Vous êtes sur la page 1sur 374

This is a reproduction of a library book that was digitized

by Google as part of an ongoing effort to preserve the


information in books and make it universally accessible.

https://books.google.com
RD
FO

UNIVER LIB
AN

SITY RAR
ST

1969
GLOSAE SUPER PLATONEM
OUVRAGES DU MÊME AUTEUR

LA PHILOSOPHIE MÉDIÉVALE, Collection ‹ Que sais-je ? » , nº 1044, Paris,


1963.

NOTE SUR L'ECOLE DB CHARTRES, dans Studi medievali, 3e Série, t. V, 2


(1964) .
TEXTES PHILOSOPHIQUES DU MOYEN AGE
XIII

GUILLAUME DE CONCHES

GLOSAE SUPER PLATONEM

TEXTE CRITIQUE

AVEC INTRODUCTION, NOTES ET TABLES

PAR

Édouard JEAUNEAU

Avec 4 planches hors texte

Ouvrage édité avec le concours


du Centre National de la Recherche Scientifique

PARIS
LIBRAIRIE PHILOSOPHIQUE J. VRIN
6, Place de la Sorbonne, Vo

1965
27471

Librairie Philosophique J. Vrin, 1965


Nos Platonem diligentes
(GUILLAUME DE CONCHES)
INTRODUCTION

Toute entreprise a ses risques. Celui qu'on peut courir en composant


une introduction à des gloses est évident : c'est de gloser la glose, de com-
menter le commentaire. Il va sans dire que nous voudrions éviter pareil
écueil. Pourtant, lorsqu'il s'agit d'un texte publié pour la première fois
et tel est bien le cas des Gloses de Guillaume de Conches sur le Timée
de Platon ― plusieurs questions légitimement se posent auxquelles l'édi-
teur ne saurait honnêtement se dérober. Ces questions nous semblent se
ramener à quatre :
1º Comment se situent les Gloses sur le Timée dans l'ensemble de l'œuvre
de Guillaume de Conches ?
2º Suivant quelle méthode et dans quel esprit Guillaume commente-
t-il le Timée ?
3º Quelles sont les principales sources de ce commentaire ?
4° Quels manuscrits nous ont conservé les Gloses sur le Timée, et quels
principes ont présidé à la présente édition ?

Dans les lignes qui suivent, nous nous efforcerons de répondre succincte-
ment à ces diverses questions.

CHAPITRE I : Comment se situent les « Gloses sur le Timée » dans l'ensemble


de l'œuvre de Guillaume de Conches.

Nous savons fort peu de choses sur la vie de Guillaume de Conches¹.


Né à Conches, en Normandie, sans doute à la fin du xre siècle, il fut formé
à la méthode de Bernard de Chartres. Devenu maître à son tour, c'est
selon la méthode et l'esprit de Bernard de Chartres qu'il formera lui-
même ses propres disciples . Parmi ces derniers, l'un des plus illustres
est assurément Jean de Salisbury. Cet Anglais fut pendant trois années

1. A. CHARMA, Guillaume de Conches. Notice biographique, littéraire et philosophique,


Paris, 1857. H. FLATTEN, Die Philosophie des Willelm von Conches, Koblenz, 1929. Ph. DE-
LHAYE, Guillaume de Conches, article de Catholicisme V, 394-396. T. GREGORY, Anima mundi.
La filosofia di Guglielmo di Conches e la scuola di Chartres, Florence, 1955.
2. Ad huius magistri ( = Bernard de Chartres) formam preceptores mei in gramatica
Willelmus de Conchis et Ricardus... suos discipulos aliquandiu informaverunt. » (JEAN DE
SALISBURY, Metalogicon I, 24, éd. Cl. WEBB, p. 57, 23-27 ; éd . MIGNE, P.L. 199, 856 A).
ΙΟ INTRODUCTION

(de 1137/38 à 1140/41 ) l'élève du maître normand¹. En quel endroit Jean


de Salisbury suivit-il les leçons de Guillaume de Conches ? Les historiens
supposaient naguère que ce fut à Paris. Des recherches plus précises les
ont amenés à penser que ce fut à Chartres².
Un autre repère chronologique nous est fourni par une œuvre de
Guillaume, le Dragmaticon. Cet ouvrage met en cause Geoffroi le Bel,
duc de Normandie et comte d'Anjou. Or la période pendant laquelle ce
personnage porta le titre de duc de Normandie va de 1144 à 11493. Nous
pouvons donc dire que le Dragmaticon fut composé entre 1144 et 1149.
Par ailleurs, dans ce même ouvrage Guillaume écrit : « per viginti annos
et eo amplius alios docui¹. » Si nous remontons une vingtaine d'années
plus tôt, nous atteignons les années 1120-1125 qui se trouvent marquer
ainsi le début de la carrière enseignante de Guillaume de Conches. Enfin,
une phrase d'Albéric des Trois-Fontaines est à signaler. Ayant écrit , dans
sa Chronica, qu'en l'an 1154 Henri II Plantagenet devint roi, Albéric
ajoute « Huius tempore magister Guilelmus de Concis philosophus magni
nominis habitus est . » En résumé, nous savons que Guillaume de Conches
est né en Normandie vers la fin du xre siècle, qu'il commença à ensei-
gner à Chartres aux environs de 1120, qu'entre les années 1144 et 1149
il se trouvait dans l'entourage du Duc de Normandie, et qu'en l'an 1154
il jouissait d'un grand renom.
Heureusement, l'œuvre de Guillaume de Conches est mieux connue
que sa vie . Cette œuvre comprend deux catégories d'écrits des traités
systématiques et des gloses. Les traités systématiques sont la Philoso-
phia' et le Dragmaticons. On attribue aussi à Guillaume de Conches

1. Deinde reversus in me et metiens vires meas, bona preceptorum meorum gratia, con-
sulto me ad gramaticum de Conchis transtuli ipsumque triennio docentem audivi. Interim
legi plura, nec me umquam penitebit temporis eius. » (op . cit . , II, 10, éd. Cl. WEBB, p. 79-
80 ; éd . MIGNE, P.L. 199 , 868 A- B. )
2. Voir à ce sujet T. GREGORY, Anima mundi..., p. 1-3 , où l'on trouvera aussi la biblio-
graphie concernant cette question.
3. T. GREGORY, op. cit . , p. 7, n. 5.
4. Dragmaticon, éd. G. GRATAROLUS, Strasbourg, 1567, p. 210.
5. Monumenta Germaniae historica - Scriptores, t. XXIII , p. 842. +
6. M. GRABMANN, Handschriftliche Forschungen und Mitteilungen zum Schrifttum des Wil-
helm von Conches und zu Bearbeitungen seiner naturwissenschaftlichen Werke dans Sitzungs-
berichte der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-historische Abteilung,
Munich, 1935, Heft 10.
7. La Philosophia a d'abord été publiée sous le nom de Guillaume de Hirschau : Philo-
sophicarum et astronomicarum institutionum Guilielmi Hirsaugiensis, olim abbatis, Libri tres,
Bâle, H. Petri, 1531. Elle a été ensuite éditée parmi les œuvres d'Honorius Augustodu-
nensis [D. Honorii Augustodunensis presbyteri libri septem..., Bâle, 1544] et parmi celles de
Bède le Vénérable [Opera Bedae venerabilis presbyteri, t. II (Bâle, 1563), 311-343 : ПIepi
didáźɛwv sive elementorum philosophiae libri quatuor]. Ces deux dernières éditions ont abouti
dans la Patrologie latine de Migne, la première en P.L. 172 , 39-102 , la seconde en P.L. 90 C
1127-1178 . Le répertoire le plus complet des manuscrits de la Philosophia et du Dragma-
ticon a été dressé par A. VERNET, Un remaniement de la ' Philosophia ' de Guillaume de
Conches, dans Scriptorium I, 2 ( 1947), p. 243-259. M. A. Vernet a bien voulu nous dire
que de nouvelles recherches lui ont permis de compléter et de préciser sur plusieurs 3
points les listes de manuscrits publiées dans Scriptorium.
8. Le Dragmaticon a été publié à Strasbourg en 1567 sous le titre suivant : Dialogus
de substantiis physicis, ante annos ducentos confectus a Vuilhelmo Aneponymo philosopho... i
industria Guilielmi Grataroli medici quasi ab interitu vindicati ... Argentorati excudebat losias
Rihelius MDLXVII, Pour la liste des manuscrits, on devra consulter l'article de M. A. Ver-
net (Un remaniement ….. ) cité à la note précédente. Mme Clotilde Picard- Parra a consa-
cré au Dragmaticon de pénétrantes études : Cl . PARRA, Guillaume de Conches et le Drag-
maticon philosophiae », dans Ecole Nationale des Chartes – Positions des thèses ( 1943 ) , p. 175-
181 ; Une utilisation des « Quaestiones Naturales » de Sénèque au milieu du XIIe siècle, dans
ŒUVRES DE GUILLAUME DE CONCHES II

un recueil de sentences tirées des moralistes anciens, le Moralium dogma


philosophorum, dont l'authenticité a été contestée¹.
La Philosophia et le Dragmaticon , par leur caractère synthétique, par
leurs qualités de style et par l'élégance de leur composition, attirèrent
tout d'abord l'attention des historiens. Mais on ne devait pas tarder à
s'apercevoir que les gloses de Guillaume de Conches étaient, elles aussi,
du plus haut intérêt. Cet intérêt, à notre avis, est double. En premier
lieu, les gloses sont un témoin direct de l'enseignement donné par Guillaume,
de la lectio telle qu'elle se pratiquait à Chartres en la première moitié du
XIIe siècle, telle que Jean de Salisbury l'a connue et décrite . En second
lieu ces gloses, qui accompagnaient des textes difficiles, furent souvent
recopiées. Ainsi leur influence se prolonge-t-elle de génération en géné-
ration, non sans subir parfois, il est vrai, des remaniements et des re-
fontes. Les gloses n'en sont pas moins un document précieux pour l'his-
torien soucieux de mieux connaître la continuité de la culture.
Il serait assez vain, pourtant, de vouloir opposer les gloses de Guillaume
à ses œuvres systématiques. Il existe, au contraire, entre les unes et les
autres, d'étroites relations que leur auteur lui -même s'est plu à souligner.
Ainsi, dans ses Gloses sur le Timée, Guillaume renvoie au moins huit fois
à sa Philosophia : il considère que maints passages de la Philosophia
sont utiles à une lecture fructueuse du Timée. Dans sa Philosophia, en
revanche, il renvoie à ses Gloses sur le Timée . Et il affirme que le
Dragmaticon a été compose pour faciliter la lecture des philosophes³. Les
maîtres chartrains en général, et Guillaume de Conches en particulier,
étudiaient la philosophie par les textes. Ils étaient soucieux de mettre
leurs élèves en contact direct avec les écrits des grands anciens. Comment
réagissaient-ils en face de ces textes très souvent hérissés de difficultés et

Revue du moyen âge latin V (1949) , p. 115-126. On verra aussi l'édition du prologue du
livre VI du Dragmaticon dans A. WILMART, Analecta Reginensia, Città del Vaticano, 1933,
p. 263-265.
1. Ed. MIGNE, P.L. 171 , 1003-1056 ; éd. J. HOLMBERG, Das Moralium dogma philosopho-
rum des Guillaume de Conches, Uppsala, 1929. Cf. R.A. GAUTHIER , Les deux recensions du
Moralium Dogma philosophorum » , dans Revue du Moyen Age latin, t. IX ( 1953) , p. 171-
260 ; Un prologue inédit au « Moralium Dogma philosophorum » , ibid . , t. XI ( 1955) , p. 51-58 ;
PH. DELHAYE, Gauthier de Châtillon est- il l'auteur du Moralium « dogma » ? [ Analecta Mediae-
valia Namurcensia, III], Namur-Lille s.d. (1953 ) : J.R. WILLIAMS, The quest for the author
of the Moralium dogma philosophorum » (1931-1956), dans Speculum, t. XXXII (1957),
P. 736-747.
2. Metalogicon I, 24, éd. Cl. WEBB, p. 53 , 19 - p. 58 , 16 ; éd . MIGNE, P.L. 199, 853 C-
856 C. Ce chapitre du Metalogicon est intitulé : De usu legendi et prelegendi et consuetu-
dine Bernardi Carnotensis et sequacium eius. Il est du plus haut intérêt, car il nous révèle
en quelle estime était tenue à Chartres la lectio. Jean de Salisbury, paraphrasant le psaume
II, 12 n'hésite pas à écrire : « Qui ergo ad philosophiam aspirat apprehendat lectionem...
nequando irascatur Dominus (Ed. Cl. WEBB, p. 53, 21-23 ). La philosophie tout entière
s'apprend par la pratique de la lectio : ibid. , p. 54, 25- p. 55, 7. Jean de Salisbury dit en-
core Excute Virgilium aut Lucanum, et ibi cuiuscunque philosophie professor sis, eius-
dem invenies condituram. Ergo pro capacitate discentis aut docentis industria et diligen-
tia, constat fructus prelectionis auctorum . Sequebatur hunc morem Bernardus Carnoten-
sis... (ibid., p. 55, 7-11 ) . Le futur évêque de Chartres ajoute que Guillaume de Conches
a hérité, sur ce point, de la méthode et de l'esprit de Bernard de Chartres (ibid. , p. 57,
23-27).
3. Dans la présente édition des Gloses sur le Timée, les renvois à la Philosophia se trou-
vent dans les chapitres suivants : I (note d) , LXIV (n. a) , LXVI (n. b) , LXXXVII (n. c
et d), XCVIII (n. c) , CIV (n. b), CLXXVI (n. a) .
4. P.L. 172, 47 A.
5. " Ea que ad philosophorum lectionem qui hodie leguntur in scholis pertinent expe-
diam, cetera de illis pretermittam. → (Dragmaticon, éd. G. GRATAROLUS, p. 83.) Cf. ibid.,
P. 5, 224, 235.
12 INTRODUCTION

semés d'embûches ? Voilà ce que nous apprennent les gloses. Et voilà


ce qui confère aux gloses de Guillaume de Conches, pour l'histoire de la
culture comme pour l'histoire de la philosophie, un si grand intérêt.
Guillaume a composé des gloses sur les Institutions de Priscien¹. Il en
existe deux rédactions. La première, retrouvée par M.R. Klibansky, est
contenue dans un manuscrit de Florence, Laurentienne, San Marco 310.
La seconde est un remaniement de la première : elle est contenue dans
un manuscrit de Paris, B N. Lat. 15 130. Guillaume a encore écrit des
gloses sur la Consolation de Boèce , des gloses sur Macrobe (Commentaire
du Songe de Scipion) et des gloses sur le Timée de Platon. Des gloses
fragmentaires sur Juvénal lui ont été également attribuées . Et il est
tout à fait probable que Guillaume de Conches a commenté d'autres au-
teurs que ceux qu'on vient d'énumérer, en particulier Martianus Capella .
Il ne peut être question d'établir, pour ces différentes œuvres, une chro-
nologie rigoureuse et précise. A tout le moins on peut tenter de discerner
entre elles un ordre de succession. Mais pour que les conclusions en ce
domaine ne soient pas trop conjecturales, il faudrait avoir soigneusement
repéré les différents états de chaque série de gloses. En effet, Guillaume
de Conches a pu commenter plusieurs fois Boèce, Macrobe, Platon. Et,
chaque fois, il a pu reprendre et modifier le texte de ses gloses. Dans le
cas des Gloses sur Priscien, il est clair qu'il en fut ainsi®. Dans le cas des
autres gloses, la chose est beaucoup moins claire. Tant qu'elle n'aura
pas été parfaitement éclaircie, l'ordre de succession que nous proposons
pour les différents écrits du philosophe de Conches, ne doit être consi-
déré que comme un schéma provisoire.
Nous ne pouvons évidemment envisager ici tous les problèmes que

1. E. JEAUNEAU, Deux rédactions des gloses de Guillaume de Conches sur Priscien, dans
Recherches de Théologie ancienne et médiévale XXVII ( 1960) , p . 212-247.
2. La liste des manuscrits des Gloses sur Boèce a été dressée par P. CoOURCELLE, Etude
critique sur les commentaires de la Consolation de Boèce dans Archives d'histoire doctrinale
et littéraire du moyen âge XII (1939) p. 78 et p. 129-131 . Quelques fragments de ces gloses
ont été publiés par Ch. Jourdain dans Notices et extraits des manuscrits de la bibliothèque
impériale XX, 2 (Paris 1862) , p. 40-82 , et par J.-M. PARENT, La doctrine de la création
dans l'école de Chartres, Paris- Ottawa, 1938, p. 124-136 . Mme J. Moraux-Hatinguais a
promis une édition des gloses de Guillaume de Conches sur Boèce cf. Association Guillaume
Budé, Congrès de Tours et Poitiers, Actes du Congrès, Paris 1954, p. 286, n. 2. Une autre
édition est annoncée dans Mediaeval and Renaissance Studies , III (1954 ) , p. 1 , n. 2.
3. Les gloses sur Macrobe sont contenues dans les manuscrits suivants : Bamberg, Bibl.
Nat. Class. 40, f. 6-26, Berne, Bibl . mun. 266, f. 1-14 v, Copenhague, Bibl . Royale, Gl Kgl.
S. 1910. 4º, f. 2 v- 127 v, Munich, Bibl. Nat . Clm. 14.557, f. 100-150 v, Vatican, Palat
Lat. 953, f. 79-123 . Vatican, Urbin. Lat. 1140, f. 2-153 v. Nous avons abordé la question
des gloses sur Macrobe dans les deux articles suivants : Gloses de Guillaume de Conches
sur Macrobe. Note sur les manuscrits, dans Archives d'histoire doctrinale et littéraire du moyen
age XXVII (1960) , p. 17-28 ; Macrobe, source du platonisme chartrain, dans Studi medievali,
3 serie I, I ( 1960), p. 3-24.
4. Les Gloses sur Juvénal, contenues dans le ms. Baltimore Walters Art Gallery 448,
f. 1-5 v, ont été en partie publiées par Eva M. SANFORD dans Catalogus translationum et
commentariorum, éd . P.-O. KRISTELLER, I (Washington, 1960) , p. 192-195.
5. Dans ses Gloses sur Boèce ( Consolation, livre V, prose 4), Guillaume de Conches écrit
à propos des différentes sortes de divination : « Quid vero sit unaqueque diceremus nisi
ab hoc opere remotum esset. Sed iterum taceamus quia super Martianum hoc exponemus. »
(Ms. Troyes, Bibl. mun . 1101 , f. 17 vb) . Sur la fortune de Martianus Capella au moyen âge,
voir C. LEONARDI, Nota introduttiva per una indagine sulla fortuna di Marziano Capella
nel Medioevo, dans Bulletino dell ' Istituto storico italiano per il Medio Evo e Archivio Mura-
toriano LXVII ( 1955) , p. 265-288 ; I codici di Marziano Capella, dans Aevum XXXIII
(1959), p. 443-489, XXXIV (1960), p. 1-99 et 411-524.
6. Glosulas igitur nostras de ortographia quas in iuventute semiplenas scripsimus, in
nostra senectute corrigere agressi sumus. » (Gloses sur Priscien (2 ° rédaction) éd . E. JEAU-
NEAU dans Recherches de théol , anc. et méd. XXVII ( 1960), p. 243).
ŒUVRES DE GUILLAUME DE CONCHES 13

posent les différentes gloses de Guillaume de Conches. Mais il nous faut


au moins dire un mot d'un problème qui se pose à propos de ses Gloses
sur le Timée. On a supposé en effet que Guillaume avait rédigé deux fois
ses Gloses sur le Timée. Et voici pourquoi . Dans les gloses sur le Timée,
telles qu'elles se lisent dans la présente édition, Guillaume, on l'a déjà
dit, renvoie huit fois à sa Philosophia. On peut donc affirmer que le texte
de ces gloses a été rédigé après la Philosophia. Mais, dans la Philosophia
elle-même, Guillaume renvoie à ses gloses sur le Timée, puisqu'il écrit :
■ Cuius expositionem, si quis querat, in glossulis nostris super Platonem
inveniet¹. » On en a conclu qu'à l'époque où il rédigeait sa Philosophia,
Guillaume avait déjà composé des gloses sur le Timée. Ainsi , les gloses
que nous éditons ci-après seraient une deuxième rédaction ; la première
rédaction aurait été achevée avant la parution de la Philosophia². Une
telle hypothèse n'a assurément rien d'invraisemblable. Nous devons dire
pourtant qu'elle ne s'impose point. En effet, la formule « in glossulis nos-
tris super Platonem inveniet » peut aussi renvoyer à une œuvre qui n'a
pas encore vu le jour. La preuve nous en est fournie par Guillaume lui-
même qui, dans ses Gloses sur Macrobe, utilise pour renvoyer à ses Gloses
sur le Timée les différentes formules suivantes : « ... demones vocantur de
quibus in Timeo Platonis dicendum est . » - « ...de yle, de qua dictum est sa-
tis, et dicemus in Platone . » " ... et de huiusmodi aliis in Musica sive
in Anima Platonis convenientius dicemus . » — « Quare sic dicatur, dictum
est superius et in glosulis Platonis invenies . » La dernière formule rappelle
la formule de la Philosophia . Cependant, les trois premières formules
indiquent bien que le commentaire du Timée est encore à l'état de pro-
jet. Par ailleurs, dans le prologue qu'il a placé en tête de ses gloses sur
le Timée (chap. I de la présente édition) , Guillaume de Conches a pris
soin de s'excuser d'avoir répété dans ses gloses plusieurs choses qu'il avait
déjà dites en sa Philosophia. Si ces mêmes gloses constituaient une re-
fonte de gloses antérieures, il semble que Guillaume aurait dû, à plus
forte raison, nous en avertir. Mais l'argument du silence n'est jamais déci-
sif. Nous admettrons bien volontiers qu'une première rédaction des Gloses
sur le Timée a pu exister. Ce n'est là, toutefois, qu'une hypothèse qui,
croyons-nous, n'a pas été jusqu'à ce jour suffisamment fondée. Les par-
tisans de cette hypothèse sont cependant allés plus loin. Ils ont pensé
avoir retrouvé la première rédaction des gloses sur le Timée dans un ma-

1. Philosophia I, 15 ; P.L. 172, 47 A.


2. Cette hypothèse a été formulée par M. GRABMANN , Handschriftliche Forschungen...,
cit. p. 19. Elle est adoptée par T. GREGORY, Anima mundi..., cit. p. 14-19 ; Platonismo
medievale, Studi e Ricerche, Rome, 1958, p. 56-62.
3. On peut noter les variantes de cette formule à travers les trois éditions de la Philo-
sophia que nous possédons : « Cuius expositionem, si quis querat, in glossulis nostris super
Platonem inveniet . » [P.L. 172, 47 A] - Cuius exponere, si quis querat, in aliis nostris
- ་ Cuius expositio alias est. [Philosophicarum
scriptis illam inveniet. » [ P.L. 90, 1130 D] —
et astronomicarum institutionum Guilielmi Hirsaugiensis, olim abbatis, libri tres, Bâle, 1531 ,
p. 8.]
4. Ms. Copenhague, Bibl . Royale, Gl . Kgl. S. 1910, 4º, f. 53 v.
5. Ibid. , f. 100.
6. Ibid., f. 106.
7. Ibid., f. 110.
8. La formule des Gloses sur Macrobe, il est vrai, porte « in glosulis » et non « in glo-
sulis nostris ». Mais il serait bien invraisemblable que Guillaume renvoie à des gloses qui
ne seraient pas les siennes. Dans ce cas, à tout le moins, il préciserait de quelles gloses
il s'agit.
14 INTRODUCTION

nuscrit d'Upsala, Bibl. Univ. C. 620¹ . Certes, les gloses du manuscrit


d'Upsala et celles que nous éditons ici se ressemblent beaucoup. Le paral-
lélisme entre les unes et les autres est même étroit et quasi constant³. C
Nous avons cependant quelque peine à admettre que le texte du manus-
crit d'Upsala a été rédigé par Guillaume lui-même, tant il fourmille d'in-
cohérences et d'incorrections difficilement imputables au seul copiste.
L'hypothèse selon laquelle le texte du manuscrit d'Upsala représenterait པ
la première rédaction des gloses de Guillaume n'est d'ailleurs pas la seule
hypothèse défendable. On pourrait encore proposer celle-ci : les gloses du
manuscrit d'Upsala sont l'œuvre d'un compilateur résumant Guillaume
de Conches ou puisant abondamment dans ses œuvres . A priori, cette
deuxième hypothèse n'a pas moins de chance d'être vraie que la première :
nous pensons, pour notre part, qu'elle en a plus. C'est pourquoi il nous
paraît prudent de ne point accorder au manuscrit d'Upsala un trop grand
crédit. Dans l'état actuel de nos connaissances, les seules Gloses sur le
Timée qu'on puisse, en toute certitude, attribuer à Guillaume de Conches
sont postérieures à la Philosophia. Entre les manuscrits qui nous en ont
conservé le texte, il est vrai, des variantes existent qui ne sont pas sans
poser quelques problèmes. Mais ce sont des problèmes que nous exami-
nerons plus opportunément lorsque nous aborderons l'étude des manuscrits.
Toutes ces réserves étant faites, on peut essayer de classer comme suit J
les œuvres actuellement connues du philosophe de Conches.

A. EUVRES DE LA JEUNESSE :

COGE
- Gloses sur la Consolation de Boèce
- Gloses sur le Commentaire de Macrobe [2]
« Philosophia » [3]
- Gloses sur les Institutions de Priscien (Première rédaction) [4]

B. EUVRES DE LA MATURITÉ :
2
Gloses sur le Timée de Platon [5]
- « Dragmaticon » [6]
C. EUVRES DE LA VIEILLESSE :
— Gloses sur les Institutions de Priscien (Deuxième rédaction) •
[7]

Les expressions « œuvres de jeunesse », « œuvres de vieillesse » n'ont


évidemment rien de précis. Leur seul avantage est de pouvoir se récla-

1. Le texte de ce commentaire a été publié : T. SCHMID, Ein Timaioskommentar in Sig-


tuna, dans Classica et mediaevalia. Revue danoise de philologie et d'histoire X ( 1949), p. 220-
266.
2. Cf. T. GREGORY, Anima mundi..., cit. p. 15-16. M. Gregory observe justement que
les gloses du manuscrit d'Upsala présentent un saisissant parallélisme avec les gloses de
Guillaume sur Boèce.
3. Nous nous permettons de corriger ici une coquille introduite par notre éditeur dans
l'une de nos précédente études : L'usage de la notion d' « integumentum » à travers les gloses
de Guillaume de Conches [ Archives d'histoire doctrinale et littéraire du Moyen Age XXIV
(1957), page 58, note 1 , lignes 23-24]. Parlant du manuscrit d'Upsala, nous avions d'abord
écrit : L'attribution de ce mediocre commentaire à Guillaume de Conches etc. Lors de la cor-
rection des épreuves, désirant éviter tout jugement de valeur, nous avons biffé l'adjectif
médiocre. Afin de combler le vide ainsi créé, l'éditeur se permit de modifier le texte de
son propre chef en y introduisant les mots suivants : du XIIe s. Il en est résulté une co-
quille celle- ci incombe entièrement à l'éditeur qui a agi sans nous consulter.
ŒUVRES DE GUILLAUME DE CONCHES 15

mer de Guillaume de Conches lui-même. C'est ce dernier, en effet, qui


a défini la deuxième rédaction des Gloses sur Priscien comme une œuvre
de vieillesse (in nostra senectute corrigere agressi sumus) , et la première
comme une œuvre de jeunesse (in iuventute semiplenas scripsimus) ¹. C'est
lui encore qui déclare que sa Philosophia a les imperfections d'une œuvre
de jeunesse . Le Dragmaticon, composé, ainsi qu'on l'a dit plus haut ,
entre les années 1144 et 1149 , peut bien être considéré comme une œuvre
de la maturité³. Et nous croyons pouvoir ranger dans la même catégorie
les Gloses sur le Timée qui, citant huit fois la Philosophia, lui sont cer-
tainement postérieures. Quant à l'ordre établi entre les écrits que nous
avons appelés « œuvres de la jeunesse », il repose sur le témoignage même
de l'auteur. La première rédaction des Gloses sur Priscien semble être
postérieure à la parution de la Philosophia, puisque, à la fin de cette der-
nière, Guillaume déclare son intention d'écrire un exposé de grammaire
sur la base du texte de Priscient. Quant aux gloses sur Boèce et sur Ma-
crobe, elles sont sans doute, les unes comme les autres, antérieures à la
Philosophia, non seulement parce qu'elles ne contiennent aucune allusion
à cette œuvre, mais aussi parce qu'on n'y décèle aucune trace des méde-
cins arabes que Guillaume cite sous le nom de Constantin l'Africain et
auxquels, à dater de la Philosophia, il accorde le plus grand crédit . Enfin ,
les Gloses sur Boèce ont vraisemblablement été écrites avant les Gloses
sur Macrobe. Dans les Gloses sur Boèce, en effet, les Gloses sur Macrobe
sont considérées comme une œuvre qui n'a pas encore vu le jour .
Redisons-le tout cela n'est qu'un schéma provisoire que de nouvelles
recherches et de nouvelles découvertes pourront modifier. Néanmoins,
une chose semble désormais acquise, et elle n'est pas sans importance
pour notre propos les Gloses sur le Timée occupent une place centrale
dans l'œuvre du philosophe de Conches. Quand il les rédige , Guillaume
a déjà commenté Boèce et Macrobe, deux auteurs dont la connaissance
éclaire singulièrement la lecture du Timée. Il a publié sa Philosophia. Il
est un maître en pleine possession de ses moyens. Quiconque examinera
d'un peu près les Gloses sur le Timée, y reconnaîtra sans peine l'œuvre
d'un professeur consciencieux et érudit, dominant les problèmes et n'esqui-
vant aucune des difficultés posées par le texte qu'il commente.
Le texte des Gloses sur le Timée tel que la présente édition le donne,
nous semble être d'une authenticité incontestable. Il nous faut dire briè-
vement pourquoi. Le manuscrit de Florence (B.N. Conv. Sopp. E.8. 1398) ,
qui est le manuscrit de base de notre édition, attribue explicitement les
Gloses sur le Timée à Guillaume de Conches : « Incipiunt glose magistri
Willelmi de Conchis super Platonem » (fol . I v) « Hic finiunt glose se-

1. E. JEAUNEAU, Deux rédactions..., cit. p . 243.


2. Est tamen de eadem materia libellus noster qui Philosophia inscribitur quem in inven-
tute nostra imperfectum, utpote imperfecti, composuimus. (Dragmaticon , éd. G. GRATAROLUS,
P. 5).
3. Les historiens retiennent en général, pour la composition du Dragmaticon, une date
voisine de 1145. Cf. R.I. POOLE, Illustrations of the History of Mediaeval Thought and Lear-
ning, 2e éd. , Londres 1920, p. 299 et 304. La première rédaction des Gloses sur Priscien
a dû voir le jour entre 1102 et 1123 (et sans doute plus près de 1123 que de 1102), ainsi
que nous avons cherché à l'établir dans Deux rédactions..., cit. p. 227, n. 60.
4. P.L. 172, 100-102.
5. Quare autem ibi fingantur, super Macrobium dicemus. » (Ms. Leipzig, Bibl. Univ.
Lat. 1253. f. 47 г, cité par M. GRABMANN, Handschriftliche Forschungen..., cit. p. 25. )
16 INTRODUCTION

cundum magistrum Willelmum de Conchis super Thimeum Platonis » (fol.


25 vb) . L'écriture de ces notes est la même que celle qui a composé l'en-
semble des gloses : elle paraît être de la première moitié du XIe siècle.
Il y a là un témoignage à ne point négliger. De plus, les Gloses sur le Timée
renvoient huit fois à la Philosophia¹. Et l'auteur des Gloses dit expres-
sément que la Philosophia est son œuvre. Il s'ensuit que si Guillaume
de Conches est l'auteur de la Philosophia, il l'est aussi des Gloses sur le
Timée. Cette authenticité s'étend à l'ensemble de l'ouvrage. En effet,
nos Gloses sur le Timée sont composées selon un plan rigoureux : chaque
partie est indispensable au tout. Et la méthode employée pour le com-
mentaire du texte est la même d'un bout à l'autre. Au reste, l'auteur,
vers la fin de ses gloses, renvoie à ce qu'il a dit en la première partie. Ainsi,
au chapitre CLXXVI, il écrit : « Sed quia satis in primo volumine et in
nostra Philosophia de his scripsimus, ad cetera transeamus » , ce qui nous
renvoie aux chapitres L et LI des Gloses sur le Timée. De même, au cha-
pitre CLXXI des dites Gloses, nous lisons : « Quid autem sit intellectus,
quid opinio, primo volumine exposuimus », ce qui nous renvoie au cha-
pitre XXXIV. Enfin, les huit renvois à la Philosophia sont dispersés à
travers tout l'ouvrage. Il n'est pas exclu, certes, qu'un copiste négligent
ou peu scrupuleux ait laissé tomber ici ou là quelques phrases. Mais l'œuvre
dans son ensemble présente trop d'unité pour qu'on puisse douter qu'elle
ait un unique auteur. Ces conclusions deviendront tout à fait évidentes
pour qui voudra tenir compte des nombreux parallèles qui existent entre
les Gloses sur le Timée et les œuvres certainement authentiques du phi-
losophe de Conches. Les notes de notre édition permettront, pensons-
nous, de repérer un certain nombre de ces lieux parallèles.

CHAPITRE II. : Méthode et esprit des « Gloses sur le Timée ».

Guillaume de Conches nous a dit ce qu'il faut entendre par « gloses »


et comment il convient de distinguer la glose d'avec le commentaire.
Glose et commentaire sont tous deux des explications de textes. Mais
tandis que le commentaire expose seulement les idées contenues dans le
texte, la glose, sans négliger aucunement les idées, se préoccupe aussi de
la lettre du texte. Gloser un texte, c'est en suivre la lettre, phrase par
phrase et même mot par mot ; et c'est aussi montrer l'enchaînement des
phrases et la suite des idées (continuatio litterae) , de telle sorte que l'ana-
lyse des moindres détails ne fasse pas perdre au lecteur la vision synthé-
tique de l'ensemble³. Voilà donc ce qu'a voulu faire Guillaume de Conches

1. Chap. I (note d) LXIV (n . a) , LXVI (n . b), LXXXVII (n. c et d), XCVIII (n. c),
CIV (n. b), CLXXVI (n . a) .
2. Gloses sur le Timée, ch. X (n. b et c) . Les mêmes définitions de Gloses et de Com-
mentaire se retrouvent dans les Gloses sur Priscien [Ms. Florence, Laurent. San Marco 310,
f. 2 r (a-b) et Ms. Paris, B.N. Lat. 15.130, f. 2 r (a-b)] et dans les Gloses sur Macrobe [Mss.
Vatic. Palat. Lat. 953 , f. 79 vb ; Bamberg, Staatsbilbl. Class. 40, f. 6 rh ; Bern. 266, f. 1 rb ;
Copenhague, Bibl. Royale, Gl. Kgl, S. 1910, 4º, f. 4 r ; Munich, Clm. 14.557, f. 102 r ; Va-
tic. Urbin. Lat. 1140. f 4 r]. Nous avons signalé l'importance de ces définitions dans les
études suivantes : Glane chartraine dans un manuscrit de Rouen , dans Mémoires de la So-
ciété archéologique d'Eure- et-Loir XXI, p. 17-30 et Deux rédactions..., cit. p. 223-226.
GLOSES SUR LE TIMÉE 17

en écrivant ses Gloses sur le Timée. Mais il prétend bien éviter le double
travers dans lequel sont tombés trop de glossateurs : un bavardage su-
perflu quand le texte à commenter est facile (in levibus superflui) , l'obscu-
rité quand le texte à expliquer est difficile (in gravibus vero obscurrissimi
vel nonnulli reperiuntur)¹.
Guillaume suit pas à pas la lettre du dialogue platonicien. Sa manière
de procéder est toujours la même. On peut facilement y discerner trois
temps. Le plus souvent, notre glossateur annonce d'abord le morceau de
texte qu'il s'apprête à commenter, en mettant en exergue les premiers
mots dudit morceau. Ainsi, au début du chapitre LVIII , s'apprêtant à
commenter la page 31b du Timée, il met en exergue les deux mots : « Et
quia ». Dans un PREMIER TEMPS, il expose de façon systématique le contenu
doctrinal du passage en question, en y joignant les différentes notions
qu'il juge utiles à une bonne intelligence du texte. Dans l'exemple que
nous avons choisi - chapitres LVIII-LX des Gloses sur le Timée - il
emprunte à Constantin l'Africain la définition du terme « élément ». Le
DEUXIÈME TEMPS est constitué par une formule de transition dans laquelle
Guillaume résume ce qui a été dit et annonce ce qui reste à dire. Cette
formule de transition commence en général par le mot Continuatio ' et
se termine par les mots ' Et hoc est ' lesquels introduisent directement
le texte à commenter². Dans l'exemple que nous avons choisi , la formule
de transition se trouve au début du chapitre LX. Enfin, le TROISIÈME
TEMPS consiste dans l'explication littérale du texte, phrase par phrase
et parfois mot par mot. Tel est le canevas constant des gloses de Guillaume
de Conches. Si la trame, ici ou là, en est moins apparente, elle n'en demeure
pas moins réelle, et l'on retrouvera aisément, sous le tissu des gloses, les
fils directeurs qu'on vient de distinguer.
Les Gloses sur le Timée touchent aux questions et aux problèmes les
plus divers, d'une manière assez déroutante pour un lecteur moderne.
Une telle façon de faire n'a pourtant rien que de normal si on la replace
dans les perspectives qui étaient celles de l'auteur et de son temps. D'une
part, en effet, Guillaume pense que, dans le Timée, Platon a traité de pro-
blèmes qui concernent, non pas une branche, mais toutes les branches
du savoir philosophique. Le Timée intéresse à la fois la philosophie pra-
tique (ou éthique) et la philosophie spéculative dont les trois parties sont
la théologie, les mathématiques et la physique . Quiconque, par consé-
quent, entreprend de commenter le dialogue platonicien, doit se faire
tour à tour moraliste, théologien, mathématicien, naturaliste. De plus,

1. Gloses sur le Timée, c. I (début).


2. L'emploi des mots Continuatio », « Et hoc est (abréviation de « Et hoc est quod ait »),
chez les glossateurs médiévaux, dérive probablement de Boèce qui les utilise en ses propres
commentaires. Voir, à ce sujet, R.W. HUNT, Studies on Priscian in the Eleventh and Twelfth
Centuries (1) dans Mediaeval and Renaissance Studies I ( 1941-43 ), p. 198, n. 1.
3. Par mathématiques » , Guillaume entend les arts du quadrivium : arithmétique, géo-
métrie, astronomie et musique. « Mathematica vero quadruvium continet. ( Gloses sur le
Timée, c. V).
4. Non uni tantum parti philosophie supponitur (scil . Timæus) , sed de pluribus aliquid
in eo continetur. » (Ibid., c. IV.) - De omnibus igitur partibus philosophie aliquid in
hoc opere continetur : de practica in recapitulatione positive iusticie ; de theologia ubi de
efficiente et formali et finali causa mundi et de anima loquitur ; ubi vero de numeris et
proportionibus, de matematica ; ubi vero de quatuor elementis et creatione animalium et
de primordiali materia, de phisica . » (Ibid. , c. VI).
2
18 INTRODUCTION

lorsqu'il expose un texte, fût-ce un texte ayant une portée philosophique


prépondérante comme le Timée, Guillaume n'en fait pas moins œuvre
de grammaticus¹ . Or le grammaticus chartrain, comme le grammaticus
antique, est beaucoup plus que ce que nous nommons un grammairien.
C'est, si l'on veut et dans la mesure où un mot moderne peut convenir
à une réalité qui ne l'est point, un philologue. Cela signifie que tous les 2
arts du trivium, qui sont par excellence le domaine du grammaticus, auront
leur mot à dire dans le commentaire du Timée. La dialectique permettra
de reconnaître les différentes formes de raisonnement utilisées par Pla-
ton . La rhétorique saura discerner les figures de style : l'antiphrase ,
l'ephexegesis , l'hendyadys , l'hysteron-proteron®, la métaphore', la méto-
nymieⓇ, la périphrase , la prétermission (ou occupatio)¹º. Quant aux expli-
cations purement et proprement grammaticales, elles sont si fréquentes
qu'on les rencontre, pour ainsi dire, à chaque pas. Au niveau le plus humble,
nous trouvons un procédé qui vérifie la définition de la glose telle que la
donnait Isidore de Séville et qui consiste à substituer un mot à un autre".
Utpote est mis pour sicut1 ; vero et autem sont mis pour sed¹³. Ailleurs,
c'est igitur qui est dit équivaloir à autem¹ . La conjonction et remplace
parfois id est , et vel en d'autres cas tient la place de et¹ . Guillaume explique
encore que la conjonction sin a une double fonction : nier ce qui précède
et affirmer son contraire¹?. Il note que les Grecs, ne possédant pas l'ablatif,
le remplacent par le génitif18. Il prend la précaution de désarticuler cer-
taines phrases plus complexes, afin de les faire mieux comprendre : c'est
ainsi qu'il saute par-dessus une proposition subordonnée pour exposer
d'abord la proposition principale¹ . Enfin, il s'attarde fréquemment à don- ༣
ner l'étymologie des mots qu'il rencontre20.

1. C'est effectivement comme grammaticus que Guillaume de Conches nous est présenté
par Jean de Salisbury : « Willelmus de Conchis gramaticus post Bernardum Carnotensem
opulentissimus. (Metalogicon I, 5) me ad gramaticum de Conchis transtuli. » (Ibid.
- preceptores mei in gramatica Willelmus de Conchis et Ricardus... » (ibid., I, 24).
II, 10) —
2. Probat mundum esse genitum, faciendo in uno versu tria necessaria argumenta. ●
(Gloses sur le Timée, c. XLI) Hoc probat per simile, et hoc per ipothesim, id est per
positionem rei que nunquam visa est. » (Ibid. , c. CLXV) --- Hic incipit Plato probare
intelligibilia esse hoc argumento necessario sed non probabili quod tale est... Hoc argu-
mentum explicat Plato quinquepartito sillogismo quia proponit, et probat, assumit, et pro-
bat assumptionem, et ad ultimum concludit. » (Ibid., c. CLXXI).
3. Ibid., c. XXIII.
4. Ibid., c. XLVI ; LXXIII.
5. Ibid., c. CXXXIV.
6. Ibid., c. CLXXVI. 1
7. Ibid., c. XXXI.
8. Ibid., c. XXIII.
9. Ibid. , c. XVII ; CXXVIII.
10. Ibid. , c. CLXXII.
11. Etymologiae I, XXX, 1-2.
12. Utpote id est sicut ( Gloses sur le Timée, c. XLI et c. CXXXIX) ― ་ utpote pro
sicut » (ibid., c. CXXXVIII et CXXXIX).
13. vero id est sed (ibid., c. LXXI) - ་ autem id est sed » (ibid., c. LXXXVIII). 1
14. Igitur pro autem legatur (ibid., c. XXVII et CXXXVIII) --- Litera sic legatur
quod igitur pro autem accipiatur » (ibid. , c. XXXIII).
15. et pro id est » (ibid., c. LXXII ; CXXIV ; CXXIX).
16. vel pro et » (ibid. , c. CXXXIX).
17. Sin habet negationem precedentis et positionem contrarii (ibid., c. XLIV)
18. Cum Greci careant ablativo, loco illius ponunt genitivum. » ( Gloses sur le Timée, c. XLV.)
19. Igitur et cum ad tempus postponantur... Modo accipiatur cum. » (Ibid. , c. XCI) ·
Modo quoniam dimittatur ad tempus, ut melius litera legatur... Modo quoniam accipiatur. »
(Ibid., c. CLVI.)
20. Donnons un exemple entre mille : « Ex cetu - a ' coio-cois ' , inde cetus per dipton-
gon - id est coniunctione. » (Ibid. , c. CLVI.)
GLOSES SUR LE TIMÉE 19

A Guillaume de Conches ces modestes considérations grammaticales


ne semblaient pas hors de propos dans un commentaire du Timée. C'est
que, pour les maîtres chartrains, la grammaire ne perd jamais ses droits,
même devant la philosophie¹. Au reste, grammaire et philosophie font, à
Chartres, très bon ménage. De leur union de cette « dulcis et fructuosa
coniugatio rationis et verbi » célébrée par Jean de Salisbury - les plus
grands avantages peuvent résulter pour l'intelligence d'un texte tel que
le Timée. Nous n'en donnerons ici qu'un exemple. En maints endroits
de ses Gloses sur le Timée, Guillaume de Conches prononce le mot d « in-
tegumentum » Platon a parlé « per integumentum », l' « integumentum »
est le genre littéraire familier à Platon . L' « integumentum » est, en fait,
ce que nous nommons le mythe. Au maître de grammaire incombait le
soin de repérer de tels mythes et de discerner la vérité philosophique qui
s'y cachait. Comme le dira, un siècle après Guillaume de Conches, Jean
de Meun :
« La vérité dedenz reposte
Serait clere s'ele iert esposte ;
Bien l'entendras se bien repetes
Les integumenz aus poetes :
La verras une grant partie
Des secrez de philosophie . »

En commentant Boèce , Macrobe, Platon ou Martianus Capella, Guillaume


rencontrait maintes allusions à la mythologie, et il ne manquait pas de
les exploiter . Comme l'avaient fait avant lui Fulgence et Remi d'Auxerre,
le maître chartrain s'efforçait de dégager la leçon de morale ou l'ensei-
gnement philosophique cachés sous le mythe. Par là, les préoccupations
du maître chartrain rejoignaient celles du « grammairien » antique dont

1. In hac autem septem artium liberalium synodo ad cultum humanitatis conducta,


prima omnium grammatica procedit in medium, matrona vultuque habituque severo. Pueros
convocat, rationes recte scribendi recteque loquendi prescribit, ydiomata linguarum decen-
ter transumit, expositionem omnium auctorum sibi debitam profitetur ; quicquid dicit (ur)
auctoritati eius committitur. » (THIERRY DE CHARTRES, Prologus in Eptatheucon, ed.
E. JEAUNEAU dans Mediaeval Studies XVI (1954), p. 174.)
2. Metalogicon I, 1 ; éd. Cl . WEBB, Oxford , 1929 , p. 7, 1. 13-14 ; éd. MIGNE , P.L. 199,
827 B. Citons encore Thierry de Chartres : « Trivium quadruvio ad generose nationis phy-
losophorum propaginem quasi maritali federe copulavimus. » (Prologus in Eptatheucon, éð,
E. JEAUNEAU, cit. p. 174.)
3. (Plato) more suo per integumenta loquens » ( Gloses sur le Timée, c. LXXIV, n. f)
-( integumentum non deserens D (ibid. , LXXVII, n. a) Adhuc Plato integumento
suo deservit » (ibid. , LXXX, n. a) - more suo deserviens integumento » (ibid. , 1,XXXVII,
n. a) - more suo ad integumentum se transferens (ibid. , CXIII, n. a) - more suo
deserviens integumento » (ibid. , CXVIII, n. a) . Guillaume dit de même dans ses Gloses
sur Macrobe : « Quando philosophi loquuntur de anima mundi, tunc transferunt se ad fabu-
losa et integumenta, ut Plato fecit in Thimeo. » (Ms. Bern. 266, fol. 3 va) - • Sic Plato,
more suo, loquendo de anima mundi transtulit se ad integumentum. » (Ibid., fol. 7 ra.)
La doctrine de l'integumentum » trouvait d'ailleurs un point d'appui en Macrobe (Com-
mentaire I, II, 17-18) que Guillaume commente ainsi : « Operiuntur cuniculis id est integu-
mentis in quibus latet ipsa veritas » (ibid. , fol . 4 ra) . De même Bernard Silvestre : Unde
Plato et alii philosophi, cum de anima vel alio theologico aliquid dicunt, ad integumentum
se convertunt. » (Commentum Bernardi Silvestris super sex libros Aeneidos Virgilii, éd. G. RIE-
DEL, Greifswald, 1924 , p. 50-51.)
4. Le roman de la Rose, vv. 7165-7170, éd . E. LANGLOIS , Paris, 1921 , t. III, p. 32-33.
5. Nous avons développé ce point dans L'usage de la notion d' « integumentum à tra-
vers les gloses de Guillaume de Conches, dans Archives d'histoire doctrinale et littéraire du
moyen age, XXIV (1957), p. 35-100.
20 INTRODUCTI
ON

l'une des attributions essentielles était précisément la mythologie¹ . Comme


ses aînés encore, Guillaume utilisait les deux clefs que la tradition hellé-
nique s'était forgées pour pénétrer le sens caché des mythes l'étymo-
logie et l'arithmologie.
Or ces humbles procédés de grammairien sont considérés par Guillaume
de Conches comme absolument indispensables à la lecture des philosophes.
Dans ses Gloses sur Boèce, il s'en prend à des maîtres peu qualifiés qui
négligent d'expliquer certains passages difficiles. Et voici l'injure qu'il
leur lance à la face : « Sed nostri gartiones garrulitati intenti et nichil phi-
losophie cognoscentes et ideo significationes ignorantes integumentorum ... »
Ignorer la philosophie et ignorer la signification des integumenta ne sont
donc, au fond, qu'une seule et même ignorance. Dans ses Gloses sur le
Timée, il remarque que seul l'art d'interpréter les mythes permet de lire
la fameuse page 41 d-e du Timée dans laquelle Platon a montré le démiurge
façonnant dans un cratère les âmes individuelles et les distribuant dans
les astres. Si l'on ne connaît que le sens littéral, on peut penser que Platon
enseigne là une hérésie. Mais si l'on possède l'art d'interpréter les mythes,
on découvrira là une très profonde philosophie cachée sous l'enveloppe
des mots (« integumentis verborum tectam ») . Et Guillaume ajoute : ༥« Nous
qui aimons Platon, nous allons montrer comments. » La notion d' « in-
tegumentum », purement grammaticale à l'origine, est donc indispensable
à la lecture correcte d'un texte philosophique. Ceux qui prétendraient
s'en passer ne pourraient rien comprendre au Timée. Aussi Guillaume,
ayant à repousser les opinions de certains interprètes de Boèce et de Pla-
ton, se contente-t-il d'observer : « Ils ignorent que Platon a coutume
d'utiliser les mythes lorsqu'il parle philosophie ( nescientes modum Platonis
loquendi de philosophia per integumenta ) . » Guillaume de Conches a donc
su reconnaître l'importance du mythe chez Platon. C'était là évidemment
un sérieux avantage. Et l'on peut voir, par cet exemple, les heureux effets
qui résultaient du concours de la grammaire pour la lecture du Timée.
Le Timée que commente Guillaume est le Timée traduit en latin par
Chalcidius et qui comprend seulement les pages 17a-53c de l'édition
Estienne . Or, ce Timée latin de Chalcidius , que le moyen âge devait pré-

1. Un commentaire sur Martianus Capella, dont l'auteur est vraisemblablement Bernard


Silvestre, distingue deux espèces de figura (ou involucrum) : l'une (allegoria) est réservée à
l'exégèse biblique, l'autre (integumentum) convient à l'explication des poètes. Cf. Ms. Cam-
bridge, University Library Mm . 1. 18 , fol . I rb.
2. Ms. Troyes, Bibl. mun. 1381, fol . 69 r, cité dans L'usage de la notion d'integumentum...,
cit. p. 45-46.
3. Gloses sur le Timée, c. CXIX (début) . En ce passage des Gloses sur le Timée, Guillaume
exécute la promesse qu'il avait faite dans ses Gloses sur Boèce : « Sed quod Plato voluis-
set omnes animas simul esse creatas numquam invenitur, sed impositas esse stellis et des-
cendere per planetas. Sed dictum est per integumentum ut ostendimus supra in « O qui per-
petua mundum , et ostendemus, Deo annuente vitam, super Platonem, » (Mss. Troyes,
Bibl. mun. 1381 , fol. 86 v et 1or, fol. 17 ra cités dans notre étude L'usage de la notion
d'integumentum... », cit. p. 55.)
4. Cité dans L'usage de la notion d' « integumentum », cit. p. 53. Abélard était du même
avis dans son Introductio ad Theologiam P.L. 178, 1023 B et 1024 A.
5. Timaeus a Calcidio translatus commentarioque instructus, in societatem operis coniuncto
P.J. JENSEN edidit J.H. WASZINK, in aedibus Instituti Warburgiani et E.J. Brill , Londini
et Leidae, 1962, CLXXXIV- 436 pages . [Corpus platonicum medii aevi — Plato Latinus, vol. IV.]
Sur l'œuvre de Chalcidius, voir B.W. SWITALSKY, Des Chalcidius Kommentar zu Plato's
Timaeus, Münster, 1902 ; J.C.M. VAN WINDEN, Calcidius on Matter. His Doctrine and Sources.
A Chapter in the History of Platonism, Leyde, 1959 ; M. SCHANZ, Geschichte der römischen
Literatur bis zum Gesetzgebungswerk des Kaisers Justinian , IV, 1 , München, 1914.
GLOSES SUR LE TIMÉE 21

férer à la version, encore plus incomplète, de Cicéron, se présentait avec


une structure et des divisions précises. Les éditions modernes des œuvres
de Platon nous ont fait oublier presque entièrement ces divisions. Mais
ces dernières avaient pour les lecteurs médiévaux une très grande impor-
tance. Il est absolument indispensable que nous en tenions compte si
nous voulons comprendre comment, au moyen âge, on lisait le Timée.
Le Timée de Chalcidius se divise en deux livres (« libri » ou « volumina »).
Le premier livre va de la page 17a à la page 39e il commence par les
mots « Unus, duo, tres ... » et se termine par « nancisceretur imaginem ».
Le deuxième livre comprend les pages 39e-53c qui commencent par les
mots « Et iam fere cuncta ... » et se terminent par « levi ammonitione pers-
picuo ». En de nombreux manuscrits , ces divisions apparaissent très net-
tement¹ . Et Guillaume de Conches s'y réfère explicitement quand il écrit
au chapitre CIV de ses Gloses sur le Timée (39e) : « ' Et iam fere cuncta '.
In superiori volumine de causis mundi et creatione eiusdem tractavit. In hoc vero
tractat de ornatu eiusdem. » Au chapitre CLXXI des mêmes Gloses (Timée
51d) , il dit encore : « Quid autem sit intellectus, quid vera opinio, primo volu-
mine exposuimus. » Enfin, au chapitre CLXXVI ( Gloses sur Timée 53a) , il fait
de nouveau allusion à la division en deux livres : « Sed quia satis in primo
volumine et in nostra Philosophia de his scripsimus , ad cetera transeamus². »
Chacun des deux livres du Timée se subdivise lui-même en trois par-
ties. Les trois parties du livre premier sont les suivantes : 1º Résumé des
thèses développées dans la République, et récit de Critias (Timée 17a-
27d) ; 2º Les quatre causes du monde et sa création (Timée 27d-34a) ;
3º L'âme du monde (Timée 34a-39e) . Les trois parties du second livre
sont : 1º Les quatre catégories de vivants et, en particulier, l'homme :
création de l'âme et du corps humains, leur union (Timée 39e-43a) ; 2º Les
âges de la vie humaine, les fonctions des membres du corps humain (Ti-
mée 43a-47e) ; 3º La matière première (Timée 47e-53c).
Mais avant d'aborder le texte même du Timée, Guillaume a dû s'acquitter
des trois préambules suivants : 1º un Prologue dans lequel il présente
ses Gloses sur le Timée ; 2º un « Accessus » dans lequel il présente le Timée
lui-même³ ; 3º les Gloses sur la préface que Chalcidius avait composée,
en forme de lettre, pour sa traduction du Timée. Nous résumerons ce
qui vient d'être dit dans le tableau suivant .

1. Les titres qui, dans les manuscrits, signalent la division du Timée en deux livres sont
rassemblés par J.-H. WASZINK , Timaeus a Calcidio translatus..., Londini et Leidae, 1962,
P. 347-349. Pétrarque se réfère à un Timée divisé en deux livres quand il écrit : Chal-
cidium in Thimeum Platonis secundo commentario » (De sui ipsius et multorum ignorantia,
ed. L.M. CAPELLI, Paris, 1906, p. 59). Par contre, un commentaire du Timée, daté de
1363 et conservé dans le manuscrit Vatican Chigi E. V. 152 , divise en quatre livres le Timée
de Chalcidius cf. E. JEAUNEAU, Gloses sur le Timée » et commentaire du « Timée » dans
deux manuscrits du Vatican , dans Revue des Etudes augustiniennes VIII ( 1962 ), p. 365-373.
2. Le texte des Gloses sur le Timée (ch. IV) , tel qu'il est contenu dans le manuscrit V
[ = Venise, San Marco, Lat. 1870] , donne très nettement les divisions du Timée. Nous re-
produisons ce texte en appendice à la présente édition : cf. plus loin, p. 295.
3. E.A. QUAIN, The mediaeval accessus ad auctores dans Traditio III ( 1945 ) , p. 215-264 ;
R.W. HUNT, The introductions to the « Artes in the Twelfth Century dans Studia mediaevalia
in honoren... R.J. Martin , Brugis Flandrorum, s.d. [ 1948 ] , p. 85-112 ; R.B.C. HUYGENS ,
Accessus ad auctores, Berchem- Bruxelles, 1954 ; T. GREGORY, Platonismo medievale. Studi
e Ricerche, Rome, 1958, p. 59-73 ( Gli Accessus al Timeo) .
4. Pour la commodité de la lecture, nous avons introduit, dans le texte des Gloses, une
division en chapitres ( 176 chapitres en tout). Cette division est en partie arbitraire, évi-
demment, puisqu'elle ne se trouve pas dans les manuscrits . Nous nous sommes efforcé ,
cependant, de faire coincider les chapitres avec les articulations naturelles du texte.
22 INTRODUCTION

DIVISIONES

Glosarum Willelmi de Conchis super Platonis Timaeum

A. PARS INTRODUCTORIA in qua haec tria continentur :

1° Prologus Auctoris . cap . I


2º Accessus ad Timaeum . cap . II-VI
3° Glosulae super Prooemium Calcidii. cap. VII-XI

B. VOLUMEM PRIMUM in quo haec tria continentur :

1º Recapitulatio Socratis de positiva iustitia et narratio Critiae de his


rebus quae Solon audierat ab aegyptio sacerdote [in Timaeum 17 a -27 d]
cap. XII-XXXI
2º Tractatus de quatuor mundi causis et de eiusdem creatione [in Ti-
maeum 27 d -34 a] . cap . XXXII-LXX
3º Tractatus de anima mundi [in Timaeum 34 a -39 e]
cap . LXXI-CIII

C. VOLUMEN SECUNDUM in quo haec tria continentur :

1º Tractatus de quatuor generibus animalium, in quo maxime circa


hominem immoratur Plato sic : « prius ostendendo excogitationem
humanae an mae, deinde creationem humani corporis, postea utriusque
coniunctionem. » [in Timaeum 39 e -43 a] . cap. CIV-CXXVII
2º Tractatus de aetatibus hominis et de cfficio ac utilitate membrorum
humani corporis [in Timaeum 43 a - 47 e] . cap. CXXVIII -CLIII
3º Tractatus de primordiali materia seu hyle [in Timaeum 47 e -53 c] .
cap . CLIV-CLXXVI

Les Gloses sur le Timée se développent donc suivant un plan précis et


rigoureux. Cela n'apparaît pas au premier coup d'œil jeté sur les manus-
crits qui nous en ont conservé le texte. Mais une édition des Gloses qui
se veut fidèle doit nécessairement mettre ce plan en évidence. Ne pas
le faire, serait trahir la pensée et les intentions de l'auteur , car Guillaume
a le souci de bien composer. Présenter ses Gloses comme si elles étaient
un magma informe, serait vraiment en dénaturer l'esprit . Mais tout l'esprit
d'une œuvre n'est pas dans son plan. Il nous reste donc à préciser, autant
que faire se peut, quelle est l'attitude de Guillaume de Conches vis-à-vis
du dialogue platonicien sous quel éclairage le lit-il et qu'espère-t-il y
trouver ?
Platon est, pour Guillaume, une « autorité », et une autorité quasi sou-
veraine à laquelle on peut faire appel en toute cause intéressant la phi-
losophie. Seule l'autorité de la Bible lui est supérieure. Mais Platon est
si sûr qu'on le trouve bien rarement si jamais on le trouve - en oppo-
sition avec les textes sacrés. Ainsi, du moins, pense Guillaume. A ses yeux,
Platon est le plus savant des philosophes : « Plato philosophorum doctis-
GLOSES SUR LE TIMÉE 23

simus », telle est la formule qu'il se plaît à répéter¹. Dans le domaine des
sciences de la nature, l'opinion de Platon l'emporte sur toute autre. Voici
en effet, le dialogue que Guillaume imagine, dans le Dragmaticon, entre
le Duc de Normandie et lui-même (Philosophus) :

Philosophus Academicam et platonicam sententiam de visu, que


sola vera est, prius explanabo.
Dux Nullis philosophis potius credendum in rerum natura quam
Academicis unde illorum sententiam maxime deposco de visu³ .

Ailleurs, mais toujours dans le cadre du même dialogue, nous rencon


trons la déclaration suivante :

Philosophus ... de invisibili, non nostram, sed Platonis sententiam


vel opinionem ponamus.
Dux : Si gentilis adducenda est opinio, malo Platonis quam alterius
inducatur : plus namque cum nostra fide concordat³.

Cette admiration pour Platon est d'ailleurs fort répandue au XIIe siècle.
Ainsi Abélard', Adélard de Bath , Robert de Melun®, Jean de
Salisbury', pour ne citer que quelques noms, parlent du fondateur de
l'Académie dans les termes les plus flatteurs. A Chartres, à cette même
époque, on professe pour Platon le culte le plus fervent , à tel point que
les historiens ont pu parler d'un « platonisme chartrain ». La formule
serait fausse assurément si l'on voulait entendre par là que l'école de
Chartres, au temps de sa splendeur, a professé un corps de doctrines pla-
toniciennes rigoureusement définies. Mais elle est juste si l'on veut signi-
fier qu'à Chartres, en la première moitié du XIIe siècle, régnaient un en-
thousiasme, une ferveur, un goût prononcé pour tout ce qui, de près ou

1. Dragmaticon, éd. G. GRATAROLUS, Strasbourg, 1567, p. 13. Même formule dans Philo-
sophia II, 25 ( P.I.. 172, 66D) et IV, 32 (ibid. , 98C), ainsi que dans les Gloses sur Macrobe
(Ms. Berne, 266, fol. I ra et 8 rb. Cf. Ms. Vatic. Urbin. Lat. 1140, fol . 85 г). Cicéron avait
dit : « vir doctissimus... Plato (De Legg. II, 6. Cf. De Legg. II, 15 ; Orat. pro Rabirio,
cap. 9).
2. Dragmaticon, éd. G. GRATAROLUS , p. 281.
3. Ibid., p. 13.
4. Pluribus quoque sanctorum testimoniis didicimus platonicam sectam catholice fidei
concord ire... » (P.L. 178, 1159c) - ille maximus philosophorum Plato » (ibid. , 1144A)
summum philosophorum Platonem (ibid. , 1155A) — « primum totius philosophie ducem »
(Dialectica I, 2 ; éd . V. COUSIN, p. 205).
5. Unde meus Plato... (De eodem et diverso, éd . H. WILLNER dans Beiträge zur Ges-
chichte der Philosophie des Mittelalters IV, 1, Münster, 1903, p. 13-14) « Unde philosophus
in Timeo... ( ibid. , p. 15) — a Quod et philosophus non ignorat dicens... » (ibid. , p. 16) Et
tandis qu'Aristote est artificialiter callens » , Platon est dit mentis altitudine elatus » (ibid.
p. 11). - « Et hec est Academicorum divina quam sanxit Plato sententia... » (Quaestiones
Naturales, éd. M. MÜLLER dans Beiträge zur Geschichte der Philosophie und der Theologie
des Mittelalters XXXI, 2, Münster, 1934 , P. 30-31.)
6. Unde ille rimator egregius arcanorum Plato, in illo suo excellentissimo opere quod
Thimeus inscribitur... (Sententiae I, I, 28 ; éd. R.M. MARTIN et R.M. GALLET, Louvain,
1947-1952, p. 245). - « Ait enim ille summus in philosophia philosophorum, Plato videlicet
in suo illo excellentissimo opere, Timeo scilicet ... (Sententiae I, II, 2 ; ibid. , p. 265).
7. € Philosophorum princeps Plato » (Policraticus VII, 6 ; éd. Cl . WEBB II, p. 111 , 23-
24 ; éd. MIGNE, P.L. 199, 647 c). La formule se trouvait déjà chez Claudien Mamert : De
statu animae II, 6 (P.L. 53, 749A). Elle se retrouvera chez Pétrarque : « Philosophie prin-
cipem Platonem (De sui ipsius et multorum ignorantia, éd. L.M. CAPELLI, Paris, 1906,
p. 72). Déjà Cicéron avait attribué à Platon le titre de prince » : De legg. II, 6 ; De Rep.
II, 11 ; Ad Quint . Frat. I, Ep. I, 10 ; De Orat. I, 11 ; Orat. , cap. 19.
C'est Jean de Salisbury encore qui écrit : Plato symmystes veri » (P.L. 199, 985C).
24 INTRODUCTION

de loin, était censé appartenir à la tradition platonicienne. A Chartres,


on ne se contente d'ailleurs pas de louer et d'admirer Platon : on le lit.
Or, lire Platon, à cette époque, ne peut signifier autre chose que lire le
Timée. Et lire le Timée, c'est pénétrer dans les arcanes mêmes de la nature
et de la vérité : « Secundum Timeum Platonis, id est secundum ipsius veri-
tatis et nature archanum », ainsi s'exprime une compilation anonyme où
l'influence de Guillaume de Conches est prépondérante¹. Tel est le climat
dans lequel baignent les écoles chartraines. Tel est le contexte spi-
rituel dans lequel il convient de situer les Gloses de Guillaume de Conches
sur le Timée.
Certes, Guillaume admet la possibilité d'un conflit entre Platon et le
christianisme. Et, dans ce cas, son attitude n'est pas ambiguë : il est prêt
à sacrifier ses convictions platoniciennes à sa foi chrétienne : « Christia-
nus sum, non Academicus³ » , dit-il en une formule qui, déjà, fait penser
à Pétrarque . Parfois aussi , à bout d'arguments, ne voyant comment
sauver l'orthodoxie de Platon, il déclare : « Après tout, quoi d'étonnant
à ce que le maître de l'Académie parle parfois en Académicien ? Si par-
tout il avait bien parlé, ce ne serait pas un Académicien¹. » Guillaume
veut dire que si Platon n'avait pas commis quelques erreurs de doctrine,
ce ne serait plus un païen, mais un chrétien. En fait, c'est là une manière
d'excuser Platon peut-on lui reprocher de n'être pas chrétien ? Dans
la plupart des cas, cependant on l'a vu plus haut - la notion de mythe
(ou d' « integumentum ») permet de découvrir une profonde et saine phi-
losophie là où un regard superficiel croyait trouver une hérésie . Au lec-
teur moderne, le procédé donne plus ou moins l'impression d'un escamo-
tage ou d'un tour de passe-passe. Nous ne devons toutefois jamais oublier,
si nous voulons avoir une juste vue des choses, que, pour un homme du
XIIe siècle, l'autorité d'un texte s'imposait le plus souvent en bloc. Sur
ce point, la lecture des philosophes pouvait se ressentir de la lecture de
la Bible. Rejeter un seul détail du texte inspiré eût été mettre en ques-
tion l'autorité même de l'Ecriture. De la même façon, mais toutes pro-
portions gardées, supposer une hérésie chez Platon, c'était jeter le dis-
crédit sur l'ensemble de sa philosophie et se priver peut-être de ce qui
s'y trouvait de bon. Mais il y a plus. Platon n'est pas seulement, pour
Guillaume de Conches, le plus grand des philosophes, celui qui laisse loin

I. Il s'agit de la Compilacio utilis ad Philosophiam et Astronomiam contenue dans un ma-


nuscrit de Munich, Clm. 331 , fol. 2-9 . La formule que nous citons se lit au folio 2v elle
s'inspire de Macrobe, In somnium Scipionis I, VI, 23 secundum Platonem, id est secun-
dum ipsius veritatis archanum. Dans cette même Compilacio, l'expression . Plato philo
sophorum doctissimus », chère à Guillaume de Conches, se rencontre fol. 3v (ligne 19),
fol. 5r (ligne 26) ainsi qu'au folio 2v (ligne 31 ) où Guillaume lui-même est nommé.
2. Dragmaticon, éd. G. GRATAROLUS , p. 6-7.
3. Non Ciceronianus certe nec Platonicus, sed Cristianus sum » (PÉTRARQUE , De sui
ipsius et multorum ignorantia, éd . L.M. CAPELLI , Paris, 1906, p. 78.)
4. Gloses sur le Timée, c. CXIX (n . b) . Dans ses Gloses sur Macrobe, Guillaume dit de
même « Hic, Plato plane videtur hereticus. Unde cum Virgilius vituperaretur a Fulgentio
de quadam heresi, dixit : Si in aliquo non errassem, aliter achademicus non essem, » (Ms.
Copenhague, Bibl. Royale, Gl. Kgl. S. 1910. 4º, fol. 127 v) . La source de ce thème paraît
être FULGENCE, Virgiliana Continentia, éd. H. HELM, Leipzig, 1898, p. 103 , 1. 3-10.
5. Gloses sur le Timée, c. CXIX (n . c). Dans le même esprit Robert de Melun défend
l'orthodoxie du Timée : Multo autem credibilius est Platonem ceterosque sapientie dedi-
tos in rebus talibus suum sensum verbis fidei nostre non consentaneis exposuisse quam adeo
perspicuam falsitatem asseruisse, magisque in verbis expositionis rerum talium errasse quam
veritatem non intellexisse. » (Sententiae, éd . R.M. MARTIN et R.M. GALLET, cit. t. I, p. 212).
GLOSES SUR LE TIMÉE 25

derrière lui Aristote lui-même¹ ; il est encore et surtout son ami, et c'est
comme tel qu'il le lit, l'explique et le défend. Le Duc de Normandie, dans
le Dragmaticon, s'adresse en ces termes au grammairien de Conches :
Tu te dis l'ami de Platon³. » Et Guillaume, dans ses Gloses, dit qu'il
aime Platon : « Nos Platonem diligentes ». Si la sympathie pour un
auteur est la première qualité requise de qui prétend comprendre l'œuvre
de cet auteur, il faut avouer que, sur ce point, Guillaume avait tout ce
qu'il faut pour lire et comprendre le Timée de Platon.
La sympathie, il est vrai, n'est pas tout. Une condition primordiale
pour comprendre une œuvre est d'en posséder un texte qui soit correct.
On ne peut malheureusement pas dire que tel est le cas du Timée traduit
par Chalcidius. Or Guillaume ne possédait rien d'autre ; et il n'avait
aucun moyen d'en appeler de la traduction latine à l'original grec. Il n'igno-
rait pas, certes, que le texte qu'il lisait et commentait était une traduc-
tion. Il rencontrait même dans le Commentaire sur le songe de Scipion
de Macrobe maintes citations du Timée qui ne concordaient pas avec
ce qu'il trouvait chez Chalcidius. Il notait, au besoin, ces divergences,
mais il n'y voyait rien qu'une curiosité sans importance pour l'intelli-
gence de la doctrine". La traduction de Chalcidius jouissait donc, à ses
yeux, du prestige qu'un moderne réserverait au texte original un peu
comme, sur un autre terrain, les traductions de saint Jérôme étaient véné-
rées à l'égal de l'hébreu . C'était là assurément une faiblesse, faiblesse
qui apparaît en tant de passages des Gloses sur le Timée".
Mais ce mal n'était pas sans remède. Il existait, dans la littérature latine
accessible aux hommes du moyen âge, d'excellents livres susceptibles
d'apporter à l'obscurité de Chalcidius de judicieux éclaircissements. Ce
fut précisément l'habileté des bons grammairiens et Guillaume de
Conches en est un que de savoir mobiliser, au profit d'une lecture in-
telligente du Timée, toutes les ressources platoniciennes dont les manus-
crits latins conservaient le dépôt. On verra bientôt qu'au premier rang
de ces ressources figuraient Boèce et Macrobe. Et l'on constatera aussi
que, finalement, Guillaume ne s'en tirait pas si mal. Avec un équipement

1. Ponit sententiam Aristotelis quo, ut ait Tullius, nullus invenitur subtilior, preter Pla-
tonem. » (Gloses sur Macrobe, Ms. Vatican, Urbin . Lat. 1140 , fol . 85 v) . Cf. CICERON, Tusc.
I, 10, 22 ; De Finibus V, 3,
2. Platoni cuius amicum te constituis... » (Dragmaticon , éd. G. GRATAROLUS, p. 33).
3. Gloses sur le Timée, c. CXIX (après la note c).
4. La traduction de Cicéron , si incomplète, ne pouvait être d'un grand secours. Guillaume,
du reste, n'y fait pratiquement jamais appel.
5. Rencontrant chez Macrobe (In somnium Scipionis I, XX, 2) une citation de Timée,
39b, Guillaume de Conches observe : Iste [ Macrobe] transtul[ 1]it hunc versum Pla-
tonis antequam translatus esset a Calcidio. Et ideo non est mirum si non contineantur
eadem verba hic que ibi, idem autem sensus [Cod. scensus] est, et iste non curat nisi
de sensu [Cod. : scensu]. » ( Gloses sur Macrobe, Ms. Vatican, Urbin. Lat. 1140, fol . 114 v.)
6. En d'autres termes, et pratiquement, la veritas hebraica » est tout simplement le
texte latin de Jérôme. (H. DE LUBAC , Exégèse médievale II , 1 , p. 244. )
7. Guillaume discute sur la traduction de Chalcidius comme si elle était un absolu. En
voici un exemple. En Timée 20a , il est dit que Timée est originaire de la ville de Locres,
en Italie (Chalcidius traduit : iste Thimeus est ex Locris quae urbs est flos Italiae »). Une
objection, à ce propos, se présente : Locres n'est pas en Italie, mais en Grèce. Et ceux qui
font cette objection suggèrent de corriger le texte, en lisant ut aliae au lieu de « Ita-
liae ». Guillaume [ Gloses sur le Timée, ch. XXII ] repousse à la fois l'objection et la cor-
rection proposée. Pas un seul instant, pourtant, il ne semble soupçonner que le recours
au texte original -- même si ce recours est, de fait, impossible ferait prompte justice
de la prétendue correction.
26 INTRODUCTION

philologique que nous pouvons à bon droit juger indigent, il a su péné-


trer le sens profond de maintes pages du Timée.

CHAPITRE III : Principales sources du commentaire de Guillaume de Conches.

