Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
https://books.google.com
B 1,363,976
Y
T
I
S
MICHIGA
R
E
V
I
N OF
U
1
OF
E
TH
LIBR
ARIE
" S"
GLOSAE IN IUVENALEM
TEXTES PHILOSOPHIQUES DU MOYEN AGE
XVIII
GUILLAUME DE CONCHES
GLOSAE IN IUVENALEM
EDITED,
WITH INTRODUCTION AND NOTES,
BY
BRADFORD WILSON
PARIS
LIBRAIRIE PHILOSOPHIQUE J. VRIN
6, Place de la Sorbonne, Ve
1980
878
J70
W75
1980
La loi du 11 mars 1957 n'autorisant, aux termes des alinéas 2 et 3 de l'article 41, d'une
part, que « les copies ou reproductions strictement réservées à l'usage privé du copiste
et non destinées à une utilisation collective » et, d'autre part, que les analyses et les courtes
citations dans un but d'exemple et d'illustration, «< toute représentation ou reproduction
intégrale, ou partielle, faite sans le consentement de l'auteur ou de ses ayants droit ou
ayants cause, est illicite » (alinéa 1er de l'Article 40).
Cette représentation ou reproduction, par quelque procédé que ce soit, constituerait donc
une contrefaçon sanctionnée par les Articles 425 et suivants du Code Pénal.
Librairie Philosophique J. VRIN, 1980
Printed in France
For my parents,
with love.
EDITORIAL SIGNS USED IN THE TEXT
SIGLA
PREFACE 11
Part one
Part two
BIBLIOGRAPHY 195
glosses and rhetorics and collections of fables, which suggests that it was
intended for student use.
We concluded that P was the authoritative version partly from
evidence preserved in B. B is a gloss compiled at Saint-Victor near Paris,
and evidence of script, abbreviations, and production lead us to date it in
or before 1150. B preserves excerpts of William's Glosae which are
clearly taken from a manuscript of the P tradition. P, consequently, was
in the form we now have it in William's lifetime, and was the « publi-
shed, » circulated version.
Chapter II is an investigation of and argument concerning the nature
and function of William's Glosae. Three interrelated questions guide the
inquiries. First, why are the glosses the way they are ? That is, what
determined their nature ? Our explanation rests mainly in the critical
assumptions, terms, and methods William used , the character of Juvenal's
Satires as William understood them, and the historical role of William
the teacher, Chartrian, and humanist. These causae determine the prin-
ciples of selection of matter that William used when making his glosses,
just as William apparently sought to explain Juvenal's poetic principles
of selection in moral, imitative, and rhetorical terms.
Second, we asked what the effect is of the combination of the glosses
with the Satires. That is, how do they function ? We first described
William's triplex lectio - which he adumbrates elsewhere - — consisting of
poetica, physica, and philosophica lectio. We also suggested that the
poetic nature of Juvenal's satires is one of creating the effect of an attack
on certain historical particulars and customs . William's glosses, then,
shift the object of attack from the particular historicity of Juvenal to a
broader triplex lectio: an attack on historical characters, moral, philoso-
phical issues, and physiological and scientific topics. The three are
clearly related in William's mind . The triplex lectio is a principle or guide
for selecting and relating the matter of the glosses to the Satires. William
develops an historical, integumental explanation of the satires based upon
such characters as Nero, Eliodorus, Maecenas , and Messalina: he argues
that Juvenal attacks them in his Satires by circumlocution (or integu-
ment). William believes, though, that Juvenal attacks not only particular
men and customs but also moral vices - say, gluttony - by vivid
description of the character and consequences of the moral sin in which
the historic character indulged -for example, death from inability to
digest an undercooked peacock. Indirect attack is, for William, the
essence of the art of the satires. Thus William wove together medical,
scientific (which was unusual for his time), moral, and historical material
to focus and shape our response to the satires as well as to explain their
particular nature.
Our third question is what is William's method of explication ? As a
result, the chapter concludes with a close analysis of the interaction of the
glosses with Satire 1.
The three inquiries constitute an argument. The problem addressed
is basically << what can the glosses and the satires accomplish together
that separately they cannot ? » We examine the literary theories, terms,
PREFACE 13
I wish to thank the following people and organizations for their help in the preparation
of this book: Theodore Silverstein, W. Braxton Ross, Winthrop Wetherbee, Nancy Cohen,
Marie Wester, The American Council of Learned Societies, which gave me a grant to aid
in the preparation and publication of this work, the Bibliothèque Nationale, the Bodleian
Library, The Walters Art Gallery, especially the manuscripts librarian Lillian Randall, The
Widener Library of Harvard, and especially the staff of the Regenstein Library at the
University of Chicago. I would like to recall Arthur R. Heiserman, who was my dissertation
advisor and always a great help and inspiration. He died in the middle of this project.
And, finally, thanks go to M. G. Paulhac, Mlle M.-T. D'Alverny, and Librairie philosophique
J. Vrin for their guidance.
PART ONE
2
18 THE MANUSCRIPTS
1. See Ulrich Knoche, ed. , D. Junius Iuvenalis Saturae (München, Hueber, 1950) , pp . 9-34,
A. E. Housman, ed. , D. Iunii Iuvenalis Saturae (Cambridge, University Press, 1931), pp. V-LVIII,
for an explanation of the stemma of Juvenal manuscripts . Basically, the Pithoean and
Bobiensis mss . provide a superior text (P), and all other medieval manuscripts preserve
texts of the more corrupt (though not always inferior) « vulgate or common version. This
<< vulgate » again can be distinguished into several major traditions.
AND THEIR TEXTUAL RELATIONSHIP 19
The book was produced, then, at the earliest about 1150. We find a
text of thirty-five lines to a page, in a book composed of fifty-four parch-
ment folios - 24 cm by 16 cm - hair sides facing, pricked on outer
margins and ruled dry point. The scribe used a brown ink which is now
faded. The manuscript shows little sign of use, though the front folio
is worn and rubbed. Its provenance and history are sketchy. The
manuscript was in the Amiens area in the thirteenth century, later belonged
to Pierre Pithou, the famous Renaissance editor of Juvenal, and came into
the possession of the Walters Art Gallery in Baltimore in 1929 when they
acquired it at a Quaritch sale 2.
Perhaps as much as a quarter century or more later, a scribe in
Northern France copied into the manuscript sections of William of
Conches' glosses on Juvenal's satires. The first W scribe (W-1), not that
of the text, copied the glosses on folios 1r to 3r, stopped with the end of
Satire 1, then recommenced copying on 4r; a second hand (W-2), extremely
different both in its appearance and in its organization of the glosses, began
on 4v and continued to the end of Satire 2. Both scripts suggest a date
in the second half of the twelfth century. Both intermix ci and ti, use an
uncrossed tironian symbol for et, are heavily abbreviated, angular, tend
to prefer uncial d and short s at word end, use an angular g, and allow h
to dip below the line. We should place them more toward the end than
the middle of the century .
The most immediate problem which presents itself is the omission
in W of glosses to Satire 1. 15-40 and Satire 2. 1-64 . Scribe 1 left a blank
space for glosses to lines 2. 1-64 but none for those to 1. 15-40. We will
assume that the scribe did not omit the lines from some moral objection,
and we can propose several hypotheses to explain their omission. First,
the glosses may not have been transmitted or even composed . This
explanation certainly is possible, although we find the glosses of
manuscript P complete for these sections and they are consistent in
character with the other P glosses. A scribe might be able, we could
contend, to draw from William's other works the material which we find
in P. We find no evidence of indebtedness, though, of these glosses either
to William's Timaeus and Boethius glosses, or to the scientific treatises.
However, if the glosses, as we know them, are reportationes of lectures,
it is easily possible that the lectures on these lines were not transcribed or,
if they were, that the transcriptions were in such casual state that they
could be lost or damaged .
Our second hypothesis postulates as an explanation some kind of
damage which occurred to a manuscript - the ancestor of W - that was
not the source of the text of P. The test of this hypothesis is to explain
convincingly how the glosses and text lines 1. 1-14 survived while 1. 15-40 in
some way were damaged. That lines 1. 1-14 were the content of one folio,
2. Apparently Pithou obtained the codex from Antoine Loisel, who owned it around
1570. After Pithou we next find it placed in the Duchesse du Berry's sale in Paris, 1837 (no.
2419) to Bossange. From the Joseph Barrois sale in 1849 (no . 192) it went to Lord Ashburnham;
sold in 1901 (no. 317) to Quaritch. (Information from the Walters Gallery).
20 THE MANUSCRIPTS
and 1. 15-40 the content of the next is possible but somewhat improbable.
The three segments in question: 1. 1-14, 15-40, and 2. 1-64 are of such
different lengths it is hard to visualize them each being either one or two
folios in the same manuscript. It does not appear possible that W's exem-
plar could have had a text of Juvenal with regular numbers of lines per
folio. Of course, W's exemplar could well not have had a text of Juvenal,
which would easily allow for differing numbers of lines glossed on a folio.
It is easier for us, on the other hand, to assume that the other omission,
2. 1-64, covered one full folio, and that that folio was lost or mutilated.
The crux of our hypothesis, then, lies in what happened to the glosses of
Satire 1. 15-40, missing in W.
The explanation most satisfying to us is a combination of several
hypotheses. If scribe W- 1 copied from an exemplar which did not sur-
rounded a text — or did accompany a text but one of much fewer lines
then he would probably find that he did not have enough space on folio
1r of W to contain all of the glosses for Satire 1. 1-35. The scribe W-1
found that he had glossed only the first fifteen lines when he had reached
the bottom of folio 1r. We could argue that some texts were set up by
scribes with a few lines of text followed by the glosses for the lines,
followed by more text, and so on, but the point is either we are dealing
with a manuscript exemplar with a regular number of text lines per page,
or with a manuscript in which the glosses' bulk determines the number
of lines treated per page, regardless of the actual presence of the lines .
Another possibility would be that scribe W-1 copied from a text which
looked much like the glosses of scribe W-2- with heavy interlinear as well
as marginal glossing- and that in re-integrating them found he lacked
space for glosses on 1. 15-40. It seems improbable, however, that rather
extensive glosses could have fitted in between twenty-five lines.
We can conclude, then, that scribes W-1 and W-2 copied from a text
of the glosses which did not surround a text of the Satires, and that
scribe W-1 found that, after abbreviating the glosses, he could not fit them
into the margins, and consequently omitted glosses for those twenty-five
lines. Scribe 2 might then be further selectively abbreviating the glosses
of the exemplar while partially rearranging their order and placing some
between the lines. Also, one or two missing folios account for the
omission of 2. 1-64. The extensive blank space left by scribe W-1 for
glosses on folios 3 and 4 indicates that he was clearly aware that they were
missing, and did not omit them from lack of space. The space also proves
that he was copying from only one exemplar, and most probably not
consulting another set of glosses on Juvenal, which he might easily have
been tempted to substitute.
A closer examination of W, especially folio one, and of the variation
between the glosses on 1. 1-14 in W and P shows us that the editor-scribe,
besides omitting out of necessity the glosses on Satire 1. 15-40, abbreviated
many of the glosses. The scribe was not compelled to do so with the
remainder of he glosses on Satire 1 because they are somewhat briefer
and less numerous. After an extensive accessus which W lacks, we
encounter two distinct versions of what is basically the same introduction
AND THEIR TEXTUAL RELATIONSHIP 21
Boetium inveniet qui hoc scire voluit » [p. 100 our text] ). These are
similar formulas, and both refer specifically to passages in works by
William. But the reference to nostram physicam is confused, with the
verb missing, and at that point the scribe wrote in four words over
others which he had crossed out. It appears that the scribe here either
copied from a confused exemplar and tried to correct it, or added his own
comment; either case would argue strongly that W was interfering with
the text.
In a similar first person manner W cuts short the long scientific
descriptions found in P with « hoc mihi est notum » (pp. 97, 98, 100 our
text). This phrase comes slightly changed, of course, from Juvenal ( 1. 7)
but it also is in keeping with William's frequent ambiguous use of the
first person and is a convenient formula of abbreviation. We find a case
quite similar, to the ones just cited, in the Compendium philosophiae
(called by some scholars the Tertia philosophia) which has been ascribed
to William. If we accept Tullio Gregory's conclusion that the first two
chapters represent a revision of William's Philosophia by a disciple³, then
we find that the references in the Compendium to « nostris glosulis super
Boetium >» 4, were made not by William himself but by a scribe or a disci-
ple. Such evidence suggests that scribes and students from time to time
used the first person in texts when referring to other works by their
teacher.
This problem cannot be indisputably resolved, for we cannot finally
say whether or not these phrases were in W's exemplar. We confront
here a question of probability within a context of facts. We know the
W scribes faced a problem of lack of space, we note scribal interference
and composition in the reference to the Philosophia, we see a progressive
shortening of glosses towards the bottom of folio 1r, and we see a
pattern of abbreviation by using the first person. A similar case appears
in the Compendium philosophie. Within this context and, as we will find
later, noting the fact that the length of glosses in P and W for the
remainder of Satire 1 is quite similar, we can argue that scribe W-1 did
progressively abbreviate the glosses because of lack of space, and used
these formulas in the first person to refer readers to the material available
in other of William's writings.
Scribe W-1, therefore, apparently interfered quite extensively with the
text he received. We should not, however, depend on this hypothesis to
explain all of the variations of the text in W and P. There appear to be
much more fundamental causes of the differences between the two texts,
and one can indisputably assert that the two texts represent different
versions which result from a comprehensive reworking of the matter.
Three basic explanations are possible. First, either William or another
scholar revised one to produce the other, either as a lecture copy or as a
more formal work. Second, William at one time probably gave a set of
lectures on Juvenal (perhaps even several times), and a reportatio (or
several) resulted. Third, one text may represent the author's polished
text and the other a reportatio.
These hypotheses are attractive for their powers of explanation and
for the significance of the implications of their explanations, and they
each have external evidence for support. It is well known that William
of Conches extensively revised his De philosophia mundi, his Macrobius
and Priscian glosses, to a lesser extent the Timaeus glosses, and the
Dragmaticon (which in itself is a revision of the Philosophia) 5. On the
other hand, Theodore Silverstein and Mile d'Alverny have suggested that
the two differing texts of Bernard Silvester's Commentary on the First
Six Books of the Aeneid represent student lecture notes which circulated
separately. The suggestion could apply as well to the Juvenal glosses.
The lecture notes theory accounts for close similarity of major interpre-
tations in and organization of the glosses while allowing for the shorter,
more commonplace glosses to be in the main the work of a student. The
lecture notes theory also provides an explanation for the difference of the
texts without demanding the far more elaborate one of extensive revision,
for two students will naturally word their transcriptions differently, but
one author-revisor must have a strong motivating reason for exhaustively
recasting a work. Though modern scholars have provided no pre-
cedent for it, our third possibility both retains the strengths of the lecture
notes theory and explains the difference between a rather informal, more
note-like reportatio and a formal, rhetorical work.
Our choice of one explanation must rest, ultimately, on the evidence
we find preserved for us in the two manuscripts. Whichever explanation
we choose we must keep in mind W scribe I's meddling and methods of
abbreviation, and tailor our theory either to fit this concept or refute it.
of the anima mundi with the Holy Spirit, and the location of waters
above the stars, Y. V. O'Neill demonstrated significant changes in and
additions to the work's medical section 7. The changes reflect much
wider reading but also certain changes of opinion.
On the other hand, the revisions in Priscian glosses are not thorough-
going either in the manner of the Dragmaticon or the Juvenal glosses.
Apparently, according to Eduoard Jeauneau 8, large segments of the text
remain intact, but William made various additions and revisions of
passages. We see this method of revision also in the Boethius and the
Macrobius glosses. Peter Dronke gives in Fabula ' variants for passages
he cites from the Macrobius glosses which he suggests are William's own
work, and describes the variations manuscript to manuscript in William's
gloss as a series of partial authorial revisions. He claims, in another
place 10, William revised the Boethius glosses in a passage where some
manuscripts identify the anima mundi with the Holy Spirit. These
revisions reflect, of course, a shift of theological position.
The revisions in J.-M. Parent's La doctrine de la création dans
l'école de Chartres 11 show an interesting continuity of method and are
not merely rearrangements of phrases. Paris BN Latin 6406 represents
the revision, Troyes 1381 the standard text. Paris for pages 125 11. 2-9
rearranges the Troyes text - the Troyes line « Sed dicendum est eterna >»
is basically the same as Paris « uno modo ... pro eterno. » Troyes cites
grammarian's definitions of eternum and perpetuum, then identifies a
rhetorical figure (use of perpetua for eterna); Paris first gives the
rhetorical argument, ignores the grammatical concerns, and gives two
logical explanations for its use of perpetua. Thus the two versions are
different in nature, and Paris, in omitting the grammatical definitions,
could be a revision of the other.
Paris on page 126 gives an extensive revision and omits grammatical
material - here, short glosses - for a sustained logical analysis of the
relation of time and eternity. Again, on page 127 the revisor cut out many
of the straightforward definitions and concentrated on the cause of the
creation of the world, ignoring digressions on the different kinds of
artificers and making.
The pattern of revision, then, is one of omission of basic definitions
(many of which are not immediately applicable) and the concerns of
grammarians, and focussing closer on the argument. If William is the
revisor - for Dronke would suggest << among the manuscripts of his
commentaries there tend to be differences too substantial to be due to
the vagaries of copying, and often too significant to be thought of as
inaccurate rewordings by students or disciples » 12- then we have evidence
of his method of revision and can test other possible revisions against
the evidence. The Macrobius glosses and the Dragmaticon provide the
balance of the evidence. As we will see later, the two texts of the Juvenal
glosses do not present a process of revision which resembles those we
have characterized above.
For our second major hypothesis -— the lecture notes theory — we find
it possible either that they are two sets of lecture notes of the same
lecture series, taken by two different students, or they are reportationes
of two different lecture series, which in a sense assumes a kind of spoken
revision by William. Our third hypothesis is the single possibility of one
text being a reportatio, the other the author's published text.
It is difficult to describe the characteristics which we might look for
in a reportatio. Pare in his study La Renaissance du XII Siècle claims
that they were careful transcripts of an author's lecture and not simply
personal notes 13. If such is the case, then we could ask why the two
texts are so different if they are reportationes of one lecture series. We
can, on the other hand, argue that while the ordinary university lectures
(mainly theology, logic, and some « sciences » ) resulted in such accurate
publications , extraordinary series of lectures, which would probably have
included such a topic as Juvenal's Satirae, most likely had no such
procedure for publication, and that any reportatio resulting from an
extraordinary lecture series would be personal notes of a student 14. If
such is the case, P is much too polished a work to be personal lecture
notes.
Returning to our first possibility, we might propose that P represents
a student's revision of his personal lecture notes. Again we have the
problem , though, of the motive for a full revision, but in this case the
revision theory is more probable because we would not have to account
for a revision of W but of P's progenitor. With the evidence of B the
St. Victor compilation, however, which is possibly thirty years prior to P,
we can argue that P ancestor was probably in its present state when B
was produced 15. Thus, if such a revision occurred it happened quite early,
before mid-century.
Our second possible explanation may be more probable, if we can
assume that William gave two lecture series. This possibility explains
the different length of the texts, the different emphases and formats, and
the P. accessus, but it assumes that William informally revised while
lecturing, and that the two versions represent his own changes with some
student additions.
Our third hypothesis is a satisfying and probable explanation. W
shows evidence of conclusion where P is clear, W often uses the quaestio
format, and W's glosses are briefer and more note-like. P is more
elaborate than we would expect a student reportatio to be, longer, more
formal.
By a process of elimination we are left with four possibilities. First,
the two versions may embody partial revision by William himself. Second,
they could be two reportationes of one lecture series, one of which was
extensively revised. Third, they could be reportationes of two different
lecture series by William. Fouth, one text may be the author's published
text, the other a reportatio. We will now examine the texts for evidence
of such possibilities.
Comparison of Texts
There are those who value asking both in this and in other authors
to what part of philosophy they may be subjoined . In truth
Master Bernard said that this is not to be sought in authors
when they themselves treat neither the parts of philosophy nor
concerning philosophy. Master William of Conches says all
authors, however much they may be neither the parts of philosophy
nor treat concerning it, are to be subjoined to philosophy on account
of what matter > they treat, and all are to be subjoined to that
part of philosophy on account of what < matter > they treat.
16. Charles Jourdain, Notices et extraits des manuscrits de la bibliothèque impériale 20,
pt. 2 (Paris, 1862), 40-42.
AND THEIR TEXTUAL RELATIONSHIP 29
The passage above relates a Chartrian conflict of opinion over the form
of an accessus but even more it preserves two Chartrian masters' disa-
greement over the character of poetic works, their effect, and their place
in the curriculum. The student contrived a resolution for the dispute:
<< Each reading, therefore is true; authors are subjoined to philosophy,
that is, on account that they treat ethics, which is a part of philosophy,
so that certainly they might furnish moral instruction, and authors are
not subjoined to philosophy, that is, they are not its parts. » ( « Utraque
lectio ergo vera est; auctores supponuntur philosophie, id est propter
ethicam, que est pars philosophie, tractant, ut scilicet moralem comparent
instructionem, et auctores non suponuntur philosophie, id est non sunt
eius partes. ») The solution is rather artificial and conventional, but it is
true to the nature of William's Glosae. Its concern with causes of the
work- in the tradition of the Aristotelian causes - prepares us for the
often reiterated « alia causa est quare scribat, » of the glosses .
We cannot state with complete certainty what influence William had
on this accessus, but we can draw some conclusions concerning it and its
sources. It is well written and not the product of a scribe or immature
student, and it was not a common set-piece taken from other commen-
taries. Neither the ancient scholia nor the major medieval commentaries
show much resemblance to the P accessus; the vita alone takes a few
phrases from the scholia. We must allow, however, that P owes its
etymologies of satira to the Diomedian tradition and to Macrobius'
Saturnalia, but the author's elaboration of the analogy between the
etymologies of satira and the nature of the genre is quite original and
skillful 17.
The author of the accessus ignored the familiar Diomedian etymologies
of a sausage and the lex satura, and treats extensively- and meta-
phorically - the satyr-satire analogy briefly dismissed by Diomedes. And
though P mentions lanx, its explanation of the etymology is not that of
Diomedes. The sources of P accessus, then, are neither the Juvenal
commentary tradition nor that of Diomedes, other than in the most
cursory way. Since the extensive treatment of satira has no classical
or well known medieval source, it can be argued that William, cited by
name in the accessus, or the school at Chartres, is the source for much
of the accessus.
Most important, we should note that whereas the author of the
accessus reports Master Bernard's opinion in the imperfect tense, he cites
William in the present tense-- « dicit. >> This fact, along with the heavy
indebtedness of B's accessus to P, suggests that the accessus was written
while William was still teaching, and that the controversy is taken from
William's own teaching, in which he related the position of his own
Master, Bernard . This conclusion strengthens the probability that the
accessus as a whole depends on William's teaching.
17. On the matter of sources I wish to thank Prof. Peter White, of the University of
Chicago, for his advice.
30 THE MANUSCRIPTS
The glosses on the first five lines of Juvenal establish what becomes
a characteristic relationship between the two texts. The two texts present
basically the same argument, and the introductory gloss shows many
similarities of phrasing. W is more compact, even spare; P elaborates,
adds, is more polished and rhetorical. Would it be impossible or
improbable for one logically to become the other ? The « interfering
scribe » of W explains the direction of abbreviation, but it does not
explain the difference in wording and the omission of brief yet important
sentences. In the first gloss, a short introduction to the satire, P alone
explains why he reprehends prolix writers, that the satire is a prologue to
the work, and that he begins with an indignant, satiric cry. With these
extra passages P introduces new material, but it is difficult to say which
direction change occurred between P and W in this gloss.
The gloss on reponam reverses the situation, for the metaphor of
pregnant mares is explained fully in W, but rather more briefly presented
in P. Perhaps W's greater detail grows out of its emphasis on causes of
satire and on poetic (as distinguished from rhetorical) questions.
With the subsequent glosses on togatos, margine, and necdum finitus
the situation is much as it was in the first gloss. W's glosses are brief,
concise, more concerned with rudimentary poetic definitions and clear
explanations. P is almost prolix with etymologies and grammatical
questions. But their arguments are almost identical, and they are working
with very similar matter. We conclude that W omitted the long Horestes
gloss because of lack of space.
