Cardinales vero predicti de Agrifolio et Pictavensis ceperunt temptare sigillatim
10 unumquemque utrum possent ex domnis cardinalibus habere vota et voces que sufficerent ad eligendum predictum
domnum Barensem . Et tandem repererunt voces et vota domnorum cardinalium in numero sufficienti concur-
rencium , unde immediate domnus cardinalis de Agrifolio omnibus aliis cardinalibus ibidem existentibus dixit
Cardinalis vero de Ursinis , qui ad papatum , ut credebatur , aspirabat , videns vota domnorum directa et concurrencia
15 ad eligendum in papam domnum Barensem , conabatur ipsum negocium electionis domni Barensis divertere et
differre et, ut creditur , impedire . Unde hec et similia verba protulit : « In effectu, domni mei, differamus istam
>> electionem in aliud tempus, ut possimus deludere istos de populo Romano qui volunt et clamant habere papam
» civem Romanum , et vocemus ad nos unum fratrem minorem , eique imponamus cappam et mitram papales , et
» fingamus nos eum elegisse in papam ; et sic recedamus de loco isto , et postmodum alium alibi eligemus. » Erant
20 enim aliqui de populo in platea ante palacium foris , nullam tamen violenciam vel comminationem facientes , sed
incaute clamantes : « Romano lo volemo » , et expectantes potius publicata electione Romani pontificis currere ad
domum electi et per quendam abusum domum electi spoliare in signum gaudii , quam volentes aut valentes ali-
quam impressionem facere, sicut in veritate postmodum alio quam Romano electo non fecerunt. Cui cardinales
Lemovicenses et alii sequaces responderunt et dixerunt : « Domne de Ursinis , certe hoc non faciemus , quia
23 >> nolumus facere populum idolatram nec decipere et dampnare animas nostras . Immo certe intendimus de presenti
» eligere et eligemus verum papam, et de clamoribus et verbis istorum de populo non curamus . »
Videns autem cardinalis de Ursinis quod non proficiebat ad intentionem suam et cardinales iam sederant ad
dictam electionem celebrandam, volens idem dominus de Ursinis similiter divertere et impedire quod dictus
archiepiscopus Barensis non eligeretur, persuasit dictis aliis cardinalibus quod eligerent domnum Sancti Petri
30 Romanum , et eum ad hoc nominavit . Fuit responsum ei per domnum cardinalem Lemovicensem quod licet
domnus Sancti Petri foret homo bonus et sanctus, duo tamen obstabant : primo quia Romanus erat et
Romanus per aliquos petebatur, et ideo non haberent Romanum , ne eciam forte diceretur papa factus ad cla-
morem populi ; secundo obstabat quia cardinalis Sancti Petri erat nimis debilis et infirmus , nec posset sufficere ad
onera papatus . Et adiecit hec verba , vertendo se ad domnum Florentinum : « Vos vero, domne Florentine ,
35 » estis de Florentia , que est terra inimica ecclesie Romane, et ideo non eligemus vos ; domnus autem cardinalis
» Mediolanensis est de terra Bernabonis tyranni , qui semper fuit contra Ecclesiam ; domnus cardinalis de Ursinis
» similiter est Romanus, partialis et nimis iuvenis pro papatu . Ideo vos vel eorum aliquem non eligemus in
» papam . » His dictis , cardinalis ipse Lemovicensis , presentibus et audientibus omnibus dictis aliis cardinalibus
500 URBAIN VI.
et coram eis ibidem omnibus existentibus, in papam et Romanum pontificem elegit domnum Bartholomeum,
archiepiscopum Barensem , utendo verbis istis : << In effectu , ego pure et libere eligo et assumo in papam domnum
B. Barensem archiepiscopum . » Illicoque sine aliquo temporis intervallo ceteri omnes cardinales in numero
sufficienti , facientes et constituentes multo maiorem partem duarum parcium ipsorum cardinalium in conclavi
existencium , pure et libere eundem Barensem archiepiscopum similiter in Romanum pontificem elegerunt. 5
Cardinalis Florentinus , videns quod due partes et plures dictum archiepiscopum Barensem elegerant , accessit, et
eundem archiepiscopum pure et libere ibidem elegit . Que electio fuit sic celebrata , conclave adhuc bene ex
Creato domno archiepiscopo Barensi i papam , cardinales inter se fuerunt locuti , deliberantes an expediret
dictam electionem statim populo publicare, et tandem concluserunt quod publicatio huiusmodi differretur donec 10
transisset tempus prandendi et donec pransi fuissent . Causa autem dilationis hec fuit quia tunc dictus electus non
erat in palacio, et si dicta publicatio facta fuisset antequam electus ipse venisset ad palacium et ad ipsos
cardinales , dubitari poterat quod aliqua attediosa et sinistra in via eidem electo possent occurrere , eo quod ipse
electus non erat Romanus et Romani libenter habuissent papam natione Romanum . Alia eciam fuit causa quia ex
quo ipsi cardinales iam elegerant, intendebant ante publicationem predictam aliqua vasa argentea et quedam alia 15
bona que tunc habebant infra dictum conclave facere ad domos eorum vel alibi reportari , quod non credebant
tunc facere posse si in continenti illam electionem publicarent . Unde pro maiori securitate ipsius Barensis electi
et ut aliquis nequiret suspicari vel presumere ipsum esse electum , domni cardinales miserunt pro nonnullis
prelatis Italicis qui moram trahebant Rome ut ad eos venirent pro nonnullis arduis Romane ecclesie negociis ;
inter quos fuit Barensis electus , patriarcha Constantinopolitanus, episcopus Ulisbonensis , episcopus Nucerinus , 20
abbas Cassinensis, abbas sancti Laurencii extra muros Urbis . Qui omnes prout vocati extiterant accesserunt ad
palacium , non tamen conclave intraverunt , sed seorsum ab ipsis cardinalibus pransi fuerunt ; et similiter ipsi
cardinales intra conclave pransi sunt .
Sumpto autem prandio, ad maiorem expressionem libere voluntatis et liberi consensus eorum , et ad maiorem
eciam cautelam , in prefatum Barensem archiepiscopum iterato , pure , libere et concorditer ac unanimiter, omni 25
prorsus impressione cessante , sed conclavi adhuc bene custodito remanente consenserunt , et eum in papam iterato
elegerunt .
Premissis sic gestis et consummatis , vox tunc cepit audiri et dici apud aliquos de Romano populo , sicut verum
erat , quod papa esset factus . Sed ignorabant quis esset vel qua natione ; et propterea ipsi de populo clamare
ceperunt et petere quod hoc ei indicaretur et diceretur. Et tunc per domnum episcopum Massiliensem, locum 30
tenentem camerarii et conclavis custodem principalem , dictum fuit ipsi populo quod irent ad sanctum Petrum et
tunc hoc diceretur et publicaretur ei . Quibus verbis dictis , quidam de populo intelligentes vel male percipientes
intellexerunt quod irent ad hospicium domni Sancti Petri ; credentes , quia erat Romanus et Romanum habere
desiderabant, ipsum domnum Sancti Petri esse creatum papam . Quare ad hospicium domni Sancti Petri iverunt et
bona quedam mobilia que ibi erant secum asportarunt . Quidam vero de populo stabant ante palacium et clamabant : 35
<< Papam Romanum desideravimus , et Romanum habemus ! » Et licet verba huiusmodi sic ab aliquibus de
populo iactarentur, tamen quia electio iam facta non publicabatur , suspicati sunt aliqui quod populus per moram
illam illuderetur, eo maxime quia quedam pars conclavis fuit aperta, causa asportandi vasa argentea et alia
URBAIN VI. 501
bona domnorum cardinalium . Ideo populus hoc percipientes , unam portam conclavis aperuerunt, ad finem
ut cardinales non exirent nisi facta et publicata electione . Cardinales ultramontani , videntes populum intrasse
conclave et timentes valde quia Romanum non elegerant, induxerunt domnum Sancti Petri ut contentaretur
indui ut papa , ad placandum populum . Sicque est indutus ut papa , et populus tunc ei tanquam pape et credentes
3 eum esse papam reverenciam exhibuerunt.
Dum hec sic per tumultum agerentur, omnes cardinales , excepto domno cardinali Sancti Petri , de palacio
recesserunt et ad eorum hospicia reversi sunt , domno Barensi electo in papam in palacio in quadam secreta
camera remanente . Post recessum cardinalium de palacio, facto aliquo temporis intervallo , domnus Sancti Petri
adhuc in palacio existens hec verba protulit : « In effectu ego non sum papa, nec volo esse antipapa ; sed melior
10 » me est electus in papam , domnus archiepiscopus Barensis . » Quidam vero de cardinalibus , timentes quod
populus Romanus irritaretur contra eos propter fictionem quam fecerant de domno Sancti Petri , domos proprias
reliquerunt et castrum sancti Angeli ingressi sunt ; hi fuerunt cardinales Lemovicensis , de Agrifolio, Pictavensis ,
de Britania, Vivariensis , de Veruchio . Quidam vero extra urbem ad aliqua castra munita se contulerunt ; hi fuerunt
cardinalis Gebennensis , qui accessit Zagarolum ; cardinalis de Ursinis , qui accessit Vicovarum ; cardinalis
15 sancti Angeli , qui accessit ad quoddam castrum monasterii sancti Pauli. Ceteri vero domni cardinales tam
ultramontani quam citramontani remanserunt Rome in domibus propriis et sine aliqua lesione vel violencia ; et hi
Eodem vero die , VIII videlicet aprilis , de sero , cardinales qui castrum sancti Angeli intraverant et alii quidam
ex eis qui ex Urbe discesserant miserunt ad dictum archiepiscopum Barensem electum in summum pontificem
20 nuncios , et scripserunt et intimarunt quod pro eo quod non erat Romanus electus , ne ei aliquid sinistrum posset
occurrere , bene faceret pro securitate persone sue et statu universalis Ecclesie exire de dicto palacio et se in
aliquo loco tuto recipere . Qua requisicione audita , prefatus electus consuluit domnum Sancti Petri cardinalem ,
adhuc in eodem palacio existentem , qui ei respondit quod ipse erat verus papa et secure manere poterat . Sicque
officialibus Urbis , qui de electione huiusmodi remanserunt valde contenti , et voluerunt accedere et accesserunt
ad dictum electum , ad exhibendum ei reverenciam summis pontificibus exhiberi solitam . Qui noluit talem reve-
renciam sibi fieri per dictos officiales nec per alium quempiam, dicendo inter cetera quod pro tunc nolebat nomi-
nari nisi archiepiscopus Barensis . Eodem die , de mane, illi domni quinque cardinales qui remanserant in
30 domibus suis , videlicet Florentinus , Maiorismontis , Mediolanensis, Glandatensis et de Luna, accesserunt ad
palacium ad dictum electum , ei congratulando de sua concordi electione et humiliter supplicando quatenus
dignaretur et vellet acceptare . Insuper persuaserunt quod mitteretur pro aliis sex cardinalibus qui.erant in castro
sancti Angeli, requirendo quod convenirent omnes simul et intimarent electo electionem de se factam, ut pre-
beret consensum , et demum intronizaretur ut est moris . Ipse vero electus , volens in sua consciencia esse securus ,
3 auditis que per dictos cardinales dicebantur sibi , interrogavit eos et unumquemque de per se, utrum re vera ipse
sincere, pure, libere et canonice per omnes cardinales in conclavi fuisset electus in papam . Qui responderunt
quod pro certo ita pure , libere , sincere et canonice fuerat electus in papam sicut aliquis canonice eligi potuisset,
ei persuadentes quod nullo modo recusaret vel differret electioni de se facte consentire, propter periculum longe
LIBER PONTIFICALIS , t. II . 61
502 URBAIN VI.
vacationis papatus quod posset occurrere , pro eo quod dicti cardinales cum magna difficultate iterato possent
congregari . Cardinales vero qui erant in castro sancti Angeli per publicum instrumentum dederunt plenam et
liberam potestatem illis quinque cardinalibus qui erant cum electo in palacio sancti Petri circa intronizationem
dicti electi omnia faciendi que ipsimet personaliter facere possent.
Cum autem ad noticiam senatoris et aliorum officialium Urbis pervenisset tenor huiusmodi cedule, accesserunt 5
ad dictum castrum et humiliter supplicarunt quatenus exire vellent et coniungere se aliis cardinalibus qui erant
in palacio, quoniam in nullo habebant dubitare quia erant in loco libero , tuto et securo ; et licet ipsi non elegis-
sent papam Romanum , de electione tamen domni Barensis populus Romanus remanserat valde contentus , paci-
ficus et quietus . Qui cardinales , auditis istis verbis , de dicto castro exiverunt et ad palacium iverunt , ubi illos
quinque cardinales et domnum Sancti Petri invenerunt . Qui omnes in capella convenientes , iterum et ad caute- 10
lam prefatum domnum Barensem in papam elegerunt vel ut electus esset consenserunt, pure, libere, concorditer
et unanimiter .
Quo facto , statim per domnum de Agrifolio dictus electus ad cardinales introductus extitit ; qui ab eis tanquam
in Romanum pontificem electus fuit receptus atque inter eos pro tunc consedit. Quibus sic considentibus , cardi-
nalis Florentinus , nomine ceterorum cardinalium , ad electum orationem habuit , proponens illud apostoli Pauli : 15
Talis decebat ut esset nobis pontifex impollutus , et cetera prosecutus cum narratione rei geste et negocii electionis
de ipso celebrate , requisivit ipsum electum ut consentiret electioni de se facte . Qua requisitione facta , ipse elec-
tus verba illa assumpsit divine Scripture : Timor et tremor venerunt super me et contexerunt me tenebre ; et cum
prosecutus fuisset ad finem ut videbatur volendo se excusare a sarcina tanti oneris vel saltem velle tempus ad
deliberandum , cardinalis Florentinus et alii cardinales tunc dixerunt quod prosecutionem auctoritatis per eum 20
proposite pro tunc omitteret, quia non erat de more , cum alias ipse haberet facere eis sermonem ; eumque iterato
requisiverunt quod eis responderet et electioni de se facte in nomine Domini consentiret . Ipse vero electus ipso-
rum precibus et iustancia devictus tandem cum timore et tremore animi dicte electioni humiliter consensit.
Prestito consensu per ipsum electum et cantato primo Te Deum laudamus , statim ipsum intronizaverunt , pecie-
runtque ab eo quo nomine vocari vellet . Qui respondit quod volebat vocari Urbanus VI ; continuoque ei papalem 25
reverenciam exhibuerunt . Et tunc cardinalis de Verucho ad quandam fenestram accessit et dixit alta voce his qui
aderant : «< Annuncio vobis gaudium magnuin , quia papain habemus , qui vocatur Urbanus VI » .
Eadem die tres ex dictis cardinalibus , videlicet de Agrifolio , Lemovicensis et Pictavensis , recesserunt ad partem
in dicto palacio cum prefato domno papa , in loco studii , et inter cetera dixerunt eidem quod ipsi tres fuerunt
causa sue promotionis , et supplicaverunt pro executione testamenti dicti domni Gregorii , et quod fratres suos et de 30
gente sua haberet commendatos , et precipue dignaretur prestare certum subsidium pro redemptione domni
Rogerii fratris ipsius domni Gregorii in Anglia captivi , et quod in prima creatione cardinalium quam faceret digna-
retur assumere in cardinalem unum eorum consanguineum , quem domnus Gregorius facere intendebat , filium
scilicet domni Hugonis de Rupe militis , nepotem dicti quondam domni Gregorii . Pecicrunt eciam ut dignaretur
in suum cubicularium retinere domnum Iohannem de Baro eorum consanguineum , qui eciam fuerat cubicularius 35
prefati olim domni Gregorii . Quibus omnibus domnus Urbanus benignissime respondit, et in suum cubicularium
predictum domnum Iohannem retinuit.
Die vero sabbati , que fuit X aprilis , domnus Urbanus sociatus ab omnibus dictis cardinalibus et domno de
URBAIN VI. 503
Ursinis qui de castro Vicovari reversus fuerat , aliis cardinalibus de Urbe tunc ab Urbe absentibus , descendit ad
ecclesiam sancti Petri , ubi in cathedra papali que est in capite ante maius altare sedens , presentibus cardinalibus
et toto populo, recepit reverenciam a canonicis sancti Petri . Et tunc cum iubilo cantatum est Te Deum laudamus.
Deinde audivit missam submissa voce in dicto altari . Qua finita , dedit papalem benedictionem et una cum cardi-
5 nalibus predictis numero XIII rediit ad palacium, et iuxta morem Romanorum pontificum collacionem seu ser-
monem cardinalibus fecit. Qui sermone finito pecierunt ab eo plenariam indulgenciam omnium suorum peccatorum
et dispensacionem super quibuscunque irregularitatibus quas ipsi quacumque occasione vel causa forsitan incur-
rissent. Quod etiam papa libenter concessit ; et subsequenter quilibet eorum sibi confessorem elegit per quem in
forma Ecclesie se absolvi fecerunt.
10 Die autem XI aprilis que fuit dominica in Palmis , domnus Urbanus VI more Romani pontificis dedit tam cardi-
nalibus quam prelatis et aliis omnibus palmas et ramos olivarum, ut moris est Romanorum pontificum . In cuius
presentia tunc celebravit domnus cardinalis Florentinus.
Die XII exequias solennes fecit cum missa pro anima felicis recordationis domni Gregorii undecimi predeces-
soris sui , et missam celebravit domnus cardinalis Pictavensis . Diebus vero sequentibus usque ad diem lovis in
15 Cena Domini , domnus Urbanus exivit sociatus ab omnibus dictis cardinalibus ad dandum indulgencias populo et
peregrinis qui venerant causa devotionis ad limina Apostolorum. Die vero lovis exivit similiter ad fulminandum
processus, ut est moris ; cui astiterunt dicti cardinales cum candelis accensis, secundum consuetudinem Romane
curie ; et postea domnus cardinalis de Agrifolio missam in eius presencia celebravit. Die Veneris sancta , in capella
domnus cardinalis Mediolanensis coram papa celebravit, qui discalciatis pedibus reverenter sanctam crucem ado-
20 ravit, et subsequenter predicti cardinales et alii successive crucem adoraverunt. Sabbato sancto Urbanus ad
capellam exivit, et coram se illius diei officium cum benedictione cerei et missa dici fecit, quam celebravit
domnus Gebennensis .
In die sancto Pasche coronatus est domnus Urbanus papa VI cum omnibus cerimoniis et solempnitatibus requi-
sitis coram universo populo et peregrinorum qui devotionis causa venerant multitudine copiosa, cardinalibus
25 omnibus numero XVI assistentibus , presentibus et sic fieri volentibus , ipsique domno Urbano ministrantibus .
Omnes enim dicti cardinales numero XVI qui in electione fuerant in hoc coronationis festo interfuerunt, pureque
et libere consenserunt ; et quatuor illi cardinales qui ab Urbe recesserant iam fuerant ad Urbem reversi , ubi omnes
dicti cardinales per tres menses continuos steterunt, ipsi domno Urbano assistendo et ministrando , consistoria et
alia per cardinales cum summis pontificibus fieri consueta faciendo, usquequo dicti cardinales seu eorum aliqui
o de ipsa Urbe et de licencia dicti domni Urbani ad Anagniam se contulerunt. Et durante tempore dictorum trium
mensium dicti cardinales semper tractarunt et habuerunt domnum Urbanum pro vero , unico et indubitato summo
pontifice , eum honorando , visitando , gracias petendo , anulos et alia preciosa iocalia ei largiendo , in missis quoque
ipsorum tam submissa voce quam in cantu celebratis orationem dicendo seu dici faciendo : Deus omnium fide-
lium et cetera, pro ipso domno Urbano tanquam pro summo vero pontifice divinum auxilium implorando ad felix
Die XXV mensis aprilis , domnus cardinalis Ambianensis de legatione sua reversus est et a papa Urbano
concistorialiter receptus , ut est moris recipiendi legatos de latere . Qui domnus cardinalis pede pape deosculato et
manu et ore, ipsi domno Urbano exhibuit papalem reverenciam . Adveniente die Ascensionis dominice , Urbanus
504 URBAIN VI.
missam publice celebravit , in qua interfuerunt omnes cardinales predicti ; et domnus Petrus de Luna diaconus
cardinalis ei servivit de evangelio et aliis cerimoniis consuetis . Similiter in die sancto Penthecostes et in die
Corporis Christi domnus Urbanus celebravit in pontificalibus , cui omnes cardinales predicti parati sacris vestibus
astiterunt et eidem servierunt ; domnus cardinalis de Ursinis in die Penthecostes cantavit evangelium et domnus
de Verucho in die Corporis Christi . Fecit quoque domnus Urbanus presentibus et consencientibus dictis cardinalibus 5
in concistorio secreto multorum prelatorum promotiones et translationes ; tenuitque eciam concistoria publica ;
causas commisit cardinalibus predictis , super quibus diffinitivas sentencias tulerunt ; pro se eciam et pro
familiaribus suis dispensationes et gracias impetrarunt ; ad diversos principes mundi sponte et libere scripserunt
se domnum B. archiepiscopum Barensem in verum et indubitatum Romanum pontificem elegisse , et quod non
adhiberent fidem alicui qui contrarium assereret vel super his dubitare vellet, et coram pluribus honestis et 10
gravibus personis sepissime asseruerunt ipsum domnum Urbanum verum et indubitatum fore Romanum
pontificem . Ipsisque eciam consultantibus , assistentibus et consencientibus , domnus Urbanus electionem illustris
principis domni Wenzislai in regem Romanorum electi confirmavit ; domnum quoque Glandatensem scrutatis
votis singulorum , ipsum cardinalem presbiterum in episcopum Ostiensem promovit ; cuius promotionis vigore
domnus Ostiensis predictus possessionem dicti episcopatus cepit , ipsumque rexit, administravit, et tam in 15
temporalibus quam in spiritualibus gubernavit, et aliquando actus episcopales gessit , consecrando et ordinando ,
prout episcopis cardinalibus facere convenit . Et per idem tempus quo cardinales predicti in Urbe fuerunt , continue ,
absque ulla violencia et molestacione , omni prorsus metu secluso habitarunt et steterunt in Urbe .
Una autem dierum domnus Urbanus convocatis ad se cardinalibus omnibus, multas eis admonitiones fecit pro
bono regimine curie Romane et pro bono exemplo de se ipsis populo reddendo . Monuit enim ut abstinerent et 20
manus suas excuterent ab omni munere , detestans et graviter se ulturum affirmans simoniacos , et omnes turpis
lucri sectatores inhibens ne munera a quoquam , magno sive parvo , pro quacumque causa reciperent, intendens
negocia coram eo promoveri gratis , nichil inde sperando . Monuit eciam eos de honeste vivendo ; cum ipsi essent
cardinales , Ecclesiam militantem sustentantes, et tanquam signum positi ad sagittam, debebant de se normam et
exemplum aliis bene vivendi dare et prebere , detestans superfluos sumptus et numerosam familiam , equorum 25
quoque et vestium et convivancium superfluitatem , asserens hec omnia pomposa et inflata cedere ad gravamen
potius quam ad relevamen honoris curie Romane et Ecclesie . Multas quoque elimosinas propter hos sumptus
pauperibus deperire affirmabat . Dixitque preterea sue intentionis fore quod iusticia ministraretur omnibus
petentibus absque aliqua personarum acceptione ; et addidit quod cum dispositione divina Romana sedes esset in
Urbe collocata , intencio sua erat in Urbe residere, ibique et vivere et mori ; quodque si aliter faceret , crederet se 30
male agere et Deum offendere . Quorum admonitiones quidam putantes ex eis se notari graviter tulerunt , licet
pro tunc non ostenderent .
Hec dum sic agerentur , archiepiscopus Arelatensis qui fuerat camerarius domni Gregorii XI et penes quem
erant omnia iocalia preciosa que fuerant dicti Gregorii , per mensem post dicti domni Urbani coronationem de
Urbe absque licencia recessit et ivit ad Anagniam secumque asportavit dicta iocalia , et inter cetera tyaram 35
preciosam cum qua consueverant nonnulli Romani pontifices coronari et cum qua ipse domnus Urbanus fuerat
coronatus . Propter que domnus Urbanus commotus mandavit domnis cardinalibus de Agrifolio , Pictavensi et
VAR . ---- 9 elegisse ipsis eciam consultantibus , assistentibus et consistentibus > codd.
URBAIN VI . 505
Vivariensi , qui et ipsi erant Anagnie, ut dictum archiepiscopum arestarent. Cum autem in castro sancti Angeli
esset castellanus quidam , Petrus nomine , positus ad instanciam cardinalis Montismaioris , volens domnus Urbanus
pro sua securitate castrum illud habere ad manum suam, requiri fecit dictum castellanum de ipsius castri
restitutione. Sed castellanus, spiritu rebellionis assumpto, illud facere recusavit et se summi pontificis rebellem
5 constituit. Cuius quidem rebellionis ferebatur conscius , particeps et tractator, prefatus cardinalis Montismaioris .
Cum hoc ad domni Urbani noticiam pervenisset, reprehendit acerrime cardinalem Montismaioris eique comminatus
fuit quod contra ipsum procederet et de eo iusticiam faceret iuxta formam et tenorem processuum felicis recor-
dacionis Iohannis pape XXII contra talia perpetrantes promulgatorum. Similiter reprehendit et comminatus est
domno Ambianensi cardinali pro eo quod favebat Francisco de Vico alme Urbis prefecto, qui occupabat civitatem
10 Viterbiensem, que nullo medio pertinet et est de dominio Romane ecclesie . Fueratque eciam domnus Urbanus
informatus quod cardinalis sancti Eustachii quasdam occultas practicas et conventiones tenebat et fecerat cum
Britonibus in dampnum ipsius domni pape ; immo ferebatur quod cardinalis predictus sibi certas pecunias retinuisset
quas papa ei dederat ad finem recuperationis castri sancti Angeli . Unde eciam huic comminatus est quod contra
eum faceret iusticiam . Fuerat preterea domnus Urbanus avisatus quod dictus cardinalis sancti Eustachii per suos
15 versutos et subtiles tractatus ac per blanda et deceptoria verba et falsas et dolosas inductiones solicitaverat ipsum
domnum Urbanum ad dandum societati Britonum magnas pecuniarum summas, quibus receptis ipsi Britones se
hostiliter opposuerunt prefato domno Urbano , et quod earum machinacionum conscii erant et auctores extiterant
cardinales Gebennensis , Ambianensis , Montismaioris et nonnulli alii cardinales ultramontani in Italia commorantes .
Ipsique cardinales bene sciebant domnum Urbanum de his omnibus habere noticiam. Unde propter iam dicta et
20 quia domnus Urbanus denegaverat aliquas gracias concedere ipsis domnis cardinalibus ultramontanis , credebatur
eos de sua sanctitate non contentari , immo erigere velle cornua contra illum, prout tandem fecerunt.
Nam circa finem iunii anni Domini MCCCLXXVIII , nonnulli domni ex ipsis ultramontanis in Urbe existentes ,
Montismaioris , sancti Eustachii, sancti Angeli, de Verucho et de Luna, ipsi et eorum quilibet, supplicarunt et
25 supplicari fecerunt de habendo licenciam secedendi de Urbe et eundi Anagniam, pretendentes in Urbe nimiam
caliditatem et aeris intemperiem, et Anagnie erat aer temperacior et clemencior. Unde domnus Urbanus volens
eis complacere concessit eis licenciam abeundi . Qui prout ante conceperant recesserunt, et papa post paucos dies
Dum sic papa esset in Tibure et cardinales in Anagnia, iam in apertum dissidium inter papam et cardinales res
30 vergere ceperant, iam affirmantibus cardinalibus quod domnus Urbanus non esset verus papa nec canonice electus ,
quia per impressionem , et quod electio non fuerat celebrata in loco tuto . Propter que cardinales ipsi intelligentes
se cum principe Fundis , illuc accesserunt et tanquam apostolica sedes vacaret conclave intraverunt , domnumque
Robertum Gebennensem cardinalem in summum pontificem seu in ydolum pocius erexerunt, qui vocari voluit
Clemens VII ; unde in Dei Ecclesia ortum est ingens scisma quod multorum malorum causa fuit . Nam principes
35 christiani dividi ceperunt , et quidam Urbano, quidam vero Gebennensi adheserunt . Urbano enim adhesit tota
nacio Italica , excepto comite Fundis et prefecto de Vico, tota nacio Germanica , regnum Portugalie, Anglia tota ;
Gebennensi adheserunt nacio Gallicana, tota fere Hispania , citerior et ulterior . Sicque subsecute sunt difficultates ,
errores plurimi in populo christiano ; et quod unus ligabat alter solvebat, fiebantque hinc inde processus ,
506 URBAIN VI.
privaciones et anathematizationes , in magnum Ecclesie et christianitatis vilipendium . Eadem preterea ecclesia daba-
tur duobus , et vi armorum quandoque dirimebatur lis ; unde sequebantur hominum occisiones , depopulaciones
agrorum et plurimorum strages . Propter quod secutum est illud famosissimum bellum quod commissum est inter
ducem Burgundie et Leodienses , in quo , ut fertur , triginta milia hominum interempti sunt prope Leodium.
Cardinales qui ydolum erexerant, vel novum pontificem secundum eos , de Italia una cum electo suo recesse- 5
runt et ad Avinionem se contulerunt. Domnus autem Urbanus, videns quod actum fuerat, fecit in continenti
processus et privavit cardinales qui erant in Anagnia vel in Fundis una cum eorum pretenso pontifice , eos eciam
anathematizando et ipsos et ipsorum bona occupantibus concedendo . Fecit eciam processus contra principem
Fundorum et contra Franciscum de Vico , alme Urbis prefectum , qui Viterbium occupabat. E contra ille Geben- 10
nensis contra domnum Urbanum et suos sequaces processus fulminavit. Sicque tota christianitas hac peste
scismatis involuta annis XLV et ultra laboravit, usque ad tempora sancti concilii Constanciensis , de quo infra dicetur.
Urbano sic cum Gebennensi contendente , cardinales noviter creati , viri zelantes honorem Ecclesie et pacem
populi christiani , attediati eciam moribus Urbani, cuius nimia severitas potius quam iniusticia tituli papatus
revera fecerat cardinales a quibus creatus erat ab eo discedere et scisma conflare , secreto modo inter se agere 15
ceperunt de dando domno Urbano coadiutorem et tractare cum cardinalibus obediencie domni Gebennensis de
unienda Ecclesia . Quod percipiens Urbanus captivavit septem ex ipsis , et quatuor ex eis , dum esset Ianue, fecit
in tetro carcere strangulari . Et ad parandum sibi amicicias plurimarum civitatum et dominorum, Rome , in
sancta Maria in Transtyberim existens fecit unam ordinationem XXIX cardinalium, inter quos multi de civitate
sua Neapolitana comnumerati erant . Inter ceteros Ianue interfectos fuit domnus Ludovicus Donato , Venetus , qui 20
fuerat primo generalis ordinis Minorum et postea per eundem Urbanum creatus cardinalis . Regem insuper Sicilie
nepotem suum creare constituit . Qui cum per mare navigaret cum uxore , filiis et universis bonis suis , tempestate
suborta periclitatus est , et uno momento ipse cum navi et qui cum eo erant maris fluctibus demersus est.
Passus est hic pontifex graves persecutiones , et obsessus est per aliquantum temporis in arce Nucerie in Regno .
Fertur tamen omnium persecucionum harum ipsum potissimam causam extitisse , propterea quod homo ultra 25
quam decebat severus erat, et sui capitis , et sibi magis quam ceteris credens . Tandem liberatus ab obsidione, in
1
sede propria Rome residens moritur, et in ecclesia sancti Petri in Vaticano ¹ sepelitur .
Longa verborum serie huius pontificis assumptio narrata est , pro eo quod scisma subsecutum longi temporis
NOTES EXPLICATIVES .
1. sepelitur] Le tombeau d'Urbain VI s'élevait dans la nef méri nous a été conservée par Platina, P. Sabino et divers autres au-
dionale de Saint- Pierre , au lieu marqué 63 sur le plan. Le 12 teurs du xvIe siècle, qui l'ont vue en place :
septembre 1606 , on transporta le sarcophage dans les cryptes de
la nouvelle basilique, où on peut le voir encore. Dionisio (Crypt. Hac animo magnus, sapiens iustusque monarcha
Vat., pl . LVI ) en a donné un dessin. On y voit, sur la face anté- Parthenopeus adest Urbanus sextus in arca.
rieure, entre deux écussons aux armes des Prignano, couronnés Ferrebat fidei latebras conferre magistris,
de la tiare, un bas- relief représentant Urbain VI à genoux de- (o decus ! ) his fretus semper post prandia sistris.
vant Saint- Pierre, qui lui remet les clefs symboliques . Le cou- Schismatibus magnis animo maiore regebat.
vercle est formé, selon le style du temps , d'une statue couchée. Omne simoniacum tanto sub patre tremebat.
Sur la frise on lit une inscription , probablement moderne : HIC Quid iuvat hunc terris mortali tollere laude?
IACET VRBANVS. VI . PONT. OPT. MAX. La véritable épitaphe (v. la Pro meritis celi splendet sibi gloria valde.
bibliographie dans De Rossi , Inser. christ. , t . II , p . 420 , note 24)
BONIFACE IX. 507
fuit et multorum malorum , ut prediximus , causa , et ut ex gestis in electione eiusdem intelligi possit iusticia tituli
papatus sui , quamvis longe aliter a cardinalibus qui recesserunt ab eo postea positus extiterit, pretendentes
metum qui cadere poterat in constantem virum in actu electionis intervenisse . Quem de tribus mensibus quibus
continuo fuerunt cum domno Urbano numquam allegarunt, sicut revera allegare non poterant. Et propter variam
5 positionem casus necesse fuit varia peritorum consilia hinc inde emanare , que fuerunt causa ut scisma hoc diucius
duraret, qualibet parte pretendente se iusticiam fovere et aliam vere scismaticam dici posse .
BONIFACIUS IX , natione Neapolitanus , prius vocatus Petrus Tomacellus, post mortem domni Urbani Rome
concorditer eligitur in papam, anno Domini MCCCLXXXIX° , die secundo novembris , dum esset adhuc satis
iuvenis, annorum circiter XXX ; sedit annis XIIII, mens . IX.
10 Hic postquam ad pontificatum assumptus est in alterum virum est prorsus mutatus : moribus enim et vita
vivebat ut senex , et ita continentis vite in papatu fuit ut numquam sinistrum aliquod de eius vita prodiret in
publicum ; magnanimus et alti cordis, et qui primus de multis predecessoribus suis habuit dominium urbis
Rome, que ante per populum Romanum regebatur et per multa tempora per summos pontifices desierat guber-
nari . Verum cum stipatus esset ampla et nobili familia, matris videlicet , fratrum et nepotum, multa per manus
15 vel suggestionem fiebant eorum que huius domni famam quantisper denigrabant . Invaluit enim per hanc occasio-
nem simoniaca pravitas tempore suo , et plenarie indulgencie ad questum omnibus fere petentibus dabantur , ita
ut ex eorum numerositate vilesceret clavium auctoritas , opusque fuit ut Bonifaciusmet illas revocaret. Quibus
revocatis iterum eas simili modo concedere aggressus est .
Creavit hic summus pontifex in regem Sicilie Ladislaum de Durachio, filium regis Ungarie Caroli, quem
20 Urbanus excommunicaverat, multosque sibi favores prestitit ad regnum illud acquirendum et manutenendum .
Multos de sanguine suo exaltavit in dominio temporali , duos fratres suos pre ceteris , quorum unum marchio-
nem Marchie alium ducem Spoletanum constituit ; qui omnes , sicut Domino disponente placuit, ad magnam
inopiam postea redacti sunt et per domnum regem Ladislaum de regno Sicilie pulsi .
Ordinaciones plures nonnullorum cardinalium fecit , inter quos domnum Baldassarem Cossa, natione Neapoli-
25 tanum , cubicularium suum , assumpsit , qui postea lohannes XXIII dictus est .
Huius tempore Clemens VII , sic in sua obediencia nuncupatus , moritur in Avenione , et a cardinalibus qui ibi
erant creatus est domnus Petrus de Luna, qui Benedictus XIII nominari voluit ; homo certe elegantissimus , et
excepto scismate exemplaris vite et magne commendacionis eminentisque sciencie, de quo aliquid infra dicetur .
Moritur autem Bonifacius Rome , ex dolore iliorum, et in ecclesia beati Petri in Vaticano sepelitur .
NOTES EXPLICATIVES .
1. sepelitur] Le tombeau de Boniface IX s'élevait non loin de celui Ecclesia viduata viro , simul inclyta Roma!
d'Urbain VI, dans la même nef latérale de Saint-Pierre. Il fut En petra parva patrem sub caelira sydera primum
entièrement détruit lors de la démolition de la vieille basilique claudit, apostolica solium qui rexit habena
au commencement du xvIe siècle. L'épitaphe seule a été sauvée, catholicamque fidem , servans a turbine sanctum
grâce aux copies de P. Sabino (De Rossi , Inscr. christ, t. II , p . remigium Christi victis virtute tyrannis.
420) et de Panvinio : Orthodoxus erat super omnes, arca superni
consilii, sua iura tuens et grandia tractans
Flete super pugilem , claves , crux, alma tiara, Caesaris ex animo fidei clypeatus honore.
508 INNOCENT VII.
Ante tamen creationem Benedicti et similiter ante creationem innocencii VII , cardinales utriusque collegii ad
evitandam infamiam , ne in scismate tollendo dicerentur negligentes , dum essent in conclavi , fecerunt certa
iuramenta et promissiones quibus se astringebant prosecuturos unionem Ecclesie , et domnus Petrus de Luna
iuravit cedere in forma de qua infra .
INNOCENTIUS VII , nacione Sulmonensis , antea vocatus domnus Cosmatus , sancti Eustachii diaconus cardi- 5
nalis, post mortem domni Bonifacii Rome creatur in papam, anno Domini MCCCC IIII° , die XVII octobris . Hic
cardinalis existens vir admodum continentis vite habitus est, et suorum predecessorum notans negligentiam ,
quod scisma in Ecclesia introductum extirpare neglexissent ; adsumptus ad pontificatum , cum omnes crederent
hunc esse per cuius operam et diligenciam pax daretur Ecclesie , ipse in hoc Urbani et Bonifacii sectatus vestigia ,
non solum unionis negocium prosecutus non extitit , sed egre satis ferebat de re illa sibi fieri verbum. 10
Dum autem populus Romanus graviter pateretur scissuram Ecclesie , zelo huiusmodi ducti elegerunt XII ex pres-
tancioribus civibus Romanis , qui supplicarent humiliter domno Innocencio quatenus hoc unionis negocium
aggrederetur , adducentes in medium raciones quibus ad hoc tam sanctum opus intendere debebat . Innocencius
hac legacione audita satis benigne pro tempore respondens , eos a se dimisit . Dum vero redirent domum et tran-
sirent ante hospitale sancti Spiritus in Saxia , ubi hospitatus erat domnus Ludovicus , nepos carnalis domni Inno- 15
cencii , vocari ad se fecit omnes illos cives, quos sigillatim unum post alium trucidari mandavit , et corpora de
fenestris in terram precipitari iussit . Propter quod tam horribile facinus in cives Romanos perpetratum populus
Romanus in iram et in furorem versus arma cepit . Eius occasione papa una cum curialibus magna cum festinantia
Urbe exire compulsus est, et concito gressu in Viterbio se recepit . Multi tamen curiales depredati , multi eciam in
domibus quorumdam cardinalium Romanorum salvati . Aufugit pariter nepos eius Ludovicus a facie Romanorum , 20
qui ulcisci parabant mortem tot electorum civium , tam crudeliter et inique et sine causa occisorum .
Innocencius in Viterbio existens concordiam tandem cum Romanis firmavit ita ut Romam redire non dubitaret.
Ubi unam ordinacionem plurium cardinalium electissimorum fecit , inter quos creavit domnum Angelum Coria-
rium , nacione Venetum , tituli sancti Marci , qui postea ei successit in papatu ; domnum Petrum Philardi, natione
Cretensem , basilice XII Apostolorum , qui postea Alexander quintus extitit nominatus ; Odonem de Columna, 25
nacione Campanum, de principibus Urbis, sancti Georgii ad Velum aureum diaconum cardinalem , qui postea
Fertur hunc Innocencium pontificem in moribus placidum et valde affabilem extitisse ; qui etiam magnus iuris
interpres habitus , et paucos in sede Petri post Innocencium quartum fuisse qui in concistorio publico ita prompte
VAR. 10 non ante extitit om . codd. 11 Ecclesie] Hic aliqui codd . addunt : et requisitus aliquando foret de unienda Ecclesia
tam a contendente secum de papatu quam a rege Francie per suos oratores , Ecclesie
NOTES EXPLICATIVES .
Corpore conspicuus, roseus flos , flamine constans, Quodve genus parilem dedit aevo nomen ? Et omnes
auditorque placens, miseris miserator opimus. de Tomacellis fulget, fulgebit, in annos.
Ossa iacent ; mens alta polum felicibus alis Parthenopen lustrans tulit hunc genus omne Latinum
ascendens mical ante Deum novae lucis origo. quicquid alit tellus et quod legit omnia caelum.
Glorius antistes ! Quisnam Bonifacius alter Obit MCCCCIII, die 1 octobris, pontificatus vero eius anno XV.
nomus ut iste fuit ? Quae chronica scripserit unquam ?
INNOCENT VII . 509
et recte de iure responderent . Nepotem suum, domnum Ludovicum predictum , marchionem Marchie Anconitane
et principem Firmanum constituit , qui multo tempore Marchiam gubernavit, et tandem in Firmana civitate se
munivit ; ubi vitam mutavit et in pace mortuus est ex apoplexia.
1
Demum Rome moritur Innocencius , pontificatus sui anno secundo , et in ecclesia sancti Petri sepelitur , in
5 capella que pontificum nominatur.
Dum sic scisma protraheretur in longum, principes Galliarum, duces videlicet Bituricensis , Burgundie et Aure-
lianus , qui regnum Francie gubernabant propter infirmitatem regis Francie, huius tam inveterati scismatis tedio
affecti , personaliter venerunt Avinionem ad domnum Petrum de Luna , Benedictum XIII nuncupatum in sua obe-
dientia, qui ibi tunc cum sua curia morabatur , supplicantes nomine regis Francie et suo pariter ut per omnem viam
10 possibilem , eciam usque ad cessionem papatus inclusive, prout promiserat et iuraverat in conclavi , daret pacem Eccle-
sie , quoniam hoc ad suum officium maxime pertinebat, et ne diceretur iuramenti transgressor ; et non minus ad
eos, qui catholici principes erant, hoc procurare nomine christianissimi regis, ipso domno Benedicto in partibus
• Galliarum potissime commorante ; parati eciam erant requirere contendentem secum de papatu ad similem effec-
tum , sicut eciam per solempnes oratores nomine regis Francie requisiverunt. Quod dicto domno B. principes
15 predicti persuadere minime potuerunt, allegans graviter Deum se offendere putare si sic Ecclesiam Dei cui se
sponsum affirmabat desereret ad preces cuiuscunque , cum de iusticia tituli papatus sui rex et principes ipsi
minime haberent dubitare ; quodque Ecclesiam Dei poneret in periculo si ipso renunciante alter forte cum eo
contendens renunciare recusaret, vel recusacio fieret in loco non libero ; et multa huiusmodi, dans ipse alias vias
et media per que secundum eum ad unionem poterat proveniri , hoc tamen semper asserens quod quando haberet
20 certitudinem quod per suam et contendentis renunciacionem daretur pax Ecclesie per unius summi pontificis
assumptionem , ipse eciam ut tantum bonum sequeretur in Ecclesia renunciare non recusaret ; et ad hunc effec-
tum promiserat et iuraverat, et non aliter. Sed hec via admodum sibi impossibilis videbatur.
Hi autem principes intellecta intentione domni Benedicti et percipientes eum velle in suo proposito permanere,
cogitarunt quomodo via facti possent domnum B. ad hoc inducere . Unde ipse suspicans , ne qua sibi violentia
25 inferretur, munivit se in palacio Avinionensi , in quo per aliquot menses obsessus fuit, et tandem paratis galeis
in Rhodano, de palacio clam aufugit , et in Cathaloniam unde oriundus erat se transtulit . Ferunt quidem domnos
cardinales Gallicos , odio habentes domnum B. pro eo quod erat alterius nationis quam. Gallice et quoniam inter
se de uno Gallico post mortem Clementis VII non potuerant concordare, propterea in istum convenerunt , et non
VAR . 1 responderet codd. - 5 nominatur < modo restaurata per s. d . n . Nicolaum papam V> aliqui codd. in margine
vel in textu - 19 per ] propter codd . 20 quod om. codd.
NOTES EXPLICATIVES.
1. sepelitur] Le sarcophage d'Innocent VII , que l'on voit encore lition de la partie occidentale de la vieille basilique. Sur le sar-
dans les Grottes vaticanes (Dionisio, pl. LVII), fut extrait en 1606 cophage, au pied de la statue couchée d'Innocent, on lit l'ins-
de la chapelle marquéer sur le plan, à l'endroit coté 74. Cette cription suivante, d'où il résulte que c'est Nicolas V qui fit
chapelle , appelée chapelle de Saint -Thomas par Panvinio, Alfa- exécuter le mausolée :
rano, Grimaldi, est-elle la même que le biographe, d'accord avec
Platina , désigne par le nom de capella Pontificum ? Je ne saurais INNOCENTIO VII PONTIFICI · MAXIMO⚫QVVM
le dire. Il n'est pas impossible qu'une translation ait eu lieu NEGLECTI EIVS · SEPVLCRI MEMORIA PENE INTERIISSET
entre le temps de Platina et celui de Panvinio, lors de la démo- NICOL V PONT MAX INSTAVRARI HOC CVRAVIT
LIBER PONTIFICALIS , t . II . 62
510 GRÉGOIRE XII .
bene ferentes mores suos , cum esset homo conscientiosus et symoniace pravitatis maximus persecutor , moribus
gravis et continentissime vite , sollicitasse hos Galliarum principes ad hanc requisicionem et infestacionem .
Ex alia parte cardinales qui remanserunt post mortem domni Innocencii VII , videntes negligenciam trium
pontificum in hoc tollendo dissidio , et quod Ecclesia Dei periclitabatur in tam diutina divisione ; attentis eciam
requisitionibus multorum regum et principum qui contendentes de papatu et utrumque collegium sollicitaverunt 5
ad remedia per que scisma tolli posset ; congregati et in unum convenientes in conclavi , Rome, in palacio sancti
Petri, pro negocio electionis unius summi pontificis qui iam sepedicto Innocencio succederet , anno Domini
M°CCCC VI° indictione XIIII , mensis novembris , ibi Deo et omnibus sanctis eius voverunt et invicem unus alteri
iuraverunt et promiserunt ut si quis eorum assumeretur in papam , renunciaret suo iuri et papatui pure , libere et
simpliciter, si et quando antipapa qui est et qui erit pro tempore consimiliter renunciabit et cedet suo pretenso 10
iuri et papatui , sive decedat ; dummodo eciam anticardinales cum eis velint sic convenire quod ex ambobus
collegiis sequatur electio unius summi pontificis et indubitati . Et pari modo promiserunt et iuraverunt se cura-
turos et facturos eandem promissionem fieri per eum qui de intra collegium vel forte de extra collegium elige-
retur in papam , infra mensem a die sue intronizationis per suas patentes litteras dirigendas imperatori seu regi
Romanorum, antipape et anticardinalibus , regi Francie et aliis mundi principibus, prelatis , universitatibus, et 15
aliis secundum videre domnorum cardinalium , quodque se offeret ad omnem aliam viam racionabilem per quam
predictum scisma tollatur ; et ultra premissa , infra tres menses a die intronizationis sue in antea computandos
suos destinabit oratores ad eos de quibus predicto collegio videbitur, cum plena potestate conveniendi de loco
decenti ad implendum vel exequendum premissa ; et quod non creabit cardinales de novo , nisi forte ad equan-
dum numerum cardinalium alterius collegii , hecque intimabit antipape et anticardinalibus ut et ipsi similiter 20
faciant ; quodque post eius electionem confirmabit omnia supradicta autentico modo et de novo eciam similem
promissionem coram omnibus cardinalibus de collegio , notario et testibus ad hoc vocatis , et manu propria simi-
lem faciet subscriptionem ; quodque eciam in primo publico consistorio hoc ipsum promittet . Multa alia insuper
Ecclesie creato summo pontifice eciam se, propriis manibus subscribendo . Anno vero Domini predicto, die XXX 25
mensis predicti , elegerunt domnum Angelum Coriario , tituli sancti Marci presbiterum cardinalem Constanti-
nopolitanum , natione Venetum , qui vocari voluit Gregorius XIIus .
GREGORIUS ergo XII statim post electionem suam idem votum , iuramentum et promissionem fecit prout
>> novembris M° CCCC VI assumptus in Romanum pontificem , sicut premittitur iuro , promitto , et confirmo omnia
Deinde domnus Gregorius , dum prosequeretur iuxta promissa et iurata ad finem unionis consequende , et ipse
et domnus Benedictus tractarent de conveniendo in aliquo tuto loco , ubi ambo renunciarent et pax daretur
Ecclesie , non potuerunt de loco concordare , et iuxta sententiam cardinalium utriusque collegii ad invicem 35
colludebant, fugientes implere promissa . Unde cardinales utriusque obediencie Pisis convenientes generale
ALEXANDRE V. 511
concilium celebraverunt ; ibique formato processu contra ambos contendentes de papatu sentencialiter
deposuerunt domnum Benedictum et domnum Gregorium , et in papam postea elegerunt domnum Petrum
Philardi , basilice XII Apostolorum, qui vocari voluit Alexander V ; cui adhesit tota ferę obediencia domni Gregorii ,
山
paucissimis exceptis ; adhesit eciam magna pars obediencie domni Benedicti , excepta Hispania citeriori et ulteriori ,
5 necnon regno Scocie et comite Armeniaci.
1
Domnus vero Gregorius se primum Gaiete contulit , postea in Civitate Austrie , ubi concilium generale convo-
cavit. Sed quia parum se ibi tutum reputavit, tandem Ariminum concessit, ubi a Karolo Malatesta benignissime
susceptus, ibi curiam suam continuit . Benedictus vero , post celebratum concilium in Perpiniano , ad castrum
Paniscole Dertusensis diocesis confugit, ubi diutissime moratus est . Feceruntque uterque ordinationes cardina-
10 lium, et inter ceteros domnus Gregorius, dum esset in Luca cum cardinalibus , qui nondum recesserant ab eo ,
assumpsit in sancte Romane ecclesie cardinalem domnum Gabrielem Condulmarium, qui postea Eugenius papa
modernus dictus est.
ALEXANDER quintus, natione Grecus, de ordine Fratrum Minorum, vir profecto altissime sciencie, in concilio
Pisano assumptus est in papam , post deposicionem domni Gregorii et domni Benedicti , anno Domini MCCCC °VIII .
Hic a puericia sua ordinis Fratrum Minorum frater effectus , vacavit liberalibus disciplinis in studio Parisiensi ;
in sacra pagina doctor subtilissimus evasit, ita ut super libris Sententiarum elegantissime scriberet ; magnus
sermocinator etiam ex tempore fuit , et longam et multis auctoritatibus et sentenciis orationem refertam sepe
texebat . Vocatus a Galeatio principe Lombardie, secum eum habuit in consiliis ; deinde episcopus Vicentinus
20 effectus, postea Novariensis, deinde archiepiscopus Mediolanensis creatus , procedente tempore a domno Inno-
cencio VII factus est cardinalis basilice XII Apostolorum , ac demum, ut dictum est, in papam creatus fuit . Hic
pontifex, re et nomine Alexander, omnium predecessorum qui de multo tempore eum antecesserant superans
liberalitatem , modo habuisset in facultatibus , sed iuxta statum pontificalem pauper multum existens , dicere
25 Hic Ladislaum regem Sicilie, approbante Pisano concilio , regno privavit et ius dicti regni Ludovico
duci Andegavie competere declaravit. Finito concilio venit Bononiam ubi legacionem tenebat domnus
Baldasar Cossa , cardinalis sancti Eustachii , cuius auxilio fuerat concilium predictum congregatum , ubi
cum aliquot mensibus moram traxisset, infirmatur . Ante eius mortem, convocatis ad se cardinalibus , ad eos ser-
monem habuit, proponens illud Salvatoris nostri verbum : Pacem meam do vobis, pacem relinquo vobis, exhor-
30 tans eos ad unitatem servandam, et protestans per eam mortem quam se continuo facturum cognoscebat , credere
et tenere rite et iuridice omnia processisse in concilio Pisano , ipsumque licet indignum fore Christi vicarium,
rite et legitime ad apicem summi apostolatus vocatum . Familiam suam cardinalibus valde commendavit , affir-
mans quod propter modicum temporis quo fuerat in papatu non potuerat esse gratus his qui sibi servierant . Ipse-
NOTES EXPLICATIVES .
que lacrimans, cardinalibus eciam lacrimantibus, eos benedixit, et paulo post Deo animam dedit . In ecclesia
Fratrum Minorum sepelitur 1 .
IOHANNES XXIII , prius vocatus Baldasar Cossa , de nobilibus Neapolitanis criginem ducens , dum esset legatus
de latere in civitate Bononie, post mortem domni Alexandri concorditer a cardinalibus creatur in papam , anno
Domini MCCCC VIIII° . Sedit annos IIII mens . d. 5
Hic tempore adolescencie sue in iure canonico Bononie studuit. Tandem sumpto gradu doctoratus et ad curiam
Romanam veniens , Bonifatius IX eum suum cubicularium secretum fecit, deinde ipsum cardinalem sancti
Eustachii creavit et ad acquirendam civitatem Bononie legatum de latere misit , quam de manibus gencium
armorum ducis Mediolanensis eam occupantium acquisivit , sicque annis circiter novem prudentissime et fortissime
illam gubernavit . Aliquot Romandiole tirannos eciam ultimo supplicio tradens totam Romandiolam ad manus 10
suas nomine ecclesie Romane redegit. Erat tunc nomen suum in Italia celebre, et a multis etiam potentibus
formidabile . Annis quibus Bononiam gubernavit floruit multum civitas et adaucta est longa pace . Dum autem
instaret tempus celebrandi concilii Pisani , ipse omnes cardinales qui a domno Gregorio recesserant pecuniis
legacionis sue in concilio sustentavit.
Creatus papa ad electores imperii misit, exortando ut in imperatorem eligerent Sigismundum de Lucemburch, 15
Ungarie et Boemie regem ; quod et factum est . Et quia in concilio Pisano decretum fuerat aliud concilium debere
celebrari ad certum tempus pro reformacione Ecclesie , ipse concilium Rome convocavit, ad quod accessit . Sed
Ladislao regno Sicilie privato papam persequente , cogitur de Roma exire et iterum Bononiam se conferre.
Ordinationem unam fecit cardinalium , hominum profecto magne commendacionis et non mediocris sciencie.
Dum autem animo gereret Ecclesiam unire , que adhuc superstite Gregorio et Benedicto scissa remanserat , de 20
Bononia recedens ivit personaliter ad civitatem Laudensem in Lombardia , ut cum rege Romanorum Sigismundo
qui illuc venerat, loqueretur de materia unionis et celebracionis concilii generalis . Propter quam causam postea
misit ad Alamaniam pro eligendo loco sepedicti concilii domnos cardinales Florentinum et de Celancho , qui
concorditer elegerunt civitatem Constanciensem, Maguntine provincie , ad quam personaliter accessit , duxitque
secum viros in iure divino et humano peritos . Et dum stetisset aliquot mensibus ibi spectando vocatos ad 25
concilium , tandem Sigismundus predictus in nocte Natalis Domini venit Constanciam , et in matutinis domno
Iohanne presente septimam lectionem cantare voluit.
Deinde procedente tempore, cum multa domno Iohanni obicerentur et ipse timeret ne in personam suam
committeretur violencia , habitu dissimulato, de Constancia fugit et Scafusam se contulit , que civitas seu opidum
NOTES EXPLICATIVES .
1. sepelitur] Le tombeau d'Alexandre V , dans l'église S. Fran- Voici, d'après Panvinio (note à Platina), l'épitaphe qui fut gravée
cesco de Bologne, a subi au XVIe et au XVIIe siècle des remanie- originairement sur ce tombeau :
ments qui en ont gravement altéré la forme primitive et la déco-
ration. Oldoino, dans les Vitae Pontificum de Ciacconio, en donne Summus pastorum Alexander quintus et omnis
un dessin qui le représente tel qu'il était après les restaurations scripturae lumen, sanctissimus ordo Minorum
exécutées en 1584. Le dessin publié par les Bollandistes (Propyl. quem dedit, et proprio Cretensis nomine Petrus ;
maii, p . 109 **) reproduit une autre restauration, de l'année 1672. migravit anno Domini MCCCCX.
JEAN XXIII . 513
erat ducis Frederici de Austria . Aliqui cardinales secuti sunt eum usque ad locum illum ; sed postmodum per
concilium quod Constancie remanserat revocantur. Domnus vero Iohannes de Scafusa ivit Friburgum , cum
proposito eundi ad terras ducis Burgundie . Sed procurante concilio , per medium imperatoris Sigismundi domnus
Iohannes capitur, et in quodam palacio episcopi Constanciensis prope civitatem in carcerem detruditur, anno
5 quarto sui pontificatus . Concilium causam fuge sue et criminum contra eum commisit certis iudicibus qui
examinarent omnia et causam instructam concilio referrent . Qui tandem retulerunt, propositis ut dicebatur et
probatis XL capitulis et ultra contra eum , quorum aliqua concernebant scandalum Ecclesie et eius incorrigibili-
tatem , quedam vero concernebant fidem . Ex quibus domnus Iohannes sententialiter de papatu deponitur et
privatur ; ipseque sententiam contra se latam approbavit . Sed post latam sentenciam , de loco ubi erat mittitur
10 custodiendus ad manus Ludovici ducis de Bavaria , qui erat de obediencia domni Gregorii XII ; fuitque domnus
Iohannes positus in castro quodam ipsius ducis vocato Haldeberg , ubi annis tribus et ultra stetit absque alicuius
Italici societate aut de suis , sed tantum custoditus per Theothonicos cum quibus tantum nutibus et signis loque-
batur, quia ipse linguam germanicam ignorabat et qui eum custodiebant italicam non noverant.
Huiusmodi privationis sentencia tantum ab illis de obediencia domni Iohannis lata fuit , quoniam de obediencia
15 domni Gregorii et domni Benedicti nullus adhuc convenerat . Et ut suam fundarent iurisdictionem ad validandam
eorum sentenciam, synodicum decretum promulgarunt per quod affirmabant concilium generale legitime con-
gregatum habere immediate a Christo potestatem : quo fundamento presupposito ipsum etiam papam concilio
subiciebant.
Privato domno Iohanne, actum est per medium Sigismundi imperatoris ut domnus Gregorius convocaret
20 similiter concilium in Constancia predicta et quod unirent se cardinales sui et ceteri de sua obediencia cum
cardinalibus et ceteris de obediencia domni Iohannis in Constancia congregatis . Quod et factum est ; misitque
domnus Gregorius domnum Karolum de Malatestis de Arimino cum pleno mandato ad pure et libere resignandum
iuri suo et papatui . Quod eciam factum est ; nam ipse Karolus in solemni sessione nomine domni Gregorii , illius
mandati vigore, expresse renunciavit ; et ipse domnus Gregorius per concilium legatus factus est in marchia
25 Anconitana . Qui Rachanati existens , ante creationem domni Martini diem obiit, et sepultus est in ecclesia
Rachanatensi .
His duabus obedienciis unitis restabat tercia, longe maior, domni scilicet Petri de Luna, pro quo reducendo ut
hoc ipsum faceret quod Gregorius fecerat, domnus Sigismundus predictus ad multas mundi partes perrexit , ad
VAR. 4 civitatem] Hic additur in quibusdam codicibus, in margine vel in textu : in insula sancti Marci prope Constantiam.
NOTES EXPLICATIVES .
1. sepultus est] Le tombeau de Grégoire XII, dans la cathédrale Cardine bis sacro pastoris conscia sede
de Recanati (dessin publié par Oldoino dans les Vitae pontificum Marchia suscepit, Racaneti Flavius ede.
de Ciacconio), portait cette épitaphe :
Maximus Ecclesiae princeps summusque monarcha Les deux derniers vers signifient que Correr remplit deux fois,
ordine Gregorius bissenus clauditur arca. sous la pourpre cardinalice, les fonctions de légat de la Marche
Hic pro pace datus caelesti munere semper d'Ancône : une fois sous Innocent VII, avant sa propre élévation
ferbuit aethereos Superis unire decenter. au pontificat, une autre fois depuis sa déposition . L'église où il
Archischisma malum, facta haec dementia Pisis, fut enterré avait pour patron saint Flavien ; on a changé Flavia-
ipse pius relevat : facta est Constantia testis. nus en Flavius, pour la commodité du vers .