Pour apprécier pleinement le mérite et l'originalité des Gloses sur le


Timée il faudrait pouvoir les situer exactement par rapport aux sources
dont elles dépendent. Certaines de ces sources sont anonymes. C'est à
elles que fait allusion Guillaume de Conches lorsqu'il écrit : « Nombreux,
sans aucun doute, sont les auteurs qui ont commenté ou glosé Platon¹ . »
Et il avoue qu'il est tributaire de ces derniers puisque son intention, nous
confie-t-il, est de les imiter en ce qu'ils ont de bon, de les corriger en ce
qu'ils ont de défectueux . Mais il ne nous apprend rien d'autre. Et tant
que l'histoire de ces gloses anonymes n'aura pas été faite, nous ne pour-
rons en dire plus³.
Mais à côté des sources anonymes, il y a les auteurs que Guillaume
cite par leur nom. Parmi ceux-ci, il importe de faire une distinction. Les
uns sont invoqués seulement à titre d'ornement littéraire ; les autres
apportent un concours effectif au commentaire du texte. Les citations
purement littéraires sont celles de Cicéron, d'Horace, de Juvénal, de Lu-
crèce , de Martianus Capella, d'Ovide , de Priscien, de Stace, de l'Ecloga
Theodoli, de Virgile. Saint Augustin est nommé au moins six fois, mais
on ne peut dire que son influence se soit exercée sur le commentaire lui-
même. Enfin, Isidore de Séville et les mythographes latins ont fourni
quelques étymologies ou quelques explications de fables . Tous ces auteurs
-- et parfois même les citations qui en sont faites - se retrouvent cons-
tamment dans les différents écrits du grammairien de Conches. Ils font
partie de son bagage littéraire. On ne peut les considérer comme les sources

I. Gloses sur le Timée, ch. I (début).


2. Ibid.
3. De précieuses indications et des listes de manuscrits se trouvent dans R. KLIBANSKY,
The Continuity of the Platonic Tradition during the Middle Ages, Londres, 1950 , et dans
T. GREGORY, Platonismo medievale. Studi e Ricerche, Rome, 1958 [ch . IV : Il Timeo e i
problemi del platonismo medievale]. En dehors des manuscrits sign: lés dans ces deux ou-
vrages, M. Guy Beaujouan a attiré l'attention sur une Glosa del Timeo attribuée à Felipe
Elefante, que cite Enrique de Villena (1384-1434 ) cf. G. BEAUJOUAN, La science anglaise
dans les bibliothèques de Salamanque au XVe siècle dans Mediaeval and Renaissance Stu-
dies, vol. V (1961 ) [P. 249-269] , p. 267. M. Beaujouan a signalé, par ailleurs, un Appara-
tus super Thimeum Platonis conservé dans le manuscrit Salamanque, Univ. 2322, fol . 158-
191 [XIVe s. ] : cf. G. BEAUJOUAN , Manuscrits scientifiques médiévaux de l'Université de
Salamanque et de ses & Colegios mayores [ Bibliothèque de l'Ecole des Hautes Etudes his-
piniques, fasc. XXXII ] , Bordeaux, 1962 , p. 143. Nous avons nous-même découvert, au
Vatican , des gloses du XIe s. et un commentaire du XIVe s. sur le Timée de Platon :
cf. E. JEAUNEAU, Gloses sur le Timée et commentaire du Timée dans deux manuscrits du
Vatican dans Revue des Etudes augustiniennes VIII (1962 ), p. 365-373.
4. Le seul vers de Lucrèce qui soit cité (De Nat . II, 888) est cité d'après PRISCIEN, Insti-
tutiones IV, 27 (t. I, p. 132 , 22).
5. Le nom de Remi d'Auxerre ne paraît pas dans les Gloses sur le Timée, mais Guillaume
de Conches le cite ailleurs. Ainsi, dans les Gloses sur Macrobe : ut ait Remigius in hoc
libro " Septem sunt perioche ' . (Ms. Bern. 266, fol. 10 ra) , et dans les Gloses sur Pris-
cien : Remigius super Marcianum » (Ms. Paris, B.N. Lat. 15130, fol. 13 rb) , secundum
Remigium (ibid. , fol. 46 va).
GLOSES SUR LE TIMÉE 27

de son commentaire du Timée puisqu'aussi bien il eût fait à peu près les
mêmes citations à propos de n'importe quel autre texte à commenter.
Les trois auteurs sur lesquels s'appuie vraiment le commentaire de
Guillaume sont Boèce, Chalcidius et Macrobe. Chalcidius, cela semble
aller de soi, devait être consulté puisque son commentaire accompagnait
généralement la traduction du Timée dans les manuscrits médiévaux. Ce
qui peut surprendre, au contraire, c'est bien plutôt que Chalcidius ne
soit pas davantage mis à contribution. On peut même se demander si,
en tous les passages des Gloses où l'influence de Chalcidius est reconnais-
sable, Guillaume dépend directement de cet auteur ou s'il se contente
de le citer à travers les glossateurs anonymes qu'il utilise. En fait, c'est
surtout dans la dernière partie des Gloses sur le Timée, à savoir le traité
« de materia primordiali seu hyle » [chapitres CLIV-CLXXVI ] , que Guillaume
fait appel à Chalcidius. Le commentaire de ce dernier a fourni là des maté-
riaux importants que notre glossateur a intégrés à son propre commen-
taire. L'influence de Chalcidius est encore sensible dans le chapitre CX
où il est question des cinq genres d'animal raisonnable. Enfin, tout l'ac-
cessus au Timée [chapitres II-VI ] se ressent beaucoup des chapitres I-VI
du commentaire de Chalcidius. A la suite de ce dernier, en effet, Guillaume
de Conches voit dans le Timée un traité de la création du monde. Plus
précisément, après la République dont l'objet est la justice positive, Pla-
ton a voulu traiter, dans le Timée, de la justice naturelle. Mais, comme
la justice naturelle a pour fondement la doctrine de la création, il a dû
d'abord établir fermement cette dernière¹ . C'est à Chalcidius encore que
Guillaume emprunte la citation des Vers dorés de Pythagore³ , celle du
poème d'Empedocle³ , la mention de l' « étoile » des mages et la référence
au Théétète [ 191 cd ] . Mais, encore une fois, il est assez remarquable qu'en
dehors du «< traité de la matière première », le commentaire de Chalcidius
a été fort discrètement utilisé : rien ne nous prouve que Guillaume en
ait eu une connaissance profonde .
Beaucoup plus considérable, en comparaison, est l'influence de Boèce.
Le nom de Boèce est celui qui revient le plus souvent sous la plume de
Guillaume de Conches au cours des Gloses sur le Timée il y est cité treize
fois, mais il est utilisé, en fait, bien plus souvent . Guillaume fait
appel au Commentaire de Boèce sur les Catégories d'Aristote , au De con-
solationes, au De Trinitate . Mais c'est surtout le De Musica et le De Arithme-
tica qui sont mis à contribution. Guillaume les exploite abondamment
dans le traité « de anima mundi » [chapitres LXXI-CIII ] . Tout ce que
Guillaume explique à propos des chiffres constitutifs de l'âme du monde,

1. Gloses sur le Timée, ch. III et ch. XXXII (début).


2. Op. cit., ch. CX (n . d).
3. Op. cit., ch. LXXIV (n. g).
4. Gloses sur le Timée, c. CIX (n. c) se référant à Chalcidius, Comment. , c. CXXVI,
p. 169 , 11-p. 170, 5 .
5. Gloses sur le Timée, c. XXIII (n . b) se référant à Chalcidius, Comment. , c. CCCXXVIII ,
P. 322 , 18.
6. Ch leidius est nommé six fois, Constantin l'Africain cinq fois, Macrobe quatre fois.
7. In Categorias IV (P.L. 64, 290 A) est cité dans les Gioses sur le Timée, c. XXXII
(n. b).
8. De Consol. IV, prosa 3 (P.L. 63 , 800 A) cité dans les Gloses sur le Timée, c. CXXIII
(n. d) -- De Consol. V, metrum 4, vv. 30-34 (P.L. 63 , 853 A), cité c. CXXII (n . a. ) et
CXLVI (n. c).
9. De Trinitate, c. II (P.L. 64 , 1250 B) cité dans les Gloses sur le Timée, c. XII (n, d) .
28 INTRODUCTION

dérive directement de Boèce¹. Pour notre glossateur, en effet, les pages


34 b -39 e du Timée, c'est-à-dire le « Tractatus de anima mundi », sont en
étroite parenté avec le De Musica de Boèce et l'on peut renvoyer indif-
féremment à l'un ou à l'autre : « ... et de huiusmodi aliis in Musica sive
in Anima Platonis convenientibus dicemus². »
De Macrobe, Guillaume a utilisé surtout le Commentaire du Songe de
Scipion. Il lui a demandé principalement des renseignements cosmogra-
phiques. C'est de lui qu'il a appris que la grande année comprend quinze
mille années communes . C'est chez lui encore qu'il s'est documenté sur
la chorégraphie des planètes , sur leurs distances respectives , sur leurs
temps de révolution , sur le mouvement des étoiles dites fixes?, sur les
déluges et embrasements successifs de l'univers .
En résumé, Guillaume de Conches, pour commenter le Timée, a em-
prunté à Chalcidius la doctrine de la matière première, à Boèce les no-
tions mathématiques, à Macrobe la cosmographie. Or, ces trois auteurs
étaient les plus qualifiés parmi ceux qu'un Latin pouvait interroger au
sujet du Timée. Pour Chalcidius, la chose est claire, puisque son com-
mentaire du Timée était directement accessible aux Latins. Mais on sait
aussi que le De Musica et le De Arithmetica de Boèce mettaient à la dis-
position du public latin les œuvres des mathématiciens grecs, celles en
particulier de Nicomaque de Gérasa : on ne pouvait trouver meilleur
guide pour la lecture des passages mathématiques du Timée. Quant à la
Consolation de Boèce, elle dépend en maints endroits mais surtout
au livre III, Chant IX - de commentaires grecs du Timée . Cela n'avait
d'ailleurs pas échappé entièrement à Guillaume de Conches puisque, à
propos du fameux Chant IX (au livre III) , il écrit : « Hoc totum tractum
est a Platone10. » Dans le Commentaire du Songe de Scipion de Ma-
crobe, enfin, — surtout en ce qui concerne les problèmes astronomiques -
les historiens ont reconnu l'influence d'un commentaire grec du Timée¹¹ .
Cela aussi , les platoniciens médiévaux l'avaient obscurément pressenti, et
l'un d'eux observait : « Plato cuius auctoritas preponderat et quem maxime

1. Nous avons résumé l'exposé de Guillaume dans L'usage de la notion d' « integumen-
tum à travers les gloses de Guillaume de Conches dans Archives d'hist . doct . et litt. du moyen
age, XXIV (1957) , p. 66-80 : « L'âme du monde comme integumentum ' . »
2. Gloses sur Macrobe, Ms. Copenhague, Bibl . Royale, Gl . Kgl . S. 1910. 4º , fol . 106r.
3. Gloses sur le Timée, c. XXVII (n . a) : allusion à MACROBE , Comment . II, XI, 11.
4. Gloses sur le Timée, c. CII (n. c) : allusion à MACROBE, Comment . II, I, 4 et suiv.
5. Gloses sur le Timée c. XC (n. a) allusion à MACROBE, Comment. II, III, 14-15.
6. Gloses sur le Timée, c. CIII (n . a) : allusion à MACROBE, Comment. II, XI , 7.
7. Gloses sur le Timée, c. CVI (n . a) : allusion à MACROBE, Comment. I, XVII , 16.
8. Gloses sur le Timée, c. XXV (n . c) : allusion à MACROBE, Comment. II, X, 12-14.
9. Il est certain que Boèce lit le Timée à travers un néo- platonicien grec et non dans
la traduction de Cicéron ou de Chalcidius... » (P. COURCELLE, Les lettres grecques en occi-
dent, de Macrobe à Cassiodore, Paris, 1948, p. 285. ) Cf. F. J. SULOWSKI , Les sources du « De
Consolatione philosophiae » de Boèce, dans Sophia XXV (Padoue, 1957) , p. 76-85.
10. Gloses sur Boèce citées par Ch . JOURDAIN dans Notices et extraits des manuscrits de
la Bibliothèque impériale, XX, 2 (Paris, 1862 ) , p . 76. Cf. le commentaire d'Einsiedeln [ms. 302 ,
p. 1 ] , du xe siècle, cité par P. COURCELLE, Etude critique sur les commentaires de la « Consola-
tion » de Boèce, dans Archives d'hist. doct . et litt . du moyen âge XII ( 1939) , p. 124 : « Invo-
catio hec Philosophie ad integrum ex Platonis dogmate sumpta est. » On trouve des formules
semblables dans l' « Explanatiuncula » que nous avons publiée dans la Rivista critica di Sto-
ria della Filosofia XIV ( 1959) , p. 61-81 : cf. en particulier p. 64, note 17.
II. P. COURCELLE, Les lettres grecques..., cit. p. 32.
GLOSES SUR LE TIMÉE 29

Macrobius imitatur¹. » Et Guillaume, qui avait glosé Macrobe avant de


gloser Platon, n'avait pas été sans remarquer tout ce que le Commentaire
du Songe de Scipion doit au Timée.
Par Boèce, Chalcidius, Macrobe, c'est la tradition des grands com-
mentaires du Timée qui , d'une certaine manière, arrivait jusqu'à Guillaume
de Conches le glossateur médiéval n'était donc pas totalement coupé
de la longue chaîne des commentateurs antiques . Par ailleurs , à travers
les traductions de médecins arabes faites par Constantin l'africain , Guil-
laume reprenait contact , si l'on peut dire, avec les médecins grecs³ . Parmi
ces derniers, Galien , on le sait , avait été grand admirateur du Timéeª. Ainsi
Guillaume de Conches a su puiser aux meilleures sources. Et , en amal-
gamant dans ses Gloses les divers matériaux qu'il avait empruntés aux
platoniciens latins, il a composé une œuvre originale, tout à fait digne
de succès.
Précisément, quel fut ce succès ? Quelle influence exercèrent les Gloses
sur le Timée ? Là encore, ce qu'on peut dire reste bien en deçà de ce qu'on
désirerait savoir. On peut essayer, cependant , de fixer quelques points
de repère. Tout d'abord, il semble bien que les Gloses sur le Timée n'ont
pas connu la même diffusion que les Gloses sur Boèce. Les manuscrits
qu'on a retrouvés jusqu'à ce jour sont plus nombreux pour les Gloses
sur Boèce que pour les Gloses sur le Timée. La difficulté du Timée pour-
rait bien, en partie, en être la cause. Il ne faut pas oublier, non plus, que
vers 1255, au plus tard, le Corpus aristotélicien remplaça le Timée dans
l'enseignement de l'Université de Paris . Pourtant, la lecture du Timée
ne fut jamais complètement abandonnée . Et l'on peut penser, avec

1. PSEUDO-BÈDE, De mundi constitutione, P.L. 90, 902 A. M. Eugenio Garin fait remar-
quer que cet ouvrage a « de singulières affinités avec les thèmes qui circulaient en milieu
chartrain ». (E. GARIN, Studi sul platonismo medievale, Florence, 1958 , p. 36-37).
2. Cf. Th. H. MARTIN , Etudes sur le Timée de Platon , Paris, 1841. J. SIMON , Du com-
mentaire de Proclus sur le Timée de Platon , Paris, 1839. Les commentaires modernes sont :
A.E. TAYLOR, A Commentary on Plato's Timaeus, Oxford , 1928 et F.M. CORNFORD, Plato's
Cosmology, Londres, 1937.
3. Guillaume cite la Pantechni de ' Ai Ibn al ' Ablas. Cette œuvre est éditée sous le
nom de Constantin l'Africain avec le titre De communibus medico cognitu necessariis »
dans Constantini Africani post Hippocratem et Galenum ... Opera, t . II, Bâle, 1539. Guillaume
y renvoie (ainsi qu'à l'Isagoge de Joannitius) pour l'anatomie de l'œil : Gloses sur le Timée,
c. CXXXVIII (n . a ) . C'est encore aux traductions de Constantin que renvoie Guillaume pour
la théorie des éléments : Gloses sur le Timée, c. LI (n . d) ; LVIII (n. a et c) ; CLVIII
(n. a) ; CLXIV (n. a) .
4. Galien a consacré au Timée deux ouvrages : 1º des úñoµvýμata en quatre livres
sur les parties médicales du Timée [de Tim. 41 d ou 42 e à 92 bc, environ] ; 2º une Sy-
nopse ou Epitome du Timée, dont nous ne possédons que la version arabe publiée par
P. KRAUS et R. WALZER : Galeni Compendium Timaei Platonis [ Corpus platonicum
medii aevi Plato arabus, vol . I ] , Londres, 1951. Cf. A.-J. FESTUGIÈRE, Le « Compendium
Timaei D de Galien dans Revue des Etudes grecques LXV ( 1952 ) , p. 97-118.
5. R. KLIBANSKY, The Continuity of the Platonic Tradition during the Middle Ages, Londres,
1950, p. 28.
6. Nous n'en donnerons que deux preuves : 1º Le recueil de questions d'examen, destiné
aux élèves de la Faculté des Arts [contenu dans le manuscrit Archivo de la Corona de Ara-
gon, Cod. 109 Ripoll et découvert par M. Grabmann ] précise : a Ulterius notandum est
quod leguntur duo libri, unus appellatur tymeus Platonis et alter Boethius de Consola-
tione. (M. GRABMANN , Eine für Examinazwecke abgefasste Quaestionensammlung der Pari-
ser Artistenfakultät aus der ersten Hälfte des XIII Jahrhunderts dans Mittelalterliches Geis-
tesleben II (Munich , 1936), p. 183-199 . La citation que nous donnons se trouve à la p. 196. )
2º Jean de Meun († 1305) connaissait bien le Timée qu'il cite dans le Roman de la Rose :
vv. 7097-7105, 12.889-12.892 , 19.061-19.070, et surtout (vv. 10.077-19.118) l'admirable trans-
cription selonc le langage de France du discours adressé par le démiurge aux dieux in-
férieurs.
30 INTRODUCTION

M. R. Klibansky, que les Gloses de Guillaume de Conches ont servi de


mentor à de nombreux lecteurs du dialogue platonicien¹. L'examen des
manuscrits nous montrera, plus loin, que, du xiIIe au XVe siècle, les Gloses
sur le Timée de Guillaume de Conches n'ont pas cessé d'être recopiées.
Un manuscrit d'Oxford [Bodleian Library, Digby 217 ] , qui est de la fin
du XIIe siècle ou du début du xive , contient, aux folios 98v-101r, des
gloses sur le Timée manifestement tributaires de celles de Guillaume de
Conches. Ce n'est pas là un cas isolé. Et si la diffusion des Glosae super
Platonem ne peut se comparer à celle de la Philosophia , leur influence n'a
cependant pas été négligeable. On en trouve des traces en maints manus-
crits médiévaux. Citons parmi beaucoup d'autres Londres, Brit. Mus-
Additional 22815 , fol . 4r, 19v , 35v (début du xIIIe s.) et Prague, Univ. 398,
fol. 747-78v (fin du xrve s.) ².
Au XIVe siècle cependant, et plus précisément en l'an 1363, un auteur
anonyme commente le Timée . Or, parmi les raisons qui, dit-il , l'ont in-
cité à entreprendre un tel travail, nous remarquons la suivante : per-
sonne entre Chalcidius et lui-même n'a commenté Platon . L'anonyme de
1363 ignore donc - à moins qu'il ne feigne d'ignorer - les Gloses de
Guillaume de Conches sur le Timée.
Au xve siècle, en Italie, ces mêmes Gloses sont pourtant appréciées.
Bessarion en possède le texte en sa bibliothèque : il est vrai que rien n'in-
dique qu'il l'ait utilisé et , de toute façon, il ignore que Guillaume de Conches
en est l'auteur . Les Gloses sur le Timée étaient encore achetées en août 1434
par un certain Leonardo". Enfin, si nous en croyons de bons historiens ,
Marsile Ficin les aurait connues?. Ce qui est certain, c'est qu'un manuscrit
de ces gloses [ Florence, Bibl . Naz. Conv. Soppr. E. 8. 1398 ] existait à Flo-
rence au couvent de la Santissima Annunziata . Tout ceci donne à penser
que les Gloses du grammairien de Conches ont pu jouer un rôle dans la
«< continuité de la tradition platonicienne ». S'il en est ainsi , entre l'Aca-
démie florentine et ce qu'Adelman de Liége appelait l' « Académie
chartraine » , entre le platonisme florentin et ce que nous appelons le

1. R. KLIBANSKY, The Continuity..., cit. p. 28.


2. Nous examinons ces divers manuscrits dans l'Appendice B.
3. Nous avons découvert ce commentaire dans un manuscrit du Vatican : Chigi E.V.
152 dont l'explicit se lit ainsi : « Et sic explicit liber Thimei Platonis commentizatus anno
dominice incarnacionis M°CCCºLXIIIº. Deo gratias. » (Fol. 61 v.)
4. Hic incipit liber Thimei Platonis quem variis de causis commentizare proposui... quia
nullus antecessorum nostrorum post Calcidium Platonem commentizare vel exponere cura-
vit, forte ob alienum loquendi modum. » (Ibid. , fol . 1 r.)
5. C'est le manuscrit V que nous décrivons plus loin.
6. C'est le manuscrit U que nous décrivons plus loin.
7. Voici, en effet, ce que dit Mirsile Ficin dans son Liber de voluptate (cap. VII) écrit
en 1457 : Nam Apuleius, Calcidius, Contius, Ptolemeus, Platonici nobiles, eo quem bre-
viter referam modo Platonis sententiam obscurissimis in Timaeo verbis positam interpre-
tantur. » (Opera omnia , Bâle, 1576, p. 997-998 ) . Sur l'identification de ce Contius (ou Čon-
cius) avec Guillaume de Conches, cf. R. KLIBANSKY, The Continuity of the Platonic Tra-
dition during the Middle Ages, Londres, 1950 , p . 35-36, et P.-O. KRISTELLER, The Scho-
lastic Background of Marsilio Ficino dans Traditio II ( 1944 ), p. 261 [ Réimpression dans
P.-O. KRISTELLER, Studies in Renaissance Thought and Letters, Rome, 1956, p. 40]. Sur
la pensée de Mirsile Ficin et sur le platonisme florentin, cf. R. MARCEL, Le platonisme, de
Pétrarque à Léon l'Hébreu, dans Association Guillaume Budé Congrès de Tours et Poitiers
(3-9 septembre 1953 ) , Paris, 1954 , p. 293-319 ; Marsile Ficin, Paris, 1958.
8. In academia carnotensi sub nostro illo venerabili Socrate... » (P.L. 143, 1289 A). Le
• vénérable Socrate est probablement Fulbert de Chartres.
LES MANUSCRITS 31

• platonisme chartrain » de secrètes connivences ―― encore mal définies


sans doute - ont dû exister¹.

CHAPITRE IV : Les manuscrits et l'édition.

Les manuscrits qui ont été utilisés pour la présente édition des Gloses
sur le Timée sont au nombre de huit. Six d'entre eux contiennent soit
le texte complet, soit des parties importantes du texte : ce sont ceux que
nous désignons par les lettres F, U, A, P, V, M. Les deux autres, B et 0,
ne contiennent que de très courts fragments. Nous donnerons, des ma-
nuscrits F, U, A, P, V, M, une description complète. Les manuscrits
B et O seront décrits plus succinctement³.

F. Florence, Biblioteca Nazionale, Conventi Soppressi E.8. 1398.


XIIIe siècle (première moitié) . Parchemin. I folio de garde + 25 fo-
lios numérotés au crayon à une époque récente + I folio de garde
200/205 X 140/135 mm.
Ce manuscrit renferme un texte (le Timée de Platon) et son commen-
taire (les Gloses de Guillaume de Conches) . Le Timée est écrit à pleine
page en « littera textualis currens » : il comprend de 25 à 35 lignes à la page.
Les Gloses sur le Timée, écrites en « notula » dans les marges, entourent
complètement le texte du Timée³.

I. Texte du Timée (dans la traduction de Chalcidius)

fol. 2 Incipit Thimeus Platonis. Isccrates in exhortationibus suis vir-


tutem laudans ... [Prologue de Chalcidius] .
fol. 3 Unus , duo, tres . Quartum e numero vestro, Tymee, requiro ...
[Timée 17 a].
fol. 8 : Est igitur, ut quidem michi videtur, in primis dividendum
quid sit... [Timée 27 d].
fol. 16 Secundus liber [main plus récente, mais qui semble être éga-
lement du XIIIe siècle]. Et iam fere cuncta provenerant usque ad
genituram temporis... [Timée 39 e].
fol. 25v : qui omnes ingenue eruditionis vias peragraveritis neque
incognito . Set ex levi ammonitione perspicuo . Explicit hic Thimeus
Platonis . [Fin de la traduction de Chalcidius : Timée 53 c . ]

1. Emile Bréhier a écrit : « Les humanistes platoniciens du xve siècle, comme Marsile
Ficin , ... continuent, tout en l'ignorant, la tradition des Chartrains et d'Abélard. » (His-
toire de la philosophie, t . I (Paris, 1935) , p. 743) . Si l'hypothèse que nous proposons ici
venait à être démontrée, seuls les mots tout en l'ignorant » seraient à retrancher pour
que la phrase d'Emile Bréhier soit rigoureusement exacte.
2. Nous avons utilisé plusieurs autres manuscrits où les Gloses sur le Timée de Guillaume
de Conches sont plus ou moins explicitement citées. Il ne nous a pas été possible d'insérer
dans l'apparat les variantes de ces manuscrits. On pourra consulter, à ce sujet, l'Appendice B
du présent volume.
3. Cf. P.-O. KRISTELLER, Iter italicum, t. I, Londres et Leyde, 1963 , p. 158.
32 INTRODUCTION

II. Gloses de Guillaume de Conches sur le Timée

fol. Iv Incipiunt glose magistri Willelmi de Conchis super Platonem.


Etsi multos super Platonem commentatos esse, multos glosasse non
dubitemus... [Préface de Guillaume de Conches].
fol. 2 ra : Gulielmus de Conchis super Thimeum Platonis [écriture du
XVIIe siècle] . Incipientibus Thimeum Platonis inquirendum est que
compensationis operis illius... [« Accessus » au Timée] .
fol. 2 rb : Ysocrates . Thimeus Platonis diu difficilis habitus est apud
antiquos... [Début des gloses sur le Prologue de Chalcidius].
fol. 2 vb Unus, duo, tres. Plato tractaturus de naturali iusticia reca-
pitulat ea que dixerat Socrates de positiva iusticia... [Début des gloses
sur Timée 17 a] .
fol. 25 vb : Et hoc est : Qui peragraveritis omnes vias ingenue eruditio-
nis id est omnes liberales artes. Hic finiunt glose secundum magis-
trum Willelmum de Conchis super Thimeum Platonis . [Fin des gloses.]

Il faut remarquer, au folio I v, trois schémas. Le premier, au sommet


de la page, se présente comme un compas sur les branches duquel sont
disposés les chiffres utilisés pour le commentaire de Timée 35 c (chapitre
LXXX des Gloses de Guillaume) . Les deux autres schémas illustrent les
« syzygies » des éléments et les trois types de proportion arithmétique,
géométrique, harmonique. On peut noter aussi, au folio 2, une élégante
miniature, en forme d'animal, qui constitue l'initiale d'Isocrates.
Le manuscrit F provient du couvent de la Santissima Annunziata de
Florence, dont on voit le cachet [D.S.A. ] au folio 1. Sur le folio 1 v, une
rature cache une inscription qui semble avoir été une marque de pos-
sesseur¹.

U. Vatican, Urbinas Latinus 1389.


xve siècle (début) . Papier . 98 folios de 283 x 206 mm. , 25 lignes par
page, écrites à pleine page. La numérotation, faite récemment à l'aide
de caractères en bas et à droite de chaque folio (recto) , remplace une an-
cienne numérotation faite à la main au haut de chaque folio.
Ce manuscrit contient uniquement les Gloses sur le Timée de Guillaume
de Conches. Le texte en est complet.

fol. 1 Incipit glosa Calcidii super Thimeo Platonis . In Christi no mine.


Amen. Etsi multos super Platonem commentatos esse, multos glosasse
non dubitemus... [Préface de Guillaume de Conches . ]

1. Nous remercions vivement les Drs. Casamassima et Eugenio Garin , de Florence, qui
ont bien voulu nous prêter leur concours pour la description de F. Le Dr. Casamassima
pense que le lieu d'origine du manuscrit est probablement la France : c'est du moins ce
que paraît suggérer le style de la miniature.
2. La marque du papier est le Basilic : elle semble correspondre à celle que Briquet a
recensée sous le numéro 2667 : cf. C.M. BRIQUET, Les filigranes, t. I (2º éd . ) , Leipzig , 1923,
n° 2667. Les dates proposées par Briquet pour ce papier [Ferrare 1447, 1450 ; Mantoue
1450] sont postérieures à celle que nous relevous sur le manuscrit U (fol. 97 v) : août 1434.
Gulielmusde conches
riperShimeonS
apake Wid


Incipit Throwers platons

‫ملاء‬ SOCRATES mexhortamotb;


obecterjs
noraber au place
auferi fuifuirtutem laudanf: cúomma ut adimo.
i fout Yares recone fiplacere
bonoy conufq; profpicanfcau
y le fua ua 17ice halleb
pfectades fam confiftere penefeam dice pea capac banisten
berogai eu difpli ree: addicure folam effe que im Al fee.Defiel
da ti pen Resdiffert or f
poffibilesrefredigerer ad poffiew . Gird must ses /A
Fer en in Facely.Sadli wit
bilem facilitate.pelare. Quid
Ahare it dee Yelleraher
facia das ist.r.p. enigenerofam magnanimitate hab of ind
mare appant. T
Serpfe utal . utaggredi pigear utceptúfan groce
fe
Trallepfecon
Bus Pentre iniciapo geeue ranam uita difficulcanb
ok red ad pof facefor
iple pride o Temperalaboreradeeft opinoz
Thur he Tubang ,pelare.
unfamicreg.parq: impoffibiliu diffic

penererú ecaricano.cú alter ev


‫معية التام محل شان تو‬
Amiafuibendi religione. aleer mok be
ispoff
phaand
parendi uoto coplacm opif ada
5.Agwl
soffiadide efficience Fan mumculent effectiu . Concepat
Alds m.Dein am grat
ai - modebe copepodaf?
yourat pea in cateral ser ato florent oily bumaufAu
uld repalfDeyn debylo .do
Jaar 28. audials
Facts & po duf excellamq;ingenio two dig
Laphs Thomas Teade fame pe
secim to Caprignal be nam span pua opilineprac
mugnathac re
pse teen fu
adhoc temp?emfq uld ágreaf heale face facle.
The dianepla Laco minuanda kauaaf. qmqm pershendlay-fub
Jus wef.
abmalehe pfehoccum faaluftu comodi
bes
polica cute -pole we agraaf. Facere poffef.credoppt pp é admira final dure Cono tothe
ref.
There are bileuerecundia espot malucers off bannislega an ofer.
སམས kjaf
decins ont dr doconst ircaproate potrà re the theolog 4.
poor fir do cm ans
erfatanow fe do
ibitifigisoff(d . Trout at 2. jap fund po dtfor a geä ¿days B
earth east Oler F
dicapuler à Here " att honors tum
chen
7 and there toucle Pores of Leo Rof phoe 'n dik &
we tot in me lobe pe al

Ms. F, fol . 2 [ Cf. pp . 31-32 ; 58-65]


Cutetna refpond - abe spui addent ito
qus occafide su coradcomdmone arm di parte man anglicky Facen
cenf.( vegis.e. bens de top figs, tigt gatel fanectrala velocid
yo regioilla ou tangt detra dt. Ceque ad mare yaphula Dutcol&agreed tourtoi
undin lumu, vai refere tucan mitin bon fonce burnoutpaparacalze.pqu
addiquelle nientanavudine feckle rosen 3
apui amunda26.
congga donec ittimpleat defcendar pada dan ueaming dute ad fupficetreerpen
dupla dicune a temp magm atgaudrigu dulcet adsparar Ca fontrocktonsCo
quut up adegipai uemetar fq fupfluem coct caloutfee fupole sang humorate
tindabar inn hoha eu ditut : nimuac ami faparemat tent , exceptthi
fundent ungrav.s; mose upto
dete regioit lufta cualma. qm adhno
cato pan lov .donec de leccaro hurmone
weg mouet, nicupar ap not toefame. Ab hat decenbet eat e bune. a crel
n ty
ercebume
Ma ancare eu accepru Chacun sarbentfnfi
fame parm & en die Tpatoscebacube.b te nal ew up , onc e clos e peh a.Cref
ali ariq, ever denaro depone pineral
Rub theos ad bafans Coupe con
he evile,Sren communt element plasiere in
fet.ocar neue gea ligus te athena
humonfafuma ya pila aur inbetal
it neule egiptu athena goe imortal lamed mus place one dilung op Sma
som pattads; qr pattas do hear a dep exprace mondence
odidille perplicabin.conanova vec deficcant poultone facul dremé
uti
pallada malcino femo noie degnigafapad qfiqda otteleonem depman
defignat pallat ripfectif madampfecat pdica opane qebietes magfacure alu fa
franna Vipta. Comdar cat combardast plan.5; mel reamen oditpapir ch
ps por ho... actati fenoti.cogn.ho . cogna cadupone aquar Thigan Suboticabac
he game auptscnilai. 25
popis ve, as deuatud.ethb hoes pinfem
vellanestle meh and gun dealing
&rofee 4ganpi fua ignate ingone a folypat
woset & momand operaebo enalece.4 duricia lap
det tedicepea decalo iftudo eofdocinamos
gelapideitroualefeddidifle of femalevh
adhe ruhet die. Lac- lapideslaos en Lapetec
imeran.&faceof th drum grote puero nondet
Jaffe at range us admuranone much dict
mall are duoyouée. Candy
mut do the Canú é caress in higida. the
ca.ee catachutmose aidspoffe de, lamebo Deng, phar perpu
Eve found to humantpolum es fomecocais menci fabustedephemeral phed ap
ffipour, frigidual count ive a climenelcouncilBepaph coc pefuuadors
calore Thumor ge..Ifout cod namens apligne figmiq pauca u fabcodial.globu
a . peheranecefficace aphie opbatuna galaonier order.duand and adja .
we appellar. crop imod equecast dipinat e legnomealagacdf. fareciagliptic
a condezong ten coudant, ufqa occidene, sonce pe at det fulmie, up cardan fun
dualreflumione bifac.qru una ada Brelueat.Phecoy pa anda ?
als ablegtone u . Inouencefulldustad fotre per tote autorpoed fat chimenet 18
paus ageret.Beci ocial adeunda humort qfi more feruos e if ber
gent cut adfine affecepue.japer forduce. Sotof hie up cancione ceava.
ablama utama wllanggar med ba.eu.q.m die pecare.Inman
neng mare uscarsuisa cedulilvero nos entrubenbenfplends.Be at Aulamum
hent deunend val. quibellepoca, deeper. ;noia quenuit.pus
nen ro.Caminadbronie ethedude. dfence..vubent.Scds acteoniptensens

Ms. P, fol. 55v [ Cf. pp . 37-40 ; 86-90]


LES MANUSCRITS
33

fol. 1 (ligne 17) : Incipientibus igitur Tymeum Platonis inquirendum


est que compositionis operis illius... [ Accessus au Timée. ]
fol. 2 v (ligne 20 ) : Socrates, etc. Thimeus Platonis diu difficilis apud
antiquos habitus est... [Début des gloses sur le Prologue de Chalcidius].
fol. 5 v (ligne 9) : Unus, duo, tres. Plato tractaturus de naturali ius-
titia recapitulat ea que dixerat de positiva iusticia... [Début des gloses
sur Timée 17 a].
fol. 97 v Et hoc est Qui omnes vi ( as) in( genue ) eru ( ditionis ) id
est omnes liberales artes [pera graveritis] . [Fin des gloses . ]

Suit cette note de possesseur : Iste liber gloxarum super Timeo Platonis
constitit m(ich)i Leonardo M.M. de mensse augusti 1434 l (i) b(ras) 6,
s(olidos) 14, d(enarios) 6.2

Une même main , qui semble être du début du xve siècle³ , a écrit l'en-
semble du texte ainsi que certaines notes marginales des folios 2v, 14, 43 , 44v,
52, 54v, 68v. D'autres notes marginales, beaucoup plus nombreuses , sont
d'une écriture différente, moins soignée, qui ne semble pas être une écri-
ture d'humaniste. Cette écriture, selon toute probabilité , est celle du
Leonardo qui, dans les deux dernières lignes du folio 97v, nous dit avoir
acheté le manuscrit en août 1434. Les notes de Leonardo se bornent à
retranscrire dans la marge les phrases du Timée qui sont écrites en abrégé
dans le texte. Ainsi , au folio 3, on lit dans le texte consi . c. p. ; Leonardo
a écrit , en face, dans la marge consistere causam prosperitatis. Parfois,
cependant, les interventions de Leonardo sont beaucoup plus indiscrètes :
elles portent sur le texte lui-même qu'elles raturent et corrigent. Ces ra-
tures et corrections, toutefois, visent, non pas la glose de Guillaume de
Conches, mais les seuls passages du Timée qui sont enchâssés dans cette
glose.

A. Avranches, Bibliothèque municipale, 226.


Recueil formé de plusieurs manuscrits et fragments de manuscrits des
xie et XIe siècles . Parchemin. La numérotation va de 1 à 131. Mais
il faut signaler plusieurs anomalies : le folio 31 et les folios 50-58 manquent,
tandis qu'il existe un folio 95 bis. Par ailleurs, les folios 67, 82v, 88v-89v
et 95 bis (v) sont restés blancs . Les dimensions de ces folios varient de
la façon suivante :
fol. 1- 66 : 213 × 142 mm.
fol. 67- 82 : 186 × 107 mm.
fol. 83-90 : 198 × 132 mm.
fol. 91-95 bis 212 x 148 mm.
fol . 96-115 213 × 128 mm.
fol. 116-131 : 199 × 130 mm.

1. peragraveritis a été ajouté par une autre main, qui est sans doute celle du possesseur
Leonardo.
2. Il y a une faute de lecture dans C. STORNAJOLO, Codices Urbinates Latini, t. III (Rome,
1921) qui , au lieu de m (ich) i Leonardo, écrit : in Leonardo.
3. Le Dr. Augusto Campa, professeur de paléographie à l'Université d'Urbino, a bien
voulu nous préciser que, si l'écriture paraît être plutôt du début du xv° siècle, on ne doit
pas exclure à priori qu'elle puisse être de la fin du Xive.

3
34 INTRODUCTION

Ce manuscrit provient vraisemblablement de l'abbaye du Mont Saint-


Michel. Il comprend au moins seize œuvres différentes , parmi lesquelles
sont les Gloses sur le Timée de Guillaume de Conches fol. 116-131V. Le
texte de ces Gloses est incomplet. Voici un aperçu de l'ensemble¹ .
1º CICERON, Somnium Scipionis (XIIe-XIIIe siècle) fol. 1-3.
2º MACROBE, Commentarius in Somnium Scipionis (XIIe-XIIIe siècle) :
fol. 3-47 v.
3º ISIDORE DE SÉVILLE, Etymologiae, Extraits Livre III, ch. 24-71
(XIIe-XIIIe siècle) fol. 48-60 v.
4º ANONYME, Compilation d'astronomie ou d'astrologie (XIIe -XIIIe siècle).
fol. 60 v : [Suite de chiffres et de lettres] Istas litteras divide...
fol. 61 v Incipit astrum de diebus VIImane. Dies dominicus habet
suum astrum de sole...
fol. 66 v Alcesmec hoc est finis de virg(ine) . Et sunt stelle V sicut
hic apparet. [Fin de la compilation . ]

5º ANONYME, Première série de gloses sur Macrobe (Commentaire) . (XIIe-


XIIIe siècle).

fol. 67 v Plato de re publica quoddam volumen composuit quod in


VII libros distribuit ubi, postquam de repu (blica) tractavit...
fol. 81 ... Devius caducorum id est vitans caduca. Expliciunt glosule
super Macrobium .

Ces gloses sont les Glosulae Abrincenses signalées par R. KLIBANSKY


dans The Continuity of the Platonic Tradition during the Middle Ages,
Londres, 1950, p. 52. Les premières lignes de ces mêmes gloses figurent
aussi dans le manuscrit de Douai , Bibliothèque municipale 695 , fol. 94 v
(XIIe siècle) .
6º ANONYME, Deuxième série de gloses sur Macrobe (Commentaire) .
(XIIe-XIIIe siècle.)
fol. 81 Incipit materia Macrobii . Plato quoddam volumen compo-
suit quod VII distinctionibus divisit, in quo de r (e) p (ublica) trac-
tavit...
fol. 82 : ... quod Plato in Timeo lunam vocavit.

7° MARTIANUS CAPELLA, De Nuptiis (Extraits du livre VIII, avec gloses


marginales) . (XIIe-xme siècle).³
fol. 83 : Mundus igitur ex quatuor elementis et ex eisdem totis... (VIII,
814 ; éd . A. DICK, 1925, p. 430, 11. )
fol. 87 v : ... aut in latitudinem declinare aut retrogradi facit . (ibid.,
P. 469, 6) . [Suivent un schéma et 6 lignes de gloses .]
fol. 88 Croquis géométriques avec légendes [Même extrait dans le ms.
Avranches, Bibl. mun. 235, fol . 40-46v. ]

1. Nous nous sommes efforcé de préciser sur plusieurs points la description du Catalogue
général des bibliothèques publiques de France -- Départements, t. X (Paris, 1889) , p. 104-106.
2. lunam est sans doute une faute de copie pour limma ou limam, transcriptions latines
de λɛipua. Cf. BOÈCE, De Musica II, 27 ; P.L. 63, 1218 B.
3. Cl . LEONARDI , I Codici di Marxiano Capella dans Aevum XXXIII (1959), P. 443-489
et XXXIV (1960) , p. 1-99 et 411-524. Il est question du manuscrit d'Avranches 226 dans
XXXIV (1960), p. 1-3.
LES MANUSCRITS 35

8º ANONYME, De algorismo (XIIe-xime siècle) .¹


fol. 90 : Quid sit argorismus et unde dicatur et que sint eius species,
breviter videndum est...
fol. 90 v ... et habebis summam totius .

9º ANONYME, Commentaire sur le « De Constructione » [ = Institutiones


XVII-XVIII] de Priscien (XIIe-xe siècle) .
fol. 91 ra Constructionum alia transitiva, alia intransitiva. Intran-
sitiva est illa...
fol. 92 ... patere potest diligenter intuenti.

10º ANONYME , Premier commentaire sur le « De Astronomia » [ = De


Nuptiis VIII, 812-814] de Martianus Capella (xne-xme siècle) .
fol. 92 ra (E)xpositionem in astrologiam elaborantes inter omnia
primo opinioni eorum obviandum arbitramur...
fol. 92 va ... non sunt planete sed tantum stelle infixe [Le commen-
taire s'arrête à « De Nuptiis » VIII, 814 ; éd . A. DICK, p. 431 , 4.]

Il y a solution de continuité, dans le texte de ce commentaire, entre


la dernière ligne du folio 92 rb et la première ligne du folio 92 va. Pour
obtenir un texte cohérent, il faudrait insérer en cet endroit soit les mots
« Mundus igitur ex quattuor elementis isdemque totis » [De Nuptiis VIII,
814 ; éd. A. DICK, p. 430, 12 ] , soit une formule analogue à celle qui se
lit dans la marge inférieure du folio 92 v « Mundus constat ex materia
et forma ... voluntate sui Creatoris. » (3 lignes écrites à pleine page. )

11º ANONYME, Deuxième commentaire sur le « De Astronomia » de Mar-


tianus Capella (XIIe-XIIIe siècle).
fol. 92 va : (Q)uidam qui volunt hunc libellum esse artem inquirunt
hic ea que circa artes sunt inquirenda….. [« Accessus ». ]
fol. 92 vb : Mondus igitur. Incipit philologia, ut promisit in prologo
qui prescribitur huic tractatui in continuo opere Marciani ... [Début
du commentaire sur « De Nuptiis » VIII , 814 ; éd . A. DICK, p. 430,
12.]
fol. 95 bis (ra) , 4 lignes sous le schéma : Aut ratio dierum mentitur in
diver(sitate), id est non est verum quod sub uno signo plus. [Le
commentaire s'interrompt ainsi sur le texte du « De Nuptiis » VIII, 848 ;
éd. A. DICK, p. 446, 19.]

Ce même commentaire est aussi contenu dans le ms. Londres Brit. Mus.
Harley 2510, fol. 132-135 v (XIIe-XIVe siècle). Le texte contenu dans le
manuscrit de Londres est, lui aussi, incomplet, mais un peu plus long
cependant que celui du manuscrit d'Avranches. En effet, dans le ms.
Londres, Brit. Mus. Harley 2510, fol . 135 vb, le commentaire s'interrompt
sur les mots « Nam si ab illa » qui figurent dans le De Nuptiis VIII, 862
(éd. A. DICK, p. 454, 14) . Il est intéressant de noter que les folios 132-
135 du manuscrit de Londres proviennent du couvent dominicain de

1. Cf. G. BEAUJOUAN, L'enseignement de l'arithmétique élémentaire à l'Université de Paris


aux XIIIe et XIVe siècles, dans Homenaje a Millas- Vallicrosa, t. I (Barcelone, 1954 ) , p. 93-
124.
36 INTRODUCTION

Chartres. Une main contemporaine de celle qui a rempli ces folios - si


ce n'est la même -- a en effet tracé les mots suivants dans la marge du
folio 132 (marge supérieure) : « Ista quatuor folia sunt fratrum ordinis
predicatorum carnoten (sium) ¹ . »

12º ANONYME, Fragment d'un troisième commentaire sur le « De Astro-


nomia » de Martianus Capella ( xie-xшe siècle) .
fol. 95 bis (ra) Greci vero postea se de ea intromiserunt. Unde di-
cit se dolere. Excur (sum) (con ) st ( ernationis) scilicet usque in Egip-
tum . Longa (intercapedine) id est post longam distantiam ... [Com-
mentaire de « De Nuptiis VIII, 812 ; éd . A. DICK, p. 429, 19. ]
fol. 95 bis (rb) ... totis ad remocionem microcosmi . [Le Commentaire
s'interrompt sur « De Nuptiis » VIII, 814 ; éd . A. DICK, p. 430, 12. ]

130 PLATON, Timée dans la traduction de Chalcidius, accompagné de


gloses marginales (fol. 96-101 v) , d'un début de commentaire et de cro-
quis (XIIe siècle) .

fol. 96 : [TEXTE] Isocrates in exortacionibus virtutem laudans….. [Pro-


logue de Chalcidius . ]
[GLOSES] Nota quamvis liber iste agat de phisica , tamen supponitur
ethice... [Première glose, marge supérieure du folio 96. ]
fol. 113 ... et ex levi amonicione perspicuo . [Fin du Timée (53 c) , dans
la traduction de Chalcidius .]

A la suite, et de la même main , on trouve une citation approximative


de Boèce, De Trinitate, 2 [P.L. 64, 1250 B] : « In naturalibus racionabi-
liter... disciplinaliter oportet. » Puis vient un fragment de commentaire
sur le Timée : « Materia Platonis est in hoc opere sensilis mundus, secun-
dum corpus et animam ... sed qualiter ipsis rebus conveniant voces vel
res sub [une ou plusieurs lignes rognées] .
fol. 113 V- 114 Croquis avec légendes .

14º CLAUDIEN MAMERT, De statu animae (courts extraits du livre II,


chapitre VII) . (XIIe-XIIIe siècle) .

fol. 114 v Claudianus in libro contra ignotum auctorem... Platonis


intulit mentionem . [Avant-propos . ]
fol. 114 v Igitur Plato procedat in medium, a quo vere claret ... [De
statu animae II , VII, 3.]
fol. 114 v ... quam quid unus sepe dixerit . [Ibid . , 7. ]

15º SIDOINE APOLLINAIRE, Epistula ad Claudianum Mamertum [ P.L. 53 ,


781-783 ] (XIIe- XIIIe siècle) .

fol. 115 Sidonius Clau (diano) . Committi, domine maior...


fol. 115 V ... pauci quos equ (u) s amavit imitabuntur. [Fin de la lettre
de Sidoine.]

1. Mêmes marques de possession aux folios 123 v et 124.


LES MANUSCRITS 37

16º GUILLAUME de Conches, Gloses sur le Timée de Platon (xшe siècle).


La préface [chapitre I] manque. Le texte des Gloses est incomplet.
fol. 116 ra : (I)ncipientibus Timeum Platonis inquirendum est que
compositionis causa illius fuerit ... [« Accessus » au Timée.]
fol. 116 rb : (Y ) Socractes , etc. Thimeus Platonis diu difficilis habitus est
non quod tam perfectus auctor ... [Début des gloses sur le Prologue
de Chalcidius .]
fol . 116 vb ( U) nus, duo, tres . Plato tractaturus de naturali iusticia
recapitulat ea que dixerat de positiva ... [Début des gloses sur Ti-
mée 17 a.]
fol. 131 vb : (Quam igitur eius ) vim . Ostenso unde debeat tracta(re ..)
transferendo se ad elementa ut per naturam (...) Et cur ( ?) Quia
nullus ante se (...) tractare incipit. Sed quia duo sunt . [Ainsi s'in-
terrompent les gloses, à la page 49 a du Timée, le manuscrit étant mu-
tile¹.]

A partir du folio 129 , des mouillures rendent impossible la lecture de


ertains passages. Nous avons noté ce fait dans l'apparat de notre édi-
ion, chaque fois que le passage en question pouvait offrir un texte liti-
gieux .
Le manuscrit Avranches, Bibl . mun . 226 a été signalé pour la première
fois dans les temps modernes par Félix Ravaisson dans ses Rapports au
ministre de l'instruction publique sur les bibliothèques des départements de
l'ouest, suivis de pièces inédites, Paris, 1841 , p . 147-1552.

P. Paris, Bibliothèque Nationale, Latin 14065 [ anciennement : Fonds


de Saint-Germain 1095 ].

Recueil factice formé de la réunion de plusieurs fragments de manuscrits


des xie, XIIe et XIIIe siècles. Parchemin. 2 folios de garde + 75 folios de
dimensions différentes répartis de la façon suivante
fol . 1-46 228/220 × 165/160 mm. (xIIIe s .)
fol. 47-52 230/225 × 160/150 mm. (xIIe s . )
fol. 53/60 210/206 X 135/132 mm. (XIIIe s . )
fol. 61-68 : 222/220 × 147/142 mm. (xIIe s .)
fol. 69-75 230/225 × 135/132 mm. (xIe s. )

Le contenu des folios 1 51 a été minutieusement décrit par N. BUBNOV,


Gerberti postea Silvestri II papae Opera mathematica , Berlin , 1899 [réim-
pression Hildesheim, 1963 ] , p. LXIII -IXIV. Nous nous permettons de

1. Le passage transcrit correspond au début du chapitre CLXI des Gloses sur le Timée.
Les points de suspension indiquent les passages qui sont illisibles dans le manuscrit.
2. Nous avons été grandement aidé, pour la description des manuscrits A et P, par l'Ins-
titut de recherche et d'histoire des textes de Paris, dont nous avons pu consulter la riche docu-
mentation.
TION
ODUC
38 INTR

renvoyer à cette description, et nous nous contentons d'énumérer les


huit titres que N. Bubnov distingue dans cette partie du manuscrit¹.

1° Rithmimachia, fol. 1-5v.


20 Rithmimachia Wirceburgensis , fol. 5v-6v.
3º BOÈCE, De Arithmetica [incomplet ; s'interrompt p. 161 , 13 , éd . G.
FRIEDLEIN] , fol . 7-46v.
4º BERNELIN, Liber abaci [ Fragment] , fol. 47, lignes 1-32 .
5º HÉRIGER, Regulae de numerorum abaci rationibus [Extrait ] . fol. 47
(1.33)-47V (1.12) .
6º De minutiis [Extrait] , fol. 47v-48v .
70 Liber de astrolabio [Extraits ] , fol . 48v-51 .
80 Geometria [ Extrait ] , fol. 51 , lignes 27-33.
90 Listes des planètes et des signes du zodiaque, tol. 51-51v.
10° Note sur la composition d'un tympan d'astrolabe, fol. 51v [Tres cir-
culos qui in tabulis astrolabii ... similiter ad sinistram] .
11º De diverso sexu XII signorum, fol. 5IV-52v [De XII signis propter
diversitatem effectus... amplifrons superciliis crispis ] .
12º GUILLAUME DE CONCHES, Gloses sur le Timée de Platon (XIIIe siècle).
La préface [chapitre I] manque. Le texte des Gloses est incomplet.

fol. 53 Commentarius in Thimeum Platonis . Caput Ium [Titre ajouté


au XVIIe siècle dans la marge supérieure].
fol. 53 ra Incipientibus Thimeum P(latonis) inquirendum est que
compositionis illius causa fuerit et unde in eo agatur et qualiter etc...
[« Accessus au Timée . ]
fol. 53 rb : Ysocrates et cetera . Timeus Platonis diu difficilis habitus
est non quia tam perfectus auctor... [Début des Gloses sur le Pro-
logue de Chalcidius . ]
fol. 53 vb : Unus, duo, III. P(lato) tractaturus de naturali iusticia,
recapitulat ea que dixerat de positiva iusticia... [Début des Gloses
sur Timée 17 a.]
fol. 60 vb ... nec pedes dixit ei necessarios quoniam nullus mo (tus) lo-
(calis) e (i) com (petebat) ut expositum est, sed rationalis , id est in
eodem loco, qui dicitur rationalis . [Ainsi s'interrompent les gloses, d
la page 33 d du Timée ; le reste fait défaut³.]

L'ensemble des folios 53-60 (excepté le folio 58v) est écrit sur deux
colonnes de 50 lignes chacune. Le folio 6ov comprend 56 lignes pour chaque
colonne. Le folio 58v est écrit à pleine page : il contient 49 lignes. On peut

1. Cf. J. MILLAS-VALLICROSA, Assaig d'História de les idees físiques i matemàtiques a la


Catalunya medieval , Barcelone, 1931. LYNN THORNDIKE and PEARL KIBRE , A Catalogue
of Incipits of Mediaeval Scientific Writings in Latin, Londres, 1963.
2. Je suis redevable à M. Emmanuel Poulle, secrétaire à l'Ecole des chartes, d'avoir repéré
les numéros 10 et 11 de cette liste.
3. Dans le manuscrit P les gloses s'interrompent donc au milieu du chapitre LXIX de
notre édition.
LES MANUSCRITS 39

noter, au folio 55 vb, un schéma représentant la répartition géographique


des mers et des continents¹.

13º ANONYME , Commentaire du « De Constructione » [ = Institutiones


XVII-XVIII] de Priscien, incomplet (XIIe siècle) ".

fol. 61 [marge supérieure] Grammaticalia super Priscianum de Con-


structione [Titre ajouté à une date récente . ]
fol. 61 (M)ateria Prisciani in hoc libro sunt IIIIor genera construc-
tionis transitiva, retransitiva, reciproca et intransitiva constructio,
circa quas certas intendit regulas dare...
fol. 68 v ... Possunt etiam fi (eri) in reciprocatione id est significare
possunt [Le texte s'interrompt ainsi sur le commentaire de Priscien,
Institutiones XVII, 31 ; éd . M. HERTZ, Leipzig, 1858, p. 127, 22.]

14º ANONYME, Vers sur les Catégories d'Aristote (xre siècle) .

fol. 69 Bennoni quod frater fratri vel quod pia mater utrisque. Post-
quam, frater dilectissime... [Lettre à Bennon.]
fol. 69 v Quoniam complurium mei ordinis scolasticorum, presul vene-
rande... deinde ab omnibus veniam postulo . [Prologue .]
Doctor Aristotiles cui nomen id ipsa dedit res
Ingenio pollens... [Début des vers sur les « Catégories ».]
fol. 75 v Apposita modica tu clemens suscipe mensa. [Fin de la pièce
de vers.]

Ce dernier texte a été intégralement publié par Victor Cousin dans la


notice qu'il a consacrée au manuscrit Paris, B.N.Lat. 14065. La dite
notice a été plusieurs fois reproduite. On la trouvera dans les livres sui-
vants :

V. COUSIN, Ouvrages inédits d'Abélard pour servir à l'histoire de la phi-


losophie scolastique en France, Paris, 1836, p . 644-669 Fragments phi-
losophiques : Philosophie scolastique, 2e édition, Paris, 1840, p. 367-405-
Fragments philosophiques pour faire suite aux Cours de l'histoire de la phi-
losophie, 4º édition, t . II : Philosophie scholastique, Paris, 1847, p. 291-
324 Fragments de philosophie du moyen âge, nouvelle édition, Paris,
1855, p. 291-324 - Fragments philosophiques pour servir à l'histoire de
la philosophie, 5e édition, Philosophie du moyen âge, Paris, 1865 , p . 353-380.
Au cours de la notice consacrée au manuscrit P, Victor Cousin donne
quelques extraits des Gloses sur le Timée de Guillaume de Conches [cha-
pitres II-XII , XIII (quelques lignes) , XXXII, LVI (presque en entier),
LXIX (première moitié) ] . Ces extraits se trouvent aux pages suivantes des
éditions qu'on vient de citer : p. 648-657 (édit. de 1836) ; p. 374-391 (édit.
de 1840) ; p. 296-310 (édit. de 1847 et de 1855) , p. 357-367 (édit de 1865,
dans laquelle manque la partie du chapitre LXIX reproduite aux pages

1. Charles Jourdain a démontré que l'auteur de ces gloses sur le Timée n'était pas Hono-
rius Augustodunensis, mais Guillaume de Conches : Ch. JOURDAIN, Dissertation sur l'état de
la philosophie naturelle en Occident et principalement en France pendant la première moitié du
XIIe siècle, Paris, 1838 , p. 105-106.
2. Ce commentaire est mentionné par Ch. Thurot dans Notices et extraits des manuscrits
de la bibliothèque impériale, t. XXII, 2 (Paris, 1868) , p. 18, et par R.W. Hunt dans Mediae
val and Renaissance Studies, t. I, 2 (Londres, 1943), p. 211 , n . 2.
TION
40 INTRODUC

309-310 des deux éditions précédentes) . La Patrologie latine de Migne a


reproduit, parmi les œuvres d'Honorius Augustodunensis, les extraits des
Gloses sur le Timée tels que les avait publiés V. Cousin en 1836 P.L.
172, col. 245-252.
Enfin, c'est d'après le manuscrit P (fol. 53r) que Ph. Delhaye a publié
quelques extraits des Gloses sur le Timée [ch. II-V, VI (première moitié) ] :
PH. DELHAYE, L'enseignement de la philosophie morale au XIIe siècle,
dans Mediaeval Studies XI (1949) , p . 95-96 .

V. Venise, Biblioteca Marciana, Lat. Z. 225 = 1870].


xve siècle. Parchemin. 2 +96 + 4 folios de 248 × 168 mm. Belle
écriture humaniste. 28 lignes par page, écrites à pleine page. Le texte
est complet .

fol. 1 : Etsi multos super Platone commentatos esse, multos etiam


glosulasse non dubitemus... [Préface de Guillaume de Conches . ]
fol. 1 (ligne 15) Incipientibus igitur Timeum Platonis inquirendum
est que compositionis illius causa fuerit... [« Accessus » au Timée.]
fol. 4 v (ligne 15) : Liber iste, ut ait Calcidius, diu difficilis habitus est,
non quod auctor aliquid tam obscure dixisset, sed quia lectores igno-
rabant... [Début des gloses sur le Prologue de Chalcidius .]
fol. 9 r (ligne 4) : Unus, Duo, Tres. Plato tractaturus de naturali ius-
titia, recapitulat ea que Socrates dixerat de positiva... [Début des
gloses sur Timée 17 a .]
fol. 96 v ...Et hoc est Qui o (mnes) e (ruditionis) in ( genue) vi (as)
peragra (veritis ) id est omnes liberales artes . FINIS . [Fin des gloses . ]

Ce manuscrit a appartenu au Cardinal Bessarion, ainsi qu'en témoignent ,


d'une part, le blason dessiné au folio 1 et, d'autre part, les lignes suivantes
écrites de la main même de Bessarion sur la feuille de garde : Locus 30.
Chalcidii sive alterius qui eum sequitur expositio in Timeum Platonis. Li-
ber B(essarionis) Car (dina) l (is ) Tusculani. Xaλxidíovéτéρov άxoλov-
θοῦντος ἐκείνῳ ἐξήγησις εἰς τὸν Πλάτωνος Τίμαιον. Κτῆμα Βησσαρίωνος
καρδηναλέως τοῦ τῶν Τούσκλων, τόπος λ'.
On sait que Bessarion porta le titre de Tusculum à partir de 1449, et
celui de Cardinalis Sabinorum à partir de 1468. Le manuscrit V a été
exécuté pour Bessarion par un de ses copistes latins. Rien, dans le manus-
crit, ne permet de dire que ce texte a été lu par le Cardinal¹.
La description du manuscrit V se trouve dans J. ValentinellI, Biblio-
theca manuscripta ad S. Marci Venetiarum, Codices Mss. latini, t. IV, Venise,
1871 , p. 32. On trouvera de précieux renseignements sur ce manuscrit
dans T. GREGORY, Anima mundi. La filosofia di Guglielmo di Conches e

1. Nous devons à M. Elpidio Mioni, professeur à l'Université de Padoue, plusieurs des


renseignements qui nous ont servi dans la description de V. Sur les marques de possession
des manuscrits de Bessarion , on verra E. MIONI , Aristotelis Codices graeci qui in Bibliothe-
cis Venetis adservantur, Padoue, 1958, p. 103 , et passim. Le manuscrit V figure , sous le nº 171 ,
dans l'inventaire original des livres de Bessarion publié par H. OмONT dans Revue des Biblio
thèques, IV (1894) , p. 175 [129-187].
2. Voir aussi A.M. ZANETTI, Latina et Italica D. Marci Bibliotheca, Venise, 1741 , p. 110.
LES MANUSCRITS 4I

la scuola di Chartres, Florence (1955) - Platonismo medievale, Studi e


Ricerche, Rome, 1958.

M. Munich, Bayerische Staatsbibliothek, Clm . 540 B.


XIIe siècle (ou fin du XIIe) Parchemin. 43 folios écrits + 1 folio blanc
à la fin. 200 × 140 mm. Le texte, écrit à pleine page, comprend de 23 à
27 lignes par page pour les folios 1-39, et de 32 à 34 lignes par page pour
les folios 39v-43. Ce manuscrit contient trois pièces différentes : un com-
mentaire anonyme sur le Timée, des notes annexes, quelques fragments
des Gloses sur le Timée de Guillaume de Conches. Voici un aperçu de l'en-
semble.

1º ANONYME , Commentaire sur le Timée de Platon.


fol. 1 : Socrates de re p(ublica) X libris disputavit, ad quem tractatum
incidenter descendit, id est ut determinaret quid posset et quibus
maxime prodesset iusticia de qua questio erat ... [« Accessus » au
Timée .]
fol. 2 Socrates , etc. Quasi diceret : Rogas me tui causa suscipere hoc
opus quod faciam licet sit difficile... [Début des Gloses sur le
Prologue de Chalcidius . ]
fol. 3 (P) lato per involucrum cuiusdam convivii tractat predictam
materiam . [fol . 3 v] Volens enim per positivam iusticiam accedere
ad naturalem de qua intendit, inducit Socratem magistrum suum...
[Début du commentaire sur Timée 17 a .]
fol. 38 v ... Dixi novo genere sed vobis cognito qui in omni sapientia
perfecti estis . Hic innuit se velle docere veras et incommutabiles
substantias IIII principalium corporum : quod superius promiserat .
FINIT. [Fin du commentaire, en Timée 53 c.]

Le même commentaire se trouve aussi dans un manuscrit de Vienne,


Nationalbibliothek 2376 , 2 , fol . 19-31v. Dans ce dernier manuscrit, toute-
fois, le texte est incomplet : il s'interrompt à la page 42 b du Timée¹.

2º ANONYME , Notes diverses sur le Timée.


fol. 38 v Nota III figuras in compositione anime depictas ad idem
pene tendere …..
Nota Platoni consentire hebraicam...
fol. 39 Nota in omni rotundo vel volubili posse considerari ...
Nota celum diverso modo a philosophis accipi ...
Nota dum planete nituntur contra aplanon...
Nota vertentem annum...
fol. 39 v ...unam eandemque faciem representet que fuit in initio
mundi . [Fin des notes diverses sur le Timée .]

3º GUILLAUME DE CONCHES, Gloses sur le Timée [ 3 fragments].

1. Les renseignements sur le manuscrit de Vienne sont empruntés à T. GREGORY, Pla-


tonismo medievale. Studi e Richerche, Rome, 1958, p. 66, n. 1.
42 INTRODUCTION

A. Premier fragment [Sur l'âme du monde] .

fol. 39 v Hucusque de causis et creatione mundi egit...


fol. 43 ... nosse cupientem nostra docebit physolophia.

Ce premier fragment est le commentaire des pages 34 b-36 b du Timée.


Il correspond aux chapitres LXXI-LXXXVII de la présente édition.

B. Deuxième fragment [ Sur les songes] .

fol. 43 De somniis. Somniorum quedam cause sunt exteriores...


fol. 43 : ... vel contrarium, quod futurum est insinuatur.

Ce deuxième fragment est le commentaire de la page 45 e du Timée.


Il correspond à la première partie du chapitre CXLI de la présente édition.

C. Troisième fragment [ Sur la matière] .

fol. 43 De materia primordiali . Materia est quod, accepta forma, tran-


sit in aliud...
fol. 43 v : ... hic tractat P(lato) per dissolutionem rerum.

Ce troisième fragment est le commentaire de la page 47 e du Timée.


Il correspond aux chapitres CLIV-CLV de la présente édition.

Le manuscrit M (Clm, 540³) provient du monastère de Saint- Guy de


Prüll, près de Ratisbonne, ainsi qu'en témoigne la marque de possession
située au folio I (marge supérieure) : « Liber S ( anc) ti Viti in průl. » Par
la suite, ce manuscrit passa à Hartmann Schedel, médecin de Nuremberg
et humaniste (1440-1514) . C'est en 1487 qu'Hartmann Schedel fit l'acqui-
sition du manuscrit M, en échange duquel il donna aux Chartreux de
Prüll un livre de théologie : « Pro isto libro dedi Cartusiensibus in prül
prope Ratisponam librum theologie. Anno etc. 1487 » (revers de la couver-
ture) . En 1552, le manuscrit fut acheté, en même temps que la bibliothèque
d'H. Schedel, par Jean-Jacques Fugger, patricien d'Augsbourg. Mais, dès
1571, il était vendu à Albert V, Duc de Bavière. Depuis cette date, le
manuscrit M est resté à Munich, dans la Bibliothèque de la Cour de
Bavière, devenue la « Bayerische Staatsbibliothek »¹.

B. Berlin, Staatsbibliothek [Marburg] , Latin qu. 821 .


xve siècle [entre 1450 et 1470 ] . Papier. 263 folios de 151 × 214 mm.²
Comme nous n'empruntons que quelques lignes à ce manuscrit, nous

1. Nous devons ces renseignements à l'obligeance du Dr. Gichtel, Conservateur à la Bi-


bliothèque de Munich. Cf. C. HALM et G. LAUBMANN, Catalogus codicum latinorum biblio-
thecae regiae monacensis, t. I, Munich, 1868, p. 114.
2. Le nombre et les dimensions des folios nous ont été communiqués par le Dr. Kramm,
de la Westdeutsche Bibliothek » [autrefois ‹ Preussische Staatsbibliothek »] de Marburg /Lahn,
où le manuscrit B est actuellement conservé.
LES MANUSCRITS 43

nous contentons de renvoyer le lecteur à la description qui en a été faite


par les éditeurs du Ménon dans le « Plato Latinus »¹.
Ce qui nous intéresse ici, dans le manuscrit B, c'est le folio 71 v, qui
contient un « Accessus » au Timée qui a beaucoup de ressemblance avec
l'Accessus des Gloses sur le Timée de Guillaume de Conches. En voici le
début et la fin (fol. 71 v) :

Incipit Incipientibus Thimeum Platonis inquirendum est composi-


tionis illius operis causam que fuerit...
Des.... cui philosophie parti subordinetur videamus. Philosophia
vero est eorum que sunt et non videntur et eorum que sunt et vi-
dentur vera comprehensio. Cuius due sunt species, practica et theo-
rica. Practice tres species : monostica, yco (nomi)ca, politica. Nunc
fuisse dicimus hunc librum politice subordinatum, quod patebit tex-
tum tuenti.

Cet « accessus » comprend 37 lignes, écrites à pleine page. Il est suivi,


aux folios 72-110, du texte du Timée, dans la traduction de Chalcidius,
accompagné de gloses marginales et interlinéaires. Nous avons utilisé cet
« accessus » pour les chapitres II-IV de la présente édition.

0. Oxford, Bodleian Library, Corpus Christi College 243.


xve siècle [année 1423 ] . Parchemin. 400 X 280 mm. 197 folios.
Pour ce manuscrit , comme pour le précédent, nous nous contenterons
de renvoyer aux descriptions existantes. En tout premier lieu, il faut
citer H.O. CoXE, Catalogus codicum mss . qui in collegiis aulisque oxonien-
sibus hodie adservantur, pars II, Oxford , 1852, p . 100-101 . On peut joindre
à cette description les compléments qu'apportent les éditeurs des diffé-
rentes œuvres contenues dans le manuscrit 0 : le De fato d'Alexandre
d'Aphrodise , le De essentiis d'Hermann de Carinthies, les traductions
iatines du Phédon et du Ménon³. La copie de ce manuscrit, due à Frédéric
Naghel, a été terminée à Oxford en 1423 , ainsi qu'en témoigne une note
du folio 197 vb . Mais les textes recopiés sont, pour la plupart, antérieurs
au xve siècle. Plusieurs d'entre eux se trouvent dans un autre manuscrit
d'Oxford : Bodleian Library, Corpus Christi College 2837.

1. V. KORDEUTER, et C. LABOWSKY, Meno, interprete Henrico Aristippo [Corpus plato-


nicum medii aevi Plato Latinus, I], Londres , 1940, p. XIII-XIV.
2. ALEXANDRE D'APHRODISE , De Fato ad Imperatores, version de Guillaume de Moer-
beke, Edition critique avec introduction et index par Pierre THILLET [Etudes de philo-
sophie médiévale LI], Paris, 1963. On trouvera, aux pages 12-13 de cette édition , la des-
cription du manuscrit d'Oxford, Corpus Christi College 243.
3. HERMANN DE CARINTIA, De essentiis, edicion preparada y anotada por el P. Manuel
ALONSO, Comillas (Santander) , 1946 .
4. Ed. L. MINIO- PALUELLO, dans Corpus platonicum medii aevi Plato Latinus II »,
Londres, 1950, p. x.
5. Ed . V. KORDEUTER et C. LABOWSKY [ Plato-Latinus I], Londres, 1940, p. XV-XVI.
6. Finit Menon Platonis scriptus per Fredericum Naghel de Trajecto, anno Domini,
MCCCCXXIII° , dominica infra octavas Ascensionis in alma universitate oxoniensi. »
7. C'est le cas de la Philosophia Auberti Remensis et de la Philosophia Oliveri Britonis.
Il n'est pas démontré qu'Aubertus Remensis soit le dominicain Albert de Reims : cf. M.
GRABMANN Mittelalterliches Geistesleben, II (Munich , 1936) , p. 228. Quant à la Philosophia
Oliveri Britonis, elle ne doit plus être attribuée à Olivier de Tréguier cf. M. GRABMANN,
44 INTRODUCTION

Mais ce qui, dans le manuscrit O, intéresse la présente édition des Gloses


sur le Timée de Guillaume de Conches, est un commentaire sur le Timée
occupant les folios 135-188 . Plus précisément, ce qui doit retenir notre
attention ici, est une citation des Gloses de Guillaume de Conches sur
le Timée qui se rencontre au sein de ce même commentaire. Afin de situer
cette citation, donnons quelques points de repère.

fol. 135 ra ffinit ffedon Platonis etc. Incipit super thim[ot]eum Pla-
tonis liber.
fol. 135 rb Plurimi studentium philosophie eam in tres partes sive
species distinxerunt in logicam, phisicam et ethicam... [« Accessus »
au Timée. ]
fol. 136 vb Ysocrates in exhortacionibus suis. Calcidius , huius operis
platonici interpres, huic operi prescribit epistolam ... [Début du com-
mentaire sur le Prologue de Chalcidius .]
fol. 138 rb [Dans la marge expositio textus incipit] Unus, duo, tres
Quis sit modus scribendi et quare eo utatur Plato, in parte osten-
sum est.... [Début du commentaire, sur Timée 17 a . ]
fol. 188 va : O Socrate, Hermo (crate) , Critia, sed ex levi admonicione,
id est per levem exposicionem, perspicuo id est manifesto .
Explicit super Thimeum Platonis liber. Incipit Menon Plato-
nis. [Fin du commentaire en Timée 53 c]¹ .

C'est dans l'exposé de la page 41 d du Timée que l'auteur de ce com-


mentaire introduit une citation des Gloses de Guillaume de Conches, sans
toutefois nommer ce dernier. Voici le contexte de la dite citation :

[
fol. 172 vb] Coaugmentata . Ostensa creacione anime hominis, noti-
ficat locum in quo posita est ante incorporacionem, ex [fol . 173 ra ]
quo licebat ei universa spectare . Hec erat Platonis opinio quod omnes
anime humane simul create erant et tot facte sunt quot stelle et
singule in singulis locate, sed quedam prius incorporantur quam alie.
Quidam autem pocius hoc allegorice exponunt quam verba censen-
tur, hoc modo. Cum dicit Plato quod Deus delegerit... Contulit enim
Deus prime anime perfectionem scientie et sapientie . Sic exponunt
quidam . Sed revera, quantum ad literam, predicta erat Platonis
opinio, in qua etiam videtur Origenes deprehensus esse . Beatus vero
Ieronimus ostendit plane heresim esse, quia singulis diebus novas
animas creat Deus [fol. 173 rb] et creando infundit et infundendo
creat .

Le manuscrit O a appartenu à John Whethamstede, abbé de Saint-


Albans, puis à Humfrey, duc de Gloucester. En 1557, il fut acheté par
John Dee, astrologue et alchimiste.

Mittelalterliche lateinische Uebersetzungen von Schriften der Aristoteles- Kommentatoren Johannes


Philoponos, Alexander von Aphrodisias und Themistios, dans Sitzungsberichte der Bayerischen
Akademie der Wissenschaften. Philos. hist . Abt ., 1929 , Heft 7, Munich , 1929, p. 54-55 et
P. GLORIEUX, Répertoire des maîtres en théologie (1933 ) , p . 166-167.
1. M. Tullio Gregory fait observer que ce commentaire du Timée est une œuvre intéres-
sante qui mériterait d'être étudiée pour elle-même : T. GREGORY, Platonismo medievale ...,
cit. p. 99, n. 3.
2. C'est nous qui soulignons. Cf. ch. CXIX-CXX de la présente édition .
LES MANUSCRITS 45

Nos huit manuscrits ayant été décrits, il nous reste à dire comment
nous les avons utilisés dans l'édition des Gloses sur le Timée. Avant de
préciser le crédit que nous leur accordons, il nous faut dire quelle quantité
de texte chacun d'eux peut nous fournir pour notre édition. C'est ce qu'in-
dique le tableau ci-dessous.

F = a servi pour les chapitres I-CLXXVI [ soit la totalité du texte].


U = a servi pour les chapitres I-CLXXVI (excepté le chapitre XXXI) .
A a servi pour les chapitres II-CLX (excepté le chapitre XXXI) .
Р = a servi pour les chapitres II-LXIX (excepté le ch. XXXI) .
V = a servi pour le chapitre I et les chapitres XXIII-CLXXVI (excepté
les chapitres XXXI et CXXXV-CXXXVIII) ¹.
Ma servi pour les chapitres LXXI-LXXXVII, CXLI, CLIV-CLV.
B = a servi pour les chapitres II-IV .
0 = a servi pour les chapitres CXIX-CXX .

Une première remarque s'impose en ce qui concerne ces manuscrits.


Deux rédactions, l'une plus longue, l'autre plus brève, s'y rencontrent.
La rédaction longue est celle qu'on trouve en V : elle se manifeste sur-
tout dans les chapitres II-XXII où le texte de Vest nettement plus
diffus que celui des autres manuscrits. Dans le reste de l'ouvrage, le texte
de V ne diffère guère de celui fourni par les autres manuscrits : on notera
cependant quelques additions (par exemple au chapitre CLXXIV, n. 62)
ou omissions (dont la plus importante est celle des chapitres CXXXV-
CXXXVIII). On pourrait être tenté de voir dans le texte conservé par M
un témoin de la rédaction longue. En effet, les fragments 2 et 3 de M
présentent, en général, les mêmes additions que V. Le fragment 1,
par contre, possède un certain nombre d'additions qui manquent dans
tous les autres manuscrits, y compris V³. Faut-il voir en M une variante
de la rédaction longue conservée par V , ou une troisième rédaction ? Le
texte de M est trop fragmentaire pour qu'on puisse prudemment en dé-
cider.
La rédaction brève est celle que donnent les manuscrits F, U, A, Pª.
Parmi ces derniers , F nous offre plusieurs particularités qui doivent le
faire ranger dans une lignée distincte de celle des trois autres manuscrits.
Ainsi , on ne trouve qu'en F certaines gloses sur Timée 21 b-c5, sur Timée
23 e-24 dº, sur Timée 25 a-27 d'.
F est donc d'une famille différente de celle à laquelle appartiennent U,
A et P. Ces trois derniers manuscrits, en effet, ont assez de points com-
muns pour être considérés comme appartenant au même groupe. Mais

1. La portion de texte qui , dans le manuscrit V, correspond aux chapitres II- XXII est
reproduite en appendice. Il était matériellement impossible de la faire entrer dans l'apparat.
2. Chapitre CXLI, notes 17, 28 ; ch. CLIV, n. 82 ; CLV, n. 28, 30, 60, 63, 64.
3. Chapitre LXXI, notes 20, 21 , 46 ; ch. LXXIII, n. 65 ; LXXIV, n. 13 ; LXXVI,
n. 25 ; LXXX, n. 11 ; LXXXII, n. 21 ; LXXXIII, n. 46 ; LXXXIV, n. 40, 55 ; LXXXVI,
n. 4.
4. Les très brèves citations des Gloses sur le Timée que nous fournissent B et O sont
par trop ténues pour qu'on puisse prudemment situer B et 0 dans une lignée généalogique
quelconque.
5. Chapitre XXIII, note 63 .
6. Fin du chapitre XXIX.
7. Fin du chapitre XXX et chapitre XXXI tout entier.
46 INTRODUCTION

aucun d'eux ne peut être tenu pour la copie de l'un des deux autres. A
ce sujet, le copiste de U nous donne des renseignements précieux sur le
manuscrit qui lui a servi de modèle. Dans la marge du folio 2 v du ma-
nuscrit U, le copiste nous signale que son modèle présentait , après le mot
« ordientes » un espace blanc de dix lignes. Or, à cet endroit (fin du cha-
pitre V) nous ne trouvons aucun espace blanc ni en P, ni en A , ni en F.
Un peu plus loin, dans la marge du folio 14 r du manuscrit U, le copiste
nous apprend que son modèle présentait , après le mot « subiciamus », un
espace blanc de 8 lignes environ . Or , en ce même endroit (fin du chapi-
pitre XXV) , nous trouvons dans le manuscrit P, au folio 55 vb, non un
espace blanc, mais un schéma occupant 12 lignes 1/3 . Et, à l'endroit cor-
respondant, le manuscrit A (fol. 118 rb) présente bien un espace blanc ,
mais c'est un espace de 17 lignes et non de 8. Au même endroit, F (fol. 5 vb)
ne possède ni l'espace blanc, ni même le mot « subiciamus ». Encore dans
le manuscrit U, à la marge du folio 43 r, le copiste signale que son modèle
présentait un espace blanc analogue à ceux qu'il a déjà signalés, mais
disposé différemment. Or, en cet endroit (fin du chapitre LXXXII) , on
ne trouve rien de tel ni en F ni en A. Quant au manuscrit P, il ne pos-
sède pas cette partie des gloses. On peut faire les mêmes remarques pour
la note marginale du folio 44 v du manuscrit U (fin du chapitre LXXXV) .
De ce qui précède , on peut conclure que U ne copie directement ni A
ni P. On doit même ajouter qu'il ne copie pas le manuscrit qui a servi
de modèle à P. En effet, le modèle de P possédait le schéma qui illustre
la fin du chapitre XXV, tandis que le modèle de U présentait , en cet
endroit, un espace blanc d'environ huit lignes.
Néanmoins la parenté entre P et U semble beaucoup plus étroite qu'entre
P et A et qu'entre U et A. C'est du moins ce que suggèrent les variantes
suivantes prises dans les chapitres XII-XVIII :

ch. XII (note 30) : vocavit U P, nominavit F, incepit A.


ch. XII (n. 32) : maximam F A, magnam U P
ch. XII (n. 74) nominavit F, vocat U P, notat A
ch. XV (n. 2) : facilius F U P, melius A
ch. XV (n. 3) dicamus U P, doceamus F A
ch. XV (n . 46) : bruti in inferiori parte F U P, in inferioribus obruti A
ch. XVI (n. 31-32) : malum odio habere F U P, malos odire A
ch. XVIII (n . 42) reputarentur F A, existimarentur U P
ch. XVIII (n. 73) : [Citation d'HORACE, Ep. I, XIV, 35], pudet F A,
pudor U P
ch. XIX (n. 4) : milites A, equites F U P
ch. XIX (n. 45) acquirebatur F A, accipiebatur U P

Ainsi, U et P ont entre eux des rapports évidents ils appartiennent


à la même lignée. A représente une ligne différente.

