Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
https://books.google.com
RD
FO
UNIVER LIB
AN
SITY RAR
ST
1969
GLOSAE SUPER PLATONEM
OUVRAGES DU MÊME AUTEUR
GUILLAUME DE CONCHES
TEXTE CRITIQUE
PAR
Édouard JEAUNEAU
PARIS
LIBRAIRIE PHILOSOPHIQUE J. VRIN
6, Place de la Sorbonne, Vo
1965
27471
Dans les lignes qui suivent, nous nous efforcerons de répondre succincte-
ment à ces diverses questions.
1. Deinde reversus in me et metiens vires meas, bona preceptorum meorum gratia, con-
sulto me ad gramaticum de Conchis transtuli ipsumque triennio docentem audivi. Interim
legi plura, nec me umquam penitebit temporis eius. » (op . cit . , II, 10, éd. Cl. WEBB, p. 79-
80 ; éd . MIGNE, P.L. 199 , 868 A- B. )
2. Voir à ce sujet T. GREGORY, Anima mundi..., p. 1-3 , où l'on trouvera aussi la biblio-
graphie concernant cette question.
3. T. GREGORY, op. cit . , p. 7, n. 5.
4. Dragmaticon, éd. G. GRATAROLUS, Strasbourg, 1567, p. 210.
5. Monumenta Germaniae historica - Scriptores, t. XXIII , p. 842. +
6. M. GRABMANN, Handschriftliche Forschungen und Mitteilungen zum Schrifttum des Wil-
helm von Conches und zu Bearbeitungen seiner naturwissenschaftlichen Werke dans Sitzungs-
berichte der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-historische Abteilung,
Munich, 1935, Heft 10.
7. La Philosophia a d'abord été publiée sous le nom de Guillaume de Hirschau : Philo-
sophicarum et astronomicarum institutionum Guilielmi Hirsaugiensis, olim abbatis, Libri tres,
Bâle, H. Petri, 1531. Elle a été ensuite éditée parmi les œuvres d'Honorius Augustodu-
nensis [D. Honorii Augustodunensis presbyteri libri septem..., Bâle, 1544] et parmi celles de
Bède le Vénérable [Opera Bedae venerabilis presbyteri, t. II (Bâle, 1563), 311-343 : ПIepi
didáźɛwv sive elementorum philosophiae libri quatuor]. Ces deux dernières éditions ont abouti
dans la Patrologie latine de Migne, la première en P.L. 172 , 39-102 , la seconde en P.L. 90 C
1127-1178 . Le répertoire le plus complet des manuscrits de la Philosophia et du Dragma-
ticon a été dressé par A. VERNET, Un remaniement de la ' Philosophia ' de Guillaume de
Conches, dans Scriptorium I, 2 ( 1947), p. 243-259. M. A. Vernet a bien voulu nous dire
que de nouvelles recherches lui ont permis de compléter et de préciser sur plusieurs 3
points les listes de manuscrits publiées dans Scriptorium.
8. Le Dragmaticon a été publié à Strasbourg en 1567 sous le titre suivant : Dialogus
de substantiis physicis, ante annos ducentos confectus a Vuilhelmo Aneponymo philosopho... i
industria Guilielmi Grataroli medici quasi ab interitu vindicati ... Argentorati excudebat losias
Rihelius MDLXVII, Pour la liste des manuscrits, on devra consulter l'article de M. A. Ver-
net (Un remaniement ….. ) cité à la note précédente. Mme Clotilde Picard- Parra a consa-
cré au Dragmaticon de pénétrantes études : Cl . PARRA, Guillaume de Conches et le Drag-
maticon philosophiae », dans Ecole Nationale des Chartes – Positions des thèses ( 1943 ) , p. 175-
181 ; Une utilisation des « Quaestiones Naturales » de Sénèque au milieu du XIIe siècle, dans
ŒUVRES DE GUILLAUME DE CONCHES II
Revue du moyen âge latin V (1949) , p. 115-126. On verra aussi l'édition du prologue du
livre VI du Dragmaticon dans A. WILMART, Analecta Reginensia, Città del Vaticano, 1933,
p. 263-265.
1. Ed. MIGNE, P.L. 171 , 1003-1056 ; éd. J. HOLMBERG, Das Moralium dogma philosopho-
rum des Guillaume de Conches, Uppsala, 1929. Cf. R.A. GAUTHIER , Les deux recensions du
Moralium Dogma philosophorum » , dans Revue du Moyen Age latin, t. IX ( 1953) , p. 171-
260 ; Un prologue inédit au « Moralium Dogma philosophorum » , ibid . , t. XI ( 1955) , p. 51-58 ;
PH. DELHAYE, Gauthier de Châtillon est- il l'auteur du Moralium « dogma » ? [ Analecta Mediae-
valia Namurcensia, III], Namur-Lille s.d. (1953 ) : J.R. WILLIAMS, The quest for the author
of the Moralium dogma philosophorum » (1931-1956), dans Speculum, t. XXXII (1957),
P. 736-747.
2. Metalogicon I, 24, éd. Cl. WEBB, p. 53 , 19 - p. 58 , 16 ; éd . MIGNE, P.L. 199, 853 C-
856 C. Ce chapitre du Metalogicon est intitulé : De usu legendi et prelegendi et consuetu-
dine Bernardi Carnotensis et sequacium eius. Il est du plus haut intérêt, car il nous révèle
en quelle estime était tenue à Chartres la lectio. Jean de Salisbury, paraphrasant le psaume
II, 12 n'hésite pas à écrire : « Qui ergo ad philosophiam aspirat apprehendat lectionem...
nequando irascatur Dominus (Ed. Cl. WEBB, p. 53, 21-23 ). La philosophie tout entière
s'apprend par la pratique de la lectio : ibid. , p. 54, 25- p. 55, 7. Jean de Salisbury dit en-
core Excute Virgilium aut Lucanum, et ibi cuiuscunque philosophie professor sis, eius-
dem invenies condituram. Ergo pro capacitate discentis aut docentis industria et diligen-
tia, constat fructus prelectionis auctorum . Sequebatur hunc morem Bernardus Carnoten-
sis... (ibid., p. 55, 7-11 ) . Le futur évêque de Chartres ajoute que Guillaume de Conches
a hérité, sur ce point, de la méthode et de l'esprit de Bernard de Chartres (ibid. , p. 57,
23-27).
3. Dans la présente édition des Gloses sur le Timée, les renvois à la Philosophia se trou-
vent dans les chapitres suivants : I (note d) , LXIV (n. a) , LXVI (n. b) , LXXXVII (n. c
et d), XCVIII (n. c) , CIV (n. b), CLXXVI (n. a) .
4. P.L. 172, 47 A.
5. " Ea que ad philosophorum lectionem qui hodie leguntur in scholis pertinent expe-
diam, cetera de illis pretermittam. → (Dragmaticon, éd. G. GRATAROLUS, p. 83.) Cf. ibid.,
P. 5, 224, 235.
12 INTRODUCTION
1. E. JEAUNEAU, Deux rédactions des gloses de Guillaume de Conches sur Priscien, dans
Recherches de Théologie ancienne et médiévale XXVII ( 1960) , p . 212-247.
2. La liste des manuscrits des Gloses sur Boèce a été dressée par P. CoOURCELLE, Etude
critique sur les commentaires de la Consolation de Boèce dans Archives d'histoire doctrinale
et littéraire du moyen âge XII (1939) p. 78 et p. 129-131 . Quelques fragments de ces gloses
ont été publiés par Ch. Jourdain dans Notices et extraits des manuscrits de la bibliothèque
impériale XX, 2 (Paris 1862) , p. 40-82 , et par J.-M. PARENT, La doctrine de la création
dans l'école de Chartres, Paris- Ottawa, 1938, p. 124-136 . Mme J. Moraux-Hatinguais a
promis une édition des gloses de Guillaume de Conches sur Boèce cf. Association Guillaume
Budé, Congrès de Tours et Poitiers, Actes du Congrès, Paris 1954, p. 286, n. 2. Une autre
édition est annoncée dans Mediaeval and Renaissance Studies , III (1954 ) , p. 1 , n. 2.
3. Les gloses sur Macrobe sont contenues dans les manuscrits suivants : Bamberg, Bibl.
Nat. Class. 40, f. 6-26, Berne, Bibl . mun. 266, f. 1-14 v, Copenhague, Bibl . Royale, Gl Kgl.
S. 1910. 4º, f. 2 v- 127 v, Munich, Bibl. Nat . Clm. 14.557, f. 100-150 v, Vatican, Palat
Lat. 953, f. 79-123 . Vatican, Urbin. Lat. 1140, f. 2-153 v. Nous avons abordé la question
des gloses sur Macrobe dans les deux articles suivants : Gloses de Guillaume de Conches
sur Macrobe. Note sur les manuscrits, dans Archives d'histoire doctrinale et littéraire du moyen
age XXVII (1960) , p. 17-28 ; Macrobe, source du platonisme chartrain, dans Studi medievali,
3 serie I, I ( 1960), p. 3-24.
4. Les Gloses sur Juvénal, contenues dans le ms. Baltimore Walters Art Gallery 448,
f. 1-5 v, ont été en partie publiées par Eva M. SANFORD dans Catalogus translationum et
commentariorum, éd . P.-O. KRISTELLER, I (Washington, 1960) , p. 192-195.
5. Dans ses Gloses sur Boèce ( Consolation, livre V, prose 4), Guillaume de Conches écrit
à propos des différentes sortes de divination : « Quid vero sit unaqueque diceremus nisi
ab hoc opere remotum esset. Sed iterum taceamus quia super Martianum hoc exponemus. »
(Ms. Troyes, Bibl. mun . 1101 , f. 17 vb) . Sur la fortune de Martianus Capella au moyen âge,
voir C. LEONARDI, Nota introduttiva per una indagine sulla fortuna di Marziano Capella
nel Medioevo, dans Bulletino dell ' Istituto storico italiano per il Medio Evo e Archivio Mura-
toriano LXVII ( 1955) , p. 265-288 ; I codici di Marziano Capella, dans Aevum XXXIII
(1959), p. 443-489, XXXIV (1960), p. 1-99 et 411-524.
6. Glosulas igitur nostras de ortographia quas in iuventute semiplenas scripsimus, in
nostra senectute corrigere agressi sumus. » (Gloses sur Priscien (2 ° rédaction) éd . E. JEAU-
NEAU dans Recherches de théol , anc. et méd. XXVII ( 1960), p. 243).
ŒUVRES DE GUILLAUME DE CONCHES 13
A. EUVRES DE LA JEUNESSE :
COGE
- Gloses sur la Consolation de Boèce
- Gloses sur le Commentaire de Macrobe [2]
« Philosophia » [3]
- Gloses sur les Institutions de Priscien (Première rédaction) [4]
B. EUVRES DE LA MATURITÉ :
2
Gloses sur le Timée de Platon [5]
- « Dragmaticon » [6]
C. EUVRES DE LA VIEILLESSE :
— Gloses sur les Institutions de Priscien (Deuxième rédaction) •
[7]
1. Chap. I (note d) LXIV (n . a) , LXVI (n . b), LXXXVII (n. c et d), XCVIII (n. c),
CIV (n. b), CLXXVI (n . a) .
2. Gloses sur le Timée, ch. X (n. b et c) . Les mêmes définitions de Gloses et de Com-
mentaire se retrouvent dans les Gloses sur Priscien [Ms. Florence, Laurent. San Marco 310,
f. 2 r (a-b) et Ms. Paris, B.N. Lat. 15.130, f. 2 r (a-b)] et dans les Gloses sur Macrobe [Mss.
Vatic. Palat. Lat. 953 , f. 79 vb ; Bamberg, Staatsbilbl. Class. 40, f. 6 rh ; Bern. 266, f. 1 rb ;
Copenhague, Bibl. Royale, Gl. Kgl, S. 1910, 4º, f. 4 r ; Munich, Clm. 14.557, f. 102 r ; Va-
tic. Urbin. Lat. 1140. f 4 r]. Nous avons signalé l'importance de ces définitions dans les
études suivantes : Glane chartraine dans un manuscrit de Rouen , dans Mémoires de la So-
ciété archéologique d'Eure- et-Loir XXI, p. 17-30 et Deux rédactions..., cit. p. 223-226.
GLOSES SUR LE TIMÉE 17
en écrivant ses Gloses sur le Timée. Mais il prétend bien éviter le double
travers dans lequel sont tombés trop de glossateurs : un bavardage su-
perflu quand le texte à commenter est facile (in levibus superflui) , l'obscu-
rité quand le texte à expliquer est difficile (in gravibus vero obscurrissimi
vel nonnulli reperiuntur)¹.
Guillaume suit pas à pas la lettre du dialogue platonicien. Sa manière
de procéder est toujours la même. On peut facilement y discerner trois
temps. Le plus souvent, notre glossateur annonce d'abord le morceau de
texte qu'il s'apprête à commenter, en mettant en exergue les premiers
mots dudit morceau. Ainsi, au début du chapitre LVIII , s'apprêtant à
commenter la page 31b du Timée, il met en exergue les deux mots : « Et
quia ». Dans un PREMIER TEMPS, il expose de façon systématique le contenu
doctrinal du passage en question, en y joignant les différentes notions
qu'il juge utiles à une bonne intelligence du texte. Dans l'exemple que
nous avons choisi - chapitres LVIII-LX des Gloses sur le Timée - il
emprunte à Constantin l'Africain la définition du terme « élément ». Le
DEUXIÈME TEMPS est constitué par une formule de transition dans laquelle
Guillaume résume ce qui a été dit et annonce ce qui reste à dire. Cette
formule de transition commence en général par le mot Continuatio ' et
se termine par les mots ' Et hoc est ' lesquels introduisent directement
le texte à commenter². Dans l'exemple que nous avons choisi , la formule
de transition se trouve au début du chapitre LX. Enfin, le TROISIÈME
TEMPS consiste dans l'explication littérale du texte, phrase par phrase
et parfois mot par mot. Tel est le canevas constant des gloses de Guillaume
de Conches. Si la trame, ici ou là, en est moins apparente, elle n'en demeure
pas moins réelle, et l'on retrouvera aisément, sous le tissu des gloses, les
fils directeurs qu'on vient de distinguer.
Les Gloses sur le Timée touchent aux questions et aux problèmes les
plus divers, d'une manière assez déroutante pour un lecteur moderne.
Une telle façon de faire n'a pourtant rien que de normal si on la replace
dans les perspectives qui étaient celles de l'auteur et de son temps. D'une
part, en effet, Guillaume pense que, dans le Timée, Platon a traité de pro-
blèmes qui concernent, non pas une branche, mais toutes les branches
du savoir philosophique. Le Timée intéresse à la fois la philosophie pra-
tique (ou éthique) et la philosophie spéculative dont les trois parties sont
la théologie, les mathématiques et la physique . Quiconque, par consé-
quent, entreprend de commenter le dialogue platonicien, doit se faire
tour à tour moraliste, théologien, mathématicien, naturaliste. De plus,
1. C'est effectivement comme grammaticus que Guillaume de Conches nous est présenté
par Jean de Salisbury : « Willelmus de Conchis gramaticus post Bernardum Carnotensem
opulentissimus. (Metalogicon I, 5) me ad gramaticum de Conchis transtuli. » (Ibid.
- preceptores mei in gramatica Willelmus de Conchis et Ricardus... » (ibid., I, 24).
II, 10) —
2. Probat mundum esse genitum, faciendo in uno versu tria necessaria argumenta. ●
(Gloses sur le Timée, c. XLI) Hoc probat per simile, et hoc per ipothesim, id est per
positionem rei que nunquam visa est. » (Ibid. , c. CLXV) --- Hic incipit Plato probare
intelligibilia esse hoc argumento necessario sed non probabili quod tale est... Hoc argu-
mentum explicat Plato quinquepartito sillogismo quia proponit, et probat, assumit, et pro-
bat assumptionem, et ad ultimum concludit. » (Ibid., c. CLXXI).
3. Ibid., c. XXIII.
4. Ibid., c. XLVI ; LXXIII.
5. Ibid., c. CXXXIV.
6. Ibid., c. CLXXVI. 1
7. Ibid., c. XXXI.
8. Ibid., c. XXIII.
9. Ibid. , c. XVII ; CXXVIII.
10. Ibid. , c. CLXXII.
11. Etymologiae I, XXX, 1-2.
12. Utpote id est sicut ( Gloses sur le Timée, c. XLI et c. CXXXIX) ― ་ utpote pro
sicut » (ibid., c. CXXXVIII et CXXXIX).
13. vero id est sed (ibid., c. LXXI) - ་ autem id est sed » (ibid., c. LXXXVIII). 1
14. Igitur pro autem legatur (ibid., c. XXVII et CXXXVIII) --- Litera sic legatur
quod igitur pro autem accipiatur » (ibid. , c. XXXIII).
15. et pro id est » (ibid., c. LXXII ; CXXIV ; CXXIX).
16. vel pro et » (ibid. , c. CXXXIX).
17. Sin habet negationem precedentis et positionem contrarii (ibid., c. XLIV)
18. Cum Greci careant ablativo, loco illius ponunt genitivum. » ( Gloses sur le Timée, c. XLV.)
19. Igitur et cum ad tempus postponantur... Modo accipiatur cum. » (Ibid. , c. XCI) ·
Modo quoniam dimittatur ad tempus, ut melius litera legatur... Modo quoniam accipiatur. »
(Ibid., c. CLVI.)
20. Donnons un exemple entre mille : « Ex cetu - a ' coio-cois ' , inde cetus per dipton-
gon - id est coniunctione. » (Ibid. , c. CLVI.)
GLOSES SUR LE TIMÉE 19
1. Les titres qui, dans les manuscrits, signalent la division du Timée en deux livres sont
rassemblés par J.-H. WASZINK , Timaeus a Calcidio translatus..., Londini et Leidae, 1962,
P. 347-349. Pétrarque se réfère à un Timée divisé en deux livres quand il écrit : Chal-
cidium in Thimeum Platonis secundo commentario » (De sui ipsius et multorum ignorantia,
ed. L.M. CAPELLI, Paris, 1906, p. 59). Par contre, un commentaire du Timée, daté de
1363 et conservé dans le manuscrit Vatican Chigi E. V. 152 , divise en quatre livres le Timée
de Chalcidius cf. E. JEAUNEAU, Gloses sur le Timée » et commentaire du « Timée » dans
deux manuscrits du Vatican , dans Revue des Etudes augustiniennes VIII ( 1962 ), p. 365-373.
2. Le texte des Gloses sur le Timée (ch. IV) , tel qu'il est contenu dans le manuscrit V
[ = Venise, San Marco, Lat. 1870] , donne très nettement les divisions du Timée. Nous re-
produisons ce texte en appendice à la présente édition : cf. plus loin, p. 295.
3. E.A. QUAIN, The mediaeval accessus ad auctores dans Traditio III ( 1945 ) , p. 215-264 ;
R.W. HUNT, The introductions to the « Artes in the Twelfth Century dans Studia mediaevalia
in honoren... R.J. Martin , Brugis Flandrorum, s.d. [ 1948 ] , p. 85-112 ; R.B.C. HUYGENS ,
Accessus ad auctores, Berchem- Bruxelles, 1954 ; T. GREGORY, Platonismo medievale. Studi
e Ricerche, Rome, 1958, p. 59-73 ( Gli Accessus al Timeo) .
4. Pour la commodité de la lecture, nous avons introduit, dans le texte des Gloses, une
division en chapitres ( 176 chapitres en tout). Cette division est en partie arbitraire, évi-
demment, puisqu'elle ne se trouve pas dans les manuscrits . Nous nous sommes efforcé ,
cependant, de faire coincider les chapitres avec les articulations naturelles du texte.
22 INTRODUCTION
DIVISIONES
simus », telle est la formule qu'il se plaît à répéter¹. Dans le domaine des
sciences de la nature, l'opinion de Platon l'emporte sur toute autre. Voici
en effet, le dialogue que Guillaume imagine, dans le Dragmaticon, entre
le Duc de Normandie et lui-même (Philosophus) :
Cette admiration pour Platon est d'ailleurs fort répandue au XIIe siècle.
Ainsi Abélard', Adélard de Bath , Robert de Melun®, Jean de
Salisbury', pour ne citer que quelques noms, parlent du fondateur de
l'Académie dans les termes les plus flatteurs. A Chartres, à cette même
époque, on professe pour Platon le culte le plus fervent , à tel point que
les historiens ont pu parler d'un « platonisme chartrain ». La formule
serait fausse assurément si l'on voulait entendre par là que l'école de
Chartres, au temps de sa splendeur, a professé un corps de doctrines pla-
toniciennes rigoureusement définies. Mais elle est juste si l'on veut signi-
fier qu'à Chartres, en la première moitié du XIIe siècle, régnaient un en-
thousiasme, une ferveur, un goût prononcé pour tout ce qui, de près ou
1. Dragmaticon, éd. G. GRATAROLUS, Strasbourg, 1567, p. 13. Même formule dans Philo-
sophia II, 25 ( P.I.. 172, 66D) et IV, 32 (ibid. , 98C), ainsi que dans les Gloses sur Macrobe
(Ms. Berne, 266, fol. I ra et 8 rb. Cf. Ms. Vatic. Urbin. Lat. 1140, fol . 85 г). Cicéron avait
dit : « vir doctissimus... Plato (De Legg. II, 6. Cf. De Legg. II, 15 ; Orat. pro Rabirio,
cap. 9).
2. Dragmaticon, éd. G. GRATAROLUS , p. 281.
3. Ibid., p. 13.
4. Pluribus quoque sanctorum testimoniis didicimus platonicam sectam catholice fidei
concord ire... » (P.L. 178, 1159c) - ille maximus philosophorum Plato » (ibid. , 1144A)
summum philosophorum Platonem (ibid. , 1155A) — « primum totius philosophie ducem »
(Dialectica I, 2 ; éd . V. COUSIN, p. 205).
5. Unde meus Plato... (De eodem et diverso, éd . H. WILLNER dans Beiträge zur Ges-
chichte der Philosophie des Mittelalters IV, 1, Münster, 1903, p. 13-14) « Unde philosophus
in Timeo... ( ibid. , p. 15) — a Quod et philosophus non ignorat dicens... » (ibid. , p. 16) Et
tandis qu'Aristote est artificialiter callens » , Platon est dit mentis altitudine elatus » (ibid.
p. 11). - « Et hec est Academicorum divina quam sanxit Plato sententia... » (Quaestiones
Naturales, éd. M. MÜLLER dans Beiträge zur Geschichte der Philosophie und der Theologie
des Mittelalters XXXI, 2, Münster, 1934 , P. 30-31.)
6. Unde ille rimator egregius arcanorum Plato, in illo suo excellentissimo opere quod
Thimeus inscribitur... (Sententiae I, I, 28 ; éd. R.M. MARTIN et R.M. GALLET, Louvain,
1947-1952, p. 245). - « Ait enim ille summus in philosophia philosophorum, Plato videlicet
in suo illo excellentissimo opere, Timeo scilicet ... (Sententiae I, II, 2 ; ibid. , p. 265).
7. € Philosophorum princeps Plato » (Policraticus VII, 6 ; éd. Cl . WEBB II, p. 111 , 23-
24 ; éd. MIGNE, P.L. 199, 647 c). La formule se trouvait déjà chez Claudien Mamert : De
statu animae II, 6 (P.L. 53, 749A). Elle se retrouvera chez Pétrarque : « Philosophie prin-
cipem Platonem (De sui ipsius et multorum ignorantia, éd. L.M. CAPELLI, Paris, 1906,
p. 72). Déjà Cicéron avait attribué à Platon le titre de prince » : De legg. II, 6 ; De Rep.
II, 11 ; Ad Quint . Frat. I, Ep. I, 10 ; De Orat. I, 11 ; Orat. , cap. 19.
C'est Jean de Salisbury encore qui écrit : Plato symmystes veri » (P.L. 199, 985C).
24 INTRODUCTION
derrière lui Aristote lui-même¹ ; il est encore et surtout son ami, et c'est
comme tel qu'il le lit, l'explique et le défend. Le Duc de Normandie, dans
le Dragmaticon, s'adresse en ces termes au grammairien de Conches :
Tu te dis l'ami de Platon³. » Et Guillaume, dans ses Gloses, dit qu'il
aime Platon : « Nos Platonem diligentes ». Si la sympathie pour un
auteur est la première qualité requise de qui prétend comprendre l'œuvre
de cet auteur, il faut avouer que, sur ce point, Guillaume avait tout ce
qu'il faut pour lire et comprendre le Timée de Platon.
La sympathie, il est vrai, n'est pas tout. Une condition primordiale
pour comprendre une œuvre est d'en posséder un texte qui soit correct.
On ne peut malheureusement pas dire que tel est le cas du Timée traduit
par Chalcidius. Or Guillaume ne possédait rien d'autre ; et il n'avait
aucun moyen d'en appeler de la traduction latine à l'original grec. Il n'igno-
rait pas, certes, que le texte qu'il lisait et commentait était une traduc-
tion. Il rencontrait même dans le Commentaire sur le songe de Scipion
de Macrobe maintes citations du Timée qui ne concordaient pas avec
ce qu'il trouvait chez Chalcidius. Il notait, au besoin, ces divergences,
mais il n'y voyait rien qu'une curiosité sans importance pour l'intelli-
gence de la doctrine". La traduction de Chalcidius jouissait donc, à ses
yeux, du prestige qu'un moderne réserverait au texte original un peu
comme, sur un autre terrain, les traductions de saint Jérôme étaient véné-
rées à l'égal de l'hébreu . C'était là assurément une faiblesse, faiblesse
qui apparaît en tant de passages des Gloses sur le Timée".
Mais ce mal n'était pas sans remède. Il existait, dans la littérature latine
accessible aux hommes du moyen âge, d'excellents livres susceptibles
d'apporter à l'obscurité de Chalcidius de judicieux éclaircissements. Ce
fut précisément l'habileté des bons grammairiens et Guillaume de
Conches en est un que de savoir mobiliser, au profit d'une lecture in-
telligente du Timée, toutes les ressources platoniciennes dont les manus-
crits latins conservaient le dépôt. On verra bientôt qu'au premier rang
de ces ressources figuraient Boèce et Macrobe. Et l'on constatera aussi
que, finalement, Guillaume ne s'en tirait pas si mal. Avec un équipement
1. Ponit sententiam Aristotelis quo, ut ait Tullius, nullus invenitur subtilior, preter Pla-
tonem. » (Gloses sur Macrobe, Ms. Vatican, Urbin . Lat. 1140 , fol . 85 v) . Cf. CICERON, Tusc.
I, 10, 22 ; De Finibus V, 3,
2. Platoni cuius amicum te constituis... » (Dragmaticon , éd. G. GRATAROLUS, p. 33).
3. Gloses sur le Timée, c. CXIX (après la note c).
4. La traduction de Cicéron , si incomplète, ne pouvait être d'un grand secours. Guillaume,
du reste, n'y fait pratiquement jamais appel.
5. Rencontrant chez Macrobe (In somnium Scipionis I, XX, 2) une citation de Timée,
39b, Guillaume de Conches observe : Iste [ Macrobe] transtul[ 1]it hunc versum Pla-
tonis antequam translatus esset a Calcidio. Et ideo non est mirum si non contineantur
eadem verba hic que ibi, idem autem sensus [Cod. scensus] est, et iste non curat nisi
de sensu [Cod. : scensu]. » ( Gloses sur Macrobe, Ms. Vatican, Urbin. Lat. 1140, fol . 114 v.)
6. En d'autres termes, et pratiquement, la veritas hebraica » est tout simplement le
texte latin de Jérôme. (H. DE LUBAC , Exégèse médievale II , 1 , p. 244. )
7. Guillaume discute sur la traduction de Chalcidius comme si elle était un absolu. En
voici un exemple. En Timée 20a , il est dit que Timée est originaire de la ville de Locres,
en Italie (Chalcidius traduit : iste Thimeus est ex Locris quae urbs est flos Italiae »). Une
objection, à ce propos, se présente : Locres n'est pas en Italie, mais en Grèce. Et ceux qui
font cette objection suggèrent de corriger le texte, en lisant ut aliae au lieu de « Ita-
liae ». Guillaume [ Gloses sur le Timée, ch. XXII ] repousse à la fois l'objection et la cor-
rection proposée. Pas un seul instant, pourtant, il ne semble soupçonner que le recours
au texte original -- même si ce recours est, de fait, impossible ferait prompte justice
de la prétendue correction.
26 INTRODUCTION
de son commentaire du Timée puisqu'aussi bien il eût fait à peu près les
mêmes citations à propos de n'importe quel autre texte à commenter.
Les trois auteurs sur lesquels s'appuie vraiment le commentaire de
Guillaume sont Boèce, Chalcidius et Macrobe. Chalcidius, cela semble
aller de soi, devait être consulté puisque son commentaire accompagnait
généralement la traduction du Timée dans les manuscrits médiévaux. Ce
qui peut surprendre, au contraire, c'est bien plutôt que Chalcidius ne
soit pas davantage mis à contribution. On peut même se demander si,
en tous les passages des Gloses où l'influence de Chalcidius est reconnais-
sable, Guillaume dépend directement de cet auteur ou s'il se contente
de le citer à travers les glossateurs anonymes qu'il utilise. En fait, c'est
surtout dans la dernière partie des Gloses sur le Timée, à savoir le traité
« de materia primordiali seu hyle » [chapitres CLIV-CLXXVI ] , que Guillaume
fait appel à Chalcidius. Le commentaire de ce dernier a fourni là des maté-
riaux importants que notre glossateur a intégrés à son propre commen-
taire. L'influence de Chalcidius est encore sensible dans le chapitre CX
où il est question des cinq genres d'animal raisonnable. Enfin, tout l'ac-
cessus au Timée [chapitres II-VI ] se ressent beaucoup des chapitres I-VI
du commentaire de Chalcidius. A la suite de ce dernier, en effet, Guillaume
de Conches voit dans le Timée un traité de la création du monde. Plus
précisément, après la République dont l'objet est la justice positive, Pla-
ton a voulu traiter, dans le Timée, de la justice naturelle. Mais, comme
la justice naturelle a pour fondement la doctrine de la création, il a dû
d'abord établir fermement cette dernière¹ . C'est à Chalcidius encore que
Guillaume emprunte la citation des Vers dorés de Pythagore³ , celle du
poème d'Empedocle³ , la mention de l' « étoile » des mages et la référence
au Théétète [ 191 cd ] . Mais, encore une fois, il est assez remarquable qu'en
dehors du «< traité de la matière première », le commentaire de Chalcidius
a été fort discrètement utilisé : rien ne nous prouve que Guillaume en
ait eu une connaissance profonde .
Beaucoup plus considérable, en comparaison, est l'influence de Boèce.
Le nom de Boèce est celui qui revient le plus souvent sous la plume de
Guillaume de Conches au cours des Gloses sur le Timée il y est cité treize
fois, mais il est utilisé, en fait, bien plus souvent . Guillaume fait
appel au Commentaire de Boèce sur les Catégories d'Aristote , au De con-
solationes, au De Trinitate . Mais c'est surtout le De Musica et le De Arithme-
tica qui sont mis à contribution. Guillaume les exploite abondamment
dans le traité « de anima mundi » [chapitres LXXI-CIII ] . Tout ce que
Guillaume explique à propos des chiffres constitutifs de l'âme du monde,
1. Nous avons résumé l'exposé de Guillaume dans L'usage de la notion d' « integumen-
tum à travers les gloses de Guillaume de Conches dans Archives d'hist . doct . et litt. du moyen
age, XXIV (1957) , p. 66-80 : « L'âme du monde comme integumentum ' . »
2. Gloses sur Macrobe, Ms. Copenhague, Bibl . Royale, Gl . Kgl . S. 1910. 4º , fol . 106r.
3. Gloses sur le Timée, c. XXVII (n . a) : allusion à MACROBE , Comment . II, XI, 11.
4. Gloses sur le Timée, c. CII (n. c) : allusion à MACROBE, Comment . II, I, 4 et suiv.
5. Gloses sur le Timée c. XC (n. a) allusion à MACROBE, Comment. II, III, 14-15.
6. Gloses sur le Timée, c. CIII (n . a) : allusion à MACROBE, Comment. II, XI , 7.
7. Gloses sur le Timée, c. CVI (n . a) : allusion à MACROBE, Comment. I, XVII , 16.
8. Gloses sur le Timée, c. XXV (n . c) : allusion à MACROBE, Comment. II, X, 12-14.
9. Il est certain que Boèce lit le Timée à travers un néo- platonicien grec et non dans
la traduction de Cicéron ou de Chalcidius... » (P. COURCELLE, Les lettres grecques en occi-
dent, de Macrobe à Cassiodore, Paris, 1948, p. 285. ) Cf. F. J. SULOWSKI , Les sources du « De
Consolatione philosophiae » de Boèce, dans Sophia XXV (Padoue, 1957) , p. 76-85.
10. Gloses sur Boèce citées par Ch . JOURDAIN dans Notices et extraits des manuscrits de
la Bibliothèque impériale, XX, 2 (Paris, 1862 ) , p . 76. Cf. le commentaire d'Einsiedeln [ms. 302 ,
p. 1 ] , du xe siècle, cité par P. COURCELLE, Etude critique sur les commentaires de la « Consola-
tion » de Boèce, dans Archives d'hist. doct . et litt . du moyen âge XII ( 1939) , p. 124 : « Invo-
catio hec Philosophie ad integrum ex Platonis dogmate sumpta est. » On trouve des formules
semblables dans l' « Explanatiuncula » que nous avons publiée dans la Rivista critica di Sto-
ria della Filosofia XIV ( 1959) , p. 61-81 : cf. en particulier p. 64, note 17.
II. P. COURCELLE, Les lettres grecques..., cit. p. 32.
GLOSES SUR LE TIMÉE 29
1. PSEUDO-BÈDE, De mundi constitutione, P.L. 90, 902 A. M. Eugenio Garin fait remar-
quer que cet ouvrage a « de singulières affinités avec les thèmes qui circulaient en milieu
chartrain ». (E. GARIN, Studi sul platonismo medievale, Florence, 1958 , p. 36-37).
2. Cf. Th. H. MARTIN , Etudes sur le Timée de Platon , Paris, 1841. J. SIMON , Du com-
mentaire de Proclus sur le Timée de Platon , Paris, 1839. Les commentaires modernes sont :
A.E. TAYLOR, A Commentary on Plato's Timaeus, Oxford , 1928 et F.M. CORNFORD, Plato's
Cosmology, Londres, 1937.
3. Guillaume cite la Pantechni de ' Ai Ibn al ' Ablas. Cette œuvre est éditée sous le
nom de Constantin l'Africain avec le titre De communibus medico cognitu necessariis »
dans Constantini Africani post Hippocratem et Galenum ... Opera, t . II, Bâle, 1539. Guillaume
y renvoie (ainsi qu'à l'Isagoge de Joannitius) pour l'anatomie de l'œil : Gloses sur le Timée,
c. CXXXVIII (n . a ) . C'est encore aux traductions de Constantin que renvoie Guillaume pour
la théorie des éléments : Gloses sur le Timée, c. LI (n . d) ; LVIII (n. a et c) ; CLVIII
(n. a) ; CLXIV (n. a) .
4. Galien a consacré au Timée deux ouvrages : 1º des úñoµvýμata en quatre livres
sur les parties médicales du Timée [de Tim. 41 d ou 42 e à 92 bc, environ] ; 2º une Sy-
nopse ou Epitome du Timée, dont nous ne possédons que la version arabe publiée par
P. KRAUS et R. WALZER : Galeni Compendium Timaei Platonis [ Corpus platonicum
medii aevi Plato arabus, vol . I ] , Londres, 1951. Cf. A.-J. FESTUGIÈRE, Le « Compendium
Timaei D de Galien dans Revue des Etudes grecques LXV ( 1952 ) , p. 97-118.
5. R. KLIBANSKY, The Continuity of the Platonic Tradition during the Middle Ages, Londres,
1950, p. 28.
6. Nous n'en donnerons que deux preuves : 1º Le recueil de questions d'examen, destiné
aux élèves de la Faculté des Arts [contenu dans le manuscrit Archivo de la Corona de Ara-
gon, Cod. 109 Ripoll et découvert par M. Grabmann ] précise : a Ulterius notandum est
quod leguntur duo libri, unus appellatur tymeus Platonis et alter Boethius de Consola-
tione. (M. GRABMANN , Eine für Examinazwecke abgefasste Quaestionensammlung der Pari-
ser Artistenfakultät aus der ersten Hälfte des XIII Jahrhunderts dans Mittelalterliches Geis-
tesleben II (Munich , 1936), p. 183-199 . La citation que nous donnons se trouve à la p. 196. )
2º Jean de Meun († 1305) connaissait bien le Timée qu'il cite dans le Roman de la Rose :
vv. 7097-7105, 12.889-12.892 , 19.061-19.070, et surtout (vv. 10.077-19.118) l'admirable trans-
cription selonc le langage de France du discours adressé par le démiurge aux dieux in-
férieurs.
30 INTRODUCTION
Les manuscrits qui ont été utilisés pour la présente édition des Gloses
sur le Timée sont au nombre de huit. Six d'entre eux contiennent soit
le texte complet, soit des parties importantes du texte : ce sont ceux que
nous désignons par les lettres F, U, A, P, V, M. Les deux autres, B et 0,
ne contiennent que de très courts fragments. Nous donnerons, des ma-
nuscrits F, U, A, P, V, M, une description complète. Les manuscrits
B et O seront décrits plus succinctement³.
1. Emile Bréhier a écrit : « Les humanistes platoniciens du xve siècle, comme Marsile
Ficin , ... continuent, tout en l'ignorant, la tradition des Chartrains et d'Abélard. » (His-
toire de la philosophie, t . I (Paris, 1935) , p. 743) . Si l'hypothèse que nous proposons ici
venait à être démontrée, seuls les mots tout en l'ignorant » seraient à retrancher pour
que la phrase d'Emile Bréhier soit rigoureusement exacte.
2. Nous avons utilisé plusieurs autres manuscrits où les Gloses sur le Timée de Guillaume
de Conches sont plus ou moins explicitement citées. Il ne nous a pas été possible d'insérer
dans l'apparat les variantes de ces manuscrits. On pourra consulter, à ce sujet, l'Appendice B
du présent volume.
3. Cf. P.-O. KRISTELLER, Iter italicum, t. I, Londres et Leyde, 1963 , p. 158.
32 INTRODUCTION
1. Nous remercions vivement les Drs. Casamassima et Eugenio Garin , de Florence, qui
ont bien voulu nous prêter leur concours pour la description de F. Le Dr. Casamassima
pense que le lieu d'origine du manuscrit est probablement la France : c'est du moins ce
que paraît suggérer le style de la miniature.
2. La marque du papier est le Basilic : elle semble correspondre à celle que Briquet a
recensée sous le numéro 2667 : cf. C.M. BRIQUET, Les filigranes, t. I (2º éd . ) , Leipzig , 1923,
n° 2667. Les dates proposées par Briquet pour ce papier [Ferrare 1447, 1450 ; Mantoue
1450] sont postérieures à celle que nous relevous sur le manuscrit U (fol. 97 v) : août 1434.
Gulielmusde conches
riperShimeonS
apake Wid
店
Incipit Throwers platons
Suit cette note de possesseur : Iste liber gloxarum super Timeo Platonis
constitit m(ich)i Leonardo M.M. de mensse augusti 1434 l (i) b(ras) 6,
s(olidos) 14, d(enarios) 6.2
Une même main , qui semble être du début du xve siècle³ , a écrit l'en-
semble du texte ainsi que certaines notes marginales des folios 2v, 14, 43 , 44v,
52, 54v, 68v. D'autres notes marginales, beaucoup plus nombreuses , sont
d'une écriture différente, moins soignée, qui ne semble pas être une écri-
ture d'humaniste. Cette écriture, selon toute probabilité , est celle du
Leonardo qui, dans les deux dernières lignes du folio 97v, nous dit avoir
acheté le manuscrit en août 1434. Les notes de Leonardo se bornent à
retranscrire dans la marge les phrases du Timée qui sont écrites en abrégé
dans le texte. Ainsi , au folio 3, on lit dans le texte consi . c. p. ; Leonardo
a écrit , en face, dans la marge consistere causam prosperitatis. Parfois,
cependant, les interventions de Leonardo sont beaucoup plus indiscrètes :
elles portent sur le texte lui-même qu'elles raturent et corrigent. Ces ra-
tures et corrections, toutefois, visent, non pas la glose de Guillaume de
Conches, mais les seuls passages du Timée qui sont enchâssés dans cette
glose.
1. peragraveritis a été ajouté par une autre main, qui est sans doute celle du possesseur
Leonardo.
2. Il y a une faute de lecture dans C. STORNAJOLO, Codices Urbinates Latini, t. III (Rome,
1921) qui , au lieu de m (ich) i Leonardo, écrit : in Leonardo.
3. Le Dr. Augusto Campa, professeur de paléographie à l'Université d'Urbino, a bien
voulu nous préciser que, si l'écriture paraît être plutôt du début du xv° siècle, on ne doit
pas exclure à priori qu'elle puisse être de la fin du Xive.
3
34 INTRODUCTION
1. Nous nous sommes efforcé de préciser sur plusieurs points la description du Catalogue
général des bibliothèques publiques de France -- Départements, t. X (Paris, 1889) , p. 104-106.
2. lunam est sans doute une faute de copie pour limma ou limam, transcriptions latines
de λɛipua. Cf. BOÈCE, De Musica II, 27 ; P.L. 63, 1218 B.
3. Cl . LEONARDI , I Codici di Marxiano Capella dans Aevum XXXIII (1959), P. 443-489
et XXXIV (1960) , p. 1-99 et 411-524. Il est question du manuscrit d'Avranches 226 dans
XXXIV (1960), p. 1-3.
LES MANUSCRITS 35
Ce même commentaire est aussi contenu dans le ms. Londres Brit. Mus.
Harley 2510, fol. 132-135 v (XIIe-XIVe siècle). Le texte contenu dans le
manuscrit de Londres est, lui aussi, incomplet, mais un peu plus long
cependant que celui du manuscrit d'Avranches. En effet, dans le ms.
Londres, Brit. Mus. Harley 2510, fol . 135 vb, le commentaire s'interrompt
sur les mots « Nam si ab illa » qui figurent dans le De Nuptiis VIII, 862
(éd. A. DICK, p. 454, 14) . Il est intéressant de noter que les folios 132-
135 du manuscrit de Londres proviennent du couvent dominicain de
1. Le passage transcrit correspond au début du chapitre CLXI des Gloses sur le Timée.
Les points de suspension indiquent les passages qui sont illisibles dans le manuscrit.
2. Nous avons été grandement aidé, pour la description des manuscrits A et P, par l'Ins-
titut de recherche et d'histoire des textes de Paris, dont nous avons pu consulter la riche docu-
mentation.
TION
ODUC
38 INTR
L'ensemble des folios 53-60 (excepté le folio 58v) est écrit sur deux
colonnes de 50 lignes chacune. Le folio 6ov comprend 56 lignes pour chaque
colonne. Le folio 58v est écrit à pleine page : il contient 49 lignes. On peut
fol. 69 Bennoni quod frater fratri vel quod pia mater utrisque. Post-
quam, frater dilectissime... [Lettre à Bennon.]
fol. 69 v Quoniam complurium mei ordinis scolasticorum, presul vene-
rande... deinde ab omnibus veniam postulo . [Prologue .]
Doctor Aristotiles cui nomen id ipsa dedit res
Ingenio pollens... [Début des vers sur les « Catégories ».]
fol. 75 v Apposita modica tu clemens suscipe mensa. [Fin de la pièce
de vers.]
1. Charles Jourdain a démontré que l'auteur de ces gloses sur le Timée n'était pas Hono-
rius Augustodunensis, mais Guillaume de Conches : Ch. JOURDAIN, Dissertation sur l'état de
la philosophie naturelle en Occident et principalement en France pendant la première moitié du
XIIe siècle, Paris, 1838 , p. 105-106.
2. Ce commentaire est mentionné par Ch. Thurot dans Notices et extraits des manuscrits
de la bibliothèque impériale, t. XXII, 2 (Paris, 1868) , p. 18, et par R.W. Hunt dans Mediae
val and Renaissance Studies, t. I, 2 (Londres, 1943), p. 211 , n . 2.
TION
40 INTRODUC
fol. 135 ra ffinit ffedon Platonis etc. Incipit super thim[ot]eum Pla-
tonis liber.
fol. 135 rb Plurimi studentium philosophie eam in tres partes sive
species distinxerunt in logicam, phisicam et ethicam... [« Accessus »
au Timée. ]
fol. 136 vb Ysocrates in exhortacionibus suis. Calcidius , huius operis
platonici interpres, huic operi prescribit epistolam ... [Début du com-
mentaire sur le Prologue de Chalcidius .]
fol. 138 rb [Dans la marge expositio textus incipit] Unus, duo, tres
Quis sit modus scribendi et quare eo utatur Plato, in parte osten-
sum est.... [Début du commentaire, sur Timée 17 a . ]
fol. 188 va : O Socrate, Hermo (crate) , Critia, sed ex levi admonicione,
id est per levem exposicionem, perspicuo id est manifesto .
Explicit super Thimeum Platonis liber. Incipit Menon Plato-
nis. [Fin du commentaire en Timée 53 c]¹ .
[
fol. 172 vb] Coaugmentata . Ostensa creacione anime hominis, noti-
ficat locum in quo posita est ante incorporacionem, ex [fol . 173 ra ]
quo licebat ei universa spectare . Hec erat Platonis opinio quod omnes
anime humane simul create erant et tot facte sunt quot stelle et
singule in singulis locate, sed quedam prius incorporantur quam alie.
Quidam autem pocius hoc allegorice exponunt quam verba censen-
tur, hoc modo. Cum dicit Plato quod Deus delegerit... Contulit enim
Deus prime anime perfectionem scientie et sapientie . Sic exponunt
quidam . Sed revera, quantum ad literam, predicta erat Platonis
opinio, in qua etiam videtur Origenes deprehensus esse . Beatus vero
Ieronimus ostendit plane heresim esse, quia singulis diebus novas
animas creat Deus [fol. 173 rb] et creando infundit et infundendo
creat .
Nos huit manuscrits ayant été décrits, il nous reste à dire comment
nous les avons utilisés dans l'édition des Gloses sur le Timée. Avant de
préciser le crédit que nous leur accordons, il nous faut dire quelle quantité
de texte chacun d'eux peut nous fournir pour notre édition. C'est ce qu'in-
dique le tableau ci-dessous.
1. La portion de texte qui , dans le manuscrit V, correspond aux chapitres II- XXII est
reproduite en appendice. Il était matériellement impossible de la faire entrer dans l'apparat.
2. Chapitre CXLI, notes 17, 28 ; ch. CLIV, n. 82 ; CLV, n. 28, 30, 60, 63, 64.
3. Chapitre LXXI, notes 20, 21 , 46 ; ch. LXXIII, n. 65 ; LXXIV, n. 13 ; LXXVI,
n. 25 ; LXXX, n. 11 ; LXXXII, n. 21 ; LXXXIII, n. 46 ; LXXXIV, n. 40, 55 ; LXXXVI,
n. 4.
4. Les très brèves citations des Gloses sur le Timée que nous fournissent B et O sont
par trop ténues pour qu'on puisse prudemment situer B et 0 dans une lignée généalogique
quelconque.
5. Chapitre XXIII, note 63 .
6. Fin du chapitre XXIX.
7. Fin du chapitre XXX et chapitre XXXI tout entier.
46 INTRODUCTION
aucun d'eux ne peut être tenu pour la copie de l'un des deux autres. A
ce sujet, le copiste de U nous donne des renseignements précieux sur le
manuscrit qui lui a servi de modèle. Dans la marge du folio 2 v du ma-
nuscrit U, le copiste nous signale que son modèle présentait , après le mot
« ordientes » un espace blanc de dix lignes. Or, à cet endroit (fin du cha-
pitre V) nous ne trouvons aucun espace blanc ni en P, ni en A , ni en F.
Un peu plus loin, dans la marge du folio 14 r du manuscrit U, le copiste
nous apprend que son modèle présentait , après le mot « subiciamus », un
espace blanc de 8 lignes environ . Or , en ce même endroit (fin du chapi-
pitre XXV) , nous trouvons dans le manuscrit P, au folio 55 vb, non un
espace blanc, mais un schéma occupant 12 lignes 1/3 . Et, à l'endroit cor-
respondant, le manuscrit A (fol. 118 rb) présente bien un espace blanc ,
mais c'est un espace de 17 lignes et non de 8. Au même endroit, F (fol. 5 vb)
ne possède ni l'espace blanc, ni même le mot « subiciamus ». Encore dans
le manuscrit U, à la marge du folio 43 r, le copiste signale que son modèle
présentait un espace blanc analogue à ceux qu'il a déjà signalés, mais
disposé différemment. Or, en cet endroit (fin du chapitre LXXXII) , on
ne trouve rien de tel ni en F ni en A. Quant au manuscrit P, il ne pos-
sède pas cette partie des gloses. On peut faire les mêmes remarques pour
la note marginale du folio 44 v du manuscrit U (fin du chapitre LXXXV) .
De ce qui précède , on peut conclure que U ne copie directement ni A
ni P. On doit même ajouter qu'il ne copie pas le manuscrit qui a servi
de modèle à P. En effet, le modèle de P possédait le schéma qui illustre
la fin du chapitre XXV, tandis que le modèle de U présentait , en cet
endroit, un espace blanc d'environ huit lignes.
Néanmoins la parenté entre P et U semble beaucoup plus étroite qu'entre
P et A et qu'entre U et A. C'est du moins ce que suggèrent les variantes
suivantes prises dans les chapitres XII-XVIII :
Rédaction brève
α β Y
Ú (xve s)
1. Nous n'ignorons pas que la notion même de manuscrit de base a été critiquée : Le
concept de manuscrit de base, qui rencontre tant de faveur, est un concept antiphilolo-
gique. (A. DAIN, Les manuscrits, Paris, 1949, p. 157.)
2. T. GREGORY, Anima mundi. La filosofia di Guglielmo di Conches e la scuola di Chartres
Florence, 1955 , p. 17-19.
3. Il n'est pas exclu, évidemment , que certaines gloses de la rédaction longue soient
des additions postérieures dont Guillaume de Conches ne serait pas responsable. Cf. par
exemple : c. CX, variante 96.
N
UCTIO
ROD
48 INT
I. Nous n'avons pas cru nécessaire de mettre entre crochets les parties manquantes, et
nous écrivons directement : « agmine verborum et inundatione sermonis » [ch. XXI].
manerer
fame
con
comf
XYM
exna
Argri
exten
acu
Subot
n
Artinenca geomecio Armonica
felateeni duplus
40
77 ་་་་
9 ம்பதியம்ம்நீ
rareipollible& s
Natura
DEhis baccess.
23
[A] EDITIONS
3º « PHILOSOPHIA »
--
Ed. MIGNE, Patrologia Latina CLXXII, 39-102*.
4° « DRAGMATICON »
-
Dialogus de substantiis physicis ante annos ducentos confectus a Vuil-
helmo Aneponymo philosopho... Industria Guilielmi Grataroli Medici,
quasi ab interitu vindicati... Argentorati excudebat Iosias Rihelius,
MDLXVII³.
1. Voir une liste de manuscrits des Gloses sur Boèce dans J.-M. PARENT, La doctrine de
la création dans l'école de Chartres, Paris- Ottawa, 1938, p. 215, et dans P. COURCELLE,
Etude critique sur les commentaires de Boèce in Archives d'histoire doctrinale et littéraire
du moyen âge » XII (1939), p. 129-131 .
EDITIONS FRAGMENTAIRES
des Gloses de Guillaume de Conches sur le « Timée » de Platon
1. Pour les autres éditions de l'ouvrage de V. Cousin, voir notre préface, p. 39-40.
2. On trouvera aussi des citations des Gloses de Guillaume de Conches sur le Timée dans
les ouvrages suivants : E. GARIN, Studi sul platonismo medievale, Florence, 1958, p. 13-87.
T. GREGORY, Platonismo medievale. Studi e Ricerche, Rome, 1958, p. 53-150. T. GREGORY,
Anima mundi La filosofia di Guglielmo di Conches e la scuola di Chartres, Florence, 1955.
TEXTE
CONSPECTUS SIGLORUM QUIBUS DESIGNANTUR
CODICES
GLOSARUM WILLELMI DE CONCHIS SUPER
TIMAEUM PLATONIS
< PROLOGUS>
RUBR. om. A B M O Incipit glosa Calcidii super Thimeo Platonis. In Christi nomine.
Amen. U Commentum in Thimeum Platonis. cap. 1um P : Locus 30. Chalcidii sive alte-
rius qui eum sequitur expositio in Timeum Platonis. Liber B <essarionis > car < dinalis >
Tusculani. Χαλκιδίου ἢ ἑτέρου ἀκολουθοῦντος ἐκείνῳ ἐξήγησις εἰς τὸν Πλάτωνος Τι-
μαιον. κτῆμα Βησσαρίωνος καρδηναλέως τοῦ τῶν Τούσκλων, τόπος λ' ν
§ I. F,U, V
1. Platone V 2. glosasse] etiam glosulasse V 3. quia om. V
continuantes] evacuantes V 5. inserviunt V 6. glosantes U 7. vero]
nec V 8. vero obscurissimi] nec obscuri V 9. vel nonnulli reperiuntur F :
nonnulli reperiuntur U vel nulli reperiunt V 10. omnia honesta] beneficia V
11. predictum] predictis libris V 12. studium] studia hec V 13. pas. trans-
cendere non est possibile U 14. quantitatis] prolixitatis V 15. M. e. gratia
amicorum q. a. V Mallumus enim amicos nostros quater monere addere U 16.
diminuere U
(a) Haec igitur prima lex amicitiae sanciatur ut ab amicis honesta petamus, amico-
rum causa honesta faciamus. » (CICERO, De amicitia, c. 13. )
(b) Quatuor enim sunt leges corretionis. Quicumque enim aliquod opus corrigit, sic de-
bet corrigere quod comprobet bene dicta, vituperet male dicta, rescindat superflua, addat
pretermissa. » (Glosae super Priscianum [ed. I] , Cod. Florent. Laurent. S. Marci 310 , f. 2 ra)
Que quatuor sunt comprobare bene dicta, mutare male dicta , addere pretermissa,
recidere superflua. » ( Glosae super Priscianum [ed . II], Cod . Paris. Bibl . Nat. 15.130, f. 2 rb)
- Non igitur novi operis hic queratur compositio, sed in additione pre(ter)missorum et
recisione superfluorum veteris correptio. » (Ibid., f. 1 ra.)
(c) Querant igitur garciones breves et apertas glosas Pris(ciani) in uno quaternione. Et
quoniam hoc est impossibile, pe(to) ve(niam) spa(tii) . » (Ibid. , f. 3 rb . ) Cf. PRISCIANUS , Ins-
titutiones, Epist. dedic. 4 (t. I, p. 2, 21).
AE R ONEM
58 GLOS SUPE PLAT
<ACCESSUS AD TIMAEUM>
17. hic om. F 18. invenitur U 19. continetur U V 20. inde] tamen
V 21. non] nos V 22. omnes om . V 23. illam] eam V 24. omnes]
tamen V 25. operi om. U 26. inde eligere Sic corrigim us intelligere FUV
27. electum] intellectum V 28. ad] in U 29. Sed d. h. hactenus om . V
(d) Nec vituperandum me esse credo », PRISCIANUS , Institutiones, Epist. dedic. 3 (t. I
p. 2, 8).
§ II. F, U, A, P, B
1. igitur add. U 2. compositionis] compensationis F 3. operis om. A P
4. est compositionis il . op. causam que fuerit B 5. unde] et unde P : de quo B
6. agat U 7. et om. B 8. qua utilitate] cui U : cur AP B 9. et
cui] cuique B 10. supponatur] subordinetur B 11. et] ac denique B
12. Causa] Primum itaque causa B 13. vero om . F B 14. compositionis om .
F 15. huius operis talis om. B 16. inter om. U 17. omnes om . A B
18. recte philosophantes] philosophos F 19. optinere] obtinentium A 20. cer-
tum om . A 21. esset] est U : sit P 22. inquisi-
tionem] intentionem A 23. orator om . B 24. illam] ipsam U P B : eam A
25. diffinivit ] finivit B 26. illi om. P 27. attendens] considerans B
28. propter conservationem iusticie om. A 29. illum] eum A 30. propterea
add. A 31. re< rum > publicarum A 32. diffinitione ] diffinitio F : differen-
ciis U 33. scolas U 34. Socratis] Socrate B 35. relata] relata est et
F relatis U 36. Socrates add. B 37. illi] ei P
(a) Plato peritus in positiva iusticia et naturali vidit r(em) p(ublicam) diu non posse
constare sine iusticia quippe cum pauper nec se nec res suas sine ea possit conservare. »
(Glosae super Macrobium, Cod . Bern. 266, f. 1 vb. )
(b) Officium quoque eius (scil . principis) illis qui minimum possunt plurimum pro-
dest. (JOANNES SARESBERIENSIS, Policraticus IV, 2 ; ed. Cl . WEBB I, p. 238, 24-25 ; P.L.
199, 515 C.)
ACCESSUS AD TIMAEUM 59
38. et add. B 39. omni om. A 40. conservaret ] conservare potest A : con-
servat P 41. minime] non F 42. tam om . U 43. diffinitionem] sen-
tentiam U AP 44. sui] eius F 45. eis add. A 46. parte ipsius iusticie
id est om. U
§ III. F, U, A, P, B
1. Iusticia] Iusticiarum F 2. etenim B 3. est add. A 4. dicitur
add. B 5. alia naturalis om. F 6. Et om. FAB 7. est om . F B
8. positiva] positivam dicunt B : om. Fiusticia add. U //quidem add. A 9. sci-
licet add. F 10. ut] veluti B II. est add. B 12. latronis UP
13. etc. ] et consimilia U : similia quoque B om. F 14. Naturalis ] alia naturalis
F: Naturalem B 15. vero om. F || est add. A 16. scilicet add. F
17. hominibus A 18. que non est ab homine inventa ] hominum inventionibus edi-
tam B 19. ut] uti B 20. similia] huiusmodi B 21. Sed om . A
22. quoniam ] quia A || vero add, B 23. hinc add. B 24. tractatu] tractando
F 25. de ea] illius A ipsius B 26. quia ] quoniam F om. U 27.
in om . A 28. nulla] nullo F B ullam Are publica add. P 29. iuxta]
scilicet A PB : sed U 30. veterem] veterum U AP : om. B 31. eius] eius-
dem UA P 32. proposuerat] postposuerat U pretermisserat P : p. composue-
rat Bac ad plenum non tradidit add . B 33. de naturali iusticia om. B
34. Sed] Et B 35. quoniam] quia U // legalis positivaque iusticia ex naturalis ra-
tione iusticie suam traxit originem, ob id ad naturalem iusticiam se deflectens de eadem
tractavit, in' quia add. B 36. illam om. F 37. transfert] transtulit F // ad
illam se transfert om. B 38. possumus dicere quod om . B 39. vel] id est B
40. de ea enim p. n. i. agit om . B
(a) JOANNES SARESBERIENSIS , Policraticus VIII, 8 ; ed . CL. WEBB II, p. 274, 22-27,
ed. MIGNE, P.L. 199, 737 C.
(b) . Sed quia iustitia naturalis magis circa creationem mundi [... ], ad illam se trans-
fert. Unde subiectum huius libri, sive materia, est naturalis iustitia sive creatio mundi ut
dicit Guillelmus Nurmandi de Chonciis : de creatione enim mundi propter iustitiam natu-
ralem agit. (ANONYMUS, Glosulae super Timaeum, in codice Oxoniensi, Bodleianae Biblio-
thecae, Digby 217 [ = Madan 1818] , fol . 98 v.)
60 GLOSAE SUPER PLATONEM
§ IV. F, U, A, P, B
1. Agit hoc modo de tali om . B 2. materia om. U B 3. ostendendo] Cuius
ostendit B 4. materialem mundi om. B 5. hominis add. A || humane add.
B 6. et coniunctionem eius] compositioni < s > cuius B 7. et potcntias] po-
tentiasque B 8. eo] corpore A B 9. creationem om . U 10. aerii]
aeris A 11. et add. U 12. agit om. F B 13. et utilitate] subtilita-
teque B 14. eiusdem ] eius B 15. ad ultimum] demum B 16. de om .
P 17. agit ] agitur U 18. Hac utilitate materia om. B || tali modo add.
AP 19. et] cum F : om . B 20. tam om . A 21. Vel hac utilitate
cognitionem om . U A PB 22. Non uni ... supponitur] Finaliter cui philosophie
parti subordinetur videamus B 23. ea U A 24. appareat] intelligatur UP :
intelligamus A 25. divisione prodamus] dicamus A // sed de pluribus ... divisione
prodamus om. B
E
§ IV. CHALCIDIUS , Commentarius VII (p. 60).
§ V. F, U, A, P
1. sunt om. F 2. species om. FAP 3. institutione F 4. est om.
P 5. id est om . A P 6. unde om . U A P 7. economicus U 2
8. id est] enim est U P enim A 9. suam add. A 10. id est] dicitur A :
om. U P 11. est civitas] priore eorum est civitas A 12. tractatur A
§ V. ISIDORUS, Etymologiae II, XXIV, 9-16. Easdem Philosophiae divisiones tradit Wille)-
mus in suis Glosulis super Boetium [ed. CH. JOURDAIN in Notices et extraits des manuscrits
de la bibliothèque impériale, t. XX, 2 (Parisiis, 1862), p. 72-74], in suis Glosulis super Macro-
bium [in codicibus Vatic. Palat. Lat . 953 , fol. 79 rb- 79 va, Bernensi 266, fol . 1 г], et in
Philosophia IV, 41 [ P.L. 172, 100 D]. Notandae sunt etiam similes divisiones in anonymo 1
tractatu cuiusdam codicis Bambergensis (Bamberg. Q. VI. 30, saeculi XII) quem citavit
M. GRABMANN, Die Geschichte der scholastichen Methode, t. II (Graz , 1957), P. 36-40.
13. species om. F 14. ratio om. U P 15. est add. U P 16. vero om.
P 17. continet ] obtinet A 18. dicta] dicta est autem U : om. A
19. theologia, mathematica, phisica ... id est doctrinalis] theologia id est ratio de divinis
- theos enim est deus, logos ratio - phi <sic >a de naturis scilicet rerum et com-
plexionibus corporum - phisis cuim est natura - ; matematica dicitur a matesi doctrina-
lis F 20. enim om . P 21. ea] aspiratione A 22. mathesis enim c.
a. e. d. s. ea est vanitas] matesis enim sine aspiratione est doctrina, cum ea est vanitas
F : om . U 23. Et dicitur doctrinalis om. U 24. quia] quasi A 25.
fit] sit U A 26. ceteris A P 27. et om. F 28. quod] ut UP
29. verbis add. F 30. actor FP 31. regulam U 32. regula in figu
ris ostendit sub oculis F 33. astronomia om. F 34. de naturis om. U
35. Phisica vero ... enim est natura om. F (hoc loco) 36. vero add. A 37.
species om . F 38. sunt species add. A 39. diaconica UA 40. armo-
nica U 41. predicta U 42. id est scientia om. A 43. Sed quia melius ...
scientia ordientes om. F P || Post illud « ordientes erat unum spatium capax decem line-
arum add. U (in margine)
(b) ISIDORUS, Etymologiae III , Praefatio. Cf. Glosulae super Macrobium : « Et dicitur
doctrinalis quia ibi maior quam in ceteris artibus fit erudicio, vel quia in his artibus voce
et figuris, sermone scilicet et visu, fit doctrina, in ceteris vero artibus solo sermone. [Cod
Bern. 266, fol. 1 rb].
(c) Physici dicti quia de naturis tractant. Natura quippe graece puoi vocatur. » (Isı-
DORUS, Etymologiae VIII , VI , 4. )
(d) Sunt autem tria (supple genera musicae). Et prima quidem mundana est ; se-
cunda vero humana ; tertia quae in quibusdam constituta est instrumentis ut in cithara
vel in tibiis caeterisque quae cantilenae famulantur. » (BOETIUS, De Musica, lib. I, cap. II ;
P.L. 63, 1171 D).
62 GLOSAE SUPER PLATONEM
SCIENTIA44
ELOQUENTIA SAPIENTIA
PRACTICA THEORICA
Instrumentalis -
– Mundana - Humana
44. Schema illud omittunt omnes codices F, U, A, P, V. Attamen non est difficile hanc omis-
stonem supplere cum Willelmus ipse in suis Glosulis super Boetium easdem scientiae divisiones
tradat . Cf. JOURDAIN (C. ) in Notices et extraits des manuscrits de la bibliothèque impériale,
t. XX, 2 (Parisiis, 1862), p. 74 ubi tamen aliqua menda in ipsius schematis dispositionem
irrepserunt.
§ VI. F, U, A, P
1. igitur om. A 2. partibus] artibus P 3. philosophie om. P id est scien-
tie add . A 4. et om . P 5. mundi add. P 6. de phisica] phisica est
F: phisice UP 7. vero add. U 8. dictus UAP 9. sic om. UP
10. Platonis] eiusdem U : eius A suo P II. enim om. F 12. illis] discipulo
UAP 13. vel ut ] ut U et ut A : ut etiam P 14. et ] vel F 15.
ut om . U A 16. Platonis add. F 17. thimeo U : thimio A Timheo P
18. est om . A 19. Alii dicunt quod tymo ... tractat om . U A P
(a) « Mos enim fuit Platonis suos libros a nomine discipulorum incribere vel ut confer-
ret honorem discipulis, vel causa suptrahendi emulis occasionem reprehendendi . » ( Glosae
super Macrobium, in codice Bernensi 266, fol . 1 vb- 2 ra .) .
b) " Timo graece, latine dicitur flos vel flores... et hic Timaeus Platonis quasi floridus vel
quasi flosculus quia ibi flosculi totius philosophiae comprehenduntur. » ( HUGUCCIO PISANUS,
Derivationes, apud G. GOETZ , Corpus Glossariorum Latinorum , t . I (Lipsiae, 1923 ) , p. 194.)
IN PROOEMIUM CALCIDII 63
§ VII. Ysocrates¹ etc. Thimeus Platonis diu difficilis habitus est apud
antiquos³, non quia tam perfectus auctor aliquid obscure dixisset , sed
quia lectores ignorabant artes quarum ex necessitate facit mentionem.
Cum enim de creatione mundi ageret, de diversis artibus facere men-
tionem oportuit, iuxta proprietates uniuscuiusque¹0 probationes inducendo.
Fuit autem¹ ignoratus13 usque ad tempus Osii episcopi¹ qui cum
sciret in eo multa utilia15 nec¹6 fidei contraria contineri, rogavit Calcidium
archidiaconum suum in¹7 utraque lingua peritum, ut18 de greco in lati-
num illum¹⁹ transferret. Cuius20 autoritati obediens, primas partes illius
transtulit. Sed, quia ignorabat utrum placeret illi vel22 non, duos tan-
tum libros23 ad illum24 misit ut de illis iudicaret ut , si placerent25, cum
maiori audacia cetera26 aggrederetur.
Et quia difficiles erant per se28 ad intelligendum, super illas29 commen-
tum fecit et, cum parte translata et commento, has literas ei30 misit qua-
rum hec est continentia. In principio excusat se de arrogantia³¹ , postea
captat benivolentiam eius32, deinde ostendit quare totum illum simul³
non transtulit et quare super partem translatam commentum fecit .
§ VII. F, U, A, P
I. Socrates UA 2. etc. om. F 3. apud antiquos om . P 4. quia]
quod A 5. diceret A 6. non quia tam ... dixisset sed om . F 7. qua-
rum] de quibus F 8. ex om. F 9. hic add. A 10. rei pro-
bande add. U 11. fuit] est UA P 12. autem] igitur UA P 13. a
latinis add. P 14. vel pape add. F : pape add. P 15. esse add. U
16. sacre add. U 17. in om. F 18. ut] quo FUd 19. illu m] cum F
20. Cuius] eius F 21. illi om. UAP 22. vel] an P 23. duos tan-
tum libros om . A P 24. illum] eum UA P 25. placeret U 26. ce-
teras A 27. quia ] quoniam UP : am quasi A 28. per se om. P
29. illos F 30. ei om. UA P 31. arrogantia ] ignorantia P 32. illius
A 33. simul om . P 34. et cum parte translata ... commentum fecit om . U
(a) Nam fuit tempore eodem, quo Aristoteles, magnus et nobilis rhetor Isocrates. »
(CICERO, De inventione rhetorica, lib . II, cap. II , 7) . Cf. De oratore, III , 141 .
(b) Nam virtus est animi habitus naturae modo atque rationi consentaneus. » (CICERO,
De inventione rhetorica, lib. II, cap. LIII, 159). Cf. AUGUSTINUS , De div, quaest . qu . 31 ;
P.L. 40, 20.
64 GLOSAE SUPER PLATONEM
- ex vir-
eam10, id est virtutem, consistere causam totius prosperitatis
tute enim omnis prosperitas est quia, ut probat Boetius (c), omnia que
contingunt bonis sunt bona, quela malis mala¹³ et omnium bonorum
id est temporalium14 et eternorum.
Et, cum hoc15 diceret, addidit16 eam, scilicet virtutem, esse que redigeret
ad possibilem facilitatem, id est faceret faciles res impossibiles18 non
natura sed usu (d) . Sed¹º , ne putaret aliquis Isocratem20 esse21 mentitum,
subiungit preclare id est aperte et vere22.
Quid enim generosam.23 Probat quod virtuti res difficilis25 est20 faci-
lis27, removendo a virtute ea que generant difficultatem, hec scilicet28 :
invitam inceptionem et inpatientiam29 laboris. Et hoc est : Quid enim
pigeat aggredi generosam magnanimitatem , id est virtutem ? Et est
perifrasis . Aggredi id est incipere . Ac si diceret : nichil honestum.
Vel quod ceptum, id est inceptum, fatiget - nichil scilicet38 ; antequam
enim incipiat, providet an ad perficiendum40 sufficiat ut temperet a
labore ? Sed quia
« Quod caret alterna requie durabile non est » (e) ,
subiungit tanquam victa difficultatibus. Interpolare enim labores est
nature necessitas, sed vinci fragilitas.
Eadem Probato quod virtus faciat rem difficilem facilem42 , hoc idem
probat43 de amicicia que quedam virtus est, dicens : eadem vis est ami-
cicie que et virtutis . Est etenim amicicia voluntas bonorum erga
aliquem causa illius ipsius qui diligitur cum eius pari voluntate (f) . Expo-
nit48 qualiter sit49 eadem vis, et est50 : par extricatio id est evolutio51 rerum
pene impossibilium id est difficilium. Trice sunt macule retis inde52 in-
tricare dicitur53 involvere, extricare evolvere54.
Cum alter. Subiungit qualiter amicicia rem difficilem faciat facilem,
10. esse add. F II. id est om. U P 12. vero add. P 13. sunt add.
Р 14. temporalium] corporalium U 15. hoc om. U A 16. diceret ,
addidit om. A 17. id est ] scilicet A 18. faciles res impossibiles ] possibiles
et faciles A 19. Sed] Et P 20. Isocratem] eum U A P 21. esse om.
U 22. preclare add. A 23. generosam om. U A P 24. virtute F
25. difficiles A 26. est] fit F : sunt A 27. faciles A 28. scilicet] sunt
A P 29. invita inceptio et (om. P) impatientia A P 30. quod dicit add. P
31. aggredi om. U P 32. magnanimitatem om. U 33. virtutis add. U et
circumloqutio virtutis add. A 34. id est om. U 35. incipere om. A
36. quod] quid P 37. ceptum id est om. U 38. nichil scilicet] item scilicet A :
om . F 39. enim om. A 40. ad perficiendum ] agendum A 41. est
add. P 42. facilem om . U t
43. proba om . P 44. que] quam P
45. et] est P 46. que quedam ... que et virtutis om. F 47. etenim] autem
F : om. P / virtus et est add. U 48. Exponendo U 49. Exponit qualiter
sit om . F 50. et est] que et virtutis F 51. i. e. evolutio] i . e . expositio A
P : om . U 52. unde A 53. dicitur] id est F 54. dicitur add. F U
(c) ...bonis felicia, malis semper infortunata contingere. » (BOETIUS, De consolatione phi-
losophiae, lib. IV, prosa I , 7 ; P.L. 63 , 787 a.)
(d) Qui enim scientiam quam querit diligit, facile illam reperit. Diligencia enim, teste
Chalchidio, res difficiles faciles facit. » ( Glosae super Priscianum [ed. II] ; Cod. Paris. Bibl .
Nat. 15.130, fol . 85 bv.)
(e) OVIDIUS, Heroides IV, 89. Eumdem versum, Hildeberto perperam aliquando attribu-
tum [P.L. 171 , 1284 D] , citat Willelmus in Dragmatico, p. 62.
(f) Amicitia, voluntas erga aliquem rerum bonarum illius ipsius causa quem diligit
cum eius pari voluntate. » (CICERO, De inventione rhetorica, lib. II, cap. LV, 166. ) Eamdem.
amicitiae definitionem, ex Tullio depromptam, invenies in Glosulis super Boetium (lib. II,
metrum 8], Cod. Trecen. 1381 , fol . 55 r.
IN PROOEMIUM CALCIDII 65
scilicet55 cum alter ex amicis56 inter duos57 enim58 ad minus est amici-
cia -- religione iubendi - religiose imperare est debita et honesta et pos-
sibilia imperare - adminiculetur59, id est subveniat , effectui complaciti
operis id est ad efficientiam61 operis utrique complacities ; alter voto parendi
id est ex voto et63 voluntate obediendo64. Ex voto obedire est sine spe
remunerationis, sine coactione timoris, sine coniunctione sanguinis obedire.
Sed quia studium sine ingenio non sufficit secundum illud Horatii (c) :
« Ego nec studium sine divite vena,
« Nec rude quid prosit video ingenium »>13,
addit : et¹ ingenio15. Ingenium16 est¹7 vis naturalis¹8 ad aliquid cito intel-
ligendum : unde dicitur ingenium quasi « intus genitum » (d) . Sed, quia
ingeniorum alia sunt summa, alia media, alia minima, ad cumulum lau-
dis19 addit : excellenti.
Deinde, commendato eo20, ostendit quod conceperat dignam spem
operis proventuri , id est operis Platonis de greco in latinum proventuri.
Sed ne videretur superflua hec23 translatio, addit : intemptati. Nullus
enim adhuc illum24 librum25 transtulerat.
55. scilicet om . FA 56. ex amicis om . F A 57. duos] duo F : om. U 58. enim om .
A 59. adminiculentur U 60. subveniant U 61. efficiendam A 62. compla-
citi] placiti UP 63. voto et om . A 64. ex voto et voluntate obediendo om . U
§ IX. F, U, A, P
1. Osii] eiusdem A 2. eiusdem] propria F A 3. utilem] difficilem A
4. ostendatur A 5. Osium] animum U A 6. animo] omnibus P 7.
et assidua om. U A P 8. agendum om. A 9. alia om. U 10. sunt
add. F II. homo om . F 12. floruit om . U A P 13. Nec rude ... in-
genium om. A 14. et om. F 15. ingenio] ingenium A P 16. Inge-
nium om . A 17. scilicet add. A 18. vis naturalis] insita et naturalis vis ani-
mi U 19. eius add. A 20. commendato eo] commendans ea U 21.
quod] quid AP 22. operis proventuri id est om . F 23. hec om. F
24. illum] eum U om. A P 25. librum om . A P
(a) Studium est autem animi assidua et vehemens ad aliquam rem applicata magna
cum voluntate occupatio. » (CICERO, De inventione rhetorica, lib. I, cap. XXV, 36. )
(b) De studiis humanitatis, vide Chalcidium : Translatio Timaei [20 a], p. 11, 13 ; Com-
mentarius CXXVIII (p. 171 , 11 ) et CCCXLIX (p. 340, 17).
(c) HORATIUS , De arte poetica, 409-410.
(d) Ingeniosus, quod intus vim habeat gignendi quamlibet artem. » (ISIDORUS , Ety-
mologiae X, 122. ) Eamdem definitionem ingenii vide in Glosulis super Juvenalem (Cod . Balti-
moren. , Walters Art Gallery, W. 448, fol. 2 vb) ; in Glosis super Macrobium [Comment.
I, I, 8] (Cod. Vat. Palat. Lat. 953 , fol . 81 ra et Cod. Bernen. 266 , fol . 2 ra) ; in Glosis
super Boetium [ Consol. I, prosa I], cod. Trecen. 1381 , fol . 36 v).
5
66 GLOSAE SUPER PLATONEM
In quo. Diceret aliquis etsi ita non posses⁹ te⁰ excusare, posses¹¹
dicens te ignorare. Respondetur>: nolui ne43 putaretur callida si-
mulatio scientie. Quidam enim sic negantes callide se45 simulant scire. Et
hoc est in quo, id est in qua peticione, declinatio id est evitatio speciosi
muneris excusatione ignorationis , id est excusando per ignorantiam, scili-
cet dicendo me ignorare, futura esset id est reputari posset48 callida si-
mulatio scientie.
Itaque, etc. Quia non erat conveniens excusatio, parui et maxime quia
sciebam, Deo volente, te hoc imperare. Et hoc est : Certus id munus,
id est huius translationis officium, non iniungi michi a te50 sine divino
instinctu, id est divina voluntate. Propterea, quia52 non erat conveniensa
causa excusationis et quia non54 imperabas55 sine divino instinctu, aggres-
sus primas partes Thimei Platonis alacri mente de inceptione, speque
confirmaciore de perfectione, non solum transtuli sed etiam partis eiusdem,
id est58 translate59, commentum feci.
Ut ait Priscianus in Preexercitaminibus puerorum, comminisci est
plura, studio vel doctrina in mente habita , in unum colligere (b) . Unde
commentum dicitur plurium65 studio vel doctrina in mente habitorum
in unum collectio. Et quamvis, secundum hanc diffinitionem , com-
mentum possit dici quislibet liber , tamen non" hodie vocamus? com-
mentum nisi alterius libri expositorium". Quod differt a glosa (c). Com-
mentum enim , solam sententiam exequens , de continuatione vel expo-
sitione litere" nichil agit78. Glosa vero omnia illa exequitur. Unde80
dicitur glosa id est81 lingua. Ita enim aperte debet exponere ac si lingua
doctoris videatur82 docere83.
38. ita om. A 39. posses] posset P 40. te om. UA P 41. posses
om . U A P 42. dicens] diceres UA P 43. ne] quia P 44. reputa-
retur UA 45. se om . P 46. huius add. P 47. esses A 48.
posses A 49. certus] deus P om . F 50. iniungi michi a te om. F
51. sine add. A 52. quia] ergo U 53. conveni ens om. P 54. hoc
add. U 55. non add. P 56. Thimei Platonis alacri mente om. A
57. de] inde de A 58. id est om . U A 59. translationis U 60. com-
mentarium P 61. enim add. U 62. preexercitaminibus] primo de excitami-
nibus U concitationibus A preexcercitationibus P 63. habitorum F 64.
possit add. P 65. plurium ] philosophorum F 66. Et] Sed A 67. hanc]
illam U hoc F 68. diffinitionem om. F 69. posset A 70. et secun-
dum predictam diffinitionem add, F 71. non om. U 72. vocamus] dicimus F
73. nisi om. U 74. alterius libri expositorium] volumen expositorium unius alterius
libri U 75. est add. P 76. exequens] exequitur sed F 77. litere om . U
78. agit] agere inten dit U 79. illa] alia U om. A 80. enim add. A
81. id est] quasi P : om. A 82. videtur P 83. docere om . A
(b) Eadem definitio B (oetio) attribuitur in codice Cantabrigiensi Univ. Mm . 1. 18, fol.
6 vb.
(c) Eaedem Glosarum et Commenti definitiones inveniuntur in Glosis super Priscianum
[Codd. Florent. Laurent. S. Marci 310, fol . 2 r, et Paris. B.N. Lat. 15.130, fol . 2 r] ; in
Glosis super Macrobium [Codd . Vatic. Palat. Lat. 953 , fol . 79 vb, Bamberg. Nationalis Bi-
bliothecae, Class. 40, fol . 6 rb, Bern. 266, fol. 1 rb, Hafniensis Bibl. Reg. Gl . Kgl . S. 1910,
4°, fol . 4 r. Monacen. Clm. 14.557, fol . 102 r et Vatic. Urbin. Lat. 1140, fol . 4 r ]. De his
definitionibus, vide supra, p. 16, n. 2.
§ XI. F, U, A, P
1. reddidit F 2. ostendendo ] docendo F 3. quid] quia F : quod P 4. trans-
tulit F 5. primas add. A 6. scilicet partes om. P 7. easdem ] eas A P
68 GLOSAE SUPER PLATONEM
<VOLUMEN PRIMUM
<seu>
(17 ) § XII. Unus, duo, tres. Plato tractaturus de naturali iusticia recapi-
tulat ea que dixerat¹ de positiva iusticiaª ut sit unus et continuus trac-
tatus iusticie. Quod facit tali modo introducendo quatuor personas
Socratem, Thimeum, Hermocratem et Critiam' sub tali figmento.
Cum esset mos inter Athenienses10 ut¹¹ , festa¹ die Palladis, in domum
alicuius philosophi convenirent ut ab eodem in aliquo instruerentur, con-
fingit13 Thimeum, Hermocratem et Critiam quartumque cuius nomen hic¼
reticet15, die festo Palladis16 in domum Socratis convenisse et ab eodem
in positiva iusticia instructos esse ; finitoque tractatu quesitoque ab eis
mutuo, id est¹7 tractatu de naturali iusticia, promissoque, in crastinum
venit. Sed quartum de sociis¹8 non inveniens¹º, sic cepit20 narrareª : Unus,
duo, tres
Queritur23 cur24 Plato, quem constat nichil sine causa fecisse, librum
suum a numeris incepit ; et, si a numeris fuit incipiendum, quare ab istis
plusquam² ab aliis, et quare tres numeros nec plures ponit , et quare
per cardinalia nomina7, non28 ordinalia, illos vocavit30. Plato igitur ,
ut pitagoricus, sciens maximam perfectionem in numeris esse, quippe
cum nulla³ creatura sine numero possit existere , numerus tamen sine
qualibet potest existere³ , ut perfectionem sui operis ostenderet , a per-
fectis scilicet numeris incepit ; ab istis vero numeris iccirco quia sunt
partes perfecti numeri id est senarii (a) . Perfectus est numerus cuius
partes aggregate reddunt equalem summam". Partes autem senarii
sunt43 : unitas, binarius, ternarius ; sed secunda ternarius45, tercia bina-
rius46, sexta unitas" , que aggregate talem summam reddunt48 id est sex (b).
Ergo , propter perfectionem, a partibus perfecti50 incepit.
§ XII. F, U, A, P
1. Socrates add. F 2. iusticia om . A 3. unus] sanus A 4. Quod]
Quam F 5. scilicet add. U 6. et om. A P 7. Cricium P 8.
mos] moris U : id moris P 9. inter om. P 10. Atheniensium P II.
in add. P 12. festo A 13. confixit A 14. hic] hoc A 15. re-
ticet] retinet A 16. Palladis om . A 17. id est om. FU 18. de sociis
om . A 19. scilicet Platonem add. F 20. incipit P e
21. narrar ] enu-
merare A 22. etc. add. U A 23. Queritur] Sed queritur U P : quare A
24. cur] cum P : om. A 25. plusquam] numeris quam P 26. posuit P
27. et add. F 28. per add. F 29. illos om. A 30. vocavit] nomina-
vit F : incepit A 31. igitur om . F 32. maximam] magnam F
33. scilicet add. P 34. existere] esse F 35. quolibet A P 36. nume-
rus tamen ... existere om. U 37. scilicet om. U 38. a perfectis scilicet ince-
pit i.e. a numeris A 39. et add. U 40. enim' add. A 41. Perfectus
est ... summam om. U 42. Partes] Pars P 43. Partes autem senarii sunt
om . U A 44. unitas, binarius, ternarius sed om. U A P 45. ternarius] sunt
tres U III P 46. binarius] duo U II P 47. unitas] IUP 48.
secunda ternarius ... reddunt om. A 49. Ergo] igitur F 50. partibus per-
fecti] pluribus perfectis F
51. hos] istos A 52. duos A 53. enim om. F 54. ex hac] ex qua A
55. tres A 56. sesquialtera ] sesquitercia U : al' sexquialtera U (in margine)
57. tria] VI U tres A 58. sesquitercia ] sexquialtera U 59. igitur] ergo F
60, rerum om. U 61. tribus] tali materia A 62. triplici] simplici A
63. secundum] scilicet A 64. auctoritate A 65. phisicis] phisica A
66. est om . A 67. remota omni opinione om. A 68. quidquid ] quod U
69. subiecta] subiuncta A 70. de eis que ... dicitur om . A 71. ostendere A
72. Quod totum opere om. UAP 73. nomina add. U 74. nominavit ]
vocat UP : notat A 75. unum] uni P 76. alii] alteri A alium P
§ XIII. F, U, A, P
1. socios] suos A 2. nec omnes socios invenientis om. U 3. ille] iste U
A 4. hoc om . P 5. subtrahit FU 6. rationes] causas F 7.