514 JEAN XXIII .
regem Francie primum , deinde ad regem Anglie, deinde Narbonam, una cum oratoribus concilii , ubi eciam
convenit rex Aragonum Fernandus , qui et ipse non solum regnum suum Hispaniarum sed eciam Aragonie, quod
eciam erat de obediencia domni Benedicti , gubernabat. Fueruntque capitula conclusa et firmata, quibus inter
cetera continebatur quod deberet requiri domnus B. ut hoc ipsum faceret quod domnus Gregorius fecerat ; quod si
non fecisset , promittebant principes de sua obediencia eum deserere et concilio Constanciensi adherere . Benedictus 5
autem in castro Paniscole manens , in sua permansit sentencia, dicens ipsum esse verum Christi vicarium et
Constanciam non esse locum tutum pro celebracione concilii generalis , allegans que manu violenta facta fuerant
contra domnum Iohannem, eciam per eos qui erant de obediencia sua , et detestans in loco non securo renunciare
in manibus illorum qui impressionem fecerant. Principes vero Hispaniarum , videntes duriciem domni Benedicti,
concilio Constanciensi adheserunt , sicque per solempnem sessionem celebratam uniti sunt isti de obediencia 10
domni Benedicti ceteris de obedienciis domni Johannis et domni Gregorii .
Et tunc que gerebantur in concilio expediebantur per naciones , videlicet Italicam , Gallicam, Germanicam, His-
panicam et Anglicam ; que nationes constituebant totum concilium ; priusque in nationibus obtinebatur determi-
nacio una , deinde in generali congregatione omnium nationum concludebatur ; demum decretum fiebat super
concluso et publicabatur in sessione . Hic erat ordo et modus procedendi in concilio . Per hunc modum contra 15
domnum Benedictum inchoatus est processus per concilium et tandem sentencialiter privatus est de papatu . Non
venerant cardinales domni Petri de Luna ad concilium , sed adherebant adhuc, una cum prelatis aliquot de regno
Et completis omnibus que ad unionem perficiendam spectare videbantur , condempnata tamen prius heresi
Iohannis Wiclif et combustis duobus heresiarchis Iohanne Hus et Hieronimo eius discipulo, magistris Pragensi- 20
bus , cum iam sedes apostolica annis tribus et ultra vacasset et circa reformacionem Ecclesie non bene poterat
vacari absque papa , ob hanc causam, et ut sedes ipsa non diucius vacaret , tractare ceperunt de electione futuri
summi pontificis . Et ut debita auctoritas concilio redderetur et nullus futuram electionem calumpniari posset,
quodque electus in papam pro vero et indubitato summo pontifice apud totam christianitatem haberetur, sicque
dici posset vere datam pacem Ecclesie et antiquissimum scisma extirpatum esse per canonicam et indubitatam 25
electionem , totum concilium in hoc convenit quod quelibet nacio eligeret VI qui una cum cardinalibus presen-
tibus in concilio intrarent conclave et haberent facultatem eligendi papam una cum ipsis cardinalibus ; et qui a
duabus partibus cardinalium et a duabus partibus ex deputatis cuiuslibet nationis eligeretur in papam , ille pro
summo pontifice haberetur et teneretur .
Anno ergo Domini MCCCCXVII , die VIII novembris , cardinales , qui erant numero XXXII vel XXXIII , una 30
cum deputatis cuiuslibet nationis numero XXX, intrarunt conclave , premissis primo multis orationibus et pro-
cessionibus ut Deus inspiraret electores ad eligendum virum sanctum et ydoneum , in cuius humeris cum pace et
unitate quiesceret Ecclesia . Arbitrabantur omnes non esse facile tot nacionum diversarum homines in unam per-
sonam posse convenire , presertim cum in potestate trium personarum , trium videlicet ex sex unius nacionis esset
electionem impedire ; credebaturque non solum per dies multos sed per menses electores debere in conclavi 35
stare antequam concordarent. Fiebat omni die processic circumquaque conclave quod optime custoditum erat a
magnis dominis et prelatis . Tandem Dominus compaciens longis calamitatibus Ecclesie, manum misericordie sue
aperiens , ita electores inspiravit ut tantum tribus diebus in conclavi starent. Nam die XI novembris , quo festum
beati Martini celebratur , hora terciarum , domnus Oddo de Columna, sancti Georgii ad Velum aureum diaconus
cardinalis , tam a duabus partibus cardinalium et ultra quam a duabus partibus deputatorum concilii et ultra
5 cuiuslibet nacionis , sancto Spiritu inspirante electus est in papam. Non sufficeret lingua narrare quanto gaudio
totum concilium una cum imperatore Romanorum Sigismundo repletum sit . Publicata enim electione statim ipse
imperator conclave intrans , ad pedes summi pontificis procidens , ipsos non sine lacrimis cordis et corporis
devocionem pariter et leticiam exprimentibus osculatus est ; ipseque pontifex econtra cum lacrimis imperatorem
ad osculum pacis recipiens , eum benigne amplexatus est . Et quia in die sancti Martini fuerat electio de se facta
10 et pax Ecclesie data ac eciam unio ecclesiarum Christi subsecuta, vocari voluit Martinus papa quintus .
MARTINUS quintus , nacione Campanus , de principibus Urbis domus de Columna , electus concorditer in papam
Constancie , provincie Maguntine, ut supra narratum extitit , anno Domini MCCCCXVII° , die X1 novembris , sedit
15 modum codicis surgerent que dicenda forent . Pauca tamen de multis dicentur, per que hominis huius prudencia
et vita satis perspici poterit . Hic in iuventute liberalibus artibus erudiendus a parentibus preceptoribus liberalium
arcium traditus , evasit in virum magne commendacionis et fame . Erat supra modum humilis , gratus et dilectus
hominibus . In Perusio postea iuri pontificio aliquot annis operam dedit ; indeque plus quam mediocriter eruditus
discessit, et Romam rediens, domni pape Urbani VI referendarius factus, cum magna integritate munus illud
20 explevit . Deinde in diaconum cardinalem a papa Innocencio VII assumptus, non propterea nature condicionem
deseruit, quinimo eandem humilitatem et vivendi modum in omnibus servavit quem ab ineunte pene etate imbi-
berat, ita ut pocius remissus quam multe activitatis homo crederetur, in rebus publicis non multum se immiscens ,
nisi quantum dignitatis sue onus requirebat . Unde cum in concilio Constanciensi multe hinc inde altercaciones
propter contenciones hominum diverse obediencie insurrexissent, ipse velut equus arbiter, in nullam se parcium
25 constituit defensorem , sibi ipsi pocius vacans et aliena non querens , gratus propterea tam imperatori quam car-
dinalibus ceterisque de concilio factus . Hunc quem omnium nacionum parentem iudicabant in summum pontifi-
cem pecierunt, tanto animorum consensu et concordia ut nulla summi pontificis electio ex multo tempore maiori
votorum et animorum unitate celebrata fuerit.
Hic in summum pontificem electus , sciens se vocatum in plenitudinem auctoritatis et potestatis , omnem illam
30 remissionem et neglectum rerum preteritarum excussit ; manum mittens ad forcia , eciam alios ad honorem
Ecclesie et reipublice christiane utilitatem excitabat , somno et quieti et cibo eciam parum indulgens . Iam in
virum alterum mutatus videbatur , de eoque recte illud dicebatur : Principatus virum ostendit . Multa facilitate
omnes ad se admittens et audiens , cunctos a se letos et voti compotes aut contentos dimittebat . De prudencia
vero ipsius , que certe eximia erat , omnium idem iudicium habebatur ; perpaucosque ex Romanis pontificibus
35 extitisse ferebatur qui in consultando tam sapienter rei et racionis medium teneret , quid eciam amplecten-
dum quidve fugiendum esset ex tempore tam apte iudicaret . Secreti sui abstinentissimus fuit, ita ut perpauci
516 MARTIN V.
quid facturus esset vix unquam intelligere possent. In sermone brevis et que exprimebat sentenciis plena
erant. In cerimoniis quoque ecclesiasticis , que ad Dei cultum ad statumque summi pontificatus pertinebant,
ita se habebat ut cunctos ad summam reverenciam et devocionem provocaret . lusticie amator et nullius
acceptans personam, equa lance unicuique quod suum erat tribuebat . Talem profecto pontificem decebat Eccle-
siam Dei habere post tam longum et inveteratum in Ecclesia Dei dissidium et antiquatum scisma , qui sua boni- 5
tate, prudencia et tollerancia sciret et posset naviculam Petri que pene subversioni proxima fuerat in tranquillo
et quieto portu collocare, quemadmodum Domino adiuvante brevi tempore hic almificus et a Deo dilectus pontifex
collocavit et moriens etiam in magna tranquillitate et pace reliquit .
Post creacionem itaque suam , miraculose ut sic dixerim factam , Petro de Luna cum cardinalibus et nonnullis
prelatis sic in Panischola permanentibus , cum adhuc quidam populi Aragonie in animis suspensi remanerent, 10
decrevit, sacro Constanciensi approbante concilio , ad partes Aragonie destinare legatum de latere , domnum Ala-
mannum de Adimariis , tituli sancti Eusebii presbiterum cardinalem, nacione Florentinum , virum singularem ,
pro exequendo processu contra dictum Petrum iam de papatu eiectum , et contra ei faventes et adherentes . Qui
cum ingrederetur legacionis sue terminos , cardinales IIII prefati , videlicet Montis Aragonum, sancti Georgii,
sancti Eustachii et sancti Angeli , sic in sua dudum obediencia nominati , una cum ceteris prelatis qui remanse- 15
rant in Panischola , multum reverenter pluries sepedictum domnum Petrum de Luna requisiverunt vellet iam
facere et adimplere quod promiserat. Allegabant enim per privacionem Iohannis et renunciacionem Gregorii, per
consensum omnium fere christianorum postea subsecutum, Ecclesiam Dei iam unitam esse in persona domni
Martini ; unde non poterat amodo dubitare quod ipso cedente maneret amplius Ecclesia in scismate et quod ipse
erat ille qui per suam renunciacionem poterat indubitatam pacem dare toti populo christiano, ita ut deinceps 20
nullus scrupulus amplius posset remanere . Quod si hoc faceret, pro quo magnis precibus et cum lacrimis suppli-
cabant, sequeretur ei magna laus et meritum apud Deum , de mentibus quoque hominum omnis hesitacio tolle-
retur. Ad que domnus Petrus de Luna respondit se nolle renunciare , satagens suis commenticiis argumentis
electionem tam sanctam de domno Martino predictam improbare ; addens intellexisse multa de humilitate et
25
bonitate domni Martini et quod cum ipso bene concordaret. Videntes igitur cardinales et prelati predicti non posse
hominis cor induratum flectere , tandem ab ipso recesserunt et cum legato apostolico concordarunt et ad obe-
dienciam domni Martini , recognoscendo eum unicum et indubitatum pontificem, tandem venerunt. Cum domno
Petro de Luna remanserunt duo anticardinales , unus Cartusiensis et alius qui dicebatur domnus Iulianus de
Dobla , qui fuerat suus auditor camere . Iam eciam ab eo recesserat omnis Hispaniarum obediencia ; remanserant
solummodo rex Scocie et comes Armeniaci, qui tandem veritatem cognoscentes in plenam obedienciam domni 30
Martini venerunt . Sicque tota christianitas , Paniscola excepta , unum Ecclesie sponsum domnum Martinum tene-
bant et reverebantur .
Ecclesie unione perfecta , non tamen absque magnis laboribus tam secularium quam ecclesiasticorum principum
et in primis invictissimi Romanorum imperatoris Sigismundi , cui precipue opus hoc Deo inspirante fuit attribuen-
dum , restabat ut fieret in sacro concilio reformacio morum tam in clero quam in populo christiano . Sed cum iam 35
anno circiter quarto concilium in civitate Constancie perstitisset cum multo prelatorum et ecclesiarum particula-
rium incommodo et eciam gravi sumptu , placuit summo pontifici Martino , sacro consulente concilio, materiam
hanc reformationís in tempus et in aliud concilium differre, ita ut in proximo futuro concilio materia reformacionis
MARTIN V. 517
duceretur in medium . Et quia non omnium nacionum idem est ritus et vivendi modus, et iuxta beati Hieromini
dictum : « Quelibet provincia habundat in sensu suo » , iuxta uniuscuiusque nacionis mores in quibusdam capitulis
cum unaquaque ad quinquennium tantum domnus Martinus loco generalis cuiusdam reformacionis concordavit.
Et quoniam scisma fuerat in Dei Ecclesia introductum eo modo quo supra narratum est, ex eiusque duracione
5 multa mala in populo christiano extiterant subsecuta , nec de facili postmodum fuerat extirpatum, decretum quod-
dam contra futura scismata et de celebracione generalium conciliorum fuit promulgatum statim post domni Iohan-
nis fugam . Aliud quoque decretum ediderunt de celebracione generalium conciliorum, inter cetera hoc habens
quod a fine concilii Constanciensis ad quinquennium deberet generale concilium celebrari , et a fine illius concilii
ad septennium aliud item concilium celebraretur, a fine cuius ad decennium aliud item concilium deberet cele-
10 brari , et a fine illius ad aliud decennium , et sic de decennio in decennium generalia concilia tenerentur pro
necessitatibus Ecclesie . Quod quidem decretum generalium conciliorum sicut premittitur de tempore in tempus
celebrandorum domnus Martinus recepit, et per suam bullam approbavit. Cetera vero decreta ante eius assump-
tionem facta, quatenus fidem catholicam concernebant et non aliter similiter recepit et auctoritate apostolica
comprobavit .
15 Ut autem domnus Martinus decreto de celebrandis conciliis satisfaceret et aliud generale concilium ad
quinquennium celebraretur, XIII kl . maii publicam sessionem tenuit, in qua, sacro consenciente et approbante
concilio, civitatem Papie in Lombardia deputavit pro loco futuri concilii in dicta civitate celebrandi . Cuius quidem
deputacionis et apostolice bulle tenor talis est :
<
« Martinus episcopus , servus servorum Dei , ad futuram rei memoriam . Cupientes ac eciam volentes decreto
20 >> huius generalis concilii satisfacere inter alia disponenti quod omni modo generalia concilia celebrentur in loco
» quem summus pontifex per mensem ante finem huius concilii , approbante et consenciente concilio , deputare et
>> assignare teneatur, pro loco dicti proxime futuri celebrandi concilii supradicti, eodem approbante et consen-
>> ciente concilio, civitatem Papiensem tenore presencium deputamus et eciam assignamus, statuentes et eciam
» decernentes quod prelati et alii qui ad generalia concilia debent convocari , tempore predicto ad ipsam civitatem
25 » Papiensem accedere teneantur. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre deputacionis ac eciam
»
assignationis, statuti, decreti et constitucionis , infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc
>> attemptare presumpserit, indignacionem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum eius se
» noverit incursurum . Datum et actum Constancie , in loco publice sessionis dicti concilii , XIII kl . maii , pontifi-
>> catus nostri anno primo. >>
30
Aliam quoque sessionem, ultimam videlicet, solempni ritu celebravit presente imperatore et copiosa principum
et prelatorum multitudine, die XXII mensis aprilis, anno Domini MCCCCXVIII° , in qua, sacro approbante
concilio, illud Constanciense tam magnum et non tam memorandum quam venerandum concilium dissolvit ,
reverendissimo domno Ibaldo, sancti Viti in Macello diacono cardinali de mandato dicti domni Martini et consensu
Fuerat summus pontifex Martinus magnis precibus exoratus ab imperatore se aliquantum temporis continere
in Germania ; domini autem Gallici precabantur ut proficisceretur in Galliam. Ipse vero pontifex, considerans
839
LIBER PONTIFICALIS , t . II . 63
518 MARTIN V.
totum patrimonium Ecclesie in Italia occupari per tyrannos et gentes armorum, quodque eciam urbs Romana
peste, fame et guerris diu laboraverat et pene ad internicionem redacta fuerat , compaciens sedi proprie et indo-
lens eius calamitates , tot malis in persona propria occurrere statuit et ad sedem propriam remeare decrevit . Dece-
bat enim ut facta unione in persona sua , in propria sede unicus et indubitatus Christi vicarius et legitimus Petri
successor collocaretur . Recessit ergo de Constancia et iter faciens per Sabaudiam venit Mediolanum , deinde 5
Mantuam intravit anno Domini MCCCCXVIII ° , die ... novembris , ibique curiam suam tenuit mensibus circiter IIII .
Anno vero Domini M° CCCC °XIX , tercia februarii , de Mantua recessit et per Ferrariam transiens et Romandiolam ,
venit Florenciam , ubi curiam tenuit mensibus XVIII . Non enim per Bononiam transire voluit , quoniam tunc
rebellis erat Ecclesie populus Bononiensis seque a dominio Ecclesie post privacionem domni Baldasaris Cosse
subtraxerat et in sua rebellione usque tunc perdurabat . Causa vero cur potissimum se ad civitatem Florentinam 10
contulit illa fuit quia Brachius de Montone totum ducatum Spoletanum et patrimonium beati Petri una cum
civitate Perusina et multis aliis civitatibus , castellis et terris , occupabat , sibique eciam confederaverat multos
tyrannos et armorum capitaneos . Quibus sic per tyrannidem occupatis , non erat ipsi domno Martino ad Urbem
ad quam proficisci proposuerat tutus accessus . Erat autem per id tempus Brachius de Montone valde potens et
armis et terris et multum amicabatur populo Florentino . Per hanc ergo occasionem , ut mediatoribus Florentinis 15
Brachius terras Ecclesie restitueret et tutum iter ad Urbem pontifici faceret , Martinus ad civitatem Florencie
divertit . Ubi cum Brachius in sua duricie persisteret et terras Ecclesie restituere recusaret, beatus pontifex ad
arma spiritualia recursum habens , contra eum in forma iuris processit, ipsumque in publico concistorio excom-
municavit, et in terris quas occupabat interdictum posuit , ducemque Spoletinum comitem Antonium de Urbino
creavit . Unde Florentini hoc videntes , se mediatores pacis constituerunt inter domnum Martinum et Brachium 20
occupatorem, tandemque pax firmata extitit , et Brachius ad pedes domni Martini veniam postulaturus accessit ,
magnam partem terrarum Ecclesie quas occupabat relaxavit et insuper contra Bononiam rebellem Ecclesie potenti
manu se convertit , ut eam in potestate domni Martini revocaret . Pro qua expedicione creatus est tunc legatus de
latere domnus Gabriel Condolmario , tituli sancti Clementis sancte Romane ecclesie presbiter cardinalis , postea
Eugenius papa IIII ; cum quo Brachius contra Bononiam perrexit, et tandem in potestatem Ecclesie civitas ipsa 25
redacta est .
Martino itaque Florencie existente , venerunt personaliter Florenciam quatuor illi cardinales de obediencia olim
Petri de Luna cum magna comitiva prelatorum et cortesanorum Hispanorum , ad numerum fere sexcentorum
equorum, in valde decenti apparatu ; qui in publico concistorio cum magno gaudio a papa et a tota curia suscepti
sunt. Quorum tres erant diaconi cardinales , videlicet sancti Georgii , sancti Eustachii et sancti Angeli ; quartus 30
Erat per id tempus domnus Baldasar Cossa adhuc in carceribus apud Heldeberg , in manibus comitis palatini
carceratus , in Germania . Pro eius relaxacione quidam cives Florentini , penes quos magna domni Baldasaris pecunia
fore dicebatur , agere ceperunt apud beatissimum pontificem pro liberacione prefati domni , rogantes partes suas
interponeret ; quod et fecit . Misit enim legacionem ad comitem palatinum , persuadens ei ut domnum hunc rela- 35
xaret . Ipse vero acceptis primo triginta milibus ducatorum quibus se domnus Baldasar redemit, eum tandem e
VAR. - 27 Martino --regularis om. cod . Barberinus XXX, 165 , sed supplevit in margine altera manus .
MARTIN V. 519
carceribus dimisit . Qui cum iter faceret ad Italiam , pergens per Lombardiam ut veniret Florenciam recta via, ad
terras domni Petri de Rossis Parmensis districtus pervenit. Ibi domno Baldasarri nunciatum extitit insidias sibi
parari in via , et si progrederetur ulterius , sibi futurum fore ut iterum caperetur et carceri manciparetur . Hoc
intellecto domnus Baltassar, duobus tantum sociis comitatus, noctu de loco ubi hospitatus erat surrexit, et
5 auxilio dicti domni Petri de Rossis qui sibi antea amicabatur, clam nunciis pape eum comitantibus fugam peciit ,
seque tandem contulit in potestatem domni Thome de Campo Forgosio , Ianuensium ducis, cui et in cardinalatu
et in papatu per multa retro tempora amicus et servitor extiterat . Vulgata domni Baldassaris fuga, cum esset
homo alti cordis et unus fuerat de contendentibus de papatu , creditum est a multis periculum aliquod imminere
Ecclesie, quasi per hanc fuge occasionem scisma redintegrari deberet . Non defuerunt eciam qui eidem persuade-
10 rent ut tentaret fortunam et iterum pontificatum arriperet . Sed Deus opus unionis tot periculis comparatum
deserere nolens , domni Baldassaris animum inspiravit ut personaliter veniret Florenciam . Venit ergo cum magna
tocius populi Florentini et Romane curie expectatione , et ad domni Martini pedes procidens eum verum et
indubitatum summum recognovit pontificem, et omnia que circa pontificis electionem gesta fuerant, quantum
in se erat, approbando et ratificando suscepit. Mira profecto res hec visa est omnibus et Dei manu fabricata , ut
15 homo in summo rerum fastigio constitutus , de papatu deiectus, in loco libero et ubi plurimum diligebatur et po-
terat positus, hoc faceret ; quod multi ex cardinalibus qui fuerant de obediencia domni Petri de Luna vix siccis
oculis inspicere potuerunt. Hac humiliacione et recognicione peracta per domnum Baldassarem, decursis diebus
aliquot, domnus Martinus eum episcopum cardinalem Tusculanum creavit ; sicque usque in diem obitus eius inter
cardinales sancte Romane ecclesie sedit. Post aliquot vero menses idem domnus Baldassar Florencie moritur et
Dum papa sic Florencie moraretur, venerunt oratores imperatoris Constantinopolitani, petentes velle uniri
Romane ecclesie . Quos papa benignissime suscepit atque legatum apostolice sedis pro hoc creavit domnum
Petrum de Fontesicum, cardinalem sancti Angeli , Hispanum , virum per omnia doctum . Sed premisit papa Cons-
tantinopolim fratrem Antonium de Massa, ordinis Fratrum Minorum generalem ministrum , ad explorandum
Appropinquabat tempus quo beatissimus pontifex Martinus sedem suam Romanam peteret. Sed pro memoriali
perpetuo Florentinorum voluit ante eius discessum civitatem honore metropolitico decorare . Cum enim habuisset
episcopum ab ipsa pene origine civitatis , episcopatum erexit in archiepiscopatum, eique subiecit et suffraganeos
fecit episcopatum Vulterranum et Pistoriensem . Consecravit eciam manibus propriis altare Sancte Marie Novelle ,
30 ordinis Predicatorum , ubi continue dum Florencie foret moram traxit, ibi indulgencias tribuendo .
Et dum iam omnes difficultates sustulisset quibus iter suum ad Urbem retardabatur, tandem de Florencia dis-
cedens, in crastinum Nativitatis Domine nostre versus Urbem profectus est, quam cum Romanorum omnium in-
VAR.-- 5 auxilio -am.cabatur Barb. in marg. -- 21-27 venerunt- Florentinorum Barb . in marg. - 32 quam-MCCCCXXI Barb.
in marg.
NOTES EXPLICATIVES .
1. tumulatur] Son tombeau se voit encore dans le Baptistère de IOANES QVODAM PAPA
Florence ; il a la forme d'un lit funèbre, sur lequel repose la sta- XXIII OBIIT FLORENTIE A
tue couchée du pontife . Entre les rideaux de bronze qui l'enca- NO DNI MCCCCXVIIII XI
drent pend un chapeau de cardinal. Voici l'épitaphe : KALENDAS IANVARII
520 MARTIN V.
credibili leticia et singulari applausu intravit XXII septembris anni Domini MCCCCXXI . Invenit civitatem Romanam
pacificam, sed ita inopia laborantem ut vix pre se civitatis faciem ferret ; omnis cultus , omnis ornatus , propter mala
quibus afflicta fuerat ab ipsa recesserat. Compassus pius pastor civitati sue , omnem modum quo restaurari posset
adhibuit ; et tandem per pontificis studium de tempore in tempus sic convaluit , ut inter primores Italie civitates
quoad opes et cives egregios verissime pontificatus sui tempore computari potuerit ; meritoque eciam non modo ;
De mense vero novembris anni sequentis , in vigilia beati Andree , flumen Tyberis extra alveum suum egres-
sus , a Campo Flore per viam pape et Parionis , per portam Flamineam ingrediens et usque ad sancti Marci eccle-
siam se extendens Urbem inundavit . Templum Pantheon aqua repletum est usque ad altare maius ; dumque aqua
sic ad staturam fere duorum hominum excrevisset, navigareturque per vicos quos aqua Tyberis repleverat , tan- 10
dem post duos dies siccate sunt aque et Tyber ad proprium alveum regressus est, non sine multo Romanorum
Venit futura estate Romam rex Ludovicus , filius quondam Ludovici regis , pro titulo regni Sicilie , quem et a
domno Martino impetravit, cum subscriptione cardinalium tunc presencium in curia . Qui rex adoptivus factus
regine lohanne II putabat per hanc viam consequi posse pacifice regni Sicilie gubernacula ; sed studio parcium 15
Appropinquabat tempus quinquennii infra quod in Papia , iuxta bullam suam et decretum Constanciensis con-
cilii , debebat beatissimus pontifex celebrare concilium , quod et ipse ante discessum suum de Constancia solempniter
indixerat . Actum est ergo secreciore consilio cum fratribus ut pontifex ipse premitteret aliquos ad civitatem Papie
predictam , qui concilium illud inchoarent, ipse vero cum cardinalibus iniciato concilio sequeretur. Destinavit ita- 20
que pro hoc presidentes suos numero quattuor , videlicet Petrum Donatum , archiepiscopum Cretensem , nunc vero
episcopum Paduanum ; Iacobum de Camplo , episcopum Spoletanum ; Petrum , abbatem de Rosacio, Aquilegien-
sis diocesis , referendarios suos, et fratrem Leonardum de Florencia , generalem magistrum ordinis Predicatorum .
Qui ad civitatem Papiensem accedentes , neminem fere invenerunt, preter duos abbates de Burgundia , qui illuc pro
celebracione prefati concilii iam convenerant . Statuta tamen die presidentes ipsi una cum his qui aderant, convo- 25
catis eciam prelatis circumvicinis , in Dei nomine concilium inchoarunt , et in prima sessione missam celebravit
reverendus pater domnus Andreas episcopus Poznaniensis , et sermocinatus est magister Iohannes de Ragusio , or-
dinis Predicatorum . Sicque per multos dies steterunt, paucis adhuc comparentibus . Supervenerunt tandem ex An-
glia prelati et abbates aliquot, cum quibus vix aliquid fieri poterat , quoniam concilium carebat partibus suis , eum
videlicet constituentibus . Nam de nacione Germanica nullus venerat , et de nacione Gallicana erat episcopus unus 30
tantum , videlicet Ambianensis , qui de episcopatu Constanciensi in Normandia litigabat . Et licet forte cum his paucis
qui aderant potuissent multa expediri , tamen parvi momenti cognoscentes fore quod esset licet forte iuridice a
paucis stabilitum , decreverunt adhuc modicum absentes prestolari . In hac itaque expectatione stantibus tam
presidentibus pape quam ceteris paucis , supervenit Papie grandis pestis , que compulit presidentes ad transferen-
dum concilium ad alium locum tutum et sanum. Habitaque super hoc consultacione , de communi omnium ibi 35
VAR . -- 7-16 De mense-secessit Barb . in marg . - 26 et in- Predicatorum Barb. in marg . - 30 Nam-litigabat Barb, ..
in marg .
MARTIN V. 521
congregatorum concordia in solempni sessione translatum est tandem concilium de Papia ad civitatem Senarum,
in quo loco maior multitudo convenit ex omni nacione quam Papie convenisset .
Per idem tempus domnus Alfonsus Aragonum rex infensus erat domno Martino pro eo quod titulum regni Si-
cilie ad quod aspirabat ab ipso habere non poterat . Erat eciam eidem domno Martino Brachius de Montone effec-
5 tus inimicus ; qui ruptis federibus pacis eciam Ecclesie velud publicus hostis inimicabatur . Misit igitur rex Al-
fonsus ad concilium Senense militem quendam, oratorem suum ; qui cottidie secretas practicas habebat cum
quibusdam de concilio de ducenda synodo in longum , et quasi vellent iterum per distortas vias introduci facere
causam Petri de Luna adhuc superstitis in Paniscola existentis , qui de papatu fuerat eiectus . Hec perpendens dom-
nus Martinus et intelligens quam perniciosum effectum hec concilii protractio parere poterat per hec machina-
10 menta, cum iam aliqua decreta fidem concernencia in eodem concilio fuissent publicata , mandavit synodum dis-
solvi, prius tamen electo et deputato loco ubi haberet generale futurum concilium celebrari . Presidentes itaque
una cum prelatis omnium nacionum civitatem Basiliensem provincie Bisuntine concorditer deputarunt pro loco
futuri concilii ad septennium celebrandi. Per hunc modum et concilio Senensi et machinationibus volentium ite-
rum scisma suscitare finis impositus est .
15 Hic beatus pontifex , anno secundo sui pontificatus, per manum domni Petri sancte Marie in Cosmedin dia-
coni cardinalis coronari fecit in reginam Sicilie domnam Iohannam secundam, sororem olim Ladislai regis ; que
tempore succedente Alfonsum predictum, regem Aragonum, in filium, ut prediximus, adoptavit, cum naturalibus
et legitimis filiis regina careret ; in eaque domus nobilis de Durachio extincta est. Eundem tamen regem Alfon-
sum regina prefata publice proposita causa postmodum abrogavit et Ludovicum filium Ludovici regis Sicilie a
20 domno Alexandro V et Iohanne XXIII de regno investiti in filium adoptavit . Non desinebat Brachius de Montone
Ecclesiam multipliciter vexare et se de regno Sicilie et precipue civitate Aquilana , quam multipliciter obsidebat,
intromittere ; contra quem domnus Martinus exercitum paravit . Sed Deus de celo victoriam ministravit foventi
partem iustiorem . Victus enim est Brachius in campo prope Aquilam, captus et interfectus, corpusque eius Ro-
mam delatum et extra portam sancti Laurencii in loco prophano sepultum . Per hanc victoriam magna domno
25 Martino felicitas accrevit et summa quies omnibus terris Ecclesie. Nam tyranno hoc extincto civitates omnes
quas detinebat in potestatem ecclesie Romane pervenerunt, inter quas fuere Perusium, Tudertum , Assisium ,
innumerabiliaque alia castella et oppida munitissima. Multique preterea tyranni et occupatores terrarum Ecclesie
Hac igitur victoria parta et terris huiusmodi in dominio Ecclesie existentibus , decrevit almifluus pontifex pace
30 a Deo sibi de celo parta frui et ab armis penitus abstinere . Sicque omnes eius nomen reverebantur et timebant ;
nullus erat viarum abscisor , nullum peregrinis in via prestitum impedimentum ; die noctuque hominibus secu-
rum iter erat et cum bonis et rebus suis in nemoribus velut in civitatibus aliquando transeuntes habitabant ; tan-
taque erat tranquilitas , tantaque fertilitas , tantaque eciam in omnibus terris Ecclesie pax ut Octaviani principis
tempora venisse crederes .
35. Hic ad armatam Boemie heresim extirpandam , que omnem pene Germaniam timore perculsam tenebat , in
manu forti et potenti destinavit primo domnum H. cardinalem tituli sancti Eusebii , deinde domnum B. cardina-
VAR. -
22 foventi part. iust. Barb. in marg . 36 primo-vero Barb . in marg.
522 MARTIN V.
lem Placentinum , postmodum vero domnum Iulianum cardinalem sancti Angeli, apostolice sedis legatum ; qui
pro tunc, non tamen culpa sua , sed ignavia pocius catholicorum , hereticorum potenciam et seviciam nimium per-
timescencium , parum profecit.
Hic a Deo dilectus pontifex multas ecclesias Urbis reparavit . Nam porticum sancti Petri , que ruinam minaba-
tur, ex integro magna impensa reedificavit . Pavimentum quoque navis medie Lateranensis ecclesie sumptuose 5
valde fecit construi lapidibus porphireticis et serpentinis ; eandem eciam navim de novo preciosis figuris et mira
arte fabricatis ex parte pingi procuravit , sed morte preventus compleri opus non potuit . Palacium eciam basi-
lice XII Apostolorum, in loco quo magno tempore habitavit, quasi ex novo construxit. Ad eius imitacionem om-
nes pene sancte Romane ecclesie cardinales eorum titulos ruine pene proximos repararunt et ad magnum ornatum
usque perduxerunt . 10
Hic papa ordinacionem fecit nonnullorum sancte Romane ecclesie cardinalium, inter quos nepotem suum,
Interea Petrus de Luna, in Paniscola, ut sepe dictum est, moram trahens et usque ad ultimum vite spiritum in
sua duricie persistens , diem clausit extremum . Ipso defuncto , duo anticardinales qui ei adheserant , quos supra
nominavimus , novum conflare idolum aggressi sunt . Nam quendam Egidium Munionis , canonicum Barchinonen- 15
sem , genere nobilem , elegerunt, et non sine voluntate Alfonsi Aragonum regis moderni , qui adversabatur domno
Martino pro eo quod titulum regni Sicilie impetrare non poterat, et ipse Egidius prophanacioni de se facte con-
sensit, voluitque Clemens VIII appellari . Creavit cardinales et reliqua fecit que per summos pontifices consueta
sunt fieri. Tandem de consensu domni Alfonsi regis Aragonum predicti , reconciliati domno Martino, in cuius pa-
tria et regno erat castrum Paniscole , domnus Martinus ad partes illas domnum cardinalem P. de Fuxo misit apos- 20
tolice sedis legatum , in cuius manibus ipse Egidius suo pretenso pontificatui sponte resignavit, quem postea in
episcopum Maioricensem domnus Martinus promovit . Ceteri autem cardinales ab ipso creati omnes libere cesse-
runt . Duo vero anticardinales olim Petri de Luna qui hunc antipapam creaverant, in sua duricie permanentes , ab
ipso domno cardinali de Fuxo capti sunt et duris carceribus mancipati . Sicque ex omni parte scisma tam lon-
25
gum et horrendum studio huius pontificis , Deo adiuvante , extinctum est.
Habebat hic beatus pontifex duos fratres ex utroque parente tempore sui pontificatus , domnum videlicet
Iordanum, principem Salernitanum , et Laurencium , comitem Albi . Erat domnus Iordanus grandior natu , quem
ut patrem racione etatis pontifex ipse colebat, et Laurencius minor erat etate , ipseque domnus Martinus medius
inter eos . Contigit fratrem maiorem ex acutissima peste infirmari ; et cum morti proximus foret, nequivit se
pontifex continere quin fratrem omni timore pestis abiecto antequam obiret videret , visitaret, alloqueretur, et 30
manu tangeret, et per magnum spacium cum eo continuo christiane exhortando remaneret ; quod certe grandis
immo excessivi amoris signum ab omnibus extitit iudicatum ; et quod paucissimi , eciam privati , homines
fecissent, ipse pontifex nimio fratris amore devictus ex fraterna pietate intrepide facere aggressus est . Cuius
mortem postea ita pacienter tulit ut de se cunctis spectaculum simul et exemplum preberet . Alter eius frater dum
in turri quadam igne casu inopinato absumptus foret , mane antequam celebraret (instabat enim dies solempnis) 35
novum istud tam inopinatum et casum tam miserabilem quidam domestici ei nunciarunt . Quo intellecto non
dimisit propterea publice divina eciam siccis oculis celebrare , sed quieto et placido, ut videbatur, animo omnem
misse solempnitatem explevit . Erat enim homo constantis et integri propositi , quique ad omnia adversa paratum
iam animum haberet.
Cum vero Deus statuisset post tot bene gesta domnum Martinum ad eternam vitam vocare , circiter finem
5 mensis februarii anni Domini MCCCXXX , ex apoplexia iam sumpto prandio infirmatus est, et nocte sequenti
paulo ante diem hic beatissimus et omni evo semper memorandus pontifex Deo animam reddidit, etatis sue , ut
ferebatur, anno LXIII . Cuius quidem mors non modo populum Romanum sed universos Christi fideles magno
dolore confecit. Dimisit tamen Ecclesiam ab omni prorsus scismate liberam et ab omni strepitu bellorum in
felicissimo statu quietam ; nec erat christianus princeps qui eam in summo honore et cultu pariter non haberet.
10 Corpus eius terre, ut ipse in vita mandaverat, in ecclesia Lateranensi sepultum est , ante capita apostolorum
Petri et Pauli ; ut quorum tenuerat semper memoriam et pro quorum semper honore pugnaverat, ipsi apud Deum
NOTES EXPLICATIVES .
1. sepultus est] Le tombeau de Martin V, vaste dalle de bronze MCCCCXXXI DIE XX FEBRVARII TEMPORVM SVORVM
avec l'image couchée du pontife en relief, se voit encore à l'en- FELICITAS . La date y est conforme à notre manière de comp-
droit indiqué ici. On y lit l'inscription : MARTINVS PP V · ter ; dans le texte ci-dessus, on indique l'année 1430, suivant l'usage
SEDIT ANNOS XIII . MENSES III DIES XII · OBIIT ANNO de la curie, qui commençait l'année au 25 mars.
X
APPENDICES .
Je crois devoir joindre ici deux séries de vies des papes du XIV-XVe siècle , qui, dans certains manuscrits , se
La première (Appendice I) est empruntée au Vaticanus 5623 , du xviº siècle. Les cinq premières notices , celles
de Benoît XII , Clément VI , Innocent VI, Urbain V et Grégoire XI , sont inédites . Les autres, jusqu'à Martin V,
ont déjà paru dans les Scriptores de Muratori , t. III , partie 2 , sous la rubrique ex cod. Vaticano . Le manuscrit
est très défectueux , très irrégulier dans son orthographe. J'ai supprimé constamment la diphtongue ae et rétabli
l'orthographe domnus pour dominus , quand ce mot ne signifie pas seigneur de... Les bévues manifestes sont cor-
rigées tacitement ; quand il peut y avoir un doute quelconque, la variante est notée .
La seconde série (Appendice II) , complètement inédite, va d'Urbain VI à Pie II . Je la publie d'après le Val-
licellanus C 25 , du xvi ° siècle , en suivant le même système de correction que pour la série précédente, sauf que la
diphtongue ae a été maintenue partout, le manuscrit étant ici constant avec lui - même .
LIBER PONTIFICALIS , t. II . 64
I
BENEDICTUS XII , qui anno Domini MCCCXXXIIII' , mensis decembris die IIII , mortuo papa fohanne per Spiri-
tum sanctum in spatium duodecim dierum electus , postea in festo Natalis Domini sequentis consecratus . Item
Iacobus Fornerius vocabatur ; primo de ordine Cisterciensi fuit, de provintia Tholose natus . Tempore istius
Armenia destructa est per Sarracenos qui fuerunt super eam bene duobus annis.
5 Anno Domini MCCCXXXVI, de mense augusti , serenissimus rex Hugo Ierusalem et Cipri secundus³ misit contra
4
Turcos XII galeas et pamphillas XII armatas , quibus damnum maximum fecit ; multi fuerunt mortui ex eis . Et
anno sequenti , de mense iulii , misit aliam armatam XXI galearum et alia vasa quamplura ; et ab ista armata
secunda mortuus est et captus dominus illorum Turcorum inter alios . Mortuus est papa predictus anno Domini
40 CLEMENS sextus , natione // anno Domini MCCCXLII , de mense maii , electus fuit et consecratus eodem
mense. Hic fuit monachus niger et abbas, et ad petitionem regis Francie factus est cardinalis . Iste ordinavit
in consistorio anno eius secundo, mensis ianuarii die vigesima septima, ut annus iubileus esset in quinquage-
simo anno sicut erat in centesimo , et dedit indulgentiam a pena et culpa quibuscumque ad expugnandum Turcos .
Et serenissimus rex Hugo secundus Ierusalem et Cipri primus ... armatam galearum suarum , super quas misit capi-
45 taneum nobilem militem domnum Bellianum de Ybellino ; et cum galeis Venetorum et Hospitalariorum fecerunt
maximum damnum Turcis in quatuor mensibus. Et postea papa misit patriarcham Constantinopolitanum cum qua-
tuor galeis , ubi domnus Martinus Zacharie fuit capitaneus , adiunctis cum galeis Venetorum et Hospitalariorum ,
ubi capitaneus domnus Petrus Zeni et galeis Cipri et Hospitalis sancti Iohannis ; et tantum fecerunt quod male erat
Turcis . Anno Domini MCCCXLV , de mense decembris , die XXVII , prelium magnum fuit contra Turcos, et capto
20 castro Smirne per Francos fugati sunt ; et occisi bene sunt sexcentum Turci . Sed post hec acta, in quadam ecclesia
prope dum patriarcha celebraret, venerunt ipsi Turci et occiderunt patriarcham. Domnus Martinus Zacharie ,
domnus Petrus Zeni , decollati fuerunt et eorum capita portaverunt Turci et combusserunt apud galeas Cipri .
VAR. -- 1 MCCCXXX ― - 4 Germania --- 10 VI] septimus - 14 primus ] aliquid deesse videtur 20 Smirne] Sinurre
NOTES EXPLICATIVES.
1. En réalité, Benoit XII fut êlu le 20 décembre 1334 et cou- biographe porte beaucoup d'intérêt à l'histoire de ces régions .
ronné le 8 janvier 1335. Il mourut le 25 avril 1342. Toutes les da- 3. secundus] Hugues IV de Chypre, mais II de Jérusalem et
tes données ici sont inexactes . Chypre.
2. Armenia] Je corrige ici le manuscrit qui porte Germania ; 4. pamphillas] Espèce de navires.
il s'agit évidemment du royaume arménien de Cilicie : le
528 APP . I. - INNOCENT VI , URBAIN V, GRÉGOIRE XI.
Post illud martirium domnus papa predictus predicavit crucem contra Turcos et populus infinitus contra eos
venit.
INNOCENTIUS sextus , natione Lemovicensis , olim summus penitentiarius , fuit electus anno Domini MCCCLII ,
die XVIII mensis decembris . Tempore huius ecclesia Romana ... suum regem dominum etiam temporalem in
partibus Italie acquirere incepit per divinam gratiam , propter industriam ac sagacitatem domni Egidii de His-
pania , per dictum domnum papam de Avinione ad partes Italie pro recuperando terras Ecclesie in suum legatum
URBANUS quintus electus fuit in Avinione, anno Domini MCCCLXII , die XIII'mensis septembris , que fuit dies
Martis, ipso tunc existente abbate Sancti Victoris de Marsilia , et erat missus ad partes Italie pro ecclesia Romana .
Tempore istius multum crevit nomen Ecclesie in Italie partibus , domno Egidio de Hispania legato existente, 10
eo quod quidam miles domnus Thomas de Obicis de Luca , capitaneus Ecclesie per prefatum legatum factus ,
in tribus millibus equitum pugnavit cum domno Iohanne Acuto Anglico , tunc inimico Ecclesie , habente VII
millia equitum , in campo Aretino , prope civitatem, et cepit dictum domnum Iohannem capitaneum et omnes
gentes suas et equos ita ut nullus evasit . Quam ob rem omnes terre Ecclesie se dederunt et miserunt claves
15
cardinali predicto , qui in Bononia morabatur .
Iste etiam
. papa gratia divina venit Romam, et ibidem capita beatorum apostolorum Petri et Pauli multo tempore
occultata per ipsum inventa sunt. Sed antequam Romam pergeret , in portu Corneti cum gaudio ingenti applicuit ,
et ibidem domnus Egidius de Hispania qui terras predictas cum magna iustitia et pace gubernaverat, ipsas
terras et omnia fortilicia libere eidem domno pape primitus pedis osculo facto assignavit , et tunc cessavit legatio
dicti domni Egidii . Hoc fuit de mense iunii anno Domini MCCCLXVII . Qui domnus Egidius de mense augusti 20
tunc proxime sequentis decessit Viterbii in Bel Reposo , et suum corpus fuit portatum cum magno honore Assi-
sium , et in ecclesia sancti Francisci , que ecclesia est apud Fratres Minores , honorifice in capella propria ipsius
domni Egidii extitit tumulatum .
GREGORIUS undecimus electus fuit anno Domini MCCCLXX , de mense decembris . Tempore electionis istius 25
Ecclesia multum exaltaverat in dominando et quasi omnia melius sibi prosperabantur ; sed per extorsiones illicitas
et mala regimina prelatorum et aliorum rectorum, et quia negatum est aliquandiu stare , exorta discordia inter
dictos prelatos et comune Florentie , et facta per dictum comune liga cum multis tirannis exosis dicte Ecclesie
et cum Tuscia et seminatis zizaniis inter populos terrarum Ecclesie, et ostensa dictis populis luna pro sole , cum
eis omnia nova placerent et mala fierent semina pro ipsis populis , cum tanta mala et pericula eis successerunt 30
NOTES EXPLICATIVES .
1. die XIII sept. ] Le 13 septembre 1362 était bien un mardi ; mais le 12 septembre ; l'élection n'eut lieu que le 28 octobre, un ven-
ce n'est pas ce jour-là qu'Urbain V fut élu. Innocent VI mourut dredi .
APP . I. -- URBAIN VI. 529
que numquam in ipsis terris fuere similia, predicta ecclesia omnes suas dictas terras et fortilicia perdidit . Pre-
dictus vero papa tempore maioris rebellionis venit Romam ; et volendo omnia sedare et pacem cum inimicis facere ,
sicut Deo placuit, dum ista ducebantur ad finem , decessit anno Domini MCCCLXXVIII , de mense martii .
URBANUS sextus , natione Neapolitanus , dum esset archiepiscopus de Barro, electus fuit Rome anno Domini
5 MCCCLXXVIII , de mense martii , et sedit annis XI mensibus VI . Tempore vero electionis istius , Romani vene-
runt armati ad sanctum Petrum, quorum officiales erant Banderenses , et cardinalibus in conclavi existentibus
papam Romanum petierunt vel Italicum . Cardinales vero simulaverunt cardinalem Sancti Petri Romanum eligere ,
et demum canonice procedentes dictum archiepiscopum Barensem concorditer in papam elegerunt et per mun-
dum regibus omnibus christianis litteras manibus ipsorum de vera electione destinarunt. Post vero coronationem
10 dicti Urbani qui nimis severus videbatur in correctione simonie et lascivii , simulantes fugere aerem grossum
in estate, cardinales Anagniam in Campania iverunt, demum ad civitatem Fundanam de consensu Iohanne regine
antique de Neapoli cardinalem Gebennensem in antipapam elegerunt, qui vocatus est Clemens septimus .
Papa vero Urbanus hec sentiens, cum cardinali Sancti Petri predicto qui remanserat primam ordinationem fecit
et creavit cardinales ; demum reginam antedictam regno privavit et substituit Carolum de Pace regem Neapolis .
15 Qui Carolus rex primo antipapa fugato in Provintiam , cum paucis gentibus XL lanceorum Neapolim intravit et
dictam reginam obsessam in castro Novo post aliquot menses captivavit cum mille quingentis lanceis, ibidemque
mortua est. Demum post captam reginam domnum Octonem de Brunswich , maritum dicte regine, inter Neapolim
et castrum Sancti Hermi² captivavit cum mille quingentis lanceis . Hoc nuntiato pape Urbano, ipse post aliquos annos
Neapolim venit, ubi orta est discordia inter Urbanum papam et dictum regem Carolum, propter nepotem dicti
20 Urbani , quem dominum Capuanum facere voluit. Captivavit ergo rex dictum domnum papam aliquibus diebus , pau-
3
cis servitoribus sibi dimissis ; et facta reconciliatione, post paucos menses domnus papa ivit Piacentiam Ruczenum
simulans indignationem , et ibi fecit processum contra dictum regem . Qui rex hec sentiens cum magnis gentibus
papam in dicto Ruzeno obsedit per plures menses , et in dicta obsidione domnus papa VII cardinales qui conspi
rarunt contra eum cepit, ad tormentum posuit et carceravit . Et ibi etiam domnus papa secundam ordinationem
25 cardinalium fecit , et facta ordinatione domnus Raymondus de Blasio , filius comitis Nolani qui postea erat princeps.
Tarenti , vocatus a domno papa licet esset eius inimicus, accepto pretio dictum domnum papam de obsidione
liberavit, et eum cum cardinalibus liberum ad terram maritimam duxit. Deinde domnus papa cum omnibus
suis cum galeis Ianuensium Ianuam venit, et eum Ianuenses honorifice receperunt . Ibi V cardinales captivos
duobus relaxatis occulte interfici fecit ; ibidem per annum et ultra remansit . Demum dictus domnus papa Lucam
30 venit et ibi mensibus sex stetit ; et deinde Perusium ivit et aliquibus mensibus stetit . Postmodum fingens se ire
VAR. - 2 sedere 3 sic MCCCLXXVII . 7 vel om. 13 predicti 20 quem ] qui et - dictum ] dns
NOTES EXPLICATIVES .
1. de mense martii] L'élection eut lieu , en réalité, le 13 avril . lendemain . Elle fut assassinée par ordre du vainqueur, non à Na-
2. castrum s..Hermi] Le château Saint - Elme . - Il y a ici quel- ples, mais à Muro, l'année suivante.
ques inexactitudes. La bataille où Othon de Brunswick fut fait 3. Piacentiam Ruczenum] Je ne vois pas d'où vient cette étrange
prisonnier eut lieu le 25 août 1381 : la reine ne se rendit que le leçon. Il est sûr qu'il s'agit ici de la ville de Nocera.
530 APP . I. --- BONIFACE IX .
Romam versus Campaniam ivit, volens iterum ire Neapolim . Et dum esset in Ferentino , pro saniori consilio
Romam petiit, ubi a Romanis honorifice susceptus est , nec ultra inde recessit .
Romani qui per Banderenses regebantur sibi sepe molesti et infesti erant , et pluries iverunt ad palatium
Tempore eiusdem pape domnus Carolus rex Neapolitanus vocatus a baronibus Ungarie contra voluntatem 5
regine antique Ungarie Ungariam petiit et ibi coronam regni accepit . Post paucos vero dies conspiratione an-
tedicte regine , comitum et aliorum plurium , per quendam Ungarium in publico parlamento ense in capite
vulneratus est ; nec fuit vulnus ad mortem , sed ductus ad quamdam turrim sive locum fortem sub simulatione
liberationis , post aliquos dies veneno extinctus est et insepultus remansit , quia adhuc excommunicatus erat per
dictum domnum Urbanum papam , et in ecclesia in capsa aliqua positus est ut ab omnibus publice videatur. 10
Obedientes fuerunt domno pape Urbano Italia , Alamania , Anglia , Ungaria, Boemia , Polonia , Sicilia et Portuga-
lia ; fuerunt scismatici cum antipapa Francia, Hyspania, Aragonia et rex Castelle . De mense octobris idem domnus
papa Urbanus vita est functus et sepultus in basilica sancti Petri in concha marmorea que post eius obitum
constructa est per domnum Martinum Brochanum , consanguineum , cardinalem et camerarium eiusdem pape
Urbani. 15
1
BONIFACIUS IX, natione Neapolitanus , nobilis de Thomacellis , factus papa anno Domini MCCCXC , sedit annis
XIIII , mensibus IX . Hic tempore Urbani pape venit Romam ; quem dictus Urbanus primo fecit acolitum , deinde
diaconum cardinalem sancti Georgii ad Velum aureum , et in Luca fecit eum presbiterum cardinalem tituli
sancte Anastasie . Deinde incurrit indignationem, et nisi dictus Urbanus morte preventus esset, eum capello
privasset . Hic quinque annos vixit sine aliqua prosperitate ; Viterbium perdidit quod tenebat . Hic in prima sui 20
ordinatione quinque cardinales fecit et duobus ab Urbano predecessore suo capello privatis capellum restituit .
Hic multum molestatus fuit a Romanis ; nam plures Banderenses cum populo armato ad palatium venerunt et de
camera paramenti pape canonicos sancti Petri violenter traxerunt , qui in venditione basilice sancti Petri consen-
tire nolebant . Papa demum vocatus a nobilibus ivit Perusiam et ibi sedit per annum . Sed facta concordia per eum
inter nobiles regentes et Raspantes exititios ambas partes pacificavit. Sed Raspantes fide mentita contra nobiles 23
surrexerunt, ex quibus una die LXXX sunt interfecti , ceteri vero fugati . Nocte sequenti Bonifacius papa cum car-
dinalibus Assisium fugit ; demum Romani legati cum aliqua subventione peccunie Romam papam reduxerunt ;
Hic papa ad recuperandum terras Ecclesie multas peccuniarum summas procuravit . Nam anno suo primo
iubilei ex offertorio et multis indulgentiis multa millia peccuniarum accepit . Demum nullam promotionem prela- 30
torum fecit quin primo peccuniam caperet ; deinde quia videbatur inhonestum , constitutionem fecit ut prelati
VAR. 1 concilio — 10 ecclesia < et > - 11 Sicilia] Cicilia Cecilia - 18 Gregorii - 21 capello privatis om . - 25 exitios
26 una om.
NOTES EXPLICATIVES .
promovendi primos fructus beneficiorum primo solverent, et sic Alamaniam, Angliam et alias provincias obe-
dientes pro maiori parte peccunia vacuavit . Finaliter beneficia minora in Alamania secundo et tertio in paucis
diebus pro peccuniis dedit ; ex qua re prelati Anglie ut beneficia minora a papa non impetrarentur constitutionem
fecerunt. Dictus papa non signavit supplicationem quin ad minus ducatum reciperet. Multum ditavit omnes con-
5 sanguineos suos et maxime matrem et fratres . Regnum Apulie restituit Ladislao , filio regis Caroli per Urbanum
predecessorem suum privati . Coronavit dictum Ladislaum , qui solum civitatem Gaietanam tenebat, manu cardi-
nalis Florentini quem Gaietam legatum cum gentibus armorum misit, recuperavit civitatem Neapolitanam , et
in pluribus annis subsidio peccuniarum dicti pape idem Ladislaus quasi omnes provincias regni recuperavit et
adversarium convertit in fugam. Demum idem Ladislaus subventione predicti Bonifacii pape vocatus ab Ungaria
10 ivit in Sclavoniam et accepit , legato misso dicto cardinali Florentino . Demum tractatus de rebellione in regno
Neapolitano detectus est ; ex qua re rex dimissa Sclavonia in Apuliam rediit et captivatis pluribus comitibus et
dominis dominum Sancti Severini violenter interfecit. Deinde rex ad exterminium omnium dominorum regni
Neapolitani convertit animum , et multos expulit et destruxit ; convertit etiam animum ad habendum omnia
fortilitia regni et etiam prelatorum et gravia onera peccuniarum omnibus subditis imposuit et extorsit.
15 Bonifacius papa predictus habuit hostem magnum ducem Mediolanensem de domo Vicecomitum, filium domni
Galleacii et nepotem domni Barnabonis , qui dux totam Lombardiam occupavit, et magnam partem de terris Eccle-
sie, Perusium et Bononiam . Dictus domnus papa post obitum prefati ducis Bononiam , Perusium et omnes terras
Ecclesie integre recuperavit ; finaliter Romam et Campaniam sub dominio suo subiugavit, et tota Italia eum
timebat. Leodienses tempore huius Bonifacii se levarunt in neutralitate conversi . Dictus Bonifacius obiit in fine
20 septembris et sepultus est in basilica sancti Petri, in capella beatorum Petri et Pauli. Dictus Bonifacius fecit etiam
secundam promotionem, cardinalem Aquilegensem, tituli sancte Cecilie , et cardinalem sancti Eustachii , quem
contra filium ducis predicti legatum misit et recuperavit Bononiam obsidione et pluribus annis cardinalis sancti
Eustachii antedictus Bononiam tenuit, Faventiam et Forlivum.
Anno quinto Bonifacii mortuus est antipapa dictus Clemens VII et factus est antipapa Petrus de Luna anticar-
25 dinalis, vocatus l'enedictus XIII , qui misit legatos suos anno ultimo Bonifacii , eum de cessione requirens ; sed
Bonifacius de cessione non contentus proximis diebus decessit, et ambassiatores antipape post decessum Bonifacii
•
recedentes in castro Sancti Angeli captivati sunt et castellano quinque millia florenorum pro redemptione dede-
runt.
INNOCENTIUS VII , natione Sulmontinus, factus papa anno Domini MCCCCIIII , die XVII octobris , sedit annis
30 duobus . Hic tempore Urbani pape VI factus est clericus camere ; demum factus in Anglia collector annis X,
reversus est in Italiam et idem Urbanus fecit eum archiepiscopum Ravennantem , deinde episcopum Bononiensem ,
reservato sibi archiepiscopatu in commendam . Post obitum Urbani pape remansit vicecamerarius et ad custodiam
conclavis ; et cum electus fuit Bonifacius IX, in prima promotione fecit eum cardinalem Bononiensem , tituli
sancte Crucis in Ierusalem . Hic Innocentius dum cardinalis esset fuit magne reputationis, moribus et scientia
fulgens , dilectus a dominis temporalibus et cortesanis , et maxime a Bonifacio papa qui ei omnia gravia committe-
bat ; et finaliter Bonifacius papa calculi infirmitate gravatus consistorium sibi commisit publicum et omnem potes-
tatem causarum . Hic Innocentius quotidie in cardinalatu celebravit , ieiunium et elemosinas et multa bona fecit.
Hic etiam in cardinalatu nepotem suum manu Bonifacii predecessoris sui in archiepiscopatu Ravennatensi promo-
vit. Hic tante reputationis fuit in minoribus quod a principibus populi et cortesanis futurus papa diceretur 5
et optabatur.
Factus papa Romam rebellem et turbatam (?) repperit tempore obitus predecessoris sui , et fuit principium mul-
tarum tribulationum toto tempore sui papatus . Supervenit etiam rex Ladislaus sub simulatione pacificandi papam
cum Romanis , sed oppositum fecit . Nam papa suscepit inimicum pro hospite in palatio et in burgo Sancti Petri
gentes suas, primo licentiato Muscarda stipendiario suo cum gentibus suis ut rediret Viterbium . Deinde rex honeste 10
papam captivavit et compulit eum dare sibi in vicariatu Campaniam et Maritimam, quod et ipse fecit. Deinde
rex petita licentia a papa recessit, et faciens iter per pontem Mollem, simulans ire Neapolim , intravit urbem
per pontem ad portam de Populo . Fecit ibi unum militem qui vocatus est miles Libertatis ; animavit partem Colum-
nensium qui regebant et tenebant Capitolium ut perseverarent contra papam ; deinde recessit .
Demum dicti regentes nimium infesti pape fuerunt ; mane et sero papam impetitionibus et multis inhonestis 15
molestabant ; capitula petebant a papa et obtenta non observabant , et que faciebant de sero , de mane revocabant ;
quilibet petebat suum consanguineum cardinalem . Et deductis hinc inde negociis barre levate sunt et pax facta
est . Papa deinde accepit coronam ; et iterum tumultus et infestatio Romanorum secuta est per plures menses.
Deinde papa fecit creationem cardinalium numero XI , ex quibus fecit quinque Romanos, unum de Ursinis, unum
de Columna , et tres de populo, placare credens Romanos ; sed exinde facti sunt infestiores . Nam tractarunt eum 20
capere, et primo expugnaverunt pontem Mollem ; sed primo impetu repulsi sunt . Demum ordinaverunt naves et
funes ad, transeundum Tiberim ut nocte caperent papam ; sed Deus omnipotens non permisit . Nam Ludovicus
nepos suus qui cum Muscarda et multis gentibus in succursum pape venerant , videns insidias , XI maioris regi-
minis Romanorum qui a papa recesserant et eum difidaverant in burgo Sancti Petri prope Sanctum Spiritum vi
25
cepit ; ductis deinde in palatio Hospitalis omnes manu mactavit propria et per fenestras proiecit.