The first gloss which suggests an irreversible direction of revision or
a distinction between student and author text is that on nota mihi magis
(p. 96, our text). W employs the question-answer format, confuses first
and third person, and W's answer, while it explains the basis of the poet's
assurance (again, an aspect of the cause of the satiric attack), leaves
incompletely formulated what P clearly enunciates: the poet presents his
credentials by commending himself as logician, natural scientist, and poet.
William at this point explains the organization as well as the sense of the
poem; W's failure to transmit this analysis clearly does not result from
scribal confusion or redaction . The character of this gloss in W leads
us to believe it is the outgrowth of a lecture, both because of its question-
answer format, and because of its garbling of the larger organizational
analysis. W and P part ways with the next two glosses, with W concerned
with poetry and the function of philosophy and P explaining etymologies
and equating sua domus with the poet's private conscience.
With physica we come to what was William's essential interest. W
cut short the very extensive glosses in P to antrum Vulcani, quid agant
venti, and occursus, but referred us to « nostram physicam »; the cor-
responding passages in the De philosophia are very close. Here again
we wonder in which direction the change occurred: did P merely copy
the material out of the De philosophia ? First, it seems more probable
that W omitted this in keeping with its tendency of abbreviation. Second,
the P text is not completely faithful to De philosophia III, 10 but omits
certain significant words and phrases. These omissions indicate either
AND THEIR TEXTUAL RELATIONSHIP 31
that P scribe revised the De philosophia text, or received them from its
manuscript tradition. Third, P's relative closeness to the De philosophia
shows no similarity to the characteristic difference between P and W: if
P is a revision of W, why did it not revise these passages in the same
manner as others of W? In fact, the closeness of the P-Philosophia texts
argues for an accurate, truthful P manuscript tradition, and that both W
and P manuscript traditions are independent witnesses of some sort to
William's work on Juvenal.
Si vero in hac inferiore parte aeris, ... Multo aut humore in hac supe-
multus sit humor, aer existens, in riore parte existente, aer existens
illo impetu igniri non potest in impetu generato non potest
igniri
Non est fulmen igitur lapidea Quidam tamen asserunt fulmen
substantia, ut quidam asserunt ; si esse lapideam substantiam
enim lapidea esset substantia , ... Sed
quia quorumdam est sententia ,
quoddam fulmen esse lapideam
substantiam, ne ex ignorantia vel
invidia videamur eam vituperasse,
vel tacuisse , breviter illud decla-
remus sive exponamus
Aiunt isti, quod cum fumus humidus et est istorum sententia quod fumo
ad superna ascendit, proprium humido ascendente ad superiora,
namque est fumi humidi ... elevatur causa illa aliquid ...
BN 14380 and P give the same veritas, but clearly one gloss is not copied
from the other. It would be very difficult to say that either is a direct
revision or redaction of the other, but again the similarity of interpretation
demands that we account for their common material source. Rather than
a revision, P version has the character of something reproduced from
memory, but reproduced more skillfully and with more assurance than
we would expect of a scribe. We can conclude, then, either that William
reproduced the text from memory for his authorial version of the glosses,
or that a student did the same for his personal reportatio, or that William
revised it while lecturing.
After glossing Satire 1. 15 W omits twenty-five lines; when W resumes
at line 1. 41 much the same relationship holds between the texts of W
and P as we have seen to this point. Through page 127 of our text the
contents of the two manuscripts are for the most part quite similar, and
through page 140 - the end of the glosses on Satire 1 - there remain
enough similarities between them for us to conclude that the glosses
34 THE MANUSCRIPTS
W P
P is for the most part clearer and fuller than W, but to hypothesize that
P is an explanation of W is unsatisfactory, for though it is rearranged,
fuller, clearer, it does not act as a gloss to the gloss in W. P alone consi-
ders the rhetorical mode ( as is the case generally) of the gloss, suggesting
that Nature herself asks the question. Such an interpretation may be
implicit in the last sentence of W. We can characterize W as a set of
notes, rather brief, and P as a fuller, more polished, rhetorically-oriented
presentation of the same material.
A considerable number of the glosses of W and P for Satire 2 show
such a relationship, but we cannot ignore overall the large differences of
quantity and character. We have only to examine page 158-162 (our text)
AND THEIR TEXTUAL RELATIONSHIP 35
W P
Diceret aliquis non eum generosior sed ipso Nerone ostendit eum
omnibus illis quis ibi erat Nero nobiliorem ...
et ideo subiungit
munere ... et per hoc innuit Neronem munere ... quia ab ipso Nerone
qui muneribus ad hoc illum coegit munus accepit ideo ut gladiator
pugnaret
in his career later incorporated into Satire 7 ( 11. 90-91 ), the suspicion of
the emperor, and Juvenal's death in exile in Egypt. P does not cite the
ancient vita directly and is quite independent of the scholia on the crucial
identification of the emperor as Domitian 19.
Other identities, however, are surely drawn from the scholia ; some
examples:
Again, as with the ancient glosses, the « Abrupto » and « Cornutus >»
commentaries show no close affinities with William's glosses: P does,
however, directly cite « Cornutus » in two glosses on Sat. 3. 193 and 203
(see p. 176 our text). More important for William is their character and
their concern with explication de texte, for it is to these characteristics
that William's work shows similarities. We can compare some passages
from the three to show these similarities in more detail (considerable
damage exists in the two British Museum manuscripts).
While we find no direct quotation, except the phrase « non possum aliter
nisi scribere satyram », and certainly William drew on other sources for
his scientific explanation, we find a strong similarity among approaches
here in the basic assertion that this passage concerns physica, secundum
philosophos rather than according to myth, and in that the glosses (Royal
and W) explain this in terms of sulphureus matter, fire, winds, and
caverns, that is, the elements of a volcano.
BM Add. 30861 (Cornutus)
O proceres censore Exclamatio est poete indignantis pro tincto
scelere et dicentes num quid opus est nobis censore, id est qui
videlicet iudicavit de tanto scelere, an aruspice, id est divinator
... Et quid significet hoc monstrum ? Nam sic ipse dicit N aut
monstrum, aut monstrum si ovis parerit vitulum et vacca agnum
40 THE MANUSCRIPTS
W text
censore cum aliud contingebat contra naturam confugiebant rationi
ad aruspices, ut scirent quid hoc signaret. Si non erat contra
naturam, ad censores ut illud iudicarent et corrigerent. Est igitur
summa cum talia fiant; est nobis aruspice opus an censore
cum † ... †
W text
albis habenti sacrum honorem qui nuper pedibus in hanc urben;
albis pedibus pulvere et nuditate. In hoc qui dicit nuper notat
animi advenam, in hoc qui dicit pedibus albis ignobilem et pau-
perem, dum subiungit quare ...
P text
B text
Satira [from satiri ] est nuda quemadmodum sunt nudi, quia nude
et aperte et clare id est ab agribus et circuicionibus, et sine
integumento Romanorum vicia reprehendit. Vel a satis, id est
articis, quia satir Grece, agrestis Latine, dicitur. Rustici t ... t
quotidian post collectas messas faciebant festivitates Cereri et Baco,
et vocabat arvambalia [ P, item; Macrobius, Saturnalia: ambarvalia]
quia ambiendo arva fiebant in illis vero diebus rustici uniuscuiusque
ville ponebant mensas sub aere, et epulabantur illi vere inebriati
surgebant et convicia alteri in alteros ferebant; inde venit in usum
quod reprehensio quelibet satira diceret, a satis, id est agrestibus .
B gets this etymology, unusual and not one of the classical definitions,
most probably from P. We will cite definite evidence of B's indebtedness
to P here; in the appendix are more passages from B, including its
accessus, and they can be compared with our text of W and P.
Antrum Vulcani an vocat Etham que est ista eloliam, et per hoc notat
phisicam, quia in Ethnas cavernosa terra et surfurea est. Venti vero
collidentes ibi emittunt ignem quia sulphur est calide nature et in
aere ex collisione ventorum nascuntur fulgura in gravedines. (P:
quod in Etholia est ignis perpetuus, et ita se commendat in physica.
Unde ergo ille ignis perpetuus contingat videamus: hoc non est
aliud nisi quod terra illa cavernosa est, et habet lapides sulfureos ...
[P, p . 98 ]).
ferula est quedam arbos unde magistri in sinistro manu suos disci-
pulos percuciebant. Dicunt phisici quod duricia ingenii est ex
sanguine circa cor congelato; ferula vero est calide nature; cum
aliquis in sinistra manu inde percutitur sunt ibi quedam vene
contingentes usque ad cor deferunt calorem illum et calefaciunt
sanguinem et sic excitatur ingenium. (P, et nos ergo ... Magistri
ergo considerantes tarditatem ingenii ex sanguine circa cor congelato
procedere pueros in sinistra manu, que magis propinque est cordi,
cum instrumento de huis modi arbore facto percutiebant ... [P,
p. 102 ]).
alumnus id est Lucilius qui satiram scripsit ( P, p. 102 ) .
et Gillo deuncem -B gives a table of fractions of twelve (P, p. 105).
Marius Marius Romanus imperator fuit ... et iste Marius, id est Nero,
bibit ab actava (P, p. 108).
(Satira I ) Hec prima satira, vel satira vel proemium potest dici, vel qua
proemium quia proprietatem satire vel proemium retinet. Facit
quas ... proemium sequentis operis, nam dicit quid velit scribere ?
et subiungit c<au>sas quare velit, in quibus causis poet<ae > de diversis
viciis tangit. Demum ostendit quod satiram velit scribere et subdit causas
quare magis velit sat<i >ram, et in istis causis omnes communiter
reprehendit. Et sic in reprehensione potest dici satire in ostensione
proemium. Et sciendum est quod nulli parcet, cum sui ordinis sueque
professionis omnes reprehendat. Quod ceteri videntes aliquam veniam
minime sibi sperare valeant. In hac prima vere reprehendit poetas hoc
ordine: Primum de inutilibus scriptis, deinde de iactancia ubi dicit se
46 EXCERPTS FROM BODLEIAN F. 6.9
veniens cum albis calcibus cum esset viciosisimus factus est alicuius
Neronis. Sed cum a Nerone senator factus est tante superbie fuit,
abundans opibus ut alios anulos estate alios hyeme ferret, ut nobilis
Pomani adeoque sediciosum fingebat ut anuli pondus ferre non posset.
Ac ita velebat digitum con anulo quod iudicium erat magne luxurie.
Lacuius <sic > unus ex p <l >ebe qui habitabant iusta Nilum. Extra
pocula Caper fuit avarus et austerus scundem quosdam, vel optimus
scultor ciphorum qui pingebatur incisis abstremius, vel caper poeta
abstemius fuit. Abstemius vero proprie dicitur abstinens a vino hinc ideo
Romani sobrietati studentes. In ciphis suis melioribus celari faciebant
ut ad pocula accedentes sobrietatis memores essent. Vel aliter caper est
animal vineas corrodens qui Baco inmolatur illud iterum animal Romani
extra pocula habebant, quod significat quia vineas rodit.
First Inquiry
23. Etienne Gilson, History of Christian Philosophy in the Middle Ages (New York,
Random House, 1955) , p . 623.
24. Bernard Silvester, Commentum super sex libros Eneidos Virgilii, ed. G. Riedel
(Greifswald, Julius Abel Verlag, 1924) . Daniel Meerson, « The Ground and Nature of
Literary Theory in Bernard Silvester's Twelfth-Century Commentary on the Aeneid » (Ph. D.
dissertation, University of Chicago, 1967) .
54 THE NATURE AND FUNCTION
The cause of the satires' composition became their matter and the object
of the satiric attack.
William, curious to identify the contributing forces by which, in
combination, facit hos versus, gives the causae and poetic skills necessary
for effective attack. Most striking is the immediate cause of the first
satire : << reponam : that is, never will I give back a reply in reproving
those talkative ones. And note that he says too sharply reponam, for to
requite properly is of giving birth. He shows, therefore, through this
word he conceives that against those he is able to restrain nothing; thence
he adds [his ] just cause of requiting because often he has been harrassed
by their loquaciousness » ( « reponam, id est numquam vicem reddam in
reprehendenda garulos illos et nota quod nimis mordaciter dixit reponam ,
reponere enim proprie parturientium est. Ostendit igitur per hoc verbum
se concepisse quod contra istos nihil possit parcere, deinde subiungit
iustam causam reponendi quia sepe vexatus est illorum garulitate »
[p. 92 ]. William here asserts Juvenal's cause for replying is just ( iustam
causam reponendi ) and bases the assertion on the fact that the objects of
his attack are so bad and troubling that « he is able to restrain nothing »
(nihil possit parcere). He continues : « Et ego; therefore he says vexatus
well; after reponam he places vexatus. Hostlers are accustomed in foaling
to harrass mares so that the pores being opened from heat they might
give birth more easily. Through this, therefore, how he says vexatus he
shows himself to have been prepared to reproving. But that no one
would think that he had been troubled by a virtuous matter, he adds by
what he was harrassed , certainly the Theseid of Codrus. » Evils and those
who do them ( vitia and agentes ) are the direct cause of the birth of the
satire. But the last quotation relates the birth of more than just the
satire; the harassment prepares and gives birth to the persona Juvenal
of the satire. The text follows: « Et ego: ergo inquit vexatus bene,
post reponam ponit vexatus . Solent agasones equas in tempore partus
vexare ut apertis poris ex calore facilius pariant; per hoc igitur quomodo
dicit vexatus ostendit se paratum esse ad reprehendendum. Sed ne puta-
verit aliquis quod honesta re esset vexatus, subiungit quo sit vexatus,
scilicet Teseide Cordi » (p. 128 ). William found the idea of agasones equas
vexantes in Virgil, if we can believe Bernard Silvester 25, but turned it
tion to attack a certain kind of person, one who represents avaritia for
William .
On page 173 of our text William uses two mimetic terms when
discussing comedy. He says: « Illis creditur nobis autem non nec mirum
quod scient representare humanum gestum; an melior comedus ad quem
pertinet representare gestus. » Thus the genus of comedy is essentially
the representation of human action. Earlier we noted that for William
satire imitates those same gestus but in a different manner ( <« quam
turpiter agunt homines tam turpiter hec imitatur, [ i.e. reprehendit ] » ).
Thus representare and imitari are two terms for the single nature of the
different kinds of poetic activity, and both comedy and satire, and
apparently all poetry, imitate gestus hominum.
William conceived of imitation not only in terms of a principle of
poetic representation but also as an aspect of generic literary traditions.
In P William identifies Alumnus Aruncae with Lucilius, « the first inventor
of satire whom this [Juvenal ] imitates, » ( « Primus inventor satire quem
iste imitatur » [p. 102 ] ) . Though this assertion is only infrequently
reiterated , it reflects a current concept of the poetic craft and the schools'
practice of imitation of poets in composition exercises. Apparently
imitation of this nature is that kind to which Bernard Silvester's preface
to his Commentum refers, and we also find it in John of Salisbury. P's
concept of imitation of actions, and probability of representation, seems
somewhat unusual in the twelfth century.
Satire and poetry, though, imitate not only the actions of men but
history, physiology, and the physics of the cosmos . It is at this point that
we come to understand the parallel functions of the moral and physical
causalities in the glosae, and the larger relation of philosophia to the
moral philosophy of persuasion. There are, at many points in Juvenal's
satires, physiological confirmations of moral causation. For example,
when in Satire 1 the wealthy man who gluttonously ate the half-raw
peacock dies in the baths, Juvenal expects us to accept this occurance as
confirmation of his immorality. W and P preface William's explication
with differing glosses :
W P
pena, etc. however much men do propter pena tamen thus and so
not receive punishment for glut- they do things and are not punished
tony, they receive it by Nature. by men, but the divine revenge
This is the punishment, it is punishes them, and by such a
present gluttony punishment which the natural phy-
sics of things works. He adds
how:
W P
Pena etc. quamvis homines non propter pena tamen sic et sic agunt
accipiant vindictam de gulositate, et non puniuntur ab hominibus, sed
Natura tamen accipiunt. Hec est ultio divina punit eos, et pena tali
pena, presens est gulositas quam operatur physica rerum .
Quomodo sudit:
<< meatibus iam obstructis et, inde subite mortes contingunt Dei permis-
sione, et physica tamen operante » (pp. 132-33 ) . While here we find it
explicitly stated, implicitly William claims that physica or Natura functions
in Juvenal's Satires in a manner parallel to the moral cause and effect of
the poems, and provides the reader with a naturalistic system within
which he understands the probabilities of the working of that poetic
world. In a sense, then, he provides a naturalistic or scientific ars poesis.
Another poetic assumption is distinctly rooted in medieval
rhetorical poetics . In the twelfth century literati often conceived of the
poetic process as one of amplification, abbreviation, and the use of figures
of thought and word. Poetry in this tradition they stylistically categorized
into kinds - genres and they generally conceived of it as reshaping
of traditional stories such as we find in myth and popular history. Thus
W reads, clearly in the tradition of amplification and abbreviation, that
<< it is for the poet to extend brief things, to shorten the long » ( « enim
poete brevia dilatare, longa breviare » [ p . 94 ] ) . W identifies and describes
kinds of poetry: commedia, elegia, satira. And W briefly adumbrates the
traditional medieval concept of poetic matter: << poets mix fables with
true things » ( « poete fabulas veris admiscent » [ p. 99 ] ) . W also, in
explaining the source of the assurance (fiducia) of the satiric poet
- « because I was nourished in study and in the gathering of wise men,
and therefore I am able to reprove bad poets » ( « quia nutritus sum in
studio et in conventu sapientum, et ideo viles poetas possum reprehen-
dere » [ p. 96 ] ) — argues from a student's point of view by saying he has
been well schooled and is confident of his judgment. P does not ignore
these terms and definitions, but phrase them differently and generally uses
the concepts in a more sophisticated and rhetorical manner. W preserves
definitions probably current in the schools, ones which easily adapt
themselves to poetic analysis on a simpler level.
In the glosses, therefore, William very explicitly expressed his poetic
assumptions and demonstrated how they explain Juvenal's principles of
selection and the probability of the sequence of material. Each
assumption utilizes specific critical terms and is a separate, unique opinion,
but for William Juvenal's archetectonic or primary structuring principle
is that of moral persuasion.
William's basic poetic assumptions, which we presented above,
necessarily require a « critical lexicon » for their expression and appli-
cation. We encountered several of the terms in our discussion of William's
poetic principles, but each of the clusters of terms in which they are
most easily categorized do not necessarily correspond to any single
60 THE NATURE AND FUNCTION
assumption. For example, one cluster centers around the term integu-
mentum, which has two senses the indirection of attack on historical
personalities, and the covering for moral and philosophic truths assumed
by William to underly and provide cohesion for the satires. Thus we
find in integumental interpretations that William says veritas « lies
under » the fabula. However, under the assumption that poetry is
rhetorical parts amplified and adorned we quoted William in W « poets
mix fables with true things », surely in a sense a school definition, but
closely connected to integumental terms, for the veritas of poetry consists
in the combination of vera with fabulosa. And vera are the elements of
philosophic truth which William assumes to be in the integumental
satires. Perhaps connected to these terms is the triplex lectio which
William expounds elsewhere: historica, physica, and philosophica. All
three are integumental lectiones in Juvenal's satires, and are the main
concerns of Juvenal as well as modes of the satires' action.
Secondly, there is a group of terms which define poetry generally and
satire in particular. On the one hand we have terms for rhetorical ampli-
fication and abbreviation: rhetorical terms such as allegoria, translatio,
circumlocutio, and antepophora; and terms such as dilatare and breviare.
On the other hand, we have terms which describe poetry as imitation and
narrative of action, with such terms as imitatur, gestus, actus, verisimile,
and verum. At one point William uses the three terms actus (action),
materia poete, and relatus (narration) as interrelated critical terms to
describe the nature of Juvenal's satura-farrago. And poetry as moral
ordering is described in terms such as instructio moralis, reprehensio, and
dicit mordaciter.
Another cluster of terms describes the causae of the work and relates
to any of William's major poetic assumptions, though we empha-
sized earlier their role in the assumption that poetry is moral discourse.
The most immediate cause is, for William, the historical particulars of
Nero's reign, and the customs of the rich. They provide, as we saw, much
of the materia of the satires and the spurs which prodded Juvenal.
Indignatio, a second cause, is a response to the historical particulars; it
is a strong emotion which generally arises out of a personal value
system. Third, scientia is, as a cause, not only the knowledge accumulated
by any particular individual author but also the philosophia of the
antique world which is the rationale and dynamic force behind the
discrete phenomena of the universe. William identifies scientia at one
point with materia (p. 134 ). Finally, the author's ingenium is a vital
cause of the satire, which P elaborates in this manner: « < if nature: when
I see these and like things, I am not able to keep from <writing satire >;
I will write even if nature denies. He calls nature the natural mental
power of man. Therefore he says if nature denies, if my mental quickness
did not suffice to writing, nevertheless I would begin out of indignation,
and because indignation without art does not make good verse, he adds
whatever it is able » ( « si natura; cum hec et similia videam, non possum
abstinere ... scribam etiam si natura negat. Naturam vocat naturale inge-
nium hominis. Ergo dicit si natura negat, si non sufficeret ingenium
OF THE GLOSAE IN IUVENALEM 61
26. Winthrop Wetherbee, Platonism and Poetry in the Twelfth Century (Princeton, Prin-
ceton University Press, 1972) , pp. 94-95.
62 THE NATURE AND FUNCTION
5
66 THE NATURE AND FUNCTION
sophical treatises. Nor does he claim sacred philosophical truth for the
school poets and their lighter opinions or for Aesop's tales of wolves and
crows. But for William these latter works have their place — an important
place- in the curriculum, and carry truths of a certain moral or natural
sort. And William certainly believes - and this is actually what Dronke
was getting at -— that the poets use fables which have significations other
than literal, whether the signification be scientific, astrological , cosmolo-
gical, moral, or historical. But William, actually, for the most part does
not disagree with Macrobius' stance on fabulous narratives as we find it
in book one of the Commentary on the Dream of Scipio.
Second Inquiry
satires, and they are ordered by the author for the purpose of controlling
the response of the reader. That ordering Juvenal does to enhance the
artistic effect of attack, the sharpness he wanted to achieve in attacking
certain historical particulars.
William notes the main thrust of attack and reproof in Juvenal's
satires, but he posits as his architectonic assumption that the satires are
moral persuasion . He saw in a moral-historical interpretation of the
satires an explanation for the various parts of the satires, their probability
and necessity, and for the selection of diction, image, and reference.
William may be understood to be expressing the moral values and com-
monplaces, in twelfth-century terms, that Juvenal relied upon to be held
by his audience so that he might create effective artistic attacks.
We certainly do not deny, then, that Juvenal's matter is moral and the
effectiveness of his attack depends, in part, on the moral assumptions
shared by author and reader. These assumptions help us judge the
actions represented in the poetic fiction and understand the object of
attack. However, Juvenal's end is not persuasion (rhetoric ) but the
effect of an attack (poetry). The point of greatest pleasure and interest
for Juvenal and his audience were the historical particulars attacked, and
the satiric art, the spectacular effects of style and representation, used to
achieve the effect of attack.
William, as we have noticed earlier, clearly understands that the
object of the satires of Juvenal is historical : specific customs and
personages. Thus one principle of explanation William employs is that
of historical integument. But William, in his glosses, does not limit his
identification of Juvenal's objects of attack to these historical particulars,
but broadens the objects mainly to include what he calls physica and
philosophica. William, I believe, thought Juvenal hid the objects of his
attack, and by unfolding the hidden objects from their covering he
explains the art of the satires, and to explain why Juvenal included this
word, that allusion, even a whole section, he found that he needed more
than an historical reading, that the object of attack and the art included
natural and moral philosophy.
William was part of a tradition of moralization, for Conrad of Hirsau,
the Accessus ad Auctores, Bernard Silvester, and earlier writers all tended
to moralize the classics, whatever genre they glossed , because the classical
writers were texts to be taught in school. William always was, by the
inevitability of time's passing, eleven centuries distant from Juvenal's
world, and however much he was fascinated by it, he had only so much
information about it. Consequently, he was forced by the needs of
explication to construct a substitute world with which he could explain
the Saturae. Finally, William's own interests lead him to his major prin-
ciples of explanation.
William consequently created a complete cosmos for the satiric world
of Juvenal (and for other of his works) which makes the sequence of the
parts of the satires probable and necessary. To do so William creates a
<< three-fold reading » ( « triplex lectio » ) : historica, philosophica, and
physica. In Dronke's Fabula are texts transcribed from a Florentine
68 THE NATURE AND FUNCTION
but to break open new significances, or at least ones which were useful
or important for twelfth-century thinkers.