Quislibet ] Qui licet U 8. naturalem] naturaliter A 9. cognitione] cogitatione
FA 10. natura posterior] naturalis prior A 11. enim] et U 12. res
om . P 13. sepe om . F 14. et] in F 15. subsequentiam] subsequentia
F : subsequentias A 16. id est] et hoc est U 17. iusticia om . U P
IN TIMAEUM 17 A-C 73
18. eis add. A 19. subiungitur P 20. et om. P 21. invitatores] imita-
tores P 22. Hec est om . A 23. Timei om. U 24. aliorum] aliquo-
rum U 25. nomen suum] se P 26. subtrahit F U 27. hoc om . P
28. est add. P 29. id est om . A 30. est om . A 31. noster] vester A :
om . U 32. quia possent ... subiungit om. U A P 33. id est a communi trac-
tatu add. UA : id est a communi tractatui id est add. P 34. Ita] Et id est P
35. hoc] suum P 36. Ita commendat tractatores om . F 37. Et quia pos-
sent convenire. participaret om . U A P 38. Quandoquidem ] Quamquam U
39. detinet] moratur F 40. illius] eius F 41. quia in legibus ... impleatur om.
UAP
§ XIV. F, U, A, P
1. de positiva iusticia add. P 2. certe certo om. UAP 3. normulam]
in memoria normulam AP 4. vobis a me add. A 5. id est regulam ius-
ticia om . P 6. Immo correctio est ... confirmetur om. U A P 7. recapitula-
tio Socratis] Socrates recapitulare ea que dixerat F 8. ostendit om . A 9
tractaverit] tractaverat U : tractavit A 10. id est materia om. U II. id
est] hoc est U om. A P 12. dicitur] est UA P 13. subiungi t ] ostendit U
14. illa] ea P 15. Que et qualis. Ostensa .... scilicet om. A 16. scilicet que ...
institutis om. U 17. id est legibus om. U AP
74 GLOSAE SUPER PLATONEM
Ad arbitrium. < Ad > arbitrium probat qui non tantum verbo sed
etiam corde probat.
Notandum est Socratem hoc ordine egisse de re publica : primo secun-
dum officium , deinde secundum sexum, post secundum etatem. Quorum
singulum in loco suo notabimus18.
§ XV. F, U, A, P
I. ordinatione] exortacione P 2. facilius] melius A 3. dicamus] doceamus
FA 4. sapientiam] rationem F 5. circa] contra U 6. tribus om . F
A 7. sapientia] ratio F 8. eiusdem] eius F 9. quoniam om. U
10. est add. U II. sit] scit A 12. inde om . U 13. et add. F
14. intellecta add. A 15. Item] Iterum F A 16. scilicet add . F 17
puppe] carina A 18. alius] medius A 19. medio] pupe A 20. rerum
от. А 21. medio] media P 22. est om . P 23. qui] quia F : om. A
24. In medio est vis ... ut melius om . A 25. est om . U P 26. posset U
27. ut ibi discernat om . A 28. Quam] Quod F 29. vel] ad A in P
30. illuc] illud A : om. P 31. vel removere add. P
§ XVI. F, U, A, P
1. Istud] istud quod U : illud A 2. Quid ?] quod etiam U : quod et P
3. illud om. P 4. separatione habitationum] se comperationem habitantium U
5. explere] complere A 6. confusi] confisi Ū 7. aliis add. A 8. negotiis]
officiis F U 9. essent add. A 10. id est om . A II. quod] quem U
12. prevalerent] prevalet U prevalent P 13. anime U 14. vel] et U
15. solis iis ... tractarent om. F U A P 16. solum om. A 17. vel add. A
18. in om. P 19. id est om . U AP 20, in om. FA
76 GLOSAE SUPER PLATONEM
21. Tale] Nil tale U 22. eis om. P 23. illud ] hoc U 24. id est om . P
25. sicut consanguineos om . A 26. proximus noster om. U 27. vero add. A
28. degener] ac genus U 29. naturale] naturalis P : om . A 30. enim om.
UA 31. malos A 32. odio habere] odire A 33. Et om. U
34. voluimus] volumus U 35. id est] et est A 36. scilicet add. A
37. Et hoc est om. A 38. etc. add. F 39. quod] que F U 40. enim ]
ut U 41. sine altero om . A 42. idiota] idiote F : idonea P 43. irre-
ligiosa] non religiosa F : religiosa U
§ XVII. F, U, A, P
1. Quid ? Huius om . P 2. duo add. P 3. exercitatione] exercitio UA P
4. habere P 5. exercitationibus] exercitio UA P 6. in om. A 7. in
om . A P 8. exercerentur om . P 9. scilicet om. U 10. iterum] si tan-
tum U 11. id est] et P 12. et hoc add. F 13. diceret] dicet F
14. instituebamus] instituebas U instruebamus A constituebamus P 15. quasi
quandam om . A P 16. subaudi] subaudis UA P 17. gignos] ginoso U :
gimnos A ginnos P 18. enim om . U P // est om. F 19. gignasium ] gignasius
A ginnasium P 20. ludus] est locus U 21. de magisterio] magisterium U
22. dicens om . A 23. item] id A
(a) ISIDORUS, Etymologiae VIII, VI, 17. Cf. ibid., XV, II, 30 et XVIII , XVII, 1-2.
IN TIMAEUM 18 A-C 77
(b) BOETIUS, De Musica lib. I, cap. I [ P.L. 63, 1167-1171 , praesertim 1171 B- C] .
§ XVIII. F, U, A, P
1. quoque] etc P : om. A 2. vidit Socrates] videlicet sit U 3. brevi] in
brevi tempore A 4. et add. A 5. voluit om. P 6. eas] et eas P : om.
A 7. moribus] motibus U 8. viros] urbes A i
9. instru ] institui P
10. Et sciendum quod hucusque discordia om . U A P II. pueri om . P
nt
12. possu UP : om . A 13. Quid de procreandis ? Quia ... hoc om . A 14.
est om. UA 15. iudicatis om . A 16. id est om . A 17. filiis] filios
P : om . A 18. Et om. UA P 19. suos add. A 20. quod] ut A
21. An] At A 22. hoc] id F 23. dixi] diximus F : dixit inde P 24.
ita est] id ita est U om. A // Et hoc quod modo dicam est illud add. F
(a) Amica est enim similitudo, dissimilitudo vero odiosa atque contraria. » (BOETIUS,
De Musica, lib . I, cap. I ; P.L. 63, 1168 D) Sed amorem delectationemque ... simili-
tudo conciliat. » (Ibid., 1169 A.)
(b) ISIDORUS, Etymologiae IX, V,17.
M
78 GLOSAE SUPER PLATONE
id est aptum ad25 retinendum26, ut cetera que videntur dici preter opinio-
nem hominum et preter consuetudinem vite ? Ut enim ait Tullius in Retho-
rica, nova et magna melius retinentur in memoria quam usitata et parva (c) .
Deinde subiungit illud memorabile scilicet de existimandis communibus
nuptiis et communi prole.
Hic quidam indocti Socratem et Platonem turpitudinis arguunt, cre-
dentes28 eos precepisse omnes mulieres esse39 communes sic quod omnes
80
sub custodia unius essent et, cum aliquis coire vellet , prefectus
quam vellet tenebris supponeret , ignorante utroque cui commisceretur35,
et ita nec36 proprium filium cognosceret ut, omnes reputans 38 suos39,
omnes equaliter diligeret .
Nos vero dicimus Platonem non imperasse turpitudinem sed affectum .
Non enim dixit quod essent communes sed reputarentur . Ac si dice-
ret Unusquisque uxorem et filios alterius in bono diligat44 ac si sui
essent. Subiungit unde hoc45 contingeret quod estimantur : quia esti-
mabuntur48 communes nuptie si quisque minime¹ internoscat suos affec-
[ 18 ] tus, id est si nesciat quem vel quam plus alio diligat50, et propterea ut non
internoscatur51 affectus, omnes exibeant omnibus religionem id est reli-
giosum amorem consanguinitatis.
Sed52 quia53 sunt in progenie tres gradus consanguinitatis54 : maiori-
tas (d) , minoritas et55 equalitas, maioritas ut pater56, mater, minoritas
ut filius57, equalitas ut frater, soror, qui gradus in etatibus inveniuntur,
docuit Plato ut maiores58 etate59 diligeremus ut maiores sanguine , mi-
nores ut minores, equales ut equales . Et hoc est : Dum equales , etate
vel alio modo2, ducantur benivolentia et caritate fratrum et sororum. Et
hoc est de equalitate63.
Subiungit4 de maioritate : maioribus vero etate vel dignitate exibeatur
reverentia id est ut coram eis nec dicantur nec fiant immunda. Infraque
existentibus convalescat debita caritas id est dilectio atque indulgentia sci-
licet ut quedam67, si68 turpia non sint, eis concedamus. Que enim in
aliis etatibus non sunt toleranda in hac sunt patienda, quia”
« Non lusisse pudet73 sed non incidere ludum (e) . »
Et hoc est de minoritate.
25. aptum ad] attende aptum U 26. retinendum ] tenendum A P: om. U 27.
quid add. F 28. credentes ] dicentes U 29. essc om . F 30. unius om. A
31. aliqui A 32. vellent A 33. prefecta P 34. et add. A 35. com-
misceretur] misceretur U : commiscerentur A 36. nec] ne F 37. proprios filios
cognoscerunt A 38. reputans] reputantur A 39. esse et add. A 40. dilige-
rent A 41. quod add. F 42. reputarentur] existimarentur U P 43. et] ac U
44. diligat] ita diligere A 45. Subiungit unde hoc] Unde cum subiungit et hoc U :
Et sic A : Unde subiungit et hoc P 46. contingeret] continget AP 47.
estimantur quia om. U A P 48. estimabuntur] existimabuntur UA P 49. id
est non add. A 50. diligit A 51. internoscantur U 52. Sed] scilicet U :
sciendum P 53. quia] quod P 54. scilicet add. U A 55. et om. A
56. et add. U A 57. nepos add. F 58. in add. U 59. etates P 60.
sanguine consanguineos P : om. A 61. minores ut m. e. ut equales] ut minores
sanguine , ut equales sanguine U 62. modo om . U AP 63. de equalitate om. A
64. Subiungit ] Postea subiungit A 65. vel add. U 66. nec] ne F 67. que-
dam] quidam U 68. si] etsi U 69. eis] illis A : om. U 70. hoc P
71. quia] et A 72. lusisse] luxisse U 73. pudet] pudor U P
(c) Usitatae res facile e memoria elabuntur , insignes et novae manent diutius. (CICERO
[PSEUDO- ] , Rhetorica ad Herennium, lib. III, cap. XXII, 25.)
(d) Nota quod non prohibet dici maioritas quod legitur in Arte medica species numeri
sunt maioritas et minoritas, sed secundum hoc quod facit magestas excipitur. » (Glosae
super Priscianum [Institut. IV, 20 ; p . 128, 12], Cod. Paris. Bibl . Nat . 15.130, fol. 44 rb.)
(e) HORATIUS, Epistolae 1, XIV, 35.
IN TIMAEUM 18 D-E 79
§ XIX. F, U, A, P
1. Nonne add. F 2. aliquam om . U 3. vero] autem U P 4.
equites] milites A 5. vel eadem add. U 6. vel eadem add. U 7. clas-
sis add. U 8. unusquisque] quisque U 9. classe om . F P 10. sepe]
se P 11. eiusdem classis] de una classe A 12. quererent P 13. eadem]
ea P 14. et add. U 15. auferretur] auferetur inde A 16. qui U
17. Quod et] Et hoc F : Quod ex U 18. actoris F 19. conicere ] cognoscere
A P 20. maiore F P // classe add. F 21. quereret] peteret F P
22. iterum] interim U 23. Et add. A 24. ipsius add. A 25. aucto-
ris] actoris F : om. U P 26. percipitur] hoc possumus percipere A om. U P
27. quod om. P 28. querunt A 29. precantur A 30. Nonne tenetis.
Precepit ... Et hoc est om . A 31. Nonne ] Num A 32. in electione] id est
electionem A 33. Hic] Hoc A 34. dicunt] volunt dicere U 35. nup-
tiarum om. U 36. in om. FU 37. Nos] Non F 38. cogitasse F
39. in om. U 40. qui ad sortem descendit add. A 41. et] aut F 42
Saluberrimam] Salubris F 43. inde om . U 44. maxima add. F 45.
acquirebatur] accipiebatur F A 46. invidia] ira A 47. Quo suam] In quo
FA 48. quare] qualiter A 49. scilicet om. U 50. ne] quod UA P
51. cadet A 52. non add. A 53. nec d. a. prelationem] etc. F 54,
sine] non P
[19 ] § XX. Illud etiam etc. Hucusque egit de officiis et sexu . Amodo agit
de etate¹, de cura subiungens puerorum et³ educatione dicens¹ quod filii
maiorum maiori cura nutriendi' sunt quia quedam spes est eos futuros
esse similes¹0 parentibus¹¹ .
Continuatio. Non solum predicta sed etiam illud puto promulgatum , id
est12 persuasum promulgare enim est persuadere¹³ - fetus lectorum
parentum, id est natos de electis , alendos summa cura¹ . Et15 subiungit
quare utpote¹s preferentes privilegium id est dignitatem bonitatis natu-
rale. Omne enim¹7 bonum aut nascitur aut discitur aut cogitur. Nascitur
quod a natura , discitur quod a magistro, cogitur quod al8 studio habe-
tur (a) . Sed pueri illi nec bonitatem doctrine¹º nec studii2º habent , ergo
solam21 naturalem22.
Sed ne aliquis putaret ceteros23 contemnendos24 , addit25 : Ceteros. Sed
Thimeus interrumpit28 verba dicens27 : Id ipsum . Unde Socrates conti-
28
nuans, addit : alendos cuidam alii usui patrie profuturos. Etsi non tanta²
cura29 quanta30 militum31, tamen32 nutriendos33 esse docuimus. Et no-
tanda esse merita puericie ut ex operibus illorum in quibus plus natura
quam deliberatio potest, futura qualitas notaretur. Velut de quodam
puero legitur qui cum , apud Athenas36, in capiendis coturnicibus et in
eruendis³ earum 38 oculis intentus esset, senatus decrevit eidem erui oculos
ne, provectus, idem in hominibus39 exerceret (b) . Legitur quemdam alium
puerum apud Athenas concilium cum patre sepius intrasse et secreta
senatus intellexisse. Qui, quadam die, cum42 rediret a senatu , quesivit
mater illius quid esset dispositum in capitolio43 . Qui respondit se nescire" .
Timuit enim intellecta revelare. Sed talem promulgationem senatum
finxit tradidisse scilicet ut nullus una contentus esset uxore sed duabus
§ XX. F, U, A, P
1. Hucusque egit de officiis ... de etate om. U AP 2. subiungens] subiungit U
AP 3. de add. A 4. dicens] docens U P 5. maiorum] meliorum P
6. maiori]meliori A 7. enutrie ndi U 8. sunt] sint P 9. esse om . A
P 10. similes] probos et similes U II. parentum A 12. id est] et P
13. promulgare enim est persuadere om. U 14. summa cura] in usum F : super ce-
teros U om . P 15. Et om. U 16. id est sicut add. A 17. enim om.
A 18, a om . A 19. doctrine om . A 20. studium A 21. solum
F 22. habent add. A 23. esse add. A 24. contemnendos] contentos
Р 25. addit ] subiungit F 26. interrupit U 27. dicens om. F
28. tanta] tanti A P 29. cura om . UA P 30. quanta ] quanti A P
31. militum] et milites UA P 32. tamen] et non tantum UA : non tamen tan-
tum P 33. nutriendum U 34. Et] sed UA P 35. animi add. A
36. et add. F 37. in eruendis] in erudiendis U (prima manu) in eruendis U (se-
cunda manu) : inveniendis P 38. earum] eorum U : eadem P 39. homini-
bus] omnibus A rationibus P 40. puerum om. F 41. consilium U
42. cum] dum U o
43. capitoli ] senatu U 44. et add. F 45. enim
om . F
(a) Unde et Plato trifarium humanae vitae instruens ordinem ait : Omne bonum aut
nascitur, aut eruditur, aut cogitur ' ; nascitur quidem ex natura, eruditur ex doctrina, co-
gitur ex utilitate. » (FULGENTIUS, Virgiliana Continentia , ed . H. HELM, Lipsiae, 1898, p. 90,
14-16.) Plato ait in quodam loco : Omne bonum aut nascitur, aut di(s) citur, aut cogi-
tur '. Nascitur quod inest homini natura, ut sensus et imaginatio et ratio. Di (s)citur quod
ab alio incipit [= ab aliquo accipitur, Cod. Trecen . 1101 , fol . 7 vb], ut sunt sententie. Cogitur
quod proprio labore vel studio acquiritur, ut virtutes. » ( Glosae super Boetium [Consol . II,
Prosa II, 2 ], Cod. Trecensi 1381 , fol . 52 v.)
(b) Nec mihi videntur Ariopagitae, cum damnaverint puerum coturnicum oculos eruen-
tem aliud iudicasse quam id signum esse perniciosissimae mentis multisque malo futurae
si adolevisset. » (QUINTILIANUS , De institutione oratoria, lib. V, cap. IX, 13 ; ed . L. RADER-
MACHER, Lipsiae, 1907, t. I, p. 249. )
IN TIMAEUM 19 A-D 81
XXI. F, U, A, P
1. Et quid] Ecquid P : om. A 2. est om. U 3. Hucusque est r. S. d. po-
sitiva iusticia. Unde ait] om . A 4. Socrates] om. A P 5. Et quid] Ecquid
P 6. ut prediximus] ut diximus P : om. U 7. inveniens om. A 8.
secundum] scilicet U A P 9. veterem] veterum U AP 10. quam] quod P
11. quem om. U 12. postea] preterea U 13. ad quam callide ... Critias pos-
tea repperit om . A 14. Et hoc est om . F 15. ostenditur F 16. desi-
deraret P 17. quia] et A 18. talis add. A 19. sophistis] philosophis
U P 20. possit P 21. auctores] actores id est A : actores etc. P
22. scribentes vocat] etc. F P om . A 23. Non quo etc. ] Nunquam A 24.
Videtur] Videbatur A : Videretur P 25. despectus esse q. d. poetas] poetas des-
pexisse eo quod dixerat eos A 26. sufficere] sufficisse U 27. est add. F
28. quoniam om. F 29. intentioni eorum] ad eorum intentionem hoc A 30.
deberent U 31. describere] scribere F 32. vel inusitata vel ut usitata add.
U vel ut usitata add. A P (hae additiones ex haesitatione scriptorum provenire videntur)
33. sed om. U 34. ideo om. U 35. quo] quod A 36. id est om. U
37. professiones A 38. quod] quia F A 39. sciam] scio A 40. scri-
bendi F 41. ut om. P 42. id est describendi , ita ... imitandi ? Id om . A
43. ut add. A 44. et add. U 45. ea] cum UP : cet. A 46. eos om. F
47. posse] id est U posse id est A P 48. et add. A 49. postea] post F
6
82 GLOSAE SUPER PLATONEM
50. et est effexegesis] effexegesis enim est F 51. id est om. F 52. vero] eius P
53. esse om. FA P 54. incogniti moris peregrineque institutionis om. F
55. difficilem ] differentiam U P 56. in fama] id est in descriptione U : descriptione
id est A id est descriptione P 57. prestantibusque om. UA P 58. in re]
ut in predicta republica U A P 59. effictam presertim ... ante visam] presertim est
a nobis et non ante visi presertim effecta i. e. sit U : presertim fiet non visi sed visibus
seu A presertim ef< fecta > a nobis et non ante visi seu effi, sit P 60. versu]
versibus UA P 61. Sophisticas A 62. hoc facere add. U 63. pos-
sunt U A 64. hoc om. A 65. sophistis ] sophisticis A : philosophis P
66. callidis] callide U sophisticis et callidis A 67. timeo] vereor A 68. sci-
licet add. A 69. et om . UA P 70. scilicet add. A 71. sint] sunt A
72. vagi et om . A 73. palantes ] palentes P 74. sectas U 75. i.e. sec-
tis philosophorum om. A 76. instituta civilis prudentie ... assequi valeant ] etc. F :
sicut quia etc. U sed nec etc. P om . A 77. nedum d . ceteris om . FUA
78. cuiusmodi debeant esse om. F 79. officia bellis om. FUA P 80. fides
. populi] etc. U om. F
§ XXII. F, U, A, P
1. Superest igitur om. UA P 2. Et om. U 3. vestrum ingenium] vestro
ig. P 4. Et om. U 5. per om . A P 6. convictum] coniunctum UP
7. publica] una P : om. A 8. id est om. A 9. et flagrans] conflagrans UP :
et frangens A 10. Hoc om . F 11. a] de U 12. Vere] Et A
13. vestrum] nostrum U A P
(a) « Omnis res argumentando confirmatur aut ex eo quod personis, aut ex eo quod
negotiis est attributum. Ac personis has res attributas putamus : nomen, naturam, vic-
tum ,... (CICERO, De inventione rhetorica , lib. I, cap. XXIV, 34.)
(b) In victu considerare oportet apud quos et quo more et cuius arbitratu sit educa-
tus, quos habuerit artium liberalium magistros, quos vivendi praeceptores... » (CICERO, De
invent. rhet. I, XXV, 35.)
(c) Atque hominum genus et in sexu consideratur ... et in natione, patria, cognatione,
aetate. Natione, Graius an Barbarus ; patria, Atheniensis an Lacedaemonius... » (Cicero,
De invent, rhet. I, XXIV, 35.)
IN TIMAEUM 20 A-D 83
dat illam civitatem dicens : que urbs est flos Italie et facile¹ id est¹
multum18 princeps10 aliis civitatibus . Sed quia non est magna laus
patria sine alio quia et23 in bona mali et in mala boni reperiuntur, addit :
et idem optinebat, id est optinuit tempus pro tempore arcem id est
principatum amoris sapientie id est philosophie.
Hic quidam dicunt Platonem errasse quia dicit civitatem Locrorum
esse in Italia, que est in Grecia unde Locrensis Aiax23 dicitur. Et ideo
emendant24 pro « Italie » : « ut alie » , quasi non possent esse due civitates
eiusdem nominis, una in Grecia, altera25 in Italia.
Critiam, etc. Commendato Thimeo, commendat et2 Critiam sic : Cri-
tiam scimus adprime id est valde27 vigere id est28 valere29 in omnibus stu-
diis humanitatis id est30 ethica, economica, politica (d) , vel in omni-
bus studiis que hominibus32 possunt inesse³ ; utpote id est sicut³ civem
id est36 Atheniensem. Namque ut in Italia Romani antonomasice cives,
ita in Grecia Athenienses dicebantur.
De Hermocratis37. Ad ultimum commendat Hermocratem quia pauca
in hoc38 opere dicit39, dicens40 : de natura Hermocratis id est ingenio quoda
est naturalis vis42 ad aliquid cito intelligendum43 (e) . Sed quia ingenium
doctrina et studio emendatur vel corrumpitur, addit et educatione
<facta >45 ab alio, et accommodata46 proprio studio" , explicandis his re-
bus de quibus agimus48 id est49 institutis rei publice, nullum puto dubitare.
[20be] Et quia tales estis, ideo vobis50 iubentibus, hesterno die, facile¹ paruis :
sapientibus enim53 ex voto est obediendum.
Reliquas partes instituti operis id est54 tractatus de naturali iusticia.
[200] § XXIII. Audi ô Socrate¹. Hec est narratio Critie cuius summa hec
est talem rempublicam invenire qualis a Socrate descripta est. Sed,
antequam incipiat, reddit eum attentum ab ipsa re³ et autoritate, di-
cens : audi, ô Socrates, miram rem. Sed, quia posset esse mira et non
verisimilis , addit : sed plenam fidei. Sed, quia quedam falsa credibilia
sunt, subiungit et veritatis.
14. illam civitatem] iste civitates U 15. Italie om. F P // id est quam fecit Aiax
Locrensis in Italia, non que erat in Grecia add. F 16. facilis P 17. id est om. A
18. multum] militum P 19. princeps] precepit hoc U 20. princeps nobilitate
add. U etiam nobilibus add. A 21. in add. U 22. et om. A 23. Aiax]
anus P 24. emendat FUA 25. altera] alia P 26. et om. U A
27. valde] valere quod est U 28. id est] scilicet A : om. U 29. valere om. U
30. phisica add. U 31. in om. UP 32. hominibus] omnibus U P in om-
nibus A 33. inesse] esse A 34. id est] pro A P : om. U 35. sicut
om . U 36. id est] pro A 37. De Hermocratis om. U 38. hoc om . P
39. dicit] dicet U 40. sic add. A 41. quod] quia F 42. animi add. A
43. intelligendum ] percipiendum U 44. et] vel UA 45. facta om. FU AP
46. accommodata]. aucta A 47. habere add. F [sed falso ut videtur. Res enim ita
se habet ac si scriptor, reperiens signum h. re. (abbreviationem nempe pro : his rebus), in-
caute duxerit esse legendum hie (abbrevationem pro habere) ] 48. de quibus agimus
om . F 49. id est om . A 50. vobis] nobis P 51. facile om . U P
52. iubentibus parui] etc. U 53. enim] et U 54. id est om . F A
§ XXIII. F, U, A, P, V
1. Socrates V 2. invenire om . V 3. re om. V 4. Audi ô Socrate,
Hec est Idicens om. A 5. Socrates V 6. esse om . A 7. et] sed V
8. verisimilis] universalis U 9. credibilia] odibilia A om. U
84 GLOSAE SUPER PLATONEM
(a) JOB XII, 12 — « Non est incongruum si quod iuvenes semiplenum scripsimus, senes
corrigimus in antiquis enim scientia et in senibus viget prudencia. » ( Glosae super Pris-
cianum, Cod. Paris. Bibl. Nat. Lat. 15.130, fol . 1 ra.)
(b) PLATO, Theaetetus 191 c-d, quem citavit Willelmus, non ex ipso Theaeteti textu, sed
ex Chalcidii Commentario CCCXXVIII (p. 322, 18).
(c) Eadem exponuntur in Philosophia IV, 40 [ P.L. 172, 100 B-C] et in Glosis super Boe-
tium [Consol . lib . I, Prosa III, 2 ], Cod . Trecen . 1381 , fol . 46 r.
(d) CICERO, De inventione rhetorica, lib . I, cap. XXIV, 35.
(e) PSALMUS LXXXIX, 10 - Idem locus psalmi citatur in Dragmatico, lib. III, p . 78.
(f) ISIDORUS, Etymologiae VI , XIX, 36-37. VALERIUS MAXIMUS, Facta et dicta memora-
bilia I, I, 10 ; ed. C. KEMPP , Lipsiae, 1888, p. 5-6 --— Cf. Glosae super Macrobium [Comment.
IN TIMAEUM 21 B-D 85
Narrabat, dico, et hoc orta causa etc. Bene dico : ex cantilena, quia in
festis diebus pueri , propositis pomis et nucibus, invitabantur ad cantan-
dos versus.
Notandus est ordo huius narrationis inducitur Critias nepos, que ab
avo suo audierat referens, qui avus a Solone, Solon ab egiptio sacerdote.
Et Critias inducit avum, avus Solonem, Solon egiptium sacerdotem .
Erat solemne id est commune. Solon enim commune (g) : unde solem-
nis dies.
Ut que novitas. Quasi diceret : carmina Solonis nova erant aliorum com-
paratione et sic placebant , quia nova et inaudita diligi solent.
[21 ] < Sive > quod ita iudicaret. Iste laudabat Solonem super omnes alios
vel ideo quod ita putabat vel volebat habere gratiam Critie, quia mul-
tum attrahimus nobis gratiam alicuius cum coram ipso amicum suum
laudamus, et Solon amicissimus Critie fuerat.
Et quia laudavit Solonem, igitur senex, etc. Eximie, id est valde.
Quid ? id est : Quid diceres tu si non³ perfunctories id est intermis-
sive65
Poeticam id est scientiam faciendi carmina .
Vel sermonem. Solon voluit narrare ea que viderat et audierat in Egipto,
sed non implere potuit propter civium dissensiones et sediciones civitatis“ .
« Sedicio » est « seorsum icio »68, vel seditio quasi sedatio per anti-
frasim (h).
[214] Titulum ponit pro laude, et est metonomia continens pro con-
tento (i) quia in arcubus triumphalibus scribebantur tituli continentes
facta vivorum, similiter in sepulcris .
Cuius id est civitatis vel tituli.
Impendio id est longinquitate. Compendium est breve et utile, impen-
dium eius contrarium70.
§ XXIV. Dic queso. Quandoquidem talis fuit¹ res², dic, queso. etc.4 Hec
verba possunt esse Socratis loquentis ad Critiam minorem" , vel Ami-
nandri⁹ ad maiorem . Tria sunt10 in summal negotii¹ dicenda¹³ :
I, II, 9] : Codd . Bernen. 266, fol . 3 ra ; Vatic. Palat. Lat. 953 , fol . 82 rb ; Vatic. Urbin.
Lat. 1140, fol. 9 v --- L Vel cerimonie dicuntur generaliter omnes festi dies a cera que tunc
comburi soleba [n]t ; vel a ' caro ' quia dies festi cari sunt et venerabiles ; vel a cerate
opido... D (Glosae super Macrobium [Comment. I, II , 9], Cod. Vatic. Palat. Lat. 953 , fol.
82 rb.)
(g) Cf. supra, cap. X (ad notulam a).
(P) ISIDORUS, Etymologiae V, XXVI , 11 ; XVIII , 1 , 6. REMIGIUS, Comment . in Martianum.
[28,5], p. 117, 22.
(i) ISIDORUS, Etymologiae. 1, XXXVII, 8.
§ XXIV. F, U, A, P, V
1. Quandoquidem talis fuit om. U V 2. res] res publica A om. U V
3. dic, queso om . F U V 4. etc. om. FUA V 5. sunt vel add. V 6.
Critiam] Certiorem A 7. minorem] iuniore A m 8. esse add. U 9. Ami-
nandri] a minori V 10. sunt om . A II. in summa] que querit summam U
P scilicet summam A 12. negotii] velociter V 13. dicendo UA P
86 GLOSAE SUPER PLATONEM
[21 ] Est, inquit, etc. Si Aminandri22 fuit questio, senioris ; si23 Socratis, mi-
noris Critie est24 responsio25. Sed26 ultimo prius respondet27, huic28 sci-
licet a quibus sit compertum29, addens30 in31 quo loco et qua occasione.
Et hoc totum ad commendationem narrationis33, sic dicens : Est regio
Egipti Delta nomine. Delta est greca littera, figura triangula³7 : unde³
regio illa que40 triangula est Delta41 dicitur42 . E cuius vertice scinduntur
id est dividuntur fluenta¹³ Nili . Ut enim refert Lucanus (a) , Nilus habet
principium a torrida zona44, veniensque ad quasdam convalles ibi con-
gregatur donec, illis impletis45, descendat per quedam loca47 que catha-
48
dupa vocantur . Hic, ante tempus Alexandri magni , continuus usque
ad Egiptum veniebat ; sed quoniam superflue inundabat, in septem hos-
tia illum50 divisit in summitate Delte regionis. Et iuxta58 est civitas53
nomine Sais quam adhuc regit mos vetus55 nuncupatus apud56 nos lex
saitica, quia ab illa civitate illum57 accepimus. Ex hac urbe58 fuit Amasis,
id est59 Atheniensis60 non61 Saiticus, imperator. Non enim diceret62 « im-
perator ex haces urbe » sed « huius urbis ».
Sed theos, id est deus, conditor huius urbis , id est Sais, egiptiaca
lingua censetur, id est vocatur Neuths : greca lingua censetur Athena. Et
est67 idem Neuth lingua egiptiaca68 quod Athena grece et 70 immortalis
latine, quod est nomen Palladis. Sed quare Pallas dicitur" sic et quare
civitatem istam condidisse dicitur?2, post explicabimus (b) . Quidam conan-
74
tur reddere causam quare Pallada masculino et feminino nomine desi-
gnavit , quia sapientia quam designat Pallas et in perfectis est mascu-
lina et in minus perfectis feminina.
Ipsi vero. Commendata civitate" , commendat illius78 cives dicens :
Ipsi vero < homines amatores sunt Atheniensium et sese nobilitari pre se
(a) LUCANUS, Pharsalia X, 188-331 , ubi tamen non inveniuntur ipsa verba quae hic a
Willelmo ponuntur.
(b) Cf. infra cap. XXVIII.
IN TIMAEUM 21 E-22 C 87
[220] § XXV. Multe quidem neces, etc. Quia ille sacerdos dixerat Grecos
esse pueros, ne videretur illis improbasse , retorquet illud ad mutatio-
nem mundi dicens mundana vicissim interire diluvio et exustione . Cuius
vicissitudinis causa hec est . Cum certum esset Creatori terram natura-
liter esse frigidam et siccam nec sine calore et humore aliquid posse
vivere, in medio terre fontem totius humoris posuit, eique fontem totius
caloris superposuit10 ut frigiditas et siccitas terre accidentali calore et
humore ex¹¹ omni parte temperaretur. Hic¹² fons totius humoris a plu-
ribus ignoratur sed predicta necessitate¹³ a philosophis esse probatur¼4
verumque¹5 mare appellatur, ex omni parte in modum16 equinoctialis
circuli per medium torride zone terram circumdans. Cum usque ad occi-
dentem¹7 venerit18, duas refluxiones19 ibi facit quarum una ad austrum,
20
alia ad septentrionem vergit . In oriente similiter duas facit ad pre-
§ XXV. F, U, A, P, V
1. Quia om. A V 2. illi U APV 3. improbasse] imperasse U : impro-
perasse A V 4) mutationem] inundationem F : imitationem U 5. interire
diluvio] interiore diluvione U 6. et exustione om. U 7. hec] hoc U
8. et siccam om . A V 9. in terris add. A 10. eique superposuit om. F ||
superposuit] supposuit V II. ex om. P 12. Hic] Sed A 13. necessi-
tate] veritate A V 14. probatur] comprobatur U P appropriatur A : approbatur
V 15. verumque] utrumque V 16. in modum om. F V 17. occiden-
tem] occidentalem partem V 18. venerit] venit A 19. refluxiones] refussiones
U 20. fugit vel add. U 21. vergit] vertitur F : vergitur A 22. facit
om. UAP V
888
GLOSAE SUPER PLATONEM
max
e.
саб
рый
Mag OCCE
81
meditraned
Calpe.
Huius rei talis est veritas. Pheton interpretatur ardor. Quile filius solis
esse¹7 dicitur18 quia ex sole calor19 procedit. Qui filius Climenes esse20 di-
(d) Hanc figuram satis imperfecte impressam invenies apud MIGNE, P.L. 172, 81 A.
Eiusdem figurae photographicam similitudinem, ex codice Parisiensi B.N. Lat. 14.065 [fol.
55 v] desumptam, vide apud TONI SCHMID, Ein Timaioskommentar in Sigtuna (in Classica
et Mediaevalia. Revue danoise de philologie et d'histoire X (1949), P. 232).
§ XXVI. F, U, A, P, V
1. dixerat] predixerat P V 2. Pheto A 3. Apollinis] solis V 4. et
Climenes om . A 5. ad add. U 6. adiit] addiit U : adhiit A 7. signum
A 8. petiit] quesivit AP V 9. ducandum P 10. eiusdem U V
11. Quo concesso om . V 12. preteriens add. F 13. consumpsit ] combussit F
14. deiecit] deiceret F 15. illum] eum V 16. bene add. A V 17.
esse om . UP 18. dicitur om . U 19. calor] ardor F 20. esse om . U P
(a) SERVIUS , Comment , in Vergilii Aeneidem [ X, 189], ed. G. THILO et H. HAGEN, vol. II.
Lipsiae, 1884, p. 411 .
90 GLOSAE SUPER PLATONEM
citur id est humoris quia sine humore fervor esse non potest. Hic currus
solis ducit22. Sol dicitur habere currum23 propter circuitionem circa ter-
ram. Hunc quatuor equi trahunt quia quatuor sunt diei proprietates :
in25 mane enim rubet26, deinde splendet, postea calet, ad ultimum des-
cendit et tepet. Quibus27 nomina equorum conveniunt . Primus28 enim20
31
dicitur30 Eritheus id est rubens , secundus Acteons id est splendens,
tercius Lampos34 id est ardens, quartus Philogeus id est amans terram (b).
Hunc35 ducit36 Pheton cum maxime ardor in eo37 dominatur38, sed exor-
bitat cum illum nimium fervorem39 quem40 in torridal zona naturaliter
exercet42 in aliis zonis exercet43 . Sed, multis44 consumptis, fulmine Iovis
consumitur quia45 post combustionem nimius ille fervor, per seipsum defi-
ciendo , ad temperiem reducitur47. Super Eridanum cadit quia48 tantus
est quod49 exustioni resistit. Et hoc est : Denique illa50 fama que nobis
comperta est Phetontem, solis filium, affectantem, id est desiderantem51
currus luciferos52 quibus53 lucem confert54 mundo, et non servatis orbitis
aurigationis — orbite55 sunt Cancer et Capricornus56 quia ultra sol57 non
ascendit vel descendit58 (c) ; sed Pheton has transgreditur59 cum nimius
fervor ultra torridam zonam extenditur - sollempnibus id est usitatis
vel communibus60 --- sollon enim est usitatum vel commune (d) : unde
sollers usitatus artium63 ·exusisse terram ; ipsumque id est Phetonta
conflagrasse flammis celestibus id est68 fulmine Iovis ; fabula putatur
70
sed est res⁹ vera que intelligitur in ipsis verbis etsi fabula putetur.
[22d] § XXVII. Fit enim. Exponit¹ veritatem predicti³. Continuatio. Vere est
res³ vera quia fit exorbitatio quando scilicet nimius fervor ad nostram'
21. currus] currum P V 22. ducit] duxit F : ducere P 23. currum] currus F
24. Hunc] quem V 25. in om. V 26. rubet] est rubeus F 27. pro-
prietatibus bene add. V 28. Primum A 29. enim om . A V 30. di-
citur om. V 31. Eritheus] Erictheus F : veriticus V 32. rubens] rubeus F
33. Atheon U 34. Lampos] Lampas UV Lampus A P 35. Hunc] Hic V
36. duxit V 37. eo] eo sole U : sole A 38. dominabatur V 39. ni-
mium fervorem] splendorem nimium et fervorem A : nimium splendorem et calorem V
40. quem] qui est V 41. torrida] callida P 42. exercet om . V 43.
zonis exercet om . A 44. aliis add. V 45. quia] et A 46. per seip-
sum deficiendo om. U APV 47. reducitur] redit A 48. quia] qui V
49. quod] quia V 50. illa] illi etiam V 51. id est desiderantem om. U
52. so(lis) add . P 53. quibus] qui U AP V 54. conferunt U
55. solis add. A 56. Capricornius U 57. sol om . V 58. vel descen-
dit om . F 59. transgreditur] transgressus est V 60. vel communibus om. F
61. sollon] solemne V 62. unde] inde U : om . V 63. sollers usitatus artium
om. V dicitur add. F 64. exusisse terram om. F 65. ipsumque] et phe-
(tonta) U : et ipsum A PV 66 id est om. UAP V 67. confilgrasse
om. FUV 68. id est om. U 69. sed est res] red re V 70. ipsis]
primis V
(b) FULGENTIUS , Mythologiae, I, 12 ; ed. R. HELM, Lipsiae, 1898, p. 23. Cf. Philo-
sophia II, 28 [ P.L. 172, 71 A-B] ; Dragmaticon, lib. IV, p. 134 ; Glosae super Boetium [Con-
sol. II, metr. III, 1-2 ] : « Phebus dictus est habere quadrigam et quatuor equos, propter
quatuor proprietates diei. Est enim prima pars rubens, secunda splendens, tercia calens,
quarta deficiens a splendore. Unde primus (equus) vocatur ericteus id est rubens, secun-
dus acteus id est splendens, tercius [me]lampus id est ardens, quartus philogeus id est amans
terram cum incipit ad occasum descendere. » (Cod. Trecen. 1381 , fol . 53 v. Cf. Cod. Tre-
cens. 1101, fol. 8 ra. )
(c) MACROBIUS , Comment. I, XII, 1.
(d) Cf. supra, cap. X, ad notulam a.
§ XXVII. F, U, A, P, V
1. Exponit] Expone enim V 2. predictam V 3. res om . V 4. quando]
quia A 5. scilicet om. U 6. fervor] ardor P 7. nostram] terram V
IN TIMAEUM 22 D-E 91
(a) MACROBIUS, Comment . II, XI, 11. - Cf. infra cap. CIII (ad notulam b).
92 GLOSAE SUPER PLATONEM
addit : sed ex Nilo superexeunte" . Et hoc est : Sed remeat ex imo humor"
per eandem planiciem75 super quam exit , stagnis <detumescentibus quia
per estatem superexit " et in autumno remeat78.
Que causa, scilicet quod" nostra regio predictis modis80 non81 destrui-
tur82, nutrit perseverantiam monimentorum, id est literarum que sunt moni-
menta quia eis monemur83 de transactis.
[23a] Custodiis id est84 armariis.
[ 23b] Principio, etc. Quod85 dicit multas inundationes precessisse non est
89
contra hoc quod legitur86 in Genesi Deum iurasse se87 non88 additurum
aquas diluvii super terram ( b) . Hoc enim dixit de generali inunda-
tione, non de particulari. Multe enim particulares postea fuerunt ut tes-
tatur Augustinus (c).
[230] § XXVIII. Fuit enim, etc. Hic¹ incipit narrare de illo genere Athenien-
sium².
[23d] Que utramque. Pallas in³ tipo sapientie ponitur. Que utramque urbem
constituit quia conventus sapientum utramque composuit . Sed de
nominis Athenarum impositione Pallas et Neptunus certaverunt quia,
cum esset in litore maris sita et ex frequentia mercatorum per mare ve-
nientium maximum nomen haberet et ex¹º conventu¹¹ et studio sapien-
tum12, dubium fuit a quo maius13. Sed in dissensione illa vicit Pallas,
annuentibus diis¹4 , quia maior est et plus Deo placet opinio fame quam
mercature15 Quod Pallas protulit 16 olivam, ideo est¹? quod oleum conve-
nit lucernis studentium ; quod18 Neptunus equum , vel19 propter20 incons-
tantiam21 maris vel22 quia23 per mare adveitur24 aurum25 quo oritur pre-
lium cui equi sunt necessarii.
Condidit muros constituendo26 ; educavit populos27 aumentando28 ; insti-
tuit leges ponendo29.
Sed ne aliquis putaret utramque in eodem tempore esse factam , dicit :
§ XXVIII. F, U, A, P, V
1. Hic om. UPV 2. incipit narrare de i. g. Atheniensium om. V 3. in]
sub A enim V 4. tipo sapientie] pro sapientia V 5. constituit] instituit
V 6. quia] et A 7. sapientium A V 8. urbem add. A 9.
composuit] constituit U A 10. ex om . U P V 11. conventum P V
12. sapientium V 13. maius] magis nomen contraheret U 14. diis] divis F
15. mercature ] mercatores V 16. protulit] pretulit A 17. est om. U P V
18. quod] et U 19. vel] et V 20. propter om. U 21. inconstantiam ]
instanciam U 22. vel om. U 23. quia] quod A 24. advehitur P
25. ex add. A 26. constituendo ] construe ndo V 27. populos ] populum A :
plures V 28. aumentando] constituendo augmentando U : augmentando A : agmen-
tando P argumentando V 29. ponendo] imponendo A
IN TIMAEUM 23 E 93
[23 ] Vestram30, id est Athenas31 , constituit priorem annis fere mille. Et32 addit
ex quo33 , scilicet ex vulcanio semine et indigete agro35 . Legitur in fabulis
Vulcanum se Palladi voluisse commiscere. Qua repugnante, cecidit semen
in terram ex36 quo natus est Erictonius habens draguntinos37 pedes. Unde
ad celandam³ turpitudinem pedum39 usum curruum invenit. Unde Vir-
gilius :
<< Primus Erictonius < currus et quattuor ausus
« Iungere equos rapidusque rotis insistere victor (a) . » >
Sed semen illud cadit in terram quia ex" fragili et terreno corpore
gravatur. Inde nascitur Erictonius78, in superiori parte homo, in infe-
riori draco quia ex80 sapientia predicta nascitursi et cura82 celestium
que rationalis est et cura temporalium que utilis est et astuta ut draco .
Sed illa superior, hec inferior, quia illa85 cura86, scilicet celestis87, dignior
est ista88 . Sed quia cura89 temporalium sine aliqua turpitudine vix aut
nunquam haberi potest, ad hanc celandam currus parat, id est ratio-
nem et intellectum et virtutes (ƒ).
Ex hoc Erictonio et indigete agro Athene facte sunt quia ex conventu
sapientum et agrestium inde genitorum facta est illa civitas. Vel ex
vulcanio semine et indigete agro id est ex naturali terra et lateribus quia
per ignem coquuntur⁹5.
83. que rationalis est om. V 84. cura] tam V 85. illa om. A 86. cura]
causa V 87. scilicet celestis] celestium A om. FUV 88. cura add. F
89. cura] causa V 90. currus] currum F U 91. sunt om . A 92. sa-
pientium V 93. inde] et modo U : et V 94. genitorum ] mercatorum V
95. Vel ex ... coquuntur om. U APV
(f) Exponens hunc versum Boetii « ... et levibus sublimes curribus aptans » [Consol, 111,
metr. IX, 19], Willelmus ait : ...id est rationi et intellectui, que dicuntur currus anime
quia deferunt animam ad cognitionem rerum . » Glosae super Boetium, ed. CH. JOURDAIN,
Notices et extraits, t. XX , 2, p. 78).
§ XXIX. F, U, A, P, V
I. vulcano U V 2. annorum] illorum F : om. U 3. aliquid add. A
4. enim] et U : om . V // quidem add. P : quidam add. V 5. hoc add. A 6. sa-
cerdos om. U 7. usque om . U P 8. ad om. U 9. narrationem ] cons-
titutionem A om. U 10. sacerdotis] Sais A : om . U PV II. fuisse add.
P 12. Alii dicunt ... Athenarum om. U 13. et] etiam Used V 14.
usque om. A P 15. Sais om. A 16. Modo om . U PV 17. littera le-
gatur V 18. Secundum] et si V om. U 19. philosophicum ] phisicum U :
pulcrum P sed correctum est in philosophicum, P (in margine) 20. tempera-
mentum] interpretamentum V 21. est om . F V 22. quia] quod V
23. quidam] quadam F : aliqui A 24. forsan V 25. dies] die F 26.
plusve minusve A 27. ex indigete ... expositum om. U 28. est om. U A
29. Et om. U V 30. fecit om. U 31. nostram ] vestra V 32. poste-
riorem] priorem V 33. octo milibus annis ] om . U 34. transactis o. m. annis
om . F 35. post] postea U 36. id est om. U 37. nostre] vestre P
38. vestram] nostram A PV 39. novem] VIII F P octo A 40. scitis V
41. in add. F 42. id est literis om. U
IN TIMAEUM 23 E-24 E 95
§ XXX. F, U, A, P, V
1. Atallantico A 2. Atthallanticum A 3. occidente ] oriente A
vergit U 5. ad] in A 6. ab] ex F : om. U 7. Atthallante A
96 GLOSAE SUPER PLATONEM
Vultque Plato in illo mari quasdam fuisse insulas ante illum locum quo
mare ingurgitatur inter Calpem et Athlanta¹º, unam magnam¹¹ et¹² par-
vas adiacentes ex quibus ista gens exivit. Ad hoc¹³ quod aliquis posset¹4
dicere : «
< Unde est quod modo¹5 nulli¹6 inde veniunt ? » Respondetur >17 :
Quia tunc18 erat19 commeabile sed modo non20. Dum enim ille exsta-
bant insule, homines de illis22 ad continentem terram veniebant et de
continenti ad insulas23 sicque24 erat fretum25 commeabile.
Habens in ore et vestibulo . Os et vestibulum vocat introitum inter Cal-
pem et Athlanta26 ante quem27 est insula Gades Herculis vocata, quia
ibi28 columnas quasdam posuit ut signaret ultra29 nullam30 restarea ter-
ram . Sed, ne quereretur quomodo ex insula tanta gens potuit venire,
subiungit Que quidem, etc.
Simul ergo . Quia commeabile erat , ergo patebat commeatus.
[25a] Quippe. Vere patebat commeatus quia erat portus in freto inter duos
montes.
A continenti id est a mari continuo .
[256] Hoc amplius id est preter hoc.
Adoriri id est invadere.
Tunc ergo. Quia gens illa adeo potens erat, et vestra devicit eam, ergo
gloria vestre gentis enituit ultra omnem gloriam.
[25 ] Per extrema discrimina id est per mortem. Bene laudat eos ostendendo
eos mortuos pro communi salute omnium. Prius est hostem fugare, deinde
fundere id est occidere.
Intactos. Bene iterum hic laudantur quia non erant cupidi honoris quia
nolebant illis dominari quos devicerant.
Ecce quod magnum preparamentum huius belli et huius victorie fecit
et tamen brevibus verbis ipsum bellum narravit. Ita faciunt poete quod
ab isto accipiunt.
Illuvione iugi id est continua pluvia sine qua non fit diluvium, dico
[25 ] sine indicio, nisi quod pelagus etc. Nota quod illud pelagus modo spissius
erat quam ante et hoc propter pinguedinem limi ipsius insule supra quam
modo erat.
<TRACTATUS>
<ET>
§ XXXII. F, U, A, P, V
1. Hanc divisionem premittit ut ostendat de quo illorum generum sit mundus add. P
2. Est igitur om. F 3. quam om . A 4. divina bonitas add. V 5. Et
om . A 6. propagaret U 7. et add. Ü 8. ut] et A 9. mani-
festet] manifestum est A 10. Et om. P 11. est add. A 12. es ntia ,
se
formalis divina om. U 13. preponit] ponit F A : premittit V 14. causa mundi
om . V 15. vero om . U APV 16. eius add. V 17. vel ] enim A
18. Et add. A 19. Hec V 20. intelligantur V 21. et add. A
22. sit add. PV 23. et add. A 24. quid carere generatione om. F
25. quid] quidve U : om. P 26. videatur add. A 27. dicamus ] videamus V :
om . U 28. igitur om. V 29. Aristo(telis) add. V 30. Habere igi-
tur ... existentie om. U A 31. generatione om. F 32. sine ] carere U
33 existere] existentis V : om. U 34. ergo] igitur A V 35. incipit F
(a) Nam in Thimeo, dum causas mundi subtilius investigat, manifeste videtur expri-
mere Trinitatem quae Deus est , efficientem causam constituens in potentia Dei, in sapien-
tia formalem , finalem in bonitate quae sola induxit eum ut omnem creaturam bonitatis
suae participem faceret... » (JOANNES SARESBERIENSIS , Policraticus VII, 5 ; ed . MIGNE, P.L.
199, 645 D ; ed. CL. WEBB, II, p. 108, 16-21.)
(b) Namque generatio est in substantia ingressus » (BOETIUS, In Categorias Aristotelis,
- Cf. Dragmaticon , lib. I, p. 9.
lib. IV ; P.L. 64 , 290 A. ) —
IN TIMAEUM 27 D 99
nec aliquid preteritum nec futurum habet. Hoc convenit divine essen-
tie ea enim nec habuit principium existentie nec vices temporis“.
Hec est efficiens causa mundi ipsa enim est omnium creatrix. Hoc
idem convenit divine sapientie : ea enim nec habuit principium exis-
tentie nec vices temporis". Si enim Deus caret principio nec potuit sine
sapientia esse - idem enim est illi esse et sapientem esse ergo et
eius sapientia caret principio ; semper vero est quia illi nichil" preteri-
tum nichil48 futurum est sed omnia presentia. Hec formalis causa mundi“⁹
est quia50 iuxta eam Creator mundum53 formavit. Ut enim faber,
volens aliquid fabricare, prius illud in mente disponit, postea, quesita
materia, iuxta mentem suam operatur, sic Creator, antequam aliquid
crearet, in mente illud55 habuit , deinde opere illud adimplevit (c) . Hec
eadem a Platone dicitur archetipus mundus mundus quia omnia
continet que in mundo sunt, archetipus id est principalis forma (d) , ar-
cos enim princeps , tipos figura62 vel forma63. Idem convenit divine
bonitati : ea enim caret principio et semper est presens. Illa enim finalis
causa mundi est quia sola bonitate, ut in sequentibus apparebit, omnia
creavit.
Ita sub hoc membro efficiens, formalis , finalis causa mundi continen-
tur ; sub alio vero materialis et effectus69. Etenim elementa et quid-
quid ex eis est" principium habent" essentie et74 per successiones tem-
porales variantur.
§ XXXIII. Litera sic legatur¹ quod igitur pro autem ' accipiatur.
Vel sic concludatur : Quandoquidem iuxta speciem anticipatam in
animo expediam, ergo quod' michi videtur dicam. Et, ut michi videtur,
(c) Faber facit arcam. Primo in arte habet arcam : si enim in arte arcam non haberet,
unde illam fabricando proferret ? » (AUGUSTINUS, Tractatus in Iohannen I, 17 ; P.L. 35,
1387.) Item, ut ait Augustinus, artifex volens facere arcam, primum recurrit ad men-
tem ibique considerat qualiter sit facturus arcam : quod homo non faceret, si non haberet
in mente formas illarum quas cognoscit. Sic ergo volumus Deum habere in mente formas
omnium rerum. Unde Plato in Thimeo mentem divinam archetipum mundum vocavit. »
(Glosae super Macrobium [Comment. I, II, 14 ], Cod . Bernen . 266, fol . 3 va . ) Cf. Glosae
super Boetium [Consol . III, metr. IX, 6-7], Cod. Trecen. 1381 , fol. 62 r, Cod. Trecen. 1101
fol. 10 vb .
(d) Joannes Scotus Eriugena vertit åρyéτuñov in principale exemplum : [ P.L. 122, 1085 A¼,
1095 B10]. Idem vocabulum ab Hilduino aliquando vertitur in primam figuram. De quo vide
G. THÉRY, Etudes dionysiennes 11 : Hilduin traducteur de Denys. Edition de sa traduction,
Parisiis, 1937, p. 435.
§ XXXIII. F, U, A, P, V
1. continuatio add. F 2. quod] quid U om . F V || est igitur etc. add. V
3. concluditur P V 4. Quandoquidem] Ego quidem V 5. speciem] spem U
AP 6. ergo] igitur A 7. quod] que V 8. videntur V
100 GLOSAE SUPER PLATONEM
9. id est om. A 10. scilicet est add. A est add. V 11. notandum] ostendendum
V 12. est] sit V 13. sine pr. et futuro om. A 14. videtur om. U
15. dividendum] subdividendum V : om. U 16. sit om. U 17. gignitur] gene-
rationem habet V 18. id est om . U A 19. habet] habeat F : om. U A V
20. principium om. U A 21. existentie] essentie F : om . U A 22. sed per]
id est secundum V 23. est] erat V 24. sapientum] antiquis sapientum V
25. divisione ] diffinitione A P 26. exemplum om. U 27. vel om. U A
28. diffinitionem] diffinitione P om. A 29. descriptione P 30. post pr. di-
visionem ] post pr. diffinitionem A facta divisione F 31. descriptionem ] diffinitio-
nem U V 32. Et est om. U 33. primi] prima F U V 34. alterius]
altera F alterum U 35. quod] quidem U : quoque V 36. irrationabili] irra-
tionali U V
§ XXXIV. F, U, A, P, V
1. intelligamus F V 2. virtutibus] virtute F P om. V 3. anima V
4. anime hominis] animabus V 5. arbitrii libertatem om. F 6. rerum om. V
7. idemque ] idque P V 8. sepe om. A 9. idem om. V 10. scilicet
om . U A V 11. et add. U A 12. vis anime qua percipit rem presentem, que
contrahit esse a passionibus. Vel aliter sensus est add. U 13. figuras et colores
UV 14. Que vis] Que etiam U : Quamvis A 15. in quo om. U A V
(a) « Porfirius voluit intelligere quod Deus anime primi hominis tria contulit : indisso-
lubilitatem essentie, perfectionem sapientie, arbitrii libertatem. » ( Glosae super Macrobium
[Comment. I, III, 17] , Cod. Bernen. 266, fol . 5 rb . )
(b) BOETIUS , Consol . V, prosa IV, 24-39 [ P.L. 63 , 848-850]. - Glosae super Boetium [Con-
sol. V, prosa IV, 27] , Cod. Trecen. 1381 , fol . 90 v-91 r, et Trecen. 1101, fol. 18 ra, quas
in partem edidit CH. JOURDAIN, Notices et extraits, t. XX, 2 ( 1862 ), p. 81-82 ; Philo-
sophia IV, 34 [ P.L. 172 , 98 D] ; Dragmaticon, lib. VI, p . 300-301 et p. 306-312. Cf. infra,
cap. XCII, cap. CLXXI-CLXXII. Notandus est insuper hic locus Glosarum super Boetium
[Consol . lib. I, prosa I, 1 ] : « Oculi philosophie sunt ratio et intellectus. Est autem ratio
quedam vis anime qua percipit homo in quibus res conveniant et in quibus differant. Intel-
lectus vero est quedam vis anime qua percipit homo incorporea cum certa ratione quare
ita sit... Est autem sensus vis anime qua percipit homo corpus presens, vel videndo vel
audiendo vel tangendo vel gustando. Imaginatio est vis anime qua percipit homo figuram
rei absentis. (Cod. Trecen. 1381 , fol. 37 г-37 v. )
IN TIMAEUM 27 D ΙΟΙ
16. tantum] tamen A V 17. Hec vero h. pr. a p. ex. sibi allatis (illatis V) om.
FUA 18. anime add. A 19. imaginamur om. U A PV 20. ut om. V
21. videmus V 22. alterius om . P 23. vero om . V 24. diiudicat] iu-
dicat FU V 25. proprietatem A 26. et] vel V 27. corum] earum
UP illorum 28. in add. F U 29. illis] ei A 30. insunt] sunt
FU 31. eis] his V 32. vel om. FAV 33. sentimus om . V
34. anime add. A 35. homo om . V 36. sint V 37. enim] autem U
Il a add. V 38. ratione om . A 39. homo om . P V 40. perciperet]
percipit U percipiet A : perciperetur V 41. cognovit ] convenit V 42. mor-
tui V 43. videret] videretur F : viderent V : om . A 44. Unde cum ... Co-
gnovit om . A 45. Inquirendo om . U A 46. ergo] videri A : om. U
47. cognovit om. U 48. qui ei motum videret, hoc est add. U 49. repugnans
est] repugnat V 50. illam V 51. coniungere] coniuxisse A coniunxisse V
52. servare U 53. omnis] communis V 54. eam] illam U A 55. et
add. U || est add. P 56. creationem V 57. intellectus] illius V : om . U A
58. percipiens] perspiciens A 59. defecit A P 60. angustiam P 61.
Et ] Sed F 62. incorporeorum] incorporalium UV in corpore A 63. pre-
cedunt] precedet U : precedit V 64. tempore] tempus V 65. primum] primo
A 66. enim om . P 67. infantia] infamia V
[28 ] § XXXV. Et hoc est : Alterum¹, id est quod semper est carens gene-
ratione, est perceptibile intellectu, illa vi anime sola³, non sensu nec ima-
ginatione nec ratione , illa vi anime ductu et investigatione rationis id
est ducentes ratione et investigante ut prediximus. Sed quia hoc totum¹º
habet¹¹ anima et¹³ angelus, addit semper idem, id est sine principio et
mutatione13.
Porro, etc. Ostensa descriptione unius14, subiungit descriptionem alte-
rius. Et hoc est15 : porro alterum, id est¹ quod generatur nec semper est,
opinabile¹ id est cum18 dubitatione perceptibile quia, cum variabile sit ,
cum¹ in una qualitate putatur in aliam21 statim transmutatur : quare
de eo certa scientia haberi non potest. Sed de eo quod nunquam muta-
tur certa et constans25 scientia26 habetur. Cum irrationabili sensu illud
enim et28 sentitur et opinatur. Sensus dicitur irrationabilis³ quia"
multotiens fallit ut quando remus videtur fractus in aqua cum in-
teger sit
Et propterea , quia est opinabile , est incertum quia scientia que
43
de eo habetur propter eius42 mutationem certa esse non potest , nas-
68. si Deus illum om. V 69. concedat] concedit U : om . V 70. quia] qui V
71. intellectus om . V 72. perpaucorum F 73. animi om . U P 74. perci-
piendum] intelligendum U P V 75. dictum ] dicunt A : et est dictum P : dicitur
enim V 76. firme] firmiter V 77. retinendi] retinens V 78, que si]
quasi A P 79. confirmata ] innata V 80. fit om. A
(g) Timaeus 51 e, quem citat BOETIUS, Consol . lib. V, prosa V, 4 : « Ratio vero humani
tantum generis est sicut intelligentia sola divini. » (P.L. 63, 854 B). Eumdem Timaei [51e ]
locum citat ipse Willelmus in Dragmatico, lib. VI, p . 308 ; citant etiam CLAREMBALDUS
ATREBATENSIS , Comment. in Boelii Librum de Trinitate (ed . W. JANSEN, Der Kommentar
des Clarenbaldus, Breslau, 1926, p. 37*, 1-3 ) , (THEODERICUS CARNOTENSIS ] , Comment . in Boetii
Librum de Trinitate (ed. N. HARING in Archives d'histoire doctrinale et littéraire du moyen
dge, t. XXVII ( 1960), p . 92) .
(h) Dragmaticon , lib. VI, p. 306-312.
(i) Cf. supra, cap. IX, ad notulam d.
§ XXXV. F‚U,A, P, V
1. etc. add. A 2. id est om . U 3. sola] solo P om . U 4. non]
nec F: om. U 5. sensu nec i. n. ratione om. U 6. illa vi anime om. U V
7. investigatione om. F U 8. ducente] dicente P 9. investigante ] investiga-
tione U V 10. totum] commune U II. habent A 12. et] vel U
13. commutatione V 14. unius] illius F 15. quod add. P 16. Ostensa
descriptione id est om. V 17. opinabile ] opinione V 18. cum om . P
19. cum] et F 20. sit vel add. V 21. in aliam om. V 22. transmu-
tatur] permutatur F 23. quare] quia U 24. eo] ea A 25. et add. A
26. scientia om. V 27. enim om. A 28. et om. A V 29. sentit A
30. enim add. V 31. irrationabilis] irrationalis F 32. quia] et A 33.
fallitur F 34. ut] et V 35. quando] cum A 36. Vel quia, ut dicit
Boe(tius) nec minima nec maxima percipit. Nullus enim magnitudinem firmamenti vel
parvitatem sensu percipit add. U 37. Et propterea ] proptereaque U 38. quod
add. A 39. et add. V 40. que om. U 41. sed add. U 42. eius]
eiusdem A 43. certa] ita A 44. esse non potest] est V
IN TIMAEUM 28 A 103
cens per principium existentie, occidens quia mundus per naturam dis-
solvi posset ut in sequentibus dicetur, etsi non occidat . Vel occidens in
partibus suis , etsi non totus. Neque perseverans , immo cotidie mutans ,
in rata et constanti conditione existendi49.
Condiciones existendi plures sunt . Aliam enim condicionem habent
angeli , aliam53 homines54, aliam cetera animalia. Sed ea sola rata est
et constans que invariabilis est que55 mundo non convenit .
45. per] propter F : om. U 46. posset] non potest U 47. in partibus suis]
propter partes suas U 48. et constanti om. V 49. existendi om. V
50. plures om . F // he add. U 51. condicionem om. A V 52. habet angelus
V 53. alii add . U 54. homines] homo V 55. que] et U
§ XXXVI. F, U, A, P, V
I. illius] illas V om. FP 2. et inutilis add. V 3. causarum] creaturarum
F 4. illius] illarum F 5. illi add. U 6. eas] illas P : om . UA
7. ostendit om . U 8. id om. F 9. sine causa add. V 10. id add. U
11. dicat V 12. sine] sed A 13. sex] in V 14. causas] earum V
15. quas] ut V 16. et om. U APV 17. et] quia F 18. quidam A
19. sex om. V 20. quinque] due P 21. anima UV 22. sola UA
PV 23. caret UP V 24. ut causa om. V 25. etsi] si A 26.
enim om. P 27. temporalis] temperabilis A 28. tamen] inde P 29.
ergo] enim U 30. caret om . A 31. Et hoc est add. A
(a) Mundus est ornata ordinatio, dei munere, deorum recta custodia. » (Apuleius, De
mundo, ed. P. THOMAS, Lipsiae, 1921 , p. 137, 7-8.) - Haec definitio mundi, apud Willelmum
nostrum, est trita. Cf. Glosae super Boetium [Consol. lib. II, metr. VIII, 1 ] : « Et est mun-
dus ordinata collectio quatuor elementorum . » (Cod . Trecen. 1381, fol. 56 r et Trecen. 1101,
fol. 9 ra) ; ibid. [ lib. III , metr. IX, 1 ] : Mundus est collectio ordinata creaturarum. » (Ed.
J.-M. PARENT, La doctrine de la création, Parisiis, 1938, p. 124, 19-20) ; Glosae super Macro-
bium [Comment. I, VIII , 4] : « U(t) ait Apuleius [Cod . epuleius], mundus est elemen-
torum col(1)ectio cum ornatu eorumdem ; et bene dicit ornatu ' , quia aliter esset con-
fus[s]io. (Cod. Vatic. Urbin. Lat. 1140 , fol . 59 v) ; ibid. [Comment. I, XIV, 2 ] : « Uni-
versum quia universa comprehendit : est enim ordinata col(1)ectio omnium creaturarum. ▸
(Cod . Urbin. Lat. 1140, fol . 78 r-78 v).
Eadem definitio invenitur in quibusdam scriptis quorum opiniones cum opinionibus Wil-
lelmi haud raro consonae videntur : Florilegium theologicum : « Mundus est ordinata elemen-
torum collectio cum ornatu eorumdem, » (Cod . Rotomagensi 553 [ = A. 452], fol. 136 va) ;
Compilacio : Item dicitur mundus ordinata collocatio (sic) omnium rerum creatarum, quod
est idem quod megacosmus, id est maior mundus. » (Cod . Monacensi Latino 331 , fol. 2 v,
lineis 33-34.)
104 GLOSAE SUPER PLATONEM
Nichil enim. Vere nichil gignitur sine causa quia nichil fit quod non
precedat³ causa. Et hoc est : Nichil fit cuius ortum non precedat, vel tem-
pore³ ut ea que facta sunt in tempore, vel35 dignitate ut est mundus
-non enim Creator precessit mundum spaciis quantitate sed simpli-
citate nature (b) - ·legitima causa et ratios , id est39 legitima et rationa-
bilis40 causa (c).
§ XXXVII . Operi porro. Ostenso quod nichil est sine causa, subiungit
quid¹ contrahat effectus ex³ efficiente. Et sciendum quod omne opus
vel est opus Creatoris, vel opus nature?, vel artificis imitantis natu-
ram (a) . Et est opus Creatoris prima creatio sine preiacente materia ut
est creatio elementorum et⁹ spirituum vel ea que videmus fieri contra¹º
consuetum cursum18 nature ut partus virginis, etc. (b) . Opus nature¹³
est¼4 quod similia nascuntur15 ex similibus, ex semine velle ex¹7 germine18.
Et19 est natura vis rebus insita similia de20 similibus operans1 (c) . Opus
22
artificis est opus hominis quod propter indigentiam operatur ut vesti-
menta contra frigus, domum23 contra intemperiem aeris24 . Sed in omni-
32. quod non precedat] sine U 33. vel tempore om. U 34. sunt] est U
35. in add. U 36. enim Creator om. V 37. mundum spacii] mundi spatium
U 38. et ratio] etc. F om. U 39. id est om . F A 40. rationalis F
(b) Neque enim Deus conditis rebus antiquior videri debet temporis quantitate, sed
simplicis potius proprietate naturae. (BOETIUS , Consol . , lib. V, prosa VI, 11 ; P.L. 63,
859 B.) ― Creator non precedit creaturam temporis quantitate, sed simplicitate nature. ▸
(Glosae super Boetium [Consol . lib. V, prosa VI, 11 ], ed . J.-M. PARENT, La doctrine de la
création, Parisiis, 1938, p. 134, 28-29.)
(c) Cf. Dragmaticon, lib. II, p. 41 .
§ XXXVII. F, U, A, P, V
I. quid] quam A : quod PV 2. effectus] affectus V 3. ex] vel V
4. vel om. V 5. opus om. V 6. opus om. V 7. nature] creature V
8. est om. U P V 9. et] vel V 10. contra] circa V II. consuetum]
solitum A consuetudinem V 12. cursum om. V 13. nature] naturale V
14. est om . U 15. nascantur V 16. ex similibus, ex semine vel om. F
17. ex om. A V 18. simili add. F 19. Et quia U 20. de] ex F
21. operans] procreans A comparans V 22. propter indigentiam] indigentia V
23. dom os A 24. aeris om . A P
(a) Omnia enim quae sunt vel Dei opera sunt, vel naturae, vel naturam imitantis homi-
nis artificis. » (CHALCIDIUS , Commentarius XXIII, p. 73 , 10-12.)
(b) Notatu digna videntur ea quae in quodam Tractatulo Clarembaldi Atrebatensis (ut
videtur) leguntur : « Nam super motum cursumque naturalem potestas Creatoris habet ap-
tum se posse de his omnibus facere aliud quam eorum seminales rationes habent : sicut
virga Aaron praeter solitum fronduit, floruit, et peperit amicdala ; sterilis mulier inventa
in senecta peperit ; virgo concepit, virgo peperit, virgo ante partum, virgo post partum...
Quod quia denegaverunt quidam dicentes nihil posse evenire contra naturam, scilicet con-
tra solitum naturae cursum - quod omnino falsum est idcirco negaverunt virginem
posse peperisse... (ed . N. HARING in Archives d'hist, doc. et litt. du moyen áge, t. XXII
(1955), p. 209-210).
(c) « Est autem natura, ut quibusdam placet,... vis quedam genitiva rebus omnibus
insita ex qua facere vel pati possunt. » (JOANNES SARESBERIENSIS , Metalogicon I, 8 ;
ed. CL. WEBB, p. 23-24 ; P.L. 199, 835 c) Seminalis vero ratio est vis occulta inserta
elementis vel eis quae constant ex elementis secundum quam vim alia ex aliis suo quaeque
tempore consuete nascuntur. » ( [CLAREMBALDUS ATREBATENSIS ], Tractatulus, 17 ; ed. N. HA-
RING, in Archives d'hist. doct . et litt. du moyen âge, t. XXII (1955), p. 205) ; « Est itaque,
ut diximus, ratio seminalis vis insita elementis, etc. Quod ita debet intelligi : vis scilicet
aptitudo naturalis iuxta quam similia ex similibus producuntur. Unde fit ut de grano tri-
tici non nascatur faba vel de faba triticum, vel de pecore homo vel de homine pecus.
(Op. cit., 26 ; ibid. , p . 208-209) ; cf. op. cit. , 27 (p. 209) , 28 ( ibid. ) , 29 (p . 210).
IN TIMAEUM 28 A 105
bus que agit naturam imitatur. Cum enim facit vestem, iuxta naturalem
membrorum dispositionem facit eam. In compositione vero" domus, con-
siderat quod in planis28 remanet39 aqua putrefaciens ligna, ex convalli-
bus vero30 descendit et mundificat : unde concavam facit domum³ (d) .
Sed ex artifice opus35 contrahit qualitatem. Opus enim Creatoris per-
petuum est, carens dissolutione : neque enim mundus neque spiritus
88
dissolvuntur . Opus nature³⁹, etsi in se esse desinat, tamen in semine
remanet40. Opus vero artificis naturam imitantis nec in se remanet nec
aliquid ex se gignit . Opus ergo41 Creatoris contrahit ex suo artifice42 per-
petuo subsistere43 ; opus44 nature45 per prolis subsequentiam ; opus vero
hominis omnino47 transire48.
Et hoc est : Porro, id est certe, suus opifex dat formam id est⁹ quali-
tatem existendio ut prediximus51 .
25. homo add. A 26. vero om. V 27. consideravit U V 28. locis
add. A 29. remaneret V 30. vero] enim A 31. concavam] et cum
causa V 32. facit] fecit U : factam P 33. Cum enim facit vestem con-
cavam facit domum om . F 34. omne add. V 35. opus om. A 36. mundus
neque spiritus] spiritus vel angelus vel mundus A 37. dissolvuntur] dissolvitur U
V dissolventur A 38. vero add. F P 39. sic est quod add. A 40.
Ordo verborum sic se habet in F ... in semine remanet. Opus vero Creatoris contrahit
per prolis subsequentiam. Opus vero artificis ... ex se gignit. Opus vero hominis transit.
41. ergo] vero F A V 42. semper add. A 43. subsistere] existere A sub-
sistente V 44. vero add. V 45. opus nature om . A 46. prolis sub-
sequentiam] sua sequentia U // existere add. V 47. omnino om . F 48. transit
F 49. id est om . F 50. existendi ] essendi U 51. ut prediximus] ut
superius diximus F : om. V
(d) Glosae super Boetium [Consol . lib. III, metr. IX, 5], ed . J.-M. PARENT, La doctrine
de la création, Parisiis, 1938, p. 127-128 ; Dragmaticon, lib. I, p. 31-32.
§ XXXVIII . F, U, A, P, V
1. natura add. F P 2. contrahant P 3. et add. F 4. et add. V
5. Ne] Ni U 6. formam] fortunam A V 7. suo add. V 8. effigiem
id est om . V 9. effigiatur U V 10. exempli om. F 11.
talis] tali A om . U V 12. Et om . A 13. iuxta] ad F 14. fit ali-
quid om . A 15. exemplar vero id quod fit ... pro alio ponitur om. U APV
16. proprie om . U APV 17. Unde in hoc loco proprie ... ad cuius similitudinem
om . A 18. omnes om . U P V 19. immortalis] immortalitatem V 20.
genuino] germine V 21. id est om . A // in add. A 22. immutabile A
23. he] hec U 24. convenit U 25. nullo nisi de add. V 26. exem-
plum V 27. hoc] hic U om. A 28. dicit] dictum est V
106 GLOSAE SUPER PLATONEM
29. inter illud exemplum om. V 30. Vel] ut V 31. consideretur ] consideratur F:
consideret U comperetur V 32. imitatione ] mutatione A 33. id est om. U
34. inevitabile ] inevitabilis U om. P 35. efficiet V 36, simulacrum om,
AV id est add. A 37. vero add. V 38. est add. A 39. et add.
U 40. que] quod A P : quia V 41. ea] causa U illa P V 42. di-
vine om . F 43. sed] scilicet U P om . V 44. divina sapientia om. U V
45. divine essentie om. V 46. id est om. U 47. in se om . F 48. con-
tinens] retinens V 49. etc. add. P 50. quare] quod F V 51. sit] est
A om . V 52. qui] quia F 53. opifex] ad natura m V 54. ad om. V
55. generatum ] generativum A 56. eam] id P 57. ex] de U 58. magistri]
matre U APV 59. est om. U 60. non om . V 61. decorum] hones-
tum V 62. vero om . U A // opus sit add. V
(a) Cf. Philosophia I, 8 [P.L. 172, 45 B], et infra, cap. CXX, ad notulam c.
§ XXXIX. F, U, A, P, V
1. Conclusio] Cum dico V 2. a digniori parte] Haec verba hoc loco ab F posita paulo
inferius transferenda visa sunt. 3. Substantive legatur istud ' omne ' ... eius nomina .
Celum etc. om . U A PV 4. Sed] scilicet P : om. F 5. eum] illum P
6. sed add. F 7. dicatur] dignatur V
(a) Caelum quoque usurpantes mundum omnem vocamus. » (CHALCIDIUS, Commenta-
rius XCVIII, p. 151 , 3.) Mundus proprie caelum vocatur. » (MACROBIUS , Commenta-
rius II, XI, 12.)
IN TIMAEUM 28 B 107
§ XL. Faciendum est enim¹ . Hic incipiendus est versus qui sic potest
continuari merito ac si diceret³ : inquiro de proprietatibus mundi quia
in omni tractatu querendum est quid sit id de quo agitur et que sint
eius proprietates. Et hoc est : ideo quero¹º proprietates mundiu quia in
hoc tractatu faciendum est quod decet fieri in omni tractatu¹³. Et¹³ subiun-
git quid sit illud scilicet ut inter inicia¹ id est in principio tractatus ,
(b) MYTHOGRAPHI VATICANI I, 127 ; II, 48 (ed . G.-H. BODE, Scriptores rerum mythica-
rum latini tres, Cellis, 1834 , t. I, p. 40-41 et p. 91). - SERVIUS, Comment. in Aeneidem
[VI, 724], ed. G. THILO, t. II (Lipsiae, 1884) , p. 99. MACROBIUS , Comment. I, XVII, 5.
§ XL. F, U, A, P, V
1. est enim]• hoc quod in omni A : om . F 2. merito sublineat U ac si hoc vocabu-
lum merito ab ipso Timaei textu in glosas translatum fuisset. 3. dicat V 4. inqui-
rendum V 5. de om. F 6. proprietates F : proprietate U 7. est om .
P 8. agitur] agit V 9. ideo] vere P 10. quero] querere U : querende
sunt P om . V 11. mundi] huiusmodi V 12. tractatu om. U 13. Et
om . F 14. scilicet om . U V 15. inicia om. U
108 GLOSAE SUPER PLATONEM
consideretur quid sit illud¹ , quo¹? id est quo nomine et qua descriptione
possit¹8 notari¹º . Et non tantum20 querendum quid sit sed22 eius pro-
prietates querende sunt. Sed quia una et precipua23 erat de inicio mundi,
illam solam ponit25. Quidam enim dicebant mundum nunquam26 habuisse27
principium, alii dicebant28 habuisse29 in tempore, alii cum tempore. Ideo
istam solam ponit de proprietatibus , sed³¹ non hic sed in sequentibus
eam32 solvit 33 et notabimus ubi (a) .
Et hoc est : Item querendum est36 scilicet fueritne mundus semper³8
scilicet quod40 ex quo tempus fuerit41 et mundus, an sit sortitus originem
ex tempore¹² scilicet¹³ an44 habuerit originem in tempore ita quod tem-
pus4 precessisset47 eum48 . Tercium membrum non ponit49, scilicet an ha-
50
beat principium, quia illi quibus loquebatur Thimeus credebant eum51
habuisse principium. Vel ita legatur52 quod tria sint in questione . Fue-
ritne mundus citra exordium53 temporis54 id est sine exordio temporis. In
multis enim locis sic invenimus citra55 ut56 : citra57 mortem58, citra cruo-
rem. Et hoc est : an careat principio . An sit sortitus originem ex tempore
incipiendo cum eo vel in eo.
§ XLI. F, U, A, P, V
1. Sed factus est U 2. Quia superius A 3. quod om. A 4. ex om .
U V 5. causa om. P 6. gignitur] gigni tunc A 7. genitum] genera-
tum V 8. inicio] principio U 9. est] esset U V 10. illatio- probat]
illorum opinio qui probant U 11. genitum] generatum V 12. in om. V
13. tria om . V 14. sic om. A 15. genitus] generatus V 16. est geni-
tum F generatur V 17. Et om. V 18. est om . V / quia add. V
19. id est om. U A 20. sicut om. UAV || scilicet quia est add. F : quia add. A :
quia est add. V 21. corporeus] corpus F : om. U 22. corporeum] corpus U
23. partibus add. U A V 24. coniunctum] incertum V 25. est om. P
IN TIMAEUM 28 B-C 109
26
et, sic, factum. Et vere est corporeus quia videtur et tangitur, quod
solis corporeis convenit27. Et hoc est28 : et29 qui videatur et tangatur³0.
Siquidem. Confirmat hoc argumentum quod si videtur et tangitur est
31
corporeus, sic : siquidem id est quia³¹ res huiusmodi, id est 32 visibilis et
tangibilis, est corporee et sensibilis³ nature³ . Sed quia sensibile dicitur
et quod sentit ut in diffinitione animalis si37 animal est38 substantia
40
animata sensibilis (a) > ne39 putaretur ita hic accipi, dicit omnia ea
esse sensibilia que aliquo percipiuntur sensu et ita est a passivo, non
[28 ] ab activo. Et hoc est42 : Porro scilicet 43 expletiva coniunctio — - ea
sunt sensibilia que presumit¹ª, id est percipit opinio id est imaginatio com-
mota aliquo sensu quia omnis opinio, ut prediximus (b), habet princi-
pium a sensu46.
Et ea . Probato quod mundus est sensibilis48, probat quod factus est,
quia49 omnia sensibilia facta sunt. Et hoc est : Et ea50 id est51 sensibilia
omnia facta sunt, et quia facta52 ergo et53 genita. Et hoc est54 : et habent
substantiam id est subsistentiam56 - Nota quod inter factum et genitum
talis est differentia qualis est inter speciem et genus omne enim, quod
est factum, est genitum sed non convertitur. Et est proprie factum quod
fit ex preiacente materia ab aliquo, genitum vero tam ex preiacente ma-
teria quam ex non preiacente ut angeli"? - ex aliqua generatione id est58
ex aliquo principio.
§ XLII. At vero. Mundus factus est sed¹ omnia facta² habent aucto-
rem³. Et hoc est : At vero, et si mundus factus est et auctorem habet,
non est cassa causarum inquisitio.
Igitur opificem. Probato aliquem autorem mundi esse, subiungit quis
sit scilicet ille qui nec digne potest inveniri nec digne¹0 demonstrari".
Et hec¹² est¹³ bona Creatoris diffinitio quia in hac vita digne inveniri
non potest propter sue quantitatem essentie et parvitatem nostre scientie,
26. quia om. A // et add. U A 27. quod solis corporeis convenit om. V
28. Et hoc est om. V // quod dico add. A 29. et om. V 30. qui videtur et
tangitur A om. V 31. quia om. A 32. id est] et U 33. et sensibi-
lis om . V 34. nature om . FU APV 35. quia om. A 36. sensibi-
lis F P 37. si om. FAV 38. animal est om. F 39. ne] sed ne A
40. ea om. FAV 41. hoc om. V 42. opinio pre(sumit) id est presump-
tuose iudicat add. U 43. scilicet] et est F : scilicet est U P 44. sunt sensi-
bilia que presumit] sensu commota presentit V 45. aliquo sensu om. V 46.
Sensu commota. Sensus enim ducit ad imaginationem sicut ratio ad intellectum add. P
47. Et ea] eaque V : om. U A P 48. sensilis P 49. quia om. V 50.
Et ea om. V 51. id est om. A V 52. sunt add. F 53. ergo et om . U
ᎪᏤ 54. Et ea id est sensibilia ... Et hoc est om . V 55. et om. U
56. id est subsistentiam om. U V 57. Nota quod inter ut angeli om. U APV
58. id est om. U V
(a) « Animalis vero diffinitio est substantia animata sensibilis. » (BOETIUS, In Porphy-
rium dialogus, P. L. 64, 16 A. )
(b) Cf. supra, cap. XXXIV.
§ XLII. F, U, A, P, V
1. sed] at vero F et V : om. U 2. genita et add. A 3. auctorem] crea-
torem F om. U 4. At vero. Mundus ... Et hoc est om . U 5. et] etc. U :
etc. et A 6. cassa om. U 7. causarum] eorum V 8. Igitur] Ergo V
9. scilicet om. V 10, digne om. A P II. demonstrari] manifestari A
12. hec] hoc F : om. A 13. est om. U A 14. quia] et V : om. A
IIO GLOSAE SUPER PLATONEM
hocque¹ restat perfectis¹ in alia vita scire (a) . Item¹ quod18 de eo¹9
invenitur digne manifestari non potest. Omnes enim sermones ad loquen-
dum 20 de creaturis inventi sunt sed postea, cognito Creatore , propter quan-
dam similitudinem ad loquendum de Deo21 sunt22 translati ut hoc23 no-
men24 pater25, filius, et hec verba28 : genuit27, creavit , fecit, voluit.
Continuatio. Quandoquidem28 mundus habet autorem, ergo videa-
mus qualem , talem scilicet qui non potest digne inveniri32 nec33 mani-
37
festari. Et hoc est34 : Igitur35 opificem creantem ex materia38, genera-
toremque sine40 materia, universitatis id est mundiª¹ qui predicta ratione
42
universitas dicitur43 vel omne (b) , tam est difficile digne id est per-
fecte invenire quam47 est48 impossibile inventum49 id est50 quod de eo est
cognitum digne id est proprie effari52.
§ XLIII. Certe, etc.¹ Ostensa efficiente² causa mundi , ostendit et³ for-
malem , scilicet divinam sapientiam que et exemplum dicitur. Sed quia
superius dixerat exemplorum aliud esse mutabile, aliud immutabile,
ostendit exemplum mundi esse immutabile.
Continuatio. Certum est divinam essentiam esse efficientem causam
mundi et, cum hoc certum sit, certelo non est dubium11 immo certum ad
cuiusmodi exemplum id est sapientiam¹2 animadverterit¹s id est¹4 iuxta
quam sapientiam mundum fecerit15 ; constituens fundamentale id est¹?
quatuor elementa quibus omnis innititur18 corporea19 creatura ut edifi-
cium fundamento, mundani operis20 id est mundi quod21 est opus suum.
[29a] Deinde ponit22 in questione23 qualitates exemplorum scilicet utrum ad
immutabile perpetuamque optinens proprietatem id est eternam24. Et est
15. hocque] hoc quoque F : hecque U : om. A 16. perfectis] perfectos F : om. A
V 17. Item om . V A 18. quod] si quid V : om . A 19. eo] Deo F :
om . A 20. ad loquendum] aliquando V : om. A 21. Deo] eo UV : om . A
22. sunt] supra V 23. hoc] hec U hic V om. A 24. nomina U : om. A
25. et add. UP 26. hoc verbum V 27. et add. U 28. Quandoqui-
dem] nunquid V : om. A 29. mundus om . F A 30, ergo] igitur F : om. A
31. non] neque U : nec V om . A 32. inveniri] investigari V om. A 33.
nec] vel U om. A // digne add. F 34. Et hec est bona Creatoris ... nec mani-
festari. Et hoc est om. A 35. Igitur ] Ergo U 36. opificem] opinio V
37. Creatorem U 38. ex materia om . U // quia add. U 39. generatoremque F
(in textu Chalcidii) : ge. A : genit. U P genitum V 40. sine] ex P 41. id
est mundi om. P 42. universitas] universus V 43. dicitur om . P 44.
difficile] non U : om. F P 45. digne om. V 46. inveniri U A 47. quam]
quod A 48. est om. U 49. inventum om. V 50. id est om. F
51. id est] ac V : om. U 52. fari V
(a) Cf. Philosophia I, 4 [ P.L. 172 , 43-44] ; Glosae super Macrobium [Comment. I, XIV,
6] « Qualiter autem mens divina genita sit ab ipso Deo, scire non licet homini in hac
vita. Hoc enim scire post mortem bcata erit vita. » (Cod. Vatic. Urbin. lat. 1140, fol . 80 r.)