Papa hec sentiens , timens Romanos , rebus omnibus mobilibus dimissis , die VI augusti , XXII hora , cum omni-
bus cardinalibus et magna parte cortesanorum fugam petiit et Viterbium ivit . Deinde gentes regis Ladislai
intrantes per pontem Sancti Angeli , quod castrum ad instantiam regis tenebatur, per illos de regione Pontis
derobate et expulse fuerunt . Ex qua re populus Romanus timens derobationem insurrexit contra regem et expulit
partem regentium . Miserunt ad domnum papam pro succursu , qui statim misit eis gentes multas , Paulo de 30
Ursinis et Muscarda capitaneis, qui primo impetu lohannem de Columna adhuc in palatio apostolico existentem
expulerunt, pluribus ex suis captivatis . Deinde Romani obsederunt et castrum Sancti Angeli ; miserunt pro papa et
plenum dominium dederunt , clavibus portarum amissis . Deinde papa post sex menses Romam rediit cum tanto
honore et gaudio Romanorum quod de simili letitia memoria non existit .
Papa deinde castrum Sancti Angeli oppugnavit , in obsidione perseveravit ; deinde castrum Leonis de Sabellis 35
oppugnavit, vi cepit et diruit . Rex multis gentibus Campaniam et Maritimam munivit, et post processum et
privationem regni quam papa publicavit , pacem petiit , licet fictam . Castrum Sancti Angeli quod in extremis
victualium laborabat restituit , multa Ludovico et Paulo predictis promisit existentibus Neapolim, que postea non
observavit.
Papa in creatione cardinalium nepotem suum archiepiscopum Ravennatem tituli sancte Crucis in Ierusalem
cardinalem et Ludovicum predictum Marchie marchionem fecit, et domnum Leonardum de Sulmonia camera-
rium Ecclesie fecit. Iste camerarius ita exosus curie factus est, avaritia , ebrietate et aliis vitiis notatus , ut famam
Innocentii preteritam detraxerit, et in fine non minus Innocentius quam camerarius exosus fuit. Mortuus est
Innocentius sexta die novembris et sepultus est in basilica sancti Petri , in capella beatorum apostolorum Petri et
Pauli. Innocentius ante assumptionem suam simul cum aliis cardinalibus , cum procurare unionem usque ad cessio-
10 nem promisisset , legati regis Francie et studii Parisiensis ad eum in Viterbio pro unione venerunt ; eos verbis
et bullis satis contentos remisit , sed morte preventus Ecclesiam dimisit in scismate, non sine sui infamia .
*ཎཱ
GREGORIUS duodecimus , natione Venetus, de Corariis , primo Angelus vocatus , factus papa anno Domini
MCCCCVI , de mense decembris . Hic tempore Bonifacii noni erat episcopus Castelle in Venetiis . Tantum domi-
nium Venetiarum eum odio habuit quod diu procuravit de episcopatu privari . Et quia Innocentius septimus , dum
15 esset cardinalis Bononiensis , credens eum virum esse bonum , institit tantum cum Bonifacio predicto, qui eum
privare volebat ad instantiam Venetorum , quod eum transtulit ad patriarchatum Constantinopolitanum . Demum
procurante Innocentio episcopatum de Nigroponte habuit in commendam . Deinde venit Romam ; sepe domnum
Innocentium tunc cardinalem frequentabat, et dictus Innocentius eum honorifice recipiebat et commendabat.
Pluries procuravit ut Bonifacius eum in cardinalem assumeret ; quod omnino recusavit, imo odio eum habuit et
20 quendam equum album quem equitabat recipi sibi fecit . Mortuo Bonifacio , Innocentius adhuc cardinalis ut
dictus patriarcha Constantinopolitanus in conclavi eligeretur effecit. Innocentius factus papa fecit eum refe-
rendarium assistentem et socium in palatio ; post paucos menses in Marchia eum rectorem misit ; demum
una cum aliis promotis fecit eum tituli sancti Marci presbiterum cardinalem, deinde legationem in dicta Marchia
dedit. Factus legatus quoddam castrum in Marchia expugnavit, ubi sua culpa quadraginta homines interfecti
25 sunt. Deinde revocatus ab Innocentio venit Romam. Videbatur homo sanctissime vite , homo statura magnus ,
sed ita macer et squalidus et senex erat quod solum spiritus cum ossibus et pelle apparebat ; magister in theolo-
Mortuo Innocentio cardinales existentes in conclavi de delendo scismate omnes pariter promiserunt, iurarunt
simul et voverunt ut si quis eorum esset papa, infra duos menses legatos ad antipapam mitteret pro unione fienda
30 et quantotius cum eodem conveniri posset papatum resignaret, et infra quindecim menses omnia solicite faceret.
ad fiendam unionem , et a promissis numquam absolvi peteret. De hiis facta sunt publica instrumenta . Factus papa
et post paucos dies coronatus, fecit primum publicum consistorium, ubi sermonem diffusum fecit et contenta in
instrumento in eodem sermone ore proprio, alta voce , iterum de novo omnipotenti Deo sponte promisit, iuravit
et vovit, et instrumentum predictum in eodem consistorio statui , legi et publicari fecit. Qua ex re tantum gau-
dium fuit , ut curia , cortesani et omnes qui audierunt , ceperunt exultare , et post paucos menses pacem et unionem
in Ecclesia Dei videre crediderunt, et omnes dignis laudibus eum extollebant ad celum .
Post vero paucos dies nepotem domnum Antonium cum consocio ad antipapam mittere deliberavit , recusato
primo Malatesta de Pensauro qui personaliter suis expensis cum quadraginta equis iturus obtulit ; tardavit etiam
legationem mittere ad diem ultimum duorum mensium , que res quod eum de promissis peniteret magnam suspi . 5
tionem dederunt quamplurimis . Interim Ladislaus rex ad papam legationem misit , secum , ut apparuit postea,
confirmavit , et ab unione fienda omnino animum revocavit , unde seva persecutio in prelatos obedientes facta
est . Rex omnia fortilitia et maiorem partem fructuum prelatorum accepit in Regno, papa vero communia ser-
vitia , nova, antiqua et antiquissima , ut prelati solverent in brevibus mensibus sub poena privationis mandavit ;
et qui prelati longo tempore guerrarum nimis depauperati erant, querellas lamentabiles proposuerunt et omnes 10
impotentiam ostenderunt in publicum . Papa vero magis seviens in prelatos ; qui neque misericordia neque caritate
reperta, amicos , consanguineos gravare , argentum sacrum ecclesiarum et paramenta vendere ut illa redimerent
compulsi sunt. Ex qua re papa multam peccuniam extorsit, cum qua splendide et opulenter cum magna familia
sua et nepotum comitiva in palatio vixit . Plus in zucaro consumebat quam sui predecessores in victu et vestitu .
Post paucos menses sui seculares nepotes in omnes lascivias sunt conversi et pompam equorum et magne familie , 15
Hic papa etiam animum in nimiam ingratitudinem convertit ; immemor predecessoris sui beneficiorum , fami-
liam dicti predecessoris et nepotem ex nimia paupertate exire curiam compulit ; Ludovicum , alium nepotem,
officio Marchie privavit ; camerarium , licet suis demeritis exosus cardinalibus et toti curie esset , in paucis diebus
post sui assumptionem animose privavit et domno Antonio predicto nepoti suo contulit , ceteram familiam de 20
Papa cum audivit nepotem acceptasse Saoniam de obedientia antipape pro loco communi , ostendit displicentiam ;
sed nepos reversus est cum galeis Ianuensium , fecit sermonem in publico et dixit quod pro meliori locum Saonie
acceptaverat et in secreto pape diceret. Papa nepotem libenter audivit , et post paucos dies eum camerarium
fecit . Papa recepit ambasciatores Ianuensium , qui civitatem et omnem eorum potentiam obtulerunt. Papa accep- 25
tavit et eos remisit . Papa habens suspectum castellanum Sancti Angeli mutavit et alium nomine suo substituit.
Post hoc gentes regis Ladislai , barones et exititii Romani per portam sancti Laurentii nocte intraverunt, sed
per Paulum de Ursinis repulsi sunt, et Ioannes de Columna et domnus Nicolaus de Columna , Iacobus de Nepis ,
miles Libertatis , Ricardus de Sanguineis , isti postea in Capitolio decapitati sunt et multi alii exititii Romani capti
sunt a Paulo. Papa sentiens , timorem simulans , nocte ad castrum Sancti Angeli confugit. Demum Paulus de 30
Ursinis predictos captivos pecunia relaxavit.
Deinde legati regis Francie et antipape Romam venerunt , et capitula de loco electo firmando et tempore porta-
verunt . Papa aliqua capitula acceptavit et aliqua recusavit . Papa vexatione Pauli predicti , qui petebat stipendium,
de mense augusti recedens de Roma ivit Viterbium , deinde Senas , ubi residentiam fecit. Et iterum antipape et
35
regis Francie legati Senas venerunt, animando papam per multos sermones ut ad unionem veniret . Papa vero plures
menses deduxit exceptionibus ; finaliter locum Soane tanquam suspectum omnino recusavit. Demum tractatum
fuit de Luca et Petra Sancta, et firmavit ire Sanctam Petram, antipapa ad Portum Veneris . Papa volebat fortili-
cia Petre Sancte et aliqua fortilicia Lucana, et plures menses deducti sunt in altercatione cum domino Lucano .
Etiam ambassiatores regis Francie , antipape et domini Lucani , ut papa moveret ad iter sollicitis studiis procura-
bant. Papa quasi duos menses anni secundi tali altercatione consumpsit ; finaliter in fine ianuarii de Senis rece-
dens Lucam ivit. Demum cardinales, ambassiatores Francie et antipape ac ambasciatores Venetorum et Floren-
tinorum diebus singulis ut papa se antipape iungeret sollicitabant . Hii ambasciatores currebant pro tanto bono
10 de papa ad antipapam et de antipapa ad papam, non parcentes laboribus et expensis . Erat autem cum collegio anti-
papa Sarezana. Papa simili modo ut Senis plures menses altercatione consumpsit, ac tandem ambassiatores anti-
pape cum papa convenerunt ; petitiones et relationes fiebant in publico , nec stabatur verbis hinc inde , nisi dicta
darentur in scriptis ; multa loca pro conventione nominata sunt, Petra Sancta , Laventia , Morone, Portus Liburni
et civitas Pisarum . Cardinales et ambassiatores omni cumulo laborum non laxabantur, papam rogabant , infes-
15 bant, sollicitabant et molestabant , horis congruis et incongruis, in publico et in privato, in palatio et in ecclesia .
Curia tota et cortesani in animo torquebantur, depauperabantur , et spes que differebatur eos affligebat . Et ad
tantum venerunt quod quidam sermocinator Lucanus in ecclesia , in celebratione missarum , papam honeste et demum
ardue de periurio, fide mentita et voto fracto redarguit . Papa hoc tantum molestum habuit quod post missam
ipsum sermocinatorem carceravit, alimenta pluribus diebus prohibuit, excepto modico pane et aqua. Hoc nimium
20 turbavit curiam , et nisi dominus Lucanus suis precibus mixtis suum civem liberasset, tenebatur quod idem
sermocinator vitam in carceribus finisset .
Papa simulatione et altercatione tot menses ita consumpsit , quod rex Ladislaus , ut papa desiderabat , Romam
obsedit, populus Romanus ad defensionem populi et gentium armorum post paucos dies Romam regi tradidit.
Intravit rex per portam sancti Pauli et ivit per Transtiberim ad palatium pape et ibidem residentiam fecit. Papa
25 hoc sibi denunciato per nepotem primo , qui in Viterbio erat , demum per plures alios, assumpsit animum et verba
mutavit, licentiavit ambasciatores antipape ne de cetero de unione loquerentur ; cardinalibus sub pena eis infe-
renda mandavit ne ad aliquem locum privatum cum ambassiatoribus antipape per se concilia facerent . Demum
in medio Quadragesime papa ad novos cardinales faciendos convertit animum . Cardinales vero diem prefixam
prescientes , ad palatium et consistorium ire recusarunt . Papa exiens ad consistorium nullum cardinalium invenit,
30 et sciens causam, cardinales rogavit per alium ut solum in nepotem consentirent . Qui omnino recusarunt . Sed
facta reconciliatione, papa promisit in illa Quadragesima de novis cardinalibus non tractare. Deinde cardinales
palatium frequentarunt . Post octavam Pasche , papa , simulans aliam promotionem facere, consistorium fecit ; et
cum incepisset novos cardinales pronunciare , omnes de collegio pariter surrexerunt , et turbati de consistorio
recesserunt ; et reperierunt portam clausam cum magna custodia. Sed post parum per portam palatii exive-
35 runt, familia pape et cardinalium tumultuante . Papa post paucos dies , quarta feria , vocatis prelatis curie sine car-
dinalibus , cardinales novos pronunciavit quatuor .
VAR. 1 exemptionibus -- 2 ire] ne - 9 Hmi - 10 et ante exp. om. 12 venerunt < quod > 13 Caventia , Motione 17
Lucan -
34 per om.
536 APP . I. ALEXANDRE V, JEAN XXIII.
Antiqui vero cardinales turbati , consilio habito, deliberaverunt discedere ; et secunda die post dictam crea-
tionem, cardinalis Leodiensis simulato habitu portam Lucanam exiens , ad castrum Librefacte Pisani territorii
hora tertiarum applicuit. Paulus, nepos pape, hoc sentiens , cum suis armigeris familiam que postea cardinalem
sequebatur persecutus est ; aliquos derobavit in territorio Librefacte , et domum cardinalis in Luca etiam dero-
bavit. Sentiens hec Lucanus dominus quod in territorio Pisano derobatus fuerat , Florentinos timuit et ea VI die fa- 5
miliam dicti nepotis captivavit . Eadem die VI alii de collegio cardinales ad dominum Lucanum iverunt , et obtenta
licentia et salvuconducto , cum equis , familia et rebus , de Luca recederunt , ad castrum Librefacte venerunt ,
et die sequenti XII maii , omnes VII cum honore Pisis recepti sunt . Die XIII , duo alii etiam recedentes de Luca
Papa vero istis non obstantibus , die XIII maii in consistorio sermonem cum lacrimis fecit et capellos novis 10
cardinalibus tradidit . Sed cardinales antiqui qui remanserunt numquam consenserunt nec ad palatium iverunt de
cetero . Hec gesta sunt per domnum papam anno II mense III . Eodem tempore visa sunt prodigia in Tuscia ;
nam in oppido Pisce Lucane diocesis natus est puer habens caput asini et cum uno oculo .
Deinde papa recessit de Luca et ivit Senas et ibi alios plures cardinales creavit . Isto medio cardinales Petri de
Luna qui erat in civitate Saonensi simulato modo quod vellent tractare concordiam cum domnis cardinalibus qui 15
recesserant a Gregorio , ambe partes venerunt ad castrum Liburni , quod est portus Pisarum , et ibi tractarunt de
novo concilio generali celebrando , quod postea in dicta civitate Pisarum celebratum fuit . Duravit mensibus novem.
Isto medio Gregorius papa ivit Ariminum . Et finaliter concilium generale, in quo interfuit et se univit Gallicana
natio , dictum Gregorium privavit et Petrum de Luna, de papatu contendentes ; et creatus fuit Alexander papa
20
quintus.
ALEXANDER papa quintus , natione Grecus , de insula Cretensi , cuius genealogiam ignoravi , electus anno Domini
MCCCCVIII , fuit frater minor, magister in theologia , in qua libros composuit, et fuit primo vocatus magister
Petrus de Candia, episcopus Vicentinus , demum episcopus Novariensis , deinde archiepiscopus Mediolanensis, et
deinde cardinalis appellatus et creatus per Innocentium VII . Iste recedens de Pisis ivit Pistorium , deinde
25
Bononiam , et sedit mensibus IX. Bononie defunctus et sepultus est in ecclesia Fratrum Minorum .
IOANNES XXIII , natione Neapolitanus , de domo de Cossa , fuit electus anno Domini MCCCCX ; cubicularius Boni-
fatii IX pape, qui fecit eum cardinalem sancti Eustachii , deinde legatum Bononiensem ; ibidem factus papa
die XXIII mensis maii MCCCCX , et stetit ibidem mensibus IX , deinde per tractatum ad ecclesiam rediit.
Idem Ioannes Rome existens cardinales XI creavit. Item Rome continuavit concilium Pisanum secundum
decretum in capite trium annorum ; per armigeros suos impedivit prelatos in stratïs ne ad concilium haberent 30
tutum accessum ; et cum in sessione aliqua proponebantur contra pape voluntatem, statim surgebat cardinalis
NOTES EXPLICATIVES .
4. Jean XXIII, élu le 17 mai 1410 fut couronné le 25. Il sé- 2. in capite trium annorum] Ce décret figure parmi les actes du
journa à Bologne onze mois (et non pas neuf) après son ordina- concile de Pise , session XXII , c. 6 .
tion. Ces divergences ne sont peut-être que des fautes de copiste.
APP . I. - CONCILE DE CONSTANCE . 537
Florentinus de Zabarellis de Padua , faciebat sermonem longum ut propositiones prelatorum impediret . Contigit
etiam in una sessione , dictum fuit pape quod « Cocomia apparuit super panno serico super caput vestrum » ; cui
papa respondit : « Hoc est malum signum .
Eodem tempore ambasciatores studii Parisiensis Romam venerunt ut papa concilium generale ultra montes
5 mitteret ; qui eos remisit plenos beneficiis iuxta vota . Deinde papa animum convertit ad delusiones . Nam cum
rege Ladislao Neapolitano tractavit ut cum exercitu veniret Campaniam ut incuteret timorem Romanis . Tractavit
etiam cum eodem rege ut Gregorium supradictum, in concilio Pisano privatum, cum suis cardinalibus caperet,
qui tunc in Gaieta morabatur. Quod Gregorius sentiens per mare fugit Ariminum . Deinde rex cum exercitu
appropinquavit Romam ; de nocte muros fregit apud Sanctam Crucem , urbem intravit . Papa hoc sentiens , non
10 confisus de tractatu , qui erat nequior eo, fugam petiit et ivit Florentiam , extra portam, ad locum Sancti Antonii .
Quare rex in parte Urbem vastavit , portas fortificavit, et multos captivos Romanos Neapolim misit , et plures inter
fici fecit. Cepit omnes terras Ecclesie que erant in circuitu Urbis ad XL miliaria ; barones Romanos pro maiori
parte fugavit.
Isto medio Sigismundus rex Romanorum et Hungarie recessit de Buda et venit ad finem Alemanie , non
15 habens intentionem ad unionem, ut ipse asseruit ; sed inspirante Spiritu sancto subito in corde suo ascendit pro-
curare et facere unionem. Misit ambassiatores suos Florentiam ad Ioannem papam, requirens eum de futuro
concilio celebrando et de loco eligendo . Qui papa misit ad eum cardinales duos , qui reversi sunt Florentiam , ut
infra sex menses papa et imperator in civitate Laudensi convenirent, quod et fecerunt. De communi concordia
civitatem Constantiensem in Alemania pro futuro celebrando concilio elegerunt . Et idem imperator ambasciatores
20 alios Ariminum misit ad Gregorium, alias privatum, adhuc de papatu contendentem, ut statuto termino Cons-
Nam et papa Ioannes qui multotiens in veniendo variavit, tandem Constantiensem civitatem venit. Similiter
ipse imperator ambassiatores ad domnum Petrum de Luna, etiam alias privatum et adhuc contendentem , ut
similiter statuto tempore Constantiam veniret transmisit . Gregorius vero misit cardinalem unum et alios ambas-
25 siatores ; sed Petrus de Luna duos prelatos tantum misit, qui in modico tempore recesserunt .
Inchoatum est autem generale concilium , papa Ioanne in Christo presidente, anno Domini MCCCCXIIII , de
mense novembris . Et in prima sessione papa fecit sermonem valde bonum , ut prelati tantum Deum intenderent,
amotis prece, precio , amore et timore ; et absolvit eos a iuramento quo pape tenebantur . Deinde nationes IIII ,
Italica scilicet , Gallicana, Germanica et Anglicana , representantes totum universale concilium, que de per se
30 locum in diversis ecclesiis pro ipsis nationibus divisim congregandis faciunt ... elegit etiam presidentem , conci-
liarios sex , et etiam deputatos , ut ea que in nationibus tractabantur ad unum locum convenirent, tractarent et
referrent, et finaliter nomine nationum determinarent , et concorditer determinata in scriptis in publica sessione ,
cantata missa de Spiritu sancto , papa presidente, per unum prelatum legerentur decreta et pro constitutionibus
haberentur. Et nota quod presidentes conciliarii et deputati elapso mense functi erant officio suo et novi in
35 principio mensis alterius creabantur .
VAR. - 1 prepositiones 6 incurreret _______ 14 Brida 26 MCCCCX 29 Italica om. 30 locus corruptus - 34 novi non
]
538 APP . I. CONCILE DE CONSTANCE .
Nam et Romanorum rex cum sua regina in nocte Nativitatis Christi eiusdem anni Constantiam intravit et officio.
pape interfuit . Postea idem imperator petiit ut pro suo consilio de qualibet natione sex prelati sibi darentur ; et
sic factum fuit. Nationes vero in principio magna in discordia fuerunt , et multi prelati qui bona fide venerant ,
aliqui prece et aliqui spe magne prelature bonum irritarunt propositum . Querebat Ioannes papa cum sua natione
Italica quod sui adversarii contendentes rebelles concilio publicarentur et contra eos tanquam hereticos proce- 5
deretur. Sed hoc in aliis nationibus non fuit obtentum et plures prelati de Italica natione contradixerunt eandem.
Per ipsas nationes dicti concilii fuit conclusa cedula , quam Ioannes papa renuit aliquibus diebus acceptare ; sed
videns etiam quod sua natio Italica consenserat , acceptare decrevit ; et in sessione publica eo presidente dicta
cedula per ipsum lecta fuit huiusmodi sub tenore : Ego loannes XXIII propter quietem populi christiani profi-
teor, spondeo , voveo, iuro, et promitto Deo et Ecclesie et huic sacro concilio sponte et libere dare pacem ipsi 10
Ecclesie per viam mee simplicis cessionis , paratus etiam facere et adimplere cum effectu iuxta deliberationem
presentis concilii, si et quando Petrus de Luna Benedictus XIII et Angelus de Corrario Gregorius XII in suis
obedientiis nuncupati per se vel procuratores suos legitimos similiter cedant, et etiam in quocumque casu ces-
sionis vel decessus aut alio in quo per meam cessionem poterit dari unio Ecclesie Dei ad extirpationem presentis
scismatis. 15
Qua quidem cedula sicut premittitur per ipsum papam loannem lecta, concilium deliberavit iuxta tenorem
presentis cedule quod ipse papa Ioannes legitime constitueret procuratores ad renunciandum papatui iuxta
cedule predicte tenorem, et quia hoc facere noluit , propterea de nocte clam in habitu dissimulato de Constantia
recessit et Scafusam in terram domni Frederici ducis Austrie se transtulit cum consilio et tractatu predicti ducis,
qui eum personaliter associavit . 20
Anno vero sequenti omnes cardinales secuti sunt papam , exceptis duobus ; sed concilium integre Constantie
remansit, imperatore hortante et confortante nationes . Demum papa volens ire ad terras ducis Burgundie, ivit
usque Brisacum de nocte ; et cum astutia, eo non credente, reductus est Friburgum . Et imperatore indignato contra
dictum ducem Fredericum , proposuit octo campos de multis millibus personarum, ex quibus in uno mense XL
bona oppida perdidit . Deinde dictus dux Fredericus ad gratiam dicti imperatoris et concilii revenit in Constantiam, 25
et quia non remittitur peccatum nisi restituatur ablatum , Ioannem papam ad oppidum Celle reduxit captum ;
et postea translatus est ad castrum Gotlebe prope Constantiam . Et quia tractabat fugere , positus est in manibus
domni Ludovici , ducis Bavarie , comitis palatini , qui ipsum in fida custodia nomine concilii in castro fortissimo
tenuit . Sed antequam papa Ioannes de Cellis ut supra transferretur, missi sunt ad gubernationem eius de natione
Isto medio formatus est processus per concilium contra eum , formatique sunt articuli multi et sufficienter
probati ; sunt etiam missi ad eum alii prelati ut articulos predictos approbaret vel denegaret . Qui accepta inducia
per dies plures Ioannem predictum solemniter in sessione privavit publica . Misitque etiam concilium alios
ambassiatores si consentire vellet in sententiam. Qui et consensit et coram prelatis ibidem existentibus se secu-
laribus pannis induit et papalibus spoliavit et bullam concilio misit . Cuius bulle pars media , que nomen pape con- 35
tinebat, in sessione publica fracta est . Deinde ad dictum castrum Gotlebe , ut predixi , sub custodia armorum homi-
num dimissus est . Qui inde fugam petere, ut dictum est, procuravit.
Dictum concilium cum imperatore renunciationem Gregorii XII accepit per Carolum de Malatestis , qui pro
Romana ecclesia vicarius in temporalibus Ariminum existebat et ibidem presens erat ac plenum habebat manda-
5 tum ut iuri suo sponte renunciaret . Qui Carolus moleste multos dies restitit, dicens quod volebat simul cum Petro
de Luna renunciare . Tandem motus precibus sed gratificatione magis per deputatos nationum in publica sessione
renunciavit, ibidem ostensa dicti Gregorii bulla. Sed primo longum fecit sermonem de virtutibus prelibati Gre-
gorii, univitque obedientiam suam concilio generali , et Gregorius cardinalis Romane ecclesie auctoritate
concilii remansit . Istisque Gregorio significatis , ipse statim se papali habitu spoliavit et habitum cardinalis as-
10 sumpsit, et sic in eo defunctus est. Rursum cardinales et sui curiales Constantiam venerunt . Qui a concilio magna
Preterea concilium ambassiatores et legatos pro qualibet natione in societatem imperatoris , qui sponte onus
accepit et iter, plures prelatos et doctores destinavit ad Petrum de Luna, ut resignationem et cessionem simi-
liter facere dignaretur pro pace Ecclesie . Recesserunt igitur de mense iulii MCCCCXV de Constantia versus Nar-
15 bonam . Interim concilium alios ambassiatores et legatos ad reginam Neapolitanam et dominos temporales et
Sicilie et Italie destinavit, qui post plures menses cum modico fructu reversi sunt.
Imperator vero cum legatis supradictis Narbonam applicuit et primo partem legatorum concilii cum parte
suorum ducum et principum Parpinianum premisit ad domnum Petrum de Luna qui per mare venerat Parpi-
nianum et se in summo castro de suis armigeris premunito locavit. Rex vero Aragonum , Ferdinandus nomine,
20 qui zelo ferventi unionem desiderabat, cum sensit imperatoris adventum , etiam per mare infirmus graviter
Parpinianum se transtulit, et in parvis resedit domibus rex supradictus . Legati vero concilii magna cum solem-
nitate sunt recepti in Parpiniano a prelatis domni Petri de Luna et regis Aragonum militibus.
Post diem tertium legati primo regem visitaverunt et animarunt ad unionem exequendam . Rex vero in lecto
sedens vestibus indutus , cum suis familiaribus , consiliariis et magno apparatu , multum catholice respondit ,
25 omnem operam se daturum. Deinde visitarunt reginam cum filiis , qui similiter responderunt . Et post multos dies
legati intraverunt castrum munitum gentibus armorum , inveneruntque Petrum de Luna in sede et habitu papali
et in consistorio , qui expectabat eos . Legati vero fecerunt reverentiam que solet cardinalibus fieri , et stantes erecti
in circulo , domnus Ioannes episcopus Turonensis sermonem fecit qui incepit Beatissime Pater, etc. , confortans
eum ut pacem daret Ecclesie . Qui Petrus de Luna post multa verba respondit quod presentiam imperatoris
30 primo videre vellet, et cum eo de pace tractare et que fieri deberent . Et ab illo illa die legati recesserunt.
Sentiens autem imperator hec per litteras et nuncios , Parpinianum personaliter venit ; cui omnes honores ludi
et representationis pacis Ecclesie per populum exhibiti sunt . Descendensque ad locum Fratrum Minorum, rex
Aragonum maximum fecerat apparatum ac convivium in vesperis, ubi in publico ipse imperator cenavit cum
legatis concilii in una mensa ; ceteri vero domini seculares per circuitum claustri mensis continuatis cum cibis
35 diversis et multitudine auri et argenti , sicut decebat .
VAR. 2 petere ] petiit 3 accepit om . -- 5 resistit - nolebat 6 ratificatione 8 auctoritate] autem - 12 onus ] omnes
-
14 pace] parte - 16 qui] quasi -- 31 cum
540 APP . I. - CONCILE DE CONSTANCE .
Interim natio Gallicana cum suis ambassiatoribus omnes prelatos , abbates , doctores et magistros scientes
leges de regno Francie, per diversas vias Parpinianum destinavit . Fuerunt numero LXXV . Qui occultam praticam
die noctuque habuerunt cum domno Petro de Luna de modo concilii permutandi de Constantia ad alium locum,
ut in Francia transferretur . Et multi etiam qui degebant in Constantiensi concilio consenserunt , in odium impe-
ratoris , ut dissiparetur concilium . Et erant nonnulli prelati de omnibus nationibus , et etiam cardinales, qui 3
cum magno desiderio hoc procurabant , ignorantes in futurum quid volebat Deus qui pie Ecclesie sue misertus
est, ut ipse ostendit in fine obedientias uniendo .
Imperator vero christianissimus , qui pro fide labores magnos subiit , multas pecunias et personam infinitis
periculis exposuit , dimissis regnis et aliis bonis suis omnibus, cum magna comitiva Parpinianum degebat , de
conspirationibus ignarus , prosequens materiam unionis . Primo ad regem Aragonum cum legatis concilii ivit. 10
Qui rex gravi detinebatur infirmitate . Deinde ordine dato per plures dies ad Petrum de Luna in castro munito,
ut predixi , cum dictis accessit legatis . Fuerunt facte solemnitates multe et sermones ; ut Petrus de Luna pacem
et unionem Ecclesie dare vellet humiliter petiit , cum sui adversarii iam cessissent . Nam et Petrus de Luna ser-
monem etiam fecit in consistorio in suorum cardinalium et filii unigeniti regis , qui summe unionem optabant,
presentia ; sed finaliter conclusit Petrus de Luna verbum Apostoli , videlicet Bonum certamen certavi, cursum 15
consummavi, fidem servavi, et ideo reposita est mihi corona iustitie, concludens quod ipse solus remansit.
Incepit igitur Petrus de Luna per suos prelatos et doctores plura verba et petitiones petere ; et illis concessis
iterum alia diversa petebat, et sic per verba et petitiones ac in altercatione plures menses consumpsit . Finaliter
conclusione cum Gallicis ambassiatoribus facta , qui diu noctuque cum domno Petro de Luna occulte conversa- 20
bantur, et etiam publice sub simulatione bone concordie , idem Petrus de Luna die quadam per cedulam
unam missam loca VIII in Francia et Provincia petiit, quod si locus concilii Constantiensis mutaretur in uno de
predictis locis contentis in cedula , quod personaliter veniret et veram faceret cessionem . Qua cedula per plures
dies considerata et inter legatos disputata, tandem mane uno Ioannes archiepiscopus Turonensis, preses lega-
torum , post longam praticam et conspirationem cum suis et etiam aliis legatis nationum , congregavit omnes 25
legatos et omnes de regno Francie LXXV viros ; et ut omnes haberent auctoritatem dicendi et terminandi , in loco
sancti Francisci , in refectorio ubi imperator comedere solebat, in unum congregati sunt , et secrete proposuit dom-
nus archiepiscopus Turonensis de prefati loci mutatione, perscrutans et per notarium scribi faciens singulariter vota
singulorum. Et primo Remensem archiepiscopum interrogavit ; qui respondit advisatus dicens : « Vos , domni
>> legati , non potestis secundum institutiones vestras tractatum unionis dimittere , donec habeat spem aliquam 30
» unionis . Nam et Petrus de Luna aliter non vult cedere nisi locus mutetur . Quare dico quod loci mutatio fieri
debet. » Et post multa verba dixit : « Et si quis contrarium dixerit , eum hereticum iudico , et de hoc peto publi-
>> cum instrumentum . » Gallici omnes singulariter interrogati sunt , sententiam hanc confirmaverunt , et omnes de
nationibus aliis , exceptis quatuor , id est episcopo Ripensi , etiam ambassiatore regis Dacie , Suecie et Novergie,
Iacobo de Opizis , episcopo Adriensi , Ioanne de Opizis , auditore palatii apostolici , et Conrardo de Sufarro, magistro 35
in sacra pagina et consiliario ducis Bavarie, comitis palatini Reni , qui concilium nomine imperatoris defendebat.
Facta igitur scrutatione per vota omnium, supervenit imperator , et coram se archiepiscopus Turonensis proposuit
qualiter omnes qui presentes aderant, nemine discrepante, mutationem loci Constantie pro bono pacis et unionis
Ecclesie determinarunt . Cui responsum est per dictum episcopum Adriensem, hoc negans . Imperator vero omnia
patienter audiens respondit quod deliberatio hec non valebat, quia nullam super hoc habebant potestatem,
5 allegans decretum concilii , scilicet quod locus Constantie tutus erat et quod contra decreta non habebant potes-
tatem ; et rationes alias multas narravit , et finaliter dixit : « Scio quod instructionibus et mandatis vestris habetis
)) quod in casu discordie , ego una cum tribus ex vobis concludere possum . » — Cui Turonensis respondit :
" Hoc dicimus in quantum placet vestre maiestati . » Et sic infecto negotio partes omnes recesserunt de loco .
Sequenti vero die Turonensis de Parpiniano indignatus recessit, sed sui socii ipsum honeste in Narbona reti-
40 nuerunt. Imperator vero per dies paucos cum legatis concilii in Narbona rediit ; sed et rex Aragonum Narbonam
suos misit ambassiatores , et alios rex Hyspanie, et pluribus diebus de obedientie substractione Petri de Luna
per omnes reges Hyspanie tractatum est , similiter conclusum et sollemniter publicatum . Et factum est per om-
nes partes et obedientias letitia magna et solemnis processio per civitatem Narbonensem. Deinde omnes ambas-
siatores regis Hyspanie licentiati primo recesserunt. Demum imperator cum legatis suis Avinionem ivit , ubi multa
15 bona ordinata sunt.
Ivit igitur imperator in Franciam , deinde in Angliam , pro pace tractanda inter reges ; sed modicum profecit.
Et ivit postmodum per Alemaniam, principes concordando. Legati vero redierunt Constantiam. Qui a concilio
honorifice in sessione publica recepti sunt.
Concilium quod captum tenebat Ioannem Hus , sacerdotem Bohemum , qui heresim Ioannis Wiclef Anglici
20 renovavit et dogmatizavit , contra eundem magna cum diligentia processit et finaliter de heresi condemnavit, et
combustus est . Et post menses decem Hieronymum de Praga , socium dicti Ioannis , similiter condemnavit.
Interim natio omnium regum de Hispania , que de obedientia Petri de Luna fuerat , Constantiam venit , uni-
vitque se concilio ; et formato processu contra Petrum de Luna, de consensu et voluntate omnium nationum
quinque, concilium in sessione publica domnum Petrum de Luna privavit et condemnavit . Concilium etiam incepit
25 de reformatione Ecclesie tam in capite quam in membris tractare . Qua ex re nationes omnes singulariter divise
sunt, quia maiori parti reformatio non placebat . Audiens hec imperator qui absens per annum steterat, Cons-
tantiam rediit, cum solemnitate receptus ; disceptatio magna erat atque discordia . Iudices vero concilii , qui in
principio nominati erant ordinatique, de causis omnibus cognoscebant . Bona fides ducebat partem que reforma-
tionem volebat, que modica erat ; sed et ambitio magna partem contradicentem tenebat. Duravit concilium annis
30 tribus , sex mensibus . Finaliter imperator cum episcopo Vintoniensi de Anglia <in capitulis ) in quibus compromis-
sum erat quod primo fieret papa et deinde ad reformationem procederetur sententiavit . Hec statim post obitum
domni Roberti episcopi Sarisberiensis Anglici , viri eminentis scientie , qui princeps in unione fuit , et in refor-
matione similiter , sanctam habens intentionem, facta sunt . Sed hanc reformationem Deus ad futura tempora re-
servavit .
35 Igitur nationes , deliberatione facta , quelibet ad locum suum convenit ; et factis scrutiniis , natio quelibet sex
VAR. 12 tractum - 19 quod] que ― Hus] habens - 21 est om. 29 luravit 30 episcopo Vintoniensi] ipo Venicen
in capitulis addidi
LIBER PONTIFICALIS , t. II . 66
542 APP. I. CONCILE DE CONSTANCE .
elegit electores , auctoritate concilii et consensu cardinalium , et omnem in eis transtulit potestatem eligendi
Romanum pontificem. Fuerunt nationes quinque , electores vero nationum numero XXX ; cardinales autem de
per se unam representarunt nationem, videlicet sextam. Fuerunt cardinales XXIII numero ; et sic intrarunt
conclave , per cameras , ut moris est . Dati sunt < custodes , prelati , principes imperatoris et cives Constantienses
notabiles . Concilium vero omni die post solemnem missam in apparatu episcoporum per civitatem processionem 5
faciebat . Die vero tertio electus est in papam , in festo sancti Martini episcopi , anno Domini MCCCCXVII , dictus car-
dinalis de Columna , vocatus Martinus papa quintus , durante hoc pestiferum scisma annis quadraginta duobus .
Cum igitur inter superbos fiunt iurgia (Proverbiorum ¹ XXIII ) , et arma et gladii in via superbi , patet quod ex do-
minandi libidine et ambitione multorum iniquorum prelatorum ad papatum et ad prelaturas et dignitates eccle-
siasticas, que quidem ambitio derivatur ex pestifera superbia, ex qua superbia nascuntur hereses , invidia , 10
scismata et detractiones, secundum Crisostomum . Quid ergo tales merentur seminantes inter fratres discordias
(Proverbiorum VIII ) nisi ut eiciantur in tenebras exteriores cum confusione et segregentur ab hominum commu-
nione, ut potest perpendi per scismata preterita , que fere sunt orta ex dominandi libidine et ambitione.
Primum igitur scisma habuit Felix secundus a beato Petro XXXVIII , Arrianorum tempore ; eius antipapa fuit
15
Liberius , qui fuit eiectus cum confusione , quia crepuit medius et diffusa sunt viscera eius divina voluntate.
Secundum scisma habuit Cornelius papa , cuius scismaticus fuit Novatianus , secundum cronicas , et habetur in
Tertium scisma habuit Damasus Hyspanus , cuius antipapa fuit Ursinus ; qui quidem eiectus est cum confusione ,
consilio sacerdotum Rome.
Quartum habuit Bonifacius primus , cuius antipapa fuit Eulalius, qui eiectus fuit per Honorium Cesarem, aucto- 20
ritate Augusti, post annum .
Quintum scisma habuit Simacus primus , cuius antipapa fuit Laurentius ; sedatum est scisma quia fuit eiectus
Sextum scisma habuit Bonifacius secundus , cuius antipapa fuit Dioscorus ; quo naturali morte prevento seda-
tum est scisma , et cito . 25
Septimum habuit Silverius , cuius antipapa fuit Virgilius ; sublatum fuit per mortem pape , et reformationem
antipape in sede sancti Petri.
Octavum scisma habuit Zenon 3 primus, cuius antipape in sede sancti Petri simul fuere Petrus et Theodorus ;
sedatum est quia eiecti sunt illi duo consilio sacerdotum .
Nonum scisma habuit Sergius primus . Hic etiam habuit duos antipapas simul , scilicet Theodorum et Pascalem, 30
i-
VAR. - 1 auctoritate ] autem - 4 custodes addidi - imperatores 16 Nominatus - 18 est] et - - 20 qui ] quasi - auctor
tate] autem
NOTES EXPLICATIVES .
1. Proverbiorum] Les textes cités dans cet alinéa se trouvent contraire. D'autre part ce schisme devrait être placé au second
Proverbes XIII, 10, et vi, 19. rang et non au premier.
2. Primum scisma] Il y a ici deux erreurs énormes d'abord on 3. Zenon] Dans le texte du Liber pontificalis qui précède ce re-
fait de Félix II le pape légitime et de Libère l'antipape : c'est le cueil de vies, le manuscrit porte aussi Zenon à la place de Conon.
APP . I. - CONCILE DE CONSTANCE . 543
Decimum habuit Stephanus¹ secundus , habens simul duos antipapas , videlicet Constantium et Philippum ; seda-
tum fuit post annum , per Romanum populum illos duos eiicientem .
Undecimum scisma habuit Eugenius secundus , habens duos antipapas ; simul sublatum fuit per Lotharium ,
Tertium decimum habuit Leo quintus , cuius antipapa fuit Christoforus ; sedatus fuit armorum potentia per
Quintum decimum habuit Gregorius quintus , cuius antipapa fuit Ioannes episcopus Placentinus ; sublatus est
Sextum decimum habuit Benedictus octavus , habens ..... per Romanos ; et eiectus est per eosdem ante annum .
Decimum septimum habuit Benedictus nonus, cum V mutationibus ; duo aliquando et tres antipape simul fuere ;
Octavum decimum habuit Nicolaus secundus , cuius antipapa fuit Benedictus ; sedatum fuit per eumdem Bene-
Decimum nonum habuit Alexander secundus , cuius antipapa fuit Cadulus Parmensis episcopus ; sedatum fuit
post annos XII per Henricum III et antipapam conversos ad gremium Ecclesie et obedientiam pape.
Vicesimum scisma habuit Gregorius VII , cuius antipapa fuit Guilbertus Parmensis episcopus et archiepiscopus
20 Ravennas ; sublatum est post tricesimum annum , per concordiam factam inter Paschalem papam et Henricum
quintum .
Vicesimum primum habuit Calistus secundus , cuius antipapa fuit archiepiscopus Bracharensis ; sedatum est
quia antipapa manu armata fuit in Sutrio captus , et illico de terra deletus .
Vicesimum secundum habuit Innocentius secundus , cuius antipapa fuit Petrus Leonis ; sedatum est vi et potentia
25 per Lotharium imperatorem .
Vicesimum tertium habuit Alexander tertius, cuius antipape fuere Victor et alii duo, ut De scismaticis, c. I.
Vicesimum quartum habuit Ioannes XXII , cuius antipapa fuit frater Petrus de Corbario, ordinis Minorum ; se-
datum fuit intra triennium per captionem antipape, eius in carceribus mortem naturalem .
Vicesimum quintum scisma per XLII annos perpessa est Ecclesia, unica sponsa Christi , in quibus se pro papis
30 gesserunt Urbanus sextus , cuius antipapa fuit Clemens VII ; Bonifacius nonus , cuius antipapa fuit Benedictus XIII ;
post Bonifacium papam Innocentius VII , Gregorius XII. Post concilium Pisanum creatus est Alexander quintus
Pisis ex adhesione nationis Gallicane que se univit ibidem nationibus Italice , Germanice et Anglice . Vixit dom-
VAR. - 13 post habens vox quae legi minime potest ; videtur scriptum esse micnsum 19 converso .
NOTES EXPLICATIVES.
1. Stephanus secundus ] Etienne III. 3. Leo sextus] Il est clair que l'on a voulu parler de Léon VIII,
2. Germanum, secundum] Il s'agit évidemment de Romanus, le de Jean XII et de Benoit V.
troisième successeur de Formose, et non le second .
544 APP. I. ----- MARTIN V.
nus Alexander mensibus IX et creatus est Iohannes XXIII , qui ivit ad Constantiam ad concilium , et facta est ibi
unio nationis Hispanice cum aliis quatuor nationibus supradictis , ac etiam unio realis universalis Ecclesie prout
MARTINUS papa quintus, natione Romanus , prius vocatus domnus Odo de Columna , et factus papa in concilio
Constantiensi die XI,decembris in festo beati Martini episcopi anno Domini MCCCCXVII , stetit in Constantia posts
suam assumptionem menses octo ; deinde ivit Gebenam in Sabaudia , stetit ibi menses III ; postea ivit Medio-
lanum et ecclesiam maiorem que de novo fit consecravit . Et ulterius ivit Mantuam , et ibi moram traxit menses V.
Inde ivit Florentiam et stetit in domibus sancte Marie Novelle . Eo tempore Bononia rediit ad Ecclesiam ; papa
misit ibi legatum cardinalem sancti Eustachii de Hispania , et cardinalem Senensem misit pro legato marchie An-
conitane . Eodem etiam tempore castrum Suriani ad manus pape venit, quod rebellaverat per Britones tempore 10
Dicto autem tempore Martinus papa liberavit olim Joannem XXIII vocatum , domnum Baldasserem de Cossa , de
manibus ducis Bavarie et comitis palatini , qui eum tenebat in fida custodia , et mandavit quod duceretur ad eum.
Qui domnus Baldassar ex tractatu quorundam Florentinorum humiliavit se et venit Florentiam et fecit obedien-
tiam pape et post aliquos dies papa fecit eum cardinalem . Qui post aliquos menses in civitate Florentie defunctus 15
Eodem etiam tempore papa coronavit Ioannam secundam reginam per cardinalem Venetiarum . Que regina ob
timorem adventus Ludovici regis adoptavit in filium Alfonsum regem Aragonum , qui obtinuit castra Neapolitana
et alia fortalicia ; sed finaliter orta discordia cum regina , rex Aragonum magnam partem Neapolis igne ferroque
vastavit. Per mare ivit Aragoniam . Regina postea vocavit Ludovicum regem , sed nullam sibi dominandi potestatem 20
dedit.
Papa vero stetit in Florentia annis duobus cum dimidio ; deinde venit Romam , que fame et aliis necessitatibus
laborabat in extremis . Iterum pestis valida bis in tribus annis Romam afflixit . Papa et alii cortesani iverunt per
terras vicinas ; ex qua peste multi et nobiles cortesani extincti sunt .
Iterum Brachius de Montone cepit Perusium et multas terras Ecclesie , Ducatus , Patrimonii et Marchie ; et in 25
Regno Capuam , et in provincia Aprutie ultra et citra multis mensibus obsedit civitatem Aquilanam . Finaliter cam-
pestri bello per gentes pape conflictus , debellatus , interfectus est . Deinde omnes terre per ipsum occupate ad Ec-
clesiam redierunt.
Tempore dicti Martini Romani ceperunt edificare et domos dirutas restaurare , et ipse papa ad omnes ecclesias
parochiales fabricare et renovare fecit , et maxime ecclesiam XII Apostolorum renovavit, et ampliavit palatium, ac 30
Sanctam Mariam Rotundam de novo de plumbo cooperiri fecit . Item suo tempore tenuit stratas et vias publicas
securas , quod non fuit auditum a CC annis et circa .
Martinus vero, anno suo nono , in Quatuor Temporibus , creavit cardinales decem, unum Anglicum , III Gallicos,
unum Alemanum , unum Hyspanum, III Italicos, et unum de insula Cipri . Demum venit novum quod successor
Petri de Luna privati in Constantia , qui vocabatur Clemens VIII , coronatus est in Peniscola , et fecit novos cardinales
ad instantiam regis Alphonsi Aragonum, qui primo sperabatur ut veniret ad obedientiam pape . Quare die XV iulii
dictus papa in publico consistorio monuit regem Alphonsum ut quatuor mensium spatio se purgaret ; deinde rex
ambassiatores misit ut concordiam tractaret. Bononia vero , de mense augusti , anno Domini MCCCCXXVIII , rebel-
5 lavit se ; ceperunt legatum domnum cardinalem Arelatensem , et deinde relaxarunt spoliatum , et venit Romam ;
et cardinalem Sancte Crucis cives Bononienses Ferrariam fugarunt . Papa vero per unum mensem Bononiam
obsedit suis gentibus . Fecit die octava novembris anno Domini MCCCCXXX extra Quatuor Tempora quinque car-
dinales , tres Italicos et duos Aragonenses ; et antequam publicaret , duobus presentibus capellum in camera
dedit, videlicet nepoti suo et Iuliano diaconis cardinalibus . Medio tempore Bononienses miserunt ambassiatores
10 Romam, et sub isto velamine quinque viros nobiles spe pacis reduxerunt Bononiam, et facto eis prandio in palatio
interfecerunt.
Eodem tempore Florentini quasi omnia castra Lucana ceperunt, Lucam obsederunt ; sed comes Franciscus cum
gentibus domni ducis Mediolanensis dictum campum expulit et Lucam recuperavit . Demum tractante Paulo de
Gruneriis¹ , domino Lucano, cum Florentinis , captus est a populo cum filiis omnibus , carceratus, et ad cordas plures
15 tractatus missus est Ianuam . Quare iterum Florentini Lucam obsederunt, sed Ianuenses arma pro defensione
Martinus vero avarissimus fuit ; miser in palatio apud sanctos Apostolos vixit ; nulla religio, nulla cerimonia
servabatur. Magnum thesaurum nepotibus cumulavit et castra multa ecclesiarum circa Romam eis dedit. Sedit
annis XIII mensibus tribus ; die vero vigesima februarii occubuit. Populus vero Romanus, ne curiam perderent,
20 cortesanos illesos servavit. Vacavit sedes diebus decem . Sequitur Eugenius quartus , Venetus.
NOTES EXPLICATIVES .
Gregorius XI pontifex ex Gallia ad Urbem veniens , bello certabat contra Florentinos . Cum pax Lucae
tractaretur, Gregorius defunctus est anno Salvatoris nostri MCCCLXXVII ; in eius locum per tumultum populi
Romani clamantis atque exposcentis Romanum vel saltem Italum pontificem creari , cardinales , ad evitandum im-
petum (Gallici enim omnes praeter quatuor Italos erant) , archiepiscopum Barensem in summum pontificem , seu
metu , seu voluntario elegerunt, qui Urbanus sextus est appellatus . Ferunt illum , nuntiata tanta praeter spem 5
dignitate , quod in omni vita ostendit , mente motum. Nam cum insanire ob tam insperatum fastigium videretur,
et tum asperitate morum , tum procacitate linguae , tum verborum contumelia cardinales insectaretur , poenituit
eos electionis metu et impressione, ut asserebant, celebratae , et defectionis consilia inierunt, moti indignitate
rerum quibus ille omnes despiciebat . Publico post coronationem convivio , in quo , praesidente pontifice , singuli
aderant cardinales , diversique principum oratores, cum aulae magister Ioannae reginae Neapolitanae oratores in 10
loco regibus consueto collocasset , Urbanus furibundus et plus quam barbara insania magistrum asperioribus
verbis increpans «
< Amove hinc ocius istos meretricis oratores , inquit , et illis locum se dignum statue . » Quae
ignominia ab omnibus culpata est, et reginae animum ab eo penitus alienavit. Cardinalium quoque mentem
exasperavit et ab se avertit verborum et ciborum contumelia , quos ad diversos misit , aliquam vitae turpitu-
dinem designans uni quippe feniculum , alii pipionem, alteri pullam foeminam dono misit . Ille ad quem feni- 15
culus missus est : « Dic , ait , pontifici , tum mihi oculorum acumen defuisse cum eum voce mea pontificem
elegi ; sed cito sentiet visum mihi restitutum » . Omnes igitur diffisi , propter diversos pontificis mores , rem
inter eos componi posse, secessione facta Anagniam abierunt omnes , praeter cardinalem Sancti Petri Romanum,
quem podagra in Urbe tenuit . Ibi diutius agitatum est quid maxime opus esset . Videbatur senioribus eundem
pontificem denuo absque timore eligendum , ne schisma in christiano populo oriretur ; et forsitan successisset 20
consilium quod etiam pontifex non aspernabatur , nisi unius proditio rem disturbasset. Nam cum iam eo deven-
tum esset ut Urbanus , qui Tibure morabatur, Anagniam esset profecturus ut ibi nova fieret electio, cardinalis
quidam Urbano favere se simulans , ei occulte significavit ne aliorum confideret promissis : omnia enim agi ut
cum Anagniam venisset captus a pontificatu deiiceretur . Quod ille simul ac intellexit omnes respuit conditiones ;
25
et cardinales omnes et caeteros qui ad id suam operam impendissent, proditores et infidos appellans .
Re infecta oppidum Fundos petentes ibi cardinalem Gebenicens em pontificem crearunt , qui Clemens septimus
appellatus est, cui regina in odium Urbani sibi palam hostis obedientiam praestitit, et ut verum pontificem re-
cognovit. Excitato novo schismate Clemens cardinalesque Avinionem profecti sunt . Huic Francorum, Hispaniae ,
Aragoniae, et Navarrae reges ut vero pontifici paruerunt ; reliqui reges ac imperator principesque christiani
Venit postmodum Romam Carolus ex stirpe Francorum regia apud Ludovicum regem Ungariae educatus ,
5 fuitque per annum senator Urbis . Hunc Urbanus ad capiendum regnum Neapolitanum hortatus , auctoritatemque
et operam suam pollicitus , persuasit ut regnum contra Ioannam reginam aggrederetur. Itaque privata regno de
more regina, multaque pactus a Carolo ut Butillo nepoti , homini stupido atque insulso, ampla quaedam dominia tra-
deret, ille pollicitus omnia ut auxilio pontificis uteretur, regnum ingressus est; devicta captaque regina superpo-
sito ori pulvino moritur . Verum cum se ab Urbano privatan regno audisset, ut ipsa sibi potentiorum auxilia
10 compararet, Ludovicum ducem Andegaviensem , regis Francorum fratrem , adoptavit in filium eumque regni hae-
redem et successorem reliquit ; quae per Clementem pontificem, cui Gallia parebat omnis, sunt confirmata .
Suscepto regno, Carolus , ob non servata singula quae Butillo promissa erant, nec tertia ' ferme regni pars ……
..
haud parvum pontificis odium contraxit ; qui adeo ei exarsit ira ut eum privaret regno, et ut hostem acerrimum
persequeretur . Adeo autem ab iracundia homo levis nulliusque consilii excitatus est , ut paucis cum equitibus ,
15 veluti praefectus quidam, in Regno proficisceretur . Adversam urbem cum venisset, a Carolo captus in arce pluri-
bus diebus detinetur, inde sinente rege abiens cum paucis Neapolim venit , ubi populum ac nobiles omnes con-
tra regem armare conatus est . Eius vesania nota, cum rex eum custodiri mandasset, Urbanus inde abiens Nuce-
riam petiit urbem prope mare sitam , pauloque post a rege obsessus , cum machinis et bombardis oppugnaretur ,
advocatis in auxilium Ianuensibus eorumque triremibus , permittente rege, Ianuae est delatus , ibique cum curia
20 aliquamdiu fuit . Molestia haud parva liberatus Carolus, mortuo Ludovico patruo in Ungariam evocatus rexque
Ungariae effectus , conspiratione reginae viduae est interfectus .
Sigismundus , Caroli imperatoris filius , in regnum accersitus , matrimonio Mariae Ludovici filiae regnum Unga-
riae adipiscitur ; gladius quo occisus Carolus Ianuam usque ad Urbanum delatus est , eoque summam laetitiam
pontifex prae se tulit. Ipse postmodum Lucam veniens ad Urbem proficiscitur, ibique est defunctus anno ponti-
25 ficatus tertio decimo .
Remanserant in patrimonio Ecclesiae (ut aiunt) post Gregorii obitum magno equitatu Bretones permulti , quos ex
Gallia contra Florentinos exciverat , qui longe lateque Urbi bella inferebant ; plurima certe castella et villas des-
truxere, aedificia villae iuxta templum sancti Pauli , ubi ducentae ferme familiae habitabant, solo tenus sunt
eversa ; eandem vastitatem parvula castella, villaeque ad duodecim milliaria prope Urbem sensere . In Hetruria
30 vero Vulsinium et oppidum Montis Alti iuxta mare et alia multa castella capta atque eversa sunt. Romani pene
via Salaria obviam hostibus egressi , magna clade superati , ad quadringentos cives amisere . Multis calamitatibus
Urbe vexata, cum cives permulti ad pontificem Urbanum apud sanctum Petrum degentem accessissent , remedia
tantis malis postulaturi , pontifex autem populi motum timeret , ut qui nihil remedii his calamitatibus afferret ,
tandem homo ut erat natura immanis , cum in sede apparatu pontificali constitisset , Romani vero aditum ad
NOTES EXPLICATIVES .
1. nec tertia.... ] Il manque ici quelque chose, mais le sens est neveu du pape environ le tiers de son royaume .
clair. On a voulu dire que Charles de Duras avait promis au
548 APP . II. - URBAIN VI.
ipsum magnis clamoribus peterent , Urbanus : «< Aperite portas , inquit, omnes , et hos porcos sinite ad me ve-
<< nire . » Illi , cum auxilia postularent, supplicantes ne sineret eorum patriam ferro et igne funditus deleri :
<< Abite , inquit , ad opus vestrum, mihi , inquit , maiorum cura relicta . »>
Pontifex fuit natura immiti , aspera et severa , parum prudens , ut qui suo consilio staret , regendi ignarus ; in
omni vita crudelis fuit , promptus ad vindictam , ad parcendum tardus , mordaxque ac dicax in loquendo . Hic 5
principio pontificatus pacem reddidit Florentinis , pro qua firmanda magnam vim pecuniae ei promiserant Floren-
tini. Quaedam portio soluta est , reliqua procrastinando minime data ; qua in re fraude deceptum se existimans ,
semper non Florentinos , sed Fraudentinos appellabat . Initio pontificatus viginti et octo cardinales fecit . Horum
cum quidam , doctissimi viri , mentionem de reintegranda Ecclesia fidelium intulissent, septem ex eis lanuae
securi percussos praecipitari in mari iussit , quod etiam in Busiride crudele et infandum fuisset habitum . Vagus
tanquam Scyta certa sede caruit . Butillus nepos quem propter tot mala patrata erant , cum post patrui obitum
bene suffarcinatus penes Firmum Piceni urbem cum uxore liberisque mare ingressus esset ad patriam rediturus,
orta tempestate tot malorum vindice , fluctibus absorptus, cum familia rebusque periit . Hic finis fuit laborum
Huius pontificatu rex Cypri Carolus ' , vir maximi animi , magna comparata classe in Aegyptum profectus , Alexan- 15
driam opulentissimam urbem vi cepit . Cum ingens multitudo infidelium ad recuperandam urbem convenisset,
ille suis viribus adversum tantam belli molem imminentem diffisus , urbe spoliata Cyprum redit ; dumque maiori
apparatu denuo classem instruit qua iterum Alexandriam peteret , a fratre interficitur . Assumptoque regno, dum
adversus lanuenses bellum gerit , commisso certamine capitur ; Ianuamque perductus , tum pecuniis mulctatus,
tum Famagusta urbe illis concessa dimittitur . Ita Cyprum reversus est . In Hispania quoque bellum ingens fuit 20
inter Hispaniae ac Portugaliae reges . Cum ad praelium ventum esset , Portugalenses auxilio Anglorum hostes su-
perant, licet multitudine longe superiores , eisque in fugam versis magna caedes sequuta est ; plures capti , plu-
rimi occisi fuerunt . Cum manus conserendae essent , multis ex Portugallia expavescentibus ad famam tot hostium
cum quibus pugnandum < erat , fama est> dixisse Anglicos eos fore victores , cum christiani cum haereticis essent
bellaturi . Damnaverat enim Urbanus eos veluti sedis apostolicae rebelles ; itaque, ut mente presagiebant , victoria 25
meliores sequuta est . Aequa deinde composita pax ad hoc usque tempus perseveravit. Magna etiam in Gallia clades
fuit. Nam cum inter Franciae atque Angliae reges occasione regni Franciae haereditatis , quam iure matrimonii
Angli ad se defuncto rege unica tantum filia superstite , quae principi Waliae regis Eduardi filio nupserat , Gallici
vero ad se alio iure exspectare asserebant , acerrimum bellum excitatum est . Cum in aciem devenissent Gallici,
magna strage superantur ; in eo praelio duo filii regis capti , Navarrae et Bohemiae reges qui Gallis auxilio vene- 30
rant interfecti , multaque postea per victores oppida de Gallis capta ; regis filii pecunia redempti.
Dux Andegavensis post Caroli obitum maximo equitatu , ad triginta enim hominum millia esse dicebantur ,
1. Carolus] Lisez Petrus. Les faits qui suivent appartiennent 2. Magna ... clades] La bataille de Crécy ( 1346) ; encore un fait
aux pontificats d'Urbain V et de Grégoire XI. mal classé .