The effect of the combination of the glosses with the Satires, then,
is to shift the effect from one primarily of artful attack on historical
particulars to one of attack on objects which are much more diverse and
philosophical. By this assertion we mean that by combining, through
the sequential particular glossing of words and phrases in the satires, his
critical and intellectual system ( that is, his poetic ) with the poetry of the
satires, William shifts the poetic effect from historical attack to a more
diverse range of attack, and organizes it by shifting the poetic pleasure in
attack to a rhetorical, moral persuasion. The glosses certainly are a
moral reading; however, in my opinion, they are so as much for the
purpose of explanation of the functioning and order of the satires in a
convincing fashion as for simple moral exhortation. By the combination
of the two works William shifts the objects of attack from ones strictly
historical and particular to the three-fold object — the particular historical ;
the universal moral and philosophical, and universal physical laws.
How do the Glosae in Iuvenalis Satirae interact with the Satirae, and
to what effect? The glosses affect our perception and understanding of
the satires in three main ways: first, they supply for us poetic and
critical assumptions which we carry with us throughout the reading of
the satires; second, they conveniently break the satires into parts in order
that we might see the sequence of stages of Juvenal's « argument » and
its rhetorical organization; third, the glosses interpret individual passages
in a manner that informs us but also controls our response.
Juvenal begins Satire 1 ex abrupto, and we only encounter his critical
opinions much later in the satire. The immediate effect of the beginning
of the satire is a powerful indignation - at almost everything Roman—
which catches us up in its sweep. Approaching the satires through
William's glosses, though, we carry with us important assumptions: that
<< agit ergo hoc modo reprehendenda ipsa vitia, hac utilitate ut auditorem
retrahat a vitiis ». We know the matter we will encounter - vitia
Romanorum , the period- tempore Neronis, and the nature of satire.
These definitions direct us from the very beginning of the satires .
William's first gloss - basically an introduction to Satire 1— divides
the satire into parts in terms of what those parts do, and analyzes the
strategy of attack and the role of the satire in Book I of Juvenal's
work. The satire, first, reprehends poets who uselessly write. Second,
it shows why Juvenal wrote this kind of poem rather than some other
kind. Finally, Satire 1 acts as a prologue to the rest of the Satires.
Juvenal's strategy of attack is powerful and yet simple: << but that he
might show no one restrains himself, he reproves himself concerning
too much taciturnity, because he who does not restrain himself, how
70 THE NATURE AND FUNCTION
non sunt »). With et nos ergo William explains the physiological function
of the ferula magistri: << they strike the boys in the left hand, and so the
blood moved ... and thus the quickness of mind is aroused » ( « percu-
tiebant ... pueros in sinistra manu ... et ita sanguis commotus ... et sic
excitaretur ingenium » [p. 101 ] ). Equos become the ingenium, and the
placidi are « rebellious to reasons » (rebeles rationibus ) . He concludes:
<< he teaches also in what manner we ought to hear, certainly that we not
be rebellious and inattentive » (« docet etiam qualiter audire debeamus,
scilicet ut non simus obstrepentes et inatentes »> [p . 103 ] ).
William, using integumental interpretation, physiological causation,
and simpler explication of sense, developed a consistent explanation of
the argument of the satire for these lines ( 1.12-21 ) which showed the
necessity or at least the probability of Juvenal's selection of references,
style, words, and images. Having concluded with an interpretation of hoc
campo as hec materia and Alumnus as Lucilius (p . 103 ), William begins
at 1.22 cum tener a second major section: << he promised he was going
to show why preferably he would write satire than other poetry. Lo
why: when the soft eunuch ... » ( « promiserat se ostensurum quare potius
satiram quam aliud scriberet. Ecce quare: cum tener spado... » ). The
glosses which follow explain why Juvenal preferably wrote satire and
explain, by precisely identifying Roman customs and personages, why
Juvenal reprehended them.
William concentrated most of his glosae on the first Satire, and a
large part of his interest is focussed on the first twenty or thirty lines.
They are lines crucial to the whole of Book 1 and they, and even more
so Satire 1 , act as a preface and embody the essential character, method,
and assumptions of Juvenal's work.
With exul ab octava (p. 108 ) — 1.49 — we encounter a third major part
of this satire, and a major characteristic of William's interpretation. At
this point William develops an integumental interpretation of the glosses
which consists of historical identifies, in the main Nero, Maecenas,
Eliodorus, and Paris. While such an interpretation is not uncommon
- most medieval Juvenal glosses include at least some historical
identities the use of such an interpretation which incorporates many of
the details of the satires and explains the method of attack is rather
unique (translated on p. 54): << exul ab octava alia causa quare scribit
satiram, scilicet gulositas imperatoris; sed quia non est ausus reprehendere
illum notat per integumentum » (p . 108 ). With mugitum (pp. 110-111 )
William begins, by an integumental interpretation in which Minos'
chancellor or secretary Taurus committed adultery with Pasiphe, a
series of interpretations based on prostitutes (meretrices) and pimps
(lenones), adultery and sexual immorality, which culminates (pp. 113-114)
with the meretrices and their puer Automedon which William identifies
as Nero, and the rich man (p . 114) « borne by six necks » (sexta cervice
feratur) whom William claims is «< Eliodorus, who was the secretary of
the emperor » ( « Eliodorus qui cancellarium erat imperatoris ... ». Elio-
dorus, like Taurus, was an emperor's cancellarius. Maecenas, also a friend
of Nero, is mentioned at this point.
OF THE GLOSAE IN IUVENALEM 73
The glosses for pages 120-132, for the most part, are close readings of
the sense of the text, and mainly concerned with Roman customs which
had been abused by the rich for their own profit. William, on pages 132-134,
carefully defines the satire's inter-related physiological and moral systems ,
both interpretating individual verses and adumbrating poetic assumptions.
Those glosses covering the end of the satire mix integumental inter-
pretations of historical and poetic significance .
The most complete example of a gloss incorporating such themes
is William's glosses on « poison to uncles » patruis aconita (pp. 136-137) in
which, by an integumental interpretation, William identifies the rich man
as Nero, the tribus patruis his three magistri — Seneca and two others —
and the aconita both the tale of Hercules and Cerberus and, « the truth
that lies under » (subest veritas ) , the « earthly concerns which they put
after these others, are the cause of death of the soul's (death) »
(<< temporalia que ab istis postponuntur aliis sunt causa mortis et anime » ) .
Hercules ― wise man (sapiens ) and « by understood wisdom » (cognita
sapientia) — draws Cerberus, whose three heads represent the three
continents , to this light of sapientia and forces him to expell the temporalia
which is aconita or venena. We might be inclined to identify the three
heads with the three magistri, but also, in some way, with Hercules . The
three themes of Nero, teacher-pupil, and poetic fabula combine here
and continue to the end of the satire , for William continues to identify
74 THE NATURE OF THE GLOSSES
Any other events and periods in William's life are at this point in
scholarship no more than the conjecture of modern scholars. It seems
probable that William spent considerable time as a student in Paris;
neither Chartres nor Conches are far from that great intellectual center
where William of Champeaux and Abelard, among others, taught. We
have no evidence, however, of his teaching in Paris, though R. W. Southern
argues that such is the case from John of Salisbury's account, the same
account from which Poole and others drew an opposite conclusion 47.
Charma claims William held a chair at the « première université du
monde ! » late in his career 48. The details of William's life, then, remain
unknown; we have only very slight evidence of his life dates and
activities.
Writings
William, then, probably composed the Juvenal glosses after 1130, but
we can, perhaps, settle most satisfactorily on the decade of the 1130's, a
period when he, conjecturally, was teaching at Chartres. The W version
was probably produced early - before the Plato and Priscian glosses.
The P version of the Juvenal glosses seem to come after those two other
glosses, so that they are relatively late - perhaps 1140. The Dragmaticon
and the second redaction of the Priscian glosses are of a date later than
the Timaeus glosses in Jeauneau's scheme, and comprise his << works of
old age ». In conclusion, it seems quite possible that William produced
works other than the Timaeus and Juvenal glosses in the years 1130-1147,
but except for a possible gloss on Martianus Capella we know of
nothing 54.
What characteristics do the works other than the Glosae in Iuvenalis
Satiras display? Scholars generally class his writings into the syste-
matic works, and the glosses. Such a distinction is mainly one of their
organization and method , since William dealt with many of the same
problems in both types of his writings. In general, William endeavored
in his writing to draw on the classical philosophical traditions of Neo-
platonist cosmology, and Aristotelian logic, in conjunction with his
Christian faith, for explanations of phenomena. He was also one of the
earliest scholars in Northern France to intermix the physiological and
scientific traditions of Salerno and Toledo with the more traditional ones
just mentioned. The philosophical, scientific, and theological traditions
with which he was in contact provided for him a variety of modes of
thought and means of explanation for phenomena of the universe, which
he addresses in his Philosophia and Dragmaticon, and for the ideas and
art of various classical and late classical works which he studied and
taught: Plato's Timaeus, Macrobius, Boethius, Priscian, Juvenal, and
possibly Martianus Capella.
His works, though, are essentially Christian and moral, but preoccupied
with systematic scientific and mythical explanation. William of Conches
did not think that these systems had powers of explanation independent
of Christian faith. He did not consider these « traditions » either to be in
opposition to or equal to faith. Nor was his work primarily a matter of
synthesizing Christianity and classical thought. William's faith in God
provided an explanation of the world's existence, but he willingly explained
phenomena of this world by means of his own common sense, and with
the help of thought systems preserved by classical philosophies and
various medieval sciences.
In the De philosophia mundi 55, the first and most important syste-
matic work, probably composed in the third decade of the twelfth
century, William attempts no less than to describe and explain the
configuration of the whole cosmos and the dynamics of its origin and
54. Dronke, Fabula, pp. 114-118. Martin Grabmann tried to attribute the Compendium
philosophiae to William but it is, clearly, the work of a disciple, as Tullio Gregory shows:
Sull'attribuzione a Guglielmo di Conches ... », pp . 119-125.
55. PL 172, 1-102.
OF WILLIAM OF CONCHES 79
61. Moralium, p. 6.
62. The best summary of scholarship is John R. Williams, «< The Quest for the Author
of the Moralium dogma philosophorum, 1931-1957 », Speculum 32 ( 1957) , 736-49. Silverstein
believes it could well be the work of William: Theodore Silverstein, « The Tertia Philosophia
of Guillaume of Conches », in Quantulacumque, Studies Presented to K. Lake (Baltimore,
1937) . Others argue for Walter of Chatillon: R. A. Gauthier, « Les deux recensions du
Moralium », RMAL (1953), 171-226.
63. Super Platonem, p. 57 : « Etsi multos super Platonem commentatos esse, multos
glosasse non dubitemus , tamen quia commentatores , literam nec continuantes nec exponentes ,
soli sententie serviunt, glosatores vero in levibus superflui, in gravibus vero obscurissmi vel
OF WILLIAM OF CONCHES 81
nonnulli reperiuntur, rogatu sociorum quibus omnia honesta debemus excitati, super
predictum aliquid dicere proposuimus, aliorum superfla recidentes , pretermissa addentes,
obscura elucidantes, male dicta removentes, bene dicta imitantes >>.
64. Jean-Marie Parent, pp. 124-36. The complete gloss is preserved on a microfilm of
Paris, BN Latin 14380, distributed by the Modern Language Association of America.
6
82 THE WRITINGS
65. J. Hatinguais, « Points de vue sur la volonté et le jugement dans l'œuvre d'un
humaniste Chartrain in L'homme et son destin : Actes du premier congrès international
de philosophie médiévale ( Paris , 1960) ; Winthrop Wetherbee, Platonism and Poetry in the
Twelfth Century (Princeton, Princeton University Press, 1972), pp. 81 , 93-97.
66. Dronke, Fabula, pp. 67-75.
SOURCES AND ASSOCIATES 83
78. Brian Lawn, The Salernitan Questions (Oxford , Oxford University Press, 1963) , p. 51.
79. See Dronke, « New Approaches », pp. 123-25.
80. Lawn, pp. 50-55.
81. Charles H. Haskins, Studies in the History of Medieval Science (Cambridge, Mass .,
Harvard University Press, 1927) , pp. 90-93.
82. Clerval, pp. 221-224.
83. Clerval, p . 221.
84. Haskins, pp. 88 , 168-69.
85. Concerning Apuleius, see Theodore Silverstein , review of Tullio Gregory's Anima
Mundi in Speculum 33 ( 1958 ) , 713-14 ; Raymond Klibansky, The Continuity of the Platonic
Tradition in the Middle Ages (London, Warburg Institute, 1939) discusses the indirect tradition.
T
OF WILLIAM OF CONCHES 85
the remainder of Aristotle's writings did not come into Latin scholarship
extensively until the late twelfth and early thirteenth century.
Such lists are of some use to us because they show us the resources,
the tradition and its limits, with which William of Conches and his
associates worked. The main philosophical positions of Greek and
Roman philosophy, and a great deal of the philosophical knowledge of
the ancients were available to twelfth-century scholars and intellectuals,
but in the case of Greek philosophy and science came to them only
rarely in the context of the original works. Because the context and
whole of the classical argument was missing, twelfth-century man had to
provide through his own ingenuity a whole context. We must keep in
mind, also, that much of what he had to work with had already been
reshaped by fifth- and sixth-century writers, and much came to him in
epitomes or florilegia. Twelfth-century Christians composed explanations
of the phenomena of the world and of the dynamics of life which, for
the most part, were both by design and accident limited . They received
a somewhat fragmentary classical heritage and used it to construct
systems admittedly quite different from the ancient systems; they never
intended, it would seem, to reconstruct those old systems from the
fragments which they had. But Western thinkers, and especially Char-
trian intellectuals, later sought out the Platonic dialogue, and Aristotle's
natural philosophy, for the methods, and knowledge, and powers of
explanation they would provide.
In general , William of Conches embraced a cosmology drawn from
Plato's Timaeus, but whereas for Plato it was never really more than a
metaphorical meditation, William (as we see happening in the Philosophia
and more so in his glosses on that dialogue), transmuted that concept of
the ordering of the world by naturalistic explanation on the microscopic
and perceived level, and by the daring explanation provided by the
certain realities of Christian faith and revelation on the imperceptable
macroscopic level, into something actually true. With the power of
dialectic, that Abelardian delight, combined with Salernitan physiology,
Arabic astronomy, and classical science, William constructed what was
for him a real explanation of the cosmos 8 .
We can understand, then, the tremendous excitement with which
Aristotle's scientific treatises were received, for they provided further,
workable, modes of naturalistic explanation and methods of analysis.
But William, who died perhaps in 1155, never was to encounter them.
Chartrian humanism and William of Conches played a very small
part in the development of philosophy; Gilson devotes just a few pages
to the school of Chartres, and relegates William to a long footnote, in his
History of Christian Philosophy in the Middle Ages 87. William's works
were, however, quite popular and widely disseminated : Vernet has
86. See Brian Stock, Myth and Science in the Twelfth Century (Princeton, Princeton
University Press, 1972), p. 8 and many subsequent pages for this general concept of Chartrian
use of myth .
87. Gilson, pp. 140-152,
86 SOURCES AND ASSOCIATES
listed over forty manuscripts of the Philosophia, and there are probably
at least as many of the Dragmaticon 88. But other strains of twelfth-
century philosophy were more productive of later development, especially
Abelard's nominalism and dialectic, the mysticism of Saint Bernard and
the Victorines and more than any, the translations of Aristotle and of
Arabic philosophy and science. William apparently was willing to forego
the possibilities and disorder inherent in embracing a « new mental
universe » 89, for the coherence of the old Platonist order within which
could be placed the still very fragmentary evidence from Salerno and
Toledo. In part his choice was the result of his historical moment and
place- the 1120's and 1130's at Chartres - and in part the result of his
role of teacher and systematizer. Within these limits he created, with
logical and scientific care, a most impressive and satisfying body of
critical and philosophical writings.
IN IUVENALIS SATIRAS
1
1
< WILELMI DE CONCHIS GLOSAE
IN IUVENALIS SATIRAS INCIPIUNT >
< ACCESSUS AB AUCTORE INCERTO >
quam tractant. Utraque ergo lectio vera est ; auctores suponuntur philo-
sophie id est propter ethicam, que pars est philosophie, tractant, ut
scilicet moralem comparent instructionem, et auctores e non suponuntur
philosophie, id est non sunt partes eius. His executis de titulo videamus.
Titulus talis est : Decii Iunii Sillani Iuvenalis satirarum liber incipit.
Decius dictus est vel quia decimo mense vel quia decimus post alios
natus est ; Iunior quia iunior fratrum suorum erat ; Sillanus quia de
genere Sille vel quasi silvanus quia alicuius iuxta silvas habitantis fuit
filius ; Iuvenalis proprium nomen persone.
Quid sit satira et unde sit dicta videamus. Satira igitur est reprehensio f
metrice composita, et distat inter satiram et invectionem, satira enim
metrice sed invectio prosaice scripta est reprehensio . Palinodia vero est
reprehensionis recantacio ut si aliquem prius reprehendas, postea eum
laudas ; pertinet tamen ad reprehensionem. Satira secundum quosdam 4
dicitur a satiris diis nemorum eo quod in proprietatibus omnibus pares
conveniant. Satiri enim nudi sunt et dicaces ; saltando incedunt. Immi-
tantur gestus hominum ; caprinos habent pedes.
Nec tamen habet veritas deos aliquos esse huius modi, sed in rei
veritate sunt quedam animalia in silvis habita< n > tiah, que, quia saltando
incedunt et cum in uno loco videantur statim ibidem non videntur, stulta
antiquitas pro diis venerata est. Satirorum ergo proprietates habet satira :
illi nudi et hec nuda, sunt enim quidam < qui > i reprehensiones suas
velant, ut Lucanus de pinguedine Neronis ait : Sentiet axis honus et tunc
obliquo sidere Romam 5. Satira vera nude et aperte reprehendit. Dicaces
sunt satiri. Satira nihil tacet et nullik parcit ; illi saltando incedunt, hec
modo, unde statim alium tangit ; hec quemadmodum et illi gestus homi-
num imitatur, quam turpiter enim agunt homines, tam turpiter hec
reprehendit. Caper vero fedidum est animal, unde satira propter vicio-
rum fecorem similis est satiris caprinos pedes habentibus.
6
Secundum autem quosdam a lance quadam que in templis deorum
habebatur dicta est satira. Mos erat apud antiquos ut cum diis sacri-
ficabatur post sacrificia non remanerent in templo alique sacrificiorum
reliquie. Nefas etiam apud illos iudicatur sacrificiorum reliquias manu
contingere, preparaverant etiam quoddam vas quod in ingressu templi
quando sacrificabatur ponebant. Et ita ordinaverant quod in vase illo
reliquie sacrorum defluebant. Vas vero illud ad modum Galee factum erat,
sed huius modi vas si non sustentaretur. cito in latus caderet. Cum ergo
sacrificaretur vas positum sustentabant quoadusque omnes sacrificiorum
Semper ego etc in ista prima satyra In hac prima satira duo facit, prius
agit Iuvenalis duo ; in principio enim reprehendit poetas inutiliter
reprehendit poetas inutiliter scri- scribentes ut licencius alios repre-
bentes, deinde ostendit quare plus hendat, qui non eis qui sue profes-
hoc genus carminis scribat quam sionis sunt parcit. Demum ostendit
aliud. Sed ut ostendat nemini se quare potius satiram scribat quam
parcere reprehendit se ipsum de aliud genus carminis, unde et hec
nimia taciturnitate quia qui sibi non satira quasi quidam est prologus
parcit mihi vel tibi quomodo par- operis. Sed ut liberius consortes
eorum que vitiose scripta cotidie suos reprehendat, seipsum in prin-
cet ? Dicit ergo ego auditor tantum cipio de nimia taciturnitate repre-
recitantur. Auditor tantum est qui hendit. Et ita se nulli in hoc opere
numquam respondit parcere insinuat, quia qui sibi non
parcit mihi vel tibi quomodo par-
cet ? et ita more satirico ex indi-
gnatione clamando incipit
et numquam reponam : id est num- Semper ego nota quod esse < audi-
quam vicem reddam in reprehen- tor > n non est vicium sed esse
denda garulos illos et nota quod semper tantum. Nota et illud quod
nimis mordaciter dixit reponam , interrogative possunt legi isti duo
reponere enim proprie parturien- versus ita numquam reponam ne
tium est. Ostendit igitur per hoc id est an Theseide Theseis a Theseo,
verbum se concepisse quod contra sicut Eneis ab Eneo. Nomen est
istos nihil possit parcere, deinde fabule. † Eroi to ego illud non
subiungit iustam causam esse repo- mutatur numquamne id est certe et
nendi quia sepe vexatus est illorum quod vere pro certe inveniatur.
garulitate. et << Ego » Ergo inquit » aliter
Dicit Plato « ne ego etc >
10. p. 221. P.
n. auditorem, P.
o. † Eroi †, lectio incerta,
IN SATIRAM 1.1-3 93
vexatus bene ; post reponam ponit potest legi reponam quia reponere
vexatus. Solent agasones equas in proprium est parturiencium num-
tempore partus vexare ut apert- quam id est non parturiam quasi
< is > a poris ex calore facilius diceret « ego iam concepi in ani-
pariant ; per hoc igitur quando dicit mo », et secundum hoc bene sequi-
vexatus ostendit se paratum esse tur vexatus quia mos erat agaso-
ad reprehendendum ¹ . Sed ne puta- num ante partum equas vexare ut,
verit aliquis quod honesta re esset ex calore aperirentur pori, facilius
vexatus, subiungit quo sit vexatus, parerent
scilicet Theseide rauci.
impune etc hunc versum legit qui- impune ergo quasi diceret « ego
dam interrogando nisi primum non reponam » et quandoquidem
quam concludendo. Interrogando ego non re<ponam > ergo quilibet
sic : potuit dicere quod voluerit, et hoc
habes equipollentum , sic
ergo recitaverit mihi impune toga- ergo etc togatas notandum quod
tas ac si diceret « non >> togate comedia quandoque nomen recipit
sunt commedie que a togato id est a ab habitu recitantis 11, ut planipedia
plebe emebantur. In toga recita- que planis id est nudis pedibus reci-
bantur. Elegi sunt versus qui per tabatur 12, quandoque a suis emto-
exametrum et pentametrum compo- ribus, emebantur enim comedie que-
siti ; dicti elegi quia ad miseriam dam a nobilibus, quedam a populo.
describendam sunt inventi , elegia Pretexta ergo erat quoddam genus
enim miseria est dicta ab eleyson vestis quo utebantur nobiles a qua
que est miserere veste pretextate dicebantur come-
die 13, que a nobilibus remunera-
bantur. Toga vero genus erat vestis
ad modum Colobii latas habens
manicas, et hoc genere vestis ute-
bantur milites in bello ut paratiores
essent ad pugnandum. Pleps vero
eodem genere vestis in pace indue-
batur. Unde et comedie a populo
remunerate togate nuncupabantur
ab illa scilicet veste. ille recitaverit
mihi id est me sciente
elegos eleison est miserere unde
elegia, enim miseria quia miseri
miseremur unde proprie elegi di-
cuntur versus exametri et penta-
3. W-1 scribe often uses the qui abbre- 18. Cf. Hyginus, Fabula 101.
viation to indicate quod or quis.
r. anucus, P.
4. Virgilius, Ecloga 9. 35-36.
e. penitam, P- pennatum (?) .
20. pallada fascilidem, Guillaume here is probably quoting from a classical source,
unknown to the author.
t. Clitemetra, P.
v. liberum, P.
w. iuxit, P.