On peut résumer les observations précédentes dans le schéma suivant.


LES MANUSCRITS 47

Rédaction brève

α β Y

A (XIIIe s) P (XIIIe s) F (XIII® s)

Ú (xve s)

En face d'une tradition manuscrite aussi confuse, il nous a paru néces-


saire d'adopter un manuscrit de base¹. Le choix de V, seul représentant
connu de la rédaction longue, pourrait sembler s'imposer a priori. En effet ,
si l'on en croit M. Tullio Gregory, c'est la rédaction longue qui se rappro-
cherait le plus du texte authentique de Guillaume de Conches³. La rédac-
tion brève serait le résultat d'amputations opérées par un copiste³. Mal-
heureusement, V ne pouvait être choisi comme manuscrit de base, car il
offre un texte très défectueux et même, en maints endroits, parfaitement
inintelligible. On pourra le constater en parcourant les chapitres II-XXII
que nous avons publiés en appendice, d'après V. De plus, V comporte, lui
aussi , des lacunes les plus importantes sont celles qui correspondent aux
chapitres XXXI et CXXXV-CXXXVIII.
Du côté de la rédaction brève, nous avions le choix entre deux manus-

1. Nous n'ignorons pas que la notion même de manuscrit de base a été critiquée : Le
concept de manuscrit de base, qui rencontre tant de faveur, est un concept antiphilolo-
gique. (A. DAIN, Les manuscrits, Paris, 1949, p. 157.)
2. T. GREGORY, Anima mundi. La filosofia di Guglielmo di Conches e la scuola di Chartres
Florence, 1955 , p. 17-19.
3. Il n'est pas exclu, évidemment , que certaines gloses de la rédaction longue soient
des additions postérieures dont Guillaume de Conches ne serait pas responsable. Cf. par
exemple : c. CX, variante 96.
N
UCTIO
ROD
48 INT

crits F et U, tous les autres étant incomplets. Or F nous a paru pré-


férable, non seulement parce qu'il est plus ancien, mais parce qu'il offre
un texte plus correct et plus complet. C'est donc F que nous suivons en
principe. Nous en reproduisons la graphie, exception faite de la lettre v
que nous avons substituée à u, là où nos usages modernes l'exigent . Mais
nous avons aussi consigné, dans l'apparat, toutes les variantes de tous
les manuscrits. Nous avons pensé qu'étant donné la pauvreté de la tra-
dition manuscrite, aucun renseignement n'était à négliger. Toutefois, si
nous avons suivi rigoureusement cette règle pour le texte des gloses, nous
ne l'avons pas appliquée strictement aux citations du Timée que Guillaume
enchâsse dans ses gloses. Pour les citations du Timée, en effet, nous avons
noté seulement les variantes qui nous ont paru être de quelque impor-
tance. Là encore , cependant , nous avons préféré pécher par excès plutôt
que par défaut. La plupart du temps, d'ailleurs, les manuscrits ne donnent
que les premières lettres des mots cités. Ainsi, en F (fol. 4 va) ag. verb.
et in. s. est mis pour ag(mine) verb(orum) et in(undatione) s(ermonis)
[Timée 19 e]¹. Dans ces conditions , la notation des variantes eût été un
alignement de lettres ne présentant à peu près aucun intérêt. De même,
nous n'avons pas noté les variantes purement orthographiques sauf en
quelques cas (« hyle », par exemple) , ni les inversions de mots. Nous n'avons
pas hésité, en effet, à abandonner parfois l'ordre des mots proposé par
F pour suivre l'ordre des autres manuscrits. Nous avons fait de même
pour l'orthographe, là où F était manifestement en défaut . Agir autrement
eût été trahir les véritables intentions de Guillaume de Conches qui , comme
on le sait, connaissait à fond son « Priscien » et avait le souci d'écrire cor-
rectement.
En choisissant F comme manuscrit de base, nous ne nous sommes donc
pas engagé à le suivre aveuglément lors même qu'il est manifestement
fautif. Notre règle a été de le préférer à tout autre aussi souvent qu'aucune
raison sérieuse ne nous en empêchait. Une telle position pourra bien pa-
raître ambiguë. Mais c'est le cas des gloses de Guillaume de Conches qui
est lui-même ambigu : comment, en face d'un texte qui se présente sous
autant de formes différentes qu'il existe de manuscrits, l'éditeur ne serait-
il pas parfois hésitant ? Il se peut que nous ayons, ici ou là, rejeté dans
l'apparat telle leçon que nous aurions dû admettre dans le texte. Il y a
là matière à litiges : seule la découverte de nouveaux manuscrits permet-
trait de les trancher définitivement.

I. Nous n'avons pas cru nécessaire de mettre entre crochets les parties manquantes, et
nous écrivons directement : « agmine verborum et inundatione sermonis » [ch. XXI].
manerer
fame

con

comf
XYM
exna
Argri

exten

acu

Subot
n
Artinenca geomecio Armonica
felateeni duplus
40
77 ་་་་

Japnee glofaag Villelou


de concnffay platones.
Erfacepooftoplazone.co
inglefleuve the
tore itaque isgeponical
folfene fermaglotonda Themby

puno toga faciofolahonesta


Aaben poco fdical dre
pafinal do ffflaa rando
mallaaddime of dama

9 ம்பதியம்ம்நீ
rareipollible& s
Natura

DEhis baccess.

Ms. F, fol. 1v [ Cf. pp . 31-32 ; 57-58 ; 158 ; 161 ]


Orc
ì

23

TSI Muleos fuper Platone comentatof effe multof


etram glofulaffe non dubitemuf. tamen comentato
te Lutera nec euacuantef. nec exponentes fol fen
tentie infermunt dofatores nec m Lembusfuperflui
grambus nec obfemer nel nulli reperunt rogatu fociorum
quibuf brifiera deborning excre-ser fuper predictif lubrif aliquid diceve prope
fimus aliorumfuperflua recidentefpretermiffa addences. obfenta elues
dancef malediéta vemonentes benedicta mutantef Sed quoniam
studia hee om brembustranfeuerere impoffibile eft phxitatifueniam
petimus. M.alsumafenim gratia annegem quaternionem addere 1
intellectum minueve Item fi aliquad bie innematur quod in noftea
philofophia contranetur nen tamen meupandum me undies Talen
ratione hoc fecimus qm nofcam habere fermus nec en que habene
conuententer qind hunc operi neceffarium fuerit intelligere uel intel
leebum ad locum conuenientem tranfferre Incipientibuf grout Times
Tlaromfinquirendum e que compofitiomf illuf caufa fuerit vnde in
Co sentur et qualiter . Et in parts phie fupponatur et voulaf
to
Слaufa
ова neve compositions bring operif
Cum inter omnesvette philofophancef
etat ignorantie nulli hec
net etiam cetin hom inderetur RP. uel conferuar siel.
constare fine iuftitia poneve cam rpitit of in conferua
tione vet pn principatum obrinere ald quang dubitatur Vnde
Macrobuf in libro defatuenalibus creationibus que Comfnet
utens
numus fit qui cundtaf uel minicus qui familia sppellanie addutengs
conftituendum et conftitutum conferuandum fela ustitia mucitur
Cum hee inquse for prime we veritatif inquifieres inquifire imita

Ms. V, fol . 1 [ Cf. pp . 40-41 ; 57-58 ; 293 ]


LISTE DES ŒŒUVRES DE GUILLAUME DE CONCHES
qui ont été utilisées pour la présente édition des Gloses sur le Timée

[A] EDITIONS

1º GLOSES SUR LA « CONSOLATION » DE BOÈCE


- CH. JOURDAIN, Des commentaires inédits de Guillaume de Conches et
de Nicolas Triveth sur la Consolation de la Philosophie de Boèce, dans
« Notices et extraits des manuscrits de la bibliothèque impériale »
XX, 2, Paris, 1862, p . 40-82¹.
J.-M. PARENT, La doctrine de la création dans l'école de Chartres [Publi-
cations de l'Institut d'études médiévales d'Ottawa, VIII] , Paris-Ottawa,
1938, p. 122-136.

2º GLOSES SUR LES « INSTITUTIONS » DE PRISCIEN


-
E. JEAUNEAU, Deux rédactions des Gloses de Guillaume de Conches
sur Priscien dans « Recherches de Théologie ancienne et médiévale »
XXVII (1960) , [p. 212-247] , p. 243-247.

3º « PHILOSOPHIA »
--
Ed. MIGNE, Patrologia Latina CLXXII, 39-102*.

4° « DRAGMATICON »
-
Dialogus de substantiis physicis ante annos ducentos confectus a Vuil-
helmo Aneponymo philosopho... Industria Guilielmi Grataroli Medici,
quasi ab interitu vindicati... Argentorati excudebat Iosias Rihelius,
MDLXVII³.

1. Réimpression dans Ch . JOURDAIN, Excursions historiques et philosophiques à travers le


moyen âge, Paris, 1888 , p. 31-68 . Nous citons l'édition de 1862.
2. Pour les autres éditions de la Philosophia , cf. Préface, p. 10, n. 7.
3. Pour les manuscrits du « Dragmaticon , cf. Préface p. 10, n. 7 et 8.
[B] MANUSCRITS

1º GLOSES SUR LA « CONSOLATION » DE BOÈCE¹

-Troyes, Bibliothèque municipale , 1101 , fol. Iг-19v.


Troyes, Bibliothèque municipale , 1381 , fol. 34v-95r.

2º GLOSES SUR LE « COMMENTAIRE » DE MACROBE

Bamberg, Bibl. Nat. Class. 40 (H.J. IV. 21 ) , fol. 61-26r.


- Berne, Bibl. mun. 266, fol. Ir- 14v.
- Copenhague, Bibl. Royale, Gl. Kgl. S. 1910. 4º, fol. 2v- 127v.
Munich, Bibl. Nat. Clm. 14557, fol. 100r- 150v.
Vatican, Palat. Lat. 953 , fol . 791-123г.
Vatican, Urbin. Lat. 1140, fol. 2r- 153v.

3º GLOSES SUR LES « INSTITUTIONS » DE PRISCIEN


--- Florence, Bibl. Laurentienne, San Marco 310, fol. Ir-82v.
Paris, Bibl. Nat. Lat. 15130, fol. Ir-137v.

1. Voir une liste de manuscrits des Gloses sur Boèce dans J.-M. PARENT, La doctrine de
la création dans l'école de Chartres, Paris- Ottawa, 1938, p. 215, et dans P. COURCELLE,
Etude critique sur les commentaires de Boèce in Archives d'histoire doctrinale et littéraire
du moyen âge » XII (1939), p. 129-131 .
EDITIONS FRAGMENTAIRES
des Gloses de Guillaume de Conches sur le « Timée » de Platon

I. V. COUSIN, Ouvrages inédits d'Abelard pour servir à l'histoire de la


philosophie scolastique en France, Paris, 1836, p. 648-657.
V. Cousin publie les chapitres suivants : II-XII ; XIII (quelques
lignes) ; XXXII ; LVI (presque en entier) ; LXIX (première moitié) .
Le texte reproduit est celui du manuscrit P.¹

II. J.-P. MIGNE, Patrologia Latina CLXXII , Paris, 1854, 245-252.


J.-P. Migne reproduit les fragments publiés par V. Cousin en 1836.

III. J.-M. PARENT, La doctrine de la création dans l'école de Chartres, Paris-


Ottawa, 1938, p . 137-177.
J.-M. Parent publie les chapitres suivants : XXXII-LVI , LXX-
LXXVI (en partie) ; CLXXI (à partir du milieu) CLXXVI .
J.-M. Parent renvoie aux trois manuscrits U, P, A.

IV. PH. DELHAYE , L'enseignement de la philosophie morale au XIIe siècle,


dans « Mediaeval Studies » XI (1949) , p . 95-96.

Ph. Delhaye publie les chapitres suivants : II-V ; VI (première


moitié) .
Le texte reproduit est celui du manuscrit P.

V. E. JEAUNEAU, L'usage de la notion d' « integumentum » à travers les


Gloses de Guillaume de Conches dans « Archives d'histoire doctrinale
et littéraire du moyen âge » XXIV (1957) , Paris, 1958, p. 88-100.
Le texte reproduit fait suite à celui qu'a publié J.-M. Parent (op.
cit. p. 170) et qui s'interrompt au milieu du chapitre LXXVI. II
comprend les chapitres suivants : LXXVI -CXIII.
Le manuscrit utilisé est F.2

1. Pour les autres éditions de l'ouvrage de V. Cousin, voir notre préface, p. 39-40.
2. On trouvera aussi des citations des Gloses de Guillaume de Conches sur le Timée dans
les ouvrages suivants : E. GARIN, Studi sul platonismo medievale, Florence, 1958, p. 13-87.
T. GREGORY, Platonismo medievale. Studi e Ricerche, Rome, 1958, p. 53-150. T. GREGORY,
Anima mundi La filosofia di Guglielmo di Conches e la scuola di Chartres, Florence, 1955.
TEXTE
CONSPECTUS SIGLORUM QUIBUS DESIGNANTUR
CODICES
GLOSARUM WILLELMI DE CONCHIS SUPER
TIMAEUM PLATONIS

F = Florentinus, Bibliotheca Nationis, e conventibus suppressis , E.8.


1398, fol. IV-25v. [saec. XIII° incip . ]
U = Vaticanus, Urbinas Latinus 1389, fol. Ir-97v
[saec. XVo incip. ]
A = Abrincensis , Bibliotheca Municipii, 226, fol. 1161-131V
[saec. XIIIO }
P = Parisiensis, Bibliotheca Nationis, Latinus 14065 , fol. 531-60v
[saec. XIII° ]
V = Venetus, Bibliotheca Sancti Marci, Lat. Z. 225 [ = 1870 ] , fol. Iг-96v
[saec. XVo ]
M = Monacensis , Latinus 540 B, fol . 39v-43v [saec. XIII° incip. ]
B = Berolinensis, Bibliotheca Nationis, Latinus qu. 821, fol. 71V
[saec. XV° med. ]
0 = Oxoniensis, Bibliotheca Bodleiana, e Corporis Christi Collegio, 243,
fol. 173 ra [saec. XVo }
Magistri Willelmi de Conchis >

<Glosarum super Timaeum Platonis >

<Pars introductoria >

< in qua haec tria continentur : >

< 1º Prologus Auctoris [cap. I]>

<20 Accessus ad Timaeum [cap. II-VI] >

<3º Glosae super Prooemium Calcidii [cap. VII-XI] >


INCIPIUNT GLOSE MAGISTRI WILLELMI DE CONCHIS
SUPER PLATONEM*

< PROLOGUS>

§ I. Etsi multos super Platonem¹ commentatos esse, multos glosasse²


non dubitemus, tamen quia³ commentatores, literam nec continuantes
nec exponentes, soli sententie serviunt , glosatores vero in levibus su-
perflui, in gravibus vero obscurissimis vel nonnulli reperiuntur , rogatu
sociorum quibus omnia honesta¹º debemus excitati (a) , super predictum¹¹
aliquid dicere proposuimus, aliorum superflua recidentes, pretermissa
addentes, obscura elucidantes, male dicta removentes, bene dicta imi-
tantes (b).
Sed quoniam tantum studium¹² brevibus passibus transcurrere impos-
sibile est¹³, quantitatis¹4 veniam petimus (c). Maluimus enim ad amicos
nostros quaternionem addere¹5 quam intellectum minuere16.

RUBR. om. A B M O Incipit glosa Calcidii super Thimeo Platonis. In Christi nomine.
Amen. U Commentum in Thimeum Platonis. cap. 1um P : Locus 30. Chalcidii sive alte-
rius qui eum sequitur expositio in Timeum Platonis. Liber B <essarionis > car < dinalis >
Tusculani. Χαλκιδίου ἢ ἑτέρου ἀκολουθοῦντος ἐκείνῳ ἐξήγησις εἰς τὸν Πλάτωνος Τι-
μαιον. κτῆμα Βησσαρίωνος καρδηναλέως τοῦ τῶν Τούσκλων, τόπος λ' ν

§ I. F,U, V
1. Platone V 2. glosasse] etiam glosulasse V 3. quia om. V
continuantes] evacuantes V 5. inserviunt V 6. glosantes U 7. vero]
nec V 8. vero obscurissimi] nec obscuri V 9. vel nonnulli reperiuntur F :
nonnulli reperiuntur U vel nulli reperiunt V 10. omnia honesta] beneficia V
11. predictum] predictis libris V 12. studium] studia hec V 13. pas. trans-
cendere non est possibile U 14. quantitatis] prolixitatis V 15. M. e. gratia
amicorum q. a. V Mallumus enim amicos nostros quater monere addere U 16.
diminuere U

(a) Haec igitur prima lex amicitiae sanciatur ut ab amicis honesta petamus, amico-
rum causa honesta faciamus. » (CICERO, De amicitia, c. 13. )
(b) Quatuor enim sunt leges corretionis. Quicumque enim aliquod opus corrigit, sic de-
bet corrigere quod comprobet bene dicta, vituperet male dicta, rescindat superflua, addat
pretermissa. » (Glosae super Priscianum [ed. I] , Cod. Florent. Laurent. S. Marci 310 , f. 2 ra)
Que quatuor sunt comprobare bene dicta, mutare male dicta , addere pretermissa,
recidere superflua. » ( Glosae super Priscianum [ed . II], Cod . Paris. Bibl . Nat. 15.130, f. 2 rb)
- Non igitur novi operis hic queratur compositio, sed in additione pre(ter)missorum et
recisione superfluorum veteris correptio. » (Ibid., f. 1 ra.)
(c) Querant igitur garciones breves et apertas glosas Pris(ciani) in uno quaternione. Et
quoniam hoc est impossibile, pe(to) ve(niam) spa(tii) . » (Ibid. , f. 3 rb . ) Cf. PRISCIANUS , Ins-
titutiones, Epist. dedic. 4 (t. I, p. 2, 21).
AE R ONEM
58 GLOS SUPE PLAT

Item , si aliquid hic¹' inveniatur¹8 quod in nostra Philosophia continea-


tur19, me non inde20 vituperandum iudico (d) . Tali enim ratione hoc feci-
mus quoniam non21 omnes22 illam23 habere scimus nec omnes24 qui habent
convenienter quid huic operi25 necessarium fuerit inde eligere26 vel elec-
tum27 ad28 locum convenientem transferre.
Sed de his hactenus29.

<ACCESSUS AD TIMAEUM>

§ II. Incipientibus¹ Thimeum Platonis inquirendum est que composi-


tionis operis illius causa fuerit , unde in eo agatur et qualiter et qua
utilitates, et cui parti philosophie supponatur10 et¹¹ titulus.
Causa12 vero13 compositionis14 huius operis talis15 fuit. Cum interl
omnes¹ recte philosophantes18 iusticiam in conservatione rei publice
principatum optinere19 certum20 esset21 , circa illius inquisitionem22 maxima
fuit eorum intentio (a) . Quorum Trasimacus orator23 sic illam24 diffini-
vit25 : « Iusticia est que plurimum prodest illi26 qui plurimum potest »,
illud attendens27 quod propter conservationem iusticie28 ad illum²⁹ qui
plurimum potest30 gubernacula rei publice transferuntur. Cuius diffini-
tione32 in scolis Socratis relata35, ait : « Non. Immo, iusticia est que
plurimum prodest illis qui minimum potest (b) . Qui enim plurimum

17. hic om. F 18. invenitur U 19. continetur U V 20. inde] tamen
V 21. non] nos V 22. omnes om . V 23. illam] eam V 24. omnes]
tamen V 25. operi om. U 26. inde eligere Sic corrigim us intelligere FUV
27. electum] intellectum V 28. ad] in U 29. Sed d. h. hactenus om . V

(d) Nec vituperandum me esse credo », PRISCIANUS , Institutiones, Epist. dedic. 3 (t. I
p. 2, 8).

§ II. F, U, A, P, B
1. igitur add. U 2. compositionis] compensationis F 3. operis om. A P
4. est compositionis il . op. causam que fuerit B 5. unde] et unde P : de quo B
6. agat U 7. et om. B 8. qua utilitate] cui U : cur AP B 9. et
cui] cuique B 10. supponatur] subordinetur B 11. et] ac denique B
12. Causa] Primum itaque causa B 13. vero om . F B 14. compositionis om .
F 15. huius operis talis om. B 16. inter om. U 17. omnes om . A B
18. recte philosophantes] philosophos F 19. optinere] obtinentium A 20. cer-
tum om . A 21. esset] est U : sit P 22. inquisi-
tionem] intentionem A 23. orator om . B 24. illam] ipsam U P B : eam A
25. diffinivit ] finivit B 26. illi om. P 27. attendens] considerans B
28. propter conservationem iusticie om. A 29. illum] eum A 30. propterea
add. A 31. re< rum > publicarum A 32. diffinitione ] diffinitio F : differen-
ciis U 33. scolas U 34. Socratis] Socrate B 35. relata] relata est et
F relatis U 36. Socrates add. B 37. illi] ei P

§ II. CHALCIDIUS , Commentarius V (p. 59 , 3-13) .

(a) Plato peritus in positiva iusticia et naturali vidit r(em) p(ublicam) diu non posse
constare sine iusticia quippe cum pauper nec se nec res suas sine ea possit conservare. »
(Glosae super Macrobium, Cod . Bern. 266, f. 1 vb. )
(b) Officium quoque eius (scil . principis) illis qui minimum possunt plurimum pro-
dest. (JOANNES SARESBERIENSIS, Policraticus IV, 2 ; ed. Cl . WEBB I, p. 238, 24-25 ; P.L.
199, 515 C.)
ACCESSUS AD TIMAEUM 59

potest se et sua sine omni³ iusticia conservaret40 sed qui minimum


minime41. >>
Et quia tam perfectam de ea dederat diffinitionem , rogaverunt eum
sui44 discipuli ut de illa tractatum45 componeret. Quorum satisfaciens
voluntati, de parte ipsius iusticie, id est de positiva iusticia, tractavit.

§ III. Iusticia¹ enim alia³ positiva, alia naturalis . Et est positiva


que ab hominibus est inventa ut¹º suspensio¹¹ latronum¹² etc¹³. Natura-
lis¹4 vero¹5 que¹6 non est ab homine¹ inventa¹8 ut19 dilectio parentum et
similia20. Sed quoniam22 positiva iusticia circa instituta rei publice maxime
apparet23, in tractatu24 de ea25 ad rem publicam se transtulit ut circa
eam iusticiam ostenderet. Sed quia26 in27 nulla28 perfectam potuit inve-
nire iusticiam quam in exemplum pretenderet, novam confinxit iuxta29
veterem Atheniensium. Deinde Plato, eius discipulus, cum decem volu-
mina de re publica composuisset, volens perficere quod magister suus
proposuerat32, de naturali iusticia33 hoc opus composuit (a).
Sed quoniam35 illa circa creationem mundi maxime apparet, ad illam36
se transfert . Unde possumus dicere quod38 materia huius libri est natu-
ralis iusticia vel39 creatio mundi de ea enim propter naturalem iusti-
ciam agit40 (b).

38. et add. B 39. omni om. A 40. conservaret ] conservare potest A : con-
servat P 41. minime] non F 42. tam om . U 43. diffinitionem] sen-
tentiam U AP 44. sui] eius F 45. eis add. A 46. parte ipsius iusticie
id est om. U

§ III. F, U, A, P, B
1. Iusticia] Iusticiarum F 2. etenim B 3. est add. A 4. dicitur
add. B 5. alia naturalis om. F 6. Et om. FAB 7. est om . F B
8. positiva] positivam dicunt B : om. Fiusticia add. U //quidem add. A 9. sci-
licet add. F 10. ut] veluti B II. est add. B 12. latronis UP
13. etc. ] et consimilia U : similia quoque B om. F 14. Naturalis ] alia naturalis
F: Naturalem B 15. vero om. F || est add. A 16. scilicet add. F
17. hominibus A 18. que non est ab homine inventa ] hominum inventionibus edi-
tam B 19. ut] uti B 20. similia] huiusmodi B 21. Sed om . A
22. quoniam ] quia A || vero add, B 23. hinc add. B 24. tractatu] tractando
F 25. de ea] illius A ipsius B 26. quia ] quoniam F om. U 27.
in om . A 28. nulla] nullo F B ullam Are publica add. P 29. iuxta]
scilicet A PB : sed U 30. veterem] veterum U AP : om. B 31. eius] eius-
dem UA P 32. proposuerat] postposuerat U pretermisserat P : p. composue-
rat Bac ad plenum non tradidit add . B 33. de naturali iusticia om. B
34. Sed] Et B 35. quoniam] quia U // legalis positivaque iusticia ex naturalis ra-
tione iusticie suam traxit originem, ob id ad naturalem iusticiam se deflectens de eadem
tractavit, in' quia add. B 36. illam om. F 37. transfert] transtulit F // ad
illam se transfert om. B 38. possumus dicere quod om . B 39. vel] id est B
40. de ea enim p. n. i. agit om . B

§ III. CHALCIDIUS , Commentarius V- VI (p. 59-60).

(a) JOANNES SARESBERIENSIS , Policraticus VIII, 8 ; ed . CL. WEBB II, p. 274, 22-27,
ed. MIGNE, P.L. 199, 737 C.
(b) . Sed quia iustitia naturalis magis circa creationem mundi [... ], ad illam se trans-
fert. Unde subiectum huius libri, sive materia, est naturalis iustitia sive creatio mundi ut
dicit Guillelmus Nurmandi de Chonciis : de creatione enim mundi propter iustitiam natu-
ralem agit. (ANONYMUS, Glosulae super Timaeum, in codice Oxoniensi, Bodleianae Biblio-
thecae, Digby 217 [ = Madan 1818] , fol . 98 v.)
60 GLOSAE SUPER PLATONEM

§ IV. Agit hoc modo de tali¹ materia³ : ostendendo³ efficientem, for-


malem, finalem, materialem mundi causam, deinde causam excogitatio-
nis anime et modum et coniunctionem eius cum corpore et potentias
quas in eo exercet, postea creationem celestis animalis, aerii¹º, aquati-
lis"," reptilis. Deinde agit12 de etatibus hominis, de officio et utilitate¹
membrorum eiusdem14, ad ultimum15 de16 primordiali materia .
Hac utilitate agit¹7 de tali materia¹8 ut, visa potentia divina et¹º sa-
pientia et bonitate in creatione rerum, timeamus tam potentem, venere-
mur tam20 sapientem, diligamus tam benignum (a) . Vel hac utilitate
agit ut habeamus perfectam philosophie cognitionem21 .
Non uni tantum parti philosophie supponitur22 sed de pluribus aliquid in
eo28 continetur. Quod ut melius appareat24, partes philosophie divisione
prodamus25

§ V. Philosophia igitur est eorum que sunt et non videntur et eorum


que sunt et videntur vera comprehensio (a) . Huius due sunt species :
PRACTICA et THEORICA.
PRACTICE vero sunt¹ tres species ethica de instructione³ morum
ethis enim est mos - echonomica id est dispensativa - unde
echonomus id est dispensator hec docet qualiter unusquisque pro-
priam familiam debeat dispensare, politica id est10 civilis - polis enim
est civitas11 hec docet qualiter res publica tractetur¹².

§ IV. F, U, A, P, B
1. Agit hoc modo de tali om . B 2. materia om. U B 3. ostendendo] Cuius
ostendit B 4. materialem mundi om. B 5. hominis add. A || humane add.
B 6. et coniunctionem eius] compositioni < s > cuius B 7. et potcntias] po-
tentiasque B 8. eo] corpore A B 9. creationem om . U 10. aerii]
aeris A 11. et add. U 12. agit om. F B 13. et utilitate] subtilita-
teque B 14. eiusdem ] eius B 15. ad ultimum] demum B 16. de om .
P 17. agit ] agitur U 18. Hac utilitate materia om. B || tali modo add.
AP 19. et] cum F : om . B 20. tam om . A 21. Vel hac utilitate
cognitionem om . U A PB 22. Non uni ... supponitur] Finaliter cui philosophie
parti subordinetur videamus B 23. ea U A 24. appareat] intelligatur UP :
intelligamus A 25. divisione prodamus] dicamus A // sed de pluribus ... divisione
prodamus om. B
E
§ IV. CHALCIDIUS , Commentarius VII (p. 60).

(a) Cf. Philosophia I, 21 [P.L. 172, 51 B], Dragmaticon, p. 42.

§ V. F, U, A, P
1. sunt om. F 2. species om. FAP 3. institutione F 4. est om.
P 5. id est om . A P 6. unde om . U A P 7. economicus U 2
8. id est] enim est U P enim A 9. suam add. A 10. id est] dicitur A :
om. U P 11. est civitas] priore eorum est civitas A 12. tractatur A

§ V. ISIDORUS, Etymologiae II, XXIV, 9-16. Easdem Philosophiae divisiones tradit Wille)-
mus in suis Glosulis super Boetium [ed. CH. JOURDAIN in Notices et extraits des manuscrits
de la bibliothèque impériale, t. XX, 2 (Parisiis, 1862), p. 72-74], in suis Glosulis super Macro-
bium [in codicibus Vatic. Palat. Lat . 953 , fol. 79 rb- 79 va, Bernensi 266, fol . 1 г], et in
Philosophia IV, 41 [ P.L. 172, 100 D]. Notandae sunt etiam similes divisiones in anonymo 1
tractatu cuiusdam codicis Bambergensis (Bamberg. Q. VI. 30, saeculi XII) quem citavit
M. GRABMANN, Die Geschichte der scholastichen Methode, t. II (Graz , 1957), P. 36-40.

(a) Philosophia I , 1 [P.L. 172, 43 B).


ACCESSUS AD TIMAEUM 61

THEORICE Similiter sunt tres species18 : theologia , mathematica ,


phisica. Et est theologia ratio14 de divinis : theos enim est deus , logos15
ratio. Mathematica verole quadruvium continet¹", dicta18 mathematica id
est doctrinalis19 . Mathesis enim20 cum aspiratione est doctrina, sine eaª¹
est vanitas22 . Et dicitur doctrinalis23 antonomasice, scilicet quia24 per-
fectior fit25 doctrina in quadruvio quam in aliis26 artibus. In aliis enim
sola voce fit doctrina, in ista vero et27 voce et oculis (b) : quod28 enim
dicit29 auctor regula³ ostendit sub oculis in figura32. Mathematice sunt
quatuor species arismetica, musica, geometria, astronomia . Phisica
vero est de naturis et complexionibus corporum phisis enim est na-
tura35 (c).
Musice sunt species tres instrumentalis, mundana, humana (d).
Instrumentalis38 tres melica, metrica , rithmica. Melice sunt tres : diato-
nica , enarmonica40, cromatica.
Sed quia melius illabitur animo oculis subiecta descriptio, predictamu
ostendamus divisionem, a genere ipsius philosophie, id est scientia42 , or-
dientes

13. species om. F 14. ratio om. U P 15. est add. U P 16. vero om.
P 17. continet ] obtinet A 18. dicta] dicta est autem U : om. A
19. theologia, mathematica, phisica ... id est doctrinalis] theologia id est ratio de divinis
- theos enim est deus, logos ratio - phi <sic >a de naturis scilicet rerum et com-
plexionibus corporum - phisis cuim est natura - ; matematica dicitur a matesi doctrina-
lis F 20. enim om . P 21. ea] aspiratione A 22. mathesis enim c.
a. e. d. s. ea est vanitas] matesis enim sine aspiratione est doctrina, cum ea est vanitas
F : om . U 23. Et dicitur doctrinalis om. U 24. quia] quasi A 25.
fit] sit U A 26. ceteris A P 27. et om. F 28. quod] ut UP
29. verbis add. F 30. actor FP 31. regulam U 32. regula in figu
ris ostendit sub oculis F 33. astronomia om. F 34. de naturis om. U
35. Phisica vero ... enim est natura om. F (hoc loco) 36. vero add. A 37.
species om . F 38. sunt species add. A 39. diaconica UA 40. armo-
nica U 41. predicta U 42. id est scientia om. A 43. Sed quia melius ...
scientia ordientes om. F P || Post illud « ordientes erat unum spatium capax decem line-
arum add. U (in margine)

(b) ISIDORUS, Etymologiae III , Praefatio. Cf. Glosulae super Macrobium : « Et dicitur
doctrinalis quia ibi maior quam in ceteris artibus fit erudicio, vel quia in his artibus voce
et figuris, sermone scilicet et visu, fit doctrina, in ceteris vero artibus solo sermone. [Cod
Bern. 266, fol. 1 rb].
(c) Physici dicti quia de naturis tractant. Natura quippe graece puoi vocatur. » (Isı-
DORUS, Etymologiae VIII , VI , 4. )
(d) Sunt autem tria (supple genera musicae). Et prima quidem mundana est ; se-
cunda vero humana ; tertia quae in quibusdam constituta est instrumentis ut in cithara
vel in tibiis caeterisque quae cantilenae famulantur. » (BOETIUS, De Musica, lib. I, cap. II ;
P.L. 63, 1171 D).
62 GLOSAE SUPER PLATONEM

SCIENTIA44

ELOQUENTIA SAPIENTIA

Grammatica - Rhetorica - Dialectica

PRACTICA THEORICA

Ethica - Echonomica - Politica Theologia - Mathematica - Physica

Arismetica Musica - Geometria - Astronomia

Instrumentalis -
– Mundana - Humana

Melica - Metrica - Rithmica

Diatonica - Enarmonica - Cromatica

§ VI. De omnibus igitur¹ partibus2 philosophie³ aliquid in hoc opere


continetur de practica in recapitulatione positive iusticie ; de theologia
ubi de efficiente et formali et finali causa mundi et de anima5 loquitur ;
ubi vero de numeris et proportionibus, de matematica ; ubi vero de qua-
tuor elementis et creatione animalium et de primordiali materia, de phi-
sica®.
Titulus' talis est : « Incipit Thimeus Platonis . » Dicitur sic⁹ a quodam
discipulo Platonis¹º . Mos enim fuit Platonis intitulare volumina a nomi-
nibus discipulorum ut conferret illis¹² honorem vel ut¹³ vitaret arrogan-
tiam et ut15 subtraheret emulis occasionem reprehendendi (a) . Vel Thi-
meus dictus est quasi flos¹6 - tymo¹ enim est18 floreo quia in eo est
flos philosophie (b) . Alii dicunt quod tymo est vivo vel animal inde
Tymeus dicitur liber iste quia de magno animali, id est de mundo, tractat19.

44. Schema illud omittunt omnes codices F, U, A, P, V. Attamen non est difficile hanc omis-
stonem supplere cum Willelmus ipse in suis Glosulis super Boetium easdem scientiae divisiones
tradat . Cf. JOURDAIN (C. ) in Notices et extraits des manuscrits de la bibliothèque impériale,
t. XX, 2 (Parisiis, 1862), p. 74 ubi tamen aliqua menda in ipsius schematis dispositionem
irrepserunt.
§ VI. F, U, A, P
1. igitur om. A 2. partibus] artibus P 3. philosophie om. P id est scien-
tie add . A 4. et om . P 5. mundi add. P 6. de phisica] phisica est
F: phisice UP 7. vero add. U 8. dictus UAP 9. sic om. UP
10. Platonis] eiusdem U : eius A suo P II. enim om. F 12. illis] discipulo
UAP 13. vel ut ] ut U et ut A : ut etiam P 14. et ] vel F 15.
ut om . U A 16. Platonis add. F 17. thimeo U : thimio A Timheo P
18. est om . A 19. Alii dicunt quod tymo ... tractat om . U A P
(a) « Mos enim fuit Platonis suos libros a nomine discipulorum incribere vel ut confer-
ret honorem discipulis, vel causa suptrahendi emulis occasionem reprehendendi . » ( Glosae
super Macrobium, in codice Bernensi 266, fol . 1 vb- 2 ra .) .
b) " Timo graece, latine dicitur flos vel flores... et hic Timaeus Platonis quasi floridus vel
quasi flosculus quia ibi flosculi totius philosophiae comprehenduntur. » ( HUGUCCIO PISANUS,
Derivationes, apud G. GOETZ , Corpus Glossariorum Latinorum , t . I (Lipsiae, 1923 ) , p. 194.)
IN PROOEMIUM CALCIDII 63

< GLOSAE SUPER PROOEMIUM CALCIDII >

§ VII. Ysocrates¹ etc. Thimeus Platonis diu difficilis habitus est apud
antiquos³, non quia tam perfectus auctor aliquid obscure dixisset , sed
quia lectores ignorabant artes quarum ex necessitate facit mentionem.
Cum enim de creatione mundi ageret, de diversis artibus facere men-
tionem oportuit, iuxta proprietates uniuscuiusque¹0 probationes inducendo.
Fuit autem¹ ignoratus13 usque ad tempus Osii episcopi¹ qui cum
sciret in eo multa utilia15 nec¹6 fidei contraria contineri, rogavit Calcidium
archidiaconum suum in¹7 utraque lingua peritum, ut18 de greco in lati-
num illum¹⁹ transferret. Cuius20 autoritati obediens, primas partes illius
transtulit. Sed, quia ignorabat utrum placeret illi vel22 non, duos tan-
tum libros23 ad illum24 misit ut de illis iudicaret ut , si placerent25, cum
maiori audacia cetera26 aggrederetur.
Et quia difficiles erant per se28 ad intelligendum, super illas29 commen-
tum fecit et, cum parte translata et commento, has literas ei30 misit qua-
rum hec est continentia. In principio excusat se de arrogantia³¹ , postea
captat benivolentiam eius32, deinde ostendit quare totum illum simul³
non transtulit et quare super partem translatam commentum fecit .

§ VIII. Descensus ad literam talis est. Res difficilis erat transferre¹


librum Platonis de greco in latinum sed virtus tua et amicicia fecit eam²
michi facilem. Sed ad hoc quod aliquis posset dicere : « Potestne virtus
hoc facere ? » probat quod potest autoritate Ysocratis, sic dicens :
Ysocrates, ille rethor de quo in Rhetorica legitur ( a) , in exortationibus
suis id est in eo libro sic vocato, laudans virtutem virtus est habitus
mentis vel animi, modo nature , rationi consentaneus (b) dicit penes

§ VII. F, U, A, P
I. Socrates UA 2. etc. om. F 3. apud antiquos om . P 4. quia]
quod A 5. diceret A 6. non quia tam ... dixisset sed om . F 7. qua-
rum] de quibus F 8. ex om. F 9. hic add. A 10. rei pro-
bande add. U 11. fuit] est UA P 12. autem] igitur UA P 13. a
latinis add. P 14. vel pape add. F : pape add. P 15. esse add. U
16. sacre add. U 17. in om. F 18. ut] quo FUd 19. illu m] cum F
20. Cuius] eius F 21. illi om. UAP 22. vel] an P 23. duos tan-
tum libros om . A P 24. illum] eum UA P 25. placeret U 26. ce-
teras A 27. quia ] quoniam UP : am quasi A 28. per se om. P
29. illos F 30. ei om. UA P 31. arrogantia ] ignorantia P 32. illius
A 33. simul om . P 34. et cum parte translata ... commentum fecit om . U

§ VII. CHALCIDIUS , Commentarius I (p. 57).


§ VIII. F, U, A, P
1. transferri U 2. eam] illam U illum A 3. quod potest om . A
4. dicentis U 5. id est] scilicet F 6. eo] illo A 7. mentis vel om . U
AP 8. vere add. F 9. dixit A P

(a) Nam fuit tempore eodem, quo Aristoteles, magnus et nobilis rhetor Isocrates. »
(CICERO, De inventione rhetorica, lib . II, cap. II , 7) . Cf. De oratore, III , 141 .
(b) Nam virtus est animi habitus naturae modo atque rationi consentaneus. » (CICERO,
De inventione rhetorica, lib. II, cap. LIII, 159). Cf. AUGUSTINUS , De div, quaest . qu . 31 ;
P.L. 40, 20.
64 GLOSAE SUPER PLATONEM

- ex vir-
eam10, id est virtutem, consistere causam totius prosperitatis
tute enim omnis prosperitas est quia, ut probat Boetius (c), omnia que
contingunt bonis sunt bona, quela malis mala¹³ et omnium bonorum
id est temporalium14 et eternorum.
Et, cum hoc15 diceret, addidit16 eam, scilicet virtutem, esse que redigeret
ad possibilem facilitatem, id est faceret faciles res impossibiles18 non
natura sed usu (d) . Sed¹º , ne putaret aliquis Isocratem20 esse21 mentitum,
subiungit preclare id est aperte et vere22.
Quid enim generosam.23 Probat quod virtuti res difficilis25 est20 faci-
lis27, removendo a virtute ea que generant difficultatem, hec scilicet28 :
invitam inceptionem et inpatientiam29 laboris. Et hoc est : Quid enim
pigeat aggredi generosam magnanimitatem , id est virtutem ? Et est
perifrasis . Aggredi id est incipere . Ac si diceret : nichil honestum.
Vel quod ceptum, id est inceptum, fatiget - nichil scilicet38 ; antequam
enim incipiat, providet an ad perficiendum40 sufficiat ut temperet a
labore ? Sed quia
« Quod caret alterna requie durabile non est » (e) ,
subiungit tanquam victa difficultatibus. Interpolare enim labores est
nature necessitas, sed vinci fragilitas.
Eadem Probato quod virtus faciat rem difficilem facilem42 , hoc idem
probat43 de amicicia que quedam virtus est, dicens : eadem vis est ami-
cicie que et virtutis . Est etenim amicicia voluntas bonorum erga
aliquem causa illius ipsius qui diligitur cum eius pari voluntate (f) . Expo-
nit48 qualiter sit49 eadem vis, et est50 : par extricatio id est evolutio51 rerum
pene impossibilium id est difficilium. Trice sunt macule retis inde52 in-
tricare dicitur53 involvere, extricare evolvere54.
Cum alter. Subiungit qualiter amicicia rem difficilem faciat facilem,

10. esse add. F II. id est om. U P 12. vero add. P 13. sunt add.
Р 14. temporalium] corporalium U 15. hoc om. U A 16. diceret ,
addidit om. A 17. id est ] scilicet A 18. faciles res impossibiles ] possibiles
et faciles A 19. Sed] Et P 20. Isocratem] eum U A P 21. esse om.
U 22. preclare add. A 23. generosam om. U A P 24. virtute F
25. difficiles A 26. est] fit F : sunt A 27. faciles A 28. scilicet] sunt
A P 29. invita inceptio et (om. P) impatientia A P 30. quod dicit add. P
31. aggredi om. U P 32. magnanimitatem om. U 33. virtutis add. U et
circumloqutio virtutis add. A 34. id est om. U 35. incipere om. A
36. quod] quid P 37. ceptum id est om. U 38. nichil scilicet] item scilicet A :
om . F 39. enim om. A 40. ad perficiendum ] agendum A 41. est
add. P 42. facilem om . U t
43. proba om . P 44. que] quam P
45. et] est P 46. que quedam ... que et virtutis om. F 47. etenim] autem
F : om. P / virtus et est add. U 48. Exponendo U 49. Exponit qualiter
sit om . F 50. et est] que et virtutis F 51. i. e. evolutio] i . e . expositio A
P : om . U 52. unde A 53. dicitur] id est F 54. dicitur add. F U

(c) ...bonis felicia, malis semper infortunata contingere. » (BOETIUS, De consolatione phi-
losophiae, lib. IV, prosa I , 7 ; P.L. 63 , 787 a.)
(d) Qui enim scientiam quam querit diligit, facile illam reperit. Diligencia enim, teste
Chalchidio, res difficiles faciles facit. » ( Glosae super Priscianum [ed. II] ; Cod. Paris. Bibl .
Nat. 15.130, fol . 85 bv.)
(e) OVIDIUS, Heroides IV, 89. Eumdem versum, Hildeberto perperam aliquando attribu-
tum [P.L. 171 , 1284 D] , citat Willelmus in Dragmatico, p. 62.
(f) Amicitia, voluntas erga aliquem rerum bonarum illius ipsius causa quem diligit
cum eius pari voluntate. » (CICERO, De inventione rhetorica, lib. II, cap. LV, 166. ) Eamdem.
amicitiae definitionem, ex Tullio depromptam, invenies in Glosulis super Boetium (lib. II,
metrum 8], Cod. Trecen. 1381 , fol . 55 r.
IN PROOEMIUM CALCIDII 65

scilicet55 cum alter ex amicis56 inter duos57 enim58 ad minus est amici-
cia -- religione iubendi - religiose imperare est debita et honesta et pos-
sibilia imperare - adminiculetur59, id est subveniat , effectui complaciti
operis id est ad efficientiam61 operis utrique complacities ; alter voto parendi
id est ex voto et63 voluntate obediendo64. Ex voto obedire est sine spe
remunerationis, sine coactione timoris, sine coniunctione sanguinis obedire.

§ IX. Conceperas, etc. Hucusque excusavit se de arrogantia. Modo captat


benivolentiam Osii¹ a persona eiusdem² per hoc quod tam utilem³ rem
provideat.
Conceperas animo, id est provideras. Sed antequam ostendat quid, ne
videretur mala conceptio, commendat Osium5 sic florente animo studiis
humanitatis. Studium est vehemens et assidua' animi applicatio ad ali-
quid agendum cum magna voluntate (a) . Sed studia, alia sunt huma-
nitatis ut practice (b) , alia¹º divinitatis ut theorice . Sed, cum iste in omni-
bus floreret, maxime in studiis humanitatis, quia humanus homo¹¹ erat ,
floruit12 . Vel studia humanitatis dicantur omnia que ab homine sciri pos-
sunt, in quibus omnibus iste florebat.

Sed quia studium sine ingenio non sufficit secundum illud Horatii (c) :
« Ego nec studium sine divite vena,
« Nec rude quid prosit video ingenium »>13,

addit : et¹ ingenio15. Ingenium16 est¹7 vis naturalis¹8 ad aliquid cito intel-
ligendum : unde dicitur ingenium quasi « intus genitum » (d) . Sed, quia
ingeniorum alia sunt summa, alia media, alia minima, ad cumulum lau-
dis19 addit : excellenti.
Deinde, commendato eo20, ostendit quod conceperat dignam spem
operis proventuri , id est operis Platonis de greco in latinum proventuri.
Sed ne videretur superflua hec23 translatio, addit : intemptati. Nullus
enim adhuc illum24 librum25 transtulerat.

55. scilicet om . FA 56. ex amicis om . F A 57. duos] duo F : om. U 58. enim om .
A 59. adminiculentur U 60. subveniant U 61. efficiendam A 62. compla-
citi] placiti UP 63. voto et om . A 64. ex voto et voluntate obediendo om . U

§ IX. F, U, A, P
1. Osii] eiusdem A 2. eiusdem] propria F A 3. utilem] difficilem A
4. ostendatur A 5. Osium] animum U A 6. animo] omnibus P 7.
et assidua om. U A P 8. agendum om. A 9. alia om. U 10. sunt
add. F II. homo om . F 12. floruit om . U A P 13. Nec rude ... in-
genium om. A 14. et om. F 15. ingenio] ingenium A P 16. Inge-
nium om . A 17. scilicet add. A 18. vis naturalis] insita et naturalis vis ani-
mi U 19. eius add. A 20. commendato eo] commendans ea U 21.
quod] quid AP 22. operis proventuri id est om . F 23. hec om. F
24. illum] eum U om. A P 25. librum om . A P

(a) Studium est autem animi assidua et vehemens ad aliquam rem applicata magna
cum voluntate occupatio. » (CICERO, De inventione rhetorica, lib. I, cap. XXV, 36. )
(b) De studiis humanitatis, vide Chalcidium : Translatio Timaei [20 a], p. 11, 13 ; Com-
mentarius CXXVIII (p. 171 , 11 ) et CCCXLIX (p. 340, 17).
(c) HORATIUS , De arte poetica, 409-410.
(d) Ingeniosus, quod intus vim habeat gignendi quamlibet artem. » (ISIDORUS , Ety-
mologiae X, 122. ) Eamdem definitionem ingenii vide in Glosulis super Juvenalem (Cod . Balti-
moren. , Walters Art Gallery, W. 448, fol. 2 vb) ; in Glosis super Macrobium [Comment.
I, I, 8] (Cod. Vat. Palat. Lat. 953 , fol . 81 ra et Cod. Bernen. 266 , fol . 2 ra) ; in Glosis
super Boetium [ Consol. I, prosa I], cod. Trecen. 1381 , fol . 36 v).
5
66 GLOSAE SUPER PLATONEM

Et quamquam. Alio modo captat27 eius28 benivolentiam, scilicet29 remo-


vendo ab eo arrogantiam. Continuatio . Hoc quod michi iniunxisti
melius quam ego posses facere. Et quamquam ipse hoc, id est hanc trans-
lationem , posses facere facilius quia doctior , commodius quia maioris³
autoritatis, tamen maluisti potius iniungere ei id est michi, quem iudicares
alterum te id est quem ut te diligebas. Et est tractum a Tullio qui in libro
38
De Amicicia dicit : « Amicus meus est alter ego (e) . » Sed , ne videretur
iniunxisse vel propter ignorantiam vel propter indignationem , ait : credo¹0
propter admirabilem verecundiam. Est enim quedam verecundia bona,
quedam mala. Mala est quando, in bono frigidi , malum quod fecimus
confiteri vel dimittere erubescimus42 . Bona est quando48 malum perpe-
trare erubescimus et scientie vel44 virtuti que in nobis sunt nos impares
iudicamus.

§ X. Possemne. Ad hoc quod aliquis posset dicere : « Etsi iste¹ impe-


rasset, tamen ex² arrogantia incepisti, cum posses te excusare » , probat
quod non posset. Et hoc est : Oro te, ô aliquis vel ô³ Osi , <possemne >5
recusare munus id est hoc officium iniunctum michi a te', quamvis res,
id est translatio operis illius, esset ardua ? Ego de quo ita senseras quod⁹
alterum te iudicabas, ac si diceret¹º : non. Et qui nunquam probat quod
non posset argumento a minori, quia non¹¹, etiam in aliqua re parva,
voluntati illius12 unquam18 contradixerat, nedum14 in ista15. Et hoc est16 :
et ego contradicerem huic tanto¹ ad quantitatem. Sed, quia¹8 multa ma-
gna vilia sunt, subiungit et tam honesto desiderio, quilo nunquam recu-
sassem20 ullum officium id est officium ad te pertinens. Et est officium
congruus actus persone22 iuxta mores et instituta civitatis, vel quod23
ex lege vel24 ex25 natura oportet nos adimplere26.
Nec etiam in usitatis voluntatibus et27 sollemnibus id est in28 commu-
nibus. Sollon29 enim est commune (a ) : inde sollemnia dicuntura festa
communia32. Et usitatis id est cotidianis in quibus amicus quasi in
nugis sepe contradicit amico, sed in seriis nunquam.
26. Et om . F 27. a persona add. U A P 28. eius] eiusdem U P
29. scilicet] sed A 30. eo] ea P 31. Quamquam add. F 32. hoc quod]
hec que F 33 possem A 34. i. e. hanc translationem] in hac translatione A
35. Et quamquam ipse ... facere om . FU 36. quia ] et A 37. es add. F
38. de amicicia ] amicitie P 39. vel om. F 40. credo om. A 41. vel
om . U 42. Mala est quando ... erubescimus om. A 43. quando] qua U A
44. vel] et FA
(e) CICERO, De amicitia cap. XXI, 80. Cf. ibid. , cap. VI, 22.
§ X. F, U, A, P
1. iste] ille A 2. ex] cum F 3. Ô om. A 4. Osi] sosi P 5.
possemne om. FUA P 6. recusare] hoc UA ex P 7. te om. A
8. dico add. U 9. me add. U 10. diceres U 11. non] nec A P
12. illius] eius U 13. unquam om. A 14. nedum] necdum U 15. ista]
illa F 16. in littera add. U 17. tanto] tante A 18. quia om. P
19. qui] quo U 20. recusassem] contradicerem > U A P 21. ullum offi-
cium om . U 22. uniuscuiusque add. A 23. quod om. P 24. vel] et
A 25. ex om . A 26. implere UA 27. usitatis v. et om. P
28. in om. U P 29. Sollon] Sol < nis > U : Solon P 30. grece add. F
31. quasi add. P 32. communia] que maxime a cunctis celebrantur A 33.
id est om. U 34. amicus om . U 35. sepe] se A 36. contradicitur U
37. seriis] feriis A
(a) « Sol[l]on enim est commune. » Forte graeca verba quae hic subaudiuntur sunt : ɛk
8λov, unde « is holon » vel is olon », vel per corruptionem « solon ».
IN PROOEMIUM CALCIDII 67

In quo. Diceret aliquis etsi ita non posses⁹ te⁰ excusare, posses¹¹
dicens te ignorare. Respondetur>: nolui ne43 putaretur callida si-
mulatio scientie. Quidam enim sic negantes callide se45 simulant scire. Et
hoc est in quo, id est in qua peticione, declinatio id est evitatio speciosi
muneris excusatione ignorationis , id est excusando per ignorantiam, scili-
cet dicendo me ignorare, futura esset id est reputari posset48 callida si-
mulatio scientie.
Itaque, etc. Quia non erat conveniens excusatio, parui et maxime quia
sciebam, Deo volente, te hoc imperare. Et hoc est : Certus id munus,
id est huius translationis officium, non iniungi michi a te50 sine divino
instinctu, id est divina voluntate. Propterea, quia52 non erat conveniensa
causa excusationis et quia non54 imperabas55 sine divino instinctu, aggres-
sus primas partes Thimei Platonis alacri mente de inceptione, speque
confirmaciore de perfectione, non solum transtuli sed etiam partis eiusdem,
id est58 translate59, commentum feci.
Ut ait Priscianus in Preexercitaminibus puerorum, comminisci est
plura, studio vel doctrina in mente habita , in unum colligere (b) . Unde
commentum dicitur plurium65 studio vel doctrina in mente habitorum
in unum collectio. Et quamvis, secundum hanc diffinitionem , com-
mentum possit dici quislibet liber , tamen non" hodie vocamus? com-
mentum nisi alterius libri expositorium". Quod differt a glosa (c). Com-
mentum enim , solam sententiam exequens , de continuatione vel expo-
sitione litere" nichil agit78. Glosa vero omnia illa exequitur. Unde80
dicitur glosa id est81 lingua. Ita enim aperte debet exponere ac si lingua
doctoris videatur82 docere83.

§ XI. Putans, etc. Hucusque excusavit se de arrogantia reddiditque¹


benivolum illum laudando, deinde docilem ostendendo quid³ transtule-
rit , scilicet partes Thimei Platonis. Modo ostendit quare super easdem?

38. ita om. A 39. posses] posset P 40. te om. UA P 41. posses
om . U A P 42. dicens] diceres UA P 43. ne] quia P 44. reputa-
retur UA 45. se om . P 46. huius add. P 47. esses A 48.
posses A 49. certus] deus P om . F 50. iniungi michi a te om. F
51. sine add. A 52. quia] ergo U 53. conveni ens om. P 54. hoc
add. U 55. non add. P 56. Thimei Platonis alacri mente om. A
57. de] inde de A 58. id est om . U A 59. translationis U 60. com-
mentarium P 61. enim add. U 62. preexercitaminibus] primo de excitami-
nibus U concitationibus A preexcercitationibus P 63. habitorum F 64.
possit add. P 65. plurium ] philosophorum F 66. Et] Sed A 67. hanc]
illam U hoc F 68. diffinitionem om. F 69. posset A 70. et secun-
dum predictam diffinitionem add, F 71. non om. U 72. vocamus] dicimus F
73. nisi om. U 74. alterius libri expositorium] volumen expositorium unius alterius
libri U 75. est add. P 76. exequens] exequitur sed F 77. litere om . U
78. agit] agere inten dit U 79. illa] alia U om. A 80. enim add. A
81. id est] quasi P : om. A 82. videtur P 83. docere om . A
(b) Eadem definitio B (oetio) attribuitur in codice Cantabrigiensi Univ. Mm . 1. 18, fol.
6 vb.
(c) Eaedem Glosarum et Commenti definitiones inveniuntur in Glosis super Priscianum
[Codd. Florent. Laurent. S. Marci 310, fol . 2 r, et Paris. B.N. Lat. 15.130, fol . 2 r] ; in
Glosis super Macrobium [Codd . Vatic. Palat. Lat. 953 , fol . 79 vb, Bamberg. Nationalis Bi-
bliothecae, Class. 40, fol . 6 rb, Bern. 266, fol. 1 rb, Hafniensis Bibl. Reg. Gl . Kgl . S. 1910,
4°, fol . 4 r. Monacen. Clm. 14.557, fol . 102 r et Vatic. Urbin. Lat. 1140, fol . 4 r ]. De his
definitionibus, vide supra, p. 16, n. 2.
§ XI. F, U, A, P
1. reddidit F 2. ostendendo ] docendo F 3. quid] quia F : quod P 4. trans-
tulit F 5. primas add. A 6. scilicet partes om. P 7. easdem ] eas A P
68 GLOSAE SUPER PLATONEM

partes commentum fecit, scilicet quia per se ad intelligendum erant


difficiles. Et ita reddit¹º attentum, dicens : feci commentum et non¹¹
superflue scilicet¹a putans etc.
Exemplum vel res recondita dicitur¹s liber Platonis in greco, simula-
crum14 liber15 eiusdem16 in latino. Sed simulacrum¹ est obscurius ipso
exemplo quia18 obscurior est cuiuslibet libri translatio quam eiusdem in¹
propria20 lingua compositio21 .
Causa vero, etc. Quare librum divisit et non totum simul transtulit
ostendit23 . Causa dividendi libri24 scilicet25 fuites operis prolixitas et utrum
placeret vel27 non dubietas28.
Et hoc est : Causa, etc.30

8. partes om. A 9. quia] quod A 10. reddidit U II. non om.


P 12. scilicet] sed A 13. dicitur] est P 14. vero add. P
15. liber om. P 16. eius A 17. eius add. U 18. quia] quare U
19. in om. A 20. propria] prima P 21. compositio] expositio F
22. simul om . A 23. que add. F : et cur que add. U 24. causa dividendi li-
bri om . FUP 25. scilicet om . U P 26. fuit] est FUP 27. vel]
an P 28. dubietas om. A 29. hoc] hec FUP 30. etc. om. F
<Magistri Willelmi de Conchis >

<Glosarum super Timaeum Platonis >

<VOLUMEN PRIMUM

<seu>

< EXPOSITIO LIBRI PRIMI EIUSDEM TIMAEI [Tim. 17-39 ]>

< in quo haec tria continentur :>

< 1º [Tim. 17-27 ] Recapitulatio Socratis de positiva iustitia >


<et Narratio Critiae de his rebus quae Solon audierat ab >
< aegyptio sacerdote [cap. XII-XXXI] >

<2º [Tim. 27º -34 ] Tractatus de quatuor mundi causis et de >


<eiusdem creatione [cap. XXXII -LXX ] >

<3º [Tim. 34-39 ] Tractatus de anima mundi [ cap. LXXI-CIII] >


IN TIMAEUM 17 A 71

RECAPITULATIO SOCRATIS ET NARRATIO CRITIAE➤

(17 ) § XII. Unus, duo, tres. Plato tractaturus de naturali iusticia recapi-
tulat ea que dixerat¹ de positiva iusticiaª ut sit unus et continuus trac-
tatus iusticie. Quod facit tali modo introducendo quatuor personas
Socratem, Thimeum, Hermocratem et Critiam' sub tali figmento.
Cum esset mos inter Athenienses10 ut¹¹ , festa¹ die Palladis, in domum
alicuius philosophi convenirent ut ab eodem in aliquo instruerentur, con-
fingit13 Thimeum, Hermocratem et Critiam quartumque cuius nomen hic¼
reticet15, die festo Palladis16 in domum Socratis convenisse et ab eodem
in positiva iusticia instructos esse ; finitoque tractatu quesitoque ab eis
mutuo, id est¹7 tractatu de naturali iusticia, promissoque, in crastinum
venit. Sed quartum de sociis¹8 non inveniens¹º, sic cepit20 narrareª : Unus,
duo, tres
Queritur23 cur24 Plato, quem constat nichil sine causa fecisse, librum
suum a numeris incepit ; et, si a numeris fuit incipiendum, quare ab istis
plusquam² ab aliis, et quare tres numeros nec plures ponit , et quare
per cardinalia nomina7, non28 ordinalia, illos vocavit30. Plato igitur ,
ut pitagoricus, sciens maximam perfectionem in numeris esse, quippe
cum nulla³ creatura sine numero possit existere , numerus tamen sine
qualibet potest existere³ , ut perfectionem sui operis ostenderet , a per-
fectis scilicet numeris incepit ; ab istis vero numeris iccirco quia sunt
partes perfecti numeri id est senarii (a) . Perfectus est numerus cuius
partes aggregate reddunt equalem summam". Partes autem senarii
sunt43 : unitas, binarius, ternarius ; sed secunda ternarius45, tercia bina-
rius46, sexta unitas" , que aggregate talem summam reddunt48 id est sex (b).
Ergo , propter perfectionem, a partibus perfecti50 incepit.

§ XII. F, U, A, P
1. Socrates add. F 2. iusticia om . A 3. unus] sanus A 4. Quod]
Quam F 5. scilicet add. U 6. et om. A P 7. Cricium P 8.
mos] moris U : id moris P 9. inter om. P 10. Atheniensium P II.
in add. P 12. festo A 13. confixit A 14. hic] hoc A 15. re-
ticet] retinet A 16. Palladis om . A 17. id est om. FU 18. de sociis
om . A 19. scilicet Platonem add. F 20. incipit P e
21. narrar ] enu-
merare A 22. etc. add. U A 23. Queritur] Sed queritur U P : quare A
24. cur] cum P : om. A 25. plusquam] numeris quam P 26. posuit P
27. et add. F 28. per add. F 29. illos om. A 30. vocavit] nomina-
vit F : incepit A 31. igitur om . F 32. maximam] magnam F
33. scilicet add. P 34. existere] esse F 35. quolibet A P 36. nume-
rus tamen ... existere om. U 37. scilicet om. U 38. a perfectis scilicet ince-
pit i.e. a numeris A 39. et add. U 40. enim' add. A 41. Perfectus
est ... summam om. U 42. Partes] Pars P 43. Partes autem senarii sunt
om . U A 44. unitas, binarius, ternarius sed om. U A P 45. ternarius] sunt
tres U III P 46. binarius] duo U II P 47. unitas] IUP 48.
secunda ternarius ... reddunt om. A 49. Ergo] igitur F 50. partibus per-
fecti] pluribus perfectis F

(a) Prima est igitur perfectio incorporalitatis in numeris. » (MACROBIUS , Commentarius I,


V, 13.) Cf. ibid. , II, II, 1. Cf. BOETIUS , De arithmetica, lib. I, cap. I [P.L. 63, 1079-1083 ]. Vide
praesertim : quilibet numerus qui, ut sit, nullo indiget. » (Ibid. , P.L. 63, 1081 B.) - - ‹ Omnes
enim platonici et pitagorici, ad commendationem sui operis, a numeris incipiebant. (Glosae
super Macrobium, Cod. Bernen. 266, fol . 5 vb.)
(b) MACROBIUS, Commentarius I, VI, 12.
72 GLOSAE SUPER PLATONEM

Amplius, inter hos¹ numeros inveniuntur proportiones que musicas red-


dunt consonantias. Inter duo52 enim et unum est dupla proportio : ex
56
hac nascitur diapason. Inter tria55 et duo sesquialtera ex qua diapente.
Inter quatuor et tria57 sesquitercia58 ex qua diatessaron (c) . Quia igi-
tur59 de creatione rerum que concorditer et proportionaliter facta est
tractare disposuerat , recte a numeris optinentibus proportiones incepit.
Tres vero tantum numeros ponit quia de tribus61 triplici62 modo se-
cundum autoritatem Boetii agit de divinis intellectualiter, de mate-
maticis doctrinaliter, de phisicis naturaliter (d) . Tractare de divinis
68
intellectualiter est66, remota omni opinione67, quidquid dicatur de di-
vinis certa ratione subiecta69 confirmare. De matematicis doctrinaliter
agere est de eis que pertinent ad quadruvium sic tractare ut quod regula
dicitur sub oculis in figura ostendatur , ut in quadruvio agitur. De
phisicis vero naturaliter agere est de naturis corporum subiecta phisica
ratione tractare. Quod totum facit Plato in hoc opere?2.
75
Per cardinalia nomina, non per ordinalia73, illos nominavit ne unum?
alii preferre videretur.

§ XIII. Et hec sunt verba Socratis in crastinum venientis nec omnes


[17 ] socios¹ invenientis² : Unus, duo, tres. Quartum e numero vestro , Thimee,
requiro. Quartus ille Plato fuit qui quasi ab hoc opere se subtraxit5 dum
non sibi sed Timeo, propter predictas rationes , illud attribuit .
Qui hesterni. Quislibet' philosophie tractatus epulum dicitur quia inde
anima saginatur. Sed hesternum epulum dicitur tractatus de positiva
iusticia vel quia transibit post hanc enim vitam locum non habebit
vel quia naturalem in nostra cognitione precedit etsi naturâ posterior¹º
sit. Alio enim¹¹ ordine se habent res12 sepe¹s quam a nobis cognoscantur.
Hodiernum enim epulum dicitur tractatus de naturali iusticia propter
permanentiam et nostre cognitionis subsequentiam¹5 . Et hoc est : qui
fuistis convive hesterni epuli, id est16 tractatus de positiva iusticia , resi-
deatis prebitores hodierni id est tractatus de naturali iusticia¹7.

51. hos] istos A 52. duos A 53. enim om. F 54. ex hac] ex qua A
55. tres A 56. sesquialtera ] sesquitercia U : al' sexquialtera U (in margine)
57. tria] VI U tres A 58. sesquitercia ] sexquialtera U 59. igitur] ergo F
60, rerum om. U 61. tribus] tali materia A 62. triplici] simplici A
63. secundum] scilicet A 64. auctoritate A 65. phisicis] phisica A
66. est om . A 67. remota omni opinione om. A 68. quidquid ] quod U
69. subiecta] subiuncta A 70. de eis que ... dicitur om . A 71. ostendere A
72. Quod totum opere om. UAP 73. nomina add. U 74. nominavit ]
vocat UP : notat A 75. unum] uni P 76. alii] alteri A alium P

(c) MACROBIUS, Commentarius II, I , 13-25.


(d) K In naturalibus igitur rationabiliter, in mathematicis disciplinaliter, in divinis intel-
lectualiter versari oportebit. » (BOETIUS, De Trinitate, cap. 2 ; P.L. 64, 1250 B. )

§ XIII. F, U, A, P
1. socios] suos A 2. nec omnes socios invenientis om. U 3. ille] iste U
A 4. hoc om . P 5. subtrahit FU 6. rationes] causas F 7.
Quislibet ] Qui licet U 8. naturalem] naturaliter A 9. cognitione] cogitatione
FA 10. natura posterior] naturalis prior A 11. enim] et U 12. res
om . P 13. sepe om . F 14. et] in F 15. subsequentiam] subsequentia
F : subsequentias A 16. id est] et hoc est U 17. iusticia om . U P
IN TIMAEUM 17 A-C 73

Sed ne videretur contra voluntatem eorum se¹8 ingerere, subiungit¹⁹ :


et20 invitatores21.
Languor etc. Hec est responsio Timei23 ad inquisitionem Socratis :
Languor repente ortus moratur eum, id est invidia et detractio aliorum",
que cito oritur, causa est quare nomen suum25 subtraxit26 ab hoc opere.
Neque enim vere languor, quia alia causa non28 . Et hoc est : quia non
sponte, id est29 sine magna occasione, se fraudaret id est subtraheret a
tali cetu qualis est30 noster³¹.
Et quia possent convenire et nichil vel parum prodesse , ideo subiun-
git32 : a tractatuss tante rei quanta est naturalis iusticia. Ita34 commen-
dat hoc opus per materiam et tractatores36 . Et quia possent convenire
et magna tractare et Plato posset adesse, licet non participaret, addit :
et a communicatione, id est ubi et ipse participaret³7.
Ergo. Quandoquidem38 languor eum detinet39, ergo vicem illius40 sup-
plete quia in legibus habetur quod si plures aliquid pacti fuerint et unus
eorum vel duo moriantur, reliquis illorum pactum impleatur".

7b] § XIV. Tenetis certe. Hic callide tendit ad recapitulationem¹ dicens :


tenetis certe, id est pro certo², normulam³, id est regulam et ordinem , pres-
criptam in libro de positiva iusticia5.
Partim. Per hoc quod dicit « partim », notat se indigere recapitulatione.
Immo Correctio est , quidam color rhetoris.
Digestus, id est dissolutus, quia res noviter memorie commendata non-
dum firma est in animo sed leviter potest dissolvi . Et est tractum a cibo
qui leviter digeritur.
Ordo verborum et sententiarum solidetur id est confirmetur .
7c] Cardo, etc. Hic incipit recapitulatio Socratis ' de positiva iusticia. In
cuius principio ostendit unde et qualiter in ea tractaverit dicens : Res
publica erat cardo id est materia¹º ut enim circa cardinem volvitur
hostium , ita circa materiam scribentis ingenium disputationis hesterne
id est de positiva iusticia que predictis rationibus dicitur12 hesterna.
Que et qualis. Ostensa materia, subiungit¹³ qualiter egit de illa sci-
licet15 que et qualis et quibus institutis¹ id est legibus¹7.

18. eis add. A 19. subiungitur P 20. et om. P 21. invitatores] imita-
tores P 22. Hec est om . A 23. Timei om. U 24. aliorum] aliquo-
rum U 25. nomen suum] se P 26. subtrahit F U 27. hoc om . P
28. est add. P 29. id est om . A 30. est om . A 31. noster] vester A :
om . U 32. quia possent ... subiungit om. U A P 33. id est a communi trac-
tatu add. UA : id est a communi tractatui id est add. P 34. Ita] Et id est P
35. hoc] suum P 36. Ita commendat tractatores om . F 37. Et quia pos-
sent convenire. participaret om . U A P 38. Quandoquidem ] Quamquam U
39. detinet] moratur F 40. illius] eius F 41. quia in legibus ... impleatur om.
UAP

§ XIV. F, U, A, P
1. de positiva iusticia add. P 2. certe certo om. UAP 3. normulam]
in memoria normulam AP 4. vobis a me add. A 5. id est regulam ius-
ticia om . P 6. Immo correctio est ... confirmetur om. U A P 7. recapitula-
tio Socratis] Socrates recapitulare ea que dixerat F 8. ostendit om . A 9
tractaverit] tractaverat U : tractavit A 10. id est materia om. U II. id
est] hoc est U om. A P 12. dicitur] est UA P 13. subiungi t ] ostendit U
14. illa] ea P 15. Que et qualis. Ostensa .... scilicet om. A 16. scilicet que ...
institutis om. U 17. id est legibus om. U AP
74 GLOSAE SUPER PLATONEM

Ad arbitrium. < Ad > arbitrium probat qui non tantum verbo sed
etiam corde probat.
Notandum est Socratem hoc ordine egisse de re publica : primo secun-
dum officium , deinde secundum sexum, post secundum etatem. Quorum
singulum in loco suo notabimus18.

§ XV. Quid illud ? Nonne inter inicia... Socrates in ordinatione¹ sue


rei publice secutus est divinum consilium in hominis dispositione. Quod
ut facilius intelligatur, aliquid de dispositione hominis dicamus³.
Sapientia igitur divina volens in homine esse sapientiam qua bonum
a malo discerneret, irascibilitatem contra malum, concupiscentiam circa
bonum, unicuique de illis tribus proprietatibus propriam in corpore ho-
minis sedem attribuit. Ut igitur sapientia' dignior est, digniori parti eius-
dem , id est capiti , eam assignavit (a) . Sed quoniam mediocres phisici
hoc sciunt satis10 dicere, sed soli perfecti quomodo hoc sit¹¹ ostendere,
quid nobis inde12 videatur dicamus.
Tria sunt que faciunt perfecte sapientem vis cito intelligendi¹³, vis
discernendi intellecta, vis retinendi in memoria. Item¹5, in capite homi-
nis sunt16 tres ventriculi in prora unus, in puppe¹7 alius18, in medio¹9
tercius (b) . In primo horum est vis intelligendi : unde est calidus et sic-
cus ut melius formas rerum20 et colores attrahat. In medio21 est22 vis dis-
cernendi : qui est calidus et humidus ut melius4 temperatus possit inter
res discernere. Tercius est frigidus et siccus et inde est25 constringibilis
ut melius possit sibi tradita retinere. Cum igitur anima de aliquo iudi-
cat, ad primam cellulam formas et colores attrahit, deinde illa eadem ad
mediam cellulam, ut ibi discernat27, traducit. Discreta ad posteriorem
transfert quasi in tesauro. Quam claudit frustulum carnis in modum
uberis donec anima velit vel29 aliud illuc transmittere vel aliquid inde
revocare : tunc enim aperitur (c) .

18. Ad arbitrium probat ... notabimus om . U A P

§ XV. F, U, A, P
I. ordinatione] exortacione P 2. facilius] melius A 3. dicamus] doceamus
FA 4. sapientiam] rationem F 5. circa] contra U 6. tribus om . F
A 7. sapientia] ratio F 8. eiusdem] eius F 9. quoniam om. U
10. est add. U II. sit] scit A 12. inde om . U 13. et add. F
14. intellecta add. A 15. Item] Iterum F A 16. scilicet add . F 17
puppe] carina A 18. alius] medius A 19. medio] pupe A 20. rerum
от. А 21. medio] media P 22. est om . P 23. qui] quia F : om. A
24. In medio est vis ... ut melius om . A 25. est om . U P 26. posset U
27. ut ibi discernat om . A 28. Quam] Quod F 29. vel] ad A in P
30. illuc] illud A : om. P 31. vel removere add. P

(a) CHALCIDIUS , Commentarius CCXXXI-CCXXXII (p. 245-246). Cf. JOANNES SARESBE-


RIENSIS , Metalogicon IV, 17, ed. CL. WEBB, p. 183 , 9-16 [ P.L. 199, 926 B-c] ; Policraticus
IV, 1 , ed. CL. WEBB, I , p. 235, 13-17 [ P.L. 199, 513 C]. Ad hunc praesentem locum sua-
rum glosarum alludit ipse Willelmus infra, cap. CXXXIII, ubi ait : « Est enim in eo [scil.
capite] sedes sapientie, ut supra expositum est.
(b) Phantasia vero operatur in prora, ratio in medio, et memoria in puppi . Cerebrum
vero habet quatuor concavitates que dicuntur ventriculi. Duo sunt in prora et unus in
puppi, et unus inter proram et puppim. » (CONSTANTINUS AFRICANUS, Liber de oculis, cap. V,
Lugduni, 1515 , fol . CLXXII vb. )
(c) Eadem exponuntur in Glosis super Boetium [Lib . I, prosa I] , Cod . Trecen. 1381, fol.
36 v-37 r ; in Philosophia IV, 24 [P.L. 172, 95 A-c] ; in Dragmatico lib . VI, p. 276-280.
IN TIMAEUM 17 C-D 75

At dicet aliquis : Unde hec potuerunt discerni ? Dicimus cellulas


oculis fuisse notatas, vires vero earum per vulnera probatas . Quia ergo
ista tria que faciunt perfecte sapientem habent sedem in capite35, merito
in eo dicitur esse sedes sapientie (d) .
Sub capite vero est cor, quedam pirea substantia calida et sicca,
cuius est semper dilatari et constringi, ex quo ira est in homine. Sub corde
sunt renes in quibus est sedes concupiscentie.
Ad hanc vero similitudinem voluit Socrates in arce civitatis esse sena-
tum ut in arce capitis est sapientia40 ; sub isto¹¹ esse42 milites ut in corde
animositatem43, sub quibus sunt cupidinarii“ ut in lumbis est concupis-
centia. Et ut pedes bruti in inferiori parte calcant terram, ita agri-
cole et48 venatores et49 pastores extra muros terram exercent50 (e) .