APP . II. BONIFACE IX . 549
magnoque apparatu terra Regnum ingressus est, multisque provinciis in ditionem redactis requie potitus esset ,
nisi mors eius fregisset conatus . Mors insuper Bernabonis capti ab nepte MCCCLXXXV secuta est ; Ioannes
Galeatius mortuo patruo totius fere Lombardiae imperio potitus est , pulsis Bernabonis filiis qui multis urbibus
imperitabant ; urbes Veronam ac Patavium , sato prius inter illarum dominos bello , fessas , exhaustas, sumptu cepit .
Defuncto Urbano anno MCCCLXXXIX successit Bonifacius nonus , Neapolitanus natione , qui Ladislao adolescenti
Caroli filio favens , favore et auxilio causam dedit ut ipse regnum paternum recuperaret . Nolebat enim Gallorum
gentem quae ab eius fide defecerat in regno quod ad Romanam ecclesiam spectat coalescere . Huius pontificis
priori anno Ioannes Galeacius qui comes Virtutum appellabatur, ampliandi dominii cupidus , bellum movit
10 Florentinis , hortante Ioanne Actio ex familia Ubaldina Florentinis semper adversa . Quadriennio post patrui
obitum, anno MCCCXC , Florentini ducem belli creavere Ioannem Augutum Anglicum, quem exciverunt ex regno
Neapolitano . Anno sequenti, comes Arminiaci , qui cum decem millibus equitum in auxilium Florentinornm
ex Gallia in Italiam contra comitem descenderat, iuxta Alexandriam, ad quam oppugnandam pedes accesse-
rat, facta eruptione equitum in urbe latentium, commisso praelio superatur, captusque paulo post expiravit.
15 Ioannes quoque Augutus et ipse ex Patavio moverat cum millibus sex equitum , peditum duobus, et usque ad
flumen Addue per hostilem patriam penetravit, quo se cum Armeniaco iungeret. Audita eius strage pedem re-
tulit, ac Patavium reversus Florentiam pergit. Comes, habita praeter spem victoria , ut et ipse aliquem terrorem
iniiceret Florentinis , suos omnes equitum peditumque praefectos in Tusciam misit , qui Pratum usque profecti ,
inopia rerum omnium pressi , retro abiere . Magno numero exercitus hic erat, sed in hostili terra ac tali duce
20 adversus eos copias parante, providenteque ne quid comeatus ad eos deferretur, cum dedecore abierunt . Se-
quuta est deinde pax ; pauloque post , biennio ferme , et Petrus Gambacurta , qui Pisis dominabatur, interficitur, et
Ioannes Augutus diem suum obiit .
Ioannes Galeatius interim dux Mediolani factus Pisas emit ; antea Senas et Perusium ad suum imperium rede-
gerat ; bellum deinde secundum excitatum est . Albertus Bavariae dux, imperator electus, adversus ducem accitus ,
25 in Italiam cum viginti equitum millibus descendens in agro Brixiensi castra posuit, ubi ab equitibus ducis im-
pressione adversus suos facta profligatur . Re male gesta in Alemaniam revertitur. Dux cum iis quos paraverat ad
Bonifacius, cum nullum locum sibi parentem praeter Perusium invenisset, efficit, pulsis qui ea occupabant
tyrannis , ut omnes Romanae ecclesiae provinciae ad eius imperium ante suum obitum redirent. Dominium quoque
30 Urbis, quod nulli antea pontifici acciderat , sibi vindicavit , quam successores omnes ad hanc diem usque tenuere ,
licet bis excusserint servitutem . Huius pontificatu erat rex Angliae Ricardus adolescens, qui sumpta in matrimo-
nium regis Francorum filia , omnia loca regni Franciae a fratre antea capta , accepta grandi pecunia , socero resti-
tuit , asserens regnum Angliae satis opulentum , satis validum , pro unico rege , neque sibi maioribus opibus opus
esse; sed malis usus consultoribus , cito defecit. Adolescentulus malis instruebatur moribus , iis qui se gubernabant ,
VAR, 2 Mox secutus - 9 qui] decimus - 11 Augustinum , sed. cf. 1. 22 - 14 emptione - 16 Abdue -- 19 ac ] a
LIBER PONTIFICALIS , t. II . 67
550 APP . II . - BONIFACE IX .
magis de proprio commodo quam de regis honore aut virtute sollicitis ; multa vero auctoritate regis faciebant
indigna rege . Ob eam causam, cum multi ob illatas iniurias quererentur , seniores regis consanguinei , cognitis
illorum excessibus , amotos a latere regis punieruat. Quod ille aegrius tulit , dissimulavitque ad adultam usque
aetatem . Facta cum rege Franciae affinitate, cum se tutiorem fore speraret , rem nephandam aggressus , patruos ,
magnae auctoritatis viros , nonnullosque alios sui sanguinis decapitari mandavit, tamquam contra se aliquid moliti 5
essent ; Henricum ducem , ducis Lencestriae filium , cum ob timorem patrui non auderet'damnare , exilio muletavit ;
qui ad Italiam veniens aliquamdiu in ducis curia est moratus . Deinde conspiratione multorum principum , quibus
acta per Ricardum displicebant vocatus , in regnum regreditur, quo tempore rex Hiberniam petierat, cum quae-
dam illius insulae portio ab eo descivisset . Henricus , coacto magno voluntariorum ad eum confluentium exercitu ,
adversum regem proficiscitur . Qui cum ad eum rerum gestarum fama perlata esset , ut his mature obviaret , omissa 10
expeditione, cum parva manu (in celeritate enim suam salutem esse arbitrabatur) mare transiens Henrico occurrit .
Positis prope adversarium castris , cum fere omnes ab eo ad Henricum descivissent , ipse in propinquum castrum
confugit , obsessus alterius potestati se permisit; indicto concilio potestatum regalia insignia deposuit ; in eius locum
Henricus rex factus regnat . Ricardus in liberam custodiam traditus , cum plures motus consiliaque ad eum libe-
randum , ut in populo semper mobili inirentur , huiusmodi rebus novis eius morte provisum est . Ita rex potentis- 15
simus sua calamitate docuit pessimum principibus esse detrimentum bonis consiliis carere et spernere veritatis
auctores . Henricus cum pluribus annis regnasset , obiit ; quatuor filiis , quorum primus eodem nomine vocatus est,
relictis , decessit e vita.
Sequitur origo Franciae regni calamitatis, quae multis annis per regnum debacchata est .
Carolus rex Franciae septimus , adolescens bellandi cupidus , contra Gandabum civitatem populosam ac sua 20
mandata spernentem exercitum duxit ; cum ipso praelio fudit ac fugavit hostes, ultra viginti hominum millibus
interfectis ; inde motis adversus ducem Britanniae armis cum magno exercitu profectus , dum equitando venationi
in sylva quadam dat operam, in insaniam est conversus . Ea expeditione omissa Parisiis reducitur. Erat inter proce-
res eiusdem sanguinis contentio cui potissime regni cura esset permittenda : dux Aurelianensis regis frater eam
sibi deberi dicebat ; Ioannes Burgundiae dux priorem locum sibi vindicabat . Orta inter eos primo simultate, ad 25
occulta odia deventum est. Aurelianensis noctu a coena rediens iussu ducis Burgundiae occiditur. Quo
facinore regnum in duas sectas dividitur : alii Burgundiones , alii Armeniaci appellati . Hos inter bellum crudelis-
simum viguit et plusquam civile ; utrique in alteros partium causa saeviebant, multique mortales diversis praeliis
occubuere ; igni , ferro , omnia vastata sunt ; villae incensae, oppida desolata ; circumferebant nunc hi nunc illi
30
regem tanquam statuam alterius voce loquentem, quo libido ad opprimendos adversarios trahebat. Dux quoque
Regnavit Bonifacius paulo minus annis quatuordecim . Vir fuit singulari prudentia, mitis natura ac beneficus .
Dabat praecipue operam ut subditi Romanae ecclesiae iuste regerentur ; imo paulum excessit modum , quod duos
VAR. -- 5 se] suum 6 ducis om. - 9 destruisset 12 destruissent-- 13 promissit indito - 15 mirentur - mortem -- 18 re-
lectis om. - 20 Gangabum ----- 23 in ante insan. om. -- 24 est - 26 ad coenam - 28 postquam - causae serviebant - 29 nunc
hi] mihi 30 vocem
NOTES EXPLICATIVES .
1. septimus ] Il s'agit évidemment de Charles VI.
APP . II. BONIFACE IX. 551
fratres praeter modum extulit . Nam alteri universum Picenum regendum dedit, unde marchio est vocitatus ; alte-
rum ducem Spoletanum creavit, reliqua fere omnia ditionis Ecclesiae ei subiiciens ; ideoque culpae obiectum est
singula ab eo pecuniis fieri . Sed hanc in eo culpam levissimam iudico fuisse, necessitateque coactum quaesiisse
pecunias, quibus ei, cum bellorum nervi dicantur, opus erat ad gerenda bella cum diversis tyrannis qui provincias
Erant praeterea in provincia Patrimonii, ut appellatur, Bretones , qui multa oppida occupabant , omnia propinqua
loca depopulantes . His a Florentinis ad stipendia conductis , acceptaque a Bonifacio pecunia atque oppidis omnibus
relictis, Florentiam venere , duce Bernardone , viro armis insigni et assueto bellis .
modestus et egregius christianae fidei cultor . Erant ante Lituani infideles omnes , adorabantque ignem qui in sylva
quadam asservabatur continuo , neque fas erat cuiquam ligna ex ea caedere aut arbores violare ; quod si quis ea
ferro tetigisset, a spiritibus immundis correptus torquebatur ac debilitabatur membris . Post fidem vero et baptisma
susceptum , universa illa regio ad Christum conversa est . Cessere spiritus, et sylva caedi impune coepta . Erecti
15 sunt ibi episcopatus et ecclesiae permultae. Bitoldus frater regis fuit dux Lituaniae, homo perliberalis ac animi
magni. Orto a magistro Prutenorum adversus Poloniam bello, Bitoldus auxilio fratris cum triginta millibus equi-
tum venit . Commissa pugna superantur fundunturque Pruteni ; in ea et ex eis ad viginti millia hominum caesa ,
quod superbia Teutonorum accidisse dicitur, qui omnem pacis conditionem aspernantes, certaminis cupidi,
tanquam victoriae securi ad arma prosiluerunt. Multa de illis rex cepit ; postmodum pontificis opera pax est
20 composita .
Accidit quoque ut Sigismundus Ungariae rex, excitata inter eum regnique proceres discordia , a magno comite
caperetur. Hic¹ Ladislaum regem ad capiendum regnum Ungariae debitum patri hortatus , pollicitus auxilium et ope-
ram, non solum suam , sed etiam reliquorum, quorum favore facile regnum adipisceretur, captumque regem se ei
daturum spopondit . Ladislaus , cum a pontifice legatum impetrasset, Angelum cardinalem Florentinum , ut no-
25 mine et auctoritate pontificis esset firmior, parva classe manuque Zaram urbem regni maritimam petiit . Eo cum
plures domini convenissent, hortabantur Ladislaum ut ulterius progrederetur : omnia enim tuta esse, neque ullum
impedimentum timendum . At ille veritus se credere Ungaris qui antea patrem occidissent, timore ductus , recusat
ulterius progredi. Ungari, desperata Ladislai profectione, inita cum Sigismundo concordia ac foedere iureque iu-
rando firmata, ille dimittitur ; Ladislaus una cum legato in Italiam redit. Ferunt Ladislaum , cum ad solemne
30 convivium vocatus ob veneni suspitionem nihil gustasset, Ungarorum animos ab se alienasse, statimque illos de
reconciliando Sigismundo consilia cepisse .
VAR . 2 ei addidi -- 8 Regum historia ] Reges 9 dignaque memoria – 14 sylvae ---- 17 viginti] iugum - 29 redeunt -
cum ] eum 30 gustasse - ille
NOTES EXPLICATIVES.
1. Hic Ladislaum] Hic représente le pape Boniface IX ; le La- celui dont il a été parlé jusque là, c'est- à-dire du roi de Pologne
dislas mentionné ensuite est Ladislas roi de Naples , différent de Ladislas ou Vladislas V Jagellon.
552 APP . II . INNOCENT VII.
Innocentius septimus Bonifacio successit , natione Sulmonensis . Hic per omnem vitam laude dignus fuit ,
vir iustus , a vitiis alienus , nec cupidus pecuniae . Ea vero fuit humanitate ut cum infimis etiam benigne collo-
queretur. Loquebatur libenter cum doctis viris et prolixo sermone utebatur. Nihil unquam egit pecunia ; fuit
quidem liberalissimus . Bis in die audiebat singulos publice qui secum loqui volebant ; mane, primum audita in 5
cantu missa , se praebebat palam , audiens qui aderant ; vesperi quoque in aulam ad id deputatam auditurus egen-
tes sua ope pergebat. Singulis insuper diebus signaturae supplicationum tempus impertiebatur. Qualibet hebdo-
mada consistorium tenebat ad causas discutiendas , in quarum responsionibus nullo advocato ei opus erat ; ipse
iuris pontificii doctissimus suo ingenio metiebatur quae proponebantur , accomodabatque singulis congruum
et ex tempore responsum . Servabantur iura in iudiciis publicis , neque preces aut intercessio iudicandi ordinem 10
impediebant ; irascebatur autem si quam cuiquam factam iniuriam sensisset . Non erat apud eum locus interpre-
tibus , cum ipse omnes bis in die et audiret et responderet ; noverat ad unguem mores , et statuta curiae continue-
Paulo post eius creationem Ladislaus rex in Urbem venit cum sex equitum millibus , quos in Pratis esse vo
luit circa pontem Milvium . Cum visitasset pontificem multa ab eo petiit praeter aequum , quae pontifex timore, tö
licet invitus , ei concessit. Nam et census ab se debitos dimitti , et in Piceno Firmum et Esculum , in Campania
quae dicitur Terracina , Pipernum , pluraque alia loca sibi concedi postulavit , litteraeque apostolicae super iis
sunt confectae . Cum recessisset , pauca ex concessis est assecutus ; nam antea moniti erant ut eius litteris mi-
nime parerent . Corrupit promissis multorum civium animos ut se capitaneum Urbis appellarent . Romani , liber-
tate ab Innocentio restituta , abutebantur ea in pontificis contemptum, multa ab eo petentes quotidie iniqua et in 20
eius dedecus . Ad haec postulanda tredecim viros delegerant, qui quotidie pontificis aures infestabant : quae res
multis odiosa erat.
Habebat nepotem pontifex Ludovicum, iuvenem impigrum, audacem, et ad repellendas iniurias promptum,
quem equitibus praefecerat. Is cum sexta die augusti venandi gratia mane versus pontem Milvium equitaret,
comperit scapham in Tiberi varii generis fructibus onustam ; id commentum fuerat Romanorum ut nisi ponti- 25
fex quae postulabantur concederet, navibus pontem noctu iungerent , quo pontificem caperent sub specie pro-
curandae unionis quam largiri christiano populo in conclavi ante et post electionem pollicitus fuerat , idque et
iureiurando , et instrumentis publicis statutum , ad quam rem non satis inclinatus videbatur . Hac navicula com-
perta captaque, causa ab illis prodita , confestim ad domum rediit ; habitabat enim in aedificio Sancti Spiritus.
Tredecim viri erant cum pontifice , unus abierat valetudinis gratia; reliquos abeuntes , via enim Transtiberina re- 30
dibant , ad se pro colloquii causa evocari imperat . Illi opinantes aliquid ex iis quae tractabantur secum acturum
esse Ludovicum libenter proficiscuntur . Ille in camera quadam reclusus , binos ad se venire imperat ; primi et
item postea reliqui ab eo interfecti ; ex pulpito in viam proiici iussit . Maximum tumultum hoc factum excivit in
civitate . Pontifex cardinalesque et curiales universi timore summo perterriti atque extrema metuentes pontificem
adeunt, hortanturque ad recessum . Quod consilium sequutus abiit Viterbium . Erat circa meridiem , et aestus
fervens multos pedibus furorem populi fugientes conficiebat. Ego adolescens audito rumore , et ipse scire quid
esset cupidus , pontem transiens tracta cadavera conspexi . Cum essem in palatio , videns singulos ad fugam
3 promptos , et ipse iter togatus ac pedes ingressus , penes confectus sum . Excitabatur pulvis equitantium ingens,
Castellanus Sancti Angeli, qui Neapolitanus erat, prodito pontifice , arcem tradidit regi ; quae res animum eius
incendit ad subigendam Urbem. Civium quorundam suasu plures equitum turmas Romam misit , quas in regione
Pontis collocari ad comprimendum futuros motus mandatus erat . At id consilium contra ac rebantur evasit :
10 nam cives qui suas domos in praedam militibus dari animadverterunt, excitato tumultu praeter eos qui versus
Interim Carrariae comes , praefectus equitum Ladislai, qui in Vaticano cum bene magna manu morabatur ,
eventum expectans rerum , audita suorum fuga , ad pontem venit, Romanosque submovit a ponte usque ad Sanc-
tum Celsum . Verum mulieres senesque imbelles ac pueri de tectis ac fenestris tegulis ac magnis saxis sterne-
15 bant plurimos. Ipse comes mortario in galea percussus , semivivus a praelio exemptus , causam praebuit et aliis
quoque mortem evitandi . Custodes quoque Sancti Angeli suis auxilio ex moenibus erant adversus Romanos ,
tum sagittis, tum bombardis hostem incessentes . Nox praelium diremit, murusque supra pontem factus est in-
gens, propugnaculum adversus castrum .
Ea nocte cives collocuti de reddenda urbe pontifici decernunt . Missis Viterbium legatis , omnes urbem tradunt
20 pontifici , qui Paulum Ursinum ad capiendam nomine suo urbem destinavit . Deinde post undecimum mensem
Romam rediit. Castrum, cum nulla vi expugnari posset, fossa ingenti valloque circumdatum, ac per novem
menses obsessum, ut nemo aut ingredi aut regredi posset, fame urgente receptum est , veniaque custodibus data .
Praefuit Ecclesiae Dei mensibus viginti et duobus . Huius tempore Franciscus Patavii dominus...
Innocentii tempore bellum Pisanum exortum, quo Florentini civitatem Pisanam sibi armis subdidere . Empta fuerat
23 ab eis antea ducentis aureorum millibus ab Gramide¹ naturali filio Ioannis Galeatii primi ducis Mediolani , a quo
ea sibi civitas testamento relicta est ; forma bellum viguit . Civitas per obsidionem coacta fame in potestatem venit.
Hunc 2 Innocentius septimus sequutus est, vir in omni vita sed maxime in pontificali laudabilis ; iustus
quippe fuit ac perliberalis , et in sermone prae caeteris comis et benignus . Cerimonias pontificias admodum serva-
vit ; a labe simoniae maxime alienus , in gratiis concedendis pronus fuit ; neminem a se nisi benevolum abire
30 permisit , aut opere aut promissis satisfaciens postulationibus eorum. Singula officia Romanae curiae in sua digni-
tate servavit. Nulli iniuria facta est : non enim aliena egebat opera in iure dicendo , sed ipse doctissimus iuris
pontificii ex se ipso exequebatur <munus> respondendi . Humanissimus certe fuit, ac summa benignitate praedi-
tus. Cum urbs Roma subdita Bonifacio fuisset, ipse Romanis libertatem restituit ; qua maligne abusi , cum de
VAR . 5 penes <in > - 10 animadverterent - 12 Caerariae - 15 in om. - 21 expugnare 31 in iure] iniuriae 32
munus addidi certe ac
NOTES EXPLICATIVES .
4. Gramide ] Lisez Gabriele. cent VII, beaucoup plus succincte que la précédente ; l'auteur est
2. Hunc Innocentius] Ici commence une autre notice d'Inno- évidemment le même.
554 APP . II . GRÉGOIRE XII .
capiendo pontifice consilia agitarent, Ludovicus Innocentii nepos undecim Romanos ex praestantioribus occidit ;
qua ex re tumultum populi veritus pontifex , sexta die mensis augusti , Urbe relicta Viterbium concessit . Plurimi
secum diffugerunt , maiori ex parte pedibus iter facientes . Ego reliquos sequutus , cum iter pedes ingressus essem,
deficiens ac lassitudine conducto asino Viterbium fessus veni . Plurimi curiales ab Romanis capti et spoliati sunt ;
Post Innocentium Gregorius XII , natione Venetus , pontifex creatur, Romanorum culpa . Nam post tertium diem
quam conclave pro eligendo pontifice cardinales intraverunt , Romani quidam ad postremam conclavis portam,
quod nunquam antea factum fuerat , accedentes , ex totius populi vocibus dixerunt Romanos nolle nec Neapo-
litanum nec Florentinum pontificem creari ; si secus agerent , imminere illis periculum vitae ; quae nuntiata 10
cardinalibus , postridie post missam assurgens cardinalis Aquilegiensis ex domo Gaietana : « Postquam vota nostra,
<inquit, minis impediuntur, ego in pontificem domnum cardinalem Venetum <eligo > . » Quibus prolatis , cum
omnes in eandem sententiam convenissent , creatur Gregorius . Qui tamen antequam assumeretur promisit,
iuravit, se pacem Ecclesiae fidelium etiam per resignationem pontificatus restituturum ... raro , nisi cum theo-
logiae operam dedit ; homo solitarius, inutilis hic penitus fuit ad tantum onus ferendum ... religioni deditis , et 15
iis quos vulgo Hypocritas appellant , rerum curiae aut pontificalis officii penitus ignarus , horum consilio rege-
batur . In pontificatus initio multa signa viri boni et recti ostendit ; dictans inter caetera etiam pedibus , baculo
nixum , in Galliam se profecturum , quo optata unio sequeretur . Sed paulatim deferbuit unionis ardor ; advenientibus
nepotibus, omnia sunt mutata , fraterculis ac hypocritis quibusdam suadentibus eum peccare graviter , cum verus
esset pontifex , si renunciaret ; quod ille consilium libenter arripuit . Fuit tamen Lucam , Tusciae urbem, cum 20
Petrus de Luna, qui Benedictus dicebatur , Ianuam se contulisset ; sed neutri animus erat pontificatum relin-
quendi ; sed tamen tanquam duo histriones alienas personas ad fallendum populum assumebant. Cum hanc
tergiversationem increparent Gregorii cardinales , motus ille iracundia de capiendis carcerandisque quibusdam
cogitavit. Quod praesentientes , omnes uno animo , duobus exceptis , Pisas se contulerunt , eoque cardinales Bene-
dicti paulo post accessere . Ibi concilium generale indictum est , in quod omnes fere christiani principes , praeter 25
Aragonum ac Legionis et Castellae principes convenere . Ibi , damnatis Gregorio et Benedicto , Alexander quintus ,
natione Cretensis , creatur Pontifex ; qui primo Pistorium petiit , tum Bononiam venit, ubi inde anno papatus sui...
mense... defunctus est . Sunt qui eum veneno sublatum dicunt : audivi ego medicum egregium dicentem illum
veneno periisse . Legatus erat Bononiae Balthasar Cossa Neapolitanus , Sancti Eustachii cardinalis , qui eo legatus
a Bonifacio missus erat . Cum in conclavi cardinales convenissent, Balthasar precibus ac promissis ad pontificatum 30
est assumptus . Ego qui cum cardinale Burdegalensi conclave sum ingressus , quae viderim audierimque non
libet loqui . Hoc testor Dei providentia disponi singula ad Ecclesiam sanctam suam , non hominum regi consiliis ,
sed Dei nutu .
-
VAR . - 12 inquit, .. eligo addidi - 14 ante raro aliqua deesse videtur - 15 ferendum iures rel. hic etiam aliqua desunt ·
16 horum] rerum 18 nixus - 26 quartus - 31 Bundegalensi
APP . II. MARTIN V. 555
In rebus mundanis fuit Ioannes homo callidus et astutus , sed parum aptus religioni . Omnia venalia erant, et
ad quaestum eius consilia tendebant, neque absque pretio quicquam concedebatur. Hoc unum in eo laudandum
est quod viros doctos et eloquentes dilexit ditavitque permultos . Cardinales quoque creavit viros praestantis-
simos et magnae authoritatis, quae sola res ex Constantia papatum in Italiam reduxit. Ad pellendum Ladislaum
5 regno Neapolitano cum Ludovico Andegaviae duce , cui per Alexandrum regnum illud collatum erat, proficiscitur
Romam, quo et equitum suorum praefectos venire iussit . Ducem Ludovicum contra Ladislaum destinavit ; commisso
certamine profligatur Ladislaus , sed victores fugientem insequi noluerunt. Facta inde cum eo pace , Roma
fugiens Florentiam concessit ; inde Bononiam pergit ; pauloque post Laudam proficiscitur, quo et Sigismundus
imperator factus venit . Concordia inita, fideque per eum Eucharistiae data , Constantiam pro celebrando concilio
10 pergit, ubi cum Sigismundus omniumque christicolarum principum legati praelatique convenissent, post multas
altercationes fugiens capitur, et in castellum iuxta Rheni ripam coniectus , biennio ita fuit. Ibi papatu est depo-
situs ; inde a Martino , cum Florentiam ivisset, fit cardinalis, pauloque post moritur Florentiae ; in sancti Ioannis
templo sepultus est. Credo Altissimi consilio permissum ut homo vitae parum pudicae malique animi tantum
culmen accederet, quo ostenderetur etiam ex pessimo agro bonam quoque frugem collegi posse ; sed diutius
15 Dei patientia virum reprobum dignare passa est, ut causa esset unitatis christianorum. Maxima pars unitatis
Ecclesiae Sigismundus imperator fuit, qui post Iohannis captivitatem, primo Hispaniam, deinde Galliam , postremo
Angliam petiit, singulos ad unionem hortatus, ex quo magnam laudem est consequutus , et certe nisi is pacis
Ecclesiae extitisset auctor, in eo concilio unio facta non esset.
20 Constantiense concilium 1 viguit. Renunciante Gregorio , Benedicto deposito , creatus est unicus fidelium
pontifex Oddo cardinalis de Columna , qui vocatus est Martinus quintus , cum in festo divi Martini assumptus esset ;
quinquaginta sex ex omnibus orbis nationibus in eius creatione interfuerunt. Mirum profecto fuit omnes in eo
uno animo consensisse , cui omnes christicolae ut vero pontifici paruerunt. Hic primo Gebennam profectus , in
aestatis fine Mantuam , inde Florentiam, ab ea Romam venit . Tyrannos nonnullos in eum insultantes compressit ;
25 omnes Ecclesiae provincias in suam potestatem redegit ; pacem semper appetiit, qua et multis annis potitus est.
Vir fuit laude et glória dignissimus ; nam et viros doctos coluit, et curiae opes auxit, et officiorum dignitates
nullo loco immutavit . Nullae pactiones in dandis praelaturis aut beneficiis fiebant. Si quid ei donabatur post
gratiam acceptam grate, et ita ut gratias ageret, accipiebat ; pius , benignus ; nam affabilis et minime iracundus ,
in verbis erat modestissimus , nec probro quenquam lacessivit unquam . Parcus fuit, et qui a supervacuis impensis
30 abhorreret. Id praecipuum in eo extollendum, quod itinera omnia quibus ad Urbem itur adeo tuta et secura praes-
titit ut per pacatissimam urbem te ire putares , utque non tantum in hospitiis sed subtus arbores pauperes via-
VAR. --- 5 And. ] Adragonte - 6 Duce Ludovico - 8 Sigismundus <lohannis quia> imp.- 12 depositus <fuit> - 19 titulum
supplevi --- 20 spatium vacat in codice - 24 aetatis - 28 grato
NOTES EXPLICATIVES.
1. Constantiense...] Il faut sans doute suppléer ici les chiffres indiquant la durée du concile.
556 APP . II. EUGÈNE IV.
tores noctu quiescerent, absque alicuius rei metu . Latronibus autem adeo infestus fuit ut in facinore deprehensi
poena capitis mulctarentur . Anni sui pontificatus pars saeculi aurei appellari queunt . Una sola in re reliquorum
culpam est imitatus : plus aequo adiecit animum ad nepotum exaltationem , quibus tamen nihil eorum quae ad
ecclesiam Rom: nam expectarent concessit ; in reliquis rebus laudem meruit eam quam nec antea neque ad hanc
Quartodecimo anno pontificatus obiit ; sepultusque est in basilica Lateranensi , cuius pavimentum variis mar-
moribus exornari fecit , opus certe magnificum et cum priscis ornamentis comparandum .
DE EUGENIO QUARTO.
Successorem habuit Martinus Eugenium IIII , natione Venetum , qui Gabriel Senensis appellabatur .
Hic summa praeditus fuit humanitate; sed animi magni, ad ulciscendas iniurias prompti , cum potuisset summa 10
pace et quiete frui , se bellis minime necessariis implicavit , ex quibus multae sequutae sunt , tum Urbis , tum
multarum regionum Ecclesiae calamitates . Nonnullorum cardinalium sua odia ulcisci volentium suasu , cum adie-
cisset animum ad Martini thesaurum , quem nepotes adolescentes possidere dicebantur , arma adversus illos
movit. Omnes quoque qui digniores apud Martinum fuerant carceravit spoliavitque ; quod numquam antea quivis
pontifex egerat, ut praedecessorum familiam hostium loco haberet . Quae non tantum sua sponte quam suorum 15
adulatorum stimulis agebantur; ipse enim natura mitis videbatur. Opera in multis crudelia constabant, quae malis
consultoribus tribuebantur, quibus Eugenius praeter aequum nimium utebatur . Fuerunt in eo viro quaedam
invicem adversantia, quae maxime movebant cogebantque ad dubitare multa quae in eo laudabantur simulacrane
ficta virtutum , an vero virtutes essent , sed aliorum culpa perversae . Summam pietatem prae se ferebat, et multa
crudeliter iussu suo facta ferebantur ; delectabatur bonis viris , sed et quosdam nequissimae vitae vidimus secum 20
summa consuetudine coniunctos , qui tamen hypocrisis specie se in eius animum insinuabant. At ita cupidus
pecunia fuit , ut etiam nullo quaestu , quamvis turpi , abstineret . Ad id quoque tradunt eum cardinalis Morinensis
suasionibus impulsum , cum pontifici persuasisset omne lucrum in pontifice honestum esse . Pacis praeterea se
cupidissimum profitebatur , quam semper in ore gestabat ; sed tot bella gessit , ut nullus antea pontifex tot in
bellis fuerit versatus .
Hic factione operaque Philippi ducis Mediolani coactus Urbe habitu dissimulato fugere, Florentiam venit
pro concilio
anno MCCCCXXXIIII ; inde Bononiam proficiscitur. Biennium fere in ea commoratus , Ferrariam adiit
Graecorum celebrando ; ibi et Graecorum imperator cum fratre, et patriarcha Constantinopolitanus, omnesque
Graecae fidei antistites , multique ex Ponto , Armeniis , Hyberia , Aegypto , totaque Asia convenerunt . Superveniens
pestis causam praebuit concilii transferendi Florentiam . Urbem Romanam interim, quae post eius recessum defe- 30
cerat , auxilio¹ Francisci recuperavit . Eo² , postquam cum omni .... perventum est perrexit : post multas disputa-
NOTES EXPLICATIVES .
tiones utrinque habitas Graeci in nostram fidem consensere ; factis decretis quisquam in patriam rediit.
Eugenius biennio post ad Urbem proficiscitur, concepto adversus Florentinos odio ob praestitum auxilium tunc
12
comiti Francisco Picenum contra suam voluntatem tenenti . Patriarcha Ioseph Florentiae moritur, sepeliturque in
K
ecclesia Praedicatorum . Auxilio deinde Alphonsi regis Aragonum Picenum in ditionem pontificis rediit ; ad quam
rem plurimum contulit prudentia sollicitudoque Ludovici cardinalis Aquilegiensis , quem eo legatum misit .
Huius tempore Sigismundus Hungariae rex ad imperium electus Romam venit, ibique ab Eugenio coronatus
est, summa totius populi alacritate.
Legatum Romam misit cum esset Florentiae , Ioannem Cornetanum cardinalem, cuius arbitrio omnes provin-
cias ad Romanam ecclesiam spectantes subegit. Is cum obsedisset Fulginium, capto per tumultum populi ty-
10 ranno , id Romanae Ecclesiae restituit. Deinde Praeneste urbem obsidione captam , multaque praeterea castella
spoliavit et diruit.
Excessit e vita Eugenius anno pontificatus sexto decimo , inque basilica Apostolorum iuxta Eugenium ter-
tium , prout mandaverat, sepultus . Vir bonus, si bonis consultoribus usus esset ; alieno enim arbitrio regeba-
Nicolaus quintus post eum tenuit pontificatum . Hic natione........ humilis fuit, sed a pueritia deditus litteris ,
adeo avide illis operam dedit, ut in philosophia theologiaque evaderet doctissimus ; statura parvulus, et natura
ad iracundiam prompta. Pluribus annis gubernavit cardinalem Sanctae Crucis ; post eius obitum factus est epis-
copus Bononiensis , deinde cardinalis . Mortuo Eugenio pontifice, nocte post diem qua obiit Eugenius , somniavit
20 se ab eo in interius cubiculum vocari, deinde biretum capiti suo detractum suo capiti imposuisse. Quo somnio
existimavit id quod accidit, se illi in pontificatu successurum . Creatus pontifex humanissime vixit, fugiens pon-
tificales superstitiones quae in aliorum mensis consuevere ; parvo cibo, neque eo exquisito utebatur, paucis mi-
nistris contentus . Vidi eum saepius edentem, et nihil a priori vita, et ea simplicis erat, immutatum ; potu delec-
VAR. - 9 obedisset
NOTES EXPLICATIVES .
1. sepultus. ] Le tombeau d'Eugène IV était dans la nef laté- dum petit ast illum sustulit atra dies.
rale sud de l'ancienne basilique vaticane, au point marqué 59 sur Qui semper vanos tumuli contempsit honores,
le plan. On y lisait l'inscription suivante que je reproduis d'après atque hoc impressa condite, dixit, humo.
Platinia. Sed non quem rubro decoraverat ille galero
non hoc Franciscus stirps sua clara tulit ;
Eugenius iacet hic quartus, cor nobile cuius
testantur vitae splendida facla suae. susceptique memor meriti tam nobile, quod nunc
cernis, tam praestans surgere iussit opus.
Istius ante sacros se praebuit alter ab ortu
aller ab occasu Caesar uterque pedes :
alter ut accipiat fidei documenta latinae, Lors de la démolition de la basilique, les chanoines vénitiens de
alter ut aurato cingat honore caput. S. Georges in Alga, dont il avait été le bienfaiteur, recueillirent
Quo duce el Armenii Graiorum exempla secuti les marbres de son tombeau et le reconstruisirent dans le cloitre
Romanam agnorunt Aethiopesque fidem ; de l'église S. Salvatore in Lauro, que leur congrégation possédait
inde Syri ac Arabes mundique e finibus Indi : à Rome. On peut y voir encore ce monument ; mais les inscrip-
magna, sed haec animo cuncta minora suo. tions qu'ils portent sont contemporaines de la translation ; l'épi-
Nam valida rursum Teucros iam classe petebat ; taphe primitive a disparu.
LIBER PONTIFICALIS , t. II. 68
558 APP . II. - NICOLAS V.
tabatur suavi moderatoque . In comparandis omnis generis libris summam diligentiam per omnem vitam praesti-
tit, quos adeo multos, nec hos vulgares cumulavit, ut ad tredecim millia codicum numerati forent ; preciosa
quidem supellectilis , in cuius apparatu omnes superiores pontifices superavit . In ornamentis quoque sacerdota-
lium pontificaliumque vestium profusus fuit ; calices , cruces , caeteraque altaris ornamenta magno sumptu fecit.
In aedificando excessit multorum iudicio modum : in castro Sancti Angeli , quod Adriani fuit sepulchrum , duas s
sumptuosissimas domos , alteram versus meridiem , alteram ad septentrionem construxit ; opus superfluum et
minime necessarium . Templum sancti Stephani in monte Celio a fundamentis restauravit. In Exquiliis apud
sanctam Mariam Maiorem palatium aedificavit sumptuosum ; peristilium quoque coepit, quod una ex parte tan-
tum absolvit, multis columnis subnixum ; alterius partis iacta erant fundamenta . Palatium Lateranense amplifi-
cavit, purgato loco quem addidit caeteris aedificiis . Vaticanum maiori ex parte lato muro construxisset, perfe- 16
cissetque opus si biennio vixisset . Testudinem quoque quam tribunam appellant super altare sancti Petri operis
magnificentissimi a fundamentis aedificare aggressus est , muro octo cubitis lato ; sed morte intermisssa est aedi-
ficatio . Basilicam insuper ipsam testudine in formam thermarum Diocletianarum reducere , destructa priori struc-
tura, destinarat animo . Palatium apostolicum ampliavit exornavitque prae caeteris . A bellis abstinuit , ut qui
pacem rebus caeteris praeferret . In jis tribus rebus conquirendis , cumulandis videlicet libris , in vestium divinis 15
officiis institutarum ornatu , quas variis margaritis preciosisque lapidibus intertexerat, in aedificando sumptuose
splendideque, per omnem vitae intentus aetatem egit .
Huius pontificatu Fredericus Austriae dux in imperatorem electus Romam venit, sumptaque pontificis manu
corona aurea recessit . Officia Romanae curiae suum ordinem dignitatemque tenuere. Unum in eo reprehenditur,
quod levior erat moribus quam gravitas tanti fastigii postularet, quodque plures gratias per eum concessas ad 20
cardinalium quorundam suasiones revocavit , quod maximum est in principe tanto vitium, ubi nulla necessaria
1
afferatur causa . Decessit in fine anni octavi , ex laterum et podagrae morbo , sepultusque in basilica sancti Petri.
VAR. - 4 vestium < ac> - 8 perristibam 12 magnificentissime --> 13 testudine in] testudinis - 14 destinaret - 15 cumu-
landisque - 16 institurarum ornata
NOTES EXPLICATIVES .
1. in basilica s. Petri] Le tombeau de Nicolas V s'élevait non par Sarti et Settele, Appendix, pl . xxxv, 1. En 1606 le sarcophage
loin de celui d'Eugène IV, dans la basilique de Saint - Pierre, au fut descendu dans les cryptes, où on peut le voir encore avec di-
point marqué 61 sur le plan. Lors de la démolition de la basili- vers morceaux de sculpture provenant des autres parties du mo-
que, sous Jules II, on le transporta dans la partie conservée de nument. Dionisio ( Vat. crypt. , pl. LIII ) donne un dessindu sarco-
l'édifice (pl. 104) . Grimaldi le dessina et son dessin a été publié phage avec la statue couchée du pontife et l'épitaphe :
Celebratis de more novem dierum exequiis , cardinalis Valentinus , natione Hispanus, eligitur pontifex , per
Italorum dissentionem ; qui cognominatus est Calistus tertius . Is inutilis fuit in regimine pontificatus. Omnis sua
cura versata est in cumulandis nummis et nepotibus extollendis . In pontificatus primordio summam volunta-
5 tem exegit classis contra Turcas comparandae : decimas beneficiorum exegit ; multosque destinavit per christia
nas regiones quaestores , qui hortando et suadendo magnam vim pecuniarum , largientibus etiam pauperculis ,
exegerunt . Ex iis classem paravit quindecim triremium, quibus legatum praefecit Ludovicum cardinalem patriar-
cham Aquileiensem ; quae, cum parva numero esset nec stipendia in sumptibus praeberentur a pontifice , parum
profecit . Plures piraticum prae inopia exercere sunt coacti ; huc evasit tanta nummorum <conquisitio> , in derisio-
10 nem scilicet gentium, nulla cum christianorum utilitate . Hic omnia curiae officia pervertit : cubicularios , pro-
thonotarios , auditores , subdiaconos , clericos camerae ad numerum cohortis cuiusdam praetoriae creavit ; secreta-
rios ad quinquaginta fecit, in quos notarios et operarios et nullius doctrinae plurimos coniecit , honestissimum-
que officium sua stultitia decoravit . Omnis eloquentiae et humanitatis studiorum ignarus , singula exercitia curiae
dehonestavit, dignitates conferens in indignos . Nepotem insignivit praefectura Urbis , ducemque constituit equitum
15 peditumque , quibus stipendia praebebat . Omnes praeterea arces Romanae ecclesiae ei custodiendas tribuit . Plus ipse
solus quam omnes superiores pontifices in suos contulit, homo solitarius et libenter audiens se laudari . Obiit
quarto pontificatus anno . Praedictum ei antea se pontificem futurum ; idque ipse pluribus enarravit, adeo firma
spe pontificatus, ut existimaret se Eugenio successurum, querereturque sibi a Nicolao ereptum fuisse pon-
tificatum ¹ .
Aeneas deinde Senensis cardinalis , qui Pii nomen assumpsit , sequutus est , vir eloquentia praeclarus . Eius
primordio Senenses permultos tum sui generis tum notos atque amicos diversis magistratibus honestavit , arces
NOTES EXPLICATIVES.
P. Sabino et Panvinio ont lu en outre la formule suivante, actuel- App., p. 85. ) Les restes de son neveu Alexandre VI, d'abord en-
lement disparue. Je la donne d'après Sabino (De Rossi, Inscr. terrés à côté, sous le pavé, y furent introduits quelque temps
christ., t. II, p. 421 , note 28) : Sedit an. VIII dies XX ; vix. an. LVII après. Sous Sixte V les travaux entrepris pour la transla-
m. III dies VIIII. Philippus cardinalis Bonon . fratri car. p. · Les tion de l'obélisque amenèrent un déplacement. Le tombeau
autres parties conservées de ce monument ont été publiées par des deux papes Borgia fut tiré de l'église Saint - André et ins-
Dionisio, op. cit. , pl. x1 , 4 , 5 ; xx ; xxx , 4, 5 (mais cf. Sarti et tallé dans ce qui restait de l'ancienne basilique, au point
Settele, App. , p. 36) ; xxxII, 3, 4. marqué 90 sur le plan. En 1605 on le descendit dans les cryptes.
1. Calliste III eut son tombeau dans l'ancienne église Saint- En 1610 la colonie espagnole de Rome obtint la permission de
André appelée plus tard S. Maria de Febribus (pl. e ) , près de transporter les ossements de Calliste III et d'Alexandre VI dans
la basilique de Saint- Pierre. Ce monument s'élevait dans la cha- son église nationale de S. Maria di Monserrato ; mais les mar-
pelle marquée 170 sur le plan. Il en reste quelques fragments, con- bres du tombeau demeurèrent au Vatican . Quant à l'épitaphe de
servés actuellement dans les cryptes vaticanes, et publiés par Calliste III, elle ne s'est pas conservée ; Panvinio, qui a vu le tom-
Dionisio (Vatic. crypt. , pl. xxvi , 1 ; XXVIII ; XXIX, 5, 6, 7, xxxiv, 2 ), beau dans son état originaire, dit qu'il n'y en avait aucune (De
avec le sarcophage lui- même (pl. XLVII, 2 ; cf. Sarti et Settele, basilica. Vat., dans Mai, Spicil. Vat. t. IX , p. 366).
560 APP . II. ----- PIE II .
civitatum oppidorumque tradidit custodiendas Romanae ecclesiae . Urbes omnes enim ferme suorum regimini
subdidit. Paulo postquam electus ad pontificatum fuit , ut omnium consilio auxilioque regum et principum
christianorum obviaretur potentiae Turcarum , concilium indixit Mantuae , ad quod omnes reges et principes con-
vocavit. Ipse primus , tanquam fidei defensor, deinde maxime cupidus ut caeteri imitarentur, Mantuam se con-
NOTES EXPLICATIVES .
1. Le tombeau primitif de Pie II se trouvait à Saint- Pierre, torum cum suo senatu commilitones Christi habuit. Relatus in
au bas de la nef latérale sud (plan . 84 ) . On y lisait l'épitaphe Urbem est Patrum decreto, et hic conditus ubi caput Andreae
suivante, perdue actuellement, et que je reproduis d'après Pan- apostoli ad se ex Peloponneso advectum collocari iusserat. Vixit
vinio, De basil. Vaticana (Mai , Spicil . Rom . , t . IX, p . 366) : annos LVIII menses IX dies XXVII. Franciscus cardinalis Senen-
sis avunculo sanctissimo fecit anno MCDLXIIII.
Pius II pontifex maximus, natione Tuscus, patria Senensis,
gente Piccolominea, sedit annos VI. Brevis pontificatus, ingens
fuit gloria. Conventum christianorum Mantuae pro fide habuit, A terre, sur une dalle de marbre, on lisait : Pius II pontifex ma-
oppugnatoribus Romanae sedis intra atque extra Italiam restitit, ximus. En 1608 les restes de Pie II furent extraits de ce tombeau
Catharinam Senensem inter sanctos Christi retulit, pragmati- et déposés dans les cryptes , dans un sarcophage antique (Dioni-
cam in Gallia abrogavit, Ferdinandum Aragonensem in regnum sio, pl . XLIX, 1 ). On les transporta un peu plus tard , en 1623, à
Siciliae cis fretum restituit, rem Ecclesiae auxit, fodinas inventi S. Andrea della Valle , avec les marbres du monument primitif.
tum primum aluminis apud Tolfam instituit. Cultor iustitiae et Quelques fragments dans les cryptes vaticanes (Dionisio, pl . xxX,
religionis, admirabilis eloquio, vadens in bellum quod Turcis in- 3 ; pl. xxx , 1 ) passent pour avoir appartenu aussi au tombeau
dixerat, Anconae decessit. Ibi et classem paratam et ducem Vene- de Pie II.
ADDITIONS ET CORRECTIONS
TOME I
P. 1 , b, note 6. - Cf. Mommsen, Mon. Germ.Script . Antiquiss. partie, dans tous ces mss ., d'une compilation comprenant les 1
t. IX, p . 86 , note 5 . listes épiscopales des cinq sièges patriarcaux, plus ou moins
P. III. -- Dans le volume que je viens de citer , M. Mommse reliées aux livres apocryphes de s . Epiphane sur les prophètes
n
édite à nouveau le Liber generationis et traite (p . 78 et suiv . ) et prophétesses et de s. Hippolyte sur les douze apôtres et les
les questions relatives à l'histoire de son texte . A la p . 90, il 72 disciples . La liste de Constantinople est prolongée jusqu'au
adopte comme moi la leçon episcoporum , et rejette l'autre second épiscopat du patriarche Nicolas Mystique (912-923 ) . En
comme une erreur « évidente »> . tenant compte de la leçon de ces mss. , surtout du Coisli-
P. II, b, note 3. ---- Ce ms. est maintenant à Berlin . nianus 120 (x s . ) , on obtient le texte suivant, assez peu diffé-
P. iv, note 3. - Aux travaux cités il convient d'ajouter main- rent de celui du Χρονογραφείου σύντομον , sauf qu'il est dépourvu
tenant le mémoire de Lightfoot Early Roman succession , publié des synchronismes et autres notes historiques . La variante
dans son S. Clement of Rome , Londres 1890 , t . I , p . 201-345 . Zorpios rattache étroitement ce catalogue à la tradition des
P. VI. ―― M. Momm autres catalogues grecs . Il va jusqu'à Boniface III ( 607 ) , après
sen a publié en 1891 , dans le volume cité
plus haut, le Chronographe de 354 , avec une préface détaillée . lequel on a ajouté Honorius. Marc et Jules sont omis ; Miltiade
Il faut rectifier ici ce qui est dit du président d'Assonville , et Eusèbe , Boniface I et Zosime, sont intervertis ; mais il n'y a
«< peut -être » identique au président d'Arras : celui - ci s'appe- sans doute là que des accidents paléographiques . L'omission de
lait Renon de France (Mommsen , t . c . p . 18 ) . Félix II est plus remarquable ; elle rapproche notre texte de
P. VII, note 1. La nouvelle édition de M. Mommsen ne con- celui qui est entré dans la Chronique d'Eutychius (p . 40) .
tient pas d'autres pièces qu'il n'y en a dans l'édition indiquée
ici . Pour les illustrations, v. Joseph Strzygowski, dans le Iahrb . Περὶ τῶν πατριαρχῶν Ρώμης .
des deutschen archäologischen Instituts, erstes Ergänzungsheft, Πέτρος ὁ ἀπόστολος ἔτη κβ' .
Berlin, 1888 , p . 106, pl . xxxv. 6' Λίνος ἔτη ιβ' .
P. xv a. - Le liber canonum de Reims est maintenant à γ Ανέγκλητος ἔτη ιβ' .
Berlin. Κλήμης ἔτη θ' .
P. xxi b. -Aux catalogues grecs énumérés ici, il convient Εὐάρεστος ETH 2' .
d'en ajouter un quatrième , signalé et publié pour la première fois ¿ 'Aλéğavopos ἔτη ιγ' .
par M. G. Mercati dans les Studi e documenti di storia e diritto , این Ξύστος ἔτη .
n' Τελέσφορος ἔτη ια' .
t. XII ( 1891 ) , p . 325 et suiv. Le texte qu'il en a donné provient
du ms. Ottobonien grec no 414, du xie siècle. Mais on le re- 0' Tyivos ἔτη ιδ' .
trouve dans d'autres mss . , parmi lesquels j'ai eu sous la main Πίος TN LE' .
les Coisliniani 120 et 368, les Parisini 1356 et 1784. Il fait la' Ανίκητος ἔτη ια' .
LIBER PONTIFICALIS , t . II . 69
562 LIBER PONTIFICALIS .
LC' Σωτήριχος ἔτη γ'. veau le continuateur de Prosper. Il établit (p . 267) que sa
ιγ' Ἐλευθέριος ἔτη ιγ . véritable date est l'année 625 à peu près , et non 641. Dans le
ιδ Βίκτωρ ἔτη ι. texte du catalogue pontifical qu'il publie , p . 270 , je note, pour
ເ Ζέφυρος ἔτη ιη' . les chiffres , les variantes suivantes : Hormisdas, an . XVIII ;
ις Κάλλιστος ἔτη γ' . Iohannes, m. VIII , Felix m . III ; Pelagius d . VIIII ; Savinianus
τζ' Ουρβανός ἔτη ζ' . d. VIII ; Bonifacius ( alius ) m . VIII. J'avais reproduit fidelement
tr Ποντιανός ἔτη θ' . le texte de M. Hille . M. Mommsen ne mentionnant pas de va
ιθ' Αντέρας ἡμέρας λέ . riante , et les divergences étant toutes de même nature (III
x' Φλαβιανός ἔτη ι . pour IIII ) , il doit y avoir des fautes d'impression soit chez l'un,
και Κορνέλιος ἔτη γ . soit chez l'autre des deux éditeurs de la chronique.
κβ' Λούκιος μῆνας η' . P. XCIV. - M. Erbes a établi , dans son mémoire Die heilige
και Στέφανος ἔτη β' . Cäcilia (Zeitschrift für Kirchengeschichte t . IX , 1887 , p . 1 et
και Ξύστος ἔτη ια' . suiv . ), que l'auteur de la Passio Caeciliae a copié s . Augustin
κε Διονύσιος ἔτη θ' . et Victor de Vite. Il a donc écrit peu d'années avant la publi-
κς' Φίλιξ ἔτη εʹ . cation du L. P.
Ευτυχιανός μήνας γ' . P. cvii , note 2 . Meilleure édition , par Alfred Holder, In-
κα Γάϊος ἔτη 16 . ventio s . Crucis, Leipzig, Teubner, 1889 .
κθ' Μάρκελλος ἔτη β' . P: cvit , note 3 . - Le texte grec en question n'est pas inédit.
Μιλτιάδης ἔτη δ' . Il fut publié en 1734 à Ratisbonne , par Gretscr, d'après le ms.
λα Εὐσέβιος ἔτος α' . que j'indique ici (Gretseri opp . , t . II , p . 426 ) ; cf. Holder , l . c. ,
Σίλβεστρος ἔτη κη' . p . 30. Un texte grec plus ancien vient d'être édité par M. Wotke,
λγ Λιβέριος ἔτη ς' . dans les Wiener Studien , t . XIII , p . 302.
20
" Δάμασος ἔτη κθ' . P. CVIII, note 4. Publiée d'après le ms . de Londres par
λε Στρίκιος ἔτη ιε' . Nestle, Syrische Grammatik, Berlin 1888, p. 113.
λε Αναστάσιος ἔτη g'. P. CVIII, note 5. -- Ce ms . est daté de 1196. Son texte a été
λε Ἰννοκέντιος ἔτη ιε' .
publié par E. Nestle ( Berlin , Reuther , 1889) , qui signale aussi
λη Βονιφάτιος ἔτη δ' .
une version anglaise éditée en 1686 par Dudley Loftus, d'après
λθ' Ζώσιμος ἔτη a'. un autre ms . qui est actuellement à la Bodléïenne (Payne
μ Κελεστίνος ἔτη ί. Smith , catalogue, nº 1 ) ; celui - ci est daté de 1177. Autre ms.
μα Ξύστος ἔτη η' . à Berlin, Sachau, 222 .
με Λέων ἔτη κε' . P. CXVII , nº 57. - Les études récentes des arménistes, elu-
μγ' Τλάριος ἔτη ς' . des dont je n'ai connaissance que par des communications
μδ' Σιμπλίκιος ἔτη to' .
orales , paraissent établir que Moïse de Khorène dépend, non
με Φίλιξ ἔτη θ' . de la légende orientale primitive, comme Jacques de Sarug ,
με Γελάσιος ἔτη ε' .
mais de la rédaction romaine, et, plus spécialement , du texte
μζ' Αναστάσιος ἔτη €' .
grec, qui est une version . Cette circonstanee prouve que Moise ,
μη Σύμμαχος ἔτη γ . ou, tout au moins , l'Histoire d'Arménie qui porte son nom , ne
μθ' Ορμίσδας ἔτη ι .
remonte pas au delà du sixième siècle . Elle simplifie beaucoup
บ Ιωάννης ἔτη γ. les explications que j'ai eu à présenter p . cxviii et cxix.
να Φίλιξ ἔτη δ' . P. CXL . Ajouter à cette énumération d'églises la basili-
Βονιφάτιος ἔτη β' . que de Sainte- Croix en Jérusalem fondée par Constantin.
vi Ἰωάννης ἔτη Γ' . P. CLXXIII a. ― J'ai vu depuis les deux parties du manuscrit
νδ' Αγαπητός ἔτος α' .
en question ; leur inspection n'a fait que confirmer les conclu-
νε Σιλβέριος ἔτος α' .
sions présentées ici .
νς' Βιγίλιος ἔτη ιη' . P. CLXXIII 6. Le Parisinus 4999 A est désormais rentré à
Πελάγιος ἔτη ε' .
la Bibliothèque nationale .
νη Ἰωάννης ἔτη Γ' . P. cxc . - Sur le ms. de Grenoble , v. une étude spéciale de
νθ' Βενέδικτος ἔτη ζ' .
ἔτη γ . M. P. Fournier dans la Bibliothèque de l'Ecole des Chartes,
ξι Πελάγιος
t . XLIX , p . 325 .
ξα Γρηγόριος ἔτη ι .
P. CXCVI . — La copie exécutée pour le cardinal Fr. Borromée
ૐ' Σαβιανός ἔτη γ' .
se trouve à l'Ambrosienne , G , 100 inf. , chart . du xvIe siècle.
ξ Βονιφάτιος ἔτη γ. P. cciv a. -Palatinus 39, ixe siècle (au lieu de xre siècle).
ξα Ονόριος ἔτη θ' .
P. cciv b. - M. E. Stevenson (Archivio Rom. di st. patria,
P. xxv. M. Mommsen t. c. , p . 266 et suiv. , a publié de nou-
t. VIII , p . 337) considère la collection canonique contenue
ADDITIONS ET CORRECTIONS . 563
dans le ms . Casanatensis comme un abrégé de celle de Deus- P. 169, note 4. Dans le texte de la lettre du pape Inno-
dedit. cent, il faut lire, au haut de la 2e colonne, 1. 2, ecclesiae nos-
P. ccv a, avant- dernière ligne, au lieu d'Étienne II , 1. Pas- trae au lieu de ecclesiae vestrae. C'est la leçon de Coustant,
cal II. Epp. Rom. pontif. , p . 860 .
P. ccxvm b, note 2.- Saint Grégoire le Grand fait quelquefois P. 188, note 4. -- M. Lanciani (L'Itinerario di Einsiedeln ,
usage de la notation en quantièmes du mois . dans les Monum. des Lincei, t . I, p . 486 ), promet d'élucider
P. ccxxxi a. -- En ce qui regarde la compétition d'Eulalius la question du praedium Equitii et de sa transformation en
et de Boniface, le reviseur du L. P. pourrait bien s'être ins- lieu de culte . Il semble admettre que le titulus primitif est re-
piré de la Collectio Avellana ( Maassen , Quellen , t . I , p . 787 et présenté par l'oratoire, maintenant souterrain , auquel on ac-
suiv. ), laquelle me semble avoir été publiée sous Pélage I cède en descendant sous l'abside de S. Martino ai Monti. C'est
(556-361 ) . En tout cas les documents réunis dans cette col- la croyance commune.
lection existaient aux archives du Latran. P. 191 , note 33. L'usage de dresser sept autels à la fête
P. 25. -
— Rétablir, entre Jean III et Pélage II (3-4 ligues avant de Pâques est constaté par le diacre Jean , contemporain de
la fin ) , la ligne suivante , omise à l'impression : l'auteur du L. P. ( Ep . ad Senarium, Migne, P. L , t . LIX ,
Dom. Benedictus sed. ann . IIII m. I d. XXVII. p . 405) , qui , du reste, avoue ne pas savoir au juste pourquoi cet
usage avait été introduit . Il dit que ces sept autels étaient
P. 120, note 13. dxdxd Sur l'emplacement réel des inscrip- préparés par la militia ecclesiastica , c'est- à-dire par le clergé,
tions relatives aux tauroboles , v. p . 193 , note 65 , au bas de la qui, ajoute-t-il, septem regionibus apud nos continetur .
page. P. 192, note 41 . Cf. Mommsen, C. 1. L. , t. X, p . 959 ;
P. 130, note 3. - Pour plus ample et plus précise démons- Jaffé, 1023 .
tration de ce qui est dit ici sur l'origine de la fête de Noël, v . P. 195 , note 64. -- Cf. De Rossi, Inscr. christ. , t . II, p. 347.
mon livre Origines du culte chrétien , p . 247 , et Bulletin critique, P. 195, note 70. Le quartier d'Antioche appelé Cerateas
t. XI ( 1890 ) , p. 41 et suiv . J'ajouterai ici que , d'après le Com- est mentionné dans le martyrologe syriaque de Wright (Jour-
mentaire de s. Hippolyte sur Daniel , complété par les récentes nal of sacred litterature, t . VIII) , au 1er août, comme conte-
découvertes de M. Georgiadès , le célèbre docteur romain fixait nant une église dédiée aux sept frères Macchabées ; leurs
déjà la naissance du Christ au 25 décembre . corps y étaient, croyait- on , enterrés .
P. 134, note 1. L'expression de vico jointe à l'ethnique P. 196, note 75. -- M. Lanciani a remarqué que la basili-
Syrus, rappelle beaucoup le libellé des épitaphes de Syriens que de Sainte-Croix n'est autre chose qu'une salle du palais
morts en Occident . On y inscrivait régulièrement le nom de Sessorien, changée en église moyennant quelques travaux
leur vicus . M. Leblant, Inscr. chrét. de la Gaule, t. I , p . 328 , et d'appropriation (Monumenti des Lincei, t . I , p . 490) .
M. de Rossi, Inscr. christ. U. R. , t . I , p . 289 , ont signalé quel- P. 196, note 78. - En ce qui regarde la constitution du mu-
ques épitaphes de cette catégorie ; mais il y en a beaucoup nicipe des Laurentes Lavinates , rectifier ce qui est dit ici d'a-
d'autres . près Dessau, C. I. L. t. XIV, p. 186. L'inscription citée ici d'a-
P. 150, 1. 9. - L'expression in Vaticanum palatii Neroniani près Nibby porte, dans le t. XIV du Corpus , le n° 2080. L'évê-
(cf. p . 118, 1. 18) se retrouve dans le faux concile de Sinuesse que Petrus Laurensis ou Lorensis me paraît devoir être ratta-
(Hardouin , Conc . , t . I, p . 217). ché au siège de Lorium , devenu plus tard celui de Silva
P. 153, note 2.. - Dans le faux concile de Sinuesse , on re- Candida, quoi qu'en dise Borinann , C. I. L. , t . XI , p . 549 .
présente le pape Marcellin entrant dans le temple de Vesta et P. 196, note 80 , 5 lignes avant le bas de la page. - Fille
d'Isis accompagné de trois prêtres et de deux diacres , qui vont puinée, lisez posthume.
aussitôt le dénoncer aux chrétiens . P. 197, note 81. — Des fouilles récentes ont vérifié la con-
P. 159 , note 1. - En Afrique aussi les prémices étaient re- jecture indiquée ici. M. de Rossi a pu constater que la colon-
présentés par le blé et le raisin (Cod. can. 37 , Hardouin , Conc . nade de S. Costanza entourait une piscine baptismale (Bull.
t . I , p . 883) . comunale 1888 , p . 334) .