7
98 GLOSAE IN IUVENALEM
Quid agant venti tonitrua, < corrus- Quid agant venti in illo scilicet
cationes > n et fulmina scilicet. antro 27, quia perpetuu<m> z ignem
Quomodo venti agant ista et quare ibi faciunt, vel sit capulum per se.
plus in uno tempore anni quam in Et per hoc notet se iterum valere in
alio, si quis scire desiderat nostram physica, innuens se scire quid agant
physicam scilicet < adeat > ; quis ° venti et fulgura et corru <s >ca-
auctor fuit sciendum auctorum ? P tiones a et tonitrua. Tum enim ven-
Poete fabulas veris admiscent. tus nihil aliud sit quam aer com-
Subiungit se scire fabulas aucto- motus, contingit quandoque sibi
rumq ; hoc est mihi notum . occurare particulas aeris, fitque fra-
gor tonitrui.
quas umbras etc suo iudicio. quas torqueat umbras Tres sunt
Sunt enim secundum fabulas tres iudices apud inferos, filii Iovis :
filii Iovis iudices animarum in Eacus, Minos, et Radamantus ; dicit
inferis, id est Eacus, Minos, Rade- ergo se scire quas umbras tor-
mantus. Licet torquent malorum <queat > Eacus apud inferos. Sed
animas, bonorum absolvunt, et hoc fabulosum est quia itaque
etiam notus est mihi unde poetarum est fingere, et de fabulis
alius id est Iason qui alius est ab Unde alius Legitur de Iasone quod
Eaco devehat furtive auream pellem a Colco insula detulit vellus aureum
furto. Haec est fabula : Frixus et furto Medee, per quod se valere in
Helle filii Ath<amantis >7, a poetica non tacet.
noverca ergo pa<terna > accusati 8,
sunt exilio dampnati, qui cum ad
mare pervenissent in navem, qui
transiret, li ... ntr Martem . † De
cum erant † Ss progenie Aiete Thebani
et progenie Hermiones filii ; Martem
et Veneris < sic > invocaverant
qui † ... † arietem. Aureum vellus eis
misit quo ascenso dum trans-
f<r>etarent < mare > Helle im-
minet Colcore † ... † in mare cecidit.
Frixus, vero, evasus in Colcere
insula, vellus arietum † ... † Icarrum .
Aries vere translatus in celum fuit
et insignum formatus, ad ad hoc
vellud rapiendum , missus est
t ... apellia suo patruo, et auxilio
Medee furto illud devexit et etiam
notum est mihi 9
Frontonis etc hic reprehendit su- Frontonis ostendit non esse mirum
perfluitatem poetarum platani Fron- si scribat quia scribunt et regunt
tonis illius magnum et marmora scolas quibus ipse prevalet, vel
clamant etc resonant per echo. In etiam ipsos poetas de multitudine
hoc notat garulitatem discipulorum et garulitate reprehendat . Fronto
et < obstrepentem > t. Quidam quidam epicurus erat cuius fuit sen-
volunt allegorice per platanos intel- tentia voluptatem esse summum
ligere discipulos, provectores per bonum. Ideo, quod multos habebat
marmora duros, et etiam summa sequaces, in ortis igitur Frontonis
illi qui videntur perfecti, et qui erant platani, marmora, et CO-
videntur perfecti sunt garuli et lumpne. Platani ad delectationem
columne in quibus se dicunt, vel visus, marmora ad sedendum et sus-
allegorice tendandos liberos, columne ad
reclinandum et ad decorem ; sed hec
clamabant id est resonabant per
echo, tanta erat ibi habundantia
discipulorum. Vel per platanum
que est arbor alta accipe provectos
Expectes diceret aliquis « quid ita reprehendis ? Non scribent nisi qui
scribere et debent et sciunt. » Ad hoc respondetur « imo qui nesciunt
similiter ut et qui sciunt. » et nos ergo quia posset abicie : « Quid ad
te pertinet scribere et alios reprehendere qui numquam didicisti ? »
Iccirco per perifrasim ostendit se fuisse, dicens se ferule manum
suposuisse. Ferula proprie est olus cuius truncum ferunt peregrini a
monte Gargano, quod ita est calide nature quod ex vento et collisione
unius ad aliud multociens incenditur. Magistri ergo, considerantes
tarditatem ingenii ex sanguine circa cor congelato procedere, pueros in
sinistra manu 37, que magis pro<p >inque f est cordi, cum instrumento de
huius modi arbore facto, percutiebant. Et ita sanguis in manu commotus
alium impellebat et ille alium, et ita donec calefieret sanguis ille qui circa
cor congelatus erat, et sic excitaretur ingenium. Et nos consilium
quoniam multi sub disciplina sunt qui nihil proficiunt. Iste postquam
. uisse † monstravit, monstrant et se profecisse et nos dedimus consilium
quia sapientis est dare consilium. De quo Silla dicat nescimus quia
plures fuerunt Sille. Quicumque tamen fuit ille, ab eo petiit consilium
qualiter et viveret securus et dormiret, et dedit ei consilium ut parvo
contentus esset. Et tunc secure dormiret privatus, id est omissis
maioribus. stulta diceret aliquis « saltem ut parcas, < parsimonia > &
debes abstinere a scriptura. » Ideo dicit << quia sive scribat, sin non tamen
peritura est carta inutilibus aliorum scriptis vel necessitate » ; et vere
periture.
cum tot ubique etc cur tamen hucusque reprehendit poetas inutiliter
scribentes; nunc ostendit quare potius scribat satiram quam aliud.
hoc campo id est hac materia per quem Alumnus Alumnus Arunce fuit
Lucilius, primus inventor satire quem iste imitatur 38. Arunca civitas est
de qua fuit ille Lucilius. Per equos ingenium accipe quod velox est ad
modum equi, quia materia hec modo illah comprehendit. si vacat notat
Romanos magis negotiis servilibus intentos quam liberalibus et placidi per
hoc notat eos rebeles et obvios rationibus. Docet etiam qualiter audire
debeamus, scilicet ut non simus t ... † obstrepentes sed atenti cum tener
promiserat se ostensurum quare potius satiram quam aliud scriberet.
Ecce quare: cum tener spado Inter spadonem et castratum hoc interest,
quod castratus potuit dici etiam habens testiculos, sed ex frigiditate nature
non < curans > i illud officium, et dicitur castratus quasi caste natus.
Spado vero dicitur ille qui amitit fratres. Spadonum alii sunt teneri ut
qui ante annos castrantur ante scilicet tempus coitus ; alii duri hii scilicet
qui post annos. Teneri vero nec habunt appetitum nec effectum; duri
appetitum habunt quam sepe, effectum vero raro, nec generare possunt
quoniam minoratus est in eis naturalis calor ab a<b >cisione virilium ',
que calorem augent in homine. Unde frigescit sperma ; nimis etiam
liquidum et ita non est aptum conceptui, et teneri spadones proprie
eunuchi vocantur, id est boni nuruum custodes. Erat ergo tanta Roma-
norum avar<i >ciam, quod etiam teneri spadones causa solius pecu-
ni<ae > n et hereditatis uxores ducebant, quod hoc loco notat auctor 39.
Et suspenditur constitutio usque ad illum locum ; difficile est satiram
< non scribere >. Mevia figere apros t ... † , quod intelligit venari, virile
erat officium quod mulieres < usurpabant > °. Per Meviam etiam
similes reprehendit. Tuscum: quod dicit Tuscum notat regionem illam
habundare apris, scilicet Tusciam patricios aliud notat vicium quod unus
vilis et de humili plebe pro opibus suis nobilibus se preferebat . Nomine
tamen non exprimit: quis sit ille ? - sed descriptione ut magis eum
ledat, quod prave descriptiones plus ledunt quam nomina. Dicunt quidam
hunc fuisse Eliodorum, familiarem Neronis, vel de quolibet tali dicatur.
Patricii dicebantur illi qui erant de senatorio ordine quasi patres curium,
vel patricios intellige eos qui paterno affectu rem p<ublicam > servabant.
quo tondente dicens tondente notat eum de vili officio fuisse, quia
tonsorem sonabat ex re ; utrumque et instrumentum et artificem vitu-
perat ; in hoc etiam notat avariciam eius quia bonum instrumentum >
non habebat ; sic construe gravis mihi quia iuvenes [alio] P odio habunt
barbam. cum pars quia posset putari nobilis et civis et liber ; ostendit
eum esse ignobilem, vocans eum partem plebis, quia plebs est collatio
ignobilium tantum populus nobilium et igno<bilium >, et adiungens
Niliace monstrat advenam quia de Egiptiis erat, vere nam quoque eum
nominans, conditionem notat scilicet talem quod servus erat. Notat quod
servorum alii emuntur, alii in prelio capiuntur ; alios dono habemus, alii
ex ancillis nostris nobis nascuntur. Proprie vero verna dicitur servus ille
qui ex ancilla nascitur. Canopum opidum est in Egipto humero
revocante notat eius super <b > iam r lacernas genus est vestis ; a latere
et cerno, et potest dici quelibet vestis subtilis 40, vel palla estivum aurum
notat anulos minoris ponderis, sed pro illo parvo pondere sudabant eius
digiti. difficile hucusque fuit hironos, id est orationis suspensio. Nam
quis bene dico quod difficile est non scribere, nam quis posset pati scelera
urbis sine reprehensione ? lectica genus est vehiculi quod mulierum est
tantum, unde dicit nova quia non solebant viri eo uti Matonis Mato
causidicus quidam erat qui per urbem faciebat se ferri in lectica unde
luxuriosus et effeminatus notari poterat plena hic pinguedinem eius notat
post hunc delatorem magni amici intelligit Eliodorum, quia Neroni fami-
liaris nobiles ergo < ipse > s acusabat 41 magni dicit hironice quia nullum
magnum habebat. comesa distat inter comestum et comesum, quia
comestum est quod totum consumptum est, quod comesum quod ex
parte 42. Iste vero Eli < odorus > iam multam partem nobilium des-
truxerat, non tamen omnes, sed facta scilicet erat ; vel de Nerone potest
legi. Massa vel sit proprium nomen vel per massam quamlibet divitem
accipe propter massam pecunie, vel massa id est multitudo populi, vel sit
pupilli nomen, vel sit apelativum quia a caris amicis accipiebat. et a
trepido Latinus habuerat rem cum Messalina uxore Neronis 43, quam
comperto Eliodorus minatus est se sed dicturum imperatori, nisi ille
propriam uxorem ei submiteret. Latinus timens, submisit ei uxorem.
Utrumque ergo reprehendit de adulterio. Cum te submoveant ecce alia
< causa > quare scribat satiram, autem notat quoddam vicium Roma-
norum quo materie laborabant, cum vidue mulieres lecatores faciant
heredes. Mos erat apud Romanos ut quilibet moriturus in testamento
scriberet qualiter vellet res suas disponi. Scribebant ergo in testamentis
heredem et legatarium. Distabat autem inter heredem et legatarium quia
heres scribebatur in tot cum t omne; legatarius in parte sine omni scribebatur.
Ergo < primum > + ▾ heres in toto non quod totum habiturus sed quia
totum in manus suas veniebat, et ipse aliis dividebat prout testamenti actor
disposuerat. Cum omne scribebatur quia oportebat eum reddere et in
causis. Secundo: legatarius vero in parte scribebatur quia partem
suam, id est legatum suum quod divisum fuerat in testamento ei, ab
herede testatoris accipiebat, et sine omni scribebatur quia nec in causa
w. scribebat, P.
x. pupille, P.
y. subando, P.
fit semis, id est media pars assis. decima uncia. Ita primum hec
Subtractis vii fit quincuns, pondus nomina partium libre vel assis fue-
v unciarum. Subtractis octo re- runt, sed postea inolevit apud anti-
manet triens id est tertia pars quos consuetudo ut in cuiuscumque
assis, quatuor enim in iii pars xii. rei xii partes equas dividerent. Pars
Subtractis novem remanet qua- xiia uncia diceretur vel unceola,
drans, id est quarta pars assis. undecim < partes > z deuns, decem
Subtractis x remanet sextans, id est docuns vel dextans, et ad hunc mo-
sexta pars assis. Subtractis xi dum singularum partium quantitas
remanet uncia cuius diminutum est quemadmodum et partes duodecim ,
unciola, vel enim uncia duodecima partes hereditatis
pars assis vel libre d<eun >st Gillo deuncem unde datur quod ille
vero pondus undecim unciarum et virile membrum habebat minimum,
sic quisque iste magnum
accipiat partes hereditatis ad iuxta partes quisque verba sunt vidue vel
mensuram suas < ad > mensuram Iuvenalis ; inguinis, id est virilis
id est virilis virge que est iuxta membri sane mercedem quasi dice-
inguem sane mercedem sanguinis- ret bene debet habere quisque par-
quia nimi <us > w sumatur sanguis, tes suas quia sane id est certe hoc
unde Gallinus plus debilitatur homo est precium et merces sanguinis id
interplicato coitu quam in una est spermatis quod fit ex priori,
minutione si consumtione sanguinis sanguine de <s >cendente a ab omni-
sequitur X pallor, et hoc etiam sic bus membris, et sic palleat fre-
palleat ex nimio coitu ut pallet ex quenti enim cohitu pallet ho< mo>
timore qui prostantis naturale est quia extinguitur calor in eo, dum
homini anguem † aborr<ere > + aut sanguis, qui confert calorem, minui-
palleat sicut tur ut nudis Qui anguem premit
abhorret et frigescit et ex frigiditate
congelatur sanguis circa cor, et
tunc sanguis exterior ad cordis
confort<at >ionem ad interiora
tendit, et cor frigiditate oppressum
concitat. Sic ergo pallet homo,
sanguine a superficie fugiente ; vel
presso angue, venenum quod sic-
c<um > best vere sanguine exsiccat,
et sic pallet homo
quid referam aliam subiungit cau- quid referam ad aliud transit vi-
sam dicens quid id est : quare cium , et est preocupatio dum
referam queritur Referam ardeat quedam ponit interrogando quare
ira id est cor sicut quia cor natu- illa poneret iecur id est cor ; bene
raliter est calidum et siccum et dicit ardeat ira quia ira est calor
bene dicit cor ardere ex ira animi. accidentalis et non naturalis ex
Ira sibi ... homo ; < colera > y colera progrediens , id est cista
rubera, que in felle est, diffundit fellis 46
per corpus, que veniens ad cor
accendit illud. Deinde subiungit
unum cor suum ardeat scilicet hic
notabilis z nequitia sine nomine
y. ocula (pro colera) W. 45. Cf. Heiric, Vita de St. Germani, Bk.
z. natabilis, W. IV. « quod sit Mons lucidus idem »> , in PL,
124, cols. 1124-1279.
46. vide, p. 118.
c. ludunensi , P.
d. ceni, P, ut vid ; vel cecu.
108 GLOSAE IN IUVENALEM
< reducebant > a eos quod coge- tate nimia utriusque sexus pueri
bant eos prostare vel licite vel venales efficiebantur. Unde et in
illicite. hoc graviter illum Eliodorum re-
Ac hic diceret aliquis « nonne lex prehendit qui prostare cogebant,
dampnat spoliatores pupillorum ? » vel prostantis id est t ... te procul
Respondetur <« ita, sed nichil nocet ab hereditate stantis vel prostantis
hodie illa dampnatio, » et hoc est id est pro precio stantis t ... † f ad
ac hic spoliatorem dampnatus id operandum serviliter
est legum scilicet inani quia pena ac hic da< m >natus & diceret ali-
non sequitur iudicium quis << non spoliat pupillum inpune
quia inde da<m >natur h ». Re-
spondetur << inanis est da <m >na-
tio i », et hoc est
quid enim non sine pena quia ac hic est posset iterum subdik,
saltem inde attrahit infamiam . << saltem fama ledit eum ». Ad hoc
Respondetur : « hi non curant, quid dicit non esse curandum de infamia
enim nocet ? >> infamia nummis enim id est quia quid infamia salvis
salvis ac si diceret « nichil » exul nummis simile legis in Persio de
ab octava < alia > b causa quare avaro famam non curante et di-
scribit satiram, scilicet gulositas cente : populus me sibilat at mihi
imperatoris ; sed quia non est ausus plaudo, ipse domi ; simul et num-
reprehendere illum notat per inte- mos contemplor in archa 47.
gumentum. sic
sed filius erat tauri, Minataurus intus. In rei veritate Taurus fuit
vocatus est. Ad hunc includendum, cancellarius Minois quem amavit
ne alicui noceret, Minos fecit a Pasiphe, et cum eo sub acerna vaca,
Dedalo talem domum componi, a id est in acerna domo quam fecerat
qua cum aliquis putabat exire Dedalus, concubuit ; quem in ea
intrabat, cum intrare exiebat, unde minataurum genuit, non est aliud
et laberintus quasi labor intus nisi quod puerum qui nomine erat
vocatus est. Deinde cognito quod filius Minois. In rei veritate
per Dedalum Pasiphe predictum cancellar<i >um habuit, qui Mino
perpetrasset adulterium, Minos cum inclusus est in domo, vero poterat
eius filio Icaro posuit illum in exire. Non est aliud quam quod
carcere ; Dedalus vero aptat pennas comperto adulterio a Minoe in
sibi, cum filio volando fugit sed exilio missus est 53.
cum filius nimis alte volaret, liqui-
facta cera, qua penne coniun <ge >-
bantur , in mare cecidit, unum
mare Iccarum vocatur. Cuius rei hec
est veritas : Minos habebat cancel-
larium nomine Taurum quem Pa-
siphe adamavit cum qua in thalamo
a Dedalo immoderate composito
eodem consentiente concubuit. Fi-
lium genuit qui erat filius Tauri sed
reputatus filius Minois. Fabulose
th ... et se ... os t est dictus et
Minostaurus vocatus. Quo com-
perto Minos Dedalum cum filio,
quia consenserat adulteris, misit in
carcere ; qui inde remigio fugit,
propter velocitatem navum volasse
dicitur. Sed orta tempestate filio
submerso, Dedalus evasit ; et magis
narrem, mare percussum puero, id
est Icaro cum cedidit in illud et
+fab<rum > id est Dedalum 13.
enim cum leno alia causa est quare cum leno item difficile est satiram
scribat satiram accipiat bona mechi non scribere cum leno leno est qui
leno est ille qui suam et alterius uxorem suam vendit. Dictus leno
vendit uxorem, ita dico si nullum a leniendo, quia omnes lenit et
ius id est potestas trahit in domum suam
cum fas esse ad hunc est difficile cum fas esse aliam su<b > dit t cau-
abstinere a satira cum fas esse sam quare difficile sit, id est cum
putet licitum sibi ille scilicet qui bona scilicet anteces-
sorum suorum consumpsit luxu-
riose, speret se adepturum aliquem
dignitatem, et hoc equipollentum
divino his verbis
14. Cf. Isidorus, 20. 10. 4. r. < cum > , lectio incerta : † c... † ;
conieci cum.
i. sed, ut vid., emendavi secundum. s. laupadam, sic P.
k. post sunt illegibile ; post ille ille- t. suddit, P.
gibile. v. quamdam, P.
IN SATIRAM 1.55-62 113
dum pervolat hic iterum notat dum pervolat difficile est etiam
Neronem 15 sine nomine per quam- non scri<bere>
dam circumlocutionem ; <a>
< contrario > ¹ difficile non scribere.
dum ipse id est Nero omnibus cum videam quod ipse id est
notabilis notabilis, ille Neronem vocat ipsum
aila ". Lacerna est genus virilis esse cum quo se iactabat Nero 57 ;
indumenti < quod > medi <o > per hoc quod dicit amice notat fe-
prelatu<m > • cervi unde et lacerna mineo nomine effeminatum.
dicitur. Et nota quod nimis
mordaciter lacernate amice ut per
vestimentum notaret masculum per
amicam coitum, et nota iactaret :
mos enim amatorum se coram
amicis iactare.
nonne alia causa et nonne libet nonne libet ostendit se adeo affec-
medio ceras quia antiqui in cera tare scribere quod etiam si non esset
solebant scribere capaces doctorum ibi domus in qua scriberet ante-
et dicendorum medio quadrivio in quam cessaret a satira scriberet
quo ab hominibus videbantur vel ipse in mediis quadriviis ; vel aliter
imm<o> feratur medio quadrivio nonne licet ad maiorem viciorum
id est si non habere domum in qua noticiam et de < vulgatore > x
scriberem, et etiam sub aere expo-
situs pluvie et calori scribere ; et
subiungit
cum atque id est Eliodorus qui cum iam sexta usque ad signata
custodiebat sigillum imperatoris falsa protenditur constructio fal-
sexta cervice feratur quia luxuriose sumque signatorem dicit Eliodorum
super cervicem servorum faciebant qui cancellarius erat imperatoris
se deferi eiusque sigillum deferebat. Mos
erat ut pupilli sibi facerent firmare
hereditates sigillo imperatoris. Elio-
dorus vero corruptus pecunia alteri
alterius hereditates firmabat, et hoc
est quod dicit auctor eum falsi
signatorem sexta cervice quia adeo
effeminatus erat ille Eli <odorus>
quod a sex hominibus faciebat se
deferri per < mediam >> Romam .
hinc patens atque erat criminale in patens hinc et cum quia a sinistro
homine latus suum nudare ; iste et a dextro latere diffu<s > usz pene
vero ex utraque nudavit, ut cathedra nuda id est pene nudatis
... anrist † appareret. pene cathe- illis qui erant in cathedra virilibus
dra id est penuda illa parte que est de supino id est supero Mecenate
in cathedra ; pene nudat virilibus Mecenas familiaris fuit Augusti
melior aliis in hac vel arte instituit Melior quasi doctior in dandis vene-
id est docuit propinquas vel ca- nis instituit docuit propinquas id
rentes convicinas rudes in hac arte est vicinas effere extra domum
effere id est extra ferre ferre
per famam populum id est per lividi per famam et populum id est
famam populi et est endiadis $, ac per famam populi qui hic diffa-
si diceret «<< negle<g >ot quicquid matus est in populo, nec autem
diceret populo, hoc audebant >> ipse curat de fama
aude aliquid etc alia causa talis ; aude aliquid tot et multo plura
quia nullus reputatus aliquid, non sunt vicia Romanorum , et que irem
alicui dant aliquid, nisi sit crudelis per singula ; quod inniquum est
et tyrannus et hoc est aude aliquid hodie apud nos reputatur aliquid,
faciende ma<n >suetib vero et, innocentes
ipsi pro nullis habentur hominibus,
et hoc est
caprum stantem extra pocula Caper caprum stantem extra pocula Caper
fuit optimus sculcor qui cum ali- optimus scultor fuerat et semper
qui poculum componebat ut no- quando cisum faciebat extra sese
taret se abstemium ymaginem pingebat ut notaret se esse auste-
suam extra pocula faciebat. Et per mium. Secundum alios Caper
hoc intellegit pretiosa vasa ac si accipe hedum qui pingebatur extra
diceret : << omnia preciosa dantur cisum ad suum dedecus, quia rodit
improbis ex timore, sed probis, qui vitem, sed hanc secundam non apro-
non timentur, quia nullis volunt bamus ; sic leges caper etc > id
nocere, sola datur laus >> est cisos bonos de opere Capri qui-
bus ipse se extra pingebat
qui patitur etc alia est causa sub quem patitur mensis quibusdam
interrogatione < ibidem > quia que ad satiram scribendam ipsum
adulteri, corrupta nuru pretio, ad cogant ; subiungit et alia ; nurum
uxorem filii illius accedebant. Iste secundum quosdam accipe uxorem
discurrenda nocte tantum tumultum cuiuslibet, sed alios matrem mariti,
faciebant quo nullum patiuntur de utraque enim posset legi quia
dormire, et quem patitur dormire. uxor avaricia ducta precium pro se
accipiebat et mater mariti uxorem
filii vendebat
Quem sponse sponsa a spondeo.
† desponsata > † dicitur, sponsa
ergo est antequam ducatur ; post-
quam scilicet firmata est sed des-
ponsata uxor est non tantum ; ergo
sponsatas sed etiam firmatas repre-
hendit turpes id est turpitudinem
et pretextatus pretexta est genus operantes praetexatus id est nobilis ;
indumenti quo soli nobilium filii pretexta enim genus est vestis quo
utebantur dum erant in studio. In utebantur nobiles 61
hoc notat illos et magistros eorum
quia in tempore quo debebant stu-
dere sapientie studebant luxurie et
cum tot fuit vitia
Si natura negat facere versum tam Si natura cum hec et similia videam,
indignatio facit versum ac si dice- non possum abstinere ; scribam
ret : << naturaliter essem tam bru- etiam si natura negaret. Naturam
tus qui facere versum nescirem , vocat naturale ingenium hominis,
20. Cf. Isidorus 13. 22. 62. Cf. Ovidius, Metamorphoseon 1. 313-
21. Ovidius, Metamorphoseon 1. 392-95. 415.
22. Cf. Scholia, p. 9. 63. Cf. Servius, In Virgilii Eclogas 6. 41.
64. Cf. Ovidius , Metamorphoseon 1. 383.
a. quia (?) , W. (pro quod). 65. Augustinus, De civitate Dei 8. 18 and
b. n., W. (pro tergum). 18. 10.
c. terram (post acumentium), omissi. 66. Cf. Isidorus 8. 9. 13.
d. ille (?), W.
h. ascendntes, P.
i. descendntibus, P.
k. fortasse quod pro que.
IN SATIRAM 1.86-90 121
e. fuit, W.