(b) Cf. supra, cap. XXXIX .
§ XLIII. F, U, A, P, V
1. Certe etc. ] Porro V 2. efficienti V 3. et om. P 4. formalem]
formam V 5. et om. A 6. quod add. V 7. exemplum U 8.
esse] om. U est A V 9. esse] fuisse A om. UP 10. certe om. V
11. dubium] dubitandum V 12. id est sapientiam om. U 13. animadverte-
rit] operis mondani U : mundum P 14. id est om . A 15. fecit APV
16. fundamenta om. F V 17. id est om . V 18. innititur] innuitur F
19. corporea om. V 20. operis om. PV 21. quod] quia V 22. pone V
23. in questione] inquisitionem P // questione om. V 24. eternam] externam U :
eterna P om. V // essentiam add. F
IN TIMAEUM 29 A 111
25. qualitates exemplorum enim est om . V 26. solam] s . F : so. A 27. et]
id est F 28. immutabilem P V 29. quia ] id est V 30. non variatur ]
variabilem V 31. et est om . V 32. particula ] pars V om . Ú P 33. Et
от. Р 34. est add. P V 35. caret AV 36. habens V / autem add. A
37. non] nec F 38. est om . A 39. incepit P 40. de istis dictionibus om . V
41. poni add. A accipi add. V 42. hic] in istis dictionibus V om. A 43. sub-
stantie] sapientie F 44. exemplum om. P 45. et elaboratum om. V 46. Que]
quod F V 47. etenim F 48. ideo add. V 49. elabo rans V 50.
est om . F 51. immutabilem V 52. illius om. U 53. esse] fuisse A :
om . V 54. que] quod U P 55. exemplo om . V 56. possunt V
57. Vere om. A 58. incomparabili pulcritudine ] etc. F : om . U 59. putetur
U P 60. creatis] creature V : creator U om . F 61. creando] creator P
62. est om. U 63. optimus] opifex V : om. U 64. ut om. U V 65.
vere om . U 66. est om . V 67. est om . V 68. perspicuumque V
69. inde om. V 70. instituta om . A 71. id est om . A 72. scilicet add.
A 73. proprietatis om . U 74. sincere om . P 75. et om . A
76. Et hec om. A 77. est om . U A 78. sola om . A V 79. divina om.
A 80. sapientia om. U A P
(a) Aeternitas namque est status rerum quae nec principium habuerunt nec finem sunt
habiturae... Sempiternitas vero est rerum status quae simul cum primo temporis momento
esse coeperunt sed fine cariturae sunt, ut secundum philosophos mundus. Perpetuitas est
status rerum quae post temporis ortum esse coeperunt nec finem sunt habiturae ut ani-
mae. ([CLAREMBALDUS ATREBATENSIS) , Tractatulus 47, 48 ; ed . N. HARING, in Archives
d'hist. doct. et litt. du moyen âge, t. XXII (1955), p. 216. )
§ XLIV. F, U, A, P, V
1. hoc] hic V 2. sequetur A
112 GLOSAE SUPER PLATONEM
Continuatio. Vere ita necesse est³ quia, nisiª ita est , inconveniens inde
"
sequitur' . Et hoc est : Sin autems. Sin ' habet negationem precedentis
et positionem contrarii. Et hoc est : sin id est si istud¹º non est sed¹¹ con-
trarium , ergo factus est mundus ad¹² exemplum elaboratum¹³ id est¹4
iuxta sapientiam labore adquisitam¹ que sola humana est. Quod scilicet
quod iuxta tale exemplum formatus sit non est fas id est licitum cogitarile
aut¹ concipi mente¹8 est enim impossibile.
Quod cum sit, etc.19 Hec20 est conclusio precedentis propositionis . Quan-
doquidem non est fas concipi22 mente mundum esse factum23 ad elabo-
ratum exemplum, ergo ad eternum . Et hoc est : Quod25, scilicet quod26
mundus factus sit iuxta tale exemplum, cum sit alienum² rationis, id
est28 contra rationem , liquet id est liquidum et apertum est Deum29 opi-
ficem30 id est31 Creatorem, in constituendo mundo id est dum constitueret
mundum, secutum32 normam³ id est34 regulam venerabilis exempli id
est sue sapientie.
Quippe. Ac si diceret97 : Et38 quid mirum si hoc dicam ? Hic, id est
mundus, est speciosissimus omnium generatorum42 . Quod est 43 probatio
qualitatis exempli. Quod enim ad alicuius rei similitudinem fit, eo pul-
crius id esse non potest. Unde si mundus speciosissimus est omnium ,
non ad similitudinem elaborati exempli factus est. Hoc idem probat au-
toris maioritas44 : Ille, id est Creator, est actor maximus quia magnus
actor46 est homo, maior natura, maximus Creator47. Que utraque sunt
argumentum predicti48.
Et in ratione et50 prudentia5¹ sui operis id est in52 rationabilis et pru-
dentis compositione sui operis, fuit accommodatus his que sunt57 sem-
per58 eadem59 id est sapientie sue et potentie que invariabiles sunt. Et
notandum est genus locutionis62. In componendo hunc librum accom-
modatus sum huic alii iuxta quem hunc facio65. Sic in compositione
mundi Creatores fuit accommodatus sue sapientie et potentie67 quia68
iuxta eas6⁹ mundum composuit70 .
§ XLV. F, U, A, P, V
I. est om . A 2. divinum exemplum vel add. U 3. Thimeus om . U
4. Opinor] Opinio P : Operi V 5. etc. om. F 6. et add. F 7. et
om . U 8. sit om. U P V 9. Ideo om. A 10. et om. U || quare
add. F II. illud ostendit. Hoc tacuit om. U 12. est cognosci possibile] co-
gnosci potest F 13. sunt add. U 14. scilicet] id est V : om . P 15.
quod alterum est] alterum est quod est F 16. principio] generatione V 17.
immutabile] incommutabile V 18. alterum om . A V 19. mutabile om . V
20. quia add. V 21. non add. U V 22. tacenda] tractanda U V 23.
Et om . V 24. id est om . U 25. dicitur] est V 26. quia] quod U V
27. quia] quoniam UP : quod V 28. et add. A 29 difficilis P 30.
ratione origines P 31. de unaquaque] divina deque P 32. loquamur om . U
33. re om . A 34. pertinenti V 35. si om . F 36. ad astronomiam] de
astronomia V 37. Ergo] Igitur U 38. et add. F A 39. et add. F
40. incontradicibiles] incredibiles U 41. et add. F 42. et om . A 43.
Vere add. V 44. de causa om. V 45. ostendunt ] ostenditur U : ostendit P.
46. id est om . U A | in add. U V // de add. A 47. sit] ostendunt V 48.
sunt consanguinee om. U V 49. id est om . V 50. consimiles] consimilis Ū :
similem V 51. id est add. V 52. sunt om . P 53. consimiles] similes
FU: om . V
(a) ISAIAS LIII, 8 Cf. Philosophia I , 8 [P.L. 172, 45 A-B] ; Dragmaticon, lib. I, p. 6-7.
(b) BOETIUS, Consol . lib . III, prosa XII , 38 [P.L. 63 , 781 B- 782 A] ; De Trinitate cap. 2
[P.L. 64, 1250 A- B] [THEODERICUS CARNOTENSIS], In Boetium, De Trinitate : •« Librum
hunc » [II,--1 ], ed . N. HARING in Archives d'hist. doct. et litt . du moyen âge, t. XXVII ( 1960),
p. 90-91 CLAREMBALDUS ATREBATENSIS , Comment . in Boetium de Trinitate, ed. W. JAN-
SEN, Der Kommentar des Clarenbaldus, Breslau, 1926, p. 53* .
8
114 GLOSAE SUPER PLATONEM
sunt , ergo et ille de divina sapientia. Et hoc est : Itaque causa et ratio
id est rationabilis causa generis id est de genere, quia cum Greci careant
59
ablativo , loco illius ponunt genitivum (c), generis id est divine sapien-
tie sic dicte quia iuxta eam omnia gignuntur , constantis quia non va-
riatur, stabilisque quia caret fine, nature quia ex ea omnia nascuntur,
et63 rei quia retur id est intelligitur et minime sentitur ; perspicue
68
intellectui et prudentie id est perceptibilis solo prudenti intellectu.
Causa, inquam, talis rei reperitur70 constans id est invariabilis et2 pers-
picua id est aperta, et inexpugnabilis cui non possit contradici.
54. de quibus sunt om. PV 55. ille] est illatio U 56. Itaque, etc. Quan-
doquidem ... Et hoc est om. V 57. id est om . V 58. casu add. U A
59. genitivum] gnits guans P 60. generis i . e. divine ... gignuntur] haec verba in
codice F praecedunt antepositam propositionem , nempe : generis i , e. de genere ... genitivum .
61. constans U 62. ea] eo U 63. et om. U V 64. retur] reperitur
A om . V 65. et] sed U : om. V 66. rei quia retur... sentitur om . V
67. id est om . V 68. perceptibile A : perceptibili P 69. prudenti om . V
70. id est intelligibiliter add. V 71. invariabile A 72. et om . F 73.
cui] quod U APV
§ XLVI. F, U, A, P, ν
1. debeant] debent V 2. debeant] debent V : om. U A P 3. esse om . U
A P 4. mundo] creatura V 5. Continuatio] Continuo V 6. ratio
om . A 7. huius] eius UA P 8. ea] illa U 9. est om . A 10.
et perspicue add. U et perpetue add. P : perpetueque add. V II. dicte om . A
12. similitudinem om. V 13. id est om . A 14. enim] est V : om. P
15. veri est similitudo] est verisimilis U : veri fictio est A : om . P 16. Perfuncto-
ria enim ... necessaria om. P 17. fere] ferre V 18. sit om . V 19.
imaginaria om . PV 20. qui] que V 21. imperfecta] perfecta U 22.
ratio] ideo P 23. vere] vera F U 24. eius om. F 25. Vel potest is-
tud om . A 26. etc. add. U A // potest add. P 27. legatur A 28.
superius add. A 29. que] quod A 30. Et om . U 31. que] quod A
IN TIMAEUM 29 B-C 115
id est32 sicut resa imaginaria imaginis id est divine sapientie que est
imago divine essentie ut supra expositum est . Et35 simulacrum : et est
ephexegesis.
[29 ] Quantoques . Continuatio. Nulla³ debet reddis⁹ ratio de Creatore nisi
vera et necessaria, sed de mundo40 sola verisimilitudo sufficit . Sed ad
hoc quod aliquis posset dicere : « Quid prevalet veritas verisimilitudini42 ? »
Respondetur >43 : Quanto essentia45 id est res46 carens principio et
variatione est melior generatione id est re generata et variabili, tanto
veritas est48 prestantior incerto id est incertitudine rationis de mundo.
Sed, cum debuit hoc dicere, ponit51 illius species scilicet fame et opinionis.
Omnis enim humana ratio52 aut fama est aut opinio quia vel dicimus
que ab ea54 accepimus et tunc est57 fama, vel ea que58 per59 nos cre-
dimus et tunc est opinio.
§ XLVII. F, U, A, P, V
1. Quandoquidem] quando F 2. et om. P 3. jam add. V 4. ne]
non U P 5. a] de V 6. Deo] eo P 7. nichil] dictum P 8.
quod] quidem U qui V 9. videtur ] est A P 10. Non] Nec F 11.
inducamus] inducimus U P includamus V 12. Quare] quasi A om. F // etc.
add. V 13. Sed] scilicet A om. F 14. Socrate om . V 15. ostendam]
ostendat A om . U 16. valuerim id est om. U // iam add. U 17. poteri-
mus] potuerim V 18. id est] et U 19. dum] cum F 20. dum add.
U 21. tractetur F 22. de add. U V 23. creatione] Creatore V
24. proprietatibus] de proprietate U 25. sic] sicut PV 26. dicti] ducti A :
dictum est PV 27. Quin etc] An etc. U : Quid enim etc. A quin pocius V
28. id est om . U 29. rationes] asserciones U 30. consentaneas i.e. verisimiles
om . U 31. quivis] quis U
32. est om. V 33. Ita facienda ... necessitas om. F || asser (ciones) i. e. rationes
cunsen(taneas) i. e. convenientes et proximas rei add. U 34. etc. add. F
35. patiende] paciende A P accipiende F V 36. rationes om . A 37. scilicet
add. F 38. homo homini] ratio hominis V 39. et om . A
§ XLVIII. F, U, A, P, V
1. id est sacre disputationis add. A 2. opus om. U V 3. de sacris id est
om . U P 4. sacri certaminis, Sacrum ... de mundo om. U 5. compositum ]
composito A componitur V om. U 6. Leges om. U 7. ostenditur U P
8. mundi add. U 9. deinde] et post F : et postea U : postea V 10. et
add. P II. postea] deinde F U V 12. materialis] naturalis V 13. exequa-
mur] exequar UP : exequatur V 14. causam om . A // mundi add. U 15.
sacris A 16. est om . A 17. mundi om . U A PV 18. igitur add. A
19. est cur om . V 20. scilicet add. A 21. esse om. U APV 22. ins-
tituendum om . FU A P 23. id est] scilicet A om. F V 24. creandum
om . V 25. hoc omne] hominem U 26. erat om . A // etc. add. U A // Hic
add. V 27. cum participatione] compartitione V 28. deductum] ductum U :
deducitur A deducere V 29. illam] illum U 30. et add. A 31. in
quantum posset add. A 32. creatorum V 33. scilicet add. A 34. et]
sed P 35. reliquit add. Ŭ 36. ut om. V ni
37. habitatio ] habitatio-
nem F habitatori U : incolere V 38. permisit] promisit V 39. indigentias
V 40. necessarium V 41. cetera add. V 42. bonitas] divinitas A
43. divina om . A P 44. omnium Jomnis V
(a) Cf. BOETIUS , Consol . lib. III, metr. IX, 5-6 [ P.L. 63 , 758 A-B] ; Prosa X, 22-43 [cit.
767 A- 769 A] ; Prosa XI , 8 [cit. 772 A] .
(b) Nam et angeli quodammodo propter animam, mundus corporeus secundum asser-
tionem patrum ad corporis usum institutus est. (JOANNES SARESBERIENSIS , Policraticus,
VII, 10 ; ed. CL. WEBB, t. II, p. 130, 7-9 ; P.L. 199 , 658 A.)
(c) Philosophia I, 21 [P.L. 172, 51 B] ; Glosae super Boetium [Consol . lib. III, metr. IX,
51, ed. J.-M. PARENT, La doctrine de la création , Parisiis, 1938, p. 128, 19- 129, 13.
IN TIMAEUM 29 E-30 A 117
Et hoc est : Optimus erat Creator quia nichil est melius ipso vel equa-
liter bonum. Sed ne aliquis putaret quod optimus esset48 sed49 invidia
tardaretur50, addit : Porro id est certe, invidia relegata est¹ id est5² retro63
55
legata scilicet remota ab optimo id est a57 Creatore. Quod per dif-
finitionem invidie probari potest. Est enim invidia alienis bonis affligi :
quod in Creatore convenire non potest a quo et in quo est¹ omne bonum
nec aliquid alienum. Ergo , cum omnia et63 sciret et posset nec invidia
retardaretur , omnia bona creavit.
Itaque. Quandoquidem sola bonitate omnia creavit , ergo cuncta bona
fecit68 . Et hoc est : Itaque voluit efficie⁹ et ita fecit quia « omnia7%
quecumque73 voluit fecit » (d) — cuncta similia sui id est bona74 ut ipse
bonus est . Sed ne aliquis putaret quod bonitas creature , quia similis
est76 bonitati Creatoris, equalis illi" esset, addit : consequenter78 . A longe
enim imitatur, non equat eam. Et79 ne iterum80 in omnibus creaturis
equalis bonitas existimaretur81, addit : prout cuiusque82 natura poterat esse
capax beatitudinis88 id est talem dedit unicuique bonitatem que sue nature
convenit .
[30ª] § XLIX. Quam quidem¹ . Conclusio precedentium que talis est : Cum
Deus² sola voluntate³ omnia fecit , si quis dicat illius voluntatem esse
rerum originem³, illi consentiam , nec est contrarium divinam voluntatem ?
et bonitatem esse causam rerum³.
Volens, etc. Quia voluit cuncta esse bona , non reliquit¹º ullam propa-
ginem mali . Et hoc est : Volens Deus bona cuncta provenire, nullius¹¹ mali
propaginem reliquit¹2 quia nec13 malam creaturam fecit nec malam natu-
ram creature attribuit¹4 . Sed, postea¹5, ex se corrupta natura malum ope-
rata est¹6. Hoc est¹7 contra illos 18 qui dicunt Creatorem duas naturas rebus
attribuisse unam bonam et19 alteram malam. Non ergo dicendum est
45. erat] etc. A est V // scilicet add. A 46. Creator om. F 47. si add. V
48. optimus esset om. U 49. sed om. U V 50. tardaretur] crederetur V
51. est om . U 52. id est om . V 53. retro] retur V 54. liga (ta) A
55. scilicet] id est U P 56. optimo] auc(tore) P 57. a om. P 58. Quod] qui V
59. invidie] mondi U : invidi A PV 60. invidia] invidi P V invidia U (sed post
correctionem) 61. est om . F A 62. aliquid] ab eo U 63. et om . A
64. nec] et non V 65. invidia om . V 66. retardaretur ] tardaretur F : id tar-
daret U 67. cuncta] omnia P 68. fecit] creavit F et creavit add. V
69. effici om. UPV 70. Et hoc est : Itaque ... ita fecit om. P 71. quia] quo-
niam V 72. omnia om . F V 73. quecum que m
] quantu V 74. bona]
bono A 75. est om . F A 76. est om. A V 77. illi om . A
78. id est add. F 79. enim imitatur ... eam. Et om . F 80. iterum] tamen
F: item U V 81. estimaretur AP V 82. cuiusque om . V 83. po-
terat beatitudinis om . V || optimus erat add. V
§ XLIX. F, U, A, P, V
1. Quam quidem] quamquam U quandoquidem : quoniam quidem V : quandoqui-
dem F (in glosis) quam quidem (in textu Chalcidii) 2. Deus om . F 3.
voluntate] bonitate V 4. ergo add. F 5. originem] causam V 6. nec]
non U om . V 7. illi consentiam divinam voluntatem om. V 8. et bo-
nitatem esse causam rerum om . U V : hic passus apud A legi nequit cum pars superior mem-
branae resecata fuerit. 9. igitur add. A 10. Volens etc ... non reliquit om. U
11. porro add . V 12. propaginem reliquit ] prout eorum que nascuntur V 13.
ullam add. F 14. attribuit ] adhibuit U 15. postea] post V : om. A
16. Et add. A 17. est om . U 18. illos] eos V 19. et om. FU
118 GLOSAE SUPER PLATONEM
20. huius] huiusmodi U : talis V 21. Sed post add. F 22. naturale e. h. ut
peccet om. FUA P 23. natura om. U 24. ibi om. F 25. accipiatur
F 26. fert natura om . V 27. que nascuntur om. U 28. diceret] di-
cat V 29. videamus V 30. etiam] et V 31. diabulus F 32.
sed] et P | ex add. F 33. voluntate et opere] voluntatis opere V 34. est
add. F V 35. Et ut] Aliter P : ubi V 36. redegit in ordinem om. V
37. iactationem ] iactacionem F : creationem V 38. caos] cahos U chao A : chaon
PV 39. fere] ferre U 40. improbando] infirmando F || et add. A
41. sententiam add. U
(a) Philosophia I, 21 [P.L. 172, 53 A].
§ L. F, U, A, P, V
1. igitur] ergo V om. U // quidam et add. F 2. omnia add. A 3. pri-
ma] sua v 4. modo om . V 5. simul om. A 6. subiungit V
7. scilicet et add. F 8. scilicet om . A 9. ut] ubi V 10. ostendere-
tur] ostenderet U P ostendet V II. foret] esset F 12. potentia] providen-
tia A 13. et om. UAP 14. rationem ] ratione P : om. U V 15. non
convenientem ... esse falsam om . U V 16. deinde rationem] divine rationi V
17. esse om . A P 18. Dic] Dicit P 19. quisquis] qui V 20. hoc] hec
V 21. affirmat P 22. Vel add. U : Sed add. A V 23. corporea U
24. erant] essent U 25. erant] essent U 26. ergo] igitur U 27. quia]
que V 28. aliquo add. U 29. modo] nunc A V 30. ergo] igitur A
31. essent] erant A 32. ut] ubi V 33. nunc] modo A V 34. Aliquod]
Aliud U 35. igitur] ergo F 36. aliud] aliquod A P : aliquem V 37.
simul] similiter U : superius P 38. superiora om. U // simul add. F 39. aliis]
illis V om. U 40. cum aliis ascendebant om. U 41. ascenderant P
IN TIMAEUM 30 A 119
(a) Philosophia I, 21 [ P.L. 172, 53 A-D] ; Glosae super Boetium [Consol . lib. III, metr.
IX, 5 ], Cod . Trecen. 1381 , fol . 60 v et Trecen. 1101, fol . 10 va, quarum brevissimam par-
ticulam edidit J.-M. PARENT, La doctrine de la création, Parisiis, 1938, p.129, 14-21.
§ LI. F, U, A, P, V
1. elementa] elementata P : om. V 2. prima] ista V 3. et om. V
4. habeant P // vel obtinent add. F 5. obtinentia ] habentia U 6. Etenim]
quia U 7. tota] ceca U 8. vero add. A 9. similiter om . U
10. cum] tunc V II erant] essent P 12. illuminaretur U 13. simi-
liter] vero F 14. erat om. F V 15. sit om. F 16. Id vero quod] ideo
quod A om. F 17. omnimo om . A // erat add. U 18. aliquo om . F
19. distincta] distributa V 20. nec] neque U 21. quod] neque V 22.
spissi et obscuri] spissior a et obscurio ra U 23. id est ] et U 24. et vacua
om . U 25. et tenebre e. s . faciem abissi] etc. U V 26. Hoc om . U
27. sic om . F 28. usque ad] versa V 29. maximam] maiorem U 30.
esset] est F 31. spissus om. A 32. aquee ] aque F V 33. inerat] erat
F 34. et om. V 35. et add. A
(a) GENESIS I, 2.
120 GLOSAE SUPER PLATONEM
(b) LUCRETIUS , De rerum natura II, 888. Hunc Lucretii versum desumpsit Willelmus,
non equidem ex ipso Lucretii poemate, sed ex Prisciani grammatici Institutionibus IV, 27.
[ed . M. HERTZ, t. I, p. 132, 22 ] . De quo vide J. PHILIPPE, Lucrèce dans la théologie chré-
tienne, du IIIe au XIIIe siècle in Revue de l'histoire des religions, XXXII (1895 ) , p. 284-
302 ; XXXIII (1896), p. 19-36 et p. 125-162 . Eumdem Lucretii versum invenimus ab ipso
Willelmo citatum in Glosis super Boetium [ Consol . lib. III, metr. IX, 5], Cod. Trecen. 1101,
fol . 10 vb ; in Philosophia I, 21 [ P.L. 172, 54 c], ubi quaedam emendationes editori im-
putandae sunt (de quo vide T. GREGORY, Anima mundi, Florentiae (1955), p . 210, n. 2) ;
in Dragmatico, lib. I, p. 28.
(c) MACROBIUS , Comment . II , XV, 30. Eumdem Macrobii locum citat Willelmus in Phi-
losophia I, 21 [ P.L. 172, 54 C] et in Dragmatico, lib. I, p. 28.
IN TIMAEUM 30 A 121
ex alio est (d) . Quamvis igitur in aere sit88 calor, non potuit humiditatem
desiccando corpora stellarum creare89. Iterum90, quod maius est, non fuit
voluntas Creatoris stellas in aere esse (e) . Cum enim vicinus sit terre,
si in eo⁹2 essent stelle, ex vicinitate terram incenderent nec aliquid in
ea94 vivere posset (f).
§ LII. Corporibus stellarum sic creatis, quia ignee nature erant, mo-
veri ceperunt et¹ ex motu aera" subditum calefacere. Sed , mediante aere,
calefacta aqua diversa genera animalium creavit quorum quedam, que
plus habuerunt³ superiorum elementorum, aves facte sunt. Unde aves
modo in aere sunt ex levitate superiorum , modo descendunt ad terram³
ex gravedine inferiorum . Alia vero que plus aque habuerunt' pisces sunt,
que in hoc solo elemento nec¹º in alioll vivere possunt. Sic ergo12 pisces
et aves ex aqua facti¹³ sunt. Unde scriptum est (a) :
<< Magne Deus potentie,
Qui ex aquis ortum genus
Partim remittis14 gurgiti ,
15
Partim levas in aera¹5.
Istis sic ex aqua effectu superiorum creatis, ubi16 tenuior erat¹ , calore
et creatione¹8 superiorum19 predictorum20 desiccata, apparuerunt in terra
quasi quedam macule quas homines inhabitant et cetera animalia. Sed
cum terra ex precedentia humore esset lutosa, ex calore bulliens22, 22 di-
versa genera animalium creavit. Et23, si in aliqua parte illius24 plus fuit
de igne, nata sunt colerica animalia ut leo ; si25 de terra, melancolica ut
asinus ; si26 de aqua, flegmatica ut porcus. Ex quadam vero27 parte, in
88. sit] om . A 89. creare] procreare F 90. Iterum] Item V 91. creatoris]
auctoris U 92. in eo] in aere U ibi A 93. nec] et non U 94. ea]
terra U
(d) « Quodcumque tamen horum (scil . elementorum) propria qualitate contentum, illud
proprie est elementum. Quod , etsi non sensui, patet tamen intellectui . Unde philosophi
dixere in mundo quatuor elementa esse, id est calidum , frigidum, siccum, humidum. Neque
in his solas qualitates intelligunt subiecta eorum. Calidum enim actualiter perfectum ignem
esse dicunt... » (CONSTANTINUS AFRICANUS, Pantechni sive De communibus medico cognitu
necessariis locis, Basileae, 1539 , p. 6) . Cf. CHALCIDIUS, Commentarius CCCXVII-CCCXVIII ,
p. 313-314 [In editione J.H. WASZINK, post capitulum CCCXVII , statim sequitur numerus
CCCXXIII, at mendose, ut videtur op. cit . p. 313 , 20] ; MACROBIUS , Commentarius, I, VI,
25-27.
(e) Voluntas mea [scil . Dei] maior est nexus. » (PLATO, Timaeus 41 b.)
(f) Circa ea quae exponuntur in hoc capitulo LI, cf. Philosophia I, 21 [P.L. 172, 54 B-
55 B] ; Glosae super Boetium [Consol . lib. III , metr. IX, 5 ], Cod . Trecen. 1381, fol. 61 1-
61 v ; Dragmaticon , lib. III, p. 72-75.
§ LII. F, U, A, P, V
1. et] sed A 2. aera] aerem F 3. habuerunt] habent V 4. facte
om . AV 5. terras V 6. gravedine inferiorum] gravitate inferiori V
7. habuerunt] habent P 8. que] et A : quoniam V 9. in om. P 10.
nec] non A II. elemento add. F 12. ergo om . P 13. facti] creati A
14. Qui ex aquis o.g. Partim remittis] etc. A P 15. gurgiti P. 1. i . aera] igitur etc.
V : om . A P 16. ubi] ut U 17. erat om. U || aqua add. V 18. et
creatione om . V 19. superiorum om . U A V 20. predictorum om. P
21. precedente F 22. bulliens] buliens UV ebulliens P 23. Et om . U
24. illius om. A 25. si] sin PV 26. si] sin V 27. vero om . F
28. convenerunt V 29. equaliter om. U 30. dicit] sonat U 31. ce-
dendum V 32. que] qui P 33. et om . F 34. luto] limo U P 35.
collocatam vel add. F 36. ex] de V 37. eius spiraculum vite om. V
38. sint] sunt A P 39. formatus] formatur F 40. est om . F P 41.
quia om. U 42. ait] dicit F : om. V 43. Boetius] bonus V 44. Arith-
metica V 45. finita ] infinita U A V et add. A 46. vero om . U A
47. numerosa ] innumerosa F : infinita V 48. verum] vere V 49. divina]
anima A 50. divinam] animam A 51. Iterum] Item U V 52. dicet]
dicit aliquis V 53. divine] anime A 54. derogare om . P 55. homi-
nem] homines U 56. factum] factum vel factos U 57. dicere om . P
58. ei om . U 59. quia] et A 60. ei] illi F 61. et om . UA
§ LIII. F, U, A, P, V
1. quoniam] quia U 2. chao] caho U : chaos V 3. diximus] dictum est F
4. inordinata] ordinata A 5. iactione V 6. cuius] de qua U : eius de qua V
7. Deus U 8. inordinata] ordinata A 9. iactione V 10. reduxisse]
redegit U II. elementa om. U PV 12. quod] quia F 13. nunquam
A 14. iactaretur U 15. quis] quia quis U : quid V 16. inordinatio-
nis P V 17. sed] et V 18. essent V 19. essent om . U 20.
ignis] ignisque U A 21. nisi] ubi V 22. optineret] tenet V 23. et
add. U A 24. hec] hic P : hoc V / scilicet terra add. F 25. tendit V
26. ad inferiorem] deorsum F 27] hoc V // scilicet ignis semper add. F 28.
ad superiorem] sursum F
IN TIMAEUM 30 A-B 123
[30b] § LIV. Eratque certum. Incipit ostendere causam creationis anime que
talis est. Cum vellet suam bonitatem, ut imitaretur, cognosci, sciens eam
(a) Cf. infra, cap. CLXII (circa notulam a) et cap. CLXXV (circa notulam c).
(b) Circa ea quae exponuntur in decursu huius capituli LIII, cf. Philosophia I, 21 [ P.L.
172, 53 D- 54 A] ; Glosae super Boetium [Consol . lib . III, metr. IX, 5], Cod. Trecen. 1381,
fol. 61 r (Quomodo intelligenda sit hec inordinata iactatio) ; Dragmaticon, lib. I, p. 33.
§ LIV. F, U, A, P, V
124 GLOSAE SUPER PLATONEM
solo intellectu posse percipi nec intellectum¹ sine anima esse posse, creavit
animam eique vim intelligendi contulit. Et hoc est eratque² certum tante
divinitatis cuius qualitas exprimi non potest nec quantitas" nichil eorum
que sentiuntur, id est corporum, hebes dumtaxat et exponit : nec intel-
ligens
- esse melius intelligente'. Immo unumquodque est peius et est
litotes10. Et erat certum intellectum porro nonnisill anime provenire. Solius
enim¹² anime¹³, non corporis, potentia est intellectus. Si enim corporis
esset, augmentata causa corporis, augmentaretur15 intellectus quia, cres-
cente causa, crescit effectus. Sed videtur¹6 quod , crescente causa carnis,
decrescit¹ intellectus et, decrescente ea, crescit intellectus18. Notandum-
que¹⁹ est quod hic loquitur de anima mundi.
Hac20 igitur <reputatione >21. Quandoquidem intellectus sine anima
esse non poterat, igitur locavit22 id est posuit intellectum in anima23 ut24
proprietatem in eo cuius est et animam locavit in corpore ut in suo habi-
taculo. Hinc25 quidam, accepta occasione, dicunt animam esse26 localiter27
in corpore quia ita est28 in eo quod de eius essentia nichil extra ipsum
33
est. Dicuntque29 quidam30 quod³¹ in32 corde habet sedem ibique est essen-
tialiter, in aliis partibus35 potentialiter. Alii dicunt in cerebro ; alii eam³
totam in singulis partibus corporis esse³7. Sed quomodo hoc possit esse,
in hac vita sciri non potest. Alii dicunt eam esse in corpore sed non loca-
liter quia spiritus est. Nos vero illis38 consentimus qui eam localiter
esse in corpore et40 totam et integram in singulis partibus dicunt (a).
Et locato>41 intellectu in anima et42 anima43 in corpore , hac reputa-
tione, scilicet ut esset aliquid intelligens45, Deus46 composuit totum¹7 ambi-
tum48 , id est mundum in omni49 suo ambitu, animantis50 quia est in per-
petuo motu ve151 quia in eo quedam52 vivunt. Et cum53 veneranda illus-
tratione composuit54 id est55 veneranter illustravit57 animam que58 est
lux cordis .
Ex quo. Quandoquidem locata est anima in corpore et59 intellectus in
anima, ex hoc apparet mundum61 esse animatum62 ut prediximus ; in-
(30c] § LV. Hoc ita proposito¹ . Quia dixerat mundum esse imaginem arche-
tipi eiusque formalem causam esse³ divinam sapientiam, quia eiusdem
imaginis diverse formales cause solent esse, una visibilis ut figura cuius
est exemplar, alia invisibilis ut sapientia artificis , et ne aliquis putaret
mundi esse aliquam visibilem formalem causam, probat nullam esse
quia nichil precessit mundum cuius essets aliqua figura. Et , si ad alicuius
figuram factus esset, imperfectus 10 esset quia nichil formatum12 , preter
ipsum, potest inveniri cuius figura13 omnia comprehendere posset14 . Et
hoc est¹5 : Hoc itale proposito, scilicet¹? quod mundus a Deo factus est18
iuxta sapientiam suam19, expedienda sunt que sequuntur. Et postea osten-
dit ea scilicet20 : ad similitudinem cuius animantis constituerit eum suus21
conditor, etc22
Speciali, etc. Solvit23 quod proposuerat 24 , dicens : Nemini , id est nulli,
speciali25 siquidem26 fecit eum27 similem. Et vocat specialem28 quamlibet
creaturam29 ; genus30 mundum31 id est omnium32 collectionem (a) quia³³,
ut species continetur34 in genere, non genus35 in specie, ita omnia conti-
nentur in mundo, sed mundus in nullo. Subiungit causam quare nulli
speciali fecit eum similem : Siquidem, id est quia37, perfectio est in genere,
id est in mundo, non in specie id est38 in aliquo contento in eo . Et iccirco
mundus minime id est non esset perfectus si esset40 factus similis imper-
fecte rei¹¹ scilicet42 alicui speciali43.
§ LVI. At vero¹. Probato quod nulli speciali fecit eum similem, subiun-
git ad cuius similitudinem fecit eum, scilicet ad similitudinem sue sapien-
63. i . e, animal add . U || et hoc puto esse dictum add . F 64. vel] sed V
65. rationalem V 66. providentie] prudentie UP V : p. A 67. scilicet om .
PV 68. Deus sic providendo] Deus sic previdendo A : Deus sic providenda P :
Dei providentia F
§ LV. F, U, A, P, V
1. posito P 2. mundi add. A 3. esse om . U 4. eius A 5.
et] sed A om. U V 6. esse om . V 7. visibilem om . F 8. esset] est
V 9. Et si ad alicuius figuram] Et si alicuius figura F om. U 10. imper-
fectus om . V II. esset om . PV 12. formatum] formantum P : formatur V
13. in cuius figura A 14. possit U 15. Et hoc est om . V 16. Hoc ita
om . U 17. scilicet om . A 18. est] sit V 19. iuxta potentiam suam
et sapientiam F 20. scilicet om . A 21. suus] summus V 22. etc.
om . V 23. Solvit] Solum V 24. posuerat V 25. speciali] spirituali
P : specialis V 26. siquidem] scilicet V 27. eum] eam P 28. spe-
cialem ] speciale U spiritualem P 29. creaturam] causam V 30. id est add.
UA viderunt add. V 31. mundi P 32. omnium] creaturarum U
33. quia] et A 34. continentur A P 35. genus] ergo V 36. sed] et U
37. quia] quod A 38. id est] et non A : id est non P 39. in eo om. A
40. scilicet add . A 41. rei om. U APV 42. scilicet] id est V 43.
que dicitur imperfecta quia aliquid deest ei. Non enim omnia continet quelibet rerum spe-
cies ut aquatile, reptile etc. Dicitur tamen aliter aliquid imperfectum scilicet cui deest ali-
quid in suo genere ut do(mui) si desit ei pa (ries) vel te(ctum) vel fu(ndamentum) add. F
(a) Cf. supra, cap. XXXVI, ad notulam a.
§ LVI. F, U, A, P, V
1. At vero om. U
126 GLOSAE SUPER PLATONEM
tie : quod superius dixerat sed hic² repetit³ ut aliquid addat. Continuatio.
Non fecit ad similitudinem alicuius specialis, at, id est sed³, ad simili-
tudinem eius animantis in quo continentur omnia genera et quasi qui-
dam fontes intelligibilium animalium et hoc est perifrasis archetipi¹0
mundi id est divine sapientie in qua continentur intelligibilia animalia.
Mos fuit Platonis divinam cognitionem de aliqua re nomine ipsius rei¹¹
(
vocare, sed ad differentiam adiungere intelligibile '12. Unde¹³ divinam
cognitionem¹ de homine vocat intelligibilem hominem, de lapide intelli-
gibilem¹5 lapidem. Que eadem vocat16 ideas¹7 id est18 formas : ita enim ut
cognovit res formavit (a) . In divina¹9 igitur mente que est archetipus
mundus genera intelligibilium animalium continentur, id est cognitiones
de diversis generibus animalium. Et quasi quidam fontes : ut enim rivus
est20 a fonte, sic omnia ab eis sunt que sunt21 in divina mente.
Siquidem. Vere in eo22 continentur. Siquidem23 id est certe alter mundus
id est divina sapientia25 complectitur26 cognitione, non loco, genera id
est diversitates animalium perinde id est taliter ut hic27 mundus visibilis
complectitur28 nos et cetera subiecta visui29 . Omnia enim que sunt⁰ in mundo
divina sapientia comprehendit .
[30d] Ergo intelligibili31 . Quandoquidem32 ad similitudinem divine sapientie
factus est33, ergo ut etiam³4 numero35 similis illi36 esset, unum fecit ut
37
ipsa una est. Et est causa, non argumentum. Et hoc est : Ergo³7 opifex,
id est Creator volens hoc id est mundum gigni simile perfecte¹º et omni-
fariam, id est omnibus modis ; et subiungit cui scilicet¹¹ substantie id est¹²
44
archetipo mundo43 id est divine sapientie que vere existit, intelligi bili
id est que solo intellectu percipitur et omnia intelligit , precellenti
quia ex ipsa sunt48 omnia, et principali quia dominatur omnibus. Consti-
tuit animal"⁹ quia ipsa eterna vita est , unum5⁰ quia ipsa¹ una est. Sed
quia effectus52 debet differre a causa, subiungit in quo differat scilicet
in hoc53 quod est sensibilis et visibilis continens cunctae quia omnia57
in mundo continentur58 ; convenientia sue nature id est59 habentia prin-
cipium ut ipse et sic removet Creatorem. Vel convenientia sue nature
id est viventia. Et ideo61 subiungit62 : que fruuntur vita intra conseptum,
id est duo media, eta limites64 id est65 duo extrema.
[31 ] § LVII. Nunc utrum¹ , etc. Dixerat unum³ Creatorem unum mundum
fecisse . Sed quoniam quidam in luna quemdam mundum esse affirma-
bant' sicque in aliis stellis , removet illum errorem dicens : Nunc consi-
derandum est utrum, etc. Facta questione sue deliberationis¹º, ponit suam¹¹
sententiam dicens : Unum plane scilicet¹2 oportet dici mundum¹³. Deinde
confirmat eam14 : Quoniam formatus est¹ iuxtale exemplum, et subaudien-
dum est quod¹ est unum, carens pluralitate. Et est 18 causa, non argu-
mentum. Si enim esset argumentum, falsum esset¹⁹ quoniam iuxta unum20
exemplum plura possunt formari.
Id enim. Probat unum tantum fuisse exemplum mundi quiaª¹ omnia
continet22. Et unde hoc23, diceret aliquis24, si omnia continet, et unum25
est ?28 Quia quod27 omnia continet cum alio secundum esse non potest.
Utrum enim. Vere duo non sunt : si enim28 duo29 essent , uterque³⁰ dees-
set³¹ alteri nec aliquis32 illorum33 omnia contineret. Nec esset³4 : Aliud
inconveniens si plura essent, scilicet35 quod non esset unum et³7 simplex
inicium38 continens cuncta sed40 coniugatio copulata¹¹ id est42 numerus43
diversorum iniciorum. Sed necesse est unum esse principium a quo omnia
et quod a nullo.
[316] Ut igitur, etc.44 Quandoquidem unum fuit exemplum nec46 plura, ergo
47
ut etiam numero48 mundus illi esset similis, unus factus est.
§ LVII. F, U, A, P, V
1. utrumque P 2. etc. om . V 3. unum om . A 4. et add. F
5. fecisse] fuisse F 6. esse om . V 7. affirmabant ] dicebant U asserebant V
8. illum] illorum F 9. Nunc considerandum e. u. etc. F. q . s. d. p. s . sententiam
dicens om. P 10. deliberationis ] dubitationis U V : om . P // vel dubitationis add.
F II. suam om . A P 12. scilicet ] id est F P 13. unum add . U
14. eam] hoc A 15. est om . FUA PV 16. iuxta om . Funum add.
F (in textu continuo Chalcidii) 17. quod ] quoniam U 18. Et est] Estque
UAP 19. sed add. V 20. unum] unde V 21. quia ] qui V
22. continens V 23. unde hoc] unum hic V 24. aliqui s om . U ac add.
U 25. unum] unus U : unde V 26. R(espondetur ) add . F 27. quod]
qui V : om . A 28. si enim] quia si F 29. duo om . U V 30. utrumque
UP 31. deesset ] abesset A V : obesset V 32. aliquis ] aliquid U : aliquod
AP 33. illorum] eorum V 34. aliquod add . A 35. nisi add. A
36. non om . F 37. et om. V 38. inicium om . F 39. cuncta ] omnia
U om . A 40. sed om . F P 41. copulata om . U 42. id est om . V
43. numerus] mundus V 44. etc. om . V 45. unum] unde V 46. nec]
et non F : non V 47. etiam om . A V 48. numero] uno U in numero A :
om . V
128 GLOSAE SUPER PLATONEM
§ LVIII. F, U, A, P, V
I. Et om. F 2. quia om. U APV 3. efficienti PV 4. mundi
om . V 5. Hoc ] Hic V 6. tractat] tractatu V 7. id est] et A
8. de om. U P V 9. scilicet om. F 10. primo V II. sint] sunt FA
12. hec] non F 13. ex] de F 14. iste add. F 15. esse om . A
16. poterit] possit A 17. consequens V 18. legatur melius et om. U A V
19. liquescat] facilius pateat intellectui F 20. quid] quod V 21. cetera om .
UP V 22. Constantinus igitur] Ut igitur Constantinus ait F 23. Panteg-
ni] panthennis A pant. V 24. sic diffinit] sic diffinivit V : om. F 25. ele-
mentum om . F U 26. simplex V 27. particula] pars F 28. simplex V
29. simplex Vid est add . F 30. id est om . V 31. que] itaque V
32. partes] minima pars U 33. id est add. P V 34. malencoliam V
35. flegma] fleuma F : fleu(m)am U flegmam A 36. partes] partibus V
37. omiomiras F A : onnomias V 38. et om. UP 39. que sunt huiusmodi
add . F 40. homiomiris] ominiomiris P onnomicis V om . Ū 41. ut] id
est F : om. U 42. et add. P 43. cetera] similia F || ex homiomiris ... ce-
tera om . U 44. constat add . P 45. ex homiomiris organica ... humanum cor-
pus] Haec verba, in codice P, non inveniuntur hic sed aliquantulum postea (vide § LIX, sub
notula 45) 46. ex his] ex hiis U istorum F 47. et] quamvis A et que V
(a) Physici diffiniunt minimam et simplam corporis compositi particulam esse elemen-
tum. » (CONSTANTINUS AFRICANUS , Pantechni, Theorice, cap. 4, Lugduni, 1515, vol. II,
fol. 1 vb). Aliam editionem eiusdem operis habes : De communibus medico cognitu neces-
sariis locis, Basileae, 1539, p. 4. Cf. Philosophia I, 21 [P.L. 172, 48 D-49 B] ; Dragma-
ticon, lib. I, p. 26.
(b) < Literas autem etiam elementorum vocabulo nuncupaverunt ad similitudinem mundi
elementorum ... » ( PRISCIANUS, Institutiones I, 4 ; ed. M. HERTZ , vol . I (Lipsiae , 1855 ) , p. 6
14 sq.) — « Deinde subiungit similitudinem litterarum et elementorum mundi, id est talem
quod sicut ex elementis mundi constant omnia corpora, sic ex istis litteris constat omnis
vox litteralis, et ideo nomen illorum recipiunt. D» ( Glosae super Priscianum [Instit. I, 4 ], Cod.
Paris. B.N. Lat. 15.130, fol. 5 vb) .
(c) Dissolutio est res in mente conceptas usque ad partes deducere ignotas . Verbi gra-
tia corpus humanum in membra officialia, officialia in similia, similia in humores, humores
in cibum, cibum in elementa. Compositio dissolutorum ab inferiori ad superiora reductio,
ut elementorum in cibum, cibi in humores, humorum in similia membra, similium in offi-
cialia, officialia in corpus totum. (CONSTANTINUS AFRICANUS, De communibus medico
cognitu necessariis locis, Basileae, 1539, p. 2).
IN TIMAEUM 31 B 129
sunt, elementum est , scilicet nec terra nec aqua nec aer nec ignis. Nul-
lum quippe50 eorum51 est52 simplum qualitate5³, minimum quantitate. Ete-
nim54 in terra aliquid est calidi , aliquid55 frigidi, aliquid56 sicci, aliquid57
humidi. Quod, quia patens58 est, probationem illius pretermittamus. Mi-
nima quantitate non est cuius tante sunt partes quante sunt quinque
zone59 vel60 quatuor eiusdem quadrantes. Nec61 ergo62 elementum est63.
Similiter de aqua64, igne aereque65 probari potest (d) .
(d) Non omnia quae a nostro Willelmo de elementis hic dicuntur e solo Constantino erui
videntur, ut bene notavit Tullius Gregory (Anima mundi. La filosofia di Guglielmo di
Conches e la scuola di Chartres, Florentiae, 1955, p . 204-206). Circa ea praesertim quae di-
cuntur de humoribus, de homiomiris, de organicis membris, consulatur NEMESIUS EMESE-
NUS, Premnon physicon a N. ALFANO translatum, cap. IV, ed. C. BURKHARD, Lipsiae,
1917, p. 59-60. Cf. Philosophia I, 21 [P.L. 172, 48 D-49 B].
§ LIX. F, U, A, P, V
1. Elementa ergo sunt ] illa vero sunt elementa F || sunt om. U 2. simple et
minime particule om . F 3. quibus] ex quibus F 4. hec] ista F 5.
Que] quia A 6. divisionis om . U 7. in om . A 8. omiomira, omiomira]
onnomica , onnomica V 9. actu] acta V 10. cogitatione] cognitione U
11. fieri] superiori U : vel suscipi U (in margine) 12. queret] querit et V 13.
vero om . A 14. compositione] corpore U 15. compositione] corpore U
16. quatuor om . V 17. quedam] que U 18. dicuntur add. F A
(a) At vero animus cui potestas est et disiuncta componere et composita dissolvere... »
(BOETIUS, Comment . in Porphyrium, lib. I [P.L. 64, 84D]. - Eiusdem Boetiani loci men-
tionem saepissime facit noster Willelmus : Glosae super Boetium [Consol . lib. V, prosa III,
18] , Codd. Trecen. 1101 , fol . 17 rb, et 1381 , fol. 87 v ; Glosae super Priscianum [Instit . II,
18 ; p. 55 , 6-7] : Dicimus quod aliter habet se esse rerum, aliter intellectus hominum et
sermo etsi enim substantia esse non possit nisi hec vel illa, ita tamen potest intelligi quod
non hec vel illa quia vis est intellectus coniuncta disiungere et disiuncta coniungere. » (Cod.
Florent. , S. Marci 310, fol . 27 ra). - Glosae super Priscianum [ Instit. XVII, 17 ; p . 118,
16] : Diverse possunt significari et intelligi que non possunt diversa esse vis enim intel-
lectus et locutionis est coniuncta disiungere et disiuncta coniungere. Sed sensuales et bes-
tiales gramatici, hoc ignorantes, in multis per existenciam rerum decipiuntur. » (Cod. Paris
Lat. 15.130, fol . 92 va) ; Glosae super Macrobium [Comment. I, III, 7]. Cod. Bernen. 266 ,
fol. 4 vb ibid. [ I, V, 5 ], Cod . Bernen. 266, fol . 6 rb ; Philosophia I , 21 [P.L. 172, 49 C).
Cf. infra cap. CLIV (ad notulam c) cap. CLXX (ad notulam a).
9
130 GLOSAE SUPER PLATONEM
et humide que¹º aer, quedam calide et sicce que20 ignis. Cum igiturª¹ qua-
tuor ista22 que videntur ex illis23 quatuor generibus particularum constent",
id25 in quo26 dominantur particule frigide et sicce, nomine illius elementi ”
terra dicitur ; id in quo frigide et humide, aqua28 ; id29 in quo calide et
32
humide, aer ; id in quo calide et sicce³ , ignis³¹ . Si ergo digna33 illis veli-
mus imponere nomina34, particulas illas dicamus35 elementa, ista vero
que videntur , elementata38 (b).
Sed quoniam autores ista etiam39 que videntur vocant elementa, ut
Iuvenalis, loquens de gulosis, ait (c) :
« Gustusque per omnia40 elementa querunt¹ »
(in2 terra venationes, in aqua pisces, in aere aves) , quomodo cum sen-
tentia Constantini43 possit stare dicamus. Constantinus igitur, ut phi-
sicus, de naturis corporum tractans , illorum46 simplices et minimas“
particulas elementa vocavit. Philosophi48 vero" , de creatione mundi
agentes, non50 de singulorum corporum naturis, ista quatuor que viden-
tur elementa mundi vocaverunt quia ex istis52 constat mundus et illa
prima creata sunt et ex eis creantur54 et creabuntur omnia corpora (d) .
19. dicuntur add. F 20. dicuntur add. F 21. igitur] ergo A 22. ista V
23. illis om. A 24. constent] consistunt F : constant U V 25. id] ideo A :
om . U 26. in quo] etiam quod A 27. elementi om . U 28. etc. add. U
29. id om. U P 30. calidum et siccum V 31. in quo calide et humide aer ;
id in quo calide et sicce ignis om. U 32. ergo] igni V 33. digna om. U
34. nomina] vocabula U 35. dicamus] vocemus A 36. vero om . UPV
37. videmus V 38. elementata] elementa U P esta V 39. ista etiam] et
ista A 40. vocant elementa ut Iuvenalis ... omnia om. V 41. querunt] que
sunt V 42. in] ut in A 43. Constantini] Augustini U || vel Constantini add.
U (in margine) 44. stare] constare U APV 45. tractans] loquens
V In codice P inveniuntur hic aliqua verba quae ad alios locos pertinent nempe ad § LVIII
(notula 45) et ad § LXI (notulis 9 et 12) 46. illarum A 47. minimas] mi-
nutas F 48. Philosophi] Phisici F 49. vero om . V 50. non] hec U
vel nec U (in margine) : et A 51. ista quatuor] istiusmodi V 52. istis]
hiis U his quatuor V 53. et ex eis] et ex illis A ex eisque P et ex his V
54. que creata sunt add F U
(b) TH. SILVERSTEIN, Elementatum : Its Appearance among the Twelfth- Century Cosmo-
gonists in Mediaeval Studies XVI (1954) , p. 156-162.
(c) JUVENALIS, Satira XI, 14 : « Interca gustus elementa per omnia quaerunt. »
(d) NEMESIUS EMESENUS, Premnon physicon, cap. IV- V, iuxta translationem N. Alfani,
ed. C. BURKHARD, Lipsiae, 1917, p. 59-61. Circa ea quae exponuntur in decursu huius
capituli LIX cf. Philosophia I, 21 [P.L. 172, 49 B-50 C] et infra cap. CLXIV.
§ LX F, U, A, P, V
1. ergo] duo V 2. que add. F et add. A 3. que videntur] vocantur
F 4. istis] quibus A 5. id est] scilicet A 6. sint P 7. sed om.
V 8. sequente V 9. Iecit] fecit U V 10. Deus ignem et terram ] de
aere, igne et terra U 11. id est principia] in principio V 12. operis] corpo-
ris U V
IN TIMAEUM 31 B 131
(a) Cf. infra cap. CXXXVII-CXXXIX. Consulendi sunt, inter plures, MACROBIUS , Satur-
nalia VII, XIV, 14 ; CHALCIDIUS, Commentarius CCXLV (p. 256, ed. J.-H. WASZINK, ubi
numerus CCVLV mendose capitulo CCXLV attribuitur).
(b) Circa ea quae exponuntur in decursu huius capituli LX, cf. Philosophia 1, 21 [P.L.
172, 51 A- C] ; Dragmaticon, lib. II, p. 41-44 ; Glosae super Macrobium [Comment. I, VI,
29], Cod. Bernen. 266, fol . 8 va-vb ; Glosae super Boetium [Consol . lib. III, metr. IX, 10].
Cod. Trecen. 1101, fol . 11 r(a-b) et Trecen. 1381 , fol . 62 v-63 v.
§ LXI. F, U, A, P, V
1. ergo om. U 2. est om . A 3 aliquid om. P V 4. illorum] eorum
V : om . P 5. ante] antea F : om. P 6. quando ex duobus ... fuerat om . P
7. ut] et V 8. misceatur A 9. quando ex duobus ita contrariorum est]
Haec verba, in Codice P, non inveniuntur hic sed aliquantulum antea (vide § LIX sub notula
45) 10. utrumque] neutrum V 11. id add. A 12. quando ex duo-
bu ita fit u. q. utrumque remanet quod ante fuerat] Haec verba, in codice P, inveniuntur
bis scripta : hoc loco et loco superius designato ( § LIX, sub notula 45)
132 GLOSAE SUPER PLATONEM
bus13 agentes qualitates14 sine medio esse non potest15. Sunt autem agentes
qualitates¹ calor et frigiditas. Calor enim desiccat et consumit ; frigidi-
tas¹ similiter desiccat18, spissat et constringit . Si enim¹º unum alteri sine
medio apponatur repugnant, unumque aliud dissolvit. Oportet ergo20, ut
subsistant, inter ea2i aliquod22 medium esse23. Quod si tale sit24 ut25 plus
habeat se ad unum quam ad aliud, paulatim transibit in illud26 ad quod
plus se habet, sicque illa dissolvitur27 coniunctio28. Sed si tale fuerit"
quod ad utrumque equaliter³0 se habeat, coniunctionem illorum servabit³¹.
Viso quale medium sufficiat, videndum est ubi32 unum33 tantum34, ubi³5
duo. Cum igitur talia sint36 contraria³ quod in duabus qualitatibus con-
trarietas illorum constet, unum medium sufficere potest quod38 ab uno
accipiat39 unam, ab altero alteram¹0 ut, inter terram et aera¹¹, aqua¹².
Sed si talia sint quod contrarietas43 sit in tribus qualitatibus, unum non
potest esse medium quod equaliter ad duo extrema se habeat, quemad-
modum nec44 ternarius in duo equa¹5 potest dividi (a) .
Continuatio. Predicta causa duo extrema elementa creavit Deus46 . Sed
propter coniunctionem illorum47 duo media. Et est hirmos48 usque ad
illum locum49 : iccirco mundi , etc. (b) . Sed ante est causa preposita50. Et
hoc est : Et quoniam5¹ nulla duo52 — subaudiendum est : contraria5³ agentes
qualitates habentia firme indissolubiliterque coherent sine adiunctione
tercii55. Postea est56 parenthesis id est interpositio57. Vere sine medio nulla
[31 ] firme et indissolubiliter coherent quia est opus58medio, et loco et quali-
tate, nectente extrema id est contraria.
Nexus enim. Postquam ostendit nexum esse necessarium , de qualitate
illius subiungit et ubi unum61 tantum62, ubi duo³, sic dicens : Nexus
vero ille certe est firmissimus qui65 facit unum , id est concordantia, et
69
seipsumes et que a se vinciuntur id est70 et se et duo contraria, scilicet
quod non plus habeat se ad naturam unius quam ad naturam alterius.
Deinde subiungit73 unde74 tale sit medium. Hoc, scilicet ut75 tale sit
medium" , efficit congruus" modus et congrua mensura partium, modus
13. habentibus] motibus V 14. hoc add. U 15. potest] possunt P 16. ut
add. P 17. vero add . F 18. et add. F 19. enim om. P 20. ad hoc
add. A 21. inter ea] interesse A 22. aliquod] aliud F : aliquid U 23. esse
om . A 24. sit ] est F 25. ut] quod A 26. illud] aliud F 27. dissolvetur
A machina vel add. F 28. vel connexio add . A 29. fuerit] sit V
30. equaliter om. U 31. conservabit U 32. ubi] an V 33. medium add.
V 34. tantummodo] Pet add. F || vel add . V 35. ubi om. V
36. sint] sunt A 37. elementa add. U P 38. potest quod] postquam V
39. accipiant F 40. alio aliam U 41. et add. F P 42. aquam P
43. illorum add. U A 44. nec] non V 45. equa] eque V 46. Deus
om. U A P. V 47. illorum ] duorum extremorum A 48. irmos V 49.
cum add. V 50. sed ... preposita] sed ad cetera proce. V 51. et quoniam]
que quoniam U 52. duo contra F om. P 53. contraria om . A P
54. firme indissolubiliterque coherent om . U 55. sine adiunctione tercii om. F
56. Postea est ] nexu enim V 57. Postea parenthesis interponitur U | | et add. V
58. nexu add. U 59. esse om . A 60. illius om . Vagit vel add . A
61. unum ] unde vel unus U 62. et add. U A V 63. duo] vero U
64. certe om . U APV 65. qui] quod V 66. ipsum add. U 67. et
om . U 68. seipsum] se U 69. a se] secum V om. U 70. id est om .
P 71. se om . F 72. ad naturam om. F 73. Deinde subiungit om . A
74. unde] unum A V 75. ut] unde U : om. A 76] Hoc, scilicet u. t. sit me-
dium om . A 77. congruus om. V
§ LXII. Cum enim¹ . Vere talis nexus est firmissimus² quia in³ numeris
et molibus et potentiis in quibus tribus omnia contrariaⓇ inveniuntur (a).
Quod ut planius sit, aliquid inde' dicamus.
In numeris igitur est contrarietas ut cum dicimus¹0 : bis bini id est
quatuor, et ter ternil id est novem. In illo enim numero¹2 denominatio
utraque¹³ est par, in isto¹ est¹5 impar. Inter utrosque medius est senarius
16
qui neque¹6 utramque¹7 parem neque¹8 utramque¹ imparem denomina-
28
tionem20 possidet ut bis21 tres, qui se et extrema22 facit unum. Ut enim
habet se ad quaternarium , sic24 novenarius ad ipsum.
In molibus vero, id est25 in geometricis figuris, hoc26 idem invenitur.
Sed quia27 ad presens nichil attinet, de illis nunc taceamus.
In potentiis vero, id est28 in29 qualitatibus, hoc idem apertum est30,
ut inter qualitates terre et aeris. Est enim terra31 frigida et sicca32 , aer
calidus et humidus, aqua in medio posita³3, frigida et humida. Quod quia³
nostris sociis satis apparet³7, literam38 legamus et uni tantum, id
est40 numero, eam aptemus¹¹ .
Cum¹² enim¹³ ex tribus vel numeris vel45 molibus , id est geometricis
[32 ] figuris, vel potentiis , id est qualitatibus48, medietas, id est medium, ut
78. scilicet] sed V 79. nec] non U APV 80. alio] altero U 81.
qualitas] qualiter A 82. enim om V 83. aliis om . F 84. igitur] igni V
85. quas] hec P : om. F 86. habuit] habeat F : habuerit U habuerunt V
87. quas] que P V om. F 88. habuerit] habuit U : abuerit P : om. FAV
(c) Circa ea quae exponuntur in decursu huius capituli LXI, cf. Philosophia I, 21 [P.L.
172 , 51 C-53 A] ; Dragmaticon , lib. II, p. 45-54 ; Glosae super Boetium [Consol . lib. III ,
metr. IX, 10], Cod. Trecen. 1101, fol . 11 r a-b et Trecen. 1381 , fol . 62 v-63 v ; Glosae
super Macrobium [Comment . I, VI, 29], Cod . Bernen. 266, fol. 8 v a-b.
§ LXII. F, U, A, P, V
1. etc. add. A 2. omnium add. P 3. quia in] cum enim ex tribus V
4. et] in A vel V 5. potentiis] alia potentia V 6. contraria] hec tria F
7. aliquid inde] aliquo modo V 8. igitur om. P 9. ut om. U 10. cum
dicimus om. V | | hec add. F 11. terni] trini U 12. numero om. U AV
13. uterque V 14. utraque add . P uterque add. V 15. est om . UA P
16. neque om . U 17. utramque] unum U : utrunque V 18. neque om. U
19. utramque] et unum U : utrumque V 20. denominatione V 21. bis] hiis
U 22. extrema] ex materia V 23. enim om . P 24. sic] ita U
25. id est] ut F : et A 26. hoc] hic U 27. quia] quod V 28. id est] et A
29. in om. A 30. apertum est ] apparet U est om. V 31. terra om . F P
32. et sicca om . A 33. posita om . U APV 34. Quod quia om. A 35.
nostris om . A V 36. sociis om . U A V 37. satis apparet om . A 38.
literam] Sed nunc litera A || sic add. V 39. legamus] legatur A 40. id est
om . V 41. ea aptetur A 42. Cum om. V 43. enim om . U A V
44. vel om. U APV 45. vel] et UA PV 46. id est om . A || ex add.
V 47. potentiis] potencia alia U po . F A P : potentia V 48. qualitate U
(a) Dixit enim (scil . Plato) , si meminimus, similitudinem non solum in formis et figu-
ris sed etiam in potentiis et qualitatibus quaeri oportere. » CHALCIDIUS, Commentarius XXI,
p. 71, 26-28. )
134 GLOSAE SUPER PLATONEM
§ LXIII. F, U, A, P, V
1. quale] quare V 2. debet F 3. de numero] denuo U / scilicet add . U V
4. Sufficit V 5. medium om. U 6. et om . V 7. duarum superficierum
u. s. m, sed in coniunctione om. F 8. numeris] minimis V : om . A 9. qui-
libet U V 10. et add. V II. Et est] etc. V om. U 12. habeat U
IN TIMAEUM 32 A 135
13. tantum om. A 14. sui] sua V 15. tantum add . F 16. Inter] In
P 17. solum om . U A 18. id est] scilicet F 19. superius F
20. qui] que V 21. et om . F P 22. terni] trini V 23. id est] que
sunt U om . A 24. viginti septem] XXVIII A 25. propter] per U
26. solido V 27. enim FA 28. quantitate] qualitate U 29. deposi-
tione V 30. potest inveniri] invenitur A 31. Sunt] est V 32. igitur]
autem F 33. id est om. V 34. duodeviginti] XXVII F : XVIII F (post cor-
rectionem) : X et VIII A 35. omnes] eis F 36. sexquialtera] sexquitercia U
37. aqua om . U APV 38. aera] aquam UA P 39. media] in medio A
PV om. U 40. docuimus] expositum est A P V om. U 41. est add . A
42. duorum add. F V 43. est in tribus ... contrariorum om. U 44. est add.
U 45. plana] plena U P 46. sinzugia] zinzugia F : singugia U : sinxugia V
47. cum add. A 48. sive illa s. s. c. sive non om. U 49. vero contrariorum ]
soli lorum F 50. sinzugia] zinzugia F : singugia U sinxugia V 51. terre
et ignis dicitur solida om. V 52. etsi] et F 53. sint] sunt F 54. sunt
add. F 55. media om . A || et add. F 56. Est enim ] Etenim V 57.
et add. U V 58. haberet] ha. F (in glosis) : habere deberet F (in translatione Chal-
cidii) 59. et latitudinem om. A P 60. id est om . A 61. qualitatibus
om . F 62. contrarietatem] contrarii proprietatem A 63. h(abere) deberet
add. U h(aberet) add . A 64. crassitudinem vero qualitatibus om . V
65. est] scilicet A 66. corporum om. F 67. id est om . UAP V 68.
qualiter] quare UP V : quarum A 69. est om. UAV 70. duabus] tribus
Ü 71. sufficit V 72. id est om . F 73. coniungendam] confingendam
A 74. partes om. F
(a) Circa ea quae exponuntur in decursu huius capituli LXIII, cf. MACROBIUS, Commen
tarius I, VI, 23-35 ; CHALCIDIUS, Commentarius XXI-XXII, p. 71-73. - Philosophia I, 21
136 GLOSAE SUPER PLATONEM
[32b] § LXIV. Nunc quoniam soliditate¹ opus erat : ut supra expositum est .
Iccirco. Hucusque fuit parentesis, id est interpositio, modo est con-
clusio. Iccirco, scilicet quia nulla duo' sine medio possunt convenire, nec
solida sine duobus, mundoque opus erat soliditate, opifex mundi id est
Creator inseruit aquam et aera inter ignem et terram8, loco et qualitatibus.
Si enim solam aquam insereret , plus ad terram quam ad ignem se¹º habe-
ret. Si solum aera, plus¹¹ ad ignem quam ad terram¹² . Sed , dicet¹³ aliquis¹4,
etsi unum¹15 istorum non sufficeret¹ , aliud tamen¹7 sufficere posset. Contra¹8
quod¹º dicimus nullum sufficere20 potuisse quia contrarietas illorum, cum
sit in tribus qualitatibus, oporteret 21 quod22 medium vel23 unam accipe-
ret de uno et24 duas de alio et sic plus se haberet ad unum quam ad aliud ;
vel duas de uno et duas de25 altero26 et sic27 plures haberet qualitates
quam extrema28 possetque29 utrumque dissolvere. Sed quia in nostra Phi-
losophia satis inde dictum est, ad ceteras transeamus (a).
Libratis id est adequatis³¹ et in qualitatibus et in pondere sicut enim
in frigiditate aqua et terra conveniunt, sic ignis et aer in calore et e con-
verso ; iterum, in quantum terra est gravior aqua, tanto aqua aere, aer
vero igne et e converso32 iisdem elementis salubri modo id est conve-
nienti proportione. Deinde subiungit eam scilicet ut que cognatio33 est inter
ignem et aera³4 in35 subtilitate et levitate, eadem³ essets inter aera³8 et
aquam³⁹ <; rursum que inter aera et aquam hec eadem in aque terreque so-
cietate consisteret >40, quia quantum42 est43 subtilior ignis44 et levior aere,
46
tanto45 aer aqua, aqua terra.
[320] Atque ita, scilicet quatuor elementa creando talia utque48 predictum
est disponendo, ex quatuor supradictis materiis id est elementis, fabri-
catus est50 istam machinam, scilicet51 hunc mundum, preclaram et52 visi-
[P.L. 172, 51 C-53 A] ; Dragmaticon , lib . II, p . 45-54 ; Glosae super Boetium [Consol.lib . III,
metr. IX, 10], Cod . Trecen. 1101 , fol . 11 r a-b et Trecen. 1381 , fol . 62 v-63 v ; Glosae
super Macrobium [Comment. I, VI, 29], Cod. Bernen . 266, fol . 8 v a-b. De hoc loco Ti-
maei [32 a-b] loquens noster Willelmus in Dragmatico ait : « Plato vero qui Pythagoricus
fuit in illo capitulo quod est in numeris mundo attribuit . Cuius haec est ratio : nunquam
solidus numerus potest uno medio vinciri ; planus vero semper uno medio vincitur. » (Drag-
maticon, p. 53.)
§ LXIV. F, U, A, P, V
I. soliditate om . F A P 2. opus om. F 3. erat om . FA 4. expo-
situm] dictum A 5. fuit om. U 6. est om . V 7. contraria add . A
8. et terram] etc. U : om. V 9. sola aqua inferret A 10. se om . U II.
plus] amplius U om. V 12. Si solum aera terram om . V 13. dicet] di-
ceret F 14. aliquis om . U P V 15. etsi unum] et summum U vel et si
unum U (in margine) 16. sufficeret] sufficit et U 17. tamen om . F
18. Contra] Circa V 19. quod] nos A 20. sufficere] esse U A PV 21.
oportet P V 22. unum add. U 23. vel om . F P 24. et] vel v
25. et sic plus ... duas de om . A 26. altero] alio F : om. A 27. sic om . A
28. extrema] externa U vel extrema U (in margine) 29. possetque ] posset V
30. cetera] aliud F 31. adequatis] ad equalis U equalatis U (in margine)
32. et in qualitatibus et in pondere - sicut igne et e converso om. U APV
33. cognatio] cognitio V 34. acra] aerem V 35. in] id est A 36. eadem]
ea A 37. esset] est V 38. aera] aerem F V a. P : aquam U 39.
aquam ] terram U P 40. rursum que ... consisteret om. FUA PV 41.
quia] et A 42. quantus U 43. est om. U 44. ignis om. P 45.
tantum APV 46. aqua om. U 47. scilicet] id est A om. V 48.
utque] ut A 49. materiis id est om. V 50. fabricatus est] fa F P : s(imul)
id est U fe. A facit V 51. scilicet] id est A V 52. et om. F
H
(a) Philosophia I, 21 [P.L. 172, 51 A-53 A).
IN TIMAEUM 32 C 137
(b) Circa ea quae exponuntur in decursu huius capituli LXIV, cf. MACROBIUS , Commen-
tarius I , VI, 23-35 ; CHALCIDIUS , Commentarius XXI-XXII , p. 71-73. www.mix Philosophia I, 21
[P.L. 172, 51 C-53 A] ; Dragmaticon , lib . II, p. 45-54 ; Glosae super Boetium [Consol . lib. III,
metr. IX , 10], Cod . Trecen. 1101, fol. 11 r a-b, et Trecen . 1381 , fol. 62 v- 63 v ; Glosae su-
per Macrobium [Comment. I, VI, 29 ] , Cod. Bernen. 266, fol. 8 v a-b.
§ LXV. F, U, A, P, V
1. materiam] naturam V 2. scilicet] id est A V 3. quatuor om . U PV
4. et om. PV 5. nec] nature V 6. est] sit V 7. scilicet om . A
8. illis] eis UP V 9. est] esset V : om. F 10. contineret] continet P : om.
F 11. perfectum U 12. Item] Iterum A P : om . F 13. aliquod v
14. Certum est quod ... esset om. F 15. vel] et A 16. corporeum add. A
17. Igitur om . V 18. integra add . U 19. corpora om . F 20. integre
V 21. pro] per U 22. id est ] est P 23. sine add . V 24. vel
om . V 25. potentie] portionis U 26. est om . U APV 27. ex om .
U P 28. igne om. V 29. nisi om. U 30. et item om . V 31.
id est] scilicet A : om . U P 32. elementis] illis U 33. id est] et F 34.
id est] scilicet Uigne add . F || in add . P 35. sint A 36. scilicet ] sed
U om . V 37. id est] in V 38. qualitat Uis 39. relict a F
138 GLOSAE SUPER PLATONEM
[320] Postea subiungit quare, scilicet ut mundus esset animal perfectum id est
omnia continens ; utpote pro sicut ' conflatum ex corporibus id est ele-
mentis, integris quantum ad partes et perfectis quantum ad potentias.
Hoc amplius. Ostensa una causa, subiungit et aliam. Continuatio42 . Non
tantum ut perfectus43 esset ex integris eum composuit sed amplius hoc,
id est preter hoc, ut esset compos incolumitatis id est indissolubilitatis“.
45 46
[33 ] Deinde subiungit philosophicam rationem. Ideo hoc fecit quia videbat
id est47 sciebat videre enim48 suum scire eius49 est eam50 id est
talem naturam , id est52 proprietatem, corporis ut ei facile noceretur53 im-
portuna54 id est superflua accessione caloris vel, contra55, frigoris et omnium
huiusmodi que sunt in magna et57 violenta potentia, id est que58 habent5⁹
agentes qualitates, quia illarum tantum est corrumpere. Quod per ho-
minem probari potest, quia calor qui extra hominem est, importune
accedendo , sepe vel corrumpit hominem vel omnino62 dissolvit. Simili-
ter frigus et similes qualitates63. Que vero intra hominem sunt, superflue
recedendo, corrumpunt ipsum . Ergo65, omnis corruptio vel fit67 im-
portuna accessione exteriorum vel recessione interiorum . Sed quia
nichil est extra mundum, nichil est quod, importune" accedendo , possit
eum72 corrumpere, neque est quo aliquid de eo recedat. Non igitur73
potest pati dissolutionem.
Quo consilio scilicet ut perfectus esset mundus et indissolubilis , et75
qua reputatione et76 est ephexegesis composuit unum perfectum ex
perfectis omnibus id est sine78 diminutione numeri" et partium, citra
senium et dissolutionem id est sine senio et dissolutione.
§ LXVI. F, U, A, P, V
1. quatuor] tribus U 2. eius V 3. disserere] tractare A 4. in om.
U 5. cetera add. F 6. continet A 7. astrologie U 8. id om.
U APV 9. id] hoc UV : om . A 10. quiddam ] quoddam A P : quidam
V II. cum] est V 12. nisi] ubi V 13. quod] qui V om. U
(a) Tribus modis, iuxta nostrum Willelmum, loquuntur auctores de superioribus aut
fabulose scilicet, aut astrologicè aut astronomice . De hoc vide Philosophiam II, 5 [P.L. 172,
59 A- B], Dragmaticon , lib. III, p. 70-71 , Glosas super Boetium [Consol . I , metr. II, 9], Codd.
Trecen. 1381 , fol . 43 r-v et 1101 ,fol . 4 rb. Cf. infra, cap. CVI. Consulatur etiam JOANNES
SARESBERIENSIS , Policraticus II, 18 ; ed. WEBB I, p. 106-107 ; ed. MIGNE, P.L. 199, 439 D.
IN TIMAEUM 33 B 139
14. ibi om. U 15. apparet om. U V 16. elementis V 17. enim] vero
U 18. Aliud] Aliquod sidus A 19. alia] nullum A 20. luna ] eo V
21. sunt] est A 22. et om . A 23. ergo] igitur A V 24. Quod enim]
Quidam vero U 25. dicunt] dicitur V 26. congelatas om . V 27. ita
om . F 28. est om . P 29. illud om . F 30. refellere] referre V
31. tamen add . A 32. diximus] dictum est F A 33. tantum illam] transi-
toriam U 34. Et hoc est om. V 35. Formam] formamque A P : om V
36. ei] illi P : om. PV 37. et add. U 38. Formam dedit convenientem
quia om. V 39. ut] vel V 40. contento V 41. cuncta] cetera V
42. suum om . A 43. scilicet add. U 44. et om. U APV 45. non]
nec U V 46. ideo add. A V 47. addit] subdit A P : subiungit V : om, U
48. que] et que F : quod A 49. distaret U V 50. a om . A 51. mundi
om . F 52. omnem ambitum] omne spacium U 53. id est ad omnem ambi-
tum partium] scilicet F 54. firmamenti] equalibus spaciis U 55. enim] vero
U 56. illam] aliam A 57. Ita P 58. eum] conti. U eam V
59. quod] quo U V 60. foret om. F 61. splendidum V 62. est om .
F 63. parte om. F 64. et add. U 65. quadam] altera U V 66.
quadam] altera U V
(b) Philosophia, II, 2-4 [P.L. 172, 57 D-59 A] . Cf. Dragmaticon , lib. III , p. 64-71 .
(c) De similitudine mundi ad ovum vide auctores quos citant P. MERULA, Cosmographia,
Amstelodami, 1621 , p. 20 et L. ROBIN, La pensée grecque, Parisiis, 1948, p. 128-129. Inter
Latinos, quibus solis utebatur noster Willelmus, eminet MACROBIUS Saturnalia VII, XVI,
8. Cf. Dragmaticon , lib. II , p. 41 et lib. III, p. 64 ; Glosae super Macrobium [Comment. I,
XVII, 10], cod . Vatic. Urbin. Lat. 1140 , fol . 99 v- 100 r. Eamdem similitudinem mundi ad
ovum proponunt HONORIUS AUGUSTODUNENSIS , De imagine mundi I, 1 [P.L. 172, 121 A),
MILO, De mundi philosophia vv. 87-93 (iuxta editionem quam praeparavit A. VERNET in
appendice ad Bernardi Silvestris Cosmographiam) ; ABAELARDUS, In Hexaemeron [P.L. 178,
735 B-D]. Hanc similitudinem a nostro Willelmo mutuasse videtur auctor sic dictae Philo-
sophiae Boetii, teste E. GARIN, Studi sul platonismo medievale, Florentiae, 1958, p. 84 , n. 1.
Eamdem similitudinem exhibent etiam quaedam opera vernaculo sermone scripta : Placides et
Timeo (cf. CH.-V. LANGLOIS , La connaissance de la nature et du monde au moyen âge, d'après
quelques écrits français à l'usage des laïcs , Parisiis, 1911 , p. 282), BRUNETTO LATINI , Li livres
dou tresor, lib. I, pars III, Comment li Mondes est reons, et comment li Element sont establi.
140 GLOSAE SUPER PLATONEM
68
peratum. In aere enim et in terra sunt iste diversitates. Et, si invenia-
tur quod dicantur" esse in celo, celum ibi vocatur" aer ut in multis
aliis locis . Subiungit quare Creator's fecit eum totum74 similem sui :
iudicans similitudinem meliorem dissimilitudine75. Ex similitudine76 enim77
invarietas78 potest esse, ex dissimilitudine ?79 contrarietas , ex contrarietate
dissolutio et80 mutabilitas. Unde in aere multe sunt81 varietates82 propter
qualitatum83 dissimilitudines que in eo sunt. Super lunam autem est84
immutabilitas propter similitudinem .
§ LXVII. F, U, A, P, V
1. id est om. A 2. etiam] et A : etcet. V 3. expolivit om. U 4.
id est om. U V 5. expolitum] expositum U expoliatum A om . V 6. fe-
cit] facit U : om . V 7. undiqueversum] illum UAV ill. un. P 8. id
est om . A 9. non quia non ... Hoc dicit om . U AP V 10. siquidem om. V
11. id est om . U APV 12. quia] propter quod U : quod V 13. scilicet ] nec
A 14. quinque om . U 15. per singulos om. U 16. qui] quia P
17. non] non neque U : neque V 18. erat] esset V : om. U A 19. ei om. U
A V 20. necessarius om. U 21. usus] visus F V om . U A P 22.
videndi ] vi. A P 23. ab eo om . A 24. perceptionem] conceptionem F A
25. ipsorum A 26, se add. U 27. Non] Nec F 28. que] quod vel que
U 29. hoc] hunc V 30. scilicet a(nimam mundi) add. U 31. que
date sunt homini add. P 32. cunctis visibilibus .... auditum sic om. V | | scilicet add.
U 33. necessa rium V 34. audiendi i. e. audibili om. V 35. extra-
posito] nec pro. A 36. respirandi om. U P V 37. ostendit] probat F V
38. deservientibus] subservientibus A fluentibus V 39. membris] omnibus V
40. deservientibus] subservientibus aliquid A
IN TIMAEUM 33 C 141
§ LXVIII. F, U, A, P, V
1. igitur] ergo F 2. in add. A 3. homini add. A 4. homini om. U
5. subintrare ] sumere V 6. quo] quod Ŭ : qui P 7. restauretur] V
8. consumeretur] consumebatur F : consumitur V 9. cibus om . F 10 du-
rus om . P II. erat F 12. preparati U A V 13. masticando V
14. subtiliarent] succumbarent U 15. vero] autem V // que add. U 16.
ad modum] ut admodum A P 17. verterent P 18. vero] sic P : om. F
19. per isofagum] perhilosophagum U per ysiofagum A : per isophagum V 20.
quando] cum A om. V 21. comederit U 22. possit U 23. est fri-
gide nature ... retineat om. V 24. Cum] Quamvis U : om. V 25. tam en om .
V 26. sit om. V 27. superpositus ] suppositus V : suppositus natura suppo-
situs U 28. ex] et F 29. dextera A 30. vero om. F V 31.
illius om V 32. Calor F 33. proprie F 34. cibum om . P 35.
immutat] minuat P 36. permittit] per merim A : per mer P : mittit per mer V :
m. U 37. duodenum ] duo et denis A : duoden. Vet add. P 38. intes-
tinum] ut nuc vinum U : intestine V / / mitit add. A 39. deinde om . U 40.
in ieiunum] in geiunum A : ingeiune V : om. U 41. nascent es ] descend entes A
42. quem] quod A PV 43. epare V 44. calor V 45. est] et V
46. in om. V 47. longaenum] longoe U : langaonem A longationem P longio-
rem V 48. secessu V : cessessum A 49. mittitur om. U A PV 50.
aliqua om. F P 51. ideo add. A 52. ipsas] ipsa U A V : ipsam P
53. purganda ] propaganda U : curandam P 54. indigebant U 55. nec] ne
F 56. novo cibo om. A 57. superfluitatis A 58. posito] opposito U :
ap . A ad P 59. retento] recepto F V 60. qui] quia U 61. quia]
neque enim V
(a) « Maximam utilitatem lingua prestat masticationi, coadunans escam dentibusque sup-
ponens, quemadmodum molendinarii manu frumentum molis subiciunt ; sic quodammodo
et lingua manus est misticationis. » (NEMESIUS EMESENUS , Premnon physicon, cap. XXIII,
iuxta translationem N. ALFANI , ed . C. BURKHARD, Lipsiae, 1917, p. 144.)
(b) MATTHAEUS XV, 17.
(c) Circa ea quae ab initio huius capituli LXVIII usque ad praesentem locum expo-
nuntur, cf. Philosophia IV, 19 [ P.L. 172, 91-93 ] ; Dragmaticon , lib . VI, p. 251-255.
142 GLOSAE SUPER PLATONEM
quicquam 2 ex eos non recedebat nec erat accedendi facultas , cunctis intra
67 69
se coercitis id est68 cum cuncta cohereant70 intra" ipsum72.
Sed corruptela partium3 . Facit antipoforam ad hoc quod aliquis pos-
75
set dicere : Cum cotidie videamus terre partes" deficere, similiter aque
et ceterorum elementorum, nisi" aliquid extra78 mundus accipit" , unde80
restauraretur81 ? Respondetur >82 : inde scilicet quod quantum de
terra dissolvitur84 in85 aquam86, tantum de87 aqua spissatur in terram, et
89
sic88 de aliis intellige (d) . Continuatio. Non indiget ut quicquam⁰⁰ ei
accedat¹ sed corruptela partium id est elementorum intra se senescentium,
quia una mutatur in aliam, optinebat quandam³³ vicem cibatus, quia ut⁹5
per cibatum restauratur quod consumitur, ita per predictam mutatio-
nem . Et hoc ita fiebat98 ut idem id est¹00 mundus101 ageret et patere-
tur. Et determinat qualiter partibus suis id est102 elementis agentibus
intra sel03 acl04 perpetientibus105.
[33d] § LXIX. Nec vero manus¹. Ostenso quare mundus, cum animal sit ,
non habeat oculos, aures et nares et intestina, subiungit quare nec manus,
scilicet quia usus manuum non est ei necessarius ut homini. Extra enim
hominem quedam sunt quibus homo indiget, quedam iterum que acce-
dendo nocent. Ut ergo sibi attraheret quibus indigebat et nociva a se
repelleret, unde etiam ex carne et osse facta est manuum substantia. Si
enim ex sola carne esset, pulposa et fragilis esset. Ut ergo soliditatem habe-
ret, os interpositum est , nec continuum ut posset flecti. Ligata sunt ite-
rum illa ossa nervis quorum exteriores contrahuntur dum manus aperitur
et interiores extenduntur. Dum vero clauditur, exteriores extenduntur et
interiores contrahuntur².
Nec pedes ... quia nullus motus ad quem sunt necessarii pedes' illi
competit . Quod ut sit facilius, dicamus quod motus alius localis, alius
non. Et est localis motus cum tota res modo in uno loco modo¹º in alio
invenitur¹¹ . Sed localis motus species sunt septem : ante¹³, retro, sursum¹³,
62. quicquid A 63. eo] se 4 64. non om . V 65. nec erat accedendi
facultas om. FAP 66. intra se om . U A PV 67. cunctis i. s . coercitis om. A
68, id est om . U V 69. cum] quia U 70. cohereant] herceantur U: cohercebantur
A coherceantur P : coerceantur V 71. intra] infra UAP V 72. ipsum]
usum U 73. partium om . U PV 74. desiccare vel add. A 75. aque]
aquam U 76. ceterorum] aliorum V 77. nisi] non U : unde A : et non V
78, extra om . A V 79. accipit] recipit U A PV 80. unde] quo A
81. restaurantur P : restauretur V 82. Respondetur] R. F U APV 83. quod]
quam P 84. solvitur A 85. in] de V 86. aqua A V 87. terra
add. P 88. et sic] sicque U APV 89. indigebat A V 90. quicquam ]
aliquid V 91. accederet A 92. inter V 93. quadam V 94.
vicem om. V 95. ut om . UA 96. cibatum] cibum A 97. immuta-
tionem P 98. fiebat ] sciebat U 99. idem] hic idem V : om . U 100.
id est om . U APV 101. mundus] mondi globus U 102. id est] hoc est P :
scilicet V 103. intra se] hoc U A P : om . V 104. ac] et U APV
105. perpetientibus] pateretur V
(d) Cf. infra, cap. LXXII, circa notulam a.