P. 163 , note 5.- La crypte de s . Crescentio a été retrouvée ; P. 200 , note 123. - M. de Rossi a déterré récemment les
elle est marquée L sur le plan partiel du cimetière de Pris- fondations de la basilique Saint- Silvestre . Elle s'élevait au
cille publié par M. de Rossi , Bull . 1888 , pl . 1-n (cf. Bull. 1889 , dessus de l'hypogée des Acilii, avec lequel elle communiquait
p. 103 et suiv . ). Cette crypte, située assez loin de l'endroit in- par un escalier . Dans sa construction on avait utilisé les fon-
diqué dans ma note , était un cubiculum clarum, éclairé par un datious d'un édifice antique, probablement le praetorium d'une
lucernaire. On a retrouvé , là et aux environs , des traces du villa appartenant aux Acilii . La construction centrale était
culte de s . Crescentio , mais pas le moindre vestige du pape entourée de plusieurs mausolées de moindres dimensions ; le
Marcellin .
plan de ces édifices était beaucoup plus compliqué qu'on ne
P. 166 , note 9. Sur l'emplacement du Catabulum cf. Lan- l'avait cru , et les tombes étaient autrement disposées que je ne
ciani, l'Itinerario di Einsiedeln dans les Monum . des Lincei , l'ai indiqué ici . V. ce plan dans le Bullettino de 1890 , pl . VI -VII ,
t. I, p . 470 et suiv . et les explications, p. 106 et suiv.
564 LIBER PONTIFICALIS .
P. 201 , note 125. -- L'inscription publiée ici a été repro- raison d'y mettre le nom de s . Jérôme , si ce n'est que l'auteur
duite en fac-simile par M. de Rossi , Bull. 1890 , pl . VIII , IX, X, a manifestement l'intention d'imiter son style et emprunte des
p. 104 ; elle se lisait sur un canistrum et non sur une gabata. expressions à certains de ses ouvrages . Dans la partie datée
-
P. 206, note 5. Pour l'expression aula pudoris, cf. l'ins- l'auteur se qualifie de rusticanus ; une plaisanterie lancée
cription de Préneste citée t. II , p . 40 , note 59 . contre lui et qu'il rapporte suppose qu'il faisait partie du sé-
P. 210 , note 19. -- Les problèmes relatifs à l'interprétation nat ; l'auteur de la finale se représente partant pour Rome,
de l'épitaphe du pape Libère ont été étudiés plusieurs fois de- où s . Jérôme habita sûrement toute l'année 384. Tout cela
puis l'impression de cette page , M. de Rossi (Bull. 1890 , p . 123 concourt à écarter le nom d'auteur que nous présentent les
et suiv. ) a signalé ces divers travaux et réfuté en particulier manuscrits.
la thèse de M. Friedrich ( Sitzungsberichte de l'Académie de P. 229, note 13. - Cf. p. 521 , note 108.
Munich, 1891 , p . 81 ) , d'après lequel l'inscription devrait être P. 231 , note 1. - Je crois maintenant que ce texte obscur
rapportée au pape Jean I. M. Funk (Historisches Jahrbuch, t . XII , doit être interprété dans ce sens que le pape Célestin institua
[ 1891 ] , p . 757 ) a repris aussi le sujet et maintenu l'attribu- l'usage de chanter avant la messe l'Antiphona ad Introitum ;
tion à Martin I. Mais il n'a pas encore produit de texte capa- cf. Origines du culte chrétien , p . 109 , 155. -- Dans celle même
ble de prouver que l'expression Nicaena fides ait été employée note , 9 lignes avant la fin , effacer les mots «< et à plus forte
comme équivalente à fides orthodoxa . D'autre part est- il raison les répons » ; cf. Origines, p.437 , note 1 ; p . 106.
vraisemblable qu'il y ait eu à Rome , au temps où l'inscrip- P. 240, note 6. - Cf. De Rossi, Inser. chr. , t . II, P. 349.
tion a été copiée , un tombeau du pape Martin ? Cette inscrip- P. 245 , note 3. Cf. De Rossi , Inscr . chr. t. II , p. 424.
tion nous est parvenue dans un manuscrit du viIIe siècle , lequel P. 237 , note 14. Sur le sacramentaire gélasien » v. Origi
contient un recueil épigraphique formé, selon toute vraisem- nes du culte chrétien , p . 119 et suiv.; Delisle , Mémoire sur d'an-
blance , au siècle précédent. Or Martin mourut en 655 à Cher- ciens sacramentaires, p . 66 , pl . I -IV (dans les Mém. de l'Acad.
son, en Crimée , et fut enterré dans une église voisine de cette des Inscriptions , t . XXXII , tre partie).
ville. Qu'il ait été jamais rapporté à Rome , c'est ce dont il n'y a P. 26. La chronologie suivie dans les notes de cette page
trace dans aucun document . En tout cas , il n'a pu l'être avant répartit entre les deux années 501 et 502 les synodes romains
la réconciliation de l'empire grec avec la papauté au vie con- tenus à la suite des accusations soulevées contre le pape Sym-
cile œcuménique (681 ) . Même alors il est difficile qu'une telle maque : le synodus Palmaris du 23 octobre et les assemblées
translation ait pu se produire . Aux yeux du gouvernement impé- qui le précédèrent sont de l'année 501 ; de l'année suivante ,
rial, Martin avait été condamné non point pour sa doctrine , 6 novembre , le synode tenu à Saint Pierre , sous la présidence
mais pour son attitude politique . Le succès du dyothélisme du pape , à propos de la législation sur les aliénations de biens
au concile de 681 n'était pas , en lui-même, une réhabilitation ecclésiastiques . M. Fr. Vogel, dans l'Historische Zeitschrift,
officielle du pape qui présida en 649 au concile de Latran . Que t . L, p . 400 , et M. Fr. Stöber , dans les compte-rendus de l'A-
Constantin Pogonat ou son fils Justinien II aient autorisé une cadémie de Vienne , t . CXII , p . 269 , ont repris l'étude de cette
manifestation aussi caractérisée contre un acte solennel de chronologie et sont arrivés tous deux à conclure : 1º que les
leur père ou grand-père Constant II , c'est ce qui ne se pré- diverses assemblées d'évêques dont il est ici question ne sont
sume pas et ne saurait être admis sans témoignage . Pour que les séances d'un seul et même concile , ce qui est vrai ;
ces temps-là , le L. P. est loin d'être muet . Est-il admissible 2º qu'elles se sont toutes tenues en 502. Je ne saurais ad-
qu'il n'eût pas conservé trace d'un fait aussi considérable ? mettre cette seconde conclusion . Le synodus Palmaris est daté
P. 215 , note 18. -— Un fragment de l'épitaphe d'Irène a été par le consulat de Rufus Magnus Faustus Avienus et la même
retrouvé dernièrement. M. de Rossi l'a publié , avec un com- note consulaire revient au bas de deux lettres du roi Théodoric
mentaire du texte entier , dans le Bull . 1889, p . 146 , pl . ix . expédiées quelques semaines avant la tenue de cette assem
P. 225 , note 2. Cf. Origines du culte chrétien, p . 242. Aux blée ; le dernier synode, celui de Saint-Pierre , est daté par le
anciennes formules citées ici il convient d'en ajouter une autre, consulat de Fl. Avienus iunior. Il y a ici deux dates différentes ;
publiée par MM. P. Ewald et G. Loewe, Exempla scripturae et il est d'autant plus difficile de les ramener l'une à l'autre
visigothicae, pl . I, III, qui provient d'un manuscrit espagnol qu'elles nous sont présentées toutes les deux par la même
du viie siècle . chancellerie . D'ailleurs la tradition du texte de ces documents
Il n'est pas démontré que les vers que s . Augustin (De civ . est aussi rassurante que possible. Ils nous sont parvenus par
Dei, xv, 22) cite comme tirés d'une laus cerei composée par lui une double voie , la collection du ms . de Chieti ( Reginae 1997),
se rapportent au cierge pascal . Quant à la lettre sur le cierge et l'exemplaire envoyé à s . Césaire d'Arles par le pape Sym-
pascal qui figure à l'appendice de s . Jérôme (Migne, P. L. , maque, en 513, avec la lettre Hortatur nos (Jaffé 764), exem-
t . XXX , p . 188 ) , et que l'on a récemment alléguée comme témoi- plaire reproduit dans la collection du ms . de Pithou (Parisin.
gnage du rite dont il s'agit ici (Revue bénédictine 1891 , p . 20 et 1564) . L'accord de ces deux mss . nous conduit au texte d'un re-
suiv.), c'est un assemblage de morceaux divers ; l'un d'eux cueil constitué officiellement par la chancellerie pontificale ,
doit avoir été rédigé vers le milieu de l'année 384, mais il entre l'année 506 , date de la dernière pièce , le libellus Ioan-
n'y est pas question du cierge ; quant au reste, il n'y a aucune nis diaconi, et l'année 513 , date de l'envoi à l'évêque d'Arles .
ADDITIONS ET CORRECTIONS . 565
Dans ces conditions , comme il ne peut y avoir de doute sur la comme ils développent le contraste entre le voisinage des
teneur de ces documents officiels , et qu'il est évident qu'ils portes (ianitor arcis, extremo sub marmore) et l'emplacement
con tiennent deux dates différentes , il n'y a pas lieu de modi- choisi par Serge, il faut bien que cet emplacement soit à l'in-
fier la chronologie traditionnelle. térieur de l'église . Il n'y a vraiment pas lieu de le chercher
P. 267, note 35. Des travaux récents ont permis de re- ailleurs qu'à l'oratorium b . Leonis papae, qui , dans la vie de
connaître que, pour la partie essentielle , c'est - à - dire , la nef Paul I, est indiqué juste à l'endroit où fut plus tard la chapelle
majeure, l'abside et même le toit, S. Martino ai Monti re- Saint-Léon. En dehors de la vie de Paul I , cet oratoire est
présente encore l'église construite par Symmaque en l'hon- mentionné deux fois avant Léon IV, dans la vie de Léon III
neur de saint Martin . Beaucoup de tuiles , dans la toiture, sont ( t . II , p . 26 , 1. 23 , et p . 27 , 1. 18 ) , cù même il est question
estampillées au nom du roi Théodoric : Reg(nante) d(om)n(0) d'une confessio b. Leonis, c'est-à-dire, dans l'espèce, d'une
Theoderico felix Roma ― - † Reg (nante ) d( om)n ( o) Theoderico bono sépulture .
Rome. Lanciani, L'Itinerario di Einsiedeln, dans les Monum. P. 381 , note 45 . « Il n'y a pas d'autre document ... >> -
des Lincei, t. I , p. 487 . Erreur. Il faut citer ici le poème sur le concile de Pavie , com-
P. 268, note 36 , vers la fin : effacer la mention de l'église posé en l'honneur du roi Cunipert par un certain Etienne (Mon.
Saint- Ange in Fabiano ; c'est in Fagano qu'il faut lire (t. II, Germ . Ser. Langob . , p . 189) . On y voit que ce roi fit venir á
p. 11 , 1. 11) ; le lieu est en dehors de Rome. Pavie les membres de l'épiscopat dissident , qu'il les amena à
P. 300, note 6 . Cf. t. II , p . 197, note 10. se réunir aux catholiques et que l'acte d'union fut envoyé au
P. 300, nole 12. - La citation du martyrologe hiéronymien pape Serge par une députation dont fit partie le diacre de
est à rectifier. C'est XV kal. dec. et non X kal. qu'il faut lire : Pavie, Thomas . L'épitaphe de celui-ci, conservée dans un re-
mais la fête de sainte Cécile y est indiquée aussi au X kal. cueil épigraphique du vIIIe siècle ( De Rossi, Inser, chr., t . II ,
P. 313, note 8. En 557 il y avait encore à Rome un évêque p . 171 ) , mentionne son intervention dans cette affaire .
arien pour les Goths (Marini, Papiri, p . 206) . P. 413 , note 45. -
— Dans un mémoire intitulé Les Lettres de
P. 329, note 1 , à la fin : « Dans la notice de Deusdedit » : Grégoire II à Léon l'Isaurien (Mélanges de l'Ecole de Rome, t. X,
lisez « de Boniface V » . p . 44) , M. l'abbé L. Guérard a définitivement établi l'inauthen-
P. 334, note 11. ----- La basilique de Théodore existait encore ticité de ces lettres.
au XIe siècle . Le chanoine Benoit la mentionne dans son Ordo, P. 422, note 13. - Le texte de ce concile figure aussi dans
c. 41 (Migne , P. L. , t . LXXVIII , p . 1041 ) . C'est là que , de son certains manuscrits de la collection hadrienne (Monacen-
temps, le pape donnait le diner officiel du jeudi-saint . sis 6355, Vat. Reg. 1021 ) , où il a été retrouvé par M. O. Gün-
P. 334, note 12. -- Le catalogue du ms . de Turin (Urlichs , ther (Neues Archiv, t. XVI , p. 237 et suiv. Cf. De Rossi, Bull.
Cod. U. R. topogr. , p . 173) nomme l'ecclesia s . Salvatoris de 1890 , p . 154) . Les manuscrits relèvent d'ailleurs , non d'un
Porta [s. Pauli] et l'hospitale s . Empuli (Eupli) à la suite l'un original de chancellerie, mais des marbres eux-mêmes . Voici
de l'autre , comme deux édifices distincts. le début, qui diffère très peu de la restitution conjecturale de
P. 367, note 1. ―― La dernière phrase de cette note est à M. de Rossi :
supprimer et l'ensemble à compléter d'après mon mémoire In nomine domini Dei salvatoris nostri Iesu Christi sub die pri
sur le Liber Diurnus (Bibl. de l'école des Chartes, t. LII , p. 8, die idus apriles indictione XV, praesidente sanctissimo ac ter bea-
note 1 ) : « Le biographe ne parle pas ici de l'ordination ; il ne tissimo Gregorio papa secundo iuniore ante confessionem beati
mentionne que deux actes , l'élection et l'introduction au La- Petri apostolorum principis, praepositis in medio sacrosanctis et
tran. La nouveauté signalée ne peut évidemment convenir à venerabilibus evangeliis , considentibus etiam sanciis episcopis
l'élection, qui s'est toujours faite a generalitate in ecclesia Sal- Iohanne Velliternense, Andrea Alvanense, Sisinnio Gavinate,
vatoris ; elle ne porte que sur l'introduction au Latran . Il faut item Sisinnio Ilostense, Epiphanio Silva Candida , Venantio Pe-
mettre l'accent sur les mots atque exinde etc. » Je renvoie nestrino et Gregorio Portuensi, necnon venerabilibus presbiteris
aussi à ce mémoire pour tout ce qui regarde, dans les notices Iohanne archipresbitero, Eustratio, Gregorio, item Gregorio,
précédentes , les élections pontificales , non que j'aie rien à Iohanne, Stephano, Theodoro, Dominico, Theodoro, Sergio, item
changer à mon commentaire , mais pour plus de précision et Sergio, Andrea, Sergio, Sisinnio, Petro... Pour la justification
pour réponse à certaines observations présentées par M. de des mots secundo iuniore que M. Günther a éliminés , v. la note 2
Sickel dans son édition du Liber Diurnus et dans ses Prolego- à la vie d'Hadrien ( t . I , p . 514) .
mena zum L. D. L. 217, le mot fustigium, suppléé par M. de Rossi , manque
P. 379, note 35. L'emplacement indiqué ici doit être aussi dans les mss . 1. 29, illa om. mss . --- 1. 32, vesperos
maintenu contre l'opinion exprimée par M. de Rossi , Inscr. — 1. 34 , ebdoma 1. 35 , codem oratorio in honore — 1. 36 ,
christ., p. xLv, nole 4. Les deux premiers distiques parlent de genetricis et om. - 1. 37 , catholicae et apostolicae ecclesiae
la basilique vaticane en général (hic, in arce Petri : j'ai eu tort -
— 1. 41 , genetrix - 1. 42 , ac conf. — 1. 44 , d . n . om . --- 1. 45,
de rapporter cette dernière expression à l'emplacement de 46, Super oblata . Oblatis quaes . - 1. 47 , d . n. om . 1. 48,
l'autel, dans le transsept) et se rapportent à la première sépul- et om. - - 1. 49, semperque . 1. 49-51 , genitricis - sequuntur
ture de Léon dans le portique extérieur . Quant aux suivants , om. - 1. 52 , sed . — 1. 54 , hodie sollemnitas . -— 1. 55 , concedas
566 LIBER PONTIFICALIS .
ut in omnibus protectionis tuae muniamur auxilio , per Chris- un Gaugenus. Ils placent entre 758 et 774 environ l'épiscopat
tum . 1. 60 , Hoc a pr.:- 1. 61 , facere ] agere - 1. 77, contra d'un Eusebius, et cette donnée est vérifiée par la signature de
huius priv . - 1. 84 om. - - 1. 85 , Gavinatis om. - 1. 86 om. ce personnage , apposée à un document de l'année 765 (op. cit.,
1. II , Epiphanius - ecclesiae om. 1. 91 , presbiter 1.93 , p. 28, 29) . Dans ces conditions, deux choses sont possibles : ou
om. 1. 105 , Epiphanius 1. 107 , Iordannes -- 1. 110 , Za- bien Gaugenus et Eusebius sont identiques ; une telle dyonymie
charias. - Aux cinq dernières lignes , les mots sanctae sedis n'est pas sans exemple ; ou bien il y a faute dans le texte de
apostolicae doivent être substitués aux mots sanctae Romanae notre concile et Gaugenus doit être rapporté à une autre église.
ecclesiae. Les manuscrits ne contiennent pas les lignes 114- Dans cette dernière hypothèse, comme il est difficile de son-
125 , qui se trouvaient sur la quatrième table . ger , pour cette époque , au siège de Tournai, le plus simple
P. 439, note 55. M. Tomassetti (Studi di storia e diritto , serait de supposer une métathèse et de lire Rotonice au lieu de
t. VIII , p . 220) identifie la massa Formias avec le latifundium Toronice. On aurait ainsi un évêque de Rodez ou peut-être de
de Campomorto , près d'Antium . Rennes . Ces deux sièges sont dépourvus de listes épiscopales
P. 456, note 4. - Cf. t . II , p . 46 , note 108 . et l'on ne connaît aucun de leurs titulaires pour les deux der-
P. 456, note 5. --- La diaconie existait sous Grégoire II (Jaffé , niers tiers du vin siècle .
2220). P. 483 , note 52. - Dans le concile cité ici , 1. 9, le texte de
P. 458 , note 27. M. de Rossi (Mélanges de l'école de Rome, Deusdedit présente une variante, postquam au lieu de prius-
1888 , p . 496 ) a publié cette épitaphe d'après une copie diffé- quam ; c'est évidemment la bonne leçon.
rente et bien meilleure Voici les principales variantes . L. 2 , P. 484, notes 56 , 57. - La dernière partie de la note 56,
funus au lieu de functus. - - après la 1. 4, deux vers à suppléer : « Il faut remarquer ici ... » doit être reportée à la fin de la
Consiliator existens pontifici qui tunc in tempore erat, que sunt note 57.
saluti monita praevebat; — 1. 6 , lisez ainsi le début : Roma P. 515 , note 12. - La préfecture urbaine est attestée à la
salvandam utrisque. fin du vie siècle . Voy. Diehl, Etude sur l'administr. byzantine,
P. 460, note 51 . Eugippius , Vita s . Severini, c. 44, men- Paris , 1888 , p . 127.
tionne montem Feletem . P. 517, note 41. - M. Lanciani (L'Itin . di Einsiedeln , Monum.
P. 461 , note 52. - Je crois devoir maintenir contre M. de des Lincei , t . I , p . 456 ) fixe l'emplacement de cette église un
Rossi (Inser. chr. , t . II , p . 462 ) ce que j'ai dit de la provenance peu à l'E. de celle de la Trinité - du - Mont , dans la villa Malta
de cette inscription . Les particularités monumentales mar- (Bobrinsky) ; il pense que la tour annexée à la maison d'habi-
quées par les mots aditus, fores, turris , sont plutôt relatives à tation de cette villa n'est autre que le clocher de S. Félix.
Saint-Martin de Tours qu'à un édifice romain . Rien ne prouve P. 522 , note 112. Cette église est mentionnée dans le
du reste qu'elles n'aient point concordé avec la disposition des Reg. Sublacense, nº 173 (document de 1021 ) ; elle devait se
sanctuaires de saint Etienne auprès de la basilique vaticane . trouver au- dessous de Genazzano .
L'endroit d'où le saint (et non la cloche ) appelle le peuple ad P. 322 , note 122. Le Reg. Sublacense mentionne souvent
bona Christi, est le ciel (arx caeli ) où il est monté par une turris un territorium Ferentinellum minus ou maius , dans la vallée
celsior, symbole de sa foi et de ses vertus . au- dessous de Subiaco ; mais il ne marque pas l'église de
P. 482 , note 21. - Sur le campagus , cf. Greg. M. ep . vi , 27 ; Sainte- Sabine .
-corriger t. LXXXVII dans la citation de Migne . P. 522, note 132. Sur cette épitaphe, v. le mémoire de
P. 482 , note 29. J'ai admis ici que le Gaugenus episcopus M. de Rossi , L'inscription du tombeau d'Hadrien I, dans les
civitate Toronen sis (p . 473 , 1. 22 ) était un évêque de Tours , et Mélanges de l'école de Rome, t . VIII ( 1888) , p . 478.
je ne sais comment j'ai pu oublier de rectifier cette erreur P. 531. - Les observations relatives aux pp . 115 et 116 sont
dans mon livre Les anciens catalogues épiscopaux de la province annulées par la substitution d'un carton aux deux pages pri-
de Tours , Paris , 1890. Dans cet ouvrage j'ai montré que les mitives.
catalogues épiscopaux de l'église métropolitaine de Tours dé- P. 532. - Dans la note relative à la p. 425 , il faut ajouter
rivent d'une tradition fort sérieuse , non seulement en ce qui que les mots Tertius hic papa, etc. sont considérés par M. de
concerne les noms et leur suite , mais même pour les durées Rossi (Inser. Christ . , t . II , p. 460) comme l'épitaphe même de
assignées à chaque épiscopat . Or, aucun d'eux ne mentionne Grégoire III ; je suis entièrement de son avis .
ADDITIONS ET CORRECTIONS . 567
TOME II
P. xv, nº 9.- Un catalogue - identique à celui d'Eccard se P. xxxix a, note 1 ... M. Fabre m'écrit que le ms. Estensis
rencontre dans le ms. 1029 de la bibliothèque impériale de du Liber censuum du cardinal d'Aragon n'existe plus à la
Vienne. Ce manuscrit est du XIe siècle ; il provient de Salz- bibliothèque d'Este, et que de ses recherches dans les papiers
bourg. La série des papes commence à s . Pierre, sous la ru- du bibliothécaire Lombardi (1814-1847) il résulte que sa dispa-
brique : Incipit ordo pontificum qui cathedram s . Petri tenuerunt; rition est antérieure à cet administrateur .
et se continue sans interruption jusqu'à Benoit VIII . Pour P. LV1 b, no 8.- Noter que l'édition du L. P. dans la Byzan-
la première partie, jusqu'à Hadrien II, ce n'est qu'un extrait tine est due à Ch. Annibal Fabrot.
du L. P.; au delà , c'est, toujours comme le texte d'Eccard , P. LXVIII, 1. 6 . - Corriger 1303 en 1305.
une reproduction abrégée du catalogue courant, celui du Vati- P. 38, note 37. Le texte manuscrit auquel il est renvoyé
canus 3762. Le texte d'Eccard ayant été imprimé ci - dessus ici a été publié dans mes Origines du culte chrétien, p. 457.
partout où il y avait quelque intérêt à le faire, je me bornerai P. 39, note 42. - Sur l'église des SS . Boniface et Alexis, v.
à donner ici la finale du catalogue de Vienne . la monographie que je lui ai consacrée dans les Mélanges de
CXLI. Gerbertus, cognomento Musicus, qui et Silvester, natione l'École de Rome, t . X, p. 227 et suiv.
Aquitanus, de monasterio sancti Geraldi, Remorum doctor, Ra- P. 41 , note 61. - M. de Rossi a publié, dans ses Musaici, la
vennatum archiepiscopus, sub eodem Ottone ordinatus, sedit annos mosaïque absidale de S. Teodoro avec une monographie de cette
quinque. église.
CXLII. Sica, annum unum. P. 43, note 76. -- M. Lanciani (L'Itinerario di Einsiedeln,
CXLIII. Iohannes papa annum unum. dans les Monum. antichi des Lincei, t . I , 1891 , p . 490 , pl . II,
CXLIIII. Phasianus, cardinalis sancti Petri, qui et Iohannes , fig. 3 ) a publié un plan de Santa- Balbina , d'où il résulte que
de patre Urso presbitero, matre Stephania, post annos quinque et cette vieille église est un édifice antique adapté à l'usage reli-
dimidium in sancto Paulo monachus discessit. gieux.
CXLV. Petrus, qui et Sergius , episcopus Albanensis , ex patre P. 44, note 82. - Sur ce monastère de S. Césaire , cf. Sickel,
Petro, matre Stephania , cognomento Burca porca (sic ), sedit Prolegomena zum Liber Diurnus II, p. 30. M. de Sickel allègue
annum . un diplôme de s . Grégoire le Grand (J. 1991 ) , daté de 604, où
CXLVI. Theophilus, qui et Benedictus, ex patre nobili Grego- le monastère de Saint -Etienne est déjà mentionné . Il rappelle
rio Tusculano, matre Maria , sedit annos XI dies XXI. IIic Hein- aussi les négociations de Charlemagne avec les papes Hadrien
ricum ordinavit imperatorem, mediante Walthero, sancte Spirensis et Léon III à propos de ce monastère ; v. Jaffé , Mon. Carolina,
ecclesie episcopo, data utrobique sacre fidei potestate . p. 353 , 366 ; Mon. Alcuin. , p . 427, 429 , 442 ; Annales s . Amandi
On voit, par les nos de ce catalogue , que l'on y distinguait dans les M. G. Scr. , t. I , P. 14.
mal à propos Jean XVII de Sica ou Sico ; cette faute n'était P. 45 , note 96. - Cette église Saint- Isidore doit être iden-
pas aussi apparente dans le texte d'Eccard (cf. p . 266) . tique à celle que l'itinéraire d'Einsiedeln marque aux environs
Noter aussi, p . 229, que le ms . de Vienne porte episcopus Cum- de la porte Tiburtine , entre cette porte et Saint- Eusèbe .
paniae, et non pas episcopo Campaniae comme l'a imprimé P. 47, note 113. - Sur les parties encore existantes de l'an-
Eccard. cien oratoire de Saint-Pérégrin , v. De Rossi, Bull. 1887 , p . 38,
P. XXIV a. Un autre manuscrit signé par Pierre - Guillaume et surtout le mémoire de Mgr de Waal dans le Römische Quar-
se trouve au British Museum , Add . 16979. Il contient , entre talschrift, t . III ( 1889) , p. 386 .
autres choses , la règle de s . Benoit , à la fin de laquelle on lit P. 47, note 128. ― La mosaïque de l'église des SS. Nérée et
ces mots en capitales : Ad honorem s . Egidii Petrus Guillelmus Achillée a été publiée par M. de Rossi dans ses Musaici.
fecit hunc librum in tempore domni Petri abbatis , anno incarnati P. 103, note 23. - Les travaux récents ont vérifié ce que je
Verbi M°C°XX° VIIII ° , regnante Lodvico rege . Fac- similé dans la dis ici de la valeur relative des deux recensions. Le premier
collection de l'Ecole des Chartes , série héliographique , no 350. rédacteur dit que Serge II rebâtit Saint-Martin sur un emplace-
P. xxv a, note 1. Les Bollandistes ont publié récemment ment voisin de l'ancienne église in alio non longe demutans
(Analecta Boll ., t . IX, p . 393) un autre texte du Liber miraculo- loco, tandis que le second ne parle pas de ce changement . En
rum s . Aegidii , d'après un ms . du x siècle ( Paris . 13779 ) ; effet , M. Lanciani ( L'Itinerario di Einsiedeln , Monum. des Lincei,
mais le miracle relatif à Aceium ou Ascona ne figure pas dans t . I, p. 486) dit que l'église n'a jamais changé de place , et que
cet exemplaire. ses œuvres essentielles sont du temps de Symmaque , de trois
568 LIBER PONTIFICALIS .
siècles et demi antérieures à Serge II. Quant aux restaurations avoir appartenu à l'épitaphe de Benoît VI . Voici ce fragment
de celui-ci , il les réduit, tout au plus , à un agrandissement des (De Rossi, Bull. 1887 , p . 37 ) :
basses nefs et de l'atrium . Il a pu constater aussi (p . 489 ) que
ces travaux ont été exécutés en partie aux dépens du mur de LICATA SVBANTROIN quo
Servius, dont les blocs se retrouvent dans les fondations des se X TIBENEDICTIC
constructions du xe siècle. SCLAR VS Q DEG Ente
P. 103 b, note 30. - « Arsène ne porte dans les documents PV LTV SET ACTV P
que le titre d'apocrisiaire , sans celui de missus . » - - Inexact.
Dans la vie de Nicolas I , ci - dessous , p . 163, l. 21 et dans beau- La paléographie convient au xe siècle . Cependant il est difficile
coup d'autres pièces, Arsène a les deux titres. d'admettre que , si Benoit VI avait été enterré au Vatican, son
P. 129, 1. 16. -- Les dates données ici ont été copiées sur le tombeau n'eût point été mentionné par Pierre Mallius. Au
protocole du concile ( cf. p . 138 , note 55 ) ; mais on a omis sep- temps où nous sommes , les papes étaient généralement enter-
timo après trigesimo . Le 8 décembre 853 tombait en effet dans rés au Latran .
la 37° année impériale de Lothaire . Quant au quinto , qui con- P. 260 , note 2. Rectifier d'après la note de la p. 339.
cerne Louis II , il a été relevé exactement sur le texte du con- 1 P. 272, note 13. ―― Sur l'origine de cette légende, cf. ci-des-
cile , mais on s'attendrait à trouver quarto, Louis II ayant été sous, p . 368 b, 1. 10 et suiv .
consacré empereur le 6 avril 850 . P. 273 , note 3. M. Eug . Müntz, qui a étudié récemment
le tombeau de Clément II à Bamberg, me dit qu'il doit être
P. 136 , 1. 20. Cette inscription est dans le Corp. inscr .
du XIe siècle .
Graec., no 8832.
P. 275. Vat. 1340. - Au lieu de d. XI, lisez d. VI.
P. 189, note 46. Peut-être aussi , par l'expression Dardania
P. 279, 1. 1 . -- mens. VIIII.
civitas, les légats désignent-ils l'ancienne capitale de la pro-
P. 302 , 1. 9. TORD Valde : 1. Vade.
vince de Dardanie , Scupi (Uskub), devenue sous le nom de
P. 321 , note 47. Auduze 1. Anduze.
Iustiniana prima la résidence du préfet du prétoire d'Illyricum
et le siège d'un métropolitain supérieur, vicaire du pape pour P. 323 , note 22. J'ai consacré à la question de l'oratoire
le diocèse de Dacie . Cette institution , qui limita au diocèse de de Saint-Nicolas une étude publiée dans les Mémoires de la so-
Macédoine les pouvoirs du métropolitain de Thessalonique , cieté des Antiquaires de France , t. XLIX, et dans les Mélanges
remonte à Justinien . Elle fonctionnait encore au moment de de l'Ecole de Rome , t . IX ( 1889 ) , p. 355 .
l'invasion slave ; les lettres de s . Grégoire témoignent que , P. 335 , 1. 2. - Petro prefecto] M. de Rossi a retrouvé le nom
tout à la fin du vi° siècle, l'Illyricum faisait encore partie du de ce préfet au bas d'un acte de 1051 (Archivio Rom. di storia
domaine patriarcal romain . patria, t . XII, p . 7) .
P. 190 , note 52 , — Le R. P. Lapôtre me fait remarquer que P. 346, note 2. -- Sur la topographie de ce quartier de
Rome, v. mon mémoire Le forum de Nerva et ses environs
Domagoï doit avoir été grand joupan de Croatie . Cela résulte
dans les Mélanges de l'École de Rome , t . IX ( 1889) , p . 346,
du Chron. Venetum (Mon. Germ. Ser. , t . VII , p . 21 ) .
avec le plan donné par M. Lanciani dans les Monumenti de l'a-
P. 221. - Une erreur d'imprimerie a fait sauter, pour la
cadémie des Lincei , t . I. p . 530.
numérotation des pages , de la p . 200 à la p . 221 .
P. 361 b, l. 10 . Le chiffre de renvoi doit être corrigé
P. 226 , note 3. Cf. Migne, P. L. , t . CXXXIII, p . 828 . en 3 .
P. 236, note 1. - Serge III avait été d'abord diacre romain P. 378, note 5. Outre les peintures énumérées ici il y en
sous Etienne V ; Formose le promut à l'évêché rural de Caere . avait une qui commémorait la paix de Venise ( 1177) sous
Pour se remettre en carrière , il abandonna ce siège et reprit Alexandre III . Elle est mentionnée dans le Catalogue de Viterbe
son diaconat romain , évidemment sous Etienne VI et sous un (Mon. Germ. Ser. t . XXII , p . 351 ) , à propos de la paix de Venise :
prétexte qui servit aussi à ce dernier pape (cf. p . 229, note 2 ) . unde in camera Lateran . versos :
Fut- il ensuite pourvu d'un titre presbytéral ? Cela est possible
Presul Alexander ratibus devectus ab Urbe
et il faudrait l'admettre s'il était certain que c'est lui qui est
nommé parmi les prêtres dans le concile romain de 898 ; mais pergit, et innumere veniunt per litora turbe;
peut-être y est-il question d'un autre Serge . Cf. Auxilius , In legatos Siculus Grecusque per equora mittunt
def. Formosi, II, 5 et app.; Dümmler, Auxilius und Vulgarius, qui referant scriptum quod erit sub Cesare dictum .
p. 15 , note 6. P. 413 , note 1. Il n'y avait pas alors d'évêché à Crema.
P. 243, note 1. ― «< Sergius était prêtre en 898 » . Tenir comple
Le surnom Cremensis se rapporte à la patrie de Guy.
ici des observations présentées ci- dessus . On doit ajouter que P. 422, 1. 17. burgum s. Flaviani ] Il y a une église S. Fla-
Serge avait été promu au sous - diaconat par le pape Marin viano à la porte de Montefiascone , du côté de Viterbe.
(882-884) . Cf. Auxilius , In def. Form . , app . P. 424 , 1. 8-10 . - Sur ce passage , cf. Hauréau , Des poèmes
P. 256. Mgr de Waal a signalé un fragment d'inscription latins attribués à saint Bernard , Paris , 1890 , p . 56, et le mé-
découvert près du Campo santo germanique, comme pouvant moire de M. l'abbé Vacandard cité ci - dessus , p . XLIII a , note 1 .
ADDITIONS ET CORRECTIONS . 569
P. 450, note 5. -- L'épitaphe d'Alexandre III avait été insé- Alexandre III mourut le 30 septembre ( 1181 ) , jour où l'Eglise
rée dans le catalogue de Zwettl (ci-dessus , p . xvi a) ; mais le célèbre la fête des ss . Félix et Adauctus .
manuscrit étant fort taché à l'endroit où elle figurait, l'éditeur du P. 451 a, note 1. - Ma défiance à l'égard de cette épitaphe
catalogue , Pez, n'a pu la donner tout entière ( Thesaurus anecdot. , n'était pas justifiée, au moins en ce qui regarde les deux pre-
t. I, p. 392). M. Watterich, Vitae pontif. , t. II, p. 649, a publié miers vers, qui sont cités dans le catalogue de Zwettl (Pez ,
le texte intégral d'après un ms . de s. Pierre de Salzbourg : Thesaurus anecdotorum, t . I, p . 392 ; cf. ci-dessus, p . xvi a).
P. 452, note 2. Les restes du pape Innocent III ont été
Lux cleri, decus ecclesiae, pater urbis et orbis récemment (décembre 1891 ) transportés dans la basilique de
praesul Alexander clauditur hoc tumulo. Latran.
Luminis extincti patitur dispendia clerus P. 459, 1. 9. On sait que le nº IV attribué à ce pape ne se
cumque suo dolet urbs orbe fuisse patrem. justifie pas par l'existence de trois papes Martin antérieure-
Non tamen ille ruit, quia virtus nescia casus ment à lui. On a confondu dans une même numérotation les
creditur huic vitam perpetuasse viro. Martin (Martin I, Martin IV, Martin V) et les Marin ( I et II ) .
Larga manus , pia cura gregis, pudor almus, honestas P. 506, note . - L'épitaphe d'Urbain VI se terminait par une
huic inter superos obtinuere locum . note chronologique ainsi conçue : Obiit Romae idibus octobris
Si quaeras quis et unde fuit, nomen sibi quondam anno MCCCLXXXIX aetatis suae anno LXXII (Dionisio , Crypt.
Rolandus, patria Tuscia, Sena domus. Vat. , p. 149, d'après une copie de Grimaldi ) .
Hunc festis iunxere suis Felix et Adauctus
cum quibus est felix factus, adauctus eis.
LIBER PONTIFICALIS , t . II .
70
TABLE DES MANUSCRITS
Cette table étant avant tout la table du texte, j'ai cru devoir, pour plus de commodité, la rédiger en latin . Les chiffres ren-
voient aux pages ; s'il s'agit du tome II, ils sont précédés du chiffre II . Les renvois directs aux introductions ou aux notes se
reconnaîtront, les premiers aux chiffres romains , les autres aux chiffres pourvus d'exposants. - Les caractères gras ont été em-
ployės pour indiquer les notices des papes. - Quand il y a plusieurs églises romaines de même vocable, on a mis en tête les
cinq églises principales ( celles du Latran , de Sainte- Marie-Majeure, de Saint- Pierre, de Saint- Paul et de Saint-Laurent) et les
églises cardinalices, presbytérales ou diaconales ; les autres sont rangées dans l'ordre alphabétique des sous- vocables . - Les noms
propres entre parenthèses sont ceux de personnages que le texte désigne sans les nommer.
s. Abbacyri (vel abba Cyri) altare in diaconia Archangeli II, 32 . abstollendum 489.
s. Abbacyri oratorium via Tiburtina 434. abstollens 451 , 468, 472 , 496 ; II, 5.
s. Abbacyri orat. in xenodochio a Valeriis II , 15 . abstolli 490.
ss . Abbacyri et Archangeli eccl. ad Alefantum II , 75 ; cf. s . abstultus , 431 , 471 , 491 , 492 , 494.
Angeli diaconia. Abundantius , ep. Paternensis , 350.
abbas 330 etc. Abyssinia CL.
Abbonis Floriacensis breviarium L. P. ccIv. Acacii martyris passio II , 222.
Aca .
ss. Abdon et Sennen corpora II , 161 ; cymiterium 504 , 509 ; Acacius, ep. CPnus, 101 , 249 , 252, 255 , 258 , 269, 270 ;
festum cxxiv ; vigiliae 470 . cianum schisma, XLIII, 2516 , 2536-10 , 25411-19 , 2568-16 , 2583 ,
Abentinum (v. Aventinus). 2725-10, 27311.19 .
Abgar, Edessenus rex, cxvIII . Acci, Corsicae oppidum , II, xxiv .
Abienus, pater Severini pp . 324 . Accola , v . Acoli .
accubita , ad s . Petrum , 420 ; II , 28 ; in triclinio Lateranensi
Abraham patriarcha II , 452 .
Abramius , pater Zosimi pp . 225 . II, 41 .
accubitum , i . e . triclinium , II , 109.
absida 181 , 223 , 262 , 263 , 323 , 329, 375 , 418 , 507 ; II , 3, 4, 8,
Aceium monasterium II, XXIV, XXV .
11 , 25 , 54 , 55 , 57 , 74, 76 , 80 , 93 , 94, 113 , 120 , 143 , 147 .
absolsit 442 , 452, 453, 454, 494. Acerreagio oppidum 454.
576 LIBER PONTIFICALIS .
455, 491 , 512 , 530, 531 , 537 , 541 , 549 ; reges : Henricus A(ldemannus ) ep. Brixiensis II , 358.
Thuringus, Radulphus , Adolphus, Albertus, Henricus VII- Aldhelmus, episc. in Anglia cxv.
Carolus IV, Wenzislaus . Aldo de Ferentino card . II , 312, 313, 371 .
Alamannus de Adimariis card . Florentinus II , 516 . Aldo episc. Placentinus II, 340 .
Alaricus rex Gothorum CXLVIII , CL . Alefantus v. Elefantus.
alapa 298 . Alensionis (Alençon ) comes II, 461 .
Alassaco ( Raynaldus La Porta de) card . II , 482. Aleriensis episcopus ( in Corsica) II, 382
Alatrum civ. 472 ; episcopi : Leoninus , Albertus ; - de Alatro Alesia ( Alais ) II, 405 .
Hugo card. II , 312. Aleti episcopus Ratuili II, 1357.
Alba (Albano) II , 297, 299, 303 ; cf. Albanum . Alexander Severus imp. 5, 145 .
s. Albani castrum ( St Albans ) II , 388 . Alexander I pp . xc , 127.
Albanum civ. CL, 184, 185 ; II , 12, 344 ; episcopatus 360 ; II, Alexander II pp . II , 281 , 282 , 289 , 336, 337 , 354, 358 , 361 , 362,
98 ; territorium , 175 , 269, 474 ; episcopium II , 32 ; ecclesia 379, 425 .
s . Ioh . Baptistae 184, 199193 ; episcopi : Andreas , Eustratius , Alexander III pp. II , 397 , 450 , 543, 568 , 569.
Benedictus, Petronacius, Petrus (Os porci) , Petrus , Gualte- Alexander IV pp . II , 455 .
rius, Vitalis , Matheus, Nicolaus, Gualterius alius , (Benti- Alexander V pp . II , 508 , 511 , 521 , 536 , 513 , 544 , 554 , 555 .
venga) , Arnaldus , (Anglinus) ; - Albanenses II , 415 , 416, 419 . Alexander VI pp. II 5391.
Albanus lacus 200 196 .
s . Alexandri corpus (v . Salaria ) 263 .
Albaractia locus II , 489 .
s . Alexandri (v . Claudia) passio 2039 .
Albensis episc . B ( enzo ) II , 358 .
s . Alexandri et sociorum passio xCI , 1276.
Albericus marchio II , 240 , 241¹ , 243¹ , 2532 .
Alexandria Aegypti cxxix, 46 , 137 , 177, 249 , 346 , 398 ; II , 177 ,
Albericus princeps Romanorum II, 243 , 2441 , 246, 247,
182 ; episcopi : Petrus martyr, Athanasius , Cyrillus , Diosco-
2471-2, 2532, 268 ' , 353.
rus , Proterius , Timotheus Solofaciolus, Petrus Mongus ,
Albericus comes Tusculanus, II , 268, 268¹ , 269, 270, 334.
Iohannes Talaïa, Cyrus , Michael.
LIBER PONTIFICALIS , t. 11.
71
578 LIBER PONTIFICALIS .
Alexandria Lombardica II , 419 , 427 , 428 , 440 , 450 , 549 ; epis- Ambrosius primicerius 429, 430, 432, 441 , 446, 447 ; epita-
Alexius imp. CPnus II , 322. ad s . Ambrosium , locus in valle Susana , II, 377.
Alexius scriniarius II , 396 . s . Ambrosii ( della Massima ) eccl . II , 4486 ; cf. mon. s. Mariae
Alfanus archiep . Salernitanus II , 315. q. a . Ambrosii .
Alfarani (Tiberii) forma basilicae s . Petri 192 , 525 . Amedeus de Baucio II , 493 .
Alfatia mater Paschalis II pp. II , 296 . amendula II , 147 .
Alfonsus III rex Aragonum II , 466 , 469 . Ameria civ. 312, 426, 428 ; II , 127 ; episcopus Paschalis.
Alfonsus V rex Aragonum II, 521 , 522 , 544 , 545, 557. Americus card . II , 323.
Alfonsus X rex Castellae II , 455 . amiantus 174.
Alfonsus XI rex Castellae II, 490. Amicus card. s . Crucis II , 312 , 323.
Algarbii regnum II , 482. Amicus card . ss . Nerei et Achillei II , 312.
Algidum II, 303. amigdala II , 133 .
Algisius archiep. Mediolanensis II, 438. Amingus dux Francorum 305.
alimenta pauperum 435 , 502 ; II , 109 . ammantatio II , 296 , 322 , 3064 , 327, 397, 398.
alimonia (plur . ) 281 , 420 , 463 , 506 . Amorii ep. Theophilus 154 , 16814.
alithina vela 432 etc. ampliare clerum 99 , 255 , 348 , 350 , 364.
allegationes 205. Ampliatus presb. et vicedominus 297.
Allexa insula ( Lissa ) II , 437. amula CXLIV, 305 , 417 .
Allifae civ . 200117 . ana singuli II , 80 .
Allobros, Allobrogus II , 280. anachorita 129.
Almaricus (Amaury de Bène) II , 452. Anacletus I pp. LXIX, 125.
Alogitus dominus de Fabriano II , 488. Anacletus II : Petrus Petri Leonis card . ss. Cosmac et Damiani
Alpes II, 251 , 364, 377. II , 313 , 317, 322 ; card . s . Mariae trans Tiberim II , 323 ;
Alpium Cottiarum patrimonium 385 , 398. papa vel antipapa II, xxx1, 32522, 328 2-6, 379, 380, 382,
Alsatia II , 467. 383 , 410, 449, 543.
altare 177-179 , 182 , 183 , 232 , 233 , 244 etc.; altaria VII anaglyfus 184, 212 etc.
Lateranensia CXLIV , 172 ; alt. ligneum Lateranense II , Anagnia civ . 489 ; II 125 , 299 , 305 , 312, 397 , 400 , 403, 433,
494. 436, 443, 445 , 450 , 454 , 455 , 468 , 471 , 503-506 , 529, 546 ; ec-
altercare 392.
clesia cathedralis 13853 ; II , 433 ; episcopi : Nirgotius, Nico-
Altinas episc . Petrus 45 , 260. laus , Stephanus .
Altisiodorum v. Autisiodorum .
Anastasia inl . fem . cxxvII .
alva vera II , 147 .
s. Anastasiae titulus II , 1 , 11 , 21 , 4378 , 77 , 195 ; cardinales :
alvaviras (acc . ) II, 76. Stephanus (VII pp. II, xv), Iulianus, Tebaldus Buccapecu,
Alvernia (Auvergne) II, 405 ; cf. Arvernia, Auvergnia. Petrus , Iohannes , Petrus (de Monteruco) , Petrus Tomacellus.
ama CXLIV, 170, 173 , 176 , 180-187, 202 , 220 , 227 , 230 , 232 , s. Anastasiae eccl . maior Iaderae II , 437.
234 , 243 , 244 , 272 ; II , 80 , 82. Anastasius I pp . 218 .
Amadeus ep . Pinnensis II, 90.
Anastasius II pp . XLIII , 258 ; II , 364 .
Amalasuenta regina , 287 , 290 . Anastasius III pp . II , 239.
Amalfia II , 117, 383 ; archiepiscopus : (Maurus).
Anastasius IV pp. II , 32522, 388 , 389 , 399. 449 , 450 .
Amalricus Auger historicus II , xxvii , xliv.
Anastasius I imp . XLIII , 44 , 260 , 269, 270 ; Il 364.
Amalricus episc . Comensis II , 89.
Anastasius II imp . 392 , 393var, 396 , 398 , 399 .
Amandinus 221 ; possessio Amandini 221 .
Anastasius ep . CPnus 409 , 416 .
Amartianas possessio 185 .
Anastasius ep. (Tiburtinus ?) 420 .
amator pauperum 97 , 255 , 329 , 331 ; paupertatis 359, 363 ; Anastasius card . s . Clementis Il , 3063 , 312 , 371 .
Macarii haeretici 354 ; Vigilii pp. 297 .
Anastasius bibliothecarius xxxv ; II , VI, LVI , LIX ; 129, 13856,
Amazon massa 175.
141-143 , 175 , 181 et seqq. 222 .
Ambianensis civ. II, 488 ; episcopi Georgius , Iohannes de la
Anastasius defensorum primus 487 , 492.
Grange card . , ( Iohannes de Harcourt) .
Anastasius inlustrius pater Iohannis III pp . 305 .
ambo 303, 375, 383 , 385, 401 , 472, 477 ; II , 7, 147 , 162 , 302.
Anastasius pater Felicis II pp . 211 .
s. Ambrosius ep. Mediolanensis cvIII , 255, 354 ; II , 341 , 356,
Anastasius pater Eugenii pp. 343.
364, 414 , 433 , 469.
Ambrosius ep . Lucensis II, 89 Anastasius presb. CPnus 354 , 359.
Anastasius monothelita 354, 359.
INDEX .
s. Anastasii mon . ad Aquas Salvias 512 , 522121 ; II , 11 , 22 , 24, 579
Andrensis comes R(ogerius) II, 435 .
79, 109, 145 , 158 , 450 ; archipresbyter II, 336 ; abbas Ber-
nardus. Anetensis episcopus II, 382.
anathematus II , 141 . s . Angeli cf. s . Archangeli , s . Michaelis.
Anatolius ep. CPnus II , 363. s . Angeli (vel Archangeli) diaconia 26836, 5142 ; II , 12 , 21 , 27 ,
Anatolius consul cxxvI . 32, 60; pater : Theodotus ; archipresbyter : Maginulfus ; car-
dinales Gregorius , Guillelmus , ( Petrus Fonseca ) , Petrus ,
Anchino ( comes de ) II , 493 .
Iulianus .
ancillarum Dei congregatio monasteriumve II , 38 , 112 , 120 .
Ancona II, 39 , 399, 414, 416 ; ducatus 496 ; marchia II , 3452 , s. Angeli in Fagano vel Faiano monte II, 11 , 4048 , 92 , cf. II, 563 .
Guarnerius I et II ; s. Angeli in via Salaria in Septimo, 2683 ; II , 12, 4162 ; cf.
466, 513 ; cf. Marchia.; marchiones
patrimonium 428 ; episcopus : Leopardus . s . Archangeli .
Ancyritanum concilium cxxx. s. Angeli abbatia prope Nimfam II , 30940 .
Andegaviae dux Ludovicus II , 511 , 547 . s. Angeli eccl , in monte Gargano 255 var, 2562 .
s. Andreae mon . iuxta bas. Apostolorum II , 23 , 195 ; cf. s . A. de s. Angeli castellum 26836 ; II, 124, 252 , 255 , 239 , 262 , 290 , 300 ,
Biberatica .
337, 344, 359, 416 501 502 , 505 , 531-534, 553, 558 ; castel-
lanus 505 , 531 , 534 ,, 553 ,.
s. Andreae ad XXXum v. Appia 508 , 52497 ; II , 9 , 39¼4 .
s. Angeli pons II , 532 .
s. Andreae in Assaro II, 4484 ; cf. s . A. in Sicinino .
s. Angeli posterula II , 124.
s. Andreae in Aurisario II, 4484 ; cf. s . A. in Sicinino .
Barbarae vel cata Barbara patricia 397 ; II , 28 , Angelus ep. de Nigroponte II, 533.
s. Andreae
Angelus card . s . Mariae in Dominica II, 323.
443 ; cf. s . A. in Sicinino. Angelus Coriarius ( Gregorius XII) II, 508, 510 , 533 .
s . Andreae de Biberatica II , 19714 ; cf. s . A. iuxta bas . Apos-
Angelus card. Florentinus II , 551 .
tolorum .
Angilbertus archiep. Mediolanensis II , 89.
s. Andreae mon . in Clibuscauris II , 22, 79, 327 ; cf. Clibus Anglesis possessio 180 .
Scauri.
Angli 312 ; II, 53, 161 , 426, 548.
s. Andreae ad Crucem in Laterano II, 4380. Anglia II , 322 , 382 , 456 , 457, 460 , 488, 303 , 514, 520 , 530, 531 ,
s. Andreae mon . in massa Iuliana II , 23 ; cf. s . A. in Sicinino
537 , 541 , 543 , 555 ; reges : Henricus I, Henricus II, Eduar-
s. Andreae v. Labicana 255 , 25612 , 376 . dus I, Eduardus II, Eduardus III, Ricardus II, Henricus IV.
s. Andreae orat. in diaconia s . Mariae antiquae II, 26.
Anglici II , XXVI, 388, 450 , 459, 488 , 528 ; Anglica natio II, 514,
s. Andreae de Marmorariis II , 3947.
537 , 543 ; Anglica lingua II, 389.
s. Andreae de Mortarariis II, 3917.
(Anglinus ) ep . Albanensis II, 496 .
s. Andreae ad s. Petrum , 261 , 26316-17, 26619.19, 26729, 323, Anguillariae comes II, 463.
383, 419, 435, 455 , 464, 465, 499 ; II, 2, 10 , 15 , 18, 19, 31 , Angulas possessio 180.
119, 129, 5591 ; cf. s. Maria de Febribus . s . Aniani (Aurelianensis ) festum II , 266 .
s. Andreae in Piscina II, 448 ; cf. s . A. in Sicinino . Anicetus pp . LXXIII , CLV1 , 134.
s. Andreae de Renati II, 3947. Aniciorum xenodochium II, 23 , 46108.
8. Andreae in Sicinino CXXVII , CXLVI , 219 , 2502, 4107, 4118 ; cf. Anicium (Le Puy) II , 317 , 381 , 405 , 412 ; episcopi (Guido
s. A. in Assaro , in Aurisario, cata Barbara, in massa Iuliana , Clemens IV) , Bernardus .
in Piscina . Anna Agathonis uxor 435.
s. Andreae mon . ad pedem Soractis II , 341 . s . Anna dei Funari II , 4587.
s. Andreae della Valle II , 560. Annales Romani II , xx1, 329.
s. Andreae (ad s . Petrum vel in Sicinino ) 421 , 478 . s . Anniani abbatia ( S. Chignan ) II, xxvii .
Annibal II, 415.
ss . Andreae et Bartholomaei mon . , v. Honorii mon .
Annibale di Capua archiep. Neopolitanus II 4544.
s. Andreas apostolus 118 .
anniversitas 360.
Andreas rex Siciliae II , 490 .
Andreas II rex Ungariae II , 453 . annonocapita 366 , 369 ; cf. capita.
annositas 374.
Andreas ep. Albanensis 42313 .
Annuntiatio Domini 376.
Andreas ep. Ostiensis 360 .
annus expectationis II , 486 .
Andreas ep . Praenestinus 479 , 494.
ansae II, 8.
Andreas ep. Poznaniensis II , 520.
Ansaldus ep . Narniensis 474.
Andreas presb. de Hostis 303 .
Anselinus pater Alexandri II pp . II , 281 .
Andreas presb. Romanus 42313.
Andreas comes II, 393 . Anselmus archiep . Mediolanensis II , 293.
Anselmus archiep . Ravennas II , 390 .
Andreas referendarius 492 , 493 .
Anselmus ep . Lucanus (Alex . II ) , II , 281 , 3361 , 358.
580 LIBER PONTIFICALIS .
Ascarius II , 285 , 333. (Augustinus) card . s . Chrysogoni II 371 (ubi male G. pro A,.
Ascensio Domini cx1 ; II , 12, 286 . Augustus pater Liberii pp . 207.
Aschericus comes II , 6. Augutus (Hawkwood) v . Acutus .
Ascona II , xxv. aula pudoris 2065 ; II, 4059, 56 .
Asculum Picenum II , 466 , 5222 ; - episcopus Picco . Auraficensis ep. II 382 , male pro Arausicanus .
Asia II , 556. Aurea porta CPna II , 180 .
Asinaria porta 292 ; cf. s . Iohannis vel Lateranensis porta . s . Aureae bas . Ostiensis 19936 , 376 , 38040 ; II , 14 , 118 .
Asprula lecticaria 502 . Aurelia via 118 , 141 , 158 , 203 , 211 , 262 , 324, 502 ; II , 131 .
Assis insula (v . Arsis) . Aurelianum civ . II , 263, 266 , 381 ; dux II , 509 , 550.
Assisium II, 454, 521 , 528 , 530 . Aurelianus imp . 7, 158, 159 .
d'Assonville vi ; II , 561 . Aureus mons 150.
Assumptionis festum II, 110 (cf. Dormitionis) ; octava II , 112. Auriana massa 174.
Asta civ. II , 381 , 418 , 427, 476 ; episcopus : G(irelmus ). Aurianos ep . Tuscanensis 474.
Astensis ep . v . Eistetensis . auroclavus 363 etc.
Asterius consul 297. auroclusus 170 etc.
Athalaricus rex 279 , 281 , 285. aurotextilis, aurotextus , 271 , 343, etc.
s . Athanasius ep . Alexandriae LXXV, cxx, 352 . Austaldus II , 177 .
Athanasius ep . Neapolitanus II , 16821 . Austria (Germanica) ; duces : Albertus , Fredericus , Fredericus
Athenae civ . 125 , 343 ; II , xxvI : episcopus Dionysius . (imp. III).
Atrebatensis catalogus XIV, 14 ; comes 461-4, 470 ; episcopus : Austria (Lombarda) II , 511.
Petrus card. Autcharius dux 445 , 488 , 493-6 .
de Atrio (domnus Garniotus) II , 493 . authenticum II , 183.
atrium 262 , 348 , 375 , 455 , 465 ; II , 339 . Autissiodorum civ . II , 226 ; episcopi : s . Germanus , Petrus de
Attila rex 239. Mortuomari , Petrus (de Cros ) ; ― codex L. P. CLXXVIII.
Atto ( Frisingensis) episcopus II , 6 . autocefalia 348 , 360.
Atzuppius pater Leonis III pp. II, 1 . Auxilius scriptor II , 225 , 229 , 231 , 232 , 235 .
aucelli II , 2 . de Auxio card . Arnaldus II , 477 .
auctor Libri pontif. CLXII . Auvergnia II, 497 ; cf. Alvernia , Arvernia.
auctoritas 99 , 207 , 227 , 238 , 270 . Auximum civ. 405 ; ducatus 496 ; patrimonium 428.
auctoritas Libri pontif. CLXI . Auxitana lingua II , 489 .
auditores s . palatii II , 492. Avellanus liber canonum II, 563 .
Audoinus de Burgundia card . II, 493. Avenio II , 468 , 475-7, 480 , 482-4 , 486 , 487 , 491 , 492 , 494-8,
s . Audomari collegialis ecclesia . II , CLXXIV , CLXXXV . 506 , 507 , 509 , 528 , 541 , 547 ; ecclesia cathedralis II , 486,
- arca
487 ; episcopi : Iacobus (Ioh . pp . XXII ) , Iacobus de Via ; —
Auduze , II, 32147, 568 .
augmentare 329. Avenionensis II , 486 ; vitae paparum Avenionensium II,
Augusta civ. (Augsbourg) II, xv, 364 : episcopi : Herimannus , XLVIII, XLIX , L.
Artwigus . Aventinum , Aventinus mons II , 69 , 225 , 382.
Augusti possessio 182 . Aversa civ. II , 298 , 345 .
s . Augustinus ep. Hipponensis 352 ; II , 371 , 375 , 452 , 469 ; axiomatici II , 174 .
s. Augustini catalogus pontificum x. Aymericus card . II , 380.
Augustinus servus Dei (Cantuar. ) 312 . Aymoneus comes II, 489.
Babenberg(Bamberg) II , 273 ; episcopi : Suidegerius ( Clemens II), Babucum castrum ( Bauco) II , 389 ; Petrus de Babuco II, 42.
Hermannus , Otto, Eberhardus .
Baccanas fundus 202 ; statio 20310.
Babinberch II , 273 ( Babenberg) .
baculum pastorale II , 270 , 293 .
Babilonia II, 316 ; soldanus II , 460.
Badua (Totila ) 298.
INDEX .