122 GLOSAE IN IUVENALEM
simplexne furor id est parvus furor simplexne furor verba sunt Iuvena-
lis, vel melius armigeri ad dominum.
Sextercium pondus est duarum
librarum et dimmidie
primo limine erogantis sportula est primo limine de magna gula eos
primo < I>imine ut scilicet corbis reprehendit, quoniam cum elemo-
f. numerum, W.
g. natat, W.
h. edificierunt, W.
i. vimine, W.
IN SATIRAM 1.90-102 123
eius diminutum est, sportula parva sine dari debent in abscondita iuxta
in hoc notat avartiam erogantis illud, te faciente elemosinam, nes-
ciat sinister quid faciat dextra 68 ;
ipsi ad laudem et gloriam suam
[ipsi ] ¹ in primo limine domus pone-
bant sportulam, ut viderentur ab
rapienda turbe togate pauper id est hominibus togate id est pauperi
pauperes enim toga induebantur et quia toga pauperes utebantur
quamvis sit ab illa rapienda ille
tamen qui erogat prius inspicit ille tamen faciem quamvis pauperes
quam det, que non est caritas, que deberent accipere, tamen ille qui
omnes amplectitur ; nunc ad per- dividit inspicit ne veniant pau-
sonam respicet trepidat timore ne peres sed soli divites
venias pauper, enim quam facien-
dam nunc errogant
suppositus id est sub nomine ali- subpositus id est sub specie alicuius
cuius divitum et persona ; falso divitis agnitus accipies si sciaris
nomine alicuius divitum ideo prius esse dives, habebis iubet a preconi
agnitus hac aliquis et iubet et diceret aliquis « venientne divites ? »
erogat vocari ad erogationem Respondetur « sic quia divisor iubet
eos vocari »
nam vexant ipsi Troiugene vexant nam vexant verba sunt auctoris da
limen nobiscum ponunt se in nume- pretori, da deinde tribuno verba
ro pauperum, et hic est qui dicit erogantis
vexant notat frequentiam adinve-
nientium et vero qui erogat respicit
ad personam, quia sic ait minister
da prius pretori, deinde visok doc-
tiorum, et ignobiliori adversatur ;
sic scilicet li<bertinus >, adsum sed libertinus adhuc sunt verba ero-
etc qui est doctiorum et ideo « plus gantis ; sic leges « iubeo te dare
da illi ». Libertus et a servitio tribuno », sed prior venit libertinus,
manu missus, libertinus filius liberti, << cave ne accipiat ». Libertus ille
liber filius libertini, ingenuus secun- est < quis > m ex servo manu miti-
dum quosdam filius liberi. Sed tur. Libertinus filius liberti, liber
ego assum prior et certe faceris cur timeam diceret erogans et quo-
dubitem animo de <fendere > lo- modo audes te confiteri esse liber-
< cum >, ut quomodo sum prior tinus, ad quod ille cur timeam ?
loco preest, † ... † ut « quamvis sum factis et dubitem animo defendere
advena sum dives ». In hoc notat locum ante tribunum quia « quam-
Romanum qui divitias omnibus vis sim alienigena et de servorum
preo<pt >ebat¹ et hoc est progenie, cum ego sim dives » et
hoc est
quid optandum id est digna optari Quid confert purpura maior per
maior purpura id est nobiles, quia purpuram nobiles intellige, que
soli maiores et nobiles solebant uti vestis est nobilium, et sit sensus :
purpura. Si habetur in libro << quid maius habent nobiles quam
« maius » sic legatur « quid maius ego, cum ego sim dives et reveren-
divitiis op< tandum > ? » confert dus et ipsi pauperes et despecti ? »
r. connoscensitur, P.
s. meritoria, P.
126 GLOSAE IN IUVENALEM
purpuram, id est nobilitas. Sed hic Laurens opidum erat iuxta Roman,
est qui custodit oves non proprias et Romani nobiles qui ad tantam
sed quid sed deterius est. Corvinus devenerant paupertatem quod, pre
fuit quidam nobilis qui coactus pudore, in urbe remanere non pote-
paupertate factus est opilio in Lau- rant illuc ibant et fiebant opiliones.
renti agro. Ad hunc exaggerat divi- Corvinus nobilis quidam fuerat qui
tias suas sic ibi oves servabat non suas, sed
conductas ut ita sibi victum adqui-
reret
ego possideo plus Pallante illo ego possideo plus adhuc sunt verba
nobili et Licinis illis nobilibus. libertini de diviciis se iactantis.
Pallas nomen cuiusdam nobilis.
Licinii fuerunt nobiles Romani.
sed cum summus honor habens sed cum summus honor Ita Rome
summum honorem finito anno communiter nobiles querunt elemo-
quando divites ponunt rationem sinas et finito anno computant quid
cum servis suis computet quid acceperint ab elemosina ; quid ergo
referat id est quid valuerit per facient miseri, quorum spes pendet
annum ; et quantum addat ratio , id ex erogationibus ? Ac si diceret
est computationibus . Quid faciet << fame morientur >» . Sportula est
modo ? vas virgeum in quo ponuntur ele-
mosine
comites mei, id est pauperes quibus comites mei pauperes sicut ego
hinc de erogatione sportule toga
vestimentum ; calceus id est calcia P
vita panis et fumus domi ignis com-
plementum
petit enim absenti id est ad opus • hic petit absenti hic iterum notat
uxoris absentis tamquam presentis avaritiam quia ducebant currus
iam vacuos et clausos ne quis posset
introspicere, et petebant uxoribus
elemosinas, fingentes intus esse cum
callidus arte decipiendi non esset iam calidus arte assue-
factus mendaciis
Galla mea uxor et in < curru > r profer Galla caput Verba erogantis
ista dimitte eam abire dando aliquid cicius dimite id est da cito ut eam
dormi reducas quia non est sana
ipse aliud reprehendit in Romanis ipse dies hic notat vicia Romano-
scilicet ordinem vite cotidiane, quia rum in perversione ordinis vivendi
singulis diebus < que > prius et institutionis maiorum. Ordina-
debebant petere, petebant < poste- tionem vite Romanorum super hunc
rius >tet e converso. Quis autem versum << exul ab octava » expo-
debeat esse ordo ille superius des- suimus ; hic tantum atende quod
cripsimus, vel hic non curamus perverse agebant
iterum scribere, sed inde hic peta-
tur et hoc est :
26. Cf. Cicero Atticae 2. 17. 3 referring 74. Cf. see H. Furneaux's notes to Taci-
to Pompey (Arabarches). tus Annales 1. 72 ( Oxford : Oxford University
Press, 1887) (Tacitus was not much known
v. peti (et prior) illegibile. in the twelfh century, but it illustrates
w. qui, W. use of triumphalia).
x. illius (post illius) expunxi. 75. Cf. Scholia, p. 14.
y. posita, W.
y. princes, P.
z. patre, P.
130 GLOSAE IN IUVENALEM
spes cene id est diceret aliquis « non longissima spes cene quod ipse
est avaricia hic < quod > b nichil scilicet speret eam longe posse
datur eis sed ex paupertate ; » ideo sufficere et sibi et illis tamen eos
subiungit expellit vel aliter cliens deponit,
depulsus, desideria cene
quamvis longissima etc scilicet
quamvis diu expectasset et sperasset
cenaturum caules quasi diceret « et
quid faciunt expulsi famuli ? »
Emunt caules et ignem ad coquen-
dos caules ; illud tantillum
z. vestie, W.
a. qui a (?), W.
b. qui, W.
IN SATIRAM 1.132-138 131
nam de thori sunt vacui quia unica nam de tot diceret aliquis «< non est
est mensa, quia si omnes thori verisimile quod dicis ' ego in domi-
essent pleni tres essent mense, et bus eorum video tantas pulcras
hoc est nam de tot orbibus id est mensas et tam bene dispositas, ' ac
rotundis mensis et pu < lchris >, si cotidie multa familia ibi conve-
id est qualitate, cum habent tot niret. » Ad hoc dicit <« quamvis hoc
et tales orbes sit non est iccirco minus verum
quod dico, quia non assident mensis
illis . » Imo secreto quadam par-
vula mensa devorant ea que a pre-
cessoribus eis relicta sunt ; et hoc
est nam de tot vere toris vacuis
comedebant nam de tot orbibus
orbes intellige rotundas mensas, et
tam antiquis quia ab antecessoribus
non ab ipsis constructis
tot patrimonia tota, < quod > patrimonia non aliquid quod ipsi
gulos <us > est ; mensa et ea, probitate sua adquisierinta, sed que
< quod > & est avarus, et sic qui patres eis reliquerunt nullus iam
nullus parasitus id est oculator ibri Euformes notat eos qui etiam lec-
erat, sed catores vetabant as se ingredi hora
cene sed
qui ferat istas luxurie id est luxurias quis ferat cumb tot et tanta sint
sordidas ac si diceret « nullus » et vicia, quis posset ea pati ?
pena etc quamvis hominibus homi- propter pena tamen sic et sic
nes non accipiant vindictam de agunt et non puniuntur ab homi-
gulositate, Natura tamen accipiunt. nibus sed ultio divina punit eos, et
Hec est pena : est p <resens > pena tali quam operatur physica
gulositas, et subiungit qua scilicet rerum. Quomodo subdit cum tur-
cum etc id est † inf<es > tatur † i gidus id est refectus cibis deponis
cibo deponis amictus et pavonem amictus in balnea nota quod
< etc > pavo est crudus, id est indi- multum delectant , quamquam ergo
gestabilis ; tantum enim est dura satis indulxerant gule ad maiorem
illius caro < quod > k per ix dies delectationem. Intrabant turgidi
non potest homo < illam >¹ diri- balnea ; cibus, vero quo refecti
gere, et nota quandoquidem hoc erant, indigestus erat, ex calore
dicit << de balneo » physicum est. aperiebantur pori et evaporabat
Intrare balneum post cibum peri- calor interior. Nec poterat deqoqui
culosum est, calor enim aperit poros cibus inde nascuntur crudi humores
humani corporis, quibus apertis m et indigesti qui opilabant arterias id
< evaporabat > n naturalis calor. est vias spiritus, et suffocatur cor
Quo minuto non potest cibus bene opressum illis cibis et crudis humo-
decoqui, inde generantur crudi ribus, quia non poterant aer<em > <
humores qui sunt causa mortis vel atrahere ad contemperandum natu-
magnarum infirmitatum, et maxime ralem calorem . Meatibus iam
cibus indigestabilis est ut hinc qui obstructis et, inde subite mortes
turgidus pavone intrat balnea contingent Dei permissione , et phi-
sica tamen operante
g. qui, W. b con, P.
h. ante dentium illegibile. c. aera, P, incertum.
i. infestatur conieci.
k. que, W.
1. illud, W. W means digerere but uses
dirigere.
m. apertum (?), W.
n. evorat, W.
IN SATIRAM 1.139-147 133
idem funus id est < rumor > • de it nova ita ille avarus et gulosus
subita eius morte nova nec quia a tulitu<r> d, moritur et fere de
nullo propter eius gulositatem deli- morte eius nemo dolet nova quia
gitur per cunctas in quibus sunt ita non solent homines mori
conventus hominum
non erit ulterius amplius quod non erit ulterius diceret aliquis
posteritas id est sequens etas addat << adhuc deberes expectare quan-
moribus id est non enim potest tum ? Adhuc maior copia viciorum
dicas ipse Iuvenalis facit questionem dicas hic forsitan hortabatur Iuve-
que sibi posset ab aliquo fieri, sic nalis satiram ut reprehenderet
for<sitan > dicas etc querendo hic omnes, sed ei posset obici : «< unde
in hoc loco erit tibi ingenium quo omnia ista
notare possis ? vel unde erit tibi
tanta libertas ut quicquam velis de
quolibet dicas ? » Hanc ergo objec-
unde est sibi materie id est scientia tionem ponit par materie ut sufficiat
par id est sufficiens, tante materie ad ex < s > equendam materiam
ingenium est naturalis vis aliquid
cito intelligendum. Dictum inge-
nium quasi intus genitum 28. Sine
hoc teste horum potest scribi, sed
quia multi habent scientiam suffi-
cientem reprehendendi non tam
28. Cf. Cicero, De oratore 1. 25. 113 78. Boethius, De consolatione philoso-
« Celeres ingenii motus » ; Apuleius, De phia 2. 8.
platone et eius dogmate 2. 3 ; and John of
Salisbury, Metalogicon 1. 4 ed. G. G. C. Webb
(Oxford, Oxford University Press, 1929).
q. potestatis Cesare, W.
IN SATIRAM 1.148-155 135
audent reprehendere quia non ha- unde priorum quasi diceret << si
bent libertatem. Subiungit unde etiam esset ingenium non quod
illa scilicet libertas prius sed scri- sufficeret ad ex<s >equendum quod
bendi affectas >> Unde libertas priorum
id est quam priores habuerunt
scribendi quodcumque < etc > id
est reprehendendi quecumque velis
non audeo : non quia nullus in cuius non audeo bene tamen posuit
tempore Neronis audebat se pro- simplicitatem pro libertate, quia
fiteri liberum, omnes enim liberos liberi simplices sunt et sine impli-
occidebat catione servitutis.
quid refert diceret aliquis << secure Quid refert posset dicere aliquis
potes reprehendere saltem pau- << scribat Iuvenalis et dicat quod
peres. » Respondetur « de hoc non volet ? saltem pauperes igno-
curo sed divites timeo, » et hic dicit <s >cente ei de maledictis »> ; ad
loquendo, quasi alii sic refert id est hoc ille < sibilat >f ; dicit quid
quis prodest sinu ? Ille pauper refert id est quis prodest, O Iuve-
ignoscat dictis an non, ac si diceret nalis ? An Mutius ille pauper
† << ane >> † Secure potest neglegi Romanus ignoscat etc quod dicit
ira pauperis, sed nihil
ergo ille qui venena tribus patruis qui dedit ergo tribus quandoquidem
id est doctoribus ; scilicet Nero qui non possumus reprehendere nobiles
tres magistros suos occidit et divites sine pena ergo dicebat
a modo quicquid voluerint et
faciant, et hic notat Neronem qui
tres magistrorum suorum veneficiis
peremit. De Seneca sciunt omnes ;
similiter et alios duos perdidit.
Ponit patruis pro magistris quo-
niam Romani iusti tuerant quod
nisi patrui docerant pueros. Nam
si patres eorum docerent nimis eis
indulgent, si autem extranei nimis
asperi essent ; eligerunt ergo pa-
truos ad puerorum eruditionem qui
nec nimium indulgerent nec nimis
essent asperi
fabulis 32 ossa inde se habere, unde Statius : iam sparsa solo turbaverat
ossa 33. Hic dicitur tria capita habere propter tres partes terre, id est
Asiam, Affricam, Europam. Hercules vero dicitur quislibet sapiens dictus
Hercles, hercleas, id est gloriosus in lite, her quia est lis, cleos gloria lite.
Vero id est adversitate probatur sapiens non dificienda. Hercules ergo
Cerberum de inferis trahit sed Cerberus tractat ab Hercule, vomit quia
cognita sapientia mundanus homo omnia temporalia expellit, sed eis que
nascuntur venena nascunt, quia temporalia que ab istis postponuntur aliis
sunt causa mortis et anime. Et nota quod patruus ponitur per magistros,
antiqui enim patruos eligebant doctores filiis suis 34, quia qui sunt super
patruos nimis tenere diligunt nec sustinent pueros vapulari, qui ubi sunt
infra < nimis > t tepide illos diligunt, et curam de eis postponunt. Atque
illic id est de curro suo despiciat nos in hoc notat imprudentiam quia
cum sit pessimus, tum melior esse despiciat et cetera iste ve<hatur >
... bibus tibi 35
licet qui securus et satire tue securus licet commitas id est cre-
das tractui tuo
Hiani et secutus urnam Hilas fuit Hilas puer erat Herculis multum ab
amasius Herculis vel filius secun- eo dilectus 83, et cum iret ille Her-
dum quosdam 36, qui cum iret cum cules cum Iasone propter aureum
Hercule et Iasone et † Th<iphys > + vellus, quadam die misit puerum
propter aureum vellus. In quadam suum Hilam quesitum aquam. Ille
insula querens aquam dulcem cum vero dum iret raptus est a nimphis ;
urna ad puteum in quo cum urna Hercules videns quia non redibat
decidit, unde a nimphis dicitur multum quesivit eum, et hoc est
raptus. Nimpha enim dicitur quasi quod auctor h tangit urnamque se-
limpha mutata 1 in n. Hic Hilas cutus Tangit veritatem rei 84, quia
diu est ab Hercule quesitus et est in rei veritate ille Hilas a nimphis
histeron prosteron, inde conversus raptus non fuit. Sed querens
ordo, prius est enim urnam secutus, aquas invenit puteum, et cum
postea quesitus dimi<t >ereti urnam in puteum
decidit urna. Puer vero volens
retinere inclinavit se post urnam
et in puteum decidit
36. Cf. Servius, In Virgilii Eclogam 4. 34. 83. Cf. Servius, In Virgilii Eclogam 6. 43.
w. irascitum, W. 84. Cf. Mythographus 2. 199.
x. resectet, W. h. actor, P.
i. dimideret, P.
k. vivas, P.
IN SATIRAM 1.163-169 139
rubet auditor pre pudore, et su- auditor id est pre pudore, quia san-
biungit quis inde rubeat guis amicus vere coopturus pudo-
rem vel delictum ; tendit ad exte-
riora
cuius est mens frigida cum qua ille cui frigida mens est id est propter
notat ; mens dicitur frigida crimi- crimina, que audit reprehendi cum¹
nibus quia crimina extingunt ardo- illis laboret. Nota quod dicit fri-
rem caritatis gida quia secessit sanguis qui
calidus est ad exteriora et non est
tantus calor in minoribus quantus
prius erat, absentia sanguinis id
operante
y. qui, W. 1. con, P.
m. dagnant, P.
140 IN SATIRAM 1.170-171
experiar hic dicit Iuvenalis ex per- Experiar verba sunt Iuvenalis res-
sona sui. Quandoquidem pericu- pondentis « quandoquidem consi-
losum est reprehendere vivos, et lium est mihi abstinere a reprehen-
securus mortuos reprehendem, et sione viciorum , ergo loquor de mor-
hoc est ex reprehendendo, que tuis >> Et hoc dicit equipollentum
cri<mina > in illis, id est contra ita experiar quid concedatur in illos
illos, per hos mortuos enim signat. etc Flami< nia > vicus est Rome
Latina alius vicus et in his erant
sepulcre < sic > mortuorum.
< GLOSAE IN IUVENALIS SATIRAM SECUNDAM >
camerata. Est ergo sensus et qui habet imagines Cloanthum est perfec-
tissimus frontis diceret aliquis « nihil est quod dicis ; ipsi adeo simplicem
vultum habent. >> Ad hoc dicit « ne credas fronti eorum : quantum
similes sunt sepulcris dealbatis 88, aliud habentes in corde aliud in fronte. »
quis enim vere non est credendum fronti quia ubique vides simplices
inmundos, obcenis in actu, tristibus in vultu. Castigas hic convertitur
Iuvenalis ad quemdam illorum dicens castigas tu turpia facta aliorum cum
potius reprehendi debeas, et hoc est cum sis notissima fossa fossa est in
quam confluunt inmundicie domus. Vocat igitur illum fossam, id est
immundissimum viciorum receptaculum. Cinos est canis unde cinedos
Socraticos ; vocat reprehensores discipulos Socratis hac similitudine, quia
quemadmodum canis, vel quandoque, acrius mordet reprehensor. hispida
membra vultus et habitus exterior promitunt religionem, sed actus viri
spurcissimi negant nos esse quales similitatis atrocem severum podice levi
id est plano quia non relinqunt ibi pilum. Marisce P sunt quedam
carnicule que nascuntur in mulieribus ex assiduitate patiendi 89, quas dicens
cindi abhor< rit > . podice notat illos de sodomitio vicio rarus sermo hoc
loco ostendit modum exterioris habitus libido voluptas verius ergo
quandoquidem> simulant se religiosos cum non sint ergo verius
Peribonius fuit quidam lecator. Lecator nec ipocrita nescit esse. Vivit ;
subaudi ego imputo < etc > vel quod ita ipse se habet. Dico <« ex fatorum
... r dispone ; continge » Morbum vicium horum id est Peribonii et
similium simplicitas id est quod ipsi nesciunt que faciunt, sed bene putant
agere, est miserabilis his furor ipse quia lecatores furibundi sunt et ita
non est curandum quid agant, quia ipso furore suo veniam merentur sed
peiores isti < qui > s mali sunt ; sed peiores quoque sunt qui sub speciem
religionis a malo opere non quiescunt verbis Herculis id est mentientes
in se Herculis fortitudinem esse ; quia ita demitunt vultum quasi essent
virtuosi invadunt talia qualia nos prediximus agitant clunem id est movent
renes
ego te hic quemdam eorum nomine tangit : Sextum, qui unus erat de
secta Stoicorum qui sepe quemdam Varillum nomine lecatorem corripiebat,
exprob<r >anst ei vicia sua, quem tandem Varillus non valens ulterius
ferre, contra ipsum in hec verba prorumpit : ego te cevere est proprie in
coitu renes movere infamis propter lecacitatem suam vel infamis factus
Sexto ei improbante vicia sua quo deterior te sum ego ; qui clam peius
agis quam ego palam Aethiopem id est nigrum Quis tulerit Gracos verba
sunt auctoris quasi diceret « huius modi secte homines omnia reprehen-
dunt, et ipsi tamen ea que damnant w faciunt. Et quis hoc possit pati ? »
quasi diceret « nemo. >> Et hoc per similem ostendit, quia quis inquit
tulerit Gracos de seditione Graccus fuit quidam nepos magni Scipionis, qui
vice quadam excitavit plebem contra nobiles, et fecit etiam illam sedere
in Aventino monte . Et fuit diu maxima seditio inter plebem et nobiles .
Dicit ergo a<u >ctor * quod si Graci quererentur de aliquo qui seditionem
excitasset in populo, quis hoc posset pati cum ipsi auctores seditionis
extricarent ? Et vocat Gracum et illius complices Gracos. Per hoc itaque
et per alia que inducit, ostendit graviter esse tolerandos illos ipocritas,
vicia da<m >nantes y quibus laborant. Seditio dicitur per antifrasim
quasi sedatio, vel sedatio seorsum icio quis celum non misceat iurando per
celum et terram et mare celo in eodem iuramento. Verres fuit quidam,
et Milo homicida, et quis non misceat ? si Claudius mechus ille accuset
mechos, Catilina Cethegum id est coniurator, quia hii duo coniuratores
patrie fuerunt 91 in tabula Silla expulso Mario vi obtinuit rem publicam>
et imperium Romanum, et proscripsit omnes nobiles 92. Proscribere est
aliquem da<m >nare ², ne amplius in res suas licenciam habeat, et dicitur
«< proscribe » quasi procul ab hereditate scribere. Rome vero solebant
proscripti in tabula scribi 93. Post Sillam vero Pompeius, Crassus, Cesar
obtinuerunt rem p <ublicam> et quemadmodum et Silla proscriptores
fuerunt nobilium. Dicit ergo Iuvenalis quis non misceat etc se tres disci-
puli concubitu pollutus et celo ; dicant in tabulam Sylle id est accusant
Sillam de proscriptione nobilium cum illud fecerunt. In tabulam Sille
dicit quia ut dictum est in tabulam solebant scribi proscripti leges, ergo
in tabulam id est contra tabu<lam > . Bene dicit discipuli quia quasi
edocti a Silla, ad modum eius proscribebant nobiles, vel sub Silla fuerunt
qualis erat Quis scilicet non misceat celum terris si talis adulter dicat in
alteros tales qualis erat. adulter nuper pollutus et concubitu id est digno
de quo fieri tragedia. De Nerone hoc dicit : Nero concubuerat cum sua
sorore 4. Et conceperat illa de ipso, timensque ne videretur pre<g >nans a
veneficio puerum in ventre suo necavit. Et abortivum fecit et mem-
bratim extraxit qui tunc leges leges date fuerunt à Romanis in adulteros,
sed post tempus Neronis postponite et sopite erant, Nerone vocante eas .
Hoc ergo dicit auctor ad aggerationem nequitie eius ut magis damnaret
eum qui cum pessimus adulter esset leges tum in adulteros datas
revocar<e >tc, et contra leges quas instituerat graviter pecabat Veneri
90. Gracci cf. Valerius Maximus , 1. 1 et seq., and Cicero, Brutus, 86 etc.
91. Cf. Sallustius, Catilina 1. 1 seq.
92. Cf. Scholia, p. 19.
93. Cf. Cicero, De divinatione ad M. Brutus 1. 37. 721 , and Sallustius, Bellum Jugurtinum,
esp. 98-100.