§ XVI. Continuatio. Istud¹ probatum est ad arbitrium et illud quod


sequitur. Quid ?ª Subiungit : Illud³. Nonne inter inicia, etc.
Tributo, etc. Postquam Socrates docuit de separatione habitationum*,
precepit de diversitatibus officiorum, precipiens ut aliis liceret omnia que
scirent et possent honesta explere , sed milites solam militiam exercerent
ne confusi® aliis' negotiis in ea negligentiores vel ditati timidiores effi-
cerentur. Et hoc est : Tributo id est concesso aliis a militibus, quod est
datum a natura eximium id est¹º ad quod" prevalerent¹² ex naturali apti-
[174] tudine animi¹³ vel14 corporis ; solis iis qui pro salute omnium bella tracta-
rent¹ iniunximus hoc unum munus scilicet hoc solum¹6 officium protegende
civitatis¹ adversum externos in hostili prelio, vel adversum intestinos in18
civili, ac domesticos19 in20 plusquam civili.

32. Unde] Ut F : Quomodo A om. P 33. probatas] probari F : fuisse proba-


tas A 34. ergo om . A 35. et add. U 36. esse om. A 37. pirea
pyrrea U : pirrea A pinea P 38. vero add. F 39. vero] ergo F om . A
40. sapientia] sedes sapientie F 41. isto] istis UA P 42. esse om . A
43. animositatem] est animositas A 44. cupidenarii P 45. Et om . U
46. bruti in inferiori parte] in inferioribus obruti A 47. ita ut P 48. et
om . A 49. et om. UA P 50. exercerent F

(d) CHALCIDIUS, Commentarius CCXIII (p. 228).


(e) CHALCIDIUS, Commentarius CCXXXIII (p. 246-247). ·-Plato voluit in r(e ) p(ublica)
esse quosdam inperantes et providentes ut senatum, quosdam pugnantes ut milites, quos-
dam servientes ut plebem. Et est Plato et Socrates in ordine rei p(ublice) divinam imi-
tatus dispositionem que est in humano corpore talis : caput alciorem locum optinet et quasi
dominium supra cetera membra, in quo est sedes sapientie propter tres cellulas, de quibus
alibi. Quemadmodum igitur sapientia est in capite et in reliquis membris providet, ita sena-
tores in alciori loco existentes, id est in arce civitatis, inferioribus provident et eorum mo-
tus et acciones dispensant. Sub capite sunt manus que sunt prone ad agendum, et cor in quo
est sedes animositatis. Ita sub illis de senatorio ordine sunt milites qui ad laboris tole-
rantiam proni sunt et ad r (ei) p (ublice) defensionem animosi. Sub corde sunt renes
in quibus humana viget concupiscentia. Ita sub militibus sunt cupedenarii, sutores, pelli-
parii et ceteri artifices. Ad ultimum sunt pedes : sic extra muros in suburbio sunt agricole
ad colenda rura, » ( Glosae super Macrobium [Com. I , I, 1 ] , Cod. Bernen. 266, fol. 1 rb-
I va.)

§ XVI. F, U, A, P
1. Istud] istud quod U : illud A 2. Quid ?] quod etiam U : quod et P
3. illud om. P 4. separatione habitationum] se comperationem habitantium U
5. explere] complere A 6. confusi] confisi Ū 7. aliis add. A 8. negotiis]
officiis F U 9. essent add. A 10. id est om . A II. quod] quem U
12. prevalerent] prevalet U prevalent P 13. anime U 14. vel] et U
15. solis iis ... tractarent om. F U A P 16. solum om. A 17. vel add. A
18. in om. P 19. id est om . U AP 20, in om. FA
76 GLOSAE SUPER PLATONEM

Tale" munus eis22 iniunximus, eis dico existentibus mitibus iudiciis


secundum illud23 :
« Parcere subiectis et debellare superbos (a) . »

[18 ] Utpote id est24 sicut consanguineos25 omnis bonus proximus noster26,


omnis malus27 degener28 et amicos natura : naturale29 enim30 est bonum
diligere et malum³ odio habere32. Sed ne nimis remissi essent, subiun-
git asperis in congressionibus Martis id est bellicosis congressionibus .
Biformi. Et ut predicta possent perficere, voluimus illos esse predi-
tos biformi natura id est35 animositate³ et sapientia. Et hoc est³7 : in tu-
tela patrie feroces38 , quod est animositas ; porro in officiis pacis religione
sapientes, ut ex sapientia sciant quid debeant Creatori et ex religione red-
dant. Alterum enim40 sine altero41 perfectum facere non potest . Tamen
melior est religio idiota42 quam sapientia irreligiosa43.

§ XVII. Quid ? Huius¹ . Predixerat geminam oportere milites habere


naturam , scilicet animositatem et sapientiam . Sed quia ista sine doc-
trina et exercitatione³ haberi non possunt, de doctrina et exercitatio-
nibus militum subiungit, scilicet quod instruerentur in septem liberali-
bus artibus et in' gignasiis et palestris exercerentur . Et hoc est : Quid ?,
scilicet iterum10 iudicatis, magisterium huius predicte ancipitis id est¹
gemine nature12 quantum ad sapientiam , et quasi quandam nutricationem
quantum ad animositatem .
<< Et quid dixisti inde ? » diceret¹³ aliquis . R < espondetur > : Nonne
constituebamus, id est instituebamus14 , quasi quandam¹5 nutricationem ani-
mositatis subaudi16, in exercicio corporum et in luctamine gignasiorum ?
Gignos¹ enim est18 nudus , inde gignasium19 ludus20 quo nudi luctaban-
tur (a).
Animorum etc. Postquam docuit de animositatis nutricatione, docet de
magisterio21 sapientie dicens22 item23 constituebamus placiditatem ani-
morum, id est sapientiam que reddit animos placidos et est perifra-

21. Tale] Nil tale U 22. eis om. P 23. illud ] hoc U 24. id est om . P
25. sicut consanguineos om . A 26. proximus noster om. U 27. vero add. A
28. degener] ac genus U 29. naturale] naturalis P : om . A 30. enim om.
UA 31. malos A 32. odio habere] odire A 33. Et om. U
34. voluimus] volumus U 35. id est] et est A 36. scilicet add. A
37. Et hoc est om. A 38. etc. add. F 39. quod] que F U 40. enim ]
ut U 41. sine altero om . A 42. idiota] idiote F : idonea P 43. irre-
ligiosa] non religiosa F : religiosa U

(a) VIRGILIUS, Aeneis VI , 853.

§ XVII. F, U, A, P
1. Quid ? Huius om . P 2. duo add. P 3. exercitatione] exercitio UA P
4. habere P 5. exercitationibus] exercitio UA P 6. in om. A 7. in
om . A P 8. exercerentur om . P 9. scilicet om. U 10. iterum] si tan-
tum U 11. id est] et P 12. et hoc add. F 13. diceret] dicet F
14. instituebamus] instituebas U instruebamus A constituebamus P 15. quasi
quandam om . A P 16. subaudi] subaudis UA P 17. gignos] ginoso U :
gimnos A ginnos P 18. enim om . U P // est om. F 19. gignasium ] gignasius
A ginnasium P 20. ludus] est locus U 21. de magisterio] magisterium U
22. dicens om . A 23. item] id A

(a) ISIDORUS, Etymologiae VIII, VI, 17. Cf. ibid., XV, II, 30 et XVIII , XVII, 1-2.
IN TIMAEUM 18 A-C 77

sis24 - in delinimentis et affabilitate musice id est in musica que delini-


tum25 et affabilem reddit animum. Sed, quia sola musica ad hoc non suf-
ficit, de aliis addit : et ceterarum institutionum , id est26 artium , quas scire
ingenuos id est nobiles, adolescentes par est id est equum est. Musica27
vero hic proprio28 designatur29 nomine quia, ut probat Boetius (b) , maxime
dominatur in homine suadet 30 enim iram, suggerit clementiam³¹ .
jb] At vero. Quoniam sapientiam et animositatem sequuntur divicies que
hominem dissolutum³ et negligentem reddunt, precepit Socrates nullam
esse militum propriam possessionem sed donativis 34 suis35 esse contentos.
Et hoc est : At vero , etc36.
Alctis id est nutritis, ab « alo-alis »³7.
Uti38. Et39 non tantum de mercede docuit sed de40 quantitate illius
scilicet uti, id est42 ut , tanta exibeatur43 que sit satis id est sufficiens
illis occupatis erga custodiam communis salutis .

8c] § XVIII . De feminis quoque¹ . Quoniam vidit Socrates brevi³ mori


homines¹, etate vires amittere, ne res publica adnichilaretur, precepit
mulieres ad prolis sufficientiam non ad luxuriam in ea esse et, ut concor-
darent, voluit eas eisdem moribus ' quibus et viros instrui . Et scien-
dum quod hucusque egit de officiis. Hic accedit ad secundam partem,
id est ad institutionem sexuum.
Eiusdemque nature, id est habitus quia similitudo amica est quia facit
amicos, dissimilitudo odiosa quia ubi dissimilitudo est , ibi est discordia¹º (a) .
Quid de procreandis ? Quia pueril sine cura parentum vivere non pos-
sent12, de cura non tacuit. Et hoc¹³ est14 : Quid iudicatis¹5 de procreandis
et suscipiendis liberis, id est¹6 filiis¹7, quia antiqui in domibus suis habe-
bant servos et18, ad differentiam illorum , filios19 vocabant liberos inde
inolevit consuetudo quod20 filii vocarentur liberi (b) .
An vero hoc quod dixi23 ita est memorabile vivaciorisque tenacitatis,

24. sapientie add. A 25. delinitur U 26. id est] scilicet A 27.


Musica] Musicam A : Musica vel musicam U (in margine) 28. hic proprio om. U
A P 29. designatur] designat ex UA P 30. suadet] sedat U om . A
31. enim iram, suggerit clementiam om. A 32. divicie] amicicie A 33. dis-
solutum] dissolvunt A 34. donativis ] donationibus P 35. suis om . U
36. At vero etc. om . A 37. Alctis id est ... alo-alis om. UAP 38. Uti]
Subiungit U 39. Et om. A 40. de om . A 41. scilicet om. U
42. id est ] scilicet A 43. exibeatur] exhibeatur U exhibeantur P

(b) BOETIUS, De Musica lib. I, cap. I [ P.L. 63, 1167-1171 , praesertim 1171 B- C] .

§ XVIII. F, U, A, P
1. quoque] etc P : om. A 2. vidit Socrates] videlicet sit U 3. brevi] in
brevi tempore A 4. et add. A 5. voluit om. P 6. eas] et eas P : om.
A 7. moribus] motibus U 8. viros] urbes A i
9. instru ] institui P
10. Et sciendum quod hucusque discordia om . U A P II. pueri om . P
nt
12. possu UP : om . A 13. Quid de procreandis ? Quia ... hoc om . A 14.
est om. UA 15. iudicatis om . A 16. id est om . A 17. filiis] filios
P : om . A 18. Et om. UA P 19. suos add. A 20. quod] ut A
21. An] At A 22. hoc] id F 23. dixi] diximus F : dixit inde P 24.
ita est] id ita est U om. A // Et hoc quod modo dicam est illud add. F

(a) Amica est enim similitudo, dissimilitudo vero odiosa atque contraria. » (BOETIUS,
De Musica, lib . I, cap. I ; P.L. 63, 1168 D) Sed amorem delectationemque ... simili-
tudo conciliat. » (Ibid., 1169 A.)
(b) ISIDORUS, Etymologiae IX, V,17.
M
78 GLOSAE SUPER PLATONE

id est aptum ad25 retinendum26, ut cetera que videntur dici preter opinio-
nem hominum et preter consuetudinem vite ? Ut enim ait Tullius in Retho-
rica, nova et magna melius retinentur in memoria quam usitata et parva (c) .
Deinde subiungit illud memorabile scilicet de existimandis communibus
nuptiis et communi prole.
Hic quidam indocti Socratem et Platonem turpitudinis arguunt, cre-
dentes28 eos precepisse omnes mulieres esse39 communes sic quod omnes
80
sub custodia unius essent et, cum aliquis coire vellet , prefectus
quam vellet tenebris supponeret , ignorante utroque cui commisceretur35,
et ita nec36 proprium filium cognosceret ut, omnes reputans 38 suos39,
omnes equaliter diligeret .
Nos vero dicimus Platonem non imperasse turpitudinem sed affectum .
Non enim dixit quod essent communes sed reputarentur . Ac si dice-
ret Unusquisque uxorem et filios alterius in bono diligat44 ac si sui
essent. Subiungit unde hoc45 contingeret quod estimantur : quia esti-
mabuntur48 communes nuptie si quisque minime¹ internoscat suos affec-
[ 18 ] tus, id est si nesciat quem vel quam plus alio diligat50, et propterea ut non
internoscatur51 affectus, omnes exibeant omnibus religionem id est reli-
giosum amorem consanguinitatis.
Sed52 quia53 sunt in progenie tres gradus consanguinitatis54 : maiori-
tas (d) , minoritas et55 equalitas, maioritas ut pater56, mater, minoritas
ut filius57, equalitas ut frater, soror, qui gradus in etatibus inveniuntur,
docuit Plato ut maiores58 etate59 diligeremus ut maiores sanguine , mi-
nores ut minores, equales ut equales . Et hoc est : Dum equales , etate
vel alio modo2, ducantur benivolentia et caritate fratrum et sororum. Et
hoc est de equalitate63.
Subiungit4 de maioritate : maioribus vero etate vel dignitate exibeatur
reverentia id est ut coram eis nec dicantur nec fiant immunda. Infraque
existentibus convalescat debita caritas id est dilectio atque indulgentia sci-
licet ut quedam67, si68 turpia non sint, eis concedamus. Que enim in
aliis etatibus non sunt toleranda in hac sunt patienda, quia”
« Non lusisse pudet73 sed non incidere ludum (e) . »
Et hoc est de minoritate.
25. aptum ad] attende aptum U 26. retinendum ] tenendum A P: om. U 27.
quid add. F 28. credentes ] dicentes U 29. essc om . F 30. unius om. A
31. aliqui A 32. vellent A 33. prefecta P 34. et add. A 35. com-
misceretur] misceretur U : commiscerentur A 36. nec] ne F 37. proprios filios
cognoscerunt A 38. reputans] reputantur A 39. esse et add. A 40. dilige-
rent A 41. quod add. F 42. reputarentur] existimarentur U P 43. et] ac U
44. diligat] ita diligere A 45. Subiungit unde hoc] Unde cum subiungit et hoc U :
Et sic A : Unde subiungit et hoc P 46. contingeret] continget AP 47.
estimantur quia om. U A P 48. estimabuntur] existimabuntur UA P 49. id
est non add. A 50. diligit A 51. internoscantur U 52. Sed] scilicet U :
sciendum P 53. quia] quod P 54. scilicet add. U A 55. et om. A
56. et add. U A 57. nepos add. F 58. in add. U 59. etates P 60.
sanguine consanguineos P : om. A 61. minores ut m. e. ut equales] ut minores
sanguine , ut equales sanguine U 62. modo om . U AP 63. de equalitate om. A
64. Subiungit ] Postea subiungit A 65. vel add. U 66. nec] ne F 67. que-
dam] quidam U 68. si] etsi U 69. eis] illis A : om. U 70. hoc P
71. quia] et A 72. lusisse] luxisse U 73. pudet] pudor U P
(c) Usitatae res facile e memoria elabuntur , insignes et novae manent diutius. (CICERO
[PSEUDO- ] , Rhetorica ad Herennium, lib. III, cap. XXII, 25.)
(d) Nota quod non prohibet dici maioritas quod legitur in Arte medica species numeri
sunt maioritas et minoritas, sed secundum hoc quod facit magestas excipitur. » (Glosae
super Priscianum [Institut. IV, 20 ; p . 128, 12], Cod. Paris. Bibl . Nat . 15.130, fol. 44 rb.)
(e) HORATIUS, Epistolae 1, XIV, 35.
IN TIMAEUM 18 D-E 79

§ XIX. Quid illud ? ¹ Dicunt quidam quod in eodem dialogo precepit


Plato quod mulieres sortito darentur ut, si aliquis aliquam² habere vellet ,
sors mitteretur an eam habere deberet ita ut nulla sine sorte iungeretur .
Nobis vero aliter videtur, quod Plato populum per classes divisit ut in
una essent senatores, in alia equites , in alia carnifices, in alia agricole,
in alia servi et sic de aliis ; et ita quod homo unius classis non iungere-
tur mulieri alterius' sed unusquisques de sua classe acciperet. Sed sepe¹0
contingebat quod duo eiusdem classis¹¹ eamdem querebant12, digni eadem13.
Unde si uni daretur14, alteri auferretur15, posset nasci odium et invidia.
Contra hoc malum instituit Plato ut sors, quis¹6 eam acciperet, mittere-
tur. Non igitur in omnibus nuptiis sed in quibusdam sors ponebatur.
Quod et¹ ratione possumus probare et ex verbis auctoris18 conicere19. Si
enim aliquis de minori classe aliquam de maiori20 querereta , sine sorte
repudiaretur. Si iterum22 unus solus aliquam de sua classe quereret, ad
quid ibi poneretur sors ?23 Ex verbis auctoris25 percipitur26 per hoc quod27
dicit melius morate virgines melioribus procis. Proci dicuntur quasi preci
- « e » mutata in « o » causa differentie — quia qui querit28 uxorem mul-
tos precatur29 (a).
[180] Nonne tenetis ? Precepit Socrates ut quidam prefecti essent in utroque
sexu qui, cum necesse esset, predictam sortem iacerent. Et hoc est30 :
Nonne tenetis in memoria fraudem sortis saluberrimam in electione32 mari-
torum ? Hic quidam dicunt Platonem voluisse prefectos nuptiarum
scire quem vellent decipere in sorte. Nos contra dicimus non excogi-
tasse ; sed in omni sorte est fraus. Qui enim subiacet sorti in aliquo
fraudatur. Omnis enim40 sperat et¹¹ timet et omnis alterum retinens altero
fraudatur.
45
Saluberrimam : quia inde¹³ salus44 quedam acquirebatur cum odium
et invidia46 removebatur, curantibus illam fraudem, etc.
Quo suam¹7. Subiungit quare48 sors illa poneretur, scilicet ne50 quisque
qui caderet a sorte52 culpet improsperam fortunam sue sortis nec doleat
alterius prelationem : quod faceret si sine sorte alter preferretur.

§ XIX. F, U, A, P
1. Nonne add. F 2. aliquam om . U 3. vero] autem U P 4.
equites] milites A 5. vel eadem add. U 6. vel eadem add. U 7. clas-
sis add. U 8. unusquisque] quisque U 9. classe om . F P 10. sepe]
se P 11. eiusdem classis] de una classe A 12. quererent P 13. eadem]
ea P 14. et add. U 15. auferretur] auferetur inde A 16. qui U
17. Quod et] Et hoc F : Quod ex U 18. actoris F 19. conicere ] cognoscere
A P 20. maiore F P // classe add. F 21. quereret] peteret F P
22. iterum] interim U 23. Et add. A 24. ipsius add. A 25. aucto-
ris] actoris F : om. U P 26. percipitur] hoc possumus percipere A om. U P
27. quod om. P 28. querunt A 29. precantur A 30. Nonne tenetis.
Precepit ... Et hoc est om . A 31. Nonne ] Num A 32. in electione] id est
electionem A 33. Hic] Hoc A 34. dicunt] volunt dicere U 35. nup-
tiarum om. U 36. in om. FU 37. Nos] Non F 38. cogitasse F
39. in om. U 40. qui ad sortem descendit add. A 41. et] aut F 42
Saluberrimam] Salubris F 43. inde om . U 44. maxima add. F 45.
acquirebatur] accipiebatur F A 46. invidia] ira A 47. Quo suam] In quo
FA 48. quare] qualiter A 49. scilicet om. U 50. ne] quod UA P
51. cadet A 52. non add. A 53. nec d. a. prelationem] etc. F 54,
sine] non P

(a) Proci, nuptiarum petitores, a procando et petendo dicti. » (ISIDORUS , Etymologiae IX


VII, 7). Cf. ibid. , X, 214. - Procare dicebant antiqui petere et moderni procacem di-
cunt et proci dicuntur petitores nuptiarum. » (ANONYMUS, Glosulae super Priscianum
in Cod. Vaticano, Reg. Lat. 72, fol . 139 v, lineis 8-9.)
80 GLOSAE SUPER PLATONEM

[19 ] § XX. Illud etiam etc. Hucusque egit de officiis et sexu . Amodo agit
de etate¹, de cura subiungens puerorum et³ educatione dicens¹ quod filii
maiorum maiori cura nutriendi' sunt quia quedam spes est eos futuros
esse similes¹0 parentibus¹¹ .
Continuatio. Non solum predicta sed etiam illud puto promulgatum , id
est12 persuasum promulgare enim est persuadere¹³ - fetus lectorum
parentum, id est natos de electis , alendos summa cura¹ . Et15 subiungit
quare utpote¹s preferentes privilegium id est dignitatem bonitatis natu-
rale. Omne enim¹7 bonum aut nascitur aut discitur aut cogitur. Nascitur
quod a natura , discitur quod a magistro, cogitur quod al8 studio habe-
tur (a) . Sed pueri illi nec bonitatem doctrine¹º nec studii2º habent , ergo
solam21 naturalem22.
Sed ne aliquis putaret ceteros23 contemnendos24 , addit25 : Ceteros. Sed
Thimeus interrumpit28 verba dicens27 : Id ipsum . Unde Socrates conti-
28
nuans, addit : alendos cuidam alii usui patrie profuturos. Etsi non tanta²
cura29 quanta30 militum31, tamen32 nutriendos33 esse docuimus. Et no-
tanda esse merita puericie ut ex operibus illorum in quibus plus natura
quam deliberatio potest, futura qualitas notaretur. Velut de quodam
puero legitur qui cum , apud Athenas36, in capiendis coturnicibus et in
eruendis³ earum 38 oculis intentus esset, senatus decrevit eidem erui oculos
ne, provectus, idem in hominibus39 exerceret (b) . Legitur quemdam alium
puerum apud Athenas concilium cum patre sepius intrasse et secreta
senatus intellexisse. Qui, quadam die, cum42 rediret a senatu , quesivit
mater illius quid esset dispositum in capitolio43 . Qui respondit se nescire" .
Timuit enim intellecta revelare. Sed talem promulgationem senatum
finxit tradidisse scilicet ut nullus una contentus esset uxore sed duabus

§ XX. F, U, A, P
1. Hucusque egit de officiis ... de etate om. U AP 2. subiungens] subiungit U
AP 3. de add. A 4. dicens] docens U P 5. maiorum] meliorum P
6. maiori]meliori A 7. enutrie ndi U 8. sunt] sint P 9. esse om . A
P 10. similes] probos et similes U II. parentum A 12. id est] et P
13. promulgare enim est persuadere om. U 14. summa cura] in usum F : super ce-
teros U om . P 15. Et om. U 16. id est sicut add. A 17. enim om.
A 18, a om . A 19. doctrine om . A 20. studium A 21. solum
F 22. habent add. A 23. esse add. A 24. contemnendos] contentos
Р 25. addit ] subiungit F 26. interrupit U 27. dicens om. F
28. tanta] tanti A P 29. cura om . UA P 30. quanta ] quanti A P
31. militum] et milites UA P 32. tamen] et non tantum UA : non tamen tan-
tum P 33. nutriendum U 34. Et] sed UA P 35. animi add. A
36. et add. F 37. in eruendis] in erudiendis U (prima manu) in eruendis U (se-
cunda manu) : inveniendis P 38. earum] eorum U : eadem P 39. homini-
bus] omnibus A rationibus P 40. puerum om. F 41. consilium U
42. cum] dum U o
43. capitoli ] senatu U 44. et add. F 45. enim
om . F

(a) Unde et Plato trifarium humanae vitae instruens ordinem ait : Omne bonum aut
nascitur, aut eruditur, aut cogitur ' ; nascitur quidem ex natura, eruditur ex doctrina, co-
gitur ex utilitate. » (FULGENTIUS, Virgiliana Continentia , ed . H. HELM, Lipsiae, 1898, p. 90,
14-16.) Plato ait in quodam loco : Omne bonum aut nascitur, aut di(s) citur, aut cogi-
tur '. Nascitur quod inest homini natura, ut sensus et imaginatio et ratio. Di (s)citur quod
ab alio incipit [= ab aliquo accipitur, Cod. Trecen . 1101 , fol . 7 vb], ut sunt sententie. Cogitur
quod proprio labore vel studio acquiritur, ut virtutes. » ( Glosae super Boetium [Consol . II,
Prosa II, 2 ], Cod. Trecensi 1381 , fol . 52 v.)
(b) Nec mihi videntur Ariopagitae, cum damnaverint puerum coturnicum oculos eruen-
tem aliud iudicasse quam id signum esse perniciosissimae mentis multisque malo futurae
si adolevisset. » (QUINTILIANUS , De institutione oratoria, lib. V, cap. IX, 13 ; ed . L. RADER-
MACHER, Lipsiae, 1907, t. I, p. 249. )
IN TIMAEUM 19 A-D 81

vel tribus vel pluribus abuteretur. Qui , ob talem virtutem, expulsis


aliis pueris47, solus licentiam ingrediendi meruit48 (c) .
Nichilo remissiore cura quam in nutriendo.
Deinde subiungit ad quid notarentur eorum merita50 ut nobiles, si
degenerarent , ad inferiorem gradum reducerentur51 , ignobiles, si probi
essent52, ad altiorem gradum54 promoverentur ut Tullius et Marius. Et
hoc est : quo tam , etc.

§ XXI. Et quid ? 1 Hucusque est recapitulatio Socratis de positiva


be iusticia. Unde ait Socrates : Et quid etc... Scisne etc.
Socrates, ut prediximus , in nulla re publica perfectam inveniens' iusti-
ciam quam in exemplum pretenderet, novam secundum veterem Athe-
niensium confinxit, ad quam10 callide transiens dicit se talem populum
cd} desiderare quem" Critias postea12 reperit¹ . Et hoc est14 : Quippe . Osten-
dit15 quare talem populum desideret¹6 : quia¹7, si18 esset, nec a poetis nec
a sophistis¹⁹ digne laudari posset20. Et hoc est Quippe auctores21.
Historiographos sine metro, poetas cum metro scribentes vocat³.
Non quo, etc.23 Videtur24 despectus esse quod dixerat poetas25 ad hoc
non sufficere . Dicit quod non27, sed quoniam28 intentioni eorum non
pertinet. Non enim debent30 describere nisi usitata . Predicta vero in
usu vite non inveniuntur. Continuatio. Predicta dixi sed non ideo
quos contemnam poeticam nationem id est poetarum professionem sed
quod sciam³ eos peritos imitandi id est describendi40 - ita enim descri-
bunt ut res gesta est vel ut potuit geri . Quid imitandi ? Id¹² quod evi-
dens perspicuumque sit evidens sibi , perspicuum aliis ; et ea
sciam eos posse47 describere perfecte quorum usum et experientiam
habeant ab ineunte etate, id est ex quo nati sunt . Postea" exponit,

46. vel pluribus om . U 47. pueris] virtutibus U 48. Legitur quemdam


alium puerum ... meruit om . A P 49. quam] quod U 50. scilicet add. A
51. reducerentur ] detruderentur U : deducerentur P 52. probi essent] degenerarent A
53. altiorem] superiorem A 54. gradum om. P

(c) MACROBIUS , Saturnalia I, VI, 19-25.

XXI. F, U, A, P
1. Et quid] Ecquid P : om. A 2. est om. U 3. Hucusque est r. S. d. po-
sitiva iusticia. Unde ait] om . A 4. Socrates] om. A P 5. Et quid] Ecquid
P 6. ut prediximus] ut diximus P : om. U 7. inveniens om. A 8.
secundum] scilicet U A P 9. veterem] veterum U AP 10. quam] quod P
11. quem om. U 12. postea] preterea U 13. ad quam callide ... Critias pos-
tea repperit om . A 14. Et hoc est om . F 15. ostenditur F 16. desi-
deraret P 17. quia] et A 18. talis add. A 19. sophistis] philosophis
U P 20. possit P 21. auctores] actores id est A : actores etc. P
22. scribentes vocat] etc. F P om . A 23. Non quo etc. ] Nunquam A 24.
Videtur] Videbatur A : Videretur P 25. despectus esse q. d. poetas] poetas des-
pexisse eo quod dixerat eos A 26. sufficere] sufficisse U 27. est add. F
28. quoniam om. F 29. intentioni eorum] ad eorum intentionem hoc A 30.
deberent U 31. describere] scribere F 32. vel inusitata vel ut usitata add.
U vel ut usitata add. A P (hae additiones ex haesitatione scriptorum provenire videntur)
33. sed om. U 34. ideo om. U 35. quo] quod A 36. id est om. U
37. professiones A 38. quod] quia F A 39. sciam] scio A 40. scri-
bendi F 41. ut om. P 42. id est describendi , ita ... imitandi ? Id om . A
43. ut add. A 44. et add. U 45. ea] cum UP : cet. A 46. eos om. F
47. posse] id est U posse id est A P 48. et add. A 49. postea] post F
6
82 GLOSAE SUPER PLATONEM

et est effexegesis50, et in quibus sint educati propemodum id est magna


cura et usu.
[190] At vero52. Predicta scio eis esse53 facilia sed ista difficilia. Et hoc est :
At scio imitationem incogniti moris peregrineque institutionis esse diffi-
cilem55 ingeniis licet preclaris in fama , prestantibusque57 in res, effictam
presertim a nobis et non ante visa < m) 59" oratione id est prosa seu
versus id est metro.
Sophistas 1, etc. Probato quod poete non possent , probat hoc idem
de sophistis . Sophista est qui callidis utitur argumentis ad thesim pro-
bandam . Et hoc est iudico sophistas beatos , id est habundantes agmine
verborum et inundatione sermonis. Sed tamen timeo ? ne, ut sunt vagiss
animo et palantes70 corpore - deinde subiungit in quo sint " vagi et
palantes" : nec morantes sedibus et domiciliis , id est sectis philosopho-
rum75 - instituta civilis prudentie nec coniectura quidem assequi valeant
quod facilius est, nedum demonstrare ceteris" cuiusmodi debeant esse78
79
officia pacata et item in bellis fides provecti ad sapientiam populi80.

§ XXII. Superest igitur¹. Et quandoquidem alii non possunt, igitur


superest vestrum ingenium . Et ostendit possibilitatem per quoddam
attributum persone id est per convictum (a) . Et hoc est : nutritum cura
publica' id est cura rei publice, et hoc quantum ad theoricam , et flagrans
studio nature id est phisica (b) .
[20 ] Siquidem. Hoc¹0 argumentum est all patria (c). Vere¹ ingenium ves-
trum¹³ tale est siquidem id est quia iste Thimeus est ex Locris. Commen-

50. et est effexegesis] effexegesis enim est F 51. id est om. F 52. vero] eius P
53. esse om. FA P 54. incogniti moris peregrineque institutionis om. F
55. difficilem ] differentiam U P 56. in fama] id est in descriptione U : descriptione
id est A id est descriptione P 57. prestantibusque om. UA P 58. in re]
ut in predicta republica U A P 59. effictam presertim ... ante visam] presertim est
a nobis et non ante visi presertim effecta i. e. sit U : presertim fiet non visi sed visibus
seu A presertim ef< fecta > a nobis et non ante visi seu effi, sit P 60. versu]
versibus UA P 61. Sophisticas A 62. hoc facere add. U 63. pos-
sunt U A 64. hoc om. A 65. sophistis ] sophisticis A : philosophis P
66. callidis] callide U sophisticis et callidis A 67. timeo] vereor A 68. sci-
licet add. A 69. et om . UA P 70. scilicet add. A 71. sint] sunt A
72. vagi et om . A 73. palantes ] palentes P 74. sectas U 75. i.e. sec-
tis philosophorum om. A 76. instituta civilis prudentie ... assequi valeant ] etc. F :
sicut quia etc. U sed nec etc. P om . A 77. nedum d . ceteris om . FUA
78. cuiusmodi debeant esse om. F 79. officia bellis om. FUA P 80. fides
. populi] etc. U om. F

§ XXII. F, U, A, P
1. Superest igitur om. UA P 2. Et om. U 3. vestrum ingenium] vestro
ig. P 4. Et om. U 5. per om . A P 6. convictum] coniunctum UP
7. publica] una P : om. A 8. id est om. A 9. et flagrans] conflagrans UP :
et frangens A 10. Hoc om . F 11. a] de U 12. Vere] Et A
13. vestrum] nostrum U A P

(a) « Omnis res argumentando confirmatur aut ex eo quod personis, aut ex eo quod
negotiis est attributum. Ac personis has res attributas putamus : nomen, naturam, vic-
tum ,... (CICERO, De inventione rhetorica , lib. I, cap. XXIV, 34.)
(b) In victu considerare oportet apud quos et quo more et cuius arbitratu sit educa-
tus, quos habuerit artium liberalium magistros, quos vivendi praeceptores... » (CICERO, De
invent. rhet. I, XXV, 35.)
(c) Atque hominum genus et in sexu consideratur ... et in natione, patria, cognatione,
aetate. Natione, Graius an Barbarus ; patria, Atheniensis an Lacedaemonius... » (Cicero,
De invent, rhet. I, XXIV, 35.)
IN TIMAEUM 20 A-D 83

dat illam civitatem dicens : que urbs est flos Italie et facile¹ id est¹
multum18 princeps10 aliis civitatibus . Sed quia non est magna laus
patria sine alio quia et23 in bona mali et in mala boni reperiuntur, addit :
et idem optinebat, id est optinuit tempus pro tempore arcem id est
principatum amoris sapientie id est philosophie.
Hic quidam dicunt Platonem errasse quia dicit civitatem Locrorum
esse in Italia, que est in Grecia unde Locrensis Aiax23 dicitur. Et ideo
emendant24 pro « Italie » : « ut alie » , quasi non possent esse due civitates
eiusdem nominis, una in Grecia, altera25 in Italia.
Critiam, etc. Commendato Thimeo, commendat et2 Critiam sic : Cri-
tiam scimus adprime id est valde27 vigere id est28 valere29 in omnibus stu-
diis humanitatis id est30 ethica, economica, politica (d) , vel in omni-
bus studiis que hominibus32 possunt inesse³ ; utpote id est sicut³ civem
id est36 Atheniensem. Namque ut in Italia Romani antonomasice cives,
ita in Grecia Athenienses dicebantur.
De Hermocratis37. Ad ultimum commendat Hermocratem quia pauca
in hoc38 opere dicit39, dicens40 : de natura Hermocratis id est ingenio quoda
est naturalis vis42 ad aliquid cito intelligendum43 (e) . Sed quia ingenium
doctrina et studio emendatur vel corrumpitur, addit et educatione
<facta >45 ab alio, et accommodata46 proprio studio" , explicandis his re-
bus de quibus agimus48 id est49 institutis rei publice, nullum puto dubitare.
[20be] Et quia tales estis, ideo vobis50 iubentibus, hesterno die, facile¹ paruis :
sapientibus enim53 ex voto est obediendum.
Reliquas partes instituti operis id est54 tractatus de naturali iusticia.

[200] § XXIII. Audi ô Socrate¹. Hec est narratio Critie cuius summa hec
est talem rempublicam invenire qualis a Socrate descripta est. Sed,
antequam incipiat, reddit eum attentum ab ipsa re³ et autoritate, di-
cens : audi, ô Socrates, miram rem. Sed, quia posset esse mira et non
verisimilis , addit : sed plenam fidei. Sed, quia quedam falsa credibilia
sunt, subiungit et veritatis.

14. illam civitatem] iste civitates U 15. Italie om. F P // id est quam fecit Aiax
Locrensis in Italia, non que erat in Grecia add. F 16. facilis P 17. id est om. A
18. multum] militum P 19. princeps] precepit hoc U 20. princeps nobilitate
add. U etiam nobilibus add. A 21. in add. U 22. et om. A 23. Aiax]
anus P 24. emendat FUA 25. altera] alia P 26. et om. U A
27. valde] valere quod est U 28. id est] scilicet A : om. U 29. valere om. U
30. phisica add. U 31. in om. UP 32. hominibus] omnibus U P in om-
nibus A 33. inesse] esse A 34. id est] pro A P : om. U 35. sicut
om . U 36. id est] pro A 37. De Hermocratis om. U 38. hoc om . P
39. dicit] dicet U 40. sic add. A 41. quod] quia F 42. animi add. A
43. intelligendum ] percipiendum U 44. et] vel UA 45. facta om. FU AP
46. accommodata]. aucta A 47. habere add. F [sed falso ut videtur. Res enim ita
se habet ac si scriptor, reperiens signum h. re. (abbreviationem nempe pro : his rebus), in-
caute duxerit esse legendum hie (abbrevationem pro habere) ] 48. de quibus agimus
om . F 49. id est om . A 50. vobis] nobis P 51. facile om . U P
52. iubentibus parui] etc. U 53. enim] et U 54. id est om . F A

(d) Cf. supra cap. IX (ad notulam b) .


(e) ISIDORUS, Etymologiae X, 122. Cf. supra , cap. IX (ad notulam d) .

§ XXIII. F, U, A, P, V
1. Socrates V 2. invenire om . V 3. re om. V 4. Audi ô Socrate,
Hec est Idicens om. A 5. Socrates V 6. esse om . A 7. et] sed V
8. verisimilis] universalis U 9. credibilia] odibilia A om. U
84 GLOSAE SUPER PLATONEM

Deinde commendat eam autoritate¹º Solonis qui primus¹¹ hoc¹² narra-


vit. Solon iste¹s primarius14 septem sapientum15 est dictus16 quia¹7 voce
Apollinis18 est comprobatus19.
[200 ] Et consortis in nomine : quia uterque, et avus et nepos , Critias nomi-
nabantur. Quo referente, id est avo meo referente. Totum hoc operatur
ad veritatem : neque enim Solon familiarem nec Critias nepotem falsa
docuisset20.
Narrabat, etc. Non sine causa ponit21 etatem docentis et etatem23 reci-
pientis24 . Senectus enim ad docendum est25 conveniens quia26 « in seni-
bus est sapientia et27 in28 antiquis29 prudentia (a) . » A puericia usque
ad senectutem etas est ad discendum conveniens30 quia³¹, ut ait Plato
in alio opere suo (b) , etas hominis similis est cere que, si nimis tenera
sit, figuram nec33 recipit nec conservat34 ; sed35 nec36 nimis dura³ , tem-
perata vero , et39 recipit et conservat40. Similiter etas nimis tenera nec
sigillum sapientie intelligendo recipit nec memoria conservat, sed tem-
perata utrumque agit43 (c).
[21 ] Grandis natu : commendatio rei est quia senes non solent narrare nisi
seria. Et est locus ab etate (d) . Properaret ad nonagesimum annum, id
est erat circa octogesimum : et ibi est vite et etatis perfectio , sed ulterius
labor et dolor (e).
[216] Cerimonia proprie sunt festa Cereris sed hic ponuntur pro qui-
buslibet festis et est sinodoche48 . Vel cerimonie" dicuntur a cera que in
festis50 accenditur et offertur. Vel cerimonie51 a carendo52 mu-
tata « a » in « e »58 quia tunc carent homines servilibus officiis. Vel
cerimonie dicuntur55 a <« caro »56 et57 « munio »58 quod est officium. Vel
a Cerite oppido 61 (f) . Vel ab inventore scilicet Cerimonide6ª¸

10. autoritatem P II. primus] sibi V 12. hoc] hec V : om. A


13. iste om. V. 14. inter add. F 15. sapientes F 16. est dictus] creditur F
17. quia] qui F A 18. Apollinis ] a populis V 19. comprobatus] probatus F V
20. Et consortis in nomine quia docuisset om. U APV 21. et add. A PV
22. docentis] dicentis U P discentis A 23. etatem om . A P 24. recipien-
tis] respondentis P 25. est om . V 26. ut ait Plato add. F 27. et
om . U P V 28. in] cum A 29. est add. U 30. quia in senibus ...
conveniens om . V 31. quia] et V 32. quod am add. A V 33. nec] non
AP V 34. conservat] servat F 35. sed] sic A om. V 36. si add.
P 37. sit add. P 38. vero om. U V 39. et om. UAV 40.
conservat] servat F / nec nimis dura t. v. e. r. et conservat om. V 41. sapien-
tie] semper V 42. memoria ] memoriam FA om. V 43. agit] facit F
44. Grandis natu : commendatio rei labor et dolor om . U APV 45. Cerimo
aia] cerimonie A Ceri. U 46. sunt om. U P 47. festu m U 48. et
est sinodoche om. U APV 49. cerimonia V 50. diebu s add. A
51. cerimonia P 52. dicuntur add. A V 53. mutat a a in « e » om. U
54. cerimonie] cerimonia AP : om. F V 55. dicuntur om. F 56. caro] ca-
reo F V 57. et] id est V 58. munio] minuo V 59. quod] quia V
60. vel a om . A PV 61. cerite oppido ] cerice oppido F : carete opido U : om. A P
V 62. Vel ab inventore sc. Cerimonide om . U APV

(a) JOB XII, 12 — « Non est incongruum si quod iuvenes semiplenum scripsimus, senes
corrigimus in antiquis enim scientia et in senibus viget prudencia. » ( Glosae super Pris-
cianum, Cod. Paris. Bibl. Nat. Lat. 15.130, fol . 1 ra.)
(b) PLATO, Theaetetus 191 c-d, quem citavit Willelmus, non ex ipso Theaeteti textu, sed
ex Chalcidii Commentario CCCXXVIII (p. 322, 18).
(c) Eadem exponuntur in Philosophia IV, 40 [ P.L. 172, 100 B-C] et in Glosis super Boe-
tium [Consol . lib . I, Prosa III, 2 ], Cod . Trecen . 1381 , fol . 46 r.
(d) CICERO, De inventione rhetorica, lib . I, cap. XXIV, 35.
(e) PSALMUS LXXXIX, 10 - Idem locus psalmi citatur in Dragmatico, lib. III, p . 78.
(f) ISIDORUS, Etymologiae VI , XIX, 36-37. VALERIUS MAXIMUS, Facta et dicta memora-
bilia I, I, 10 ; ed. C. KEMPP , Lipsiae, 1888, p. 5-6 --— Cf. Glosae super Macrobium [Comment.
IN TIMAEUM 21 B-D 85

Narrabat, dico, et hoc orta causa etc. Bene dico : ex cantilena, quia in
festis diebus pueri , propositis pomis et nucibus, invitabantur ad cantan-
dos versus.
Notandus est ordo huius narrationis inducitur Critias nepos, que ab
avo suo audierat referens, qui avus a Solone, Solon ab egiptio sacerdote.
Et Critias inducit avum, avus Solonem, Solon egiptium sacerdotem .
Erat solemne id est commune. Solon enim commune (g) : unde solem-
nis dies.
Ut que novitas. Quasi diceret : carmina Solonis nova erant aliorum com-
paratione et sic placebant , quia nova et inaudita diligi solent.
[21 ] < Sive > quod ita iudicaret. Iste laudabat Solonem super omnes alios
vel ideo quod ita putabat vel volebat habere gratiam Critie, quia mul-
tum attrahimus nobis gratiam alicuius cum coram ipso amicum suum
laudamus, et Solon amicissimus Critie fuerat.
Et quia laudavit Solonem, igitur senex, etc. Eximie, id est valde.
Quid ? id est : Quid diceres tu si non³ perfunctories id est intermis-
sive65
Poeticam id est scientiam faciendi carmina .
Vel sermonem. Solon voluit narrare ea que viderat et audierat in Egipto,
sed non implere potuit propter civium dissensiones et sediciones civitatis“ .
« Sedicio » est « seorsum icio »68, vel seditio quasi sedatio per anti-
frasim (h).
[214] Titulum ponit pro laude, et est metonomia continens pro con-
tento (i) quia in arcubus triumphalibus scribebantur tituli continentes
facta vivorum, similiter in sepulcris .
Cuius id est civitatis vel tituli.
Impendio id est longinquitate. Compendium est breve et utile, impen-
dium eius contrarium70.

§ XXIV. Dic queso. Quandoquidem talis fuit¹ res², dic, queso. etc.4 Hec
verba possunt esse Socratis loquentis ad Critiam minorem" , vel Ami-
nandri⁹ ad maiorem . Tria sunt10 in summal negotii¹ dicenda¹³ :

63. Narrabat, dico et hoc non om . U APV 64. perfunctorie] perfunctione V


65. intermissive] permissive P 66. Poeticam i. e. scientiam civitatis om . U APV
67. est om . UPV 68. icio] eicio F : eitio U itio A initio V 69. seditio
quasi om. F 70. Titulum ponit pro laude ...eius contrarium om. U APV

I, II, 9] : Codd . Bernen. 266, fol . 3 ra ; Vatic. Palat. Lat. 953 , fol . 82 rb ; Vatic. Urbin.
Lat. 1140, fol. 9 v --- L Vel cerimonie dicuntur generaliter omnes festi dies a cera que tunc
comburi soleba [n]t ; vel a ' caro ' quia dies festi cari sunt et venerabiles ; vel a cerate
opido... D (Glosae super Macrobium [Comment. I, II , 9], Cod. Vatic. Palat. Lat. 953 , fol.
82 rb.)
(g) Cf. supra, cap. X (ad notulam a).
(P) ISIDORUS, Etymologiae V, XXVI , 11 ; XVIII , 1 , 6. REMIGIUS, Comment . in Martianum.
[28,5], p. 117, 22.
(i) ISIDORUS, Etymologiae. 1, XXXVII, 8.

§ XXIV. F, U, A, P, V
1. Quandoquidem talis fuit om. U V 2. res] res publica A om. U V
3. dic, queso om . F U V 4. etc. om. FUA V 5. sunt vel add. V 6.
Critiam] Certiorem A 7. minorem] iuniore A m 8. esse add. U 9. Ami-
nandri] a minori V 10. sunt om . A II. in summa] que querit summam U
P scilicet summam A 12. negotii] velociter V 13. dicendo UA P
86 GLOSAE SUPER PLATONEM

Quod fuit illud opus,


et14 qualis15 modus16 : et¹7 quatenus18 actum id est quomodo factum,
et autoritas¹⁹ narrantis20 : a quibus compertum²

[21 ] Est, inquit, etc. Si Aminandri22 fuit questio, senioris ; si23 Socratis, mi-
noris Critie est24 responsio25. Sed26 ultimo prius respondet27, huic28 sci-
licet a quibus sit compertum29, addens30 in31 quo loco et qua occasione.
Et hoc totum ad commendationem narrationis33, sic dicens : Est regio
Egipti Delta nomine. Delta est greca littera, figura triangula³7 : unde³
regio illa que40 triangula est Delta41 dicitur42 . E cuius vertice scinduntur
id est dividuntur fluenta¹³ Nili . Ut enim refert Lucanus (a) , Nilus habet
principium a torrida zona44, veniensque ad quasdam convalles ibi con-
gregatur donec, illis impletis45, descendat per quedam loca47 que catha-
48
dupa vocantur . Hic, ante tempus Alexandri magni , continuus usque
ad Egiptum veniebat ; sed quoniam superflue inundabat, in septem hos-
tia illum50 divisit in summitate Delte regionis. Et iuxta58 est civitas53
nomine Sais quam adhuc regit mos vetus55 nuncupatus apud56 nos lex
saitica, quia ab illa civitate illum57 accepimus. Ex hac urbe58 fuit Amasis,
id est59 Atheniensis60 non61 Saiticus, imperator. Non enim diceret62 « im-
perator ex haces urbe » sed « huius urbis ».
Sed theos, id est deus, conditor huius urbis , id est Sais, egiptiaca
lingua censetur, id est vocatur Neuths : greca lingua censetur Athena. Et
est67 idem Neuth lingua egiptiaca68 quod Athena grece et 70 immortalis
latine, quod est nomen Palladis. Sed quare Pallas dicitur" sic et quare
civitatem istam condidisse dicitur?2, post explicabimus (b) . Quidam conan-
74
tur reddere causam quare Pallada masculino et feminino nomine desi-
gnavit , quia sapientia quam designat Pallas et in perfectis est mascu-
lina et in minus perfectis feminina.
Ipsi vero. Commendata civitate" , commendat illius78 cives dicens :
Ipsi vero < homines amatores sunt Atheniensium et sese nobilitari pre se

14. et om. U 15. qualis] qualiter V : om. UA P 16. modus] modum P :


om . U 17. et om AP 18. quatenus] quantum U 19. auctoritatem UAPV
20. et add. FU 21. esset add. F V 22. Aminander V 23. Si] sci-
licet V 24. est] fuit U 25. responsum V 26. Sed] scilicet V
27 respondebat V 28. huic om . UA P 29. compertus V 30. etiam
add. U 31. in om. U 32. et om. UAV 33. totum a. c. narratio-
io
nis] est totaque commendat est sue narrationis V 34. sic] id est U om . A PV
35. Delta om . V 36. figura om. A V 37. triangula om. V 38. sic add.
V 39. illa om. V 40. que] quia U PV : om. A 41. Delta om . V
42. unde regio ... dicitur om. A 43. flue nta ] fluvi i P V 44. zona om. U
45. completis U 46. descendit U 47. loca om . U A P 48. cathadu-
pa] catadupla U P catadupa A Katadupla V 49. vocantur] nominantur A V :
dicuntur P 50. illum] eum P : om. U 51. Et om. UA P 52. quam
add. A 53. magna add. U V 54. adhuc om. V 55. vetus om. F
56. nuncupatus apud om. V 57. illum] eum P 58. urbe] civitate A : scili-
cet civitate V 59. id est] scilicet A in P : om. V 60. Atheniensi P
61. ut add. F 62. dicitur V 63. hac om. F V 64. Sed om. F A
65. theos urbis om. A 66. Neuth] neuht P : nheut V 67. est om. A
68. lingua egiptiaca] egiptii U P egiptie A V 69. quod] et A om. U P
70. et om. U APV 71. dicitur] dicatur U A 72. dicitur] censeatur V :
om . U A P 73. causam ] rationem F 74. nomine] genere V : om. A 75.
assignavit V 76. minus perfectis] imperfectis V 77. Commendata civitate]
commendat civitatem P 78. illius] eius P 79. dicens om. A V

(a) LUCANUS, Pharsalia X, 188-331 , ubi tamen non inveniuntur ipsa verba quae hic a
Willelmo ponuntur.
(b) Cf. infra cap. XXVIII.
IN TIMAEUM 21 E-22 C 87

ferunt id est80 iactant se nobiles cognatione huius urbis id est quia


cognati sunt huic urbi per Amasim³ , inde ad nostre civitatis impe-
rium translatum.
[22 ] Studio eliciendi. Solon sapientissimus erat et ideo quasi nescius narra-
vit quedam que satis nova erant ut sic aliquid disceret ex sacerdotibus
quos sciebat multum ex antiquitate scire.
Phoroneus rex fuit Athenarum cuius uxor fuit Nioba85 (c).
22b] Prosapiam renovate. Quod dicitur Deucalion86 homines ex lapidibus,
Pirra feminas restaurasse, nichil aliud est88 nisi quod89 post diluvium
Deucalionis quod91, ut refert Augustinus (d), proprium fuit, non gene-
rale, in regione illa soli pastores, qui92 montana optinebant, evaserunt93,
ob duriciam lapides dicti95. Sed, postea, Deucalion instruendo eos doc-
trina et moribus ex lapideis96 rationales, hic viros hec feminas , reddi-
dit⁹7. Unde⁹ rustici adhuc dicuntur laici id est lapidei" : laos enim est
lapis (e).

[220] § XXV. Multe quidem neces, etc. Quia ille sacerdos dixerat Grecos
esse pueros, ne videretur illis improbasse , retorquet illud ad mutatio-
nem mundi dicens mundana vicissim interire diluvio et exustione . Cuius
vicissitudinis causa hec est . Cum certum esset Creatori terram natura-
liter esse frigidam et siccam nec sine calore et humore aliquid posse
vivere, in medio terre fontem totius humoris posuit, eique fontem totius
caloris superposuit10 ut frigiditas et siccitas terre accidentali calore et
humore ex¹¹ omni parte temperaretur. Hic¹² fons totius humoris a plu-
ribus ignoratur sed predicta necessitate¹³ a philosophis esse probatur¼4
verumque¹5 mare appellatur, ex omni parte in modum16 equinoctialis
circuli per medium torride zone terram circumdans. Cum usque ad occi-
dentem¹7 venerit18, duas refluxiones19 ibi facit quarum una ad austrum,
20
alia ad septentrionem vergit . In oriente similiter duas facit ad pre-

80. id est om . F U 81. id est om . U A P 82. Amasim] Amasium UA


P : Annasium V 83. inde] et F 84. ad nostre civitatis] advexit civitati V
85. Studio eliciendi. Solon fuit Nioba om. U A PV 86. Deucalionem U
87. Pirra ] Pyram U : pirram V 88. nichil aliud est om. A 89. quod om. U
V 90. Deucalionis om. A V 91. quod] qui U 92. qui] quia F : quod P
93. qui add. F P 94. ob] propter U P 95. sunt add. F P 96. lapideis]
lapidibus U A 97. reddidise U P 98. etiam add. F : enim add. A
99. rustici adhuc ... i . e. lapidei] rustici laci adhuc lapidei vocantur A

(c) ISIDORUS , Etymologiae V, I, 1 ; V, XXXIX, 8.


(d) AUGUSTINUS, De civitate Dei XVIII , 10 [P.L. 41 , 568] ; XVIII , 8 [ ed . cit. 566].
(e) @ Nam et graece populi Axol dicuntur a lapidibus. » (SERVIUS Comment. in Vergilii
Georgica [I, 63 ], ed. G. THILO, Lipsiae, 1887, p. 148.

§ XXV. F, U, A, P, V
1. Quia om. A V 2. illi U APV 3. improbasse] imperasse U : impro-
perasse A V 4) mutationem] inundationem F : imitationem U 5. interire
diluvio] interiore diluvione U 6. et exustione om. U 7. hec] hoc U
8. et siccam om . A V 9. in terris add. A 10. eique superposuit om. F ||
superposuit] supposuit V II. ex om. P 12. Hic] Sed A 13. necessi-
tate] veritate A V 14. probatur] comprobatur U P appropriatur A : approbatur
V 15. verumque] utrumque V 16. in modum om. F V 17. occiden-
tem] occidentalem partem V 18. venerit] venit A 19. refluxiones] refussiones
U 20. fugit vel add. U 21. vergit] vertitur F : vergitur A 22. facit
om. UAP V
888
GLOSAE SUPER PLATONEM

dicta se vergentes. Hec vero occidentalis ad septentrionem se24 vergens,


cum usque ad finem Affrice pervenerit, inter Calpem et Athlanta25 usque
iuxta Ierusalem26 ingurgitatur mediterraneumque mare vocatur28, di-
versa ex diversis regionibus contrahens29 nomina : dicitur30 veneticum ,
tirrenum³ , egeum, hellespontiacum³2, mirtoum³3, etc. Cum iterum³ ad
Britanniam35 venerit , dividitur et quedam pars venit inter Norman-
niam³ et Angliam38 et facit Angliam insulam et alias finitimas. Ex alia
refluxione indicum mare et39 caspium40 oritur41 (a) . Dulces vero aque ex
eodem fonte oriuntur42, subintrante fonte humoris43 per catharactas44
terre per quas transiens amaritudinem quam contrahit45 ex fervore tor-
ride46 zone amittit dulcoratusque ad superficiem terre48 erumpens dulces
aquas procreat (b).
Cum49 igitur fons totius humoris50 fonti totius caloris51 sit52 supposi-
tus53, contingit54 humorem calorem intantum55 superare quod56, nullis57
litoribus contentus58, per terras se diffundens diluvium generat. Sed , hu-
more consumpto, contingit calorem59 paulisper crescere donec, desiccato
humore, ad terras descendens, eas comburate . Ita, crescente humore,
nascitur diluvium, crescente calore, exustio. Crementum vero utriusque
ex communi elevatione et63 depressione planetarum habet existere. Si
enim communiter eleventur planete, minus humoris consumitur65. Unde ,
66 67
spissato aere in nubes, continue pluvie oriuntur diluviumque operan-
70
tur. Si autem communiter deprimantur , ex propinquitate terram in-
cendentes humoremque" desiccantes exustionem faciunt. Ideo72 diximus73
<
« communiter », quia si quidam" ex illis tantum eleventur vel depri-
mantur, nullum predictorum operantur quia quod exorbitati magis fa-
ciunt, alii supplent (c).

23. se om. U P 24. se om. U P 25. Athalanta A 26. iuxta leru-


salem] ad nilum V 27. ingurgitatur] ingreditur U V 28. et add. V
29. contrahens ] trahens UA PV 30. dicitur om. U enim add. V
31. tirreum A tyrenum V 32. hellespontum V 33. mirthoum A
34. iterum] autem V 35. Brita nniam ] brita nnicu m A 36. venerit] venit F
: pervenerit V 37. Normandiam U 38. anglicam P 39. et om . A
V 40. caspium] scalp ium F : om . A V 41. exoritur V 42. oriuntur]
nascuntur U 43. humoris] humores U humori V 44. catharactas] catara-
tas U : caractas A cataractas PV 45. contrahit] trahit F P 46. torride]
calide F A 47. dulcoratusque] dulcoratur A : et diu collatus V 48. terre
om . V 49. Cum] Dum A 50. humoris] caloris A 51. caloris] humo-
ris] A 52. sit om . U 53. suppositus] superpositus A 54. aliquando
add. V 55. intantum] iterum U interdum A 56. quod] qui A 57.
nullis] in illius V 58. contentus om . A // sit add. F 59. iterum add. U
r
60. paulispe om . A 61. comburat] obruat V 62. utrius V 63. et]
vel U 64. planetarum om. V 65. consumitur] consumunt U A consumi-
tur vel consumunt P 66. continue] continuo P 67. diluviumque] et diluvium F
68. Si] Sin PV 69. deprimuntur U 70. ex propinquitate om . V 73.
humoremque] humorem U 72. autem add. V 73. diximus] dixi A
74. quidam] quedam U P 75. tantum om . U 76. orbitati U

(a) Eamdem prorsus expositionem de refluxionibus oceani vide in Philosophia III, 14


[P. L. 172 , 80-81 ] et in Dragmatico, lib. V, p. 195-198.
(b) Cf. Philosophia III, 17 [P.L. 172, 82 D] ; Dragmaticon, lib. V, p. 202-203.
(c) MACROBIUS , Comment. II, X, 12-14 Hanc expositionem de mundi eluvione et
exustione iam promiserat Willelmus in suis Glosis super Boetium [Consol . II, Prosa VI, 1 ] :
Hec erat sentencia phisicorum humana destrui modo eluvione, modo exustione. Unde au-
tem illa exustio vel illud diluvium contingat, non est hic exponendum, sed super Platonem , ▾
(Cod. Trecensi 1101 , fol . 8 vb. ) Cf. Philosophia III, 20 [P.L. 172, 83-84] et Dragmaticon,
lib. V, p. 205-208.
IN TIMAEUM 22 C 89

Sed quia melius retinentur que oculis percipiuntur" , predictam dispo-


sitionem aquarum in figura78 oculis" subiciamus80 (d).

max
e.
саб
рый
Mag OCCE
81

meditraned

Calpe.

§ XXVI. Denique, etc. Probat quod dixerat¹ per integumentum fabule


de Phetonte que talis est. Pheton2, filius Apollinis et Climenes , convi-
ciis Epaphi concitatus , patrem suum adiit , in signumque paternitatis
munus sine nomine ab eo petiit8. Quod cum obligatus sacramento conce-
deret, ducatum currus eius10 quesivit. Quo concesso¹¹, transeundo metas
aurigationis¹², fere omnia consumpsit 18 donec Iupiter deiecit illum15 ful-
mine super Eridanum fluvium (a) .

Huius rei talis est veritas. Pheton interpretatur ardor. Quile filius solis
esse¹7 dicitur18 quia ex sole calor19 procedit. Qui filius Climenes esse20 di-

77. percipiuntur] subiciuntur U 78. in figura] in figuram P : om. V 79. oculis]


sub oculis P 80. Sed quia melius ... oculis subiciamus om. F || Post istud « subicia-
mus spacium octo forte aderat linearum add. U (fol . 14rº in margine) 81. Figu-
ram illam omittunt F UA V

(d) Hanc figuram satis imperfecte impressam invenies apud MIGNE, P.L. 172, 81 A.
Eiusdem figurae photographicam similitudinem, ex codice Parisiensi B.N. Lat. 14.065 [fol.
55 v] desumptam, vide apud TONI SCHMID, Ein Timaioskommentar in Sigtuna (in Classica
et Mediaevalia. Revue danoise de philologie et d'histoire X (1949), P. 232).

§ XXVI. F, U, A, P, V
1. dixerat] predixerat P V 2. Pheto A 3. Apollinis] solis V 4. et
Climenes om . A 5. ad add. U 6. adiit] addiit U : adhiit A 7. signum
A 8. petiit] quesivit AP V 9. ducandum P 10. eiusdem U V
11. Quo concesso om . V 12. preteriens add. F 13. consumpsit ] combussit F
14. deiecit] deiceret F 15. illum] eum V 16. bene add. A V 17.
esse om . UP 18. dicitur om . U 19. calor] ardor F 20. esse om . U P

(a) SERVIUS , Comment , in Vergilii Aeneidem [ X, 189], ed. G. THILO et H. HAGEN, vol. II.
Lipsiae, 1884, p. 411 .
90 GLOSAE SUPER PLATONEM

citur id est humoris quia sine humore fervor esse non potest. Hic currus
solis ducit22. Sol dicitur habere currum23 propter circuitionem circa ter-
ram. Hunc quatuor equi trahunt quia quatuor sunt diei proprietates :
in25 mane enim rubet26, deinde splendet, postea calet, ad ultimum des-
cendit et tepet. Quibus27 nomina equorum conveniunt . Primus28 enim20
31
dicitur30 Eritheus id est rubens , secundus Acteons id est splendens,
tercius Lampos34 id est ardens, quartus Philogeus id est amans terram (b).
Hunc35 ducit36 Pheton cum maxime ardor in eo37 dominatur38, sed exor-
bitat cum illum nimium fervorem39 quem40 in torridal zona naturaliter
exercet42 in aliis zonis exercet43 . Sed, multis44 consumptis, fulmine Iovis
consumitur quia45 post combustionem nimius ille fervor, per seipsum defi-
ciendo , ad temperiem reducitur47. Super Eridanum cadit quia48 tantus
est quod49 exustioni resistit. Et hoc est : Denique illa50 fama que nobis
comperta est Phetontem, solis filium, affectantem, id est desiderantem51
currus luciferos52 quibus53 lucem confert54 mundo, et non servatis orbitis
aurigationis — orbite55 sunt Cancer et Capricornus56 quia ultra sol57 non
ascendit vel descendit58 (c) ; sed Pheton has transgreditur59 cum nimius
fervor ultra torridam zonam extenditur - sollempnibus id est usitatis
vel communibus60 --- sollon enim est usitatum vel commune (d) : unde
sollers usitatus artium63 ·exusisse terram ; ipsumque id est Phetonta
conflagrasse flammis celestibus id est68 fulmine Iovis ; fabula putatur
70
sed est res⁹ vera que intelligitur in ipsis verbis etsi fabula putetur.

[22d] § XXVII. Fit enim. Exponit¹ veritatem predicti³. Continuatio. Vere est
res³ vera quia fit exorbitatio quando scilicet nimius fervor ad nostram'

21. currus] currum P V 22. ducit] duxit F : ducere P 23. currum] currus F
24. Hunc] quem V 25. in om. V 26. rubet] est rubeus F 27. pro-
prietatibus bene add. V 28. Primum A 29. enim om . A V 30. di-
citur om. V 31. Eritheus] Erictheus F : veriticus V 32. rubens] rubeus F
33. Atheon U 34. Lampos] Lampas UV Lampus A P 35. Hunc] Hic V
36. duxit V 37. eo] eo sole U : sole A 38. dominabatur V 39. ni-
mium fervorem] splendorem nimium et fervorem A : nimium splendorem et calorem V
40. quem] qui est V 41. torrida] callida P 42. exercet om . V 43.
zonis exercet om . A 44. aliis add. V 45. quia] et A 46. per seip-
sum deficiendo om. U APV 47. reducitur] redit A 48. quia] qui V
49. quod] quia V 50. illa] illi etiam V 51. id est desiderantem om. U
52. so(lis) add . P 53. quibus] qui U AP V 54. conferunt U
55. solis add. A 56. Capricornius U 57. sol om . V 58. vel descen-
dit om . F 59. transgreditur] transgressus est V 60. vel communibus om. F
61. sollon] solemne V 62. unde] inde U : om . V 63. sollers usitatus artium
om. V dicitur add. F 64. exusisse terram om. F 65. ipsumque] et phe-
(tonta) U : et ipsum A PV 66 id est om. UAP V 67. confilgrasse
om. FUV 68. id est om. U 69. sed est res] red re V 70. ipsis]
primis V
(b) FULGENTIUS , Mythologiae, I, 12 ; ed. R. HELM, Lipsiae, 1898, p. 23. Cf. Philo-
sophia II, 28 [ P.L. 172, 71 A-B] ; Dragmaticon, lib. IV, p. 134 ; Glosae super Boetium [Con-
sol. II, metr. III, 1-2 ] : « Phebus dictus est habere quadrigam et quatuor equos, propter
quatuor proprietates diei. Est enim prima pars rubens, secunda splendens, tercia calens,
quarta deficiens a splendore. Unde primus (equus) vocatur ericteus id est rubens, secun-
dus acteus id est splendens, tercius [me]lampus id est ardens, quartus philogeus id est amans
terram cum incipit ad occasum descendere. » (Cod. Trecen. 1381 , fol . 53 v. Cf. Cod. Tre-
cens. 1101, fol. 8 ra. )
(c) MACROBIUS , Comment. I, XII, 1.
(d) Cf. supra, cap. X, ad notulam a.
§ XXVII. F, U, A, P, V
1. Exponit] Expone enim V 2. predictam V 3. res om . V 4. quando]
quia A 5. scilicet om. U 6. fervor] ardor P 7. nostram] terram V
IN TIMAEUM 22 D-E 91

habitabilem transit . Sed ne aliquis putaret cotidie hoc contingere , sub-


iungit longo intervallo quia, ut dicunt phisici, post quindecim¹0 milia¹¹
annorum¹² diluvium13 contingit (a) . Sed cum debuit dicere : temporis,
dixit circuactionis mundi. Et merito¹5 tempus circuactio16 mundi¹ dici-
tur vel quia18 ex circuactione¹º eorum que in mundo sunt habet20 fieri21,
ut ex sole et luna, vel quia dies post diem revertitur, et22 sic de aliis tem-
poribus. Vel fit exorbitatio id est communis23 elevatio planetarum ; cetera
non mutantur. Vel aliter quod24 circuactio mundi dicatur25 transmutatio
unius elementi26 in27 aliud quia28 quantum29 inferiora rarescunt in30 supe-
riora, tantum superiora spissantur in inferiora. Sed huius circuactionis
mundi quedam fit exorbitatio, id est inequalitas, quando plus mutan-
tur inferiora in superiora 32 quam superiora in inferiora33. Et hoc fit35
longo intervallo id est post longum tempus non sepe . Quam, scilicet exor-
bitationem, sequiturs vastitas inflammationis id est inflammatio vastans.
Tunc igitur hii. Ad hoc quod Solon posset dicere : « Quare plus³ pereunt
"
alii38 quam vestri39 ? » Respondetur > 40. Igitur ' pro autem ' lega-
tur. Litera sic42 continuetur43 : quandoquidem sequitur vastitas in-
flammationis, ergo magis pereunt remoti ab humidis locis. Et hoc est :
Tunc igitur, etc. Sed45 nobis Nilus46 rigans terram hoc removet . Et hoc
est Nobis porro Nilus etc.
Items cum terra49. Et50 non tantum liberatur terra nostra ab exustione❝1
53
sed52 a diluvio quamvis alie gentes destruantur. Et hoc est : item cum
terra erit abluenda humore id est diluvio , pastores vestri , id est5 Greci57,
capessentes edita montium, id est58 habitantes cacumina montium , non
[220 ] continguntur periculo id est non per diluvium destruuntur . Quibus peri-
culis, scilicet diluvii, regio ista id est Egiptus61, non contingitur. Et sub-
iungit quare : quia ibi non sunt pluvie64 propter vicinitatem solis desic-
cantis aera . Et67 notandum est68 hoc esse dictum de particulari diluvio
quia de communi nulla regio liberatur. Non enim humor manat in plani-
ciem superne id est de celo. Sed quia sine humore nichil70 posset" gignere",

8. transit] mansit V 9. contingere] agere V 10. quindecim] XVI F : XI


A : XX V II. milia om. V 12. post add. U 13. diluvium ] illud V
14. dicere om. U 15. Et merito] Exorbitatio U : om. V 16. circuactio] cir-
cuitio U V 17. mundi om. V 18. quia] quod P 19. circuactione] cir-
cuitione V 20. habet] habent F P : habentur V 21. fieri om . V 22.
et] sed P 23. communis] omnis A 24. quod om. A V 25. dicatur]
Vocatur A V 26. elementi om. A V 27. in] ad A 28. quia] et A
29. quantum] tantum V 30. in om. V 31. in add. U 32. in supe-
riora om . V 33. vel e converso add. A 34. Et] Cum A 35. fit] est
V 36. sequitur] se(quatur) F : consequatur U 37. plus] magis V
38. alii] nostri U 39. vestri] nostri V 40. qui add. U quare add. A V
41. Litera] vel U A V : om. F 42. sic] ita V om. F 43. continuetur] con-
tinuatio F : continuatur U continuet V 44. sic add. F 45. Sed] scilicet
P : om . A 46. Nilus] stilus P 47. Et hoc est : tunc igitur hoc removet
om . A 48. Item] Iterum F U 49. erit hum ore i. e. dil uvi o add. V
50. Et om. U 51. exustione ] estuatione V 52. sed] scil icet A 53. quam-
vis alie gentes] cum die V 54. diluvio om . V 55. vestri ] nostri U : om. V
56. id est] scilicet P enim V om. U 57. Greci om. U 58. id est om. A
59. i. e. non per diluvium destruuntur] scilicet (diluvii sed civitates site in planic)ie rapiun-
tur ad etc. U : diluvii sed ci, si, in pla, et ce. P : diluvium V : om. A 60. scili-
cet] id est F 61. Egiptus] egiptiaca U 62. subiungitur V 63. quia]
et A 64. scilicet add. F 65. eis add. F : eas add. P : sub add. V
66. aera om. V 67. Et om. U 68. est om. U APV 69. ratione ali-
qua add. A 70. humore nichil] humoris non A 71. posset om. V 72.
gignere] ginni A generare P : gignitur V

(a) MACROBIUS, Comment . II, XI, 11. - Cf. infra cap. CIII (ad notulam b).
92 GLOSAE SUPER PLATONEM

addit : sed ex Nilo superexeunte" . Et hoc est : Sed remeat ex imo humor"
per eandem planiciem75 super quam exit , stagnis <detumescentibus quia
per estatem superexit " et in autumno remeat78.
Que causa, scilicet quod" nostra regio predictis modis80 non81 destrui-
tur82, nutrit perseverantiam monimentorum, id est literarum que sunt moni-
menta quia eis monemur83 de transactis.
[23a] Custodiis id est84 armariis.
[ 23b] Principio, etc. Quod85 dicit multas inundationes precessisse non est
89
contra hoc quod legitur86 in Genesi Deum iurasse se87 non88 additurum
aquas diluvii super terram ( b) . Hoc enim dixit de generali inunda-
tione, non de particulari. Multe enim particulares postea fuerunt ut tes-
tatur Augustinus (c).

[230] § XXVIII. Fuit enim, etc. Hic¹ incipit narrare de illo genere Athenien-
sium².
[23d] Que utramque. Pallas in³ tipo sapientie ponitur. Que utramque urbem
constituit quia conventus sapientum utramque composuit . Sed de
nominis Athenarum impositione Pallas et Neptunus certaverunt quia,
cum esset in litore maris sita et ex frequentia mercatorum per mare ve-
nientium maximum nomen haberet et ex¹º conventu¹¹ et studio sapien-
tum12, dubium fuit a quo maius13. Sed in dissensione illa vicit Pallas,
annuentibus diis¹4 , quia maior est et plus Deo placet opinio fame quam
mercature15 Quod Pallas protulit 16 olivam, ideo est¹? quod oleum conve-
nit lucernis studentium ; quod18 Neptunus equum , vel19 propter20 incons-
tantiam21 maris vel22 quia23 per mare adveitur24 aurum25 quo oritur pre-
lium cui equi sunt necessarii.
Condidit muros constituendo26 ; educavit populos27 aumentando28 ; insti-
tuit leges ponendo29.
Sed ne aliquis putaret utramque in eodem tempore esse factam , dicit :

73. superexeunte ] superveniente V 74. humor] humore scilicet V : om. F U


75. per eandem planiciem om. F 76. super quam exit om. FU 77. superexit]
exit U 78. remeat] remanet V 79. quod] quia V 80. predictis modis]
in predictis de causis V 81. comburitur nec add. A 82. destruatur U
83. eis monemur] eius monetur P 84. Custodiis id est] in Custodiis in A
85. Quod om. A 86. legitur] dicitur P 87. se om. A 88. ultra add.
A 89. additurum] aditurum A auditurum V 90. dixit om . V 91.
generali] naturali V // diluvio vel add. A

(b) GENESIS IX, 11 et 15 ; ISAIAS LIV, 9.


(c) AUGUSTINUS, De Civitate Dei XVIII, 10 [ P.L. 41 , 568] ; XVIII, 8 [cit. 566]. -- Cf
MACROBIUS, Comment . II, X, 14 .

§ XXVIII. F, U, A, P, V
1. Hic om. UPV 2. incipit narrare de i. g. Atheniensium om. V 3. in]
sub A enim V 4. tipo sapientie] pro sapientia V 5. constituit] instituit
V 6. quia] et A 7. sapientium A V 8. urbem add. A 9.
composuit] constituit U A 10. ex om . U P V 11. conventum P V
12. sapientium V 13. maius] magis nomen contraheret U 14. diis] divis F
15. mercature ] mercatores V 16. protulit] pretulit A 17. est om. U P V
18. quod] et U 19. vel] et V 20. propter om. U 21. inconstantiam ]
instanciam U 22. vel om. U 23. quia] quod A 24. advehitur P
25. ex add. A 26. constituendo ] construe ndo V 27. populos ] populum A :
plures V 28. aumentando] constituendo augmentando U : augmentando A : agmen-
tando P argumentando V 29. ponendo] imponendo A
IN TIMAEUM 23 E 93

[23 ] Vestram30, id est Athenas31 , constituit priorem annis fere mille. Et32 addit
ex quo33 , scilicet ex vulcanio semine et indigete agro35 . Legitur in fabulis
Vulcanum se Palladi voluisse commiscere. Qua repugnante, cecidit semen
in terram ex36 quo natus est Erictonius habens draguntinos37 pedes. Unde
ad celandam³ turpitudinem pedum39 usum curruum invenit. Unde Vir-
gilius :
<< Primus Erictonius < currus et quattuor ausus
« Iungere equos rapidusque rotis insistere victor (a) . » >

Hic imperator Atheniensium fuisse dicitur, dictus Erictonius40 quasi41


ex lite et terra natus42 : er ' enim est43 lis, ictos ' terra . Indiges vero
ager45 dicitur quia46 inde¹7 homo est48 genitus (b) .
Huius integumenti talis est veritas. Vulcanus aliquando dicitur49 ignis ,
et tunc dicitur vulcanus50 quasi volicanus id est51 volans52 candor quia
volat53 in altum et canus est per54 favillas (c) . Aliquando55 dicitur vul-
"
canus56 fervor ingenii quasi bule57-cauma58 ' . Bule59 enim6⁰ est consi-
lium , cauma est62 incensio vel64 fervor vel65 ardor (d) . In hoc loco ita
accipitur. Hic Palladi se commiscere desiderat quando ex fervore in-
genii aliquis perfecte sapientie aspirat. Sed Pallas reluctatur quia nullus
in hac vita perfectam potest habere sapientiam67. Sed , quamvis Pal-
lada⁹ non retineat , semen tamen elicit quia72, etsi perfectam non
74
habeat sapientiam73, aliquam tamen adquirit quia
« Est quodam75 prodire tenus si non datur ultra (e) . »

Sed semen illud cadit in terram quia ex" fragili et terreno corpore
gravatur. Inde nascitur Erictonius78, in superiori parte homo, in infe-
riori draco quia ex80 sapientia predicta nascitursi et cura82 celestium

30. vestram] vestras A : utram V 31. id est Athenas om. V 32. Et om . FU


33. addit ex quo] addit ex qua V om. F 34. scilicet] id est U : om . F 35. ex
vulcanio s. e. indigete agro om . F 36. ex] a A de V om. UP 37. dra-
guntinos] dragontinos U draconnios A dracontinos P : draconicos V 38. celan-
dam] simulandam Pcelandos V 39. turpitudinem pedum] pedes V 40.
Erictonius] Erictus FV : Eritonius U 41. quasi om. V 42. nat ] genitus
us
U om . V 43. est om. FA 44. Indiges] Indigete U r
45. age ] agro
U agitur V 46. quia] quoniam U 47. aliquis add. U 48. natus
vel add. P 49. dicitur om . V 50. et tunc dicitur vulcanus om . V
51. id est] vel P V 52. volans] volens P 53. volat] volans V 54.
per] propter V 55. vero add. P 56. vulcanus] ucanus P // quasi add. V
57. bule] bulle F 58. cauma] caumos FU : cautos P 59. Bule] Bulle F
60. enim] et U 61. est om. F || ingenium vel add. A V 62. est om . A V
63. incensio om. U A PV 64. vel om. U P 65. vel om. A V 66.
quando] cum V 67. sapientiam] scientiam AP V 68. Sed] Et V
69. Pallada] pallas V 70. tamen] non V 71. elicit] eicit A : elicatur V
72. quia om. U 73. sapientiam] scientiam V 74. aliquam] aliquid F
75. quodam] aliquo U P : aliquid A V 76. illud] istud A om. V 77. huius
add. U hoc add. P V 78. Erithonius U 79. inferiore U P 80. per-
fecta add. U 81. nascuntur U 82. cura] creatura U : causa V

(a) VIRGILIUS , Georgica III, 113-114.