Baialardus archiep. Brundusinus II , 315. 583
Barrois CLXXIII .
Baias monasterium 354, 3558.
Baioarii 398 ; Baioarius (Baguarius ) natione II , 274 . s . Bartholomaei ( et s . Andreae) mon . Lateranense (v. mon .
Balbinae cymiterium 202. Honorii.
Balbinae titulus II , 20, 28, 4376 , 78 , 146 , 567 ; cardi nales : Bar tholomaeus Prignani archiep . Barensis ( Urbanus VI ) II , 90 ,
Guido , Vitalis. 498-501 ; cf. Urbanus VI .
Baldassar Cossa ( Ich . XXIII ) II , 507 , 511 , 512 , 518 , 519 , 544, Bartholomaeus archiep. (Narbonensis ) II , 90.
554 , 555 . Baruncius II , 336 , 345 .
Balduinus III rex Hierosolymorum II , 403 . Basilea civ . II , 521 ; concilium II, 521 ; episcopus (Ludovicus).
Baldus doctor legum II , 495. Basilea possessio 179 .
Baleares insulae II , 301 . s. Basilidis eccl . in Merulana II , 29.
basiliscus II , 110 .
balista II, 344.
Balnearola domucella II , 130. Basilius papa fictus II , XLVII.
balneala domus 221. Bas ilius imp . CPnus 165 , 178-182 , 184 , 185 .
Balneolum possessio 184. s . Basi lius ep . Caesariensis 352.
Balneoregis ( Bagnorea ) civ. ; episcopi : Radoinus , Romanus , Basi lius ep . Cretensis 354.
Basilius praef. praet . 25416.
(Marsilius).
Basilius consul 298 .
balneum 171 , 177 , 183 , 208 , 213 , 221 , 233 , 244 , 262 , 344 ;
Lateranense 471 , 503-5 ; II , 81 ; Basilius dux 403 .
s . Petri 503 , 504 , 506 , Basilius saccellarius imp . II , 180 .
510 ; II, 27, 28.
balneus 504. Basilius spatharius II , 178 .
Bassi fundus 175 .
balsamum CL, 174, 177-9, 183 ; II , 302 , 305 .
balteus 408 ; II , 194 ; - Bassus (Anicius Auchenius consul a . 441 ) LX , CXXVI , CXXVII ,
papae II, 296 . 232.
Baluze II , LVII.
Bamberga v. Babenberg . Bass us (Iunius Bassus cons . a. 317) cxxvII.
banda 372 ; II ; 6 , 340. Bas sus ( Iunius , praef. Urb . a . 359 ) CXXVII .
Banderenses II , 528 , 530 . bati cin II , 59 .
bandora 497 . bauca II , 132 , 148 .
banna (banda ) II , 314, 387 . de Baucio domini : Amedeus, Raymundus .
Bauronica massa 174 .
bannum (excommunicatio ) II , 364 .
baptisma 118, 132 , 133 , 137 , 164 , 171 , 220 , 227 , 249 , 321 , Bavanensis ( Petrus Arnaldi card . ) II , 473.
Bavaria II, 338 , 340 , 361 , 365 , 366 ;
476 , 497 ; baptismi ornatus 220. duces : Theodo , Ludo
vicus ; duces de Bavaria Fredericus ( de Rothenburg) ,
baptisterium 504 ( Lateranense) ; 508 ( Silvae Candidae ) ; II , 3
Ludovicus comes palatinus , Albertus ( imp . ) .
(s. Susannae) ; 9 (s . Andreae v. Appia ) ; 147 (s . Mariae trans
Bazatensis dioecesis II , 477 , 478 .
Tiberim ).
beatitudo eius , eius ter beatitudo (de papa dictum) 487 , 490, etc.
Barbara patricia 397 ; II , 4484 .
Beatricis m . corpus 360 .
s. Barbarae orat. ad s . Laurentium II , 112 .
Beatrix comitissa II , 356, 359.
s. Barbarae orat . ad ss . Quattuor II , 116.
de Beco card. Michael II, 477.
s . Barbarae orat . in Subora II , 50 .
barbari CXLVIII, 233 . Beda XXXIV , CHI, cxv, CCXXII .
Barbatianus fundus 187 . Beguini II, 485.
Barbo cardinalis Marcus II , XXVII , XXVIII , XLVI. Bela III rex Ungariae II , 444
Barchinonensis canonicus II , 522 . Belisarius patricius , 290-2 , 296 ;
crux 296 ; II , 1924 1971/
Bardas caesar II , 177. Belizzon II, 336.
Bellarminus card . xxxv.
Bardonis mons 498 ; cf. Burdonis .
Bellemariae rex Saracenus II, 490.
Barenses ( Bari ) archiepiscopi Riso , Bartholomaeus ( Urba-
Bellianus de Ybellino miles II , 527.
nus VI ).
Barisanus ( Barensis ) II , 315 . Belliforte ( Petrus de) card . ( Greg. XI ) II , 489 , 495 .
Bar dom inu Bellus Iohannes II, 317.
de nio s II , 479.
Baro subdiaconus II , 315 . belothera II, 194.
de Baro Iohannes , cubicularius papae II , 502 . Bel Reposo , locus prope Viterbium, II , 328.
Barolum (Bari) II , 383 . Belvacensis codex cxcu , cxcIv ; episcopus ( Ursio vel Fulco ) .
Baronius card . xxxv ; II , LV, LVI . s. Benedicti Casinense mon. 433, 43847, 441 , 448 ; II, 31810 ;
cf. Casinum .
Barranum locus in pago Mediolanensi II , 432 .
s . Benedicti regula II , 467 1
LIBER PONTIFICALIS .
584
Beringarius v. Berengarius.
de Benedicto Iohannes II , 396.
— pontificis II , Berizisi II , 313.
benedictio in auro 369 ; (= eulogia ) 401 , 428 ;
de Berizone Stephanus II , 313.
90.
Berlandus abbas Farfensis II , 299 , 303 , 30 .
Benedictus I pp . 308 .
Berlingarius v. Berengarius .
Benedictus II pp . 363 , 369 ; II , 2221 .
Bernabone vel Barnabo Visconti II , 499, 531 , 549 .
Benedictus III pp . II , 140 , 151 , 173 , 175 .
Bernardinus de Polenta II , 488 .
Benedictus IV pp . II, 233.
543. Bernardo Bretonum dux II, 551 .
Benedictus V pp . II , 246 , 24919.20 , 251 ,
s . Bernardus abbas II , XXXIV , 568 .
Benedictus VI pp . II , 255, 257¹ , 568.
Bernardus de Bordes ep. Albiensis card. II , 476 .
Benedictus VII pp . II , 257 ' , 258.
Bernardus de Castaneto ep . Albiensis et Aniciensis card . II ,
Benedictus VIII pp . II , 268 , 269 , 270 , 27111 , 353 , 543 .
Benedictus IX pp . II , 270 , 273 , 275 , 331-3 , 513. 469, 480.
Benedictus X pp . II , 279 , 334-6 , 354 , 357 , 542. Bernardus Saisseti ep. Appamiarum II , 469.
Benedictus XI pp . II , 471 . Bernardus ep . electus Cataniae II , 494.
Benedictus XII pp. II , 486 , 527. Bernardus Guidonis ep . Lutevensis II , XXVII, XLIV, XLVII-IX ;
Benedictus XIII pp . ( Petrus de Luna) II , 496 , 501 , 504-14 , 516- 447, 462 .
22, 331-41 , 543 , 545 , 551 , 555 . Bernardus ep. Parmensis II , 340.
Benedictus archiep. Mediolanensis 389. Bernardus ep . Portuensis II , 397 , 399 , 405 , 406 , 423, 430, 431.
Benedictus ep . Albanensis, frater Sergii II pp . , II , 97, 98. Bernardus archiep . Toletanus II , 293 .
Benedictus ep . (Nomentanus), vicedominus , 429, 43724. Bernardus ep . Wormacensis II , 6.
Benedictus card . Caietanus (Bonifatius VIII ) II , 467 , 469 . Bernardus card. de Poiecto II , 480 .
Benedictus card. s . Petri ad Vincula II , 312 , 371 . Bernardus diaconus II , 285 .
Benedictus card. s . Nicolai II, 459 . Bernardus abbas s . Anastasii (Eugenius III ) II , 386 .
Benedictus comes Sabinensis II , 25325. Bernardus abbas Massiliensis II , 285 .
Benedictus pater eius II , 2532. Bernardus comes II , 90 , 141 .
Benedictus Christianus II , 334, 336. Bernardus comes Convenarum II , 477 .
Benedictus pater Anastasii IV pp . II , 449 . Bernardus pater Clementis V pp . II , 472.
Benedictus pater Hadriani III pp . II , 223 . Bernardus de Calmangiare II 396.
Benedictus pater Marcelli pp . 161 . Berohelpos ep. Wirceburgensis 473.
Benedictus pater Sergii III pp. II , 236 . Bertaldus dux II , 288.
Benedictus monachus s . Andreac II , XI . Berthenorium castrum II , 441 , 443, 444 , 493 ; de B. comes II,
Beneventani 426 ; II , 90 , 451 . 441.
Beneventanum II , 417 ; - - patrimonium II , 358 ; concilium II , s. Bertini abbatia CLXXIX , CLXXXV, CLXXXVI.
30955. Bertoaldus archiep . Brittaniae (Cantuar.) 376.
Beneventum 343 ; II , 177 , 287 , 298 , 301 , 317 , 322 , 347, 355 , Bertoldus dux II , 338 , 340 .
356 , 358 , 379 , 389 , 394, 395 , 419 , 421 , 435 , 443 ; - ducatus Bertoldus filius eius II , 338 , 340 .
498 ; duces Gisulfus , (Romualdus) , Siconolfus ; ar- Bertoldus Ursinus nepos Nicolai III pp . II 459 ,
chiepiscopus Landulfus. s. Bertrandus ep . Convenarum II , 474.
Beno card. II, xxII. Bertrandus de Castanelo (v . Bernardus de Costaneto).
72
586 LIBER PONTIFICALIS .
Breviaria Libri pontificalis XLIX, LIV, CLXXI , CLXXX- CLXXXVII , Buccaporca II, 267.
CXCVI, CIII. Buccilinus dux Francorum 305.
de Bria (Martinus IV ) II , 462 . bucina tangi 298 .
Briculae II , 390. Bucina insula 145.
Brisacum II , 538 . Buda II , 537.
Brissensis v. Brixiensis . Bulgamini domus II, 314.
Britannica collectio canonum II , xxxII . Bulgaria 385 ; II , 164 , 165, 183 , 184 ; Bulgares II , 175 , 182,
Brittania insularis cII , 136 , 376 ; rex Lucius ; archiepisco- 183 , 185 ; reges Terveli , Michael (Bogoris).
pus : Bertoaldus . Bulgari milites II , 444.
Brittania armoricana II , 489 ; ducatus II , 488 ; duces : Iohan- bulla II , 120 , 121 , 128 ; - titulata II , 161 .
nes II , (Carolus) , (Iohannes V) ; Brittones II , 398 , 488 ; bullula II , 147 .
Britannicus II , 489 ; - Brittonum vel Bretonum societas II , Bulsigniani castrum II, 396 ; cf. Vulsinium .
505 , 544, 547 , 551 ; -card . de Britania II , 496 , 501 , 505 ; - Burdegala civ. II , 472-4 ; diocesis II, 472 ; ecclesia cath.
Britulus II , 285. II , 472 ; planum II , 461 , 462 ; - provincia II, 483, 489 ;-
Brixanum , locus in agro Mediolanensi , II , 432 . senescalcus II , 461 ; - archiepiscopi : Bertrandus , Arnaldus ,
Brixensis ep . Poppo ( Damasus II ) II , 274. (Uguccio) card.
Brixia II , 366 , 412 , 413 , 432 , 440 , 549 ; Brixienses II , 386, Burdinus invasor s . sedis (Gregorius VIII) II, 316 , 323 , 347,
429, 476 ; episcopi : Nottingus, A(ldemannus), (Iohannes). 376 , 377, 3790 ; cf. Mauricius.
Brochanus Martinus card. II , 530. Burdonis mons II , 377 , 381 , 418 , 359 ; cf. Bardonis .
Bruccardus ep. Monasteriensis II , 342. Burgarutius de Mathelica II, 488.
Brugensis archidiaconus II , 473. burgum vel burgus II , 53 , 340 , 389 , 532 .
Brundruich (Magdebourg) II , 354.
Burgundia II , 356 , 382 , 520 ; Burgundio vel Burgundus II , 280,
Brundusium II , 394, 463, 475 ; archiepiscopi : Baialardus, (Guil- 357 , 376, 457 , 459 , 550 ; - comites : Guillelmus, Otto ;
lelmus) . duces (Hugo IV) , Iohannes , - card. Audoinus II , 493.
Bruno (Gregorius V) II , 261 . Burlatum villa (Burlats, Tarn) II , 481.
Bruno ep. Signiensis II , 371 . Busaeus Ioh . editor Libri pontificalis II , LVI.
Bruno ep. Spirensis II, 338, 342, 378. Busiris II , 548.
Bruno archiep . Trevirensis II , 32038. buticella II , 78 .
Bruno ep. Tullensis ( Leo IX) II , 275 , 354, 355 . buticula II , 78.
de Brusia Petrus II , 479.
buticularius II , 423.
Bruttii et Lucaniae patrimonium 369.
Butilus nepos Urbani VI pp . II , 547, 548 .
brutus II , 97.
butro II , 9, 108, 120.
bubalum II , 17.
Buxum oppidum 405.
Bubo II, 451 .
Buzetum locus in dioec . Tolosana II , 477.
Buccaleone II , 396.
Byzantinorum historicorum collectio II , LVI.
Buccapecorini II, 313.
Byzantium II, 322.
Buccapecu III , 379.
caballicare 369 .
s. Caecilia 143 ; reliquiae II , 56 , 58, 60, 6520, 662425 , 116 ; pas-
Caballus niveus papae II , 313 .
sio xc , 562 ; II , 562 ; festum II , 564 .
de Cabdone Iohannes , vicarius imperialis in Tuscia II , 469 .
cabellum castrum 455. s. Caeciliae titulus 297, 471 ; II , 11 , 21 , 56-8 , 60 , 62, 77; mo-
caccabus 297 . nasterium II , 57 (cf. ss . Agathae et Caeciliae) ; — cardinales :
Stephanus , Iohannes , Iozelmus , Octavianus, Symon, Ioh.
Cadolus ep. Parmensis ( antipapa Honorius II ) ; II , 281 , 284 ,
Cholec , Bertrandus , (Antonius Caetani) .
289, 336, 337, 354, 359, 360, 379º , 543 .
Caea insula 390 . s. Caeciliae orat . v. Tiburtina 434.
s . Caeciliae eccl . Albiensis (cath . ) II , 469 .
INDEX .
s. Caeciliae eccl . de Stagello II , 317 . 587
s. Caeciliae domus culta 434. Callistus (Calixtus ) II pp. CLXXXVI ; II , 322 , 327 , 347 , 376 , 543 .
Callistus III pp . II , 559 .
Caelestinus I pp . 230.
Callistus III antipapa II, 450.
Caelestinus II pp . II , 385, 449 .
Callistus diaconus 212 .
Caelestinus III pp . II , 451 . Callistus haereticus 171 .
Caelestinus IV pp . II , 454.
de Calmangiare comes II, 396 .
Caelestinus V pp . II XLIV , 457 , 467 , 468. 469 , 477 .
calpi II, 158.
Caelestinus (Theobaldus) electus papa II, 327 .
Calpurnius pater Pontiani pp . 145 .
Caelestis (Deus ) II , 327 . Calventzulus vel Calvulus cubicularius 489 , 490 .
Caelestius haereticus 220.
Calvisianum domus culta 502 .
Caene locus apud Antiochiam 177. Calvulus v. Calventzulus .
Caerenses episcopi Petrus , Marinus pp . II , 2241 , Sergius III
camara vel camera 172 , 238 , 262 , 418 , 419 , 508 ; II , 4 , 29 , 91 .
Pp. II, 568 . Camaras massa 175 .
Caesareae Cappadociae metropolita Iohannes II, 178. Cambalicum locus in dioec. Caturcensi II , 482 .
Caesaraugustensis metropolis II, 482 ; archiepiscopus : Guiller-
camelaucum 390 ; cf. tiara.
mus card.
camelus II , 323 , 347 , 377 .
s. Caesarii eccl. de Appia 37812.
camera cf. camara ; -
s. Caesarii orat. in monasterio de Corsas 37712 ; II , 24 , 4597 , papac II, 531 .
camerarius papae II , 476 , 500, 504 , 530 , 533 , 534 ; vicecame-
112 , 13738.
rarius II , 531 ; - cam . imperatoris II , 439.
s . Caesarii orat. in vestiario Lateranensi 470 , 48116 ; II , 93 ,
Camerinensis ep . Fratellus .
32522.
caminata II , 81 , 161 .
s. Caesarii in Palatio orat. 371 , 37712 ; monasterium II , 114,
13623, 386 , 449. campagus 472 , 48221 ; II , 566 .
campana 454, 479 ; II , 119.
s. Caesarii mon . ads . Paulum 397 , 4105 ; II , 23 , 4482, 567 .
campania 420.
s. Caesarii eccl. Terracinensis II , 122 .
s. Caesarii e. in Turrim 37812. Campania Romana 147, 227, 290 , 305 , 343, 316 etc .; -
Cam-
pani 135 , 227 , 269, 290 , 321 , 323 ; II , 289, 376 , 451 , 453,
Caesarius princeps Neapolitanus II , 118 .
Caiacensis ep . ( Guillelmus ) . 435, 468 , 508, 515 ; Campanini 472, 489 , 490 ; II , 289, 415 ;
Campaninus comes II , 252 ; Campaniae episcopus (Anagni-
Caietana domus II , 3181 ; cardinales : Benedictus ( Bonif. VIII ) ,
nus) II, 229 ; Campaniae patrimonium II, 421 , 426.
Iohannes, Hanibaldus, (Antonius card . Aquileiensis).
Campaniae (Remensis) comitatus II , 479 .
Calabria 344, 375, 397 ; II, 289, 315 , 322 , 461-3 , 355 , 358 , 364,
de Campaniano vicecomites II , 390.
368, 520 ; Calabriae patrimonium 366. campanile II , 119 .
Calatravae ordo II , 482 .
calcariae 386 , 396 . de Camplo Iacobus ep . Spoletanns II , 520.
Calcedona 238 ; - de Campo Forgosio Thomas dux Ianuensis II , 519.
synodus cxxx, 238 , 242 ; II , 375 , 363. Campulus saccellarius II, 4, 5, 7, 8.
Calcinaria II , 382 .
Campus Florae II , 520 .
calculi dolor 299 .
Campus Lateranensis 473 ; II, 28, 259.
caldaria 502 ; II , 347 .
Campus Martis II, 25.
Calepodii cymiterium cxxv , 141 , 1426, 205 , 2067, 42420 .
Calesii villa II , 488 . campus ante s . Petrum 262 .
Canapine castrum II , 396 .
calices ad baptismum 221 .
Canarius vicus II , 4161.
calices ministeriales CXLIV , 170, 173 , 179 , 181 , 182 , 185-7, 202 , cancalis ferreis 500 .
212, 232, 234, 243 , 211 , 363 , 507 .
cancellaria papae II , 498.
in Callinico locus Urbis II , 24.
cancellarius papae II , 311-3 , 315 , 334, 346, 349, 376, 380, 385 ,
Calliopa ( Theodorus ) exarchus 332 , 338 .
395 , 397 , 400 ; vicecancellarius II , 476 , 480, 498 ; canc .
Callipolis 390 .
imperatoris II , 338 , 340, 342, 357, 359, 407 , 418, 431 , 440 ;
Callis ( Cagli) 454 ; ep . Iohannes . ---
- italici regni II , 361 , 364 ; - regis Franciae II , 456, 473 ,
Callisti cymiterium CLVI , 134, 135, 139, 140 , 141 , 1427, 1435, 480 .
145, 147, 148, 1495, 151, 153-5 , 157, 159, 161 , 167, 168 ,
cancelli 181 , 234 , 243 , 432 , 503 , 513 ; II , 15 . 1
234, 23616 , 238 .
candela 499.
s. Callisti titulus v. S. Mariae trans Tiberim .
candelabra 173, etc.
s. Callisti monasterium Transtiberinum II , 78 , 81 .
de Candia Petrus (Alexander V pp . ) II , 536 .
Callistus I pp . CXXXVI , CXXXVIII , 141 , 171 , reliquiae II , 8412 ;
passio xcn . s . Candidae basilica 509,
canistra, 418, etc. cf. II, 564 ; canistri 510 .
588 LIBER PONTIFICALIS .
322 , 354 , 403 , 415 , 431 , 434, 453 , 473 , 519 ; - concilia oecu- 137. Caesare et Balbino 3.
menica Ium, cxxx , Vum 352 , 376 , VIum, 351-4 , 360 , 366 , 368 , 138. Nigro et Camerino 3 , 131 .
392. VIIIum II, 181 , 182 , 185 , 363 ; alia, nempe a. 519 , 103 ; 146. Claro et Severo 5 , 132 .
a. 692, 372, 385 ; a . 754 , 477 ; a 861 , 158 ; a . 867, 178 , 179, 149. Orfito et Prisco 3 , 131 .
181,18724 ; -patriarchae : Iohannes Chrysostomus , Anatolius , 150 . Gallicano et Vetere 3, 134.
Acacius , Iohannes , Anthimus , Menas , Sergius , Pyrrhus , Pau- 153 . Praesente et Rufino 3 , 134.
lus, Petrus , Georgius , Theodorus , Cyrus , Iohannes , Germanus , 161 , duobus Augustis 5 .
Anastasius , Nicephorus , Methodius , Ignatius , Photius , Ger- 162. Rustico et Aquilino 5 , 135 .
manus , Ioseph ; -patriarcha latinus 500, 510, 527 , 533 ; - 170 . Cetego et Claro 5 , 135
patriarcharum index cxci, cxcv . 171 . Severo et Herenniano 5.
Constantinus M. imp. cix, CXXIII, CLII, CLIII, 9, 75, 170 , 171 ,
185 . Materno et Bradua 5 , 136 .
174, 176-87, 202 , 234, 239 , 275 ; -- donatio cxxxv , CCXXXIX . 186. Commodo V et Glabrione 5 , 136 .
Constantinus imp. Heraclii nepos (Constans II ) , 336-8 , 433, 344.
197 . Laterano et Rufino 5 , 136.
INDEX .
198. Saturnino et Gallo 5 , 139 .
217. Praesente et Extricato 5 , 139 . consul et dux 486 , 505 . 593
218 . consules medii aevi : Romae II , 252, 313 , 322 , 344 , 346 , 349 ;
Antonino et Advento 5 , 141 .
222. - Alexandriae Lombardicae , II , 419 ;
Antonino IIII et Alexandro 5 , 141 .
429 ; - Medi - Cr
223 . Maximo et Aeliano 5 . olani II , 440 ; - Veronae II , 440 . emonae II ,
contentio 368 .
230. Agricola et Clementino 5 . contestationes fidei 269 .
231 . Pompeiano et Peligniano 5 , 145 . conticinium II , 54.
235. Severo et Quintiano 3 , 145 .
236. Maximino et Africano 5 , 147 . contigius II , 180 .
continuatores L. P. ccxxx ; II , XIII, XXIV , XL , xlv .
250. Decio II et Grato 5 , 148 .
Convenae civ. II, 474 ;
251. Decio III et Decio II 5 . episcopi Bertrandus , Iohannes ;
252. comes Bernardus . -
Gallo et Volusiano 7, 153 .
Conventum locus in Tuscia II, 11 .
253. Volusiano II et Maximo 7, 154.
conviare 430 , 431 .
255. Valeriano III et Gallieno II , 7, 153 , 155 .
conviator 429 .
256 . Maximo et Glabrione 7 , 155.
258 . convocare ( eligere) II , 336 .
Tusco et Basso cvi , 7 , 11 ,
155 . s. Conwoïonis vita II, LIV , 10339 .
259. Aemiliauo et Basso 7, 157.
coopertorium altaris 363 , 376 , 383 ; II , 55 , 59 ;
269. Claudio et Paterno 7 , 157 , 158 .
- calicis II ,
274 . Aureliano II et Capitolino 7 , 158 . 148 ; copertoria super iconas II , 96 .
275. Aureliano III et Marcellino 7 , 159 . coperculum 374 ; II , 146 .
283. Caro II et Carino 7, 159 , 161 . copia ( copiosa) 455 .
296 . Diocletiano VI et Constantio II 7 , 161 , coppu 502.
coralli metallum 173 .
304. Diocletiano VIIII et Maximinno VIII 7 , 162 .
11 , 12, 162 .
Cora civ . cxxv , CXXVI ;
308 . (Max imiano ) X et Max imiano (VII) 7. — territorium 170 , 175 , 185 , 187 , in
309. Coranis II, 93, 94.
post consulatum X et VII , 7 , 16 .
311 . Corbarium locus Reatinae dioec . II, 485 .
Maximiano VIII solo quod fuit mense septembri
Volusiano et Rufino 9 , 168 . Corbeiani pontificum catalogi XIV , XV, 16, 31 .
314 . Corbianum possessio 221 .
Volusiano et Anniano 9, 168 , 170 .
Corbianus fundus 170 .
315. Constantino IIII et Licinio IIII CXII.
325. Corclani castrum II, 396.
Paulino et Iuliano cxxxvII .
335. Corcodilum II , 341 .
Constantio et Albino 9.
336 . Coriarius , de Corariis , Angelus ( Greg. XII ) II , 508 , 533 .
Nepotiano et Facundo 9, 202 .
337. Feliciano et Titiano 9, 205 . s . Cornelii bas . v. Appia 239 .
352. Cornelius pp . 150 ; II, 542 ; - reliquiae 506 ; II, 8412 ; - pas-
Constantio V et Constantio 9, 207 .
465 . sio XCVI .
Basilisco et Hermenerico cxxxII , 242 .
471 . Cornetum II, 460 , 528 ; Cornetanus card . Iohannes II, 557 .
Leone IIII et Probiano CXLVII .
498. Paulino 261 . Cornubiae comes Ricardus II , 455 .
Cornutiana charta CXLVI.
514. Senatore 261 , 269 .
522. corona consecrata 139.
Symmacho et Boethio 269 .
523 . corona Domini 150 .
Maximo (iun . ) 105 , 272 , 275 .
526 . corona ferrea II, 476 .
Olybrio ( iun . ) 105 , 275 , 276 .
527. Maburtio 279 . coronatio imperatorum : Iustini, 275 ; Caroli M. II, 7, 3834 ;
530. Ottonis I, II, 353, 354 ; Ottonis III, II, 353 ; Henrici II, II, 353;
Lampadio et Oreste 108 , 279, 281 , 2828 .
532. Henrici III, II, 332 , 354 ; Henrici IV, II, 367, 368 ; Henrici V,
p . c . iterum Lampadii 285 ; cf. 28314 .
consules nominati extra notas temporum : Festus II, 338-43 , ( uxoris eius II, 344) ; Frederici I , II, 390-2 ;
excons . Henrici VI , II, 451 ; Ottonis IV , II , 432 ; Frederici II , II , 453 ;
(472), 260 ; Probinus excons . (489) , 260 ; Faustus excons .
Henrici VII , II , 475 ; Caroli IV, II, 492 ; Sigismundi, II , 557 ;
(490) , 260 ; Albinus (493 ?) , 298 ; Citheus ( Cethegus a . 504 ? ) , Frederici III, II , 558 .
298 ; Theodorus excons . ( 505 ), 275 , 276 ; Importunus excons .
coronatio pontificum : Gregorii VII , II, 282 ; Paschalis II, II,
(509), 275 , 276 ; Agapitus excons . ( 317 ), 276 ; Vitalianus
cons . (520) , 270 ; Symmachus excons . ( 522 ), 276 ; Boethius 297 , 302 ; Gelasii II, II, 313 ; Clementis V, II , 472 ; Bene-
excons . ( 522 ) , 276 ; Basilius (541 ) , 298 ; incerti vel dicti XII, II , 486 ; Urbani VI, II, 503 ; Innocentii VII, II , 532 ;
-- anni
codicillares : Iohannes 296 , Asterius 297 , Petronius 323 . Gregorii XII, II , 533 .
consules 328 . coronatio regum II, 382 , 449, 474, 475 , 479 , 487 , 490 , 491 ,
consules byzantini 416 ; consules Ravennae , 428 . 521 , 531 , 544.
LIBER PONTIFICALIS , t . II. coronula 418 etc.
73
LIBER PONTIFICALIS .
594
Croatia II , 444, 568.
de Corsas monast . II , 24, 112 .
- Corso- crocus CL , 178 , 179 .
Corsi nobiles Romani II , 290 , 298 , 299, 315 , 380 ;
crucem accipere , etc. ( de crucesignatis ) II , 387 , 425 , 454 , 455 ,
rum domus II , 290 , 298 , 315 .
- tutor II, 99 ; - 457 , 465 , 474, 478 , 489 .
Corsica insula 388 , 498 ; II , 99, 10435 , 382 ; cruces ( vexilla) 275 , 37814-15 , 443 , 451 , 497 , 51629 ; II , 3737 , 88 ,
Corsi II, 126 . 146 , 15027 , 2537 , 446.
cortis cf. curtis . s. Crucis basilica (Ileleniana , in Hierusalem, in Susurio), cxXVI,
Cosinensis antistes 428. 179, 180, 19675 , 400 , 508 ; II , 12, 20, 121 , 195 , 263 , 385,
ss . Cosmae et Damiani diaconia via Sacra , 279 , 2793, 375 ,
449 , 562, 563 ; - cardinales Amicus , (Gerardus = Lu-
37937 , 501 , 508-10 , 514 , 51746 ; II , 21 , 28 , 59 , 62, 73 , 75 , 396 ;
cius II ) , Hubaldus , Guido , (Nicolaus ) .
- cardinales Rolandus , Boso . s. Crucis orat . in Lateranis 242 , 243 ; II , 4380.
ss . Cosmae et Damiani orat . ad s . Mariam maiorem 262 ,
s. Crucis orat. ad s . Petrum 261 ; II , 17 , 116 , 154.
- mon . II , 23 , 4483.
4107 ; -
ss . Cosmae et Damiani eccl . in Silva Candida II , 113 , 121 . s. Crucis Burdigalensis abbas Petrus II , 473.
ss . Cosmae et Damiani eccl. in Sublacu II , 122. crucifixus II , 11 , 13 , 30 , 4051 , 117 , 128 , 132 , 13854, 380 , 449.
Crux dominica cvII, 167 , 179 , 242 , 261 , 374, 37823-30 ; II , 562.
ss . Cosmae et Damiani orat . in xenodochio Tucio II , 25.
crux Belisarii 296 ; II , 192 ; - Caroli M. II , 8, 110 ;
Cosmas (de Migliorati Innocentius VII ) II , 508 .
Leonis IV pp . II , 112 , 113 .
Cosmas archiep . Colccensis II , 444 , 445 .
crypta 155 , 161 , 162 , 181 , 234 , 245 , 511 .
Cosmas saccellarius 389 .
Crypta lupi territorium 175.
Cosmidin 52090 ; cf. s . Maria in Cosmidin .
cubicularii : apostolorum 239 ; - pontificis 1532, 478-80, 489 ;
Cossa (domus de ) II , 536 ; cf. Baldassar .
II , 5 , 495 , 502 , 507 , B12, 536.
Cothus consul Veronensis II , 440 . cubiculum sepulchri 162 , 232 ; - ecclesiae 262 , 375 ; II,
Cotrona civ. 390. 27, 143 ; palatii Lateranensis , 373 ; II , 143 ; venerabile
Crabbe Petrus II, LV.
cubiculum Lateranense 440.
Cracoviensis ep . Stanislaus . cucurrit cyrographus 77 , 238 ; - pax Ecclesiae 103.
Crema opp . II , 400 , 411 , 568 ; de Crema Iohannes card .; Guido
Cumanum castrum (Cumae ) 400.
card. antipapa Paschalis III . Cumae (Comum ) II , 432 , 454 ; Cumani vel Cumenses II , 418,
cremans (neutraliter sumptum) 469 .
cremare , concremare ( = torquere ) 276 , 490 . 431-3 ; - episcopus Amalricus .
Crematus Guido , v . Guido de Crema. cummiatus (commeatus ) 494.
Cremona civ . II , 412 , 418 , 436 , 450 , 476 ; Cremonenses II , Cuneum (Koniah , Iconium ) II , 435 .
411 , 419 ; episcopus Offredus . Cunibertus ep . Taurinensis II , 358.
Crescentiana basilica 218. Cunipertus episcopus II , 6.
Crescentii castrum II , 368 ; cf. s . Angeli castellum . curia cxL , 171 , 2069-10 , 227 .
s . Crescentionis sepulchrum 162 , 1635 ; II, 563. curia pontificis II , 297 etc.
Crescentius a Caballo marmoreo II , 2522 . curialis (curiae pontificiae) II , 304, 317.
Crescentius Theodorae filius II , 2532, 255 , 255¹ , 256¹ , 257¹ . cursus horae tertiae 129 ;
Crescentius (patricius , Numentanus), 260, 261 , 2624-5, 353. cursus honorum pontificum 363 , 368 , 371 , 396 , 415 , 440, 463,
Crescentius card. II, 312. 468 , 486 ; II , 1 , 49 , 52 , 71 , 73 , 86 , 106 , 140 , 151 , 173 , 191 ,
Crescentius card . ss . Petri et Marcellini II , 323. 296 , 311 .
Crescentius lector 155. cursus leoninus II , 311 .
curtis vel cortis 512 ; II , 49 , 82.
Crescentius praefectus II , 335 .
Crescentius pater Paschalis II pp . II , 296 , 346 . Curtracum opp. II , 470 , 479.
Crescentius pater Gelasii II pp . II , 376. curules sedes in Laterano II , 296 , 3064.
Crescentius Gaietanus nepos Gelasii II pp . II , 316 . custos martyrum 171 ; cf. 239.
cyburia ecclesiarum Romae : s. Agathae 402 ; s. Agnetis 323 ;
Crescentius de Monticelly II , 334. s . Andreae ad s . Petrum 499 ; II , 16 , 119 ; s . Caeciliae II ,
Crescentius Denitta vel de Nitta II , 336 .
57 ; s . Chrysogoni 418 ; ss . Cosmae et Damiani 375 ; s. Eu-
Cresci (Crécy) II , 488 . sebii II , 154 ; s . Leonis ad s . Petrum II , 116 ; s . Marci ll ,
Cresconius episcopus 44.
75 ; s. Mariae Antiquae II , 14 ; s . Mariae in Dominica II , 55 ;
Cretensis ep. Basilius 354 , archiep . Petrus Donatus II , 520 ;
s. Mariae Maioris II , 14 , 26 ; s. Mariae ad Martyres 514 ;
Cretensis II , 508, 536 , 554.
II , 83 ; s. Mariae trans Tiberim II , 11 ; s . Martini II, 94, 95;
Crispinis fundus 255 .
ss. Nerei et Achillei II , 33 ; s. Pancratii 324 ; II, 9 ; s . Pauli
Crispinus vel Crispinianus , pater Hilarii pp . , 93 , 242 .
397 ; II , 13, 29, 79, 130 ; s . Petri 312 ; II, 15, 26, 29, 121,
cristallum II, 120 .
166 , 380, 449, 453 ; s . Petronillae II, 16 ; ss. Quattuor II, 116 ;
de Crivellis domus II, 451 .
INDEX .
s . Sabinae II , 69 ; s . Salvatoris Lateranensis II , 27, 166 , 595
Cyriaci titulus XCIX , 507 , 52084 ; II, 11 , 21 , 32 , 60, 77,
494 ; ss . Stephani et Silvestri 464. 146 ; -
cardinalis Marinus (II pp . ) II , xv.
Cylonis possessio 187.
cymilia 323, 328 , 344, 375, 477, 494 ; II , 28. s . Cyriaci eccl. via Ostiensi 324 , 32612 ; II , 32 , 145 .
Cyriaci Iudaei acta cvin ; cf. Iudas .
cymiteria 46, 148 , 157, 202, 305, 371 , 421 , 451 , 464, 465 , 509 ;
Cyriacus ficticius papa II, XLVII .
II, 74, 93 , 302.
Cyriacus pater Iohanuis V pp . 366 .
cynovium 464 ; II , 64 .
s. Cyrillus episcopus Alexandriae 352 .
s. Cyprianus ep. Carthaginiensis XCVI, 150 ; II, 402 ; - reliquiae Cyrinus martyr 162.
II, 8412.
Cyrinus presbyter cx .
cyprium aes 176 ; - oleum 178.
cyrographus imperatoris 285 ; - episcoporum 77 , 218 , 238 ,
cyprus ins . II , 476 , 527, 544 , 546 ; - regnum , v. Hierusa-
lem ; - rex Carolus. 249 , 270 , 281 , 366 .
Cyrus episcopus Alexandrinus 337 , 354 , 359.
s. Cyri v. s . Abbacyri.
Cyrus episcopus Constantinopolitanus 390 .
Cyriacae religiosae feminae possessio 182.
Cyrus civ. 178.
Cyriaces cymiterium 155, 508.
Daci (= Dani ) II , 226 , 375 ; Dacia II , 540 ; Daciae reges : Decaro vel de Caro II, 336.
( Valdemarus I ) , ( Ericus IX) . decarcones II, 252 .
daforis II, 79.
Decentius ep. Eugubinus cxxxIII .
Dalmatia 330 ; II , 437 , 444 ; Dalmata 161 , 329 .
dalmatica cxI, 159 ; II , 300 . decepta ( deceptio) 419 .
decimatae vini 502.
dalphinus Viennensis II , 489.
Damascus civ. II , 450 . Decius imp . 150 , 155 .
decretales epistolae cxxvII , 242 ; II , 183 ; Decretales Gregorii
s . Damasi basilica vel cymiterium via Ardeatina 212, 213,
IX, II , 454 ; Sextus liber Decretelium II, 469, 473 , 478 ;
2148 , 385 ; 3864.
Clementinae II , 481 ; Septimus liber Decretalium II , 478 ;
Damasus I pp. XXXIII , XXXIV , CIV, CXXI - V, 117, 211 , 212 ; II , -
decretales : Ad sustinendos (de schismaticis ) II , 469 ; Cleri-
XXVII, XLVII ; reliquiae 500 ; -- mater 213 ; --- soror 213.
cis laicos II, 472 , 473 ; Damnamus II, 452 ; Execrabilis quo-
Damasus II pp. 274, 332, 333 , 354 .
rumdam II , 481 ; Exiit qui seminat II , 484 ; Exivi de Paradiso
s. Damiani ordo II, 455 , 467.
II, 477 ; Quod olim II , 472 ; Sedes Apostolica II , 481 ; Suscepti
Damianus archiep . Ravennas 376. regiminis II, 481 ; Ubi periculum II, 496.
Damiata II , 433 .
decretum electionis pontificis 290, 354, 368 ; II, 141, 174; -
Dani, Dania, v. Daci , Dacia.
episcopi 476.
Daniel ep. Narbonensis 473 . decretus pro decretum 354.
Daniel mag. mil . II, 134 . dedicatio ecclesiarum 305 , 321 , 324, 333 , 346 , 348 , 360 ; II ,
dapifer papae II, 441 . 183, 305 , 31065 , 317, 322 , 377 , 403, 544.
dapsilitas II , 72.
Dedo comes II , 439 , 441 .
Dardania civitas , provincia II , 183 , 568 . defensor 252, 416 ; - regionarius 489 ; - defensoru primus
Datiani domus 178 . m
386, 487.
dationes 369 , 477 ; II , 157 .
defertis ( delatis ) 475 .
Datius ep. Mediolanensis 291 . degere ( regere) II , 1 .
dativus Ravennae II , 221 .
delfini aurei vel argentei 173 etc.
Dauferius II, 323 .
deliberare (= liberare) 300 , 305 .
David II rex Scotiae II , 488 .
deliciosus regis 494.
David pater Bonifatii VII pp . II , 258 . delimatus sermo 255 .
deambulatorium 503 .
delimpidare 360.
decades 177-9.
Demetria ancilla Dei 238 , 531 .
decanus II , 313 .
Demetrius ep. Philipporum 285 .
596 LIBER PONTIFICALIS .
egumenus 463 (s . Sabae) ; II, 5 (s. Erasmi) ; - patriarchalis Ephesus metropolis cx ; Ephesinum concilium 242 ;
episco-
II , 180 . pus Timotheus.
eicere 332 , 354 , 442 , 470 , 472 , 473 .. Epiphania festum II, 305 .
Eichstädt, episcopus Gebeardus (Victor II). s . Epiphanii catalogus paparum xvi, LXXI.
electiones pontificum 25416 , 2805 , 282 , 283¹6 , 3396 , 3411 , 354, Epiphanius ep. Silvae Candidae 42313.
Epiphanius gloriosus a secretis 350 .
35834, 3611 , 36213 , 363 , 3644 , 3671 , 3705, 4815 ; II , 50³, 63³, Epiphanius haereticus 354.
69*, *, 83 , 101 , 167′ , 225 , 225¹ , 270, 280, 282, 296, 3064,
Epirus vetus II , 183 ; - nova II , 183.
LIBER PONTIFICALIS .
598
episcopi et cardinales (formula qua discernuntur cardinales Eugenius II pp . II , 69, 71 , 73 , 86, 110 , 543 .
episcopi a cardinalibus presbyteris aut dicaonis) II , 279 , Eugenius III pp . II , 386 , 388 , 389 , 397, 449, 450 , 557 .
282 , 296 , 300 , 312 , 313 , 327 , 340-3 , 347 , 355 , 357 , 360 , 361 , Eugenius IV pp . II , 511 , 518 , 545 , 556 , 559 .
370 , 376 , 380 , 386 , 389, 391 , 397 , 398 , 403, 416 , 417 , 420 , Eulalius antipapa, ep. Nepesinus 227 ; II, 542 .
eunuchi Eleutherius exarchus 321 ; Eutychius exarchus 405 ;
421 , 426 , 438 , 440.
- ad s. Petrum 262 ; Narses 299 , 305.
episcopium Lateranense , v . Lateranum ;
sedes episcopalis II , Euphronius vel Euphrosynus ep. Pamphyliae CXI .
—alia 385 , 477 , 478 , 508 ; II , 32 , 63 ;
s. Eupli orat. v . Ostiensi 333 , 3341 , 598, 520³4 ; II , 565 .
98.
Eupraxius gloriosus 337.
episcopius 328. Eusebii titulus CXXIV, 435, 43956, 508 ; II, 11, 21, 76, 15 ; -
epistula (lectio liturgica ) 230 ; II , 336.
cardinales : Robertus , Nicolaus, Alamannus.
epistylia columnarum (epistola) 234, 243 .
o
epitaphia pontificum , v . sub nomine pontificis; - a Flodoard s . Eusebii abbatia Aptensis II, XXIV.
Eusebii presbyteri gesta LXXV, CXXIV .
adhibita II, X.
Eporediensis (Eburegias) dux Tunno 487 ; - episcopus Ioseph . Eusebius pp . cvII , 167 .
Eusebius ep . Caesariensis v, cx, cxII , CXVIII .
equester II , 54 , 173 .
Eusebius ep . Nicomediensis Cix, cxx, 211 .
equitatura II , 317 .
Equitius presbyter 170 ; Equitii titulus v. ss . Martini et Sil- Eusebius ep. Turonensis II , 566 .
Eusebius tituli conditor CXXIV .
vestri.
equus aereus (caballus Constantini ) II , 451 . Eusebius homo Dei cxXXIV.
s. Eustachii (Eustathii ) diaconia 4565 ; II, 21 , 75 ; - cardina-
Erardus archiep . Turonensis cxcm .
les : Petrus , Hugo , Iordanus , Petrus , Cosmatus (Innocentius
s. Erasmi mon . 346 , 3476 ; II , 5 , 9 , 22, 79.
VII) , Baldassar Cossa (Iohannes XXIII) , (Alf. Carriglius).
Erdolfus abbas Fuldensis II , 378 .
Eustachius ep . Valentinus II , 382.
erigere ( amovere) 207, 212, 227, 252, 288.
Erflaicus electus episcopus II , 6 . a s . Eustathio II , 345 .
Eustathius spatharocandidatus II , 180 .
erga ( circa) 417 .
Ericus IX Daniae rex II, 540 . Eustratius ep . Albanensis 469 , 474 , 477, 494.
Erlolfos ep. Lingonensis 473. Eustratius archipresb . 42313.
Ermembertus ep. Wormacensis 473. Euthymi caduci possessio 478 .
erogare II , 112 , 174, 192 . Eutyches haereticus 238 , 242 , 253 .
erucluare 364 ; II , 174. Eutychiana haeresis 238 , 269 .
Eruli 305. Eutychianista hereticus 249.
esca christianis permissa 59 , 136 . Eutychianus pp . 159 .
Eutychii Alexandrini paparum catalogus xxIII, 40 ; II , 561 .
Escula, Esculum , v . Asculum Picenum .
de Est marchiones II, 490 . Eutychius exarcha 405-7, 417, 429.
de Estouteville card . II , XLV . evangelia IIII 118, 218 .
evangelia (libri liturgici ) 271 , 303 , 343 , 392 , 498 ; II , 7, 15 ,
Ethelwolf rex Angliae II , 15026 .
Etna II, 298. 147, 157.
Ettfordensis episcopus Thomas . evangelistarum festa II , 469 .
evangelium ( lectio liturgica ) 218 , 230 ; II , 336.
Eudo Aquitaniae princeps CCXXI, CCXXII, 401 .
Eudoxiae titulus (ad vincula s . Petri , Apostolorum ad vincula , evangelium II , 97.
etc. ) CXLII , 261 , 2851 , 508 , 512 ; II, 3, 11 , 12, 19, 49, 50 , evangelizare 486.
76, 230, 282, 292 , 336 ; ― presbyter Dignissimus 261 ; - Evantius presbyter 101 ; cf. Venantius .
cardinales : Romanus (pp .) , Deusdedit , Benedictus , Willel- Evaristus pp . xc, xci , 126 .
mus . Eventius presb. m. 127.
s. Eufemiae bas . 375 ; II , 13 ; mon . s . Eufemiae et Archan- exafoti II , 57, 120 .
geli iuxta titulum Pudentis II , 24 ; cf. 26836, 38039 ; II , 4666 . Exaltatio s . Crucis , festum , 374.
s . Eufemiae eccl . v. Appia 200104 , 348, 3483. examinare II , 101 .
s. Eufemiae eccl . Tiburtina 255 , 25611 . examinatio 216 , 232 , 252 ; - plagarum 270.
s . Eufemiae bas . vel martyrium Chalcedone 238 , 298 . exarchi Italiae 312, 319, 328, 368 , 369, 376, 390 , 392, 403,
Eufratensis provincia 178 . 405-8 , 417, 429, 430 , 497 ; II , 3410.
8. Eugeniae bas . via Latina 385, 509 , 510 , 521105 ; monas- exarchus monachorum Il , 18730.
terium 510 ; II, 25. exatonpentaicas 243.
s . Eugeniae orat . ad s . Laurentium II , 112 . excedecafoti II, 3.
Eugenius I pp. 34015, 341. exconsules v. consules .
INDEX .
599
excellentissimus (exarchus ) 368.
eximietas 454.
executor II , 221 .
exmaltitus II , 147 .
executrix 249 ; cf. exequens .
exediens 441. exorcista 161 , 171 , 182 ; II , 315 .
exornare 494.
exempla (exemplaria ) 498 .
expatriarcha 353.
exequens 93 ; cf. executrix .
exercitalis 450 ; II, 100 . expedibile 491 .
exercitus 337, 338, 471 , 472 ; Romanus 328 , 3291 , 331 , 337 , expellerunt 471.
338 , 3397-9, 363 , 368, 371 , 372, 37824, 408 , 421 , 426 , 427, exponere fidem 171 , 238.
Exquiliae II , 558 .
455, 45725 ; - Campaniae 472 ; - Tusciae Romanae 472 ;
extasis 496 .
Tusciae Langobardorum 454, 492 ; - - Ravennas 337, 373 ; --
Italiae 331 , 346 ; Venetiarum 404 ; -- Orientalis 346 , 432 . exterminare 512.
exhibernare 448. exterus II , 98.
Exilaratus dux 405. extimationes 220.
exilium 145 , 150 , 153 , 154, 170, 205 , 207 , 216, 235, 263 , 270, extricare 275.
287, 293, 298, 259, 329, 336 , 336 , 338 , 354, 389 , 391 , 416 , extrumenta 205.
433, 486, 490. exurgere 366.
Gregorius XI pp. II , 495, 496 , 497 , 502-4, 528 , 546 , 547 . Guasconia II, 382 , 408 .
Gregorius XII pp . II , 489 , 493 , 510 , 512 , 513 , 516 , 533 , 537-9, Guelfi II , 464.
542 , 554, 555 . Guelfo dux II , 364.
Gregorius antipapa II , 2683. Guibertus antipapa II , 284 , 286 , 289 , 290 , 294 , 297, 298 , 311 ,
354 , 357-60 , 362,364-8 , 379º , 543 ; — Guibertini II , 305, 370.
Gregorius ep. Armeniae (Illuminator ) CXVIII .
Gregorius ep. Bergomensis II, 382 . Guibuinus II , 440 .
Gregorius ep . Nazianzenus 352 ( forte Nyssenus) ; cf. II, 45106 , Guido Cremensis card . tit . Callisti, antipapa Paschalis III, II,
Gregorius ep. Portuensis II , 42313. 397, 399, 410, 413, 419, 420, 450.
Gregorius ep . Sabinensis II , 399. Guido ep . Ferrariensis II , 470.
Gregorius ep . Silvae Candidae 474, 477 . Guido ep . Mediolanensis II , 358.
Gregorius ep . Terracinensis II , 371 . Guido (de Malsec) ep . Pictavensis card . II, 496 , 499, 501-5.
Guido ep . Podiensis postea Narbonensis demum Sabinensis
Gregorius ep . Turonensis XXIV , LII , CXV .
Gregorius ep. Vercellensis II , 358 , 359 , 361 , 364 . (Clemens IV) II , 456 .
Gregorius card. tit . Apostolorum II , 371. Guido card. Bononiensis II, 490 , 491 .
Gregorius card. s . Balbinae II , 327. Guido de Monteforti II , 461 , 463 , 464.
Gregorius card . s . Laurentii in Lucina II , 312. Guido Montisfeltri II , 459-61 .
Gregorius card. s . Angeli II , 313 , 317 , 322 , 379. Guido de Montefeltro II , 488.
Gregorius card . s . Eustachii II, 312 , 315 . Guido de Prohinis senator Urbis II , 496.
Gregorius (Tarquinius) card . ss . Sergii et Bacchi II , 323 , 380 . Guiguella villa II , 429 .
Gregorius de Cicano card . II , 312 . Guillelmus I rex Siciliae II , 389 , 393 , 394, 403 , 404 , 414, 416,
Gregorius Gaietanus card . II , 312. 417 , 438 , 450 .
Gregorius card . diac . II , 371 . Guillelmus II rex Siciliae II , 414 , 416 , 417 , 421 , 431 , 434, 435,
Gregorius presb. CXXIV . 438-42.
Gregorius diac . 389. Guillelmus ep. Albiensis card . II , 490 .
Gregorius presb. Urbinas 475. Guillelmus ep . Arausicanus II , 382 .
Gregorius defensor regionarius 489. Guillelmus archiep . Caesaraugustanus card. II, 490.
Gregorius saccellarius 490 . Guillelmus archiep. Bracarensis II , 490.
Gregorius secundicerius 509 . Guillelmus archiep . Brundusinus II , 371 .
Gregorius superista II , 215. Guillelmus ep. Caiacensis II , 419.
Gregorius mag. mil . II , 141 . Guillelmus de la Voute ep. Massiliensis II , 500 .
Gregorius dux 142. Guillelmus ep. Portuensis II , 439 , 443.
Gregorius pater Benedicti VIII , comes Tusculanus , II , 268 , Guillelmus ep . Praenestinus II , 380.
30715,21 , 357. Guillelmus ep. Syracusanus II , 371 .
Gregorius frater Iohannis archiep. Ravennatis II , 156 , 160 , Guillelmus ep. Troianus II , 315 , 371 .
161 . Guillelmus card . s . Petri ad Vincula II, 403 , 423 , 430, 431 .
INDEX .
Guillelmus card . v. Vitalis II , 496 . 605
Guillelmus card . s . Angeli II , 496 , 501 , 503 . Guillelmus comes Hollandiae II , 454 .
Guillelmus dominus Montis Pessulani II , 404 .
Guillelmus card . de Agrifolio II , 496 .
Guillelmus Guibuini II ,
Guillelmus Anglicus card . II, 471 . 410.
Guillelmus Leccacorvus II , 440 .
Guillelmus card . de Aragonia II , 493 .
Guillelmus card . nepos Clementis VI , II , Guillelmus de Nogareto II , 471 , 476 .
487. Guirardus card. s . Priscae II , 312 .
Guillelmus card. de Grisac (Urbanus V) II, 494.
Guillelmus card. de Mandagoto II , 477. Guisalfredus iudex II , 221 .
Gulfardus abbas s . Martini Turonensis 494 .
Guillelmus card . Montis Olivarum II , 486 .
Guillelmus Petri de Godino card . II , 477. Gundus pater Ioh. VIII pp . II , 221 .
Guillelmus Testa card . II , 477. Guntharius archiep . Coloniensis II , 159 , 160 .
Guillelmus dux Apuliae II, 315, 322 . gypsinum metallum II, 10 , 25 .
Guillelmus comes Burgundiae II , 376. Gypsus 299.
75
LIBER PONTIFICALIS .
610
Iohannes ep . Brixiensis II , 411 .
interdictum II , 389 , 450 .
Iohannes metrop . Caesareae in Cappadocia II , 178.
interire (= interficere ) 337 .
lohannes Chrysostomus ep. CPnus 332 ; II , 363 , 542.
ad interrogationem 61 , 118, 137 , 287.
inundatio aquarum 317 ; cf. Tiberis . lohannes II ep . CPnus 269, 270 .
invasor 260 , 417 , 432 , 465 , 469, 471 , 472 , 475 ; II , 143 , 290 . Iohannes VI ep . CPnus 376 .
lohannes ep . Faventinus 475.
Invectiva in Romam II, 2241 , 240¹.
investitura II, 278 , 286 , 293, 294 , 299 , 338 , 340-3, 378 , 396 , ííl . Iohannes ep . Labicanus v . Ioh . ep . Tusculanus.
Iohannes de Visconti archip. Mediolanensis II , 487 , 490 , 492.
Ioachim abbas II , 432 .
Iohannes ep . Narniensis (Joh . XIII) II , 247, 252.
Iob 312 ; II , 173.
Iohannes ep . Ostiensis II , 380.
Iobia forma 504 ; 134 , 16812.
Iohannes ep . Perusinus II , 303 .
Iobianus pater Adeodati pp . 346 .
Iohannes ep. Pisanus II, 89 .
Iobius pater Stephani I pp. 154 .
Iohannes Philagathos ep . Placentinus ( Iohannes XVI) II , 261 .
Iocia forma ; v. Iobia.
Iohannes ep . Portuensis 350 , 354, 360 , 366 , 373 .
locundus presb. pater Bonifatii I pp . 227 .
Johannes ep. Praenestinus card . Lemovicensis II , 496, 499-502,
iocundus 350 .
505.
Johanna papissa II , XXVI.
Iohanna I Siciliae regina II , XLVIII . 490 , 491 , 498 ( ?) , 529 , 546 , 547. Iohannes archiep . Raveunas (tempore Gregorii III et Zachariae)
1 416 , 429 .
Johanna II Siciliae regina II , XLVII , 498 ( ? ) , 520 , 521 , 544.
Iohannes archiep . Ravennas (temp . Leonis IV et Nicolai, II,
Iohanna uxor Philippi IV reg. Fr. II, 471.
129 , 155-7 , 160.
Iohanna filia Ludovici X reg. Fr. II, 476 .
Johanna Mathei uxor Petri de Corbario antipp . II, 485. 486 . Iohannes archiep . Ravennas ( cf. Ioh. X pp . )
Johannes Migliorati archiep . Ravennas (nepos Innoc . VII) II,
Iohannes I pp . 275.
532, 533.
Iohannes II pp. 285 .
Iohannes ep. Reatinus II , 486 .
Johannes III pp . 305 .
Iohannes IV pp . 330 . Iohannes ep . Regitanus 350 .
Iohannes ep . Sabinensis ( Silvester III) II , 270, 331 .
Iohannes V pp . 366.
Iohannes de Blandiaco ep . Sabinensis II , 496 .
Johannes VI pp. 383 .
Iohannes archiep . S. Severinae II , 345 .
Iohannes VII pp . 385 .
Iohannes VIII pp . II . 221 , 127. Iohannes ep. Signinus II , 399.
Iohannes ep . Ticinensis II , 191 .
Iohannes IX pp . II, 232 , 2361 , 2.
Iohannes de Convenis ep . Tolosanus , card . II , 480 , 485.
Johannes X pp . II , 240 , 353 .
Iohannes archiep . Turonensis II , 539-41 .
Johannes XI pp . II , 240 , 243 , 2532.
Johannes ep . (Labicanus ) Tusculanus II, 299, 340, 369, 371.
Iohannes XII pp . II , XII , XIV , XL , 246 , 2532 , 353 , 356 , 543 .
Iohannes XIII pp . II , XIV, 252. | Iohannes ep . Veliternus 42313.
Iohannes XIV pp . II , 2551 , 257 , 259. Iohannes patriarcha Venetus II , 371 , 379.
Iohannes XV pp . II , 260 . Johannes ep . pater Iohannis XIII pp . II, 252 .
Johannes XVI pp. II , 260 , 261 , 2625 , 353 , 543 . Iohannes ep . II , 129 .
Johannes XVII pp . 265 . Iohannes ep . (presb. ) 101 , 270.
Iohannes XVIII pp . 266 , 268. Iohannes card . s . Anastasiae 406 , 437 , 439 .
Iohannes XIX pp . 269 , 353 . Iohannes card . s . Caeciliae II, 312 , 371 .
Iohannes XX papa ficticius II, xviu , 4574. Iohannes Caietani card . II , 480 .
Johannes Caietanus card, diac et cancellarius (Gelasius II) 11,
Iohannes XXI pp . II , xxvi(?) , 457.
Iohannes XXII pp . II , xxvi (?), 479 , 505 , 527 , 543 . 311-3 , 371 .
Johannes XXIII pp . II , 507, 512 , 516, 521 , 536, 544, 555 . Iohannes de Caramagnia card . II , 490 .
Iohannes VIII Palaeologus imp. CPaus II , 556. Iohannes Cholec card . s . Cacciliae II, 459.
lohannes I rex Franciae II , 479. Iohannes de Columna card . s . Cacciliae II , 485.
Iohannes II rex Franciae II , 489 , 491 , 492. Iohannes Cornetanus card . II , 557 .
Iohannes de Cros card. Lemovicensis II , 496, 499, 501 , 502,
Iohannes I rex Castellae II , 548 .
Iohannes II rex Castellae II , 541 . 505.
Iohannes I rex Portugaliae I1 , 548 . Iohannes Dauferius card . s . Nicolai II , 323 .
Iohannes Lucemburgensis rex Boemiae II , 476 , 488 , 548 . Iohannes de Dobla card . (Aven . ) II , 516 .
Iohannes Talaïa ep . Alexandrinus 255 . Iohannes Gauleti card . II , 465 .
Iohannes de la Grange ep . Ambianensis card . II , 495, 496 , Iohannes card. ss . Iohannis et Pauli II , 390, 403, 412, 423,
503, 505 . 446.
INDEX.
611
Iohannes card. s . Marci II , 423 .
Johannes Bellus II , 317.
Johannes de Morrone card. s . Martini II , 397 , 399, 410 , 419 .
Johannes de Benedicto civis Tiburtinus II , 396.
Johannes de Murro card. II , 470 . Iohannes Biclarensis xxv .
Iohannes de Ursinis card . II , 496 . Iohannes Cencii filius II, 252.
Iohannes Gratianus archicanonicus ( Greg . VI ) II , 270 , 331 .
lohannes Cinthi II, 461 .
Iohannes presb. pater Stephani VI pp. II , 229 . Iohannes de Columna II , 469.
Iohannes presb. II , 142 . Iohannes de Columna alius II, 491 .
Iohannes diaconus II , 87 .
Iohannes Compsinus 319 .