94. Scholia, p. 20 ; Pithoeana scholia testificantur Claudium ; scholia (Cornutus, etc.)
Neronem .
x. actor, P.
y. dagnantes, P.
z. dagnare, P.
a. prenans, P.
b. dagnaret, P.
c. revocarat, P.
144 GLOSAE IN IUVENALEM
95. Vulcanus - Guillaume de Conches, In Platonem, (Éd . Jeauneau) , p. 93. also : Fulgentius
Virgiliana continentia (ed . Helm) , p. 105, 5-6.
96. Cf. Scholia, p. 20 ; Isidorus 17. 8. 14.
97. Dioscorides , De materia medica 1. 18 .
d. Neroni', P.
e. in so met pro inserviet, P.
f. dagnabat, P.
g. libre, P.
IN SATIRAM 2.30-58 145
da<m > nabath succubos et paticos 98 numerus id est multitudo quia quod
a multis peccatur inultum est iunctaque umbone per similitudinem loqui-
tur quemadmodum enim incedentes ad bellum, ita sunt iuncti quod
clipeus clipeum tangit. non cito possunt dissolvi, similiter tot erant patici,
et tam spissi, quod nemo poterat eos multitudine defendere Tedia i mere-
trix illa non lambit id est non osculatur lambendo Cluviam illam aliam
meretricem, sed Hispo utroque morbo id est agendi et patiendi non quid
nos agimus causas ita vos vituperatis officia nostra sed nos nequaquam
nostra luctantur vicium quod penitus ponit aufferi mulieribus ; ab eis ideo
removit quod vero non omnino potest eis aufferre , saltem more periti
oratoris diminuit colinfia genus est panis, ad modum virilis membri, quo
utebantur gladiatores ad vires suas a<u>gmentandas k. Ille enim panis
non tam cito digeritur quemadmodum alius ¹ ; pregnantem quia in media
gressus est fusus ad modum mulieris pregnantis levius id est subtilius
Aragne mirabilis operatrix fuit, de qua legitur quod cum Palladis certamen
ingressa est ad probandum que melius operabantur, et victa mutata est in
Araneam, et nota quod Ponelope et Aragne dativus pro ablativis horrida
quale facit illud quale ad istud respicit pregnantem stamine tenui tali
scilicet quale facit pelex Aragne que pelex dicitur quia palladium vidit et
pelices invide sunt horrida quia mutata in Araneam est, que horrorem
mitit residens in pro in cortice ; quia tres sunt in arbore cortices : suber
qui est proximus arbori ; et liber, vel codex, post suberem ad modum
folii 2 ; cortex que exterior est. Aranea, vero ut dicunt, ex fumo et cortice
arboris nascitur. Unde et hic dicitur Aragne residens in codice vel aliter :
< licebat > antiquis habere uxores et concubinas, uxores autem reside-
bant in cathedris, concubine super truncum, et ibi trahebat pensa. Dicit
ergo auctor << vos torquetis fusum pregnantem, enim stamine tali scilicet
quale facit » pelex id est concubina residens in codice id est super
tru<n >cum m vel huius modi vilem sellam. Notum est Adhuc sunt verba
Lauronie, et notat hic quoddam vicium quo laborant patici . Habebant
enim uxores suas et cum illis amasios, et numquam in uxores sed in ama-
sios semper agebant. Sed iccirco uxores habebant ne vicium eorum omni-
bus pateret, dabant multa uxoribus ut eos paterentur. Et quando morie-
bantur, scribebant garciones heredes suos, et hoc vicium notat, et hoc per
quemdam eorum qui Hister dicebatur quem, sicut prediximus fecisse,
commemorat. Dicit ergo notum est Hister iste servum habuerat in quem
agebat, et ideo de servo fecerat eum liberum, et scripsit eum heredem
puelle uxori scilicet sue quam puellam acceperat et in quam numquam
egerat dives erit illa scilicet que poterit pati garcionem mariti in lecto
secum tu nube dicit Lauro <nia > ad quamlibet atque tace quoniam
arcana donant Idri sunt serpentes habitantes tantum modo in aqua quia
idor est aqua. Chelindri vero sunt serpentes habitantes modo in aqua
modo in terra, quia chelin est terra, idor aqua. Et habent rotundam
formam , facti enim ad modum rotunde columne. Chelindre ergo dicit
catenas aureas vel argenteas quas ponunt mulieres circa collum, vel quod-
libet aurum vel argentum seu etiam lapides preciosos habentes formam
chelindroidem³ corvis viciosis et nigris in peccatis columbas simplices et
innocentes.
si vis damnetur pro adulterio suo si vis Carfinia hec solius auctoris
vel tuo dampnetur a iudicio sunt verba ad iudicem quasi diceret
« tu iudex precipis damnare Labul-
lam >>
estuo ille mensis ardet † ... † contra esto etc cum ipsa etiam damnaretur
Isic ait Iuvenalis
Carfinia illa meretrix non sumet Carfinia illa alia meretrix certe ipsa
talem togam id est tam luxuriosum talem non sumet damnata togam
vestimentum , deinde subiungit excu- non tam meretricio utetur habitu
sationem quam post iste preten- sed tu dices mihi Iulius ardet esto
d<it > f sic, sed dices mihi non habens defessionem quia dico
tibi << si aliam vestam non potens
pati pre calore, melius est et
honestius >>
agas nudus turpis turpius est enim ut nudus agas en abitum ironia est,
in hoc vestimento agere quam quasi diceret in hoc habitu non
nudum en habitum Horac <ius > audiet te placitantem et iudicantem
hoc dicit habitum quo populus Romanus [ que] hunc po-
pulum qui modo precessit leges
scripe iura consuetudines crudis re-
centibus pro defensione rei p<ubli-
modo victor et magnus ; argumento ce> populus modo id est paulo ante
superio a minori, hoc vestimentum victor perifrasis est : populi Romani
probat turpe esse in corpore iudici, non moderni sed preteriti et illud
quia etiam testi, qui est inferior, montanum montanum vulgus vocat
esset turpe, et hic est Cretice positis rusticos eo quod in montibus habi-
id est depositis, ac si diceret non tare solent. Rustici autem in festis
audire de vestimento diebus veniunt ad urbem et audiunt
placita cum intersunt consilio sa-
pientium
acer hic ostendit qualis debet & esse acer in vindicta indomitus per pe-
iudex, quondam acer cuniam et magister id est defensor
liberatisque perluces id est per me-
diam vestem luces
dedit hanc subiungit deinde, unde dedit hanc contagio labem et dabit
hoc vicium habuit principium.
principium. impertivit hoc vicium. Scilicet ab
Contagio est infirmitas porcorum alio accepisti et aliis relinques.
que ex quo contingit in uno, cadit in Contagio proprie nomen est morbi
totam gregem. Unde dicitur conta- porcorum et dicitur a contingendo,
gio a contingendo, quia omnis simul quia uno tacto, illo morbo tangun-
tangit, et per hoc quod dicit hanc in tur omnes alii 5. Alio nomine etiam
nudum hoc vitium descendere ab dicitur morbus ille purrigo a purien-
uno, scilicet a Nerone in populum do, quod vulgariter dicitur « gra-
descendit, deinde subiungit sic tum». Dicitur porrigo quia ab uno
porco per totum gregem porrigitur,
unde in versu sequenti leges in
quibusdam libris porrigine in aliis
purrigine
< uvaque livorem etc > quemad- Uvaque quia una ex putredine alte-
modum vicina tacta, id est putre- rius putrefit Fedius quia posset
dinem , et subiungit quare. Diceret iudex pro se vel alius pro illo hac
iste sic vestiri non est malum, ideo defensione uti, quod scilicet num-
subiungit quod sit quia ex hoc ad quam peius incurreret vicium, ita
aliud pervenies. Unum malum ex ipsum pro tali indumenti usu non
alio nascitur, et hoc est < audebis > esse da<m > nandum P. Iccirco
et subiungit quem ordinem ad Iuvenalis hoc aufert ei et dicit
† < aliud > † descendit ; id est de adhuc ad turpius vicium declinare,
uno vitio in aliud transeundo ubi a et hoc est fedius quasi diceret << tali
paucis videntur iudex uteris indumento, sed hic non
pones metam criminibus » nemo
repente probat quod dixerat « vere
fedius ages », quia per successiones
veniunt vicia.
sed more sinistro id est parva sed more sinistro mulieres quando
consuetudine. Apud antiquos festis solebant sacrificare Flore predicto
Flore non adhibebantur mares, sed modo non admitebant viros ad
sole femine. Modo converso more sacrificia . Unde dicit sinistro, id
non femine sed soli mares recipiun- est malo more femine non intrant
tur procul a templo
talia per simile improbat huius talia secreta Balte erant quidam
† < modi > † festa, scilicet per populi et de nocte faciebant que-
inventionem illorum, dicens clama- dam festa ad honorem Proser-
tur voce saculorum dicta intus orgia pine. Et erat ibi in medio eorum
sacrificia, proprie dicuntur festa Ba- sola lucerna, completisque Solle-
chi. Dicitur ab orge quod est colere. mis, extinguebant lucernam et acci-
Maior enim cultura est in vineis piebant < quique > s suum et mu-
quam in aliis, sed hic < ponitur > m tuo se abutebantur. Predictorum
pro quibuslicet festis per sinodo- ergo sacrificia assimula<n >tt Bal-
chem tibicina in templo immo soli torum sacrificiis ; secreta quia de
tibicines Bapte populi ; mollet vo- nocte fiebant illa festa etiam in
cando in Prosperpinam ; sunt po- secreto orgia proprie dicuntur festa
puli Athenienses > n qui, accensa Bachi a Greca « orge », quod est
lucerna in secreto loco, festa Pros- colere 10, quia maiorem culturam
perpine coluerunt. Qua extincta expetunt vinee quam alia. Et hic
unusquisque eo quem tenebat abu- orgia ponit pro quolibet festo spe-
tebatur. Unde dicti sunt Bache, id ciem pro genere, et est sinedoche
est mollens Cochiton id est Proser- Crecopiam Atheniensem quia de
pinam deam, a cochito fluvio Infer- Athenis fuit Proserpina soliti lassare
nali, qui interpretatur luctus. invocando Cochiton Cochitum flu-
vius infernalis et interpretatum
luctus 11 , sed hic ponitur pro Pro-
serpina, et cum sit masculini gene-
ris, iungitur femina
producit dicit non quia inde pro- oblica producit acu hoc dicit non
ductiora sunt, sed quia productiora quia ita sit, sed videtur, quia falli-
apparent, quia quanto aliud est tur visus, sicut et in multis aliis. Si
gracilius, id est termino apparet enim aliquid latum minus, latum
longius videtur esse longius
pingitque id est ornat ; oculi natu- trementes quia proprium est ocu-
raliter sunt pavidi, unde Staci clau- lorum ut sint pavidi, vel trementes
dum dicitur propter luxuriam
vitreo facto vase ad similitudinem priapus vitreum vas est l< o > n-
quod hoc die dicitur << rutuba >» . gum W et rotundum, quod vulgo
Aliud vicium paticorum notat dicitur << retumbo » 13 cum quo po-
tare tempore Iuvenalis mulierum
fuit et non virorum
et per Iunonem mos fuit antiquo- et per Iunonem nota quod antiqui-
rum quod viri iurarent per deos, tus neque viri per deas neque
femine per deas, sed isti effeminati femine per deos iurabant, sed isti
iurabant per deas et per easdem per illos ille per illas 15. Sed modo
servos suos iurare cogebant adeo effeminati et molles erant
per Iunonem per quam iurat suus quod iuramentum mulierum usurpa-
dominus ; aliud muliebre notat in bant, quod notat ministro ; id est
eis quod y dicens iurabat, et eum
< iurante > z cogebat, et secundum
hanc sententiam et < expleta > a
convictio est, in alia vero potest
esse completa et sit ; domini nomi-
nativus casus et subaudiatur ; iurant
ut sic sensus et domini iurant per
Iunonem iurant ministro id est ipsi
cogunt iurare per eandem deam
Actoris Arunci spolium hic est dimi- Auctoris Aurunci spolium in Virgi-
dius versus Vergilii, nimium mor- lio habitur versus iste 17. Legitur
daciter a Iuve<na >li indictus. autem de Auctore isto quod ipse vir
Actor enim Aruncus fuit miles tante fortis, simus fuit, et habuit clipeum
fortitudinis quod eo mortuo solus quem ipso mortuo solus Turnus
Turnus hastam eius vibrare potuit, sustinere potuit. Spolium ergo
unde hic yronice dicit hoc Speculum illius dicit auctor clipeum eum et
spolium Actoris Arunci etc id est est ironia, quod speculum vocat spo-
ablatum est Actor a Arunco, quasi lium Actoris
d<iceret > << non sed effeminato et
patico g<estamen > , » vel quo
<s>peculo t dicitur de Actore
quo <speculo > Otho, tante enim quo se istud quo quidam ad specu-
fuit luxurie quod se in speculo lum quidam ad spolium referunt
arma<tum > w videbat Isti ergo sic legunt quo spolio id est
Digitis et est constancia, scilicet quo clipeo ille Auctor videbat expe-
digitis extendere. riebatur se
novis analibus annales sunt libri in novis quia numquam fuit auditum
quibus sunt scripta facta singulo- aliqui <d > b huius modi
rum annorum quia fastis et nefastis
diebus dicuntur fasti unde Ovidius
Fastorum
speculum fuit sarcina id est causa quod speculum civilis belli id est
civilis Belli inter Othonem et Gal- quod pro speculo inivit Otho Civile
bam ; dices b ne alter eorum vide- Bellum cum Galba
retur extra culpam. Subiungit
dam die quidam de ducibus suis suum fecit regem . Ille vero re-
causa querendi consilii, ad eum gnante sorore, inter mulieres nutri-
intraret, et sic eum intra mulieres tus fuerat et ibi adeo effeminatus
invenisset, eum occidit ... † † ... † scuratus est quod ad modum viri
† ... te dignus conducti ; indoceret se habere nescivit. Sed soror per
facere bona Semiramis ita imitant proceres, quibus non erat vita eius
sacerdotes Cibelis nota, faciebat obtinere regnum .
Eandem die quadam contigit, quod
quidam procerum ingressus est ad
eum et non potuit abscondere † e
se et invenit eum inter mulieres,
muliebribus indutum. Et non iudi-
cans eum dignum imperio, occidit,
et sibi regnum assumsit et hic est
quod auctor eam vocat pharetratem.
et quod non fecit Cleopatra carina Sub Auct <iana > quia sub Actio et
Leucas et Actianum promontoria Leucadio promentoria navali prelio
sunt iuxta que Augustus navali victa fuit 19
prelio contra Anthonium et Cleopa-
tram pugnavit. Quibus devictis ,
Cleopatra apposuit aipides < sic >
mamillis suis et sic mortua est. Ac
si diceret iste << quamvis essent
muliebres non fecerunt quod et isti
imperatores. >>
pudor notat alia vitia quia omnia hic nullus hic reprehendit Romanos,
verba immunda dicunt de immundicia loquenda hic Rome
reverentia mense quia in cena non
fracta voce libidinosa, vel effeminati exibetur alicui reverentia, sed dete-
antistes quasi ante stanis, ut presur riores primum occupant locum
Cibeles est mater deorum que terra Cibeles turpes Cibeles quasi Cube-
est, quia ex terra multi sunt nati qui les, mater deorum, terra dicitur et
in numero deorum reputantur . pingitur turrita propter turres et
Dicitur Cibele quasi cuberes, terra alia edificia que in terra sunt 20.
enim est cubicum corpus et solidius Ipsa vero Rome quoddam templum
ceteris elementis unde turrita pin- habebat, sed eius sacerdotes viciosi
gitur propter turres et edificia 38. erant et inhoneste vivebant, unde
Dicitur quod leones currum illius dicit auctor hic id est Rome est Ci-
trahunt propter imperatores et beles turpis id est hic turpiter
reges qui in terra dominantur. vivunt sacerdotes Cibeles gutturis
38. Guillaume de Conches, In Platonem , 19. Cf. Suetonius, Vita Augusti 17 ; Virgi-
p. 197. lius, Aeneis 8. 707.
20. Cf. Mythographus 3. 2. 3.
e. lemma incertum, W.
e. abscondere, ut vid.
156 GLOSAE IN IUVENALEM
Quando vero dicit illam esse tur- exemplum de gulositate ipsos epis-
pem , non ad ipsam dominam sed copos reprehendit quia ex nimia
ad sacerdotes illius qui immundi gulositate nimia pinguedo procedat
erant referendum est. hic Roma conducendusque yronia est quid
Gutteris exemplum voracitatis, quia tamen apud Troiam erat templum
vix tantum guttur potest reperiri, Cibeles, et erat mos omnes qui ad
unde notat eum gulosum sacrificia eius vocandi erant infra
Frigio more mos enim fuit Troiano- annos castrabantur, unde dicit
rum quod sacerdotes Cibeles men- «< quid expectant sacerdotes eius qui
tulam petr<o >nisf cultris sibi sunt Rome ? » quod non castrantur
abscindebant & carnem virilia
sive hic i ... enuit † quasi diceret sive hic « Cornici » dico sive « tibi-
<< nescio si cornicen fuit aut tibi- cini » quia nescio ; uter erat † ... †
cen », et hoc non fecit occulte quia ipso quod ... rat † 21
cantaverat cornu enim est. recto ere id est tuba quia distat
inter tubam et cornic<en > +
+ ... ... . ... stat est ere dicit
non quia ex ere sit sed quia
capita eius ere t ... † † ... †
signate tabule in quibus scriptum ... † tabule sicut solet fieri in
est matrimon <i >um¹ ut in lega- disponsationibus quia donatio scri-
i. rationi (?) roni sic cod. (The sense 22. Cf. Livius, Ab urbe condita 1. 18-25.
seems to be flee reason ; probably should
be in abl.). g. dixeret, P.
158 GLOSAE IN IUVENALEM
urtica id est urens luxuria tetigit urtica vicium quod pungit cor ne-
Romani scilicet qui [ cui ] sunt potes Remi et Romuli filios
nepotes < medianis > m Remo et
Romulo, tuis filiis dicant
traditur ecce viro pro uxore, diceret traditur ecce ecce urtica que pungit
aliquis « quid curo ignobilis ? » ideo eos quia traditur viro clarus quia
addit posset esse ignobilis et ideo non
tam moleste esse ferendum subdit
clarus genere iterum posset dicere clarus genere sed quia ad hoc pos-
hoc facit paupertate cogente, ideo set deflecti cogente paupertate, et
addit clarus opibus ; ac si diceret ideo non posset tanto vicio ascribi,
<< nobilis et dives est, naturaliter id est addit
unde apparet quod sola luxuria est
in omni, quia cum hec crimina
videas, O Mars »
non quassas quod est signum irati atque opibus nec galeam id est non
ut, pro indignatione non moves ostendis signum in re. Rome erat
terram ad disentionem tuam imago Martis galeam habens in ca-
pite, et in manu cuspidem ; quando
autem faciebant Romani, unde ad
iram Mars provocabatur. Ad si-
gnum ire sue movebatur, et dabat
fragorem galea in capite et cuspide
terram pulsabat patri id est i<m>-
perii i ut eos fluminet < sic > < vade
ergo quandoquidem talia sunt ; et
tu : non ostendit te iratum ergo
vade ac iugeribus Severi Campi id
neglegis propter iterum † ... † et quo est Marcii. Martium campum vocat
modo scis talia et Severum quia ibi desidens, et cum
in utilitate agere solebant officium
cras dixerat virum viro credi ; sed
posset aliquis ab eo querere quo
modo hoc sciret ? Ad hoc dicit se
nec multos adhibet a paucis hoc hoc audisse a quodam rustico, qui
multum sciri. retulit illud cuidam vicino suo ipso
sed partum retinere quia partu audiente, et ponit verba rustici col-
facere stabilem coniungunt intus loquentis officium inquit ille in
masculum et femininam Melius hic valle Quirini qui locus est iuxta
esse mas quod natura nequit illis Romam que causa officii verba alte-
pareant, hoc esse † ... † melius quam rus rustici quid queris verba nar-
si concipiunt. rantis, nubit nubere proprie mulie-
liceat modo vivere ista que faciunt rum est liceat modo verba sunt
m. medianibus, W. i. iperii, P.
n. partum, P, partu, Iuv. k. fluminet, ut vid.
160 GLOSAE IN IUVENALEM
sed melius nil indulget iuris id est sed melius ipsi, quod vellent parere
potestatis natur<e > q in corpore, sed melius quia natura hoc eis negat
<< animis » id est iuxta animas et animis voluptatibus iuris quia non
voluntatem earum. Noluit natura ius ut potestatem habent a natura
quod parearent, quia natura instituit ut possunt secundum ipsam operari
quod femina que pregnans est nisi in corpore
fuerit mari carnaliter copulata vive-
re non possit, nam fragilitatem
ipsius oportet ad calorem maris
cohitu provocare. Hec glosa dubia
est ; vel oportet homines mori qui
conceperunt quondam contra natu-
ram . piscide lide hoc est sortale- et illis turgida tangit quiddam quod
gium r mulierum, quod quoniam solebant mulieres facere ut concipe-
steriles sunt ponunt araneam in rent. Accipiebant enim araneam, et
pixide, diversis aromatibus condi- poneba<n >t¹ etiam in pixide cum
tam, quam habunt seg ... dum. † unguento, et habebant pixidem illam
Coheunt ut concipiant, sed hoc non in coitu, ut hoc modo conciperent.
posset valere succubis. Pixes Grece, Sed dicit Iuvenalis quod hoc viris
buxus est quia Latine, unde pixis nubentibus non prodest Lide id est
vas est factum de < buxo > s, quo araneam. Agragne dicta est Lide
mulieres ponunt sua ung<u >entat, quia de Lidia fuit, et quia a Pallade
et illis non prodest in aragneam mutata est. Hinc po-
prebere palmas Lupercus dicitur nitur pro Aragnea prodest etc Pan
Pan. Ille deus quasi arcens lupos deus pecudum, Lupercus dicitur
et sic vocatur illius sacerdos, dicens quasi arcens † <pecud >es † m vel
<< agilis » quia saltando faciebat festa per antefrasim parcens lupis. Sed
Panis. Steriles vero mulieres ad Lupercus < non est > † " nomen
hunc vementes porrigebant palmas, Panos sed sacerdotis illius ; sacer-
vicit hic notat Neronem de eodem vicit etc in hoc loco reprehendit
vitio, cum enim cepit quendam nobi- Iuvenalis Neronem quo cum in gla
lem de genere Grecorum, fecit eum diatura soli ignobiles et † < dam-
currere in gladiat <u>ra▾ in qua nati > + O pugnare debent quemdam
soli dampnati currebant. Hoc fecit leccatorem suum contra n<obi-
ut corpus eius libere aspiceret, id lem > † Romanum ad gladiaturam
est velocitatem et vires notaret. Et coegerat ut videret mot <um > eius,
hic fuscina instrumentum est gla- et placeret ei super illo. Vel secun-
diatoris, enim gladiator deferebat dum alios ad hoc cogerat eum ideo
fuscinam ad repellandum, retia ad in gladiatura quod non erat consue-
impediendum, gladium ad † <vin- tum . Et ita nobiles magis sub
cen >dum † w pedibus haberet sed quaconque de
tunicati quia in tunica pugnabant causa hoc fecerat, vicium erat, et
monstrum quod vir vi maius est illo hoc tangit in hoc loco fuscina ins-
trumentum gladiatoris
lustravitque fuga per hoc quod dicit
ipsum fugisse ostendit eum peiorem
partem assumpsisse quia in gladia-
tura unus precedebat, alter seque-
batur, sed precedens peiorem habet
partem. Sed quia Grecus ille igno-
bilis posset esse, et ideo non esset
molestum ferendum ; ostendit eum
nobilem, dicens Capitolinis genero-
sior qui nobilissimi fuerant Romani
et Fabiis illis aliis Pauli minoribus
due familie nobilissime erant Rome
quarum quedam dicebantur Pauli
minores et, quod a per singula nar-
rem, etiam generosior t ... †
esse aliquos diceret aliquis 39 << non- esse aliquos manes ostendit in hoc
ne qui patrem faciunt credere esse loco Iuvenalis Romanos ad tantam
penas in Inferis ? » Respondetur molem viciorum devenisse ut non
<< quia nec etiam pueri. » G ... Legi- crederent infernum esse, nec se pro
tur in fabulis quod senex Coron malefactis in Inferno puniendos .
quadam <subti >lity et fragili < Ostendit > r contum , perticam
navicula anima<s > Ꮓ mortuorum Carontis, qua < cumbam > s suam
ad inferos tranportabat. Cuius hec traducit
est veritas : Coron est tempus
quasi cronorum quod interpretatur
tempus, unde senex et filius
† p ... lidemi † qui interpretatur mul-
ta sapientia 40. Dicitur quia in seni-
bus auget sapientia et a antiquis
prudentia. Caron igitur animas
transportat quia tempus animas in
alias ultra hanc vitam ducit et in
quid Curius ille optimus et ambo quid sentit id est credit verum esse
Scipiade avus et nepos et manes Curius ille probus homo et ambo
Camilli illius optimi qui ex aratro Scipiade avunculus et nepos legio
est translatus et factus est consul Cremere legio scilicet a Hannibale,
apud Tremeram devicta
a. a, scripsi. t. subfura, P.
b. modos, W.
c. i. e. deserebant.
d. incertula sic vid.
e. tetigerebat, W.
f. sulphuru, W.