§ LXIX. F, U, A, P, V
1. duxit ei necessarias cum nichil, etc. add . U | | fu, ei, etc. add. A | | fuerant ei nece.
cum nichil etc. add. P 2. Ostenso quare mundus ... interiores contrahuntur om. U
AP V 3. etc. add. V 4. quia] quoniam U : quod P 5. quem ] qui-
dem Umot us add. U P 6. sint A 7. pedes om. UA P 8. illi]
ei UA PV 9. competit] convenit U APV 10. modo] tota V 11.
inveniuntur U 12. et add. A V 13. et add. A
IN TIMAEUM 33 D-34 A 143
§ LXX. Hec igitur eterni¹ , etc.2. Hec³ est omnium precedentium con-
clusio . Quandoquidem Deus voluit talem futurum mundum qualem pre-
diximus, ergo et fecit : et hoc est scilicet quod mundus foret contiguus et
14. et add. A 15. necessarius est mundo nec add. A 16. ei add. A
17. nullus] non V 18. non] vero V 19. et om . F 20. dicitur, alius
spiritualis alius corporalis om. U 21. Estque rationalis] Est enim rationalis F : est
quia rationalis V om. U 22. est om . V 23. aliter] loco U vel in allio loco
U (in margine) 24. eodem] eo P 25. loco] alter non U 26. quod] qui UA PV
27. quia] et A 28. motus om. F 29. animarum U 30. moventur UP
31. enim] illis U om . A 32. anime om . U A 33. sed] scilicet U om . A
34. Movetur enim a. i. firmamento corporalis om. A 35. Nec] mecum U 36.
duxit] duxerit F : dixit P 37. ei om. F 38, localis om . A 39. ex sep-
tem motibus] expu. V om . U A P 40. ei competebat om. V 41. est om . U
42. est add. V 43. id est om . A 44. scilicet motus add. A 45. ratio-
nalis] rationabilis UA | Cum hoc verbo rationalis ' explicit textus glosarum in codice P
46. quia] et A 47. vel exorbitatio om . A 48. rationalis V 49. enim]
vero V 50. est om . V 51. rationalis] rationabilis A 52. quomodo et
add. A 53. neque om . U 54. quia om . U 55. est] et U V 56.
enim] non U 57. naturaliter] generaliter A 58. fertur] superior U 59.
orbe V 60. circuitu A V 61. orbe V 62. et om . FU tantum
add. U A 63. transire add. V 64. circumvolat om . F 65. velut om .
V 66. est om . FUA 67. id est invariabilis add. F 68. quia nullus
error vel exorbitatio ... agitatio planetarum om . P (de quo vide supra notulam sub numero
45 positam)
(a) BOETIUS, In Categorias Aristotelis, lib. IV [P.L. 64, 289 D] ; MACROBIUS , Commen-
tarius, I, VI, 81.
§ LXX. F, U, A, V
1. eterni] prospi. d. A om . V 2. etc. om . A 3. Hec] Hoc UAV
4. conclusio] et dicendum U
144 GLOSAE SUPER PLATONEM
[34 ] citra senium et dissolutionem . Et hoc est : Hec igitur prospicientia divina
genuit mundum10 levem id est planum¹¹ , sine eminentia partium ut pre-
dictum est, et equiremum id est12 equaliter se moventem -- et est trac-
tum a navi in qua, si sint¹³ equi ordines remorum equaliter se¹¹ movet¹5
et indeclivem16 id est¹7 non18 ascendentem19 vel20 descendentem21 , et a me-
dietate id est a terra undiqueversum22 id est23 ex24 omni parte equalem id
est25 equaliter distantem - terra enim est centrum firmamenti ex
universis id est26 elementis et perfectis id est27 sine diminutione partium
vel proprietatum28, propter predictas causas, totum in partibus, perfectum29
in proprietatibus. Et hoc fecit iuxta deum id est iuxta30 archetipum mun-
dum (a) qui est divina sapientia32, nativum non quia33 nascatur sed
quia ex ipso omnia habent nasci, futurum unquam³4 id est in35 tempore,
non in se semper enim eterna est36 sed in suo effectu.
Alii aliter legunt hunc versum quod ' hec ' sit accusativi casus pluralis,
sic Igitur prospicientia genuit mundum deum, qui a pluribus dictus est
deus, nativum quia habuit principium, et unquam futurum id est in tem-
pore, iuxta hec id est iuxta sapientiam suam et ea que habuit in mente³ .
§ LXXI. F, U, A, V, M
1. Animam vero, etc. om . M 2. eiusdem om . M 3. egit] agit F : osten-
dit V 4. Hoc facto] Modo M 5. dicere om . M 6. etc. om . M
7. eorum UAV M 8. semper om. A 9. quedam] que F : om. M
10. discernunt] decrescunt UV om. M II. et om. FUAV M 12. ex na-
tura om . M 13. illa] illo A 14. scilicet] sed U : et prius M 15. quam
de anima hominis add. M 16. motum] omnibus U
(a) Haec definitio mundanae animae secunda est inter eas quas recenset Willelmus in
sua Philosophia I, 15 [P.L. 172, 46 C-D]. Eadem definitio reperitur in Glosis super Boetium
[Consol . III, IX, 13 ], ed. CH. JOURDAIN, p. 75.
IN TIMAEUM 34 B 145
Hic¹ in omnibus totus et integer est¹8 sed non in19 omnibus equaliter
operatur. Unde Virgilius (b) :
«< quantum non noxia corpora tardant >»20.
Hunc spiritum dicunt quidam esse Spiritum Sanctum , quod nec²² ne-
gamus23 nec24 affirmamus (c) . Agit25 hoc modo26 de anima mundi : osten-
dendo qualiter in mundo sit locata, deinde27 qualiter28 a Creatore29 sit30
excogitata, deinde coniunctionem32 illius et corporis33 et officia que in
e034 exercet.
17. Hic] et M 18. est om. A 19. in om. U 20. ut anima hominis non
equaliter operatur in singulis membris add . M 21. Ad quod verba Pla(tonis) de
anima mundi concordant verbis que dicuntur de Spiritu Sancto ut ibi : « Spiritus Domini
replevit) orbem) t (errarum) » (Sap. I, 7) , quod dixit Pla(to) de anima mundi. Et etiam
confirmant auctoritate Augustini qui dicit se invenisse in verbis Pla(tonis) fidem Trinitatis.
Et si sint hec verba contra fidem, non est mirum cum gentilis fuit add. M 22. modo
add. A 23. modo add. U V 24. nec] non U /modo add . A 25.
Agitur V 26. hoc modo] autem M 27. deinde om . M 28. qualiter om .
V 29. a Creatore ] ex creatione V 30. sit om. FUV M 31. deinde]
AM 32. coniunctionem] commutationem V : coniunctione M 33. illius et
corporis] eius cum corporibus M 34. eo] eis F V M
(b) VIRGILIUS , Aeneis, VI , 731. Huius virgiliani loci (Aeneidos VI, 724-731 ) men-
tionem faciunt fere omnes qui de anima mundi, apud Latinos, loquuntur : MACROBIUS ,
Comment. I, XIV, 14 ; HIERONYMUS , Comment . in Ezechielem, lib. XII ( P.L. 25, 388 D-
389 A], Comment . in Epistolam ad Ephesios II, 4 [P.L. 26, 497 A] ; FULGENTIUS, Virgiliana
Continentia, ed. H. HELM, Lipsiae, 1898, p. 102 ; VIRGILIUS TOLOSANUS, Epitome XV, ed.
J. HUEMER, Lipsiae, 1886 , p. 92 ; JOANNES SCOTUS ERIUGENA, Periphyseon I, 31 [P.L.
122, 476 C-D] ; REMIGIUS AUTISSIODORENSIS , Comment . in Martianum [7, 10], ed. CORA
E. LUTZ, p. 76, 16 ; Bovo de Nova CORBEIA, Commentarius [ P.L. 64, 1243 A] ; ANONYMUS ,
Explanatiuncula in versus O qui perpetua ' Boetii, ed. E. JEAUNEAU in « Rivista critica
di Storia della Filosofia » XIV ( 1959 ) , p. 72 ; GUNzo, Epistola [ P.L. 136, 1297 B- C) ; THEO-
DERICUS CARNOTENSIS , ed . N. HARING in Archives d'histoire doctrinale et littéraire du
moyen âge » XXII ( 1955 ) , p. 193 ; WILLELMUS DE CONCHIS, Glosae super Boetium [Consol .
III, IX, 13 ] , ed. CH. JOURDAIN, p. 75 ; Glosae super Macrobium [ Comment. I, XIV, 9 ] , Cod .
Vatic. Urbin. Lat. 1140, fol . 82 r ; ABAELARDUS , Introductio ad Theologiam I , 20 (P.L. 178,
1025-1027] ; JOANNES SARESBERIENSIS , Metalogicon II, 11, ed . CL. WEBB , p. 83 , 19 ;
BESSARIO, In calumniatorem Platonis III, XVI, 2, ed. MOHLER, p. 298, 8-9 ; GIORDANO
BRUNO, De la causa, principio e uno , Dial . II, ed . G. GENTILE , Bari, 1925, p. 179 , et p. 189.
Quaenam vero fuerit, apud medii aevi viros, huius sexti libri Acneidos auctoritas in quo,
ut ait Joannes Saresberiensis [Policraticus II, 15 ; ed . CL . WEBB I , p. 90, 22-23], Virgilius
totius philosophiae rimatur archana », vide P. COURCELLE, Interprétations néoplatonisantes
du livre VI de l'Enéide in Recherches sur la tradition platonicienne, Entretiens sur l'Anti-
quité classique, Fondation Hardt » , t. III, Vandeuvres, Genève, 12-20 août 1955 (anno 1958
editus), p. 93-136.
(c) Animam mundi esse Spiritum Sanctum affirmat ipse Willelmus in Glosis super Boe-
tium [Consol . III, IX, 13 ] : « Sed, ut mihi videtur, ille naturalis vigor est Spiritus Sanctus.
(Ed. C. JOURDAIN, p. 75.) - Deus extendit animam mundi, id est suum amorem... » (ibid.
[Consol. III, IX, 15 ], ed. C. JOURDAIN, p . 76 ). (Eadem sententia, eisdem verbis expressa,
invenitur in Commento super Timaeum a Toni Schmid edito in « Classica et mediaevalia.
Revue danoise de Philologie... X, 2 (1949), p. 239-240.) --- Consulantur etiam Willelmi
Glosae super Macrobium [ Comment. I, XIV, 6] : Ergo subiungit de anima mundi que
secundum quosdam est Spiritus Sanctus ex utroque procedens, qui omnia in mundo movet
et vivif[f]icat : « Spiritus enim Domini replevit orbem terrarum » (Sap. I, 7) . De se creat :
Sed ( Si ?) hoc dicatur de Spiritu Sancto, hereticum est ' qui, creat' . Non enim ex se creat
Spiritum Sanctum, sed mittit. Sed forsitan ponit creare promittere '. (Cod. Vatic.
Urbin. Lat. 1140, fol . 80 v) . Cui interpretationi assentit Abaclardus [ P.L. 178, 1026 A].
In eisdem Glosis super Macrobium [Comment. I, XIV, 7] , Willelmus ait : « Dicitur autem
degenerare, non quia Spiritus Sanctus in se degeneret , sed quia degenerat in affectu (ef-
fectu ?). Non enim omnibus idem confert ― VII enim confert hec dona alii aliud, uni
plus, alii minus, » (Cod . Vatic. Urbin. Lat. 1140, fol . 80 v) : Huic ultimae interpretationi
similiter assentit Abaelardus : a Degenerare dicitur anima in ipso suae operationis effectu.
[P.L. 178, 1082 A]. Cf. ABAELARDUS , Introductio ad Theologiam I, 20 [ P.L. 178, 1024 C].
THEODERICUS CARNOTENSIS, De sex dierum operibus, n. 27, ed. N. HARING in « Archives
d'hist. doct. et litt , du moyen dge XXII (1955) , p. 193.
10
146 GLOSAE SUPER PLATONEM
"6
§ LXXII. Et¹ videtur postea hoc² exponere dicens : Et pro id est
iussit eandem animam porrigis per omnem globum id est per omnia que
in mundo sunt equaliter quia tota est in singulis, etsi non equaliter in¹º
singulis¹¹ operans¹ª. Et ita equaliter¹³ quo id est ut interioribus parti-
bus15 scilicet¹ aqua et aere¹7 extimals quoque, id est19 superius20 et infe-
rius elementum, circumdarentur21 ambitu anime22 , non quia terra se mo-
veat sed quia in ea quedam moventur23 et vivunt24.
(d) Animam mundi in sole esse dicunt quidam commentatores Boctii [Consol . III, IX, 13 ] :
Anonymus Einsidlensis, ed . P. COURCELLE in Archives d'hist. doct . et litt . du moyen åge »
XII (1939) , p. 36 ; Explanatiuncula in versus ' O qui perpetua ' , ed. E. JEAUNEAU in Rivista
critica di Storia della Filosofia » XIV ( 1959) , p. 74. Eamdem opinionem proponit Commen-
tum a TONI SCHMID editum ( Classica et mediaevalia. Revue danoise de philologie X, 2
(1949) , p. 243) , quam refellit noster Willelmus in Glosis super Boetium [Consol . III, IX,
13] : « Quidam ita intellexerant animam mundi esse mediam, non quod esset in omnibus,
sed in medio mundi posita, id est in sole, et inde vires suas et potestates in corpora mit-
teret. Quod, quia aperte falsum est, postponatur. » (ed . C. JOURDAIN, p. 76.)
(e) Viso quid anima mundi sit, vidende sunt eius proprietates iuxta corpora, que tales
sunt vegetatio, sensualitas, ratio. Quedam enim corpora vegetat, id est facit crescere ut
herbas et arbores, quedam facit sentire ut bruta animalia , quedam discernere ut homines,
una et eadem manens anima. Sed non in omnibus eamdem exercet potentiam, et hoc tar-
ditate et natura corporum faciente. Unde Virgilius : Quantum non noxia corpora tar-
dant ' . (Glosae super Boetium [Consol . III , IX, 13 ], ed. C. JOURDAIN, p. 75. )
§ LXXII. F, U, A, V, M
1. Et] Quod M 2. hoc om. A M 3. dicens] dicit V : om. A M 4.
Et] con. A om. M 5. pro] per A om. U V M 6. id est] idem V : om.
U 7. animam om . U M 8. porrigi om. F 9. equaliter add. F
10. in om. UVM omnibus add. F II. quia tota est ... singulis om. U V
12. operans] operatis F : om. U V 13. Et ita equaliter om . V 14. id est om .
A 15. interioribus partibus] nec impar M om. A tectis add. U V 16.
scilicet] ut sunt F : que sunt M 17. aer F AM 18. extrema V 19.
id est om . U 20. superius] insuperius U 21. totius corporis add. F
22. anime om . A 23. moveantur F 24. vivunt] vivant F : nutriuntur :
conveniunt M
IN TIMAEUM 34 B 147
Atque ita, scilicet25 quia anima26 mundo locata est equaliter27, - cuius
anime28 est circularis motus29 ut supra dictum³⁰ est³¹ - voluit Creator
mundum32 converti in orbem teretem - que enim³ in eo moventur , sci-
licet34 ignis et35 aqua, circulariter moventur atque in suum ambitum
scilicet36 circum se, non diversa loca occupando ; et moveri, mundum³
39
dico, solum precipuum id est solum38 huius potentie et dignitatis quis⁹
sufficeret proprie reconciliationi . Et est reconciliatio de40 discordia ad con-
cordiam aliquorum reductio. Inter elementa vero est quasi quedam42
discordia, quoniam43 unum de elementis aliquid de alio consumit in sub-
stantiamque sui transformat, ut calor ignis aliquid de terra et aqua et
aere¹5. Sed huius discordie est reconciliatio quia quantum de uno elemento
in uno tempore consumitur, tantum de alio in idem46 reformatur, ut pre-
49
dictum est , quia48 quantum de aqua in estate consumitur tantum5⁰ in
hieme restauratur (a) .
Sic in mundo quedam51 est reconciliatio, sed ad hanc52 non indiget58
alieno auxilio ut homo potu et cibo. Unde dicit : qui55 sufficeret proprie
reconciliationi, et hoc non ex alio sed ex prestantia57 id est dignitate sua-
rum virtutum. Huius etenim58 est59 virtutis ut60 partes suas inter se re-
conciliet . Et hoc exponit : nec indigeret2 alicuius auxilio extraordinario
ad predicta . Deinde subiungit quid inde sequatur65 : amicumque sem-
pero sibi id est concordem genuit eum ; et ideo , quia ibi est perpetua
concordia , summe id est perfecte beatum quia ei nullum bonum deest? 2,
et preditum divina potentia id est indissolubilitate".
§ LXXIII. F, U, A, V, M
1. Neque M 2. incesserat] processerat F 3. quod] quia U 4. crea-
tionem] de creatione V 5. accipiens occasionem] accepta occasione F V 6.
mundi add. F 7. esse om . M 8. post mundum] postmodum V 9.
ex quo enim fuit om. U 10. mundus om . M 11. Et] quia M 12.
dicta om . M
148 GLOSAE SUPER PLATONEM
(a) Sola siquidem dignitate excellentiaque naturae praecedit anima corpus, non autem
loco vel tempore. (JOANNES SCOTUS ERIUGENA, Periphyseon II, 25 [P.L. 122, 582 A).
(b) PSALMUS XXXII , 9 et CXLVIII, 5.
§ LXXIV. F, U, A, V, M
(a) Cf. supra, cap. LXXI, ad notulam c.
IN TIMAEUM 34 C 149
Deus pater
filius
anima mundi
celestia corpora
terrestria corpora
terra
(b) De usu verbi maneries » seu maneria » , cf. JOANNES SARESBERIENSIS , Metalogicon
II , 17, ed. CL. WEBB, p. 95 , 12-18 ; P.L. 199 , 876 A- B. Cf. etiam WILLELMUS DE CONCHIS ,
Glosae super Boetium [Consol . V, prosa IV, 29 ] : « Si aliquis querit in loco hoc quid spe-
cies sit, dicimus quod species sint manerie rerum. Considerare vero speciem est considerare
de aliquo de qua manerie [maneria, Cod. Trecen. 1101, fol . 18 va] rerum sit... (Cod . Tre-
cen. 1381 , fol. 91 r. )
(c) Auream catenam Homeri [ Iliados VIII, 19] multifariam a philosophis explanatam
fuisse dicunt G. HEYM, The aurea catena Homeri ' [in « Ambix. Journal of the Society for
the Study of Alchemy and Early Chemistry D I ( 1937-38), p. 78-83 ], E. WOLFF, Die goldene
Kette..., Hamburg, 1947, L. EDELSTEIN, The golden chain of Homer [in Studies in intel-
lectual History dedicated to Arthur O. Lovejoy » , Baltimore, 1953 , p. 48-66] , P. LÉVÊQUE,
Aurea catena Homeri, Parisiis, 1959. Haec aurea catena innotuit nostro Willelmo ex
Macrobii Commentario I, XIV, 15. --- Cf. WILLELMUS DE CONCHIS , Glosae super Macro-
bium [Comment. I , XIV, 15 ] [ Ad hanc enim coniunctionem rerum signif[f]icandam,
ait Homerus Iovem dimittere quandam chatenam a celo deorsum usque ad terras conti-
nuam pendere. Hec est etiam scala quam sompniavit Iacob. » (Cod . Vatic. Urbin. Lat. 1140,
fol . 82 v- 83 r) ; BERNARDUS SILVESTRIS , Cosmographia II, 21 (iuxta editionem ab A. VER-
NET praeparatam , cum editio a BARACH et WROBEL facta [De mundi universitate, Innsbruck,
1876, p. 47, 1-3 ] sit valde mendosa) ; Compilacio codicis monacensis latini 331 , fol . 8 v ;
BOETIUS DACUS, De mundi aeternitate, ed . GÉZA Sajó , Budapest, 1954, p. 109 ; EKARDUS ,
Lib. Parab. Gen. (Cod. Cus. 21 , fol . 39 va quem citat W. LOSSKY, Théologie négative...,
Parisiis, 1960, p. 351 , n. 53 ).
(d) Hic locus Timaei praebuit quibusdam occasionem asserendi animam mundi esse Spi-
ritum Sanctum, teste Abaelardo qui ait : « Quod vero dicit (Plato) Deum excogitasse tertium
animae genus, quod animam mundi dicimus, tale est ac si tertiam a Deo et v personam
astruat esse Spiritum Sanctum in illa spirituali divina substantia . » (Introductio ad Theolo
giam I , 17 ; P.L. 178 , x014 A. )
150 GLOSAE SUPER PLATONEM
(e) Triplicis potentiae animam esse dicunt multi qui Boetium [Consol . III, metr. IX, 13]
commentantur, inter quos numerandus est noster Willelmus : Animam, dico, triplicis
naturae, id est potentiae et proprietatis. Est enim vegetabilis in herbis et arboribus, sen-
sibilis in brutis animalibus, rationalis in hominibus. » ( Glosae super Boetium, ed. C. JOURDAIN
P. 76.)
(f) De integumentis vide quae supra scripsimus in nostra praefatione, p. 19-20.
(g) Hos versus Empedoclis [ H. DIELS , Die Fragmente der Vorsokratiker, t. I, B 109,
1-2 ], citat CHALCIDIUS , Commentarius LI (p. 100, 13-14), CCXVIII (p. 231 , 20-21 ).
§ LXXV. F, U, A, V, M
1. Modo] Ergo modo U : om. M 2. exponemus] exponamus U M exprimamus V
3. locavit] excogitavit U 4. in om. U 5. mundo] medio M 6. mane-
ria] materia U maneries V M 7. mixta A
8. Et] Post Mom. V 9. scilicet ] sed A 10. individua om. M II. per-
severante om . U A V 12. ex add. A 13. id est] et A 14. ex om. A M
15. spiritali A 16. scilicet] id est M 17. dividua] divina A 18. proprie-
tates] partes M 19. que] quod A : quia M 20, est om . M 21. putatur] putant V
22. se om. F 23. scindere] sciendum 24. eadem om. U 25. corpora
om. A non hoc scilicet quod unumquodque eorum dividuum est add. F 26. di-
xit] dicit F : dicitur M 27. quia om. M 28. quod] quia U : quid V
29. existunt, diversa tamen diversorum est ] sunt, diversa est inde diversorum V : sunt,
diversa tamen eorum diversorum divisa M 30. substantie ] scilicet V 31.
tantum A 32. ex om. U 33. expositum sed correctum in predictum A
a
34. ill V 35. gemina et biformi] geminata et ibi V 36. nature ] nec V
37. genere pars diversum om. Min add. M 38. vocatur UA V M
39. non om. F 40. quod om. UAV M 41. utraque] illa V 42.
illam] eam F om. V naturam add. U M 43. ea] ex natura A : om. U M
44. sunt om . A 45. eadem] ex eodem V 46. et add. M 47. scilicet]
est V om. U AM 48. dividua] divina U : vel dividua U (in margine)
49. Et om. V 50. dicit F 51. Vel ' tercium ' in ordine tractatus : cum enim
primo loco de architipo mundo tractatum sit, deinde de sensili, hic vero de anima mundi
tractatur . Vel tercium ' propter eius potentias quas exercet in homine rationalitatem ,
irascibilitatem , concupiscibilitatem add. F 52. Triaque ] Itaque V 53. hec
omnia id est om . A 54. et om. U M 55. permiscuit] permisit F 56.
unam] unum M 57. diversa] omnium A 58. atque] et UM 59.
Et est add. M 60. et] atque F : om. M 61. coadunatio] adunatio A
62. est om . M 63. convenientium A 64. quam om. A 65. habent]
habet V om . A 66. diversa] diversa quam F : diverse M 67. vero om . F
UV M 68. nature M 69. est om. M 70. eorumdem] eorum F M
71. differentia in specie] que sunt in specie differentia M 72. illa] illorum M
73. in specie add. M 74. et add. F
152 GLOSAE SUPER PLATONEM
§ LXXVI . Vel aliter hoc totum exponemus¹ , scilicet animam esse fac-
tam ex dividua et individua substantia quia scilicet2 substantia anime
nec penitus est dividua nec penitus individua. Est enim³ individua in
essentia5 spiritus enim est' carens partibus - sed dividua est⁹ per¹0
potentias¹¹. Aliam enim¹2 potentiam¹³ exercet in herbis et arboribus¹ ,
aliam in brutis animalibus15, aliam in hominibus ; et hoc¹6 ex debilitate
corporum¹7, non sua. Unde Virgilius :
« quantum non noxia corpora tardant (a) . »
Similiter ex eadem natura et diversa¹8 id est19 ex20 ratione et intellectu21,
sensu et imaginatione. Et est22 ratio et intellectus eadem natura quia23
immutabiles et invariabiles24 sunt25 : non enim26, si falsum27 sit28, potest29
dici ratio et30 intellectus. Sensus et opinio31 dicuntur32 diversa natura33
quia mutantur et falluntur³5 sepe. Et hoc est : Hoc pacto excogitavit ani-
mam ex individua³ et semper³ in suo statu perseverantes substantia id
est³⁹ talem40 dedit¹¹ substantiam anime que in12 essentia esset indissolu-
bilis et immutabilis. Et item43 ex alia que putatur se scindere per eadem
corpora46 bene47 dicit48 putatur , non enim scinditur sed49 tota et50
integra in singulis corporibus51 est, sed putatur alia et alia52 esse in di-
versis , diversa in illis54 operando55 . Inseparabilis corporum comes quia
si56 scindi57 videtur, ex corpore, non ex alio58 habet. Locavit medium inter
utramque substantiam id est59 commune60 locavit anime¹ ex utraque sub-
§ LXXVI. F, U, A, V, M
1. exponamus M 2. scilicet om . M 3. etenim V 4. in om. A V M
5. essentia om . A 6. spiritus add. M 7. est om . A 8. est carens}
caret M 9. est om . M 10. per] propt V er 11. quia add. M
12. enim om . F M 13. potentiam ] essentiam et potentiam V : om. M 14.
et add. A 15. et add. U 16. est add. U 17. corporum add. A
18. et diversa om . M 19. id est om . FUM 20. ex om . V M 21 .
et add. UA 22. sunt A 23. et add. A 24. et invariabiles om. M
25. Bo(ecius) in Ar(ismetica) ubi agit de mutabilitate et immu(tabilitate) numerorum dicit
Pla(tonem) vocare hec duo eandem et diversam naturam in compositione anime add. M
26. enim] etenim V : om. A 27. falsum] falsi U : falsus A V M 28. sit]
sunt U est M 29. possunt U 30. et] vel A 31. et opinio] et ab
Apuleio A 32. dicitur M 33. diversa natura ] di. nature V 34.
mutatur V 35. falluntur] fallitur V : fallunt M 36. individua om . A
37. et semper om. M 38. in suo statu perseverante om. U V M 39. id
est om . M 40. talem om . U 41. Deus add . A 42. sua add . A
43. Et item] Itemque A 44. ex om. UAV M 45. alia] vel U
46. per eadem corpora om. F A 47. bene] Unde U 48. dicitur V
49. sed] quia M 50. et om . U 51. corporibus om . M 52. et alia om . F
53. esse in diversis om. M || corporibus add. F 54. illis] eis F : diversis M
55. in illo add. M / et add. U 56. si] quod hoc U hic A quod V : quod
hic M 57. scindi om . M 58. alio] anima M 59. id est om . V
60. commune] in commune V om. A 61. anime] essentiam anime A : animam V
II III
IIII IX
VIII XXVII
62. constanti] continens U 63. tria] ita M 64. permiscuit in unam speciem
om . M 65. non mutatur] imutatur V 66. natura repugnante om. M
67. atque et UAV M 68. generum om. A 69. adunatio] a divino V ||
que add. M 70. enim om . M 71. illam] illa U A om . M 72. divi-
duam] individuam V 73. dicimus A V 74. scilicet om . U 75. ilen]
ylen U A idem V hyle M 76. individuam] mundi id est V // dicimus add. A
77. quia om. V 78. hec] hoc V om. A M 79. esset A V 80. si
corpus non esset add. U A | si nec esset corpus add. V 81. Vel add. F 82.
id est] et A : om . F 83. quia add. M 84. enim om. M 85. Aris-
metica] Arch . U Arithmetica V 86. imparem] in partem U 87. eadem
natura U 88. diversa U quia dividitur add. M 89. id est par add.
M 90. concretioni] congregationi M 91. et coadunationi] et adunationi U A :
om . V 92. enim om. V 93. et impari om. A 94. fit] fiet F
(b) BOETIUS, Arithmetica II, 32 [ P.L. 63, 1139].
§ LXXVII. F, U, A, V, M
1. mixtis] iunctis U : etc A 2. mundi om . A M 3. et om. V M 4.
ex istis facta sit add . M 5. Cuius] tam U 6. est om. U 7. et add.
F 8. septem om. U 9. que] quod A : quarum M 10. respectu prime]
unitas prima esset et add . M 11. velut] vel V : om. M 12. in hac figura om.
Mapparet add . A | | Ipsam figuram omittunt U V M
I I I
I I I I I
72. ut soliditas om. U A V 73. habet add. M 74. bis bini, ter ... di-
mensiones om . U A 75. longum, latum, spissum om. U AV 76. quales] ut
M : om. U A 77. sunt om. U A M 78. bini bis, ter om. A 79. ter om . V
(e) BOETIUS, De Arithmetica II, 7 [Dispositio triangulorum numerorum] (P.L. 63 , 1122 C-D) ;
II, 5 [De numero lineari] ( ibid. , 1121 c) ; II, 6-19 [ « De planis superficiebus in numeris »]
(ibid., 1121 D- 1128 D) ; II, 20 [De numeris solidis] ( ibid., 1129 A). · « Ad cuius intell(ec-
tum) dicamus quod pitagorici habentes in magno honore numerum, dicebant numeros
quosdam ad res ipsas referri quantitate vel continentia, quosdam similitudine, alios vero
disposicione, et eis diversa nomina attribuebant... Similitudine, ut octonarius dicitur cubi-
cum et solidum corpus quia habent III voces in sui multiplicatione, ut est bis bini bis,
quemadmodum et solidum corpus habet III dimensiones in sui compositione... Dispositione
quidam referuntur ad figuras. Nam, ut ait B(oetius) in Ari (t) mn (etica) , VI et consimiles nu-
meri ad figuras referuntur, nam ex eis constant. » ( Glosae super Macrobium [Comment. I,
V, 4], Cod. Bernen. 266, fol . 6 r a-b). « Numerus superficialis est qui a duobus numeris
continetur. Numerus solidus est qui a tribus numeris continetur. Numerus perfectus est qui
omnibus suis partibus est equalis. » (ANONYMUS , Arithmetica, apud Theodericum Carnoten-
sem, Eptatheucon, Cod . Carnoten. 498, fol . 122 va. )
§ LXXVIII. F, U, A, V, M
I. essentie] centrum V om. M 2. significetur] signent U : signaretur V : note-
tur M 3. et om. UA 4. trinarius U 5. qui om. V 6. esse
add. M 7. movendi] vivendi U 8. in longum] et longitudinem V 9.
vero om . UAV M 10. et om . M II. novenarius] VIII U VIII rius A
12. et add. U 13. octonarius] VII U 14. XXVIII rius A 15. soli]
solidi A solum M 16. et add. M 17. superficiales] superius U et add.
M 18. solidi om . V 19. a pari] ab impari F 20. vel] et M
21. soli] solidi FUAM 22. ab impari] a pari F 23. dissolubilia ] divisi-
bilia F 24. indissolubilia] indivisibilia F 25. Par vero] Parvus U 26.
eque v 27. vero numerus om. M 28. qui] quia V 29. refertur om.
AM 30. unam om . M 31. eandem M 32. in om. U V M
33. significarent V 34. in om. V M 35. numeros ] etc. V // et add. M
36. superficiales et solidos om. U A V 37. ab om. F M 38. in] et V
39. composuit V 40. inde et add. M 41. quare hos numeros om. M
42. apposuit] posuit A : om. M 43. numeros add. M
(a) VIRGILIUs , Ecloga VIII, 75.
156 GLOSAE SUPER PLATONEM
§ LXXIX. F, U, A, V, M
1. Exposita] Exquisita A : Expressa M 2. Continuatio ] Continuo V 3.
cuius om . V M 4. talis] Tales Mom . V 5. est om . V M 6. tali-
ter add. V 7. naturas] duas U 8. expositum ] ex. U 9. ut exposi-
tum est om . M 10. scilicet add . A II. nature] due U nec V 12 .
et ex om. M 13. scilicet ] id est M 14. totum - est enim ... virtutale ] Di-
visit hoc totum id est animam que est totum virtuale non integrum vel universale totum
M : om. U AV 15. quia scilicet ... virtutes om. U AV M 16. rursusque]
rursum U rursus A : rursus cum V om. M 17. eandem] ea non Uindi-
viduam add. V
IN TIMAEUM 35 B-C 157
(a) VIRGILIUS , Aeneis VI, 731. Cf. supra, cap. LXXI ad notulas b et e, cap. LXXVI
ad notulam a.
158 GLOSAE SUPER PLATONEM
§ LXXX. Quibus ita divisis . Adhuc Plato¹ integumento (a) suo deser-
vit dicens³ quod, divisa substantia anime in partes , in uno latere duplas,
in altero triplas , quia nimis hiabant spacia illa et ampla erant , imple-
vit unumquodque¹0 duobus mediis" . In hoc integumento¹² nullam poten-
tiam anime designat sed¹³ proprietatem duple et triple proportionis de
quibus14 fecerat mentionem. Semper15 enim16 infra¹7 duplam continentur
due proportiones id est¹8 sesquialtera et¹9 sesquitercia20 ; infra triplam
dupla22 et sesquialtera23. Sed quia hoc24 non possumus in prima25 figura
assignare , quia inter unum et duo27 nichil est28, mutemus29 figuram in
qua VI sit in summo30, sub quo31 sint32 tres33 dupli ab eo34 id est35 XII ,
XXIIII36, XLVIII ; in altero latere³7 tres38 tripli ab eodem³ , id est
XVIII40, LIIII, CLXII (b).
VI
XII XVIII
XXIIII LIIII
XLVIII
CLXII
§ LXXX. F, U, A, V, M
1. Adhuc Plato] adhuc partes U : ponit aliud M 2. integumento suo] integumen-
tum sic M 3. deservit dicens] deserviens dicit A : om . M 4. divisa] diversa
U : om . M 5. substantia a. i . partes] inter diversas anime partes M //et
add. A 6. posuit add. F 7. quia om. M 8. hiabant] hiebant U : inia-
bant A 9. ampla erant om . M 10. unumquodque] ea M II. mediis]
modis Mut solidior esset anima. Quiddam enim restabat adhuc de massa illa add M
12. integumento] integro V 13. sed] si U : secundum V 14. de quibus] quam
U om . M 15. fecerat mentionem. Semper om. M 16. enim] Nam M
17. infra] inter V M 18. id est om . A 19. sesquialtera et om. U 20.
ut dyapason, diapente et diatesseron add. M 21. infra] inter U V M 22.
duplam U 23. sesquialtera] sesquiterciam U | | ut diapason kaidiapente, diapa-
s(on) et diapente add. M 24. hoc] hic U hec M : om . A 25. in prima]
in ista U: om. A 26. figuram conssignare A 27. unum et duo] I et II FV :
I et duo A 28. est om. V 29. mutemus] mittemus U : ponamus M
30. in summo] superius M 3. quo] qua U 32. sunt M 33. tres om .
U 34. eo] eodem M 35. id est om . M 36. XXXIIII ] XXIII U V
// et add. V 37. latere om. F 38. tres] in U sunt add. M 39. eodem]
eo A 40. XVIII] XVII U 41. Hanc figuram omittunt F, U, A , V, M. At licet
eam conjicere cum ex ipso glosarum textu tum ex codice F fol. 1 et ex codice A fol. 103'.
(a) De integumentis vide nostram praefationem , p. 19-20.
(b) Eadem interpretatio proponi videtur a quodam anonymo expositore Timaei (35 b-
36 b) : • Dicunt etiam magistri quidam quod non facit hoc ut naturam ipsius anime
demonstraret sed ut quandam naturam proportionum ostendat, scilicet ut ostendat quomodo
ex sexqualtera et sexquitercia proportione nascatur dupla proportio, et quomodo ex dupla
et sexquitercia nascatur tripla proportio. Sed quia inter numeros prepositos non potest hoc
considerari -- inter enim unitatem et binarium non potest esse medium - iccirco dicti
magistri ponunt hic alios numeros et ubi prius ponebant unitatem, ibi modo ponunt sena-
rium. (Cod. Vatic. Palat. Lat. 953 , fol . 120 r a-b , de quo vide : E. JEAUNEAU, Gloses
de Guillaume de Conches sur Macrobe. Note sur les manuscrits in « Archives d'hist , doct, et
litt. du moyen âge », XXVII (1960) , p. 17-28).
IN TIMAEUM 35 C-36 A 159
[36 ] § LXXXI. Et hoc est Quibus proportionibus¹ divisis ita id est² in³
dupla et tripla, complebat intervalla duplicis et triplicis quantitatis', et
hoc consequenter id est convenienter ut expositum est ; secans partes
(c) Circa ea quae exponuntur in decursu huius capituli LXXX, cf. BOETIUS , Arithme-
tica II, 2-3 [P.L. 63 , 1115-1119] ; I , 24 [cit. 1101 D]. Ad praesentem locum alludit ipse
Willelmus in suis Glosis super Macrobium [Comment. II, II, 15 ] dicens : . Quid Pla(to)
vocavit fermentum in suo Thimeo ostendemus. Sed tantum dicamus inde quod [qui, Cod. ]
fermentum vocavit Pla(to) anime commixtionem [comestionem, Cod. ] ex individua et
dividua substantia, ex eadem et diversa natura ... Quid sit quod [que sic qui, Cod . ] spacia
illa hiabant et qualiter sint impleta, hoc totum, Deo annuente [diiuctem, Cod. ] vitam, in
Pla(tone) ostendemus. » (Cod . Vatic. Urbin. Lat . 1140 , fol . 134 v. Cf. Cod . Hafnien. , Bibl .
Reg. Gl . Kgl. S. 1910, 4º, fol. 110 r ; Cod. Bambergen. , Bibl . Nat. Class. 40 [H. J. IV. 21 ],
fol. 21 a. ) Item, in eisdem Glosis super Macrobium [Comment. II, II, 20] : « Qualiter Pla-
(to) supplevit intervalla et quid per intervalla et implectionem intervallorum intellexit in
Thimeo Pla(tonis) exponemus. » ( Cod. Vatic. Urbin. Lat. 1140, fol . 135 r. Cf. Cod. Hafnien.,
cit. fol. 110 v.)
§ LXXXI. F, U, A, V, M
1. scilicet add. A 2. id est ] in A om. F 3. in om. M 4. com-
plens V 5. intervallorum V 6. et triplicis om. M 7. quantitatis] que
V : om. M 8. et hoc] et hec V om. U 9. ut expositum est om. M
160 GLOSAE SUPER PLATONEM
§ LXXXII . Proportio vero est habitudo rei ad rem, ut¹ duplum , ses-
quialterum , etc². Proportionalitas vero³ est comparatio habitudinum , et
ad minus inter tria, ut cum dicitur : quemadmodum se habet primum
ad secundum ita secundum ad tercium (a) .
Proportionalitatum tres sunt principales species arismetica propor-
tionalitas, geometrica , armonica¹º. Et est arismetica" quando tres¹² tales
termini¹³ inveniuntur qui14 in eiusdem15 numeri quantitatele se supe-
rant, ut¹7 sunt¹8 : VI19, IX, XII ; est enim ternarius eorum20 differentiaª¹ .
Geometrica vero est quando tres tales termini22 inveniuntur23 qui in eadem
§ LXXXII. F, U, A, V, M
1. ut] vel U 2. etc. om. M 3. vero om. A 4. habitudinem U : ha-
bitudine V 5. inter] unum U 6. ita] sic se habet F 7. secundus V
8 Proportionaliter U V 9. arismetica] Rca V : aritmetica M 10. annonia
U II. arismetica] Rca V : aritme(tica) M 12. tres om . M 13.
termini] numeri F 14. que U 15. eadem A 16. numeri quantitate]
termini qualitate M 17] ut om . A 18. sunt om . U A M 19. VI]
sex A 20. earum U 21. sed proportio diversa quia inter VI et IX est ses-
qualtera et inter VIIII et XII est sesquitercia. Et dicitur aritmetica proportionalitas quia
aritmetici frequenter hac utuntur. add. M 22. termini] numeri F`V 23. in-
veniuntur] sunt M
tera
Sesquial Sesquialtera DUPLUS
e
ferentie différenti differenti
e DUPLE differe
IIII VI IX
|
24. sunt om. M 25. sunt enim] Est enim V : quorum est M 26. in
om . M 27. proport(io) M sed diversa est differentia ut inter IIII et VI
differentia est II° et inter VI et IX differentia IIIrius, dicta sic quia geometre illa utun-
tur add. M 28. medietas add. U V proportionalitas add. M 29. est quo-
ciens] est quotiens A V : quotiens U est quando M 30. termini om. U V M
31. qua] quadam M 32. est] sunt UV sint A : vero M 33. et om. M
34. et medii om. U AV M 35. sunt om. M 36. VI] sex F 37. et
add. V 38. XII] VII U 39. Ut enim] quorum M : VIIII U 40. ita
predicte om. M 41. sunt] quoque M : om. F 42. Sunt enim differentia]
inter M 43. id est add. U 44. II] VIII U : duo A M 45. VIII
vero et XII, IIII] II° et XII sunt differentia IIII U VIII vero ex XII sunt differentia
IIII A VIII. XII. II sunt differentia IIII V : inter VIII vero et XII differentia IIII
M 46. Qui V 47. proportionabilitates V 48. ostendemus M
49. predicendo] hoc dicendo U : hoc predicendo V : hoc docendo M 50. proportio-
nalitas] quod proportionalis U 51. est add. M 52. numeros] terminos M
53. ostenditur] ostendere Vest Mom. U 54. est om. U AM 55. qua
tuor] IIII F V tres A Mom. U 56. proportio sine saltu ... numeros om . U
57. VI rius ad VIIII rium M 58. Sunt enim] Nam sunt M 59. ut monstrat
subiecta descriptio om. FM Nota quod geometrica proportionalitas vel arismetica
disiuncta et coniuncta potest esse, armonica vero solum (= tantum M) est ( = om. M)
coniuncta add. A M || Hanc figuram omittunt U A M. Eamdem exhibet Codex F, non
quidem in decursu glosarum , sed folio 1 v. Similis figura, obscurior tamen , continetur in co-
dice V, fol. 45 v.
(b) De arithmetica proportione, cf. BOETIUS, Arithmetica II, 42-43 [P.L. 63, 1147-1150] ;
de geometrica, cf. op. cit . II, 44 [ibid., 1150-1152] ; de harmonica, cf. op. cit. II, 47-49
[ibid. , 1153-1159].
(c) BOETIUS, Arithmetica II, 40 [P.L. 63, 1146 B-C].
(d) Vide figuras ad calcem Boetianae Arithmeticae positas : P.L. 63, 1166 C- 1168 A
11
162 GLOSAE SUPER PLATONEM
61. Hic, post illud et notandum », interpo(situm) erat spatium differens ab aliis in situ
et figura eo quod, ubi cetera interposita sunt transversaliter in planum directa, hoc a
summo deorsum tendit add. U (in margine) 62. quod om. U 63. propor-
tionalitates] potentialitates A 64. dicitur add. U V M : videtur add . A
65. inter illa duo add . M 66. prestitura concordiam] predicta concordia U
67. corporibus] concordia F 68. ponuntur V 69. hic] he M 70. contine-
antur] numerentur M 71. aritm (etica) M 72. armonia U 73. Terciam
id est om . M 74. geometriam U V 75. subintelligere] subintelligentie U
intelligere V : subintelligi M
§ LXXXIII. F, U, A, V, M
1. Binas] Duas A Bina M 2. scilicet] sed U : om. M | | et add. F 3.
VIII et IX ] VIII et XII A : om. M 4. posuit om. U 5. medietatum U
6. VIII] octo V 7. id est om . U 8. illum] u(num) A M 9. sui
om . M 10. VIIIrius] VIum A II. scilicet] id est A V 12. in om.
Α 13. tercia] tres V 14. precellit V precellitur M 15. duodenario]
XII F : XII rio VM 16. XII] duodecim M 17. superant M 18.
in om . M 19. hec add. A V 20. quia add. M 21. superat A
22. parte om . M 23. minoris om . A 24. maiori UAM 25. in
om . M 26. enim] autem M 27. in eadem] inhians A 28. minorem]
maiorem U 29. super atur UA V M 30. precelli t V 31. alio add.
AV M 32. 1(imite) add. M 33. equali ad numerum] eodem modo M
34. scilicet] id est A 35. arismeticam ] al' U : aliam V M 36. proportiona-
bilitatem V 37. etc. om . A 38. quod] et U om. V 39. scilicet om.
UA V M 40. sesquialteris et om. U 41. et epogdois add. M 42.
iniabant A 43. sesquiterciam A M 44. aliud om . V 45. intra] inter
UV infra A 46. sicut diatesseron continet duos tonos et plus id est semitonium
add. M 47. exposita] exponatur M
(a) BOETIUS , Arithmetica II , 47 [ P.L. 63, 1155 A).
IN TIMAEUM 36 A-B 163
§ LXXXIV. F, U, A, V, M
1. Querendum] Notandum U V M 2. in add. A 3. est hoc loco om . U
VM 4. quare] quod U 5. et in ea dicamus] et in radicamus U : et cur in
eisdem dicamus A : om. M 6. minus semitonium esse] scilicet semitonium minus
M 7. ex om . F
164 GLOSAE SUPER PLATONEM
CXCII
CCXVI
CCXLIII
49
CCLVI
§ LXXXV. F, U, A, V, M
1. hoc est add . A 2. numeros U 3. constitutis] constantes U
partis] prius U 5. queramus U 6. qui] et qui A M : quod Vom. U
7. fient] fiet V : fiunt Mom. U 8. erit V 9. qui inde ... querimus om. U
10. igitur] ergo U V M II. tres om . M 12. ternarios M terciam enim
partem numeri querimus add . A 13. erunt ] esset U erit V 14. ter om . U
15. et add. A 16. ter om . A 17. et add. A 18. CCXVI] CC et XVI V
19. et add. A 20. in om. U M 21. ter LXXXI f. CCXLIII ... proportione
om . M 22. quia] et V : qui M 23. CCXVI] CCLXVI V : om. M
24. continet V M 25.CLXXXXII M 26. eorum] eius M 27. id est
om . A 28. XXIIII] I
CXXIII U om . A // et add. M 29. continet M
30. CCXV U 31. eorum] eius M om. A 32. CCXLIII continent CCXVI
et eorum octavam partem om. A 33. id est om . FUA 34. et add. A
35. habent terciam partem om . Mid est add. F 36. primo] isto V om. A M
37. id est om . A V M 38. suam ] unam U om. A M 39. numeros illos
partem om. A M 40. id est] scilicet U et A om . M 41. LXIIII] XIII
U : om . M 42. habebitis A : habebimus V 43. numerum add. M 44.
id est] ad U 45. CCLVI] VI U CCLXVII A ad ultimum istorum trium id est
XCII add. M 46. qui] quod U 47. predictas om . M 48. est add. A
49. Tabulam om . UV || Deest numerus CCXLIII in A 50. primus om. M
51. continuas om . A 52. sesquioctavas ] epogdoas proportiones Mom . U
53. igitur] ergo U 54. CXCII] III U CXII V 55. CCLVI] CCVI A
56. usque] cum U 57. ad om . A 58. Post illud ad CC » interiectum erat
unum aliud (spatium) ad modum precedentis quasi tante dimensionis add. U (in margine)
59. Remanet ] Rema sum U 60. ergo] igitur V om. F 61. due] tercie U :
tres V 62. est om . M 63. ergo] igitur V 64. deesse] esse U
(a) BOETIUS, Musica II, 29 [P.L. 63 , 1221 A] .
(b) BOETIUS, Musica III, 2 [P.L. 63, 1227 A- C].
166 GLOSAE SUPER PLATONEM
§ LXXXVI. F, U, A, V, M
1. ergo] igitur U V 2. proportio] portio U 3. duos add . A IIos add. M
4. semitonium] semet. U semitonus V 5. Dicunt quidam] quare quoddam U
6. ducentesimas quadragesimas tercias] CCXL tercias U : CCXLIII V 7. Sed hec
proportio posset assignari in omnibus numeris quia similiter possemus dicere quod terna-
rius est proportio inter VII et X quia est super III partieus septimas partes. Sed aliter
dicit add. M 8. vero] ubi U M 9. in Musica] in III ca U om. A M
10. inter om. A 11. sesquidecima ] sesquitercia U 12. octava] nona A M
13. et om. U V 14. maior] maiorum U : minor A 15. nona] octava A :
VIIIa M 16. eorum A M 17. per om. M 18. tresdecim] XIII U V :
tredecim A XIIIcim M 19. potest probari M 20. una add. F 21.
regula] R ca V 22. in musica] in IIIca U : arismetica A in mecanica V : in
aritmetica M 23. quod] qua M 24. aliqu o U V 25. utrum] verum
an U an M 26. an] aut U vel M 27. nomen] numerum U V 28.
inde] non U 29. fit] sit UAV 30, illorum duorum add. M 31. ali- 1
ter] alter U 32. proportione add. A 33. dicuntur] sunt M 34. illo-
rum A 35. multiplicabo A 36. id est binarium et dico om. M 37.
qui add. A M 38. minorem] minime U 39. istis A M 40. ergo] igi-
tur V I]
41. CCXLII CCXLII II U 42. essent] sunt A 43. sesqui-
decima octava] sesquioctava U A V 44. tredecies M 45. X et VIII] X et
XIII U XVIII M : X et octo V 46. faciunt U 47. CCXLIII] CCLXIII
M 48. qui modo] quomodo F : qui non V 49. CCXXXIIII] CCXLVI A
50. sesquidecima ] VI. Xa U : sexta decima V om. A 51. tredecics] ter U V : om.
A 52. XVIIII] X et VIIII M : om. A 53. faciunt U minorem nume-
rum scilicet add. M 54. qui add . M 55. Item, si essent faciunt CCXLVII
om . A 56. et] ex U 57. terdecie s U V 58. XVIII] XVII V X et
VIII M 59. faciunt FA faciant M 60. eorum A 61. cum] est U
62. terdecies U V 63. XVIIII] XVIII U V X et IX A 64. faciant M
65. est om. A 66. istorum om. U A V M 67. octavam om. A 68.
vero] enim UAV M 69. minus] minorem F U V
tonia. Cum enim70 tonus non possit dividi in duo equa ut probat Boetius
in Musica (c), dividitur in duo inequalia" quorum minor pars dicitur
minus73 semitonium vel lima : hoc habetur in nostra musica et est in
predicta proportione (d) . Maior vero dicitur maius semitonium vel apo-
tome75, nec habetur in nostra musica (e). Sed quare" tonus78 non pos-
sit" dividi in duo equa80 et in qua proportione sit apotome81, dicere pre-
termittatur82 (f) . Non enim, si83 facit hic mentionem de musica84, sunt
omnia85 dicenda86 que87 de ea88 dici possunt89 (g).
70. cum enim] cum eorum A : quia cum M 71. dividitur om . A 72. in-
equalia] equalia U 73. minus] minor V : om . M 74. sem. U semit. V
75. apothome UA apothom . V apothime M 76. habetur] est M 77. quare]
quia U om. M 78. tonus om . A M 79. posset A 80. equalia A
81. apothome U :apothom. V 82. pretermittimus U pretermittemus A preter-
mittamus V 83. si] sic U om . A M 84. ideo hic non add. A 85.
omnia om . UAM 86. dicenda] pandenda U : om. M 87. que] etsi A : om. M
88. de ea om . A V M 89. possint A Sed quare tonus possunt om. M
(c) Rursus tonus in aequa dividi non potest. » (BOETIUS , Musica I , 16 [P.L. 63 , 1181 B]).
(d) BOETIUS , Musica II, 27 [ P.L. 63 , 1218 B].
(e) BOETIUS , Musica II, 29 [P.L. 63 , 1220 C).
(f) Ad praesens capitulum Glosarum super Timaeum alludit Willelmus in Glosis super
Macrobium [Comment . II, I, 22] , dicens : • Nam longum esset qualiter semi-tonium ex illa
proportione constet ostendere, et aptius erit de his in Pla(tone) disserere. (Cod. Vatic.
Urbin. Lat. 1140, fol. 131 r) . Textus vero quem exhibet Codex Hafniensis (Bibl. Reg.,
Gl. Kgl. S. 1910, 4º) sic se habet : Quare autem hoc in minoribus numeris assignari non
poterit, et de huiusmodi aliis, in musica sive in anima Platonis convenientius dicemus.
(fol. 106 r.)
(g) Nec enim quia fecit in hoc loco Cicero musicae mentionem, occasione hac eundum
est per universos tractatus qui possunt esse de musica. » (MACROBIUS , Commentarius II,
IV, 12.)
§ LXXXVII. F, U, A, V, M
1. Et iam om . M 2. cogitationis U 3. iuncta V 4. sit] fuit M
5. quid] quod U : om. M 6. integumento] integro V om. M 7. Cuius] Eius
A : om. M 8. sententias V 9. et quid in digniori ... sunt quod om . M
10. illud] illam M 11. factum] fecit A M 12. post add. M 13. deinde]
post M 14. divisit ] divisi sunt U 15. equalia UM 16. applicans ]
complicans M 17. huius grece om . M 18. littere] figure UAV M
19. [chi] om. UAV M 20. Postea] Post M 21. curvavit] creavit creata V
22. fecitque] in M 23. latiorem F 24. utrique] uterque V : om. A
25. contra] quare U 26. volvit U 27. Cuius] Quorum M : om. A 28.
est om . A 29. coniunctionem] coniunctum V 30. significamus vel add. F
31. et add. U 32. duo] duas U 33. duos om . M
(a) De integumentis vide nostram praefationem, p. 19-20.
168 GLOSAE SUPER PLATONEM
34. planetarum] plato V 35. medium A 36. modum] medio U 37. chi ]
X UAV M 38. litere] litteras U om. Mapposuit vel add. A 39. quoad]
qua ad : quo M 40. capita ] caput capiti M 41. Hec] Huius A
42. enim] in V 43. ex] et V 44. se] esse F 45. obliquando] obliquum UM
46. se add. F 47. que si] quasi F : qui si A 48. orbiculariter] orbi dicitur U :
in orbem M 49. curventur] conventer U : curvarentur A 50. fient] fuerint
U fierent A : fiunt M 51. duo] vero U 52. circuli om . U 53. cir-
culum om. M 54. ex] in A M : om. V 55. factum] facit M 56. obli-
quitatem] curvationem A 57. et add. M 58. habitationem U 59.
autem om. U 60. recte] rite U 61. obliquo A 62. polorum] philo-
sophorum A 63. Si enim] Si vero V : Qui si M 64. recto modo] recte M
65. moverentur U M 66. in] ad M 67. esset iacens] esse tacens U
68. quasi om. M 69. orizontem M 70, meridiei] ante meridiem A
71. orizontem M 72. Item] Iterum F A : om . M 73. recto modo ] vero M
74] per meridiem d. p. occidentem om. M 75. postea] post M 76. volve-
rentur U 77. recto modo] recte M 78. esset] esse U 79. medium A
80. et add. V 81. contra] sub terra M 82. orizontam V : orizontem M
83. probat U 84. et om. U 85. polorum et axis et motus] nostre habitabi-
lis et M 86. confirmat] affirmat V 87. quo] quia M 88. eos]
eas V 89. ad aliam. C. o. huius om. U 90. et utilitatem om. UM
91. si quis scire desideret] si quis scire desiderat A V : qui desiderat Mom. U
92. Quod] Quid U 93. interiorem] exteriorem M 94. exteriorem] interiorem
M 95. fecit, hoc significat] fertur, hic signat V 96. contra firmamentum
nitantur] sic moveantur M 97. sit probatum] fit probatur U 98. et quid
contra dixerit] et quod contradixit U : et quid dixerit A si quis contradixerit M
99. Ar. et Helpericus F : Ar. et Alyperit. U : Hespericus et Arismeticus A : R. et Hel-
pericus V Aris. et Helpericus M 100. nosse] nosce U V
(b) Cf. Glosae super Boetium [Consol . III , metr. IX, 15 sq. ], ed . CH. JOURDAIN, p. 76-77.
(c) Philosophia II, 26 [P.L. 172, 67-68].
(d) Philosophia II, 25 [P.L. 172, 65 D-67 A] ; Dragmaticon , lib. IV, p. 118 : Peripate-
tici, quorum unus fuit Aristot(eles), supra lunam quintam essentiam esse voluerunt :
IN TIMAEUM 36 B-C 169
unde nulla contrarietas poterat ibi contingere. Dicuntur igitur omnia quae ibi sunt circa
centrum concurrere. Igitur non concurrerent planetae firmamento proprioque cursu suo,
non alieno, quotidie ad ortum et occasum veniunt. In ista sententia de nostris unus, sci-
licet Hespericus, invenitur. »
§ LXXXVIII. F, U, A, V
1. predicta m(ixtur)a U 2. Deus] dicens V 3. essentie add. A
4. ex] et A 5. contentum ] contendunt U 6. partibus om. V 7. eorum
U 8. fere om. U 9. propter reliquias] semper religans U 10. seriem
om . F II. est om . U 12. rerum] eorum U 13. series] species A
14. cum corpore coniunxit ] corpori coniungant U : corpori coniunctis A corpora coniun-
xerat V 15. in om. U V 16. seccasset A 17. et om . A 18.
animam] suam U : animatam A 19. causam om. A 20. fit] sit U
21. firmamenti] Prima omnium U : firmamentum A 22. in modum] mixtio A :
in speci(em) V 23. x] tradi cchi U : chi x V 24. designans] assignans A :
om . V 25. per hoc obliquitatem ... orbes om . V 26. orbiculariter A
27. orbi] celi U 28. interiorem add. A 29. inclusit] induitur U 30.
raperetur] rotarentur V : ro. A om . U 31. circuitu om. U 32. alter obli-
quo om. F UA 33. obliquando fit contra] aliquando sit inter U 34. Et om .
V 35. quem] quidem U 36. in add. A 37. planetis] planum U
38. firmamentum V 39. interiorem ] exteriorem U 40. vocari om . A
41. firmamenti ] firmus Video add. A V 42. Motus vero firmamenti ... move-
atur om. U 43. dicitur] quorum U 44. retrogradiuntur U V 45.
modo] vel A V 46. evagantur ] elevantur A 47. Deus] quos U 48.
motum] moveri U 49. circuli om. FUV 50. eumdem] eiusdem U
51. quod] quia V 52. qua ] quo U
§ LXXXIX. F, U, A, V
I. cursum] circulum A 2. firmamenti U 3. aperte et om. U A V
4. expresse] spiritus se U 5. illam] illud V 6. scilicet] si U 7. ibi
om . V 8. primum] imprimis V : om . F A 9. circulum om. F 10.
scilicet firmamenti] si firmamentum U 11. quem cognominatum esse diximus eum-
dem] quem co. deus e. F : quidem cognominatum diximus esse U : quem c. d. e. A :
quoniam cognominatum diximus a regione V 12. a parte dextra] a re(gione)
de(xtra) A : ad dextrum latus V 13. dextrum] 1. F : la. A dextrum latus V :
om . U 14. id est om . U A 15. per sinistrum orientem om. U
16. notandum] nota F 17. mundus om . A 18. habet U 19. illius]
eius UV mundi A 20, vero om. A 21. aliter] alter U 22. dicitur
om . U 23. vero add. A 24. habet A 25. hic cum dextra] hoc est
dexter V 26. cum sinistra] sinister V 27. habilior om . U 28. Di-
cuntur V 29. id est] et V 30. ibi primum] in primo U in primum V
31. quasi add . A 32. id est add . A 33. quasi] quia V 34. vident V
35. Diversos motus V 36. motus V 37. diametron V 38. Et est]
Est enim A om. U 39. linea om . A 40. speram] spacia F : circulum A
41. Unde] Unus V 42. non om. A V 43. refertur a planetis] referunt sicut
planetas U 44. rotatus om . V 45. id est] et V 46. secum] sicut U
47. circuitioni UV a re(gione) add. F 48. idem om. U A 49. et]
id est A om . U A 50. id est om . A V 51. circuitioni U : circuationi A V
52. Diceret aliquis om. V
IN TIMAEUM 36 D 171
mili '58 ? Quippe id est54 : petis quare. Quia Creator reliquit eam cir-
cuactionem exteriorem unam numero et indivisam58 quantitate, quia
nichil preter⁹ firmamentum habet⁰ talem circuactionem¹ .
§ XC. F, U, A, V
1. Vero] Interiorem vero U 2. circuitionem U: circuationem A curvationem V
3. scindit septies A 4. id est] et F 5. septem] VII FA V VI U
6. Semper enim ...septem om. V 7. ne om . U 8. putarent A 9. im-
pares om . FUA V 10. id est om . A 11. ut add. U 12. in add . U
13. sunt add. U 14. tanto om . V 15. et add. U 16. tanto om . V
17. sunt om. U 18. putaretur] putarent F : aliquis putaret A 19. spacia]
ipsa A 20. dupla U 21. et tripli] et tripla U : etc. V 22. iuxta] vera
Ü : om . F 23. enumerate] emite U alias oculte U (in margine) : numerate V
24. planetas] in planetis A : om. U 25. anime Voluit enim ... compositione om. U
26. numeri] mun. U mundi V 27. habere om . A 28. circuli A 29.
occidente ad orientem] oriente in occidentem A 30. et add. A 31. vero eorum
vadunt add. U 32. planete] pla, nec V : om . F 33. propter] per A
34. in add. U 35. currunt ] decurrunt U oritur V 36. aliquam om. F V
37. easdem partes U 38. aeris] etheris A 39. hic] hec V 40. signantes
V 41. Non] Nunc A 42. dicat V 43. ferri] fieri V 44. Et
om . A 45. Deus om. U 46. ipsos om. A 47. ipsos] ipsas A 48.
contraria] contra. F AV contra. U vel contraria U (in margine) | / id est add. U
49. firmamentum U A V
(a) MACROBIUS, Commentarius II, III, 14-15.
172 GLOSAE SUPER PLATONEM
50. eas A 51. aliquando om. F 52. VII add. U : VI add. A 53.
orbibus om. U 54. scilicet] id est A 55. feretur V 56. loco vel add.
V 57. scilicet om . A 58. in om. U 59. suos om. A 60. quar-
tum A 61. et add. U 62. feretur V 63. motu om . A 64. dis-
simili] de simili V / velocitate add. A 65. et om . U 66. trium om. U V
§ XCI. F, U, A, V
1. cum] etc. V om. A 2. quia add. U 3. quid] quidem U : quod V
4. operentur U 5. et] etc. illud V 6. postponatur UA V 7. Cuncta
om . U 8. rationabilis add . U nas. id est add . A | | ratio add. V 9.
ut add. U 10. divisionem] divideret U II. manifestet U 12. cuncte
substantie] cuncta sub est U 13. sed om . U 14. et add. F 15. in-
dissolubilitate U 16. eadem] esse eidem U : eiusdem A : eidem V 17. cum]
omnium U om. A 18. Et om. A 19. nasceretur] misceretur U : nosceretur
A 20. effinxit] et finxit U : igitur effixit A 21. id est mundum om. FUAV
22. qui] quod U A V 23. quodam] quidam V 24. id est om . F A V
25. est om . F 26. est add. F 27. Et om . V 28. medie om . F V
29. communem] commune V 30. apto] aperto V 31. Dixeram V 32.
iugatam] iugatam esse U : iunctam A 33. apta modulatione A 34. esset
om . A 35. ut corpus add. A 36. et add. U 37. Iunct A a 38.
qui] que U 39. est add. A 40. At] ut A 41. est om . U A
42. adepta] adequa V 43. originem om. A 44. quia ceteri s prest at motu m
vite vel add. U 45. aliis] alii F V 46. motus] vite A
IN TIMAEUM 36 E-37 A 173
§ XCII. F, U, A, V
1. Plato] partem V 2. assignari F 3. eius V 4. spiritualem V
5. hi] hii U A 6. Et est opinio om. U 7. homo add. A 8. certa]
causa U cuncta V a
9. circ ] cau sa U : con tra V 10. et add. U A
II. et om. U V 12. quare ita sit add. U 13. est om . F 14. est add.
F 15. sui] sua F 16. potens] competens V 17. item est] est A : in-
terest V 18. cunctis] autem F : tunc V : om. A 19. vi. F A visibilibus
U (in margine) : om . V 20. hoc apertum est vel om . U V 21. intell. FA :
intellectu U in V 22. secundum om . V 23. est om . U 24 innuere
add. A am
25. mixtur ] iunctu ram F 26. potentium V 27. de] omne
U 28. se add. FA 29. mundi add. V 30. Igitur om . U V 31.
incurrunt U 32. iudicent U / cum offenderit ... iudicet om. V 33. vel om .
F 34. vel] et F 35. facile om. A 36. id est ] individ ue U
37. Item] tunc V 38. facile om. F 39. quid] quod U V 40. essentie om.
V 41. quod V 42. discernit] decernitur V 43. ut om . V 44.
ex add. F 45. ex] mixta F : ut vel ex U ut V 46. eiusdem et diversi]
eiusdem indi. F : eadem et diversa U : eius et di . A et eadem et diversa V 47.
id est om. F 48. mixtis] mixta F 49. cum] est V 50. supra om . A
51. iudicans F 52. de eis] aliena U : et de ceteris A 53. non om. A
54. se om . V 55. sese] se A 56. dicitur om . U V 57. αὐτοκίνητος ]
uowchinetos F : litokynetot U : firochinotas A : Litokynetoc V 58. agit V
59. orbiculata circuitione] orbic(u)l(ati)one A : orbiculata numeratione V / / etc. add. F
60. quia] et A 61. et] om. U A 62. cetera] eam A 63. et om . V
64. se] sese A 65. non] ideo A 66. videt] iudicat A 67. anime UV
68. hominum UAV 69. dicimus] concedimus F 70, sed om . V
71. non in om. U 72. corpora U 73. hominis U 74. Et anima] id
est animam. F 75. ex his] id est U : quod ea V : om . F A 76. et add.
U 77. ut] id est A
(c) MACROBIUS , Commentarius II, XV, 6, 12, 14 , 19, 22. Glosae super Boetium [Con-
sol. III, metr. IX, 16], ed. CH. Jourdain, p. 77.
(d) VIRGILIUS , Aeneis VI, 731. Cf. supra cap. LXXI ad notulas b et e, LXXVI ad
notulam a, LXXIX ad notulam a.
(e) MATTHAEUS , XVI, 2.
§ XCIII. F, U, A, V
1. Attribuit A : Attribuant V 2. a add. V 3. agitur UA V 4.
Et om . V 5. eius om. A 6. rationabilis V 7. et add. F
excitetur V 9. quia etsi n. e. a, ullo sono om . V 10. sui] sua V 11.
vera om . U
IN TIMAEUM 37 B-C 175
12. eius] suum A 13. sensu] visu U 14. veridico] dico U vero dico A :
modico V 15. cum add . U 16. sentire V 17. circulus] credens V
18. id est sensus qui dicitur om . A 19. circulus] uls U : credens V 20.
quia ] qui F 21. eo] cum F in co A 22. fertur sine errore] super spam
donis U 23. scilicet] sed A 24. quod] quia A 25. hoc] hic U :
om . A 26. sensu veridico] sensum enim U : sensu modico V 27. et certa
nuntiante] etc. U et cetera nuntiante V 28. tunc] unde UV om . A 29.
nascuntur] nascantur U : om. A 30. cuncte opiniones anime, recte om. A
31. et digne credulitate om . A V 32. vere et credibiles] anime etiam credibiles digne
A credibiles] credibilis U 33. etc. ] cum U om. V 34. nascuntur vere
opiniones A 35. nascantur U nascitur V 36. incorporea] corpora U
37. angel Vi 38. quod add. V 39. consideratione ] congitatione A 40.
insint U 41. differentia A differe V 42. et om . V 43. Unde] ut A
44. naturalia V 45. intelligenciam U 46. puram] propriam V 47.
cum conspexerit ] etc. aspexerit V 48. genus om. A 49. id est] et F : om.
A V 50. ut] ubi V 51. incorporalia F 52. corporalia F 53.
nunciante] noti ante A 54. immutabilis V 55. id est om . FU V 56.
convalescet V 57. sint] sunt A 58. et scientia ... substantie om . A 59.
id est] in V 60. intelligentiam] intelligit V 61. est om. A 62. et]
iam A om . V 63. signiri A
(a) BOETIUS, De Consolatione, lib. V, prosa IV, 29-30 [P.L. 63, 849 A].
(b) BOETIUS, Arithmetica I, 1 [ P.L. 63, 1080 D].
§ XCIV. F, U, A, V
1. Quam cum] Quam tum F : Quantum U : Quam A Qua cum V 2. superius
om . A 3. an] utrum A
176 GLOSAE SUPER PLATONEM
sit sortitus originem5 in tempore, vel cum tempore?, vel ante tempus,
quod in loco suo exponemus. Et hoc est : Quam animam cum animadver-
teret Deus moveri predicto modo, et vivere secundums simulacrum factum
est enim¹0 anima similis Creatori quia est spiritus immortalis , ratio-
nalis factum id est excogitatum a sell , immortalis divinitatis¹2 est
enim immortalis¹³ et divina —, hilaratus¹ impendio id est valde - boni-
tas enim rerum est15 gloria Creatoris censuit id est16 providit multo
magis¹ propter naturam anime quam propter naturam corporis excogi-
tandum id est creandum aliud18 specimen id est mundum, ad exemplum¹
eius id est anime. In quo vero20 mundus sit similis anime, ipse iam osten-
det21. Sed ne aliquis putaret parvam esse illam22 similitudinem, addit23 :
emule id est perfecte similitudinis.
[370] Ut24 igitur. Hic ostendit in quo anima sit similis mundo. Continuatio25.
Quandoquidem censuit mundum excogitandum ad exemplum anime, igi-
tur ut id est sicut immortalis et sempiterna, sic constituit mundum sensi-
bilem26 ad differentiam archetipi, animal quia est in perpetuo motu, im-
mortale quia caret fine28.
Sed animal , etc. Dixerat mundum sensibilem esse animal30. Quia³¹
et32 superius mundum archetipum dixerat33 animal, ideo hic ostendit
eorum differentiam talem quod34 archetipus eternus est35 , sensilis³ tem-
poralis. Et est eternitas presentarius status omnium que sunt et fuerunt
et37 futura sunt : quod38 soli Deo39 convenit (a) . Unde merito archetipus
mundus, qui est divina sapientia, dicitur40 eternus. Temporis vero tres
sunt diffinitiones : generalis42, totalis , partialis. Generalis est talis : tem-
pus est43 dimensio44 more et motus mutabilium rerum45 (b) . Secundum "
enim hec48 duo considerantur tempora id est secundum moram muta-
bilis rei in loco, et secundum motum49 de loco ad locum50 . Hec51 dicitur
generalis quia convenit52 toti et53 cuilibet parti54 . Totalis vero talis est :
tempus est spacium illud quod cum mundo incepit55 et cum mundo desi-
net56 : que diffinitio, quia toti convenit et nulli57 parti, dicitur totalis (c) .
(a) BOETIUS , De Consolatione, lib. V, prosa VI, 12-15 [P.L. 63 , 859 B- 860 A]. -- Glosae
super Boetium Consol. III , metr. IX, 2-3 ], ed. J.-M. PARENT, p. 125, 23-24.
(b) Eadem generalis definitio temporis invenitur in Glosis super Boetium , ed. J.-M. PA-
RENT, p. 126, 2-3 et p. 133 , 24-25 ; in Glosis super Macrobium [Comment. II, X, 9], Cod.
Vatic. Urbin. Lat. 1140, fol. 145 v; in Glosis super Priscianum [ Institut. VIII , 37-38],
Cod. Paris. B.N. Lat. 15.130, fol . 59 vb, ubi illa definitio ex Augustino erui dicitur. Cf.
JOANNES SCOTUS ERIUGENA, Periphyseon I, 63 [P.L. 122 , 507 AB].
(c) Totalis vero talis est : tempus est spacium quod [qui, Cod. ] cum mondo incepit
et cum mondo desinet [et] etsi mondus nunquam desinet. Dicitur vero totalis quia ita con-
IN TIMAEUM 37 D 177
Partialis vero talis58 est data a Tullio (d) : « Tempus est quedam59 pars
eternitatis, id est illius magni60 spacii, cum certa significatione alicuius
spacii61 diurni62, nocturni mensurnive » : certa63 significatione, id est deter-
minata certa quantitate et nomine. Que partialis est quia convenit
parti et non toti. Cum ergo dicimus tempus attributum68 sensili⁹ mundo" ,
et secundum generalem et totalem diffinitionem potest accipi.
Continuatio. Uterque mundus est animal. Sed id animal73 quod est
generale, id est archetipus mundus quia omnia ex eo generantur, exequa-
tur¼ evo id est eternitati, et hoc75 natura id est naturaliter . Sed si habea-
tur animalis '77, sic legatur : natura animalis ' . Id, dico animal , quod
est generale istud78 nec79 cetera mutantur80.
§ XCV. Nam facto, etc. Bene¹ dico quod soli archetipo convenit evum³
quia³ sensili mundo non. Et hoc est : Nativo operi id est sensiliⓇ mundo,
facto quantum ad ea que constant ex materia, et nativolo quantum ad
ea que non ex material , minime12 id est non13 videbatur Deo14 societas
congruere cum evo. Cum enim eius15 quedam sunt16 preterita, quedam
futura, quomodo conveniet¹7 ei18 evum qui19 est presentarius status om-
nium que sunt et20 que21 futura sunt ?
Quapropter. Quandoquidem ei non conveniebat societas evi, sociavit ei
tempus secundum duas predictas diffinitiones. Et hoc est22 : Quapropter
id est quia non conveniebat ei evum, sociabat23 Deus machine facte a se
id est sensili24 mundo, qui25 est opus Creatoris non nature nec artificis,
imaginem eius id est26 evi. Tempus est imago evi quia ea27 que simul com-
prehenduntur in evo, per successiones continentur28 in tempore (a). Pos-
58. talis om . U 59. quedam om. U 60. magni] magis U 61. cum
certa significatione alicuius spacii] cum cetera significans illius spatii U : om. F
62. diurni] diuturni U : et diurni A 63. certa] cum U 64. certa] om . A
65. quantitate] qualitate U 66. certo add. U V 67. est add. F 68.
attributum] attribuimus tamen A : attribuitur V 69. sensili] sensibili U 70.
mundi F 71. et om. U secundum add. A 72. id] illud U : om. A
73. animalis A 74. equatur F 75. est add. A 76. id est naturaliter
om . U 77. animal A 78. illud V 79. nec] vero U 80. mutan-
tur] imitantur U
venit isti toti, scilicet tempori, quod nulli parti illius. Hac utitur Plato in Timeo. ( Glosae
super Priscianum [Instit. VIII, 38], Cod. Paris. B.N. Lat. 15.130, fol . 59 vb.)
(d) Parcialem vero ponit Tullius talem tempus est pars [est] eternitatis, id est illius
magni spacii quod a philosophis eternitas vocatur ― vera enim eternitas caret omni parte
[parti, Cod.]. - cum certa [cetera, Cod. ] significatione certi spacii, sed non magnum spa-
cium. (Op. cit. , fol. 59 vb.) Tempus est autem id, quo nunc utimur (nam ipsum qui-
dem generaliter definire difficile est), pars quaedam aeternitatis cum alicuius annui, mens-
trui, diurni nocturnive spatii certa significatione. » (CICERO, De Inventione rhetorica, lib. I,
cap. XXVI, n. 38.)
§ XCV. F, U, A, V
1. Bene] Vere F 2. evum] mondo U 3. quia] sed F 4. sensibili A
5. mundo om. U A V 6. est om. U 7. Nativo] nam V 8. sensibili A
9. constant] nascuntur A 10. nato V II. et nativo ... materia om. U A
12. minus V 13. non om . A 14. Deo] mundo A : de eo V : om . U
15. eius om. U A V 16. sint V 17. convenit U : conveniat V 18.
ei om . U 19. qui] quod A V 20. que fuerunt et add. A 21. que
om . F 22. Quapropter. Quandoquidem Et hoc est om . F 23. sociabat]
sotiabat U A : societas V ei add. F 24. sensibili FA 25. qui] quia
A : quod V 26. id est om. U V 27. ea om. V 28. continentur] exis-
tunt U comprehenduntur A
(a) BOETIUS, De Consolatione, lib. V, prosa VI, 12-13 [P.L. 63 , 859 B-860 ▲].
12
178 GLOSAE SUPER PLATONEM
ruisse (g). Vel ortum mundi vocat illos sex dies in quibus Deus operatus
est, infra quos extiterunt dies et noctes" .
Que omnia sunt partes temporis secundum generalem diffinitionem uni-
versales , secundum totalem integrales" .
75. Tunc nascente mundo. Hic videtur Plato ... et noctes om . U AV 76. uni-
versalem A 77. integralem A
§ XCVI. F, U, A, V
1. convenire] venire V 2. Deus om . V 3. hoc om. A 4. est add.
UA V 5. est om . U 6. hoc add. F U autem hoc add. A 7. evo
om . F 8. hec id est] hoc est U 9. solitarie] tali V 10. nature om . U
11. ipsam] illam V 12. individue rei om. A 13. evi om. A 14. hoc]
hic A 15. non proprie ] improprie A 16. dixit U V 17. falsa A
18. Cum] tamen U 19. Diceret] Dicet et V 20. Dicit om . F 21.
Plato om, FAV 22. Immo] numero U 23. est add. A 24. eo] deo
UA 25. id est om . U A V 26. ei] illi UA V 27. id est add. U
28. figurative ] sig(n)i(fic)are U figurate A V 29. eo] Deo V 30. nos
add. U A V 31. debere] vere U debemus V 32. dicere UAV 33.
Deus est heri] deus heri fuit est U 34. Hec A V 35. Si enim] Quia si U
36. ei] heri V 37. attribuatur A 38. quippe ] tempore U 39. nul-
lum temporale om. U 40. ei] Deo UAV 41. esse add. U 42. est
om . U V 43. scilicet ] quasi dicat U 44. fore] formam V et add. A
45. sunt ] non sunt A 46. propria] evi sed A proprie V 47. id est ] scili-
cet F 48. temporaliter ] in tempore U 49. etc add. A 50. sunt om.
A 51. imminentis scilicet om. A 52. futu ri AV 53. et fuisse et add.
54. Et ideo] etc. F : om. A hec add. U
180 GLOSAE SUPER PLATONEM
Evi. Vere fuisse et fore deinceps55 non est evi quippe mansio evi³e est57
perpetua id est eterna et immutabilis58.
Ergo . Quandoquidem mansio evi est eterna et immutabilis ergo illa1
neque iunior neque senior, etc.62 Sed hec omnia63, fuisse64, futurum esse,
sunt vices temporis quod65 non est evum sed imitans67 evum. Duobus68
modis tempus imitatur evum : vel quia per successiones" continet omnia
que evum simul, vel in70 ea"¹ parte?2 que73 presens est ut ait Boetius (a) :
in ea enim sola simile75 est76 eternitati.
[386] Ac de his" id est de78 partibus temporis fors id est forsitan erit aptior"
80
Locus quam ante, deinceps id est amodo, disputandi81.
55. non sunt evi ... deinceps om. A 56. evi] ge. U : om. A 57. est om. U A
58. immutabilis] immortalis V : immo . A 59. Ergo om. A 60. evi om. A
61. illa] etc. A om . V 62. etc. om. A 63. omnia om . U scilicet add.
U et add. V 64. et add. V 65. quod] et A 66. vel eternum add. A
67. imitans] uni tantum A 68. enim add. A 69. successionem V 70. in]
etiam A om . V 71. ea] eadem F 72. temporis add. U 73. qua V
74. sed add. A 75. similis A V 76. tempus add. U 77. his] eis V
78. de om. F 79. aptior] autem V om. A 80. quam ] scilicet U : quem V
81. erit aptior ... disputandi om. A
(a) BOETIUS , De Consolatione, lib. V, prosa VI, 12-13 [P.L. 63, 859 B- 860 A].
§ XCVII. F, U, A, V
1. tempora] tempus U V 2. vel] an U 3. in tempore ] post V 4.
fuit] fura A 5. fuit om. A V 6. ille add. Ū V 7. rerum mutabilium
et ita om . V 8. tempus. Et illa m. m. e. ille motus om. U V 9. non om.
V 10. nec] vel A II. mundus non incepit] mundum non incepisse F
12. in tempore nec negat add . A 13. mundum] ipsum U A V 14. ipsum
add. A 15. id est in tempore add. A 16. principium om. F 17. est
om . U A 18. coequevum] vero U 19. hic om. Ü 20. accipit A
21. est V 22. coequevum] coeternum F 23. id est] ita scilicet U
24. simul] similiter 25. citra] contra U 26. et fas add. U 27. et om .
U 28. patientur U pati. A : patietur V 29. non add . A
(a) Procul dubio non est mundus factus in tempore sed cum tempore. » (AUGUSTINUS
De Civitate Dei XI, 6 [P.L. 41 , 322]. ) - Cf. supra, cap. XL (ad notulam a) ; Glosae super
Boetium [Consol. V, prosa VI, 6], ed . J.-M. PARENT, p . 133 , 21-134, 2.
IN TIMAEUM 38 B-C 181
30. esset add. A 31. ut] et V 32. similis] simili V : om. U 33. evitatis]
si. e. F : civitatis omni evo U su, evi. A om. V 34. est om . A 35. est] sit A
36. scilicet add. U 37. simul add. A 38. in eodem add. U : o. e. add. V
39. est om. U 40. id est add. U 41. id est add. U 42. id est om.
UA V 43. talis] totalis A 44. est om . U A V 45. qui per ... futu-
rus sit ] q. per o. est qui et f. etc. F : qui p. o. t. f. etc. U : qui per omne exem, fu.
A qui per o. t. f. V 46. est om. A
§ XCVIII. F, U, A, V
1. Hac] Hoc A 2. ergo] igitur UA VI / etc. add. U 3. esse add. U
4. dimensio more] mora F : mor. V 5. quod] qui V 6. ceterorum] cito U
7. quia add. F 8. ipsorum V 9. ergo] igitur UA V 10. Dei om. F
U A 11. et] etc. F : om . V 12. consilio huiusmodi ... facte sunt] consilio
(eiusmodi) ge. vo. facte sunt stelle, sol , etc. U consilio huiusmodi ap. u. c. s. s. sto.
etc. A consilio huiusmodi genituram temporis V : om. F 13. Et om. F 14.
et add. V 15. ex om . A 16. non om . A 17. hoc] hic V 18.
et om . V 19. temporarii om . V 20. comprehensione V 21. venirent
s. c. numeri om . A 22. Reditum] Reddetur V 23. anfractus V 24.
vocat motum] notat motus A 25. reditum ] redditur V 26. signa] figura V :
om . F 27. pretendit ] premittit A 28. quod] quia F 29. hec] hic V
30. quia om. F 31. hic] ibi F 32. tractabit F 33. etc. add. U
34. planetarum ] plato V 35. Et om. F 36. sidera V 37. integumen-
tum] integrum V 38. superius] superioribus U 39. habeant U
(a) Cf. supra, cap. XCIV ad notulam b.
(b) MACROBIUS , Commentarius I, VI, 83.
182 GLOSAE SUPER PLATONEM
vel40 quia sunt perpetui ; diverse nature ratione supra ostensa. Subiun-
git de numero planetarum. Et hoc est totidem numero43 quot44 fuerunt
predicti motus, scilicet septem.
[38 ] Lune quidem, etc. Ostensa causa creationis planetarum et motu et nu-
mero, ostendit eorum localem45 ordinationem . Et hoc est : Lune¹¹ qui-
-
dem corpus collocat49 iuxta terram est enim propinquior ceteris terre
et in prima circuactione50. Corpus vero solis collocat in secunda51 circuac-
tione, scilicet post lunam collocat52 . Ignes luciferi id est veneris et mer-
curii in eo id est in tali motu qui concurrit id est simul currit53 solstitiali
circuactionis id est circuactioni55 solis, quia vix separantur a sole et fere56
in eodem spacio temporis cursus suos perficiunt. Et tamen : Quamvis
motus eorum concurrat motui solis, circumferuntur57 tamen ab eo sole
contraria agitatione quia sol facit eos modo stare, modo retrogradi 58.
Sed unde hoc sit , quisquis59 scire60 desiderat, nostram Philosophiam legatº¹.
Similiter de hac ordinatione planetarum62, quid63 inde dixerit64 Tullius et
Caldei65 et que sentencia sites tenenda, in secundo volumine eiusdem in-
veniet67 (c).