Iohannes diaconus Ravennas 474.
Iohannes Fraiapane ( Maledictus ) II, 303.
Iohannes subdiac . primae regionis 293.
Iohannes Hymnonides II , 175.
Iohannes Lurion subdiac . 403.
Iohannes Longi II , 461 .
Johannes primicerius 509. Iohannes de Manfredis II , 488 .
Iohannes defensorum primus 389 .
Johannes Ocdoline filius II, 315.
Iohannes protoscrinius II , 216, 230.
Johannes Paganus II , 293.
Iohannes abbas Strumensis (antipp . Calixtus III ) II , 420 , 439, Johannes de Rubaffello II, 493 .
441 , 450.
Iohannes de Supino II, 423 .
Iohannes consul, pater Vigilii pp . 296.
s. Iohannis Baptistae caput cVII .
Iohannes consul et dux ( episcopus ) II , 2532.
s . Iohannis Eleemosynarii vita II , 222.
Iohannes consul , pater Gelasii II pp. II , 347.
s . Iohannis eccl . Albanensis 184 , 185 .
Iohannes dominus Montis Albani II , 444.
s. Iohannis mon. in Appentino II , 24.
Iohannes dux frater Stephani III pp . 489 .
s. Iohannis eccl . in insula Lycaonia II, 345.
Iohannes dux Neapolitanus 400.
8. Iohannis Bapt , orat. in Laterano 242 ; II, 10 , 19.
Iohannes dux et dativus Ravennae II , 221 .
s. Iohannis Evang . orat . in Laterano 242 , 243 , 330 ; II , 10 , 20 .
Iohannes II dux Britanniae II, 473 .
s. Iohannis eccl . ad portam Latinam 508 , 52198 ; II , 270 , 275,
Johannes V dux Britanniae II , 550.
331 , 386.
Johannes ( Lemigius ) exarchus 319 . s . Iohannis de Mercato eccl . II , 462.
Iohannes Platyn exarchus 369 , 372.
s. Iohannis Bapt . orat. ad s . Petrum 262 ; II , 395 .
Iohannes Rizocopus exarchus 390.
s . Iohannis Evang. orat. ad s . Petrum 261 .
lohannes Sanguinarius mag. mil . 296.
s. Iohannis eccl. apud castrum Rotundum II , 180.
Iohannes medicus pater Bonifatii IV pp . 317. s. Iohannis eccl . Florentina II , 519 , 544 , 555 .
Iohannes Maledictus praef. Urbi II, 422 . s. Iohannis eccl. in Maurienna 450 .
Johannes de Vico praef. Urbi II, 488 .
s. Iohannis mon . in Michelselt II , xv .
Johannes Galeatius princeps Lombardiae II , 549, 553.
s. Iohannis porla 315 ; cf. Asinaria, Lateranensis .
Iohannes a secretis II , 180 .
Iohannes servus Dei 312 . s . Iohannis in Angelis villa ( S. Jean d'Angely) II , 489 .
Iohannis VII pp . orat. ad s . Petrum , cf. s . Mariac .
lohannes silentiarius II , 442 , 445 , 452 .
ss . Iohannis et Pauli titulus (titulus Pammachii , Byzantii )
Iohannes de Grilhi senescalcus Vasconiae II , 464.
CXLV, 262, 510 ; II , 9 , 20 , 32 , 77 ; cardinales : Theobaldus ,
Iohannes vicarianus pater Pelagii I pp . II , 303 .
Iohannes , Iacobus, Simon .
Iohannes de Cabilone vicarius imperialis II , 469.
ss . Iohannis et Pauli mon . ad s . Petrum 239 var. , 48453 ; II , 23 ,
Iohannes pater s . Petri 118 .
130 ; abbates Georgius , Saxu.
Johannes pater Aniceti pp . 134.
ss . Iohannis et Pauli passio 19789 , 199 99; II, LIII.
Iohannes Cataadioce pater Bonifatii III pp . 315 . Ionathas card . ss . Cosmae et Damiani II, 323 , 327.
Iohannes pater Bonifatii V pp . 321 .
Iordanis ep . Signiensis 474, 479.
Johannes pater Benedicti II pp . 363 .
Iordanes chartularius 403 .
Johannes pater Sisiunii pp . 388.
Iordanorum cymit . 26842 , 509 .
Iohannes pater Constantini pp . 389 .
Iordanus de Ursinis card . s . Eustachii II , 322 , 458 .
Iohannes pater Gregorii III pp . 415 .
Jordanus comes de Ariano II , 322.
Iohannes pater Gregorii IV pp . II, 73 .
Iordanus princeps Capuae II , 322 .
Johannes piter Iohannis X pp . II , 240 .
Iordanus Columna, princeps Salernitanus 11 , 522 .
Iohannes pater Benedicti V pp . II , 251 .
Iordanus sebastos imperii CPni II , 415 .
Iohannes pater Iohannis XVII pp . II , 263 .
Ioseph patriarcha CPnus II , 556 , 557 .
Iohannes pater Innocentii II pp . II , 379, 449. Ioseph ep. Eporediensis II, 89 , 129 .
Iohannes Scolarius pater Clementis III pp . II , 349 . Ioseph ep. Dertonensis 474.
Iohannes de Apia II , 459, 460 .
Ioseph archidiac. Alexandrinus II , 18943.
LIBER PONTIFICALIS .
612
Ladislaus de Durachio rex Neapolitanus II, 507, 511 , 512 , 531 , Lateranum , cxII , CXIII , 3777 , 37825 , 26 , 43833, 51853 , 60 ; II ,
532, 534, 535, 549, 551-3 , 555. 13966; (Laterana, Lateranae) Lateranis 292 , 297, 305 , 324,
Ladislaus lagello rex Ungariae et Poloniac II, 531 . 343, 420 , 468 , 475 , 479 , 497 , 500 ; II , 58 , 301 , 449 ; -
laetania v. litania. ranum II , 263, 270 , 290 , 296 , 314, 323 , 327 , 315 , 369 , Lat e-,
376
454 ; - episcopium Lateranense 328 , 329 , 333 , 336 , 366 ,
Lambertus ep . Ostiensis ( Ilonorius II ) II , 312 , 315 , 322 , 327 ,
379. 368, 371 , 373 ; II, 363 ; - patriarchium Lateranense 371 ,
Lambertus dux Spoletanus II, 177. 373, 374 , 396 , 402 , 421 , 432 , 434, 435 , 440 , 443 , 463 , 468,
Lambertus comes Namnetensis II, 18718 .
469-71 479 490 72 , ,73 50276 506 557 II , 1108
Lambertus Onulfi fil. CLXXXV. 11 , 28 ,, 49 , 52 , 58, , 69,, 498
475, , , 503
, 81, , 87 , , 106 , ; 107 , , 3 ,, 4,
1106,,
Lampadius praef. praet. cvi. 140 , 142-4 , 148 , 152 , 166 , 173 , 174 , 175 , 191 , 303 , 336 , 345-7,
- palati
Lamperti II, 177 ; --- Lampertus v. Lambertus . 386, 389 ; um Lateranense II, 71 , 72 , 81 , 109 , 118 ,
Landavensis liber c . 121 , 160 , 192 , 216 , 217 , 362 , 368 , 378 , 382 , 384 , 387-9, 412,
Lando pp . II , 29. 413, 416 , 451 , 49k, 558 ; palatium Romanum II , 134 ;
palatium sacrum II , 192 ; palatium II , 282, 296 , 323 .
Lando antipp. Innocentius III , II, 450.
balneum Lateranense v. balneum ;
Lando dominus de Turricula II , 315 . -- basilicae, triclinia ,
etc. v. Iulii , Gregorii IV, Leonis III , Theodori , Vigilii, etc. cf.
landogravius Thuringiae II , 453 , 454 .
Landulfus archiep . Beneventanus II , 314 , 371 . II, 143, 174 , 176 ; -- cisterna II, 396 ; macrona v. ad hoc
Landulfus ep. Capuanus II, 159. verbum ; - portae 371 , 373 ; II , 379 , 413 , 446 ;
- scala 171 ,
502 ; turres 432 , 308 .
Landulfus iuvenis II , 2532.
Landus comes de Ceccano II , 323 . latina lingua 334 , 339 , 435 , 512 ; II , 26 .
Latina via 183 ; II, 29 ; - porta 508 , 309 ; II , 23.
Landus Campaninus II , 289 .
Langobardorum gens , regnum , 305 , 3077, 308 , 309, 312, 315 , Latini II, 304 ; comites II , 333 .
Latinus ep . Ostiensis II , 461 , 468 .
383 , 385 , 400 , 403-7, 420 , 426 etc .; -II, 56, 90 ; reges : Latinus II , 459 .
Aripertus, Liutprandus, Hilprandus , Ratchisus , Aistulfus ,
Desiderius, Adelgis . Latium II, 303 , 304.
Langobardorum schola II, 6, 111 . Latro (Petrus) v. Petrus .
Langobardia II , 283 , 287 , 290 , 29 , 299 , 300 , 306 ; Lauda ( Lodi ) II , 414 , 430,476, 512 , 537 , 553 ;
- Lango- concilium
bardus II, 281 ; cf. Lombardia . II, 406 ; - episcopus Opizo II , 358 (M pro 0) .
Laninas massa 173 . laudes imperatoris regisve 354, 497 , 498 ; II , 3733 , 88 ;
-
de Lansono ( Alençon ) comes II , 488 . pontificis 368, 371, 440, 471 ; II, 446.
Lantfredus ep. Castri 474 . laudima 501.
Laodicenum concilium cxxx. Laudunensis catalogus paparum xv, 22 .
Lardarius fundus 262 . s. Laurentii bas. via Tiburtina : - aedificia CL, 153 181
, ,
largare 303. 19781 , 233, 234, 23519 , 11 , 12, 245 , 24710 , 309 , 3105 , 6,397 , 500 ,
Lariano ( monte ) prope Velitras II , 30957. II, 13544, 453 ; ornamenta 233, 234 , 244, 276 , 500 , 504 ,
Lata (via) 296, 465 , 500, 509 , 513 ; II , 21 , 145 , 153 , 196 , 226 ; 203, 511 , 312 ; II , 2 , 9 , 10 , 20 , 76, 120 , 130 , 145,146 , 153, 166 ;
- regio Via Lata , 128, 164, 486, 513 ; II , 191 , 247 ; cf. s . - monasteria 244 ; II , 113 , 451 ; abbas II, 500 ; -
ad
Maria in Via Lata . s. Laurentium 225 , 234 , 245, 219, 263 ; II, 12, 274.
laterales regis II , 342 , 343 . s. Laurentii in Damaso titulus 212, 2137, 500 ; II , 12 , 20 , 28 ,
Lateranensis ecclesia : cardinales : Christophorus (pp. ), Deusdedit , Riso ,
-- aedificia cxIII, CLI, 172 , 19128 , 239, 78, 235 ;
Petrus .
507 ; II , 91 , 236 , 2362 ; ornamenta 172, 19129-33, 233,
s. Laurentii in Lucina titulus 2147, 363, 3642, 376, 507 ; II , 4 ,
2418, 243, 271 , 500, 510 , 511 ; II, 2, 3, 8, 10, 14, 18, 25, 27,
12 , 20 , 78 , 91, 153 , 190 ; cardinales Gregorius , Ansel-
29, 81 , 82, 91 , 144, 153, 194 ; - bas. Constantiniana 208,
mus , Albertus , Hugo , Petrus .
227 , 239 , 242, 243 , 245 , 260, 261 , 271 , 281 , 368 ; II , 11 , 302 , s. Laurentii de Ascesa Proti eccl. II, 24815.
344 ; - bas. Salvatori quae appellatur Constantinia 338 ,
s na
s. Laurentii bas . super s . Clementem 443.
366, 374 , 440 ; II , 143 , 157 , 296 , 335 ; ― bas . Salvatoris 336 ,
s. Laurentii eccl . in Formonsum 507, 52085 ; II, 11 , 20.
419 , 421 , 470-2, 475 , 478 , 497 ; II , 282 , 285 , 289 , 301 , 305 , 376 , s. Laurentii orat . in palatio Lateranensi ( Sancta sanctorum )
379,386 , 388 ; - eccl. Lateranensis II , 379 , 382, 384-6 , 449,
45714, 469, 4816 ; II , 81 , 14918 , 3064, 453, 494, cf. Sancta
451 , 453, 457 , 494 , 522, 523 , 556 ; -- b. Iohannis basilica sanctorum .
II , 327, 474 ; — patriarchium s . Salvatoris II , 413 ; - — clades
s . Laurentii mon . in Palatinis, in Pallacinis , 307, 52086 ; II , 22,
II, xxvII , 229, 474 ; fons cx, cxII , cxxII , 174, 19244, 44, 46,
82, 153.
234, 23615, 242, 243, 2453, 4 , 2465 , 6 , 7 , 24711 , 504 , 522113, 117 ;
s. Laurentii mon. Portuense 502, 51857.
LIBER PONTIFICALIS .
644
Leo ep. Ostiensis II , 371 .
s. Laurentii bas . ad Taurellum 45715, 500.
Leo archiep . Ravennae 474, 477 , 478, 488-91 .
8. Laurentii mon . Aversae II , 298, 545 .
s. Laurentii eccl . cath . Perusina II , 452 , 455 , 458. Leo ep. Silvae Candidae II , 175 .
Leo archiep. Sipontinus II, 315 (I pro L).
s. Laurentii eccl . ( cath . ) Tiburtina II , 13 .
Leo card. diac . II , 371 .
s. Laurentii eccl . (cath . ) Viterbiensis II , 455 .
Leo presb. 416 .
s . Laurentii porta II , 491 , 505 , 521 , 534 .
Leo presb. II , 164, 165 .
Laurentina via 235 .
territorium 174. Leo presb. pater Iohannis XV pp. II, 260.
Laurentum civ. 180 , 19678 ; II , 563 ;
Leo protoscrinius II , 246 , 247 .
Laurentum fundus 183 .
Leo regionarius 446.
s. Laurentius archidiac . m . xcvii , 155 .
Leo abbas s . Aegidii II , 221 .
Laurentius antipapa xxvIII, XXX , XLIV , CXXII , cxxxvii , 44-6 , 260;
Leo consul Ravennae 428.
II , 542 ,
Leo a secretis II , 158 , 159 .
Laurentius Columna comes Albi II , 522 .
Leo pater Formosi pp . II , 227 .
Lauretum domus culta 432.
Leo pater Christophori pp . II, 235 .
inter duos Lauros territorium 182 .
Leo de Benedicto christiano II , 334, 336.
Lavaniae comites II , 454.
Leo Fraiapane II , 299.
Laventia II, 535 .
Leo de Monumento II , 319.
Lazarus monachus II , 147.
Leodegarius archiep . Bituricensis II , 371 .
Leccacorvus (Guillelmus ) II , 440.
Leonardus de Florentia II , 520 .
lecta pro lecti 350 .
Leonardus de Sulmonia II , 533 .
lecticaria 502 .
lconatilis vestis II , 76.
lectiones liturgicae 435, 443 ; II , 16, 18 , 31 , 130, 147 , 192,
Leonatius tribunus 489.
194,; cf. epistola , evangelium .
Leonensis ep. Gualo (Ginensis ) II , 371 .
lectores 150 , 155 , 161 , 171 ; II , 247 , 315 .
Leoniana civitas II, 119, 123-5, 142, 164, 336, 353, 359, 368,
Iectorium II , 16 , 18 , 31 , 130 , 133 , 148 .
389, 392, 399 ; cf. s . Petri burgus, porticus .
legatum 369 .
Leoniana domus in Laterano II , 13746 , 47 , 138 48, 49, 157, 163.
legente 164 ; II , 8, 10, 76 , 79, 80, 116, 119,120, 122 , 123 , 127 ,
133 , 134 , 181 . Leoninus ep . Alatrinus 474.
Leoninus consul et dux 505 .
Legionis princeps II, 554.
Legulae fauces II , 404 ; fluvius II , 417. leoninus cursus II , 311 .
s. Leonis ep. et m . orat. ad s . Laurentium 508 ; II , 112 .
Lemarus archiep . Bremensis II , 361 , 366 .
s . Leonis orat. ad s . Petrum II , 37935 ; II , 26 , 27 , 113 , 114, 565.
Lemovica, Lemovicinum , II , 473, 482 , 485 , 487 , 492-5 , 528 ;
-- episcopatus divisus II , 481 ; 11 cardinales II , 487 , 498 , s. Leonis eccl . Leopoli II , 132 .
499 ; - ep . Iohannes de Cros (card . Lemovicensis ) . Leonis possessio 186 .
Lencastriae dux II , 491 ; ---- dux Henricus (III rex Angliae) II , Leontius imp. (Leo) 385 .
550 . Leontius diac . CPnus 35 , 359.
Leodium Il , 381 , 469 , 490 , 506 , 531 ; Leodiensis archidiaconus Leontius scriniarius 472 , 477.
II , 456 ; cardinalis II , 536 . Leontius pater Valentini pp. II , 71 .
Leo 1 pp. XXVIII, CXXVII, CXXXII , 238 , 332 ; II , 361 , 363 , 369 , Leontius Byzantinus (Hierosolymitanus ) cxv.
371 , 380 , 419 ; - reliquiae 375 ; II , 113 , 565 . Leopardus ep. Anconitanus II , 183, 185 .
Leo II pp . 358 , 366 , 371 . Leopardus presb . II , 220 , 222 .
Leo III pp. II , 1 , 49 , 52 , 57 , 60 , 86 , 108-10 , 123 , 134. Leopolis II, 132 .
Jepra Constantini M. cx1, 170 ; - leprosi II , 484.
Leo IV pp . II, 106 , 140 , 142 , 144, 143 , 151 , 158 , 173 , 175.
Leo V pp. II , 234 , 513 . Letus ep. Verulanus II , 315 .
s. Leucii casalis , domusculta , ecclesia , via Flaminia 509,
Leo VI pp. II, 242.
Leo VII pp . II , 244 . 521193 ; II , 141 , 142 .
Leo VIII pp . II , 216 , 217 , 250 , 332³ , 513 . Leucorum ep. Bruno II , 275 .
Leo IX pp. II , xxxu, 275 , 287 , 333 , 334 , 335 , 354, 358, 361 . levatus (rex, papa ) 290 , 305.
Leo fictus papa II , XLVII . libatio 430.
Leo I imp. 238 . libellus , paenitentiae , satisfactionis , 101 , 252 , 255 , 260 , 269,
Leo imp. 385 (v. Leontius) 270 , 282³ , 287 , 332 ; II , 157 , 160 , 162 , 163 , 180-2 , 184.
Leo III ( Isauricus) imp . 396 , 402 , 410 , 415 , 417 . Liber Diurnus v . Diurnus .
Leo IV (Khazarus) imp. 463, 464 , 490 . Liber generationis (Hippolyti) ; II , 561 .
Leo ep . Castello (Cività Castellana) 474 . Liberianus pontificum catalogus vi , 1 .
INDEX .
Liberius pp. 207 ; II , 542 , 564 ;
Gesta cXIII , CXIV , CXXII, Longus vicus 221 , 222 . 615
CXXXIII, CXXXVIII.
Libertatis miles II , 532 , 534 . de Loria Rogerius II , 463 .
Libiae macellum 208 , 232 . de Loritello comes Robertus II , 322 .
Libiana domus vel basilica 221 . Lorium civ . II , 363 .
Librefacte castrum II , 536 . Lotharingia II , 81 ; - dux II, 488 ; Lotharingus natione II,
Libri CLXXII . 278, 356.
libri liturgici 432 , 532 ; II, 128, 132, 194, 195. Lotharius I imp . II , 704 , 87 , 90 , 97 , 98 , 114 , 123 , 126 , 129 ,
Liburni portus II, 464 , 535 , 536 . 141 , 142, 543.
Licinianum palatium 249 . Lotharius II imp . ( de Supplimburg) II , xxxvi , 381-3 , 3845, 391 .
Liguria 263 , 26841, 291 ; II , 428. 449.
Ligu insu Lotharius II , rex Lotharingiae II , 159 , 160 , 163 , 364 .
de ris la II , 404 .
lilia 417 etc. Lotharius Hugonis fil. rex Italiae II , 334 .
limatus 359 , 415 . Loysius de Taranto II , 490 ; cf. Ludovicus .
limina apostolorum 332 , 391 , 398 , 441 , 496 ; II , 148, 164, 469, Luca ccxv, 153 vur.; -
II , 377 , 410 , 414 , 418 , 430 , 450 , 491 ,
487, 503. 511 , 528 , 529 , 535 , 536 , 545-7, 554 ;
Lucanus dominus II ,
Limosum civ . (Limoux ) II, 481 . 535, 536 , 545 ; - episcopi : Ambrosius , Anselmus , Ubertus :
Lingonensis ep. Erlolfus . - Lucanus ep. pallio donatus II , 378 .
linostima pallia 87 , 171 , 225 . s. Lucae eccl. ad Praesepe II , 4483 ; cf. ss . Cosmae et Damiani.
linu saccus 178, 179 . Lucaniae patrimonium 369 .
Linus pp . c , 118 , 121 , 123 . Luc anus pons II , 341 , 392 , 396 .
de Lipia comes II , 418 . Luc as archiep. Strigoniae II , 444.
Lipomani II , Lvi . Lucemburgenses duces : Ilenricus ( VII imp . ) , Sigismundus
Lipsius R. Ad. LI ; II , LXII . ( imp.).
Liraldus II , 285 . Luchinus de Vicecomitibus tyrannus Mediolanensis II , 486 , 487 ,
Lis fluv . II, 479 . 490 .
lista II, 10 , etc. Luc ia 509 .
litaniae 303 , 323 , 347 , 376 , 38144, 399 , 406 , 429 , 443 , 444, 52088 ; s. Luciae festum II, 323 .
s . Luciae in Orfea diaconia 324 ; II , 11 , 21 , 28 , 77 ,
II, 7, 8, 110 , 118 , 124; - maior II, 4, 3417 ; rogationum II, 110 ; -
12. cardinalis Stephanus .
Litiduinus ep. Massiliae II , 221 . s . Luciae in Septem Vias diaconia II , 11 , 21 , 4049, 79 ;
Gilhardus . card .
litoraria 343 .
Littifredus card. s . Vitalis II , 380. s. Luciae orat . in xenod . Aniciorum II , 25 , 46108 .
Lituani , Lituania II , 551 ; - s . Luciae eccl . delle Botteghe oscure II , 46108.
dux Bitoldus.
liturgica quaedam cxxvIII , 139 , 171 ; II , 108 . s. Luciae de Calcarario II , 46108.
Liutardus ep . Ticinensis II , 156 . s. Luciae in Cantu secuto II , 46193.
Liutwardus ep . Vercellensis II , 1977 . s. Luciae de Columna II, 46168.
Liutprandus rex Langobardorum 398 , 403 , 407 , 420 , 426 , 431 . s. Luciae de Confinio II , 46108 .
Liutprandus ep. Cremonensis II , x ; -- pseudo - Liutprandus s. Luciae del Gonfalone II, 4618.
II, iv. s. Luciae or. in mon . Michaelis II, 24.
Livianus diac . 220 . s. Luciae de Pinea II , 46108.
Livonia II , 452 . s. Luciae Quattuor portarum II , 3917.
locellus , loculus 176 , 288 , 306 , 373, 374. s. Luciae in mon . de Renati II , 11 , 24 , 3947, 74.
locustae II, 191 , 196 . s. Luciae in Silice II, 313 ; cf. s . L. in Crfea .
logotheta magnus II, 456 . s. Luciae iuxta s. Silvestrum 324 ; cf. s . L. in Orfea .
Lodianum territorium 221 . s. Luciae della Tinta II , 3947.
Lombardia II, 371 etc.; Lucianus pater Anastasii III pp . II, 239.
- princep Galeati
s us ; - Lombar- Luciferiani CXXI .
dus natione II, 358, 451 , 456 , 466, 471 ; -- societas Lombar-
Lucina matrona 150, 151 , 164.
dorum II , 411 , 413 , 414 , 418 , 421 , 427-43, 450 .
Lucinus pater Lucii I pp . 153 var.
de Lomberiis civ. ( Lombez ) II , 480 .
Londoniarum turris II , 488, 489 . Luciolis castrum 312, 321 , 454.
xxvI.
Margantinus Iohannes papissa II , XXVI.
Macarus ep. Antiochenus 351-4, 359 . L. P. II, LVI ;
Maccabes insulae possessio 179 . Mahoelus de Monte Milono II , 488.
maceralus 107 , 143 . maiestatis reus 281 ; II , 176.
Macrinus imp . 5 , 141 . Maio ep. Privernas II , 141 .
macrona patriarchii Lateran . II , 28 , 29. maior via quae pergit ad s . Clementem II, 346.
Magalona II , 401 ; - ep. Iohannes . Maiorica insula vel civ . II , xxxIII , 301 , 491 ; Maioricarum re-
477 ; rex Iacobus II ; ― episcopus Aegidius II,
Magdeburgum II , 3544 ; -- archiep . Wigmannus . gnum II ,
Magenarius CCXL. 522.
Magentia II , 32624 . Malalas Iohannes CVIII , CXV.
Maginulfus antipp . Silvester IV II , 298 , 345 , 346 , 375 , 379 ' . Malaspina marchio II , 418 .
magistri militum 296 , 331 ; II , 118 , 131 , 134 , 141 . de Malatesta domini II , 488, 493 , 511 , 534 .
magistriani 269 , 373 . Malavolte II , 396 .
s. Maglorii mon . Parisiense cc . Maledictus II , 398 , 399, 422 .
Magna aura palatium CPnum II , 180. maleficia , maleficus , II, 192 , 193.
Magna vallis 428 . Malifacius ( Bonifacius VII ) II , 255 , 257.
Magnentius imp . LXX. Malleacensis dioecesis II , 481 .
s . Magni e . Ratisponensis CLXVIII . de Malliano vadum II , 392 .
Magnus diac . m . 155 . Mallianum massa 184.
Maguntina provincia II, 512, 515 ; - archiepiscopi Lullo , mallones capillorum 363 .
Sigifredus, Adalbertus , Corradus, Christianus , (Henricus de maluit ( voluit) 385 , 389 , 495 .
Virnburg); - vicariatus papae II, 361 ; -- Maguntina editio
malus campanae II , 119 .
INDEX .
Malus mons II, 261 , 340, 416. 617
Mamistra civ . (Mopsuestia) II, 301 . s . Marciani e . in domucella Balnearola II , 130 .
Mammeus pons II , 342 . s. Marciani e. iuxta Beneventum II , 395 .
Mammolus pater Benedicti IV pp . II , 233. Marcianus imp . 238 .
Marcionem (Carminis adversus ) catalogus paparum x1.
Mamuri clivus 221 ; templum 221 .
marcuentes 507.
Mamurtini via 218.
Marcus evangelista 118 .
mancusi ( solidi ) 509 ; II , 98 , 132 .
mandatorum schola II, 180. Marcus pp . 202 , II , 77 .
de Manfredis Iohannes II, 488 . Marcus papa ficticius II , XLVII .
Manfredus ep. Praenestinus II , 437 , 439 . Marcus Antoninus imp. 3 , 5 , 129 , 131 , 134 , 136 , 522127 .
Marcus Lucinae maritus 164.
Manfredus card. s . Georgii II , 417 .
Manfredus filius Frederici II imp . II , 455 , 462 . Mareas presb. 30118, 30234.
Manichaei 168 , 216 , 218, 255 , 261 , 270 . Marengo II, 419.
marescalcus papae II , 396 .
manipularis II, 191 .
mansio II , 180. Margareta filia Philippi V regis Franciae II , 483 .
mansionarii 264, 3617 , 367, 369 ; II, 196 , 27213, 368 , 410 . Margareta haeretica II, 474 .
mansis ( in) II , 58. Maria filia Ludovici regis Ungariae II , 547 .
Mansuetus ep. Britto c . Maria superistana II , XIII , 225 .
Mantua civ . 498 ; II , 486 , 518 , 54 , 555 , 560 ; a s. Maria in Aquiro II, 345.
- concilia II ,
s . Mariae maioris vel ad Praesepe bas. - aedificia 208 , 20918 ,
360, 560 ; - episcopus Garsendonius .
Manturianum 408 , 41341, 48343 ; II , 193 ; 232, 233, 2352, 420 , 508 ; II, 2, 27 , 60, 6730,31 ; oratorium
- eccl. cath . 19715 ;
Praesepii 418 , 511 , 522114 ; II , 10, 30 , 62, 78, 79, 173 ; — fons
episcopi Bonus, Florus .
mantum 408 ; - rub baptismi 234 ; II , 144 ; - secretarium II , 10 , 178 ; orna-
eum pontificis II, 379 , 397-9.
manumissiones 205. menta CXLV , 232 , 233 , 397, 418, 421 , 453 , 500 , 511 , 512 ; II ,
manus impositio 167, 216. 2, 8, 10, 13, 14 , 16-18, 26 , 29-31 , 33 , 60-62 , 6732-43 , 6844 ,
mappulus ad caballicandum 369, 390 . 76, 144 , 153 , 194 ; - monasteria 398 , 4107 , 511 , 522116 ; -pa-
Marangoni XXVI . triarchium II , 380 ; - archipresbyter II, 349 ; - ad s . Mariam
Marcelli titulus XCIX, 164 , 509 ; II , 11 , 21 , 78 , 82 , 193 , 345 ; 242, 245 , 249 , 255 , 260 , 276, 343, 376 ; II , 72 , 380 ; ad s . Ma-
-- cardinales : Anastasius ( bibl . ) , Iulius , Bernardus , Iohan- riam ad Praesepe 331 , 3333 , 338 , 341 , 355 , 397 , 440 , 443 , 489 ,
nes Ambianensis . 498 ; II, 12, 110 , 144 , 162 , 174, 194, 282, 362
; ad S. Mariam
s. Marcelli cymit . v . Salaria 299. . maiorem II, 78 , 91 , 173 , 282, 335 , 449.
8. Marcelli e. in XIVO II, 14 . s . Mariae trans Tiberim titulus ( titulus Callisti , Iulii ) cxxi , 9 ,
ss. Marcelliani et Marci cymit . 385 , 3864 . 141 , 1415 , 205 , 2065 , 230 , 2313 , 419 , 509 , 511 ; II , 9 , 11 , 16 ,
ss. Marcellini et Petri in Merulana ( iuxta Lateranis ) ecclesia 19, 26, 77-80 , 8411 , 120 , 140 , 145 , 147 , 323 (ubi oleum
vel titulus 420 ; II , 4377, 147 var. , 346 , 42429, cardinales : fluxit), 384, 3841 , 452, 506 ; - officia II, 78 ; --- cardinales :
Johannes (XI pp. II, xv) , Benedictus , Petrus Leonis, Guido
Ranerius, Comes , Gaucelinus.
Marcellini et Fausti Liber precum LXXV. Cremensis .
Marcellini comitis catalogus paparum XXIV . s. Mari ae in Acyro diaconia 419, 42124 ; II, 12, 19, 77, 121 ; -
Marcellinus pp . XLIX , LXXIII , XCIX , 162 ; - gesta cxxxIII , cardinales Comes, Petrus , Bertrandus.
CXXXVIII ; s. Mariae Antiquae ( Novae ) diaconia 385 , 3866, 42419 ; II , 12,
II, 563 ; - reliquiae II , LVII .
Marcellinus Rogerius consul Mediolanensis II , 14, 26, 145, 158 ( nunc Novae), 403, 416, 495, 496; - cardina-
440.
Marcellus pp. LXXII , 164 ; --- passio xcix. les Aymericus , Petrus .
Marcellus presb . 162 . s. Mariae in Cosmidin diaconia 507, 52090 ; II, 9, 19 , 30, 77 , 153 ,
Marcellus pater Marcelli pp . 73 . 154, 158, 161 , 3121 , 3199 ; - cardinales : Iacinthus, Petrus,
Petrus alius .
marca II , 163.
marcensis II , 99 : marchio II , 240 etc. s. Mariae in Dominica diaconia II , 9, 14, 16 , 19, 30 , 55 , 6517-18 ;
Marcha Anconitana II, 289, 459, 485, 488 , 493 , 507 , 509 , 533 , - cardinalis Iohannes ( XII pp. II, xv ) ;
534, 544 ; -- inferior II , 381 . s. Mariae in Porticu diaconia II, 30828, 380; - cardinales :
Marchiennes abbatia CLXXXVI . Guido , Hugo .
Marci titulus 202, 383, 399, 486 , 500 , 507, 513, 514 ; II, 12 , s. Mariae in Via Lata diaconia II , 12, 19, 4165 , 76, 77, 91 , 145 ,
153; cardinales Iacobus de Columna , Petrus.
21 , 74, 845 , 145 , 153 , 173. 520 ; - cardinales Bonifatius , 8. Mariae in Adrianio ( diaconia forensis ) 441 , 456³ , 503, 506 ,
Guido, Rolandus, Iohannes, Angelus .
57079 ; II, 19 ; cf. s . Mariae Transpontinae.
s. Marci bas . vel cymit. via Ardeatina 202, 2034, 420 , II , 147 .
s. Mariae ad ambonem or. in bas . s . Petri II, 116 ; cf. Gregorii
s. Marci eccl . Veneta II , 438, 439, 441 .
LIBER PONTIFICALIS , II. III oratorium s . Mariae in Mediana.
76
LIBER PONTIFICALIS .
618
s . Mariae de Virgariis 52081 .
s. Mariae Ambrosii mon . II , 23.
s . Mariae e . (cath . ) Anagniensis II , 125.
s. Mariae or . in mon . Aquae Salviae II , 24.
s . Mariae de Colemadro e . Aquilensis II, 467, 468".
8. Mariaee . in Arrano II, 93.
s . Mariae ad Blachernas e . CPпa 351 .
s. Mariaee. in Aurilia II , 131 .
s. e . in Aventino II , 45102.
Mariae s . Mariae Angelorum e . Florentina ccvi.
s. Mariaee . in Campitelli cf. s . M. in Porticu . s . Mariae Novellae e. Florentina II , 519 , 544 , 557 .
8. Mariae e . in Campo Martio II, 3947, 45106. s. Mariae e . (cath . ) Pisana II , 377 .
s. Mariae e . in mon . Corsarum II , 112 . s. Mariae bas . Ravennas II , 2775 .
s. Mariae e . de Febribus II , 559. s. Mariae de Uzesta e . II, 478.
s. Mariae in Gradi e . Viterbiensis II , 455 , 456.
S. Mariae or. in xenod . Firmis II , 12 , 19, 46108 .
s. Mariae e. in Fonteiana II , 2 . s . Mariae Aegyptiacae e . II , 32026.
s. Mariae e . in Frascata II , 121 . de Marigni Engelbrandus II , 479.
s. Mariae e. ad Grada, ante Salvatorem , in Turri , in atrio s. Pe- s . Marinae e . via Latina II , 13740 .
tri 465, 46713 ; II, 260, 339 , 392, 416. Marinas possessio 185 .
s. Mariae imperatricis e . II , 3454. S. Marini castellum 454 .
s. Mariae de Inferno 530 . Marinianus cons . CXXVI , CXXVII .
s. Mariae Iuliae mon . II , 23 . Marinum castrum ( Castro Marim) in Portugalia II , 482 .
s. Mariae bas . ad s . Laurentium 505 ; cf. 1978 , 23512 ; II, 112 Marinus I pp . II , 164 , 165 , 180 , 185, 191 , 194 , 224, 227 .
119, 120 , 121 , 125 , 128 , 4533 . Marinus II pp. II , 245 .
s. Mariae or . in mon . de Lutara II , 25. Marinus archiep . Neapolitanus II, 315.
s. Mariae bas. via Laurentina 255. Marinus ep . Urbinas 475 .
s. Mariae Liberatricis e. 530. Marinus dux Romae 403 .
s. Mariae e. in Manturiano II , 195 . Marinus scribon 331 .
s . Mariae ad Martyres bas . 317, 3172, 343, 363, 419 , 42423, 429, Marinus pater Eutychiani pp . 159.
444, 472, 504 , 514 ; II , 9, 19, 30 , 76, 83 ; - Rotunda II, 345 , Marinus pater Stephani IV pp . II, 49.
388, 449, 458 , 544 ; cf. Pantheon . Maritima II, (98, 99), 287, 299 , 303, 305 , 322, 382, 532 ; -su-
s. Mariae in Matera e . II, 13959. rior 299.
s. Mariae e . de Maxima II, 4486 . Marius Aventicensis XXIV .
8. Mariae medianae or . in bas . s . Petri II , 15 , 31 , 80 , 114 . Marmorata II, 382 ; possessio 233.
s. Mariae or . in monasterio ad s . Petrum in Vinc . II , 4163. Marna fl . II , xxv, 293.
s. Mariae di Monserrato e. II , 5591 . Maronis hortus Antiochiae 177.
s . Mariae in Monticelli e . II , 305 , 30966 . Marozia I , II, 2411,2, 2431 , 2532.
s . Mariae e . in Morreni (in Narrano ) II , 121 ; cf. s . Mar. in Marozia II , II, 2532 .
Arrano . Marro Gisleri fil . II , 283 .
s . Mariae or . in domo Nicolaitana (in Later . ) II , 166 . de Marrone Petrus (Caelestinus V pp . ) II , 467, 468.
s. Mariae in Pallara e . II , 31914. Marsicani 426 ; montana II , 395.
s. Mariae diaconia forensis ad s . Petrum 441 , 506 (in caput Marsilius ep . Balneoregis II , 441 .
portici), 5200 ; II , 19, 30. Marsorum civ . 317.
s . Mariae or . a Iohanne VII fundatum in bas . s . Petri 385 , s . Martialis abbatia Lemovicensis CLXXXII , CLXXXIV .
3862. s . Martinae or . vel eccl . in Tribus Falis 501 , 514, 51743,44; II , 12.
s. Mariae della Pietà in Campo santo e . II , 3627 . Martinelli xxXV ; II , LXI.
s. Mariae e . Portuensis II, 122 . ss . Martini et Silvestri titulus cxIII , CLII , 170, 187, 1884, 20019,
s. Mariae della Purificazione e . II , 4163 . 26737, 282 , 324 , 505 ; s . Martini e . iuxta tit . Silvestri 46, 507 ;
s. Mariae e . in vico Sardorum II , 108, 127 , 128 , 18). ss . Silvestri et Martini diaconia 11 , 12 , 22 , 25 ; ss . Martini et
s. Mariae e . in Savinis (di Vescovio) II , 63 Silvestri titulus II , iv, 76 , 86 , 87 , 92-8 , 131 , 563 , 565 , 567 ;
s . Mariae e . super scholam Saxonum II , 128. - cardinales : Stephanus (VIII pp . II , xv) , (Iohannes), Divizo,
s . Mariae Scala Caeli e . II , 45100 , cf. s . M. ad Aquas Salvias . Petrus , Iohannes , Gervasius, Benedictus (Bonifatius VIII).
s. Mariae in Secundicerio II , 315 , 347. s. Martini de Flumine II , 10217.
s. Mariae e . in Tempuli , in Tempore II, 4597. s. Martini diaconia forensis ad s . Petrum II, 22.
s . Martini mon . ad s . Petrum 422b , l . 31 , 451 , 48458 ; II, 23,
s . Mariae e . super flumen Tiberis II , 347 .
s. Mariae Transpontinae e . 52079 ; II , 376 . 28 , 31 , 106 , 111 , 130 , 133 .
s . Mariae e . in Turri II , 339 , 392, 416 ; cf. s . M. ad Grada . s. Martini altare in bas. s . Petri II , 33.
s . Mariae e . in Xenodochio ( di Trevi ) 3007 ; II , 46108 ; cf. xenod . s . Martini de Pila II, 10217.
in Via Lata . s . Martini de Posterula II, 10217
INDEX .
619
s. Martini a Campis mon . Parisiense cxc .
Mauricius dux Ariminensis 477 .
s. Marlini e. Sagiensis ccvi .
Mauricius dux Venetiarum 490 .
S. Martini planum II, 461 .
Mauricius pater Doni pp . 348 .
Martinus I pp. ccxx . 336, 367 ; II , 564.
Maurienna 450 .
Martinus IV pp. 11, xxix, xxx , XLVII - 1X , 459, 462 , 369 .
Maurinus comes II , 90.
Martinus V pp . II , XLVIII- LI , 508 , 513, 515, 544 , 555 , 556 .
Mauritani episcopi II, 371 .
s . Martinus cp . Turonensis II , 226 .
Martinus Brochanus card . Il . 530 . Maurus ep. Fanensis 475.
Martinus abbas 330. Maurus ep. Polimartiensis 474.
Martinus Zachariae capitaneus Venetus II, 527. Maurus archiep. Ravennas 360.
Maurus Nepesinus II, 5.
Martinus Polonus II, XXVI , XLIV, 447, 451¹.
mausoleum ( mosileus , museleus , mysileus) : Helenae 182 ;
Martinus de Scala II, 486.
Pincianum 292 ; ― ad s . Petrum 455 , 464 ; II , 20, 27 ;
Martis templum 151 . -
Paschalis II pp . II , 305.
martyrio coronatur LXXIX .
Maxentius imp . 7 , 164 .
martyrologium hieronymianum XLVI, LXX, XC, CV, CLVII , CLVIII ;
Maximiana Diocletiani filia cxI .
II, LIII.
Maximianus imp . 7 , 154, 162 .
martyrum mortes 141 , 143, 155, 162, 207, 211 ; - sepulturae,
Maximiniani Annales LVI.
158, 159, 164, 212, 3061 , 3773, 42433; cf. cymiteria ; nata- Maximinus imp . 5.
licia 263 ; gesta v. gesta .
Maximinus vel Maximus m.
Marulis massa 308 ; II , 121 . 65, 147.
Maximus presb . xcv, 148, 150.
masnada pontificis II, xxxv, 416. Maximus cons . CXXVI .
masoricus II, 130 .
Maximus pater Anastasii pp . 218 .
de Massa fr. Antonius II, 519.
Maynardi milites II, 444.
massae CXLIX ; -publicae II , 123. Mazariensis decanus II , 313 .
Massilia 452 ; II, 528 ; - episcopi : Litiduinus , (Guillelmus de la Mediana hebdomada CLV.
Voute); - abbates II , 285 , 494.
Mediana possessio 185 .
Mastalus primicerius 509.
medicus 167, 317.
Matera II, 13959.
Mediolanum civ. 227, 263 ; II, 336, 349, 354, 411 , 412, 414,
Matesuentha filia Amalasuenthae reginae 290 .
419, 429 , 432, 433 , 440 , 450 , 451 , 454 , 456 , 476 , 518, 544 ; -
Mathemutorum rex II, 404.
metropolis ccxxix , 391 ; II , 356, 358, 382 ; ecclesia maior II,
Mathilda comitissa II , 284, 356 , 360, 362 , 365 , 367 , 443 .
544 ; - archiepiscopi s . Ambrosius , Datius, Benedictus ,
Matthaei titulus II , 4377 .
Angilbertus, Guido , Tebaldus , Anselmus, (Galdinus ) , (Algi-
s . Matthaei e . ( cath. ) Salernitana II , 368 . sius), ( Gasto Torriani ) , Iohannes Visconti, Simon , Petrus
Matthaei Iohanna II , 485 .
(Alexander V) ; - Mediolanensis natione II, 281 , 459 ; -
Matthaeus ( Pseudo ) XXXIV :
duces Luchinus , Galeatius. (Iohannes), Philippus.
Matthaeus ep . Albanensis II , 380 . medimnus CXLIV, 173 , 178 , 181 .
Matthaeus card . s. Adriani II , 323, 327. Medivinus CIII.
Matthaeus card . de Aquasparta II , 467. Mefontis possessio 269 ; - ecclesia 269.
Matthaeus card . de Ursinis II , 485.
Megistus ep. Ostiensis II, 143, 14917 .
s. Matthiae abbatia Trevirensis CLXXXVIII.
Megistus cata Xanthi 434 .
Mattidiae insula 183.
Meldensis (Meltensis ) ep. Vulframnus 473.
Mattilde (domus iudicis) II , 346. Melfia II , 294 ; - episcopus (Rogerius).
matrimoniorum iura 172 ; II, 159, 160, 162. Mellitus servus Dei , postea archiep . Cantuar . 312 .
matronae II , 6.
melum 506 ; II , 120, 154.
matroneum 262 ; II , 80 . membrana II , 166 .
Mattafelionus nepos Alex. III pp . II, 423.
memoria ( sepulchrum) 71 , 125 , 158 .
S. Mauri liber canonum L, LII. memorialis 506 .
s . Mauricii e . ( cath . ) Turonensis cxcu ; II , 408 . s. Menae bas . II, 2 , 3410 , 59.
s. Mauricii mon. Agaunense 447. Menas ep. CPnus 288, 292 , 352 .
Mauricii vicus II , 305.
Mengaulum 175 .
Mauricius (Burdinus) archiep . Bracarensis (antipapa Honorius mensa argentea II, 7, 8 ; ― pontificis 401 , 470 , 498 ; II , 192 .
II ), II , 304, 315 , 347 , 376 , 543 . mensuum (= mensium ) 451 , 465 , 496 .
Mauricius ep. Portuensis II , 296 . Menturnense territorium 186 ; episcopus Talarus .
Mauricius chartularius 328 , 331 , 332 . in pede Mercati II , 462 .
LIBER PONTIFICALIS .
620
Mercurius cognomen Iohannis II pp . 285 . de Mirapice ( Mirepoix ) civ. II , 480 ; - episcopus lacobus .
Misenus v. Mesenus.
Mercurius mag. mil . II , 141 .
Merulana via 489 , 51511 ; II , 29 , 147 var. miseria (= nequitia ) 372 .
missa secunda in clero 319.
Meruli pons 346.
Mesenensis ep . Peregrinus 269. missaticum II , 185 .
Meseno ins . 183 . mitra II , 379 ; - papalis II , 355 , 361 ; - mitratus II, 368.
Mesenus ep . Cumanus 252. 255 ; II , 155 , 159 . mixtus, permixtus ( in scelere ) 93 , 249 .
Messana civ . II, 412 , 413 , 450 , 461-4. Modoetia II , 476.
metalla 298. moenia 464 .
Metaphrastes ( Simeon) cx. Moissiacense chronicon LVII ; II , xix.
Metensis civ. II , 160 ; - concilium II , 160 ; episcopi : Rodi- mola 324, 503 , 504.
gangus , Drogo . Molas fundus 185 .
Methodius patriarcha CPnus II , 180 . Molbius pons 291 , 315, 333, 399, 470, 513 ; II, 6, 142 ; -- Mol-
Methodius metropolita Gangrensis II , 154. lis II, 532 ; — Milvius II, 552 .
Methodius monachulus II, 178 . cum mole gaudio II , 6 .
metretae CXLIV, 173 , 176 , 181 . de Molinensi card . II , 490 .
metropolitae 351 , 385 , 386 ; II , 178 , 179, 181 . Molucae insulae CL.
Mezezius intarta 346 . monachulus II , 178.
Miccio prior vestiarii CCXLIV . monacha 227 , 239 .
Michael III imp. II , 147, 154, 155 , 158 , 159 , 165, 177-9, 364. monachi 135 , 157, 269, 270, 293 , 312, 316, 348, etc.
Michael rex Bulgarorum II, 164, 165, 182, 185. Monaldus comes II , 323.
Michael patriarcha Alexandrinus II, 18913, monarchia Romae II , 97.
Michael de Beco card . II , 477. monasteria 213 , 218 , 234 , 239 , 245 , 261 , 303 , 313 , 317 etc.;
s. Michaelis archangeli bas . 262 ; cf. s . Eufemiae et Archangeli . -- puellarum 510 ; - monasterii religatio 216.
s. Michaelis e . in schola Frisonum II , 3627 . Monasteriensis ep. Bruccardus.
Michaelis mon . II , 24. Monocha ( Monomachus) Constantiuus imp. CPnus II, 355.
Michaelius presb. 389. monocossis II , 132.
Michaelius scriniarius Ravennae 477 , 478 . Monothelitarum haeresis , 332, 336 , 337, 350-4 , 359, 391 .
Michelselt II , xv . Montis Albani civ. (Montauban) II , 480, 481 .
Micinas Augusti possessio 182 . Montis Albani castrum II , 444 .
Mignani castrum II , 394. Montis Alti oppidum (Montalto) II, 299, 460, 547 .
Migne II , LXII . Montis Amiati catalogus paparum II , xvi .
milex 328 . Montis Aragonum card . II , 516 , 518 .
milites , militia, 319, 369 , 371-4 ; - totius Italiae 383 ; ― Ra- Montebelli castrum 405 .
vennas 321 , 373 ; - Romana 445 , 470, 471 , 490 , 497 ; II , 6, de Monte Faventio card . Bertrandus II, 480 .
446 ; - utraque (cleri et exercitus ) II, 72; - Capracorum -- dominus Guido II,
Monte Feletri castrum 454 , 451 ; II , 566 ;
5185 ; ―- Saltisine II, 13742 ; - militiae princeps II, 299 ;
459, 488 .
cf. exercitus . comes Conra
Montis Ferrati marchio II , 419, 427 , 436 ;
Milo ep . Praenestinus II , 296 .
dus II, 440 .
Millo de Valle Montonis II , 396. Mons Flasconis castr . II , 422, 460 , 494, 568 .
Miltiades pp. cxi , 168 .
de Monte Forti Guido II, 461 .
Mimatum civ. II , 405 .
Montis Fusci castrum II , 394.
Mimnense territorium 175.
Monte Lucati 454.
Mincius ( Iohannes) ep . Veliternus ( Benedictus X) II , 279¹ , 357,
Montis Maioris card . II , 496 , 501 , 503.
358.
de Monte Milono Mahoelus II , 488.
ministeria sacrata 128, 143 , 239, 244, 400, 512 ; II,
8; - ad Montis Olivarum card . Guillelmus II , 486 .
baptismum vel paenitentiam 234, 244.
Mons Pessulanus II , 376 , 404 , 405, 412 , 471 , 472, 485.
ministri 128, 129 ; ministeriales 512.
Montis Regalis vitla (dioec. Carcasson .) II , 481 .
FF. Minorum ecclesiae conventusve : Arretii II , 4571 ; - Assisii
Monte Silicis 498 .
II, 528; - Avinione II, 486 ; - Bononiae II, 512 , 536 ; --
Monticelli II, 334, 386.
Parpiniani II, 539, 540 ; - Viterbii II, 4573; ---- regula II,
de Montiliis castrum (prope Carpentoracte ) II , 478.
477, 484.
Minturnae v. Menturnae. de Montone Brachius II , 518 , 521 , 544.
monumenta (= munimenta) 205 ; - monumentum antiquum
INDEX .
507. 621
de Monumento Leo II, 349. mugitus 105.
mulier 227 ; mulieres II , 60 ; muliercularum sectator II, 98 ;
Mopsuestia II , 30827 .
Morconis castrum II , 394. mulierum pars 374 , 511 ; muliebris sella 471 .
munera erogare 297 , 332 .
morena II , 78.
Moreni II , 121 . Munionis Aegidius antipapa ( Clemens VIII ) II , 522 .
Muratori II, LX.
Moricicla castrum II , 285.
Morinensis card . II, 556 . muri Urbis 211 , 315 , 324 , 386 , 396 , 420 , 470 , 501 , 513 ; II ,
Morone II , 535. 115 , 119 , 537.
Murinas massa 175 ; II, 13740 .
de Morrone card . Iohannes II, 399.
mortalitas 308, 348 , 350 ; II , 489. de Murro card . Iohannes II, 470 .
Murcia v . Carthago hispanica .
de Mortuomari card. II , 485.
de Mureto eremus II , 482 ,
Mostrio (dioec. Lemovicensis ) II , 487.
Muricem II, 285.
de Mota card . Gilhardus II, 480 .
Muscarda II, 532.
motio 426, 427 , 429, 431 , 452 ; -generalis 403, 407 , 449, 451,
musibum 243 , 263 , 323 , 329 , 375 , 385 , 432 , 464 , 465 , 508 ; II,
452, 496.
Moyses presb. m. 148 , 150 . 3, 4, 8, 11 , 17, 28 , 53-5 , 57 , 74, 75, 80 , 93 , 113 , 147.
Moyses Khorenensis CIX , CXVII ; Il , 562 . Musicus cognomen Gerberti ( Silvestri II ) II , 263. '
Mucarium territorium 175. Mutina civ. II, 371 , 436 , 486 ; liber canonum cxxxv ;
---
epis-
Muci ager 181 ; - possessio 185. copus (Heribertus ) .
mucrones II , 75. mysteria (= reliquiae) 442 .
Neronianum palatium 118 , 150 ; II , 563 . | Ninivense oppidum dioec . Cameracensis CLXXXVI.
Neronis campus vel prata 407 , 41339, 420 , 451 ; II , 101 , 142, Nirgotius ep . Anagninus , 474.
336, 343 , 346 , 359, 367, 552 . Nisibis civ. XXIII , CXVIII.
Nerva imp . 3, 126. de Nitta vel Denitta II , 366.
nestorianitae monachi 348. Nivernensis comes Ludovicus II , 483.
Nestorius 238 , 242 , 255 ; Nestoriana haeresis cxIx , 238. nix II , 87.
Nicaea 171 , 390 , 398 , 512 ; - concilia cxxx, cxxxiv, 171 , 242 , ad Nobas v. ad Novas .
512 ; II, 222; - archiepiscopus (Theophanes ?) nobiles (Romani ) 303.
ss . Nicandri, Eleutherii et Andreae bas. v. Labicana 255 , noceri 406 .
25612 ; cf. 376 , 38141 . de Nogareto Guillelmus II , 471 .
Nola civ. CXXVI ; comes II , 529.
Nicephori patriarchae CPai catalogus paparum xxi, 37.
Nicetas ep. Silvae Candidae 389, 390. Nolfius II , 488 .
s . Nicolai in carcere diaconia 51513 ; II , 294 , 295¹² , 313 ; - nomen christianorum CL, 182 ; - Romanum 239, 291 .
cardinales Chrysogonus , Odo , Benedictus . nomenculator 350, 389, 394 1 ), 473 ; II , 2252 .
s. Nicolai e. in hospitali II , 386 . Nomentana porta 221,511 ; II , 25 ; - via 127 , 323 , 332 ; II ,
s. Nicolai e. in Laterano II , 17281 , 323 , 32522 , 378 , 568 ; cf. 163.
Nicolaitana bas . Nomentani II, 358 ; episcopi Benedictus , Wilcharius .
s . Nicolai or . ad s . Laurentium II , 112 . Nominoius princeps Britonum II, LIV.
S. Nicolai or . iuxta s . Mariae in Cosmedin II, 161 . Nonantola abbatia 45944 ; II , 2253 .
s. Nicolai or . ad ss . Quattuor II , 116 . Norgueria, Novergia ( Norvegia) II , 388, 450 , 540 .
s. Nicolai e . (cath . ) Blerana II , 13851 . Noricus natione II, 274, 277, 334.
s. Nicolai ad littus mon . Venetum II , 437 , 439. Norma II , 387 ; cf. massa Normias.
Nicolaitana bas . vel domus in Laterano II , 166 , 176 . Normanni II , 226 , 275 , 287 , 317 , 355 , 356 , 357, 360, 362, 364,
Nicolaitanus II , 176 . 486 ; cf. Agareni ; - Normannus natione II , 479 ; - Nor-
Nicolaus I pp. II , v, 151 , 173-83 , 185 , 221 , 364 . mannia vel Normandia gallica II , 425 , 426, 487 , 488 , 520 ;
Nicolaus II pp . II , 280, 335,336 , 35 , 357 , 359, 360 , 543 . - dux Iohannes (II Franciae).
Nicolaus III pp . xxvi ; II , 458 , 466 , 484. Normannorum domus II, 315 .
Nicolaus IV pp . cc ; II , 466 . Normannus Stephanus II, 313, 315, 345, 346.
Nicolaus V antipp . II , 485 , 543 . Normias massa 433 .
Nicolaus V pp . II , 483 , 557 . de Norolon comes II , 488 .
Nicolaus (Breakspeare , Hadrianus IV) ep . Albanensis II , 388. Nortcaudus ep. Vercellensis II , 89.
Nicolaus ep. Anagninus II , 129 , 141 . notarii c, ci, 123, 147, 148, 205 , 281 , 297, 303; II, 4, 341 ; -
Nicolaus de Prato ep. Ostiensis II , 471 . regionarii 486 , 487.
Nicolaus de Tervisio ep. Spoletanus , Ostiensis (Benedictus XI) notitia 205.
II , 470. Nottingus ep. Brixiensis II, 129.
Nicolaus Roselli card . Aragoniac II , xxxvIII . Novaria II , 432 , 440 ; Novariensis haereticus Dulcinus II,
Nicolaus Cappoccii ep. Urgellensis , card . II, 490 , 492. --474 ; montes II , 474 - — episcopi (Odo) , (Bonifatius), Pe-
Nicolaus card . s . Eusebii II, 473. trus .
Nicolaus ordinis Minorum generalis , card . II , 493 . ad Novas locus 496 , 51628 .
Nicolaus primicerius scholae cantorum II , 313, 317 . Novati thermae 132 .
Nicolaus Cencii Baruncii II , 345. Novatianus 148 , 150 ; Novatiani haer. II , 372.
Nicolaus de Columna II, 534. Novatus 148 , 150 .
Nicolaus Rentii ( Colà di Rienzo ) II , 491 .
Novellae cym. cxxII , 164 , 1654 .
Nicolaus de Soscareto II , 488 .
Novelli card . Arnaldus II , 476 .
Nicomedia 211 , 390, 391 ; --- episcopus Eusebius .
Noviomensis ep. Gislebertus 474.
s. Nicomedis cym . vel eccl . 321 , 3224, 511 .
Novum (castrum ) Neapoli II, 529.
Nicopolis 136 . nubes prod giosa CCXXIV, 429 , 430.
Nicostratus diac . 148, 150.
Nuceforis arx in Calabria II , 322.
Nidrosia ( Drontheim ) II , 3887 . Nuceria civ. Campaniae 44, 260 ; II, 506 , 547 ; -
— episcopus Lau-
nigellae litterae 79, 176 . rentius.
nigrido 374. Nuceria civ . Umbriae ; episcopi : Racipertus , (Bonifatius).
nigromantia II, 298. Numas massa 175.
de Nigroponte ep. Angelus. Numidiae territorium 175 .
s . Nilus II , 2625.
nundinae 433.
Nimfa, v. Nympha.
nusca II, 1 1 .
INDEX .
nutu divinitatis 153 , 154 , 258 , 270 , 287 , 332, 449 ; cf. 107 ,
623
454. 8. Nymphae e. Portuensis II , 113 , 13617.
Nymfulas possessio 184, 186. nymphaeum 242.
Nymphae 291. Nymphas possessio 180 ; massa 433 ; II , 3944;
II, 303, 399. - oppidum
s. Pauli basilica : - aedificia cx11, CXLIII, 150 , 152 , 178 , pennacius ignis II , xxxIII, 314.
19571,72, 239, 2106,7, 262, 263, 26733,34, 375 , 397 , 420, 499, Pensauro etc. v. Pisaurum .
504, 506 ; II , 9, 299 , 384, 453 ; --- ornamenta xxv , 178, 230, Pentapolis 404, 405, 429, 431 , 433, 454, 493 ; II , 156 , 413 ;
234, 2405, 244, 249, 271 , 276, 383 , 421 , 432 , 478, 499, 510-2 ; ducatus 373.
II , 1 , 2 , 8, 12 , 13 , 15 , 16 , 18 , 19 , 27 , 29, 30 , 33 , 77 , 79, 130 , Pentecostes cxx11 ; II , 88.
145, 290 , 298 , 347, 416 : monasteria 397 , ' 4106 ; II , 108 , Pepo diac. Capuanus II , 159 .
266 , 275 ; abb as II , 450 ; - castrum II , 299, 501 ; -- cla- Pepo comes II, 336.
des 239 ; II , 106 , 130 , 301 ; - ad s . Paulum 208 , 249, 252 , Percilianus fundus 170 , 187.
312, 443, 465, 468, 494, 498 , 508 ; II, 12, 290, 298, 316, 347, percussus 107, 258 , 270, 332.
416, 547. perdagantes 476.
Pauli pp . orat . ad . s . Petrum . 46712 ; II , 114. Perditae insulae II , 487.
s. Pauli abbatia in Carinthia CXXXIV . per diversa loca cuv.
s. Pauli e. quae app . Conventum II , 11 . peregri 337, 346 .
s. Pauli de Feneldehesio ( de Fenouillet ) e . II, 481 . s . Peregrini or . ad Naumachiam II , 25 , 124, 567 ; - hospitale
s. Pauli porta 298, 333 ; II , 535 . II , 47115, 57 .