164 GLOSAE IN IUVENALEM
illic traducimur omnes enim ad illic heu dixerat quotiens hinc talis,
mortem properamus, non omnes sic id est bona umbra venit ad malos.
ad inferos trahimur et vita nostra Ad hoc diceret aliquis << descen-
est tam brevis duntne bone umbre ad inferos ? »
Ad hoc respondetur « etiam omnes,
et cum omnes illuc traducituri, quid
prodest nobis tot et tanta fecisse ?
et tot subiugasse populos ? » Et
Iuverne illius fluvii qui est in ulti- hoc est arma quidem ultra Iuverne
mis partibus mundi et ultra Orcadas civitas est ... † per mare modo id
illas insulas, modo id est nuper est noviter cautas et Orcadas pro-
captas a nobis ; in parte Britannie prium nomen loci et minima conten-
que continet Galliam et vicinas tos nocte Britannos non per totum
insulas, non habetur nox nisi brevis annum sed circa festum Beati
circa festum Beati Johannis, neque Johannis quia fit obliquitate hemis-
dies circa Natale <m > g. Nos has perii, et cum sol ex hac parte eis
gentes devicimus sed tamen illis occidit sine mora ex alia parte eis
deteriores sumus, et hoc est sed que oritur, vel minima quia parvo se
nunc nos h victores et hoc est quos pene reficit. sed que nunc populi
vicimus, ut nubat vir cum viro et ita nos alios vincimus et tamen
quamvis dicam victos hic bene peiores sunt victores victis sed
facere, tamen a modo facient quia tamen quamvis extremos dicam
hic discent a nobis quod ostendit liberos a viciis, tamen quidam eorum
in uno Armenio scilicet ex eo, quod hic inter nos conver-
Zalaces qui eo missus esset obses santur, viciosi efficiuntur et hoc
Romam, ab uno tribuno Romano- probat per quemdam Zelacem Arme-
rum est corruptus, et hoc est tamen nium qui tribunum possederat
ephebis iuvenibus, et ita ad illud mollior sese exphebis extraneis
officium habilior sese indulsisse ut ardet eius amore
iuxta voluntatem eo abutitur
g. natale, W.
h. hos pro nos (?).
i. ronptu, ut vid.
k. Armenes, W.
IN SATIRAM 2.158-170 165
licet obses pro pace servanda ab vere hi fiunt hic, scilicet subster-
Armenis hic etc nunc vituperat nuntur, nam si pueri aliquantulum
aperte imperator<em>1 Rome di- in hac urbe morentur statim leca-
cens hic, id est Rome, fiunt homines tores efficiuntur Et hoc est
immo sodomice et subiungit quo-
modo nam si mora longior com- nam si mora mitentur ab ipsis ama-
paratus pro posituro indulsit pueris, toribus paticis ; bracce et cetera
id est pueri diu morantur in in urbe puerilia dona que enerva<n >t▾ vel
non umquam derit amator id est mitentur id est dimituntur ab ipsis
corrumptum. Subiungit quomodo pueris bracce ut paratiores sint ad
corrumpantur, scilicet mutando mu- ponendum et dimituntur etiam
nere frena flagellum quia talibus omnia gestamina virorum ut puelle
delectantur pueri. Quidam legant sint consimiles et eneva < n >t w ges-
<< mittentur » pro dimitantur, ista tamina virum, ... cultelli frena sic
que ad viros pertinent, quia sodo- Artaxata loca Armenie referunt Ro-
mite cogunt suos succobos virilia manorum pretexatos id est nobiles.
dimittere et muliebra accipere, et Yronice dicit pretexatos quasi dice-
sic pueri corrupti a nostris , pretex- ret hic alienigenis exuncti conver-
tatos, id est Romanos. Pretexta satione provenit, quod cum viciosi
enim genus est vestimenti quo ute- non sint, apud nos efficiuntur.
bantur soli Romani;
Axtaxata ad illum locum Armenie,
per quem omnia loca extranea et
peregrina intelligit.
1. imperator, W. v. enervat, P.
w. enervat, P.
x. perhaps alienigenis is here being used
as a genitive singular with exuncti.
< GLOSAE IN IUVENALIS SATIRAM TERTIAM >
25. Usque ab Satira Tertia ad Satiram Sextam (finem) ms. P solum Glosas Wilelmi
testificatur.
26. Cicero, De amicitia 19. 67.
y. confumsus, P.
z. sibillave urbe, lectio incerta.
a. commendatum, P.
IN SATIRAM 3.1-14 167
literam observantes nullum opus servile faciunt. Opus vero dicunt servile
opus esse, preter orationibus instare, et pueris mammas prebere, et come-
dere. Et huius modi die vero Perasceve, quod ante sabatum proximum
est, coqunt ea que accepturi sunt in sabato. Antiquitus vero Iudei in
Perasceve escas addunt ad focum ut usque in crastinum calorem suum
conservarent et feno involuebant, et in cophino reponebant. Et inde est
quod hic legis cofinum fenumque suppellex modo vero habant foveas
subterraneas in quibus conservant cibos calidos usque in sabbatum omnis
enim probatio est a maiori, quod locantur sacri fontes et delubra ; quia
etiam alia quibus minus precium comparatur omnis arbor omnis locus
in quo solebant esse arbores populo Romano pendere id est solvere
mendicat adquirit precium eiectis Camenis id est poetis, vel poetarum
musis que dicuntur Camene quasi cane ne, id est canentes amene. Poete
enim in silvis habitare et studere solebant, et ubi habitatio est poetarum
ibi dicitur poetarum musa esse dico, quia musarum alie sunt poetice, alie
philosophice. In libro quod Bo<etius > De consolatione dicit : ite sirenes
usque in exitum dulces increpans musas poeticas, et relinquire hunc meis
musis curandum 28. dissimiles veris non naturales scilicet sed artificiales.
Vocatque veras naturales speluncas dicat loca fontium canales, quas ipsi
Romani fecerant marmoreas et ex superfluitate divitiarum. Sed illud
artificium Romanorum improbat Iuvenalis, subdens < quanto > f pres-
tancius thophus secundum quosdam est lapis minutissimus qui subest
aquis. Secundum alios terra dura et alba que similiter subest aquis, sed
sive hoc, sive illud sit. Thophum < sic > violabant marmora que eis
superponita erant Ingenuum id est naturale hic tunc Umbricius facta
digressione, ad intentionem descendit Iuvenalis et verba Umbricii, disces-
sus sui causis enarratis, ponit emolumentum proprie est remuneratio mole
que datur custodi molendini. Sed hoc pro qualibet remuneratione ponitur
et est sensum emolumentum id est retributiones ubi Dedalus alas fabula
de Dedalo satis nobis notista & est, quo modo scilicet Minos clausum eum
et filium Icarum tenuit in carcere, et quomodo au<x >ilioh alarum cum
filio auffugit, et decidit filius in mare et ipse usque ad Cumas volavit, et
ibi pennas deposuit. Dicit ergo propositum est illuc ubi Dedalus etc.
dum nova ostendit tempus discessioni congruum, quia adhuc se sustinere
potest et nunc primum incipit canescere dum superest Lachesi Tres
dicuntur esse sorores apud inferos, que humanam vitam dispensant.
Prima est Cloto, secunda Lachesis, tertia Atropos. Prima banilat colum,
secunda extrahit filum, tertia occat, id est rumpit filum. De his habet
fabula, quod quamdiu Lachesis a suo non cessat officio, sed habet quod
torqueat, tam diu vita hominis durat. Postquam vero Atropos suum
exercet officium statim vita hominis finem habet. In rei veritate tres
iste sorores humane vite ordinem exprimunt. Unde et nomina figure
congruunt : Cloto enim evocatio, Lacesis sors, Atropos sine conversione
29. Secana - the Seine River ; Histoire littéraire de France, 30. 573.
30. C. Sallustius Crispus , Bellum Iugurtinum .
170 GLOSAE IN IUVENALEM
eius transiret. Tantumdem ergo est quod dicit hasta ac si diceret >
quibus est facile serv <u >si fieri ; fiebant autem quidam Rome servi ut
hoc modo ditarentur quondam hi cornices hii scilicet tales qui predicta
conducunt Rome et inde ditati sunt quondam erant Cornices officium
quod vile est et municipales id est munus capientis, et est compositum
municipales a munere et capiendo gladiatura vocat harenam municipalem
quia inde quod pugnabant munera accipiebant ; per hoc erga quod dicit
eos comites harene municipalis notat eos fuisse ignobiles, quia in gladia-
tura soli ignobiles pugnare solebant noteque bucce quia precones fuerant,
vel garrulitate nocuerant, et illi qui tales erant modo ditati sunt apud
Romam et nunc edunt id est donant munera verso pollice id est quam
brevi spacio vertes pollicem. Occidunt quemlibet vulgus id est populariter,
id est coram populi inde reversi ab occisione alicuius de vulgo conducunt
foricas mercatoria sunt in quibus merces venduntur, que quando in bona
parte civitatis sunt multo locantur. Talia faciunt isti et quid non facerent,
hec omnia ? cum sint tales locari quia hic est ludus Fortune : modo
extollere modo deprimere, unde hec [ eguis ] verba in Boethius De conso-
latione legis : hunc continuum ludum ludimus, rotam volubili orbe
rotamus ; infima summis, summa infimis, mutare gaudemus 31.
nescio poscere motus astrorum id est nescio me fingere divinatorem, est
enim divinatio quedam in astris funus promittere patris quidam leccatores
erant Rome qui ut placerunt pueris ad aliquid extorque<n > dum ab eis,
dicebant alicui eorum « † ba ... † quam fortunatus es, pater enim tuus infra
mensem morietur. Et obtinebis eius hereditatem » sed hic iste Unbricius
dicit se nescire ranarum viscera Modus divinationis alius a predicto, vel
sit modus veneficii sed quicquid illud sit, id sibi aufert, notans tamen illud
esse in Romanis, sicut et alia omnia que sibi aufert mittit quantam ad
nummum mandat quantam ad verba fur aliene uxoris atque ideo quia nec
scio nec possum nec volo predicta facere comes nulli corpus extincte dextre
id est tamquam si exterior esset dextra mea et ego inutilis et nullius precii
qui nunc diligitur Rome nisi conscius sed quia bonorum posset conscius,
subdit et cui fervens . Verri per Verrem accipe omnem furem, quia vero
posset Iuvenalis Umbricio dicere se bene esse tacendorum conscium, et ita
apud Romam diligi et ditari tunc ab illo cuius peccati conscius esset, et ab
aliis qui ipso mediante aliquid inpetrare vellent. Iccirco ab hoc eum
dissuadet Umbricius his verbis non sit tibi tanti harena. ut careas
sompno quo equidem careres si aliquis nequicie Romanorum conscius
esset, quia peccati alterius conscius est ; ipse gaudet se ab eo timeri et
semper cogitat quo modo ab eo possit extorquere, et numquam sine cura
est Tagus fluvius est habens harenas aureas, et dicitur opacus vel quia
tinguntur ripe eius arboribus , vel propter aureas harenas que visum
obscurant. Vel propter cupiditatem auri que omnes excecat, aurum
quodque volvitur quia fert secum Tagus inpetu suo harenas suas in mare
et sumas premia vel ab illo cuius criminis erit conscius, vel ab his qui de
k. adiuve, P.
1. aquirite, ut vid., pro Quirine, Iuv.
m. qui, P.
172 GLOSAE IN IUVENALEM
vig<i >lavits, unde in Lucano huc Anthee cades 33. angustam id est gra-
cilem sonat cantat ut ille Iudei hec eadem antipophoram, que posset fieri,
ponit, quasi diceret illud idem licet nobis sed illis creditur nobis, autem
non nec mirum quod sciunt representare humanum gestum, et hoc est
an melior comedus ad quem pertinet representare gestus sustinet repre-
sentando Tayda pro<prium > nomen meretricis pro apelativo ponitum agit
representat Dorida id est ancillam et pro< prium > nomen cultam id est
nudam mulier bene dixit quia comedus melius non representat, quia ibi
proprie representat quia videtur ille loqui cuius gestum exprimit ; et hoc
est mulier etc persona representans ut dicas vacua vel a virilibus vel a
struma plana quemadmodum in muliere ventriculum ventum, a pectore
usque ad umbilicum est ; ventriculus ab unbilico ad inguen ; et dicas
distantia separata nec tamen sic continua : quamvis modo delectantur in
adulatoribus non tamen delectarentur in aliis antiquis, quia erant Latini
et hoc est nec tamen ubi apud eos Hemo proprium nomen vel Hemo pro-
nuntiatione vocis, unde premium; et dicitur Hemum mi<rabilem >, nec
mirum si creditur illis quia tota natio etc Andro duplex est vestis non
sumus ergo quandoquidem ille creditur nobis, autem non sumere id est
representare nocte dieque id est quotiens vivit a facie id est ante faciem
strulla id est servus aurei divitis levis inbrevis ante pudicus id est ante-
quam ille corruptor intraret resupinat investigat si qui ibi possit invenire
ocultum , unde timeatur et quantum etc gignasia adverbialiter posuit.
Gignus dicitur nudus, gignas gignadis lucta inter nudos, gigniteum ubi
nudi iacent, inde gignasia vocat scolas Stoicarum ubi nudi studebant
abolle sapientie, abolla enim vestis est philosophica Stoicus Eliodorum
signat occidit non gladio, sed de laceratione et hic vult sequens litteram
delato<r > et quia posset dici quod esset inimicus, subdit amicus ett
iterum quia posset dici quod erat iuvenis et indiscretus senex discipu-
lumque ripa per descriptionem ostendit unde natus de Grecia. Nota est
fabula. Pegasus divinus equus de sanguine Gorgonis natus fuit, qui
percu<t > it terram pede, et inde fons emanavit musis consecratus. Pro-
tegenes aliquis comparabilis huic leccatori qui non partitur id est qui
numquam alicui revelat secreta que novit ut solus timeatur vel qui non
id est qui nihil impartit amico et hoc ex vicio gentis sue stillat ad naturam
veneno respicit facilem ad credendum numquam minor quasi diceret nullum
da<m >num putat minus, quam amitere amicum. Iactura dicitur a
iacio iacis, et est da<m >num w nautarum, quando te<m >pestate coguntur
res suas in mare proicere officium id, est quod meritum < officii > y
blandiar id est parcam vobis pauperibus cum pretor reprehendit divites
Romanos quia cum paupers ali<qui > summo mane consurgerent ad salu-
tamen alibi se invenisse tenui id est gracili nam sic bene dixit furcam
quia hoc modo obstat labentibus domibus vel aliter obstat labentibus id
est nobis exire volentibus et cum texit id est cemento obduxit vilicus quia
ista Rome timentur quo vivendum etc quia Rome Eucalegon proprium
nomen pro appelativo posuit, et est urbana † po ... † poscit ad extingendum
ignem frivola supellectilia et dicuntur frivolum quasi fere valens obolum
iam tertia a tertia mansione. Rome enim erant domus bicamerate, trica-
merate nam si hoc probat respiciens ad naturam ignis, cuius est semper
in altum tendere tegula a tegendo lectus hic ostendit quod domus equaliter
conburentur sed non equaliter restituuntur ; quia si domus pauperis
ardet numquam reintegratur, si vero divitis in melius reparatur. Et
adducit Codrum in exemplo pauperis, Asturium in exemplo divitis, et hoc
est lectus etc Procula id est uxore urceoli vascula sunt ornamentum abaci
mense marmoree. Abacus est ut Cornutus refert, mensa geometricalis
in qua super glaucum pulverem, virge geometricales gladio depinguntur
cantharus vas vimineum Chiron proprium nomen servi vel Chiro id est
imago Chironis que erat ibi depicta marmore id est mensa marmorea opici
id est corrosovi < sic > . Ops, opis terra est que consumit omnia inde
opicus corrosivus hospitio thalamo tecto aliqua parva domo si magna ita
est de paupere sed si domus divitis combusta est in melius restituitur
et hoc est si magna etc mater id est Roma sit horrida id est ista vel mater
id est aliqua matrona, id est nigra veste vidue vadimonia casus marmora
statuas marmoreas vel columnas aliquid vasa nuda sunt scelatura candida
argentea, Euphranoris et Polycliti optimi auri fabri fuerunt hic alius orfeta
Fecassiani populi sunt culture deorum intenti, forulos id est cistas mediam
id est dimidium sapientie sue, id est librorum suorum, vel dimidiam ima-
ginem Minerve auree Persicus proprium nomen idem qui et arturus vel
Persicus id est dives nam Perse divissimus, unde Horatius : Persicos odi
puer appara< tus > 35. Iovi id est laudatissimi orborum id est carentium
heredum et merito suspectus cum de tot et tanta recipiat si potes nota
quod quidam tantum propter ludos Rome morabantur, et non alia causa
et ideo dicit si potes circensibus. Circenses vocat ludos quasi circum
enses, et ubi fiebant ludi ex altera parte < harenis > e ex altera enses, ut
utrobique periculum ignavie perimmerent Sore nomen loci adverbialiter
positum Fusci † ... † nomen loci Frusinone similiter et nota quia nomina
locorum prime vel secunde declinationis per ablatum quanti quanto precio
tenebras id est tenebrosam domum sed hic id est in predictis locis brevis
non multus profundus reste quia aquam manu poteris haurire plantas
holerum vel arborum facili sine labore bidens, bidens enim est instrumen-
tum rusticorum ferreum a duobus dentibus sic dictis bidens id est avis
bidens, enim quasi biens dicitur duarum annorum quia tunc erat avis apta
ad sacrificandum Pictagoreis id est discipulis Pitagore, nota quia sentencia
erat Pitagore quod anime transibant de uno corpore in aliud unde ab omni
carne et legumine abstinebat, et herbas comedebant epulum hoc epulum in
singulari dicitur in plurali hec epule est id est valet lacerte id est orti, nam
lacerte in ortis habundant vel lacerte id est servi et sit proprium nomen
vel lacerte id est tanto terre, quanto potuit lacerto mensurari plurimus
alia causa cur discedat quia Rome non licet pauperi dormire ; tum
< propter > < nuntios > < et > < quadrigis > f, tum propter aurigas
clamitantes vigilando id est propter nimias vigilias ipsum id est indigestus
quia dormiendo melius excoquit quam vigilando herens solutus, enim
adherere non possit namque et cetera meritoria dicuntur taberne, vel
quaelibet loca in quibus mercimonia conquirentur magnis id est haben-
tibus magnas opes Druso nomen est cuiusdam somnolenti vitulisque mari-
nis id est phoscis; sompnolenti sunt pisces qui ubi in tempestate exci-
tantur et, ut dicunt, mare eos eicit, et in litore a rusticis inveniuntur dor-
mientes Mandre proprium nomen post appelativum Mandra enim auriga
erat superbus, qui stans in curru magno clamore transeuntes pauperes
conviciari solebat, eo quod transire non posset si vocat adhuc est de verbis
Umbricii causas sue discessionis exponentis officium puplicum vehetur
nam in curru erit ; pauperes vero pedites incedent Libuna Liburni populi
sunt velocissimi, et hic pro vehiculo propter agilitatem obiter id est
interim et sunt due dictiones, id est ad tollendum itineris fastidium
dormiet bene dico dormiet namque pono ante licet scribat vel dormiat;
tamen ante unda multitudo populi prior id est precedens item aliud in
convers <o >, quia populus etc lignum id est ligneum baculum metretam
metreta posset dici quidlibet duas mensuras continens ; metre enim
mensura, inde metreta fere quod lagena magna id est contenta tunc enim
maior videtur clavus id est calcar ; nonne vides ? et respicit ad illud quod
dixerat. Si vocat officium puplum, et tangit eorum consuetudinem , quia
de lucro sportule in loco capacissimo grande vicium preparabant, et ibi
conveniebant fumo id est frequen<ta >tione vel fumo propter multitu-
dinem ferculorum culina id est aparatus culine Corbule proprium
n<omen> servi gravissima honera ferentis servulus per hoc reprehendit
avariciam Romanorum, qui uno servulo erant contenti sarte id est sarcite,
quod pauperum est sarcio enim sarcis sarcivi dicitur sarcitum tu<nica >
unde sarcicus ta tu coruscat coruscando et vibrando nutatur Sarraco
genus est vehiculi quo vehuntur honera gravissima nam si vere miratur
« nam si » etc Ligustica Ligures populi sunt apud quos columpne mar-
moree sunt inmanissime montem id est ponderis magnitudinem instar
montis quid superest post casum et ruinam illius ponderis, quasi diceret
<< nihil, ossa necdum membra » more anime quasi diceret quemadmodum
anima non videtur, ita nec pervolare << mos > corporis domus quasi
diceret ita pauper mole ponderis atritus moritur sed domus id est familia
secura sed non cavens a periculo sonat id est tumultuatur striglibus.
Sincopatem posuit pro strigilibus ; antiquitus habebant aureas vel argen-
teas strigiles quibus carnem prurientem scalpebant unctis iam scilicet
ungebant enim se in conviviis ut ad cibum recipiendum laxiores essent
componit preparat lintea manu tergia guto id est pixide pleno plena ibi
f. <propter > < nuntios > <et> < quadrigis > , protasse nuntibus quadrigis, P.
g. tergia, ut vid.
12
178 GLOSAE IN IUVENALEM
h. dixerit, P.
i. ante me, ink splotch ; lectio incerta.
k. ante proseuca, ink splotch.