(b) SERVIUS, Comment . in Vergilii Georgica [III, 113 ], ed. G. THILO, Lipsiae, 1887.
p. 285 ; FULGENTIUS , Mythologiae II , 11 , ed. R. HELM, Lipsiae, 1898, p. 51-52.
(c) ISIDORUS, Etymologiae, VIII, XI , 39. REMIGIUS , Comment. in Martianum [26,8], p 114,
24-25 ; [37,61, p. 136, 22.
(d) Vulcanus enim quasi bulencauton, id est ardens consilium, dicimus. (FULGENTIUS,
Virgiliana Continentia, ed. R. HELM, p. 105, 5-6. ) Cf. eiusdem Mythologiae II, 11 ; ibid.,
P. 51, 11-16.
(e) HORATIUs, Epistolae, I, I, 32.
94 GLOSAE SUPER PLATONEM

que rationalis est et cura temporalium que utilis est et astuta ut draco .
Sed illa superior, hec inferior, quia illa85 cura86, scilicet celestis87, dignior
est ista88 . Sed quia cura89 temporalium sine aliqua turpitudine vix aut
nunquam haberi potest, ad hanc celandam currus parat, id est ratio-
nem et intellectum et virtutes (ƒ).
Ex hoc Erictonio et indigete agro Athene facte sunt quia ex conventu
sapientum et agrestium inde genitorum facta est illa civitas. Vel ex
vulcanio semine et indigete agro id est ex naturali terra et lateribus quia
per ignem coquuntur⁹5.

§ XXIX. Et quia de vulcanio¹ semine satis diximus, de numero an-


norum in quo quidam dissentiunt dicamus. Sunt enim qui dicunt mille
annos fuisse a constitutione Athenarum usque ad constitutionem Sais, et
inde usque ad tempus quo sacerdos ista narravit octo milia annorum.
Et ita novem sunt milia annorum a constitutione Athenarum usque ad³
narrationem sacerdotis¹º.
Alii dicunt novem milia annorum inter utramque civitatem", sed a
constitutione Athenarum12 usque ad Erictonium mille fuisse annos, et13
ab Erictonio usque ad constitutionem Sais¹ octo milia.
Modo secundum utramque sententiam literam legamus¹7. Secundum18
primam sic : Priorem fecit vestram annis fere mille. « Fere » philosophi-
cum19 temperamentum20 est quia22 quidam23 forsitan24 dies25 plus vel
minus fuerunt. Et fecit eam ex indigete agro et vulcanio semine ut expo-
situm27 est28. Et29 fecit30 nostram81 posteriorem³
32 octo milibus annis ,
transactis octo milibus annis , post35 id est post nostres civitatis cons-
titutionem et post vestram novem³⁹.
Et quomodo hoc scis40 ? Ut continetur in apicibus id est literis sacris

83. que rationalis est om. V 84. cura] tam V 85. illa om. A 86. cura]
causa V 87. scilicet celestis] celestium A om. FUV 88. cura add. F
89. cura] causa V 90. currus] currum F U 91. sunt om . A 92. sa-
pientium V 93. inde] et modo U : et V 94. genitorum ] mercatorum V
95. Vel ex ... coquuntur om. U APV

(f) Exponens hunc versum Boetii « ... et levibus sublimes curribus aptans » [Consol, 111,
metr. IX, 19], Willelmus ait : ...id est rationi et intellectui, que dicuntur currus anime
quia deferunt animam ad cognitionem rerum . » Glosae super Boetium, ed. CH. JOURDAIN,
Notices et extraits, t. XX , 2, p. 78).

§ XXIX. F, U, A, P, V
I. vulcano U V 2. annorum] illorum F : om. U 3. aliquid add. A
4. enim] et U : om . V // quidem add. P : quidam add. V 5. hoc add. A 6. sa-
cerdos om. U 7. usque om . U P 8. ad om. U 9. narrationem ] cons-
titutionem A om. U 10. sacerdotis] Sais A : om . U PV II. fuisse add.
P 12. Alii dicunt ... Athenarum om. U 13. et] etiam Used V 14.
usque om. A P 15. Sais om. A 16. Modo om . U PV 17. littera le-
gatur V 18. Secundum] et si V om. U 19. philosophicum ] phisicum U :
pulcrum P sed correctum est in philosophicum, P (in margine) 20. tempera-
mentum] interpretamentum V 21. est om . F V 22. quia] quod V
23. quidam] quadam F : aliqui A 24. forsan V 25. dies] die F 26.
plusve minusve A 27. ex indigete ... expositum om. U 28. est om. U A
29. Et om. U V 30. fecit om. U 31. nostram ] vestra V 32. poste-
riorem] priorem V 33. octo milibus annis ] om . U 34. transactis o. m. annis
om . F 35. post] postea U 36. id est om. U 37. nostre] vestre P
38. vestram] nostram A PV 39. novem] VIII F P octo A 40. scitis V
41. in add. F 42. id est literis om. U
IN TIMAEUM 23 E-24 E 95

id est sacratis , in armariis templorum. Vel in sacris apicibus quia in


frontibus templorum hoc erat scriptum.
Secundum aliam sententiam46 sic47 legatur48. Vestram fecit priorem
nostra⁹ mille annis terminatis50 ex indigete agro et vulcanio semine, id
est quando hoc51 contigit52 de53 indigete agro et vulcanio semine54 . Hanc
nostram fecit posteriorem octo milibus annis57 post scilicet58 post59 Eric-
tonium . Sequens litera non mutabitur®¹.
65
De his ergo. Quia63 isti ab eodem sunt instituti a quo et nostri ,
ergo audies de his qui fuerunt67 ante68 novem milia⁹ annorum ante"
hanc narrationem secundum primam sententiam ; vel ante73 constitu-
tionem nostre civitatis secundum secundam.
Amplis ad magnitudinem facti. Preclaris ad famam.
[24 ] Ac primum. Cum dicturus sit facta veterum Atheniensium, prius tamen
ostendit cognationem inter Saim et Athenas.
Forte5 temperamentum est.
Polluatur. Mala enim colloquia corrumpunt bonos mores (a) . Ideo
sacerdotes in claustris suis erant sicut hodie est.
[24b] Colendi et exercendi idem est. Eumdem ordinem exequitur hic quam
et Socrates superius.
Clipeorum. Clipeus dicitur a « clepo » quod est « furor-aris » et « soma »
quod est corpus quia quodammodo clipeo furatur corpus (b) .
Amentata. Amentum est corrigia per quam iaculum cum digito solet
proici.
[24 ] Quid divinatio ? id est futurorum cognitio. Quid medela ? id est medi-
cina. Has duas scientias tetigit quia maxime ornant homines.
Electo. Phisici dicunt homines ex situ loci et aere contingere subtili-
tatem vel optusitatem ingeniorum .
[24 ] Ultra captum id est ultra hoc quod homo possit capere.
Titulis laudum id est titulis qui erant laudes intransitive.
Immanem. Ecce illud preclarum factum.

[24 ] § XXX. Ex Athlantico¹ . Athlanticum² mare dicitur refluxio illa que ab


occidente vergitur ad5 septentrionem ab Athlante' monte adiacente.

43. sacratis] sanctis F A 44. in om. U V 45. scilicet add. A 46.


sententiam om. F 47. sic] hoc U 48. legitur F 49. nostram U P
50. terminatis] transactis V 51. id est quando hoc om. U V 52. contigit] contin-
git A om. U V 53. de] ex A : om. U V 54. indigete a. e. v. semine om .
UV mille anni fuerunt transacti a constitutione nostre usque ad hoc add. F 55.
scilicet add. P 56. nostram] autem U : enim V 57. annis] annorum U :
om . F 58. scilicet ] id est F 59. post ] ab F : om . A V 60. Ericton io
F usque ad constitutionem nostre octo milia annorum transierunt add . F 61.
mutatur U 62. De] Ex P 63. Quia] Qui U 64. isti] ista U || satis
add. V 65. sunt om . V 66. nostri] vestri U V 67. fuerunt om . F U AP
68. ante] a V 69. milia om. V 70. annorum ] annis V : om . U // id est
add. F A 71. ante om . V 72. hanc om . F 73. ante] ad V
74. Amplis ad magnitudinem etc. usque ad finem huius paragraphi XXIX] om . U APV
75. Forte F (in glosis) : Fors F (in textu Timaei)
(a) I Cor. XV, 33.
(b) ISIDORUS, Etymologiae, XVIII, XII , 1. REMIGIUS , Comment. in Martianum [35, 12 ],
p. 132, 12-13.

§ XXX. F, U, A, P, V
1. Atallantico A 2. Atthallanticum A 3. occidente ] oriente A
vergit U 5. ad] in A 6. ab] ex F : om. U 7. Atthallante A
96 GLOSAE SUPER PLATONEM

Vultque Plato in illo mari quasdam fuisse insulas ante illum locum quo
mare ingurgitatur inter Calpem et Athlanta¹º, unam magnam¹¹ et¹² par-
vas adiacentes ex quibus ista gens exivit. Ad hoc¹³ quod aliquis posset¹4
dicere : «
< Unde est quod modo¹5 nulli¹6 inde veniunt ? » Respondetur >17 :
Quia tunc18 erat19 commeabile sed modo non20. Dum enim ille exsta-
bant insule, homines de illis22 ad continentem terram veniebant et de
continenti ad insulas23 sicque24 erat fretum25 commeabile.
Habens in ore et vestibulo . Os et vestibulum vocat introitum inter Cal-
pem et Athlanta26 ante quem27 est insula Gades Herculis vocata, quia
ibi28 columnas quasdam posuit ut signaret ultra29 nullam30 restarea ter-
ram . Sed, ne quereretur quomodo ex insula tanta gens potuit venire,
subiungit Que quidem, etc.
Simul ergo . Quia commeabile erat , ergo patebat commeatus.
[25a] Quippe. Vere patebat commeatus quia erat portus in freto inter duos
montes.
A continenti id est a mari continuo .
[256] Hoc amplius id est preter hoc.
Adoriri id est invadere.
Tunc ergo. Quia gens illa adeo potens erat, et vestra devicit eam, ergo
gloria vestre gentis enituit ultra omnem gloriam.
[25 ] Per extrema discrimina id est per mortem. Bene laudat eos ostendendo
eos mortuos pro communi salute omnium. Prius est hostem fugare, deinde
fundere id est occidere.
Intactos. Bene iterum hic laudantur quia non erant cupidi honoris quia
nolebant illis dominari quos devicerant.
Ecce quod magnum preparamentum huius belli et huius victorie fecit
et tamen brevibus verbis ipsum bellum narravit. Ita faciunt poete quod
ab isto accipiunt.
Illuvione iugi id est continua pluvia sine qua non fit diluvium, dico
[25 ] sine indicio, nisi quod pelagus etc. Nota quod illud pelagus modo spissius
erat quam ante et hoc propter pinguedinem limi ipsius insule supra quam
modo erat.

§ XXXI. Hec sunt ô Socrate. Hec sunt verba minoris Critie.


[25 ] Siquidem quam. Soloecismus est ut urbem quam statuo etc.
[26 ] Itaque. Quia volui memoriam exercere, igitur exercui , et hoc duobus
modis scilicet referendo sociis et cogitando nocte.
[266] Tam id est tantum. Quam id est quantum.
Nisi forte. Quia dixerat eorum que addiscuntur in prima etate facilem
esse memoriam, ponit inde phisicam rationem sub quadam dubitatione.
Cuius hec est summa quod anima naturaliter omnium cognitionem deberet
8. ante] ad F V 9. ingurgitur U 10. Athlanta] Athlantem F : Athalanta A
11, scilicet add. A 12. duas add. U 13. hoc om . V 14. posset om . U
15. modo om. A V //Ideo hanc divisionem premittit ut ostendat de quo illorum generum
sit mundus add. P 16. nulli] non F V 17. R(espondetur) om. V
18. Quia tunc] et quia non V 19. erat om . V 20. est, quia add. F
21. enim om. FUV 22. illis] illa F 23. ibant add. A 24. sicque]
et sic F 25. fretum] factum V // illud add. F 26. Athlanta] Athalanta A :
Athlantem V 27. ante quem] antequam FUA V 28. ibi om. A V
29. ultra om. V 30. nullam] non A nullo V 31. restare ] testante V
32. quereretur] quereret U A : quererent V // aliquis add. A 33. Simul ergo. Quia
commeabile etc. usque ad finem huius paragraphi XXX] om . U A PV
§ XXXI. F
IN TIMAEUM 26 B-27 D 97

habere sed, adiuncta corpori, carnis gravedine a naturali cognitione pri-


vatur. Sed postea, cum primum incipit intelligere, quasi congaudens sue
nature, ea que percipit tenatiori memorie commendat. Sequentibus vero
etatibus, quia intelligere iam versum est sibi in tedium, minus conservat
audita. Aliam tamen superius inde dedimus causam, secundum hunc
etiam Platonem, per similitudinem etatum ad ceram (a).
[26 ] Fors etiam. Aliam inde ponit causam quare melius illa retinuit scilicet
quia senex id studiose et assidue referebat.
Meracam. Meracus - ca - cum, id est purus -ra -rum. Meraca sub-
stantivum ponitur pro potione quia ventrem purgat. Unde Oratius :
« bilem purgante meraca (b). »
Inobsoletam id est novam. Obsoletus dicitur locus vetus.
Notam id est memoriam.
Non ut orationem retexam, quia viciosum est idem frequenter narrare.
Hic intelligit Cricias ostendere in re esse civitatem quam Socrates in animo
suo depinxerat.
[26 ] Propugnatores id est defensores.
Ad musicam> ma < nsuetudinem >¹ id est ad virtutem.
Quando id est quandoquidem.
Nutrimentis id est legibus memoratis a Socrate.
Institutis id est moribus.
Muneri id est labori vel officio.
Quare mi Socrate. Quia istud tibi dicam, existima te contentum fieri id
est fias contemptus.
[260] Ferie antiquitus dicebantur festa et proprie illa que Athenis coleban-
tur. Modo singuli dies dicuntur ferie.
Vite possibilis id est possibilis rei , scilicet que potest esse.
[27 ] Attonito silentio, quia discipulus coram magistro stat attonito vultu
et silentio quando vult bene rem retinere.
Mentem ad intelligendum ; aures ad audiendum. Et ideo hec coniunxit
quia audire et non intelligere parum vel nichil prodest.
Etiamne. Hic reddit docilem notando sibi ordinem sequentium. Et
hucusque ostendit civitatem fuisse in actu quam Socrates in animo de-
pinxerat. Amodo ostendet Timeus esse aliam civitatem id est sensilem
mundum.
Oratione formatis , quia ipse ostendet qualiter homines formati fuerant.
Imbutis tua oratione id est sicut dixisti in libro de positiva iusticia.
[276] Ne pro certe. Et insequitur adhuc metaforam vocando hoc appara-
tum. Ita precepit Tullius in Rhetorica ut si quis incipiat metaforam, se-
quatur verba convenientia sibi usque in finem.
[27 ] Nature, quantum ad tres causas : efficientem, formalem, finalem ; sub-
stantieque quantum ad quartam.
[270] Sit igitur. Quatuor hic querit scilicet quod Deo placeat hoc quod dicit,
quod sibi conveniat et operi conveniat et quod illud intelligere valeant.
Anticipatam id est provisam.
1. et musica mansuetudine F (in textu Chalcidil), fol. 7 v
(a) PLATO, Theaetetus 191 c-d [ex Chalcidii Commentario CCCXXVIII, p. 322, 18]. Cf.
supra, cap. XXIII, ad notulam b.
(b) HORATIUS, Epistolae II, II, 137.
7
AE R ONEM
98 GLOS SUPE PLAT

<TRACTATUS>

<DE QUATUOR CAUSIS MUNDI➤

<ET>

< DE EIUSDEM CREATIONE

[27d] § XXXII¹. Est igitur . Thimeus de naturali iusticia tractaturus, ad


creationem mundi circa quam maxime apparet se transfert. Et , ut eum
perpetuitati propaget , quatuor illius causas scilicet efficientem, forma-
lem, finalem , materialem ostendit, ut ex talibus causis quiddam per-
petuum posse creari manifestet . Et¹º est efficiens causa divina essentia,
formalis¹¹ divinal sapientia, finalis divina bonitas, materialis quatuor
elementa (a).
Que ut melius intelligantur, bimembrem preponit divisionem in cuius
altero membro efficiens, formalis, finalis causa mundi14 continetur, in
altero vero15 materialis et effectus . Que divisio talis est quidquid est
vel¹ est carens generatione et semper est, vel habet generationem nec
semper est18
Hoc¹ ut melius intelligatur , quid sit generatio , quid habere gene-
rationem , quid carere generatione24, quid semper esse, quid25 non sem-
per esse dicamus" . Generatio igitur , ut ait Boetius in Commento super
Cathegorias⁹, est ingressus in substantiam id est principium existentie (b) .
Habere igitur generationem est habere principium existentie30 ; carere vero
81
generatione est carere principio existentie. Semper esse est sine pre-
terito et futuro existere ; non semper esse est per temporales succes-
siones transire.
Caret ergo generatione et semper est quod nunquam incepit esse

§ XXXII. F, U, A, P, V
1. Hanc divisionem premittit ut ostendat de quo illorum generum sit mundus add. P
2. Est igitur om. F 3. quam om . A 4. divina bonitas add. V 5. Et
om . A 6. propagaret U 7. et add. Ü 8. ut] et A 9. mani-
festet] manifestum est A 10. Et om. P 11. est add. A 12. es ntia ,
se
formalis divina om. U 13. preponit] ponit F A : premittit V 14. causa mundi
om . V 15. vero om . U APV 16. eius add. V 17. vel ] enim A
18. Et add. A 19. Hec V 20. intelligantur V 21. et add. A
22. sit add. PV 23. et add. A 24. quid carere generatione om. F
25. quid] quidve U : om. P 26. videatur add. A 27. dicamus ] videamus V :
om . U 28. igitur om. V 29. Aristo(telis) add. V 30. Habere igi-
tur ... existentie om. U A 31. generatione om. F 32. sine ] carere U
33 existere] existentis V : om. U 34. ergo] igitur A V 35. incipit F

(a) Nam in Thimeo, dum causas mundi subtilius investigat, manifeste videtur expri-
mere Trinitatem quae Deus est , efficientem causam constituens in potentia Dei, in sapien-
tia formalem , finalem in bonitate quae sola induxit eum ut omnem creaturam bonitatis
suae participem faceret... » (JOANNES SARESBERIENSIS , Policraticus VII, 5 ; ed . MIGNE, P.L.
199, 645 D ; ed. CL. WEBB, II, p. 108, 16-21.)
(b) Namque generatio est in substantia ingressus » (BOETIUS, In Categorias Aristotelis,
- Cf. Dragmaticon , lib. I, p. 9.
lib. IV ; P.L. 64 , 290 A. ) —
IN TIMAEUM 27 D 99

nec aliquid preteritum nec futurum habet. Hoc convenit divine essen-
tie ea enim nec habuit principium existentie nec vices temporis“.
Hec est efficiens causa mundi ipsa enim est omnium creatrix. Hoc
idem convenit divine sapientie : ea enim nec habuit principium exis-
tentie nec vices temporis". Si enim Deus caret principio nec potuit sine
sapientia esse - idem enim est illi esse et sapientem esse ergo et
eius sapientia caret principio ; semper vero est quia illi nichil" preteri-
tum nichil48 futurum est sed omnia presentia. Hec formalis causa mundi“⁹
est quia50 iuxta eam Creator mundum53 formavit. Ut enim faber,
volens aliquid fabricare, prius illud in mente disponit, postea, quesita
materia, iuxta mentem suam operatur, sic Creator, antequam aliquid
crearet, in mente illud55 habuit , deinde opere illud adimplevit (c) . Hec
eadem a Platone dicitur archetipus mundus mundus quia omnia
continet que in mundo sunt, archetipus id est principalis forma (d) , ar-
cos enim princeps , tipos figura62 vel forma63. Idem convenit divine
bonitati : ea enim caret principio et semper est presens. Illa enim finalis
causa mundi est quia sola bonitate, ut in sequentibus apparebit, omnia
creavit.
Ita sub hoc membro efficiens, formalis , finalis causa mundi continen-
tur ; sub alio vero materialis et effectus69. Etenim elementa et quid-
quid ex eis est" principium habent" essentie et74 per successiones tem-
porales variantur.

§ XXXIII. Litera sic legatur¹ quod igitur pro autem ' accipiatur.
Vel sic concludatur : Quandoquidem iuxta speciem anticipatam in
animo expediam, ergo quod' michi videtur dicam. Et, ut michi videtur,

36. aliquod u 37. nec] vel UV / aliquid add. A 38, divine om . A


39. nec] non V 40. habet U 41. id est variationes suscipit add. V
42. Hec] sed U 43. idem] vel V 44. ea enim nec ... temporis om. U APV
45. Si] Sic A : om. U 46. et add. PV 47. nichil] nec U 48. nichil]
nec U 49. mundi om. A 50. est quia om. U 51. eam] quam U
52. Creator om . A 53. creavit et add. A V 54. enim om . V 55.
prius add. A 56. ut providit add. A 57. dicitur] apelatur U 58. mun-
dus om. U / igitur add. V 59. est add. P 60. princes] F 61. arcos
enim princeps, tipos om. U V 62. figura om. V 63. forma om . U V
64. Idem om . V 65. enim om . U P 66. est om. A 67. vero] membro
V 68. et om. U 69. eius add. V 70. Etenim] et A 71]. est
om . A 72. habet A 73. essentie] existentie A V 74. et om. A

(c) Faber facit arcam. Primo in arte habet arcam : si enim in arte arcam non haberet,
unde illam fabricando proferret ? » (AUGUSTINUS, Tractatus in Iohannen I, 17 ; P.L. 35,
1387.) Item, ut ait Augustinus, artifex volens facere arcam, primum recurrit ad men-
tem ibique considerat qualiter sit facturus arcam : quod homo non faceret, si non haberet
in mente formas illarum quas cognoscit. Sic ergo volumus Deum habere in mente formas
omnium rerum. Unde Plato in Thimeo mentem divinam archetipum mundum vocavit. »
(Glosae super Macrobium [Comment. I, II, 14 ], Cod . Bernen . 266, fol . 3 va . ) Cf. Glosae
super Boetium [Consol . III, metr. IX, 6-7], Cod. Trecen. 1381 , fol. 62 r, Cod. Trecen. 1101
fol. 10 vb .
(d) Joannes Scotus Eriugena vertit åρyéτuñov in principale exemplum : [ P.L. 122, 1085 A¼,
1095 B10]. Idem vocabulum ab Hilduino aliquando vertitur in primam figuram. De quo vide
G. THÉRY, Etudes dionysiennes 11 : Hilduin traducteur de Denys. Edition de sa traduction,
Parisiis, 1937, p. 435.

§ XXXIII. F, U, A, P, V
1. continuatio add. F 2. quod] quid U om . F V || est igitur etc. add. V
3. concluditur P V 4. Quandoquidem] Ego quidem V 5. speciem] spem U
AP 6. ergo] igitur A 7. quod] que V 8. videntur V
100 GLOSAE SUPER PLATONEM

in primis, id est in principio¹º , dividendum id est divisione notandumu


quid est quod semper est sine preterito et futuro¹3 , carens generatione id
est principio existentie. Item, videtur¹ dividendum15 quid site quod gigni-
tur¹7 id est¹8 habet19 principium20 existentie21 nec semper est sed per pre-
teritum et futurum variatur.
Alterum etc. Mos est23 sapientum24 , data divisione5, subiungere exem-
plum26 vel27 diffinitionem28 vel descriptionem29. Unde Plato, post predic-
tam divisionem , ponit utriusque descriptionem et illius quod semper
est carens generatione, et illius quod generatur nec semper est. Et est³
primi 33 descriptio talis : quod est intellectu perceptibile ductu rationis,
semper idem. Alterius : quod est perceptibile opinione cum irrationa-
bili36 sensu .

§ XXXIV. Quod ut melius intelligatur¹, de virtutibus anime³ aliquid


dicamus. Creator igitur anime hominis essentiam indissolubilem , scientie
perfectionem, arbitrii libertatem contulit (a) . Sed quoniam diversa genera
rerum scientie subiacent idemque? sepes diversis modis percipitur, ad
diversa percipienda vel idem diverso modo, diversas illi contulit virtutes
scilicet10 sensum, imaginationem, rationem , intellectum (b).
Et est sensus12 vis anime qua percipit homo figuram et colorem¹³ rei
presentis. Que vis14 non operatur nisi in corpore presenti illius in quo¹

9. id est om. A 10. scilicet est add. A est add. V 11. notandum] ostendendum
V 12. est] sit V 13. sine pr. et futuro om. A 14. videtur om. U
15. dividendum] subdividendum V : om. U 16. sit om. U 17. gignitur] gene-
rationem habet V 18. id est om . U A 19. habet] habeat F : om. U A V
20. principium om. U A 21. existentie] essentie F : om . U A 22. sed per]
id est secundum V 23. est] erat V 24. sapientum] antiquis sapientum V
25. divisione ] diffinitione A P 26. exemplum om. U 27. vel om. U A
28. diffinitionem] diffinitione P om. A 29. descriptione P 30. post pr. di-
visionem ] post pr. diffinitionem A facta divisione F 31. descriptionem ] diffinitio-
nem U V 32. Et est om. U 33. primi] prima F U V 34. alterius]
altera F alterum U 35. quod] quidem U : quoque V 36. irrationabili] irra-
tionali U V

§ XXXIV. F, U, A, P, V
1. intelligamus F V 2. virtutibus] virtute F P om. V 3. anima V
4. anime hominis] animabus V 5. arbitrii libertatem om. F 6. rerum om. V
7. idemque ] idque P V 8. sepe om. A 9. idem om. V 10. scilicet
om . U A V 11. et add. U A 12. vis anime qua percipit rem presentem, que
contrahit esse a passionibus. Vel aliter sensus est add. U 13. figuras et colores
UV 14. Que vis] Que etiam U : Quamvis A 15. in quo om. U A V

(a) « Porfirius voluit intelligere quod Deus anime primi hominis tria contulit : indisso-
lubilitatem essentie, perfectionem sapientie, arbitrii libertatem. » ( Glosae super Macrobium
[Comment. I, III, 17] , Cod. Bernen. 266, fol . 5 rb . )
(b) BOETIUS , Consol . V, prosa IV, 24-39 [ P.L. 63 , 848-850]. - Glosae super Boetium [Con-
sol. V, prosa IV, 27] , Cod. Trecen. 1381 , fol . 90 v-91 r, et Trecen. 1101, fol. 18 ra, quas
in partem edidit CH. JOURDAIN, Notices et extraits, t. XX, 2 ( 1862 ), p. 81-82 ; Philo-
sophia IV, 34 [ P.L. 172 , 98 D] ; Dragmaticon, lib. VI, p . 300-301 et p. 306-312. Cf. infra,
cap. XCII, cap. CLXXI-CLXXII. Notandus est insuper hic locus Glosarum super Boetium
[Consol . lib. I, prosa I, 1 ] : « Oculi philosophie sunt ratio et intellectus. Est autem ratio
quedam vis anime qua percipit homo in quibus res conveniant et in quibus differant. Intel-
lectus vero est quedam vis anime qua percipit homo incorporea cum certa ratione quare
ita sit... Est autem sensus vis anime qua percipit homo corpus presens, vel videndo vel
audiendo vel tangendo vel gustando. Imaginatio est vis anime qua percipit homo figuram
rei absentis. (Cod. Trecen. 1381 , fol. 37 г-37 v. )
IN TIMAEUM 27 D ΙΟΙ

tantum est figura et color. Hec vero habet principium a passionibus


extrinsecus sibi allatis¹7.
Imaginatio vero est vis¹8 qua percipit homo figuram rei absentis. Hec
habet principium a sensu quia quod imaginamur, imaginamur¹⁹ vel ut20
vidimus21 vel ad similitudinem alterius22 rei iam vise ut ille virgilianus
Titirus ad similitudinem sue civitatis Romam imaginabatur (c) .
Ratio vero23 est vis anime qua diiudicat24 homo proprietates25 corpo-
rum et26 differentias eorum que28 illis29 insunt30. Hec habet principium
ab imaginatione et sensu de eis enim que vel32 sentimus vel imagi-
namur discernimus.
Intellectus vero est vis qua percipit homo incorporalia cum certa
ratione quare ita sit . Hec habet principium a ratione (d) . Cum enim³
rationes proprietates corporum homo39 perciperet , cognovit corpus
humanum naturaliter grave esse gravedinemque motui 2 repugnare. Unde
cum humanum corpus moveri videret , hoc esse ex alio cognovit . In-
quirendo45 ergo cognovit in eo quendam spiritum esse48 qui motum ei
conferret. Sed quia gravitas repugnans est⁹ spiritui, cognovit alicuius
sapientiam illum50 coniungere51 corpori in eoque conservare . Sed omnis
sapientia alicuius est sapientia. Unde, querendo cuius esset illa, invenit
nullius creature eam esse posse, ergo Creatoris (e) . Sed circa Creato-
56 59
rem intellectus57 pauca percipiens deficit quia quantitas illius angus-
tias⁰ nostri pectoris excedit (f).
Et sic, ducente ratione, ad intellectum incorporeorum2 homo perve-
nit. Et ut causaliter se precedunt , sic et tempore . Primum enim"
habet homo sensum ut in infantia , deinde imaginationem , postea ratio-

16. tantum] tamen A V 17. Hec vero h. pr. a p. ex. sibi allatis (illatis V) om.
FUA 18. anime add. A 19. imaginamur om. U A PV 20. ut om. V
21. videmus V 22. alterius om . P 23. vero om . V 24. diiudicat] iu-
dicat FU V 25. proprietatem A 26. et] vel V 27. corum] earum
UP illorum 28. in add. F U 29. illis] ei A 30. insunt] sunt
FU 31. eis] his V 32. vel om. FAV 33. sentimus om . V
34. anime add. A 35. homo om . V 36. sint V 37. enim] autem U
Il a add. V 38. ratione om . A 39. homo om . P V 40. perciperet]
percipit U percipiet A : perciperetur V 41. cognovit ] convenit V 42. mor-
tui V 43. videret] videretur F : viderent V : om . A 44. Unde cum ... Co-
gnovit om . A 45. Inquirendo om . U A 46. ergo] videri A : om. U
47. cognovit om. U 48. qui ei motum videret, hoc est add. U 49. repugnans
est] repugnat V 50. illam V 51. coniungere] coniuxisse A coniunxisse V
52. servare U 53. omnis] communis V 54. eam] illam U A 55. et
add. U || est add. P 56. creationem V 57. intellectus] illius V : om . U A
58. percipiens] perspiciens A 59. defecit A P 60. angustiam P 61.
Et ] Sed F 62. incorporeorum] incorporalium UV in corpore A 63. pre-
cedunt] precedet U : precedit V 64. tempore] tempus V 65. primum] primo
A 66. enim om . P 67. infantia] infamia V

(c) VIRGILIUS , Ecloga I, 20-21.


(d) Intellegens fidem rerum rationis habet indagine comprehensam, confirmata porro
ratio fit intellectus, cuius scientia est eademque sapientia. » (CHALCIDIUS , Commentarius
CCCXLI , p. 334, 1-3.)
(e) Philosophia I, 5 [P.L. 172 , 44] ; Dragmaticon , lib . VI, p. 308-309.
(f) Intellectus enim circa rerum prima principia deficit. » (JOANNES SARESBERIENSIS,
Policraticus II, 26 ; P.L. 199, 460 c ; ed . CL. WEBB, I, p. 141 , 24-25. ) Ipse Willelmus, in
Glosis super Boetium [ Consol. lib. I, prosa I, 2 ], ait : « Proprium humani intellectus circa
prima principia deficere, ut circa primum principium temporis, et cetera. » (Cod. Trecen.
1381 , fol . 38 r. ) Sed quamvis sciamus Deum esse, quid sit perfecte non comprehendimus.
Quantitas vero eiusdem, qui omnia implet, angustias nostri pectoris excedit. » (Philosophia
I, 4 ; P.L. 172, 43 D.)
102 GLOSAE SUPER PLATONEM

nem, deinde intellectum si Deus illum concedat quia , ut ait Plato ,


intellectus solius Dei est et admodum paucorum72 hominum (g).
Preter has virtutes, sunt alie rationi et intellectui servientes ut inge-
73
nium , memoria, opinio (h) . Et est ingenium naturalis vis animi ad ali-
quid cito percipiendum" , dictum75 ingenium quasi intus genitum (i) .
Memoria vero est vis firme" retinendi" cognita. Opinio vero est perceptio
rei cum dubitatione que si de corporibus sit confirmata" fit80 ratio,
si de incorporeis intellectus.

[28 ] § XXXV. Et hoc est : Alterum¹, id est quod semper est carens gene-
ratione, est perceptibile intellectu, illa vi anime sola³, non sensu nec ima-
ginatione nec ratione , illa vi anime ductu et investigatione rationis id
est ducentes ratione et investigante ut prediximus. Sed quia hoc totum¹º
habet¹¹ anima et¹³ angelus, addit semper idem, id est sine principio et
mutatione13.
Porro, etc. Ostensa descriptione unius14, subiungit descriptionem alte-
rius. Et hoc est15 : porro alterum, id est¹ quod generatur nec semper est,
opinabile¹ id est cum18 dubitatione perceptibile quia, cum variabile sit ,
cum¹ in una qualitate putatur in aliam21 statim transmutatur : quare
de eo certa scientia haberi non potest. Sed de eo quod nunquam muta-
tur certa et constans25 scientia26 habetur. Cum irrationabili sensu illud
enim et28 sentitur et opinatur. Sensus dicitur irrationabilis³ quia"
multotiens fallit ut quando remus videtur fractus in aqua cum in-
teger sit
Et propterea , quia est opinabile , est incertum quia scientia que
43
de eo habetur propter eius42 mutationem certa esse non potest , nas-

68. si Deus illum om. V 69. concedat] concedit U : om . V 70. quia] qui V
71. intellectus om . V 72. perpaucorum F 73. animi om . U P 74. perci-
piendum] intelligendum U P V 75. dictum ] dicunt A : et est dictum P : dicitur
enim V 76. firme] firmiter V 77. retinendi] retinens V 78, que si]
quasi A P 79. confirmata ] innata V 80. fit om. A
(g) Timaeus 51 e, quem citat BOETIUS, Consol . lib. V, prosa V, 4 : « Ratio vero humani
tantum generis est sicut intelligentia sola divini. » (P.L. 63, 854 B). Eumdem Timaei [51e ]
locum citat ipse Willelmus in Dragmatico, lib. VI, p . 308 ; citant etiam CLAREMBALDUS
ATREBATENSIS , Comment. in Boelii Librum de Trinitate (ed . W. JANSEN, Der Kommentar
des Clarenbaldus, Breslau, 1926, p. 37*, 1-3 ) , (THEODERICUS CARNOTENSIS ] , Comment . in Boetii
Librum de Trinitate (ed. N. HARING in Archives d'histoire doctrinale et littéraire du moyen
dge, t. XXVII ( 1960), p . 92) .
(h) Dragmaticon , lib. VI, p. 306-312.
(i) Cf. supra, cap. IX, ad notulam d.

§ XXXV. F‚U,A, P, V
1. etc. add. A 2. id est om . U 3. sola] solo P om . U 4. non]
nec F: om. U 5. sensu nec i. n. ratione om. U 6. illa vi anime om. U V
7. investigatione om. F U 8. ducente] dicente P 9. investigante ] investiga-
tione U V 10. totum] commune U II. habent A 12. et] vel U
13. commutatione V 14. unius] illius F 15. quod add. P 16. Ostensa
descriptione id est om. V 17. opinabile ] opinione V 18. cum om . P
19. cum] et F 20. sit vel add. V 21. in aliam om. V 22. transmu-
tatur] permutatur F 23. quare] quia U 24. eo] ea A 25. et add. A
26. scientia om. V 27. enim om. A 28. et om. A V 29. sentit A
30. enim add. V 31. irrationabilis] irrationalis F 32. quia] et A 33.
fallitur F 34. ut] et V 35. quando] cum A 36. Vel quia, ut dicit
Boe(tius) nec minima nec maxima percipit. Nullus enim magnitudinem firmamenti vel
parvitatem sensu percipit add. U 37. Et propterea ] proptereaque U 38. quod
add. A 39. et add. V 40. que om. U 41. sed add. U 42. eius]
eiusdem A 43. certa] ita A 44. esse non potest] est V
IN TIMAEUM 28 A 103

cens per principium existentie, occidens quia mundus per naturam dis-
solvi posset ut in sequentibus dicetur, etsi non occidat . Vel occidens in
partibus suis , etsi non totus. Neque perseverans , immo cotidie mutans ,
in rata et constanti conditione existendi49.
Condiciones existendi plures sunt . Aliam enim condicionem habent
angeli , aliam53 homines54, aliam cetera animalia. Sed ea sola rata est
et constans que invariabilis est que55 mundo non convenit .

§ XXXVI. Omne autem, etc. Facta divisione et subiuncta descriptione,


de sua materia, id est de creatione mundi , tractare incipit. Et est mun-
dus ordinata collectio creaturarum (a) . Sed ut prediximus, ostendit cau-
sas illius¹ ut illum perpetuitati propaget. Sed ne alicui cassa videretur
inquisitio causarum , existimanti nullam esse causam illius , probat pri-
mum aliquas esse, deinde easⓇ ostendit".
Continuatio. Mundus est id quod gignitur . Sed omne quod gignitur¹0
habet principium existentie. Gignitur ex aliqua causa necessario, ac si di-
ceret¹¹ : nichil gignitur sine causa, ergo nec mundus. Quod ut melius
intelligatur, attendendum est sex13 esse causas rerum : quatuor sub-
stantiales quas15 predocuimus et16 duas accidentales scilicet tempus et
locum. Et¹ sunt quedam18 quibus omnes sex19 conveniunt ut corpora,
quedam quibus quinque ut anime — sole enim carent23 materia
quedam quibus quatuor ut mundus, caret enim loco et tempore ut causa :
etsi enim temporalis est, non tamen tempus est eius causa quia
non precessit eum. Sola ergo divinitas caret30 causa³¹.

45. per] propter F : om. U 46. posset] non potest U 47. in partibus suis]
propter partes suas U 48. et constanti om. V 49. existendi om. V
50. plures om . F // he add. U 51. condicionem om. A V 52. habet angelus
V 53. alii add . U 54. homines] homo V 55. que] et U

§ XXXVI. F, U, A, P, V
I. illius] illas V om. FP 2. et inutilis add. V 3. causarum] creaturarum
F 4. illius] illarum F 5. illi add. U 6. eas] illas P : om . UA
7. ostendit om . U 8. id om. F 9. sine causa add. V 10. id add. U
11. dicat V 12. sine] sed A 13. sex] in V 14. causas] earum V
15. quas] ut V 16. et om. U APV 17. et] quia F 18. quidam A
19. sex om. V 20. quinque] due P 21. anima UV 22. sola UA
PV 23. caret UP V 24. ut causa om. V 25. etsi] si A 26.
enim om. P 27. temporalis] temperabilis A 28. tamen] inde P 29.
ergo] enim U 30. caret om . A 31. Et hoc est add. A

(a) Mundus est ornata ordinatio, dei munere, deorum recta custodia. » (Apuleius, De
mundo, ed. P. THOMAS, Lipsiae, 1921 , p. 137, 7-8.) - Haec definitio mundi, apud Willelmum
nostrum, est trita. Cf. Glosae super Boetium [Consol. lib. II, metr. VIII, 1 ] : « Et est mun-
dus ordinata collectio quatuor elementorum . » (Cod . Trecen. 1381, fol. 56 r et Trecen. 1101,
fol. 9 ra) ; ibid. [ lib. III , metr. IX, 1 ] : Mundus est collectio ordinata creaturarum. » (Ed.
J.-M. PARENT, La doctrine de la création, Parisiis, 1938, p. 124, 19-20) ; Glosae super Macro-
bium [Comment. I, VIII , 4] : « U(t) ait Apuleius [Cod . epuleius], mundus est elemen-
torum col(1)ectio cum ornatu eorumdem ; et bene dicit ornatu ' , quia aliter esset con-
fus[s]io. (Cod. Vatic. Urbin. Lat. 1140 , fol . 59 v) ; ibid. [Comment. I, XIV, 2 ] : « Uni-
versum quia universa comprehendit : est enim ordinata col(1)ectio omnium creaturarum. ▸
(Cod . Urbin. Lat. 1140, fol . 78 r-78 v).
Eadem definitio invenitur in quibusdam scriptis quorum opiniones cum opinionibus Wil-
lelmi haud raro consonae videntur : Florilegium theologicum : « Mundus est ordinata elemen-
torum collectio cum ornatu eorumdem, » (Cod . Rotomagensi 553 [ = A. 452], fol. 136 va) ;
Compilacio : Item dicitur mundus ordinata collocatio (sic) omnium rerum creatarum, quod
est idem quod megacosmus, id est maior mundus. » (Cod . Monacensi Latino 331 , fol. 2 v,
lineis 33-34.)
104 GLOSAE SUPER PLATONEM

Nichil enim. Vere nichil gignitur sine causa quia nichil fit quod non
precedat³ causa. Et hoc est : Nichil fit cuius ortum non precedat, vel tem-
pore³ ut ea que facta sunt in tempore, vel35 dignitate ut est mundus
-non enim Creator precessit mundum spaciis quantitate sed simpli-
citate nature (b) - ·legitima causa et ratios , id est39 legitima et rationa-
bilis40 causa (c).

§ XXXVII . Operi porro. Ostenso quod nichil est sine causa, subiungit
quid¹ contrahat effectus ex³ efficiente. Et sciendum quod omne opus
vel est opus Creatoris, vel opus nature?, vel artificis imitantis natu-
ram (a) . Et est opus Creatoris prima creatio sine preiacente materia ut
est creatio elementorum et⁹ spirituum vel ea que videmus fieri contra¹º
consuetum cursum18 nature ut partus virginis, etc. (b) . Opus nature¹³
est¼4 quod similia nascuntur15 ex similibus, ex semine velle ex¹7 germine18.
Et19 est natura vis rebus insita similia de20 similibus operans1 (c) . Opus
22
artificis est opus hominis quod propter indigentiam operatur ut vesti-
menta contra frigus, domum23 contra intemperiem aeris24 . Sed in omni-

32. quod non precedat] sine U 33. vel tempore om. U 34. sunt] est U
35. in add. U 36. enim Creator om. V 37. mundum spacii] mundi spatium
U 38. et ratio] etc. F om. U 39. id est om . F A 40. rationalis F

(b) Neque enim Deus conditis rebus antiquior videri debet temporis quantitate, sed
simplicis potius proprietate naturae. (BOETIUS , Consol . , lib. V, prosa VI, 11 ; P.L. 63,
859 B.) ― Creator non precedit creaturam temporis quantitate, sed simplicitate nature. ▸
(Glosae super Boetium [Consol . lib. V, prosa VI, 11 ], ed . J.-M. PARENT, La doctrine de la
création, Parisiis, 1938, p. 134, 28-29.)
(c) Cf. Dragmaticon, lib. II, p. 41 .

§ XXXVII. F, U, A, P, V
I. quid] quam A : quod PV 2. effectus] affectus V 3. ex] vel V
4. vel om. V 5. opus om. V 6. opus om. V 7. nature] creature V
8. est om. U P V 9. et] vel V 10. contra] circa V II. consuetum]
solitum A consuetudinem V 12. cursum om. V 13. nature] naturale V
14. est om . U 15. nascantur V 16. ex similibus, ex semine vel om. F
17. ex om. A V 18. simili add. F 19. Et quia U 20. de] ex F
21. operans] procreans A comparans V 22. propter indigentiam] indigentia V
23. dom os A 24. aeris om . A P

(a) Omnia enim quae sunt vel Dei opera sunt, vel naturae, vel naturam imitantis homi-
nis artificis. » (CHALCIDIUS , Commentarius XXIII, p. 73 , 10-12.)
(b) Notatu digna videntur ea quae in quodam Tractatulo Clarembaldi Atrebatensis (ut
videtur) leguntur : « Nam super motum cursumque naturalem potestas Creatoris habet ap-
tum se posse de his omnibus facere aliud quam eorum seminales rationes habent : sicut
virga Aaron praeter solitum fronduit, floruit, et peperit amicdala ; sterilis mulier inventa
in senecta peperit ; virgo concepit, virgo peperit, virgo ante partum, virgo post partum...
Quod quia denegaverunt quidam dicentes nihil posse evenire contra naturam, scilicet con-
tra solitum naturae cursum - quod omnino falsum est idcirco negaverunt virginem
posse peperisse... (ed . N. HARING in Archives d'hist, doc. et litt. du moyen áge, t. XXII
(1955), p. 209-210).
(c) « Est autem natura, ut quibusdam placet,... vis quedam genitiva rebus omnibus
insita ex qua facere vel pati possunt. » (JOANNES SARESBERIENSIS , Metalogicon I, 8 ;
ed. CL. WEBB, p. 23-24 ; P.L. 199, 835 c) Seminalis vero ratio est vis occulta inserta
elementis vel eis quae constant ex elementis secundum quam vim alia ex aliis suo quaeque
tempore consuete nascuntur. » ( [CLAREMBALDUS ATREBATENSIS ], Tractatulus, 17 ; ed. N. HA-
RING, in Archives d'hist. doct . et litt. du moyen âge, t. XXII (1955), p. 205) ; « Est itaque,
ut diximus, ratio seminalis vis insita elementis, etc. Quod ita debet intelligi : vis scilicet
aptitudo naturalis iuxta quam similia ex similibus producuntur. Unde fit ut de grano tri-
tici non nascatur faba vel de faba triticum, vel de pecore homo vel de homine pecus.
(Op. cit., 26 ; ibid. , p . 208-209) ; cf. op. cit. , 27 (p. 209) , 28 ( ibid. ) , 29 (p . 210).
IN TIMAEUM 28 A 105

bus que agit naturam imitatur. Cum enim facit vestem, iuxta naturalem
membrorum dispositionem facit eam. In compositione vero" domus, con-
siderat quod in planis28 remanet39 aqua putrefaciens ligna, ex convalli-
bus vero30 descendit et mundificat : unde concavam facit domum³ (d) .
Sed ex artifice opus35 contrahit qualitatem. Opus enim Creatoris per-
petuum est, carens dissolutione : neque enim mundus neque spiritus
88
dissolvuntur . Opus nature³⁹, etsi in se esse desinat, tamen in semine
remanet40. Opus vero artificis naturam imitantis nec in se remanet nec
aliquid ex se gignit . Opus ergo41 Creatoris contrahit ex suo artifice42 per-
petuo subsistere43 ; opus44 nature45 per prolis subsequentiam ; opus vero
hominis omnino47 transire48.
Et hoc est : Porro, id est certe, suus opifex dat formam id est⁹ quali-
tatem existendio ut prediximus51 .

§ XXXVIII . Quippe. Probat non esse mirum si¹ diversas qualitates


contrahat ex artifice quia diversorum diverse sunt scientie. Sapientia
enim divina omnia scita, omnia potest ; humana pauca scit , pauca potest.
Continuatio. Ne mireris si opifex dat formam operi' quippe id est
quia opifex suus formans effigiem id est effigiatum opus ad similitudinem
exemplio talis . Eta est exemplum id iuxta13 cuius similitudinem fit
aliquid¹ , exemplar vero id quod fit ad similitudinem alterius rei . Sed
sepe unum pro alio ponitur15. Unde in hoc loco proprie¹ exemplum dici-
tur divina sapientia ad cuius similitudinem17 omnia sunt facta. Quod
possumus per omnes18 qualitates quas illi attribuit denotare, dicens :
immortalis¹º quia caret fine, et persistentis in genuino20 id est¹¹ naturali ,
statu quia est immutabilis22. Et he23 due qualitates, immortalitas et im-
mutabilitas, nulli nisi divino conveniunt . Unde certum est quod de25
divino exemplos hoc27 dicit28 . Sed ne aliquis putaret parvam esse simi-

25. homo add. A 26. vero om. V 27. consideravit U V 28. locis
add. A 29. remaneret V 30. vero] enim A 31. concavam] et cum
causa V 32. facit] fecit U : factam P 33. Cum enim facit vestem con-
cavam facit domum om . F 34. omne add. V 35. opus om. A 36. mundus
neque spiritus] spiritus vel angelus vel mundus A 37. dissolvuntur] dissolvitur U
V dissolventur A 38. vero add. F P 39. sic est quod add. A 40.
Ordo verborum sic se habet in F ... in semine remanet. Opus vero Creatoris contrahit
per prolis subsequentiam. Opus vero artificis ... ex se gignit. Opus vero hominis transit.
41. ergo] vero F A V 42. semper add. A 43. subsistere] existere A sub-
sistente V 44. vero add. V 45. opus nature om . A 46. prolis sub-
sequentiam] sua sequentia U // existere add. V 47. omnino om . F 48. transit
F 49. id est om . F 50. existendi ] essendi U 51. ut prediximus] ut
superius diximus F : om. V

(d) Glosae super Boetium [Consol . lib. III, metr. IX, 5], ed . J.-M. PARENT, La doctrine
de la création, Parisiis, 1938, p. 127-128 ; Dragmaticon, lib. I, p. 31-32.

§ XXXVIII . F, U, A, P, V
1. natura add. F P 2. contrahant P 3. et add. F 4. et add. V
5. Ne] Ni U 6. formam] fortunam A V 7. suo add. V 8. effigiem
id est om . V 9. effigiatur U V 10. exempli om. F 11.
talis] tali A om . U V 12. Et om . A 13. iuxta] ad F 14. fit ali-
quid om . A 15. exemplar vero id quod fit ... pro alio ponitur om. U APV
16. proprie om . U APV 17. Unde in hoc loco proprie ... ad cuius similitudinem
om . A 18. omnes om . U P V 19. immortalis] immortalitatem V 20.
genuino] germine V 21. id est om . A // in add. A 22. immutabile A
23. he] hec U 24. convenit U 25. nullo nisi de add. V 26. exem-
plum V 27. hoc] hic U om. A 28. dicit] dictum est V
106 GLOSAE SUPER PLATONEM

litudinem inter illud exemplum29 et mundum, addit : atque emulationem


id est expressam similitudinem . Vel30 similitudo consideretur in compo-
sitione, emulatio in operis imitationes .
Necesse est id est inevitabile34, efficiat35 honestum simulacrum . Simu-
lacrum nec penitus est id cuius est simulacrum nec penitus diversum.
Unde hic mundus divine sapientie simulacrum dicitur quia, cum eius sit
effectus, in illius compositione et dispositione potest perpendi⁹ quanta
et qualis sit divina sapientia et, per talem et tantam sapientiam que40
maxima et infinita est , illa substantia cuius est ea sapientia. Et sic mun-
dus est imago divine42 sapientie sed43 divina sapientia“ divine essentie¹5 .
Et hoc est simulacrum honestum id est a Deo factum, nichil in se con-
tinens48 nisi bonum nec in aliqua sui parte diminutum.
[286] At vero . Ostenso quare50 opus Creatoris sit perfectum, subiungit quare
opus hominis imperfectum sit quia scilicet eius sapientia imperfecta
sit et mutabilis. Continuatio. Opifex qui52 iuxta tale exemplum ope-
ratur honestum efficit simulacrum. At vero opifexs respiciens , id est qui
respicit, componendo aliquid, ad exemplum nativum et generatum -
exemplum nativum et generatum55 est humana sapientia exemplum
quia iuxta eam56 format homo que format, nativum quia humana sa-
pientia habet principium existentie, generatum quia ex57 magistri58 doctrina
et usus experientia habet existere (a) , et contemplans - et est59 ephexege-
sis minime id est non efficit decorum1 simulacrum id est perfectum.
Et sic habemus quare opus Creatoris sit perfectum , hominis vero®² im-
perfectum .

§ XXXIX . Omne igitur. Conclusio¹ ex predictis. Quandoquidem quid-


quid gignitur ex aliqua causa gignitur, ergo et mundus . Substantive
legatur istud ' omne et sit proprium nomen ipsius mundi sic mundus
gignitur. Sed omne quod gignitur ex aliqua causa gignitur, ergo hoc ' omne ',
id est mundus, aliqua causa gignitur. Deinde subdit diversa eius nomina :
Celum, etc. Sed a digniori parte vocat eum celum (a) . Postea corrigit
dicens : vel mundus seu quo alio dicatur nomine id est quocumque nomine

29. inter illud exemplum om. V 30. Vel] ut V 31. consideretur ] consideratur F:
consideret U comperetur V 32. imitatione ] mutatione A 33. id est om. U
34. inevitabile ] inevitabilis U om. P 35. efficiet V 36, simulacrum om,
AV id est add. A 37. vero add. V 38. est add. A 39. et add.
U 40. que] quod A P : quia V 41. ea] causa U illa P V 42. di-
vine om . F 43. sed] scilicet U P om . V 44. divina sapientia om. U V
45. divine essentie om. V 46. id est om. U 47. in se om . F 48. con-
tinens] retinens V 49. etc. add. P 50. quare] quod F V 51. sit] est
A om . V 52. qui] quia F 53. opifex] ad natura m V 54. ad om. V
55. generatum ] generativum A 56. eam] id P 57. ex] de U 58. magistri]
matre U APV 59. est om. U 60. non om . V 61. decorum] hones-
tum V 62. vero om . U A // opus sit add. V
(a) Cf. Philosophia I, 8 [P.L. 172, 45 B], et infra, cap. CXX, ad notulam c.

§ XXXIX. F, U, A, P, V
1. Conclusio] Cum dico V 2. a digniori parte] Haec verba hoc loco ab F posita paulo
inferius transferenda visa sunt. 3. Substantive legatur istud ' omne ' ... eius nomina .
Celum etc. om . U A PV 4. Sed] scilicet P : om. F 5. eum] illum P
6. sed add. F 7. dicatur] dignatur V
(a) Caelum quoque usurpantes mundum omnem vocamus. » (CHALCIDIUS, Commenta-
rius XCVIII, p. 151 , 3.) Mundus proprie caelum vocatur. » (MACROBIUS , Commenta-
rius II, XI, 12.)
IN TIMAEUM 28 B 107

nominetur , factus est ex aliqua causa. Et hoc¹0 subaudiendum est¹¹ et


hic¹ versus est finiendus.
Et hoc¹³ notandum est quod , cum unus sit mundus, tamen dixit¹
' omne ' quia mos16 fuit antiquorum¹7 mundum quoddam omne vocare.
Unde in fabulis confingebant18 Pana quendam deum esse¹º , nebrida20 circa
collum habentem22, rubeam faciem, caprinos pedes, hispida crura, fistu-
lam septem calamis compactam et pedum23. Quod totum mundo con-
venit . Dicitur enim Pan id est omne ' , scilicet omnia continens, habens
nebridam id est24 variam pellem circa collum propter25 variam distinc-
tionem stellarum in superioriª parte mundi id est in firmamento, rubeam
faciem propter ignem, hispida crura propter silvas, caprinos pedes prop-
ter soliditatem terre, fistulam28 septem calamis compactam39 propter con-
31
centum planetarum, pedum30 propter recurvitatem temporis . Dicitur
amasse Siringa nimpham quia Siringa interpretatur concordia (b) . Sed
mundus diligit concordiam. Et, si fieret discordia elementorum, dissolve-
retur et mundus33.

§ XL. Faciendum est enim¹ . Hic incipiendus est versus qui sic potest
continuari merito ac si diceret³ : inquiro de proprietatibus mundi quia
in omni tractatu querendum est quid sit id de quo agitur et que sint
eius proprietates. Et hoc est : ideo quero¹º proprietates mundiu quia in
hoc tractatu faciendum est quod decet fieri in omni tractatu¹³. Et¹³ subiun-
git quid sit illud scilicet ut inter inicia¹ id est in principio tractatus ,

8. nominetur] vocetur P 9. Et om. U 10. hoc] hic P om. U


II. est om . V 12. hic om. V 13. hoc om . FA 14. est om. FUV
15. dixerit U 16. mos] mox V 17. antiquis V 18. confingebant] fingebant
F : cum fingebant V 19. esse om . U V 20. nebridam A 21. circa]
super U 22. habere V / et add. U 23. pedum] baculum U / scilicet
pastoralem virgam que cauropa vocatur add. A 24. id est] et V 25. pro-
pter] per A 26. distinctionem ] constitutionem V 27. superiore P 28.
fistula U 29. compacta U 30. pedum] baculum U 31. recurvationem V
32. temporis] corporis U 33. Dicitur amasse Siringa ... et mundus om. FUP
V Omne igitur celum. Quia omne quod est aut semper est aut habet originem, igitur omne
celum, id est omnes celestes circuli . Et quia, per hoc, terram et alia non comprehendit, ideo cor-
rigit vel mondus seu alio nomine dignetur, id est dignus sit nuncupari . Considerandum est fue-
ritne semper citra exordium temporis ita quod attingerit tempus sed ante fuerit, an sit ori-
ginem sortitus ex tempore id est cum tempore esse. Faciendum est enim. Ideo determinavit
sic : celum vel mondus quia faciendum est hic qui tractatum debet facere, et quia in omni
fieri decet ut consideretur quo nomine mondus sit appellandus. Et hic finiatur parentesis.
Vel sic quia genitum vel ingenitum omne est et quod gignitur aliqua de causa gignitur
et habet artificem, igitur omne celum considerandum est an sit genitum et quem artificem
habeat quasque causas. Enim, merito etc. Et si genitum esse constat, enim id est similiter
sicut considerandum est esse genitum sic considerandum est ante tempus an in tempore
habuisset. Et hoc est add. U

(b) MYTHOGRAPHI VATICANI I, 127 ; II, 48 (ed . G.-H. BODE, Scriptores rerum mythica-
rum latini tres, Cellis, 1834 , t. I, p. 40-41 et p. 91). - SERVIUS, Comment. in Aeneidem
[VI, 724], ed. G. THILO, t. II (Lipsiae, 1884) , p. 99. MACROBIUS , Comment. I, XVII, 5.

§ XL. F, U, A, P, V
1. est enim]• hoc quod in omni A : om . F 2. merito sublineat U ac si hoc vocabu-
lum merito ab ipso Timaei textu in glosas translatum fuisset. 3. dicat V 4. inqui-
rendum V 5. de om. F 6. proprietates F : proprietate U 7. est om .
P 8. agitur] agit V 9. ideo] vere P 10. quero] querere U : querende
sunt P om . V 11. mundi] huiusmodi V 12. tractatu om. U 13. Et
om . F 14. scilicet om . U V 15. inicia om. U
108 GLOSAE SUPER PLATONEM

consideretur quid sit illud¹ , quo¹? id est quo nomine et qua descriptione
possit¹8 notari¹º . Et non tantum20 querendum quid sit sed22 eius pro-
prietates querende sunt. Sed quia una et precipua23 erat de inicio mundi,
illam solam ponit25. Quidam enim dicebant mundum nunquam26 habuisse27
principium, alii dicebant28 habuisse29 in tempore, alii cum tempore. Ideo
istam solam ponit de proprietatibus , sed³¹ non hic sed in sequentibus
eam32 solvit 33 et notabimus ubi (a) .
Et hoc est : Item querendum est36 scilicet fueritne mundus semper³8
scilicet quod40 ex quo tempus fuerit41 et mundus, an sit sortitus originem
ex tempore¹² scilicet¹³ an44 habuerit originem in tempore ita quod tem-
pus4 precessisset47 eum48 . Tercium membrum non ponit49, scilicet an ha-
50
beat principium, quia illi quibus loquebatur Thimeus credebant eum51
habuisse principium. Vel ita legatur52 quod tria sint in questione . Fue-
ritne mundus citra exordium53 temporis54 id est sine exordio temporis. In
multis enim locis sic invenimus citra55 ut56 : citra57 mortem58, citra cruo-
rem. Et hoc est : an careat principio . An sit sortitus originem ex tempore
incipiendo cum eo vel in eo.

§ XLI. Factus est¹ . Superius concluserat quod omne quod gignitur


ex aliqua causa gignitur : ergo et mundus. Sed quia multi credebant
mundum non esse genitum sed caruisse inicio - quod si verum est ,
falsa esset illatio probat¹0 mundum esse genitum¹¹, faciendo in¹² uno
versu tria¹³ necessaria argumenta sic14. Vere mundus est genitus15 quia
factus est et omne factum genitum . Et¹ vere factus est18 utpote id est¹9
sicut20 corporeus21 et omne corporeum22 ex diversis23 coniunctum24 est 25

16. illud] id A om . U V 17. quo] de quo UA : quo a. P : de quo agitur V


18. possit] debeat A 19. notari] tractari F 20. non tantum] innui V
21. querendum] considerandum V // est add. U V 22. etiam add. A 23.
controversia add. U 24. illam] istam A 25. de proprietatibus add. A
26. nunquam om. V 27. habuiss e ] fuisse V 28. mundum add. V 29. ha-
buisse om. A // principium sed add. V 30. Ideo istam ... proprietatibus om. A
31. sed] et F 32. eam] ea V 33. solvit] solvet F : solum V 34. et
om . V 35. Et hoc est om. A 36. est om. F 37. scilicet om . U AV
38. semper om . V // citra exordium temporis add. P 39. scilicet om . U AV
40. quod om . F 41. fuit U A 42. ex tempore ] citra F 43. scilicet
om. U P V 44. an om. U 45. habuerit originem ] habuit principium F : om.
U 46. in tempore ita quod tempus om . U 47. precessisset] precessit F : om.
U 48. eum om. FU 49. Tercium membrum non ponit om. U 50.
quia] qui v 51. eum] illum UV 52. legatur] loquatur V 53. exor-
dium om. F V 54. mundus citra e. temporis om. V 55. citra] extra A :
om . V 56. ut om. V 57. citra] extra A 58. mortem] montem U
59. id est add. U V

(a) Cf. infra, cap. XCVII [ super Timaeum 38 b].

§ XLI. F, U, A, P, V
1. Sed factus est U 2. Quia superius A 3. quod om. A 4. ex om .
U V 5. causa om. P 6. gignitur] gigni tunc A 7. genitum] genera-
tum V 8. inicio] principio U 9. est] esset U V 10. illatio- probat]
illorum opinio qui probant U 11. genitum] generatum V 12. in om. V
13. tria om . V 14. sic om. A 15. genitus] generatus V 16. est geni-
tum F generatur V 17. Et om. V 18. est om . V / quia add. V
19. id est om. U A 20. sicut om. UAV || scilicet quia est add. F : quia add. A :
quia est add. V 21. corporeus] corpus F : om. U 22. corporeum] corpus U
23. partibus add. U A V 24. coniunctum] incertum V 25. est om. P
IN TIMAEUM 28 B-C 109

26
et, sic, factum. Et vere est corporeus quia videtur et tangitur, quod
solis corporeis convenit27. Et hoc est28 : et29 qui videatur et tangatur³0.
Siquidem. Confirmat hoc argumentum quod si videtur et tangitur est
31
corporeus, sic : siquidem id est quia³¹ res huiusmodi, id est 32 visibilis et
tangibilis, est corporee et sensibilis³ nature³ . Sed quia sensibile dicitur
et quod sentit ut in diffinitione animalis si37 animal est38 substantia
40
animata sensibilis (a) > ne39 putaretur ita hic accipi, dicit omnia ea
esse sensibilia que aliquo percipiuntur sensu et ita est a passivo, non
[28 ] ab activo. Et hoc est42 : Porro scilicet 43 expletiva coniunctio — - ea
sunt sensibilia que presumit¹ª, id est percipit opinio id est imaginatio com-
mota aliquo sensu quia omnis opinio, ut prediximus (b), habet princi-
pium a sensu46.
Et ea . Probato quod mundus est sensibilis48, probat quod factus est,
quia49 omnia sensibilia facta sunt. Et hoc est : Et ea50 id est51 sensibilia
omnia facta sunt, et quia facta52 ergo et53 genita. Et hoc est54 : et habent
substantiam id est subsistentiam56 - Nota quod inter factum et genitum
talis est differentia qualis est inter speciem et genus omne enim, quod
est factum, est genitum sed non convertitur. Et est proprie factum quod
fit ex preiacente materia ab aliquo, genitum vero tam ex preiacente ma-
teria quam ex non preiacente ut angeli"? - ex aliqua generatione id est58
ex aliquo principio.

§ XLII. At vero. Mundus factus est sed¹ omnia facta² habent aucto-
rem³. Et hoc est : At vero, et si mundus factus est et auctorem habet,
non est cassa causarum inquisitio.
Igitur opificem. Probato aliquem autorem mundi esse, subiungit quis
sit scilicet ille qui nec digne potest inveniri nec digne¹0 demonstrari".
Et hec¹² est¹³ bona Creatoris diffinitio quia in hac vita digne inveniri
non potest propter sue quantitatem essentie et parvitatem nostre scientie,

26. quia om. A // et add. U A 27. quod solis corporeis convenit om. V
28. Et hoc est om. V // quod dico add. A 29. et om. V 30. qui videtur et
tangitur A om. V 31. quia om. A 32. id est] et U 33. et sensibi-
lis om . V 34. nature om . FU APV 35. quia om. A 36. sensibi-
lis F P 37. si om. FAV 38. animal est om. F 39. ne] sed ne A
40. ea om. FAV 41. hoc om. V 42. opinio pre(sumit) id est presump-
tuose iudicat add. U 43. scilicet] et est F : scilicet est U P 44. sunt sensi-
bilia que presumit] sensu commota presentit V 45. aliquo sensu om. V 46.
Sensu commota. Sensus enim ducit ad imaginationem sicut ratio ad intellectum add. P
47. Et ea] eaque V : om. U A P 48. sensilis P 49. quia om. V 50.
Et ea om. V 51. id est om. A V 52. sunt add. F 53. ergo et om . U
ᎪᏤ 54. Et ea id est sensibilia ... Et hoc est om . V 55. et om. U
56. id est subsistentiam om. U V 57. Nota quod inter ut angeli om. U APV
58. id est om. U V

(a) « Animalis vero diffinitio est substantia animata sensibilis. » (BOETIUS, In Porphy-
rium dialogus, P. L. 64, 16 A. )
(b) Cf. supra, cap. XXXIV.

§ XLII. F, U, A, P, V
1. sed] at vero F et V : om. U 2. genita et add. A 3. auctorem] crea-
torem F om. U 4. At vero. Mundus ... Et hoc est om . U 5. et] etc. U :
etc. et A 6. cassa om. U 7. causarum] eorum V 8. Igitur] Ergo V
9. scilicet om. V 10, digne om. A P II. demonstrari] manifestari A
12. hec] hoc F : om. A 13. est om. U A 14. quia] et V : om. A
IIO GLOSAE SUPER PLATONEM

hocque¹ restat perfectis¹ in alia vita scire (a) . Item¹ quod18 de eo¹9
invenitur digne manifestari non potest. Omnes enim sermones ad loquen-
dum 20 de creaturis inventi sunt sed postea, cognito Creatore , propter quan-
dam similitudinem ad loquendum de Deo21 sunt22 translati ut hoc23 no-
men24 pater25, filius, et hec verba28 : genuit27, creavit , fecit, voluit.
Continuatio. Quandoquidem28 mundus habet autorem, ergo videa-
mus qualem , talem scilicet qui non potest digne inveniri32 nec33 mani-
37
festari. Et hoc est34 : Igitur35 opificem creantem ex materia38, genera-
toremque sine40 materia, universitatis id est mundiª¹ qui predicta ratione
42
universitas dicitur43 vel omne (b) , tam est difficile digne id est per-
fecte invenire quam47 est48 impossibile inventum49 id est50 quod de eo est
cognitum digne id est proprie effari52.

§ XLIII. Certe, etc.¹ Ostensa efficiente² causa mundi , ostendit et³ for-
malem , scilicet divinam sapientiam que et exemplum dicitur. Sed quia
superius dixerat exemplorum aliud esse mutabile, aliud immutabile,
ostendit exemplum mundi esse immutabile.
Continuatio. Certum est divinam essentiam esse efficientem causam
mundi et, cum hoc certum sit, certelo non est dubium11 immo certum ad
cuiusmodi exemplum id est sapientiam¹2 animadverterit¹s id est¹4 iuxta
quam sapientiam mundum fecerit15 ; constituens fundamentale id est¹?
quatuor elementa quibus omnis innititur18 corporea19 creatura ut edifi-
cium fundamento, mundani operis20 id est mundi quod21 est opus suum.
[29a] Deinde ponit22 in questione23 qualitates exemplorum scilicet utrum ad
immutabile perpetuamque optinens proprietatem id est eternam24. Et est

15. hocque] hoc quoque F : hecque U : om. A 16. perfectis] perfectos F : om. A
V 17. Item om . V A 18. quod] si quid V : om . A 19. eo] Deo F :
om . A 20. ad loquendum] aliquando V : om. A 21. Deo] eo UV : om . A
22. sunt] supra V 23. hoc] hec U hic V om. A 24. nomina U : om. A
25. et add. UP 26. hoc verbum V 27. et add. U 28. Quandoqui-
dem] nunquid V : om. A 29. mundus om . F A 30, ergo] igitur F : om. A
31. non] neque U : nec V om . A 32. inveniri] investigari V om. A 33.
nec] vel U om. A // digne add. F 34. Et hec est bona Creatoris ... nec mani-
festari. Et hoc est om. A 35. Igitur ] Ergo U 36. opificem] opinio V
37. Creatorem U 38. ex materia om . U // quia add. U 39. generatoremque F
(in textu Chalcidii) : ge. A : genit. U P genitum V 40. sine] ex P 41. id
est mundi om. P 42. universitas] universus V 43. dicitur om . P 44.
difficile] non U : om. F P 45. digne om. V 46. inveniri U A 47. quam]
quod A 48. est om. U 49. inventum om. V 50. id est om. F
51. id est] ac V : om. U 52. fari V

(a) Cf. Philosophia I, 4 [ P.L. 172 , 43-44] ; Glosae super Macrobium [Comment. I, XIV,
6] « Qualiter autem mens divina genita sit ab ipso Deo, scire non licet homini in hac
vita. Hoc enim scire post mortem bcata erit vita. » (Cod. Vatic. Urbin. lat. 1140, fol . 80 r.)
(b) Cf. supra, cap. XXXIX .

§ XLIII. F, U, A, P, V
1. Certe etc. ] Porro V 2. efficienti V 3. et om. P 4. formalem]
formam V 5. et om. A 6. quod add. V 7. exemplum U 8.
esse] om. U est A V 9. esse] fuisse A om. UP 10. certe om. V
11. dubium] dubitandum V 12. id est sapientiam om. U 13. animadverte-
rit] operis mondani U : mundum P 14. id est om . A 15. fecit APV
16. fundamenta om. F V 17. id est om . V 18. innititur] innuitur F
19. corporea om. V 20. operis om. PV 21. quod] quia V 22. pone V
23. in questione] inquisitionem P // questione om. V 24. eternam] externam U :
eterna P om. V // essentiam add. F
IN TIMAEUM 29 A 111

perifrasis id est circumlocutio divine sapientie : ipsa enim est exemplum


iuxta quod omnia formantur. Optinens solam28 proprietatem et27 nullum
accidens ; immutabile28 quia29 non variatur30 ; perpetuam id est eternam,
et esta una particula³ pro alia.
Quod ut melius intelligatur, quid proprie sit eternum , quid sempiter-
num, quid perpetuum dicamus. Et33 est eternum quod caret principio et
fine ut Creator ; sempiternum³ quod, carens35 fine, habet principium
non³ in tempore sed cum tempore ut mundus ; perpetuum est38 quod
incipit in tempore et caret fine ut anima hominis (a) . Sed tamen sepe
invenimus unam de istis dictionibus40 pro alia¹¹ ut hic43 perpetuum pro
43
eterno. Omnis enim proprietas divine substantie caret principio et fine.
An ad exemplum factum et elaboratum . Que46 est descriptio humane
sapientie ea enim" est exemplum eorum que ab homine fiunt. Factum's
quia principium habet ab alio ; elaboratum quia proprio labore adqui-
ritur.
Nam si est . Probat exemplum mundi fuisse immutabile51, ostendendo
tales illius52 mundi esse proprietates que ab alio exemplo haberi non
possent . Continuatio. Vere" exemplum mundi est immutabile, nam si
est mundus incomparabili pulcritudine58 - sed ne dubitanter putaretur59
60
dixisse, addit : ut quidem est opifexque et fabricator, opifex creatis
opem ferendo, fabricator creando61 , este optimus63 ut vere est quia
68
est" summum bonum. Perspicuum est inde69 quod molitio id est compo-
sitio mundi instituta sit id est facta72 iuxta exemplum id est sapientiam
proprietatis sincere quia nichil eam latet et immutabilis quia nullo
modo variatur. Et hec est77 sola78 divina" sapientia80.

§ XLIV. Sin vero. Probato quod iuxta immutabile exemplum factus


est mundus, probat hoc¹ idem indirecta argumentatione, ostendendo sci-
licet inconveniens quod inde sequeretur² si aliter esset.

25. qualitates exemplorum enim est om . V 26. solam] s . F : so. A 27. et]
id est F 28. immutabilem P V 29. quia ] id est V 30. non variatur ]
variabilem V 31. et est om . V 32. particula ] pars V om . Ú P 33. Et
от. Р 34. est add. P V 35. caret AV 36. habens V / autem add. A
37. non] nec F 38. est om . A 39. incepit P 40. de istis dictionibus om . V
41. poni add. A accipi add. V 42. hic] in istis dictionibus V om. A 43. sub-
stantie] sapientie F 44. exemplum om. P 45. et elaboratum om. V 46. Que]
quod F V 47. etenim F 48. ideo add. V 49. elabo rans V 50.
est om . F 51. immutabilem V 52. illius om. U 53. esse] fuisse A :
om . V 54. que] quod U P 55. exemplo om . V 56. possunt V
57. Vere om. A 58. incomparabili pulcritudine ] etc. F : om . U 59. putetur
U P 60. creatis] creature V : creator U om . F 61. creando] creator P
62. est om. U 63. optimus] opifex V : om. U 64. ut om. U V 65.
vere om . U 66. est om . V 67. est om . V 68. perspicuumque V
69. inde om. V 70. instituta om . A 71. id est om . A 72. scilicet add.
A 73. proprietatis om . U 74. sincere om . P 75. et om . A
76. Et hec om. A 77. est om . U A 78. sola om . A V 79. divina om.
A 80. sapientia om. U A P
(a) Aeternitas namque est status rerum quae nec principium habuerunt nec finem sunt
habiturae... Sempiternitas vero est rerum status quae simul cum primo temporis momento
esse coeperunt sed fine cariturae sunt, ut secundum philosophos mundus. Perpetuitas est
status rerum quae post temporis ortum esse coeperunt nec finem sunt habiturae ut ani-
mae. ([CLAREMBALDUS ATREBATENSIS) , Tractatulus 47, 48 ; ed . N. HARING, in Archives
d'hist. doct. et litt. du moyen âge, t. XXII (1955), p. 216. )

§ XLIV. F, U, A, P, V
1. hoc] hic V 2. sequetur A
112 GLOSAE SUPER PLATONEM

Continuatio. Vere ita necesse est³ quia, nisiª ita est , inconveniens inde
"
sequitur' . Et hoc est : Sin autems. Sin ' habet negationem precedentis
et positionem contrarii. Et hoc est : sin id est si istud¹º non est sed¹¹ con-
trarium , ergo factus est mundus ad¹² exemplum elaboratum¹³ id est¹4
iuxta sapientiam labore adquisitam¹ que sola humana est. Quod scilicet
quod iuxta tale exemplum formatus sit non est fas id est licitum cogitarile
aut¹ concipi mente¹8 est enim impossibile.
Quod cum sit, etc.19 Hec20 est conclusio precedentis propositionis . Quan-
doquidem non est fas concipi22 mente mundum esse factum23 ad elabo-
ratum exemplum, ergo ad eternum . Et hoc est : Quod25, scilicet quod26
mundus factus sit iuxta tale exemplum, cum sit alienum² rationis, id
est28 contra rationem , liquet id est liquidum et apertum est Deum29 opi-
ficem30 id est31 Creatorem, in constituendo mundo id est dum constitueret
mundum, secutum32 normam³ id est34 regulam venerabilis exempli id
est sue sapientie.
Quippe. Ac si diceret97 : Et38 quid mirum si hoc dicam ? Hic, id est
mundus, est speciosissimus omnium generatorum42 . Quod est 43 probatio
qualitatis exempli. Quod enim ad alicuius rei similitudinem fit, eo pul-
crius id esse non potest. Unde si mundus speciosissimus est omnium ,
non ad similitudinem elaborati exempli factus est. Hoc idem probat au-
toris maioritas44 : Ille, id est Creator, est actor maximus quia magnus
actor46 est homo, maior natura, maximus Creator47. Que utraque sunt
argumentum predicti48.
Et in ratione et50 prudentia5¹ sui operis id est in52 rationabilis et pru-
dentis compositione sui operis, fuit accommodatus his que sunt57 sem-
per58 eadem59 id est sapientie sue et potentie que invariabiles sunt. Et
notandum est genus locutionis62. In componendo hunc librum accom-
modatus sum huic alii iuxta quem hunc facio65. Sic in compositione
mundi Creatores fuit accommodatus sue sapientie et potentie67 quia68
iuxta eas6⁹ mundum composuit70 .