40. vel] scilicet U 41. perpetui] in perpetuo motu U 42. supra] superius A V
43. totidem numero] totidem U : quo. o. V 44. quot] quia tot A : quod V
45. positionem et add. U positionem vel add. V 46. ordinationem ] ordinem V
47. Luna A 48. quidem om. V 49. corpus collocat om. A 50. et in
prima circuactione ] in primo A : om. U 51. in secunda om. V 52. circuac-
tione s. p. 1. collocat] circuitione , tum scilicet post solem collocat A om. U V
53. currat A 54. circunctioni ] circuicioni U : circu. A : Co V om . F 55.
circuactioni ] circuitioni U : circuationis A circuationi V 56. et fere] Item U
57. circumferuntur ] circumfe . A cui conferent V 58. retrogradari A 59.
quisquis] quicquid V // hoc add. A 60. scire om . V 61. nostram Philoso-
phiam legat om. V 62. ordinatione planetarum] et de me pla. V 63. quod
V 64. dixerit ] dixerunt A dixit V 65. Caldei] Calcidius U : Cadi V
66. sit om. V 67. invenit V
§ XCIX. F, U, A, V
1. fit om. A // etc. add. U 2. dispositione ] de positione V 3. dixerat U
V 4. quid] qui V 5. eveniat] contingat U : eveniet V 6. scilicet]
qua V 7. Cum enim ] et quare U 8. alio om. A et quare add. U
9. sit U i
10. superior U II. etia m add . U 12. circ ulos] cursus U
13. plus om. U 14. in suis circulis om. U 15. etiam add. U 16. duodecies ]
XIIcies F V : Vcies U 17. anno ] ando U 18. Ergo] Et U 19. ine-
quitate V 20. contingit ] dicit contingere U 21. essent] sint A 22.
eorum ] illorum A V 23. semel om. U 24. nisi casu add. U A V 25.
scilicet om . A 26. est] sit A 27. id est om. A
IN TIMAEUM 38 D-E 183
28. contingit] coniungit U 29. he stelle] hic sunt V 30. id est] scilicet U
31. et comprehendantur om. V 32. eos UA 33. et om. U A V
34. Ordinem V 35. id est] scilicet U 36. et om. A 37. ostenderat] ostensa A
38. vero add. U 39. ordinatione A : ordinem V 40. non] nunc A 41.
quare om . A 42. ceteros ortus om. FUA V 43. siderum] etc. V om. U
44. id est] scilicet U 45. diceret aliquis om. F V 46. sunt UAV
47. causam om . U V 48. cuius ordinationis] Cuius ord. F : Cuius ordi, A : Cuius
e. V om. U 49. planetarum om. U V 50. si quis] si V : om. U
51. Causam] c. V om. FUA 52. velit explicare] v. e. F ve A ve. ex. V :
om . U 53. et om. U V 54. exponere ] exponit A : om . U V 55. quod
tunc] quod inter F : quid tunc A : om . U V 56. sumetur] sum . U sumeretur
A : om . V 57. incident er ] incidetu r FU 58. gratia huius] genus hoc V
59. plus] pullus U 60. Verum] Virum A : vere V 61. hec] hoc V
62. quod] de quo A 63. post ] plus U 64. exequamur U V
§ C. F, U, A, V
I. velocitas ] utilitas U 2. igitur apte sunt om. V 3. locate] disposite U :
om . V 4. Et ] Igitur A 5. quia] Quod Vet add. Ū 6. et om. U V
o
7. collecti ] planeta rum U 8. omnium] omni V 9. dicatur V 10. sci-
licet] id est A om. V II. que] quod A 12. proveniunt] conveniunt F
13. proventu ] provectu U 14. et motu om. F 15. ipsorum] eorum ipsorum
U 16. eorum] ipsorum A 17. Voluit enim P. s. esse animalia om. A
18. la. add. F 19. nexibus] nature V 20. equali] vitali V 21. Et]
Ubi id est U 22. Tunc] tres V 23. a Deo om . A 24. imperium F :
imperant V 25. vel didiceru nt add. A
184 GLOSAE SUPER PLATONEM
26. et per hoc notat illa esse rationalia animalia et discere et imperari talium solummodo
est. Et add. A 27. circulariter ] orbiculariter A circulis V 28. hoc om. A V
29. debuerit V 30. posuit] ponit eorum A om . U V 31. circulationem U
32. circumferebant motum U 33. diverse] divine V 34. nature om . A
35. id est om . V 36. sicut om. U V 37. rotaretur U 38. et add. V
39. equali circulo ... partim om . A 40. minore partim om. U A 41. aliquis add. U V
42. iterum] item U : om. A 43. maiore etc. ... quod om . A 44. perficeret V | |
addit add. A 45. que] quam vel quia U 46. minore] mino esse A minora
V 47. prolixiore ] ma. V 48. ut] id est A 49. ostendunt V 50.
quidam U V 51. ex om. FA 52. contingit om . U 53. comprehen-
s
dente V 54. Comprehendentia] et comprehendenda U : comprehendibilia V
55. suos om. U 56. perficiunt U 57. ad] et U 58. veniunt U V
59. ex] et V : om. A 60. hoc] eo A 61. cum om. V 62. eant] erunt
U : erat V 63. est add. A 64. firmamentum om. U 65. uterque U
66. refert om. U 67. veniat ad om. U 68. superius] superiora A : om. U
69. accidentali om. U V 70. tamen motu om. U 71. utraque V 72.
superius veniat ad inferius] superveniat ad superiora A accidentali tamen motu firma-
menti videtur quod superveniat ad inferius add. A 73. ut] ubi V 74. firma-
menti] universo U 75. comprehenduntur U V 76. sed] vel U quod V
§ CI. F, U, A, V
1. occidente ] oriente V 2. ad om. U 3. orientem] occidentem V om. U
4. refertur V 5. subiungit add. F 6. in planetis om. F
IN TIMAEUM 39 A-B 185
Spira igitur est linea circumducta non rediens ad idem sed infra vel
supra ut in colubro et in¹º candela. Sol igitur cotidie unam spiram facit
quia, cum in uno loco nascatur, a firmamento circa terram fertur¹¹ . Sed in
crastino non in eodem loco nascitur sed infra vel supra¹2 : infra a can-
cro¹³ ad capricornum14 , supra a capricorno¹5 ad cancrum. Unde centum
octoginta duos16 ortus habet sol in anno, qui in eisdem locis nascitur des-
cendendo in quibus ascendendo. Quot vero ortus habet, tot spiras¹? facit.
Has18 spiras¹⁹ ex utroque motu , id est20 naturali21 et accidentali, facit .
Ex hoc enim quod a firmamento refertur, circa terram volvitur, sed ex
hoc22 quod naturali motu vel23 ad cancrum ascendit vel ad capricornum24
descendit , non25 in eodem loco in crastino nascitur et sic spiram26 facit .
Similiter ceteri planete. Cetere vero stelle, quia27 sunt infixe28, in eodem
loco semper nascuntur, et sic29 circulum faciunt. Est30 enim circulus linea
circumducta rediens ad idem.
Et hoc est Quippe, id est certe, illa conversio uniformis et inerrabilis,
id est conversio firmamenti , convertens pro ' convertitur ' ----- participium
pro verbo - omnes circulos id est circulares³¹ motus in spiram³2 ut33 expo-
situm est34. Illud idem35 per alia verba : et36 in³7 sinuosum volumen achanti .
Achantus est arbor in floribus suis spiram38 faciens. Et subiungit quare
planete faciunt spiram39 scilicet quia ferebantur40 genuino id est naturali
motu, et contrario41 id est motu firmamenti. Quomodo ex utroque fiat
spira42, iam dictum est.
[396] Tum43 ipsa. Quia dixerat planetas45 a firmamento referri, putaret ali-
quis quod firmamentum referendo¹6 mutaret eorum naturalem dispositio-
nem. Illud removet dicens : Tum etiam48 illa49 conversio firmamenti
cita50 et volucris quia in una5¹ naturali die perficitur, ea que tardius id est
tarde52 recedebant53 a se54 planetis vel a se scilicet a55 firmamento, facie-
bat semper proxima sibi id est inter56 se, vel sibi id est firmamento57, execu-
tione58 id est motu suo . Ac si diceret : ita ut naturali dispositione sunt
inter se proximi vel remoti, vel firmamento proximi vel remoti59, ita dis-
positos firmamentum refert eos secumºº.
§ CII. F, U, A, V
1. ratio, add. A 2. scilicet om . U A V 3. possunt V
186 GLOSAE SUPER PLATONEM
dore enim visus esse non potest. Et hoc est : Atque ignivit id est accen-
dit Deus conditor rerum lucem clarissimam quam nunc vocamus solem
quia talis solus in mundo apparet (a) . Et ubi ? In¹o regione secundi
globi a terra¹¹ . Primus enim globus a terra12 luna, secundus¹³ sol . Et quare ?
Ut hec¹4 motuum varietas15 que est in firmamento et16 planetis esset id est¹7
reputaretur18 et cognosceretur19 rationabilis20 et consulta (b) . Nisi21 enim
videremus in motu eorum, nec rationem nec consilium Creatoris perpen-
deremus , quod22 modo agimus23. Et24 ideo ut moderatio eorum scilicet25
qualiter sol ceteris26 moderetur27, faciendo stare, retrogradi28, notaretur,
et ut chorea omnium octo29 motuum30 perspicua31 esset32. Chorea est cir-
cularis motus cum cantu. Sed cum octo sint que in superioribus circula-
riter moventur, scilicet firmamentum et planete septem, sonum faciunt
concordem33 ex motu suo ut probat Macrobius. Sic ergo34 est in celestibus
quedam chorea cuius motus potest oculis perpendi sed sonus possibili-
tatem humanarum aurium excedit (c).
Aliam causam inde ostendit. Cuius35 solis splendore celum et36 omnia
que sunt infra celum illustrarentur est enim37 fons totius splendoris
et etiam ut extaret38 numerus omnium animantium. Hoc quidam sic expo-
nunt splendore solis extat40 numerus animantium quia" , nisi esset splen-
dor solis, non numerarentur animantia42. Alii43 sic : splendore solis extat
numerus animantium44 id est multitudo animantium45 ; nisi enim sol
esset, nichil46 in mundo vivere posset47.
[39 ] Hinc ergo. Quandoquidem sol est fons totius splendoris , ergo hinc fac-
tus48 est49 ortus diei et noctis ex50 eius accidentali motu. Et hoc51 subiun-
git ex motu semper eodem et inerrabili id est52 ex motu firmamenti quia53
ex hoc quod firmamentum refert secum super terram est dies, ex hoc
quod54 sub terra est55 nox. Sed quid sit dies56, quid57 nox58, et unde dican-
tur59, supra exposuimus60 (d). Sed ne aliquis putaret quod duo61 dies
vel62 due noctes continue esse possent, ait64 : rata et alterna successione
lucis, id est diei, et67 umbrarum id est noctis68.
Mensis vero. Quia69 de proventu70 diei et noctis fecerat mentionem, de
proventu mensis incidenter tractat dicens : Mensis vero proventus est cum
luna consequitur solem, lustrato suo circulo2. Unde dicatur mensis, supra
expositum est73 (e) .
Anni vero. Ostenso unde dies74, nox75, mensis76 habeant existere , osten-
dit unde" annus78 qui est79 ex80 naturali81 motu82 solis. Et hoc est : Anni
proventus est83 cum sol item84 renovat exordia emensis85 amfractibus id
est86 lateribus torride zone. Unde dicatur annus, supra expositum87 est (f) .
62. vel] et V 63. continue] communes U 64. ait om. U 65. et om.
U 66. id est ] et V : om. U 67. et] atque U 68. id est motus add.
U 69 Quia] AR V 70. perventu U 71. lustrato suo om. A
72. circulo] ci. F U : etcet V : curriculo F (in textu Chalcidii) : om. A 73. expo-
situm est] exposuimus A V 74. et add. A 75. et add. A 76. mensis]
annus U 77. et add. A s
78. annu ] animus Ū : vel annus U (in margine)
79. qui est] quia U 80. ex] a U V 81. naturali] solo U 82. motu]
ortu U orto V 83. est om. V 84. item] iter V 85. emensis om. A
86. id est] in A 87. expositum] ostensum UV
§ CIII. F, U, A, V
1. Ceterorum U A vero add. A 2. que] quod A 3. habeant existere]
existebant A 4. dicitur U 5. triennium] biennium A 6. duodennium]
duodenum F : decimum U 7. possunt add. A V 8. ceterarum om. U
9. stellarum] sunt V 10. aliorum UA II. creduntur V 12. gigni]
geniti A 13. fit]sit A V 14. varia] tepora U 15. admiratione ] ad
suos proventus U 16. quia fere] refer V 17. omnia om . U 18. effi-
cacia V 19. contingunt] coniunguntur U : contingit V 20. undique om . A
21. in om. V 22. sint U V 23. putant F 24. faciunt A 25.
verum est] ostendit V // tamen add. A 26. Est om . A 27. id est add. A
28. compleat annum] etc. V 29. mundanum] mundum V
<VOLUMEN SECUNDUM )
<seu>
[cap. CIV-CXXVII ]
[cap. CLIV-CLXXVI ]
<TRACTATUS DE QUATUOR >
§ CIV. F, U, A, V
1. fere om . F V 2. cuncta] etc. U om . F 3. causis] creaturis V
4. de add. A 5. eiusdem] eius V 6. que] quod U 7. illius] eiusdem
A : eius V 8. animalium U V 9. de add. A 10. et add. A II.
deputat V 12. excogitationem] excogitatos est U : creationem V 13. hu-
manam V 14. c(re)atore Um 15. exinde ] deinde A 16. anima] ante
FU om. V 17. prima] ista V 18. habent U 19. et add. A V
20. in om . V 21. restat UAV 22. Continuatio] to. U 23. supra
om . F 24. tantum quod] iterum cuius vel A 25. creatura V 26.
erant] essent F 27. Inclusum V 28. quia] et A 29. Fere] ferre U
30. quia] quod V 31. dicens U 32. Composita] post tantum U 33.
perfecta V 34. iuxta eam] in eo A 35. sit V 36. immutabiliter] mu-
tabiliter A V 37. eas V 38. cognoscat U 39. dixerat A V
40. Nisi. Hic ... provenerant om. U 41. hoc om . U 42. cuncta ] omnia V
43. cuncta] IIII F : omnia V 44. animantium V 45. id est] scilicet U V
46. sensibilis U 47. qui] quod A V 48. etiam om . F 49. perinde]
proinde U om . A
192 GLOSAE SUPER PLATONEM
§ CV. F, U, A, V
1. Et divini] Quam diu V 2. eodem A 3. ea] illa A V 4. enume-
raverat U 5. prius] primum V 6. celeste] conllecta A 7. in om. U V
8. visibile om. V 9. non visibile] invisibile UV 10. et add. U II.
speciem divini generis] spiritus quod ge. V 12. prepolibat] prepo. F : perpol. U :
pre. A perpo. V 13. lucidum F 14. sine eminentia partium add. V
15. claritate F (in textu Chalcidii), U (in margine) : cla. F U da A : c. L. V 16.
ignis] ing. V om. F claritate dicit, id est splendore non calore, quia non omnia que
sunt ignee nature habent calorem quia quedam tantum sunt splendida et hoc habent ex
igne quia ignis sunt due qualitates : splendor et calor add . A 17. parte om . F
18. est om . A 19. vero add. A 20. non] invisibilis V 21. communem]
causam et U 22. omnium ] cauum V 23. singulorum V 24. hic oppo-
nens quia hic tractatus de planetis videtur superfluus cum de eis supra tractaverit. R(es-
pondetur) : ibi tractavit incidenter id est propter tempus, hic ex intentione add. V
25. etc. add. U 26. ostendit rationem] reddit rationes V 27. sunt U
28. per splendorem et auctorem U vel propter. vel nitorem eximium U (in margine)
29. unum] unde V 30. esset] creato. V 31. id est om. A V / ut add. F
et add. V 32. esse add. U 33. videntibus] commodum Vid est add F
scilicet add. U 34. visuris] visum est F : visurus V / secundo id est add. U
35. Figura V 36. de specie stellarum] speciem illorum V 37. sic add. U
38. et add. V 39. de forma ] formam Ü 40. earumdem om. V 41.
figura V 42. id est] scilicet A 43. sensilis add. V 44. intelligibilis
om . F 45. id est archetipi] a r. V 46. quia] quare U 47. suam om .
AV 48. figuram] formam F : substantiam A 49. hoc quod] hec que V
50. sua om. U A V 51. Vel] id est U 52. acco mmod ans ] ac. FA attribuit
ei U : om. V 53. figuram] fi. F : figur. A om. V 54. intelligibilis mundi
om . A V 55. rotunda A formam vel add. U 56. quia ut in archetipo
figura om. V 57. esset in motu] que esset motum V 58. et honestum om.
V 59. et loco add. A V 60. sic] sit U 6r. id] id scilicet U : ad
A : om . V 62. illud add. V 63. ponit V 64. gremio] genere V | |
ci. add. F
13
194 GLOSAE SUPER PLATONEM
§ CVI. Motumque, etc.¹ Quia ignee nature est illud animal, et omne
igneum semper est in motu, de motu illius³ animalis tractat, hanc innuens³
divisionem quod stellarum alie sunt infixe, alie erratice. Sed, queret ali-
quis, si infixe sunt, quomodo dicit Plato Deum attribuisse eis motum con-
venientem circulis earum ? Huic respondent' quidam quod moventur in
eodem loco circum³ se : unde quia semper in eodem loco videntur, infixe
dicuntur. Alii dicunt quod etiam de loco ad locum moventur. Sed vita
hominis tam brevis est¹º, circulus vero earum tam magnus¹¹ , quod non
sufficit saltem¹² ad unum¹³ punctum tam tarde accessionis comprehen-
dendum¹ . Vel , quamvis moveantur, nichil¹5 super eas est visibile quo
motus earum discernatur (a) . Dicuntur ergo infixe non quia sic sint¹6,
sed quia sic videntur¹? : et est astrologicum18 (b) .
Continuatio. Non tantum speciem, figuram, locum convenientem sed
motum commentus est Deus convenientem circulis eius animalis¹º. Deinde
dividit ipsum20 motum" sic : Alterum motum22 circum se et per eandem
orbitam obeuntem25 secundum utramque26 predictarum sententiarum sci-
licet quod vel moventur27 circum se in eodem loco vel quod28 semper
putantur29 esse30 in eodem loco , etsi de loco ad locum moveantur ; et
semper eadem deliberantem et³² de iisdem ratiocinantem³ , non quia³ deli-
berationem et rationem habeat35 sed quia iuxta divinam deliberationem
et rationem semper eadem³ agit37. Cum enim semper equaliter38 distet"
§ CVI. F, U, A, V
1. etc. om. U V 2. Quia om. V 3. et omne igneum ... illius om. U
4. animalis om . U V 5. innuens om. V 6. convenientibus V 7. res-
pondet A respondit V 8. circum] certum V 9. etiam om. V 10.
est om . U 11. est add. V 12. saltem] homo V : om. A 13. unum]
breve U brevem A : hunc V 14. comprehendi A comprehendere V 15.
nil A 16. sit U AV 17. videre U videtur AV 18. astrologicus V
19. animalis] aliud A 20. dividit ipsum] divi. et primum A 21. ipsos motus
V 22. motum om . A V 23. et per eandem] quod semper V 24. or-
bitatem U (in margine) 25. obeuntem ] etc. A om . U V 26. predictamque
add. V 27. moverentur A : movetur V 28. quia V 29. putarentur A
30. esse om . U 31. etsi de loco om. U 32. et] ac V 33. iisdem ratio-
cinantem om. F 34. quod V 35. habeant F 36. eadem om. V
37. agat A 38. equaliter om. V 39. distet] distraherentur U : distat V
(a) MACROBIUS , Commentarius I, XVII, 16. Cf. Philosophia II, 7 [P.L. 172, 59 C-60 ▲] ;
Dragmaticon, lib. III, p. 87-88.
(b) Cf. supra, cap . LXVI, ad notulam a.
IN TIMAEUM 40 A-B 195
40. a nostra] a temperata vel U : auram V 41. quod V 42, accedendo] ascen-
dendo A V 43. quidam plane volunt quod mille stelle, preter planetas, moveantur
nisi ita quod firmamentum vehit illas secum. Quod autem Plato dicit eas moveri circum se,
dicunt hoc esse dictum de circumvolutione firmamenti, quod firmamentum fert eas circula-
riter. Sed phi(si) ca ratio contra eos est : nihil enim igneum sine motu est, item ignis
sine motu nihil posset sustinere, cum aer spissior nihil sine motu sustineat, quod in avibus
patet que sine motu caderent add. V 44. etc. om . F 45. stellarum om. A
46. Quod] quem F A 47. quia om . A 48. hic] nunc A om. V 49.
Continuatio] tantum U 50. motum] vero U A : om. V 51. diximus A V
52. scilicet] id est A 53. qui om. F 54. tantum add . F U ti. add. A :
tamen add . V 55. immutabilis nature om. U 56. quod] que UA :
quia V 57. ratione] ore. U 58. dicitur om . A 59. enim] eius V
60. nituntur A 61. intra ] infra F inter V 62. inter ambitus V 63.
quodque fit add . U : quod sint add . A quod illis invicem add. V 64. illis om. V
65. quinque] V FU : enim A : quandoque V 66. erraticis motibus] errantis ex
motu V 67. Et hic] Qui A 68. imputetur] est imputatus F : imputatur V
69. et add. U A V 70. invicem om . A V 71. Et om. V 72. queri-
tur] quia U : quare V 73. dicantur A 74. quinque erraticos] quandoque
erranticos tantum V 75. et non septem om. V 76. sint A 77. immo
cum] quia in motum U 78. quam] quod V om. U 79. sententiam om. U
V 80. sunt V 81. motus om . U V 82. tamen sunt om . UA
83. quam sententiam ... quinque om. U 84. quia] queri(m )us quia U : quod V
85. et om . F V
dum quod tria sunt genera motus . Sunt enim quedam que moventur
sed' nec sui natura nec semper ut navis : qui tamen motus est bonus.
Sunt¹0 quedam quell naturaliter moventur¹² sed non¹³ semper ut ani-
malia : qui motus14 est15 melior16 . Sunt¹7 que naturaliter et semper moven-
tur18 ut stelle qui est¹9 optimus20.
1 Continuatio. Quia stelle sunt22 ignee nature23, quia rotunde figure24,
quia in celo25 locate, factum est ut uterque circulus26 scilicet infixarum
et planetarum esset in optimo et beatissimo statu agitationis28 scilicet29
in eo qui naturaliter et semper est.
Qua ex causa. Hic est conclusio precedentium per divisionem. Et hoc
est30 : Qua ex³¹ causa , scilicet ut esset in optimo et beatissimo statu agi-
tationis, facti sunt illi siderei ignes32, quia nichil corporeum, nisi sit igneum,
naturaliter semper est in motu³3, prediti³4 summa³ divinitate id est indis-
solubilitate . Qui non patiuntur ullos errores accedendo³ et recedendo,
et exorbitationes38 elevando39 et deprimendo. Et hoc quantum ad infixas.
Et40 propterea, quia scilicet non patiuntur ullos errores et exorbitationes42,
44
convertuntur in semetipsos id est circa43 se ut supra expositum est ; et
hoc non ad horam45 sed eterno circuitu.
At vero alii vagi46 . Ac si diceret illi ignes47 circum se volvuntur, at
vero alii48 ut planete, vagi et palantes50 quia modo51 in hoc loco firma-
menti, modo in illo52 videntur53, habent causam erroris id est accessionis
et recessionis54, eam55 scilicet56 cuius in superioribus habita est mentio58
scilicet ut ex motu illorum59 tempus60 discernereturº¹.
Terram vero. De terra hic facit mentionem, non quia sit una de stellis,
ut quibusdam videtur, sed quia62 stellis63 de quibus hic65 agebatur
hanc facit vicissitudinem quod modo nobis apparent, modo non67. Con-
tinuatio6s. Stellas fecit in motu sed terram locavit id est69 immobilem fe-
cit ; matrem omnium terrenorum animantium quia ex ea fiunt ; et
altricem quia fructibus illius73 nutriuntur ; constrictam limitibus75 poli id
est celi, quia ex omni parte celum" equaliter distat ab ea, celi vadentis
[40 ] per omnia quia circa omnia volvitur, et cuncta continentis quia tegit78
omnia ; custodem diei et noctis quia semper in aliqua parte illius"⁹ est dies⁰⁰,
in aliqua nox ; antiquissimam quia unum est de elementis ; deam81 quia
Cibeles82 vocatur a quibusdam quasi Cubeles '83 quia est cubicum84 cor-
pus (a) , vel Ceres quasi Crees '85 quia ex se creat germina (b) . Sed ne
putaretur summa illa et divina essentia, determinat : ex numero illorum
deorum qui continentur intra ambitum mundi88.
79. ipsius V 80. et add. A 81. deam] driam dixi V 82. Cibelles U
83. Cubiles U 84. cubitus V 85. Cereres U 86. eorum U V
87. deorum om . A 88. qui continentur i. a. mundi om. V | | dicebantur enim qui-
dam alii topici ut sol, luna et terra quia certos obtinebant locos, alii etiam topici id est
creator et spiritus add. V
§ CVIII. F, U, A, V
1. etc.] vero U om. A V 2. forsitan] forte V : om. A 3. quia U
4. hic dicuntur] dicta sunt V 5. illa V 6. perfecto hoc] perfecto V
7. quod U V 8. debeam V 9. persequar ] persequitur U prosequor V
10. persequi] prosequitur U : prosequi V II. ea om . U 12. cum om. V | |
cantu vel add. A 13. Inde] Et inde U 14. choreas V 15. concordi
add. V 16. et ex m. c. r. sonum om. U 17. Pros equi U V 18. est
om . A 19. eorum] chorus A om . V 20. cum] et cum U 21. red-
dit V 22. quod] quam A V 23. hic om. U 24. premittit U A
25. unius om . V 26. alteram] terram V 27. concordias q . unius ] concordes
qualitates V 28. et om. V 29. quos edunt om. U 30. quod] scilicet
quod U : quia A 31. circulorum om. A 32. quia om . F 33. per om.
V 34. circulum om. V 35. per om. V 36. quia add. A 37.
pulcre e. e. dispositum] pulcra est disposit A io 38. item A 39. prosequere
V 40. quidem add. U 41. ex] in F : a A om. U
gresse sunt. Sedes42 a quibus profecte43 sunt stelle vocat domicilia pla-
netarum45. Et est domicilium planete signum46 in quo creatus est a Deo,
ut luna in cancro, sol in leone, mercurius in virgine, venus in libra, mars
in scorpione, iupiter in sagittario, saturnus in capricorno47. Reditus vero48
planetarum ad has suas sedes notant astronomici50 . Dicunt enim quod
unusquisque maiorem vim habet in suo domicilio quam in alieno. Et
amfractus quia de latere ad latus torride zone moventur52.
Et iterum persequi54 quales55 conditiones accipiant56 , id est efficientias,
ex contagione57 id est coniunctione sui, cum sibi fiunt invicem contigue58
id est vicine. Quod fit duobus modis59. Vel quando simul60 sunt in eodem
signo ut si sol sit cum frigido planeta in eodem signo minorem efficit
calorem, sicut62 cum63 calido maiorem. Unde est64 quod in uno65 anno
aliam temperiem aeris67 habemus , aliam68 in alio. Vel69 si superior depri-
matur et inferior elevetur ut si in70 circulo suo descendat saturnus, et in
suo ascendat iupiter, minoratur malivolentia saturni et benivolentia
iovis. Sic ex utraque contagione conditiones73 accipiunt quas astrono-
mici notant (b) .
§ CIX. F, U, A, V
1. iterum] con. U 2. et] id est V 3. eiusmodi V 4. nanciscantur
om . F 5. accipiunt U V 6. ex v. designatione om. V 7. varia] di-
versa U V 8. sol ad designandam] propter V 9. Et om . V 10. pro-
sequi A II. significant V 12. in] de V 13. vel] et U 14.
Tunc om. V | | contra add. U 15. vel om. A 16. precedat U 17.
cum om . V 18. merse et] inter se ac U 19. operiuntur] opinantur V : om.
U 20. temporum V 21. aliquanto i. t. s. fieri] alii operiuntur que signifi-
cent U (in margine) 22. item] tantum U iterum A V 23. prosequi A
24. denuntientur V 25. metus U 26. tunc om. V 27. emergit V
(a) MATTHAEUS XVI, 2.
(b) Hoc loco patet nostrum Willelmum usum fuisse textu corrupto, in quo nempe motus
pro metu ponitur. Nam in Timaeo graeco legimus : póɓouç xai onusia ... réμτovotv . Cf.
Timaeus ex translatione Chalcidii, ed. J.-H. WASZINK, p. 34, 7-8 quantos denuntient metus.
IN TIMAEUM 40 C-D 199
28. in solitis U 29. horis] locis A 30. in] a V 31. insolitis] sol. F :
in so. U 32. circulis V 33. quando] quod UA : cum V 34. stella-
rum add. V 35. venerabilis ] variabilis V 36. ducit F 37. Salvato-
ris] Creatoris F || Dixit Calcidius unam stellam deservire Egiptiis ad designandam steri-
litatem futuram, quam consideravit Ioseph : apud alios vero in alio tempore apparet add.
V 38. denuntiat] dicunt autem U : denuntiavit A : determinat V 39. ra-
tionem U 40. id est om . V 41. quibus] quilibet U 42. intelligi V
43. significent A 44. Numeri U 45. homines om. U A V 46. pre-
dictam] illam V om. A 47. videtur U : vident A 48. sed pauci om. U
49. quo Ud et
50. signific A V 51 intellexerunt] intellectum U 52.
prosequi A 53. rationem U 54. oratione] ratione A : ratio V 55.
dicendo U 56. labo rant is om . V 57. non] Nam U 58. sint U
59. querenda U // ut quidam dicunt add. V 60. sed] scilicet U 61. est add.
U est agendum add. A 62. earum om. F 63. stellarum et om. V
64. sit add. V 65. Et ideo non] Non enim V 66. et quoque add . V
67. de hoc om. V 68. Quandoquidem om. U 69. pretermittenda om. V
70. de sideribus ... suum] etc. FU A : om. V
§ CX. F, U, A, V
I. inde] tamen V 2. suis add. U V 3. satis] plura U 4. quod V
5. dicit V 6. ergo] igitur U V 7. Plato A 8. vel dixisse in ' Peli-
cia' , in illo libro Pla(tonis) add. A 9. rationali animali U AV 10. in
quinque] ipse V II. primo V 12. mortale V 13. impassibile U | |
cuius dicit hoc proprium esse officium divinam voluntatem contemplari add. V 14.
genus add. V 15. dicit esse] dixit esse U : posuit V 16. sed invisibile ] sed
visibile U om . V 17. cuius] eius U : quod v 18. hec est diffinitio ] sic dif-
finitur V 19. rationale add. V
200 GLOSAE SUPER PLATONEM
22
immortale , patibile , cuius dicit hoc esse officium divinam23 volunta-
tem24 contemplari25 et inde beate vivere . Tercium genus voluit esse
a luna deorsum usque ad mediam partem aeris, quod sic diffinitur : animal
aerium28, rationale, immortale, patibile29, cuius est30 officium deferre³1
preces hominum32 Deo et voluntatem Dei33 hominibus, et congaudet pro-
speritati bonorum35 et36 compatitur adversitati, unde est patibile³ .
Quartum vero voluit esse a³⁹ media parte aeris usque ad terram, quod
sic diffinitur animal humectum, rationale40, immortale, patibile , cuius
est officium hominibus invidere et, pro42 posse suo, nocere. Concumbunt
etiam443 cum mulieribus, unde incubi dicuntur. Quintum voluit esse in
terra, hominem scilicet , quod sic diffinitur46 : animal rationale mor-
tale. Sic48 ergo49 de istis quinque generibus50 rationalis¹ animalis52 duo53,
scilicet54 celeste et terrenum55, visibilia sunt, tria vero, scilicet aerium56,
ethereum57, humectum, invisibilia58. Que tria59 dicuntur60 demones id est61
scientes demon enim interpretatur sciens (a) . Nec abhorreas62 commu-
nitatem nominis63, cum etiam64 in divina pagina et boni et mali dican-
tur65 angeli (b) . Iterum66, ne mireris si Plato bonos angelos dividit in
duo genera cum divina pagina dividat68 in novem69 ordines7 : ille" enim"
secundum loca73, illa secundum officia75 distinxit (c).
Fuerunt tamen" qui voluerunt demones vel78 angelos nichil aliud esse
quam animas humanas que, si cum cura79 corporis80 et81 nequicia exi-
bant82 a corpore gravate, in humecta parte aeris remanebant ibique
nequiciam suam exercebant84 ; si que vero purgate sed non omnino per-
fecte virtutibus, in aere ; si85 que perfecte, in ethere. Et hoc confirma-
bant86 illis aureis versibus87 :
Corpore deposito, cum88 liber ad ethera perges,
Evades hominem89, factus deus⁹⁰ etheris almiº¹ (d) . »
20. inmot. U 21. patibile] partibus U : impatibile V 22. dicit hoc esse]
est V 23. divinam om . V 24. voluntatem] sapientiam A 25. contemplari]
comprehendi U 26. inde beate vivere] nuntiare inferioribus demonibus V
27. esse] voluit A 28. aereum UV 29. passibile U 30. cuius est] et
est eius V 31. referre A 32. hominis U 33. dicere add. V
34. prosperitatibus A 35. bonorum] eorum U hominum add. V 36. et om. U
37. patitur A 38. passibile U 39. a] in A 40. rationale] materiale V
41. non mortale passibile U 42. pro] post U 43. Concumbunt etiam] Qui dicun-
tur concubitum habere V 44. hominem scilicet] id est hominem F : hominem A :
scilicet hominum V 45. quod] et A om. U 46. diffinitur] diffinitum est F :
diffinitum U 47. rationale ] c. U : materiale V 48. mortale. Sic] m. g. io U
49. igitur U 50. generibus om . V 51. rationalis] materialis V 52. animalis om . A V
53. duo] vero U 54. scilicet om . A 55. terreum U 56. aereum U V
57. et add. V 58. sunt add. A 59. tria om. V 60. dicit A 61.
id est om. A 62. Nec abhorreas] ne aborens U 63. communitatem nominis]
nomen V 64. etiam om . A 65. dicuntur A V 66. Item V
67. divisit AV 68. dividit UV | | bonos angelos add. V 69. novem] octo V
70. angelorum add. U 71. illic A 72. enim om. V 73. sua add. A
74. illa ] ille U : hic A 75. officium UA 76. distinguit A V 77. qui-
dam add. A 78. vel] per U 79. que si cum cura] quasi circumentes U : que
sicut circa A que sicut causa V 80. corporis] hominis U 81. et] ex A
82. quia add. A 83. in] etiam U 84. exercebat A 85. si] sed UV
86. affirmabat A V 87. illis aureis versibus] ante his verbis A : ille a nostris versi-
bus pithagor. V 88. cum] est U 89. homines V 90. deus om. U
91. almi] alieni U
(a) CHALCIDIUS, Commentarius, cap. CXXXII, p. 174, 2.
(b) CHALCIDIUS, Commentarius, cap. CXXXIII, p. 174, 14-18.
(c) Philosophia I, 20 [P.L. 172, 48 B-C] ; Dragmaticon, lib. I, p. 17.
(d) VERSUS AUREI, 70-71 , quos deprompsit Willelmus e Chalcidii Commentario, cap.
CXXXVI, p. 177, 3-4.
IN TIMAEUM 40 D 201
Sed hi versus non confirmant92 quod anime sint angeli sed quod in
ethere deificantur. Nec in hac sententia est Plato qui post93 demones
tractat de creatione humane anime, et per illorum ministerium95 dicit
animas coniungi corporibus⁹6 .
Continuatio. Prestiti rationem visibilis et celestis animalis" . At vero
prestare rationem98 invisibilium et divinarum potestatum que nuncupantur
demones⁹⁹, id est scientes, est maius opus quam valeat100 ferre hominis in-
genium101 (e).
92. affirmant A 93. post] primus U : prius V 94. post add. V 95.
ministerium] misteria U 96. disputationem de illis, utrum sint corpora necne , in
summa require add. V 97. Prestiti ... animalis] predicta rati one um
fact est visi bile
et celeste animal V 98. rationem om. U V 99. invisibilium et ... demones
om . U 100. quam valeat om. V 101. ferre h. ingenium ] etc. F A V
(e) Circa ea quae generatim in decursu huius capituli CX exponuntur, cf. Philosophia I,
16-19 [P.L. 172, 47 A-48 B] et Dragmaticon , lib. I, p. 13-17. Ad praesentem locum Glosa-
rum super Timaeum alludit ipse Willelmus in suis Glosis super Macrobium [Comment . I
II, 13 ] ubi ait : Vel de aer(e) is ether (iisve) p(otestatibus) , ut de demonibus de quibus
latius in Thimeo Platonis disseremus. (Cod. Bernen . 266, fol . 3 va). Item, in Glosis super
Macrobium [Comment . I , XI, 7] : « Sed dicunt quod vocat Macrobius in hoc loco lunares
populos divinos spiritus habitantes circa eam, qui demones nuncupantur, de quibus in Thi-
meo Platonis dicemus. » (Ibid., fol. 9 rb.)
§ CXI. F, U, A, V
1. igitur U 2. hic] hec V 3. Igitur om. U A 4. brevitatem et uti-
litatem ex utilitate V 5. Nota quod non hoc credere sed pro timore Atheniensium
dixit qui Socratem magistrum suum interfecerant quia prohibuit deorum culturam add. V
6. ergo add. V 7. quod U 8. diis U V 9. prediximus que primum
U 10. homines om . A II. nec iterum] ratione tantum U 12. timores
V 13. divinam] diffiam V 14. viderunt quod om. V 15. divinitatem]
dignitatem V 16. confi nxeru nt U 17. Statius] sunt V : om . U 18.
Primus] plures V 19. deus V 20. et add. V 21. et add. V 22.
proprietate U 23. ut] et V 24. terre om. V 25. vinu m ] vicin um U
26. viles essent ] vilescerent UV si hominibus paterent add . A 27. tangebant
U 28. poete om . V
deos29 ut Priapum, Venerem (b) . Dicit ergo Plato sic esse credendum
ut primi philosophi docuerunt , non ut poete illud enim honestum est³
et utile, istud32 inhonestum et turpe.
Continuatio. Quandoquidem sumendum est compendium ex creduli-
tate, ergo credamus his philosophis qui apud prius seculum quando³4 non-
dum poterat cognosci Creator, reliquerunt35 eterna36 monimenta³ id est
scripta in libris suis , posteritati sue, de natura deorum maiorum40 digni-
tate atque atavorum42 tempore43, et de genituris singulorum id est44 di-
cendo quis eorum46 quem genuit47. Et quando hoc48 fecerunt ? Scilicet
cum preferrent⁹ id est ostenderent50 cognationem51 et propinquitatem5ª illo-
rum scilicet divini generis.
Certes , Vere credendum est quia non credi54 est irreligiosum55 . Et hoc
est : Certe non credi filiis deorum et nepotibus56, scilicet non credi57 quod
quidam sint filii deorum, quidam nepotes, satis est irreligiosum58, quam-
[400]
vis hoc dicant probationibus incongruis quantum ad verba, sed necessariis
quantum ad sensum misticum60. Etsi enim61 sit incongruum cum62 audi-
tur (c) : « Iupiter, hortatu Iunonis, cum fulminibus et tonitruis accedens
ad Semelem ut coiret63, eam combussit et tamen64 filium65 non adussité »,
67 70
tamen verum est et necessarium68 quod69 his verbis a prudente intel-
ligitur". Intelligitur enim quod ab73 ethere vel ab igne, mediante aere,
75
fulmina et tonitrua in terram descendunt : sed , quamvis illam desic-
cant in estate, tamen non omnino auferunt" quin inde nascatur vinum.
§ CXII. Sit igitur¹. Quandoquidem non credi³ est irreligiosum³, ergo sit
nostra credulitas comes id est concors assercioni® id est affirmationi' pris-
corum virorum huic scilicet quod Occeanus et Thetis sint filii celi et terre.
29. deos om. V 30. sic] ita v 31. est om. U V 32. istud] illud
U vero add. V 33. sumendum est] summit V 34. quando ] fuerunt cum
A quia V 35. relinquerunt V posteritati add. V 36. eterna om. A
37. monimenta F (in textu Chalcidii) : mo. F U A V : monumenta U (in margine)
38. in libris suis] his libris A : om. V 39. deorum om . A 40. de natura d.
maiorum ] miles nostri de na, dei id est V 41. dignitate ] dignitatem U : quingenta A
42. atque atavorum F (in textu Chalcidii ) U : aut. F : con mo. A : ma, a. V 43.
tempore] opere U 44. id est] scilicet A om. V 45. dicendo] docendo A :
om . U V 46. illor um UA 47. singu lorum genui t om . V 48. hec U A
49. Et quando preferrent om. V 50. id est ostenderent ] et ostendunt V // de.
add. F 51. cognationem ] cogni. V om. U 52. propinquitatem ] propter V
53. id est add. U 54. credere U 55. irreligiosum] non religiosum V
56. Et hoc ... nepotibus om. V 57. non credi om. U 58. et hoc dicit secundum
gentiles add. A 59. dicatur UV 60. misticum ] rusticum A 61. enim
om. AV 62. cum] quod A 63. ut coiret] ut ceteri U : ut corrumperet A :
om . V 64. tamen] tantum U : tunc V 65. suum add. A 66. adussit]
adduxit V 67. verum om. V 68. et necessarium om. V 69. in add. F
70. his verbis] mondus U : om. V 71. intell igatur U 72. enim om. UAV
73. Intelligitur enim quod ab] tamen filium in ea genuit a V 74. in] ad V
75. eam A 76. desicent U 77. aufertur V
§ CXII. F, U, A, V
1. igitur] ergo U V 2. credi] credere U : om. V 3. est irreligiosum] reli-
giosum V 4. vestra UA 5. id est concors om. U 6. assercioni] asse-
veranti V 7. id est affirmationi om. V 8. sunt V 9. celi et om. U
IN TIMAEUM 40 E-41 A 203
10. vero om . V 11. quod U 12. Thetis vero] Et Thetis V 13. terre
vel add. A 14. aque om. U 15. unde] unde est U vere V 16. su-
perpositus A 17. Qui] que U : quod V 18. nisi enim] ubi enim non U
19. terra FU 20. transirent F 21. substantiam] formam V 22. Item
substineret
V 23.U quia
sustinet V om. V26. qui o 24. quod] qui U : quid 4 : que V
non esset 25.
27. terra A 28. fit] sit U
29. Et ita om . V 30. et terre om. U 31. non om. A V 32. scilicet]
id est A om. V 33. Et non tantum ... terre om. V 34. et om. U A V
35. et om . A V 36. Forcus U 37. unde ] VII U 38. Qui] quia V
39. celius add. U 40. est add. V 41. motus add. V 42. dinoscitur]
discernitur U V 43. vero om. V 44. est om. U AV 45. id est ile]
et vere A 46. quia tempori ] tempore etenim U : tempori enim A 47. For-
cus] phorius U : Phorcus Aut add. U vero add. A V 48. est om. V
49. terra] tantum U 50. proles] perses V 51. sunt om . V 52. aer]
etheris V 53. et om. U 54. constant ] constare U : consistunt V 55.
et mentibus om. V 56. id est] ut V 57. aqua et profunditas terre U : aque
et terre profunditas A : aqua et profunditas terre V 58. alii nati om. A 59.
dei om. F U
(a) MYTHOGRAPHUS II , 206 (ed. G.-H. BODE, p. 143-144 ) ; MYTHOGRAPHUS III, XI, 21
(ed. cit. p. 240-241).
(b) MYTHOGRAPHUS I , 204 (ed. G.-H. BODE, p. 63 ) ; ISIDORUS, Etymologiae VIII, XI,
30-31.
(c) MYTHOGRAPHUS I, 105 (ed . G.-H. BODE, p. 34).
§ CXIII. F, U, A, V
1. ergo U 2. creatione] tractatu U 3. creatorem U 4. ad. i. s.
transferens] integumento deserviens A 5. et] ac V 6. vocavit A 7.
eos] eosdem A om. V 8. Deus] deos V : om. A 9. convent ] concentu F
u
(b) Ad hunc Timaei locum alludit noster Willelmus in suis Glosis super Macrobium [Com-
ment . I, II, 13 ] dicens : Potestates istas vocat angelos, de quibus Pla (to) similiter per
integumentum locutus est ubi ait scilicet Creatorem habere orationem ad eos, id est : Dii
deorum , etc. (Cod. Vatic. Urbin. Lat. 1140, fol . 11 г) .
IN TIMAEUM 41 A-B 205
§ CXIV. F, U, A, V
1. quod] que U : om. V 2. solubilia F 3. prius] primus U : om. A
V 4. Duo posuerat ... dissolubilia natura om. V 5. sunt et om. U
6. sunt om. A V 7. Ideo] idem U vero V 8. omne] enim U 9. quod
om . A 10. iunctum U II. est om. V 12. natura om. U A 13.
exigit ] eget U 14. idem add. V 15. componentia] suis componentibus A
16. resolvi] dissolvi A 17. sint A 18. dissolvuntur F 19. patitur]
partium est V 20. quod] ut A 21. dissolvemini U 22. non est Dei]
nunc est vel d. A 23. qui] quia U 24. vult] facit V 25. velle dis-
solvi om. V 26. quod est iunctum om. A V 27. quantum a. p. e. m, quan-
tum ad om. V 28. qualitates] partes U : om. V 29. iunc(tum) add. A
30. inde om. V 31. apponatur U 32. igitur V 33. sint om . U
34. iuncta] coniuncta U A 35. et modulata om. V 36. particulariter non
universaliter] p. non V. F : om . U V 37. vel possumus ... modulata om. U V
38. naturalis U 39. immo c. n. anime om . V 40. est om. V 41.
tamen] tantum U 42. eorum dissolvitur ] omnino U 43. Dissolvi est adnichi-
lari] id est adnichilatur A 44. nos V 45. Et om. V 46. causam]
creata U 47. estis om. A 48. nequaquam] nec unquam F 49. estis
om . U 50. immortales n. o. indissolubiles ] a. i. o. m. F : nec omnino et ut indi-
solubiles U o. m. et in. A omnino immor. V 51. immo om. U 52. sunt
add. U 53. mortale F : immortales Aô add. V 54. et add. U
55. tamen om. F 56. Ô stelle n. m. n. subibitis om. U 57. 8 om. U V
58. vestra om. U 59. scilicet om. U A V 60. Potestne] preter ne U 61.
contra] in V 62. rerum om . F
206 GLOSAE SUPER PLATONEM
quia voluntas mea este maior nexus id est fortior rerum coniunctio et
68
vegetation id est potentior ad custodiam eternitatis id est ad custodien-
dam vestram eternitatem, quam illi vitales nexus70 id est proportiones"
elementorum ex quibus est73 coaugmentata " atque composita75 eternitas"
vestra" . Ex mea enim voluntate est elementorum proportio78, non ex
proportione voluntas.
§ CXV. F, U, A, V
1. illorum UAV 2. quod U 3. querat] deerat V 4. constitutio-
nem] creationi V 5. ceterorum om. U 6. animalium om. V 7. prius
om. U V 8. quod U 9. nisi om. A 10. animalia om . A II.
conservantur Uhabendi add. U 12. Continuatio] Const (ituti)o A 13.
ego add. A 14. et vos] vos U vos vero A 15. tantum om. U A V
16. quod] quandoquidem U et A om . V 17. vester sum ... indissolubiles] vos
fecit filios non natura sed gratia V | | vos feci add. A 18. igitur U 19. hoc V
20. est om . A 21. vobis quod iubeo] que vo. A : nobis que ni. V 22. Secure
enim] genui id est U 23. quod V t
24. debean ] repetat A : deerat V : om.
U 25. que A 26. esset add. A 27. subiungit quid inconveniens
om . U 28. diceret] habeas U 29. desunt V 30. in add. F 31.
scilicet] id est V 32. tribus om . V 33. et add. U 34. non erit per-
fectus] erit imperfectus A : om . V 35. id est mundus indigebit res om, V1
id est omnis creatura : pro mundo ponitur add. A 36. non] aut U om. A V
37. erit i. q. n. c. omnia om . A V 38. Et hoc e. E. p. u. res om. V 39.
imperfecta si minime] minime. Perfectus enim U erit imp. si. mi. V 40. id est
om . AV 41. non om . V 42. id est] scilicet V 43. ho c V
44. mundus om. V 45. oportet ut hec] scilicet ut hoc V 46. autem om . V
47. erit om. U V 48. futurus om . U 49. videatur A
50. dubitative ] dubitare U 51. subiungit ] addit A 52. hoc porro scilicet]
perve, por. res V 53. perfetius U 54. proveniet v. a. mee] nisi am. V
55. quia tam] con. p. animi U 56. sum] sive U 57. oportet UAV
58. scilicet] si U 59. id est ] et Ū V 60. perfecte U 61. id est om . V
62. universa genera V 63. Et hoc est iusticia add. A 64. deberent om . U V
65. unius a] unus aut U : om. V 66. esse deberen t genera om . V 67. consti-
tuite] constitute U : constituunt A : iubet constituere V 68. sed] dicit V
69. ministrata A 70. in add. A 71. omnia om. U 72. quod U
73. tum U 74. id est add. U 75. et om. A 76. similem] similitudine
V 77. sperica] perspicax V 78. capitis] corporis A 79. in hoc] ut
hic V 80. quod] quia V 81. iure] vere U A V 82. est om . U
83. scilicet add. F
§ CXVI. F, U, A, V
1. etc. ] id est U om. A V 2. uti V 3. et om. F V 4. et om. V
// ut add. F 5. universa ] ratio et V 6. id est mundus partes om. V
7. et] atque A om. V 8. universa om. V 9. diminuta ] desit animal V
10. ut om . V 11. est add. F 12. istorum V 13. instituite] institute
U constituite V 14. mortalia] animalia V 15. et om . V 16. imitantes]
picta V 17. iuxta vestrum effectum om. V | | ut add. F 18. scilicet om . V
19. effeci] feci A om. U 20. et om. U || vos add. V 21. sollerter om . U
// in add. U 22. instituite] instruite F : institute U 23. et extricate om. U
24. quod V 25. convenit V 26. divinitatis om. V / id est add . F V
27. in om. F 28. et om. V 29. appellationis om . U A 30. appellan-
tur U appellabatur V 31. predictum U 32. animam] orationem Ü
33. quod U V 34. subiungit] ostendit A 35 utilitatem et om. U
208 GLOSAE SUPER PLATONEM
tem illius peticionis. Et hoc est : Erit vero tale36 hoc37 ultimum genus38
quod perspexeritis obsequi vobis40 in serviendo eidem Creatori cui et vos¹¹,
et iusticiam colere quantum ad dilectionem proximi42. Hac etenim utili-
tate¹³ factus est homo ut quod supra se est44 diligeret45 plus quam46 se
ut Deum , quod infra se est48 minus se49 ut est50 possessio51, quod equale
sibi tanquam52 se ut53 proximum : et hec54 est iusticia (a) .
36. tale] talis et V 37. hoc] illud A 38. ultimum genus] tertium genus id est
ultimum V 39. perspexit V 40. nobis V 41. et vos] nos V
42. propinqui U 43. Ad hanc eteni m utili tatem V 44. est om . A
45. diligat A 46. plus quam] priusquam U 47. Deum] deinde U 48.
est om. UAV 49. se e. m. se] seiamsse U 50. est om. V 51. etc.
add V 52. tanquam] sicut V 53. ut] et V 54. hoc A
(a) REMIGIUS , Comment. in Martianum [57, 2], p. 170, 22-24.
§ CXVII. F, U, A, V
1. ergo add. A 2. id est hominem add. V 3. esse om. V 4. ratio-
nali om . V 5. Ne] Sed ne V 6. desperaret U / / vel aliquis crederet quod
ipsi fecissent eam add. V 7. dicit] Deinde U 8. illo verbo quo] ut V
9. eas A 10. fatiet U 11. exequantur A 12. ostendit om. V // uti-
litatem et add. V 13. Dico] dicto U quod add. V 14. constitute U
15. quia] quod V 16. etc. add. A 17. enim est ] inest U 18. faciam se-
mentem] facere. Sed V 19. huius universi generis] huius u. F : huius enim U :
huius p. V om. A 20. semen est quod est. causa et materia sementis quod causa
non est materia add. V 21. et tradam] tradamque V 22. permissione V
23. exequi om. V // et add. F U V 24. cetera om . A 25. ea om. F
26. scilicet om . V 27. et celestem om. UA 28. id est om. Fut add.
FU V 29. mortali om. V 30. quod ] quia U 31. texitur] contextum
est V 32. particulis A 33. vel] id est V 34. corpore U 35.
recipiendum V 36. illorum U 37. ambicionem istam] aptitu. il. A abi-
cionem istam V : om. U 38. Et post ... ministerium om. U 39. perveniret
V 40. provideatis om. V 41. apertum] aptum U 42. et om. V
43. incrementa] inde crementa U 44. id est add. F 45. que necessitas sit
cibi dictum est ; que necessitas sit cibi crescendi quia infra breve tempus anihilaretur humana
natura add. V 46. Sed om. U 47. quod anima] animam A 48. esset
coniuncta] quia coniuncta esset U esse coniunctam A 49. corpori vel quamvis]
operi vel generis U 50. separaret U : separata V 51. ceno] sinu A || anima
add. V 52. huius mundi] huiusmodi v
IN TIMAEUM 41 D 209
§ CXVIII. Hec dixit. Sed quia non est Creatoris promittere et non
exequi¹, ostendit Plato qualiter executus sit promissum, id est² creatio-
nem³ humane anime, more suo deserviens integumento (a) , huic scilicet
quod reliquias illius mixture ex qua animam mundi commiscuerat in
eodem vase posuit et inde animam fecit . Cuius hec est veritas : anima
hominis ex reliquiis mundane anime est factas quia ut illa ex dividua
substantia et individua et ex¹0 eadem natura et diversa facta est et¹¹
ut illa mixtura in septem partes12 proportionaliter est divisa et ut inter-
valla binis medietatibus sunt¹³ fulcita14 , sic et¹5 anima hominis. Sicle ergo
ut ea ibi¹ exposuimus circa animam mundi , hic exponantur18 circa ani-
mam hominis (b) . Et in eodem vase, id est¹º in eadem sua sapientia, hoc20
disposuit.
Et hoc est : Hec dixit , et demum pro deinde refudit in sinum id
est in capacitatem27 eiusdem crateris, id est sue sapientie in qua animam
mundi ante28 creaverat , reliquias prioris concretionis id est illius mixture
ex substantiis et naturis ex qua commiscuerat id est mixtura³¹ fecerat³
animam mundi. Et bene dixit33 ex34 reliquiis illis35 animam hominis esse
factam36. Cum enim anima hominis in quibusdam sit similis anime mundi,
§ CXVIII. F, U, A, V
1. non exequi] nec sequi U 2. id est] in V 3. creationem] creatorem U :
vel creationem U (in margine) : creatione V 4. mixture] maxime U 5. com-
miscuerat] composuit A composuerat V 6. et inde] unde V : om. A
animam fecit om . A 8. facta] creata A 9. et om. A 10. ex om.
II. et om. V 12. partibus U 13. sunt] est A : sint V 14. fulcita]
sculpta V 15. et om . F 16. Sic om. V 17. ibi om. F 18. expo-
natur V 19. id est ] hoc est U V 20. hec U 21. Hucusque ostendit
Deum orationem habuisse cum diis de creatione mortalium corporum et precipue hominum.
Nunc ostendit Deum fecisse animas ex eadem coniunctione ex qua animam mundi consti-
tuit sed non tam pure facta est quia omne scire impedit coniunctio : unde dicit quod non
proveniebat eadem serenitas proventuum id est eorum que proveniebant ex tali compara.
tione scilicet anime mundi et anime hominis add. A 22. et om. U A 23.
demum] de cel. V om. U 24. pro deinde ] prodeem U : p(ro) c. V 25.
refudit ] refundit U : eff. A refundit ref. V 26. in om. U 27 capacitate V
28. ante om. U 29. creavit U 30. prioris om. A 31. mixturam F U
32. fecit FA 33. dicit U V 34. ex] et U 35. illis om. A 36.
esse factam] constare A
non tamen tam pura est hec quam illa, ut ipse iam dicet . Et hec¹¹
refundens, miscebat illa eodem genere quantum ad numeros et quantum
ad partem43, et eadem ratione quantum ad proportionem, propemodum,
id est fere, quia non45 ita46 pura hec47 ut illa.
Sed quamvis ex eadem48 materia et eodem genere50 et eadem ratione51
propemodum illa mixtura esset, non tamen ex ea58 oriebatur eadem sereni-
tas et puritas53 proventuum¹ª id est tam serenus effectus quantum ad sa-
pientiam, nec tam immutabilis perseverantie55 quantum ad essentiam, sed
secunde dignitatis56 et tercie. Prima dignitas57 est ratio in divinitate58,
secunda ratio in masculo59, tercia in femina6º. Anima vero humana non
habet¹ primam dignitatem , secundam tamen habet et terciam63. Vel64
prima dignitas est ratio, secunda sensualitas, tercia vegetabilitas. Anima
67
igitur humana non est prime 5 dignitatis quia non habet66 puram ratio-
nem ut68 anima mundi in angelis sed est secunde dignitatis et tercie
id est" habet rationem admixtam feci (c) sensualitatis et vegetabi-
litatis75.
37. non tamen tam pura] in tanta puritas U 38. quam] ut F 39. iam
om . U 40. docet U 41. Et hec] Et hoc A nichil V 42. quantum
ad numeros et om. UAV 43. partes A eodem genere quia immortalis et ratio-
nalis est ut anima mundi add. A 44. eadem ratione] eodem id est A 45.
non] si V 46. ita] tam A 47. est add. A 48. mixtura et add . F
49. materia] natura U 50. et eodem genere om. V 51. ratione om . A
52. ex ea om. U 53. et puritas om. U A V 54. eadem s. e. p. proventuum]
etc. A 55. perseverantie om. V 56. dignitatis om . V 57. Prime di-
gnitatis V 58. divinitate] unitate U 59. masculino F 60. feminino
Fet est ibi asenctilis id est sine sexu add. V 61. habuit A 62. digni-
tatem om . A V 63. secundam t. h. et terciam ] sed terciam et secundam A | |
Anima vero ... terciam om. V 64. Vel om. U aliter add. V 65. prime]
istius U 66. habuit A 67. puram] primam U A V 68. ut] in U
69. angelos F 70. est secunde] sedem V 71. id est] quod U : et V
72. rationem om. U 73. ad mixturam V 74. feci om . A V sed add.
U 75. sensualitati et vegetabilitati V
(c) Corpus esse quasi faecem Macrobius dicit : MACROBIUS, Commentarius I, XII, 15 ;
I, XIV, 15.
§ CXIX. F, U, A, V, 0
1. Coagmentata U 2. creatione] creationis ratione V 3. dixit U
humane anime d. D. d. a. p. n. stellarum] Haec verba desunt in codice A ubi pars superior
membranae resecata fuit. 5. singulas om . V 6. naturas V 7. rei om .
U et inde n. u, rei] Haec verba desunt in codice A ubi pars superior membranae resecata
fuit. 8. spectare om. U 9. iussisse ] remisse U : iunxisse V 10. Deus om.
ᎪᏤ 11. Sed] Et UA 12. quod U
(a) HIERONYMUS , Epist . 126, 1 [P.L. 22, 1086 A] ; Contra Johannem Hierosol . , 22 [P.L.
23, 373 A] ; Adversus Rufinum, III, 28 [P.L. 23 , 478 C]. Hanc sententiam Augustino attri-
buit Joannes Collierius : Sancti Aurelii Augustini Milleloquium veritatis, Parisiis, 1645 ,
P. 56 B). --- Auctore hoc Augustino probatur, qui dicit Deum quotidie creare novas
animas. (Philosophia IV, 33 ; P.L. 172, 98 D. ) - « Christianus sum, non Academicus. Cum
Augustino igitur credo et sentio quotidie novas animas creari, non ex traduce, non ex ali-
qua materia, sed ex nihilo, solo iussu eas a Creatore creari. » (Dragmaticon, lib. VI, p. 306.)
IN TIMAEUM 41 D 211
(b) Cf. FULGENTIUS , Virgiliana Continentia, ed. H. HELM, Lipsiae, 1898, p. 103, 3-10,
unde verba Willelmi provenire videntur. - Cf. Glosae super Macrobium [Comment. II, XVII,
14] Hic Plato plane videtur hereticus. Unde cum Virgilius vituperaretur a Fulgentio de
quadam heresi, dixit : « Si in aliquo non errassem, aliter achademicus non essem, » (Cod .
Hafnien . Bibl. Reg. Gl . Kgl . S. 1910. 4º, fol . 127 v) . Cf. Cod . Vatic. Palat. Lat. 953 , fol. 122 vb.
Cf. etiam : « Si ubique divine pagine concordavisset (Plato), academicus non fuisset. »
(Dragmaticon, lib . I, p. 18. )
(c) Ad praesentem locum Glosarum super Timaeum alludit noster Willelmus in suis Glo-
sis super Boetium [Consol . , lib . V, prosa II , 8], dicens : « Sed quod Plato voluisset omnes
animas simul esse creatas, numquam invenitur, sed impositas esse stellis et descendere per
planetas. Sed dictum est per (in)tegumentum, ut ostendimus supra (in) O qui perpetua
mundum », et ostendemus, Deo annuente vitam, super Platonem. » (Cod. Trecen. 1101 , fol.
17 ra.) Cf. Cod . Trecen. 1381 , fol. 86 v.
Cf. Glosae super Boetium [Consol . lib . III, metr. IX, 18-21 ] , ed . CH. JOURDAIN, p. 77-78 ;
Glosae super Macrobium [Comment. I, XII, 1-2 ], Cod . Bernen. 266, fol. 9 v a-b. Cf. Cod.
Vatic. Urbin. Lat. 1140, fol. 71 rv.
(d) VIRGILIUS , Aeneis VI , 545. Eumdem versum citat MACROBIUS , Commentarius I, XIII, 12.
(e) MACROBIUS, Commentarius I, XIII, 11-12.
212 GLOSAE SUPER PLATONEM
61. dicunt] dicent U dicet aliquis A 62. sillam UV 63. incurristi] incurrunt
F incidere V 64. maior enim] magis V 65. constellationem U 66.
credere om . U A VO 67. Sed dicunt, fugiendo Scillam ... esse factas om . O
68. hoc add. A 69. non om . V 70. esse] omnem U A 71. Quibus respon-
demus n. e. c. vituperandam] Et hoc quidem credere non videtur heresis O esse add. A
72. verum est quod om. O 73. et add. F sint add. U 74. humorem 0
75. conferentes U conferant A in add. V 76. terris] terrenis 0 : om. U
77. vel] et A O 78. distemperiem] intemperiem O 79. est add. A
80. quid mirum si] quid prohibet quin idem O 81. in conceptione] conceptionem F
82. in utero om . O 83. et add. A 84. corpora] corpori U : corporibus 0 : om. V
85. contrahant A comparant V : conferant O 86. qualitatem VO 87. diu
vivendum] dividendum U : vivendum A V tanto tempore O 88. et ad om . U O
ad om. V 89. conservandum U O 90. distemperiem] intemperiem V O
91. contrarium] breviori vite retinendum animam O 92. ergo] igitur U 93.
collationi U 94. credere] commune U : vel credere U (in margine) 95. sed]
hoc A om . V 96. credere om . V 97. constellatione et add. F 98.
contrahit U 99. potestates A 100. vere] vero V om. A 101. hec
enim] quia hec A 102. donum Dei] deum U
(f) Cf. Glosae super Priscianum , edit. I [Instit. XII , 8 ; ed. M. HERTZ, t. I , p. 581 , 18-
19] : Diceret aliquis : Fugiendo Sillam, intrasti Caripdim. » (Cod. Florentin. Laurent. Sancti
Marci 310, fol. 62 rb, lineis 25-26.)
§ CXX. F, U, A, V, O
1. Hec] Si hec U 2. eo] Deo F 3. delegerit V 4. Huic ergo constel-
lationi credere ... numero stellarum om. O 5. Quod vero dixit stellas] Per hoc quod
dicit animas suppositas esse O 6. veicula] vehiculas U : vehicula habere V : vehi-
culis O 7. ad literam add. A 8. quod] quia Vanime add. A 9.
et quasi] quas U A V 10. irent] herent U 11. ad ortum] ab ortu V : ad oc
casum A m
12. et occasum] ad occasu UV et ad ortum A 13. hoc] hic
V 14. enim] autem A V 15. utilitatem sc. ioci] utilitate scurili loca V
16. anime non est credendum quod posite ... excedit om . O 17. voluit] vidit U
18. stellas om . A 19. non localiter om . V 20. easdem] eisdem U : eas A
21. Sed voluit Plato animas esse ... corpus est aptum] non localiter sed causaliter superpo-
site sunt, quia stelle eas quodammodo sustinent dum corpora eis ad inhabitandum effectu
suo coaptant O 22. ut anima in eo creari possit] ut omnia in eo causari possint F :
om . O
(a) Cf. MACROBIUS, Commentarius I, XXII, 10 : « Quod vilitatem ioci scurrilis excedit. »
Cf. ibid., II, XVI, 14. Dragmaticon, lib. III, p. 67.
IN TIMAEUM 41 D-E 213
23. Quod v. ait] Per hoc quod subdit O 24. animas om. V 25. ad add. V
26. anime] vite U 27. Dedit ] Contulit O 28. Deus om . A 29. humane
om . U A O 30. anime om. U 31. prime ] I dicit U primo V
32. et sapientie . Sic exponunt quidam . Sed revera , quantum ad literam , predicta erat
Platonis opinio in qua etiam videtur Origenes deprehensus esse add . O | | Reliqua, usqu e
ad finem huius capituli CXX, desunt in codice O 33. et add. V 34. indis-
solubilitate U 35. Unde] Unus enim V 36. et om. A 37. est om .
A 38. scientiam] sapientiam V 39. doctrine FU 40. creationis V
41. parentis] hominis A e
42. anim ] omn U e 43. ret ine nte s ] ret ndis U :
ine
om . V 44. sapientie perfectionem] imperfectione sapientie U : om . V 45.
commiserunt U 46. quia] quod U : et A 47. commiscere U 48. Modo]
Sed F Aliam V 49. adaptamus V 50. mundum om. F 51. factum V
52. compositionem V 53. universe] unius V 54. provide V 55. id est
add. U 56. stellarum om. V 57. id est numero dierum] id est animas pares
numero dierum A : om. U 58. Sed] et U 59. una sola stella] solam stellam V
60. putaretur] putaret U : aliquis putaret V 61. et singulas om. V 62, animas om.
U AV 63. comparavit om . F A V 64. singulis om . V 65. stellis om . U A V
66. stelle add. A 67. numerum dierum] meridierum U 68. scilicet ut .... conferrent
om . V 69. superimpositas vehiculis om . A 70. effectu non ... iussit om . U
71. id est om . F V 72. spectaculi V 73. naturas F 74. si non] sed
non A sive V 75. actualiter] apta U : actu A : actus V 76. hoc totum]
hoc A hec littera V 77. numerus stellarum] mos V 78. compotum] cum
potest U compositum V 79. Huic numero] Hinc V 80. hunc om . V
81. impar non sufficiens om . A 82. Et om . U 83. comparavit om . U A
// et add. U id est add. A 84. unaqueque] utramque V / anima add . A
85. unaquaque] singulis V / stella add. A 86. impositas] im. F A : (super)impo. U
87. vehiculis competentibus] con. A etc V om. U 88. id est om . U
§ CXXI. F, U, A, V
I. -que, etc. om. U V 2. creatorem U V 3. subiungit] ostendit V
4. docuit UAV 5. conditor] creator] U V 6. mutabilis U : immutabiles V
7. decreti] doctri. V 8. dicitur] contra (hi)t U : est V 9. adsciscens] asen-
ciens U assistens V 10. Decretum om. V II. suus conditor scilicet ...
sententia iuxta] haec verba desunt in A ubi pars superior membranae resecata fuit 12.
personarum] rerum U 13. varietates] deest in A ubi pars superior membranae rese-
cata fuit personarum et add. U || earum et diversitates add . A 14. tempo-
rum] imperii V 15] Hic] Hec U 16. providentia] pagina U 17. in
qua] immutabilis quia F 18. plusquam in scripto] tanquam enim scriptum V
19. asciscens] asentiens U : assistens V 20. et om. F 21. contrarium om. V
22. quia om. U A V 23. inhonestum] nisi honestum U : enim nisi inhonestum A
24. providet] prohibet A 25. est] esse dicitur V 26. vero] est V post
add. A 27. fatum] factum U : status V 28. vel exsequtio add. A
29. quod] qui U : quia A que V 30. rerum om. V 31. agitur] agitat U:
om . V 32. Has leges] hanc legem UA : ad hanc legem V 33. hoc om. V
34. Deus om. A 35. anime U 36. quia] quando U A : om. V 37.
illa] eum U ea A 38. tribuit UA 39. et] etiam U : om. A V
40. Deus om. F V 41. anime potentiam illa ... animas leges om. V // legem A
42. quia om. A V 43. plura] Plato V 44. comprehendit] comprehendi pos-
sunt U 45. decretum Vid est add. U A 46. quia ] que UA 47.
fato] facto U V 48. opere] temporum opera A 49. adimpletur U
50. leges om. U A V 51. muta (bilis) V 52. non add . V 53. de-
creta U 54. quod] quia A V 55. est A V 56. in omnibus ] moribus
U 57. Et om. V
(a) CICERO, Philippica XI, cap. XII, n. 28 ; De Legibus I, VI, 18. - Eadem definitio
legis invenitur in Glosis super Macrobium [ Comment. I, VIII, 13 ], Cod . Vatic. Urbin. Lat.
1140, fol. 65 r ; [Comment . II , XVII , 13 ] , ibid. , fol. 152 v.
(b) BOETIUS, Consol . IV, prosa VI, 10 [ P.L. 63 , 815 A]. - Cf. Glosae super Boetium
[Consol . IV, prosa VI, 5 ] : « Et est providentia de rebus creandis et gubernandis ; fatum
vero est temporalis rerum dispositio ut provise sunt, que et fortuna vel fatum appella-
tur. (Cod. Trecen. 1101, fol. 14 va.)
IN TIMAEUM 41 E-42 A 215
[42 ] § CXXII. Esse¹ autem³. Tercia³ lex de discretione sexuum : non tan-
tum predicta docuit Deus sed esse geminam hominis¹ naturam id est ge-
58. est add. V 59. Hec est similis] et hoc est simile V 60. in omnibus]
moribus U 61. ex] hec A 62. gratia et] generatio A 63. precedenti A
64. vero om. A V 65. est add. U 66. in om. U V 67. Hec quia ex] Hoc
quidem V 68. non] nec V 69. est om. U 70. equaliter V 71.
in omnibus] moribus U 72. quemadmodum] sicut A 73. nec om . U 74. sunt
add . A 75. qua significavit per hanc litteram Y add. V 76. Hanc] habeat U
77. animam cum dedit ei] animas pretendit enim V 78. ipsum U 79. immutabiles V
80. prior] prima V 81. in] etiam U 82. in omnibus om. V quantum add. V
83. eiusdemque] et eiusdem V 84. formationem in utero] finitationem mutatio U
85. Et om. V 86. quare] quia A 87. a se om. FU | | id est a add, V
88. Deo om . U A 89. aliqua] reliqua V 90. quod esset ] deesset A
91. et competens om. V 92. precessit A 93. est om. U V 94. secunda
om . V 95. operatione ] comperatione U 96. quia V 97. satas] facere
A om . V 98. id est om . A V 99. corporibus] ap(...)tibus V 100.
non omnes] natas U 101. sibi om. A || et add. V | | a add. A 102. et
om . V 103. id est add. V 104. ut animas] animam V 105. in om.
U 106. hominibus add. U 107. sursum aspiciant] sensum aspiciunt V
108. et] id est U 109. intelligant ] diligant A intelligunt V 110. omnibus]
hominibus U III. terrenis ] animantibus A 112. quod U 113. et] in
U A et
114. scilic ] id est A m
115. eteni U V 116. revertentem] et
evertentem U
(c) BOETIUS, In Categorias Aristotelis, lib. IV [P.L. 64, 290 A]. - Cf. supra, cap. XXXII,
ad notulam b.
§ CXXII. F, U, A, V
1. Esse] omne A : essentia V 2. autem om. V 3. enim est add. V
4. hominis om . U A V 5. esse geminam h.n. id est] etiam sexus dicitur natura quod
ex ea nascuntur omnia, G. N. V
216 GLOSAE SUPER PLATONEM
minum sexum. Cuius nature id est sexus, id quod melius est voluit cen-
sendum fore viri nomines ut ex nomine discat10 qualis esse debeat¹¹.
Cumque. Quarta12 lex de passionibus anime13 quas14 sustinet15 in cor-
pore, que ad hoc predicuntur16 ne deficiat homo cum evenerint¹ . Et
hoc est : Et18, docuit Deus, cum¹9 anime20 inserentur corporibus (et
hoc21 necessitate decretis , quia sic est decretum, et23 quod24 decretum est
necesse est evenire25) , corporeaque supellex id est27 corpus ipsum varie
mutabitur de calido in frigidum et similibus28 (que fiunt29 quibusdam mem-
bris30 labentibus et31 aliis32 succedentibus³ , ron quia membra in se laban-
tur sed quia sunt34 instrumenta labendi³5 et succedendi spiritum, cibum,
potum37 ex38 quos mutatur humanum corpus) , primo quidem40 sensum
excitari42 ante43 imaginationem et44 rationem et intellectum, et hoc45 ex
violentis passionibus quia, ut ait Boetius, sensum47 precedit in vivo48
corpore passio, vel cum50 lux ferit oculos vel vox auribus instrepit, vel
calor ve151 frigus vel asperitas52 vel lenitas53 occurrit manibus, vel dul-
cedo et alii sapores afficiunt55 linguam, suavis56 vel contrarius odor tan-
git57 nares, quibus anima intus quiescens excitata sentire58 incipit (a) .
Sed si placet59 anime quod sentit, nascitur in ea60 cupido ; si¹ displicet ,
odium. Et hoc est : Post quem sensum63 docuit Deus nasci cupidinem si
placeat quod sentit, mixtam ex tristicia propter dilationem65 vel quia
cito transit, et voluptates propter spem68 vel dum res quam cupit est
presens⁹
[42b] Tum . Ex alia" parte, si displiceat quod72 sentit73, docuit Deus nasci
74
metum ne iterum contingat et iracundiam quamdiu75 est76 ; et non tan-
tum" has sed ceteras passiones anime pedissequas id est secundarias que78
ex istis principalibus nascuntur ut est rubor, pallor et similia", promo-
(a) BOETIUS, Consol . V, metr. IV, 30-40 [P.L. 63, 853 A-B] et prosa V, 1 [ibid. , 854 a).
-- Cf. infra, cap. CXLVI, circa finem .
IN TIMAEUM 42 B 217
ventes80 animam diverso affectu pro natura sua. Alium¹ enim affectum ge-
nerat in anima cupido, alium82 odium. Ecce miseria83 humana quia84
anima prius85 passione turbatur, sensu detrahitur86 quam ratione vel in-
tellectu87 illuminetur88.
80.promoventes] et per (turba)tiones U 81. pro natura sua. Alium] pro(moventes) pro
n(atura) su(a) animalium U 82. aliud U 83. miseria] misteria V
84. quod A 85. prius] ante V 86. distrahitur UA V 87. intellec
tum v 88. illuminetur] illuminet V : om. U
§ CXXIII. F, U, A, V
1. Quas quidem ... affectuum om. U 2. contemnat V 3. nec A
4. vinci] pati U 5. illo nec] aliquo ut U 6. vincere ] invicem U 7.
illum] alium A quod add. A 8. quod ] qui U : quid V 9. quidem scili-
cet] quod si U 10. pass ione s ] has V II. pred icta s UA V 12. si
om . U 13. auferrent ] removerent V 14. enim V 15. quia] quod
AV 16. infantis V 17. si om V 18 frenarent ] firmarent V | | eas
add A 19. ac subiugarent] ac subiungit V : om. A scilicet add. U 20
que v 21. his] in V 22. Iustum est enim quod homo servet se in statu suo,
id est quod nulli nisi Deo subiectus sit sed de. ( = qui ?) peccat subdit se peccato et tunc
non habet iustam vitam add . F 23. et om. A V 24. levem U V
25. autem om . U V 26. non est] ratio A 27. ubi] nisi U 28. et con-
fragosam om. V 29. modo] est enim V 30. transit A 31. premium]
primum U 32. comparis s. i. e. ad celum om. U 33. de] ex Ŭ A V
34. causaliter] creavit U 35. cum add U 36. locus om. A 37. videa-
tur V 38. illorum V 39. id est om . V 40. enim V 41. hec
etenim .. vita om. U
(a) Cf. ea quae Willelmus dicit de mente Platonis in suis Glosis super Macrobium (ini-
tio) Plato, philosophorum doctissimus, decem volumina de re p(ublica) composuit, in
quibus tota fuit eius intentio cordibus hominum intimare iusticiam, sine qua nullus, nec
etiam exiguus cetus hominum, constare potest. Sed quia iusticia equat summos infimis - quod
difficillime qui plurimum potest pati vellet - ut ei qui minimum potest equaretur..., hac
ratione de premiis conservatorum iusticie et de penis contemptorum eiusdem in eisdem volu-
minibus tractavit, ut spe premii et penarum formidine iusticiam colerent et conservarent.
Sed quia non sine magno premio qui plurimum potest pateretur se equari minus potenti,
iccirco ad ostendendam quantitatem et qualitatem tam premiorum quam penarum se trans-
tulit, ostendens quod premium conservatorum iusticie celestis habitatio est, eternitas etiam
et beata vita ; pena vero contemptorum eiusdem infernalis habitatio et mors eterna. » (Cod.
Bernen. 266, fol. 1 ra.)
(b) Cf. supra, cap. CXX, circa initium.
218 GLOSAE SUPER PLATONEM
sed42 illa43 que sine fine44 mortis erit est vera45 ― beatam id est46 bene
auctam47 congregatione48 omnium bonorum (c) .
Victas vero. Post premium victricium, docet penam¹9 victarum. Conti-
nuatio . Victrices dico premium tale adeptas50. Vero id est sed victas do-
cuit Deus mutare sexum. Et51 hec52 mutatio53 similitudine, non loco vel
essentia, est credenda54. Non enim credendum est eamdem animam prius
esse in viro55 et post56 transire57 in mulierem , deinde in bruta58 animalia
usque5⁹ in vermes ut affirmant quidam Pitagoram voluisse . Nec⁰ creden-
dum est quod ipsa61 anima in se62 aliquem sexum63 habeat, sed secun-
dum mores64 hec mutatio est tenenda . Dum igitur67 viriliter agit anima,
pro viro reputatur. Sed dum voluptatibus quibusdam mollitur68 , aliquid
tamen rationis adhuc69 retinens, mulier creditur. Si vero in criminalibus
consuescat, amittens70 rationem" , in irrationabilia 72 iuxta eorum natu-
ram transire dicitur, secundum illud Boetii75 : « Ferox et76 inquietus??
linguam litigiis exercet78 ? Cani79 comparabis80... Segnis81 et stupidus tor-
pet ? Asinum vivit82, etc. (d) » Et83 hec est pena victarum animarum in
hac vita atque relegari84 id est reduci ad infirmitatem85 muliebris nature
Non dixit ad muliebrem naturam ' sed ad infirmitatem muliebris na-
ture ' ut ostenderet87 hanc mutationem non in essentia88 sed89 similitu-
dine morum fieri. Et hoc inº¹ tempore secunde generationis id est post
quindecim92 annos, quia ante nec vicium nec virtus93, quidquid fiat ,
debet iudicari⁹5. Sed deinde incipit vel in vicium vel in virtutem infor-
matio. Quod dicitur secunda generatio, dicta secunda respectu prime,
quando scilicet fit anime et corporis coniunctio⁹6.
42. sed] scilicet U 43. ista V 44. et spe add. V 45. et add. A V
46. id est] et V 47. auctam] aptam U : om . V 48. congregatione ] cognitio-
nem V 49. docet penam] ostendit premium A 50. Victrices d. p. t. adeptas]
Docuit deus premium tale adeptimus U : Victas docuit deus tale premium adeptas A :
Victas docuis deus premium tale adepturas V 51. Et om . V 52. hoc A
V 53. mutatio] meritis A : merito V 54. credenda ] condenda V 55 .
in viro] nuntiam U 56. postea V 57. transferre A 58. in bruta om.
V 59. usque] ut A : atque V 60. Nec] vere V 61. ipsa om. A
62. in se om . V 63. aliquem sexum ] aliqua vice vim U : aliquem sensum non V
64. sed s. mores] et sermones U 65. hec mutatio] habitudo V 66. tenenda]
credenda A 67.ergo A 68, molitur UV : molliuntur A 69. adhuc om . V
70. amittens] commutans U 71. ratione V 72. irrationabilia ] animalia V
73. eorum om. V 74. secundum] sed U V 75. Boetii om. V | | homo add. V
76. et om. U 77. inquietus] inquies U A : iniquus V 78. iurgiis exercens V
79. Cani] gara V 80. comperabis U : comparabitur A : corporibus V 81. si-
gnis V 82. Asinum vivit] et hoc est : Lus mu v 83. Et] quia V 84.
relegari] regulari V 85. infirmitatem] vero V 86. muliebris nature om. U
AV 87. ostendat V 88. esse add. A 89. in add. U AV 90 .
in add. F 91. et hoc in om. U A V 92. quindecim] XV F : discretionis V:
om . U A 93. tempore secunde ... virtus om. U A 94. quidquid fiat om. U
A V 95. debet iudicari] iudicatur V om. UA 96. Sed deinde incipit ...
coniunctio om . U A V
§ CXXIV. F, U, A, V
1. ibi om. U 2. et pro id est '] scilicet (que sibi) pro idem est U : n. d. p. et V
IN TIMAEUM 42 C-D 219
sordibus est sordescat adhuc » (a) donec induant sibi formas id est
qualitates immanium ferarum id est crudelium, congruas instituto¹0 et¹1
meritis12 ut segnis asini¹³ et14 rapax15 lupi et huiusmodi¹6 . Sed ne iterum¹7
in hoc18 videretur19 pena terminari20, subiungit : Et docuit Deus non fore
pausam id est requiem priusquam illa circuactio21 mundi22, que23 tempus
dicitur, rata24 Deo25, semper eadem26 quia que27 modo est28 mutabilis29
tunc erit immutabilis , et volucris quia velociter advenit, consecuta eas
id est30 animas ― ac si diceret31 : donec veniat dies iudicii³2 deterserit
cuncta earum vicia³3 contracta ex ignes et terra et aere et aqua35. Cum enim
corpus quod inhabitant36 constet ex quatuor elementis, diversa vicia se-
cundum phisicos³7, eis38 consentiendo, ex eis contrahunt39, ut40 ex igne
fervorem¹ ire et luxurie42, ex aere risum43 superfluum , ex aqua inconstan-
tiam44, ex terra gravedinem et avariciam. Dicunt45 etiam ieiunia quatuor46
temporum anni ad hoc inventa ut per ieiunium estatis, quia est ignis
similis estati , deleantur peccata contracta ex igne, per ieiunium autumpni48
contracta ex terra , per ieiunium hiemis49 ex aqua, per illud veris ex aere.
E150 omnem illuviem id est omne peccatum ex anima52 contractum53.
Et quomodo deterserit54, subiungit erroribus inconsultis55 quantum ad
cogitationem56, et immoderatis quantum ad factum , redactis57 ad modum58
62
rationis59 contra inconsultis '60, et61 temperiem contra immoderatis '69.
[42 ] Quo id est ut positis id est depositis erroribus , expiate65 criminalibus,
et purificate venialibus67, demum68 mereantur pertingere ad honestatem anti-
69
qui vultus id est ad illam similitudinem et imaginem Creatoris quam
per peccatum primi parentis amiserunt et70, deinde, per¹ propria peccata.
72
Dicunt quidam (b) Platonem hic fuisse principium illius heresis que
dicit omnes animas 73, etiam et demones, post longum tempus de penis
transire ad gloriam. Hanc heresim Origenes ex hoc loco confirmare vole-
bat. Iterum ratione sic : quod non competebat divine bonitati pro tempo-
rali delicto penam perpetuam et maiorem meritis impendere. Iterum :
peccatum accidens est separabile ; sed omne accidens separabile quan-
doque abest subiecto ; ergo et peccatum quandoque aberit ab homine et
sic pena peccati. Iterum auctoritate Ieremie (c) hoc volebat comprobare
qui, loquens de die iudicii , ait : « Post longum tempus visitabit Deus illos
qui sunt in inferis7 . »
Sed nobis non76 ita videtur. Nichil enim hic" dicit Plato de demoni-
bus, nec iterum78 hoc79 affirmat80 de cunctis81 animabus82 sed de expia-
tis et purgatis et83 de illis que84 purgatoriis85 iuxta divinam voluntatem
exercentur. Iterum ratio sua nichil valebat . Non enim est temporale de-
lictum si non terminetur ante mortem post enim finire illud non potest
homo. Sed quod est inceptum86 et nunquam finitum, est perpetuum.
Iterum Aristoteles dicit quod accidens separabile potest fieri insepara-
bile (d). Iterum mos est auctorum, et maxime prophetarum , alio uti
ordine in sermone suo quam res se habeant in existentia. Quod ergo di-
cit Ieremias : «< Post longum tempus visitabit Deus animas in inferis ( e) »,
73. que dicit omnes animas] qua dicitur Origenes V 74. et om. U V 75.