1. Prelibus, P.
IN SATIRAM 3.264-322 179
est aliqui crudeliter agere, sed in hoc loco pro homicida ponitur armato
quotiens in Pontina palude et in insula que Gallinaria dicitur, eo quod
mitat in Gallias ; latrones ibi inhabitabant et viatores dispoliabant. Ad
hec loca servanda missi sunt armati, et latrones nocte confluxerunt, et in
nocte spoliabant pauperes et interficiebant ad vivaria pisces subaudit qua
fornace vere multi sunt latrones Rome ; quia multe fiunt catene ad eos
ligandos modus quantitas timeas id est timere possis vomer marra sarcula
a sario saris quod est < agrestibus > † m extirpare felices continuo,
quandoquidem tot catene et tot carceres modo Rome fuerunt, que anti-
quitus non oportebat fieri ergo dicas felicia. uno carcere id est Tulliano
quam Tullius fecit vel uno quia pauci erant nocentes his alias quasi
diceret multas tibi ostendi causas quare discederem a Roma ; adhuc
plures possem adiungere sed unde etc ; inclinat pro inclinatur mulio
custos muli innuit signum facit Aquino nam Iuvenalis Aquinas erat
properantem volente refici id est recreari que evoca Elvinam Cererem
nomen dee pro nomine ville ubi colitur Eluinam ab eleno eleusis, sic dictus
propter fontana Dianam similiter nomen < dee > n pro nomine ville ni
pudet magis sapientem a minus sapiente adiuvari, caligatus caligis
indutus.
hec sunt leviora fecisset idem sub iudice id est da<m >naretur , ille enim
sub iudice cadit quem iudicium deprehendit namquod quasi diceret « est-
ne ita viciosus » , est utique nam quod, Titio Seiioque istis honestis quid
agas id est quid dicas, scilicet de sequentibus, quia superfluus et gulosus
dira ingluvie da<m >nata V▾ crimine id est criminosa mu < l > lum w hic eum
de superfluitate reprehendit mullum nomen piscis Crispinum prudentiam
artificis Crispini qui piscem emit, ut tali munere divitis orbi hereditatem
mereretur, deest si abstulit admite ; ad se tulit ceram testamentum quia,
ante inventus esset usus parcamini in cera scribebatur precipuam id est
capacem est ratio quasi diceret ratio captande hereditatis laudabilis est,
sed hec est ulterior id est deterior si pro quia magne diviti antro † ... †
specularibus fenestris nihil tale quasi diceret nihil non expectes, ut
aliquid tale de alio audias. Multa preter piscem, Apicius Apicius quidam
fuit qui vivendo luxuriose totum patrimonium † d<ila >pidavit † deinde
transtulit se culine et ibi quedam de condituris scripsit miser quia sua
consumpsit frugi ad frugem et ad utilitatem natus, respectu Crispini hoc
tu graviter invehitur auctor, in eum dicens hoc tu faciebas, subaudit
furtim quod est piscator papyro vinco patria Egiptia, quasi diceret cum tu
esses piscator, solebas tanti vendere pisces sed squame id est piscis
potuit fortasse vere non vendebas pisces tanti quia tu ipse non eras tanti,
vel aliter dementia est quod tanti piscem emeris quia piscatorem minoris
habere poteris provincia regio est sed maiores sed agros vendit minoris
precii qualis tunc quandoquidem Crispinus piscem tanti emit, quid igitur
de imperatore sperandum est ? induperatorem pro imperatorem et est
epenthe, contraria sincope cum scurra Crispinus purpura indutus
magni Palati ructaret post saturitatem tot sex id est piscem emptum tot
sexterciis scilicet partem non magnam sed exiguam et sumptam de
margine id est fine quando minora fercula apponuntur cene ubi minus ▾
comeditur non prandium et etiam modice iam princeps de piscatore, Nero
enim constituit eum principem Arabie siluros pisci olim viles sunt muni-
cipes unde capiebant munera fracta de merce non enim tantum dabatur
quantum poscebat incipe Clio volens auctor vicia Neronis reprehendere,
que magna et incredebilia erant. Cum difficile sit illa referre, invocat
musam suam iuxta illud Horacii, nec deus intersit etc dicens hic licet
considere id est circa propositum vicium aliquantulum immorari non est
cantandum quasi res ficta sit cum semianimum modo incipit semianium
debilitatum Neronis tirannide laceraret bene dixit qui regere debebat,
potius lacerabat Flavius id est non calvus ultimus quia ut Suetonius dicit,
progenies Cesarum in Nerone defecit 37, quia tante fuit nequitie quod
nemo sui generis post ipsum ad imperium delatus est decidit id est in
rete cecidit spatium magnitudo rumbi piscis Adriani non quia captus esset
z. ursupatem, P.
a. intrente, P. pro introitu.
b. hororum, P.
IN SATIRAM 4.40-98 183
c. agretis, P.
d. celerebrime, ut vid., P.
e. ce, P pro Crispi.
f. ci, P, pro si.
g. solititium, P.
h. Ibid.
i. haberentur, P.
184 GLOSAE IN IUVENALEM
k. pereperit, P.
IN SATIRAM 4.98-154 185
1. saciabili, P.
m. datur, P.
IN SATIRAM 5.1-59 187
neque enim tunc ex toto aparent illo tempore id est de media nocte
sarraca plaustra frigida propter noctem frigidam vel quia sunt in septen-
trione Boote stella est vicina plaustro pigri quia non vadet ad occasum
circumagunt id est vertunt se qualis cena quasi diceret quamvis est rara
cena illa, tamen est vilis vinum subaudit, aponitur tibi vinum te subaudit
Coribanta insanum. Coribantes enim populi sunt qui inebriati ad iurgia
surgunt, et dicuntur coribantes quasi coroboantes proludunt id est prolu-
dium fit per iurgia sed mox id est demum tu saucius ab aliis torques
contra alios et ab aliis vulneraris et hoc est deterges vulnera sanguine
infecta Saguntina id est mo <s > n Saguntinorum ; populi sunt qui ad prelia
surgunt in conviviis lagona vase vinario ipse quasi diceret tibi datur vile
vinum, at ipse bibit optimum et hoc est diffusum id est vindemiatum ;
<< capillato»» et sit proprium nomen consulis vel capillato id est eo tempore
quo Nero est capillatus, quod postea factus est calvus bellis socialibus id
est civilibus cardiaco morbido : cardian Grece ; cor Lat <inum >, inde
cardia, cordis pulsus, et cardiacus qui hoc patitur cras bibet tangit eos de
diversitate poculorum Albanis ubi crescunt bona vina Setinis nomen loci
patriam id est locum titulum nomen senectus senectus ; solebant anti-
quitus notare et locum et tempus in doliis fuligine nigredine teste amfore
Trasea et Helvidius optimi potatores fuerunt Brutorum Brutus et Cassius
Iulium Cesarem interfecerant, quam diem aniversarium honorifice Romani
celebrant Brutorum plurale posuit pro singulari Cassi syncope est ipse
dicens capaces magnas crustas gemmas, nam crusta ; † te ... † gemmarum
est crustum ti<bi > panis Eliadum Eliades sorores Pherontis fuerunt que
secundum quosdam in alnos mutate fuerunt ; secundum quosdam in popu-
los berullo lapides preciosos inequales propter celaturas fialas vasa
argentea accutos ne aliqui surripiat vel datur verba sunt ministri datur
vel cipho vel mihi qui te observ<at > ° quia preclara illi laudatur iaspis
in poculo ut multi faciunt, subaudit a digitis ab anulo tale quales id est
Eneas, quem preposuit Dido Iarbe zelotipo zelotipus dum ille quidem
alterius forme habet suspicionem vel decus ; forma habitur suspicio tu
Beneventani quasi diceret huius modi pocula habebit , dicens siccabis tu
id est hauries calicem id est cifum sutoris si vatimii P Beneventani cum
loco nasorum id est angulorum poscentem sulpura id est poscentem reli-
gari vitro id est quemadmodum ruptum vitrum religari expetit fumo
su<l >furis si stomachus ostenderat diversitatem vini in poculis ; ecce
diversitatem aque Geticis niger cursor in terram cursu ossea dura Mauri
† ... † a Latine via est ubi mortui sepeliebantur clivose monticulose flos Asie
quasi diceret ita turpis ministrabit tibi sed ante ipsum stabit ; subaudit
flos Asie etc paratus emptus Tulli et Anci reges Romani fuerunt et ne
quid plus dicerem ?; turpius est maiore quam fuerunt omnia frivola id
est omnis supelex frivola, fere obolum volentia, respectu tanti precii
getulum nigrum Ganymedum p<roprium > n<omen > pro Appollo posuit
n. mox, P.
o. observa, P.
p. vatimii, sic cod.
q. post Mauri illegibile.
188 GLOSAE IN IUVENALEM
r. descum, ut vid.
s. copos, P.
t. pisa, P.
v. post utpote illegibile.
IN SATIRAM 5.60-132 189
falsum est quod dicit. Respondetur immo verum est quia dum Auster
cessat posset ingredi. Continuo, bene dixit de Siculo gurgite nam dum etc
continet afflatu Vos mulus domino fertur seduos etc congnata si brevis in
longitudine, Tiburi cum ciburi inventus ; glacie et maculis glacie alibus
maculis una incola torrente inundantem subit, enim gloacas † scrip ... †
subteraneum meatum Subure vicus est Rome ipsi ponit se Iuvenalis in
numero huius modi scurrarum, dicens ita nos tractat dicens ille et ego
velim etc loqui subaudit ipsi Virroni facilem placidam nemo quasi eo
invento dicit o Virro nemo petit a te mihi talia que etc modicis a Seneca,
magister fuit Neronis, bonus dapsilis namque bene dico, largiri solebant
namque quam modo habebatur antiquitus titulis nobilibus et fascibus
dignitatibus civiliter id est more civis modico sumpto face pro fac esto
anadiplosis est quando versus incipit ab eadem silliba qua terminatur
precedens dives tibi id est multa inpendens pauper amicis id est saltem
parum impendens ut multi faciunt, subaudit anseris diversitatem notat
in altilibus altilis id est domestica avis, et dicuntur altilia quasi altalia
quia manu aluntur par magnitudine flavi Meleagri Meleagrum optimus
fuit venator, frater Tidei, qui aprum in Caledoniam missum a Diana inter-
fecit roden peribuntur w, condientur ita dico si ver tunc erit nam in vere
nascuntur, et precipue quando tonat et hoc est tonitrua maiores propter
apposita tubera optata vere et optata nam Alidius gulosus ille inquit Lida
terra est ubi habundant frument<a> X habe tibi id est reserva et disiunge
et ab aratro dum tantum modo mittas tubera structorem quasi diceret
huius modi igdignationes patris et ut omnimodam indignationem habeas
spectes id est spectare potens structorem cocqum saltantem gesticulantem
chironomonta cum manus moventem ; Chiros enim manus, nomos movens,
inde chironomon manus movens volanti propter nimiam agilitatem dictata
imperata magistri domini vel dictamina magistri id est principalis , cocqui
nec minimo bene dici dictata quia refert id est distat quo gestu quo modo
duceris posset ille dicere << inde fortassis aliqui surripit ? ; » ad hoc
respondetur si temptaveris hiscere id est os aperire ; volens aliquis dicere
duceris extra has planta id est per plantam Cacus Cacus iste vaccas
Herculis furatus est, quem devictum Hercules per pedem ab antro,
retraxit, tria nomina id est tres litteras in nomine, scilicet ut dicaris fur ;
vel id est ut dicaris fur, homicida, adulter vel si temptaveris loqui tam-
quam nobilis ; loqui tamquam nobiles sint, quorum est in conviviis loqui
quando alia indignatio propinat id est poculum porrigit aut quando sumit
quod qui numquam quis vestrum alia tanta indignatio temerarius pre
sumptuosum perditus a sensu regi domino plurima vere non dicet quia
plurima et cetera lana id est cappa et dicitur lana a leniendo pertusa
pertusata quadringenta ecce in tanta vilitate haberis quia pauperes, si vero
dives fueris in maximo honoris eris, et hoc est si quis deus cuius est dare
divicias aut par diis id est aliquis potens donaret quadringenta nota quod
quadringenta sine adiungto positum ; nomen est ponderis nobis ignoti,
cum adiuncto nomen numeri ; ille dico melior fatis id est faciens te
y. balandientis, ut vid.
z. exce, P.
a. ad, P.
b. fluerint, P.
c. ardor corr. ad odor, P.
IN SATIRAM 5.133-173 191
tolerandus et vere quis enim id est miser et pauper bis potuit enim illum
ferre semel quia incognitum Etruscum aurum in Etruria apendebant collo
nobilium puerorum auream et argenteam bullam, vel cuiuslibet metalli, et
hoc est Etruscum vel nodus corrigie signum id est insigne de paupere de
paupere corrigie spes ita nos tractat « sed scio quare sustineatis quia spes
etc quia hoc putatis dicentes » ecce dabit nobis semesum dimidium de
clunibus de posterioribus minor altilis id est Galbina minor ansere vel
minor minoratus inde et propterea tacetis parati intacto pane quia putatis
post paratum panem carnem vobis dari intacto dum carnem expectatis
et stricto ne quis surripiat vobis ille sapit in hoc stultus es quia sic putas
sed ille sapit id est sapiens est qui utitur id est tractat omnia ferre videns
Iuvenalis qui non posset eum a proposito retrahere, concedit ex indigna-
tione dicens quia non ius desistere, et potes tot et tanta sustinere ergo
debes etc et adhuc peiora patieris et hoc est prebebis epulis id est colafi-
zandum rasus id est collo raso ; tu dico dignus his epulis et cetera.
< GLOSAE IN IUVENALIS SATIRAM SEXTAM >
Credo Hic incipit secundus liber in quo nullam facit distinctionem quippe
cum hanc continuam materiam reprehendit, itaque plurima vicia mulierum.
Et hoc facit ex persona cuiusdam amici sui Postumi Ursidii Lentuli, qui,
cum chatamitus esset, volebat uxorem ducere et quod peius erat
cast <us > d. Cum tunc tempore scilicet nulla casta posset inveniri nam
tantum in tempore Saturni pudicicia regnabat, et ab hoc puncto incipit,
dicens credo etc rege regnante visa diu id est : diu est quod non fuit visa
vel diu visa sub Saturno cum frigida tempus determinat quo regnavit
pudicicia frigida naturaliter communi umbra id est communi habitatione
ignem culinam larem thalamum montana habitans in montibus thorus
proprie dicitur lectus de herbis tortis factus silvestrem utpote factum de
frondibus culmo stamine vicinarum domesticarum Cinthia proprium
nomen cuiusdam matrone adultere vel Cynthia Diana que la<t > mium e
Endimianem amavit nec tibi uxorem Catuli designat cui amasius suus
passerem domesticum dedit † < ut > , † f quo extincto adeo flevit ut ceca
fieret ; vel passerem vocat amicum propter nimiam frequentiam cohitus ;
bene dixi non similis sed ferens id est talis que ferret potanda surgenda
infantibus etc magnis horridior incultior ructante glandem unde tunc
vivebant quippe non est mirum si tantum tunc regnavit pudicicia quippe
id est quia etc orbe novo noviter condito rupto robore fabulam tangit,
primo tempore homines domibus carentes nocte adveniente in truncis
arborum latitabant, unde in mane exeuntes dicebantur nasci de robore
compositique luto respicit ad fabulam ; Prometheus fecit < quasdam > 8
imagines de luto nullo dixi pudicitiam regnasse sub Saturno et forsitis ¹ et
sub love fuerunt multa vestigia nondum Grecis adtende quod per illud
iuramus quod carius habemus, Greci autem causa adulationis iurabant
per capita dominorum suorum, et hoc est nondum timeret non pro
pecunia sed pro caulibus ac pomis et aperto id est tamen omnis homo
viveret aperto id est incustidito i pallatim dixi quod sub Iove fuerunt
d. castam, P.
e. lamium, P.
f. ut illegibile in P.
g. quedam, P.
h. forfitis, ut vid.
i. incustitudo, conieci.
IN SATIRAM 6.1-47 193
aliqua vestigia, sed deinde consequentum astrea id est iusticia, filia Astre
gigantis que quia favet diis in gigantomachia, inter astra est locata hac
comite id est pudicitia sorores nam iste due virtutes invicem sunt con-
cordes antiquum quia in tempore Iovis cepit mechia ergo † g ... anti † est
lectum. lectus est proprie coniugatorum cubile concubinarum fulcri id est
lecti a fulciendo sacri coniugalis genium genius dicitur a < gignendo > k
unde et lectus genialis quia ibi < gignitur > 1¹ omne aliud preter adulterium
convenium tamen quamvis in tempore Saturni tantum fuerunt, fuerunt
caste et aliqua casta modo reperiri non potest tamen et pactum amicorum
propter uxorem adducendam et pactum sed inde † ... † sponsalia scilicet in
nuptiis nostra tempestate id est in nostro tempore ubi nulla casta est
pecteris quia ornabant se in die nuptiarum magistro optimo pignus anulum
quasi diceret eam sub t ... † certe quasi diceret « aliam nolebas ducere
uxorem ; modo vis et hoc est certe sanus eras sed modo non uxorem
invehitur in eum dicens O Postume ducis etc dic qua Thesiphone quia vis
ducere uxorem, ergo insanus es ; et hoc ponit sub interrogatione, dicens
dic etc ferre quasi diceret « modo liber es, sed uxorem vis ducere que
tibi imperet m sed melius est ut te supendas, » et hoc est ferre etc dominam
mulierem imperiosam salvis tot restibus id est cum fenestre habens quibus
te suspendere possis fenestre unde te precipites caligantes nam de alto
facit oculos caligare Emilius potis unde in Tiberim precipiteris exitus id est
finis Pusio apelativum nomen pueri, unde pusillus parcas lateri id est quod
parcus sis invenire vis id est valuit habe id est labores in agendo, nam
cum laboramus graviter avelamus sed placet quasi diceret « tu cum catha-
mitus uxorem tamen queris, sed scio quare facies quia vis legem Iuliam
adimplere » et est ironia et more satirici de secunda persona se transfert
ad tertiam tollere id est nutrire heredem filium, ille dico tunc cariturus etc
nota quod heredi pete, aves et huius modi mitebant † hered<ibus > † n
carentibus mullorum iubis id est mullis iubatis ; pisces sunt macello locus
est ubi carnes macerantur captatore id est ubi venduntur talia, quibus
hereditates capiuntur quid fieri quasi diceret uxorem queris cum mechus
sis, ergo quid non putes etc et subiungit unde inferat cum dicit si mecho-
rum capistro metafora est ab equo ducta, quemadmodum enim eq<u >us
capistro ligatur et homo dominio mulieris, quasi capistro tenetur cista
nam iste consueverat cum Thimele uxore Latini ; ipsa vere sepe abscon-
derat eum in cista, iterum iste Latinus consueverat cum uxore Neronis
Messalina, propter quod postea periit, unde dicit perituri. quid quod
uxorem querit, cum mechus sit, et castam quod gravit<as > est quia non
potuit reperiri, et hoc est quid quod etc O medici quasi diceret insanus est,
physici dicunt quia vena est in medio capite que si superhabundet sanguine,
dicitur homo insanire medici in medio capite vel moribus id est nimio
sanguine habundante delicias hominis conclamatio est auctoris quasi
diceret deliciosum hominem qui castam querit Tarpeium quasi diceret
k. gingnendo, P.
1. gingnitur, P.
m. imperet ut vid.
n. heredibus, ink splotch.
13
194 IN SATIRAM 6.48-75
adora deos si castam inveneris Tarpeium limen ubi erat templum Iovis
Pauce adeo Bene dicit adora, nam adorandum est si inveneris adeo pauce
sunt, subaudit vitas quas non contingebant, nec caste timeat pater oscula
scilicet ne osculentur ab adulteris vel timeat fugiat, nam in legibus erat
si aliqua puella faceret incestum privaretur oscula patris, et quia ius
ducere uxorem ergo necte postibus coronam nam in nuptiis coronabantur
postes corymbos corinbus proprie est racemus hedere unus posset aliquis
dicere << licet dicas nullam inveniri castam tamen potest nam unus etc
ocius respondetur obiectioni, uno oculo quam uno viro. Magna Alia obiectio
licet in urbe non possit reperiri, potest tamen in rure, et hoc est magna etc
vivat respondetur obiectioni quasi diceret fac ut vivat Gabiis apud civita-
tem illam in argro in villa, vivat fidenis item nomen civitatis, cedo pro
recedo agello paterno id est totam hereditatem meam tibi dimito quis
tamen tu dicis in rure posse inveniri sed tamen quis hoc afirmat stupri
esse actum adeo senuerunt id est defecerunt Iuppiter et Mars id est adul-
teri, ponit eos pro quibuslibet quia notissimi fuerunt adulteri porticibus
quasi diceret quandoquidem tales sunt mulieres ergo ne id est an monstra-
tur invenitur a te porticibus ubi conveniunt tuo voto id est desiderio ut
eam ducas spectacula id est teatra in totis cuneis id est in tuo agmene
ames possis amare securus a rivali excerpere id est eligere chironomon
quasi diceret ocius inde poteris eligere gesticulatricem vel adulteram
quam castam, et hoc est chironomon indeclinabiliter posuit Ledam Leda
mater Helene mecha fuit notissima ; ponit eam pro qualibet Tuscia pro-
prium nomen mulieris vel Tuscia id est aliqua de Tuscia vesice id est libi-
dini Bacillo illa mima molli lascivo Apulo proprium nomen vel de Apulia
gannit id est delirat et ad coitum provocat ; gannire proprie vulpium est
sicut in amplexu id est tamquam esset inter amplexum Timele proprium
nomen pro apelativo subitum id est subito veniens miserabile quia mise-
riam facit longum quia diu expectavit tunc rustica que prius erat rustica
discit amare ast alie ita quedam faciunt mulieres ast alie etc recondita id
est recitata post ludos finitos fora cansarum ° sonant per clamorem vacuo
a populo et postquam Megalesia id est ludi illi nobilissimi cessant, subau-
dit.
Megale civitas in Grecia ubi inventi sunt huius modi ludi, inde ad Troiam
translata a Troia Romam, que sunt Megalesia, scilicet longe a plebeis
id est aliud ignobilium, tunc in quam ille Tristes etc id est larvam tirsum
gestamen lecatoris ; tirus proprie est ramus cum frondibus avulsus subli-
gar id est fasciam que subligabant virilia ne solum essent ad coitum, nam
vox ad coitum debilitatur Acci proprium nomen comedi Urbicus ille
comedus risum mulierum exodio cantilena Atelilane illius comedie gestibus
quos representat Autones illius persone in comedia ducte hunc comedum
Helia quamvis pauper his aliis solvitur ; recingitur fibula subligar ac
magno precio sunt alie que vetent cantare dando premium, qui enim can-
tabant a coitu abstinebant vel assidue coeundo Grisogonum illum minum
Hispulla proprium nomen an expectas huius modi homines amantur sed
sapientes.
o. cansarum, ut vid.
SOURCES CONSULTED
Hunt, Richard W. << The Introductions to the ' Artes ' in the Twelfth Cen-
tury. >> In Studia medievalia in honorem ... R. J. Martin. Bruges,
Éditions « De Tempel », 1948.
Salernitan medicine and science : 84-85. philosophic and scientific ideas : 84-
Sallust : 84. 85, 86.
Sanford, Eva M. : 37, 42. William of Conches. Attr. Compendium
Satire ; characteristics : 51-52 ; general philosophiae : 22.
considerations : 53 ; theory of satire : William of Conches. De philosophia
66-67. Mundi 30-32, 49, 78-79.
Scholia in Iuvenalem vetustiora : 29, William of Conches : Dragmaticon :
38, 40. 25-26, 49, 75, 79.
Seneca : 84. William of Conches. Glosae in Boe-
Silverstein, Theodore : 14, 61. tium : 26, 33-34, 49, 81-82.
Southern, Richard W.: 76, 77. William of Conches. Glosae in Iuvena-
lem accessus : 28 ; Paris, manus-
Terence : 84. cript : 23-24 ; relationship and inter-
Theophilus 84. action of the Glosses with the
Thierry of Chartres : 83-84. Satires : 66-68, 69-74 ; relationship of
Triplex lectio : 12, 67-68. the manuscripts and their texts : 22-
Trivet, Nicholas : 83. 23, 25, 28-37 ; sources : 36-37, Walters
manuscripts : 18-23.
William of Conches. Glosae in Macro-
Virgil : 84. bium 49, 65, 82.
William of Conches. Glosae in Priscia-
Wessner, Paul : 38. num : 49.
Wetherbee, Winthrop : 61 , 82. William of Conches. Glosae super Plato-
William of Champeaux : 77, 83. nem : 80-81.
William of Conches : 28 , 36-37, 49, 52- William of Conches. Moralium dogma
62, 63, 67, 75-86 ; critical theory and philosophorum : 79-80.
method : 50, 52-62, 64-66 ; sources of William of St. Thierry : 76, 79, 83 .
INDEX AUCTORUM
A WILELMO DE CONCHIS LAUDATORUM
Augustinus Episcopus, Beatus : 109, 120. Novum Testamentum : Matt.: 108 , 123,
142 ; II Cor.: 97 ; Ad Phil. : 101.
Bernardus Silvestris : 93.
Boethius 134, 168, 170. Ovidius : 113, 120, 149, 153.
Cornutus glossator : 98, 175, 176. Plato 92, 133.
Priscianus : 180, 184.
Dioscorides : 144.
Diomedes : 90. Sallustius : 169.
Scholia in Iuvenalem vetustiora : 93,
Fulgentius : 137, 145. 94, 102, 113, 116, 135, 143, 147, 152.
Servius 175.
Horatius : 108, 176. Statius 137.
Suetonius 181 .
Ieronimus Episcopus, Beatus : 184.
Isidorus Hispalensis : 94, 97, 98, 112, Terentius : 149.
113, 121 , 148, 150. Tullius Cicero : 124, 166.
Lucanus 90, 99, 173. Vetus Testamentum : Exodus : 102 ;
Leviticus : 167.
Macrobius 91. Virgilius 93, 94, 95, 152.
Maximianus : 150.
Mythographus primus : 100. Wilelmus de Conchis : 97, 99, 100, 124,
Mythographus tertius : 137. 133, 145, 155.
IMPRIMERIE A. BONTEMPS
LIMOGES (FRANCE)
Dépôt légal : 4e trimestre 1980
7477
155F82 013 PB
2 7102
UNIVERSITY OF MICHIGAN