3. est om. V 4. nisi] non V 5. ita om. V 6. est] sit A : esset V


7. inde sequitur] neque sequeretur V 8. sin autem] si vero V // id est add. F
9. Sin ' om. U 10. istud] illud F A 11. eius add. F 12. similitudinem vel
ad add. V 13. elaborati U 14. id est] vel U 15. labore adquisitam] laborare
quesitam U 16. cogitari om. U 17. aut] et P : om . U V 18. mente] etc.
U: om. V //utrum add. U 19. etc. om. FV 20. Hec] Hic V 21. quandoquidem]
quando P 22. in add. U 23. esse factum] non esse formatum V 24. non add. F
25. Quod om. F V 26. quod om. U 27. alienum] animal P 28. id
est] et V 29. Deum] deinde PV 30. opificem om . F A 31. id est
om . V 32. esse add. U P 33. normam] ea A om. V 34. id est om .
U 35. Regula U 36. venerabilis] naturalis V 37. diceret ] dicat V
38. Et om. UPV 39. Hic id est ] quod A 40. est om. A V 41. om-
nium ] ille V : om. U 42. generatorum om . V 43. Quod est om . A
44. Quod enim ad alicuius ... autoris maioritas om . U APV : haec verba ponuntur in F
sed alio loco, nempe inter iuxta tale exemplum et cum sit alienum. 45. actor] auctor
UV a. P 46. actor] auctor UV : om. P 47. Creator] Deus F // est que
add. U 48. argumenta predicta V 49. Et in om. U 50. et om. U A
51. prudentiaque U 52. in om. A V 53. rationabili] irrationabili A : ratio-
nali V 54. demonstratione vel add. F 55. compositione] corpore U
56. fuit accommodatus om . U 57. sunt] existunt U V 58. semper om . V
59. eadem om . U A V 60. sue om . F 61, est om. F 62. genus lo-
cutionis] quod sicut ego V 63. huic om. U 64. hunc om . U 65. fa-
cio] fatiunt U 66. Creator] actor A 67. et potentie om. V 68. quia]
et v 69. eas] eam V 70. Vel quipe hic supple mondus est generatorum spe-
ciosissimus. ille auctor. Repetitio probationis. et ipse auctor est accommodatus id est aptus
et benivolus in constituendo vel accommodatus ab hiis scilicet que semper existunt, id est
respexit suam sapientiam, ra(tio)ne et pru(den)cia id est prudenti ratione. add. U
IN TIMAEUM 29 A-B 113

§ XLV. Imago, etc. Hic est¹ principium versus et conclusio ex premissis.


Quandoquidem mundus factus est iuxta divinam sapientiam que dicitur
archetipus mundus, ergo, dicit Thimeus , opinor quod ipse est imago
alterius id est archetipi mundi.
[296] Et quoniam etc. Loquens de formali causa id est divina sapientia, pro-
prietates illius assignavit quod scilicet est immutabilis , eterna et' sin-
cera. Sed qualiter sit genita a Creatore et tamen illi coeterna, tacuerat.
Ideo subiungit quare hoc tacuit et¹0 illud ostendit. Hoc tacuit¹¹ quia est
ineffabile, illud dixit quia est cognosci possibile¹2. Et hoc est : Distin-
guende sunt id est discernende¹³ nature id est proprietates imaginis id est
mundi et exempli id est divine sapientie, scilicet 14 quod alterum est¹5 ca-
rens principio¹ , alterum habens principium, alterum immutabile¹ , alte-
rum18 mutabile19. Sed20 generatio divine sapientie21 est tacenda22. Et23
subiungit quare : Quoniam non est facile factu id est ad faciendum, expli-
care rationem originis id est 24 divine sapientie, que dicitur25 origo non
26
quia oriatur sed quia27 ex ea omnia oriuntur quoniam « Generationem
eius quis enarrabit ? » (a) .
Cause, etc.28 Subiungit quare difficile29 sit explicare rationem originis30 :
quia rationes de unaquaque³¹ re debent esse similes rebus de quibus sunt
ut si loquamur32 de re33 pertinente34 ad phisicam, phisicas illius induca-
mus rationes, si35 ad astronomiam astronomicas et sic de aliis (b) . Ergo³
si loquamur de Creatore, rationes divinas³ , invariabiles , incontradici-
biles40 oportet nos invenire : quod est homini impossibile cuius sapientia
est caduca¹¹, variabilis et42 fallax.
Continuatio43. Non est facile factu explicare rationem originis quia
cause id est rationes de causa44 que ostendunt45 id est46 quibus ostenditur
cur unaqueque res sit¹7, sunt consanguinee48 id est49 consimiles50 earumdem
rerumы1 de quibus sunt52.
Itaque etc. Quandoquidem rationes consimiles sunt rebus de quibus

§ XLV. F, U, A, P, V
I. est om . A 2. divinum exemplum vel add. U 3. Thimeus om . U
4. Opinor] Opinio P : Operi V 5. etc. om. F 6. et add. F 7. et
om . U 8. sit om. U P V 9. Ideo om. A 10. et om. U || quare
add. F II. illud ostendit. Hoc tacuit om. U 12. est cognosci possibile] co-
gnosci potest F 13. sunt add. U 14. scilicet] id est V : om . P 15.
quod alterum est] alterum est quod est F 16. principio] generatione V 17.
immutabile] incommutabile V 18. alterum om . A V 19. mutabile om . V
20. quia add. V 21. non add. U V 22. tacenda] tractanda U V 23.
Et om . V 24. id est om . U 25. dicitur] est V 26. quia] quod U V
27. quia] quoniam UP : quod V 28. et add. A 29 difficilis P 30.
ratione origines P 31. de unaquaque] divina deque P 32. loquamur om . U
33. re om . A 34. pertinenti V 35. si om . F 36. ad astronomiam] de
astronomia V 37. Ergo] Igitur U 38. et add. F A 39. et add. F
40. incontradicibiles] incredibiles U 41. et add. F 42. et om . A 43.
Vere add. V 44. de causa om. V 45. ostendunt ] ostenditur U : ostendit P.
46. id est om . U A | in add. U V // de add. A 47. sit] ostendunt V 48.
sunt consanguinee om. U V 49. id est om . V 50. consimiles] consimilis Ū :
similem V 51. id est add. V 52. sunt om . P 53. consimiles] similes
FU: om . V

(a) ISAIAS LIII, 8 Cf. Philosophia I , 8 [P.L. 172, 45 A-B] ; Dragmaticon, lib. I, p. 6-7.
(b) BOETIUS, Consol . lib . III, prosa XII , 38 [P.L. 63 , 781 B- 782 A] ; De Trinitate cap. 2
[P.L. 64, 1250 A- B] [THEODERICUS CARNOTENSIS], In Boetium, De Trinitate : •« Librum
hunc » [II,--1 ], ed . N. HARING in Archives d'hist. doct. et litt . du moyen âge, t. XXVII ( 1960),
p. 90-91 CLAREMBALDUS ATREBATENSIS , Comment . in Boetium de Trinitate, ed. W. JAN-
SEN, Der Kommentar des Clarenbaldus, Breslau, 1926, p. 53* .
8
114 GLOSAE SUPER PLATONEM

sunt , ergo et ille de divina sapientia. Et hoc est : Itaque causa et ratio
id est rationabilis causa generis id est de genere, quia cum Greci careant
59
ablativo , loco illius ponunt genitivum (c), generis id est divine sapien-
tie sic dicte quia iuxta eam omnia gignuntur , constantis quia non va-
riatur, stabilisque quia caret fine, nature quia ex ea omnia nascuntur,
et63 rei quia retur id est intelligitur et minime sentitur ; perspicue
68
intellectui et prudentie id est perceptibilis solo prudenti intellectu.
Causa, inquam, talis rei reperitur70 constans id est invariabilis et2 pers-
picua id est aperta, et inexpugnabilis cui non possit contradici.

§ XLVI. At vero, etc. Ostenso quales debeant¹ esse rationes de Crea-


tore, subiungit quales debeant² esse³ de mundo" . Continuatio". Talis debet
esse ratio de Creatore, at vero ratio huius rei id est de ea re que facta
est ad similitudinem rei constantis¹0 id est divine mentis predictis ratio-
nibus sic dictell mutuatur perfunctoriam similitudinem12 id est¹³ est veri-
similis, non necessaria. Perfunctoria enim¹4 similitudo veri est similitudo 15
non necessaria¹6. Talis de mundo habetur quia, cum fere¹? per singulas
horas varietur, nulla certa ratio de eo habetur. Et subiungit causam quare
perfunctoria sit18 ratio hominis de mundo, scilicet propter mundi muta-
bilitatem et humane rationis imperfectionem.
Continuatio. Ratio de mundo est perfunctoria utpote pro sicut ' ima-
ginaria¹ imaginis id est mundi qui20 est imago archetipi mundi et simu-
lacrum rationis id est imperfecta21 ratio quia sola divina ratio22 vere23
est ratio, humana vero est eius24 simulacrum.
Vel potest istud25 utpote28 sic legi " quod sit parentesis ad probandum
quod dixerat28 : que29 facta est ' . Et30 bene dico que³¹ facta est ' utpote

54. de quibus sunt om. PV 55. ille] est illatio U 56. Itaque, etc. Quan-
doquidem ... Et hoc est om. V 57. id est om . V 58. casu add. U A
59. genitivum] gnits guans P 60. generis i . e. divine ... gignuntur] haec verba in
codice F praecedunt antepositam propositionem , nempe : generis i , e. de genere ... genitivum .
61. constans U 62. ea] eo U 63. et om. U V 64. retur] reperitur
A om . V 65. et] sed U : om. V 66. rei quia retur... sentitur om . V
67. id est om . V 68. perceptibile A : perceptibili P 69. prudenti om . V
70. id est intelligibiliter add. V 71. invariabile A 72. et om . F 73.
cui] quod U APV

(c) PRISCIANUS, Institutiones V, 80 ; ed. M. HERTZ, t . I , p. 190. Sciendum. Ostendit,


cum Greci non haberent ablativum, quid loco illius ponebant, scilicet modo genitivum,
modo dativum. Et ostendit in quo sensu ponebant Greci genitivum et nos ablativum, in
quo dativum et nos ablativum. » ( Glosae super Priscianum [ Instit. V, 80], Cod. Paris. 15.130,
fol. 51 vb). Cf. ABAELARDUS , Dialectica, ed. L.M. DE RIJK , Assen, 1956, p. 125, 11-15. -
GODESCALCUS, Opera, ed. C. LAMBOT, Lovanii, 1945, p . 464 , 17-21 ; p. 472, 12-13 ; p. 473
6-11 ; p. 354, 355, 194.

§ XLVI. F, U, A, P, ν
1. debeant] debent V 2. debeant] debent V : om. U A P 3. esse om . U
A P 4. mundo] creatura V 5. Continuatio] Continuo V 6. ratio
om . A 7. huius] eius UA P 8. ea] illa U 9. est om . A 10.
et perspicue add. U et perpetue add. P : perpetueque add. V II. dicte om . A
12. similitudinem om. V 13. id est om . A 14. enim] est V : om. P
15. veri est similitudo] est verisimilis U : veri fictio est A : om . P 16. Perfuncto-
ria enim ... necessaria om. P 17. fere] ferre V 18. sit om . V 19.
imaginaria om . PV 20. qui] que V 21. imperfecta] perfecta U 22.
ratio] ideo P 23. vere] vera F U 24. eius om. F 25. Vel potest is-
tud om . A 26. etc. add. U A // potest add. P 27. legatur A 28.
superius add. A 29. que] quod A 30. Et om . U 31. que] quod A
IN TIMAEUM 29 B-C 115

id est32 sicut resa imaginaria imaginis id est divine sapientie que est
imago divine essentie ut supra expositum est . Et35 simulacrum : et est
ephexegesis.
[29 ] Quantoques . Continuatio. Nulla³ debet reddis⁹ ratio de Creatore nisi
vera et necessaria, sed de mundo40 sola verisimilitudo sufficit . Sed ad
hoc quod aliquis posset dicere : « Quid prevalet veritas verisimilitudini42 ? »
Respondetur >43 : Quanto essentia45 id est res46 carens principio et
variatione est melior generatione id est re generata et variabili, tanto
veritas est48 prestantior incerto id est incertitudine rationis de mundo.
Sed, cum debuit hoc dicere, ponit51 illius species scilicet fame et opinionis.
Omnis enim humana ratio52 aut fama est aut opinio quia vel dicimus
que ab ea54 accepimus et tunc est57 fama, vel ea que58 per59 nos cre-
dimus et tunc est opinio.

§ XLVII. Quare predico. Quandoquidem¹ sufficiunt rationes de mundo.


verisimiles et2 non necessarie, ergo si per omnia non dicam necessaria
ne mireris. Ita habemus a Platone quod de Deo nichil' est dicendum
nisi verum et necessarium sed de corporibus quod nobis verisimile vide-
tur etsi aliter possit esse. Non10 ergo sumus vituperandi si ubique non
inducamus¹¹ necessaria argumenta. Et hoc est : Quare12. Sed¹³ quia de
mundo sufficit verisimilis ratio, predico iam nunc ô Socrate¹ , antequam
ostendam15 proprietates mundi , ne mireris si minime id est non valuerim
id est¹ poterimus¹7 afferre id est¹8 inducere rationes inconcussas et inexpu-
gnabiles id est necessarias , dum19 disputatur id est20 tractatura de natura
id est22 creatione23 et proprietatibus24 universe rei id est mundi sic² pre-
dictis rationibus dicti (a).
Quin, etc.27 Dico : Ne mireris , quin id est28 sed potius intuere si afferam
rationes20 nichilominus consentaneas id est verisimiles³ quam quivis³¹ alius .

32. id est om . U 33. res om . F 34. imaginaria om. F V 35. Et om.


FA 36. est add. U P 37. Nulla] De nulla re V 38. debet om. V
39. reddi] esse F : reddenda est V 40. nunc add. F 41. sola om . A
42. verisimilitudini] disimilitudini U 43. Responditur V 44. Quanta FUP
// est add. U 45. essentia om . P 46. res om. V 47. est om. A
48. est om . PV 49. incerti tudinem F 50. hoc om. V 51. ponit] po-
suit P 52. ratio] veritas F 53. que] quod F A 54. ea] eo UP :
allio (correxit U) 55. accepimus] accipimus F V concepimus A 56] et om.
U 57. est om . P 58. que om. U 59. per om . F

§ XLVII. F, U, A, P, V
1. Quandoquidem] quando F 2. et om. P 3. jam add. V 4. ne]
non U P 5. a] de V 6. Deo] eo P 7. nichil] dictum P 8.
quod] quidem U qui V 9. videtur ] est A P 10. Non] Nec F 11.
inducamus] inducimus U P includamus V 12. Quare] quasi A om. F // etc.
add. V 13. Sed] scilicet A om. F 14. Socrate om . V 15. ostendam]
ostendat A om . U 16. valuerim id est om. U // iam add. U 17. poteri-
mus] potuerim V 18. id est] et U 19. dum] cum F 20. dum add.
U 21. tractetur F 22. de add. U V 23. creatione] Creatore V
24. proprietatibus] de proprietate U 25. sic] sicut PV 26. dicti] ducti A :
dictum est PV 27. Quin etc] An etc. U : Quid enim etc. A quin pocius V
28. id est om . U 29. rationes] asserciones U 30. consentaneas i.e. verisimiles
om . U 31. quivis] quis U

(a) Cf. supra, cap. XXXIX et cap. XLII, ad notulam b.


116 GLOSAE SUPER PLATONEM

Ita facienda est32 comparatio inter rationes diversorum ut meliores reti-


neantur non ubique querenda est necessitas33.
[294] Memento . Subiungit quare patiende sunt verisimiles rationes tan-
tum quia homo hominis loquitur : unde potest falli et dicens et au-
diens.

§ XLVIII . Leges sacri certaminis¹ . Sacrum certamen dicitur hoc opus


de sacris id est de causis mundi et de mundo compositum . Leges illius
ut primum ostendatur' efficiens causa , deinde formalis, deinde finalis¹º,
postea¹¹ materialis12 . Superest igitur ut exequamur¹³ finalem causam et
materialem.
Dicendum est igitur. Quandoquidem exequende sunt leges sacri¹5 certa-
minis, ergo dicendum est¹ de finali causa mundi¹ . Et hoc est : Dicen-
dum est18 cur19 Creator20 ex nichilo, fabricatorque ex materia putaverit esse
instituendum22 id est23 creandum24 hoc omne25 id est hunc mundum.
[29 ] Optimus erat28. Incipit ostendere finalem causam mundi scilicet divi-
nam bonitatem. Cum enim certum esset divine sapientie omne bonum
cum participatione27 plurium in commune deductum28 pulcrius eluces-
29
cere (a), talem facere creaturam voluit que ratione et intellectu illam²
inquireret , inquirendo inveniret, inventam diligeret , dilectam imitare-
tur³¹. Et quoniam duo genera creaturarum32 sunt33, corporea et34 incor-
porea, ut in utroque esset aliquid rationale, angelum et hominem crea-
vit. Sed angelo, quia spiritus est, celum35, homini ut36 ponderoso terram
habitationi³ permisit38. Sed quia homo diversorum est indigens, propter
hominis indigentiam39 cetera creavit . Ut ergo sola bonitas fuit hominem
40
creare, sic et necessaria homini preparare (b) . Ergo sola bonitas¹² di-
vina est omnium44 finalis causa (c) .

32. est om. V 33. Ita facienda ... necessitas om. F || asser (ciones) i. e. rationes
cunsen(taneas) i. e. convenientes et proximas rei add. U 34. etc. add. F
35. patiende] paciende A P accipiende F V 36. rationes om . A 37. scilicet
add. F 38. homo homini] ratio hominis V 39. et om . A

§ XLVIII. F, U, A, P, V
1. id est sacre disputationis add. A 2. opus om. U V 3. de sacris id est
om . U P 4. sacri certaminis, Sacrum ... de mundo om. U 5. compositum ]
composito A componitur V om. U 6. Leges om. U 7. ostenditur U P
8. mundi add. U 9. deinde] et post F : et postea U : postea V 10. et
add. P II. postea] deinde F U V 12. materialis] naturalis V 13. exequa-
mur] exequar UP : exequatur V 14. causam om . A // mundi add. U 15.
sacris A 16. est om . A 17. mundi om . U A PV 18. igitur add. A
19. est cur om . V 20. scilicet add. A 21. esse om. U APV 22. ins-
tituendum om . FU A P 23. id est] scilicet A om. F V 24. creandum
om . V 25. hoc omne] hominem U 26. erat om . A // etc. add. U A // Hic
add. V 27. cum participatione] compartitione V 28. deductum] ductum U :
deducitur A deducere V 29. illam] illum U 30. et add. A 31. in
quantum posset add. A 32. creatorum V 33. scilicet add. A 34. et]
sed P 35. reliquit add. Ŭ 36. ut om. V ni
37. habitatio ] habitatio-
nem F habitatori U : incolere V 38. permisit] promisit V 39. indigentias
V 40. necessarium V 41. cetera add. V 42. bonitas] divinitas A
43. divina om . A P 44. omnium Jomnis V
(a) Cf. BOETIUS , Consol . lib. III, metr. IX, 5-6 [ P.L. 63 , 758 A-B] ; Prosa X, 22-43 [cit.
767 A- 769 A] ; Prosa XI , 8 [cit. 772 A] .
(b) Nam et angeli quodammodo propter animam, mundus corporeus secundum asser-
tionem patrum ad corporis usum institutus est. (JOANNES SARESBERIENSIS , Policraticus,
VII, 10 ; ed. CL. WEBB, t. II, p. 130, 7-9 ; P.L. 199 , 658 A.)
(c) Philosophia I, 21 [P.L. 172, 51 B] ; Glosae super Boetium [Consol . lib. III, metr. IX,
51, ed. J.-M. PARENT, La doctrine de la création , Parisiis, 1938, p. 128, 19- 129, 13.
IN TIMAEUM 29 E-30 A 117

Et hoc est : Optimus erat Creator quia nichil est melius ipso vel equa-
liter bonum. Sed ne aliquis putaret quod optimus esset48 sed49 invidia
tardaretur50, addit : Porro id est certe, invidia relegata est¹ id est5² retro63
55
legata scilicet remota ab optimo id est a57 Creatore. Quod per dif-
finitionem invidie probari potest. Est enim invidia alienis bonis affligi :
quod in Creatore convenire non potest a quo et in quo est¹ omne bonum
nec aliquid alienum. Ergo , cum omnia et63 sciret et posset nec invidia
retardaretur , omnia bona creavit.
Itaque. Quandoquidem sola bonitate omnia creavit , ergo cuncta bona
fecit68 . Et hoc est : Itaque voluit efficie⁹ et ita fecit quia « omnia7%
quecumque73 voluit fecit » (d) — cuncta similia sui id est bona74 ut ipse
bonus est . Sed ne aliquis putaret quod bonitas creature , quia similis
est76 bonitati Creatoris, equalis illi" esset, addit : consequenter78 . A longe
enim imitatur, non equat eam. Et79 ne iterum80 in omnibus creaturis
equalis bonitas existimaretur81, addit : prout cuiusque82 natura poterat esse
capax beatitudinis88 id est talem dedit unicuique bonitatem que sue nature
convenit .

[30ª] § XLIX. Quam quidem¹ . Conclusio precedentium que talis est : Cum
Deus² sola voluntate³ omnia fecit , si quis dicat illius voluntatem esse
rerum originem³, illi consentiam , nec est contrarium divinam voluntatem ?
et bonitatem esse causam rerum³.
Volens, etc. Quia voluit cuncta esse bona , non reliquit¹º ullam propa-
ginem mali . Et hoc est : Volens Deus bona cuncta provenire, nullius¹¹ mali
propaginem reliquit¹2 quia nec13 malam creaturam fecit nec malam natu-
ram creature attribuit¹4 . Sed, postea¹5, ex se corrupta natura malum ope-
rata est¹6. Hoc est¹7 contra illos 18 qui dicunt Creatorem duas naturas rebus
attribuisse unam bonam et19 alteram malam. Non ergo dicendum est

45. erat] etc. A est V // scilicet add. A 46. Creator om. F 47. si add. V
48. optimus esset om. U 49. sed om. U V 50. tardaretur] crederetur V
51. est om . U 52. id est om . V 53. retro] retur V 54. liga (ta) A
55. scilicet] id est U P 56. optimo] auc(tore) P 57. a om. P 58. Quod] qui V
59. invidie] mondi U : invidi A PV 60. invidia] invidi P V invidia U (sed post
correctionem) 61. est om . F A 62. aliquid] ab eo U 63. et om . A
64. nec] et non V 65. invidia om . V 66. retardaretur ] tardaretur F : id tar-
daret U 67. cuncta] omnia P 68. fecit] creavit F et creavit add. V
69. effici om. UPV 70. Et hoc est : Itaque ... ita fecit om. P 71. quia] quo-
niam V 72. omnia om . F V 73. quecum que m
] quantu V 74. bona]
bono A 75. est om . F A 76. est om. A V 77. illi om . A
78. id est add. F 79. enim imitatur ... eam. Et om . F 80. iterum] tamen
F: item U V 81. estimaretur AP V 82. cuiusque om . V 83. po-
terat beatitudinis om . V || optimus erat add. V

(d) PSALMUS , CXIII, pars 2 , vers. 3.

§ XLIX. F, U, A, P, V
1. Quam quidem] quamquam U quandoquidem : quoniam quidem V : quandoqui-
dem F (in glosis) quam quidem (in textu Chalcidii) 2. Deus om . F 3.
voluntate] bonitate V 4. ergo add. F 5. originem] causam V 6. nec]
non U om . V 7. illi consentiam divinam voluntatem om. V 8. et bo-
nitatem esse causam rerum om . U V : hic passus apud A legi nequit cum pars superior mem-
branae resecata fuerit. 9. igitur add. A 10. Volens etc ... non reliquit om. U
11. porro add . V 12. propaginem reliquit ] prout eorum que nascuntur V 13.
ullam add. F 14. attribuit ] adhibuit U 15. postea] post V : om. A
16. Et add. A 17. est om . U 18. illos] eos V 19. et om. FU
118 GLOSAE SUPER PLATONEM

hominem esse huius20 nature quod peccet sed huius corruptionis¹¹ . Et si


inveniatur : « naturale est homini ut peccet22 », natura23 ibi24 accipitur
pro consuetudine iuxta illud : « consuetudo est altera natura. » Sed quia
multa videmus cotidie mala, addit : prout fert natura eorum que nas-
cuntur27. Ac si diceret28 : Ex natura non est malum quod videmus2 sed
ex corruptione nature quia etiam30 diabolus31 per naturam est bonus,
sed32 voluntate et opere33 malus³4.
Et ut³ nichil malum esset, ex inordinata iactatione redegit in ordinem³.
Sed quia hanc inordinatam iactationem³ quidam caos38 dicunt in quo
fere39 omnes modernos errare cognoscimus, de eo aliquid dicamus, com-
munem sententiam proponendo, deinde rationibus eam improbando40, ad
ultimum nostram confirmando (a) .

§ L. Dicunt igitur¹ fere omnes² elementa in prima³ creatione certa loca


non obtinuisse sed modo simul ascendere , modo simul5 descendere. Sub-
iungunt etiam rationem quare' : ad caritatem et dilectionem Creatoris
dilatandam, scilicet ut⁹ ostenderetur¹º quanta rerum confusio foret¹¹ nisi
potential et sapientia divina eas ordinaret. Nos vero dicimus hanc esse
falsam sententiam et¹³ rationem¹4 non convenientem. Prius ergo probe-
mus sententiam esse falsam15, deinde rationem¹6 non esse¹7 convenientem.
Dic18 ergo, quisquis19 hoc20 affirmas , elementa tunc erant corpora vel
non ? 22 Si corpora23 non erant24, materia alicuius non erant25 ; nec ergo26
elementa quia27 sunt corporum materia. Si corpora erant, locum aliquem
obtinebant. Omne enim corpus in aliquo loco est nec sine loco esse potest.
Si in28 loco erant, vel ubi sunt modo29 vel alibi. Sed extra elementa nul-
lus locus est. Erant ergo30 ubi nunc sunt etsi non essent³¹ sic disposita
ut32 nunc³ sunt. Aliquod igitur eorum superiorem, aliud inferiorem
locum obtinebat, duo vero media loca. Si ergo, ut affirmas, simul³7 ascen-
bant, superiora38 cum aliis39 ascendebant40 ; sed non erat quo ascenderent¹¹.

20. huius] huiusmodi U : talis V 21. Sed post add. F 22. naturale e. h. ut
peccet om. FUA P 23. natura om. U 24. ibi om. F 25. accipiatur
F 26. fert natura om . V 27. que nascuntur om. U 28. diceret] di-
cat V 29. videamus V 30. etiam] et V 31. diabulus F 32.
sed] et P | ex add. F 33. voluntate et opere] voluntatis opere V 34. est
add. F V 35. Et ut] Aliter P : ubi V 36. redegit in ordinem om. V
37. iactationem ] iactacionem F : creationem V 38. caos] cahos U chao A : chaon
PV 39. fere] ferre U 40. improbando] infirmando F || et add. A
41. sententiam add. U
(a) Philosophia I, 21 [P.L. 172, 53 A].

§ L. F, U, A, P, V
1. igitur] ergo V om. U // quidam et add. F 2. omnia add. A 3. pri-
ma] sua v 4. modo om . V 5. simul om. A 6. subiungit V
7. scilicet et add. F 8. scilicet om . A 9. ut] ubi V 10. ostendere-
tur] ostenderet U P ostendet V II. foret] esset F 12. potentia] providen-
tia A 13. et om. UAP 14. rationem ] ratione P : om. U V 15. non
convenientem ... esse falsam om . U V 16. deinde rationem] divine rationi V
17. esse om . A P 18. Dic] Dicit P 19. quisquis] qui V 20. hoc] hec
V 21. affirmat P 22. Vel add. U : Sed add. A V 23. corporea U
24. erant] essent U 25. erant] essent U 26. ergo] igitur U 27. quia]
que V 28. aliquo add. U 29. modo] nunc A V 30. ergo] igitur A
31. essent] erant A 32. ut] ubi V 33. nunc] modo A V 34. Aliquod]
Aliud U 35. igitur] ergo F 36. aliud] aliquod A P : aliquem V 37.
simul] similiter U : superius P 38. superiora om. U // simul add. F 39. aliis]
illis V om. U 40. cum aliis ascendebant om. U 41. ascenderant P
IN TIMAEUM 30 A 119

Similiter, si42 simul descenderent , inferiora43 cum aliis44 descenderent45 ;


sed46 non erat48 quo . Nec ergo simul ascendebant nec simul descen-
debant. Falsa est50 ergo eorum sententia.
52
Inconveniens vero53 est54 ratio55 quam56 inducunt57 scilicet Deum ad58
hoc fecisse⁹ ut ostenderet⁰ quanta rerum confusio foret¹ nisi eas ordi-
naret. Cui ostenderet ? Angelo ?62 Sed63 angelus naturas64 rerum scit na-
tura65 propria et gratia divina67. Homini ? Sed nondum erat homo68 .
Et6⁹ si ut homini ostenderetur facta esset , usque ad creationem homi-
nis servaretur ; sed ante ordinata est. Hec72 ergo ratio non est73 conve-
niens (a).

§ LI. Nostra vero sententia est elementa¹ in prima² creatione fuisse


ubi nunc sunt et³ easdem quas nunc habent substantiales qualitates
obtinentia , sed non accidentales. Etenim terra tota' erat cooperta aquis,
aqua spissior et obscurior quam modo, similiter aer, quippe cum¹º neque
sol neque luna neque alie stelle erant¹¹ quibus illuminarentur12. Ignis si-
militer¹³ spissior erat14 quam modo sit¹5.
Id vero quod¹ terra erat omnino¹7 cooperta aquis neque aliquo¹8 lumine
illustrata nec edificiis distincta19 nec20 suis animalibus repleta, quod21
aqua et aer spissi et obscuri22 erant, quod in superioribus stelle non appa-
rebant, vocaverunt chaos id est23 confusionem elementorum. Unde Moises :
« Terra erat inanis et vacua24 et tenebre erant super faciem abissi25 (a) . »
Hoc chaos sic " dissolutum est. Cum aqua sic usque ad28 maximam29
partem aeris esset30 elevata, aer vero spissus et ignis similiter, in ea
spissitudine aliquid terree et aquees substantie inerat33 que, ex calore
ignis et siccitate coagulata et durata, corpora stellarum³ visibilia et

42. si om. A 43. inferiora] inferius U AP V 44. aliis] aliquis V


45. descenderet V 46. sed] si U 47. non om . P 48. erat] essent U :
esset AP V 49. loco add. U 50. est om . P 51. ergo] igitur U
52. Inconveniens] Nec vera U 53. vero] ergo P : om UA 54 est om. A
55. eorum add. F P 56. quam, qui F 57. inducunt ] dicunt F 58.
ad om. V 59. fecisse] fortasse Ü 60. ut ostender ] ubi ostendunt V
et
61. foret] esset U A 62. ostenderet ? Angelo ? ] ostendunt angelos V 63. Sed
om . A 64. natura V // omnium add. A 65. scit natura] duo non . V om.
U 66. propria et gratia om. V 67. divina] Dei F : om. V 68. homo
om . V 69. Et] Quia U 70. factum v 71. extremitatem et ad add.
P 72. Hec] Hoc U P 73. est om . P

(a) Philosophia I, 21 [ P.L. 172, 53 A-D] ; Glosae super Boetium [Consol . lib. III, metr.
IX, 5 ], Cod . Trecen. 1381 , fol . 60 v et Trecen. 1101, fol . 10 va, quarum brevissimam par-
ticulam edidit J.-M. PARENT, La doctrine de la création, Parisiis, 1938, p.129, 14-21.

§ LI. F, U, A, P, V
1. elementa] elementata P : om. V 2. prima] ista V 3. et om. V
4. habeant P // vel obtinent add. F 5. obtinentia ] habentia U 6. Etenim]
quia U 7. tota] ceca U 8. vero add. A 9. similiter om . U
10. cum] tunc V II erant] essent P 12. illuminaretur U 13. simi-
liter] vero F 14. erat om. F V 15. sit om. F 16. Id vero quod] ideo
quod A om. F 17. omnimo om . A // erat add. U 18. aliquo om . F
19. distincta] distributa V 20. nec] neque U 21. quod] neque V 22.
spissi et obscuri] spissior a et obscurio ra U 23. id est ] et U 24. et vacua
om . U 25. et tenebre e. s . faciem abissi] etc. U V 26. Hoc om . U
27. sic om . F 28. usque ad] versa V 29. maximam] maiorem U 30.
esset] est F 31. spissus om. A 32. aquee ] aque F V 33. inerat] erat
F 34. et om. V 35. et add. A

(a) GENESIS I, 2.
120 GLOSAE SUPER PLATONEM

lucida creavit. Quod vero in compositione stellarum³ de superioribus


et de³8 inferioribus elementis sit aliquid³ , dominante tamen superiori40,
ex¹¹ hoc potest perpendi quod42 visibilia43, splendida et mobilia sunt.
Quod enim visibilia sunt, ex visibili vel ex46 invisibili47 habent. Ex
invisibili autem48 nichil est visibile. Unde Lucretius :
51
« Ex insensibili49 ne50 credas sensile nasci (b) . »

Et Macrobius : « Omnis qualitas2 geminata crescit53, nunquam contra-


rium54 operatur (c) . » Ex visibili ergo, id est ex terra et aqua56 habent
quod videntur. Similiter57, quod splendida sunt et mobilia, non habent
ex obscuro et immobili, ergo ex splendido et mobili , scilicet58 ex59 aere
et igne. Facta sunt ergo ex quatuor elementis , sed de inferioribus domi-
natur in eis aqua, de superioribus ignis. Quod ex hoc potest probari
quod calorem terris conferunt61 et ad nutrimentum sui humorem62 hau-
63
riunt similia namque congaudent similibus.
Hic obiciet aliquis : Cum in aere sit humor spissior quam in ethere,
calor vero etsi non tantus, quare66 in aere non sunt67 facta68 corpora stel-
larum ? Nos vero dicimus quod⁹, quamvis aer sit calidus , est tamen "
et72 humidus. Non ergo73 potuit desiccando" spissare et sic corpus75 lumi-
nosum et visibile creare. Veluti si aqua spissa superponatur" igni, sepe
78
spissatur et in lapideam substantiam vertitur ; sin autem superponatur?
aque bullienti ita quod ab ea sola recipiat calorem, non spissabitur79. Vel80
secundum Constantinum, cum quatuor sint elementa et81 in unoquoque
sint82 due qualitates, unam habent ex se, alteram83 ex84 alio. Ignis ex se
est calidus sed ex motu siccus ; aer est85 humidus ex se86, calidus ex igne ;
aqua humida ex aere87, frigida ex se ; terra sicca ex se, frigida ex aqua.
Que vero qualitas in unoquoque est ex se magis in eo valet quam que

36. compositione] corpore U 37. et add. U 38. de om . U 39. sit aliquid


om . A 40. superiori] superiore F 41. ex] et V 42. quod] quia F
43. et add. F 44. Quod] Que V 45. vel] et PV 46. ex om. A PV
47. hoc add. U A 48. autem om . V 49. insensibili ] invisibili U : invisibili et
insensibili A 50. ne] non A 51. sensile] sensibile U A V 52. qualitas]
equalitas F 53.et add. F 54. contrarium] contracta V 55. visibili] invisibili V
56. et aqua om . U 57. Similiter om . V 58. scilicet om . V 59. ex om .
UA 60. in om. F 61. conferunt] confecit V 62. recipiunt et add. F
63. namque] autem V 64. congaudent] gaudent P 65. obiciet] subiciet U
P: subicit V 66. non add. A 67. sunt om . V 68. facta] om . F |
hec add. F 69. quod om. V 70. aer] ether vel aer U 71. tamen]
tantum V 72. et om . FA 73. ergo] enim V 74. desictatio V
75. corpus om . A 76. Veluti] Unde F 77. superponatur] sit supponatur U
78. superponatur] supponatur U V 79. non spissabitur] non spissatur V : om. A
80. Vel] Sed U 81. et om . FUV 82. sint] sunt F V : om. U 83.
alteram] aliam UP V 84. ex] ab P 85. est om. V 86. ex se om.
U sed add. U V 87. et add. F

(b) LUCRETIUS , De rerum natura II, 888. Hunc Lucretii versum desumpsit Willelmus,
non equidem ex ipso Lucretii poemate, sed ex Prisciani grammatici Institutionibus IV, 27.
[ed . M. HERTZ, t. I, p. 132, 22 ] . De quo vide J. PHILIPPE, Lucrèce dans la théologie chré-
tienne, du IIIe au XIIIe siècle in Revue de l'histoire des religions, XXXII (1895 ) , p. 284-
302 ; XXXIII (1896), p. 19-36 et p. 125-162 . Eumdem Lucretii versum invenimus ab ipso
Willelmo citatum in Glosis super Boetium [ Consol . lib. III, metr. IX, 5], Cod. Trecen. 1101,
fol . 10 vb ; in Philosophia I, 21 [ P.L. 172, 54 c], ubi quaedam emendationes editori im-
putandae sunt (de quo vide T. GREGORY, Anima mundi, Florentiae (1955), p . 210, n. 2) ;
in Dragmatico, lib. I, p. 28.
(c) MACROBIUS , Comment . II , XV, 30. Eumdem Macrobii locum citat Willelmus in Phi-
losophia I, 21 [ P.L. 172, 54 C] et in Dragmatico, lib. I, p. 28.
IN TIMAEUM 30 A 121

ex alio est (d) . Quamvis igitur in aere sit88 calor, non potuit humiditatem
desiccando corpora stellarum creare89. Iterum90, quod maius est, non fuit
voluntas Creatoris stellas in aere esse (e) . Cum enim vicinus sit terre,
si in eo⁹2 essent stelle, ex vicinitate terram incenderent nec aliquid in
ea94 vivere posset (f).

§ LII. Corporibus stellarum sic creatis, quia ignee nature erant, mo-
veri ceperunt et¹ ex motu aera" subditum calefacere. Sed , mediante aere,
calefacta aqua diversa genera animalium creavit quorum quedam, que
plus habuerunt³ superiorum elementorum, aves facte sunt. Unde aves
modo in aere sunt ex levitate superiorum , modo descendunt ad terram³
ex gravedine inferiorum . Alia vero que plus aque habuerunt' pisces sunt,
que in hoc solo elemento nec¹º in alioll vivere possunt. Sic ergo12 pisces
et aves ex aqua facti¹³ sunt. Unde scriptum est (a) :
<< Magne Deus potentie,
Qui ex aquis ortum genus
Partim remittis14 gurgiti ,
15
Partim levas in aera¹5.

Istis sic ex aqua effectu superiorum creatis, ubi16 tenuior erat¹ , calore
et creatione¹8 superiorum19 predictorum20 desiccata, apparuerunt in terra
quasi quedam macule quas homines inhabitant et cetera animalia. Sed
cum terra ex precedentia humore esset lutosa, ex calore bulliens22, 22 di-
versa genera animalium creavit. Et23, si in aliqua parte illius24 plus fuit
de igne, nata sunt colerica animalia ut leo ; si25 de terra, melancolica ut
asinus ; si26 de aqua, flegmatica ut porcus. Ex quadam vero27 parte, in

88. sit] om . A 89. creare] procreare F 90. Iterum] Item V 91. creatoris]
auctoris U 92. in eo] in aere U ibi A 93. nec] et non U 94. ea]
terra U

(d) « Quodcumque tamen horum (scil . elementorum) propria qualitate contentum, illud
proprie est elementum. Quod , etsi non sensui, patet tamen intellectui . Unde philosophi
dixere in mundo quatuor elementa esse, id est calidum , frigidum, siccum, humidum. Neque
in his solas qualitates intelligunt subiecta eorum. Calidum enim actualiter perfectum ignem
esse dicunt... » (CONSTANTINUS AFRICANUS, Pantechni sive De communibus medico cognitu
necessariis locis, Basileae, 1539 , p. 6) . Cf. CHALCIDIUS, Commentarius CCCXVII-CCCXVIII ,
p. 313-314 [In editione J.H. WASZINK, post capitulum CCCXVII , statim sequitur numerus
CCCXXIII, at mendose, ut videtur op. cit . p. 313 , 20] ; MACROBIUS , Commentarius, I, VI,
25-27.
(e) Voluntas mea [scil . Dei] maior est nexus. » (PLATO, Timaeus 41 b.)
(f) Circa ea quae exponuntur in hoc capitulo LI, cf. Philosophia I, 21 [P.L. 172, 54 B-
55 B] ; Glosae super Boetium [Consol . lib. III , metr. IX, 5 ], Cod . Trecen. 1381, fol. 61 1-
61 v ; Dragmaticon , lib. III, p. 72-75.

§ LII. F, U, A, P, V
1. et] sed A 2. aera] aerem F 3. habuerunt] habent V 4. facte
om . AV 5. terras V 6. gravedine inferiorum] gravitate inferiori V
7. habuerunt] habent P 8. que] et A : quoniam V 9. in om. P 10.
nec] non A II. elemento add. F 12. ergo om . P 13. facti] creati A
14. Qui ex aquis o.g. Partim remittis] etc. A P 15. gurgiti P. 1. i . aera] igitur etc.
V : om . A P 16. ubi] ut U 17. erat om. U || aqua add. V 18. et
creatione om . V 19. superiorum om . U A V 20. predictorum om. P
21. precedente F 22. bulliens] buliens UV ebulliens P 23. Et om . U
24. illius om. A 25. si] sin PV 26. si] sin V 27. vero om . F

(a) Ambrosianus Hymnus, P.L. 17, 1190-1191.


122 GLOSAE SUPER PLATONEM

qua elementa conveniunt28 equaliter29, humanum corpus factum est. Et


hoc est quod divina pagina dicit30 Deum hominem ex limo terre fecisse.
Non enim concedendum³¹ est animam que³2 spiritus est et33 levis et munda,
35
ex luto³4 factam esse, sed a Deo homini collatam. Unde dicit Scrip-
tura (b) : « Formavit Deus hominem ex³6 limo terre et inspiravit in fa-
ciem eius spiraculum vite"?. » Unde, cum diversa melancolica facta sint³
animalia et infinita flegmatica et colerica, unus solus homo formatus39
est40 quia¹¹ , ut ait42 Boetius43 in Arismetica" : « Omnis equalitas pauca
est et finita , inequalitas vero46 numerosa47 et multiplex (c). »
Sed dicet aliquis eadem ratione plures homines adhuc cotidie posse
creari. Nos dicimus verum48 esse si divina¹ esset voluntas quia, ut ali-
quid sit natura operante, necesse est divinam50 voluntatem precedere .
Iterum51 dicet52 hoc esse divine53 potentie derogare54 sic hominem55 esse
factum dicere57. Quibus respondemus e contrario id esse ei58 conferre
quia59 ei⁰ attribuimus et¹ talem rebus naturam dedisse et per naturam
operantem corpus humanum creasse (d).

§ LIII. Et, quoniam¹ de chao² satis diximus³, de inordinata¹ iactatione ,


cuius facit hic Plato mentionem, dicamus. Ait enim Deum ex inordi-
nata iactatione reduxisse¹0 elementa¹¹ in ordinem, non quod¹² unquam¹³
inordinate iactarentur¹4 quis15 enim locus esset inordinationi¹6 , Deo
cuncta disponente ? - sed¹? quia esset¹8 nisi sic, ut nunc sunt, a Deo
ordinata essent¹9. Cum enim terra naturaliter tendat deorsum, ignis20 sur-
sum, nisi terra optineret22 locum inferiorem23, ignis superiorem, hec24
semper tenderet25 ad inferiorem , hic27 ad superiorem28, sicque inordinata

28. convenerunt V 29. equaliter om. U 30. dicit] sonat U 31. ce-
dendum V 32. que] qui P 33. et om . F 34. luto] limo U P 35.
collocatam vel add. F 36. ex] de V 37. eius spiraculum vite om. V
38. sint] sunt A P 39. formatus] formatur F 40. est om . F P 41.
quia om. U 42. ait] dicit F : om. V 43. Boetius] bonus V 44. Arith-
metica V 45. finita ] infinita U A V et add. A 46. vero om . U A
47. numerosa ] innumerosa F : infinita V 48. verum] vere V 49. divina]
anima A 50. divinam] animam A 51. Iterum] Item U V 52. dicet]
dicit aliquis V 53. divine] anime A 54. derogare om . P 55. homi-
nem] homines U 56. factum] factum vel factos U 57. dicere om . P
58. ei om . U 59. quia] et A 60. ei] illi F 61. et om . UA

(b) GENESIS II, 7.


(c) BOETIUS , Arithmetica I, 21-22 [ P.L. 63 , 1099-1100], ubi sensum potius quam ipsa
verba a Willelmo citata reperies.
(d) Circa ea quae exponuntur in hoc capitulo LII, cf. Philosophia I, 22-23 [P.L. 172,
55 B-56 B] ; Glosae super Boetium [Consol . lib. III, metr. IX, 5 ], cod. Trecen . 1381 , fol.
61 v et Trecen. 1101 , fol . 10 vb ; Dragmaticon lib. III, p. 75-77. Quoad thesim in fine huius
capituli propositam, cf. THOMAS AQUINAS , Summa theologica 1ª, qu. XXII, art . 3, in corp.;
Contra Gent. lib. III, cap. 69, in corp.

§ LIII. F, U, A, P, V
1. quoniam] quia U 2. chao] caho U : chaos V 3. diximus] dictum est F
4. inordinata] ordinata A 5. iactione V 6. cuius] de qua U : eius de qua V
7. Deus U 8. inordinata] ordinata A 9. iactione V 10. reduxisse]
redegit U II. elementa om. U PV 12. quod] quia F 13. nunquam
A 14. iactaretur U 15. quis] quia quis U : quid V 16. inordinatio-
nis P V 17. sed] et V 18. essent V 19. essent om . U 20.
ignis] ignisque U A 21. nisi] ubi V 22. optineret] tenet V 23. et
add. U A 24. hec] hic P : hoc V / scilicet terra add. F 25. tendit V
26. ad inferiorem] deorsum F 27] hoc V // scilicet ignis semper add. F 28.
ad superiorem] sursum F
IN TIMAEUM 30 A-B 123

esset iactatio. Hanc redegit Creator in ordinem , terre locum conferendo


inferiorem, igni superiorem, ut hic non haberet quo ascenderet29 neque³0
hec³¹ quo descenderet32. Ex inordinata igitur33 iactatione34 Deus elementa35
redegit in ordinem , non36 que fuit37 sed38 que esse potuit . Duobus enim40
modis malum¹¹ arcetur42 : anticipatione et correctione43. Et hoc44 est45 :
Deus46 redegit in ordinem ex inordinata iactatione48.
Et49 secundum primam sententiam sic legatur litera : Volens siquidem
Deus <bona quidem cuncta provenire, nullius < porro > mali, prout
<eorum que nascuntur natura fert >, relinqui propaginem, <omne visibile
corporeumque motu importuno fluctuans nec unquam quiescens > redegit in
ordinem, id est ordinatim et separatim posuit ; ex inordinata iactatione
id est ex illa elevatione et depressione masse illius. Et subiungit quod :
omne visibile. Sed quia non omnia elementa visibilia sunt, addit : corpo-
reumque. Et sic est perifrasis id est descriptio elementorum quatuor. Omne
visibile, dico, fluctuans motu importuno modo enim supra, modo infra
ducebantur, natura contrariorum sic impellente - nec unquam quiescens :
semper enim movebantur. Et subiungit quare redegit in ordinem, quia
sciens, etc.
Secundum secundam sic : Redegit in ordinem omne visibile, id est qua-
tuor elementa, ex inordinata iactatione non que fuit sed que esse potuit
nisi a Deo ordinarentur. Fluctuans motu importuno : unum enim transit
in aliud, sed hoc fit ita ordinate quod quantum in estate de inferioribus
transit ad superiora, tantum in hieme de superioribus ad inferiora (a).
Nec unquam quiescens : hic enim cibatus fit incessanter. Et subdit quare :
Sciens, etc. Hoc non mutatur.
Deinde subiungit quare¹, scilicet sciens formam id est52 qualitatem
ordinatorum prestare id est prevalere inordinatis loco , confusis pro-
prietatibus.
Nec vero. Alio modo probat Deum fecisse cuncta bona55, per naturam
scilicet illius, scilicet quia non erat fas tante bonitatis quanta est divina
quicquam facere nisi pulcrum id est honestum (b).

[30b] § LIV. Eratque certum. Incipit ostendere causam creationis anime que
talis est. Cum vellet suam bonitatem, ut imitaretur, cognosci, sciens eam

29. ascenderet ] descenderet U V 30. neque] nec U A V 31. hec] hic P:


hoc V 32. descenderet] ascenderet U V 33. igitur] ergo V 34. iactione V
35. elementa om . A 36. eam add. F 37. fuerit U 38. eam add. F
39. que om. P 40. etenim UP V 41. malum om . U 42. arcetur]
vitatur F om. U 43. correctione ] correptione F : corretione P : corruptione V
44. hoc om. U 45. est] scilicet U 46. Deus om. V 47. omne cor-
poreum fluctuans add. U 48. iactatione om. P 49. Et secundum primam senten-
tiam sic ... Sciens, etc. Hoc non mutatur om. U A PV 50. Deinde ] Et deinde V
51. quare] qualiter F 52. formam id est om. A 53. ordinatis V 54.
loco om. U // et add. U 55. cuncta bona om. V 56. scilicet om . V
57. quia] quod U 58. bonitatis V 59. quanta est divina] quia Deo non
convenit FP

(a) Cf. infra, cap. CLXII (circa notulam a) et cap. CLXXV (circa notulam c).
(b) Circa ea quae exponuntur in decursu huius capituli LIII, cf. Philosophia I, 21 [ P.L.
172, 53 D- 54 A] ; Glosae super Boetium [Consol . lib . III, metr. IX, 5], Cod. Trecen. 1381,
fol. 61 r (Quomodo intelligenda sit hec inordinata iactatio) ; Dragmaticon, lib. I, p. 33.

§ LIV. F, U, A, P, V
124 GLOSAE SUPER PLATONEM

solo intellectu posse percipi nec intellectum¹ sine anima esse posse, creavit
animam eique vim intelligendi contulit. Et hoc est eratque² certum tante
divinitatis cuius qualitas exprimi non potest nec quantitas" nichil eorum
que sentiuntur, id est corporum, hebes dumtaxat et exponit : nec intel-
ligens
- esse melius intelligente'. Immo unumquodque est peius et est
litotes10. Et erat certum intellectum porro nonnisill anime provenire. Solius
enim¹² anime¹³, non corporis, potentia est intellectus. Si enim corporis
esset, augmentata causa corporis, augmentaretur15 intellectus quia, cres-
cente causa, crescit effectus. Sed videtur¹6 quod , crescente causa carnis,
decrescit¹ intellectus et, decrescente ea, crescit intellectus18. Notandum-
que¹⁹ est quod hic loquitur de anima mundi.
Hac20 igitur <reputatione >21. Quandoquidem intellectus sine anima
esse non poterat, igitur locavit22 id est posuit intellectum in anima23 ut24
proprietatem in eo cuius est et animam locavit in corpore ut in suo habi-
taculo. Hinc25 quidam, accepta occasione, dicunt animam esse26 localiter27
in corpore quia ita est28 in eo quod de eius essentia nichil extra ipsum
33
est. Dicuntque29 quidam30 quod³¹ in32 corde habet sedem ibique est essen-
tialiter, in aliis partibus35 potentialiter. Alii dicunt in cerebro ; alii eam³
totam in singulis partibus corporis esse³7. Sed quomodo hoc possit esse,
in hac vita sciri non potest. Alii dicunt eam esse in corpore sed non loca-
liter quia spiritus est. Nos vero illis38 consentimus qui eam localiter
esse in corpore et40 totam et integram in singulis partibus dicunt (a).
Et locato>41 intellectu in anima et42 anima43 in corpore , hac reputa-
tione, scilicet ut esset aliquid intelligens45, Deus46 composuit totum¹7 ambi-
tum48 , id est mundum in omni49 suo ambitu, animantis50 quia est in per-
petuo motu ve151 quia in eo quedam52 vivunt. Et cum53 veneranda illus-
tratione composuit54 id est55 veneranter illustravit57 animam que58 est
lux cordis .
Ex quo. Quandoquidem locata est anima in corpore et59 intellectus in
anima, ex hoc apparet mundum61 esse animatum62 ut prediximus ; in-

1. intellectus A 2. eratque] et erat U APV 3. id est add. U // et


exponit add. A 4. qualitas] quantitas A V 5. nec quantitas om . U APV
6. et om. A V 7. intelligente] intelligenti V om. U 8. unumquodque] quod
V 9. est om . U 10. Lyptote V 11. nonnisi] nisi F 12. enim]
est V // Dei et add . F 13. anime om . A P 14. augmentata] augumentata
U augmentatari P 15. augmentaretur U 16. videmus V 17. de-
crescat U 18. quia, crescente causa, crescit ... crescit intellectus om. A 19.
Notandum UV 20. Hac] Huius F : Hoc A P : Hanc V 21. reputatione
om. F, U, A, P, V 22. locavit] 1o. FA : locato U 23. id est posuit in-
tellectum in anima] intellectum id est animam A 24. ut] ubi V 25. Hinc]
Hic UP V 26. esse om . P 27. localiter] locatam V 28. est om . U
29. Dicunt FAP 30. quidamque P 31. quod] quoniam V 32. cor add.
P 33. est om . A 34. vero add . V 35. est add. P 36. eam
om . U 37. esse om . A V 38. illis] illud P : his V 39. qui] quia P
40. et om. U A V 41. lo(cato) ] lo. F A P localiter po(sito) U : locata in
V 42. et om . U 43. anima om . U V 44. in corpore om. U
45. ut aliquis esset intelligens U A P 46. Deus] dicitur F 47. animantis
mundi add. V 48. ambitum om. A 49. omni] toto V 50. animatum
V 51. vel] et Used V 52. quidam U 53. et cum om . U APV
54. composuit om. F P V 55. id est om . A V 56. veneranter ] venerabiliter
F : venerantum P : venerantur V 57. illustra Ant 58. que] quia V
59. et om . F 60. hoc] quo U 61. mundus V 62. animatum] iā A :
i. P : a. V

(a) CHALCIDIUS , Commentarius CCXVIII-CCXXX, p. 231-245. --- Cf. Philosophia IV, 32


[P.L. 172, 98 A- c] ; Dragmaticon , lib. VI, p. 305.
IN TIMAEUM 30 B-C 125

telligens , propter partem intelligibilem , scilicet angelum et hominem, vel


propter rationabilem65 motum firmamenti. Et hoc non habet ex se, sed
68
sanctione divine providentie scilicet quia Deus sic providendo sancivit.

(30c] § LV. Hoc ita proposito¹ . Quia dixerat mundum esse imaginem arche-
tipi eiusque formalem causam esse³ divinam sapientiam, quia eiusdem
imaginis diverse formales cause solent esse, una visibilis ut figura cuius
est exemplar, alia invisibilis ut sapientia artificis , et ne aliquis putaret
mundi esse aliquam visibilem formalem causam, probat nullam esse
quia nichil precessit mundum cuius essets aliqua figura. Et , si ad alicuius
figuram factus esset, imperfectus 10 esset quia nichil formatum12 , preter
ipsum, potest inveniri cuius figura13 omnia comprehendere posset14 . Et
hoc est¹5 : Hoc itale proposito, scilicet¹? quod mundus a Deo factus est18
iuxta sapientiam suam19, expedienda sunt que sequuntur. Et postea osten-
dit ea scilicet20 : ad similitudinem cuius animantis constituerit eum suus21
conditor, etc22
Speciali, etc. Solvit23 quod proposuerat 24 , dicens : Nemini , id est nulli,
speciali25 siquidem26 fecit eum27 similem. Et vocat specialem28 quamlibet
creaturam29 ; genus30 mundum31 id est omnium32 collectionem (a) quia³³,
ut species continetur34 in genere, non genus35 in specie, ita omnia conti-
nentur in mundo, sed mundus in nullo. Subiungit causam quare nulli
speciali fecit eum similem : Siquidem, id est quia37, perfectio est in genere,
id est in mundo, non in specie id est38 in aliquo contento in eo . Et iccirco
mundus minime id est non esset perfectus si esset40 factus similis imper-
fecte rei¹¹ scilicet42 alicui speciali43.

§ LVI. At vero¹. Probato quod nulli speciali fecit eum similem, subiun-
git ad cuius similitudinem fecit eum, scilicet ad similitudinem sue sapien-

63. i . e, animal add . U || et hoc puto esse dictum add . F 64. vel] sed V
65. rationalem V 66. providentie] prudentie UP V : p. A 67. scilicet om .
PV 68. Deus sic providendo] Deus sic previdendo A : Deus sic providenda P :
Dei providentia F

§ LV. F, U, A, P, V
1. posito P 2. mundi add. A 3. esse om . U 4. eius A 5.
et] sed A om. U V 6. esse om . V 7. visibilem om . F 8. esset] est
V 9. Et si ad alicuius figuram] Et si alicuius figura F om. U 10. imper-
fectus om . V II. esset om . PV 12. formatum] formantum P : formatur V
13. in cuius figura A 14. possit U 15. Et hoc est om . V 16. Hoc ita
om . U 17. scilicet om . A 18. est] sit V 19. iuxta potentiam suam
et sapientiam F 20. scilicet om . A 21. suus] summus V 22. etc.
om . V 23. Solvit] Solum V 24. posuerat V 25. speciali] spirituali
P : specialis V 26. siquidem] scilicet V 27. eum] eam P 28. spe-
cialem ] speciale U spiritualem P 29. creaturam] causam V 30. id est add.
UA viderunt add. V 31. mundi P 32. omnium] creaturarum U
33. quia] et A 34. continentur A P 35. genus] ergo V 36. sed] et U
37. quia] quod A 38. id est] et non A : id est non P 39. in eo om. A
40. scilicet add . A 41. rei om. U APV 42. scilicet] id est V 43.
que dicitur imperfecta quia aliquid deest ei. Non enim omnia continet quelibet rerum spe-
cies ut aquatile, reptile etc. Dicitur tamen aliter aliquid imperfectum scilicet cui deest ali-
quid in suo genere ut do(mui) si desit ei pa (ries) vel te(ctum) vel fu(ndamentum) add. F
(a) Cf. supra, cap. XXXVI, ad notulam a.

§ LVI. F, U, A, P, V
1. At vero om. U
126 GLOSAE SUPER PLATONEM

tie : quod superius dixerat sed hic² repetit³ ut aliquid addat. Continuatio.
Non fecit ad similitudinem alicuius specialis, at, id est sed³, ad simili-
tudinem eius animantis in quo continentur omnia genera et quasi qui-
dam fontes intelligibilium animalium et hoc est perifrasis archetipi¹0
mundi id est divine sapientie in qua continentur intelligibilia animalia.
Mos fuit Platonis divinam cognitionem de aliqua re nomine ipsius rei¹¹
(
vocare, sed ad differentiam adiungere intelligibile '12. Unde¹³ divinam
cognitionem¹ de homine vocat intelligibilem hominem, de lapide intelli-
gibilem¹5 lapidem. Que eadem vocat16 ideas¹7 id est18 formas : ita enim ut
cognovit res formavit (a) . In divina¹9 igitur mente que est archetipus
mundus genera intelligibilium animalium continentur, id est cognitiones
de diversis generibus animalium. Et quasi quidam fontes : ut enim rivus
est20 a fonte, sic omnia ab eis sunt que sunt21 in divina mente.
Siquidem. Vere in eo22 continentur. Siquidem23 id est certe alter mundus
id est divina sapientia25 complectitur26 cognitione, non loco, genera id
est diversitates animalium perinde id est taliter ut hic27 mundus visibilis
complectitur28 nos et cetera subiecta visui29 . Omnia enim que sunt⁰ in mundo
divina sapientia comprehendit .
[30d] Ergo intelligibili31 . Quandoquidem32 ad similitudinem divine sapientie
factus est33, ergo ut etiam³4 numero35 similis illi36 esset, unum fecit ut
37
ipsa una est. Et est causa, non argumentum. Et hoc est : Ergo³7 opifex,
id est Creator volens hoc id est mundum gigni simile perfecte¹º et omni-
fariam, id est omnibus modis ; et subiungit cui scilicet¹¹ substantie id est¹²
44
archetipo mundo43 id est divine sapientie que vere existit, intelligi bili
id est que solo intellectu percipitur et omnia intelligit , precellenti
quia ex ipsa sunt48 omnia, et principali quia dominatur omnibus. Consti-

2. hic] hoc FUP 3. repetit] reiecit U 4. eum add. A 5. sed om. U


6. eius] alicuius F : om . A 7. anima add. U 8. continetur U 9. est om. P
10. archepiti P 11. rei om . F V 12. intelligibilem P 13. Unde] donum A
14. de aliqua re ... divinam cognitionem om . V 15. vocat add. P 16. vocabat A P
17. ydeas P 18. id est om . V 19. divina ] dicta V 20. est om . U
21. que sunt om . V 22. omnia add. U 23. etc. add . A 24. id est] in F
25. sapientia] mente F 26. complectatur V 27. ut hic om . A 28. comple-
ctitur om . V 29. visui om . F PV 30. sunt] fiunt F 31. intelligibilium V
32. Quandoquidem] Quoniam quidem V 33. mund us add . A 34. etiam] et P :
nichil V om . F 35. numero ] mundo U : nunc A om. V 36. illi om. U
37. ergo om. V 38. hoc] hec F : sensibile animal V 39. simil e ] similis V : om.
UA 40. nature add. U A 41. scilicet ] id est P 42. id est om . U
43. archetipo mundo] archetipe U 44. intelligibili ] in intellectu U intellectu P :
intelligibilium V 45. id est om . A V 46. que] quia V 47. omnia in-
telligit] non intelligitur V 48. sunt om . V

(a) De ideis, cf. SENECA, Ad Lucilium LVIII , 19 ; CHALCIDIUS , Commentarius CCLXXIII


(p. 278, 5-6) , CCCXLI (p. 334 , 14-16) , CCCXLVII (p. 339, 1-2 ) ; JOANNES SCOTUS ERIU-
GENA, Periphyseon II, 2 [ P.L. 122, 529 A- B] ; GILBERTUS PORRETANUS , In Boetium De
Trinitate [P.L. 64, 1266 B ; ed. N. HARING in Studies and Texts, vol . I : Nine Mediaeval
Thinkers (Toronto, 1955), p. 47, sub § 5 ] , In Boetium De Hebdomadibus [ P.L. 64, 1318 D ;
ed. N. HARING in Traditio. Studies in Ancient and Mediaeval History, Thought and Reli-
gion IX (1953 ) , p. 189 , in fine ] ; JOANNES SARESBERIENSIS , Metalogicon IV, 35 [ P.L. 199,
938 B-939 B ; ed. CL. WEBB, p. 205-207].
Ipse Willelmus, in Dragmatico lib. IV (p. 145) , ait : Idea vero est forma. » Idem Wil-
lelmus in suis Glosis super Priscianum [Cod . Parisien . B.N. Lat. 15.130, fol . 102 rb] com-
mentatus est hunc locum Prisciani : ...formas rerum quae in mente divina intelligibiliter
constiterunt antequam in corpora prodirent... (PRISCIANUS, Institutiones XVII, 44 ; ed.
M. HERTZ, Grammatici latini ex recensione Henrici Keilii III , p . 135 , 6-10). Cf. C. OTTA-
VIANO, Un brano inedito della « Philosophia » di Guglielmo di Conches, Neapoli, 1935, p. 40,
20-p. 41, 5.
IN TIMAEUM 30 D-31 B 127

tuit animal"⁹ quia ipsa eterna vita est , unum5⁰ quia ipsa¹ una est. Sed
quia effectus52 debet differre a causa, subiungit in quo differat scilicet
in hoc53 quod est sensibilis et visibilis continens cunctae quia omnia57
in mundo continentur58 ; convenientia sue nature id est59 habentia prin-
cipium ut ipse et sic removet Creatorem. Vel convenientia sue nature
id est viventia. Et ideo61 subiungit62 : que fruuntur vita intra conseptum,
id est duo media, eta limites64 id est65 duo extrema.

[31 ] § LVII. Nunc utrum¹ , etc. Dixerat unum³ Creatorem unum mundum
fecisse . Sed quoniam quidam in luna quemdam mundum esse affirma-
bant' sicque in aliis stellis , removet illum errorem dicens : Nunc consi-
derandum est utrum, etc. Facta questione sue deliberationis¹º, ponit suam¹¹
sententiam dicens : Unum plane scilicet¹2 oportet dici mundum¹³. Deinde
confirmat eam14 : Quoniam formatus est¹ iuxtale exemplum, et subaudien-
dum est quod¹ est unum, carens pluralitate. Et est 18 causa, non argu-
mentum. Si enim esset argumentum, falsum esset¹⁹ quoniam iuxta unum20
exemplum plura possunt formari.
Id enim. Probat unum tantum fuisse exemplum mundi quiaª¹ omnia
continet22. Et unde hoc23, diceret aliquis24, si omnia continet, et unum25
est ?28 Quia quod27 omnia continet cum alio secundum esse non potest.
Utrum enim. Vere duo non sunt : si enim28 duo29 essent , uterque³⁰ dees-
set³¹ alteri nec aliquis32 illorum33 omnia contineret. Nec esset³4 : Aliud
inconveniens si plura essent, scilicet35 quod non esset unum et³7 simplex
inicium38 continens cuncta sed40 coniugatio copulata¹¹ id est42 numerus43
diversorum iniciorum. Sed necesse est unum esse principium a quo omnia
et quod a nullo.
[316] Ut igitur, etc.44 Quandoquidem unum fuit exemplum nec46 plura, ergo
47
ut etiam numero48 mundus illi esset similis, unus factus est.

49. animal om . U et add. U 50. unum] et U 51. ipsa om. V


52. effectus om . U 53. in hoc om . A differunt add . F 54. est om . P
55. et om . A 56. cuncta] o(mnia) A : om . U P V 57. omnia om . V
58. et add. U 59. id est om . A 60. sue] ea vel P 61. ideo om . V
62. omnia add. V 63. et om. U 64. limites] limitem U limitatione V
65. id est om . A

§ LVII. F, U, A, P, V
1. utrumque P 2. etc. om . V 3. unum om . A 4. et add. F
5. fecisse] fuisse F 6. esse om . V 7. affirmabant ] dicebant U asserebant V
8. illum] illorum F 9. Nunc considerandum e. u. etc. F. q . s. d. p. s . sententiam
dicens om. P 10. deliberationis ] dubitationis U V : om . P // vel dubitationis add.
F II. suam om . A P 12. scilicet ] id est F P 13. unum add . U
14. eam] hoc A 15. est om . FUA PV 16. iuxta om . Funum add.
F (in textu continuo Chalcidii) 17. quod ] quoniam U 18. Et est] Estque
UAP 19. sed add. V 20. unum] unde V 21. quia ] qui V
22. continens V 23. unde hoc] unum hic V 24. aliqui s om . U ac add.
U 25. unum] unus U : unde V 26. R(espondetur ) add . F 27. quod]
qui V : om . A 28. si enim] quia si F 29. duo om . U V 30. utrumque
UP 31. deesset ] abesset A V : obesset V 32. aliquis ] aliquid U : aliquod
AP 33. illorum] eorum V 34. aliquod add . A 35. nisi add. A
36. non om . F 37. et om. V 38. inicium om . F 39. cuncta ] omnia
U om . A 40. sed om . F P 41. copulata om . U 42. id est om . V
43. numerus] mundus V 44. etc. om . V 45. unum] unde V 46. nec]
et non F : non V 47. etiam om . A V 48. numero] uno U in numero A :
om . V
128 GLOSAE SUPER PLATONEM

§ LVIII. Et¹ quia³. Hucusque de efficiente³, formali , finali causa mundi


tractavit. Hoc facto , tractat de materiali, id est des quatuor elementis ,
hoc modo scilicet , primum¹º ostendendo quare duo extrema elementa
creata sint¹¹ , deinde quare duo media nec¹² unum tantum, deinde qua-
liter ex¹³ tali materia mundus¹ª sit compositus, ut ostendat eum sic esse¹
factum quod perpetuus esse poterit¹6 . Sed, ut sequens¹7 litera legatur
melius et¹8 liquescat19, quid20 sit elementum et cetera predicta dicamus.
Constantinus igitur22 in Pantegni23 sic diffinit24 elementum25 : Elemen-
26
tum est simpla et minima alicuius corporis particula27, simpla28 ad qua-
litatem, minima ad quantitatem (a) . Cuius expositio talis est elemen-
tum est pars simpla29, cuius non sunt contrarie qualitates. Sed quia hoc
totum videntur habere ossa, ut removeat illa, addit ' minima ' id est30
31
que ita est pars alicuius quod nichil est pars eiusdem. Unde litere, per
simile, elementa dicuntur : sunt enim ita partes32 vocis quod nichil est
illarum pars (b) .
Voluit autem iste Constantinus ex quatuor elementis constare quatuor
humores : melancoliam34, flegma35, sanguinem, coleram ; ex humoribus
partes36 homiomiras37 id est consimiles ut carnes et38 ossa et cetera⁹ ; ex
homiomiris organica id est officialia membra ut manus42, pedes et
cetera43 ; ex utrisque44 humanum corpus¹5 (c) . Ergo, secundum eum, nul-
lum ex his quatuor que videntur et a quibusdam elementa reputata

§ LVIII. F, U, A, P, V
I. Et om. F 2. quia om. U APV 3. efficienti PV 4. mundi
om . V 5. Hoc ] Hic V 6. tractat] tractatu V 7. id est] et A
8. de om. U P V 9. scilicet om. F 10. primo V II. sint] sunt FA
12. hec] non F 13. ex] de F 14. iste add. F 15. esse om . A
16. poterit] possit A 17. consequens V 18. legatur melius et om. U A V
19. liquescat] facilius pateat intellectui F 20. quid] quod V 21. cetera om .
UP V 22. Constantinus igitur] Ut igitur Constantinus ait F 23. Panteg-
ni] panthennis A pant. V 24. sic diffinit] sic diffinivit V : om. F 25. ele-
mentum om . F U 26. simplex V 27. particula] pars F 28. simplex V
29. simplex Vid est add . F 30. id est om . V 31. que] itaque V
32. partes] minima pars U 33. id est add. P V 34. malencoliam V
35. flegma] fleuma F : fleu(m)am U flegmam A 36. partes] partibus V
37. omiomiras F A : onnomias V 38. et om. UP 39. que sunt huiusmodi
add . F 40. homiomiris] ominiomiris P onnomicis V om . Ū 41. ut] id
est F : om. U 42. et add. P 43. cetera] similia F || ex homiomiris ... ce-
tera om . U 44. constat add . P 45. ex homiomiris organica ... humanum cor-
pus] Haec verba, in codice P, non inveniuntur hic sed aliquantulum postea (vide § LIX, sub
notula 45) 46. ex his] ex hiis U istorum F 47. et] quamvis A et que V

(a) Physici diffiniunt minimam et simplam corporis compositi particulam esse elemen-
tum. » (CONSTANTINUS AFRICANUS , Pantechni, Theorice, cap. 4, Lugduni, 1515, vol. II,
fol. 1 vb). Aliam editionem eiusdem operis habes : De communibus medico cognitu neces-
sariis locis, Basileae, 1539, p. 4. Cf. Philosophia I, 21 [P.L. 172, 48 D-49 B] ; Dragma-
ticon, lib. I, p. 26.
(b) < Literas autem etiam elementorum vocabulo nuncupaverunt ad similitudinem mundi
elementorum ... » ( PRISCIANUS, Institutiones I, 4 ; ed. M. HERTZ , vol . I (Lipsiae , 1855 ) , p. 6
14 sq.) — « Deinde subiungit similitudinem litterarum et elementorum mundi, id est talem
quod sicut ex elementis mundi constant omnia corpora, sic ex istis litteris constat omnis
vox litteralis, et ideo nomen illorum recipiunt. D» ( Glosae super Priscianum [Instit. I, 4 ], Cod.
Paris. B.N. Lat. 15.130, fol. 5 vb) .
(c) Dissolutio est res in mente conceptas usque ad partes deducere ignotas . Verbi gra-
tia corpus humanum in membra officialia, officialia in similia, similia in humores, humores
in cibum, cibum in elementa. Compositio dissolutorum ab inferiori ad superiora reductio,
ut elementorum in cibum, cibi in humores, humorum in similia membra, similium in offi-
cialia, officialia in corpus totum. (CONSTANTINUS AFRICANUS, De communibus medico
cognitu necessariis locis, Basileae, 1539, p. 2).
IN TIMAEUM 31 B 129

sunt, elementum est , scilicet nec terra nec aqua nec aer nec ignis. Nul-
lum quippe50 eorum51 est52 simplum qualitate5³, minimum quantitate. Ete-
nim54 in terra aliquid est calidi , aliquid55 frigidi, aliquid56 sicci, aliquid57
humidi. Quod, quia patens58 est, probationem illius pretermittamus. Mi-
nima quantitate non est cuius tante sunt partes quante sunt quinque
zone59 vel60 quatuor eiusdem quadrantes. Nec61 ergo62 elementum est63.
Similiter de aqua64, igne aereque65 probari potest (d) .

§ LIX. Elementa ergo sunt¹ simple et minime particule² quibus hec


quatuor constant que videmus. Que elementa nunquam videntur sed
ratione divisionis intelliguntur. Dividitur enim humanum corpus in orga-
nica scilicet in' manus, etc. , organica in omiomira, omiomira in humores,
humores in elementa. Cuius divisionis pars actu , pars sola cogitatione¹0
et ratione fieri¹¹ potest quia, ut ait Boetius, « vis est intellectus coniuncta
disiungere et disiuncta coniungere (a). »
Sed, queret¹² aliquis , ubi sunt elementa ? Nos vero¹³ dicimus : in com-
positione¹4 corporum, non per se. Sunt igitur, in compositione¹5 corpo-
rum , quatuor16 genera predictarum particularum : quedam frigide et sicce
que dicuntur terra, quedam¹ frigide et humide que¹8 aqua, quedam calide

48. elementum est] et elementum A 49. scilicet om . P 50. Nullum quip-


pe] cum nullum F : Nullum enim A : Nullum quidem V 51. eorum] istorum IIII
Fillorum V : om. A P 52. est] sit F 53. vel add . F 54. Etenim in
terra aliquid ... igne aereque probari potest om. F 55. est add. U A
56. est add. A 57. est add. A s s
58. paten ] paren P 59. quinque zone
om . U 60. vel om . V 61. Nec] Nunc U : Non V 62. ergo] hoc ge-
nus A 63. est om . V 64. et add. UA | | de add. V 65. aereque]
et aere A de aere V 66. Hec ergo elementa non sunt sed elementata add . F

(d) Non omnia quae a nostro Willelmo de elementis hic dicuntur e solo Constantino erui
videntur, ut bene notavit Tullius Gregory (Anima mundi. La filosofia di Guglielmo di
Conches e la scuola di Chartres, Florentiae, 1955, p . 204-206). Circa ea praesertim quae di-
cuntur de humoribus, de homiomiris, de organicis membris, consulatur NEMESIUS EMESE-
NUS, Premnon physicon a N. ALFANO translatum, cap. IV, ed. C. BURKHARD, Lipsiae,
1917, p. 59-60. Cf. Philosophia I, 21 [P.L. 172, 48 D-49 B].