Paulinus ep. Nolanus cvII. s . Peregrini porta II, 124, 13849, 3402.
Paulinus presb. 222. peregrinorum scholae II, 6, 28 .
Paulus apostolus 118, 150 , 275, 360; - reliquiae 178 , 19572 ; Peregrinus ep . Misenensis 269.
II , 99, 275. perfidia ( fides heterodoxa) 354.
Paulus pp . cxv, 441 , 442, 455, 463, 475, 486 , 488 , 499 , 500 ; pergula 417 , 418 ; II, 13, 15 , 120, 194.
II , 4, 31 , 153 . periculosa navis 269.
Paulus patriarcha CPs 333, 336 , 337, 354 , 359 . perorthodoxus II , 113.
Paulus ep. Populoniensis II, 162 , 164, 165 , 183, 185. perpendaculum II, 194.
Paulus presb. 389. perperus 369.
Paulus diaconus historiographus cxxi, cxx11. Perpinianum (Parp . ) II , 466 , 511 , 539-41 .
Paulus diac . Placentinus II , 163 . Persarum fines 296.
Paulus diac. Ravennas II , 129 . persecutio CL, 103 , 155 , 162 , 170 , 182. 207, 208.
Paulus exarchus 403-5 . Persiceda opp. 405 .
Paulus Afiarta v. Afiarta. Pertusa villa 255.
Paulus librorum custos CPnus II, 180 . Pertz II, XXII, LXII.
Paulus pater Leonis II pp . 359 . Peruncius sutor pater Sergii IV pp . II , 267.
Paulus nepos Gregorii XII pp. II , 536 . Perusia civ . 312 , 433, 488 , 492 , 514 ; II , 452-6, 463, 467, 168,
Paulus de Gruneriis ( Guinigi ) II , 545. 472 , 495 , 515 , 518, 521 , 529 , 531 , 544, 549 ; - ducatus 478,
Paunaria locus 432. 493; episcopus Iohannes .
pauperes 263 , 445 , 440 , 463 , 486, 502 , 503 , 506, 508 ; II , 161 , pestilentia 317 , 402 ; II , 344 , 418. 485. 520 , 522 , 544.
164; - depicti in Laterano 502. petala 374 .
pax liturgica 471 . Petasius tyrannus 408 .
Pearson XXXV. petia II, 147.
peculia ( = pecora) 347 , 488 , 492 , 502 , 509 , 511 ; II , 11 . petinantes II, 78.
pecuniae datum 252 , 290 . petrariac II , 82 , 315 .
pedes pontificis osculari 391 , 490 ; II , 72 , 90 , 106 , 118 , 144, provincia 11. 488 , 493 ; episcopatus
Petragora II , 473 ; -
340, 366, 387 , 391 , 404, 407, 408, 439, 440 , 443 , 446 , 528 . divisus II, 481 ; card . Thol oran dus II , 492, 493.
pedibus nudis incedere 443, 477. Petra sancta locus II , 535.
per pedicas 513 . s. Petri card . II , 496 , 498-302 , 546 ; cf. Franciscus Thebaldeschi .
Pedimontium II, 486, 490. 8. Petri basilica Vaticana : aedificia basilicae ipsius : cxII, CXIII ,
505 ; II,
Pelagius I pp. 299, 303. CLV, 11913, 12013 , 125 , 1313 , 19361 , 239, 2405 , 363,
Pelagius II pp . 309 ; II, 34:0 . 1 , 127 , 146 , 395 , 558 ; ornamenta basilicae 176, 19462-4
Pelagius haereticus CXXVII, cxxxin , 220. 193 65-8 , 230 , 234 , 235 , 2405 , 243 , 249 , 262 , 263 , 271 , 276 ,
de Pelagrua card. Arnaldus II, 473 . 285 , 296, 309 , 310 , 312 , 3136, 315 , 323, 343, 374, 375 , 410.
Pellurius Theodorus 338 . 417, 421 , 42211 , 432, 46 , 472, 478, 498 , 499, 503 , 508, 511,
pelvis ad baptismum 184.
512 , 51963 ; II , 1 , 3 , 8, 10, 11 , 14-7, 19, 26, 27, 29-31 , 33, 53,
pendulis II, 78. 54, 59 , 62, 76, 92 , 107 , 108 , 113 , 114, 116 , 117, 119-122, 128,
Penestre, Penestrinus v. Praeneste, Praenestinus. 130, 133 , 134, 144, 146 , 148, 153, 154, 162, 194, 227, 336,
Penia (Fr.) cxc ; II. XLVII . - fontes CXXII ,
341 ; --- oratoria v . sub eorum nominibus ;
INDEX .
627
261-3, 26621-22, 310 ; II , 17, 26 , 116, 395 ; portae 479, 49t,
papam s . Petrus elegit 470 ; II , 275 , 296 , 361 , 389 ;
97 ; II, 88 : aereae 51 , 522131 ; II, 416 ; argenteae 323 , 3242,
Illum regem s . P. el . II , 300 .
199, 50 , 510 ; II, 80, 88, 127, 340, 392 ; turris 434; II,
Petrus Autisiodorensis imp . CPaus II , 453 .
-atrium , gradus et caetera aedifi-
1 ; cf. s . Mariae in Turri ; —
cia vel ornamenta extra basilicam cxxvII , 262, 26623, 26724-29 , Petrus III Aragoniae rex II , 459-66 .
375, 37933,34 , 455 , 46151 , 479 , 497 , 503 , 50 , 507 , 510 , 31962; Petrus IV Aragoniae rex II , 491 , 517 .
Petrus Philardi , Cretensis , Alexander V pp .
II, 1 , 28 , 77 , 80 , 88, 131 , 179, 340, 341 ; ― monasteria 239,
Petrus Petri Leonis , Anacletus II pp .
24111, 417 , 421 , 451 , 478, 501 ; II, 4481 , 74, 194, 271 , 376 , Petrus Tomacellus , Bonifatius IX pp .
cetera sub propriis monasteriorum vocabulis ; canonic
Petrus de Marrone , Caelestinus V pp .
II, 502, 530 ; - clerici schismatici II , 376 ; - cardinals II,
Petrus archiep . Mediolanensis Alexander V pp '
2662 ; -clades II, 101 , 106 , 117 , 380 , 416 ; s . Petri ecclesia
Petrus Rogerii , Clemens VI pp.
ad corpus 311 . Petrus de Belliforti , Gregorius XI pp .
3. Petri pons II , 362 ; -- porta 373 , 470 , 479 , 480 , 513 ; II,
Petrus de Tarantasia Innocentius V pp .
128 ; - porticus 323 , 503 , 505 , 507 ; II , 28 , 53 , 54, 80 , 111 ,
Petrus Papiensis Iohannes XIV pp .
127, 128, 16 , 195 , 290 , 314 , 338 , 340 , 341 , 346 , 392 , 522 ;
Petrus Iohannes XXI pp .
- burgus II, 496, 498 ; - palatium 2672 ; II , 387, 451 , 458,
Petrus ep. Albanensis II , 365.
496, 495-503 , 510, 530, 532, 535, 517, 558 ; - munitio II, Petrus martyr ep. Alexandrinus II, 222 .
300, 392 , 398.
Petrus Mongus ep . Alexandrinus 249 , 252 , 255, 269 , 270 ; II,
ad s . Petrum ( omissae sunt pontificum sepulturae ) : CLV, 44,
159 .
232, 260, 417, 429, 433, 41, 443, 445, 454, 469, 477-80, 490,
Petrus ep. Altinas 45, 260.
19-9, 510-3 ; II, 1 , 19, 129 , 112 , 144 , 146 , 151 , 152 , 16 ,
166 , 17 , 175 , 179 , 192, 290, 294, 296 , 300 , 302 , 303 , 305 , 323 , Petrus Cros archiep . Arelatensis II , 50 , 505 .
333, 341 , 34 , 345 , 347, 359, 368 , 380 , 19 , 453, 154 , 500, Petrus ep. Aretinus II , 129.
502 , 529, 558. Petrus ep. Autisiodorensís , Atrebatensis card . II , 487 .
Petrus de Cros , ep . Autisiodorensis , card . II , 490 .
s. Petri ad vincula titulus v . Eudoxiac .
Petrus de Mortuomari ep . Autisiodorensis, card . II , 485 .
s. Petri bas. Albanensis II , 12, 32 , 4055 .
Petrus ep. Bononiensis II , 240¹.
s . Petri e. in domoculta Capracorum 506 .
Petrus ep. Caerensis 474.
s. Petri or . in Laterano 402, 41220 .
Petrus de Capis ep . Carnotensis card . II, 485 .
ss . Petri et Pauli, Sergii et Bacchi , Silvestri et Martini mon .
Petrus patriarcha CPaus 341 , 35½ , 359 .
ad . s . Martinum II , 97.
Petrus Donatus archiep . Cretensis II, 520 .
s . Petri bas. in massa Marulis 508 , 521101 ; II , 121 .
Petrus ep. Dertonensis II , 382.
s . Petri e. iuxta pontem Meruli 346, 3475 .
s . Petri in Montorio e . 1529 . Petrus Corsini ep . Florentinus card . II , 496, 498-503 .
Petrus ep . Gabinensis II , 175 .
s. Petri e. in hospitali ad Naumachiam II, 28 .
Petrus de Fuxo ep . Lascurrensis et Convenarum , card . II ,
s. Petri bas . in fundo Paciniano 263.
522.
ss . Petri et Pauli capella in bas . s. Petri II , 531 , 533 .
Petrus de Sabaudia ep . Lugdunensis II , 477 .
ss . Petri et Pauli or . via Sacra 463, 4669.
Petrus Damiani ep . Ostiensis , II, 268, 358.
s . Petri e . Centumcellis II, 59.
Petrus du Colombier ep. Ostiensis II , 492 .
s. Petri abbatia Condomiensis II , 481 .
Petrus ep . Pampilonensis card . II , 493, 498 .
s . Petri or. in palatio imp . CPпo II , 351 , 353 .
s. Petri e . Interamnis 428. Petrus ep . Pensauriensis (Pisaur . ) II, 441 .
Petrus ep . Populoniensis 474 .
s . Petri e . Leopoli II, 132, 133 .
Petrus ep. Portuensis II , 496.
s . Petri in Caelo aureo bas . Papiensis 430 , 43731 ; II , 444 .
Petrus ep . Ripensis II , 540 .
s . Petri abbatia Wissemburgensis cxc .
Petrus de la Forêt, archiep . Rothomagensis card. II, 493 .
s . Petri e. ( cath . ) Wormacensis CLXXIX.
Petrus Berengarii ep . Rutenensis , Narbonensis , II , 287 .
Petronacius ep . Albanensis II , 129 , 143 , 173 .
Petrus Pleine-Chassagne ep . Rutenensis II , 475.
s . Petronillae cyın . , corpus , 420 , 42426 , 455 , 464; - basilica
Petrus Hyspani ep . Sabinensis II , 470, 471 .
vel mausoleum ad s . Petrum 455 , 46162 , 465 , 4665 , 509 ; II ,
Petrus ep . Spoletinus II , 129 .
3 , 10, 15 , 18, 20 , 27 , 31 , 114, 128 .
Petronius consul 321 . Petrus de Capella ep . Tolosanus , Praenestinus , II , 473.
Petrus Bohier, ep. Urbevetanus , Vasionensis , CLXXXI, CLXXXII;
Petrus apostolus 118 , 121-3 , 123 , 150 , 271 , 275 , 292 , 331 ,
II , XXVII.
275, 292, 331 , 389, 46 , 487 ; II , 179, 289, 318 ; - corpus, Petrus de Prato el . ep . Viennensis card . II , 482.
loculus , sepulchrum civ-vII, 176, 487 ; II , 99 ; -- cultus CIV ,
Petrus de Sortenac ep. Vivariensis card . II , 496 , 498 , 501 , 305.
CXI; - gesta cir; - ss . Petri et Pauli genua 465 ; Illum Petrus ep . Volaterrensis II , 89.
LIBER PONTIFICALIS .
628
Petrus ep . Illyricus gente 235 . Petrus Bubonis pater Caelestini III pp. II, 451 .
Petrus card . s . Anastasiae II , 327, 379. Petrus de Arture miles II , 396 .
Petrus card. s. Chrysogoni II , 427. Petrus de Babuco II, 423.
Petrus card. s . Laurentii in Damaso II , 423. Petrus de Brusia II , 479.
Petrus Morosini , card . s . Mariae in Cosmidin II , 54. Petrus de Columna II , 298 , 299.
Petrus card . s . Martini II , 380. Petrus Comestor II, 450.
Petrus card. s . Sixti II , 371 . Petrus de Corbario autipp . Nicolaus V.
Petrus Pisanus card . s . Susannae II , xxxiv, 342 . Petrus Gambacurta dominus Pisanus II. 349.
Petrus card . s . Susannae II, 439. Petrus de Godino II, 477.
Petrus de Reblayo card . s . Susannae II , 180 . Petrus Hannibaldi II, 462 .
Petrus de Fontesico card . s . Angeli II , 549. Petrus Iohannis ord. Min . II , 484.
Petrus card . ss . Cosmae et Damiani II , xxxv3. Petrus Latro II , 315 , 317 , 382 .
Petrus card. s . Eustachii II , 403. Petrus Leonis II , xxx1 , 294 , 29513, 299 , 303 , 30721 , 311 , 313,
Petrus Flandrin card . s . Eustachii II , 496 , 505 . 3195 , 322 , 327 , 336-9 , 344 , 347 , 379, 380 , 417, 449.
Petrus card. s . Hadriani II , xxxv³. Petrus Lombardus II , 452 , 453 .
Petrus card. s . Mariae in Acyro II , 417 , 423 . Petrus Nicolai II , 345.
Petrus card . s . Mariae in Cosmedin II , 521 , 344. Petrus de Petro II , 313 .
Petrus de Vernhio (Verucho) card . s. Mariae in Via Lata II, Petrus de Rossis , II , 519 .
496. Ph . v. F.
Petrus Rufus card . diac . II , 315. Pharmuthi mensis II, 3110.
Petrus Arnaldi card. II, 473. Philagathos Iohannes ep. Placentinus v . Johannes.
Petrus de Columna card . II , 496 , 471 . Philardi Petrus v . Petrus .
Petrus Textoris card . II, 482. Philippensis ep . Demetrius .
Petrus archipresb. 368 ; II, 542 . Philippicus imp. 391 , 392, 399.
Petrus archipresb . 511 . Philippus imp. 5.
Petrus archidiac. II, 3318. Philippus I rex Franciae II , 293 .
Petrus diac . Ticinensis 416. Philippus III II, 461 , 462, 465-6.
Petrus de Gaieta subdiac II, 423 . Philippus IV II, 465, 466 , 468 , 470-3, 475-9.
Petrus abbas s . Sabae 511 . Philippus V II, 471 , 477-80, 483.
Petrus arcarius 390. Philippus VI II , 486 , 488 , 489, 491 , 546.
Petrus Guillermus bibliothecarius s . Aegidii II, XXIV , 567. Philippus rex Navarrae II , 488 , 548 .
Petrus buticularius II , 423 . Philippus archiep. Coloniensis II , 429, 431 , 440-2.
Petrus Zeni capitaneus II , 527. Philippus de Marigny archiep . Senonensis II , 475 .
Petrus castellanus s . Angeli II , 503 . Philippus presb . 446 .
Petrus comes Columnae II , 344. Philippus alius presb. electus in papam 470, 471 ; II, 513.
Petrus comes 505. Philippus dux Mediolanensis II , 545 , 556 .
Petrus Sarracenus dapifer Alexandri III, pp . II , 411 , 444- Philocalus III, IV, VI , CLVIII, CLXII .
Petrus defensor 416 . philosophus 131 , 155 .
Petrus dux Romae 392 , 393 . Phorchen (Forchheim ) II , 365 .
Petrus dux 405. Photius patriarcha CPnus II , 155, 158 , 159, 165, 177-81 , 363,364;
Petrus legatus Bulgarorum II, 182 , 185 . - Photiani II , 180 , 181 .
Petrus mag. mil . II , 131 , 132 . Photius pater Theodori II pp. II , 231 .
s . Petrus martyr II , 45 . Piacentia Ruczenus ( cacographia) I1, 529.
Petrus praef. Urbi II , 252. Picco ep. Aesculanus II , 89.
Petrus praef. Urbi, de reg. s . Angeli II , 335 , 568 . Picenum II, 547 , 551 , 552 , 557.
Petrus praef. Urbi II, 301 , 302 , 344 , 345 , 346. de Picerio Carolus II , 493 .
Petrus praef. Urbi praecedentis fil , II, 313 , 317 , 314. Pictas massa 175.
comes Philip-
Petrus praef. Urbi II , 390 , 392 . Pictavum II , 472-4 , 489 ; provincia II , 488 ; -
Petrus de Rosacio referendarius pp. II , 520 . s
pus (Philippus X ); - episcopatu divisus II, 481 ; -episcopi :
Petrus tribunus Ravennas 488. Arnaldus , Guildo de Malsec card.
Petrus cognom . Sergii IV pp . II , 267. picturae ecclesiarum 262, 354 , 385, 402 , 418-20 , 432, 434, 464,
Petrus pater Anastasii II pp . 258.
502 , 503 ; II , 28 , 29 , 69, 74, 76 , 80 , 91-4, 114 , 131 , 147, 158,
Petrus pater Benedicti III pp. 11, 440. 176, 227 , 260 , 323 ; - ars picturia II, 147.
Petrus pater Sergii IV pp. 11 , 267. Picturas fundus 184.
INDEX .
pignore 369,372. 629
Pilialogus ( Palaeologus ) II, 394. plebs sacra clerus) II, 91 , 108 .
Pillum opp. II , 304, 303. plumacium 374.
Pilus fortis card. de Rapistrano II , 482 . plumbatae 151.
Pinamonte potestas Bononiae II, 440. Plumbinara II, 304.
pincerna papae II, 396. pluviae 309, 346 ; II , 475 ; tritici etc. 402 .
Pincianum , Pincis palatium 291 , 292 ; cf. s . Felicis . pluviale II , 327 .
Pinguia (Bingen) II, 449. poculum publicum 225 .
Pinis ep . Trium tavernarum. podagra 386 ; II, 97.
Pinnenses 126 ; - episcopus Amadeus . Podium II, 317 ; cf. Anicium .
piper CL, 178. de Poiecto card . Bernardus II , 480 .
Poisnel CXXXIX .
Pipernum II, 552 ; cf. Privernum .
Pippinus rex Francorum 444-55, 473, 488 , 493 , 194, 498 ; II , de Polenta Bernardinus II , 488 .
364, 432. Poli castrum II , 392 ; ---- Odo de P.
Pippinus Caroli M. fil. II, 6. policandilum II, 15 .
Pisae civ. (Pisani ) II , xxxш , 301 , 317 , 32041 , 347, 349 , 376 , 377 , Polimartium 312 , 426 , 428 , 4519 , 474 ;
- episcopi Georgius
Grimaldus. - : ,
, 491 ; territo-
381 m
riu , 382, 414, 430 449, 451 , 452,
II , 382 , 536 ;, -- ecclesia or II,486
mai454, 382 ; Pollio subdiac . 101 .
-- metropol
II, 449 ; concilia II, 382 , 510-2 , 536 , 537 , 343 , 554 ; is Polonia II, 456 , 530 , 551 ; - reges (Ludovicus I) , Vladislas V.
episcopus Iohannes ; - Pisanus natione II, 312 , 386 , 449 ; Poloniensis archiepiscopus II , 374 (pro Spalatensis).
Portus Pisanus cf. Liburni . Polychronii ep. ( ficticii ) Hierosolymitani gesta cxXXIII, CXXXVII.
Pisaurum ( Pensauro) 454 ; ·-- Polychronius monachus 354, 359.
de Pisauro Malatesta II . 534 ; ---
episcopi Stabilis , Petrus . Polychronius pater Zachariae pp . 426 .
Pisca locus dioec. Lucanae II , 536 . s. Polyeucti ecl . CPna cxvI .
Pisiacum (Poissy ) II , 479 . Pomposa abbatia cxcix ; II, XVII .
pisma (πείσμα ) 351 . Pontecle opp . II, 299.
pisticum oleum 173 , 183. Ponte di Galera 51856 .
Pistorium II, 536 , 554 ; - episcopatus 11 , 519 ; -episcopus Pons tremulus ( Pontremoli) II, 448 .
Gausprandus . Pontiae insulae 293.
pistrinum donatum ecclesiae 177 , 221 , 233 . Pontica regio , Pontus 389 ; II, 556 .
Pistas ( Gerardus) II, 429 . Ponticellus iuxta Beneventum II , 379.
pittacium 434. Ponticone ( Ponthion ) 447.
Pius I pp. LXXш , 132 . S Pontii (de Thomières ) episcopatus II, 481 .
Pius II pp . II , 559 . Pontizara II, 479 .
placabilis (= placens ) 492 ; II, 81 . de Populo porta II, 532 ; cf. Flaminia.
Placentia civ. II, 29 , 36 , 371 , 381 , 412, 419 , 428, 430 , 438, Populonia episcopalus II, 382 ; - episcopi : Petrus , Paulus ,
Rodlandus .
440, 450, 456 ; - concilium II, 381 ; - episcopi : Seufredus,
Paulus , Johannes (XVI pp . , Aldo , ( Tedaldus) , Dionysius , Pontianus pp. LXXV, 145 .
Branda card. Pontianus pater Urbaní I pp. 113.
Placentinus ep. Veliternus 360 . Poppo ep. Brixensis ( Damasus II pp. ) II, 274.
placibilis ( placens ) 476. porci 502 .
Placidia ang . 227 , 232 . La Porta card. Raynaldus II , 482.
Placidiana domus CP 336 , 331 , 390, 394 . portae Urbis 373, 383, 478 , 392 ; II, 413 .
placitum II, 134. porticus ecclesiarum 396, 401 , 507, 508 ; II , 3 , 9, 12 , 76, 145 ,
plancae 16 . 147 , 153 , 161 ; cf. s . Petri .
planeta 443 ; II, 4, 3612 , 300 . porticus pontificum in bas. s . Petri CLV.
planetati ordines II , 180 . Portuensis porta 479, 305, 509 ,; II, 145 ; -
- via CXXIV , 205 , 207,
Platana (xenod . in) 440 . 316, 502 ; II , 161 .
Platina XXXV, CLXII ; II , LV. Portugaliae regnum II , 477 , 482 , 505 , 530 , 548 ; rex lohan-
platoma 208 , 20916, 212 , 233 , 234 ; II, 30 . nes .
Portus U. R. 183 , 184, 291 , 389 , 502 ; II , 12 , 81 , 100 , 113, 117,
Platon patricius 337 .
Platon cura palatii , pater Johannis VII pp . 385 . 119, 122, 31 ; - insula 502 ; II, 125 ; cf. Arsis ; - episcopa-
tus 366 ; II, 227 ; -episcopi Iohannes, Georgius, Citona-
Platyn (Iohannes ) exarchus 372.
Plebis castrum II, 463 . tus, Radualdus, Formosus , Walbertus, Mauricius , Petrus ,
Bernardus, Guillelmus , Robertus, Matheus de Aquasparta,
LIBER PONTIFICALIS .
630
Iohannes de Murro , lacobus ( Ioh . XXII pp . ) , Bertrandus vel Priapi locus II , 234.
Bernardus , Petrus card . Florentinus . primati vel primates Ecclesiae , 329 390 , 471 , 490 ; - Romae
368, 371 , 472 ; II, 90 ; -- civitatum 454, 492 ; II, 5 ; - regis
possessores 337, 344.
Langobardorum 431 ; - regis Francorum 447.
postergum 470 ; II , 80 .
s . Agathae II , 91 ; s . Angeli II , 124 ; - primatus et dominium Romae II , 97.
posterula 269 ;
primicerius notariorum 205 , 429 , 432 ; primicerius 435, 469,
Saxonum II , 124 .
509 ; II , 4 , 5 , 242 ; s . Ecclesiae 486 ; scholae cantorum
3. Potentiana 132 ; cf. Pudentiana .
II, 399.
Potho ep . Nepesinus 473 .
potestas (podestà ) II, 440, 459 . primi exercitus (σrpaтayoi) 389.
de Pozasca Gualfredus II , 429 . primiscrinius II , 296 .
primitiae 1591 ; II, 563.
Poznaniensis ep . Andreas .
s. Primus m . 332 .
praedam mittere 290 .
princeps Romanorum II , 247 .
praedicare 126.
Praedicatorum ordo II , 453-7 ; ecclesia locusve Avinione 11, Principatus prov. II, 289.
s. Priscae titulus 501 , 51745 ; II , 4 , 20 (ss . Aquilae et Priscae),
487 ; - - Parisiis II , 466 , 479 ; -Reate II, 469 ; Perusii
24; - cardinales : Guirardus , Romanus, Iacobus (Bened. XII
II, 472.
praefationes sacramentorum 255 ; II , 294 . pp . ) , Bertrandus Glandatensis .
praefectiani 269. Priscillae cym . CLVI 162 , 164, 187 , 200123, 208 , 216 , 230 , 276,
laudes II , 302. 27813.
praefectoria loca II , 302 ;
praefectorius 505 . Priscus pater Marci pp . 202 .
praefectura Urbana II , 302 , 317 , 335 , 344 , 566 . Priscus pater Caelestini pp . 230.
Privernenses episcopi : Bonifatius , Maio .
praefecturalia II , 302 .
privilegia Ecclesiae 343 , 391 , 440 , 441 , 502 ; II , 127 , 157 , 166,
praefectus urbanus 490 , 51512, 51976 ; II , 252 , 301 , 302 , 305 ,
313, 322, 335-7 , 341 , 344-6 , 382, 390 , 422 , 488 , 505 . 293 , 322 , 332 , 339 , 343 , 378 .
Praenestina via 183 . Probatus abbas Farfensis 492.
Praeneste II , 12 , 29 , 299 , 305 , 358 , 460 , 557; territorium Probinus cons . CXXVI , 260 .
174, 187, 233 , 510 ; episcopi : Venantius , Georgius , An- Procenum castrum II , 396 .
dreas, Milo , Humbertus , Cono, Guillelmus , Iulius, Manfredus , proceres II , 73 , 86 , 87 , 126 , 127 , 140 , 141 , 144 , 152 , 157, 174,
178 , 184, 192 , 282 , 300 ; - Romanorum II, 72 , 89 , 106, 119,
Paulus (Clemens III) , Erardus , Hieronymus (Nicolaus IV) ,
125 , 134 ; Ecclesiae 408 , 445 , 487 ; II , 52 ; - clericorum
Petrus de la Chapelle , Iohannes de Cros , Marcus Barbo .
praepositus sacri cubiculi 174. II. 6 ; ― regni Francorum 418, 450, 451.
praesentare locum 352 . ss . Processi et Martiniani cym . vel bas . cxxv, 2222 , 419 , 424º′,
praesepe v . s . Mariae . ss . Processi et Martiniani or . in bas . s . Petri II , 58, 114 , 395.
praesepium s . Mariae trans Tiberim II , 78 . processio , procedere , 351 , 352 , 390 ; II , 13519, 146.
praetextare (= hortari) 479 , 490 , 494. Proconisus ins . 299.
Praetextati cym . 143 , 1435 , 155 ; II , 56 ; cf. ss . Tiburtii et Va- prodecessor 366 .
leriani. de Prohinis (Guido) senator II , 496 .
praetorium CXLVI, 243. Proiectus pater Marcellini pp . 162 .
Pragensis metropolis II , 487 ; - episcopus Daniel ; - magistri Proiectus pater Iohannis II pp . 285.
II, 514. promissio Carisiaca 498 .
Prandulus vestararius regis Langobardorum 487. propina , propinari 179 , 225 .
prasinalis II , 78. propitiatorium altaris II , 55 , 57, 134.
Pratum in Tuscia II , 471 , 549 . pros.pia 486.
Pratum in dioec . Sanctonensi II , 482 . Prosper de Columna card . II , 522 .
continuator Hav
pravilegium II , 370 . Prosperi Chronicon XII ; - imperiale XII ;
s . Praxedis 132 . niensis xxv ; II , 562 .
s. Praxedis titulus 132 , 509 ; II , 11 , 21 , 54 , 55 , 649-12 , 6513-16 , Proterius ep. Alexandrinus 249.
316 ; monasterium II , 54, 55 , 79 , 109 ; cardinales : De- protervia faciente 366 .
siderius , Ubaldus . Protonice CVIII.
presbyteria ecclesiarum 417, 464, 475 , 499 ; II , 3 , 55 , 58 , 80 , protonotarius imperatoris II , 431 , 433, 437 , 440 , 441 , 443; -
94 , 10213 , 108 , 336 . papae II, 490.
presbyterium ( stipendium ) 99, 341 , 3646, 435 ; II , 1 , 343, 52, protoscrinius II , 246 .
173, proto a secreta 452 .
resbyterorum numerus 12014 ; cf. tituli . protospatharius 373 ; II , 454 , 180 .
INDEX .
protus (protoscriniarius) II , 24813 . 634
Provincia (Provence ) II , 221 , 322 , 376 , 455 , 46 , 490, 493 , 529 , mus.
540 ; -- comites : Carolus , Robertus . pueri scholarum 497 .
Pruniacensis ( Brugnato) abbatia , episcopatus II , 382. Pulcheria
aug. 238 .
Pruteni II, 551 ; - magist Pullanum II , 305 .
er II, 551 .
psallentium 451 , 506. pullulare 35 , 476.
psalmi , psallere 213 , 230 , 269 , 359 , 413 . pulmentum 502 .
psalmista II , 247. de Pulvereio turris II , 382.
Psalmodiense coenobium II, 322 . Purfirius pater Lucii I
Pp. 153.
psilliae II, 57. purgari 212 , 232 , 260 ; II , 157 .
ptochium 309 ; Lateranense II, 16712 . purgatio papae 303 ; II, 7.
Ptolemaeus Lucensis II , XXVI , XLIV. purpura imperialis II , 148.
Ptolemaeus Tusculanus comes II , 299 , 303-5 . pusillus 487.
Pudentis vel Pudentianae titulus CXLIII , 133 , 508 ; II, 11 , 21 , de Puteo card. Humbertus II, 485 .
Pyrenaei montes II, 466 .
24, 3 , 77, 195 ; - cardinales : Chunradus , Guido . Hierony-
Pyrrhus patriarcha CPnus 322 , 337 , 354. 359 .
-
s . Sabae mon . Cella Novas 471 , 472 , 48119 , 492 , 511 ; II , 9 , 22 , Sabinae , Sabinum , in Sabinis II, 13 , 63 , 287 , 299 ; — Sa-
79. binensis nat . II , 239 ; - episcopi : Iohannes (Silvester III),
Sabatius presb . Ariminensis 475 . Cencius , Albertus (antipp . ) , Conradus (Anastasius IV) , Grego-
Sabaudia II, 518 , 514. rius, (Godefridus Caelestinus IV) , (Guido Clemens IV), Gerar-
sabbati ieiunium cx , CXXXIII , 143 , 221 , 323 ; - sabbatum dus, Petrus Ilyspani , (Iohannes de Blandiac ) .
sanctum 496, 497 ; II , 302. saccellarius CCLIII , 389 , 396, 4101 , 469 , 487, 488, 491 ; II, 5 ;
Sabbatina forma 503 , 50 , 510 ; lacus 324 . exarchi 331 .
Sabellius CXXXVIII , 171 .
saccus 178 , 179.
Sabellum 508 ; Sabellenses II , 465 ; - de Sabello Pandulfus sacerfruens 507.
II , 462 ; - Iacobus card . II , 465 ; - de Sabellis Leo II, 532 . Sacra via 279 , 392 , 465 ; II, 846 , 145 , 314 , 389 ; - pontificis
Sabinae titulus 235, 23617 ; II , 2 , 9 , 11 , 12 , 20 , 25 , 27, 31 , 69, II , 31921, 377.
693, 70 ; palatium II , 27 ; cardinales R. (pro Comes II, sacra (epistola) 91 , 269, 385 , 389-92 , 512 .
380), Hugo , Nicolaus , Thomas , Franciscus . sacraria Lateranensia II , 192 ; s. Petri 374.
s. Sabinae e . in Ferentinello 512, 522122 . Saisseti (Bernardus ) ep . Appamiensis II , 469 .
Sabinense territorium 170 , 175, 182-4, 187 , 1887, 426, 492 ; Saiulus diac. vicedominus 390.
II , 341 , 382 ; - patrimonium 428 ; - comitatus II , 292, 412 ; Salaria porta II, 74, 92 ; - via 162 , 164 , 181 , 187, 208, 216,
INDEX .
635
227, 228, 230, 279, 299, 509 ; II , 12, 547 . satellites 446, 463 , 487 ; II , 177 .
Salarius pons 404, 469 ; II , 343 .
satrapae regis Langobardorum 427.
Salatinus II , 349.
s . Saturnini cym . vel bas.via Salaria 279 , 2804 ; II , 74.
Salernum civ. II , 290 , 323 , 368 , 383 , 394, 413 ; —
archiepis- Saxo card . s . Stephani II , 312 , 322 , 327 .
copi Alfanus , Romualdus , Bertrandus ; - principes : Ro . Saxonum (Britannae) reges 391 ; II , 148 ; -
bertus Guiscardi , Gisulfus , Carolus II, Iordanus. schola II , 6 , 100 ,
124, 128 ; vicus, domus II, 47116, 111 , 452 ; - porta II, 124 ,
Salomo rex II , 472 .
331 ; - Saxonia germanica II , 251 , 338 , 340 , 35 , 355 , 362 ,
Salonae ep. Stephanus cxxx ; cf. Spalato .
367, 375 : - dux Welfus II , 400 ; ·- Saxo natione II, 261 , 273 .
salutatio plebis 128. Saxu abbas ss . Iohannis et Pauli II , 162 .
Salutis clivus 221 . scabearum percussio 319 .
Salvatoris e. v. Lateranensis . Scafusa II, 512 , 513 , 538 .
Salvatoris bas . Caesarea II, 153.
de Scala Martinus II, 486 .
s . Salvatoris e . ad Duos amantes sive de Camiliano 18812 . Scauriana possessio 233 .
s . Salvatoris iu Lauro e . II , 557¹ . scevophylax II, 180 .
s. Salvatoris in Macello (= de Ossibus , de Torrione) II, 3627. scevrocarnali 373 .
s . Salvatoris via Ostiensi (=de Porta ) 33412, 52094. ss. Scharbil et Barsamia gesta XII, CIV .
s . Salvatoris or . in bas . s . Petri Interamnae 428 . Schelstrate XXXIV , LI ; II, LVII .
s. Salvatoris abbatia Papiensis II , 441 . scheneca CLI , 183 .
8. Salvatoris mon . Reatinum 469 ; II , 59 . schola cantorum 3223, 3771,4 ; II , 86 , 92, 10218 , 108 , 313 , 340,
Salzburgensis archiep. Adalbertus . 399.
Samnium 279 ; II , 393 . scholae militiae 497 ; II, 88 , 2537 ;
peregrinorum II , 6 , 3627 ;
Samuel ep . Chonensis II , 154. - urbis II, 191 , 192 .
Sancta Sanctorum bas . II, 1498 , 453 , 494 ; cf. s . Laurentii in Scholarius Iohannes II , 349 .
Laterano . Scholasticius exarchus 392 .
sanctimoniales II , 261 , 290 ; II , 6 , 312 . scholasticus (orator causarum ) 330 ;-(doctus ) 359.
Sanctonensis diocesis II , 482 .
sclaptum II, 131 .
sanctuaria 513. Sclavi 11 , 184, 437 ; - Sclavonia II , 531 ; sclavi ca lingua
Sanctus ( hymnus) 57 , 128 . II, 437.
sandalum 313 .
Selina possessio 186 .
sandalia Christi II , 137 .
Sclusae portus II , 486 .
Sandei (Felino) ep. Lucanus CLXIV ; II , xxvIII . Scodoli Berengarius card . II, 473.
Sangretanus II, 313. Scolanensis (Aesculanensis ) ep . Picco.
Sanguinarius v. Iohannes. Scoti, Scotiae regnum II , 488 , 311 , 314 ; --
reges: David II,
de Sanguineis Ricardus II , 534 . Iacobus .
sanguis Romanorum 103 . scribae regionarii II , 29é .
Saonia , Soana (Savona) II, 534-6. scribon 297 , 331 .
Saonis pons II, 406 . scrinium ( Ecclesiae, Lateranense, sanctum ) 205 , 389, 391 , 432 ,
Saraceni ccxx1, 338 , 34011 , 346 , 3473 , 366 , 3674,5 , 401 , 41218 ; 498 ; II, 135 , 159, 160 , 180 , 181 .
II, 81 , 847, 99, 100, 10131-38 , 111 , 113, 115,117-9, 121-3 , 126, scriniarius 389, 472, 477 , 505 ; II , 142 , 221 , 340, 343, 387, 396,
127, 131 , 135 , 13634, 13961 , 142, 145 , 148, 161 , 166 , 240 , 243 , 399, 423 ; Raveunas 477.
349, 353, 378 , 404 , 451-3 , 455 , 467 , 482 , 490 , 527. scriptio (proscriptio) 16 , 332.
Saracenus Petrus II , 41.
scriptores pontificii II, 312 .
sarcofagus 464. Scultinna fl . II , 191 .
de Sardas mon . II, 24.
sculptura litterarum 464.
Sardicense concilium cxx , cxxx ; II , 162.
scuta argentea etc. I1 , 26, 151.
Sardinia ins . 145 , 183 , 263 , 344, 346 ; II , 117 , 162 , 381 , 449 , scutella 281 .
462 , 492 ; ―― Sardus natione II, 162 ; Sardiniae regnum scyphus CXLIV, 170 , 173 , 179-82, 184-7 , 202 , 212 , 221 , 227 , 230 ,
II , 469 , 473 .
232 , 234 , 213 , 244 , 249 , 271 , 272 , 276 , 285 ; II , 80-2 , 93 .
Sardonum , Sardorum, vicus II , 108, 127 , 128 , 133. Seyla II , 548.
Sarezana II , 535 . Sebastiani m . reliquiae 508 ; II, 834.
Sarisberiensis ep. Robertus. s. Sebastiani bas . vel cym . ad Catacumbas 2149 , 23613, 508,
Sarlatum civ. Il, 481 .
52199 ; II , 12 , 13 , 161 .
Sarminetum opp . II , 303. s . Sebastiani bas . in Frascata II , 114, 120, 13626 , 146 .
Sarugensis ep. Iacobus . s . Sebastiani or . in Laterano 333 , 33411
LIBER PONTIFICALIS .
636
s. Sebastiani alla Polveriera e. II , 31914. ss . Sergii et Bacchi diaconia in Foro Romano 512 , 522123 ; II ;
Sebastianus Ziani dux Venetiarum II, 437-9, 443. 11 , 21 , 75 ; - cardinales Aldo , Gregorius , Vitellius .
ss . Sergii et Bacchi or . vel mon . in Callinico II , 24, 146.
sebastos II , 415 .
ss . Sergii et Bacchi mon . post formam Lateranensem II , 58,
s. Secundini e . Praenestina 510 , 522112 ; II , 566 .
6626.
secretarium imperiale 352 ; basilicarum s . Petri 308 , 312 ,
375 ; II , 310 ; s . Mariae maioris II , 178 ; s . Mariae trans Ti- ss . Sergii et Bacchi diaconia forensis ad s . Petrum 419, 42425.
berim II , 117 ; s . Georgii II , 76; s . Mariae in Cosmedin II , 161 ; ss . Sergii et Bacchi e , in palatio Caruli II , 4379 .
senatus 51743. s. Sergii mon . II , 24.
a secretis 350 , 452 ; II , 158 , 159, 180. ss . Sergii et Bacchi abbatia Andegavensis CLXXI ; II, LIV.
secundicerium 509 ; in Secundicerio v . s . Mariae . Sergius I pp. 371 , 385 ; II , 396 , 512 , 565.
secundicerius 389, 46 , 469 , 470, 473 , 509 ; II , 142 . Sergius II pp . II , I , III , 86 , 106 , 109 , 110 , 131 , 140, 131 , 172.
Secusia civ. II , 427. Sergius III pp . II , LXV, 231 , 236 , 240 , 243 , 568 .
sedes episcopalis in apside ecclesiae 37 , 375 ; II , 60 , 72 , 174, Sergius IV pp . II , 267.
- curules Lateranenses II , 296 , 3064 ; - sterco-
296, 313 ; -- Sergius patriarcha CPaus 337, 354, 359 .
raria II , 3064. Sergius ep . Ferentinas 474.
Sedes solis II, 34 , 346 , 348. Sergius ep . Ficuclensis 475 .
sellae equorum : 90 . Sergius archiep. Ravennas 475 , 477.
sellaris (equus) 390 , 447. Sergius presb . 420 .
Sena civ. 43717 , II , 280, 357 , 368 , 470. 521 , 534-6 , 549 ; www Se- Sergius abbas 390 .
nensis II , 450 , 556 , 559 ; -- concilium II , 520 , 321 ; -episcopi: Sergius consul Ravennae 428 .
Cantio, Gualfredus , (Gabriel Condulmer card . Eugenius Sergius mag. mil . Neapolitanus II , 118 .
IV) , Aeneas card . (Pius II) . Sergius magistrianus 373.
senatus antiquus 44, 45, 260 , 281 , 2824 ; - senatores 260 , Sergius ordinator 390 .
275, 276, 298. Sergius saccellarius , secundicerius et nomenculator, 473, 478-
senatus CPnus 353 . 80 , 487, 489 , 490 .
senatus ( coetus nobilium ) 506 ; II , 6 , 72 , 91 , 13 , 140 , 142 , Sergius scriniarius 389 .
152 , 192 , 260 ; senatores , senatorii etc. II, 73, 174 , 179, Sergius patricius , strategus Siciliae 416 .
180 , 191 , 313 ; -- senatus Ravennae II, 156. Sergius pater Sergii II pp. II , 86.
senatus novus II , XLIII , 385 , 386 , 412 , 438 ; - senatores II , sermo a papa prolatus II , 13516 , 163 , 192 .
350, 386, 389 , 397 , 399, 413, 146 , 449 ; - senator (summus Sernihacum locus in dioec . Biterrensi II , 484.
Urbis magistratus) II, 458, 459, 496 , 502, 517 . Serra 454 .
Senebaldi comes Raynaldus II , 344. servi 227 .
Sendomum II , 482 . servi Dei monachi 290 , 292 , 312 etc.
senescallus Vasconiae II, 464. de Servilla Raynaldus II , 493..
senior ( dominus ) II , 182 . servitium luminum 173.
Sennes archiep . Capuanus II , 314, 371 . Sessoriana porta 183.
Senonensis civ. II, 10, 412 ; -primatia 45725 , 46163 , 48229 ; - Sessorianum palatium 179 , 508 ; II , 122 , 195 .
archiepiscopi Vulcarius, Egilo , Neoceritus , (Philippus de Setium (Sezze ) II , 387 .
Marigny) . Seufredus ep. Placentinus II , 163 .
Sentianus fundus 187 . s. Severi (S. Sever) abbas II , 477 .
Sentiliana massa 17 . S. Severinae archiepiscopus II , 315.
Septem (Ceuta) 401 . S. Severini e . Tibburtina 323 , 32614, 531 .
Septem Fratrum campus , ecclesia II , 343 . de s . Severino II , 488 , 531 .
Septem solia ( Septizonium) II , 290 , 30836, 3463 , 453 . Severus ( Septimius ) imp . 5 , 139.
Septimiti possessic 182. Severus presb. m . 155 .
in Septimo viae Salariae II , 12 . Sicca , Sicco , cognomen Iohannis XVII pp . II , 205, 567.
Septuagesima II , 176. Sicco comes II , 2371 .
sepulchrum Domini II , 293 , 349. Sicilia 175 , 290 , 297 , 299 , 338 , 344 , 354 , 368 , 371 , 383, 389,
sepulturae martyrum 141 , 155 , 158 , 159 , 162 , 164 , 212 ; II , 390 , 392 , 416 , 468 ; II , 8417 , 353 , 450 , 462 , 464 , 530 , 539 ;
113 ; - episcoporum 125 , 141 , 150 ; II , 148, 151 . - index Sicula , Siculus, natione 350, 359 , 468 ; - Siciliae patrimo-
sepulturarum pontificum XLVII , clvi . nium 366 , 369 ; II , 412 ; - regnum II, 455, 460 , 463, 498,
sequentes clerici 137 , 161 , 368. magnus comes Rogerius ; reges : Rogerius,
521 , 522 ; -―
sequentia II , 263 . Guillelmus I , Guillelmus II , Fredericus , Carolus cf. Nea-
Sergia II, 2551.
polis .
INDEX .
in Sicininum 233 . 637
sicla, siclo II , 8, 81 . s. Silvestri cym . vel bas . via Salaria cx111, 509 ; II , 563 .
Siconulfus dux Beneventanus II , 90 . s . Silvestri e . in monte Soracte II , 75, 111 , 195 .
si dici est 371 . s . Silvestri abbatia Nonantulana II , 2253 .
sifo II, 8. s. Silvestri de Tillano e . II , 317 .
de sifori II , 166. S. Silvestri opp . II , 305 .
Sigbergensis abbatia CLXXIV . Silviniacum mon . II , 406 .
Sigebot de Bavaria II , 338 , 440 . s . Simeonis festum (2 febr . ) 376 .
Sigefridus ep. Bononiensis 368. Simeonis (pro Fumonis ) castrum II , 468 .
Sigehardus patriarcha Aquileiensis II , 365. ss . Simmetrii et Caesarii mou . II , 24 , 4599, 120 .
Sigericus archiep. Cantuariensis II, xv. Simon magus 118 , 359 ; II , 179 , 312 .
Sigibuldus consul cxxvi . Simon card . s . Caeciliae ( Martinus IV ) II , 459 , 462 .
Sigibuldus pater Bonifatii II pp . 281 . Simon ep . Mediolanensis card . II , 496 , 498-301 , 503 .
Sigifredus archiep. Maguntinus II , 282 . simonia 303 , 509 ; II , 98 , 277 .
Sigifridus ep. Regensis II, 89. ss . Simplicii et Serviliani etc. cym . via Latina 509 .
Sigilboth camerarius imp. II, 439 . Simplicii m . et sociorum via Portuensi cultus cxxiv, 360.
simulacra Manichaeorum 261 .
sigillare, sigillum 328, 374, 390 ; II, 296 , 343.
Sindual rex 305 .
sigillum ( sculptura) 173, 176 , 180-2 .
Sigimar CLXXXIII . Sinibaldi Franciscus capitanius Forlivii II , 448 ; cf. Senebaldi .
Sigismundus de Lucemburch rex II , 512 , 513 , 515 , 516, 537-42, Sinogalias civ 454, 491 ; - episcopus Georgius .
Sinuessana synodus ficta CXXXIII , cxxxvII ; II , xxv .
547, 551 , 555 ; imp . II , 557.
Sigizo card . s . Xysti II , 362 . s. Sinzigii e . Blerae II, 125.
signa (= vexilla ) 372 , 497 ; II, 6 , 88 . Sipontum II , 435 , 443 ; archiepiscopi : Leo , Matthaeus .
signa in caelo 445. Sirapti v. Soracle.
signiferi II , 340, 387. Siricius pp . cxxx, 216 .
Sisimundus ep . Aprutiensis II , 89 .
Signia II, 379, 387, 102, 426 ; Signiensis natione 343 ; Sisinnius pp . 388 .
episcopi Iordanes , Bruno , Iohannes .
signinum opus II , 28 , 29 , 384 . Sisinnius ep . Gabinensis 42413 .
signochristus II , 30, 78 , 79 , 122 . Sisinnius ep . Ostiensis 42312 .
silentiarius II, 442 , 445 , 452 . Sisinnius nomenculator 389.
Sisinnius protospatharius II, 180 .
silex cum vestigiis apostolorum 465 .
silex viae Appiae 508 ; II , 9. s. Sixti titulus v . s . Xysti.
Slavorum invasio 3301 .
siliqua 221 , 233 .
Sillambria II , 180 . smaltum II , 194, 195 .
Silva Candida territorium, episcopatus 474, 502 ; II, 113 , 121 , Smyrna II , 527 .
societas Lombardorum v. Lombardia .
122 , 2662, 563 ; - episcopium 508 ; -episcopi : Valentinus ,
Socrates historiographus XIII, CVIII .
Nicetas, Leo, Theodorus , Epiphanius.
Silvanectense concilium II, 475. Sodoma II, 316 .
solarium 503 ; II , 28 , 108.
s. Silvani ( Silani) bas . vel sepulchrum 227 , 509.
Silvensis dioecesis II, 483. Soldanus rex Turcorum II , 435, 467 .
Silverius pp . XXXIX, CCXXXI, 290 , 296-8 ; II , 542 . Soleria II , 419.
Silvester I pp . 170 , 275 ; ― Solesmensis societas LI ; II , LXII .
gesla CVII, CIX ; II , LII ; apocry- Solforata 51858.
phae constitutiones CXIV, CXXXIV ; cultus 201123; 45944 .
solium II, 140 , 142, 144, 152 .
Silvester II pp . II , 258 , 263 , 353 .
Silvester III pp. II 331 , 332 , 353 . Sopatros philosophus cxvI .
Silvester subdiaconus II, 183. Sophia aug. 305.
s. Silvestri titulus v. ss . Martini et Silvestri. s. Sophiae e. CPna 270, 297 , 354 ; II , 182, 18833 , 34.
Soracte mons CXI , CXV , CXIX, CCIX, 170 ; II , 75, 111 , 195 , 341 .
ss. Silvestri et Stephani mon . in Via Lata 464, 465 , 4668 , 471 ,
Sorras possessio 221 .
48119 ; II , 4, 3 , 11 , 22, 79, 145, 14921, 153, 290 .
sortes tractare 372.
s. Silvestri or. in Laterano 33111 , 371 , 3778, 432 ; II , 121 , 306¹ ,
327. de Soscareto Nicolaus II , 488.
s. Sossii orat . ad s . Petrum 261 .
ss . Silvestri et Laurentii mon . Pallacini II, 145.
s. Silvestri diaconia forensis ad s . Petrum 441 , 4566 , 506 , 52080 ; Soter pp. CLVI , 135.
II , 22. s. Soteris cym . CLVI , 444, 45716 .
Sozomenus historiographus XIII, cvIII , cxvII .
LIBER PONTIFICALIS .
638
tium 249, 2503, 508 ; II , 23 , 112, 113.
Spalatensis (Poloniensis ) archiep . II , 374.
s. Stephani e . in Matera II , 13959.
Spania v . Hispania .
s. Stephani de Maxima e . Il, 4486.
spaniscus II , 132 , 146 . s. Stephani mon . ad s . Paulum II , 23 , 4482 .
spanoclistus 16 , 17 , 29 , 33 , 55 , 62 , 134 , 146 . s. Stephani maioris (cata Barbara patricia, cata Galla patri-
spata 408 ; II , 194 . cia) ad s . Petrum 451 , 48458 , 501 , 51849 ; II , 13 , 23, 28, 52,
spatharius 338 , 373 , 374, 403-5 ; II , 178 , 179 , 184. 59, 566 .
spatharocandidatus II , 180 .
s. Stephani minoris (de Agulia) mon . ad s . Petrum 451 , 45952;
spatietem II , 176 .
II, 22.
specula 375. ! s. Stephani or . in Schola cantorum II , 92 .
Speria ( Hesperia ) 416 .
s. Stephani in Vagauda 507, 52087.
Spina Lamberti 2253 .
Spira civ. II , 467 ; episcopi : Bruno , Waltherius . s . Stephani e . cath . Tolosana II , 480 .
Tarantasium II , 457.
Tainus pater Landonis pp . II , 239. Tarantum 343 ; - comes II, 529 ; - de Taranto Loysius II,
talapsicum opus II , 305.
490.
Talarus ep. Minturnensis pater Hadriani II pp . II , 173 . Tardona civ. v. Dertona.
talius pro talis genitive 409.
Tarnus fl . II , 482.
LIBER PONTIFICALIS .
640
thecae cyrei 271 .
Tarpeius mons CXI .
themata imperii 3691 , 39416 , 43844.
Tarquinius praefectus cx .
Theobaldus card . ss . Ioh . et Pauli II , 371.
Tarquinius v. Gregorius II , 323 .
ep. Himerius . Theobaldus card . diac. II , 371 .
Tarraconensis provincia divisa II , 482 ;
Theobaldus marchio II , 338 , 340 .
Tarsus civ. 178 .
Theodatus rex Gothorum 287 , 290.
Tartari II , 456 , 460 .
--- Tarvisiana marchia Theodericus v. Theodoricus .
Tarvisia, Tarvisini II , 442 , 470 , 471 ;
II, 411 , 428 ; -- us
episcop Roland . us Theodicius dux Spoletinus 469 , 472 , 487.
Tassillo III dux Baioariorum 40458 . Theodimus subdiac . 400 .
Taurana massa 175 . Theodinus card . s . Vitalis II , 423 , 425 , 439 .
Tauri fundus 187. Theodo dux Baioariorum 398.
23m9 , ch
1 , eu
ad91ol
vasa sacrala CXLIV , 1283, 1353 , 154 , 22 33ri ae
0 ,sm34 3706 ;;
4 , 22 1902 , 51737.
baptismi 233 ; vestiarium Lateranense CLIV, CLXII , CCXLIII , 328, 470 ; II, 1 ,
130ol
II, ad 19m
, eu 2 ;exorcidiatum 220 . 192 , 32522, 379 ; s. Anastasii 512 , 513 .
Vasconia , Vascones II , 464, 466 , 468 , 473 , 478 , 483 , 488 , 489 ; vestiarius pontificis CLIII, 505 , 506 , 51917 ; II , 16932, 2252, 252 ;
Vasco nat. II, 472 , 480 . - Ravennae II , 157 ; regis Langobardorum 487 .
vestibulum altaris 511 etc. , 522117.
vassor II, 261.
Vestina inl . fem . 220 , 221 .
vasum 220. Vestinae ( s . Vitalis ) titulus CLIII, 220-2 ; 2224, 2236 ; II , 2, 14 ,
vates (papa ) 508 . 21 , 32 , 77 , 158 ; — cardinales : Iohannes (XV pp. II, xv) , Litti-
Valicanum 118 , 121 , 122 , 126 , 128 , 129 , 131 , 132 , 136 , 137 , fredus , Theodinus , (Guillelmus ).
Va15
ur 0u; mII,(La 55) 3ep
38v7a,ur 3 . patus ; II, 480.
56co
, is
Vetulus II , 440 .
vect ig al ad port Urbis exactum 22315 .
as vexillum s . sedis II , 366 .
Vegenlan
um m
territoriu 184 , 187 , 501 . de Via card . Arnaldus II , 480 .
de Via card. Iacobus II , 480 .
la 51
veii cl2es. iae CXLVII , CCXXXV , 418 etc .;
ec85 II, 6518 , 6623, 6738-43 ,
Ve
viaticum 216 , 232 .
44m; aurpa eulam ti orum gi2 i .e. ad) v. s. Georgii . vicaneus 490 .
Ve68
lu (s. Geor29
vicaria Tusciae II , 458 .
mulierum 121 .
lu m rg in um 2 9 - territorium vicarianus 303 .
ve vi 23 , 33 ; tinus - s . Petri 275, 296 , 454,
Ve 18
li 4
tr;ae ci ep
v . is
36co
0 pi
, :
36 6Pl
; ac
II,en12 , 30, Io
95 7 , ha
35nn
0 es45
, , Ci
0 ; to natus , Gaude- vicarius Christi II , 377, 495 , 518 ;
492 , 496 , 498 ; II , 6 , 275 , 293 ; s . sedis II , 7, 361 ;
Iohannes (Bened . X), Leo , Lambertus .
ricus , ---- ―― Ecclesiae II ,
s. Ve na nt ii e. ad fontem Lateranensem 24711 , 330 , 470 ; II, 10, papae II , 316 , 322 , 361 ,aru
381m , 404, 412 , 434 ;
458 , 486 ; patriarch II , 182-4 ; -imperatoris II , 458 ,
Zaga ro lu m
opp . II, 298 , 501 . s. Zotici cym . II , 2 , 34¹¹ .
Zwetlensis catalogus pontificum II , xvi , 569 .
Zara civ. v . Iadera .
De Léon III à Serge II (p . 11) . - Les recensions de § II. Les Annales romaines . P. AX
la vie de Serge II (p . in ) . d Léon IV (p . IV) . — Be-
L'histoire des papes au temps de Grégoire VII (p .
noît III (p . v) . -
— La vie de Nicolas I et ses retouches
XXI ) . - Bonizo de Sutri (ibid . ) . — Livres antigrégoriens
(p . v). Influence d'Anastase le bibliothécaire sur la
rédaction des vies de Nicolas I et d'Hadrien II (p. vi). (ibid. ). Description du Vaticanus 1984 ( p. xx11).
--- Anastase et la vie de Benoit III . (p. vi ). - Fin Ses fragments historiques (p. xxIII ).
de l'ancien Liber Pontificalis (p . vII).
§ III. Le Liber Pontificalis de Fierre- Guillaume.. .
[ .ΧΧΙΝ
Le manuscrit de Saint- Gilles , exécuté dans le diocèse
CHAPITRE IX.
de Reims (p. XXIV) .- Note sur la papesse ( p. xxvi ). ·
Feuillets ajoutés au xve siècle (ibid.). - Edition glo-
L'HISTORIOGRAPHIE PONTIFICALE DU Xe AU XII SIÈCLE.
sée de P. Bohier ( p . xxvi ) . Le Vallicellanus et ses
§ I. Catalogues du xe et du XIIe siècle . • dérivés (p . XXIX) . - Les retouches de Pierre - Guillaume
P. IX
p. xxx) . Texte primitif : 1 ° de Léon IX à Urbain II
Interruption du Liber Pontificalis (p. 1x) . - Flodoard (p . xxxII ) ; 2º de Pascal II à Honorius II (p . xxxm ).
et les épitaphes pontificales (ibid . ) . Catalogue de L'auteur n'est pas Pierre de Pise (p. XXXIV). --
Flodoard (p . 1). – Benoit de Saint- André (p. x1). - – Pandolfe , sa vie, son livre (p . xxxv) .
648
LIBER PONTIFICALIS .
Vies des papes dans le Liber censuum (p . xxxvii ) . · CHRONOLOGIE (DE LÉON III A PIE 11) .
Recension du cardinal d'Aragon ( p . xxxvII ) . Le car-
dinal Boson (p. XXXIX ) ; - sa collection de biographies Observations générales ( p . LXV) . · De Léon III à Ha-
pontificales (p. XL) . - drien II ( p . LXVI ) ; de Jean VIII à Formose (p.
Boson historien (p. XLII) .
Cata logues des papes et des empereurs (p . XL111).
LXVII) ; de Boniface VI à Serge III (p . LXVIII ) ; -
Les biographes pontificaux au XIIIe et au XIVe siècle ). d'Anastase III à Agapit II (p. LXIX) ; - de Jean XII à
Jean XV (p. LXX) ; -- de Grégoire V à la fin du x1º
(P. XLIV)
siècle (p . LXXI ) . - L'élection considérée comme l'ave-
nement (p . LXXII ) . Fin de la série (ibid. ).
CHAPITRE X. Table chronologique des papes de Léon III à Pie II . p. LXXV
SUPPLÉMENT AUX ADDITIONS . -- T. I , p . 380 , note 39. Sur la vraie situation de l'église Sainte Euphémie , à l'angle du
-
vicus Patricius et de la via di s . Maria Maggiore , v . Buil. comunale de 1891 , p . 307 Lanciani] . — T. I, p . 413 , note 34. Balan,
Storia d'Italia, t . II, Modène 1875, p . 75 , n . 1 , identifie le castrum Ferronianum avec Zeuzano, près de Vignola, sur la rive
droite du Panaro. Buxum se retrouve au lieu dit el Bus, près Bazzano, dans la même contrée . — T. II, p . 334 , note 5. La déno-
mination insula Lycaonia se rencontre déjà dans plusieurs passiones rédigées vers le sixième siècle, notamment dans celles
des ss . Marius, Marthe, etc. (20 janvier) et des ss . Calliste, Calépode , etc. ( 14 octobre) ; elle n'a donc rien à voir avec la trans-
lation de s. Barthlemy.
FIN.
TOME PREMIER
TOME DEUXIÈME