Hanc heresim Origenes ... inferis om . U A V 76. non om. A 77. hic om . A
78. iterum om. A 79. hoc] hic U 80. affirmat] assignat V 81. cunc
tis] omnibus A V 82. animalibus A 83. et] scilicet V : om. U 84.
de illis que om. U 85. purgatoriis] penis U purgatoriis penis A 86. est
add. F
lus. Et hanc sententiam videtur Plato velle. Quam Origenes sic confirmabat. Non est divine
iusticie eternam penam pro temporali peccato conferre, cum iuxta quantitatem peccati con-
sideranda est quantitas pene. Item alio argumento confirmabat. Ac(c)idens est quod abest
et adest preter subiecti corruptionem. Sed peccatum est accidens, ergo potest adesse et
abesse preter subiecti cor (ruptionem) . Volebat etiam hoc habere inde quod Ieremias ait,
postquam descripsit diem iudicii sic : « dies illa, dies ire, dies calam(itatis) », statim sub-
iungit : et post infinita secula Deus revisitabit eos qui sunt in inferis. »
Modo singulis respondebimus. Ad hoc quod Origenes dixit pro temporali peccato eternam
penam non esse conferendam, dicimus quod eternum est peccatum, non temporale,
quia etiam post mortem peccant. Unde Dominus ad animas peccantium [nocentum add.
Cod. ] Discedite a me qui operamini iniquitatem. » Non dixit Qui operati estis. » Item
ex hoc quod dixit : Accidens est quod adest et abest, dicimus quod potest peccatum adesse,
nunquam tamen abesse. Ieremias vero dicens : « Post infi (nita ) s(ecula) etc. », locutus est
preoccupatione, scilicet ordine confuso. Deberet ergo recto ordine dicere sic : Post infi(nita)
s(ecula) etc. », et deinde diem iudicii describere : « dics illa, dies ire », in qua revisitabit
Deus eos qui sunt in inferis, non ut coronet, sed ut conterat duplici pena. Inde etiam est
in divina pagina quare anime beatorum gaudeant exire a paradiso ut duplici corona coro-
nentur, anime vero nocentium timent egredi de inferno ne duplici pena conterantur.
Item, cum Plato dixerit sero de tartaris emergere, iam perfecta purgatione, dicimus Pla-
tonem hoc non dixisse de omnibus animabus , sed de quibusdam. Non tamen defendimus
heresim Platonis, cum paganus esset, et si hoc dixisset de omnibus animabus, plane fuit here-
ticus. (Cod. Hafnien. Bibl . Reg. Gl . Kgl. S. 1910. 4º , fol . 127 rv. ) Cf. Cod. Bambergen.
B.N. Class. 40, fol. 26 r ; Vatic. Palat. Lat. 953, fol . 122 v ; Vatic. Urbin. Lat. 1140, fol.
152 V-153 V.
(c) Revera non sunt haec verba Jeremiae sed potius, ut videtur, SOPHONIAE II, 7. Alii
defendebant eamdem opinionem ex verbis ISAIAE XXIV, 22, ut videre est apud Ottonem
Frisingensem, Chronica, lib . VIII, cap. 22 (ed . A. HOFMEISTER, Hannoverae et Lipsiae, 1912,
in Scriptores rerum germanicarum in usum scholarum ex monumentis Germaniae historicis
separatim editi », editio altera, p. 425-426).
(d) BOETIUS, In Porphyrium Commentarii, lib . IV [ P.L. 64 , 132 C- 134 B) .
(e) SOPHONIAS II, 7.
IN TIMAEUM 42 D 221
prius erit quam dies iudicii . Et illa visitatio fiet ut duplici contritione
conterantur (f), simul scilicet anima et corpus87.
87. Iterum ratio sua nichil ... et corpus om . U AV | | Origenes ex verbis huius et
Hieremie erravit qui, postquam loquutus de Dei iudicio cum dixit : dies illa, dies ire
etc. , subsequenter ait quia visitabit Dominus populum suum ex inferis ; et ex verbis
multorum aliorum add , V
(f) JEREMIAS XVII, 18. - Cf. Glosae super Boetium [Consol. IV, prosa IV, 23 ] : Di-
cunt animas recedentes a corporibus tripertito dividi . Quasdam statim ad penas eternas
mitti : isti non veniunt ad iudicium ut dampnentur sed ut duplici contrictione, id est anima
et corpore, conterantur. Alias autem statim ad gloriam transire isti veniunt ad iudicium
ut iudicentur et duplici stola induantur. Alias neque statim ad gloriam neque ad eternam
penam sed ad purgatoria pervenire iste venient ad iudicium ut iudicentur. » (Cod. Trecen.
1381, fol. 76 r) ; Glosae super Macrobium [Comment. I, IX, 5 ] : « Inde etiam est quod [qui,
Cod. ] anime que sunt in gloria desiderant exire ut [et, Cod . ] dupliciter coronentur ; que
vero sunt in inferno nunquam vellent exire quia timent duplicem contritionem et aspec-
tum creatoris. » (Cod . Vatic. Urbin. Lat. 1140, fol . 66 v.)
§ CXXV F, U, A, V
I Quibus cunctis ] Quibus enim A : om V 2. ad] a V 3. composita U.
compositione V 4 coniunctione V 5 eiusdem A 6. et om V
7. esse] ratione U : om, V 8 hoc om U 9 divino] Dei A ΙΟ non
possunt add. A 11. divinum] deinde ut U om . V 12. auxilium om. V
13. Et hoc est om. F V 14. promulgationibus om. U A V 15. predictorum
U 16. f. le. pa. F : fa(ta)lium pa. U pla. se. pa. A : fa. Le. pro. pa. V
17. et expositis i. i. modum om. U 18. quem] ut U 19. ista s A 20.
cum add. V 21. penes se resideret ] pe. t. ' F : po. p. a. A om. U V 22.
id] hoc U 23. auc tor ita s ] auc' . F V penes se aut ex eo U : de. A 24.
id est om . A 25. Nos om. U 26. premium ] pretium V 27. esse om.
U 28. om . V 29. expositis ] expeditis A 30. id est om . V
31. eiusmodi ] eiusdem V : om. A 32. iacerentur om. F U A V 33. ut exor-
dia ... luna ] ut partim in terra etc. V om. A 34. partim in ceteris ] in ce. stel. A
35. tem por is ] etc. U 36. motu quorum ] motu enim eorum A 37. fuisse ]
fecisse V 38. exponunt in planetis] volunt animam prius fuisse in planetis secun-
dum Pla(tonem) A 39. exordium V 40. esse V 41. in add. A V
42. sustentationibus V 43. et add. U 44. ergo U A 45. non anime ]
scilicet anime non U : non autem A V
222 GLOSAE SUPER PLATONEM
Ea48 porro . Ostenso quid circa hominem operatus sit48 Creator, sub-
iungit quid49 stelle, quid50 spiritus, scilicet creationem humani corporis52,
vivificationem53, nativitatem54, incrementum55. Hec etenim56 fiunt admi-
nistratione spirituum et calore et humore stellarum, vel in tempore57
quod58 ex motu earum procedit (a) . Continuatio . Sementem59 humani
generis fecit Deus. Porro id est sed officia illa que sementem sequuntur
ut predicta¹, iniunxit Deus62 factis a se63 diis64 id est stellis et angelis
sed65 maxime curam formandorum corporum in hoc etenim maxime
operantur stelle"".
46. Ea] Et V 47. etc. add. U 48. ipse add. U 49. quod U
50. quid] et U 51. angeli scilicet add. U 52. corporis ] generis U 53.
vivificatione U 54. nativitatis V 55. debent operari add. U 56. enim
AV 57. in tempore] intemperie V 58. quod ] vel V 59. Sementem]
Semine A 60. illa] ea V 61. predicta ] predictum est A V 62. Deus
om . U A 63. factis a se om. A 64. deis V 65. sed om. U V
66. maxime c. f. corporum] maxime confor. cor. F : maxime que tunc for. coram U :
om . V 67. in hoc e. m. o. stelle] scilicet ut maxime humanum corpus operarentur
ipse stelle U : om. V
(a) Cf. Philosophia IV, 32 [P.L. 172, 98 c] : « Unde Plato, omnium philosophorum doc
tissimus, dicit Deum creatorem stellis creatis a se, spiritibus curam [causam, Cod. ] formandi
hominem iniecisse, ipsam vero animam fecisse et illis tradidisse, quia ministerio spirituum
et effectu stellarum corpora humana existunt et crescunt, sua voluntate creatoris anima
existit. »
§ CXXVI. F, U, A, V
1. Ac si qua om. V etc. add. U || et add. V 2. curam] causam U
3. eis om. F 4. partis] potencie U 5. rei om. U 6. expositionem V
7. quarum] qualiter U 8. sunt que add. U // sunt add. A 9. perficiuntur
om . A 10. vero om . A 11. corporei] corpora V 12. non] ut U
13. non add. U 14. nec A 15. vel] nec A 16. nec A 17. ne-
que] sive V om . A 18. tactus om . A 19. vero om. V 20. id est]
scilicet U 21. solo om . V 22. separata a] sine V 23. ille V
24. dixit U 25. predictis diis] deis V 26. renovande partis U A 27.
si] sed F 28. qua deerat U A V 29. quod ait] quod dicit A om. F
30. si add. A 31. t (um) add. V 32. est] super (esset ) U : super . V
33. scilicet] id est U : om. V 34. quod] que U 35. insit ei] iussit eis F
36. ut est] vel FU : ut vel V 37. vel personas etc. add. V 38. instituen-
dam V
IN TIMAEUM 42 D-E 223
39. novanda F (in textu Chalcidii ) : inno. F (in glosis) no. U V n . A navanda
in editione J.H. WASZINK // addenda cetera omnia etc. ita add. U 40. est ] id est A
41. quod] quid U : qui V om . A 42. aggrederentur] agit A V 43. illam
A 44. institutionem V 45. tantum om . U 46. ea F | aggrede-
rentur add. U 47. etiam add. U A 48. cetera] hec V om. A 49.
omnia add. U 50. deposceret p. operis] eo p. A 51. illius] il. F: om. U A
52. ut quemadmodum] unquam admodum U 53. sunt quedam om. U | | animalia
add. A 54. rationabilia V 55. sit] sic U A V 56. quiddam U
57. sit add. U 58. et om. U 59. Continuatio om. FUV 60. tan-
tum om . U 61. nituntur V 62. hominis om. F U V 63. et add. U
64. iuxta] circa U 65. regeretur F (in textu Chalcidii) : regerentur F (in glosis)
// id est add. V 66. enim om . V 67. serviunt om . V et add. V
68. fierent] contingerent U 69. homini ex] ex omni F : ex U 70. nil A
3 71. addit om . V 72. exceptis om. F 73. esset penes ipsos] p. an. A
74. id est] scilicet V : om. A 75. improsperitates] adversitates U 76. nisi ut
U ubi V 77. a Deo om . V 78. angelorum scilitet add. U 79.
regeremur] regeneremur U regimen V 80. Vel penes ipsos id est om . U A
81. planetas. Planete enim sunt ... puniuntur] angelos et stellas : ipsi enim sunt auctoritas
i. e. principium nostrarum improsperitatum scilicet mortalitatis, sterilitatis etc. Et sunt
causa eorumdem i. e, efficiens causa V om . U A
§ CXXVII. F, U, A, V
1. in istum om . V 2. modum om . FAV 3. ostendit] subiungit A
4. iniunctam Vet instituta add. A 5. ea add. U 6. ad providentiam] et
providentia U 7. que modo ] quê U 8. dicit V 9. ad fatum] ad fac-
tum U adstant V 10. in providentia ] in providentiam A : om. U 11. adhuc
om. V 12. nichil om . A V 13. ab om. A 14. quod] quia V
224 GLOSAE SUPER PLATONEM
15. nisi enim Deus cooperetur tantum non possunt operari add. V 16. scilicet add.
U 17. mandatam informationem F (in textu Chalcidii) V : ma. F (in glosis) A :
mandata U 18. acceperant] ac temperatum U 19. a Deo om . V 20.
mansionem add. V 21. et add. V 22. a se] anime V 23. inicio om . V.
24. animam F 25. animantis om. A 26. scilicet] id est U 27. elemen-
tarium] sunt elementa U : om. V 28. fenus id est] enim U 29. dissolotioni
A dissolvi V 30. redditur] videtur V 31. mutuati] mutantes A || sunt
add. U 32. eadem om . U A V 33. ex quibus om. V 34. componitur
necessario om . V 35. revertitur] reddit V 36. id est om. A V 37.
igne] igitur V 38. terra V 39. cum] et V 40. cum add. A
41. grationes U garziones V 42. confingunt garrientes] confitentur dicentes V
43. ex om. V 44. constare chō. U 45. et] quod V 46. exureretur]
exurerentur U : ureretur A : ex igne uteretur V 47. transeunt U A V 48.
homira A a
49. omiomir ] homira A : om. U V 50. in] id est V 51.
mutati F mutatio V um
52. essent i. i. perpetu ] illa esset imperp etuum V
53. revertendo] id est reverteretur V 54. nichil de homine] nil de ipso A
55. excogitatum ] compositum A 56. et om. A V 57. Conglutinabant ] Congru.
A : om . V 58. id est om . A 59. id est] scilicet U 60. possent U V
61. non] hoc V : om . A 62. tamen] cum A 63. eiusdem A V 64. ne-
xibus om. A | | q (uam) add. F 65. illi] ipsi F (in textu Chalcidii ) : om. F
(in glosis) | id est quibus add. F | | id est add. A 66. sunt om . U V
67. et add. F 68. quantum] qualiter V 69. indissolubile proprie V
70. aliis] quando A 71. gumphis] gunfis V : om . A
(a) PSALMUS , XXXII , 9.
(b) Ut quodammodo intelligas verba illa [cum augmento dissolutionis], cogita de hiis
quae Paulus ad Philippenses scribit : « Desiderium habens dissolvi et esse cum Christo
(I, 23) et Mihi... vivere Christus est et mori lucrum » (I, 21) .
(c) De garcionibus garrientibus vide E. JEAUNEAU, Deux rédactions des gloses de Guillaume
de Conches sur Priscien in Recherches de Théologie ancienne et médiévale » XXVII ( 1960)
[p. 212-247], p. 219-222.
(d) Cf. supra, cap. LIX.
(e) Cf. Glosae super Boetium [Consol. I, metr. V, 43 ] : « Nunc precatur ut bene regat
federa id est conglutinationes rerum id est elementorum. » (Cod. Trecen. 1381 , fol. 50 v).
IN TIMAEUM 43 A 225
(f) Juxta Du CANGE, Glossarium mediae et infimae latinitatis, Ganta seu « Canta »
est pars rotae incurva ; unde chante pro vulgari jante... ». Juxta E. LITTRÉ, Gante seu Jante
definitur sic : Nom des six pièces de bois courbées qui forment le cercle extérieur de la
roue, qui portent les rais et qui les serrent contre le moyeu. »
(g) Cf. Dragmaticon, lib. VI, p. 306.
15
<TRACTATUS >
<ET >
Circa ea quae generatim in hoc tractatu exponuntur cf. Philosophia IV, 7-36 [P.L. 172,
88-99] ; Dragmaticon, lib. VI , p. 234-312.
§ CXXVIII. F, U, A, V
1. Circu. • iust. F 2. proportione A 3. quod] quia U 4. deinde]
demum scilicet U 5. coniunctionem] circuitionem V 6. circumiens V
7. obligati om. U A V 8. utpote om. F 9. rapido om. A 10. et est
p. c. humani om. U A V 11. expone V 12. quedam V 13. qua
dam] vel qua A 14. dilectione V 15. scilicet add. U 16. ad om . V
17. ita ut] ubi V 18. scilicet add. U 19. et] in F 20. corporis U
21. nec A 22. nec A 23. moveretur A : moventur V 24. Et hoc est
om . U 25. iactatione tamen om. FAV 26. non add. U 27. move-
batur] moventur V : om. U 28. quippe om. U 29. cum om . V 30.
sine ratione raptaretur om. U 31. citro] citroque V : om. A 32. Isti enim]
cum isti etenim F : isti V 33. sunt om. V 34. Immenso] Iterum se V
35. quippe etc. om. A 36. Demonstrato] Ostenso A 37. et add. U 38.
pretendens] primum dicens V 39. sic om . A 40. fiat] faciat U : al(ias)
fiat U (in margine) 41. scilicet om . A 42. Quare puer in pueritia non potest
esse sapiens add. U (in margine) 43. unde] bene V 44. comedit ... purgat
deest in codice A ubi pars superior folii 128 resecata fuit. 145. quidam om . A
IN TIMAEUM 43 B-D 227
46. quod V 47. ita om . F 48. id] ipsum U 49. efficit F 50.
turba UAV || quare puer sepe prorumpit ad lacrimas add . U (in margine) 51.
cum om. V 52. appetens om . F 53. appetunt V 54. sentiens] fa-
ciens V 55. intus] intra U : inter V 56. usque om. A 57. quod sequi-
tur om . V 58. id est om. V 59. immenso g. irrigante] Ling. gur. r. V ||
id est add. A 60. et effluente secessu om. U A V 61. loquetur A : loqui-
tur V 62. et om. U A 63. cibus et alimenta om . U 64. compara-
bantur] etc. UA V 65. ut] utpote et A 66. et om. V 67. id est
om . V 68. conflictatioque ] et flu. V scilicet add. U 69. animam] a. F :
omnia A om . U scilicet add. U 70. in raptatu] n . A a. r. V 71. id
est om . U 72. irrationabilem motum A 73. corpus om . FU 74. nos-
civum A 75. ignis offensionem ] et timens eff. V 76. apprehendentes V
77. manu om . A 78. terrena V 79. complositatem F (in textu Chalci-
dii) complo. F (in glosis) : compl(exionem) U : con. A om. V 80. conlidun-
tur A 81. aque] acce A pro aqua V 82. lubricas] Lu. V om . U A
83. violentasque ] et vi. U et vio. V om . A 84. ventorum om. U A V
85. procellas om . V 86. His V 87. communitatibus F : commutationibus U
88. commeantibus] me (antibus) A : per mea. v. V 89. inde turbatur] inturban-
tur V 90. cuius] cum U : citius A 91. sentiens V 92. id est om . F
AV 93. commota om . A V 94. estuaret om. U A V 95. furore V
96. commoto add . A contrario add. V
§ CXXIX. F, U, A, V
1. Quod V 2. etc add. U 3. innascantur U 4. vocantur add. A
5. scilicet add. U 6. quidem add. Ü 7. que om . A 8. in om. A
9. prima om. V 10. et usque nunc] hucusque vero V 11. usque add. V
12. etatem add. U 13. Thimeus UA V 14. cognominantur sensus om . A
15. propterea quia] ideo quod F 16. sunt om. F V 17. cientes] eicientus F :
scientes A V 18. commoventes] cognoscentes V 19. maximos violentosque ]
et maximos et violentos V om. A 20. commotiones] commovens ipsius U
21. Tunc] tres V : om. UA 22. scilicet om . U V 23. derivatione V
228 GLOSAE SUPER PLATONEM
tus iugiter24 et25 pro ' hoc est '26 - sine intermissione effluente , qua-
tiunt illi28 sensus circuitus anime id est rationem et intellectum quasi qui-
busdam29 turbinibus ut enim turbo exteriora turbat, ita sensus corporei
rationem et intellectum30 ; et maxime³1 statuentes id est stare facientes³
et nichil33 operari34 illum35 motum id est36 rationem et intellectum, pro-
vidum quantum ad futura, et³7 consultum quantum ad presentia et pre-
terita38 eiusdem circuli quia intellectu⁹ ea que sunt eiusdem nature, id
est40 immutabilia , comprehendimus . Cuius motus circumvolutatio est¹³
orbiculata , quia quasi44 orbiculariter circumvolvitur intellectus cum a
Deo45 quasi a puncto procedens per creaturas ad ipsum Deum reverti-
tur46 . Et etiam illi sensus sunt operantes contra quam¹7 illa48 ratio move-
tur irrationabiliter enim49 sensus pueri operantur ; et50 respuentes51 impe-
rium eius scilicet rationis52 .
At vero53. Quia dixerat quod54 sensus in infantia55 turbant56 animam57
et statuunt58 intellectum , forsitan59 putaret aliquis quod dissolvere pos-
sent animam, ideo dicit quod vexare quidem eam2 possunt sed non
dissolvere, quia multum63 firmiter fuit64 coniuncta ex duplis et triplis65,
sesquialteris et sesquiterciis67 et68 epogdois. Quid69 hoc sit, supra lo-
quentes de anima mundi exposuimus, quia fere" eadem mixtura et
proportionibus utraque est composita (a) . Continuatio. Sensus possunt
turbare animam73, at vero illi diversi circuli75 id est sensus quia modo
fallunt , modo non78 , famulantes incertis motibus quia vix aut nun-
quam aliquid certe comprehendunt 80, divexant81 id est diverso modo et
diu vexant ipsam82 animam83 motibus sibi invicem84 adversis85 quia idem ab
eodem sensu contrario modo sepe87 iudicatur. Et divexant88 usque adeo — ac
si diceret ideo89 diu vexant9⁰ sed non dissolvunt ― ut⁹1 quia92 limites93
duplicis illius95 et triplicis quantitatis⁹6 qui in compositione eius⁹7 sunt
notati⁹8 et - pro " id est '99 intervalla terna per utrumque latus posita¹⁰⁰,
24. iugiter] iungent V 25. et om. A 26. pro hoc est ' ] pro videndum id est
V om. UA 27. fluente F 28. illius A 29. id est quibusdam add.
U 30. quasi quibusdam ... intellectum om . V 31. maxime ] maximum V :
ma. F A 32. illum add. A 33. et nichil ] id est videri et V 34. ope-
rari] optari V : om. U | / quidem add . U 35. illum om. A 36. id est] sci-
licet FU V 37. et om. U 38. scilicet add. U 39. quia intellectu] in-
tellectu enim V 40. id est om . V 41. scilicet add. U 42. circumvo-
litatio V 43. est om. A V 44. quia quasi] quasi enim U A : quare enim V
45. a Deo] addit V 46. conrevertitur A 47. que V 48. scilicet add.
U 49. enim] propter V 50. et om. F 51. respuentes] res ipse V
52. imperium e. s. rationis] rationis a. e. V 53. etc. add. U 54. quod om.
A 55. in infantia om . U 56. turbarent U 57. animam] rationem A
V 58. statuunt] faciunt A 59. forsitan om . A 60. dicit ] determinat U
61. quidem ] quem U (sed expunctuatum) : om. F 62. eam] animam A 63.
multum om. F 64. fuit ] est A V 65. et add. V 66. et om . V
67. sesquiterciis om. U 68. et om. U V 69. Quod V 70. superius V
71. quia] et A 72. ferre U | | ex add. V 73. turbare animam] tardare cu-
ram U 74. diversi om. U A 75. circuli om. U A V 76. falluntur
U V 77. vero add. U 78. et add. U A sed add. V 79. incer-
tis] diversis V 80. comprehendit A V 81. divexant] di ' ex. F : diversi erant
U du' ue. A 82. ipsam om. A 83. vel add. U 84. invicem] incer-
tis U om. A 85. adversis om . U 86. modo om. U 87. sepe om . A
88. divexatur F : divexat A // scilicet add . A 89. ideo] ante A : om. V 90.
diu vexant] divexant U 91. ut] vel V 92. quia om. F 93. eius add.
V 94. duplicis om . A 95. illius om. F A 96. et triplicis quantitatis
om. A quia add. F 97. eius om. A 98. notata F 99. pro id
est om. U item add. U 100. scilicet add. U
§ CXXX . Verum, id est¹ sed, quamvis tota feratur, tamen sine ratione
quia illa etas non habet2 rationem. Vere sine ratione utpote id est sicut
motibus discordantibus³ - aliter enim et aliter sensibus sepe5 de eadem
-
re videtur — et illecebra' id est delectatione sensuum depravante rectum
iter10 id est turbante" rationem12 : etiam13 in perfecta¹4 etate, si domi-
natur illecebra sensuum, rectum iter id est ratio depravatur¹6.
Et propterea scilicet quod¹? rectum iter¹8 est19 depravatum20, contingita
existere22 in puero et in aliis etatibus varias inclinationes23 id est opiniones.
Deinde enumerat varietatem24 opinionum scilicet obliquas ut quan-
doque25 quod nec28 est bonum nec27 malum iudicat28 bonum vel malum,
contrarias29 quando id quod est bonum iudicat30 malum et e converso.
Hoc idem ostendit per simile et item similes resupinis casibus³¹ . Postea
exponit resupinos casus ut si quis³2 mutans naturalem membris33 regio-
nem³ sic³5 utз6 caput figats" solo pro pedibus38 —–— quod est contra natu-
-
ralem dispositionem membrorum pedes in altum sustollat pro capitess
id est⁰ loco capitis, tunc¹¹, ut^2 opinor , dextreª partes45 tam eius qui pati-
tur46 hanc mutationem quam eius47 qui48 spectat illud50, dextre quidem
§ CXXX. F, U, A, V
1. id est om. A 2. habeat U 3. discordantibus om . A 4. sensus U
5. sepe] semper A 6. videntur F || sentire add. U ( in margine) 7. et ille-
cebra] an ille A 8. id est om. U 9. delcctione Vscilicet add. F
10. iter] tunc U II. turbare V 12. quia add. V 13. etiam] et U
14. in perfecta] imperfecta V 15. si] sed A 16. depravata F 17.
quod ] quia A V 18. iter] tunc U 19. est om. V 20. depravatur U V
21. contingere U 22. etc. add. F 23. ob(liquas) add. U 24. varie-
tates A 25. quandoque ] scilicet U : quandocumque V 26. neque UAV
27. neque UAV est add. U V 28. esse add. U 29. scili cet add. U
30. esse add. U 31. resupinis casibus om. U 32. quis om. F 33. membris
om . U A 34. naturalem m. regionem om. U 35. sic om. A V 36.
ut om . V 37. figat om. U 38. solo pro pedibus ] i. e. pro capite U : om. A
39. sustollat pro capite om. U 40. id est] scilicet V 41. tunc om. F A
42. ut] ubi V : om. A 43. opinor om . A 44. dextere U om. A 45.
partes om. FUA V 46. tam eius qui patitur ] i. e. animi eius su. U 47.
eius] eorum U 48. quod V 49. suspectant U 50. illud om. A
230 GLOSAF SUPER PLATONEM
51. dextre quidem videntur] dex. quidem p. ex, si , u, de. F in sinistre et si dextre
U : vid. si, et si. V om. A 52. comperatio Uest add. A 53. enim om. V
54. principaliter V 55. et om. A V 56. domina] anima A 57. hoc
om . A 58. isti om. A 59. elati] elevati A V 60. ipsi] capiti V
61. patiuntur] pactum V 62. circuitus om. A 63. opinionis V 64.
errant om. A 65. in c. e. generis om. U 66. et om. U V 67. enim
om . A V 68. dicitur om . A 69. bonum om. V 70. alii U 71.
uni bono alterum bonum Abono om. V 72. alterius V malo add. A
73. reperitur] est A V 74. hunc om . U V 75. scilicet om . U A 76.
cum] ratio A om. V 77. id est] et A 78. putatur U 79. Et hoc
om . A 80. autumatur U V 81. ex om . A V 82. que discernatur V
83. est om. A 84. hoc A V 85. opinio om. F 86. id est animarum
om . U V 87. plena om. A 88. erroris et f. id est] ex fal. i. e. A : om. U
89. depravatione sensuum om. A 90. supra V 91. depravante] depravato est V
92. ullum om. U A V 93. in add. U V 94. et add. A 95. dominantur
sensus sic U : durabunt sensus vel dominabuntur A 96. Et hoc est ] scilicet A
97. sensus extra positi om. U positi om. A 98. et om . V 99. pulsarint
animam ] e. a. u. A pulsa, ve, i. e. V 100. possederint om. A // id est add. A
IOI. illi V 102. et serviens] et op. A om. U 103. frustra ] falso F (in
textu Chalcidii) : fr. F (in glosis) : fru . A 104. si ] sic A : i. e. si V om. U
105. frustra putatur s. p. r. pontificium] pontificium falso i. e. frustra retinere putatur ali-
quod Ua(liquod) add. A 106. et potestatem] et posteritatem U compo. V
107. operando] quare do V 108. Vel om. V 109. voluptatem U IIO.
in om. A V III. voluptatem U 112. carnis om. V 113. Et tunc
eadem egra om . A 114. animo] am. A : anima V om. U 115. id est add.
A 116. cum om . U A V 117. est om . FA
(a) Cf. supra, cap. XCIII, circa initium [super Timaeum 37 b].
IN TIMAEUM 44 A-B 231
44 ]
[ § CXXXI. At postquam¹ . Ostenso qualiter anima in prima etate se
habeat, ostendit qualiter in aliis , scilicet sic quod ratione utitur et
operatur. Sed premittit phisicam rationem quare , scilicet hanc quod
iam rivus nutricationis10 est tenuatus¹¹ . Cum enim iuventus12 sit calida
et sicca, ex calore appetit¹³, sed ex siccitate non tam¹¹ cito mutat¹5. Unde
non tanta16 fit¹7 influxio vel effluxio18, nec tam¹ spissus generatur fu-
mus20 qui cerebrum, quod est instrumentum rationis, turbet21 . Adhuc in
sequenti etate minus turbatur : est enim frigida et sicca. Unde nec mul-
tum appetit nec multum digerit. Et ideo maior est in hac etate ratio22
quam in iuventute. In ultima vero etate turbatur ratio et delirant ho-
mines23, quia ex nimia frigiditate generatur flegma24 quo turbatur25 ce-
rebrum .
Continuatio. In prima etate, ex nimia influxione et effluxione turbatur
ratio26. At id est27 sed postquam meatus incrementi et nutricationis, id est28
quo crescit et nutritur homo, rivo influxionis29 iam³0 tenui id est iam³¹
tenuato³2 et minorato33, et circuitus id est motus anime peragents viam³5
suam id est opus suum ut ratio usque ad corpora, intellectus usque
ad spiritus36 tranquilliore motus quam in prima etate ; et erunt seda-
ciores processu temporisse id est iuxta processum temporis.
"
Postea facit interpositionem. Utpote, pro sicut '40, qui minime exor-
bitent a competenti motu sue nature¹¹ id est aª2 rationabili43 motu. Est enim“
nature¹5 anime uti ratione ; non uti vero est corruptionis . Tunc faciless
discernent>49 vicia50 que sunt diverse nature, et bonitatem et honestatem51,
id est52 quod53 bonum et honestum est , cum appetitu alterius secernent
et cum57 detestatione alterius58 . Impossibile enim est quod utrumque simul
appetat. Et nota quod non determinat quod59 appetat , quod detesta-
§ CXXXI. F, U, A, V
1. etc. add. U 2. se habeat add. U 3. scilicet om. A 4. sit V
S. et add. U 6. hoc contingat add. A 7. scilicet] sic se U 8. hanc]
habeat U V 9. quod iam] quia iam U : iam quidem V 10. nuctritionis U :
intricationis A mutationis V II. est tenuatus] tenuatur et minoratur A 12.
iuventus om. V 13. expetit A 14. tam] tantum U 15. mutat] nu-
trit U 16. non tanta] tam frequens V 17. fit om . A 18. refluxio V
19. tam] tamen V 20. fimus V 21. conturbet U 22. ratio om. U
23. deliratur his V 24. flegma om. F 25. quod conturbat V 26. ratio
om . F V 27. id est om . A 28. id est] in V 29. scilicet add. U
30. iam om. A 31. iam om. A 32. tenuata A attenuato V 33. et
minorato om. U A V 34. peragent om. U 35. viam] vitam U : om. A
36. ut ratio ... ad spiritus om. U A V 37. tranquilliore motu] tamen ra. A 38.
processu temporis] propter V om. F 39. vero add. A 40. pro sicut ] id est
uti U 41. competenti m. s. nature] m. A 42. a om. U 43. rationali
UAV 44. enim om . A 45. naturale V 46. vero om. A 47.
corruptionis] rationis V 48. Tunc facile om. A 49. discernent ] dis. F V :
om . U A 50. vicia om. A 51. et honestatem om . A 52. id est] et A :
om . V 53. quid A V 54. est om . A V 55. alterius om . A 56.
secernent om . A V 57. cum om. A V 58. dete stat ione alte rius ] alterius de-
(terminatione) id est alterius enitere U 59. quo d om. A 60. appe tat ] ap-
petit U : om. A
232 GLOSAE SUPER PLATONEM
[44 ] § CXXXII. At¹ si. Dixerat in hac etate rationem naturaliter esse. For-
sitan putaret aliquis quod nichil2 ad hoc valeret doctrina. Ideo ostendit
quid valeat³ si adhibeatur. Continuatio. Naturaliter huic etati inest ratio,
sed tamen augmentatur doctrina. Et hoc est : At si diligentia honeste
eruditionis quantum ad theoricam, et moderationis quantum ad practicam
vel eruditionis quantum ad sapientiam, et moderationis quantum ad
mores® - auxiliatrix, non faciens? natura enim et Deus faciunt ratio-
nem, doctrina auxiliatur , quia, nisi¹0 intus sit qui¹2 doceat, in vanum
lingua doctoris laborat ' (a), accedat13 ad hunc statum - ante enim
est nimis tenera etas, post nimis dura ducet14 huius15 evum immunis¹8
ab omni perturbatione quantum ad ignorantiam, et egritudine quantum ad
vicia.
Si negliget. Ostensis bonis recipientis doctrinam, ostendit mala¹ negli-
gentis. Et hoc est : Si negliget18 doctrinam rationis, serpens, non incedens
sed terre adherens, iter19 vite claudum20 id est imperfectum sapientia et2
opere23, demum24, id est25 in fine, revocabitur ad inferna26 ut ibi torquea-
tur cum familiari id est propria stultitia que erit causa27 illius pene (b).
Et nota quod hanc28 penam29 predicit30 negligenti doctrinam et non ca-
renti doctrina³1 : multi enim sunt qui carent, vel quia32 non sunt³ vel
in loco vel34 in regione convenienti ad hoc35, vel quia conditio sua non
patitur ut servi vel36 captivi, vel fortuna37 ut sunt38 pauperes. Negligit
vero doctrinam cui hec omnia suppetunt locus conveniens doctrine,
condicio, fortuna, nec tamen40 querit eam. Et de hac ignorantia dictumª¹
est : « Ignorans ignorabitur (c) . » Sed ne aliquis putaret quod vivi ad in-
§ CXXXII, F, U, A, V
1. Ac A V 2. nil A 3. quicquid valet U doctrina add. U A
diligentia om. A 5. honeste om . F A 6. vel eruditionis ... mores om. U A V
7. non faciens om . A 8. enim om. V 9. auxiliatur] vera auxiliatrix U
10. quia nisi] nisi enim A II. intus] virtus U 12. quod U 13. accedat om.
A 14. ducet] ducit U : due he A 15. huius] hec V 16. immunis]
im . F (in glosis) : immunis F (in textu Chalcidii) : in mu. V legi non potest in A : im-
mu(nem) U 17. mala om. U 18. negligit U 19. iter] tunc U V
20. vite claudum] viam Lau. V 21. imperfectam sapientiam V 22. et om .
U 23. opere] operationem V : om. U 24. demum] deinde A V 25.
id est om . A V 26. ad inferna om . A 27. que erit causa] qui erat iam A
28. hanc] habet U 29. penam] causam V 30. predicat U 31. et
non carenti doctrina om. U 32. vel quia] et qui A 33. sunt] habitant V
34. vel in loco vel om. U A V 35. hoc om. A 36. vel] et Ū V 37.
carentes add. A 38. sunt om. V 39. hec] ista A 40. tamen] tan-
tum F 41. dicendum U
§ CXXXIII. F, U, A, V
I. etc. add. V 2. habet V 3. tam om. A 4. prima ista U
5. quam] et A 6. societate V 7. ut etiam] et ubi V 8. ea UAV
9. divine sapientie U 10. precepta U II. et desiderium incitemus vel add. A
12. incitemur] invitemus A : invitemur V 13. precedentibus A 14. conve-
nit om. A V 15. spectari om. V 16. providentie] sa(pientie) U A
17. et hoc om . V est add . F A 18. rationaliter U 19. forma tis A
20. scilicet add . U 21. prospicientia om. U V 22. i. e. divina sapientia]
per divinam sapienciam U 23. appareat A 24. suscipiendo vitali vigori F
(in textu Chalcidii) : ad su, vi. vi. F (in glosis) : su. vi. vi. U A V 25. scilicet ]
id est V 26. etc. add. U 27. Ostensa V 28. ordinatione V 29 .
a om . V 30. in eo om. V 31. supra om. A 32. expositum] dictum A
33. quo Vd 34. cogita U 35. maxime add . U A V 36. quasi add. V
37. sperea A 38. propter] etiam per A 39. minignis] miningis U : n. V
om . A 40. cerebro A 41. est om. V 42. divinis] sidereis A 43.
corporibus] operibus F 44. ut om. A V 45. eo enim altiora ... ceteris om. A
46. id est] scilicet U 47. oculis A 48. et] id est U 49. videmus om.
A 50. etc. om . A 51. vero] autem v 52. olfatiamus U 53.
instrumentum U 54. instrumenta V 55. gustandi om. A
gius enim olfacimus quam gustamus. Manus vero que sunt instrumentum
tactus, qui tardus est sensus56, inferiores sunt omnibus aliis instrumen-
tis (c).
Et hoc est : Principio, divine potestates, id est stelle et angeli, quibus
erat concreditum58 id est59 commissum, ut in predicta oratione est expo-
situm , mutuate figuram capitis60 ex figura mundi id est iuxta figuram
mundi61 finxerunt62 id est composuerunt eam teretem et globosam per
hoc solida esse63 spera ostenditur. Et eidem capiti innexuerunt duos cir-
cuitus id est64 rationem et intelligentiam65 que duo qualiter in capite
sedem habeant66, supra expositum est (d) -venerande dignitatis67 : ex
illis enim homo est venerandus et ceteris68 dignior animalibus, cum in
73
corpore et corporeis sensibus multis?2 sit inferior ; divinitatis>
quia ex illis divina75 res est et immortalis .
56. que sunt i . t. q. t. e. sensus] quia tardi sunt sensus id est tactus sunt infra U : quia
tangendi sunt instrumentum id est tactus A : que tardi sensus sunt instrumenta V
57. hoc om. A 58. concreditum] etc. U : om. A 59. id est om . A 60. mutuate
f. capitis om . A 61. mundi om. V 62. finxerunt] finxe. F (in glosis) : pin-
xerunt F (in textu Chalcidii) : per pinxe. U fin. A pin. V 63. solida esse om. V
64. id est] scilicet U A : om . V 65. intellectum A 66. sedem habeant in ca-
pite F 67. dignitatis U (in margine) : dig. F : di. U A V 68. ceteris om .
FV : est add. F 69. corporibus V 70. in add. A 71. corporis V
72. multo A 73. di. F UA : om. V 74. quia] et V 75. homo add.
U (in margine) 76. mortalis U
(c) Cf. [JOANNES SARESBERIENSIS ] , De septem septenis, cap. III, ed . MIGNE, P.L. 199,
950 B-C .
(d) Cf. supra, cap. XV.
§ CXXXIV. F, U, A, V
1. incipit V 2. R(espondetur) om. F V 3. Est autem caput ... hoc est
om . F 4. Et hoc e. E. a. caput om . A 5. dignita A 6. etiam] ideo
U V 7. et ideo a capite membrorum dispositionem incepit add. F 8. emi-
nentia om. A V 9. quia] et V 10. scilicet add. Ü II. sensus UV
12. enim om. U 13. ratione] per rationem A 14. vero om . F A 15.
et intelligentia ] et intellectum A : om. V 16. appetendum vel fugiendum sit A
17. deinde] dum V 18. se et add. V 19. ad om. A 20. dominanti]
dominatur ti. V 21. et add. V 22. et om. U V 23. ut ministri
... endiadis om. U 24. subiecta] suo necta V 25. et om . A 26.
si om . V 27. sede add. V 28. supponatur V 29. ceteris om . V
30. superponeretur A V 31. corporis et add. A 32. et add. V 33.
cerebrum om . V
IN TIMAEUM 44 D-45 A 235
bato , turbaretur et ratio. Et hoc est : Ne si36 esset iacens³7 sine sedess
id est³⁹ non superpositum aliis, humiliter plane in imo id est in infe-
riori parte humani corporis , incurreret, cum moveretur, offensiones terre-
narum¹³ lacunarum id est terrenorum tumulorum proclivitatis ascen-
dendo, et declivitatis descendendo. Et nonne posset esse sine motu45 ?
Ait46 : maxime cui necesse esset experiri¹s cuncta genera motuum. Omni
44°] etenim49 modo necesse est50 humanum corpus moveri. Hac igitur causa,
scilicet quia ceteris est dignius, sustinetur52 vehiculo corporis . Et quid
mirum ? Utpote id est53 sicut arx54 in qua sapientia55 sedem habet (a) .
34. qua turbatione U 35. turbatur A 36. si] (et) si U sine V 37.
esset iacens] esset subiecta U essentia V om. A 38. sine sede om. A 39.
si add. A V 40. sit add. U A V 41. humil iter plane] set iacen s U : om. A V
42. in imo om . F 43. incur reret c. m. o. terre narum om. A V | | Reliq ua , usque
ad finem huius capituli 134, desunt in codice V 44. cumulorum A 45. motu]
muta Udiceret aliquis add. U 46. Ait] et U 47. minime A
48. esset experiri om. A 49. enim A 50. erat U 51. quod A
52. sustinetur] ars con(tinetur) U 53. id est] pro A 54. arx] aliter U
55. suam add. A
§ CXXXV. F, U, A
1. est om. U A 2. eorum UA 3. et om. A 4. est om . A
5. porrigere] extendere UA 6. trahere U : adtrahere A 7. extendat A
8. extenduntur] et bene dicuntur U 9. flectit U 10. est om. U II.
Et substantia U 12. possent U 13. est om . A 14. nervosa om . A
15. intus A 16. usus] of(ficium) F A 17. emittendi] m . A 18. et
resistendi] et rece(dendi) U : etc. A 19. foret U 20. enim om . A
21, sed tamen e, divino om. A 22. gestamine om. F 23. recedat A 24.
et om . A 25. est om . F
236 GLOSAE SUPER PLATONEM
§ CXXXVI. F, U, A
1. priores om. A 2. non tantum] ut ante U 3. capitis om. U 4.
id est om. A 5. superiore U 6. anteriore U 7. vultus om. A
8. eam] ea U : causam A 9. que U A 10. appellaretur U apel. A
II. faties U fa. A 12. eo A 13. est om. A 14. facies persona quia
perpenditur om. U 15. et dicitur a v. vis om . UA 16. et dicitur a facio
faciem om. U A 17. que adminicularentur ] quemadmodum U : quoque ad. A
18. anime om . A 19. a Deo om . U 20. et om. U A 21. ut add. A
22. E U A 23. scilicet add. U 24. oculorum om. U A 25. sunt om .
U 26. ut opinor om. U A 27. oculorum ] circulorum F : om. U 28.
coruscare ... splendoris om. U 29. possint A 30. sunt U
(a) ISIDORUS, Etymologiae XI, I, 33-34.
§ CXXXVII. F, U, A
1. Sunt igitur] Ista sunt A 2. et om. U A || splendor add. A
§ CXXXVII. Ad praesentem locum alludit Willelmus in suis Glosis super Boetium [Con-
sol. V, prosa IV, 26], dicens : « Quid sint radii et qualiter emittantur et quomodo emittantur
[visus fiat, Cod. Trecen. 1101 , fol . 18 rb ], super Platonem exponetur. » (Cod. Trecen. 1381,
fol. 90 v.) Cf. Philosophia IV, 26 [ P.L. 172, 96 A- c] ; Dragmaticon, lib. VI, p. 281-288 ;
Glosae super Macrobium [Comment. I, VI, 29], Cod . Bernen. 266, fol . 8 va.
IN TIMAEUM 45 B 237
exterior et³ obstaculum quia, istis concurrentibus, fit visus, aliquo isto-
rum deficiente, esse non potest. Si enim deficiat interior ut in ceco, vel
exterior ut in nocte obscura, vel obstaculum ut in mari, deficit visus (a) .
Modo, qualiter istis concurrentibus fiat visus , doceamus?, prius unde
interior radius habeat originem demonstrantes (b) . Cum igitur in epate,
quod est calidum et humidum, fiat secunda¹0 digestio, nascitur ibi¹¹ qui-
dam spissus fumus qui, diffusus per diversa membra, naturalem ibi vir-
tutem operatur : cuius quedam pars, per diversas arterias ad cor veniens
subtiliata, constringit cor et dilatat spiritalemque virtutem ibi¹² opera-
tur¹³. Illa eadem per arterias alias ad cerebrum14 ascendens , per quod-
dam subtilissimum rete quod circumdat cerebrum transiens, ita15 subti-
liatur¹6 quod in aeriam et splendidam substantiam transit, quam anima,
per diversos nervos ad diversa foramina emittens, animalem operatur
virtutem, id est quinque sensus¹7. Sed de ceteris ad tempus tacentes, de
visu18 dicamus.
Cum igitur anima aliquid vult videre, subtiliorem partem illius aerie
substantie que hic interior radius pro splendore suo dicitur, per unum
nervum qui a minignis capitis nascitur19 emittit que cerebrum circum-
dant, prima quarum dicitur dura mater, interior pia mater20. Qui ner-
vus, usque ad21 frontem integer veniens, ibi22 in duo brachia dividitur,
quorum unum23 ad dextrum oculum, alterum24 ad sinistrum tendit25. Per
hec ergo radius interior emissus, per oculorum fenestras exiens, admiscet
se radio exteriori26, acuendoque27 usque ad obstaculum veniens, reper-
cutitur et frangitur. Unde naturali mobilitate per superficiem obstaculi
diffusus, figuram et colorem obstaculi sibi assumit, quibus informatus28
et coloratus ad animam revertens per eosdem oculos usque ad animam
transit. Unde29 est quod aliud visu³0 non discernimus quam³¹ colorem et
figuram (c).
Sunt32 tamen quidam qui³3 dicunt radium interiorem usque ad obsta-
culum non pervenire, sed in ipsis oculis figuras et colores circumstantium
invenire et inde35 intus ad animam reportare.'
Sunt36 tercii37 qui inter utrumque se habent , dicentes38 radium illum
nec in oculis nec in obstaculo figuras39 et colores percipere, sed in medio
aere.
Nobis vero prima placet sententia, quam inde possumus confirmare
quod ex aspectu40 lippientis41 oculi corrumpuntur oculi videntis. Et quare
(a) CHALCIDIUS, Commentarius, cap. CCXLV, p. 256, iuxta editionem J.-H. WASZINE,
ubi animadvertendum est numerum CCVLV huic capitulo mendose ascriptum fuisse.
(b) CHALCIDIUS , Commentarius, cap. CCXLVI, p. 256-257.
(c) CHALCIDIUS, Commentarius, cap. CCXLVIII , p. 258-259, iuxta editionem J.-H. WAS-
ZINK, ubi numerus CCXLIII mendose capitulo ascribitur.
238 GLOSAE SUPER PLATONEM
§ CXXXVIII. Ut igitur per oculos radius interior, sine quo visus non
est, transire posset, a Deo splendidi et¹ lucidia facti sunt , habentes in
sui substantia tres humores et quatuor tunicas : quarum dispositionem
et utilitatem, si quis scire desiderat , Isagogas Iohannici legat vel Pan-
tegnum Constantini (a) . Rotundi facti sunt ut in motu possent esse
vel ne, si angulosi essent, anguli radium exeuntem eliderent vel super-
fluitates, que oculum corrumperent , colligerent10 . Ideo minus solidi quam
ossa quia, si essent ita solidi , propter soliditatem nimiam radius ille non
posset libere exire. Iterum, ideo magis solidi quam caro ne, propter pul-
positatem et porositatem carnis, quia caro pulposa et porosa, radius
ille non posset libere exire¹². Et hoc est quod ait : Due sunt¹³, opinor, vir-
tutes ignis¹ id est qualitates. Deinde exponit eas altera est edax et pe-
remptoria15 ut calor calor enim desiccat et urit16 - altera est¹ mulce-
bris18 innoxio lumine¹ ut splendor qui ad visum faciendum maxime valet.
Huic igitur20. Hic ostendit cui illarum21 oculi22 sunt23 facti similes, sci-
"
licet splendori24. Igitur '25 pro autem '26 legatur . Vel sic concludatur :
Quandoquidem sine hac virtute ignis, scilicet sine27 splendore, visus esse
non potest, igitur illi fecerunt oculos28 similes. Et hoc est : Divine potes-
tates commente³0 sunt operando corpuss oculorum id est ipsos oculos, do-
mesticum et familiare id est similes qualitate. Domestici enim et fami-
liares in qualitatibus solent esse similes. Et cui domesticum et familiare³ ?
42. nisi om. U 43. quia U 44. cum om. A 45. tanget A 46.
corrumpitur UA 47. affectus ] intrinsecus U 48. vero add. U 49. etiam
om . U A 50. facinum F 51. Cum etenim ] Cum enim A : quia cum U
52. homines om . F 53. sint add. U scilicet add . A 54. pre si(mi)lli
add. U | | si(mi)lli add. A
§ CXXXVIII . F, U, A
I. et om. U 2. luciferi UA 3. facti sunt om. A 4. in om. U
5. quare U 6. Ysagogas iohannicii U 7. pategnim U pantegon A
8. essent F 9. et add. F et recentior manus in U 10. colligerent ] colliderent
F vel colliderent add. U (in margine) 11. quia] que F : om. UA 12.
Ideo minus solidi ... libere exire om. U A 13. sunt om . F 14. opinor vir-
tutes ignis om. U A 15. peremptoria om . A 16. hurit A 17. est om .
A 18. mulcebris] m. F (in glosis) : mulcibris (in textu Chalcidii) : mulciens U :
mul. A 19. innoxio lumine om. A 20. etc. add. U 21. illorum UA
22, oculi om. U 23. sint A 24. splendori scilicet F 25. Igitur] Ergo
A 26. pro autem] proferatur at. U 27. scilicet sine] id est UA 28.
oculos om. U 29. Et hoc est om . A 30. commente ] id est cum mente A
31. corpus] eorum U 32. simile U 33. familiares A in qualitatibus ...
familiare om . U scilicet add. U A
(a) JOHANNITIUS , Isagoge ad Thegni Galeni , Venetiis, 1523, fol . 2 va : De tunicis oculorum ;
CONSTANTINUS AFRICANUS, Pantechni sive De communibus medico cognitu necessariis locis,
lib. III, cap. 13 , in Constantini Opera », Basileae, 1539, p. 59-60.
IN TIMAEUM 45 B-C 239
Huic virtuti ignis , ex qua virtute panditur lux invehens³ diem³ scili-
cet splendori³8. Ex hac enim qualitate ignis39 contrahit sol lucem que40
diem efficit41.
Intimum42. Hic datur causa quare splendidi facti sunt oculi, scilicet44
ut possent45 radio interiori penetrari . Et hoc est : Ideo splendidos fece-
runt oculos, siquidem id est quia voluerunt divine potestates intimum ignem
nostri corporis, id est interiorem radium, defluere id est deorsum fluere et
demanare usque ad obstaculum , utpote - pro ' sicut - germanum id
est consimilem ignis perlucidi, id est splendoris solis , et liquoris defecati
[45 ] id est sine fece obscuritatis48 . Hoc idem expressius ostendit dicens : ut
per orbes luminum id est per oculos qui ex rotunditate dicuntur orbes ' ,
"
sed ex¹º effectu luminum '50 ; leves id est planos vel mobiles , et52 con-
gestos . Quod exponit sic et tanquam firmiori soliditate. Si enim pulposi
essent ut caro, spiritus penetrans54 huc et illuc per poros discurreret nec
libere exiret55. Pavidos56 : non sensu sed similitudine, scilicet quia modo
clauduntur, modo aperiuntur. Quod natura duabus causis operatur. Si
enim semper aperti essent oculi, radius interior debilitaretur nec usque
ad obstaculum perveniret. Sed, dum clauduntur, spiritus ille57 intus con-
gregatur : quibus apertis, cum maiori impetu exiens , usque ad obstaculum
emittitur. Quod per simile58 aque ad molendinum decurrentis potest pro-
bari. Iterum59, clauduntur contra superfluitates aeris. Sed, ne aliquis pu-
taret quod per totam substantiam oculorum radius ille exiret , dicit :
quorum tamen que est media > p <ars >61, id est pupilla62, subtilior esset,
65
et sic serenus ignis id est63 interior radius, efflueret per eamdem medietatem
69
id est per pupillam que est nigra vel68 glauca ut inde nimia albedo
oculi temperetur70. Sicut enim mediocris splendor adiuvat visum, ita
nimius turbat.
34. Huic] quis Aid est add. U 35. invehens om . U 36. diem om. U
37. scilicet ] id est A 38. splendor U : splendore A 39. ignis om. U
40. qua A 41. afficit A 42. siquidem add . U 43. facti om. A
44. scilicet om . A 45. possent] possint A om. U 46. radius interior pene-
traret U 47. id est] scicilcet U 48. fecis obstantione U 49. ex om .
A 50. lucidi add. F 51. mobiles] immobiles A 52. ct] vel A
53. conie stos F 54. penetraturus Uper poros add. A 55. nec libere
rediret add. A 56. scilicet add . A 57. ille om. A 58. similitudinem A
59. Item A 60. dicit] ideo subdit U 61. que est me. p. F (in glosis) : angusta
medietas F (in textu Chalcidii) : a. m. U legi non potest in A 62. id est add.
U 63. id est om. F : legi non potest in A 64. efflueret om . A 65.
eamdem om. U 66. per om . U A 67. pupulam UA 68. vel] et U
69. inde] iam U 70. temperaretur A 71. Sic U
§ CXXXIX. F, U, A, V
I. quare U 2. oculorum] circulorum F / qualiter o. oculorum legi non potest
in A 3. Itaque etc. ... Et hoc est om . V 4. et ita om . A 5. diur-
num om. U 6. id est om. V 7. se om. A 8. iungit A 9. id
est om . F V 10. qui V 11. tunc om . V
240 GLOSAE SUPER PLATONEM
12. incurrentia invicem sibimet ... in ... speciem F (in textu Chalcidii) : se. in, ob . co.
sp. F (in glosis) : sibimet invi(cem incurenci) a in speciem U : in speciem A : mor. in speciem V
13. id est om . A 14. in superficiem] superficie V 15. unius corporis] reatus V
16. Deinde] Et V 17. concurrunt F (in textu Chalcidii) U A : occur. F (in glo-
sis) concurrit V 18. currit V 19. radii per oculos] oculi per radii exinde
V 20 acuendo om . V 21. Omnis enim radius acuendo procedit quia apparet
in igne. Inde etiam est quod radius solis dirigitur ad terram, quamvis terra minima sit,
sufficit tamen ad acutissimum radium tegendum, et sic est nox add. V 22. id est
om . A 23. percutitur V 24. hoc] quod A : om. U V 25. occursu F
(in textu Chalcidii) cur. F (in glosis) occurrit U : concurrit V : om. A 26.
imaginis om. U 27. id est ] et U 28. repercussa U : percussus V 29.
cum] est V 30. calore U 31. rei] ei A 32. revertitur F 33.
etc. om . V 34. calore U 35. scilicet ] id est U 36. figura et colore
rei informatur ... radius om. V 37. sortitus V 38. adeptus V 39. re-
percussum] id est repercussione V 40. et om. A 41. sortitur A V 42.
eumdem ef(fectum) F (in glosis) A V : eiusdemque passionis effectum F (in textu Chal-
cidii) : similem i, e. eamdem U 43. in eam reformationem V 44. dicunt enim
philosophi omnem aera impressum figuras add V. 45. indifferentem similitudinem
от. А 46. id] hoc V 47. quod V 48. id est ] et A 49. cum
ipsum totum tangit quid] in . ip. to. ta, quid F : cum quid aliud tangit U : tangit quid A :
cum ipsum tangit V 50. pro et] pro id est A om. U 51. tangitur om . A
//tactu add. U 52. tangit et tangitur add. U V 53. tangit om. V 54.
ad hoc dirigit ] addit digerit Vse add. U 55. tangit U : tangi A 56.
cum om . A 57. videt id] id videt et homo U : id quod videt A 58. se add.
U 59. dirigebatur A 60. tactu] actu tac. A tacto V 61. calorem
U 62. se om . V 63. sicut U 64. etc. om . A V 65. visus add.
A 66. desistat V 67. defectus ipsius visus add. U 68. scilicet] id est
A videlicet V 69. et om. U 70. et om. A V 71. in add. V
72. Continuo V 73. Coniuncto U V 74. exteriori igne U A V 75.
visus efficitur U : fit visus A : est visus V 76. id est] scilicet V 77. sed
om . U
IN TIMAEUM 45 D 24I
§ CXL. Modo videamus quid sit¹ somnus et unde habeat contingere (a).
Est enim² somnus quies virtutum animalium cum intensione³ naturalium.
Et sunt animales virtutes : quinque sensus, ratio, intelligentia, memoria, etc.
Naturales sunt appetitiva, retentiva", digestiva , expulsiva (b) . Fit'
autem sic. Ex decoctione interioris nascitur quidam fumus qui ascendens
cerebrum implet¹0 nervos per quos anima¹¹ sensus operatur, et ventri-
culos12 cerebri per quos¹s rationem et¹¹ intelligentiam operatur¹5 : quare
non potest anima16 predictas virtutes operari. Sed cum fumus non potest
ultra cerebrum ascendere, revertitur, diffundensque se per membra, emol-
lit ea et dissolvit : unde augmentatur interior calor meliusque¹7 cibus18
digeritur : unde quiescunt animales virtutes19, augmentantur naturales
donec, natura20 operante, digeraturª¹ et adnichiletur22 ille fumus tantum23
quod24 per nervos spiritus25 ille26, qui operatur27 predicto modo animales28
virtutes, incipit decurrere et sic excitatur homo.
Etenim. Ostendit possibilitatem somnia insa homine. Continuatio" .
§ CXL. F, U, A, V
I. est U V 2. enim] igitur U A 3. intentione V 4. sunt om. V
5. retinentia U 6. et add. A 7. Fiat U 8. interiore F 9.
usque ad add. U ad add. A 10. replet UA V II. anima] animalis V
12. ventriculas U 13. quas U 14. intellectum vel add. A 15. opera-
tur om . A V 16. ratione add. U // recte add. V 17. meliusque] melius cum
(bene) U 18. cibus om . A 19. et add. A 20. natura om . A V
21 digeritur A || unde quiescunt animales ... digeratur om. V 22. adnichiletur]
admiscetur V 23. in tantum U 24. qui V 25. spiritus om. V
26. ille om. U A V 27. operantur V 28. animales] alias V 29. decur-
rere] disserere U : discurrere A : deficere V 30. exsiccatur V 31. sompnii
A 32. humana anima vel in add. A 33. Continuatio om. V
(a) Cf. Philosophia IV, 21 [P.L. 172, 94 A] ; Dragmaticon, lib. VI, p. 264-265 ; Glosae
super Macrobium [Comment. I, III, 2], Cod. Bernen. 266, fol. 4 rb.
(b) NEMESIUS EMESENUS , Premnon physicon, iuxta translationem N. Alfani, cap. XXIII,
ed. C. BURKHARD, Lipsiae, 1917, p. 143. Cf. Dragmaticon, lib. VI, p. 251 .
16
242 GLOSAE SUPER PLATONEM
Vere potest esse somnus in homine, etenim id est quia divine potestates
que corpus humanum creaverunt machinate sunt³ oculis salubre tegmen
----
palpebrarum salubre dicit quia legitur de quodam cui palpebre ablate
sunt, qui postea dormire non potuit et ita mortuus est38 , sine quibus
somnus non esset : exiret enim interior fumus qui somnum efficit. Deinde
[45 ] ostendit qualiter palpebre valeant ad somnum dicens : Quibus“ palpe-
bris obductis id est contra se ductis, illa vis intimi ignis, id est¹² ille¹³ in-
terior radius qui44 operatur animales virtutes, cohercetur ne exeat ; et
hoc46 conniventia47 id est coniunctione tegminis id est palpebrarum. Et
illa vis ignis compressas fundit se per membra, et mollitis membris50 et
relaxatis¹ illo fumo calido et humido, convalescita quies id est somnus5³.
§ CXLI. Que cum¹ est, etc. Hic ostendit quid in³ somno contingat, sci-
licet quod quedam simulacra³ videntur : quod somniare vocamus. Et
ideo de somniis aliquid dicamus . Somniorum igitur quedam cause sunt
interiores, quedam' exteriores. Interiorum alia ex anima, alia ex cor-
pore . Ex anima sunt10 reliquie cogitationum¹¹ ; ex corpore ut qualitas¹
complexionis¹³, sacietas14, fames, cibus - ut si quis castaneas comedit,
nigra ut monacos vel monacas videre videtur in nocte (a) — , potus, qua-
litas iacendi¹5 ut iacenti resupino cerebrum de duabus anterioribus cel-
lulis super posteriorem cadit quod ita aggravat hominem quod, nisi
natura excitaret hominem et movere faceret, moreretur, et ita multi mor-
tui sunt. Similiter iacenti super sinistrum latus hoc idem contingit : cum
enim cor sit in sinistra, epar et stomacus, existentes plus in dextra, cadunt
super cor et cetera intestina simul, et sic oneratum cessat a motu et
34. Vere] Unde V 35. id est om . A 36. quod V 37. sunt om . FUV
38. salubre dicit quia mortuus est om . U A V 39. sompnium A 40. qua
liter] quare V 41. Quibus om. V // id est add. A 42. id est om . F
43. ille om . A 44. quod F 45. animales] alias V 46. est add. F UV
47. ne exeat et hoc conniventia om. A 48. id est add. F 49. Et illa vis ...
membra et om. A 50. et mollitis membris om . U 51. laxat is V 52.
convalescit om. A 53. id est somnus om. F
§ CXLI. F, U, A, V, M
1. Qui cum A : Quecumque V 2. in] ex V 3. in somno add. U
somnis U V 5. Que cum est etc. Hic ostendit dicamus om. M 6. igitur
от. М 7. sunt interiores quedam om. V 8. vero add. U 9. habent
esse add. U 10. fiunt M 11. excogitationum V 12. qualitates Mi
corporis add. U 13. exigit add. A 14. satietatis M 15. ut si quis
castaneas ... potus, qualitas iacendi] potus , qualitas iacendi U : potus vel qualitas iacendi
A : potus, qualitas iacendi . Nota quedam somnia fieri ex qualitate ciborum ut si quis co-
mederet castaneas , vel aliquid tale, que generarent spissum et nigrum fumum, videtur videre
aliqua nigra ut monachos et huiusmodi V : potus , qualitas iacendi. Ex qualitate ciborum
ut si quis comederit castaneas , vel aliquid tale quo d generet spissum fumum et nigrum
videtur videre aliqua nigra M 16. honeratum F
§ CXLI. Circa ea quae generatim in decursu huius capituli CXLI exponuntur cf. CHAL
CIDIUS, Commentarius, cap. CCXLIX-CCLVI, p. 259-265 ; MACROBIUS, Commentarius I, III,
1-20. - Philosophia IV, 22 [P.L. 172, 94 B-C] ; Dragmaticon, lib. VI, p. 266-267 ; Glosas
super Macrobium [Comment. I, III, 2 ], Cod . Bernen. 266, fol . 4 rb-5 rb.
(a) Si quis enim comedat castaneas, quia sunt melancolice [menancolice, Cod. ], gene-
ra(n)t in homine quemdam spissum fumum et nigrum. Inde ergo homo videt nigras
formas. (Glosae super Macrobium [Comment . I, III , 7], Cod . Bernen. 266 , fol . 4 vb).
IN TIMAEUM 45 E-46 a 243
ideo multotiens homo moritur¹7. Sed hec somnia18 nichil significant¹ . Sed
ea quorum causa est exterior aliquid significant. Que20 fiunt tribus mo-
dis aliquando21 Deus aliquid22 ita23 ut futurum est manifestat25, ali-
quando introducit personam26 in somnis27 alloquentem28, aliquando per
simile29 vel per30 contrarium quod futurum est³¹ insinuat³ .
Plato tamen ea tantum ponit somnia quorum est interior causa sic :
Que quies¹³, cum est vehementior scilicet quod maxime quiescita anima
ab animalibus virtutibus et hoc35 ex reliquiis motuum id est cogitationum36,
cuiusmodi erunt reliquie³7 sive ex corpore sive ex anima sive ex alio38,
46 ] et in quibus locis, quia diverse actiones anime diversa habent loca ut
animalis virtus cerebrum , animositas cor, concupiscentia renes, talia
contra cuiusmodi - pariaque42 - contra in quibus locis si-
mulacra somniorum, id est43 que apparent in somno , nascentur ; et me-
moria eorum comitabitur expergefactos, id est a somno excitatos. Nec est
mirum simulacrum sic videri in somniis. Dum enim videt aliquis in die
rem quam diligit vel odit, formam eius et figuram sibi attrahit et cere-
bro, prout tesauro memorie, insignit. Unde et rem absentem imagina-
mur quod nunquam faceremus nisi quoquo modo formam eius intus
haberemus. Anima vero in nocte libera nec corporeis sensibus intenta,
veniens ad cerebrum, videt ibi formam et colorem rei impressam : unde
videtur homini ipsam rem in somniis videre, cum nichil videat" .
17. ut iacenti resupino ... multotiens homo moritur] Quedam sunt (fiunt M) ex qualitate
iacendi. Cum enim ( = om . M) homo iacet resupinus (supinus M) , omne cerebrum transit in
cellulam ultimam et gravatur laborans (unde gravatur et laborat M) natura, et videtur sibi
quod aliqua res hominem ( = om. M) (opprimat et add. M) aggravet (aggravarent V). Si
etiam (vero M) homo supra (super M) sinistrum latus iaceat, epar et intestina aggravant
cor et non sinunt (sinit M) illud ( = om. V) moveri libere. Unde, natura gravata (gravatur
M), videtur homo gravari (v. h. g. om. M) : unde (et exinde M) multi dormientes (sic add.
M) mortui sunt, deficiente motu cordis. Fiunt etiam ( = om. M) ex reliquiis cogitationum,
quia rei quam speramus vel timemus etiam ( = om. M) figura imprimitur in memoria. Sed,
cum anima per membra discurrat, veniens ad figuram rei, aliquid sibi contingit de illa re ( =
om. M V M : om . U A 18. somnia] omnia U A V M | signa add. A
19. que omnia communi nomine in(somnia) dicuntur add. A 20. somnia add. U
21. enim add. U 22. aliquid om. U V M 23. ita om . A M 24. est om . A
25. manifestat] denuntiat A et vocatur visio add . V M 26. personam om. V
27. in sopniis A in somniis V : om. U 28. alloquentem] aliquem tunc V que
due species ammonitiones dicuntur add. A et est oraculum add. V M 29. similem
U 30. per om. A M 31. quod futurum est om. F || enuntiat vel add. A
32. insinuatur M | Hec ultima visio dicitur add. A et est somnus add. V | | Reli
qua usque ad finem huius capituli CXLI desunt in codice M. 33. quies om. A
34. quiescet V 35. est et add. A 36. cogit ation e U V 37. erunt re-
liquie externe V 38. extra add . A 39. sunt add. V 40. animalis]
rationalis A 41. cerebri V 42. talia c. c. pariaque] talia paria et cuiusmodi
U : quod cuiusmodi pa. A 43. id est om. V 44. sompnio A 45. Nec
est mirum simulacum ... videat om . U A V
§ CXLII. F, U, A, V
1. etc. add. U 2. de om . V 3. contuicione] continuatione U
duabus om. A 5. speciebus om . A V 6. de om. U A V 7. ita] sic
§ CXLII. Circa ea quae generatim in decursu huius capituli CXLII exponuntur, cf. CHAL
CIDIUS , Commentarius, cap. CCXXXIX-CCXLII, p. 251-254. Philosophia IV, 27 [P.L.
172, 96-97] ; Dragmaticon, lib. VI, p. 288-290.
244 GLOSAE SUPER PLATONEM
67. hoc om . V 68. facilis est om. A 69. est om . V 70. facile V
71. talis add. F 72. concursu] cum tersum A 73. utriusque om . U A
74. ignis] incidente U : n. A : om. V 75. exit om . V 76. interiori] exterio-
ri V 77. incidente] intimi U : vicini A 78. in om . A 79. materie om.
UA 80, est om. F 81. tersam et om. A V 82. levem] in c(aus)a
yle V 83. planam] politica V 84. resplendet A 85. simulacra om.
U utriusque add. U 86. ignis tam legi non potest in A 87. extimi] ex-
curi V 88. quam] et A 89. for. F U AV : formateque F (in textu Chal-
cidii) formatique in editione J.H. WASZINK. 90. ex] est UA : est e V
91. id est om . U 92. radiosi] lucidi V 93. appareret A 94. Plato-
nem] p(ar)tem U 95. Sententia Aristotilis n. e. a. h. litere] Sententia Ar. talis non
est nec huic littere adaptanda vel adiungenda U : Talis autem non est sententia Ar. nec
aptanda huic littere vel adiungenda V 96. posuit eam om. V
§ CXLIII. F, U, A, V
1. simulacrum] speculum V 2. tres om . A 3. scilicet om. U 4. quia
si] Quod V 5. et add. UAV 6. e] eo U 7. in] ad V 8. mo-
dium U 9. imbricis] membricis U : imbracis A et est imbrex canalis per quem
decurrit imber add. V 10. et sinistre ] quia sinistre U sinistreque V 11.
sinistre om . U 12. si] sed FU 13. latera] lata V 14. sit V 15.
enim] vero A 16. et om . A V 17. aliud V 18. ad ima] ab una V
19. prima] primi F : legi non potest in A 20. secundo] V V 21. Omne enim
oppositum dextram habet oppositam sinistre et e converso add. V 22. autem] vero
A : om . V 23. quod] quia A 24. a add. A 25. offendit] ostenditur V
26. est om. F 27. queritur om . V legi non potest in A || quare add. F V
§ CXLIII. Circa ea quae generatim in decursu huius capituli CXLIII exponuntur, cf.
CHALCIDIUS , Commentarius, cap. CCXXXIX-CCXLII, p. 251-254.
246 GLOSAE SUPER PLATONEM
tum28 vel ex motu nostri corporis. Quod vero ex se non habet29 ipsum ,
patens est. Sed ex corpore videntis, cum sit contra ipsum et31 separatum³
ab eo, quomodo habebit motum ? Sed dicimus quod ex corpore mo-
ventis habet movet enim aera³4 , aer vero35 motus movet illud simula-
crum quod est aeries nature. Sententia vero³7 Aristotilis ex hoc³ talis
est39. Cum10 radius ille frangitur et ad posteriora revertitur, dextri oculi
radius redit ad sinistram42 partem43, sinistri44 ad dextram45, et inde con-
tingit quod quando46 homo movet suam dextram, et imago videtur
movere48 sinistram et e converso .
Continuatio. Simulacrum apparet in speculo. Porro, id est sed, partes
que sunt sinistre videntur50 dextre51 in hisdem speculis52. Et subiungit unde
videaturs : propterea quod dextris partibus55 visus id est videntis, posi-
tis contra sinistram partem56 speculi57, quia nobis est oppositum58, facto
motu corporis id est cum movetur59 corpus , gesticulatur imago motus id
est motus imaginis, ex adverso id est in contrario eius partis unde id est
ex qua parte fit motus in corpore.
28. motum om. U legi non potest in A 29. habeat U 30. ipsum] illud U :
illum hoc add. U 31. et om. V si add. U 32. seperant U
33. dicemus U 34. movet e. aera] motum etenim ab aere U 35. vero om.
AV 36. aeree V 37. vero om . V 38. ex hoc om. V 39. est
om . A 40. Cum om. U 41. frangit V 42. sinistrum U 43.
partem] p(ar)te U : om. V || et add. V 44. vero add. A 45. Nota quos-
dam voluisse imaginem speculo pressam esse umbram rei. Quod sic potest destrui. Umbra
secundum diei terminos crescit et minuitur. Sed illa non aliter umbra in opposita parte
solis semper est, illa vero non. Item, due umbre non possunt esse eiusdem rei, quod esset
si in speculo esset umbra. Item, in umbra nequit discerni hominis facies vel risus qui dis-
cernitur ibi ad dextram : radius enim dextre tendit in sinistram partem et sinistre in dex-
tram. Quod p(ote)ris sit ( = sic ?) probare quia per dextrum oculum melius videamus
res sinistras et e converso add. V 46. quod quando] cum A 47. et om . A
48. suam add. V 49. partes] patens A 50. videntur] apparent V 51.
dextre om. U 52. in hisdem speculis] in eo s. V om. U A 53. videantur V
54. propterea quod] quia UA : quod V 55. partes dextre U A V 56. par-
tem om . UAV 57. speculi om . U 58. apposita F 59. cum move-
tur] commovetur U V 60. corpus] in corpore V 61. fit] sit U
§ CXLIV. F, U, A, V
1. partes add. U V 2. scilicet om. U A V 3. quod] quia A 4. dextre]
sinistre A 5. et sinistre] sinistre vero A V 6. sinistre] dextre A : om. V
7. est talis F 8. sententia] summa V is
9. constant U 10. oblongum]
et longum V II. lateraliter] latus alteri A : naturaliter V 12. elevatur V
13. quam V 14. dextrum labrum] sinistra Labitur V 15. esset om . V
16. sinistrum labrum] sinistram U 17. quod] que U (post rasuram et correctionem)
18. nobis add. A 19. dextra A 20. sinistrum labrum] sinistram labitur U
21. vero om . A
§ CXLIV. Circa ea quae generatim in decursu huius capituli CXLIV exponuntur, cf. CHAL-
CIDIUS, Commentarius, cap. CCXL, p. 252-253.
IN TIMAEUM 46 B-C 247
22. eodem] illis A eo V 23. est om. F 24. tendit] respondet V : om. U
25. speculi] oculi A 26. ad] in A 27. ad] in A 28. partem add. F
29. sinistra videtur] simulacra videntur V 30. de dextra] illud concavum V
31. litera adaptetur U V 32. Continuo V 33. Dextre om. U 34.
At om . V 35. partes om. F, U, A, V 36. ut sunt om . A 37. id est
add. A 38. sic add. U 39. vi(dentur) add. F 40. videntur d. i. spe-
culo om . A 41. Et item] etc. V 42. tunc scilicet om. A 43. ex om.
U 44. id est om. U 45. e] ex U in A et splendoris q. est e om. V
46. speculo] conspe. V 47. resplendet ] respondet V 48. et globata U (in
margine) et glo. F U conglo. A V : conglobata F (in textu Chalcidii) 49. Et
est] id est A etc. V 50. hac V 51. radius A 52. admiscet A
53. labri add. A 54. teres om . FUA 55. speculi id est om. U
56. quibusdam] quibus F : qui ad A 57. tumidioribus om. A V 58. et pro-
vectis i. m. h. et inde] et provectis U : m. n. et n. A 59. et om. U 60.
deiecit] deiicit U : dicit V 61. dextrorsum V 62. partem om . U A V
63. in sinistram s. et 1. in dexteriora] in si . spe. et le. inde F (in glosis) in levam speculi,
levam item in dexteriora F (in textu Chalcidii) : n. par. spe, le. p. item i, dext. A in si-
nistram p. et le. in dex. V
§ CXLV. F, U, A, V
1. Cuius] Eciam U : om. A || Hic add. A 2. quod scilicet caput F : quando caput
scilicet U 3. demersum ] diversum V 4. secundum] per A 5. pla.
rationem V 6. predictum] illud concavum V 7. cum] cuius V 8. diri-
gitur] disg. V 9. prius] post U 10. inde] ante A II. et add. U
12. descendat V 13. primum om. V 14. tangit primum F 15. post]
deinde A 16. deinde] post A 17. Nota alias diversit ates esse in speculo quas
Plato non enumerat . Si enim superior pars speculi sit latior, apparet imago rotunda et
§ CXLV. Circa ea quae generatim in decursu huius capituli CXLV exponuntur, cf. CHAL-
CIDIUS, Commentarius, cap. CCXL-CCXLI, p. 252-253.
248 GLOSAE SUPER PLATONEM
Et hoc est18 : Cuius speculi id est concavi et¹ oblongi, si20 erit facta
talis21 conversio ut elatiores22 partes23, id est24 duo labra25, sic locentur20
ut altera sit27 superior28, altera inferior, vultus videntis apparebunt resu
pini29. Et ostendit unde hoc contingat , scilicet splendore luminis³¹, id
est32 ex quo fit33 visus, descendente > 34 ad inferiora speculi, e³5 supe-
riore margines eiusdem speculi cum summis partibus oris ipsius simu-
lacri et ipsos capite deiectis ad inferiora. Et tunc porro id est certe est
similis ut mento et genis ad superiora sublatis , id est videtur quod men-
tum et gene sint sublate ad superiora.
Unam diversitatem que oritur in speculo tacet Plato in hoc loco. Si
enim quis duo specula, sed inequalia, minus ante oculos, maius super
humerum, sed aliquantum sese respicientia habeat, posteriora capitis in
speculo anteriori videbit .
pinguis. Si vero strictior, apparet acuta et macra, et inde sepe decipiuntur mulieres. Si vero
teneas unum speculum ante et alterum super humerum, in anteposit [i]o videbis occiput
tuum add. V 18. Et hoc est om. V 19. et om. V 20. si om. U A
21. talis om . V 22. ut elatiores om. A V 23. partes] d. V 24. si add.
V 25. labia A 26. collocentur V 27. sit om . U 28. altera
sit superior ] Lo. il. partes e. a. s. V | | et add. A 29. altera inferior v. v. a. resu-
pini] etc. A om . U 30. hoc contingat om. U A V 31. luminis om . A
32. id est om . A V 33. fit] sit U 34. desc(endente )] deiectis U : de. V :
legi non potest in A 35. ex V 36. margine om. U 37. summis] sine eis
V 38. ipso] ex V 39. Et tunc om. V 40. ut] et V om. A
41. genis] ne v 42. Unam diversitatem videbit om. U A V
§ CXLVI. F, U, A, V
1. Quod V 2. alicui V 3. figurata V 4. Qui quidem sensus. Os-
tenso ... est om . U 5. Quod V 6. opificis dei] o. per. v. V 7. facit F
8. fecerunt om . A V 9. potentie A 10. summa F V 11. summo] suo
UAV 12. et om. UA 13. id est add. U 14. optimam propter om.
A 15. ratione et intellectu A 16. corpori om. F 17. vulgo om. F
// etc. add. U 18. famulatur V 19. quasi d. q. a. videt om . U A.V
20. esse add. U 21. extim antur V 22. aliquid add. A 23. ipsa add.
U ipsos add. A 24. estimando A : extimando V 25. abusionem ] opinio-
nem v 26. si quis tribuat om. FUA em
27. auctoritat e. operis ] agere ali.
A
(a) Cf. supra, cap. CXIII-CXVIII.
IN TIMAEUM 46 D 249
trumentis : serre28 id est lime, vel ascie id est bisacute". Cum plurimum³0 :
hoc³¹ dicentes32 errant, cum³ plurimum id est³4 maxime distent³5 cause
efficientes et ea que sequuntur causam scilicet38 instrumenta.
Licet . Vere cause et instrumenta differunt quia ille sunt incorporee ,
ista¹¹ corporea. Et hoc est : Licet enim fundamenta id est instrumenta^2
sensuum corporea sint, tamen¹³ id quod sentit, scilicet anima, est alienum
a natura corporis id est incorporale45. Sed, quia quedam incorporea sunt
pure47 incorporea, quedam non ; pure48 incorporea sunt que sine cor-
pore possunt esse ; non pure50 incorporea sunt51 que, quamvis non sint
corpora53, tamen non possunt esse sine corporibus54 , ut termini corporum55 ;
ideo subiungit quale56 incorporeum sit anima, scilicet vigore57 per58 se puro
ab omni natura59 corporis , et incorporeo. Ac si diceret : anima est pure¹
incorporeum (b) .
Quippe. Quia dixerat corpora62 non sentire, ostendit qualiteres se ha-
beant dum anima sentit64. Ad quod dicamus quod quemlibet sensum pre-
cedit passio aliqua , qua excitata anima sentit , ut visum precedit quod
lux ferit oculos, auditum quod vox instrepit auribus. Passiones vero que
precedunt sensum68 recipiunt corpora, anima vero que intus est excitata
illis sentit (c) . Si enim ex natura corporis sensus esset "¹ , etiam ea que
carent anima sentirent cum easdem passiones que et animata75 Sepe76
recipiant" . Et hoc est : Quippe id est certe frigus et calorem, quia hec
sunt accidentia corporum78, et astrictionem ex frigore et relaxationem
ex³¹ calore ; sed82, quamvis hec83 recipiant84, tamen non sentiunt ea85.
28. serre] sere F : serere U : se. A 29. id est bissacute om . U A quod inve-
nitur ibi in seris et ascia add. V 30. quasi) d (iceret) add . U 31. hec
V 32. docentes A 33. cum] quam U 34. valde vel add. V
35. distant U V dista. A 36. scilicet add . U 37. sequuntur causam] sen-
tiunt V 38. scilicet ] id est A 39. etc. add. U enim cor. add. A 40.
incorporee] in corporea A 41. vero add. A 42. Licet. Vere cause ... i. e. ins
trumenta om . V 43. tamen] fun. V 44. scilicet] id est A 45. est
add . A 46. incorporca om. A 47. pure] proprie V 48. pure ] pro-
prie enim V 49. pure incorporea sunt] pure et sunt pure incorporea A 50.
pure] proprie V 51. incorporea sunt om. A 52. non om . V 53. cor-
pora] incorporea V 54. non sint corporibus] incorporea sine corporibus esse non
possunt A 55. termini corporum] homini corporeum U 56. quale] quod V
57. vigore om . A 58. per] in A 59. natura] materia V 60. corporis
om. U Vita add. V 61. purum V 62. corpora om. V 63. corpora
add. U A V 64. anima sentit] senti (u)unt U 65. aliqua om. A V
66. Ad quod dicamus anima sentit om. V 67. ut visum p. quod] si precedit vi-
sum aliqua passio ut A 68. sensus A 69. enim] inde Ü 70. corpo-
rum U 71. essent V 72. et add. F 73. quas A V 74. et om.
V 75. animata] anime A 76. sepe om. A 77. recipiunt A V
78. corpori A 79. astrictionum U 80. et om . FU 81. ex] a F
82. sed] quia V 83. hec] hoc A om. V 84. recipiat U om. V 85.
tamen non sentiunt ea] tamen hoc non sentiant, tamen non recipiunt ea V
(b) Cf. Glosae super Macrobium [Comment . I, V, 4] : « Sciendum est in hoc loco quod
incorporalitas quedam est inperfecta, quedam perfecta, alia perfectior, alia perfectissima.
Imperfecta incorporalitas ut in terminis corporum, linea, superficies, soliditas... : que non
dicuntur pure incorporea quia nunquam sunt extra corpus. Est perfecta incorporalitas, ut
in numeris : qui pure dicuntur incorporei quia extra corpus reperiuntur. Perfectior incor-
poralitas ut in angelis, in anima, in diis s(uperio)ribus. Perfectissima in creatore. (Cod .
Bernen. 266, fol. 6 ra.)
(c) BOETIUS, Consol . V, metr. IV, 30-40 [P.L. 63 , 853 A-B] et prosa V, 1 [ibid., 854 a].
- Cf. supra, cap. CXXII, ad notulam a.
250 GLOSAE SUPER PLATONEM
§ CXLVII. F, U, A, V
I. a corpore] accipere U 2. etiam om . U AV 3. sciunt] sentiunt U V
4. ipsa corpora rationem et om . F 5. in rebus agendis om. U agendis om. V
6. percipiendis] aliquid percipiendum U percipiendum V 7. ratione] rationi V
om . F 8. prudentiaque om. U A V 9. id est ] in FU 10. circa] extra
F II. quod om. U 12. ex omnibus] existat U : om. V 13. Remota
A 14. potentii s V 15. eas] illas UA V 16. dicat U
17. predicta vite U 18. anima sola om. U AV 19. Quod]
quia U om. V id est anima add. F 20. ex omnibus] ea omnia U 21.
q. ex o. que sunt habet in. et pru, add. F 22. habet intellectum ... sola] id est ratio-
nem habeat sola anima U 23. Et om. U 24. est om. U 25. porro
invisibile] in anima F : por. A pro, in. V 26. Hic est contrarius Plato ... incor-
porea om . U A V 27. et aqua] est F : etc. aque U etc. A om . V 28.
et cetere materie] et mare U : om. A 29. cetera] cum V 30. id est cetera
c. s. visibilia] et corporea sunt et visibilia U 31. etiam aer A V 32. quod V
33. cum nec aer etiam ... visibilem om. U 34. ipsum om. A 35. non om . A
36. non add. A 37. sed propter hebetudinem ... visibilem om. V 38. esse add.
U 39. spisse materie U AV
§ CXLVIII. F, U, A, V
1. etc. add. U A 2. Dixerat] Ostendit A 3. esse om . A V 4. sen-
suum A / scilicet add. A 5. intellectus] intelligentie V 6. vero] non V
7. esse om . U 8. per que] quibus U 9. sola] solumm odo U IO. et
add. U II. philosophus debeat UA V 12. agere om. U 13. scili-
cet] et V 14. intellectus ex se et om. U 15. a] ex U AV 16. et om .
A 17. et notandum ] nota A 18. id est in descriptione add. U 19.
prudentie ] prudentem UV : pru. A 20. cuicumque ] unicuique U
IN TIMAEUM 46 d-e 251
niunt ista tria philosophus est, a quo separatur22 aliquod istorum non
est philosophus- ; hunc philosophum oportet inquirere principalem cau-
sam id est23 animam24, non adminicula principalis cause id est instrumenta.
[46 ] Et est existimandum25 illas causas esse secundas que mote ab aliis mo-
vent alias27, ut corpora que mota ab anima movent28. Si29 ille que moven-
tur30 et movent81 sunt secunde cause , ergo ille que movent alias³ et
non moventur ab alijs, scilicet35 anime, sunt cause prime³ .