§ LIX. F, U, A, P, V
1. Elementa ergo sunt ] illa vero sunt elementa F || sunt om. U 2. simple et
minime particule om . F 3. quibus] ex quibus F 4. hec] ista F 5.
Que] quia A 6. divisionis om . U 7. in om . A 8. omiomira, omiomira]
onnomica , onnomica V 9. actu] acta V 10. cogitatione] cognitione U
11. fieri] superiori U : vel suscipi U (in margine) 12. queret] querit et V 13.
vero om . A 14. compositione] corpore U 15. compositione] corpore U
16. quatuor om . V 17. quedam] que U 18. dicuntur add. F A

(a) At vero animus cui potestas est et disiuncta componere et composita dissolvere... »
(BOETIUS, Comment . in Porphyrium, lib. I [P.L. 64, 84D]. - Eiusdem Boetiani loci men-
tionem saepissime facit noster Willelmus : Glosae super Boetium [Consol . lib. V, prosa III,
18] , Codd. Trecen. 1101 , fol . 17 rb, et 1381 , fol. 87 v ; Glosae super Priscianum [Instit . II,
18 ; p. 55 , 6-7] : Dicimus quod aliter habet se esse rerum, aliter intellectus hominum et
sermo etsi enim substantia esse non possit nisi hec vel illa, ita tamen potest intelligi quod
non hec vel illa quia vis est intellectus coniuncta disiungere et disiuncta coniungere. » (Cod.
Florent. , S. Marci 310, fol . 27 ra). - Glosae super Priscianum [ Instit. XVII, 17 ; p . 118,
16] : Diverse possunt significari et intelligi que non possunt diversa esse vis enim intel-
lectus et locutionis est coniuncta disiungere et disiuncta coniungere. Sed sensuales et bes-
tiales gramatici, hoc ignorantes, in multis per existenciam rerum decipiuntur. » (Cod. Paris
Lat. 15.130, fol . 92 va) ; Glosae super Macrobium [Comment. I, III, 7]. Cod. Bernen. 266 ,
fol. 4 vb ibid. [ I, V, 5 ], Cod . Bernen. 266, fol . 6 rb ; Philosophia I , 21 [P.L. 172, 49 C).
Cf. infra cap. CLIV (ad notulam c) cap. CLXX (ad notulam a).
9
130 GLOSAE SUPER PLATONEM

et humide que¹º aer, quedam calide et sicce que20 ignis. Cum igiturª¹ qua-
tuor ista22 que videntur ex illis23 quatuor generibus particularum constent",
id25 in quo26 dominantur particule frigide et sicce, nomine illius elementi ”
terra dicitur ; id in quo frigide et humide, aqua28 ; id29 in quo calide et
32
humide, aer ; id in quo calide et sicce³ , ignis³¹ . Si ergo digna33 illis veli-
mus imponere nomina34, particulas illas dicamus35 elementa, ista vero
que videntur , elementata38 (b).
Sed quoniam autores ista etiam39 que videntur vocant elementa, ut
Iuvenalis, loquens de gulosis, ait (c) :
« Gustusque per omnia40 elementa querunt¹ »

(in2 terra venationes, in aqua pisces, in aere aves) , quomodo cum sen-
tentia Constantini43 possit stare dicamus. Constantinus igitur, ut phi-
sicus, de naturis corporum tractans , illorum46 simplices et minimas“
particulas elementa vocavit. Philosophi48 vero" , de creatione mundi
agentes, non50 de singulorum corporum naturis, ista quatuor que viden-
tur elementa mundi vocaverunt quia ex istis52 constat mundus et illa
prima creata sunt et ex eis creantur54 et creabuntur omnia corpora (d) .

§ LX. Sunt ergo¹ elementa corporum predicte particule², elementa mundi


que videntur . De istis agit Plato , primum ostendendo quare duo extrema,
id est terra et ignis, sunt creata. Continuatio. Predictis causis fecit Deus
mundum sed sequenti causa fecit elementa. Et hoc est : Iecit Deus ignem
et terram10 fundamenta id est principia¹¹ mundani operis12 . Et premittit

19. dicuntur add. F 20. dicuntur add. F 21. igitur] ergo A 22. ista V
23. illis om. A 24. constent] consistunt F : constant U V 25. id] ideo A :
om . U 26. in quo] etiam quod A 27. elementi om . U 28. etc. add. U
29. id om. U P 30. calidum et siccum V 31. in quo calide et humide aer ;
id in quo calide et sicce ignis om. U 32. ergo] igni V 33. digna om. U
34. nomina] vocabula U 35. dicamus] vocemus A 36. vero om . UPV
37. videmus V 38. elementata] elementa U P esta V 39. ista etiam] et
ista A 40. vocant elementa ut Iuvenalis ... omnia om. V 41. querunt] que
sunt V 42. in] ut in A 43. Constantini] Augustini U || vel Constantini add.
U (in margine) 44. stare] constare U APV 45. tractans] loquens
V In codice P inveniuntur hic aliqua verba quae ad alios locos pertinent nempe ad § LVIII
(notula 45) et ad § LXI (notulis 9 et 12) 46. illarum A 47. minimas] mi-
nutas F 48. Philosophi] Phisici F 49. vero om . V 50. non] hec U
vel nec U (in margine) : et A 51. ista quatuor] istiusmodi V 52. istis]
hiis U his quatuor V 53. et ex eis] et ex illis A ex eisque P et ex his V
54. que creata sunt add F U

(b) TH. SILVERSTEIN, Elementatum : Its Appearance among the Twelfth- Century Cosmo-
gonists in Mediaeval Studies XVI (1954) , p. 156-162.
(c) JUVENALIS, Satira XI, 14 : « Interca gustus elementa per omnia quaerunt. »
(d) NEMESIUS EMESENUS, Premnon physicon, cap. IV- V, iuxta translationem N. Alfani,
ed. C. BURKHARD, Lipsiae, 1917, p. 59-61. Circa ea quae exponuntur in decursu huius
capituli LIX cf. Philosophia I, 21 [P.L. 172, 49 B-50 C] et infra cap. CLXIV.

§ LX F, U, A, P, V
1. ergo] duo V 2. que add. F et add. A 3. que videntur] vocantur
F 4. istis] quibus A 5. id est] scilicet A 6. sint P 7. sed om.
V 8. sequente V 9. Iecit] fecit U V 10. Deus ignem et terram ] de
aere, igne et terra U 11. id est principia] in principio V 12. operis] corpo-
ris U V
IN TIMAEUM 31 B 131

quare, scilicet quia futurus erat18 corpulentus et visibilis¹ . Et15 meritole ut


sua bonitas etiam¹7 oculis percipi posset18.
Sine igne¹ nichil potest esse visibile. Sunt enim21, ut aliquid videatur,
tria22 necessaria : interior23 radius, exterior24 splendor, obstaculum rei, ut
loquentes de visu ostendemus (a) . Exterior vero25 vel interior radius sine
igne esse non potest et iccirco nec aliquid visibile.
Neque tangi sine soliditate quia nisi27 sit solidum non potest tactuiss
occurrere. Soliditas porro² nulla³0 sine terra quia, cum solidius³¹ sit³ aliis
elementis, quod aliqua sint³ solida, ex natura illius habent.
Et quoniam. Ostensa causa creationis extremorum34, ostendit causam
mediorum que talis est quod propter coniunctionem extremorum facta
sunt³7, non quod alie cause non39 sint que40 in phisica¹¹ ostenduntur sed
quia iste¹² ad hunc locum pertinent. Nec est credendum ista posteriora
illis facta, etsi propter illorum coniunctionem , sed simul . Tanta
enim fuit artificis potentia et sapientia quod illa simul creare potuit. Et,
ut competentius ad ista duo descendat , de omnibus mediis docet qua-
lia debent50 esse, et ubi unum medium5¹ sufficiat et52 ubi duo. Quod ut
melius intelligatur, de commixtione et coniunctione elementorum aliquid
dicamus (b).

§ LXI. Commixtio ergo¹ contrariorum est quando ex duobus ita fit


aliquid³ ut neutrum illorum remaneat quod ante fuerat ut' , si calidis-
simum frigidissimo commisceatur , fit tepidum, neque calidissimo neque
frigidissimo remanente.
Coniunctio vero contrariorum est quando ex duobus ita fit unum quod
utrumque¹º remanet quod ante fuerat12 . Sed hoc in contrariis habenti-

13 erat om A 14 et visibilis om F 15 Et] id est P : om A V


16. merito om A 17 etiam] scilicet F : om A V 18 possit U 19.
autem add. U 20. potuit U 21. adhuc add A 22. tria] materia V
//sunt add. P 23. inte rius V 24. exte rius V 25. vero om . F
26. neque] nec U 27. nisi] non V 28. tactui ] iactui V 29. porro]
vero U 30. nulla om . A 31. solidius] soliditas V 32. ex add. U
33. Sunt UP 34. elementorum add. F 35. quod] quoniam V 36.
facta] facte F 37. sunt om . A 38. quod ] quin AP V 39. non om .
APV 40. que] qui V 41. phisica ] philosophia FA 42. iste] ista U
APV 43. posteriora ] priora U : posterius P 44. etsi] sed si A : et ut V
45. sint facta add. A 46. sed om . V 47. simul ] similiter U 48. duo
om . A V 49. aliis add. F V 50. debent] debeant U 51. medium om.
P 52. et om . A P

(a) Cf. infra cap. CXXXVII-CXXXIX. Consulendi sunt, inter plures, MACROBIUS , Satur-
nalia VII, XIV, 14 ; CHALCIDIUS, Commentarius CCXLV (p. 256, ed. J.-H. WASZINK, ubi
numerus CCVLV mendose capitulo CCXLV attribuitur).
(b) Circa ea quae exponuntur in decursu huius capituli LX, cf. Philosophia 1, 21 [P.L.
172, 51 A- C] ; Dragmaticon, lib. II, p. 41-44 ; Glosae super Macrobium [Comment. I, VI,
29], Cod. Bernen. 266, fol . 8 va-vb ; Glosae super Boetium [Consol . lib. III, metr. IX, 10].
Cod. Trecen. 1101, fol . 11 r(a-b) et Trecen. 1381 , fol . 62 v-63 v.

§ LXI. F, U, A, P, V
1. ergo om. U 2. est om . A 3 aliquid om. P V 4. illorum] eorum
V : om . P 5. ante] antea F : om. P 6. quando ex duobus ... fuerat om . P
7. ut] et V 8. misceatur A 9. quando ex duobus ita contrariorum est]
Haec verba, in Codice P, non inveniuntur hic sed aliquantulum antea (vide § LIX sub notula
45) 10. utrumque] neutrum V 11. id add. A 12. quando ex duo-
bu ita fit u. q. utrumque remanet quod ante fuerat] Haec verba, in codice P, inveniuntur
bis scripta : hoc loco et loco superius designato ( § LIX, sub notula 45)
132 GLOSAE SUPER PLATONEM

bus13 agentes qualitates14 sine medio esse non potest15. Sunt autem agentes
qualitates¹ calor et frigiditas. Calor enim desiccat et consumit ; frigidi-
tas¹ similiter desiccat18, spissat et constringit . Si enim¹º unum alteri sine
medio apponatur repugnant, unumque aliud dissolvit. Oportet ergo20, ut
subsistant, inter ea2i aliquod22 medium esse23. Quod si tale sit24 ut25 plus
habeat se ad unum quam ad aliud, paulatim transibit in illud26 ad quod
plus se habet, sicque illa dissolvitur27 coniunctio28. Sed si tale fuerit"
quod ad utrumque equaliter³0 se habeat, coniunctionem illorum servabit³¹.
Viso quale medium sufficiat, videndum est ubi32 unum33 tantum34, ubi³5
duo. Cum igitur talia sint36 contraria³ quod in duabus qualitatibus con-
trarietas illorum constet, unum medium sufficere potest quod38 ab uno
accipiat39 unam, ab altero alteram¹0 ut, inter terram et aera¹¹, aqua¹².
Sed si talia sint quod contrarietas43 sit in tribus qualitatibus, unum non
potest esse medium quod equaliter ad duo extrema se habeat, quemad-
modum nec44 ternarius in duo equa¹5 potest dividi (a) .
Continuatio. Predicta causa duo extrema elementa creavit Deus46 . Sed
propter coniunctionem illorum47 duo media. Et est hirmos48 usque ad
illum locum49 : iccirco mundi , etc. (b) . Sed ante est causa preposita50. Et
hoc est : Et quoniam5¹ nulla duo52 — subaudiendum est : contraria5³ agentes
qualitates habentia firme indissolubiliterque coherent sine adiunctione
tercii55. Postea est56 parenthesis id est interpositio57. Vere sine medio nulla
[31 ] firme et indissolubiliter coherent quia est opus58medio, et loco et quali-
tate, nectente extrema id est contraria.
Nexus enim. Postquam ostendit nexum esse necessarium , de qualitate
illius subiungit et ubi unum61 tantum62, ubi duo³, sic dicens : Nexus
vero ille certe est firmissimus qui65 facit unum , id est concordantia, et
69
seipsumes et que a se vinciuntur id est70 et se et duo contraria, scilicet
quod non plus habeat se ad naturam unius quam ad naturam alterius.
Deinde subiungit73 unde74 tale sit medium. Hoc, scilicet ut75 tale sit
medium" , efficit congruus" modus et congrua mensura partium, modus

13. habentibus] motibus V 14. hoc add. U 15. potest] possunt P 16. ut
add. P 17. vero add . F 18. et add. F 19. enim om. P 20. ad hoc
add. A 21. inter ea] interesse A 22. aliquod] aliud F : aliquid U 23. esse
om . A 24. sit ] est F 25. ut] quod A 26. illud] aliud F 27. dissolvetur
A machina vel add. F 28. vel connexio add . A 29. fuerit] sit V
30. equaliter om. U 31. conservabit U 32. ubi] an V 33. medium add.
V 34. tantummodo] Pet add. F || vel add . V 35. ubi om. V
36. sint] sunt A 37. elementa add. U P 38. potest quod] postquam V
39. accipiant F 40. alio aliam U 41. et add. F P 42. aquam P
43. illorum add. U A 44. nec] non V 45. equa] eque V 46. Deus
om. U A P. V 47. illorum ] duorum extremorum A 48. irmos V 49.
cum add. V 50. sed ... preposita] sed ad cetera proce. V 51. et quoniam]
que quoniam U 52. duo contra F om. P 53. contraria om . A P
54. firme indissolubiliterque coherent om . U 55. sine adiunctione tercii om. F
56. Postea est ] nexu enim V 57. Postea parenthesis interponitur U | | et add. V
58. nexu add. U 59. esse om . A 60. illius om . Vagit vel add . A
61. unum ] unde vel unus U 62. et add. U A V 63. duo] vero U
64. certe om . U APV 65. qui] quod V 66. ipsum add. U 67. et
om . U 68. seipsum] se U 69. a se] secum V om. U 70. id est om .
P 71. se om . F 72. ad naturam om. F 73. Deinde subiungit om . A
74. unde] unum A V 75. ut] unde U : om. A 76] Hoc, scilicet u. t. sit me-
dium om . A 77. congruus om. V

(a) BOETIUS , De Arithmetica II, 46 [P.L. 63 , 1152 D- 1153 D] ; CHALCIDIUS , Commenta-


rius VIII-XIX, p . 61-71.
(b) Timaeus 32 b.
IN TIMAEUM 31 C - 32 A 133

in qualitate, mensura in quantitate, scilicet ut nec? plures qualitates


habeat ex uno quam ex alio80 nec magis intensas. Eadem enim qualitas
intenditur et remittitur. De calidis enim82 quedam sunt aliis calidiora et
similiter de frigidis quedam sunt aliis83 frigidiora. Ut igitur84 conveniens
sit medium oportet ut tot habeat qualitates ex uno quot ex alio nec magis
intensas quas habuit86 ex uno quam quas87 habuerit88 ex alio (c).

§ LXII. Cum enim¹ . Vere talis nexus est firmissimus² quia in³ numeris
et molibus et potentiis in quibus tribus omnia contrariaⓇ inveniuntur (a).
Quod ut planius sit, aliquid inde' dicamus.
In numeris igitur est contrarietas ut cum dicimus¹0 : bis bini id est
quatuor, et ter ternil id est novem. In illo enim numero¹2 denominatio
utraque¹³ est par, in isto¹ est¹5 impar. Inter utrosque medius est senarius
16
qui neque¹6 utramque¹7 parem neque¹8 utramque¹ imparem denomina-
28
tionem20 possidet ut bis21 tres, qui se et extrema22 facit unum. Ut enim
habet se ad quaternarium , sic24 novenarius ad ipsum.
In molibus vero, id est25 in geometricis figuris, hoc26 idem invenitur.
Sed quia27 ad presens nichil attinet, de illis nunc taceamus.
In potentiis vero, id est28 in29 qualitatibus, hoc idem apertum est30,
ut inter qualitates terre et aeris. Est enim terra31 frigida et sicca32 , aer
calidus et humidus, aqua in medio posita³3, frigida et humida. Quod quia³
nostris sociis satis apparet³7, literam38 legamus et uni tantum, id
est40 numero, eam aptemus¹¹ .
Cum¹² enim¹³ ex tribus vel numeris vel45 molibus , id est geometricis
[32 ] figuris, vel potentiis , id est qualitatibus48, medietas, id est medium, ut

78. scilicet] sed V 79. nec] non U APV 80. alio] altero U 81.
qualitas] qualiter A 82. enim om V 83. aliis om . F 84. igitur] igni V
85. quas] hec P : om. F 86. habuit] habeat F : habuerit U habuerunt V
87. quas] que P V om. F 88. habuerit] habuit U : abuerit P : om. FAV

(c) Circa ea quae exponuntur in decursu huius capituli LXI, cf. Philosophia I, 21 [P.L.
172 , 51 C-53 A] ; Dragmaticon , lib. II, p. 45-54 ; Glosae super Boetium [Consol . lib. III ,
metr. IX, 10], Cod. Trecen. 1101, fol . 11 r a-b et Trecen. 1381 , fol . 62 v-63 v ; Glosae
super Macrobium [Comment . I, VI, 29], Cod . Bernen. 266, fol. 8 v a-b.

§ LXII. F, U, A, P, V
1. etc. add. A 2. omnium add. P 3. quia in] cum enim ex tribus V
4. et] in A vel V 5. potentiis] alia potentia V 6. contraria] hec tria F
7. aliquid inde] aliquo modo V 8. igitur om. P 9. ut om. U 10. cum
dicimus om. V | | hec add. F 11. terni] trini U 12. numero om. U AV
13. uterque V 14. utraque add . P uterque add. V 15. est om . UA P
16. neque om . U 17. utramque] unum U : utrunque V 18. neque om. U
19. utramque] et unum U : utrumque V 20. denominatione V 21. bis] hiis
U 22. extrema] ex materia V 23. enim om . P 24. sic] ita U
25. id est] ut F : et A 26. hoc] hic U 27. quia] quod V 28. id est] et A
29. in om. A 30. apertum est ] apparet U est om. V 31. terra om . F P
32. et sicca om . A 33. posita om . U APV 34. Quod quia om. A 35.
nostris om . A V 36. sociis om . U A V 37. satis apparet om . A 38.
literam] Sed nunc litera A || sic add. V 39. legamus] legatur A 40. id est
om . V 41. ea aptetur A 42. Cum om. V 43. enim om . U A V
44. vel om. U APV 45. vel] et UA PV 46. id est om . A || ex add.
V 47. potentiis] potencia alia U po . F A P : potentia V 48. qualitate U

(a) Dixit enim (scil . Plato) , si meminimus, similitudinem non solum in formis et figu-
ris sed etiam in potentiis et qualitatibus quaeri oportere. » CHALCIDIUS, Commentarius XXI,
p. 71, 26-28. )
134 GLOSAE SUPER PLATONEM

in numeris senarius , quadrat id est concordat imo id est quaternario,


perinde¹ id est taliter ut summitas, id est52 novenarius medio id est sena-
rio, sic medietas53, id est senarius54, summo id est novenario55. Est enim
uterque sexquialter" ad alterum58 . Et rursus ut imum id est quater-
narius, medio id est senario, sic medietas61 id est senarius summo id est
novenario est enim uterque62 sexquialter . Tunc certe, quando talis est
medietas, nichil differt a summo et item ab imo.
Rursumque . Ostenso qualiter medietas extremis conveniat , sub-
70
iungit qualiter extrema medio. Et hoc est : Rursumque extimis illis " ,
id est novenario72 et quaternario73, redactis ad conditionem, id est75 pro-
portionem, medietatis id est senarii. Postea sequitur ephexegesis77 : atque78
ad eiusdem parilitatem" . Medietas id est senarius suscipit vicem id est80
concordiam extimorum id est quaternarii et81 novenarii82. Fit, opinor
temperamentum est philosophicum83 - ut tota materia, id est illorum84
trium collectio85, societur sibi, id est86 concordet87, una et eadem ratione,
id est proportione. Et eo pacto erunt88 universa membra, scilicet duo ex-
trema et medium sibi89 eadem, id est concordantia.
Quippe id est quid mirum, cum sit eorum⁰⁰ una conditio id est propor-
tio. Et membris effectis unis , id est concordibus91 , totum inde factum erit
unum et idem, id est concors (b) .

§ LXIII. Quare si corpus. Ostenso quale¹ debeat esse medium, subiun-


git de numero³ : ubi unum sufficiat medium et ubi duo, dicens quod
in coniunctione duarum superficierum unum sufficit medium, sed in con-
iunctione solidorum duo sunt necessaria. Quod in superficialibus et soli-
dis numeris potest perpendi.
Et est superficialis numerus quislibet factus ex alio bis multiplicato
per se ut bis bini¹0, ter terni. Et est dictus superficialis quia habet¹2

49. in numeris] inter numeros V 50. senarius] VI F U A P sex V 51.


perinde] proinde V 52. id est om . U A 53. medietas] medium V om . U P
54. sic medietas i . e. senarius om . U P 55. summo i, e. novenario] VIII id est summo
A om. UP 56. uterque] utrumque A V 57. sexquialter] sesquitercius U :
subsesquialter A 58. ad alterum] ad alium UP : om . A V 59 ut om. FA
V 60. imum] imus F : om. A V 61. medietas] medium P : om . A V
62. Et rursus ut imum ... uterque om. A V 63. sexquialter] subsexquitercius U :
om . A V 64. nichil differt ] indif. A 65. item] tunc V 66. Rursusque
V 67. Ostensoque A 68. extremis] extimis F : extremas U 69. duo
add. F 70. Rursusque V 71. illis] ille V : om . A 72. novenario] octo-
nario A 73. quaternario] V U VI A VI rio P 74. redactis] reddat V
75. ad add. F 76. id est] et P in V 77. ephexegesis] ex fexegesis U
78. atque] usque A 79. parilitatis V 80. id est] in V 81. et om. U
82. novenarii] VI A VI rii P : om. U 83. est philosophicum] phisicum V
84. illarum UP 85. collectio] collatio F 86. societur sibi id est] sit U :
sorcietur id est V 87. concordet] concordant F : concors U 88. erunt] eadem.
V 89. sibi] sunt A 90. eorum] eadem V 91. concordibus] cordibus
A 92. unum ] unde U
(b) Circa ea quae exponuntur in decursu huius capituli LXII , cf. Philosophia I, 21 [P.L.
172, 51 C-53 A] ; Dragmaticon , lib. II, p . 45-54 ; Glosae super Boetium [Consol . lib. III,
metr. IX, 10], Cod. Trecen. 1101, fol . II r(a-b) et Trecen. 1381, fol . 62 v-63 v ; Glosae
super Macrobium [Comment . I, VI, 29] , Cod. Bernen . 266, fol . 8 v(a-b).

§ LXIII. F, U, A, P, V
1. quale] quare V 2. debet F 3. de numero] denuo U / scilicet add . U V
4. Sufficit V 5. medium om. U 6. et om . V 7. duarum superficierum
u. s. m, sed in coniunctione om. F 8. numeris] minimis V : om . A 9. qui-
libet U V 10. et add. V II. Et est] etc. V om. U 12. habeat U
IN TIMAEUM 32 A 135

duas voces tantum13 in sui¹ multiplicatione ut superficies15 duas dimen-


siones. Inter hos unum solum¹ medium sufficit, id est¹8 sex, de quo
supra¹⁹ satis diximus.
Solidus vero est numerus habens tres equales voces in sui multiplica-
tione ut bis bini bis qui20 sunt octo, eta ter terni22 ter id est23 viginti sep-
tem24, dictus solidus propter25 similitudinem quam habet cum solidis .
Habet enim tres equales voces ut solida tres equales dimensiones. Tri-
bus etenim modis numeri referuntur ad res : quantitate28, similitudine,
dispositione . Inter hos numeros nullus potest inveniri30 qui equaliter ad
duo extrema se habeat. Sunt31 igitur32 duo in medio, id est33 duodecim
36
et duodeviginti34 , qui omnes35 sunt in sexquialtera proportione.
Similiter, in contrariis quorum contrarietas in duabus qualitatibus est ,
unum sufficit medium ut aqua" inter terram et aera38. Sed si contrarietas
est in tribus, duo media sunt necessaria, ut supra docuimus40. Et notan-
43 45
dum quod coniunctio42 contrariorum in duabus qualitatibus plana
dicitur sinzugia propter similitudinem cum plano, id est47 superficie que
duas habet dimensiones, sive illa sint solida corpora sine non48 . Coniunctio
vero contrariorum49 in tribus qualitatibus solida dicitur sinzugia50 quia
solida tres habent dimensiones, ut coniunctio terre et ignis dicitur solida¹,
terre et aeris plana, etsi52 illa nichilominus sint53 solida.
Ergo inter terram et ignem duo54 media55 fuerunt necessaria : eorum
enim contrarietas in tribus est qualitatibus. Est enim terra obtusa, cor-
pulenta, immobilis ; ignis acutus, subtilis57, mobilis. Et hoc est : Quare
si corpus universe rei, id est mundi, haberet58 solam longitudinem et lati-
tudinem5⁹, id est in duabus qualitatibus contrarietatem2, crassitudinem
vero nullam³, id est contrarietatem in tribus qualitatibus qualis este
superficies solidorum corporum id est qualiter est contrarietas in
duabus tantum qualitatibus, una medietas sufficeret" ad semetipsam vin-
78
ciendam id est72 coniungendam et duas extimas partes74, id est contra-
ria (a).

13. tantum om. A 14. sui] sua V 15. tantum add . F 16. Inter] In
P 17. solum om . U A 18. id est] scilicet F 19. superius F
20. qui] que V 21. et om . F P 22. terni] trini V 23. id est] que
sunt U om . A 24. viginti septem] XXVIII A 25. propter] per U
26. solido V 27. enim FA 28. quantitate] qualitate U 29. deposi-
tione V 30. potest inveniri] invenitur A 31. Sunt] est V 32. igitur]
autem F 33. id est om. V 34. duodeviginti] XXVII F : XVIII F (post cor-
rectionem) : X et VIII A 35. omnes] eis F 36. sexquialtera] sexquitercia U
37. aqua om . U APV 38. aera] aquam UA P 39. media] in medio A
PV om. U 40. docuimus] expositum est A P V om. U 41. est add . A
42. duorum add. F V 43. est in tribus ... contrariorum om. U 44. est add.
U 45. plana] plena U P 46. sinzugia] zinzugia F : singugia U : sinxugia V
47. cum add. A 48. sive illa s. s. c. sive non om. U 49. vero contrariorum ]
soli lorum F 50. sinzugia] zinzugia F : singugia U sinxugia V 51. terre
et ignis dicitur solida om. V 52. etsi] et F 53. sint] sunt F 54. sunt
add. F 55. media om . A || et add. F 56. Est enim ] Etenim V 57.
et add. U V 58. haberet] ha. F (in glosis) : habere deberet F (in translatione Chal-
cidii) 59. et latitudinem om. A P 60. id est om . A 61. qualitatibus
om . F 62. contrarietatem] contrarii proprietatem A 63. h(abere) deberet
add. U h(aberet) add . A 64. crassitudinem vero qualitatibus om . V
65. est] scilicet A 66. corporum om. F 67. id est om . UAP V 68.
qualiter] quare UP V : quarum A 69. est om. UAV 70. duabus] tribus
Ü 71. sufficit V 72. id est om . F 73. coniungendam] confingendam
A 74. partes om. F

(a) Circa ea quae exponuntur in decursu huius capituli LXIII, cf. MACROBIUS, Commen
tarius I, VI, 23-35 ; CHALCIDIUS, Commentarius XXI-XXII, p. 71-73. - Philosophia I, 21
136 GLOSAE SUPER PLATONEM

[32b] § LXIV. Nunc quoniam soliditate¹ opus erat : ut supra expositum est .
Iccirco. Hucusque fuit parentesis, id est interpositio, modo est con-
clusio. Iccirco, scilicet quia nulla duo' sine medio possunt convenire, nec
solida sine duobus, mundoque opus erat soliditate, opifex mundi id est
Creator inseruit aquam et aera inter ignem et terram8, loco et qualitatibus.
Si enim solam aquam insereret , plus ad terram quam ad ignem se¹º habe-
ret. Si solum aera, plus¹¹ ad ignem quam ad terram¹² . Sed , dicet¹³ aliquis¹4,
etsi unum¹15 istorum non sufficeret¹ , aliud tamen¹7 sufficere posset. Contra¹8
quod¹º dicimus nullum sufficere20 potuisse quia contrarietas illorum, cum
sit in tribus qualitatibus, oporteret 21 quod22 medium vel23 unam accipe-
ret de uno et24 duas de alio et sic plus se haberet ad unum quam ad aliud ;
vel duas de uno et duas de25 altero26 et sic27 plures haberet qualitates
quam extrema28 possetque29 utrumque dissolvere. Sed quia in nostra Phi-
losophia satis inde dictum est, ad ceteras transeamus (a).
Libratis id est adequatis³¹ et in qualitatibus et in pondere sicut enim
in frigiditate aqua et terra conveniunt, sic ignis et aer in calore et e con-
verso ; iterum, in quantum terra est gravior aqua, tanto aqua aere, aer
vero igne et e converso32 iisdem elementis salubri modo id est conve-
nienti proportione. Deinde subiungit eam scilicet ut que cognatio33 est inter
ignem et aera³4 in35 subtilitate et levitate, eadem³ essets inter aera³8 et
aquam³⁹ <; rursum que inter aera et aquam hec eadem in aque terreque so-
cietate consisteret >40, quia quantum42 est43 subtilior ignis44 et levior aere,
46
tanto45 aer aqua, aqua terra.
[320] Atque ita, scilicet quatuor elementa creando talia utque48 predictum
est disponendo, ex quatuor supradictis materiis id est elementis, fabri-
catus est50 istam machinam, scilicet51 hunc mundum, preclaram et52 visi-

[P.L. 172, 51 C-53 A] ; Dragmaticon , lib . II, p . 45-54 ; Glosae super Boetium [Consol.lib . III,
metr. IX, 10], Cod . Trecen. 1101 , fol . 11 r a-b et Trecen. 1381 , fol . 62 v-63 v ; Glosae
super Macrobium [Comment. I, VI, 29], Cod. Bernen . 266, fol . 8 v a-b. De hoc loco Ti-
maei [32 a-b] loquens noster Willelmus in Dragmatico ait : « Plato vero qui Pythagoricus
fuit in illo capitulo quod est in numeris mundo attribuit . Cuius haec est ratio : nunquam
solidus numerus potest uno medio vinciri ; planus vero semper uno medio vincitur. » (Drag-
maticon, p. 53.)

§ LXIV. F, U, A, P, V
I. soliditate om . F A P 2. opus om. F 3. erat om . FA 4. expo-
situm] dictum A 5. fuit om. U 6. est om . V 7. contraria add . A
8. et terram] etc. U : om. V 9. sola aqua inferret A 10. se om . U II.
plus] amplius U om. V 12. Si solum aera terram om . V 13. dicet] di-
ceret F 14. aliquis om . U P V 15. etsi unum] et summum U vel et si
unum U (in margine) 16. sufficeret] sufficit et U 17. tamen om . F
18. Contra] Circa V 19. quod] nos A 20. sufficere] esse U A PV 21.
oportet P V 22. unum add. U 23. vel om . F P 24. et] vel v
25. et sic plus ... duas de om . A 26. altero] alio F : om. A 27. sic om . A
28. extrema] externa U vel extrema U (in margine) 29. possetque ] posset V
30. cetera] aliud F 31. adequatis] ad equalis U equalatis U (in margine)
32. et in qualitatibus et in pondere - sicut igne et e converso om. U APV
33. cognatio] cognitio V 34. acra] aerem V 35. in] id est A 36. eadem]
ea A 37. esset] est V 38. aera] aerem F V a. P : aquam U 39.
aquam ] terram U P 40. rursum que ... consisteret om. FUA PV 41.
quia] et A 42. quantus U 43. est om. U 44. ignis om. P 45.
tantum APV 46. aqua om. U 47. scilicet] id est A om. V 48.
utque] ut A 49. materiis id est om. V 50. fabricatus est] fa F P : s(imul)
id est U fe. A facit V 51. scilicet] id est A V 52. et om. F
H
(a) Philosophia I, 21 [P.L. 172, 51 A-53 A).
IN TIMAEUM 32 C 137

bilem et contiguam id est coniunctam amica id est53 concordi ratione


id est proportione equali britatis partium55 id est elementorum que, sicut
supra dictum est, equalibrata sunt56.
Ad hoc quod aliquis posset dicere : Quare elementa in compositione
mundi equalibrata sunt57 ? R <espondetur >58 : Quo id est ut esset illa
61
machina, id est mundus, immortalis59 . Sed , quia immortalitas tantum®
est spiritum , addit : et2 pro id est '63 indissolubilis adversus omnem ca-
sum , scilicet quod nullo casu dissolvi posset , excepta voluntate sui
fabricatoris. Qui enim sola voluntate creavit, sola voluntate potest dis-
solvere (b).

§ LXV. Igitur quatuor. Postquam materiam¹ mundi, scilicet quatuor³


elementa, ostendit, et quare quatuor nec pauciora facta sunt, subiungit
qualiter ex tali materia factus est mundus , ita scilicet quod nichil de illis
extra mundum relictum est . Deinde subiungit causam , scilicet' ut esset
perfectus et indissolubilis. Si enim aliquid de illis extra mundum esset ,
certum est quod non omnia contineret¹º nec perfectus¹¹ esset. Item¹², si
aliquid¹³ de elementis extra mundum esset14, importuna accessione vel15
recessione mundum¹6 corrumpere posset . Ergo ex integris elementis illum
fecit.
Et hoc est Igitur¹7 illa¹8 quatuor corpora¹º, id est elementa, sumpta
sunt ad mundi continentiam id est ad compositionem mundi , integra20.
Postea exponit et pro31 id est '22, sine ulla delibatione id est23 diminu-
tione vel24 partis vel potentie25. Quod ostendit per partes. Vere integra
sumpta sunt quippe constructus est26 ex omni id est ex27 toto igne28, quia
omne proprie non dicitur nisi29 collective, et item30 reliquis id est³¹ ele-
mentis³ totis id est integris ; et enumerat ea id est³4 aere, aqua, terra.
Deinde determinat qualiter integra sumpta sunt35 scilicet36 nulla parte
corporis vel potentie id est37 qualitate38 derelicta scilicet extra mundum.

53. id est om . V 54. concordia U 55. equalibritatis partium] equali parte U :


equa par. A equali part' P : equilibratis V 56. ut predictum est eque librata sunt
V 57. Ad hoc quod ... equalibrata sunt om . U V 58. Respondetur] R. F
U APV 59. id est mundus immortalis] indisolubilis id est mondus minor U
60. Sed] scilicet U V 61. tantum] tua V 62. et] etiam U APV 63 .
pro id est '] pro · hoc ' U : providit V 64. casum] causam V : om. F 65.
quod] quia V 66. posse U 67. sola] sua U 68. potest] posset A

(b) Circa ea quae exponuntur in decursu huius capituli LXIV, cf. MACROBIUS , Commen-
tarius I , VI, 23-35 ; CHALCIDIUS , Commentarius XXI-XXII , p. 71-73. www.mix Philosophia I, 21
[P.L. 172, 51 C-53 A] ; Dragmaticon , lib . II, p. 45-54 ; Glosae super Boetium [Consol . lib. III,
metr. IX , 10], Cod . Trecen. 1101, fol. 11 r a-b, et Trecen . 1381 , fol. 62 v- 63 v ; Glosae su-
per Macrobium [Comment. I, VI, 29 ] , Cod. Bernen. 266, fol. 8 v a-b.

§ LXV. F, U, A, P, V
1. materiam] naturam V 2. scilicet] id est A V 3. quatuor om . U PV
4. et om. PV 5. nec] nature V 6. est] sit V 7. scilicet om . A
8. illis] eis UP V 9. est] esset V : om. F 10. contineret] continet P : om.
F 11. perfectum U 12. Item] Iterum A P : om . F 13. aliquod v
14. Certum est quod ... esset om. F 15. vel] et A 16. corporeum add. A
17. Igitur om . V 18. integra add . U 19. corpora om . F 20. integre
V 21. pro] per U 22. id est ] est P 23. sine add . V 24. vel
om . V 25. potentie] portionis U 26. est om . U APV 27. ex om .
U P 28. igne om. V 29. nisi om. U 30. et item om . V 31.
id est] scilicet A : om . U P 32. elementis] illis U 33. id est] et F 34.
id est] scilicet Uigne add . F || in add . P 35. sint A 36. scilicet ] sed
U om . V 37. id est] in V 38. qualitat Uis 39. relict a F
138 GLOSAE SUPER PLATONEM

[320] Postea subiungit quare, scilicet ut mundus esset animal perfectum id est
omnia continens ; utpote pro sicut ' conflatum ex corporibus id est ele-
mentis, integris quantum ad partes et perfectis quantum ad potentias.
Hoc amplius. Ostensa una causa, subiungit et aliam. Continuatio42 . Non
tantum ut perfectus43 esset ex integris eum composuit sed amplius hoc,
id est preter hoc, ut esset compos incolumitatis id est indissolubilitatis“.
45 46
[33 ] Deinde subiungit philosophicam rationem. Ideo hoc fecit quia videbat
id est47 sciebat videre enim48 suum scire eius49 est eam50 id est
talem naturam , id est52 proprietatem, corporis ut ei facile noceretur53 im-
portuna54 id est superflua accessione caloris vel, contra55, frigoris et omnium
huiusmodi que sunt in magna et57 violenta potentia, id est que58 habent5⁹
agentes qualitates, quia illarum tantum est corrumpere. Quod per ho-
minem probari potest, quia calor qui extra hominem est, importune
accedendo , sepe vel corrumpit hominem vel omnino62 dissolvit. Simili-
ter frigus et similes qualitates63. Que vero intra hominem sunt, superflue
recedendo, corrumpunt ipsum . Ergo65, omnis corruptio vel fit67 im-
portuna accessione exteriorum vel recessione interiorum . Sed quia
nichil est extra mundum, nichil est quod, importune" accedendo , possit
eum72 corrumpere, neque est quo aliquid de eo recedat. Non igitur73
potest pati dissolutionem.
Quo consilio scilicet ut perfectus esset mundus et indissolubilis , et75
qua reputatione et76 est ephexegesis composuit unum perfectum ex
perfectis omnibus id est sine78 diminutione numeri" et partium, citra
senium et dissolutionem id est sine senio et dissolutione.

[33b] § LXVI. Formamque. Ostensis quatuor¹ causis mundi, de forma eius-


dem² disserere incipit. Sed quia in mundo firmamentum est dignius,
quippe omnia continens , ad formam illius se transfert, loquens inde astro-
logice , scilicet iuxta id quod videtur, non iuxta id quod est (a) . Vide-
tur enim quiddam¹º globosum et continuum esse et concavum, cum¹ in
rei veritate id non sit nisi¹² defectus visus. Quod sic potest probari. Quod¹³

40. id est add. U 41. et om . PV 42. Continuo V 43. perfectus]


perfectum U : inperfectus A 44. indissolubilitas A 45. Deinde ] Dum U
46. quia] qui U P 47. qui add. U 48. enim] ut U 49. eius] cuius U
50. eam] eum A 51. sed add. A 52. id est om . U 53. noceretur om .
V 54. importuna om . A 55. vel contra om. U 56. et] id est A
57. et] om. U | | in add. V 58. que om. A 59. habeant F 60. illo-
rum F V 61. hominem om. F V 62. omnino om. V 63. similes qua-
litates] alie qualitates consimiles U 64. ipsum om. V 65. Ergo Igitur A
66. vel om . A 67. fit] sit U om. P 68. exteriore U 69. vel reces-
sione interiorum om . U A interiorum om. V 70. Sed] Et V : om . U
71. quia nichil ... importune om. U 72. eum om . V 73. igitur] qui U
74. ut om. V 75. et om. U 76. et om . V 77. id est om . V
78. sine om . U A V 79. numeri] mondi U

§ LXVI. F, U, A, P, V
1. quatuor] tribus U 2. eius V 3. disserere] tractare A 4. in om.
U 5. cetera add. F 6. continet A 7. astrologie U 8. id om.
U APV 9. id] hoc UV : om . A 10. quiddam ] quoddam A P : quidam
V II. cum] est V 12. nisi] ubi V 13. quod] qui V om. U

(a) Tribus modis, iuxta nostrum Willelmum, loquuntur auctores de superioribus aut
fabulose scilicet, aut astrologicè aut astronomice . De hoc vide Philosophiam II, 5 [P.L. 172,
59 A- B], Dragmaticon , lib. III, p. 70-71 , Glosas super Boetium [Consol . I , metr. II, 9], Codd.
Trecen. 1381 , fol . 43 r-v et 1101 ,fol . 4 rb. Cf. infra, cap. CVI. Consulatur etiam JOANNES
SARESBERIENSIS , Policraticus II, 18 ; ed. WEBB I, p. 106-107 ; ed. MIGNE, P.L. 199, 439 D.
IN TIMAEUM 33 B 139

ibi¹ apparet15 vel elementum est vel factum ex elemento¹ . Si elementum


est, vel ignis vel aliud. Ignis non est. Si enim¹7 aer ex sui subtilitate videri
non potest, multo minus ignis qui illo est subtilior. Aliud¹8 non est quia
alia¹ sub luna20 sunt21 . Factum ex elementis non est quia omne factum
ex elementis minus est ipsis. Hoc autem maximum est et22 continens
23
elementa. Item , omne factum ex elementis gravius est igne. Nullum ergo²
naturali dispositione superius debet esse igne. Quod enim24 dicunt25 aquas
congelatas ibi esse, ita27 absurdum est28 quod illud29 dedignamur refel-
lere30 et31 in nostra Philosophia (b) satis inde diximus32.
Continuatio. Convenientem materiam dedit Creator mundo, et non tan-
tum illam³³, sed formam convenientem. Et hoc est34 : Formam35 dedit
ei congruam id est convenientem37 ; vere convenientem quia38 globosam
et rotundam. Et quare ? Quippe ut animali id est firmamento regesturo,
id est contenturo40, cuncta 41 animalia intra suum¹² ambitum43 : celestia in
ethere, volatilia in aere, pisces in aqua, reptilia in terra. Sed quia posset
rotunda esse et non tamen a terra equaliter distaret , addit47 : que¹8,
scilicet forma, distat a medietate id est a50 terra que in medio mundi5¹
est ut meditullium in ovo (c) , ad omnem ambitum52 extremarum partium
id est ad omnem ambitum partium53 firmamenti . Cum enim55 aliud non
sit quam ignis, equaliter a terra distat ne, si in aliqua parte propinquior
esset, illam56 dissolveret.
Itaque57 fecit eum58 quod totus sui similis foret , quia ex omni parte
splendidis1 este stellis illustratum sine diversis qualitatibus. Non enim
in quadam parte est frigidum , in quadam calidum, in quadam tem-

14. ibi om. U 15. apparet om. U V 16. elementis V 17. enim] vero
U 18. Aliud] Aliquod sidus A 19. alia] nullum A 20. luna ] eo V
21. sunt] est A 22. et om . A 23. ergo] igitur A V 24. Quod enim]
Quidam vero U 25. dicunt] dicitur V 26. congelatas om . V 27. ita
om . F 28. est om . P 29. illud om . F 30. refellere] referre V
31. tamen add . A 32. diximus] dictum est F A 33. tantum illam] transi-
toriam U 34. Et hoc est om. V 35. Formam] formamque A P : om V
36. ei] illi P : om. PV 37. et add. U 38. Formam dedit convenientem
quia om. V 39. ut] vel V 40. contento V 41. cuncta] cetera V
42. suum om . A 43. scilicet add. U 44. et om. U APV 45. non]
nec U V 46. ideo add. A V 47. addit] subdit A P : subiungit V : om, U
48. que] et que F : quod A 49. distaret U V 50. a om . A 51. mundi
om . F 52. omnem ambitum] omne spacium U 53. id est ad omnem ambi-
tum partium] scilicet F 54. firmamenti] equalibus spaciis U 55. enim] vero
U 56. illam] aliam A 57. Ita P 58. eum] conti. U eam V
59. quod] quo U V 60. foret om. F 61. splendidum V 62. est om .
F 63. parte om. F 64. et add. U 65. quadam] altera U V 66.
quadam] altera U V

(b) Philosophia, II, 2-4 [P.L. 172, 57 D-59 A] . Cf. Dragmaticon , lib. III , p. 64-71 .
(c) De similitudine mundi ad ovum vide auctores quos citant P. MERULA, Cosmographia,
Amstelodami, 1621 , p. 20 et L. ROBIN, La pensée grecque, Parisiis, 1948, p. 128-129. Inter
Latinos, quibus solis utebatur noster Willelmus, eminet MACROBIUS Saturnalia VII, XVI,
8. Cf. Dragmaticon , lib. II , p. 41 et lib. III, p. 64 ; Glosae super Macrobium [Comment. I,
XVII, 10], cod . Vatic. Urbin. Lat. 1140 , fol . 99 v- 100 r. Eamdem similitudinem mundi ad
ovum proponunt HONORIUS AUGUSTODUNENSIS , De imagine mundi I, 1 [P.L. 172, 121 A),
MILO, De mundi philosophia vv. 87-93 (iuxta editionem quam praeparavit A. VERNET in
appendice ad Bernardi Silvestris Cosmographiam) ; ABAELARDUS, In Hexaemeron [P.L. 178,
735 B-D]. Hanc similitudinem a nostro Willelmo mutuasse videtur auctor sic dictae Philo-
sophiae Boetii, teste E. GARIN, Studi sul platonismo medievale, Florentiae, 1958, p. 84 , n. 1.
Eamdem similitudinem exhibent etiam quaedam opera vernaculo sermone scripta : Placides et
Timeo (cf. CH.-V. LANGLOIS , La connaissance de la nature et du monde au moyen âge, d'après
quelques écrits français à l'usage des laïcs , Parisiis, 1911 , p. 282), BRUNETTO LATINI , Li livres
dou tresor, lib. I, pars III, Comment li Mondes est reons, et comment li Element sont establi.
140 GLOSAE SUPER PLATONEM

68
peratum. In aere enim et in terra sunt iste diversitates. Et, si invenia-
tur quod dicantur" esse in celo, celum ibi vocatur" aer ut in multis
aliis locis . Subiungit quare Creator's fecit eum totum74 similem sui :
iudicans similitudinem meliorem dissimilitudine75. Ex similitudine76 enim77
invarietas78 potest esse, ex dissimilitudine ?79 contrarietas , ex contrarietate
dissolutio et80 mutabilitas. Unde in aere multe sunt81 varietates82 propter
qualitatum83 dissimilitudines que in eo sunt. Super lunam autem est84
immutabilitas propter similitudinem .

§ LXVII. Adhuc subiungit de forma mundi dicens : Porro id est¹ etiam²


expoliviť³ id estª expolitum fecit globum undiqueversum id est firmamen-
tum, levem id est planum, sine eminentia partium ; extrinsecus id est ex
parte illa que nobis apparet, non quia non in omni sed quia ea que habent
eminentias, illas habent extrinsecus. Hoc dicit et subiungit quare sine
eminentia partium, dicens : Non ociose ; siquidem¹º id est¹¹ quia¹² non
indigebat eorum propter que date sunt partium eminentie, scilicet 13 propter
quinque¹¹ sensus. Quod ostendit per singulos¹5. Et primitus de visu qui¹
aliis sensibus est dignior.
[33 ] Continuatio. Vere non ociose quia non¹7 erat¹8 ei¹9 necessarius20 usus21
videndi22. Quod probat removendo ab eo23 id propter quod visus datus
est animali, scilicet propter perceptionem24 eorum25 que extra26 ipsum sunt.
Sed nichil est extra mundum. Non27 ergo indiget visu nec illarum emi-
nentia partium que28 ad hoc29 date sunt, scilicet oculorum. Et hoc est :
cunctis visibilibus regestis id est contentis intra globum³⁰ .
31
Nec auditus. Hoc idem probat de eminentia partium propter auditum
sic³2 nec auditus erat ei necessarius33, et subiungit quare scilicet nullo
sono audiendi, id est audibili34, extraposito35.
Hoc idem probat de instrumento respirandi, dicens : nec vero respi-
randi36, etc.
Nec membris, etc. Hoc idem ostendit37 de membris deservientibus38 vic-
tui et purgationi. Quod ut melius intelligatur, de membris39 ad hoc in
homine deservientibus4⁰ dicamus.

67. et] non UP : ut V 68. terra] igne U V 69. inveniantur qui V


70. dicatur FP 71. vocabitur A 72. Et add. A 73. Creator] Deus A
74. totum om. U 75. dissimilitudine om. U 76. (dis)similitudine U
77. enim ] hec A 78. varietas A V 79. similitudine U 80. contrarietas, ex
contrarietate dissolutio et om. U APV 81. sunt] fiunt P V om. A 82.
varietates] mutabilitates F 83. qualitatem V 84. est om. FU

§ LXVII. F, U, A, P, V
1. id est om. A 2. etiam] et A : etcet. V 3. expolivit om. U 4.
id est om. U V 5. expolitum] expositum U expoliatum A om . V 6. fe-
cit] facit U : om . V 7. undiqueversum] illum UAV ill. un. P 8. id
est om . A 9. non quia non ... Hoc dicit om . U AP V 10. siquidem om. V
11. id est om . U APV 12. quia] propter quod U : quod V 13. scilicet ] nec
A 14. quinque om . U 15. per singulos om. U 16. qui] quia P
17. non] non neque U : neque V 18. erat] esset V : om. U A 19. ei om. U
A V 20. necessarius om. U 21. usus] visus F V om . U A P 22.
videndi ] vi. A P 23. ab eo om . A 24. perceptionem] conceptionem F A
25. ipsorum A 26, se add. U 27. Non] Nec F 28. que] quod vel que
U 29. hoc] hunc V 30. scilicet a(nimam mundi) add. U 31. que
date sunt homini add. P 32. cunctis visibilibus .... auditum sic om. V | | scilicet add.
U 33. necessa rium V 34. audiendi i. e. audibili om. V 35. extra-
posito] nec pro. A 36. respirandi om. U P V 37. ostendit] probat F V
38. deservientibus] subservientibus A fluentibus V 39. membris] omnibus V
40. deservientibus] subservientibus aliquid A
IN TIMAEUM 33 C 141

§ LXVIII. Cum igitur homo cotidie² exterioribus et interioribus con-


sumatur, necessaria fuit aliqua restauratio. Unde necesse fuit homini
cibum subintrare quo® restauraretur? quod consumeretur . Sed quia cibus⁹
durus¹º et grossus est¹¹ , nec posset per subtiles meatus transire, parati¹2
sunt in ore dentes qui cibum commasticando¹³ subtiliarent14, lingua vero¹5
ad modum¹6 manus molendinarii cibum verteret¹? et sub dentes redu-
ceret (a).
Cibus vero¹8, sic subtiliatus, per isofagum¹⁹ transit ad stomacum. Stomacus
vero est frigide nature quia nervosus est ut, quando20 plus solito comederet21
homo, posset22 dilatari, quando minus, contrahi . Est autem intus villosus
ut melius retineat23. Cum24 tamen25 frigide nature sit26, superpositus27 est
epati calido et humido ; ex28 dextra29 vero30 parte illius³¹ est fel, ex sinis-
tra cor, que sunt calida et sicca. Calore³2 igitur istorum, non proprio³3,
-36
stomacus cibum34 coquit et immutat35. Deinde illum permittit in duode-
num37 intestinum38," deinde39 in ieiunum40 ubi quedam vene, ab epate
nascentes¹¹ , succum recipiunt quem42 epar43 proprio calore44 in quatuor
humores mutat. Quod vero feculentum est45 in46 longaenum47 descendit
et inde in secessum48 mittitur49 (b).
Ita quedam membra sunt ad recipiendum . Sed quia nichil sine aliqua50
superfluitate potest esse¹ , sunt quedam membra ad ipsas52 purganda53 (c).
Continuatio. Non tantum predictis non indigebat54, sed nec55 talibus mem-
bris per que, admisso id est recepto novo cibo56 , vetus id est superfluitas57
precedentis pelleretur in secessum, posito58 id est retento59 liquore qui60 in
sanguinem mutatur et postea in membra. Et merito non indigebat quia61

§ LXVIII. F, U, A, P, V
1. igitur] ergo F 2. in add. A 3. homini add. A 4. homini om. U
5. subintrare ] sumere V 6. quo] quod Ŭ : qui P 7. restauretur] V
8. consumeretur] consumebatur F : consumitur V 9. cibus om . F 10 du-
rus om . P II. erat F 12. preparati U A V 13. masticando V
14. subtiliarent] succumbarent U 15. vero] autem V // que add. U 16.
ad modum] ut admodum A P 17. verterent P 18. vero] sic P : om. F
19. per isofagum] perhilosophagum U per ysiofagum A : per isophagum V 20.
quando] cum A om. V 21. comederit U 22. possit U 23. est fri-
gide nature ... retineat om. V 24. Cum] Quamvis U : om. V 25. tam en om .
V 26. sit om. V 27. superpositus ] suppositus V : suppositus natura suppo-
situs U 28. ex] et F 29. dextera A 30. vero om. F V 31.
illius om V 32. Calor F 33. proprie F 34. cibum om . P 35.
immutat] minuat P 36. permittit] per merim A : per mer P : mittit per mer V :
m. U 37. duodenum ] duo et denis A : duoden. Vet add. P 38. intes-
tinum] ut nuc vinum U : intestine V / / mitit add. A 39. deinde om . U 40.
in ieiunum] in geiunum A : ingeiune V : om. U 41. nascent es ] descend entes A
42. quem] quod A PV 43. epare V 44. calor V 45. est] et V
46. in om. V 47. longaenum] longoe U : langaonem A longationem P longio-
rem V 48. secessu V : cessessum A 49. mittitur om. U A PV 50.
aliqua om. F P 51. ideo add. A 52. ipsas] ipsa U A V : ipsam P
53. purganda ] propaganda U : curandam P 54. indigebant U 55. nec] ne
F 56. novo cibo om. A 57. superfluitatis A 58. posito] opposito U :
ap . A ad P 59. retento] recepto F V 60. qui] quia U 61. quia]
neque enim V

(a) « Maximam utilitatem lingua prestat masticationi, coadunans escam dentibusque sup-
ponens, quemadmodum molendinarii manu frumentum molis subiciunt ; sic quodammodo
et lingua manus est misticationis. » (NEMESIUS EMESENUS , Premnon physicon, cap. XXIII,
iuxta translationem N. ALFANI , ed . C. BURKHARD, Lipsiae, 1917, p. 144.)
(b) MATTHAEUS XV, 17.
(c) Circa ea quae ab initio huius capituli LXVIII usque ad praesentem locum expo-
nuntur, cf. Philosophia IV, 19 [ P.L. 172, 91-93 ] ; Dragmaticon , lib . VI, p. 251-255.
142 GLOSAE SUPER PLATONEM

quicquam 2 ex eos non recedebat nec erat accedendi facultas , cunctis intra
67 69
se coercitis id est68 cum cuncta cohereant70 intra" ipsum72.
Sed corruptela partium3 . Facit antipoforam ad hoc quod aliquis pos-
75
set dicere : Cum cotidie videamus terre partes" deficere, similiter aque
et ceterorum elementorum, nisi" aliquid extra78 mundus accipit" , unde80
restauraretur81 ? Respondetur >82 : inde scilicet quod quantum de
terra dissolvitur84 in85 aquam86, tantum de87 aqua spissatur in terram, et
89
sic88 de aliis intellige (d) . Continuatio. Non indiget ut quicquam⁰⁰ ei
accedat¹ sed corruptela partium id est elementorum intra se senescentium,
quia una mutatur in aliam, optinebat quandam³³ vicem cibatus, quia ut⁹5
per cibatum restauratur quod consumitur, ita per predictam mutatio-
nem . Et hoc ita fiebat98 ut idem id est¹00 mundus101 ageret et patere-
tur. Et determinat qualiter partibus suis id est102 elementis agentibus
intra sel03 acl04 perpetientibus105.

[33d] § LXIX. Nec vero manus¹. Ostenso quare mundus, cum animal sit ,
non habeat oculos, aures et nares et intestina, subiungit quare nec manus,
scilicet quia usus manuum non est ei necessarius ut homini. Extra enim
hominem quedam sunt quibus homo indiget, quedam iterum que acce-
dendo nocent. Ut ergo sibi attraheret quibus indigebat et nociva a se
repelleret, unde etiam ex carne et osse facta est manuum substantia. Si
enim ex sola carne esset, pulposa et fragilis esset. Ut ergo soliditatem habe-
ret, os interpositum est , nec continuum ut posset flecti. Ligata sunt ite-
rum illa ossa nervis quorum exteriores contrahuntur dum manus aperitur
et interiores extenduntur. Dum vero clauditur, exteriores extenduntur et
interiores contrahuntur².
Nec pedes ... quia nullus motus ad quem sunt necessarii pedes' illi
competit . Quod ut sit facilius, dicamus quod motus alius localis, alius
non. Et est localis motus cum tota res modo in uno loco modo¹º in alio
invenitur¹¹ . Sed localis motus species sunt septem : ante¹³, retro, sursum¹³,

62. quicquid A 63. eo] se 4 64. non om . V 65. nec erat accedendi
facultas om. FAP 66. intra se om . U A PV 67. cunctis i. s . coercitis om. A
68, id est om . U V 69. cum] quia U 70. cohereant] herceantur U: cohercebantur
A coherceantur P : coerceantur V 71. intra] infra UAP V 72. ipsum]
usum U 73. partium om . U PV 74. desiccare vel add. A 75. aque]
aquam U 76. ceterorum] aliorum V 77. nisi] non U : unde A : et non V
78, extra om . A V 79. accipit] recipit U A PV 80. unde] quo A
81. restaurantur P : restauretur V 82. Respondetur] R. F U APV 83. quod]
quam P 84. solvitur A 85. in] de V 86. aqua A V 87. terra
add. P 88. et sic] sicque U APV 89. indigebat A V 90. quicquam ]
aliquid V 91. accederet A 92. inter V 93. quadam V 94.
vicem om. V 95. ut om . UA 96. cibatum] cibum A 97. immuta-
tionem P 98. fiebat ] sciebat U 99. idem] hic idem V : om . U 100.
id est om . U APV 101. mundus] mondi globus U 102. id est] hoc est P :
scilicet V 103. intra se] hoc U A P : om . V 104. ac] et U APV
105. perpetientibus] pateretur V
(d) Cf. infra, cap. LXXII, circa notulam a.

§ LXIX. F, U, A, P, V
1. duxit ei necessarias cum nichil, etc. add . U | | fu, ei, etc. add. A | | fuerant ei nece.
cum nichil etc. add. P 2. Ostenso quare mundus ... interiores contrahuntur om. U
AP V 3. etc. add. V 4. quia] quoniam U : quod P 5. quem ] qui-
dem Umot us add. U P 6. sint A 7. pedes om. UA P 8. illi]
ei UA PV 9. competit] convenit U APV 10. modo] tota V 11.
inveniuntur U 12. et add. A V 13. et add. A
IN TIMAEUM 33 D-34 A 143

deorsum, dextrorsum14, sinistrorsum, in circuitu (a) . Ad hos sunt pedes


necessarii. Sed nullus istorum¹5 potest16 convenire mundo extra quem
nullus¹ locus est. Motus non18 localis qui et¹9 rationalis dicitur, alius
spiritualis, alius corporalis20. Estque rationalis21 motus corporalis motus
in eodem loco. Et est22 motus in eodem loco habere partes aliter23 sitas
in eodem24 loco25 : quod26 firmamento convenit quia27 pars illius modo
est in oriente, modo in occidente. Spiritualis vero motus28 est anime29 :
movetur30 enim ad intelligendum, etc.
Ita rationalis motus convenit anime et firmamento sed33 anime spi-
ritualis, firmamento corporalis34. Et hoc est : Nec35 pedes duxit36 ei³7 neces-
sarios quoniam nullus motus localis38 ex septem motibus39 ei competebat
ut expositum est41 sed42 rationalis id est43 in eodem loco44 : qui dicitur
rationalis45 quia46 nullus error vel exorbitatio47 in tali motu potest esse.
Qui, id est rationabilis48 motus, est proprius animarum. Anime enim ,
non diversa loca occupando , moventur intelligendo, discernendo : qui
motus est50 rationalis51.
Deinde exponit52 qualiter firmamentum moveatur, dicens : neque5s mu-
56
[34 ] tans ullum locum. Et ideo quia necesse fuit moveri - est55 enim ignis
qui naturaliter57 est in motu nec de loco ad locum potuit moveri quia
omnia continet, fertur58 in orbem59 id est in circuitum60. Sed quia posset
in orbem moveri et62 de loco ad locum63 ut planete, addit : et circumvolat
veluts fixo cardine id est semper in eodem loco existens. Et propterea agi-
tatio eius este rata ? id est non ascendens vel descendens, et inerrabilis
ut est agitatio planetarum68.

§ LXX. Hec igitur eterni¹ , etc.2. Hec³ est omnium precedentium con-
clusio . Quandoquidem Deus voluit talem futurum mundum qualem pre-
diximus, ergo et fecit : et hoc est scilicet quod mundus foret contiguus et

14. et add. A 15. necessarius est mundo nec add. A 16. ei add. A
17. nullus] non V 18. non] vero V 19. et om . F 20. dicitur, alius
spiritualis alius corporalis om. U 21. Estque rationalis] Est enim rationalis F : est
quia rationalis V om. U 22. est om . V 23. aliter] loco U vel in allio loco
U (in margine) 24. eodem] eo P 25. loco] alter non U 26. quod] qui UA PV
27. quia] et A 28. motus om. F 29. animarum U 30. moventur UP
31. enim] illis U om . A 32. anime om . U A 33. sed] scilicet U om . A
34. Movetur enim a. i. firmamento corporalis om. A 35. Nec] mecum U 36.
duxit] duxerit F : dixit P 37. ei om. F 38, localis om . A 39. ex sep-
tem motibus] expu. V om . U A P 40. ei competebat om. V 41. est om . U
42. est add. V 43. id est om . A 44. scilicet motus add. A 45. ratio-
nalis] rationabilis UA | Cum hoc verbo rationalis ' explicit textus glosarum in codice P
46. quia] et A 47. vel exorbitatio om . A 48. rationalis V 49. enim]
vero V 50. est om . V 51. rationalis] rationabilis A 52. quomodo et
add. A 53. neque om . U 54. quia om . U 55. est] et U V 56.
enim] non U 57. naturaliter] generaliter A 58. fertur] superior U 59.
orbe V 60. circuitu A V 61. orbe V 62. et om . FU tantum
add. U A 63. transire add. V 64. circumvolat om . F 65. velut om .
V 66. est om . FUA 67. id est invariabilis add. F 68. quia nullus
error vel exorbitatio ... agitatio planetarum om . P (de quo vide supra notulam sub numero
45 positam)
(a) BOETIUS, In Categorias Aristotelis, lib. IV [P.L. 64, 289 D] ; MACROBIUS , Commen-
tarius, I, VI, 81.

§ LXX. F, U, A, V
1. eterni] prospi. d. A om . V 2. etc. om . A 3. Hec] Hoc UAV
4. conclusio] et dicendum U
144 GLOSAE SUPER PLATONEM

[34 ] citra senium et dissolutionem . Et hoc est : Hec igitur prospicientia divina
genuit mundum10 levem id est planum¹¹ , sine eminentia partium ut pre-
dictum est, et equiremum id est12 equaliter se moventem -- et est trac-
tum a navi in qua, si sint¹³ equi ordines remorum equaliter se¹¹ movet¹5
et indeclivem16 id est¹7 non18 ascendentem19 vel20 descendentem21 , et a me-
dietate id est a terra undiqueversum22 id est23 ex24 omni parte equalem id
est25 equaliter distantem - terra enim est centrum firmamenti ex
universis id est26 elementis et perfectis id est27 sine diminutione partium
vel proprietatum28, propter predictas causas, totum in partibus, perfectum29
in proprietatibus. Et hoc fecit iuxta deum id est iuxta30 archetipum mun-
dum (a) qui est divina sapientia32, nativum non quia33 nascatur sed
quia ex ipso omnia habent nasci, futurum unquam³4 id est in35 tempore,
non in se semper enim eterna est36 sed in suo effectu.
Alii aliter legunt hunc versum quod ' hec ' sit accusativi casus pluralis,
sic Igitur prospicientia genuit mundum deum, qui a pluribus dictus est
deus, nativum quia habuit principium, et unquam futurum id est in tem-
pore, iuxta hec id est iuxta sapientiam suam et ea que habuit in mente³ .

< TRACTATUS DE ANIMA MUNDI >

§ LXXI . Animam vero , etc.¹ Hucusque de causis mundi et creatione


eiusdem² egit³. Hoc facto¹ , de ornatu eiusdem dicere incipit. Et est orna-
tus mundi quicquid in singulis videtur elementis ut stelle in celo, aves
in aere, pisces in aqua, homines in terra, etc. Sed quia quedam illorum?
sunt semper in motu, quedam crescunt, quedam discernunt¹º et¹¹ que-
dam sentiunt, hoc vero non ex natura corporis sed ex natura¹² anime
habent, de illa13 tractare incipit, scilicet¹4 de anima mundi¹5. Et est anima
mundi spiritus quidam rebus insitus, motum¹6 et vitam illis conferens (a) .

5. et hoc est quod ... dissolutionem om. U A V 6. Hec] hoc U : om. F


7. id est add. U V 8. prospicientia] prescientia U : perspicientia V 9. genuit]
igitur V 10. mundum om. V II. planum] manum U 12. semper add. A V
13. sunt A V 14. sese V 15. movent V 16. et indeclivem] indeclivemque
V : om . U 17. equaliter se .... indeclivem id est om. U 18. non om. U
19. ascendentem] descendentem U A 20. vel] et UA V 21. descendentem]
ascendentem UA 22. undiqueversum] undique verisimilis U 23. id est om . U
24. ex om. F. 25. id est om. A 26. id est ] scilicet ex A 27. id est ] scilicet U A
28. proprietatis V 29. perfectis Vet add. U 30. iuxta om. U A V
31. qui] quia U : id V 32. divinam sapientiam V 33. quia] quod A
34. nunquam U 35. id est in] etiam F 36. semper enim eterna est ] in se
enim semper erat V 37. Alii aliter legunt ... que habuit in mente om. U AV
(a) Cf. supra, cap. XXXII , ad notulas c et d.

§ LXXI. F, U, A, V, M
1. Animam vero, etc. om . M 2. eiusdem om . M 3. egit] agit F : osten-
dit V 4. Hoc facto] Modo M 5. dicere om . M 6. etc. om . M
7. eorum UAV M 8. semper om. A 9. quedam] que F : om. M
10. discernunt] decrescunt UV om. M II. et om. FUAV M 12. ex na-
tura om . M 13. illa] illo A 14. scilicet] sed U : et prius M 15. quam
de anima hominis add. M 16. motum] omnibus U
(a) Haec definitio mundanae animae secunda est inter eas quas recenset Willelmus in
sua Philosophia I, 15 [P.L. 172, 46 C-D]. Eadem definitio reperitur in Glosis super Boetium
[Consol . III, IX, 13 ], ed. CH. JOURDAIN, p. 75.
IN TIMAEUM 34 B 145

Hic¹ in omnibus totus et integer est¹8 sed non in19 omnibus equaliter
operatur. Unde Virgilius (b) :
«< quantum non noxia corpora tardant >»20.

Hunc spiritum dicunt quidam esse Spiritum Sanctum , quod nec²² ne-
gamus23 nec24 affirmamus (c) . Agit25 hoc modo26 de anima mundi : osten-
dendo qualiter in mundo sit locata, deinde27 qualiter28 a Creatore29 sit30
excogitata, deinde coniunctionem32 illius et corporis33 et officia que in
e034 exercet.

17. Hic] et M 18. est om. A 19. in om. U 20. ut anima hominis non
equaliter operatur in singulis membris add . M 21. Ad quod verba Pla(tonis) de
anima mundi concordant verbis que dicuntur de Spiritu Sancto ut ibi : « Spiritus Domini
replevit) orbem) t (errarum) » (Sap. I, 7) , quod dixit Pla(to) de anima mundi. Et etiam
confirmant auctoritate Augustini qui dicit se invenisse in verbis Pla(tonis) fidem Trinitatis.
Et si sint hec verba contra fidem, non est mirum cum gentilis fuit add. M 22. modo
add. A 23. modo add. U V 24. nec] non U /modo add . A 25.
Agitur V 26. hoc modo] autem M 27. deinde om . M 28. qualiter om .
V 29. a Creatore ] ex creatione V 30. sit om. FUV M 31. deinde]
AM 32. coniunctionem] commutationem V : coniunctione M 33. illius et
corporis] eius cum corporibus M 34. eo] eis F V M

(b) VIRGILIUS , Aeneis, VI , 731. Huius virgiliani loci (Aeneidos VI, 724-731 ) men-
tionem faciunt fere omnes qui de anima mundi, apud Latinos, loquuntur : MACROBIUS ,
Comment. I, XIV, 14 ; HIERONYMUS , Comment . in Ezechielem, lib. XII ( P.L. 25, 388 D-
389 A], Comment . in Epistolam ad Ephesios II, 4 [P.L. 26, 497 A] ; FULGENTIUS, Virgiliana
Continentia, ed. H. HELM, Lipsiae, 1898, p. 102 ; VIRGILIUS TOLOSANUS, Epitome XV, ed.
J. HUEMER, Lipsiae, 1886 , p. 92 ; JOANNES SCOTUS ERIUGENA, Periphyseon I, 31 [P.L.
122, 476 C-D] ; REMIGIUS AUTISSIODORENSIS , Comment . in Martianum [7, 10], ed. CORA
E. LUTZ, p. 76, 16 ; Bovo de Nova CORBEIA, Commentarius [ P.L. 64, 1243 A] ; ANONYMUS ,
Explanatiuncula in versus O qui perpetua ' Boetii, ed. E. JEAUNEAU in « Rivista critica
di Storia della Filosofia » XIV ( 1959 ) , p. 72 ; GUNzo, Epistola [ P.L. 136, 1297 B- C) ; THEO-
DERICUS CARNOTENSIS , ed . N. HARING in Archives d'histoire doctrinale et littéraire du
moyen âge » XXII ( 1955 ) , p. 193 ; WILLELMUS DE CONCHIS, Glosae super Boetium [Consol .
III, IX, 13 ] , ed. CH. JOURDAIN, p. 75 ; Glosae super Macrobium [ Comment. I, XIV, 9 ] , Cod .
Vatic. Urbin. Lat. 1140, fol . 82 r ; ABAELARDUS , Introductio ad Theologiam I , 20 (P.L. 178,
1025-1027] ; JOANNES SARESBERIENSIS , Metalogicon II, 11, ed . CL. WEBB , p. 83 , 19 ;
BESSARIO, In calumniatorem Platonis III, XVI, 2, ed. MOHLER, p. 298, 8-9 ; GIORDANO
BRUNO, De la causa, principio e uno , Dial . II, ed . G. GENTILE , Bari, 1925, p. 179 , et p. 189.
Quaenam vero fuerit, apud medii aevi viros, huius sexti libri Acneidos auctoritas in quo,
ut ait Joannes Saresberiensis [Policraticus II, 15 ; ed . CL . WEBB I , p. 90, 22-23], Virgilius
totius philosophiae rimatur archana », vide P. COURCELLE, Interprétations néoplatonisantes
du livre VI de l'Enéide in Recherches sur la tradition platonicienne, Entretiens sur l'Anti-
quité classique, Fondation Hardt » , t. III, Vandeuvres, Genève, 12-20 août 1955 (anno 1958
editus), p. 93-136.
(c) Animam mundi esse Spiritum Sanctum affirmat ipse Willelmus in Glosis super Boe-
tium [Consol . III, IX, 13 ] : « Sed, ut mihi videtur, ille naturalis vigor est Spiritus Sanctus.
(Ed. C. JOURDAIN, p. 75.) - Deus extendit animam mundi, id est suum amorem... » (ibid.
[Consol. III, IX, 15 ], ed. C. JOURDAIN, p . 76 ). (Eadem sententia, eisdem verbis expressa,
invenitur in Commento super Timaeum a Toni Schmid edito in « Classica et mediaevalia.
Revue danoise de Philologie... X, 2 (1949), p. 239-240.) --- Consulantur etiam Willelmi
Glosae super Macrobium [ Comment. I, XIV, 6] : Ergo subiungit de anima mundi que
secundum quosdam est Spiritus Sanctus ex utroque procedens, qui omnia in mundo movet
et vivif[f]icat : « Spiritus enim Domini replevit orbem terrarum » (Sap. I, 7) . De se creat :
Sed ( Si ?) hoc dicatur de Spiritu Sancto, hereticum est ' qui, creat' . Non enim ex se creat
Spiritum Sanctum, sed mittit. Sed forsitan ponit creare promittere '. (Cod. Vatic.
Urbin. Lat. 1140, fol . 80 v) . Cui interpretationi assentit Abaclardus [ P.L. 178, 1026 A].
In eisdem Glosis super Macrobium [Comment. I, XIV, 7] , Willelmus ait : « Dicitur autem
degenerare, non quia Spiritus Sanctus in se degeneret , sed quia degenerat in affectu (ef-
fectu ?). Non enim omnibus idem confert ― VII enim confert hec dona alii aliud, uni
plus, alii minus, » (Cod . Vatic. Urbin. Lat. 1140, fol . 80 v) : Huic ultimae interpretationi
similiter assentit Abaelardus : a Degenerare dicitur anima in ipso suae operationis effectu.
[P.L. 178, 1082 A]. Cf. ABAELARDUS , Introductio ad Theologiam I, 20 [ P.L. 178, 1024 C].
THEODERICUS CARNOTENSIS, De sex dierum operibus, n. 27, ed. N. HARING in « Archives
d'hist. doct. et litt , du moyen dge XXII (1955) , p. 193.
10
146 GLOSAE SUPER PLATONEM

Continuatio. Non tantum corpus mundi³ visibile creavit, vero id est³


sed38 animam mundi³ locavit id est posuit in medietate , non in sole ut
quidam estimant quia42 idem Plato43 dicet44 solem non esse medium
sed post45 lunam positum46, sed in medietate id est in communi (d).
Medium enim sepe pro communi accipitur48. Una enim49 et eadem anima
mundi tota est 50 in planetis sed51 motum52 ibi operans58, in herbis et arbo-
ribus vegetationem, in brutis animalibus sensum, in54 homine rationem .
Ita55 iuxta naturam singulorum56 in singulis57 operatur58, tota59 in eis
existens, sed non omnes potentias exercens (e) .

"6
§ LXXII. Et¹ videtur postea hoc² exponere dicens : Et pro id est
iussit eandem animam porrigis per omnem globum id est per omnia que
in mundo sunt equaliter quia tota est in singulis, etsi non equaliter in¹º
singulis¹¹ operans¹ª. Et ita equaliter¹³ quo id est ut interioribus parti-
bus15 scilicet¹ aqua et aere¹7 extimals quoque, id est19 superius20 et infe-
rius elementum, circumdarentur21 ambitu anime22 , non quia terra se mo-
veat sed quia in ea quedam moventur23 et vivunt24.