Nobis ergo in eundem modum faciendum est . Quandoquidem³8 oportet
39
philosophum ista40 inquirere¹¹ , ergo42 et nos, inquit Timeus43, qui sumus
philosophi. Et hoc est : Nobis ergo in eundem modum faciendum est44
et45 de utroque genere causarum48 id est de primis causis et secundis48
disserendum est. Sed ne aliquis putaret quod simul de utroque49 esset
agendum, subiungit : sed50 separatim51 quidem52 est disserendum de opti-
mis id est de animabus53. Quod54 ostendit per55 potentias anime dicens :
ille sunt optime cause que moliuntur id est agunt omnia56 honesta et bona,
id est utilia, et hoc cum58 intellectu circa spiritus59, et60 prudentia id est
ratione circa corpora. Seorsum61 id est separatim62 disserendum est de
causis his, scilicet de corporibus, que casse mentes id est intellectu et pru-
dentia id est ratione ― corpora enim ex sui natura carent istis, sunt enim64
vires anime - temere <et ut libet confusa et inordinata > relinquunt ea
que faciunt 5. Quod perpendet quisquis considerabit operationes carnis.
21. qui add. U 22. seperatur U 23. id est om . V 24. animam] causam F
25. estimandum A : extimandum V 26. secundas] duas U : naturales V
27. alia A V 28. moventur A V 29. Si] Sed A V : om . U 30. ille
que moventur om. U 31. et movent] manent A : om. U 32. secunde] due
U: v V 33. cause] esse V 34. alia A V 35. scilicet om . A
36. prime] principales A 37. in eundem m. f. est ] etc. U om. A V 38.
Quandoquidem ] Quando F : Quandoque A 39. philosophum] plurimum V
40. tria add. A 41. inquirere] considerare A 42. ergo om . U V 43.
Timeus om. V 44. ergo in e. m. f. est] etc. F 45. et om . FU 46.
causarum] cause V 47. causis om . V 48. dicendum est vel add. U 49.
genere add. V 50. sed om. V 51. separatim] semper F : seperatim U
52. quidem] quod F 53. animalibus V 54. Quod] quidem U 55. per
om . U 56. omnia] cun (cta) U : om. V 57. id est om . V 58.
et hoc cum] etc. V 59. spiritum U V 60. et] quia V 61. vero add.
V 62. seperatim U 63. casse mente] in se. mente F (in glosis) : sine mente
casse F (in textu Chalcidii) : cause mente V 64. he add. V 65. temere
faciunt] virtutem dicit temere re, pre. que fa. F : temere re(linquunt) e(a) que fa (ciunt)
UV temere a. re. b. si confi, et in. A 66. quisquis] quisque si U : quis si A
67. operationes] actiones UA V
§ CXLIX. F, U, A, V
1. Et] Sed et A 2. etc. add. U A V 3. Plato om. U A V 4. de add.
Ꭺ Ꮴ 5. ministerio] misterio U : officio A ministeriis V 6. eorum om. U
7. de om. A 8. tractat] agit U A V 9. id est] scilicet U 10. sint A
II. in eis om . A 12. precipua V et add. A 13. sint U 14. ea]
illa A 15. dicemus] ostendemus A 16. etc. om. V a
qui scilicet sunt
splendidi et rotundi et plani add. F 17. ill oru m ] eor um A : ocu lor um V
252 GLOSAE SUPER PLATONEM
§ CL. Neque enim¹. Probat quod visus est causa maximi commodi, id
est philosophie, sic : quia sine visu esse non posset in homine. Et hoc
est : Vere³ philosophia sine visu esse non posset, enim id est quia quis-
quam non quereret id est nullus quereret de re universa¹0 id est de¹¹ mundo¹2
ut supra expositum est, nisi prius visis <stellis, sole celoque >13 : illis¹4
non15 visis non quereret¹6, sed illis visis quesivit¹ . Et hoc est : At¹8 id est
18. operis eorum om. A 19. dicendi F (in textu Chalcidii) : di. F (in glosis) : dis. A
V : om. U 20. que V 21. Visus enim] Vis etenim A 22. etc. om .
Ꭺ Ꮴ 23. est utilitas F 24. philosophica V 25. enim] autem F
26. vero add. A 27. iniuncta] iniecta U A V 28. ei] illi UV om. F
29. cura] causa U 30. dispositiones vel add. A 31. eas et] tam A 32.
creari e. s. disponi] dispositas esse et creaturas A 33. quesivit cuius] que sunt cum
U 34. sapientia V 35. esse om. F 36. et add. A 37. scrip-
tura U 38. Est (Sunt V) ergo visus UA V 39. querendum] quorundam F :
querendus A : om. V 40. id est] et U om. V 41. Continuatio. Vere ... philo-
sophie om. V 42. iuxta] uix iusta U 43. commodum] et modus U
44. videretur h. c. commune] hoc videretur commodum F 45. et ita om . A
46. plerisque] philosophisque V 47. tale] tantum U 48. laboriosis] non ocio-
sis A 49. ut rusticis om. U AV 50. non ociose natis. Sine enim addit
om . V 51. et] atque U 52. ad] ob U 53. id om. U 54. ip-
sum quod om. A 55. id est om. U 56. quia in hoc opere om. A 57.
hic add. V
(a) Cf. supra, cap. XXXIV.
§ CL. F, U, A, V
1. etc. add. U A 2. potest V 3. Vera V 4. non add. V
5. enim] etenim A om. U 6. id est quia] et hoc est quia U : quisquam de uni .
re, i, e. A 7. quisque V 8. non quereret] nunquam V 9. id est n.
quereret om . A 10. id est de nulla re quereret vel de re universa add. U
11, de om . V 12. id est de mundo om. A 13. stellis, sole celoque] etc. F, U,
A : om. V 14. id est illis U : illis enim A 15. non] vero V 16. que-
reret] ageret U 17. quesivit] que sunt U 18. Atque U
IN TIMAEUM 47 A-B 253
sed¹º nunc20 nobis insinuata alterna vice dieia et noctis, nati23 sunt24, id
est a philosophis reperti25, menses ex cursu lune, et obitus id est fines an-
norum, et28 anfractus27 solis per latera28 torride zone. Et istis natis, exti-
tit29 dinumeratio eorum ipsorum³º, scilicet³¹ in quo numero dierum esset
mensis et annus. Sed pro ' et '32 ex dinumeratione33 id est34 com-
potos extitit perfectus numerus sine diminutione37 et absolutus38 sine super-
fluitate (a) . Per hoc habemus gnomonicam¹0 id est computatoriam astro-
nomiam .
Tum¹¹ extitit >42. Istis visis, extitit43 recordatio temporis44 . Et quid45
valuit illa recordatio ? Subiungit : Que scilicet47 recordatio temporis48
docuit hominem50 querere51 naturam universe rei. Cum enim homo recor-
daretur52 hoc videris in preterito tempore, statim quesivit54 ex qua et
quarum56 natura rerum57 hoc contigerit58 . Et hoc est quod sequitur : Et
illa recordatio iniecit curam investigationis id est inquisitionis⁹ unde hoc
contigisset ; et sic pandens id est61 aperiens quasi quoddam seminarium
id est principium philosophie.
Et quid ad62 maximum commodum, sis philosophie ? Quia ipsa❝
[47 ] est67 maximum commodum. Et hoc est : Quo bono id est philosophia ni-
chil commeavit ad genus humanum maius, divina munificentia. Ac si di-
ceret Divina largitas nichil homini contulit maius philosophia.
Hoc igitur. Quandoquidem hoc maximum est commodum, hoc igi-
turo dico esse maximum beneficium visus et oculorum > 71. Sed alia
commoda73 eorumdem oculorum et visus que75 sunt minora , <prete-
reo>", ut sunt78 artes mechanice, fuga noxiorum, appetitus utilium. Qui-
bus" minoribus carentes illis qui sunt remoti a philosophia, id est81 a summo
commodo visus, et sic82 omni commodo visus carentes83 ; debiles quia ca-
rentes minoribus, et ceci quia carentes maioribus, agunt mestam et lugu-
brem vitam84 : quod apparet in his qui carent omni commodo visus.
§ CLI. F, U, A, V
1. vero, etc] quoque A 2. donum] munus U A V 3. vel] et V 4.
ad om . A 5. esse om. V 6. instructionem] institutionem V 7. di-
cenda] discenda A 8. esse add. U 9. dicenda om. A V 10. id est
om . A V 11. Domino om . F V 12. est om. U V 13. scilicet ] id est
A 14. id est omnis divina add. U 15. id est ] scilicet U 16. etc. add.
U 17. qualiter] quare U 18. a Deo add. A 19. et virtutum confor-
mationem. Continuatio ... ad morum instructionem om. V 20. valere ] naturaliter F
21. ergo] igitur A V : om. U 22. perpendit] percipit U 23. duobus U
24. rationale U V 25. perpendit om. A 26. rationabilem A 27. secus
V 28. motum add. V 29. homine] homines U / vel in hominibus add. U
(in margine) 30. est om. F 31. est add. V 32. homo om . A V
33. sic add. V 34. rationalem U A 35. motum firmamenti] in firmamento V
36. erraticus A 37. subderet r. motui] refrenaret rationali (s) motu (s) U : sub-
deretur rationali motui A : sub rationabili motu V 38. scilicet add . U 39.
qui A 40. Sic] Si V 41. dicenda] credenda V 42. est om. F
43. monstranda V
(a) ECCLI. I, I.
(b) Cf. Glosae super Boetium [Consol. I, prosa IV, 4 ] : « Hoc tractum [tercium, Cod. ] est
a Platone qui ostendens utilitatem oculorum ait ad hoc datos hominibus oculos ut notantes
motus celestium, consimiles redigerent in usu(m) sue mentis. Quod quomodo sit videamus.
Duo sunt motus in celestibus, scilicet firmamenti et planetarum. Et movetur firmamentum
ab oriente per occidentem in orientem ; planete vero, e contrario, ab occidente per orien-
tem in occidentem. Et dicitur motus planetarum erraticus, quia modo ascendunt, modo
descendunt ; motus firmamenti dicitur rationabilis, quia semper eodem modo et eodem loco
volvitur. Sed erraticus motus planetarum retorquetur quotidie [cotidie, Cod. ] rationabili
motu firmamenti. Similiter est in homine. Sunt enim qui, a creatore existentes, ad cogni-
tionem et dilectionem eius tendunt ; sed tamen quasi per occidentem tendunt, quia de ne-
cessariis carnis cogitant ; sed parum ibi immorantes ad creatorem quasi ad orientem tendunt.
Sunt alii qui ab occidente ad occidentem tendunt, qui scilicet de una cura temporalium ad
aliam tendunt. Sed nullus est tam obstinatus in nequicia quin aliquando de creatore cogi-
tet ; sed parum ibi morans, revertitur ad curam temporalium, quasi per orientem trans-
cendens [transiens, Cod. Trecen. 1101 , fol . 6 r] ad occidentem tendit. Sed, ut iste errati-
cus motus planetarum retorquetur rationabili motu firmamenti , ita iste erraticus motus
carnis illo rationabili spiritu reformari debet. (Cod . Trecen. 1381 , fol. 48 v. )
IN TIMAEUM 47 B-C 255
§ CLII. Eadem quoque vocis¹ . Post visum tractat de auditu sic : osten-
dendo ad quam utilitatem dati sunt homini auditus et vox. Sed non
ostendit unde et qualiter habeant fieri. Nos tamen illud ostendamus?.
Homo ergo arteriis¹0 spiritum et¹¹ aera¹² attrahit : quem iterum¹³ emit-
tens percutit eum in ore¹4 naturalibus instrumentis15, lingua et palato,
§ CLII. F, U, A, V
1. etc. add. U 2. Post] prius V 3. et voce add. U 4. ostendit V
5. habent U 6. Nos tamen] et ideo U : nos tantum V 7. ostendimus U :
ostendemus A 8. Homo] Cor V 9. igitur UA V quibusdam add . U
10. arteriis] contrahens A : per arterias V 11. et om. A V 12. aera om. V
ad nutrimentum sui sibi add. U 13. quem iterum] quoniam rationem U
14. eum in ore] cum more U : cum in ore V 15. naturalibus instrumentis in ore F
§ CLII. Circa ea quae generatim in decursu huius capituli CLII exponuntur, cf. BOE-
TIUS, In De Interpretatione, P.L. 64, 420 A ; De Musica I, 3 [P.L. 63, 1172 D- 1173 D] ;
De Musica I, 14 [ibid. , 1179 A-B] ; PRISCIANUS, Institutiones I, I, 1 [ed . M. HERTZ , Lip-
siae, 1855, t. I, p. 5]. - Philosophia IV, 28 [P.L. 172, 97 A-B].
256 GLOSAE SUPER PLATONEM
16. et modulando U per add. V 17. illi] sibi U 18. dentes quamdam for-
mam illi imprimunt et labia F 19. informatus V 20. vicinum] vacuum A
21. similem formam F 22. cuicumque add. V 23. aera add. F 24.
aer om . F 25. sic om . V 26. intrat AV 27. concavas] et cavas F
28. et siccas om . V 29. est] fit U 30. Quam F 31. excita F
32. qui a] quia U : qui A 33. miningis UA : om. V 34. orti] ori U :
om . A 35. ad aures om. A 36. aeree V 37. quam V
38. exercet] ex ca (usa)rum est A 39. quo V 40. que] quia V 4I.
simili] ibi informata U V : (...)ata A 42. aere] are F 43. autem] om . U :
legi non potest in A 44. fit U 45. auditus et vox F | Et quod ita fiat
Vox, attestatur Bo(etius) in similitudinem proiectum lapidem in aquam adducens, qui
commovet aquam, aqua commota prius facit brevem circulum, ille alium laxiorem et sic
usque dum veniat ad ripas add. F || Quod sic fiat vox, testatur Bo(etius) in Musica,
et probat exemplo lapidis iacti in aqua qui movet circulariter aquam vicinam, et illa mota
movet aliam add. V 46. hic om. F 47. Plato ostendit utilitatem F
48. vocis et auditus] vocis etc. U om. F 49. a Deo homini U A V 50. et
om . F 51. instructionem vite hominum om. A 52. Ostendit V 53.
ostendit utilitatem esse tria genera vocum, id est continuam vocem et armoniam et rith-
mum add. V 54. Ostensurus prius om. U 55. hoc] hic U : om. V
56. vocem add. V 57. id est] scilicet U 58. qui V 59. Vere om. V
60. quia] certe U i. e. quia om. V 61. est om. F 62. id est om . V
63. propterea] siquidem A 64. indicia mutue voluntatis] etc. A : om. U 65.
voluptates A
§ CLIII. F, U, A, V
1. Quicumque V / etc. add. U A 2. Ostendit V 3. hic V 4. per-
cipit A V 5. conformet A 6. est om. V 7. quantumque F (in textu
Chalcidii) quantumcumque F (in glosis ) : et quantumcumque U : quan. A quantum
V 8. utilitatis om. U 9. per om . F 10. vocem] vo. F UV u. A
II. propter armoniam om. U || Ita habemus quod vox alia est continua ut usualis sermo
quod dicitur exmelica id est extra melodiam, aliam est discreta que vocatur etmelica (enme-
lica ?) id est cum (?) melodia ut est musica que consistit in ellevatione et depressione. Sed
IN TIMAEUM 47 D-E 257
Et12 quid est¹³ armonia¹ ? Armonia vero¹5 id¹º est modulatio¹ . Et quare¹8
modulatio¹ ? Utpote id est sicut20 intensio, quia una vox est altior altera21.
Sed quia hoc totum habet dissonantia²², addit : modificata id est23 in modo
et24 proportione facta est enim25 consonantia26 diversitas sonorum
concors27 - habens commotiones cognatas et velut consanguineas28 id est29
similes30 circuitionibus anime, id est iudiciis31 anime32 ; circuitionibus33,
dico, prudenter utentibus munere musarum id est consonantiarum³5. Pru-
denter utuntur36 eis quis non ad luxuriam sed ad solam morum infor-
mationem38 utuntur. Hec, inquam , armonia40 est41 commoda42 potius
causa temperantie 3 morum44 quam delectationis45 aurium46. Et ostendit
qualiter Quippe que discrepantes et inconsonantes commotiones animes,
ut est ira49 turbulenta et huiusmodi, ad concentum et exornationem con-
cordie revocet, et hoc50 musis id est cantilenis5¹ auxiliantibus.
Rithmus autem, etc. Ostensa utilitate communis sermonis et melodia-
rum, ostendit utilitatem rithmorum. Et est rithmus vox optinens52 in di-
versis versibus53 eundem numerum554 sillabarum. Metrum vero est55 vox56
constans57 certo et constituto numero pedum. Et hoc est : Rithmus autem
47° ) datus58 est a Deo homini quasi59 medela non contra corporeos61 morbos
sed contra naturam id est inseparabilem animi qualitatem illepidam id
est insuavem² et nesciam numerorum et modorum, id est que sine modo
et mensura agit quicquid64 agit . Contra hanc est rithmus datus homini65
ut, cum audiret versus illos placere quia67 sunt in numero et modo68,
69
quicquid ageret ad numerum et modum reduceret ut et70 Deo et homini
placeret72
dictum de continua, Modo dicit de discreta, scilicet de musica. Sed de musica quedam est
melica id est cum melodiis ut instru(men)tis et cantilenis ; quedam est rith(m) ica (vel
geometrica, in margine) que consistit in equali numero ; similiter quedam est metrica
ut in numero pedum. Sed prius ostendit utilitatem melice musice, vocans eam armoniam
id est modulatam quia ex intensione (vel extensione in margine) cordarum habet fieri. Pos-
tea aget de duabus aliis simul, ostendens scilicet quod sicut ibi observatur numerus et mo-
dus, ita natura hominis reducatur ad modum ad numerum, ita scilicet quod nichil extra
modum vel numerum fatiat add. U
12. Et] Sed U 13. est om. V 14. armonica F : armonie V posset aliquis
querere. Ait add. U 15. vero om . F 16. id om. V 17. modus F V
18. quare] qualiter U V 19. moderatio Vait add. U 20. id est sicut
om . U A V 21. alia A 22. dissonanciam U 23. id est om . V
24. et om . F 25. enim om. V 26. consona V 27. quia si non esset
sonus aliqua diversitas, non esset consonancia, imo identitas. Item, si discors esset diver-
sitas, non esset consonancia, ymo discordia add. U 28. et velut consanguineas om.
U A 29. id est om. U 30. consimiles U A 31. iudiciis] inditus A :
inditiis V 32. animi A et add. U 33. circuitionibus] cantationibus A
34. h. add. F 35. consonantia V 36. utentur U 37. que UA | |
scilicet armonia add. U 38. conformationem U V : formationem A 39. utun-
tur. Hec inquam] homini accomodata est U 40. armonia] armonica F : Et hoc U
41. est om. V 42. commoda F (in textu Chalcidii) : da. F (in glosis ) : co(mo)data
U data A V 43. temperantie causa potius F 44. morum om. U 45.
obl(ectacionibus) U 46. scilicet add. U 47. que discrepantes] ut diis V
48. commotiones anime] etc. V 49. ira] ita V 50. concordie r. e. hoc] id
est concordiam et humanam formam A 51. suavibus add. A 52. optinens]
continens V 53. versibus] vocibus U 54. numerum] non ut V 55.
est om . V 56. vox om . F V 57. ex add. A 58. datus om. A
59. quasi) qua(si) F (in glosis ) : ut F (in textu Chalcidii) : contra V : om. A
60. medela om . A 61. incorporeos V 62. illepidam i. e. insuavem] in lepi-
dam i. e. suavem V 63. id est om. A 64. quicquid] quod F 65. ho-
mini om. F V 66. placerent A 67. quia] que V 68. et add. A
69. ad numerum et modum] in numero et modo F 70. et] sic V : om . U A
71. et homini ] hominique 72. ut cum audiret ... placeret] ad hoc scilicet ut sicut
modus id est equalitas et numerus sillabarum ibi servatur, ita equalitatem in nostris mori-
bus conservemus, ita scilicet quicquid agimus ad numerum et modum reducamus ut Deo
et homini placeat U
17
<TRACTATUS >
< DE PRIMORDIALI MATERIA >
§ CLIV. F, U, A, V, M
1. husque F 2. eius V 3. se] ipsum A om. U 4. primum V
5. pretermittentes U 6. diffinitionem] dispositionem V 7. Nunc quoniam
etc. Tract avit ie
... mater om. M 8. igitur om. M 9. que V 10. accepta
forma add. A II. materia M 12. est add. U V 13. secundaria U
et
14. scilic primo rdial is add. U 15. quod V 16. nichil] aliqu id non V M
17. est om . V 18. eius AM 19. secunda A Mest add. U A 20.
eius A 21. secundaria que ita ... materia] secunda cuius est aliquid materia cum
ipsa sit alicuius materia ut aurum anuli, elementa vero auri M : om . V 22. Sed in
his U In istis A 23. rei om. V 24. prime materie] primordialis U 25.
scilicet add. U 26. dissentiunt ] non consentiunt A 27. enim] ergo V om.
M 28. chaos U V 29. eleme nta om. M 30. chaos U V 31.
nec add. M 32. quod V 33. est om . V 34. eorum] horum M : om.
V 35. est] enim A 36. eius M 37. et add. M 38. etc. add.
M 39. terra] cetera F 40. dicent V : dicit M : legi
non potest in A 41. hec om. M 42. habet] habeat A : om. F 43. qua
litates] quia M 44. enim est om . M 45. et siccus om . M 46. etc.]
et sic de ceteris A : om . M 47. Non ergo sunt F 48. elementa om . M
49. materia om. A 50. chaos U V 51. chaos UV choa A 52. modo]
numero A 53. enim om. F 54. suis om. V M
* Circa ea quae generatim in hoc tractatu [cap. CLIV-CLXXVI] exponuntur , vide : J.R.
O'DONNELL, The Meaning of « Silva » in the Commentary on the Timaeus of Plato by Chal-
cidius in Mediaeval Studies » VII (1945 ) , 1-20 ; J.C.M. VAN WINDEN, Calcidius on Matter.
His Doctrine and Sources. A Chapter in the History of Platonism , Lugduni Batavorum, 1959.
(a) Cf. supra, cap. L et infra, cap. CLXIX (ad notulam a).
IN TIMAEUM 47 E 259
substantialibus qualitatibus aliquo modo potest esse (b) . Est ergo nos-
tra56 sententia quod materia elementorum est prima materia. Quod57 ma-
teria sit, nulla dubitatio est58. Quod59 prima est probatur quia nichil
est2 eius materia. Si enim esset aliquid illius64 materia, esset eiusdem
et forma, quia quidquid habet formam, habet et65 materiam : esset
ergo materia elementorum quiddam68 constans69 ex materia et forma,
et sic esset corpus70. Sed" si esset corpus, esset elementum vel factum
ex72 elementis. Sed neque73 elementum neque74 factum ex elementis est75
materia elementorum76 . Est ergo materia elementorum talis materia"
cuius nichil78 est79 materia : est ergo prima materia80. Hec materia¹ per
se esse non potest82, sed per se potest83 intelligi, quia « vis84 est85 intellec-
tus coniuncta disiungere et86 disiuncta coniungere »87 (c).
55. aliquo modo om. A 56. nostra] firma A 57. vero add. U 58. nulla
d. est] non dubitatur A : dubitatio est M 59. autem add . A 60. est] sit A ||
sic add . A 61. probatur] pro(bati)o F : probari potest U probo V M 62.
est om . A 63. aliquod v 64. eius M 65. et om . A V 66. est M
67. talis materia scilicet add. M 68. quiddam ] quidam U : quicquid V 69. con-
stat V 70. sic esset corpus om. V 71. Sed om . A V 72. ex om . F
73. nec A 74. nec A 75. est] potest esse A 76. Sed neque est ele-
mentum neque factum ex elementis materia elementorum F 77. materia om . A M
78. cuius nichil ] quod eius nulla A 79. est om . U So. igitur prima materia
est materia V 81. Hec materia ] Hec autem A om . U || que add. M
82. sic enim Deus creavit et formas et qualitates simul add . V | sic enim eam Deus
creavit quod et formas et qualitates simul add. M 83. potest om. A 84. vis]
ens U 85. quia vis est ] est enim vis A 86, coniuncta disiungere et om. U
87. coniungere om . U
§ CLV. F, U, A, V, M
1. Et quia d . h . m. p. intelligi om. U 2. dicamus] videamus M : om . U
3. qualiter] quomodo M 4. intelligatur om . M 5. Intelligibiliter V
6. ergo om. V M 7. separemus F 8. elemento] ea V M 9. conn
tione F : cogitatione A V 10. si non] non UA : et sine V : etsi non M 11.
omnem] esse V 12. omnem om . M 13. omni om. M 14. figura] forma
A 15. omni om. A M 16. nostro om. M 17. concurreret A
18. Sed] Et U 19. inde om. M 20. non] cum nichil U 21. nichil]
non V M : om . U A 22. et silentium a. n. audiendo om. U A 23. ile] ille
U hyle M : om . A 24. non] nichil U 25. et auditum s. u. s. audiatur om.
UAV M 26. et om. A V M 27. ile] ille U yle A illa V M
28. intelligantur V Animus enim hominis circa prima principia deficit plurimum . Cum
enim ratio ducat eos usque ad principium mundi, scimus et illum non esse eternum, si
(a) CHALCIDIUS , Commentarius, cap. CCCXLV, p. 337, 16-p. 338, 6. · Cf. infra, cap.
CLX (ad notuləm f), CLXI (ad notulam a).
260 GLOSAE SUPER PLATONEM
ultra volumus cogitare scilicet quid ante mundum erat et huiusmodi , extinguitur nostra
cogitatio, et sic n(on) intelligimus mundi principia et cum huiusmodi id est mundi ter-
minum et creatorem et primordialem materiam non intelligendo id est intellectum amit-
tendo add. V || Nam animus hominis deficit circa prima principia quia , cum ratio ducat
nos usque ad principium mundi scimus enim illum non esse eternum si ultra volu-
mus cogitare, scilicet quid ante mundum erat, extinguetur nostra cogitatio. Et sic intelli-
gimus mundi principia et primordialem materiam non intelligendo id est intellectum amit-
tendo add. M 29. ait add. A 30. inordinata et incomposita] meabili et in-
terposita U invisibili et incomposita A : et materia unde est (sit M) composita V M
31. quod V 32. ille UV : hyle M : yle A 33. reperio] recipio V 34.
nil M 35. queritur AV M 36. scilicet add. U 37. an] ante V
38. an om. V 39. est om . A 40. re F 41. subsistens V 42.
non add . V 43. dicunt ] concludatur A : dicant M 44. ergo] igitur V
45. est nichil F 46. hoc est] id est M : om. A 47. existit om. A 48.
est s. v. accidens] vel est hoc vel illud A 49. nos om. A M 50. illam d. f.
esse] quod illa divisio facta est A 51. et om. U 52. illis A 53. que
от. А 54. eis] illis Mom. UA 55. nec] non V 56. iccirco] ideo
U 57. igitur om. U M 58. Etsi i. nec] Et ita si non U 59. dicit M
60. Si queratur ubi est, dicimus (dicimus om. M) in omni corpore est ; sed ubi est, ibi
non est sine forma. add . VM || Sed ut intelligitur add. V 61. iterum om. U A
V M 62. utrum] an F om. U A 63. Si iterum ... creatura ] Si queratur
utrum sit creatura cum Deus ut intelligitur eam non creaverit (eam ut intelligatur non
creavit M) V M : om. U A 64. dicimus q. e. creatura om. U A etsi non ita
creata sit. Et nota quod dicitur yle id est silva (hyle i. e. substantia M) quia sicut in silva
(in silva om. M) est materia multarum rerum sine forma sic et in (in om. M) ista add. V M
65. Fuit enim Deus ... potuit om . U A V M 66. ergo] igitur A 67. rectam
add. A 68. quemadmodum 1. 1. exponemus om . M
(b) « Citius enim non esse censebam quod omni forma privaretur quam cogitabam quid-
dam inter formam et nihil, nec formatum nec nihil, informe prope nihil. » (AUGUSTINUS.
Confessiones, XII, 6.)
(c) Timaeus 51 A.
(d) Cf. ANONYMUS, Glosae super Martianum Capellam [De Nuptiis, lib. VIII] : « Item,
queritur si [subaudi : materia] creatura Dei sit vel non. Omnis enim creatura Dei vel cor-
pus est vel spiritus. Hec autem neutrum : quare non videtur esse creatura, Sed est scien-
dum cum dicitur Quicquid est corpus vel spiritus ', hoc est dictum de rebus ad per-
fectionem perductis et in eo statu manentibus in quo sunt modo, non secundum statum
primordialis materie, que neutrum horum est. (Cod. Abrincen. 226, fol . 93 va, de quo
vide nostram praefationem, p. 35.)
(e) CHALCIDIUS, Commentarius, cap. CCCIV, p. 306, 8-10.
IN TIMAEUM 47 E-48 A 261
·
§ CLVI. Modo quoniam ' dimittatur¹ ad tempus ut melius litera le-
gatur. Executi sumus cuncta³ que instituit intellectus provide id est divine
mentis in illa creatione de qua dictum est : « Qui5 manet in eternum crea-
vit omnia simul (a) » , exceptis admodum id est valde paucis. Ea que exci-
pit sunt ile et pura elementa de quibus in sequentibus erit sermo.
·
Modo quoniam accipiatur . Et quoniam de his executi sumus, opor-
tet dicere de illis que invehit nobis ad dicendum necessitas id est utilitas¹º ;
12
vel necessitas id est¹¹ ile¹² que duabus¹³ causis dicitur necessitas id est
indigentia¹ quia15 nec16 potest existere¹? sine corporibus18 nec corpora
sine ipsa (b).
[48 ] Mixta. Et merito in hoc opere, in quo est sermo de sensili mundo¹º, est
agendum de ile2º, quia mundus iste constat ex ea21. Et hoc est : Siquidem22
id est quia23 generatio huius sensilis mundi consistit, et non simplex20
sed mixta ; et26 subiungit ex quibus ex cetu - a ' coio-cois ' , inde cetus
per diptongon27 - id est28 coniunctione necessitatis29 , id est primordialis
materie que predictis rationibus dicitur necessitas, et intelligentie id est
archetipi mundi. Et per ilen30 intelligit materiam omnium, per intelli-
gentiam ideas que in33 intelligibili mundo sunt34. Quid sit idea³ , supra
exposuimus (c) . Ex istorum coniunctione extat36 mundus , quia ex ma-
teria et forma constat. Sed ne aliquis putaret quod idem ex materia et
forma res88 contraheret, subiungit : dominante tamen intellectus , quia40
res ex materia contrahit rude esse, sed ex forma esse id quod est. Non
enim statua ex hoc quod est ex ere dicitur41 statua Achillis sed ex hoc
quod talis42 ei43 imprimitur44 forma45 (d). Sic46 in creatione corporum
dominatur intellectus id est forma. Et48 exponit49 qualiter dominetur :
et50 trahentes1 rigorem necessitatis id est materie, iles scilicet52, ad optimos
§ CLVI. F, U, A, V
1. dimittitur U 2. cuncta] etc. A om. V 3. que instituit i. provide om.
UA 4. divine] diem V 5. Quod V 6. Ea que elementa om . U A.
V 7. accipe A 8. dicere] et credi A 9. illis] his V 10. uti-
litas] necessaria commoditas A II. utilitates add. V 12. ile] illa U yle
AV 13. de add. V 14. indigens V 15. quia] que A V 16.
nec] non A 17. existere] esse A 18. corporalibus F 19. sensili mundo]
constitutione sensilis mundi A 20. ile] illa U yle A V 21. ea] ille A
22. Siquidem] Si qua V 23. id est quia om. U A V 24. et] id est A
25. simpliciter V 26. et om. V 27. a coio ... diptongon om . U A V
28. id est ] scilicet U 29. necessitas V 30. ilen] ile F : ylem UV : yle A
31. intelligitur materia A 32. ydeas U A yfleas V 33. in om. U se
add. F V 34. intel . m. sunt] intelligibiles sunt in mundo V 35. ydea A
36. extat] consistit A : restat V 37. mundus om . A V 38. res om. A
39. intellectu om . U 40. quia] et V 41. Non enim dicitur] Ut ex ere
non contrahit statua esse V 42. est add. U 43. ea V 44. imprima-
tur V 45. forma ] figura UV 46. Sic] sicut A 47. dominantur V
48. Et] Deinde A 49. expone V 50. et om. U V 51. contrahente U
52. iles scilicet om. U AV
actus53. Rigor ille necessitatis55 est56 quod caret omni propria forma et
qualitate, sed tamen in se potest recipere omnem . Hunc rigorem trahit57
intellectus ad optimos actus quia ex forma sibi58 adiuncta habet omne
60
elementum et omne59 corpus esse61 hoc quod est62 : qui63 sunt optimi
actus64.
Itaque 5. Quandoquidem generatio mundi constat ex predictis , ergo et
67
prima rerum exordia. Et hoc est : Itaque prima exordia rerum et mundi68
id est quatuor elementa que sunt primordia omnium® corporum consti-
terunt necessitate id est primordiali materia , victa a forma72 , id est in-
formata ut superius expositum est, et parente id est obediente " provi-
dis75 autoritatibus id est formis et76 ideis que in divina mente ante tem-
pora fuerunt : que dicuntur autoritas provida propter dignitatem divine??
mentis cui insunt antequam in corpora prodeant (e) .
53. assidue add. U 54. Rigor] Vigor F : om. A 55. ille necessitatis] iste
necessitas V om . A 56. est om . FA 57. contrahit V 58. sibi] sunt
V : om . A 59. omne] esse V om. A 60. Rigor ille necessitatis ... omne
corpus om. A 61. esse om . A V 62. hoc quod est om. U A V 63.
qui] que UV om . A 64. sunt optimi actus om. A 65. etc. add. A
66. et om. A 67. prima] uis V 68. et mundi om. U 69. rerum vel
add. F rerum add. V 70. consistunt U ex add. A 71. scilicet add. U
72. a forma om. V 73. id est informata om. U A V 74. e add. V
75. et add. F 76. et om . V 77. divine om . V
(e) Cf. illud Prisciani ...formas rerum quae in mente divina intelligibiliter constite-
runt antequam in corpora prodirent... » ( PRISCIANUS , Institutiones XVII, 44 ; ed. M. HERTZ
Grammatici latini ex recensione Henrici Keilii III , p. 135 , 6-10. )
§ CLVII. F, U, A, V
1. etc. add. U 2. scilicet] id est A 3. transformationem] . transmutationem
UAV 4. unius] alius V 5. ipsa manifestetur U 6. Continuo V
7. ile] illa U yle V : legi non potest in A 8. ergo] igitur U om. V legi non po-
test in A 9. si quis i. e creationem om . V 10. vere et iuxta ... perfecte
om . U V II. demonstrare F (in textu Chalcidii) de F (in glosis) : pre(mons-
trare) UV legi non potest in A 12. cause om . A 13. id est iles om . U
AV 14. que om. V 15. quia ] que V 16. erratice] errant cause U :
eratica V 17. formam om .A 18. recipiet U 19. fiet demum commode]
fiet etc. F : et fi, co. i. e. A : Si et con. V 20. dico add. A 21. digressio]
discursus V 22. et om. U V 23. recursus] regressio V 24. eorum]
est V
IN TIMAEUM 48 B 263
recursum25 in his que sunt ex²6 mente27 id est ad ideas que sunt in divina
mente, ut ibi28 : « Est igitur in primis dividendum, etc. » (a) .
Est autem sensus29 : Ut ibi loquentes de mundo propter evidentiam
operis30 fecimus digressionem ad intelligibilia, ita hic loquentes de pri-
mordiali materia32, ad evidentiam illius, faciamus33 digressionem ad ele-
36
menta. Et sic³ facto recursu³5, retexamus genituram, id est principium³
existentie38, et substantiam id est ex quibus et per que subsistant. Et con-
39
sideremus naturam ignis <et terre, ceterarum item materiarum >40 id est
qualitates tam substantiales quam accidentales, ex quibus materiis¹¹ est
coaugmentata id est facta molitio id est creatio42 sensilis mundi.
25. supra recursum] facto recursu V 26. ex] in V : om. U 27. mente om.
U 28. est add. U 29. hic add. U 30. operis] corporis V : om. F
31. loquente V 32. materia om. U 33. faciamus] fecimus V : om. A
34. sic] si UA : om. V 35. facto recursu] f. id est A 36. retexamus F
(in textu Chalcidii) A V : retaxamus F (in glosis) : reiteramus U 37. principium]
primordium V 38. essentie A 39. consideramus U 40. et terre c. i. mate-
riarum] etc. FU : ut etc. A om . V 41. materiebus U A V 42. creatura U
(a) Timaeus 27 d.
§ CLVIII. F, U, A, V
1. ignis etc. add. V 2. Dixerat] Dixerit U : Docuerat A 3. eam] illam V
4. ile] ille U yle A V 5. intelligatur A 6. quemlibet U legi non potest
in A 7. earum F legi non potest in A 8. natura AV 9. conside-
retur] debent considerari U 10. Nec om . V 11. modo illam] ut illam V :
om. U legi non potest in A 12. concretionem] etc. U V 13. elementorum U
14. habent U 15. habet om . F 16. aliam UAV 17. ab] ex U V
18. Constantinus om. V 19. est add. U 20. est add. U V 21. est
om . V 22. est om. V 23. Hec] Et hec V 24. vetus natura] actu na-
tura vetus V 25. concretionem ] coniunctionem A 26. non] id est V
27. elementorum om. U legi non potest in A 28. alium V 29. quo U V
am
30. natur ] mater iam V 31. scilicet ] sed A : om. V 32. dissolvuntur ] spis-
santur UA : om. V 33. gravia vel add. A 34. has om. A V 35.
valet ad ostendendam ... novas om. V 36. ista V
(a) CONSTANTINUS AFRICANUS, Pantechni sive De communibus medico cognitu necessariis
locis, Basileae, 1539 , p. 6. -
— Cf. supra, cap. LI, circa notulam d.
(b) CHALCIDIUS, Commentarius, cap. CCCXVII-CCCXVIII , p. 313 , 5- P. 314, 16.
264 GLOSAE SUPER PLATONEM
aperte intelligitur ile38. Cum enim terra in aquam mutatur vel aqua
in terram40, variantur qualitates. Sed omnis variatio qualitatum fit circa
aliquam materiam que potest illas suscipere. Ergo in hac mutatione terre
et aque oportet aliquam materiam esse que qualitates" terre et aque
possit recipere42. Sed hoc non potest esse terra est enim una qualitas
aque, scilicet humiditas, que non potest inesse terre. Similiter non potest
esse aqua nec¹³ aliud elementum. Ergo perpendit ratio in mutabilitate¹¹
elementorum45 esse quamdam materiam communem istis que huius4 et
illius qualitates47 in se48 possit recipere. Et hoc est ile49. Sic ergo per hanc
naturam potius ile50 intelligitur et ideo51 potius hec52 consideranda est.
Nullus quippe5s. Dixerat retexendam esse54 generationem id est mate-
riam elementorum. Modo subiungit quare : quia55 nullus inde ante se56
tractaverat. Et hoc est : Quippe id est certe nullus indicavit, <ad hoc
usque tempus, genituram eorum>57. Et58 sic loquimur de igne59 et aliis
elementis, non ostendentes quid sint, sed60 tanquam scientibus quid sit
ignis et cetera. Et dicimus constituentes elemental inicia universitatis, id
est mundi, que neceз optinent locum sillabarum id est65 secundum locum ,
66
necdum primum. In humana enim voce litera optinet primum locum,
sillaba secundum, dictio tercium, oratio quartum (c). In compositione67
mundi Deus optinet primum locum, secundum archetipus mundus, ter-
cium primordialis materia, quartum elementa. Et ita non optinent68 10-
cum secundum. Vel quantum ad materias : ile primum optinet locum,
pura elementa secundum, ista visibilia elementa tercium69. Pro ratione,
70
[48 ] id est iuxta rationem, veri examinis id est veri? iudicii ??.
37. aperte om. V 38. yle U A V 39. aqua mutata U 40. terra
41. qualitates] has mutationes V 42. recipere] excipere U suscipere A
43. aqua nec om. V 44. (muta)bilitatem A 45. istorum add. U V : legi non
potest in A 46. huius] huiusmodi U 47. qualitatem V 48, in se om. V
49. yle U AV 50. ile] ille U : ylam V : legi non potest in A 51. intelligit et
sic V 52. hic U 53. etc. add. U 54. esse om. V 55. quia om .
F : legi non potest in A 56. in terra add. V 57. nullus eorum] nullus
indicavit etc. F : ge(nituram) indi(cavit) etc. U : non indic(avit) etc. V : legi non potest in
A 58. Et] Sed UAV 59 de igne om . U 60. sed om . U V
61. ele(men)ti U 62 que F (in textu Chalcidii) U V : qui F (in glosis) A
63. nec F (in textu Chalcidii) U A V : non F (in glosis) 64. locum sillabarum
om . U 65. id est ] sed A 66. humana] habenda V 67. vero add. U :
quidem add. V legi non potest in A 68. elementa add. U 69. Vel quantum
elementa tercium om. U A V 70. iuxta] circa U 71. veri om . UV :
legi non potest in A 72. iudicii] indicis V
(c) CHALCIDIUS, Commentarius, cap. CCLXXII, p. 275 , 18-p. 277, 8 ; PRISCIANUS, Ins-
titutiones I, II, 4, ed. M. HERTZ, Lipsiae, 1855, t. I, p. 6. Cf. Glosae super Priscianum
[Instit. I, II, 4] , Cod . Parisien . Bibl. Nat. Lat. 15.130, fol. 5 vb ; ANONYMUS , Glosae super
Martianum Capellam [lib. VIII] ; « Sententia nanque Platonis erat quod tres status huius
mondi essent. Primus, cum Deus creavit primordialem materiam ex nichilo, id est fecit esse
cum non essent. Secundus est cum pura elementa id est naturas ex ipsa primordiali mate-
ria extraxit. Tercius, cum hec ipsa extracta et ordinata ordinavit : que, sic ordinata, non
iam elementa sed elementata dicuntur. » (Cod. Abrincen. 226, fol. 93 rb : de quo vide nos-
tram praefationem, p. 35.)
§ CLIX. F, U, A, V
1. sic add. U 2. etc. om . V 3. fuit UV legi non potest in A
antiquos ] aliquos V
(a) CHALCIDIUS , Commentarius, cap. CCLXXX, p. 284, 9-p. 285, 7 ; MARTIANUS CAPELLA,
De Nuptiis II, 213, ed. A. DICK, p. 78. ― Cf. Dragmaticon, lib. VI, p. 213.
IN TIMAEUM 48 C- D 265
(c) Timaeus 27 C.
§ CLX. F, U, A, V
1. Thimeus] imi. V 2. tractatus V 3. ylle scilicet add. U 4. facta ]
dicta V 5. ibi] vel U 6. continetur UV legi non potest in A 7.
inicium om . F 8. universe] universale V 9. id est] scilicet U IO.
qua dividitur V II. res] ma. A 12. dividetur] hic dividitur A 13.
plura] philosophia U 14. hic om. V 15. dividetur U dividentur V : legi
non potest in A 16. quam ibi om . U V : legi non potest in A 17. vero
om . UV legi non potest in A 18. tria U 19. tunc due modo] circa duo
membra U 20. species om. U A V 21. veniebant in d. at] n. c. A om . U
22. nunc] vero V om. A 23. id est om . FAV 24. in] nec A 25. at
id est sed add. A 26. oborietur F (in textu Chalcidii) : aper. F (in glosis ) : oritur
U o. A ori. V 27. divisionis add. A 28. et add. V 29. suffic:unt
V 30. perpetuum] enim U om. V 31. ut add. A 32. exemplaris
eminentie] exem(plaris) est U vel eminencie exemplaris add. U (in margine)
33. exemplum] ex. F : legi non potest in A 34. illius omnia legi non potest in A
facta sunt35 --- quod est archetipus mundus, quod non est aliud, ut supra
diximus, quam collectio idearum que fuerunt ab eterno in mente divina (b) ,
quemadmodum sensilis nichil aliud est quam collectio corporum³ (c) — ;
Dem
alterum³ simulacrum et imago eius38 scilicet sensilis mundus39 quia iuxta40
C.2 exemplum archetipi factum est simulacrum et imago eius42. Simulacrum
proprie dicitur in pictura, imago in sculptura : unde mundus sensilis simu-
lacrum dicitur archetipi mundi in eo quod continet spiritus, imago in eo
S
quod continet corpora. Propagata eternitati, id est extensa cum illo spacio
CE
magno quod cum eo incepit quia eque durabit43 . Res44 secunde genera-
49 ] tionis : Habuit enim mundus primam45 generationem in mente divina, de
46
qua16 dictum est : « Qui manet in eternum creavit omnia simul (d) » ;
aler habuit creationem in opere que per successiones47 temporis facta est ;
et ideo48 dicitur res secunde generationis. Et id est49 visible. At vero id
est sed50 minime51 id est58 non divisimus id est non posuimus54 in divi-
sione55 tunc56 tercium membrum quod nunc57 apponemus58, scilicet pri-
mordialem materiam59.
Sed dicet aliquis vel illam bimembrem divisionem non fuisse suffi-
cientem, vel hanc62 trimembrem, que continet quidquid illa et preter
hoc®³ unum aliud, esse superfluam64 . Nos vero dicimus : Minime65 ; immo
bac utraque est perfecta iuxta intentionem dividentis. Quod per simile pos-
est sumus ostendere. Si enim aliquis dicat : rerum alie sunt spiritus, alie cor-
还 pora, alie accidentia spiritus vel corporis , sufficiens est⁹ divisio et omnia
comprehendens . Si iterum alter dicat : rerum70 alie sunt" spiritus, alie
corpora ; hec non est diminuta73 nec illa superflua. Utraque75 ergo est
conveniens iuxta intentionem dividentis". Primus" enim intendebat78
comprehendere in divisione substantias cum accidentibus" , alter80 solas
substantias que sole vere sunt. Sed accidentia8¹, quamvis per se non sintª²,
tamen circa substantias considerantur. Similiter Thimeus Platonis83 supe-
rius in divisione volebat comprehendere res per se existentes : unde bi-
35. factum est A 36. quod est archetipus ... corporum om . U A V 37. alte-
rum om . A 38. imago eius] ge. F 39. mundi V 40. iuxta om . F A
41. scilicet sensilis ... imago om. A 42. eius om. A V 43. Simula cru m pro-
prie durabit om . U A V 44. Res om . U 45. mundus primam ] materia
ista V 46. quo F : legi non potest in A 47. sucessionem V 48. ideo]
creatio A 49. id est] i. e. F U dicitur V : om. A 50. id est sed om. U
51. minime om . U A 52. id est om . A 53. divisimus F ( in textu Chalcidii)
U duo tunc F (in glosis) : di. tunc V di. A 54. posuerimus A 55. in
divisione] ibi divisionem Villa add. U 56. tunc] et V 57. nunc] modo
A : non V 58. apponeremus V 59. primor di al em am
materi ] prioris yle ma-
terialem V 60. divisionem om. F 61. esse A 62. hanc om. A
63. hec F 64. superfluam] superfluere V 65. minime om . V 66.
utramque perfectam V 67. per simile ] pro simili V 68. alie accidentia s. v.
corporis] et alie accidentia utriusque scripsit A et cancellavit : om. U V 69. erat U
// hec add. A 70. sufficiens est divisio ... dicat rerum om. V vel add. V
71. sunt om. V 72. alie accidentia spiritus vel corporis add. U alie accidentia
utriusque add. A vel alia accidentia corporis vel spiritus add. V 73. hcc n. e. di-
minuta] et hec similis est U : legi non potest in A : om. V 74. nec illa] non U :
et hec non est A : non est V 75. Utrumque U 76. dividentis] facientis UA V
77. Primum V 78. intendit V 79. substantias cum accidentibus] omnes solas
substantias que vere sole sunt U (...)as substantias que vere sole sunt A : solas sub-
stantias V 80. alter] alius autem A 81. solas substantias q. s. v. s. Sed
accidentia] cum substantiis accidentia earum que UV legi non potest in A 82.
sunt V 83. Thimeus Platonis] si Plato V
(b) Cf. supra, cap. XXXII (ad notulas e et d), cap. LVI (ad notulam a).
(c) Cf. supra, cap. XXXVI , ad notulam a.
(d) ECCLI. XVIII, 1. — Cf. supra, cap. CLVI, circa notulam a.
268 GLOSAE SUPER PLATONEM
§ CLXI. Quam igitur eius vim¹. Ostenso unde debeat tractare, scilicet
de ile², et qualiter, scilicet transferendo se ad elementa, ut per naturam
ipsorum³ comprobet ea que dicuntur de ipsa. Et cur ?? Quia nullus
ante se de ea tractaverat . De ipsa ile¹º tractare incipit. Sed quia duo¹¹
sunt que circa ilen12 inquirit13, scilicet naturam14 et vim15, de utroque
parum extra dicamus.
Natura igitur iles16 est quod¹7 careat18 omni forma et omni qualitate.
Cum enim sit materia communis omnium elementorum, si aliquam habe-
ret19 qualitatem20 vel formam similem alicui illorum, citius transiret in
illud cui similis esset et sic dissolverentur cetera22 elementa. Vis vero23
illius est quod24, quamvis nullam habeat formam vel qualitatem propriam,
omnium tamen25 formas et qualitates potest recipere26, ut omnia ex ipsa
§ CLXI. F, U, V
1. etc. add. U 2. yle UV 3. eorum V 4. probet U V 5.
ea om . U 6. dicentur U 7. Et cur] etc. V 8. de ca om . U 9.
tractabat U 10. yle U V 11. duo] hoc U 12. ile F : yle U : ylem V
13. requirit V 14. natura V 15. vis UV 16. yles U V 17.
que U 18. caret U V 19. haberem V 20. scilicet add. U 21.
simile F V 22. cetera] omnia U : certa V 23. vero] ergo U 24. quod
om . U V 25. tamen om . U 26. potest recipere ] in se posse suscipere U
IN TIMAEUM 49 A-B 269
Atque. Posita sua sententia de vi51 iles52, vult eam aperte demonstrare.
Et hoc est : Atque quod de ea dicitur, scilicet quod est receptaculum et
quasi quedam nutricula53, <verum est quidem, sed dicendum videtur paulo
49b ]
apertius. Est tamen54 arduum : Quamvis dicendum sit apertius, tamen
est arduum. Et ostendit quare : eo id est ideo quod55 ad hoc percipiendum
est necesse preconfundi aciem mentis. Oportet enim ut56 per defectum in-
tellectus percipiatur, sicut tenebre per defectum57 visus videntur (a) . Et
estuare Aliam causam quare hoc sit arduum subiungit, quia necesse est
estuare, id est per digressionem loqui58, tam de igne quam59 de ceteris materiis,
24
27. possent consistere Fut natura est auri carere rotunditate et huiusmodi . Non enim
inde quod est aurum est rotundum vel quadratum, etc. Vis vero eius est suscipere rotun-
ditatem ut in anulo et huiusmodi add. V 28. ea U 29. vi et ] triplici V
30. postea solvit eam] post eam solvit V 31. yle U 32. ergo om. U V
33. esse add. U 34. Quandoquidem de ile ... opinor etc. om. V 35. yles U V
36. dicens add. U V 37. quod hec] quoniam V 38. est om. U V
39. yles U yle V 40. omnium] eorum V 41. eorum om . V 42. Est]
Et est U V 43. omnia om. U V 44. elementis creatam] formis elementis V
45. variari om . V 46. credimus] dicimus V 47. sic add. U 48. cre-
dimus] dicimus V 49. formam V 50. qualitates om . V 51. de vi]
de natura ipsius U 52. yles U V 53. quod de ea dicitur ... nutricula] etc.
UV 54. tamen] enim V 55. quod] quidem U 56. ut] non U om.
V 57. defecti onem V 58. illud enim estuat quod transgreditur ripas add. V
59. tam de igne quam] tandem igitur qua V 60. quod V 61. rei om. V
62. scilicet] sed U : om. V 63. quid F (in glosis) U : qui F (in textu Chalcidii)
V 64. quare] que V 65. putari F (in glosis ) U (recentior manus) : p. F
(in textu Chalcidii) U V 66. id est] et U V 67. est add. V 68. aqua
V 69. aqua V 70. magis om. U V 71. oportet add. U 72.
vocetur U dicitur V 73. mutabilis U 74. germanitatem ] gens. V om . F
75. quod V 76. istorum] eorum V : om. F
(a) Cf. supra, cap. CLV (ad notulam a) , CLX (ad notulam f).
(b) Cf. Philosophia I, 21 [P.L. 172, 50 D].
270 GLOSAE SUPER PLATONEM
§ CLXII. F, U, V
1. etc. add. U 2. proprie U 3. yles U V 4. stabilis est] est
talis F 5. istorum V 6. aqua ] qua V 7. fecit V 8.
cum astringitur] et constringitur U um
9. dur ] terr enum V 10. terrene]
est V 11. mittit U 12. et minime fusile in terram om . V 13. Et
nota quod duorum ... sibi proxima om . U V 14. Ostendit V 15. terra U
16. terra om. V 17. aqua U 18. scilicet add. U 19. id est add. U
20. scilicet add. U 21. qua U V 22. dissolvantur F 23. in om. FU
as
24. aere V 25. porro] vero V 26. exustus c. i . creat] ex creat igni V | |
creat] etc. F 27. Rursumque om . V 28. extinctus] ex F U creatus ex V
29. et add. U V 30. crassior] cum U turs. V 31. nebulas om . F V
32. elipsis U 33. ex frigidate ... et expressis om . V 34. aggerantur] Larg. V
35. etc. om . F 36. igitur] ergo V 37. de uno ut d. a. i. e. i. alio tem-
pore om . F V 38. restauratur U 39. restauratur de alio ut de eadem in hieme
U de alio ut de aqua in estate restauretur in hieme F V 40. sibi] sunt V
41. invicem om. U agre(gantur) add. U 42. vires om . F V 43. fomen-
taque] f. F : et f. U fo, et ni. V generationis (et add. V) hoc circuitu) quo(dam)
quo ( = quia V) gravia (elementa add. V) in ( = etiam V) levia, (et add. V) levia in gravia
transmutantur, et ( = in V) illis non perse (verantibus) in u (na) et e(adem) f(orma) add. U V
44. tandem add. U 45. comprehensio om. U 46. de eis] de eorum U : e i. e.
de eis V 47. erit] expo. I' 48. cunctatione ] actione V 49. ideo add. V
(a) Cf. supra, cap. LIII (ad notulam a), et infra, cap. CLXXV (circa notulam c).
IN TIMAEUM 49 D-E 271
2. "
§ CLXIII. Quapropter. Posita questione tali ratione¹ : Cur hec que
videntur, nomine alicuius elementi vocentur, cum nulla sit eorum² sta-
F bilis proprietas ? ' ponit suam sententiam inde talem quod ista non
debent proprie vocari elementa nec pronomine demonstrari. Deinde osten-
dit que proprie debeant dici elementa et pronominibus demonstrari.
Prius ergo ostendamus quare nullum istorum nomine elementi debeat
designari nec pronomine demonstrari. Quodlibet ergo nomen elementi
8.
circa substantiam certam qualitatem determinat (a) ut hoc nomen terra
frigiditatem et siccitatem illius ergo debet esse nomen cui insunt¹º iste
14.HU
qualitates. Sed huic visibili elemento non insunt constanter, et¹¹ modo
insunt12 modo non insunt in uno¹³, immo14 alie. Similiter15 de aliis in-
telligatur¹6. Iterum¹ pronomine demonstrari non debet¹8 . Pronomen enim
24
85
23
§ CLXIII. F, U, V
1. ratione om . V 2. eorum om . U 3. ponas V 4. tale V
5. debentur V 6. debent V 7. ostendamus quare Quodlibet ergo om. V
8. nomine V 9. tantum add. U terra add. V 10. cui insunt ] cuius sunt
V 11. et] immo U uno V 12. et add. V 13. in uno om . U V
14. immo] ymo U 15. et add. U 16. intell igitur U 17. Item V
18. debent V 19. substantiam ] esse V 20. Sed nulla est ] simulachra V
21. nec] non V 22. aptemus U 23. quod V 24. quid proprie ] quo
U : qui V 25. possit om . U V 26. Et hoc est om . V 27. Quapropter ]
Cum propter V 28. istarum V 29. cunctis] ceteris U 30. elementis ] istis
U 31. Hoc] Hic F 32. videtur om . U V 33. nobis om. F 34. alias
aliter] a. i. F : a. U V 35. igneum om . V 36. queritur ] queratur U : quare V
37. quocumque V / videtur vel add. F 38. mod o add. V 39. habet om .
40. omnino om . F U V 41. quia quando mutatur ... debet dici om . V
42. nec omnino add. U 43. habens om . U 44. nullam U 45. stabi-
litatem om. F 46. ullam stabilem om. U 47. substantialem om. V
48. designanda U : denominanda F (in textu Chalcidii) ) : de. F (in glosis) : si . us. V
49. pronominibus] nominibus U (recentior manus) 50. cum om . V 51. vel] et V
(a) PRISCIANUS , Institutiones II, 22, ed . M. HERTZ , Lipsiae, 1855, t. I, p. 56, 28- p.
27, 5.
272 GLOSAE SUPER PLATONEM
§ CLXIV. Igitur eum¹ , etc. Ostenso quare ista non debeant vocari ele-
menta, ostendit que elementa debeant vocari. Cui premittamus² diversas
quorumdam sententias, deinde nostram³, ut videamus cui potius liber
consentiat. Dicunt ergo quidam elementa esse species, quorum ista que
videntur sunt individuaⓇ. Alii dicunt qualitates istorum que videntur esse
elementa. Sed utraque sententia nugatoria est. Dicunt enim philosophi
elementa esse materiam omnium corporum. Sed nichil incorporeum ma-
teria est corporis . Alii dicunt istud visibile nunquam dissolvi, sed mino-
rem partem dissolvi , maiorem remanere. Quod ergo de unoquoque dis-
solvitur, non est elementum sed elementatum10 ; sed quod remanet sem-
per¹¹, est elementum. Quod ergo dissolvitur de igne12 est igneum ; quod
remanet, ignis est. Et sic de aliis intelligatur.
Nos vero dicimus hec quatuor magna corpora constare ex quibusdam
minimis et simplis particulis et immutabilibus13 quarum quedam habent
has solas substantiales14 qualitates15, calorem et siccitatem¹6, et iste pro-
prie dicuntur ignis ; quedam habent has solas, calorem et humiditatem,
que proprie dicuntur aer¹?; quedam has solas , frigiditatem et humidi-
tatem, que proprie dicuntur aqua18 ; quedam19 frigiditatem et siccitatem,
que proprie dicuntur terra20. Nec21 tamen predicte particule unquam22
separate inveniuntur, etsi 23 separate intelligantur24. Cum vero25 ex illis
constant ista2 quatuor corpora27, unumquodque nomine particularum28
in se dominantium, quamvis improprie, vocatur29 . Sunt ergo predicte
particule elementa. Unde Constantinus : « Elementum est simpla et mi-
52. mutando] mutuando U : imitando V 53. quin] qui F 54. ante] autem
FV 55. mutentur] imitentur V 56. quam habeat V 57. existentibus
om . F
(b) Quodnam fuerit momentum huius platonici loci in schola carnotensi, testatur JOANNES
SARESBERIENSIS , Metalogicon IV, 35, ed. CL. WEBB, p. 205-207, ed . MIGNE, P.L. 199 , 938 B-
939 B. Notatu dignum videtur quatuor versus Bernardi Carnotensis in Metalogico [ed.
CL. WEBB, p. 205 , 24-27] citatos inveniri apud cuiusdam Anonymi super Timaeum [49 d-e]
Gloss Cod. Vatic, ex archivio Sancti Petri H. 51 , fol . 11 v (de quo vide : E. JEAUNEAU,
Gloses sur le « Timée et commentaire du « Timée » dans deux manuscrits du Vatican in
Revue des Etudes augustiniennes, VIII ( 1962) , p. 369 [365-373 ].
§ CLXIV. F, U, V
1. eum] cum V 2. Cui premittamus] Sed prius ne pretermittamus U 3. po-
namus add. U 4. liber] liberet V 5. quorum] quare U : quarum V
6. ista sunt individua que videntur F V 7. esse om . F 8. partem] potes-
tatem U rem V 9. maiorem] minorem vero U 10. sed elementatum om.
U V II. semper om. F 12. semper add. V 13. immutabilitatibus V
14. substantiales om. U 15. scilicet add. U 16. quare una est substantialis
scilicet calor, alia accidentalis id est siccitas add. U 17. et est ei substantialis humi-
ditas ada. U 18. et est ei substantialis frigiditas add. U 19. solas has add.
V 20. dicuntur terra ] dicunter Vet est ei substantialis siccitas add. U
21. Nec] He U V 22. nunquam U V 23. etsi] et U om. V 24.
intelliguntur U separate intelligantur om. V 25. vero] ergo V 26. ista]
illa V om. F 27. ex illis IIII constant corpora F 28. particulariter U
29. vocantur V
§ CLXIV. Circa ea quae generatim in hoc capitulo CLXIV exponuntur, cf. supra,
cap. LVIII-LIX.
IN TIMAEUM 49 E-50 A 273
(a) CONSTANTINUS AFRICANUS, Pantechni , Theorice, cap. 4, Lugduni, 1515 , vol. II , fol . I vb,
sive (iuxta aliam editionem) De communibus medico cognitu necessariis locis, Basileae, 1539,
P. 4. - Cf. supra, cap. LVIII (ad notulam a).
(b) Itaque pronomine quidem substantia per se, nomine vero etiam qualitas manifesta-
tur... Solam enim substantiam, non etiam qualitatem, significant pronomina , quantum est
in ipsius prolatione vocis. » (PRISCIANUS , Institutiones XII, 15 ; ed . M. HERTZ, Lipsiae, 1855,
t. I, p. 585-586. - Cf. Glosae super Priscianum [Instit. XII, 1 ] editio I (Cod. Floren-
tin. Bibl. Laurent. Sancti Marci 310, fol. 59 vb) ; editio II (Cod. Parisien. Bibl. Nat. Lat.
15.130, fol . 76 va) . – ANONYMUS , Glosae super Timaeum [49 d-e] :: « Certo pronomine id
est puram substantiam significante, ut ait Priscianus. (Cod. Vatic. ex Archivio Sancti
Petri H. 51, fol. II v).
18
274 GLOSAE SUPER PLATONEM
CLXV. F, U, V
1. nominari] vocari V 2. qualitatis U 3. Hoc probat] Modo probat hoc
U: Et hoc probat V 4. hoc om. V 5. deberet V 6. sed om . V
7. apertior est ... hic faciet om . U V 8. enim add. U 9. deberet V
10. dici vel om. U V 11. Si quis] Siquidem U / enim add. V 12. est dis-
serendum om . V 13. quis om. F 14. cunctas formas om. U 15. ad
ceteras] vel ad creatas cunctas U 16. deinde] inter V 17. si add. V
18. qua(libet) u(na) for (ma) F 19. materia] figura UV 20. responderi
esse om. FV 21. esse aurum om. U 22. cum add. V 23. quo
cumque U 24. forma vel] formalis U 25. illud add. V 26. sed non]
nec V 27. proferet U 28. Chilindrus U V 29. sic] sit U 30.
Chelim terra, idor aqua : inde dicitur Chelindrus quia habitat in terra et in aqua add. V
31. et om. U 32. et] id est V 33. in om. V 34. yle UV
35. cuncta corpora id est] cunctas V 36. id est add. V 37. yle UV
38. minime] minus V 39. a condicione p. id est om. U 40. quamcumque]
quantumcumque U : om. V 41. recipit V 42. qualitatem recipiat ... esse
aurum om. U 43. quamcumque] quam cum V om. U 44. ad om. V
45. illius om. F V 46. trahit om . F 47. ullam] vel V
§ CLXVI. Estque usus¹ . Ostendit per simile quod omni caret forma et
tamen omnem potest recipere, quemadmodum mollis cera² caret omni
figura³ sigilli et tamen omnem potest recipere. Et hoc est : Et est usus
eius iles similis molli cere et cedenti < materie > in quam in qua cera®
imprimuntur varia sigilla ; ita in ile forme et qualitates diversorum10
elementorum (a) . Et formatur omnimode¹¹ ab introeuntibus formis nec
tamen habens¹² propriam formam nec motum. Est ergo¹³ informis, non
quia existat sine forma, sed quia intelligitur non14 aliquam habens15 pro-
[50 ] priam. Que vero ingrediuntur ilen16, id est que fiunt ex tali¹? materia mu-
tant formas¹8, ut hec quatuor corpora, et cernuntur alia et diversa, ut pre-
dictum est. Sed ne videretur quod ex nichilo haberent existere que in-
trant ilen, subiungit unde habeant esse, id est ab ideis et formis que sunt
in mente divina19. Et eadem que introeunt et egrediuntur, id est20 figure
que modo insunt materie, modo non insunt22, sunt23 simulacra rerum²
vere existentium id est idearum que vere existunt in archetipo mundo,
quia iuxta id25 quod provisum est in mente divina formantur elementa ;
formata ab eisdem rebus26 vere27 existentibus, id est ab ipsis ideis (b) , miro
<quodam et vix explicabili modo - quia28 quis explicare potest quali-
ter iuxta suam sapientiam Deus29 omnia formet ? quemadmodum mox
id est in sequentibus demonstrare nitemur.
At vero nunc30. Ad hoc hec litera continuatur quod superius dixerat
duo genera in precedenti32 divisione suffecisse. Continuatio. Tunc duo
sufficiebant, at id est sed nunc sumendum est³³ in divisione trinum³ genus
id est tercium membrum, et hoc animo id est excogitatione35. Et nomi-
nat36 ea37 : unum genus quod³8 gignitur id est sensilis mundus, item aliud
in quo³⁹ gignitur, scilicet40 primordialis materia, preterea tercium ex quo
48. hiis U : his V 49. Quod exponit om. U | | expone V 50. formen-
tur om . U 51. velut] ne V 52. inter U 53. in add. U V 54.
capacitate U 55. propria omni F
§ CLXVI. F, U, V
1. usus om . V 2. mollis cera] molle U 3. figura] forma V 4. id
est add. V 5. yles U V 6. cere et c. m. in quam] materie ce. id est cere V
7. in qua om. F 8. cere F 9. yle UV 10. diversorum] omnium V
11. omni modo V 12. habens] his V 13. ergo] igitur U 14. non]
nec U V 15. habet U V 16. ilen] ile F : for (mas) U : om. V
17. fiunt ex tali] fuerint in naturali V 18. formas] illas U 19. Sed ne vide-
retur ... mente divina om. U V 20. id est] scilicet U : om. V 21. que modo]
quomodo V 22. modo non insunt om. U 23. sunt om. U V 24. re-
rum om . V 25. id] illud U 26. rebus om. U 27. vere] co. V
28. quia ] quod V 29. Deus om . V 30. nunc] nec V 31. con tinuat
V 32. precedenti] presenti V 33. est om. FV 34. trinum F (in textu
Chalcidii) ter. F (in glosis) : tercium UV 35. cogitatione U V 36. no-
minat] numerat V 37. scilicet add. U 38. quod] quidem U 39. in
quo] quod U 40 scilicet] id cst V
§ CLXVII. Simul¹ ita. Dixerat superius hanc esse naturam iles³ quod*
est carens omni forma et qualitatibus . Modo' probat illud diversis simi-
litudinibus. Continuatio . Non tantum predicta intelligenda sunt sed si-
mul ita est intelligendum non posse hoc fieri ut existat una facies, id est
una res formata , que contineat¹0 omnes formas quantum ad inanimata¹
et bruta animalia, et vultus quantum12 ad homines, -postea hoc expo-
nit et demonstret varia ora corporis undique, ex omni genere -- nisi prius
subiecto¹³ aliquo14 gremio¹5 id est subiecta aliqua communi materia¹ , in-
formi id est¹ que non habeat18 propriam formam. Si enim haberet pro-
priam formam¹º, cum alia20 superveniret, una turbaret aliam.
Quod per simile pictoris probat22. Pictor enim23, cum vult aliquid
pingere, aliquid supponit24 sine25 figura : ita Deus et quamdam infor-
mem materiam27. Et hoc est : perinde id est taliter ut infectio decolor28,
§ CLXVII. F, U, V
1. Simul] Similis U 2. naturam] materiam V 3. yles V 4. que U
5. est carens] careret U V 6. qualitatibus] omni qualitate U V 7. Modo
om . V 8. Continuatio om. V 9. formata] formam V 10. contineret
U II. inanimata] iumenta U animata V 12. quantum] qualiter U
13. nisi p. subiecto] ut p. subiecta V 14. aliquo om . V 15. gremio om . F
16. subiecte alicui materie communi et V 17. id est om . U 18. habet V
19. Si enim h. p. formam om. U 20. alia] aliqua U 21. simile] similitudi-
a)em U 22. probat] potest probari U 23. enim] vero V 24. pri-
mitus add. U 25. omni add. U || omni forma et add. V 26. et Deus V
27. materiam] mondum preparavit U 28. decolor om . U V
IN TIMAEUM 50 D-E 277
29. substernitur ] subsunt V 30. Vere] ut V 31. substernitur etenim ... receptacu-
lum super om. V 32. est simile F (in textu Chalcidii) : est causa s. F (in glosis) : est
iam si. V om . U 33. figuram ] fig(ura)tio U 34. discordabit] discor. opi. V
35. eius cum om. V 36. supra V 37. remanebit U V 38. fit om. F
39. yle U (prima manus ) V : yles U (secunda manus) 40. infectioni] informatori
V 41. propriam add. U 42. scilicet ] id est V 43. quod] quia V
44. yle U (prima manus) V : yles U (secunda manus) 45. hoc om. V 46.
receptaculi] recepit V 47. yle U (prima manus) V : yles U (secunda manus)
48. quia] que V 49. quia ] que F 50. omnium om. F 51. habent V
52. et om. F 53. figuram om. F 54. et om. U 55. informis intelli-
gatur om. U 56. enim om . V 57. habeat U aliquam add. U 58.
ergo] igitur U V 59. intelligitur] intelligibiliter vero V 60. sine] inde V
§ CLXVIII. F, U, V
1. yle U (prima manus) yles U (secunda manus) 2. habet U 3. Ut
qui odora habeat formam om . V 4. pigmenta om. U 5. condientur om.
U 6. vasa] nasci V 7. condiuntur V 8. ostendit q. curant] est qua-
liter creant U 9. nullius ] non V 10. proprii odoris] con. F : om . V
11. vel add. U 12. odoraminum om. F 13. materiebus UV | molis add.
V 14. Hec e. t. similitudo] al(ia) simil (itudo) V 15. formas] figuras V
16. insignire id est om. V 17. est om . V 18. appareat Vid est add. F
19. livigatas U
278 GLOSAE SUPER PLATONEM
(a) AUGUSTINUSs, Tractatus in Iohannem I, 17 [ P.L. 35, 1387] . — Cf. supra, cap. XXXII,
(ad notulam c).
(b) Illud axioma Quidquid in Deo est, Deus est frequentissime usurpatum invenimus apud
auctores saeculi duodecimi : Comment . in Boetium de Trinitate [Quae sit] : « Quicquid enim
est in ipso est ipse. Nam omnia in Deo Deus. (Ed. N. HARING in AHDLMA XXV (1958),
p. 173 ; Aliud Comment . in Boetium de Trinitate [Aggreditur propositum], ed. N. HARING
in AHDLMA XXIII ( 1956), p. 281 ; Aliud Comment. in Boetium de Trinitate [In titulo] :
Hoc enim dicit Augustinus : Quicquid est in Deo, est Deus » (P.L. 95, 397 C) ; ALANUS
DE INSULIS, Regula IX (P.L. 210, 628 A) , et sexcenti alii.
De his omnibus vide N. HARING , The case of Gilbert de la Porrée in Mediaeval Studies XIII,
(1951 ), p. 14, n. 24. Haud incongrue citari posset PLOTINUS , Enneades III, VIII, 11,11 : oúồév
Čotaι αútý § autó . Talem sententiam auctoritate Augustini, Boetii [De Trin., 2 ; P.L. 64 ,
1250 C] et Isidori [Etym. VII. I, 26] probatam dicit GUALTERUS DE MAURITANIA, Liber de
Trinitate, 11 (P.L. 209, 586 D- 587 B). Cf. infra, cap. CLXXII, circa notulam e.
CLXIX. F, U, V
1. Quandoquidem] Quod quid est V 2. yle U (prima manus) V : yles U (se-
cunda manus) 3. ergo] ideo U 4. yle(mentis) U nec factum ex ele-
mentis om. V | | nec est factum ex elementis nec elementum F 5. omnia] proprias
U om . V 6. Hec enim ... qualitates om . V 7. Et om . U
IN TIMAEUM 51 A 279
quia caret omni forma et qualitate, non est appellandum id est non est
dicendum matrem id est ilen10 quell predictis similitudinibus dicta
est mater animalis, id est sensilis mundi qui predictis rationibus
dicitur animal. Sed quia et12 archetipus mundus dicitur animal¹³,
cuius¹ mater non est ile¹5, ad illius remotionem addit : visibilis et facti.
Hoc idem dicit per alia verba : et receptaculum corporee substantie. Cor-
poream substantiam vocat formas et substantiales qualitates corporum.
Neque terram¹6, neque ignem¹7 : Hic confunduntur illi qui dicunt ilen18
esse elementa in chao19 ; nec quicquam aliud quod sit creatum ex his20 ele-
mentis (a).
Postquam removit21 ilen22 esse elementum vel factum23 ex elementis24,
removet25 illam26 esse ideam. Et hoc est nec aliquid eorum27 ex quibus
hec ipsa corpora28 subsistunt. Ex ideis enim contrahit29 unumquodque
corpus id quod est esse (b).
Postquam ostendit quid30 ile³¹ non sit32, quid ipsa sit subiungit . Et hoc
— est enim que-
est : Sed pocius dicendum est ilen esse quamdam speciem
dam species materie invisibilem quia per se non potest videri ; et
35
capacitatem quia est capax omnium formarum, et informem quia non
habet propriam formam ; inter nullam et aliquam substantiam quia nec³
penitus est37 nulla nec penitus est38 aliqua. Non est penitus nulla39 quia
est materia quorumdam. Non est penitus aliqua40, quia non est res per
·
se existens. Unde dicit Calcidius quod debet vocari aliqua-nulla ' et¹¹
' nulla-aliqua ' (c). Vel : Nulla substantia dicantur ista sensibilia quia
non subsistunt in eodem statu sed43 semper mutantur ; aliqua substantia
dicantur intelligibilia, ut archetipus mundus et idee que44 in eo45 sunt48,
propter immutabilitatem sui. Est ergo47 ile48 inter nullam et aliquam sub-
stantiam, id est inter sensibilia et intelligibilia, quia nec perfecte est50
sensilis, nec perfecte est¹ intelligibilis : et hoc quadam ratione mira et
incomprehensibili53 quia sine defectu intellectus non potest comprehendi.
Deinde exponit54 qualiter sit inter nullam et aliquam substantiam scili-
licet : nec plane intelligibilem, quia sine defectu57 intellectus non intel-
ligitur58, nec plane sensilem quia perfecte sentiri non potest : sentitur
[51b]
tamen in suo effectu. Sed tamen est talis que videatur posse intelligi ex
his id est ex61 formis et qualitatibus que mutantur in ea. Qualiter per
mutationes62 istarum intelligatur63, supra ostendimus (d).
§ CLXX. Ignis¹. Hic ostendit quis effectus iles debeat vocari ignis,
quis aer, et sic de aliis. Et hoc est : Pars eius iles , ignita id est ha-
bens formam et qualitates ignis, dicitur ignis. Sic istud dicitur¹º ignis,
non quia sole qualitates ignis" sint in eo, sed quials dominantur in eo.
Similiter humecta pars13 id est14 in qua dominantur qualitates aque, di-
citur aqua. Sed quia nulla est pars iles15, nec integralis nec divisa, si
hoc nomen proprie accipiatur, ideo¹6 corrigit : si expertis¹ rei, id est reils
sine parte integrali¹ , potest dici pars20. Potest utique improprie dici pars21
pro effectu22 ut23 hic. Et24 similiter25 dicitur terra vel aer si aliqua pars
illius recipit in se simulacra² id est formam28 et qualitates eorum id est
terre29 et aque. De quibus id est de elementis factis ex hac materia³ ,
est habendus tractatus huiusmodi qualis³¹ sequitur. Sed ante ostendamus
causam huius32 capituli.
Dixerat superius hoc quod videtur non³4 proprie dici ignis sed igneum.
Sed id quod semper est et cuius proprietas manet , id proprie dici-
tur ignis. Sed istud38 potest intelligi per se, non tamen existere per se" :
omnia enim vera elementa mixta sunt. Sed « vis40 est41 intellectus con-
iuncta disiungere (a) » : ea enim separatim intelligimus que separata"
non sunt. Et similiter de aliis elementis est intelligendum. Sunt ergo vera
elementa quedam que per se non existunt, per se tamen intelliguntur.
Et quamvis per se non sint , tamen sunt mixta in singulis corporibus.
Sed sunt quidam" bestiales homines qui nichil putant esse nisi45 tangere
58. non intelligitur] non potest intelligi V : om. U 59. perfecte sentiri] presentiri
U : om . V 60. id est] scilicet U 61. ex om. U 62. permutationes U
V 63. intelligantur V
§ CLXX. F, U, V
1. Ignis] Locus V 2. ile F: yle U : yles V 3. qui v 4. ignita add.
V 5. iles] i. Fyles U V 6. ig(n)itas U : ignitam V 7. id est]
enim V om. U 8. formas U 9. istud ] illud V : om. U 10. ignis d.
i. S. i. dicitur] ignita quidem dici potest U (secunda manus, post rasuram) II. ignis]
calide et sice U (secunda manus, post rasuram) 12. quia om. V 13. humecta
pars] humefacta U 14. id est om . U 15. yles U V 16. ideo] igitur
U 17. expertis F (in textu Chalcidii) : ex F (in glosis) : experte U : exper. V
18. rei om. U 19. integrali] intellige U 20. etiam add. V 21. pars
om . V 22. per effectum U : per effectus V 23. est add. V 24. Et
om . V 25. similiter] si. F 26. aliqua pars] a. p. F 27. recipit in se
simulacra om. U simulacra] ma. V 28. rei sine integrali parte, potest dici pars,
potest dici utique improprie per effectus ut est hic add. V 29. terre] a(eris) U
30. est add. V 31. qualiter V 32. ostendamus c. huius] ostendit huius (su-
perioris add. U secunda manus) conclusionem U 33. hoc quod] hic V om. U
34. videtur non ] non potest quia variatur U 35. semper est et cuius] non varia-
tur U 36. semper add. U V 37. manens U 38. illud V 39.
per se] posse Ü 40. vis] visus V 41. est om . F 42. separata] sepa-
ratim F 43. sunt F 44. quedam U 45. nisi ] non U
(a) BOETIUS, Comment. in Porphyrium, lib. I [P.L. 64, 84 D]. - Cf. supra, cap. LIX
(ad notulam a), cap. CLIV (ad notulam c).
IN TIMAEUM 51 B-D 281
# illud possint, et ideo credunt vera elementa non esse, neque ideas, neque
alia intelligibilia. Propter tales ergo querit utrum aliqua intelligibilia sint,
pe ut probet illa esse.
Et hoc est Estne aliquis ignis seorsum, id est separatim, positus et¹7
incommunicabilis id est non aliis admixtus48 ? Est49, tamen non50 per se.
BAB
Et non tantum de hoc quero an sit, sed item an sint cetere species id est
idee51 quas concipientes52 mente, non sensu, separatas a cetu corporearum
specierum53, quia non sunt54 de corporeis sed de incorporeis55, dicimus56
esse exemplaria57 rei sensilis quia iuxta ideas fiunt res sensibiles58 ; arche-
tipa59 quasi principalia. Subiungit aliud membrum questionis60 : an pocius
[51 ]
hec sola sunt que videntur et que sentimus audiendo vel alio sensu, corporis
intentione id est corporis spissitudine que sensum facit ; et preter hec sen-
sibilia non sunt ulla¹ uspiam, sed frustra id est falso dicuntur esse intel-
63
ligibiles species id est idee, quarum idearum sint imagines res sensi-
biles65 ; et eas species nichil esse aliud quam verba . Ac si diceret nomi-
na ista esse , sed nichil significare.
Quod quidem. Antequam hoc solvat, commendat hunc68 tractatum ut
reddat attentum dicens : Quod quidem de hac questione premissa70 sci-
licet"1 non placet michi relinqui inexaminatum id est indiscussum. Sed?
ne aliquis putaret quod superflue inde loqueretur, addit : neque est¹³ ad-
dendum agmen verborum minime pertinens ad rem75 id est superfluum,
ad tractatum istum prolixum sua natura quia est de re gravi et obscura.
[519 ] At vero. Superflue non est inde76 agendum sed breviter et utiliter. Et
hoc est At vero id est sed si quis dirimet id est auferet" disceptationem
id est dubitationem finis id est solutionis huius ample78 rei id est huius"
magne questionis, hunc talem asciscere id est advocare est opere pre-
tium81 id est utilitas facientis id est vocantis82 . Ipse igitur83 : Quandoqui-
dem hoc agere est utile, igitur ipse dicam, etc85.
46. quod add. U 47. et om . U 48. admixtus] adiunctus V 49. Est om. V
50. non om . U 51. idee] yle V 52. concipit U 53. specierum om . F V
54. sunt om . F 55. sed de incorporeis om. V 56. dicemus U 57. exem-
plaria F (in textu Chalcidii ) : ex. F (in glosis) : in exemplis U : ex(emplu)m V
58. sensiles U 59. archetipa F (in textu Chalcidii) : arch . F (in glosis) : arch, mon-
dus U archi. V 60. questionis ] divisionis V 61. nulla sunt U 62.
esse om . V 63. intelligibilia V 64. sint] sunt U om . V 65. sensiles
V sen. F 66. verba] virtu . V 67. esse] inventa U (secunda manus)
68. commendat hunc] pretactum U (secunda manus) 69. dicens Q. quidem om . U
70. premissum V 71. scilicet] sed U : om . V 72. Sed] et V 73. est]
esse V 74. minime F (in textu Chalcidii) : non UV : om. F (in glosis)
75. ad rem om . U rem om . F 76, inde om . U 77. auferret V 78.
ample] autem U V 79. huius om . V 80. hunc] habet V 81. pretium
om . F 82. advocantis V 83. d(e) h(ac re) . Continuatio add. U etc. add.
V 84. ipse om. U 85. etc. ] q(uid) sen(ciam) U
§ CLXXI. F, U, V
1. etc. add. U 2. hoc om . V 3. necessario est] etc. U 4. intel-
ligens V 5. veram] naturam V 6. vero] ergo V 7. esse om . V
(a) Omnis autem argumentatio ... aut probabilis aut necessaria debebit esse. » (CICERO,
De Inventione rhetorica I, XXIX, 44.)
282 GLOSAE SUPER PLATONEM
enim intellectus dignior sit vera opinione, si Deus vere opinioni id in quod'
operetur creavit, multo¹0 magis et intellectui quill dignior est . Si enim
sola corpora essent, superfluela haberet homo13 intellectum, cum ad iudi-
candum de eis sufficeret vera¹ opinio. Ergo vel alterum¹5 superfluum,
vel utrumque comprehendit diversum ab alio. Si ergo sunt opinabilia,
sunt16 intelligibilia . Et ideo¹7 hoc argumentum est necessarium (b) quia
aliter esse non potest ; sed non est probabile, quia non videtur statim18.
Hoc argumentum explicat Plato quinquepartito¹9 sillogismo, quia pro-
ponit et20 probat21, assumit et probat22 assumptionem23 et24 ad ultimum
concludit (c). Et hoc est : Si intellectus25 et vera26 opinio due res27 sunt
- quid autem sit intellectus, quid vera28 opinio, primo29 volumine expo-
suimus (d) necesse est hec ipsa30 , id est³1 intelligibilia, esse³2. Quod
determinat dicens : assequenda potius intellectu quam opinione. Et hec
est propositio sillogismi quam probat33 indirecta ratiocinatione34, scilicet
ostendendo quod inconveniens sequeretur38 si idem essent, hoc³7 scili-
cet quod omnia corpora certa³8 essent, quia intellectu³⁹ nichil nisi cer-
tum percipitur . Ergo si intellectus et opinio vera essent idem, cum opi-
nione percipiuntur corpora, ergo et intellectu, et42 ita essent43 certa44.
Et hoc est Sin autem vera¹5 opinio nichil differt ab intellectu ut videtur
quibusdam, tunc omnia que corporea sentimus, certa habenda sunt , quia
percipiuntur intellectu et omne quod percipitur eo, certum est. Et hoc
est probatio propositionis .
Deinde assumit antecedens prime propositionis48, scilicet quod duo sunt.
{51º)
Et hoc est : Sed opinor duo esse dicendum intellectum et veram opi-
nionem. Postea, probat hanc assumptionem50 quod duo sunt sic : quia
multum differunt. Et hoc est : propterea51 quod utraque52 magna diffe-
rentia distant. Et subiungit illorum differentiam , dicens : Quippe, etc.
(b) Necessarie demonstrantur ea quae aliter ac dicuntur nec fieri nec probari possunt,
hoc modo : Si peperit, cum viro concubit. (CICERO, De Inventione rhetorica I, XXIX, 44.)
(c) Quinque igitur sunt partes eius argumentationis... propositio..., propositionis appro-
batio..., assumptio..., assumptionis approbatio ..., complexio... » (CICERO, De Inventione The-
torica I, XXXVII, 67) ; « Iam vero quinquepertiti syllogismi sive tripertiti in ipsis libris
exempla poterimus agnoscere. » (MARIUS VICTORINUS, Expositio in Librum I De Inventione
ed I.-C. ORELLIUS et I.-G. BAITERUS, Turici, 1833 , p. 102, 20-22) ; cf. CHALCIDIUS, Commen-
tarius, cap. CCCXLI-CCCXLII, p. 333 , 18-335, 7.
(d) Cf. supra, cap. XXXIV et XCII-XCIII.
IN TIMAEUM 51 E 283
locum, sed¹³ non14 totus15, cum16 mutatione¹ et interitu non quia totus
3$
estin mutetur vel totus18 intereat sed quia¹º partes ; noscendum20 id est21 potest
nosci opinione et sensibus.
Tercium22. Post utrumque mundum ponit ilen23 esse, et ostendit illius
qualitates dicens : Genus loci est24 tercium25 id est ile28 que27 dicitur genus
loci quia in se omnem formam comprehendit ; quod non pertinet ad inte-
ritum, quia nunquam materia adnichilatur, sed forme et qualitates circa
_j2b] eam variantur ; et tamen28 prebet sedem his que generantur29 id est 30 que
incipiunt esse. Sed ipsum pro ' Et ipsum ' -tangitur sine sensu tangentis,
quia³¹ cum32 corpus tangimus, solam materiam tangimus, sed eam nos
rta 2 tangere non33 sentimus34 . Tangimus ergo materiam, sed tactu35 qualitates
corporis36 discernimus. Opinabile³ propter varietatem³ formarum, qua-
dam ratione adulterina : oportet enim rationem adulterari et deficere, ante-
quam intelligatur.
Denique. Probato quod intelligibilia sunt , ostendit unde decipiantur
qui40 putant ea non esse. Et hoc est : Denique cum animo intuemur42
intelligendo id scilicet ilen43 et ideas , patimur quod somniantes. Ut enim
somnians rem non videt perfecte45, nec nos46 ilen47 perfecte48 intelligi-
mus49. Ponit se in numero stultorum ut liberius reprehendat . Putamus
enim Vere50 patimur quod somniantes quia putamus51 hoc esse necesse
id est inevitabile ut omne quod est sit positum in aliquo loco, quod est ve-
rum de solis actualibus non de intelligibilibus. Et putamus quod optineat
ullam regionem, vel celum ve152 aliam53. Porro, etiam putamus illud :
quod neque in terra55 neque in celo sit, minime5 , id est non, existere.
Ob quam depravationem, id est falsam opinionem, itemque ob alias con-
sanguineas, id est consimiles, non consistimus nec in reputatione, necdum57
in cogitatione58, vere existentis nature, intelligibilis scilicet mundi , et per-
vigilis quia nichil divinam latet sapientiam. Et subiungit quare non con-
sistimus59 in illius60 reputatione, scilicet propter somnia id est falsas opi-
[52 ] niones huiusmodi. Et subiungit unam scilicet cum nullam imaginari va-
leamus62 speciem id est qualitatem, et formam id est63 figuram, huius lu-
brice id est iles65. Et quid mirum ? Suam, id est propriam, nullam habet.
Et tamen videtur omnes habere, cum omnes in se recipiat. Et ostendit
qualiter omnes in se67 recipiat : Cum intra gremium id est capacitatem
illius transfigurantur, id est transmutantur, forme ; conversione ex uno
[
13. sed] et si U : sine V 14. non om. V 15. totius V 16. cum
om . V 17. mutationem U 18. vel totus om. V et add. V
19. per add. V 20. noscendus V 21. quo d add. V 22. est id est
add . U 23. ylem U V 24. est om . F 25. tercium om. U
26. yle U V 27. qui U 28. tamen ] tunc F 29. generantur ] gig(nun-
T tur) V 30. id est om. U 31. quia] quod F : et V 32. cum] est U
33. nos t. non] non tangimus nec V om. U 34. solam materiam ... sentimus om .
U 35. tactu] actu V 36. corporum U 37. Opinabile ] Operi. V
38. variationem U 39. sint V 40. qui] quia V 41. id add. U
42. cum a. intuemur] etc. V 43. yle U ylem V 44. et ideas om. U
45. rem n. v. perfecte] somniavit inperfecte, sic U 46. non add. U 47. ilen]
ylem V om. U 48. perfecte om. F 49. intelligimus] comprendimus U (se-
cunda manus) 50. Vere] ut V 51. putamur F 52. celum vel om. V
53. alium V | | regionem add. U 54. etiam] et V 55. terra F (in textu
Chalcidii) : terram F (in glosis) 56. existere add . U 57. ne dum v
58. cognitione U 59. subsistimus V 60. illis V 61. cum om. V
62. nullam i. valeamus] ne unam id est ullam U : nec ima, unam V 63. id est]
et U 64. lubrice] na. s. F : va(leamus) lu(brice) U : na. Lu. V 65 .
yles U V 66. qualiter] quare V 67. omnes in se om. F 68. id est
om . V 69. uno UV u. F (in glosis) : alio F (in textu Chalcidii)
286 GLOSAE SUPER PLATONEM
70. alium V 71. id est cum] etc. V 72. vertitur V 73. Et ideo F
(in glosis) UV : Idemque F (in textu Chalcidii) 74. yle U V 75. po(sita)]
positum F (in textu Chalcidii) U : po. F (in glosis) : ponitur V 76. Hoc V
77. non] nec U V
§ CLXXIV. F, U, V
1. vero F (in glosis) U V vere F (in textu Chalcidii) 2. existere V 3.
yles U V 4. in consideratione huius rei U : in eius consideratione rei V
5. illam possint considerare V 6. possint U 7. transmutationem V
8. yle U V 9. in opere om . V 10. sed] unde V 11. Quidquid] Quod
quidem V 12. opere] corpore V 13. yaee U : om F 14. ante] non U
15. quam f. i . sensili om . U || sensibili mundo V 16. harum add. V
17. id est affirmatio om . V 18. yles U V 19. firmatur] firma per V :
om . U 20. id est om . U 21. ostenditur perspicua om. V
22. et] id est U 23. aliud] aliquid U 24. et illud i, e. aqua om. U
25. scilicet] id est V 26. terra om . V 27. non add. V 28. ait add.
U 29. in add. V 30. duo om. U 31. solum om. V 32. com-
miscentur] et miscentur U 33. ut om . U 34. electri] ele (men)tum U :
elementi V 35. particialium U
36
aurum et gemma in compositione corone, et sic elementa in composi-
tione ceterorum37 corporum38 mundi ; aliquando ita⁹ una res mutatur
ut fiat alia, quemadmodum aqua ut fiat sal. Sic ergo unum elementum
mutatur in aliud. Ergo non constat unum de elementis his visibilibus ex
tala duobus manentibus. Et ideo dicit Plato neutrum40 in neutro posse con-
sistere, nec ex duobus¹¹ mixtis42 esse suum amittentibus. Et ideo dicit :
nec simul idem¹³ unum¹ª et¹5 duo posse46 fieri. Transmutatur tamen unum
in aliud que transmutatio est archetipi et iles48, ut predictum est49, assertio.
9
2
C
52d] Hec est ergo50 mens. Improbata sententia quorumdam reputantium ilen51
non esse nec archetipum mundum, ponit suam sententiam. Et hoc est :
Hec est mens id est summa mee sententie, hec tria scilicet existens id est
archetipum mundum52, locum53 id est primordialem materiam, generatio-
nem id est sensilem mundum54, ante exornationem sensilis mundi <fuisse>.
Non dicit55 ' ante creationem ' quia, etsi ante creationem fuit archetipus
mundus56, non57 tamen materia nec generatio potuit ante esse. Sed dicit
' ante exornationem ' : ante enim facta fuerunt elementa, postea anima-
libus suis ornata58, ut superius expositum59 est (b) . Fuit ergo60 ile61, fuit
គ generatio ante mundi exornationem, non ante mundi creationemⓇ2.
Igitur generationis. Subiungit proprietatem loci, id est iles63, talem64
quod, quamvis per se non videatur, tamen in suis effectibus videtur . Con-
tinuatio. Quandoquidem formas omnium in se recipit ile65, igitur est
mens mee sententie nutriculam generationis id este68 ile69 videri id est
percipi visu. Sed ne aliquis putaret quod in sua informitate videretur,
addit omniformem70 id est formatam " formis omnium. Et dividit qua-
liter scilicet modo humectam id est72 formis et qualitatibus aque infectam,
modo ignitam id est cum formis et qualitatibus73 ignis, et item suscipien-
tem formas terre et aeris, et non tantum formas75 sed perpetientem ceteras
passiones id est qualitates. Et non est mirum si76 quedam qualitates"
dicantur78 passiones. Sic enim in Dialectica habetur quod passibilis qua-
litas et passio sunt quedam species qualitatis (c) .
3
36. gemme V 37. ceterorum om. U V 38. corporis U V 39. ita om. FV
40. neutrum] nec videtur V 41. elementis add. U 42. et add. F 43. idem om. V
44. unum om . U 45. et om. V 46. possunt V 47. Transmutantur F
48. yles V : om . U 49. est archetipi e. i. u. p. est om. U // est om . V | | ass(er)tio
om . U 50. igitur V 51. ylem U V 52. mundum om. F 53. locum] ydeam
U 54. generationem i. e. s. mundum om. F 55. dixit U V 56. mun-
dus om . F 57. non] nec F 58. ornata] formata V // et ante illam forma-
tionem dictus est mundus generatio et postea mundus quasi mundatus et purificatus add.
V 59. superius expositum] supradictum V 60. ergo] enim F 61.
yle U V 62. non ante mundi creationem om. V | Nota quosdam aliter exponere
generationem id est naturas et qualitates elementorum. Et dicunt hec tria arch(etipum)
mundum et ylem et naturas fuisse ante mundum et sicut ab eterno, quod hereticum est
dicere alium deum fecisse ab eterno, decepti quia putant Platonem dixisse ante mundi
constitutionem ' Sed liber dicitante mundi exornationem ' , quasi dicat : antequam mun-
dus exornatus esset ut nunc est, et antequam diceretur mundus, fuit generatio. Quod liber
vocat mundum hunc generationem, apparet ex predictis. Dixit enim esse tria : patrem
et matrem et prolem id est mundum sensilem . add. V 63. yles U V 64.
scilicet add. U 65. yle UV 66. est om . F 67. nutriculam genera-
tionis] inter gen. V 68. id est] et V 69. yle U ylem V 70. omni-
formem F (in textu Chalcidii) U V : omnis for. F (in glosis) 71. informatam V
72. id est ] in V 73. aque infectam qualitatibus om. V 74. et om. V
75. formas om . V 76. plures add. V 77. Et non e. m. s. q. qualitates om .
U 78. dicuntur V
[520 ] § CLXXV. Quod tamen, etc. Diceret¹ aliquis : Unde hoc est quod ile
modo mutatur in levia, modo in gravia ? Subiungit quare : quia non
habet propriam formam nec propriam qualitatem quibus impediatur, et
habet possibilitatem suscipiendi omnia. Continuatio. Est mens mee sen-
tentie quod ile formata videtur et tamen in sua informitate' commu-
nis est materia. Et hoc est : Ideo quod non instruatur privatim id est
propria natura, neque similibus viribus10 elementorum, neque exequatis¹¹
potentiis eorumdem12. Ideo¹³ est mens mee sententie nichil id est nullum
de elementis esse ei equale id est quod sit ei simile¹ . Si enim alicui ele-
mento similis esset, citius in illud transiret et tardius15 in alia16, sicque¹7
dissolveretur mundi18 machina.
Remotis ab¹⁹ ile20 formis et qualitatibus propriis, attribuit ei possibi-
litatem suscipiendi formas et qualitates omnium. Et hoc est : Sic21 est
mens mee sententie illam esse undique vergentem22 id est ad omnia ele-
menta equaliter se habentem, et preponderantem23 in pronum24 quantum
ad gravia, et in absonum25 quantum ad levia. Adhuc est mens mee sen-
tentie illam agitari. Sed ne aliquis putaret quod per se agitaretur, addit :
materiis id est elementis agitantibus. Non enim movetur per se26 sed in
suis effectibus27. Sed ne aliquis putaret quod quedam de his materiis agi-
tarent28 alias29 sed non agitarentur ab illis30, addit : invicem et reciproco
pulsu. Si enim ignis agitat aera tenuando et aer ignem spissando, et sic
de aliis intellige pulsare et agitare materias id est elementa ; sic ergo in
elementis est³¹ quasi32 quidam fluctus talis33 mutatio unius in aliud¾ . Ex
quo fluctu id est ex qua mutatione35, est mens mee sententie materias
turbatas id est elementa raptari de uno in aliud et discerni etiam loco³,
quod levia tendunt superius37, gravia inferius . Et hoc ostendit per simile :
perinde38 id est taliter ut ea que videmus discerni in purgatione frumenti,
40
id est cum purgatur frumentum pistoriis instrumentis sicut in vano
vel" simili, motu et excussione instrumenti. Et quid42 videmus ? Gravia
[53 ] 43
quidem et solida, ut grana44, ferri deorsum45, tenuia et levia, ut sunt palee,
sursum ferri. Deinde adaptat similitudinem. Et46 hoc est47 mens mee sen-
tentie illa quatuor elementa sic iactari.
Aliam ostendit similitudinem Velut in48 Euripo fluctuante. Euripus
§ CLXXV. F, U, V
1. Dicit V : d. F 2. est om . U V 3. yle V om. U 4. hoc est
non om . U 5. yle UV 6. non add. F 7. quia add. F 8.
instruatur] instauratur V 9. id est] et V : om. U 10. neque similibus viri-
bus F (in textu Chalcidii ) : ui, similis viribus F (in glosis ) : viribus similibus Ụ : et vi-
ribus simul viribus V II. exequatis F (in textu Chalcidii) : instauratur U : poten-
tiis ex V om. F (in glosis ) 12. earum V 13. Ideo] Item V 14. si-
milis V 15. tardius ] tamen naturali U 16. aliud V 17. sicque] et
sic U sic enim V 18. mundi] mundana V : om . F 19. remotis ab] In enu-
meratis de V 20. yle UV 21. Sic] Sed V 22. vergentem ] ingen-
tem U urgentem vel vergentem add. U (secunda manus ) 23. preponderan-
tem om. U 24. id est in pronum add. U 25. absonum om. F 26. per
se agitaretur ... movetur per se] quedam de his materiis in eis agerent alias sed non age-
rentur ab aliis, addit : non enim videtur in se V 27. Dicit Calcidius ylem sic agi-
tare elementa et agitari ab eis sicut si baculus proiiceretur in aqua immobili movet cam et
ab ea movetur add. V 28. agitaret U : agerent V 29. alias om. U 30.
illis] aliis U 31. est om . F 32. quasi ] qualis U : quod V 33. id est
add . V 34. alium V 35. mutatione ] materia V 36. scil icet add. U
37. et add. V 38. proinde V 39. ut] ad V 40. vanno V 41.
in add. U 42. quid] quod V 43. quidem om. F 44. gra na] gravia
U V 45. ferri deorsum] seorsum ferri de. U 46. Et] ut V 47. est
om . V 48. Velut in om. V
IN TIMAEUM 53 A 289
Bod est fervor maris qui modo absorbet aquam, modo evomit (a) . Similiter
elementa modo49 deorsum, modo sursum, non loco sed transmutatione
ata moventur. Non enim50 illam sententiam de chao, ut quidam volunt, hic
E affirmat, scilicet51 quod elementa in chao52 prius sunt facta et tunc ascen-
debant simul, modo simul descendebant53 (b). Non enim diceret Plato
He materias agitari, immo diceret agitatas fuisse : non enim tempore quo
hoc54 dixit sic agitabantur. Dixit ergo de illa agitatione que tunc erat
L et adhuc est, scilicet de mutatione unius in aliud (c).
T Vel machina quadam55 facta ad motus ciendos id est commovendos56.
Adhuc est mens mee sententie dissiparis loco et similitudine dissimil-
lima58 a plurimum dissimillimis59, ut terra et ignis, sed non dissiparisa
66
omnino63 quod unum aliud destruat64 . Et subiungit quare65 : quia sunt
sociata aliqua similitudine ut terra et ignis siccitate . Et propterea quia
naturaliter discernuntur etiam69 artificio Creatoris discreta facta sunt.
Et hec70 est71 mens mee sententie illa elementa fuisse divisa sedibus
出版 ut modo sunt, ante mundi exornationem, non ante creationem. Hic aperte
contrarius est illis qui dicunt ante exornationem mundi ?2 elementa mixta
fuisse.
sed:
(a) « In Euripo, illo fervore maris. » ( Glosae super Priscianum [Institut. II, 33], Cod. Pari-
sien. Bibl. Nat. Lat. 15.130 , fol . 32 vb).
(b) Cf. supra, cap. L et Philosophia I, 21 [P.L. 172, 50 D].
(c) Cf. supra cap. LIII (ad notulam a) et CLXII (ad notulam a).
t
§ CLXXVI . F, U, V
1. mundi om. V 2. vel diversa add. V 3. optinerent] continerent V
4. quod] quicquid U V 5. sed non] sive V : legi non potest in F 6. easdem
illas UV 7. antiqui] aliqui V 8. chaos] eunoyam U 9. vocarunt V
10. sat F II. Brevibus tamen verbis summam nostre sententie de elementis conclu-
damus. Ante mundi exornationem fuerunt omnia elementa que modo sunt tot quot et
modo tanta quanta modo ibi ubi modo sed non talia qualia modo add. V 12. di-
visa] diversa V 13. tunc om. UV erat add. U 14. inordinata om. F V
15. confusio rerum om. U 16. dicit U 17. sed] vel V 18. enim tunc om. U
(b) GENESIS I, 2.
IN TIMAEUM 53 C 291
quare eis sit cognitum, cum aliis sit novum, scilicet quia perfecti sunt
side in omni doctrina. Et hoc est : Qui peragraveritis omnes vias ingenue eru-
ditionis id est omnes liberales artes.
in
-6
WILLELMUM DE CONCHIS
SUPER THIMEUM
tore
PLATONIS68.
Had
67. sit om. V 68. Hic finiunt ... Platonis om. U V | | Iste liber gloxarum super
timeo platonis constitit m(ich )i leonardo M. M. de mensse augusti 1434 l (i)b(ras) 6, s(oli-
dos) 14, d(enarios) 6. add. U (secunda manus).
I
APPENDIX A
[II]
[III]
quod materia Platonis in hoc opere naturalis iustitia sive creatio mundi
sive potius > sensilis mundus, quod idem est. Quicquid enim agit vel
dicit de mundo sive de creatione eiusdem, totum facit hic causa investi-
gationis et descriptionis ipsius naturalis iusticie que in ipso mundo et
eius creatione, uti dictum est, maxime apparet.
[IV]
Hoc autem modo agit de tali materia. Imprimis mundi assignando qua-
tuor principales causas, efficientem scilicet, deinde formalem scilicet arche-
t <ipum > mund <um>, finalem scilicet divinam bonitatem, ad ulti-
mum eiusdem materialem scilicet quatuor elementa. Postea agit de
excogitatione anime eiusdem necnon etiam incorporatione, deinde de com-
positione eiusdem, de forma ipsius mundi , de causa celestium animalium
id est stellarum, et ita primus liber terminatur. In secundo vero agit de
ornatu mundi, de generibus quatuor animalium ethereo, aereo, aquatili,
terrestri . Post, agit de creatione hominis. Primus tamen de creatione anime
ipsius , deinde de creatione corporis humani, postea de creatione utriusque.
Deinde de descriptione et utilitate vel officio membrorum, de exercitio
potentiarum, postea de sensuum ; de primordiali materia ad ultimum agit,
id est de ile. Quid autem singulum horum sit, qualiter inde agatur, in
loco plenius exequamur. De modo agendi hec capitula singula sufficiant.
Nam ordinem eorum assignare quibus nos Latini caremus, id est quatuor
humorum humani corporis, egritudinis et sanitatis tam anime quam cor-
poris et de perutilium, id est de his inquam assignare quo ordine a Platone
in ordine disponantur, supervacuum est, cum Latinitas his omnibus ca-
reat, testante Calcidio.
Hac utilitate agit itaque de tali materia tal[...] ut cognoscatur mundi
[fol. 3r ] compositio ; cognita vero ea, cognoscatur divina potentia qua
credite¹ sunt res, et bonitas qua sola sunt condite, et ita visa potentia
divina et sapientia et bonitate in rerum creatione, timeamus tam poten-
tem , veneremur tam sapientem, diligamus tam benignum. Vel hac agit
utilitate ut habeamus tam perfectam philosophie cognitionem que in
horum diligenti consideratione consistit, vel ut cognoscamus vim et uti-
litatem naturalis iustitie. Si enim simplex, immo multiplex huius operis
utilitas.
His itaque discussis, videndum est ad quam partem philosophie spectet
hoc opus. Omnes non uni tantum philosophie parti supponitur, sed ut
magis commendabile reddatur, dicimus quod de omnipotente³ philosophie
id est et si aliquid in eo continetur. Quod ut melius intelligatur, videndum
est quid sit philosophia, quid eius species, quid speciei uniuscuiusque.
[V]
Philosophia igitur est eorum que sunt et non videntur et eorum que
sunt et videntur vera comprehensio. Huius vero species sunt due : pra-
agent inquirere, et primum quid ipsa sit diffinire. Pratica est scientia ad agen-
them dum instruens vel in agendo consistens. Unde cum tribus modis possi-
bas si mus in subditos agere scilicet vel civitates administrando, vel familiis
dispensando, vel mores proprios virtuti conformando, tres enim species
concedu <n >tur supposite ethica, echonomica, politica. Et est ethica
部 que docet morum conformationem : ethis enim mos est. Ad dispensatio-
Creati nem vero familiarum instituit echonomica id est dispensatum¹ scientia :
orp unde echonomicus id est dispensator. Politica vero administrationem civi-
tatis docet, inde politica id est civilis scientia : polis enim grece civitas
latine vel pluralitas. Cum hec ergo species sint pratice, non tamen quo-
DONE libet ordine sunt adipiscende. Prius enim erudiendus est animus in ethica
ubi² mores sciat regere, propria etiam vitia domare, deinde in echono-
tame mica donec sciat proprie domui dispensare, ad ultimum vero ad guber-
nacula civitatis debet accedere et suam bonitatem in subditos effundere.
Sic etiam in theorica ordo doctrine observandus est maxime. Primum
enim accedendum est ad mathematicam, deinde cum diligentia cum pro-
fectus fuerit homo in ea, ad theologiam sicque constabit : perfectam lit-
Lige tere theoricam [...].
Sed quia melius illabitur animo oculis subiecta descriptio, predictam
the ostendamus divisionem, a genere ipsius philosophie, id est scientia, osten-
doc dentes hoc modo [... ].
[VI]
Cum ergo hee predicte omnes sint species philosophie, merito non potes-
tati sed toti philosophie subponitur cum uniuscuiusque istarum aliquid
in eo contineatur. Qua enim Socrates in principio introduxit disserens
de positiva iustitia , hoc est politica. Quod autem docet qualiter vir se ha-
bere debeat erga uxorem, echonomicus est. Quod autem ostendit quos
mores debeat [fol. 4v ] habere armata iuventus erga obedientes , quos erga
rebelles, hec que ethice est. Itaque ad totam praticam refertur. Quod vero
de efficiente et finali causa mundi loq <ui >tur sive de anima, theologia
est ; ubi de quatuor elementis et creatione animalium sive de primor-
diali materia, phisice. Vere igitur pronuntiandum est hoc totum opus pla-
tonicum magne perfectionis esse constitutum est enim de tota philo-
sophia.
Titulus talis est : « Incipit Thimeus Platonis. » Dicunt quidam quod
thimo interpretatur vino vel animal. Inde Thimeus dicitur liber iste
quia agit de magno animali , de mundo sensili . Alii dicunt quod thimo
est floreo. Inde Thimeus quasi flos Platonis , quia est flos totius philoso-
phie. Sed, quod melius, mos Platonis erat : intitulabat libros suos a nomi-
nibus discipulorum tribus de causis, videlicet ubi honorem discipulis
conferret, vel ut arrogantiam vitaret, vel ut occasionem reprehendendi
[VII ]
Liber iste, ut ait Calcidius, diu difficilis habitus est ; non quod auctor
aliquid tam obscure dixisset, sed quia lectores ignorabant artes quarum
ex necessitate facit mentionem in hoc opere. Cum enim in hoc opere aga-
tur de statu universe rei , scilicet omnium que complectitur sensilis mundus ,
necesse erat incidere multas et varias questiones utpote de genitura mundi,
de musicis modulationibus, de anime creatione et incorporatione, de eius
motu et agitatione perpetua, de stellarum discursibus tam fixarum quam
eraticarum, quibus omnibus artificialibus remediis ceterarum disciplina-
rum scilicet quadruvii occurrendum erat, ut domesticis et consanguineis
rationibus singule questiones solverentur ut quod de musica incidit musi-
cis rationibus comprobetur, sic de ceteris. Hac vero de causa harum exper-
tibus sententiarum difficilis habitus est liber iste et hoc usque ad tem-
pus Osii pape vel episcopi¹ qui, cum sciret in eo multa esse perutilia fidei
etiam ut contraria vel potius necessaria [fol. 5r] , rogavit Calcidium, ro-
mane ecclesie diaconum , ut hoc opus de greco in latinum transferret,
cum esset utriusque lingue peritus. Cuius auctoritati obediens, primas
partes illius transtulit. Sed quia ignorabat utrum ei placeret an non, misit
litteras ad eum ut de eis iudicaret. Que si sibi placebant, cum maiori
audacia cetera aggrederetur. Et quoniam difficilis erat ad intelligendum,
super illam eandem partem commentum³ apposuit. Omnis scientia in
suo fonte proprio magis aperta est et dilucida quam alieno.
Quarum quidem litterarum hec est continentia. Imprimis excusatio arro-
gantie, causa commenti, ratio operis divisi , officia etiam prologi bene exe-
quitur reddendo lectorem benivolum, docilem, attentum : benivolum ubi
dicit se solum hoc causa illius opus aggressum.
[VIII]
Descensus ad litteram talis est. Erat difficile hoc opus platonicum trans-
ferre de greco in latinum. Sed tamen virtus tua, ô Osi , quamvis difficilem,
reddit mihi facilem. Quod autem tante efficacitatis sit probat, et prius
de virtute ad hoc probandum argumento utitur ab auctoritate, sic dicens :
Isocrates etc. Quidam legunt in hoc loco « Socrates », et dicunt additam
esse « i » litteram ad designandum proprium nomen vel cognomen, postea
vero vicio scriptorum coniunctionem esse factam huius littere, scilicet « i »,
cum Socrate quod falsum est. Iste nanque fuit Isocrates de quo, cum
arte rhetorica floreret, ait Tullius : « Turpe est Aristotilem tacere, Isocratem
vero pati dicere. »
Et hoc est : Isocrates id est ille orator de quo sic legitur in rhetorica, in
Virtuosum enim nullum bonum incipere piget vel ceptum fatiget, quin
ad exitum perducat, et virtuoso nil est difficile boni. Unde dictum est :
Stultorum est incipere, bonorum vero perseverare.
Ut temperet se a labore. Sed quia quod caret alterna requie durabile
non est, subiungit : tanquam victa difficultatibus >. Interpellare¹ enim
labores non est nec necessitas sed vitii fragilitas.
Eadem enim, ut opinor. Probato quod virtus faciat rem difficilem faci-
lem , probat idem de amicitia assignando species similitudinis inter ipsas
- que dicitur collatio, scilicet singula singulis conferens ut sic des-
cendat competenter ad amicitiam assignandam inter ipsum et Osium, et
sic se incepisse opus tam arduum gratia illius amicitie. Quod ut assigna-
ret, premissum illud est de virtute. Et nota quod amicitia est voluntas
bonorum erga aliquem, causa illius ipsius qui diligitur, cum eius pari
voluntate. In hac ergo diffinitione singula sunt necessaria. Dicitur ami-
citia erga aliquem voluntas : omnis enim amicitia est voluntas. Unde
Salustius idem velle, et idem nolle ea demum amicitia est. Sed ne intel-
ligeretur voluntas malorum, additur bonorum. Et iterum posset esse
voluntas bonorum et non causa illius erga quem haberetur, additur :
causa illius qui diligitur. Et si ille, iterum inquit, haberetur talem in eo
in quo habetur, non haberet voluntatem non esset amicitia, additur : cum
eius pari voluntate.
Et par extricatio id est explicatio. Et exponit hic qualiter sit eadem vis
virtutis et amicitie. Rerum pene impossibilium id est dif[fol. 6v ]ficilium,
et temperat premissam iperbolem. Trice proprie retis sunt macule. Inde
dicitur intricare id est involvere, extricare quod est extra tricam et invo-
lutionem ponere. Videtur autem in hoc loco sibi contrarius : cum enim
diceret solam virtutem hec predicta posse, astruit idem in hoc loco ami-
citie. Dicunt quod iam voluit ibi amicitiam excipere quia in hoc loco pro-
ximo erat aditus. Differt autem amicitia a virtute quia virtus est causa,
amicitia est effectus, vel quia quedam amicitia naturalis est ut patris ad
filium , virtus vero per exercitium habetur, vel quia quedam amicitia dis-
positio est, scilicet amicitia fortune. Sunt enim amicitie tres species :
alia nanque virtutis ut inter Scipionem et Lelium, alia nature ut patris
ad filium, alia fortune. Differt itaque per species a virtute ista species
quia est effectus aut vero virtutis ; secunda quia naturalis est virtus animi
habitus ; tertia quia est dispositio facile mobilis. Huiusmodi enim sunt
qui cadis fucatis³ diffugiunt.
Cum alter. Subiungit qualiter amicitia rem difficilem facit facilem.
Amicis. Inter duos semper est amicitia ad minus . Nota : non dicit quod
omnis amicitia hoc facit sed sola virtuosa, et hoc in < n >uit ubi dicit :
Religionem imperandi , etc. Religiose enim imperare est que et debita et
honesta sive possibilia imperare .
Admini(culetur) id est subveniat effec <tui > compla <citi operis ,
id est ad efficientiam operis utrique complaciti.
Alter ex voto paren <di > id est ex voto et voluntate obediendi. Ex
voto obedire est sine spe remunerationis tum sine coactione timoris , cum
sic iubeat, alter ex voto obediat, amicitia virtuti corporalis est. Facile
enim est res, etsi difficiles sint, tunc ad effectum perducere.
سع لمنع
[IX ]
adde et inge <nio >. Ingenium est naturalis vis anime ad aliquid cito
intelligendum : unde dicitur ingenium quasi vite³ genitum. Sed quoniam
ingeniorum alia sunt summa, alia minima , alia vero media, ideo ad cu-
mulum sue laudis addit : excellenti scilicet quantum ad theoricam.
Deinde, commendato eo, ostendit quod conceperat scilicet dignam spem
pro veteri operis¹ scilicet de greco in Latinum : dignam dicit quia res erat
utilis.
Mutuandum. Aliud est mutuum, aliud donum. Mutuum est quod ita
removetur ab aliquo quod totum ei remanet, donum quod ita removetur
ab aliquo quod nihil cum eo remanet. Unde hoc opus potest dici mutuum
quia sic est translatum quod totum cum grecis remanet tamen. Sed ne
videretur superflua hec translatio, addit : intemp <tati >5. Nullus eius®
adhuc transtulerat.
Et quanquam. Alio iterum modo capiat? benivolentiam a persona eiusdem,
[X]
Possemne, etc. Ad hoc quod aliquis posset dicere quod iste imperasset
et tamen ex arrogantia incepisti, cum te posses excusare, probat quod
non posset, et sic est captatio benivolentie a propria persona. Et hoc
est Oro te, aliquis vel Osii, excusare id est excusando vitare munus id
est hoc officium, -- et pone pro antecedenti consequens, more greco-
rum iniuncti mihi a te, quamvis res id est translatio operis illius esset
ardua id est difficillima.
De quo ita sen < seras > id est quem te alterum iudicares. Ac si dicat :
Non. Et qui nunquam : Probat quod non posset argumento a minori quia,
nec etiam in aliqua re parva, voluntati illius unquam contradixerat , ne-
dum in ista. Et hoc contradicere ego huic [fol. 8r] tanto ad qualitatem.
Sed quia magna multa vilia sunt, subiungit et tam honesto desiderio, qui
nunquam re < cusassem > veľ5 off<icium > id est officium ad te perti-
nens, etc. Officium est congruus actus persone iuxta mores et iustitiam
civitatis, vel quod ex lege vel natura omnes nos adimplere.
Nec etiam in voluntatibus > sole <m>p < nibus > id est communi-
bus solem enim est commune?. Inde festa communia dicuntur solemnia.
Et quia grece posuerat exemplum vel verbum, pone eius efexegesim id
est expositionem, dicens : usitatis id est quotidianis a quibus amicus quasi
in nugis semper contradicit amicis, in seriis nunquam.
[XI ]
idem est cum re nec penitus divisum¹ ubi est liber iste in latino cum li-
bro Platonis in greco. Et hoc est : Simulacrum rei <recondite > id est
difficilis quia est de rerum creaturis, obscurius non quod ipso exemplari
obscurius esset, sed quia ipsum obscurius Latinis³ quam eius exemplar.
Obscurior enim cuiuslibet libri translatio est quam eius in propria lingua
compositio.
Causa vero, etc. Quare librum divisit et non totum simul transtulit,
causas ponit. Quidam dicunt quod hanc partem Platonis fecit unam dis-
tinctionem. Sed Calcidius, quia videt prolixam, dividit in duas. Sed melius
est quod ipse vocet dividere, partem a Grecis assumere et partem relin-
quere.
Simul <que >. Alia causa quare dividat, et hic videtur velle hanc sen-
tentiam auribus ad audiendum, animo ad degustandum. Hic est rectus
ordo prius aure vel aliquo sensu rem percipere, postea ad animum tra-
ducere.
Quod cum [fol. 9r ] non displicuisse id est placuisse : est figura que dici-
tur liptotes, ubi unum ponitur et eius contrarium subintelligitur.
Fa <ceret fiduciam> au <dendi > ma <iora >, id est reliquas partes.
[ XII ]
Cum ergo per subintroductas personas hoc opus exponatur tali tegu-
mento facit et manifestatur. Cum enim mos esset Atheniensium ut festa
die Palladis in domo alicuius philosophi convenirent, ut ab eodem trac-
tatum de re in qua prevalent¹ maxime reciperent ; iuxta talem consuetu-
dinem, Thimeum>, C<ritiam>, et Her <mocratem> quartumque
cuius hic nomen reticet, die festo Palladis, in domo Socratis convenisse
et ab eodem in positiva iustitia instructos esse ; confixit etiam mutuum
Socratem ab eisdem predictis quesivisse, eos etiam spopondisse. Venit
ergo Socrates in crastino mutuum petere promissum, scilicet de naturali
iustitia tractatum. Sed quartum de sociis non inveniens, sic cepit enume-
rare dicens Unus, duo, tres, quatuor, etc.
CSE Sed queritur cum Plato, quoniam³ constat sapientem nihil sine causa
rectes
facere, librum suum a numeris incepisset ; et, si a numeris incipiendus
1I
esset, quare ab his pocius quam ab aliis, et tres nec plures apposuisset,
et quare per cardinalia, non ordinalia, designasset. Plato enim, ut pytha-
goricus, sciens maximam in numeris perfectionem nostre enim cogi-
A
[XIII ]
bonis invideant. Sola enim miseria caret invidia. Hec igitur causa est
quare quartus deest secundum priorem sententiam. Secundum vero pos-
2
A
7
8
a
[XIV]
Tenetis certe id est firmiter et sine dubio. Ecce hic callide descendit
ad recapitulationem, ut non minorem ab eis recipiat tractatum, dicens :
Tenetis in memoria normam id est regulam et ordinem, prescriptam vobis
a me in libro de positiva iustitia.
"
Partim, etc. Per hoc quod dicit partim ' , notat se indigere recapitu-
latione.
Immo color rhetoricus, permutatio vel correctio.
Breviter, quia in relaxatione brevitas servanda est.
Quo digestus ordo. Ordo erat digestus quia quisque eorum partem tene-
bat et ut totum solidetur id est ordine memorice commendetur totum.
Vel'ordine digestum ' vocat que in mente disposuerat ut predicta reca-
pitularentur, et sic huius virtutis fieret tractatus continuus.
Cardo. Hic incipit recapitulatio brevis, scilicet de positiva iustitia, in
cuius principio ostendit unde tractavit, scilicet de re publica> dicitur P.
et qualiter ostendendo qualis quid institutis et moribus esse optima, insti-
tutis quantum ad leges, moribus quantum ad consuetudinem. Et hoc
facit, tria commemorando que officia, quales nuptias, quam nutritio-
308 GLOSAE SUPER PLATONEM
nem instituit debere esse, etc. , ubi egisset de moribus omnium, maxime
de instructione et nutricatione multum. Hi enim, si corrupti sint, magis
rem publicam> corrumpit, si boni defendit. Et hoc est : Res>
Publica , etc. Cardo disputationis est id unde fit dispositio quare
R<es > publica > cardo dicitur quia de ea disputabatur ut esse ipsam
positivam assignaret iustitiam et bona translatione, quia quemadmodum
cardo est quoddam secundarium contra quod volvitur hostium [fol. 127],
ita res publica> est quoddam secundarium, quia de ea secundario
causa predicta principali de positiva iustitia que, rationibus predictis,
dicitur hesterna.
[XV]
1230 Tria ergo sunt que faciunt sapientem : vis cito intelligendi, vis intel-
lecta discernendi, vis in memoria retinendi. Inde hominis in capite
G
tres sunt ventriculi vel celule : in prora unus, in pupa alius, in medio ter-
tius. In primo horum est vis intelligendi, unde est calida et sicca, ut me-
lius formas rerum et colores attrahat. In medio est vis discernendi que
est calida et humida ubi¹ melius et commodius possit res discernere.
Tertia frigida est et sicca, unde contingibilis2 ut melius sibi tradita pos-
sit retinere. Cum igitur anima de aliquo iudicat, ad primam cellulam for-
mas rerum et colores attrahit ; deinde illa eadem ad mediam cellulam,
ut ibi discernat, traducit ; discreta ad posteriorem transfert quasi in the-
sauro quod claudit frustulum carnis, in modum uberis, donec anima velit
vel aliquid illic transmittere, vel aliquid inde revocare : tunc enim ape-
2018
ritur.
At dicet aliquis : quomodo hec potuerunt discerni omnes³ cellulas ocu-
lis fuisse notatas, vires eorum per vulnera probatas. Cum igitur ista tria
que faciunt perfecte sapientem habent in capite sedere, merito dicitur in
2
0
4
2
#
est cor in quo est animositas, sic sub senatu voluit esse milites qui hostes
animositate invaderent et fortiter rem publicam> defenderent . Sicut
2.0
vel carnificum vel pellipariorum , etc. Sicut Deus in sua civitate, id est
homine, ad ultimum posuit pedes et manus ad querendum necessaria
homini, ita iste in civitatis ultimo, id est in suburdio, posuit agricolas,
venatores, pastores, ut terram exercerent et terram elaborarent.
[ XVI ]
[XVII ]
[XVIII ]
De feminis quoque. Quoniam vidit brevi homines mori, etate vires amit-
tere, ne res pu <blica > anihilaretur, precepit mulieres ad prolis susci-
pientiam, non ad luxuriam exercendam esse ducendas. Et ut moribus
concordarent et scientia voluit instrui preceptis et moribus quibus et
viros, sine differentia : iracundus cum iracunda, cum molli viro mollis. Que-
rit in hoc loco quare ita precepit. Unde enim melior duri et facilis vel
mollis viri et dure mulieris huius enim mollities duritiam et iracundiam
Et hoc preceptum admirabile erat quia novum et, ut ait Tullius in Rhe-
torica, nova et magna melius retinent <ur) quam usitata vel parva.
Deinde subiungit illud memorabile existimatione de communibus nuptiis
vel communi prole.
Hoc in loco quidam indocti Socratem et Platonem arguunt, credentes
eos precipere omnes mulieres esse communes secundum carnem , non se-
cundum caritatem , sic scililet quod omnes sub custodia unius essent et,
cum aliquis coire vellet, prefectus ad hoc constitutus quam vellet tene-
bris supponeret et ignorante utroque cui commisceretur, et ita nec pro-
prios filios cognoscerent ut omnes suos reputantes, omnes equaliter dili-
gerent.
Nos vero dicimus Platonem non imperasse turpitudine sed affectu.
Non dixit quod omnes essent communes sed existimarentur. Ac si di-
cat unusquisque uxorem et filios alterius in bono diligant ac si sui sint.
Unde subiungit : et sic contingeret quod extimabuntur communes nuptie
si suos quisque minime id est non internoscat suos affectus id est si nesciat
quam vel quem plus alio diligat et cui maiorem caritatem exhibeat. Prop-
tereaque quia affectus non internoscat , omnis³ in omnibus consanguinitatis
religionem exhibeatur id est amorem religiosum consanguinitatis et cul-
tum consanguinitati debitum.
Et quia in progenie tres sunt gradus consanguinitatis, tres etiam effec-
tus dilectionis. Est enim in progenie maioritas, equalitas, minoritas :
·
1. Lapsus pro ' procreetur ' vel pro procrearetur ' ?
2. ab] up in codice.
3. Lapsus pro omnes ' ?
4. Lapsus pro ' exhibeant ' ?
APPENDIX A 313
best
[XIX ]
precepit Plato que mulieres sortito darentur, ut cum aliquis aliquam habere
vellet, sors mitteretur an eam habere deberet an non, ita ut nulla sine
sorte daretur vel iungeretur. Nobis vero aliter videtur. Cum enim docue-
rat mulieres ducendas esse caritate et dilectione, quia inde multotiens
oritur invidia atque discordia, quemadmodum si duo unam de eadem
classe peterent et uni auferretur et alii daretur, dolet ille cui aufertur,
et sic oriretur invidia. Ut ergo hoc excludat, divisit cives per classes, id
72 est per divisiones, ut in una essent senatores, in alia equites, in alia car-
nifices, in alia agricole, in alia existentes in servitute, et sic de aliis, et
ita quod vir unius classis non iungeretur mulieri alterius classis , sed unus-
e quisque de sua classe acciperet. Cum ergo contingebat quod duo eiusdem
classis eandem quererent, et ita quod et ordine et moribus essent pares
et sic uterque esset dignus, unde si uni daretur, alteri auferretur, inibi
posset nasci odium et invidia. Commune hoc malum instituit Plato ut
sors qui illorum eam acciperet mitteretur. Non igitur in omnibus nuptiis,
ut quidam putabant, sed in quibusdam, sors ponebatur. Si unus solus
iuvenis unam solam virginem unius et eiusdem ordinis [fol. 16r] quere-
ret, nulla sors fiebat vel operabatur : sine cuntatione enim dabatur . Vel
si duo diversi ordinis aliquam quererent, nullam sibi sortem tradebant :
dabatur enim sine sorte ei qui eiusdem ordinis erat cuius illa, cum repudio
alterius. Inde si aliquis de minori classe aliquam de maiori classe que-
reret , sine sorte repudiaretur. Si enim unus solus aliquam de sua classe
quereret, ad quid sors poneretur <? >
Sic possumus ratione probare quod in talibus sors non proiiciebatur.
Possumus etiam hoc idem ex verbo ipsius percipere, ubi dicit : Melius
morate virgines melioribus procis. Proci dicuntur quasi precie ' e ' mu-
tata in ' o ', causa differentie -- ; qui enim querit uxorem multos pre-
catur.
Nonne tenetis. Precepit etiam Socrates ut quidam prefecti essent in
utroque sexu qui, cum necesse esset, scilicet cum aliqui duo aliquam de
eadem classe peterent, tunc sortem predictam iacerent . Et hoc est : Nonne
tenetis in memoria fraudem sortis id est fraudulentam sortem in elec-
tione maritorum. Hic dicunt quidam Platonem voluisse prefectos nup-
tiarum decipere, quoniam volebant in sorte quod fraudem , preter¹ illos
his officiis preditos, ignorabant omnes. Nos vero dicimus Platonem hoc
non excogitasse, sed in omni sorte fraus est. Qui enim subiacet sorti in
aliquo fraudatur a desiderio : unde omnis sors fraudulenta dici potest.
Salub <er > ri <mam >, quia in < de > salus quedam aquirebatur et
odium cum omni invidia removebatur. Curantibus illam fraudem scilicet.
Quo sue. Subiungit quare sors poneretur : quo quisque qui cadet a sorte
culpet inprosperam fortunam sortis, etc. quid faceret si sine sorte alter
ei preferretur.
[XX ]
[XXI]
si tale esset, nec a poetis nec a sophistis digne laudari posset. Et hoc est :
Quippe, etc.
Nec veteres quidem auctores . Tres erant philosophi , sophiste, poete. Sed
a sophistis hoc removet et a poetis talem iuventutem digne posse lau-
dare. Philosophis vero concedit, ubi dicit : Superest igitur, etc. auctores
quantum ad historiographos, poetas ad metrum scribentes. Ita bene dis-
tinguuntur auctor et poeta ; est tamen indifferent <er > habeat se auc-
tor tam ad metrice scribentes quam ad historiam narrantes, utrique enim
auctores dicuntur. Vel aliter secundum diversa genera narrationum bene
auctor et poeta diversi iudicantur. Tria enim sunt genera que contra¹
auctores et scriptores versantur historia, fabula, argumentum. Historia
est vera et verisimilis narratio, argumentum est ficta et verisimilis nar-
ratio ― quamvis Tullius aliter diffiniat - fabula nec vera nec verisi-
milis narratio. Qui ergo tractant de historia dicuntur auctores, qui fabu-
lam vel argumentum poete, quia fictas narrationes tractant : poio enim
interpretatur fingo, inde poesis id est figmentum .
Non quo, etc. Videtur despectus esse quod poetas dixerat ad hoc non
sufficere. Dicit non ideo dixisse ut eos contemnat sed quoniam eorum in-
tentioni non pertinet : non enim describere debet nisi usitata. Predicta
vero in usu vite non inveniuntur. Continuatio. Predicta asserui, sed non
ideo quo contemnam poeticam nationem id est poetarum professionem,
sed quod sciam eos esse peritos imitandi id est describendi : describitur
enim res ita imitando prout gesta est vel fieri potuit. Sed quid imitandi < ?>
Id scilicet quod evidens et perspicuum sit, evidens sibi, perspicuum aliis.
Dico etiam eos posse emulari id est expresse imitari imitatio est
in una qualitate, emulatio vero in pluribus [fol. 18r] ea de quorum usus
habeant et experientiam. Histeron-proteron est : prius enim habetur expe-
rientia rei, deinde usus. Multi tamen rei usum non habent et non expe-
rientiam ut poete qui , cum consueverunt bella describere, nunquam fece-
runt, tamen et ita habent usum rei quia belli in scribendo cuius nunquam
experti sunt ab agendo. Ab ineunte etate id est ab incipienti etate, sci-
licet ex quo nati sunt, et in quibus educati - hoc est efexegesis, id est
precedentium expositio- propemodum id est magna cura et usu.
At vero. Predicta scio poetis facilia. Et hoc est : At vero scio esse diffi-
cilem imitationem id est descriptionem incogniti moris quantum ad con-
suetudines peregrinas, institutionis quantum ad leges. Peregrine dicit et
incogniti quia talis mos est institutio tunc in usu non erat.
Pre[... ] dixi. id est noviter inventam peroratam et non ante divisam.
Si habeatur efficti ' , referatur ad maris2 quia eius casus est gen<i>-
" "
t <iv>i ; sin autem efficta ' , ad orationem ' legat <ur > quod simi-
liter ablativi casus est.
Oratione rhetorica scilicet vel prosa vel versibus id est metro. Dico
autem esse difficile huiusmodi populum digne laudari, ingeniis licet id
id est quamvis preclaris ad famam, prestanti <busque > ad investiga-
tionem referatur. Et ita argumento a maiori probat quod illud efficere
poetis est difficile. Neque enim talem rem pu <blicam> ipsi videre vel
[XXII]
Superest igitur. Quando quod alii non possunt, superest ut vos facia-
tis, et est argumentum a remotione partium. Cum enim tria sint genera
studii, unum in historiis et fabulis circa auctores, aliud in eloquentia que
est circa poetas, tertia in philosophia, duo predicta removet ut dictum
est, tertium vero hic ponit. Et hoc est : Superest igitur solum nostre erudi-
tionis ingenium. Ostendit possibilitatem istius rei in eis per quoddam
attributum persone, id est convictum. Et hoc est : nutritum cura publica
id est causa rei publice>, et hoc quantum ad praticam et eius quam-
libet speciem, vel quantum ad ethicam que sola rei publice docet curam.
Vel publica causa nutritum id est communi erario secundum quosdam.
Sed melius est dicere : nutritum id est exercitatum publica causa id est
publico studio : publicum enim studium dicitur pollitica, quia docet admi-
nistrationem rei publice >.
Philosophie naturali studia. Naturale studium philosophie dicitur phi-
sica quia est de naturis rerum. Ideo dicit eos in phisica valere et politica,
quia he due scientie necessarie erant ad futurum tractatum : erant enim
ostensuri creationem rerum factam secundum rerum naturam, ad quod
necessaria erat phisica, scilicet scientia de naturis rerum ; erant enim osten-
suri leges veterum Atheniensium , ad quod necessaria erat politica, utpote
de legibus scientia flagrans, quia in ea maxime necesse est estuare inge-
nium .
Siquid <em >. Hoc quod predixerat generaliter, de eis probat per enu-
merationem, ac si diceret : Verum est nos solos ad hunc tantum tracta-
tum sufficere, siquidem id est quia Thimeus iste ex Locris. Hoc est argu-
mentum a loco. Locri horum² civitas est in Italia. Sed quia non suffi-
1. Signalons ici un manuscrit du Timée (très fragmentaire, il est vrai) que ne semble pas
avoir recensé M. Waszink : Venise, Bibl . Marciana. Lat. class. XIV, 54 ( = 4328) . Le folio
101 (recto et verso) de ce manuscrit contient sept extraits du Timée (traduction de Chalcidius)
qui correspondent respectivement aux pages suivantes de l'édition Waszink : 1º p . 37, 1-20 ;
2º p. 38, 6-9 ; 3 ° p. 40, 1-16 ; 4º p. 40 , 19-p. 41 , 13 ; 5º p. 44, 4-p. 45 , 8 ; 6º p. 46, 1-9 ;
7° p. 50, 9-10. Ces extraits ont été copiés par Pietro-Paolo Vergerio (l'Ancien) à une date qui
nous est ainsi précisée au folio 101 v : Expliciunt Alegabilia dicta collecta ex Thymeo Platonis
per me Petrumpaulum Vergerium faciatum in Justinopoli, anno Domini 1388 , die VII Sep-
tembris.
2. Le présent travail était trop avancé déjà lorsque parut l'édition de J.- H Waszink. Il
ne nous a donc pas été possible - et nous le regrettons vivement - d'adopter la graphie
Calcidius que M. Waszink préfère justement à celle de Chalcidius.
320 GLOSAE SUPER PLATONEM
[
fol. 98 va] Unde subiectum huius libri, sive materia, est naturalis ius-
titia sive creatio mundi , ut dicit GUILLELMUS NURMANDI DE CHON-
CIIS. De creatione enim mundi propter iustitiam naturalem agit¹.
[fol. 98 vb] G(UI) LL(ELM) US : Ex voto obedire est sine spe (remu)nera-
tionis, sine coactione timoris, sine coniunctione sanguinis obedire³.
[fol. 99 rb] Porro, etc. Quasi diceret : Et ordinavimus eos sapientes ut
ex sapientia sciant quod debeant Creatori et ex religione reddant,
quia alterum sine altero perfectum facere non potest . Melior tamen
est religio idiota quam sapientia irreligiosa, ut dicit G (UILLELMUS)³.
ABRÉVIATIONS
A. AUTEURS ANCIENS
1. Nous avons consulté pour cet ouvrage (dont le vrai titre est Cosmographia) l'édition
manuscrite préparée par M. A. Vernet.
2. Cette excellente édition critique comble heureusement l'insuffisance des précédentes
éditions : celles d'A. Justinianus (Paris , 1520) , de J. Meursius (Leyde, 1617), de J.A. Fabri-
cius [S. Hippolyli episcopi et martyris opera graece et latine, II], (Hamburg, 1718), de F.G.A.
Mullach (Fragmenta philosophorum graecorum II, 147-258] (Paris, 1867) et de J. Wrobel
(Leipzig, 1876).
BIBLIOGRAPHIE 325
B. AUTEURS MODERNES
KLIBANSKY (R.) . Plato's Parmenides in the Middle Ages and the Renais-
sance. A Chapter in the History of Platonic Studies dans Mediaeval
and Renaissance Studies I, 2 ( 1943 ) , p . 281-330.
KLIBANSKY (R.) . — The School of Chartres, dans Twelfth-Century Europe
and the Foundations of Modern Society [Proceedings of a Symposium
Sponsored by the Division of Humanities of the University of Wisconsin
and the Wisconsin Institute for Medieval and Renaissance Studies.
November 12-14 , 1957 ] , éd . MARSHALL CLAGETT, GAINES POST, ROBERT
REYNOLDS, Madison, 1961 , p. 3-14.
KLIBANSKY (R.) . -– Plato's Timaeus in the Middle Ages, Conférence donnée
au IIIe Congrès international de philosophie médiévale [Passo Mendola
(Italie) , 31 août-5 septembre 1964].
-
KOCH (J. ). Augustinischer und dionysischer Neuplatonismus und das
Mittelalter dans Kant- Studien XLVIII, 2 ( 1956-57) , p. 117-133 .
KRISTELLER ( P. - O . ) .— Studies in Renaissance Thought and Letters, Rome,
1956.
KRISTELLER (P.-O.) . - Iter italicum, t. I, Londres et Leyde, 1963 .
LANGLOIS (Ch.-V. ) . La connaissance de la nature et du monde au moyen
âge, d'après quelques écrits français à l'usage des laics , Par s, 1911 .
LEONARDI (Cl . ) . Nota introduttiva per una indagine sulla fortuna di Mar-
ziano Capella nel Medioevo , dans Bulletino dell'Istituto storico italiano
per il Medio Evo e Archivio Muratoriano, 67 ( 1955 ) , p . 265-288.
LEONARDI (Cl .) . I codici di Marziano Capella, dans Aevum XXXIII
( 1959) , P. 443-489 ; XXXIV ( 1960) , p . 1-99 et 411-524 .
LIEBESCHÜTZ (H.). - Kosmologische Motive in der Bildungswelt der Früh-
scholastik dans Vorträge der Bibliothek Warburg, Vorträge 1923-24,
Berlin, 1926, p . 83-148 .
MANITIUS (M.) . Geschichte der lateinischen Literatur des Mittelalters, Band
III, Munich, 1931 , p. 215-220 Wilhelm von Conches .
MARCEL (R.). - Marsile Ficin, Paris, 1958.
MARROU (H.-I.) . — Saint Augustin et la fin de la culture antique , Paris, 1958
(4° édition).
MARROU (H.-I. ) . Histoire de l'éducation dans l'Antiquité, 4º édition, Paris ,
1958.
MARTIN (Th.-H. ) . ― Etudes sur le Timée de Platon, Paris, 1841 , 2 vol.
MERULA (P. ) . - Cf. VAN MERLE (P. ) .
O'DONNELL (R.) . - The Meaning of « Silva » in the Commentary on the
Timaeus of Plato by Chalcidius, dans Mediaeval Studies VII ( 1945) , P.
I -20.
PARÉ (G. ) , BRUNET (A. ) , TREMBLAY (P.) . - La renaissance du XIIe siècle,
Paris- Ottawa, 1933 .
PARENT ( J.-M. ) . La doctrine de la création dans l'école de Chartres , Paris-
Ottawa, 1938 .
PHILIPPE (J.) . ― Lucrèce dans la théologie chrétienne, du IIIe au XIIIe siècle
dans « Revue de l'histoire des religions » XXXII ( 1895) , p. 284-302 ;
XXXIII (1896) , p. 19-36 et p . 125-162 .
PICARD- PARRA (Cl .) . ― Guillaume de Conches et le « Dragmaticon Philoso-
phiae » [Ecole nationale des Chartes Positions des thèses soutenues
par les élèves de la promotion de 1943 pour obtenir le diplôme d'archi-
viste paléographe, Nogent-le-Rotrou , 1943 , p. 175-181 . ]
PICARD-PARRA (Cl . ) . - Une utilisation des « Quaestiones Naturales » de
Sénèque au milieu du XIIe siècle dans Revue du moyen âge latin, V
(1949), p. 115-126.
POOLE (R.-L.) . - Illustrations of the History of Mediaeval Thought and
Learning, 2e édition, Londres, 1920.
330 BIBLIOGRAPHIE
AVRANCHES, Bibl . mun . 226 : 33-37 , 45-47, 51 , 58-96 , 98-268, 260, 264.
AVRANCHES, Bibl . mun. 235 : 34.
BALTIMORE, Walters Art Gallery 448 : 12, 65.
BAMBERG, Staatliche Bibliothek, Class . 40 [H.J.IV.21 ] 12, 16, 50, 67, 159,
220.
BAMBERG, Staatliche Bibliothek, Patr. 47 [ Q.VI.30 ] : 60.
BARCELONA, Archivo de la Corona de Aragón, Cod . 109 Ripoll 29.
BERLIN, Staatsbibliothek [Marburg] , Latin qu . 821 : 42-43, 45, 58-60.
BERN, Stadtbibliothek 266 : 12, 16, 19, 23, 26, 50, 58, 60, 62, 65, 67, 71, 75,
85, 99, 100, 129, 131, 133, 134, 136, 137 , 155, 156, 201, 211, 217, 236, 241,
242.
CAMBRIDGE, University Library, Mm. 1, 18 : 20, 67.
CHARTRES, Bibl. mun. 498 : 155.
DOUAI, Bibl. mun. 695 : 34.
EINSIEDELN, Stiftsbibliothek 179 146.
EINSIEDELN, Stiftsbibliothek 302 : 28.
FIRENZE, Biblioteca Laurenziana, San Marco 310 : 12, 16, 50, 57, 67, 129,
212, 273.
FIRENZE, Biblioteca Nazionale, Conventi Soppressi E. 8. 1398 : 15, 30, 31-
32, 45-48, 51, 57-291.
KØBENHAVN, Kgl . Bibliotek , Gl . Kgl . S. 1910. 4º : 12, 13, 16, 24, 28, 50, 67,
159, 167, 211 , 219-220.
KUES, Hospitalbibliothek 21 : 149 .
LEIPZIG, Univ. Bibl. Lat. 1253 15.
LONDON, British Museum, Additional 22815 : 30, 320.
LONDON, British Museum, Arundel 339 : 319.
LONDON, British Museum, Harley 2510 : 35-36.
MÜNCHEN, Bayerische Staatsbibliothek , Clm . 331 : 24, 103, 149.
MÜNCHEN, Bayerische Staatsbibliothek . Clm. 540 B : 41-42, 45, 144-168, 242-
243, 258-260.
MÜNCHEN, Bayerische Staatsbibliothek , Clm . 14557 : 12 , 16, 50, 67.
OXFORD, Bodleian Library, Corpus Christi College 243 43-45, 210-213.
OXFORD, Bodleian Library, Corpus Christi College 283 : 43.
OXFORD, Bodleian Library, Digby 217 : 30, 59, 320-321.
PARIS, Bibl. nat. Lat. 14065 : 37-40, 45-47, 51 , 58-96, 98-143.
PARIS, Bibl . nat. Lat. 15130 : 12 , 16 , 26, 50, 57 , 64, 67 , 78, 114, 126, 128, 129,
176, 177, 264, 273, 289.
PRAHA, Univ. III . A. 13 (398) : 30 , 321-322.
ROUEN, Bibl. mun . 553 [ = A. 452] : 103.
SALAMANCA, Univ. 2322 : 26.
TROYES, Bibl. mun . 1101 : 12, 20, 50, 80, 88 , 90 , 99, 100, 103, 119, 120, 122,
129, 131, 133 , 134, 136, 137, 138, 149, 211, 214, 236, 254.
334 TABLE DES MANUSCRITS
TROYES, Bibl . mun . 1381 : 20, 50, 64, 65, 74, 80, 84, 90, 99, 100, 101 , 103,
119, 121, 122, 123, 129, 131 , 133, 134, 136, 137, 138, 149, 211, 221, 224,
236, 254.
UPPSALA, Universitetsbibliotek, C. 620 14.
VATICANO, Archivio di San Pietro H. 51 : 272, 273.
VATICANO, Chigi E. V. 152 : 21, 30.
VATICANO, Palat . Lat. 953 : 12, 16, 50, 60, 65 , 67 , 85, 158 , 211, 220.
VATICANO, Regin. Lat. 72 : 79.
VATICANO, Urbin . Lat. 1140 12, 16, 23, 25, 50, 67, 85, 103, 110, 139, 145,
148 , 159, 167, 176, 186, 204, 211, 214, 220, 221 .
VATICANO, Urbin . Lat. 1389 : 30, 32-33, 45-47, 51, 57-96, 98-291.
VENEZIA, Biblioteca Marciana, Lat . Z. 225 [ = 1870] : 21 , 30, 40-41 , 45, 47,
57-58, 83-96, 98-235, 239-291 , 293-318.
VENEZIA, Biblioteca Marciana , Lat. Class . XIV, 54 [ = 4328] : 319 .
WIEN, Nationalbibliothek 2376, 2 : 41.
II. TABLE DES CITATIONS BIBLIQUES
Job XII , 12 84
Eccli . I, 1 : 254
XVIII, 1 261, 267
Sophonias II , 7 220
SOURCES A IDENTIFIER
Les mots remarquables des Glosae super Platonem sont, pour une bonne
part, les mots du Timée [ 17 A-53 C] lui-même. La liste s'en trouve dans
le Timaeus a Calcidio translatus, éd . J.H. WASZINK et P.J. JENSEN, Lon-
dres et Leyde, 1962 , pp . 353-423 . Nous n'avons pas cru nécessaire de la
reproduire ici . La présente Table doit donc être utilisée conjointement
avec les indices de J.H. Waszink . Le lecteur trouvera aisément, dans ces
derniers, les mots du Timée latin qui l'intéressent . Et , grâce aux pages de
l'édition Estienne dont la numérotation est consignée dans les marges
de ce volume, il pourra situer les mots en question dans le contexte des
Glosae super Platonem.
En ce qui concerne le vocabulaire propre à Guillaume de Conches, nous
avons recensé, non seulement les termes philosophiques, mais aussi ceux
qui nous ont paru présenter quelque intérêt lexicographique. Néanmoins,
certains mots, tels que mundus, creator, creatura, etc. reviennent presque
à chaque page : nous n'avons pas relevé tous les endroits où ils se trou-
vent employés, mais seulement ceux où ils sont accompagnés d'une dé-
finition ou d'une précision caractéristiques.
Nous avons utilisé, dans la présente Table , l'orthographe classique,
alors que, dans le cours de l'édition, nous avons respecté la graphie des
manuscrits, avec ses inconstances et ses incohérences. Ainsi, dans la
Table, on a écrit anthypophora, caerimonia, hyle, tandis que, dans le
texte édité, les mêmes mots se lisent respectivement : antipofora, ceri-
monia, ile.
Les chiffres renvoient aux pages.
Angelus 109, 116, 119, 125, 173, 200-201 , 208 , 209, 210 , 222, 223 , 233, 234.
Anima : Ubi Plato de anima loquitur, theologia est 62 ; intellectus non
potest esse sine anima 124 ; rationalis motus convenit animae 143 ;
anima cum Creatori tum mundo est similis 176 ; anima est auTO -
Xivητo 174 ; causa creationis animae 123-124 ; Anima mundi est
spiritus quidam rebus insitus 144 ; Tractatus de anima mundi 144-
188 ; estne anima mundi Spiritus Sanctus 145, 148-149 ; creatio ani-
mae humanae ejusque cum corpore conjunctio 191, 205 , 208 , 209-225 ;
anima hominis et anima mundi fere eadem mixtura sunt compositae
228 ; solae animae carent materia 103 ; anima hominis est perpetuum
quid 111 ; anima a Deo est homini collata 122 ; anima, in nocte,
libera venit ad cerebrum 243 ; sensus famulantur animae 248 ; anima
est pure incorporea 249-250 ; animae sunt causae primae 251.
Animal est substantia animata sensibilis 109 ; archetypus mundus di-
citur animal 176 , 279 ; voluit Plato stellas esse animalia 183 ; Tracta-
tus de quatuor generibus animalium 191-225.
Animositas : 75, 76, 77, 243 .
Annus 178 (defin. ) ; ex sole notatur annus 181 ; annus perfectus sive
mundanus 187-188.
Antecedens : 282.
Anthypophora : 142.
Anticipatio : 123.
Antiphrasis : 85.
Antonomasice (adv. ) : 61 , 83.
Apotome 167.
Appetitiva (virtus) : 241.
Appetitus 225, 227, 253.
Arbitrium Ad arbitrium probare 74, 75 ; liberum arbitrium 100, 212, 213,
223, 235.
Archetypus mundus 99, 113 , 114, 125, 126, 144, 153, 176, 177 , 181 , 188 ,
191, 192, 193, 203, 255, 261 , 264, 267, 275, 276, 278, 279, 284, 286, 287,
290 ; archetypa quasi principalia 281.
Argumentatio : 111.
Argumentum : 66 (arg . a minori) , 108 (necessarium arg. ) , 109, 112, 115.
126, 127, 281-282 (arg. necessarium, non probabile).
Arithmetica : 61 , 62, 165.
Arithmetica proportionalitas : 160, 162 .
Armarium : 92, 95.
Ars Artes liberales 76, 291 ; Artes mechanicae 253.
Arteria : 225, 237, 255.
Assumptio 282.
Astrologice (adv . ) : 138.
Astrologicus 194.
Astronomia : 61 , 62, 113, 253.
Astronomicus : 198.
Auctoritas : 86, 220, 221, 262.
Auditus 140, 222, 236, 249, 255-257 (utilitas auditus) .
Auris 142, 216, 233 , 256.
αὐτοκίνητος : 174.
Avaritia : 219.
Axis : 168.
Beatus : 218.
Bestialis (homo) : 280.
Bisacuta : 249.
Bonitas divina 98 , 99, 116, 117, 123, 131, 220 ; creaturae 117.
Brachium : 235, 237.
TABLE DES MOTS REMARQUABLES 343
Conclusio 106, 112, 113, 117, 136, 143, 196, 270, 284.
Concordia : 107, 147 , 162.
Concretio (elementorum) : 263 .
Concupiscentia 74, 75, 243.
Confusio 118, 119, 289.
Congelatus : 139 (utrum sint aquae congelatae supra firmamentum) .
Conglutinare : 224 .
Conjunctio animae et corporis 145, 191 , 215, 218 , 221 , 225, 226 ; elemen-
torum 131 , 132, 134, 135, 183 ; gantarum in rota 225 ; hyles et arche-
typi 261 ; interioris et exterioris radii in visu 240, 247 ; planetarum
198 ; conjunctio vel conniventia 242.
Consanguinitas : 78.
Consimilis 128 (consimiles partes sive homiomirae ) .
Consonantia : 72, 156, 197, 257.
Constellatio : 211, 212.
Consuetudo : 118.
Contagio 198.
Continuare : 57, 107, 110, 290.
Continuatio : 67, 75, 90, 103, 105, 106, 112 , 113, 114, 115, 126, 130, 132,
138, 139, 140, 141 , 146 , 156, 162 , 163 , 169, 172, 173 , 176, 177, 181 , 183,
187, 191 , 193, 194, 195, 196 , 197 , 201 , 202, 204 , 205, 206 , 207, 215, 218,
222, 223, 225, 228 , 232 , 233 , 240, 241 , 244, 246, 247, 250, 252, 254, 262,
266, 269, 270, 275, 276, 283 , 284, 286, 287, 288, 290.
Contrarietas : 132, 133 , 135, 136, 140.
Contritio : 221.
Contuitio : 243-244.
Convictus : 82.
Cor : 75, 124, 141 , 237 , 242, 243.
Corporalis 143, 284.
Corporeus 172, 279, 281.
Corpus Rerum aliae sunt spiritus, aliae corpora 267 ; creatio corporis
humani 122, 191 , 204-225 ; compositio corporis humani 128-129.
Correctio 73 (color rhetoris) , 123.
Corruptio : 118 , 138 , 231 , 236.
Creare 110 (opificem, creantem ex materia) , 111 (fabricator, creando) ,
116 (instituendum i.e. creandum) , 248 (molientis i.e. creantis) .
Creatio 59, 98 , 102 , 104, 115 , 118-119, 123 , 130 , 144, 147, 175, 191 , 222,
248, 252, 258 , 260, 262, 267, 287, 289.
Creator bona definitio Creatoris 109 ; Creator, ex nichilo 116 ; opifex
i.e. Creator 112, 126 ; pater i.e. Creator 172 ; opus Creatoris 104 ; 99,
100 , 101 , 104-106, 109-118, 121 , 123, 126, 127, 147 , 260 et passim.
Creatrix 99.
Creatura : 103 , 110, 116 , 117 (bonitas creaturae) , 228 (per creaturas intel-
lectus revertitur ad Deum) , 252 ( creaturarum dispositiones) , 260
(hyle est creatura) , et passim.
Credulitas 201 , 202, 283 .
Criminale (peccatum ) : 218 , 219 .
Crus : 235.
Crystallus 203.
Cupidinarii : 75.
Cupido 216, 217.
Cylindrus 274 .
Daemon : 199 , 200, 201, 220, 221.
Decoctio 241.
Decretum : 214 (defin . ) , 216, 224.
Delectatio : 226, 229, 241 , 257.
TABLE DES MOTS REMARQUABLES 345
Delictum : 220.
Delirare : 231.
Dens 141 , 256.
Depressio 88 (planetarum) , 123.
Detuitio : 243, 244.
Diabolus : 118.
Diametros : 170.
Diapason 72, 156.
Diapason kai diapente : 156.
Diapente : 72, 156, 197 .
Diatessaron : 72, 156, 164.
Diatonica (musica) : 61, 62.
Dictio : 264.
Dies 178 , 181 , 186-187 , 197.
Digestio (secunda) : 237.
Digestiva (virtus) : 241.
Diluvium 87, 88, 91 , 92 , 96.
Diphthongos : 261.
Discernere 143, 144 , 150 , 151 ; vis discernendi 74, 250.
Disciplina : 250.
Discordia : 147.
Discretio anni discretionis 215 ; discretio sexuum 215.
Disdiapason 156.
Dissolubilis : 155, 172, 174, 204, 205.
Dissolutio : 224 , 260, 262.
Distemperies : 212.
Diversus motus 169 ; diversa natura 150, 151 , 152 , 153, 174, 209, 231 ;
diversum genus 175, 230.
Dividuus dividua substantia 150 , 151 , 152, 153 , 209.
Divinitas caret causa 103 ; studia divinitatis 65.
Divisibilitas : 156.
Doctrina : 76, 83 , 106, 213 , 232, 283 , 291 .
Doctrinaliter : 72.
Domicilium (planetae) : 198.
Donativum : 77.
Duodennium : 187.
Duodenum (intestinum ) : 141 .
Eclipsis 198.
Effectus 98 , 104 , 106 , 124, 127, 144. Cf. Causa .
Effluxio 231.
Electrum : 286.
Elementarius : 224.
Elementatum : 130, 264, 272.
Elementum : 62, 98, 99, 104, 107 , 110 , 118-123 , 128-132, 136-139, 142, 144,
146, 147 , 183 , 192, 197, 201 , 204, 206, 207, 219, 223, 258-264, 268-273 , 275,
277-281, 286-290.
Elevatio planetarum 88, 91 ; 123 .
Eloquentia : 62.
Enharmonica (musica) : 61, 62.
Ephexegesis : 82 , 115, 134, 148.
Epitritus : 163, 229.
Epogdous 162 , 163, 164, 228, 229.
Erraticus : 195, 254 .
Esse id quod est esse 261, 279.
Essentia divina 98 , 99, 106, 109, 110, 115, 149 ; hominis 100 ; animae 124,
150, 152, 155.
BL ES
346 TABLE DES MOTS REMARQUA
Essentialiter : 124.
Ethica 60 , 62, 83.
Exemplar 105, 125, 281.
Exemplum 68, 105, 106, 110, 111, 112, 113, 127, 176, 191, 266, 267, 274.
Exercitatio : 76.
Existentia : 179 , 220 ; cf. Principium existentiae.
Existere conditio existendi 103 ; qualitas existendi 105.
Existimatio : 283.
Exorbitare 90 ; planeta exorbitatus 88.
Exorbitatio : 91 , 143, 196 .
Exornatio : 287, 289.
Experientia 106, 213.
Expulsiva (virtus) : 241 .
Extricare 64.
Exustio 87, 88, 90, 91.
Facies : 236, 276.
Faeculentus : 141.
Facx sensualitatis 210 ; obscuritatis 239.
Fama 115.
Fascinum : 238.
Fatum : 214, 223.
Fel : 141 .
Fenus 209, 224.
Feriae : 97.
Fides : 201.
Figmentum : 71.
Firmamentum : 168-171 , 184, 195, 254.
Flegma Cf. Phlegma.
Flexuosus : 235.
Foramen 225, 237.
Forma : 126, 138-140 , 192, 203 , 244, 256, 258, 259, 261 , 262, 268, 269, 273-
280, 285-288.
Fretum 96.
Fumus (digestionis) : 237, 241 , 242.
Ganta : 225.
Garrire 224.
Gartio : 224.
Generatio 98, 100 , 102 , 113 , 214-215, 218, 262, 264, 266, 267, 287.
Genitivus Graeci utuntur genitivo loco ablativi 114.
Genitura : 290 ; genitura temporis 179, 191 .
Genus : 109, 125, 150, 151, 175.
Geometria : 61, 62.
Geometrica proportionalitas : 160, 161 , 162.
Gloria 220.
Glosa : 67.
Glosare : 57.
Glosator : 57.
Gnomonica (astronomia) : 253.
Gomphus Cf. Gumphus.
Grammatica : 62.
Gratia 119, 204, 205, 206, 213, 215.
Gulosus : 130.
Gumphus 224-225 .
Gustus 130, 222.
Gymnasium : 76.
Habitabilis (terra) : 91, 168.
TABLE DES MOTS REMARQUABLES 347
Habitudo : 160.
Haeresis 210, 211 , 212, 219, 220.
Haereticus : 212.
Harmonia : 162, 257 (defin. ) .
Harmonica proportionalitas : 160, 161 , 162.
Hemisphaerion 178.
Hendiadys 234.
Hepar 141 , 237, 242.
Hirmos 132.
Historiographus : 81.
Homiomirus : 128, 129, 224.
Homo 112, 116, 119, 125, 223 (quoddam medium inter bruta et angelos) .
Homoeomerus : Cf. Homiomirus.
Horizon 168 .
Humana (musica) : 61 , 62.
Humanitas studia humanitatis 65, 83.
Humanus (homo) : 65.
Humor quatuor humores humani corporis 128, 129, 141 , 224 ; tres hu-
mores oculorum 238.
Hyle 153, 203 , 258-291 (Tractatus de hyle) . Cf. Materia primordialis.
Hypothesis 274, 290.
Hysteron-Proteron : 290.
Idea : 126 (idea i . e . forma ) , 192 (ideae sunt divinae cognitiones), 261,
262, 263, 267 , 275, 276, 278, 279, 281 , 285, 286.
Idem idem motus 169 ; eadem natura 150 , 151 , 152 , 153 , 174, 209, 228 ;
idem genus 230.
Ignorantia : 232, 265.
Illecebra : 229, 241.
Imaginatio 100 , 101 , 102, 109, 152, 153 , 216.
Imago 106 , 113 , 114, 115 , 125, 177, 178 , 181 , 188 , 219 , 246, 267 .
Imbrex : 245.
Impendium 85
Improsperitas 223.
Incorporalis : 283 , 284.
Incorporeus : 249, 250, 272, 281.
Incubus 200.
Indigentia 261.
Indissolubilis : 155, 204, 205, 224.
Indissolubilitas : 156, 196, 204, 207, 213.
Individuus individua substantia 150, 151 , 152 , 153, 209 ; individua res-
pectu speciei 272.
Indivisibilis : 154.
Indivisibilitas : 155.
Infantia est calida et humida 226-227.
Infectio 277.
Influxio 231.
Informatio : 218.
Informitas : 287-288.
Ingenitus : 252 .
Ingenium : 65 , 83 , 102 , 250 .
Inordinatio : 122.
Inordinatus : 118, 122, 123.
Instrumentalis (musica) : 61, 62.
Instrumentum : Anima sentit, instrumenta sensuum non sentiunt 248-250,
251.
348 TABLE DES MOTS REMARQUABLES
Integumentum 93, 150, 153 , 156, 158 , 167, 181, 203 , 209, 211.
Intellectualiter : 72.
Intellectus : 94, 100 , 101, 102, 114, 116, 124, 126, 129, 152, 214, 216, 217,
222, 226, 228, 231 , 236 , 248 , 250, 251 , 259, 261 , 262, 269, 279, 280, 281,
282, 283, 284.
Intelligens : 148.
Intelligentia 173, 175, 234, 241, 261.
Intelligere vis intelligendi 74, 124, 250 ; movetur anima ad intelligen-
dum 143.
Intelligibilis intell . mundus 192, 261 ; intell. homo 126 ; intell. lapis
126 ; intell. pars mundi 125 ; intell. linea 171 ; intelligibile animal
126 ; intelligibilia 126, 263, 279, 281 , 282, 284, 285.
Interpolare : 64.
Interpositio : 231 .
Intervallum : 229.
Intestinum : 141, 142, 242.
Intricare 64.
Intuitio 243, 244, 245.
Inundatio : 92.
Invariabilis : 169.
Invidia 117.
Ira 75, 77, 219, 227.
Iracundia 216.
Irascibilitas : 74.
Irrationabilis motus 227 ; sensus 100 , 102 ; irrationabilia 218.
Irrationabiliter : 226, 228.
Irrationalis : 150.
Isofagus 141.
Jactatio : 118 , 122, 123 , 229, 266.
Jejunium (IV Temporum) : 219.
Jejunum (intestinum) : 141.
Judicium 225, 230, 257, 264 ; dies judicii 219-221.
Justitia 58, 59, 81 , 208, 217 ; Justitia naturalis 59, 71, 72, 73, 83 , 98, 183 ;
Justitia positiva 59 , 62, 71 , 72, 73, 81 , 97.
Juventus est calida et sicca 231.
Lacrima 227.
Laicus : 87.
Lex 214 (defin . ) ; Leges immutabilis decreti 214-221 .
Liber Vitae : 214.
Libertas arbitrii : 100.
Lima : 249.
Limma : 167 .
Linearis numerus : 154, 155.
Lingua : 141.
Lippire 237 (lippiens oculus) .
Litotes : 124.
Littera : 264.
Localiter 124
Locus : 103 , 118 , 122, 123, 143 ; hyle est genus loci 285 ; locus i . e. primor-
dialis materia 287 ; locus ab aetate (rhet.) 84.
Longaenus : 141.
Longanon Cf. Longaenus.
Lumbus 75.
Luxuria 219.
Maneria 149, 150.
Maneries : Cf. Maneria .
TABLE DES MOTS REMARQUABLES 349
Proportio : 62, 72, 134, 135, 136, 137 , 156, 158 , 159, 160 , 161 , 163, 164, 165,
166, 167, 171, 183, 205, 206, 210, 224 , 225, 228 , 229 , 257, 283.
Proportionalitas : 160, 161 , 162.
Proportionaliter : 209.
Proprium : 175 .
Providentia : 214, 223 , 255.
Prudentia : 250.
Pulpositas : 238.
Pulposus 238, 239.
Pupilla : 239.
Purgatio : 140.
Purgatorius : 220.
Pythagoricus : 71 (Plato) .
Quadrans 129.
Quadruvium : 61, 72.
Qualitas 123, 124, 137, 138 , 139, et passim ; qualitates elementorum 119 ,
120 , 128-129, 132, 133, 135, 136 , 258-259 , 263, 264, 268-280 , 286-290 .
Quantitas 109, 124 , 128 , 129, 133 , 135, 148, et passim.
Radius (qui efficit visum) : interior 236, 237 , 238 , 239, 240, 244, 245, 247 ;
exterior 237, 239, 240.
Ratio : ratio divina 114 , 254 ; ratio , vis animae 94 , 100 , 101-102 , 112, 114,
115, 116, 129, 146, 150, 173, 207, 210, 213 , 214 , 216, 217 , 218 , 222, 226,
228, 229, 230, 231 , 232, 234, 235, 236, 241 , 248, 250, 251 , 264, 265 ; ratio
cur 72, 101, 113, 114, 115, 116, 118, 119, 122, 129, 138 (philosophica ra-
tio), 152, 153, 220, 223 , 227 , 231 , 233, 234, 266 (rationes necessariae) ,
283, 284, 286.
Rationabilis : 112, 113, 125, 143, 231 .
Rationalis 116 , 143 , 150 , 207 , 223 , 254.
Recapitulatio : 73, 81 , 71-83 (Recapitulatio Socratis de positiva justitia) .
Receptaculum : 269, 277.
Reconciliatio : 147.
Reditus (planetarum) : 181 , 198.
Reductio : 147.
Refluxio 87, 88, 95.
Regimen : 223.
Religio : 76.
Renes : 75, 243.
Restauratio : 141.
Retentiva (virtus) : 241 .
Rhetorica : 62.
Rhythmica (musica) : 61 , 62.
Rhythmus 257.
Risus (superfluus) : 219.
Rubigo : 238.
Rubor 174, 216.
Rusticus : 87.
Sanguis 128, 141.
Sapientia 62, 74, 75, 76, 77, 86, 92 , 93 , 101 , 105, 106 , 111 , 112 , 113, 125 ,
192, 209, 213 , 215, 227 , 232 , 233 , 235 , 252 ; Sapientia divina 98, 99,
105, 106, 110, 111 , 112, 113, 114, 115, 116, 118, 125 , 126, 131 , 144,
149, 176, 191 , 193, 209, 233 , 252 , 255 , 275, 284, 285.
Scientia : 61 , 62, 100, 102, 105, 109, 213.
Sculptura : 267.
Scurrilis jocus : 212.
Secessus 141, 225, 227.
Seditio : 85.
TABLE DES MOTS REMARQUABLES 353
tiam 260, 279 ; substantia animae 158 ; incorporea quae sunt substan-
tiae 175 ; unum de elementis aliquid de alio consumit in substan-
tiamque sui transformat 147 ; terrea et aquea substantia 119 ; no-
men elementi circa substantiam certam qualitatem determinat 271 ;
pronomen significat meram substantiam 273 ; manuum substantia
142 ; divina substantia 106, 111, 252.
Succus : 141 .
Superficialis numerus : 154, 155.
Superparticularis : 164, 166.
Syllaba 257, 264.
Syllogismus : 282.
Synzugia : 135.
Tactus 222, 234.
Temperamentum : 94, 95, 134.
Temperies : 212.
Temporalis temporalis successio 98, 99 ; temporalis dispositio provi-
sorum 214 ; temporale delictum 220.
Tempus Temporis sunt tres definitiones generalis, totalis , partialis
176-179, 181 ; tempus est imago aevi 177, 178 , 180 ; circumactio mundi
dicitur tempus 91 , 219 ; tempus dicitur Saturnus vel Chronos 203 ;
ex motu planetarum habet existere tempus 183, 187, 196 ; sempiter-
num est quod habet principium cum tempore , perpetuum quod in-
cipit in tempore 111 ; unquam i . e . in tempore 144 ; divina sapientia
non habet vices temporis 99 ; mundus caret loco et tempore ut causa
103 ; utrum mundus habuerit originem in tempore, vel cum tem-
pore, vel ante tempus 108 , 176, 180 ; Deus sociavit tempus mundo
178, 188 ; genitura temporis 179, 191 ; partes temporis 179 ; instru-
menta temporis 221 ; successiones temporis 267.
Terra non est stella , est antiquissima dea 196-197 .
Theologia 61 , 62.
Theorica (philosophia) : 60 , 61 , 62 , 65, 82, 232, 253, 254, 256.
Tonus 156, 164, 167 .
Traducibilis : 283.
Transformatio ( elementorum) : 262 , 286.
Translatio : 276.
Transmutatio (unius elementi in aliud ) : 91 , 263 , 270 , 287 , 289.
Tricae 64.
Triennium : 187.
Trigennium : 187 .
Tristitia 216.
Tropus 160 .
Tunica (oculorum ) : 238 .
Tympanum : 256.
Usura 209.
Vannus : 288.
Vegetabilitas 207, 210, 226.
Vegetatio 146, 150.
Vena : 141 , 225.
Veniale (peccatum) : 219.
Ventriculus (cerebri) : 74, 241. Cf. Cellula
Verecundia : 66.
Verisimilis (ratio ) : 115, 116 .
Verisimilitudo : 115.
Veritas 115, 191.
Vicissitudo (temporum) : 214.
TABLE DES MOTS REMARQUABLES 355
INTRODUCTION
PAGES
TEXTE
APPENDICES ET TABLES
Appendice A 293-318
Appendice B 319-322
358 TABLE DES MATIÈRES
Bibliographie 323-331
I. Table des manuscrits 333-334
II . Table des citations bibliques 335
III. Table des Auteurs cités 336-338
IV. Table des noms propres 339-340
V. Table des mots les plus remarquables 341-355
29621
B
B 387.G8 C.1
Glosae super Platonem . 327
Stanford University Libraries
DAT DUE
L
1
U
2
J
MA
R
20
04
2 9 2009