35. mundus V 36. visibilis UV M 37. vero id est om . U M 38. et add. M


39. in eo add. U 40. medietate] medio U V 41. estimant] extimant U V : di-
cunt A putant M 42. quia] quod AV : sed M 43. Plato] puto V
44. dicet] dicit U M : docet V 45. sed post ] supra V 46. Chaldei et ipse
Cicero, contra quem est Pla(to) , de ordine planetarum testantur solem non esse me-
d(ium) planetarum nisi numero, quia remotiorem a Saturno quam a luna affirmant . Quod
autem dicunt animam m(undi) esse in sole localiter et ubique potentialiter, stare non
potest, cum nil aliud sit anime potentia quam ipsa anima. Sed tamen quod in sole sit ,
volunt probare per remotionem solis que aufert vitam herbis et arboribus. Quidam dicunt :
in medietate id est proportione quia ubi est proportio , vita est, ubi non , dissolutio. add. M
47. in om. M 48. accipimus A medium enim ... accipitur om . M 49.
Una enim] quia una M 50. tota est] dicitur tota esse U 51. sed] secundum
F scilicet M 52. motus V 53. ibi operans] inoperans U illi operans A
54. in] vel U 55. Ita om . M 56. singulorum om. M 57. singulis] eis
M 58. operatur om . A 59. tota om . M

(d) Animam mundi in sole esse dicunt quidam commentatores Boctii [Consol . III, IX, 13 ] :
Anonymus Einsidlensis, ed . P. COURCELLE in Archives d'hist. doct . et litt . du moyen åge »
XII (1939) , p. 36 ; Explanatiuncula in versus ' O qui perpetua ' , ed. E. JEAUNEAU in Rivista
critica di Storia della Filosofia » XIV ( 1959) , p. 74. Eamdem opinionem proponit Commen-
tum a TONI SCHMID editum ( Classica et mediaevalia. Revue danoise de philologie X, 2
(1949) , p. 243) , quam refellit noster Willelmus in Glosis super Boetium [Consol . III, IX,
13] : « Quidam ita intellexerant animam mundi esse mediam, non quod esset in omnibus,
sed in medio mundi posita, id est in sole, et inde vires suas et potestates in corpora mit-
teret. Quod, quia aperte falsum est, postponatur. » (ed . C. JOURDAIN, p. 76.)
(e) Viso quid anima mundi sit, vidende sunt eius proprietates iuxta corpora, que tales
sunt vegetatio, sensualitas, ratio. Quedam enim corpora vegetat, id est facit crescere ut
herbas et arbores, quedam facit sentire ut bruta animalia , quedam discernere ut homines,
una et eadem manens anima. Sed non in omnibus eamdem exercet potentiam, et hoc tar-
ditate et natura corporum faciente. Unde Virgilius : Quantum non noxia corpora tar-
dant ' . (Glosae super Boetium [Consol . III , IX, 13 ], ed. C. JOURDAIN, p. 75. )

§ LXXII. F, U, A, V, M
1. Et] Quod M 2. hoc om. A M 3. dicens] dicit V : om. A M 4.
Et] con. A om. M 5. pro] per A om. U V M 6. id est] idem V : om.
U 7. animam om . U M 8. porrigi om. F 9. equaliter add. F
10. in om. UVM omnibus add. F II. quia tota est ... singulis om. U V
12. operans] operatis F : om. U V 13. Et ita equaliter om . V 14. id est om .
A 15. interioribus partibus] nec impar M om. A tectis add. U V 16.
scilicet] ut sunt F : que sunt M 17. aer F AM 18. extrema V 19.
id est om . U 20. superius] insuperius U 21. totius corporis add. F
22. anime om . A 23. moveantur F 24. vivunt] vivant F : nutriuntur :
conveniunt M
IN TIMAEUM 34 B 147

Atque ita, scilicet25 quia anima26 mundo locata est equaliter27, - cuius
anime28 est circularis motus29 ut supra dictum³⁰ est³¹ - voluit Creator
mundum32 converti in orbem teretem - que enim³ in eo moventur , sci-
licet34 ignis et35 aqua, circulariter moventur atque in suum ambitum
scilicet36 circum se, non diversa loca occupando ; et moveri, mundum³
39
dico, solum precipuum id est solum38 huius potentie et dignitatis quis⁹
sufficeret proprie reconciliationi . Et est reconciliatio de40 discordia ad con-
cordiam aliquorum reductio. Inter elementa vero est quasi quedam42
discordia, quoniam43 unum de elementis aliquid de alio consumit in sub-
stantiamque sui transformat, ut calor ignis aliquid de terra et aqua et
aere¹5. Sed huius discordie est reconciliatio quia quantum de uno elemento
in uno tempore consumitur, tantum de alio in idem46 reformatur, ut pre-
49
dictum est , quia48 quantum de aqua in estate consumitur tantum5⁰ in
hieme restauratur (a) .
Sic in mundo quedam51 est reconciliatio, sed ad hanc52 non indiget58
alieno auxilio ut homo potu et cibo. Unde dicit : qui55 sufficeret proprie
reconciliationi, et hoc non ex alio sed ex prestantia57 id est dignitate sua-
rum virtutum. Huius etenim58 est59 virtutis ut60 partes suas inter se re-
conciliet . Et hoc exponit : nec indigeret2 alicuius auxilio extraordinario
ad predicta . Deinde subiungit quid inde sequatur65 : amicumque sem-
pero sibi id est concordem genuit eum ; et ideo , quia ibi est perpetua
concordia , summe id est perfecte beatum quia ei nullum bonum deest? 2,
et preditum divina potentia id est indissolubilitate".

§ LXXIII. Nec tamen. Tali ordine incesserat2 quod primum creatio-


nem mundi docuerat, deinde de anima mundi tractavit. Sed ne aliquis,
inde accipiens occasionem , crederet animam esse' post mundum fac-
tam , dicit non esse verum. Immo, simul facta sunt ex quo enim fuit⁹
mundus10 et mundi anima et e converso. Et¹¹ si inveniatur anima dicta¹2

25. scilicet] sed A 26. in add. A M 27. equabiliter M 28. anime]


anima V in eodem loco M 29. motus om . A 30. dictum] expositum U
V 31. ut supra dictum est om . M 32. mundi U V 33. enim]
non U 34. scilicet om . FU 35. et om . V 36. scilicet] id est V
37. mundum] idem U : mundus V 38. solum om . F 39. qui] quis Mom.
F 40. de om. U 41. vero om. V 42. quedam om . M 43. quo
niam] quare U quando AV M 44. in substantiamque] et in substantiam V :
inque substantiam M 45. consumit add. A 46. in idem] tunc Valio tem-
pore add. M 47. ut predictum est] ut predictorum A : om. M 48. quia]
et A 49. consumitur om. F 50. de alio add. F 51. quedam om . M
52. ad hanc] hic M 53. indigeret U 54. Unde] Ideo U 55. qui] quis
M 56. et] sed V 57. prestantia] expressis V 58. enim F 59.
est om . U 60. ut] non U 61. reconciliat F 62. indigeret] egeret U :
eget A M 63. alicuius] cuiusquam UV M : cuius A 64. ad predicta om . A
65. sequitur M 66. semper om. V 67. ideo] ratio U 68. est om . M
69. concordia om . A 70. que add. U 71. ei] ibi M 72. deest] dees-
set U deesse V 73. a add. V 74. indissolubilitat dissolubilitate V : in-
e]
dissolubilem M

(a) Cf. supra, cap. LXVIII, circa notulam d.

§ LXXIII. F, U, A, V, M
1. Neque M 2. incesserat] processerat F 3. quod] quia U 4. crea-
tionem] de creatione V 5. accipiens occasionem] accepta occasione F V 6.
mundi add. F 7. esse om . M 8. post mundum] postmodum V 9.
ex quo enim fuit om. U 10. mundus om . M 11. Et] quia M 12.
dicta om . M
148 GLOSAE SUPER PLATONEM

prior, dignitate intelligendum est, non spacii quantitate¹³ (a) . Deinde


subiungit quare¹ tali ordine inde15 locutus sit.
Continuatio¹6. Quamvis tali ordine¹7 locutus sim18 prius de mundo,
postea¹º de anima mundi20, tamen non eo ordine Deus annuit et21 sequi-
tur ephexegesis -- nec fecit22 eam23 iuniorem24 in25 tempore et28 posterio-
Tem27 dignitate.
[34 ] Neque enim. Vere non fecit sic28 quia non erat decens. Et hoc est : neque
enim decebat , id est decens eratai , rem antiquiorem32 regi a postgenitas ,
quod esset si anima34 posterior corpore esset .
Sed hominibus. Quasi diceret Hoc ordine35 non est factum sic³6, sed
hominibus est mos passim loqui37 id est38 modo de uno³ , modo¹º de alio,
et prepostere et sine observatione ordinis42 naturalis , et maxime cum lo-
quuntur de corporibus et spiritibus44 . Et hoc quodam faciunt45 artificio.
Etsi enim corpora sint47 posteriora, tamen ad nostram cognitionem48
veniunt priora , deinde per50 proprietates quas in eis51 spiritus52 exer-
cent53 ad cognitionem spirituum venimus.
At vero Deus54. Tali ordine non55 fecit, at vero iussit id est fecit56 pre-
cipere enim suum57 est58 facere quoniam59 « Ipse dixit et facta sunt ,
ipse mandavit et creata sunt61 » (b) animam preire nature corporis
tam antiquitate, id est62 dignitate, quam virtutibus id est proprietatibus® .
Et voluit eam esse dominam principali iure id est potestate, circa id quod
tuetur id est circa64 corpus65

§ LXXIV. Itaque, etc. Quandoquidem Deus voluit mundum fieri ani-


mal intelligens, intelligens autem sine anima· esse non poterat, ergo exco-
" "
gitavit animam . Et bene dicit excogitavit et non creavit ' secundum
quod anima dicitur Spiritus Sanctus (a) . Non enim a Deo factus est nec

13. spacii quantitate] spatio U 14. quare] qualiter F 15. inde] om . A M


16. continuatio] continuo V om. F 17. inde add. A 18. loqutus sum A
19. postea] post M 20. mundi om . V M 21. et om. M 22. fecit om . V
23. eam] eum F 24. iuniorem om. V M 25. in om. A 26. et om. A
27. corporibus eam fecit add. V 28. Vere non fecit sic om. M 29. enim om. M
30. decebat] deerat M 31. id est decens erat om. U A M 32. antiquiorem]
anteriorem V 33. a postgenita] apud genita V 34. si anima om. U
35. Hoc ordine om. FU 36. Sed hominibus. Quasi ... factum sic om. U
37. loqui] fari V : om. M 38. id est] scilicet V : om . U AM 39. modo add. U
40. modo] statim V 41. et om . A 42. id est add. F 43. loquitur V M
44. spiritibus] speciebus V 45. faciunt om . V M 46. Etsi] Et U 47. sunt U
48. cogitationem V 49. priora] prima F : om. U 50. per om . U A
51. veniunt priora eis om . U 52. spiritus om . V 53. exercet U V
54. Deus om . U A V M 55. non om. U 56. id est fecit om . M 57.
suum] eius V 58. suum add. V 59. quoniam ] quia A M 60. Ipse
dixit et facta sunt] Ipse dixit et mandavit V : om. F 61. ipse mandavit et creata
sunt] i. m. etc. scil . U etc. A om. V M 62. antiquitate id est om. M
63. proprietatibus] potestatibus A 64. circa om. A 65. corpus] opus V | |
Secundum illos qui dicunt animam m(undi) esse Spiritum Sanctum, est ante omnia,
prior mundo, antiquitate, eternitate : ipse enim eternus mundus sempiternus add. M

(a) Sola siquidem dignitate excellentiaque naturae praecedit anima corpus, non autem
loco vel tempore. (JOANNES SCOTUS ERIUGENA, Periphyseon II, 25 [P.L. 122, 582 A).
(b) PSALMUS XXXII , 9 et CXLVIII, 5.

§ LXXIV. F, U, A, V, M
(a) Cf. supra, cap. LXXI, ad notulam c.
IN TIMAEUM 34 C 149

creatus nec genitus sed procedens est Spiritus Sanctus¹ . Quandoquidem❜


talem³ voluit animam excogitare , ergo5 excogitavit . Et hoc est : Itaque
Deus excogitavit tercium genus anime id est animam que est quoddam
genus rei, id est¹º quedam maneria¹¹ rerum (b) . Tercium¹² in aurea catena
Homeri¹³ (c) . Divina¹ enim¹5 essentia ita16 est quod a nullo¹7, divina
vero sapientia¹8 est19 ab illo20, anima mundi ex utroque (d) , celestia
corpora ex illis22 tribus, terrestria ex quatuor23. Vel tercium id24 est tri-

1. Quandoquidem Deus voluit mundum ... est Spiritus Sanctus om . U A V M 2.


Deus add. A 3. talem om. U M 4. animam om . V 5. crgo] igi-
tur A M 6. excogitavit] excogitata est M 7. Deus om . M 8. ter-
cium om . F 9. quamdam add. U 10. quoddam genus rei id est om. M
11. maneria ] maneries U M materia V 12. est add. V 13. Homeri] homi-
num qui dicit hanc protendi a celo ad terram in qua sunt ista quinque : add. M
14. Divina] Dicitur U 15. enim om. M 16. ita om. V 17. est add.
V 18. ita add. A 19. est om. F quod add. A 20. illo] alio A :
illa M 21. ex] ab V 22. illis] istis A 23. elementis add. U | |

Deus pater

filius

anima mundi

celestia corpora

terrestria corpora

terra

add. M (in margine) 24. id] hoc A V om . U M

(b) De usu verbi maneries » seu maneria » , cf. JOANNES SARESBERIENSIS , Metalogicon
II , 17, ed. CL. WEBB, p. 95 , 12-18 ; P.L. 199 , 876 A- B. Cf. etiam WILLELMUS DE CONCHIS ,
Glosae super Boetium [Consol . V, prosa IV, 29 ] : « Si aliquis querit in loco hoc quid spe-
cies sit, dicimus quod species sint manerie rerum. Considerare vero speciem est considerare
de aliquo de qua manerie [maneria, Cod. Trecen. 1101, fol . 18 va] rerum sit... (Cod . Tre-
cen. 1381 , fol. 91 r. )
(c) Auream catenam Homeri [ Iliados VIII, 19] multifariam a philosophis explanatam
fuisse dicunt G. HEYM, The aurea catena Homeri ' [in « Ambix. Journal of the Society for
the Study of Alchemy and Early Chemistry D I ( 1937-38), p. 78-83 ], E. WOLFF, Die goldene
Kette..., Hamburg, 1947, L. EDELSTEIN, The golden chain of Homer [in Studies in intel-
lectual History dedicated to Arthur O. Lovejoy » , Baltimore, 1953 , p. 48-66] , P. LÉVÊQUE,
Aurea catena Homeri, Parisiis, 1959. Haec aurea catena innotuit nostro Willelmo ex
Macrobii Commentario I, XIV, 15. --- Cf. WILLELMUS DE CONCHIS , Glosae super Macro-
bium [Comment. I , XIV, 15 ] [ Ad hanc enim coniunctionem rerum signif[f]icandam,
ait Homerus Iovem dimittere quandam chatenam a celo deorsum usque ad terras conti-
nuam pendere. Hec est etiam scala quam sompniavit Iacob. » (Cod . Vatic. Urbin. Lat. 1140,
fol . 82 v- 83 r) ; BERNARDUS SILVESTRIS , Cosmographia II, 21 (iuxta editionem ab A. VER-
NET praeparatam , cum editio a BARACH et WROBEL facta [De mundi universitate, Innsbruck,
1876, p. 47, 1-3 ] sit valde mendosa) ; Compilacio codicis monacensis latini 331 , fol . 8 v ;
BOETIUS DACUS, De mundi aeternitate, ed . GÉZA Sajó , Budapest, 1954, p. 109 ; EKARDUS ,
Lib. Parab. Gen. (Cod. Cus. 21 , fol . 39 va quem citat W. LOSSKY, Théologie négative...,
Parisiis, 1960, p. 351 , n. 53 ).
(d) Hic locus Timaei praebuit quibusdam occasionem asserendi animam mundi esse Spi-
ritum Sanctum, teste Abaelardo qui ait : « Quod vero dicit (Plato) Deum excogitasse tertium
animae genus, quod animam mundi dicimus, tale est ac si tertiam a Deo et v personam
astruat esse Spiritum Sanctum in illa spirituali divina substantia . » (Introductio ad Theolo
giam I , 17 ; P.L. 178 , x014 A. )
150 GLOSAE SUPER PLATONEM

num25, non in essentia sed in potentia : habet enim vegetationem , sen-


sualitatem27, rationem (e).
Hoc pacto, id est hoc modo28 . Deinde subiungit qualiter, more suo per
integumenta29 loquens (f) . Cuius30 prius verba ponamus, deinde exposi-
tionem , ad ultimum literam legamus. Verba huiusmodi sunt quod Deus
ex individua et dividua³2 substantia33 mixtam fecit substantiam34, ex
eademque35 et diversa36 natura mixtum genus nature, et inde animam
composuit. Verba ista a diversis diverso modo exponuntur. Sed nos, ce-
tera³ pretermittentes, ea tantum exequamur que in autoritate³ inve-
niuntur, prius hanc divisionem facientes quod substantia alia dividua,
39
alia individua : dividua ut corpora40, individua ut spiritus. Item, ea
que sunt eiusdem nature sunt in aliquo , diverse42 in alio¹³, ut homo et
equus in hoc quod utrumque est45 sensibile, eiusdem sunt46 nature47, di-
verse in hoc quod alterum est rationale, alterum48 irrationale. Volens
ergo Plato dicere Deum fecisse animam aptam50 ad dividuum et indivi-
duum genus substantie vivificandum et discernendum et ad52 ea que
in aliquo sunt eiusdem nature et53 in aliquo diverse, dicit Deum54 fecisse
eam ex omni genere nature et substantie. Similia enim55 similibus56 com-
prehendimus57 ut ait ille58 :
« Terram terreno59 comprendimus , ethera flammis,
Humorem humecto, nostro62 spirabiles flatu (g) . »

§ LXXV. Modo¹ secundum hanc sententiam literam exponemus : Deus


[35 ] locavit id est in mundo posuit genus substantie id est animam que est
quedam maneria substantie (a), mixtum non essentia sed possibilitate

25. est trinum om. UM 26. vegetabilitatem A 27. et add. U


28. id est hoc modo om. U 29. per integumenta] sub integumento V 30.
Cuius om. U 31. expositionem] exponere V 32. dividua] divina U
33. substantia om F A ex eadem et diversa add. U 34. substantiam om. M
35. eademque ] eadem UAV M 36. et diversa] diversaque A 37. cetera]
tamen V om. M 38. auctoritate UAV M 39. alia] vel U 40.
corpora] corporea A 41. ea om . F 42. diversa F 43. in alio] in aliquo
U om. F 44. in hoc] et hoc V : in eo M 45. est om . A 46. sunt]
est M 47. in alio add . M 48. est add. U 49. ergo] igitur A
50. aptam om . A M 51. ad add. M 52. et ad om. M 53. et om. AVM
54. Deum] Deus V om. M 55. enim] ex V 56. similibus] per similia U :
simili M 57. comprehendimus] comprendimus A comprehenduntur F 58.
ille] Lucretius V Lucretius ille M 59. terrena U 60. comprehendimus F
U V 61. Humorem] Humecium V 62. nostri M 63. spirab ile ] spra-
mine V spiramine M 64. flatu] flatum V : flatus M

(e) Triplicis potentiae animam esse dicunt multi qui Boetium [Consol . III, metr. IX, 13]
commentantur, inter quos numerandus est noster Willelmus : Animam, dico, triplicis
naturae, id est potentiae et proprietatis. Est enim vegetabilis in herbis et arboribus, sen-
sibilis in brutis animalibus, rationalis in hominibus. » ( Glosae super Boetium, ed. C. JOURDAIN
P. 76.)
(f) De integumentis vide quae supra scripsimus in nostra praefatione, p. 19-20.
(g) Hos versus Empedoclis [ H. DIELS , Die Fragmente der Vorsokratiker, t. I, B 109,
1-2 ], citat CHALCIDIUS , Commentarius LI (p. 100, 13-14), CCXVIII (p. 231 , 20-21 ).

§ LXXV. F, U, A, V, M
1. Modo] Ergo modo U : om. M 2. exponemus] exponamus U M exprimamus V
3. locavit] excogitavit U 4. in om. U 5. mundo] medio M 6. mane-
ria] materia U maneries V M 7. mixta A

(a) De maneria seu manerie, vide supra, cap. LXXIV ad notulam b.


IN TIMAEUM 35 A 151

vivificandi et discernendi. Et subiungit unde, scilicet : ex substantia in-


dividua¹º. Deinde exponit melius et semper perseverante¹¹ in suo statu
id est12 immutabili, id est¹³ ex14 spirituali¹5 substantia. Et item ex alia,
scilicet16 dividua¹7, quod ostendit per eius proprietates18 : quels est20 comes
corporum inseparabilis omnis enim dividua substantia corpus est nec
aliud esse potest —, putatur21 se22 scindere23 per eadem24 corpora25. Bene
dixit26 putatur ' quia27, etsi in hoc conveniunt diversa quod28 existunt,
diversa tamen diversorum est29 existentia. Ex istis duobus generibus sub-
stantiarum locavit tercium genus substanties mixtum ut expositum est,
inter utramque substantiam, non loco, sed possibilitate vivificandi et dis-
cernendi .
Et non tantummodo³¹ , ex³2 substantiis, ut predictum33 est, illam com-
posuit sed eodem modo ex natura gemina et biformi35 . Et hoc probat : quippe
39
cuius nature36 pars idem genere, pars diversum37 specie vocetur38 . Et non³
est aliud quod ex utraque¹¹ natura illam¹² composuit nisi quod natu-
ram talem ei dedit quod ea¹³ vivificaret et discerneret que sunt44 eadem45
genere46, diversa specie.
Quod, scilicet tercium genus nature, locavit inter substantiam indivi-
duam et dividuam coniugatione corporea. Omnis enim dividua48 substantia
corpus est. Et49 bene dixit50 naturam locasse inter substantias : omnis
enim natura alicuius substantie est natura51.
Triaque52 hec omnia, id est53 eandem naturam et diversam et54 substan-
tiam permiscuit55 in unam56 speciem id est attribuit anime que est una
species rerum, diversa57 illa natura repugnante concretioni atque58 aduna-
tioni generum59. Concretio generum et60 coadunatio¹ est62 convenientia®63
quam64 habent65 in genere ; diversa vero67 natura68 est69 eorumdem dif-
ferentia in specie¹. Sed diversa illa natura repugnat74 concretioni et

8. Et] Post Mom. V 9. scilicet ] sed A 10. individua om. M II. per-
severante om . U A V 12. ex add. A 13. id est] et A 14. ex om. A M
15. spiritali A 16. scilicet] id est M 17. dividua] divina A 18. proprie-
tates] partes M 19. que] quod A : quia M 20, est om . M 21. putatur] putant V
22. se om. F 23. scindere] sciendum 24. eadem om. U 25. corpora
om. A non hoc scilicet quod unumquodque eorum dividuum est add. F 26. di-
xit] dicit F : dicitur M 27. quia om. M 28. quod] quia U : quid V
29. existunt, diversa tamen diversorum est ] sunt, diversa est inde diversorum V : sunt,
diversa tamen eorum diversorum divisa M 30. substantie ] scilicet V 31.
tantum A 32. ex om. U 33. expositum sed correctum in predictum A
a
34. ill V 35. gemina et biformi] geminata et ibi V 36. nature ] nec V
37. genere pars diversum om. Min add. M 38. vocatur UA V M
39. non om. F 40. quod om. UAV M 41. utraque] illa V 42.
illam] eam F om. V naturam add. U M 43. ea] ex natura A : om. U M
44. sunt om . A 45. eadem] ex eodem V 46. et add. M 47. scilicet]
est V om. U AM 48. dividua] divina U : vel dividua U (in margine)
49. Et om. V 50. dicit F 51. Vel ' tercium ' in ordine tractatus : cum enim
primo loco de architipo mundo tractatum sit, deinde de sensili, hic vero de anima mundi
tractatur . Vel tercium ' propter eius potentias quas exercet in homine rationalitatem ,
irascibilitatem , concupiscibilitatem add. F 52. Triaque ] Itaque V 53. hec
omnia id est om . A 54. et om. U M 55. permiscuit] permisit F 56.
unam] unum M 57. diversa] omnium A 58. atque] et UM 59.
Et est add. M 60. et] atque F : om. M 61. coadunatio] adunatio A
62. est om . M 63. convenientium A 64. quam om. A 65. habent]
habet V om . A 66. diversa] diversa quam F : diverse M 67. vero om . F
UV M 68. nature M 69. est om. M 70. eorumdem] eorum F M
71. differentia in specie] que sunt in specie differentia M 72. illa] illorum M
73. in specie add. M 74. et add. F
152 GLOSAE SUPER PLATONEM

coadunationi75 generum, quia76 repugnantia sunt convenire in aliquo" et


differre in aliquo78 (b) .

§ LXXVI . Vel aliter hoc totum exponemus¹ , scilicet animam esse fac-
tam ex dividua et individua substantia quia scilicet2 substantia anime
nec penitus est dividua nec penitus individua. Est enim³ individua in
essentia5 spiritus enim est' carens partibus - sed dividua est⁹ per¹0
potentias¹¹. Aliam enim¹2 potentiam¹³ exercet in herbis et arboribus¹ ,
aliam in brutis animalibus15, aliam in hominibus ; et hoc¹6 ex debilitate
corporum¹7, non sua. Unde Virgilius :
« quantum non noxia corpora tardant (a) . »
Similiter ex eadem natura et diversa¹8 id est19 ex20 ratione et intellectu21,
sensu et imaginatione. Et est22 ratio et intellectus eadem natura quia23
immutabiles et invariabiles24 sunt25 : non enim26, si falsum27 sit28, potest29
dici ratio et30 intellectus. Sensus et opinio31 dicuntur32 diversa natura33
quia mutantur et falluntur³5 sepe. Et hoc est : Hoc pacto excogitavit ani-
mam ex individua³ et semper³ in suo statu perseverantes substantia id
est³⁹ talem40 dedit¹¹ substantiam anime que in12 essentia esset indissolu-
bilis et immutabilis. Et item43 ex alia que putatur se scindere per eadem
corpora46 bene47 dicit48 putatur , non enim scinditur sed49 tota et50
integra in singulis corporibus51 est, sed putatur alia et alia52 esse in di-
versis , diversa in illis54 operando55 . Inseparabilis corporum comes quia
si56 scindi57 videtur, ex corpore, non ex alio58 habet. Locavit medium inter
utramque substantiam id est59 commune60 locavit anime¹ ex utraque sub-

75 adunationi U A 76. quia] que F : et V 77. in aliquo om . A


78. in aliquo om . M

(b) Ad praesentem locum glosarum [cap. LXXV] alludit Willelmus in Philosophia I, 15


[P.L. 172, 47 A).

§ LXXVI. F, U, A, V, M
1. exponamus M 2. scilicet om . M 3. etenim V 4. in om. A V M
5. essentia om . A 6. spiritus add. M 7. est om . A 8. est carens}
caret M 9. est om . M 10. per] propt V er 11. quia add. M
12. enim om . F M 13. potentiam ] essentiam et potentiam V : om. M 14.
et add. A 15. et add. U 16. est add. U 17. corporum add. A
18. et diversa om . M 19. id est om . FUM 20. ex om . V M 21 .
et add. UA 22. sunt A 23. et add. A 24. et invariabiles om. M
25. Bo(ecius) in Ar(ismetica) ubi agit de mutabilitate et immu(tabilitate) numerorum dicit
Pla(tonem) vocare hec duo eandem et diversam naturam in compositione anime add. M
26. enim] etenim V : om. A 27. falsum] falsi U : falsus A V M 28. sit]
sunt U est M 29. possunt U 30. et] vel A 31. et opinio] et ab
Apuleio A 32. dicitur M 33. diversa natura ] di. nature V 34.
mutatur V 35. falluntur] fallitur V : fallunt M 36. individua om . A
37. et semper om. M 38. in suo statu perseverante om. U V M 39. id
est om . M 40. talem om . U 41. Deus add . A 42. sua add . A
43. Et item] Itemque A 44. ex om. UAV M 45. alia] vel U
46. per eadem corpora om. F A 47. bene] Unde U 48. dicitur V
49. sed] quia M 50. et om . U 51. corporibus om . M 52. et alia om . F
53. esse in diversis om. M || corporibus add. F 54. illis] eis F : diversis M
55. in illo add. M / et add. U 56. si] quod hoc U hic A quod V : quod
hic M 57. scindi om . M 58. alio] anima M 59. id est om . V
60. commune] in commune V om. A 61. anime] essentiam anime A : animam V

(a) VIRGILIUS , Aeneis VI, 731. - C. supra, cap. LXXI ad notulas b et e.


IN TIMAEUM 35 A-B 153

stantia constanti62, ut expositum est. Et tria63 hec omnia permiscuit in


unam speciem64 istud non mutatur65 - diversa illa natura repugnante
concretioni atque adunationi generum quia nec imaginatione nec sensu
percipi potest concretio generum68 et adunatio69 : sola enim70 ratio illam"
percipit.
Vel dividuam2 substantiam dicamus73 illam primordialem materiam , sci-
licet ilen75, individuam76 archetipum mundum . Ex his fecit Deus ani-
mam quia" , nisi hec78 essent79, nullum corpus esset80 nec anima¹ . Ex
eadem natura et diversa , id est82 ex pari et impari numero83. Probat enim84
Boetius in Arismetica85 imparem886 esse eandem naturam87, parem diver-
sam88 (b) . Sed diversa natura89 repugnat concretioni90 et coadunationiº¹
generum nunquam enim92 ex pari et impari93 fit94 par.

[35b] § LXXVII. Quibus cum substantia mixtis¹. Postquam ostendit ex qui-


bus anima mundi excogitata sit, subiungit et qualiter , integumentum
non deserens (a) . Cuius hec est summa quod Deus illam mixturam' ex
substantiis et naturis divisit in septem³ partes tales que respectu prime¹0
in uno latere essent duple, in altero triple, velut in hac figura¹² (b) :

II III

IIII IX

VIII XXVII

62. constanti] continens U 63. tria] ita M 64. permiscuit in unam speciem
om . M 65. non mutatur] imutatur V 66. natura repugnante om. M
67. atque et UAV M 68. generum om. A 69. adunatio] a divino V ||
que add. M 70. enim om . M 71. illam] illa U A om . M 72. divi-
duam] individuam V 73. dicimus A V 74. scilicet om . U 75. ilen]
ylen U A idem V hyle M 76. individuam] mundi id est V // dicimus add. A
77. quia om. V 78. hec] hoc V om. A M 79. esset A V 80. si
corpus non esset add. U A | si nec esset corpus add. V 81. Vel add. F 82.
id est] et A : om . F 83. quia add. M 84. enim om. M 85. Aris-
metica] Arch . U Arithmetica V 86. imparem] in partem U 87. eadem
natura U 88. diversa U quia dividitur add. M 89. id est par add.
M 90. concretioni] congregationi M 91. et coadunationi] et adunationi U A :
om . V 92. enim om. V 93. et impari om. A 94. fit] fiet F
(b) BOETIUS, Arithmetica II, 32 [ P.L. 63, 1139].

§ LXXVII. F, U, A, V, M
1. mixtis] iunctis U : etc A 2. mundi om . A M 3. et om. V M 4.
ex istis facta sit add . M 5. Cuius] tam U 6. est om. U 7. et add.
F 8. septem om. U 9. que] quod A : quarum M 10. respectu prime]
unitas prima esset et add . M 11. velut] vel V : om. M 12. in hac figura om.
Mapparet add . A | | Ipsam figuram omittunt U V M

(a) De integumentis vide nostram praefationem, p. 19-20.


(b) De figura et numeris animam componentibus, cf. MACROBIUS , Commentarius I, VI, 46.
154 GLOSAE SUPER PLATONEM

In cuius expositione¹³ querendum est quare numeros in compositione¹4


anime posuit, et quare istos, et quare¹5 nec plures nec pauciores, et quare
sub tali figura16 (c). Numeros ergo¹7 apposuit18 ut perfectionem19 anime
insinuaret. Ut enim20 in principio huius operis21 diximus22 , nichil23 post
Deum tam perfectum est24 quam perfectus est25 numerus (d) . Istos vero
apposuit pocius26. Sed antequam ostendamus27 quare28, illorum proprie-
tates ostendamus29.
Est30 ergo31 principium de32 illis indivisibile, scilicet unitas33 ; duo sub
illa34 scilicet binarius et ternarius35, lineares numeri36 ; sub his duobus³7
quaternarius et novenarius38, superficiales ; reliquis duo, id est40 octona-
rius et XXVII41, solidi. Ad cuius intellectum dicimus quod42 nomina43
figurarum duobus modis attribuuntur numeris44 : dispositione, ut terna-
rius et senarius45 dicuntur trianguli quia tres unitates vel46 sex47 sub48
tali figura possunt disponi50 ut51 hic52 :

I I I

I I I I I

Vel referuntur53 ad res54 similitudine55 . Sunt ergo56 omnes numeri57 li-


neares dispositione quia omnes58 in longum possunt disponi59 ; superfi-
ciales vero vel solidi60 similitudine61 . Sunt62 ergo63 superficiales quicumque
habent duas voces tantum65 in sui multiplicatione ut superficies duas
dimensiones, longum et latum68, quales sunt : bis bini, ter⁹ terni. So-
lidi70 sunt qui habent tres voces tantum in sui multiplicatione ut soli-

13. In con. cuius con. prime U expositione] compositione V 14. comprepositione


U vel in comprensione U in margine) 15. et quare om. V M 16. A add. M
19. perfectio U 20. enim om . V M
17. ergo] vero V 18. posuit M dixi-
21. operis] libri F : om. M 22. diximus] dixit V : om . U M | Ut enim
mus om. M 23. nichil] quia ni M 24. est om . M 25. est om. V
26. apposuit pocius] potius cur quam alios M 27. ostendamus om. U 28.
quare] huius rei causam M huius V om. U 29. ostendamus ] dicamus M
30. Es ] Cum V 32. de] in M 33. unitas] ut as
31. ergo] igitur M 37. sub
U 34. illa] ista U 35. trinarius U 36. numeri om. A
his duobus] II sub hiis id est U : duo num eri sub his id est A : duo sub bis scilicet V : duo
autem sub his M 38. novenarius ] octo U : quaternarius A 39. vero add. U
40. id est om. U 41. XXVII ] XXVIIIrius A 42. quod] quia M 43.
nomina] pronomina U 44. vel add. M 45. senarius ] IX rius V 46.
vel] sicut M 47 sex om . F 48. sub] in UAV M 49. id est trian-
gula add . M 50. possunt disponi ] positus disponens U 51. ut om. M
52. hic] hi V om . M | | figuras om. V 53. referuntur ] referant U om. M
54. ad res om . U A V M 55. similitudinem U // ut superficiales et solidi add. M
56. ergo] igitur U V M : om . A 57. numeri om. U V 58. omnes om . U V
59. ut hii vel referuntur add. V 60. solidi] soli V 61. similitudine] similitu-
dines U : propter similitudinem M 62. Sunt] Et sunt M : om. U V 63. ergo]
igitur A om. U V M 64. duas] enim U 65. tantum om . M 66.
superficies ] superficiales A V 67. longum om. U 68, scilicet add. V
69. ter] et V 70. vero add. M 71. tantum om . U AM

(c) CHALCIDIUS , Commentarius XXXIV, p. 83, 20-27.


(d) Cf. supra cap. XII ad notulam a.
IN TIMAEUM 35 B 155

ditas?2 tres dimensiones74, longum, latum, spissum75 , quales" sunt" bis


bini bis, ter78 terni ter79 (e).

§ LXXVIII . Est ergo unitas in compositione anime ut per eius indi-


visibilitatem indivisibilitas essentiel anime significetur² ; binarius et³ ter-
narius , qui sunt lineares, ut ostendatur in animaⓇ potentia movendi
corpus in longum8 ; quaternarius vero et¹º novenarius¹¹, qui sunt super-
ficiales, ut ostendatur potentia movendi in latum12 ; octonarius¹³ et XXVII¹4,
qui sunt solidi, propter potentiam movendi in spissum .
Sed, dicet aliquis, ad hoc designandum sufficerent vel soli15 lineares16,
superficiales¹7, solidi¹8 a pari¹9 vel20 soli21 ab impari22. Ad quod dicimus
quod corporum alia sunt dissolubilia23, alia indissolubilia24. Par vero25
numerus, qui in duo equa26 potest dividi , refertur ad dissolubilia, impar
vero numerus27, qui28 in duo equa dividi non potest, ad indissolubilia
refertur29. Unde Virgilius :
« Numero deus impare gaudet (a). »

Ut igitur unam30 eandemque31 animam dissolubilia et indissolubilia cor-


pora in longum et in32 latum posse movere significaret et in34 spissum,
lineares numeros35, superficiales et solidos a pari et ab³ impari in³
eius compositione posuit⁹.
Est40 alia ratio quare hos numeros41 apposuit . Inter hos enim43 inve-

72. ut soliditas om. U A V 73. habet add. M 74. bis bini, ter ... di-
mensiones om . U A 75. longum, latum, spissum om. U AV 76. quales] ut
M : om. U A 77. sunt om. U A M 78. bini bis, ter om. A 79. ter om . V
(e) BOETIUS, De Arithmetica II, 7 [Dispositio triangulorum numerorum] (P.L. 63 , 1122 C-D) ;
II, 5 [De numero lineari] ( ibid. , 1121 c) ; II, 6-19 [ « De planis superficiebus in numeris »]
(ibid., 1121 D- 1128 D) ; II, 20 [De numeris solidis] ( ibid., 1129 A). · « Ad cuius intell(ec-
tum) dicamus quod pitagorici habentes in magno honore numerum, dicebant numeros
quosdam ad res ipsas referri quantitate vel continentia, quosdam similitudine, alios vero
disposicione, et eis diversa nomina attribuebant... Similitudine, ut octonarius dicitur cubi-
cum et solidum corpus quia habent III voces in sui multiplicatione, ut est bis bini bis,
quemadmodum et solidum corpus habet III dimensiones in sui compositione... Dispositione
quidam referuntur ad figuras. Nam, ut ait B(oetius) in Ari (t) mn (etica) , VI et consimiles nu-
meri ad figuras referuntur, nam ex eis constant. » ( Glosae super Macrobium [Comment. I,
V, 4], Cod. Bernen. 266, fol . 6 r a-b). « Numerus superficialis est qui a duobus numeris
continetur. Numerus solidus est qui a tribus numeris continetur. Numerus perfectus est qui
omnibus suis partibus est equalis. » (ANONYMUS , Arithmetica, apud Theodericum Carnoten-
sem, Eptatheucon, Cod . Carnoten. 498, fol . 122 va. )

§ LXXVIII. F, U, A, V, M
I. essentie] centrum V om. M 2. significetur] signent U : signaretur V : note-
tur M 3. et om. UA 4. trinarius U 5. qui om. V 6. esse
add. M 7. movendi] vivendi U 8. in longum] et longitudinem V 9.
vero om . UAV M 10. et om . M II. novenarius] VIII U VIII rius A
12. et add. U 13. octonarius] VII U 14. XXVIII rius A 15. soli]
solidi A solum M 16. et add. M 17. superficiales] superius U et add.
M 18. solidi om . V 19. a pari] ab impari F 20. vel] et M
21. soli] solidi FUAM 22. ab impari] a pari F 23. dissolubilia ] divisi-
bilia F 24. indissolubilia] indivisibilia F 25. Par vero] Parvus U 26.
eque v 27. vero numerus om. M 28. qui] quia V 29. refertur om.
AM 30. unam om . M 31. eandem M 32. in om. U V M
33. significarent V 34. in om. V M 35. numeros ] etc. V // et add. M
36. superficiales et solidos om. U A V 37. ab om. F M 38. in] et V
39. composuit V 40. inde et add. M 41. quare hos numeros om. M
42. apposuit] posuit A : om. M 43. numeros add. M
(a) VIRGILIUs , Ecloga VIII, 75.
156 GLOSAE SUPER PLATONEM

niuntur proportiones que omnem reddunt consonantiam45. Est enim in


uno latere dupla proportio ex qua est diapason46 , in altero tripla¹7 ex qua48
est49 diapason50 kaidiapente51. Quaternarius vero52 ad unitatem53 vel54
octonarius55 ad binarium56 quadrupla est proportio ex qua est disdiapason57.
Ternarius vero ad binarium58 sesquialtera59 est60 proportio61 ex qua est
diapente. Quaternarius62 ad ternarium63 sesquitercia, ex qua est diates-
saron. Novenarius64 ad octonarium65 sesquioctava ex qua est tonus (b) .
Ut igitur66 animam corpus concorditer movere significaret, numeros
concordes in eius compositione posuit . Nec plures nec pauciores posuit,
ut innueret68 propter corpora has tres69 dimensiones optinentia"¹ excogi-
72
tatam esse. Sub tali figura disposuit ut per acumen indissolubilita-
tem essentie, per duo brachia divisibilitatem 75 per potentiam76 signifi-
caret" (c).

§ LXXIX. Exposita¹ igitur summa integumenti, ad literam veniamus.


Continuatio² cuius³ talis est : Deus miscuit naturas' substantiis ut expo-
situm est . Quibus10 naturis cum substantia mixtis quia nature¹¹ insunt
substantiis, et ex12 tribus scilicet 13 gemina natura et substantia redactis
in unum id est in unam animam , totum est enim anima totum quod-
dam non universale nec integrum sed virtuale¹4, quia scilicet plures habet
potentias et virtutes15 rursusquels hoc unum, id est unam et eandem¹7

44. inveniuntur] sunt V 45. consonam U 46. dyapason M 47. tripla]


dupla est portio U : sesquialtera proportio A ; tripla proportio V 48. ex qua] in qua
A om. U V 49. est] continetur A : om. U V M 50. diapason] dyapa V :
dyapason M om. U 51. kaidiapente] kay dyapante U : cum diapente A : dyapente V
52. vero om . V 53. unitatem] id U 54. vel] et Fad add. A 55. octo-
narius] VIII FUA V : octo M 56. binarium] II FUA V : duo M 57. dis-
diapason] dyapason U : diapason A : disdyapasson V 58. binarium] duo M
59. sesquialtera ] sesquitercia U 60. est om . U V 61. proportio om . U V M
62. Quaternarius] unus U 63. ternarium] III U A : tres M 64. Novenarius]
VIIII U A IX' V : VIII rius M 65. octonarium] VIII U A V VIIII rium.
Mest add. A 66. igitur] ergo U 67. concordes om . V 68. in-
nuunt V 69. corpora has tres] corporalium A 70. dimensiones] divisiones
U dimensionum A 71. optinentia ] obtinentiam A : habentia V Millam add.
V 72. excogitata U 73. disposuit] deposuit V : om. M 74. acumen]
acutum U M 75. divisibilitatem] dissolubilitatem F 76. per potentiam] po-
tentiarum A : anime quam habet per potentias M 77. significaret] ostenderet A
(b) BOETIUS, De Musica, I, 16 [ P.L. 63 , 1179 C ] ; MACROBIUS, Commentarius I , VI, 43
et II, I, 14-20.
(c) Circa ea quae in decursu huius capituli LXXVIII exponuntur, cf. MACROBIUS , Com-
mentarius II, II, 1-24 ; Glosae super Macrobium [Comment. I, VI, 2 ], Cod. Bernen. 266,
fol. 7 r(a-b). In eisdem Glosis super Macrobium [Comment. I, XII , 5], de anima a sum-
mis caeli partibus descendente et in conum producta loquens, Willelmus ait : • Et deflu-
endo in conum producitur, quia conus est in summo indivisibilis sed in imo divisibilis. Simi-
liter anima, cum sit spiritus carens partibus, essentialiter non recipit divisionem sed per
potentias dividitur quia diversas potentias in diversis exercet corporibus. » (Cod. Bernen.
266, fol. 10 ra.)

§ LXXIX. F, U, A, V, M
1. Exposita] Exquisita A : Expressa M 2. Continuatio ] Continuo V 3.
cuius om . V M 4. talis] Tales Mom . V 5. est om . V M 6. tali-
ter add. V 7. naturas] duas U 8. expositum ] ex. U 9. ut exposi-
tum est om . M 10. scilicet add . A II. nature] due U nec V 12 .
et ex om. M 13. scilicet ] id est M 14. totum - est enim ... virtutale ] Di-
visit hoc totum id est animam que est totum virtuale non integrum vel universale totum
M : om. U AV 15. quia scilicet ... virtutes om. U AV M 16. rursusque]
rursum U rursus A : rursus cum V om. M 17. eandem] ea non Uindi-
viduam add. V
IN TIMAEUM 35 B-C 157

animam18 mundi19, divisit20 in21 partes non integrales22 sed in potentias23.


Et24 non est aliud dividi25 per potentias animam nisi26 diversas potentias27
in diversis corporibus eam exercere28 non easdem in singulis et hoc29, non
ipsa deficiente, sed natura corporum impediente. Unde Virgilius :

<«< quantum non noxia30 corpora tardant³¹ (a) . »


32
Et hoc fecit competenter id est iuxta naturas corporum ita³2 quo³3 id
est ut34 singule partes constarent ex substantia et35 gemina naturas scili-
cet³ diversi38 et item39 eius quod vocatur40 idem¹¹ . Ac si diceret42 : ita48
divisit44 quod singule partes aliquid de substantiis et45 naturis contine-
rent , hoc significans quod ubicumque anima talem exercet potentiam,
est id quidem48 quod predicto modo excogitatum fuit49, etsi non omnes
potentias suas50 ibi51 exerceat52.
Sed ne aliquis putaret quod in53 infinitas partes eam divisisset , ait :
Instaurans divisionem55 hactenus id est hoc modo, sumpsit primitus56
unam portionem ex universo, id est ex tota illa mixtura , scilicet57 unita-
tem58 . Post quam, sumpsit5º duplicem eius id est binarium. Terciam vero
portionem sumpsit scilicet62 ternarium, sescuplam id est sesquialteram
secunde , sed65 triplam primitus sumpte67 id est unitatis68. At vero quar-
tam id est quaternarium69 duplam secunde " id est72 binarii . Quintam vero
id est novenarium73 triplam tercie id est ternarii74. Sexta vero76 assumptio
id est sexta" pars assumpta78, scilicet octonarius79, fuit propensior id est
[35 ] maior quam prima septem partibus id est septem80 unitatibus. Septima
vero id est XXVII maior fuit81 quam prima, id est unitas , viginti sex82
85
partibus. Quid vero83 significent iste partes84 expositum est.

18. anima U 19. mundi om . V M 20. hoc unum divisit om . M


21. in] enim V 22. integras U 23. sed in potentias] sed impotentias V : om . F
24. Et quia A om. M 25. dividi] divini U vel dividi U (in margine) : om . M
26. non est aliud nisi om . M 27. diversas potentias] quas diversas M 28.
eam exercere] exercet M 29. et hoc] et si V : om. M 30. non noxia] innoxia
U om . M 31. non easdem in ... tardant om . M 32. scilicet add. A
33. ita quo om. M 34. ut om. A 35. substantia et om . M 36. et gemina
natura] diversisque natura geminata V 37. scilicet om . U V M 38. diversi]
in di V 39. item ] inter V 40. eius quod vocatur om . V M 41. idem om.
AV M 42. Ac si diceret om . U 43. ita] sic M 44. divisit] divisum U
45. de add. A 46. continerent] continent U : continet V : haberent M 47.
exerceret V 48. quidem om. U AV M 49. excogitata est M 50. suas om. V M
51. ibi] sibi U 52. exerceret A 53. in] per U 54. Instaurans om. U
55. divisionem om. UA 56. primitus om . F 57. scilicet]id est A 58. unitate U
59. sumpserat U 60. duplicem] duplam M 61. portionem] portio eam U :
proportionem A 62. scilicet] vel U : id est M 63. id est ] et M 64.
secunde] vero secunde U nature V 65. sed om . U A 66. primitus] prius
F prime A 67. sumpsit V 68. unitati V : unitas M 69. id est
quaternarium om. V 70. duplicem V 71. secunde ] duo U 72. id est
om . A 73. novenarium ] VIIII A M : IX V : VIII U om. F 74. ternarii ]
ternario F : III U : III rium A 75. Sexta] VII a U VI am M 76. vero
om . UAV M 77. sexta] Va U 78. assumpta om . M 79. octona-
rius] unius U 80. septem om . U A M 81. quam prima septem ... maior
fuit om . A 82. viginti sex] XXVI F V XXVII U M XXVIII A 83.
vero om . M 84. supra add. A 85. expositum] dictum M

(a) VIRGILIUS , Aeneis VI, 731. Cf. supra, cap. LXXI ad notulas b et e, cap. LXXVI
ad notulam a.
158 GLOSAE SUPER PLATONEM

§ LXXX. Quibus ita divisis . Adhuc Plato¹ integumento (a) suo deser-
vit dicens³ quod, divisa substantia anime in partes , in uno latere duplas,
in altero triplas , quia nimis hiabant spacia illa et ampla erant , imple-
vit unumquodque¹0 duobus mediis" . In hoc integumento¹² nullam poten-
tiam anime designat sed¹³ proprietatem duple et triple proportionis de
quibus14 fecerat mentionem. Semper15 enim16 infra¹7 duplam continentur
due proportiones id est¹8 sesquialtera et¹9 sesquitercia20 ; infra triplam
dupla22 et sesquialtera23. Sed quia hoc24 non possumus in prima25 figura
assignare , quia inter unum et duo27 nichil est28, mutemus29 figuram in
qua VI sit in summo30, sub quo31 sint32 tres33 dupli ab eo34 id est35 XII ,
XXIIII36, XLVIII ; in altero latere³7 tres38 tripli ab eodem³ , id est
XVIII40, LIIII, CLXII (b).

VI

XII XVIII

XXIIII LIIII

XLVIII
CLXII

§ LXXX. F, U, A, V, M
1. Adhuc Plato] adhuc partes U : ponit aliud M 2. integumento suo] integumen-
tum sic M 3. deservit dicens] deserviens dicit A : om . M 4. divisa] diversa
U : om . M 5. substantia a. i . partes] inter diversas anime partes M //et
add. A 6. posuit add. F 7. quia om. M 8. hiabant] hiebant U : inia-
bant A 9. ampla erant om . M 10. unumquodque] ea M II. mediis]
modis Mut solidior esset anima. Quiddam enim restabat adhuc de massa illa add M
12. integumento] integro V 13. sed] si U : secundum V 14. de quibus] quam
U om . M 15. fecerat mentionem. Semper om. M 16. enim] Nam M
17. infra] inter V M 18. id est om . A 19. sesquialtera et om. U 20.
ut dyapason, diapente et diatesseron add. M 21. infra] inter U V M 22.
duplam U 23. sesquialtera] sesquiterciam U | | ut diapason kaidiapente, diapa-
s(on) et diapente add. M 24. hoc] hic U hec M : om . A 25. in prima]
in ista U: om. A 26. figuram conssignare A 27. unum et duo] I et II FV :
I et duo A 28. est om. V 29. mutemus] mittemus U : ponamus M
30. in summo] superius M 3. quo] qua U 32. sunt M 33. tres om .
U 34. eo] eodem M 35. id est om . M 36. XXXIIII ] XXIII U V
// et add. V 37. latere om. F 38. tres] in U sunt add. M 39. eodem]
eo A 40. XVIII] XVII U 41. Hanc figuram omittunt F, U, A , V, M. At licet
eam conjicere cum ex ipso glosarum textu tum ex codice F fol. 1 et ex codice A fol. 103'.
(a) De integumentis vide nostram praefationem , p. 19-20.
(b) Eadem interpretatio proponi videtur a quodam anonymo expositore Timaei (35 b-
36 b) : • Dicunt etiam magistri quidam quod non facit hoc ut naturam ipsius anime
demonstraret sed ut quandam naturam proportionum ostendat, scilicet ut ostendat quomodo
ex sexqualtera et sexquitercia proportione nascatur dupla proportio, et quomodo ex dupla
et sexquitercia nascatur tripla proportio. Sed quia inter numeros prepositos non potest hoc
considerari -- inter enim unitatem et binarium non potest esse medium - iccirco dicti
magistri ponunt hic alios numeros et ubi prius ponebant unitatem, ibi modo ponunt sena-
rium. (Cod. Vatic. Palat. Lat. 953 , fol . 120 r a-b , de quo vide : E. JEAUNEAU, Gloses
de Guillaume de Conches sur Macrobe. Note sur les manuscrits in « Archives d'hist , doct, et
litt. du moyen âge », XXVII (1960) , p. 17-28).
IN TIMAEUM 35 C-36 A 159

Inter senarium et duodenarium42 duo sunt media id est43 VIII44 et45


IX . Sed octonarius ad VI sesquitercius est ; XII47 ad VIII sesquialter48.
Ita, hoc posito in medio, habebimus infra hanc duplam proportionem❝9
sesquiterciam et50 sesquialteram . Si vero IX51 ponatur in medio52, erit53
ad senarium54 sesquialter55. Sed56 XII57 ad IX58 sesquitercius est. Ita hoc
60
posito5⁹ in medio, habebimus sesquialteram et sesquiterciam . Sic igitur
inter hanc62 duplam63 est64 sesquialtera et65 sesquitercia, et e converso.
Similiter inter66 triplam, id est inter67 VI68 et XVIII69, si70 ponantur"
IX72 et XII, erit novem73 ad senarium" sesquialter, sed XVIII75 ad ipsum
duplus . Hoc igitur" posito in medio, inveniemus78, infra79 hanc triplam ,
sesquialteram et duplam80. Si vero XIIª¹ ponatur in medio, erit ad VI82
duplus, sed XVIII83 ad ipsum sesquialter. Et sic inter eos84 habebimus
duplam et sesquialteram85.· Et86 quemadmodum hic87 invenimus88 media⁹ ,
in aliis duplis et triplis possunt90 inveniri. Sed horum inventionem in-
geniis legentium relinquimus (c).

[36 ] § LXXXI. Et hoc est Quibus proportionibus¹ divisis ita id est² in³
dupla et tripla, complebat intervalla duplicis et triplicis quantitatis', et
hoc consequenter id est convenienter ut expositum est ; secans partes

42. et duodenarium] et XII F et XII rium V : XXII rium M 43. id est


om . A M 44. VIII om . A 45. et om. M 46. IX] VIII rium A
47. vero add. V M 48. est add. U M 49. proportionem om. U AV M
50. et om . U V M 51. IX] nonarius U VIII rius A 52. Ita hoc posito ...
medio om. M 53. erit] VIIII est M 54. senarium ] VI F M 55. ses-
quialter] sexquitercium U 56. Sed] Item M 57. XII] VII U 58. IX]
VIII U A 59. hoc posito] fit proposito U 60. habemus M 61. et
sesquiterciam om . U M 62. sesquialteram et hanc om. M 63. duplam]
in hac figura dupla M 64. est om . M 65. sesquialtera et om . U
66. hanc add. A 67. inter om . V 68. VI] VII A 69. XVIII] XVII
U: X et VIII A 70. si] II° U 71. ponatur UM // medium scilicet add. M
72. IX] VII A 73. novem] VIII U A V M : IX V 74. senarium ] VI U
V VI um M 75. XVIII] X et VIII A 76. duplum V 77. igitur]
ergo UA M 78. invenimus M 79. infra] in figura M : om . A 80.
hac tripla sesqualtera et dupla M 81. XII] trenarius U : duodenarius A 82 .
VI] undecimum U : senarium A : VI um M 83. XVIII] X et VIII A 84.
eosdem UV 85. sesquialteram ] sesquiterciam A 86. Et om . U 87 .
hoc U 88. inveniemus U A V 89. sic add. A similiter add. M
90. dupla et tripla posset V 91. Sed horum] Sed eorum F : Quorum M 92.
ingenio M

(c) Circa ea quae exponuntur in decursu huius capituli LXXX, cf. BOETIUS , Arithme-
tica II, 2-3 [P.L. 63 , 1115-1119] ; I , 24 [cit. 1101 D]. Ad praesentem locum alludit ipse
Willelmus in suis Glosis super Macrobium [Comment. II, II, 15 ] dicens : . Quid Pla(to)
vocavit fermentum in suo Thimeo ostendemus. Sed tantum dicamus inde quod [qui, Cod. ]
fermentum vocavit Pla(to) anime commixtionem [comestionem, Cod. ] ex individua et
dividua substantia, ex eadem et diversa natura ... Quid sit quod [que sic qui, Cod . ] spacia
illa hiabant et qualiter sint impleta, hoc totum, Deo annuente [diiuctem, Cod. ] vitam, in
Pla(tone) ostendemus. » (Cod . Vatic. Urbin. Lat . 1140 , fol . 134 v. Cf. Cod . Hafnien. , Bibl .
Reg. Gl . Kgl. S. 1910, 4º, fol. 110 r ; Cod. Bambergen. , Bibl . Nat. Class. 40 [H. J. IV. 21 ],
fol. 21 a. ) Item, in eisdem Glosis super Macrobium [Comment. II, II, 20] : « Qualiter Pla-
(to) supplevit intervalla et quid per intervalla et implectionem intervallorum intellexit in
Thimeo Pla(tonis) exponemus. » ( Cod. Vatic. Urbin. Lat. 1140, fol . 135 r. Cf. Cod. Hafnien.,
cit. fol. 110 v.)

§ LXXXI. F, U, A, V, M
1. scilicet add. A 2. id est ] in A om. F 3. in om. M 4. com-
plens V 5. intervallorum V 6. et triplicis om. M 7. quantitatis] que
V : om. M 8. et hoc] et hec V om. U 9. ut expositum est om. M
160 GLOSAE SUPER PLATONEM

quas posuit in medio¹º, ex universitate id est ex¹¹ predicta mixtura. Ut


enim12 extrema13 sunt proportiones14 , sic et media. Et ex his partibus
sectis complens pro complet - participium¹5 scilicet 16 pro verbo¹7 —
spacia intervallorum18 scilicet duplorum et triplorum. Sed ne aliquis pu-
taret quod infinita essent media, subiungit : quo id est ut singula inter-
valla¹º , dupla vel20 tripla, binis medietatibus21 fulcirentur22 ut expositum
est23.
Et sic habemus has proportiones cum tropis suis id est conversionibus
suis. Sicut enim, primo medio posito, habemus sesquiterciam et sesqui-
alteram , ita, secundo posito , habemus sesquialteram et sesquiterciam. Et
huiusmodi conversiones vocamus tropos. Et forsan hos numeros pocius posuit
quam alios scilicet senarium etc. , quia in aliis forsitan predicte et se-
quentes proportiones inveniri non possent ut in istis et, si in aliquibus
invenirentur, non ita facilis et aperta foret eorum inventio ut in septem
premissis. Et ita etiam habemus hos tropos. Et est iste versus transpo-
situs24.
Medietatum25 porro26 , etc. Hic ostendit27 proprietates primi intervalli28 .
Medietatum29 id est30 VIII et IX. Sed quia in litera de quibusdam pro-
portionalitatibus facit mentionem, ad evidentiam illius de proportionali-
tatibus32 doceamus.

§ LXXXII . Proportio vero est habitudo rei ad rem, ut¹ duplum , ses-
quialterum , etc². Proportionalitas vero³ est comparatio habitudinum , et
ad minus inter tria, ut cum dicitur : quemadmodum se habet primum
ad secundum ita secundum ad tercium (a) .
Proportionalitatum tres sunt principales species arismetica propor-
tionalitas, geometrica , armonica¹º. Et est arismetica" quando tres¹² tales
termini¹³ inveniuntur qui14 in eiusdem15 numeri quantitatele se supe-
rant, ut¹7 sunt¹8 : VI19, IX, XII ; est enim ternarius eorum20 differentiaª¹ .
Geometrica vero est quando tres tales termini22 inveniuntur23 qui in eadem

10. id est intervallis add. M II. ex om . M 12. Ut enim] Nam ut M


13. extreme U 14. proportionaliter M 15. participium] partes U 16.
scilicet om. A V M 17. verbo] illo U 18. intervallorum om. M 19.
intervalla] interval . inter M || videlicet add. U 20. vel] et AVM 21. me-
diis U 22. fulcirentur om. A M 23. ut expositum est om . M 24.
Et sic habemus has proportiones cum tropis suis ... versus transpositus om. UAV M
25. Medietatem U 26. porro om U AVM 27 medietatum add M
28. sic add. A 29. Medietatum] Medietatem U : ad sua extrema M 30. id
est] scilicet M 31. proportionalitatibus] proportionalibus U : proportionibus M
32. proportionalitatibus ] proportionalibus U : eis A

§ LXXXII. F, U, A, V, M
1. ut] vel U 2. etc. om. M 3. vero om. A 4. habitudinem U : ha-
bitudine V 5. inter] unum U 6. ita] sic se habet F 7. secundus V
8 Proportionaliter U V 9. arismetica] Rca V : aritmetica M 10. annonia
U II. arismetica] Rca V : aritme(tica) M 12. tres om . M 13.
termini] numeri F 14. que U 15. eadem A 16. numeri quantitate]
termini qualitate M 17] ut om . A 18. sunt om . U A M 19. VI]
sex A 20. earum U 21. sed proportio diversa quia inter VI et IX est ses-
qualtera et inter VIIII et XII est sesquitercia. Et dicitur aritmetica proportionalitas quia
aritmetici frequenter hac utuntur. add. M 22. termini] numeri F`V 23. in-
veniuntur] sunt M

(a) BOETIUS, Arithmetica II , 40 [P.L. 63 , 1145 D- 1146 C].


IN TIMAEUM 36 A 161

sunt proportione, ut sunt24 : IIII, VI, IX ; sunt enim25 in26 sesquialtera


proportione27. Armonica vero28 est quociens29 tres tales termini30 inveni-
untur quod in qua proportione sunt duo extremi, in eadem est32 diffe-
rentia primi et33 medii, et medii34 et extremi, ut sunt35 : VI36, VIII³7,
XII38. Ut enim39 extremi, id est VI et XII, sunt dupli, ita predicte⁰ dif-
ferentie sunt¹¹ duple (b) . Sunt enim differentia42 :
VI et VIII43 : II44
VIII vero et XII : IIII45

Quod46 ut melius appareat, tres proportionalitates47 in una figura osten-


damus48, predicendo49 quod proportionalitas50 modo est coniuncta, modo❝1
disiuncta. Coniuncta est quando inter omnes numeros52 ostenditur53 pro-
portio sine saltu ; et potest esse in tribus terminis vel in pluribus ut in
predictis exemplis. Disiuncta vero est54 quando aliquis saltus fit in medio,
et est ad minus inter quatuor55 numeros56 , ut si dicam : quemadmodum
se habet VI ad IX57, ita VIII ad XII (c) . Sunt enim58 in sesquialtera
proportione ut monstrat subiecta descriptio5⁹ (d).
ARISMETICA GEOMETRICA ARMONICA

tera
Sesquial Sesquialtera DUPLUS
e
ferentie différenti differenti
e DUPLE differe

III III II IIII

IIII VI IX
|

VI IX XII VI VIII XII


VI VIII IX XII

24. sunt om. M 25. sunt enim] Est enim V : quorum est M 26. in
om . M 27. proport(io) M sed diversa est differentia ut inter IIII et VI
differentia est II° et inter VI et IX differentia IIIrius, dicta sic quia geometre illa utun-
tur add. M 28. medietas add. U V proportionalitas add. M 29. est quo-
ciens] est quotiens A V : quotiens U est quando M 30. termini om. U V M
31. qua] quadam M 32. est] sunt UV sint A : vero M 33. et om. M
34. et medii om. U AV M 35. sunt om. M 36. VI] sex F 37. et
add. V 38. XII] VII U 39. Ut enim] quorum M : VIIII U 40. ita
predicte om. M 41. sunt] quoque M : om. F 42. Sunt enim differentia]
inter M 43. id est add. U 44. II] VIII U : duo A M 45. VIII
vero et XII, IIII] II° et XII sunt differentia IIII U VIII vero ex XII sunt differentia
IIII A VIII. XII. II sunt differentia IIII V : inter VIII vero et XII differentia IIII
M 46. Qui V 47. proportionabilitates V 48. ostendemus M
49. predicendo] hoc dicendo U : hoc predicendo V : hoc docendo M 50. proportio-
nalitas] quod proportionalis U 51. est add. M 52. numeros] terminos M
53. ostenditur] ostendere Vest Mom. U 54. est om. U AM 55. qua
tuor] IIII F V tres A Mom. U 56. proportio sine saltu ... numeros om . U
57. VI rius ad VIIII rium M 58. Sunt enim] Nam sunt M 59. ut monstrat
subiecta descriptio om. FM Nota quod geometrica proportionalitas vel arismetica
disiuncta et coniuncta potest esse, armonica vero solum (= tantum M) est ( = om. M)
coniuncta add. A M || Hanc figuram omittunt U A M. Eamdem exhibet Codex F, non
quidem in decursu glosarum , sed folio 1 v. Similis figura, obscurior tamen , continetur in co-
dice V, fol. 45 v.
(b) De arithmetica proportione, cf. BOETIUS, Arithmetica II, 42-43 [P.L. 63, 1147-1150] ;
de geometrica, cf. op. cit . II, 44 [ibid., 1150-1152] ; de harmonica, cf. op. cit. II, 47-49
[ibid. , 1153-1159].
(c) BOETIUS, Arithmetica II, 40 [P.L. 63, 1146 B-C].
(d) Vide figuras ad calcem Boetianae Arithmeticae positas : P.L. 63, 1166 C- 1168 A
11
162 GLOSAE SUPER PLATONEM

Et notandum quod inter VI et XII omnes proportionalitates osten-


duntur predicto modo, unde maxima armonia . Merito ergo in compo-
sitione anime, que est prestitura concordiam corporibus" , ponitur68. Sed
quamvis hic⁹ tres contineantur , de duobus tantum facit mentionem
in litera, scilicet de arismetica" et armonica?2. Terciam, id est geome-
tricam , dat subintelligere75.

§ LXXXIII. Continuatio. Binas¹ medietates, scilicet VIII et IX³, Deus


posuit in medio. Porro id est sed altera medietas id est VIII® quota parte
extimi limitis id est VI precellebat illum extimum limitem, scilicet in
tercia parte sui - precellit enim VIII VI¹º in binario qui est tercia pars
senarii tota parte scilicet¹¹ in12 tercia¹³ precellebatur¹ ab alio extimo
limite id est a duodenario¹5 : XII16 enim superat¹? VIII in tercia parte
sui, id est in¹8 quaternario. Et¹9 est summa20 : hec medietas superabat"
minorem in tercia parte22 minoris23 et superabatur a maiore24 in25 tercia
parte maioris . Et in hoc habemus armonicam proportionalitatem. Est
enim26 proprium illius ut medium in eadem27 parte minoris superet mino-
rem28 in qua parte maioris superetur29 a maiore (a).
Altera vero medietas, id est IX, precellebat³⁰ VI et precellebatur ab³¹ extimo³
id est a XII pari summa et equali ad numerum scilicet in eodem numero
quia in ternario. Et sic habemus arismeticam35 proportionalitatem36.
Natis itaque, etc³7. Summa huius versus est quod38 , repertis his mediis ,
scilicet sesquialteris et¹º sesquiterciis¹¹, quia adhuc nimis hiabant42, im-
plevit sesquitercia43 epogdois, nichil aliud" significans nisi quod sesqui-
tercia proportio intra se continet duas sesquioctavas et plus, de quo
dicemus statim , prius exposita litera.

61. Hic, post illud et notandum », interpo(situm) erat spatium differens ab aliis in situ
et figura eo quod, ubi cetera interposita sunt transversaliter in planum directa, hoc a
summo deorsum tendit add. U (in margine) 62. quod om. U 63. propor-
tionalitates] potentialitates A 64. dicitur add. U V M : videtur add . A
65. inter illa duo add . M 66. prestitura concordiam] predicta concordia U
67. corporibus] concordia F 68. ponuntur V 69. hic] he M 70. contine-
antur] numerentur M 71. aritm (etica) M 72. armonia U 73. Terciam
id est om . M 74. geometriam U V 75. subintelligere] subintelligentie U
intelligere V : subintelligi M

§ LXXXIII. F, U, A, V, M
1. Binas] Duas A Bina M 2. scilicet] sed U : om. M | | et add. F 3.
VIII et IX ] VIII et XII A : om. M 4. posuit om. U 5. medietatum U
6. VIII] octo V 7. id est om . U 8. illum] u(num) A M 9. sui
om . M 10. VIIIrius] VIum A II. scilicet] id est A V 12. in om.
Α 13. tercia] tres V 14. precellit V precellitur M 15. duodenario]
XII F : XII rio VM 16. XII] duodecim M 17. superant M 18.
in om . M 19. hec add. A V 20. quia add. M 21. superat A
22. parte om . M 23. minoris om . A 24. maiori UAM 25. in
om . M 26. enim] autem M 27. in eadem] inhians A 28. minorem]
maiorem U 29. super atur UA V M 30. precelli t V 31. alio add.
AV M 32. 1(imite) add. M 33. equali ad numerum] eodem modo M
34. scilicet] id est A 35. arismeticam ] al' U : aliam V M 36. proportiona-
bilitatem V 37. etc. om . A 38. quod] et U om. V 39. scilicet om.
UA V M 40. sesquialteris et om. U 41. et epogdois add. M 42.
iniabant A 43. sesquiterciam A M 44. aliud om . V 45. intra] inter
UV infra A 46. sicut diatesseron continet duos tonos et plus id est semitonium
add. M 47. exposita] exponatur M
(a) BOETIUS , Arithmetica II , 47 [ P.L. 63, 1155 A).
IN TIMAEUM 36 A-B 163

Continuatio. Quandoquidem nati sunt inter VI et XII, VIII48 et IX, ergo49


itaque⁰ nati sunt limites sescupli51, sesquitercii52, sesquioctavi, epogdoi .
Est enim VIII55 ad VI56 sesquitercius, IX57 vero58 ad VI sesquialter, illi
63
vero59 inter se epogdoi⁰ id est61 sesquioctavia . Est enim regula talis :
quocienscumque duo numeri ad eumdem sunt, alter sesquitercius, alter
sesquialter, illi inter se sunt sesquioctavi (b) . Et natis limitibus sescu-
plorum id est sesquialterorum66 ut IX67 ad VI68 ; et item natis limitibus
71
eorum quibus accedit pars sui tercia, id est qui superant in tercia parte,
quod genus proportionis dicitur a Grecisa epitritum id est sesquitercium
ut VIII ad VI75 ; item natis limitibus eorum quibus accedit pars sui octava
76
id est qui superant in octava parte, qui numerus ab eisdem Grecis voca-
tur" epogdous id est sesquioctavus - epi enim78 supra79, ogdoas80 vero81
--
[36 ] VIII82 — ex his ultimis nexibus83 , id est84 epogdois, complebat85 Deus illa
prima intervalla86 scilicet87 epitritorum omnium88, quia infras⁹ quodlibet
epitritum sunt duo epodgoi91 vel92 in numeris93 vel in minuciis94. Sed
96
ne aliquis putaret quod ex duobus epogdois⁹5 unum⁹6 epitritum⁹7 integre⁹
compleretur, subiungit : ita ut ad perfectam cumulatamque completionem
deesset aliquid epitrito99, scilicet quod ex duobus epogdois non posset
impleri. Et subiungit quantum, scilicet 100 quantum101 deest102 habita com-
paratione103 CCXLIII adversus104 CCLVI105, id est qualis est proportio
numerorum istorum106.

§ LXXXIV. Querendum est hoc loco³ quare hos numeros potius


quam alios posuit et que sit illorum proportio. Et in ea dicamus minus
semitonium esse® . Ut enim sesquitercia proportio constat ex duobus epog-

48. VIII] VI U 49. ergo om . A M 50. itaque om . V 51. sescu-


plus F 52. sesquitercii om. U 53. epogdoi] ypogdoy U : pogdoy V : om . F
54. enim om. U 55. VIII] octo M 56. VI] sex A 57. IX] novem A
58. vero om . M 59. vero] duo Vid est VIII et IX add . M 60. epogdo V
61, id est] scilicet A 62. sunt add. A 63. regula ] ar(itmeti)ca V om . M
64. duo om . U M 65. Est enim una sesquioctavi . Et om. M 66. sesqualteri
M 67. IX] novem A 68. VI] V U 69. accedit om . A 70.
sui om . M 71. id est om . A 72. a Grecis] congneris M 73. epitri-
tum ] epytheton V epitriton M 74. VIII] octo M 75. VI VII V // et
add. F 76. octava] VIa U 77. vocatur] nominatur V : dicitur M
78 enim om . Mest add. A 79. super U 80. ogdoa M 81. vero
om . AM / est add. U V 82. VIII] octo A M 83. nexibus om . V
84. id est ] scilicet M 85. complebat] complebit U complevit M 86. illa
prima intervalla ] inter illa la U intervala prima spacia U (in margine) : iterum la
V interval. M 87. scilicet om . M 88. epitritorum omnium] epogdoa A
89. infra ] in M : om. U V 90. epitrito quolibet M 91. epogdoa UAV
92. vel om . U 93. numeris] minimis V 94. minutiis F UAV M 95.
epogdois om . U V M 96. unum om. U 97. epitritum] epitetum V om. U
M 98. integre] integrum M 99. cumulatamque ... epitrito] et cu . id est
impletionem deesset aliquod epitritum U : et c. c. id est impletionem deesset aliquid epi.
A:id est impletionem de, extremi aliquid epitrito M 100. scilicet om . V 101.
quantum om. UAV M 102. deest] deesse V : om . U 103. comparatione]
et cet. V / inter add. A 104. adversum M 105. CCLVI] ducentos LVI
V 106. istorum] eorum U

(b) BOETIUS, Musica I, 10 [ P.L. 63, 1177 B-1178 A].

§ LXXXIV. F, U, A, V, M
1. Querendum] Notandum U V M 2. in add. A 3. est hoc loco om . U
VM 4. quare] quod U 5. et in ea dicamus] et in radicamus U : et cur in
eisdem dicamus A : om. M 6. minus semitonium esse] scilicet semitonium minus
M 7. ex om . F
164 GLOSAE SUPER PLATONEM

dois et ex hac proportione, ita diatessaron ex duobus tonis qui sunt ex


epogdoa proportione¹0 et semitonio minore. Quoniam¹¹ necesse est in hac
proportione constare, hos igitur12 numeros pocius quam alios posuit¹³.
Oportuit14 enim¹5 tales numeros inveniri¹6 qui inter se essent sesquitercii
et infra¹ se continerent duas18 sesquioctavas, ut appareret 19 quantum
deesset quod20 duo sesquioctavi non perficiunt unum sesquitercium. Sed,
ante istos22, nullos tales potuit invenire (a) .
Ad cuius intellectum23 predicamus24 quod omnis multiplex25 tot super-
particulares sui generis precedit26 quoto loco ipse27 distat ab unitate (b).
Multiplex vero numerus est qui continet alium numerum28 plusquam se-
mel, id est bis vel ter30 vel quater31, etc32 (c) . Superparticularis vero
est³ qui continet alium totum et eius aliquam partem34 ut sesquialter,
sesquitercius35, sesquioctavus (d) . Multiplex vero et superparticularis
sunt eiusdem generis qui ab eodem numero denominantur ut38 duplus et
sesquialter a binario , triplus et sesquitercius a ternario, octuplus³⁹ et ses-
quioctavus ab octonario40. Ergo, secundus41 octuplus42 , id est LXIIII,
precedit¹³ duas continuas sesquioctavas. Est enim sesquioctavus44 ad ip-
sum45 : LXXII46, ad LXXII : LXXXI47. Sed48 iste due sesquioctave ad pre-
dictum comprobandum49, scilicet quantum minus faciunt50 uno sesqui-
tercio, nichil valent52 quia nullus numerus ad53 predictum54 potest esse
sesquitercius55, cum non possit habere terciam56 partem. Est enim pari-
ter57 par qui58 nunquam habet59 partem denominatam ab impari (e).

8. ex om. U M 9. epodoa V 10. proportio M II. Quoniam] Quod


V M 12. igitur] ergo A 13. apposuit F 14. Oportuit] potuit V
15. enim om. A 16. invenire V 17. infra] inter U V M : inter se vel infra A
18. duas om . M 19. apparet V 20. quod] quia V 21. ante] quando U
22. istos] illos M 23. Ad cuius intellectum] id cuius mdm. U 24. hanc r(egulam)
aritmetice add. M 25. numerus add . A M 26. precedit] previdit U : antecedit A
27. ipsum FU V 28. numerum] totum A U V 29. id est] vel A : ut M
30. bis vel ter] duplus, triplus M 31. vel quater om . M 32. etc. om . A
33. est om. U V 34. aliqua parte U 35. et add. A 36. vero om . V
37. ille add. U : ill . add. V illius add . M 38. ut] et V 39. octoplus V 40.
Primus octuplus, id est VIII°, primo loco discedit ab unitate et ita unum superparticularem sui
generis precedit id est unus solus sesquioctavus est post ipsum id est VIII ad IX nullus
numerus est sesquioctavus . Hic ergo non est hic necessarius cum queramus numerum quem
secuntur duo sesquioctavi. Nunc de secundo octuplo, id est octies octo, videamus, quem
sequuntur duo sesquioctavi quia secundo loco discedit ab unitate add . M 41. Ergo
secundus] Huius vero V 42. octoplus V 43. precedit om . V 44. ses-
qui. F 45. ad ipsum] ab ipso U 46. LXXII] LXXX U : CLXXII V
47. ad LXXII LXXI] ad LXXII U : et ad LXXII est sesquioctavus LXXXI A : LXXX
vero sesquioctavus est ad LXXII M 48. Sed om. V 49. probandum F
50. faciant A 51. nichil] non M 52. valet A valerent V 53. pri-
mum add. F 54. id est ad LXIIII add. M 55. sesquitercius] sesquialter A
// infra quem ipsum contineantur illi predicti epogdoi add. M 56. terciam] III U
57. pariter] parenter U 58. qui] quia U V 59. vel add. V

(a) BOETIUS , Musica I , 16-17 [ P.L. 63 , 1179 C- 1182 B].


(b) BOETIUS, Musica II, 8 [P.L. 63 , 1202 A]. - Cf. JOANNES SARESBERIENSIS : « Hoc
autem quod omnis multiplex quoto loco distat ab unitate, tot superparticulares sui gene-
ris antecedit, his dumtaxat innotuit qui numeris operam impenderunt . » (Policraticus VII
7 ; P.L. 199, 650 B ; ed. CL. WEBB, II, 116, 21-23.)
(c) BOETIUS, Arithmetica I, 23 [P.L. 63, 1100 B].
(d) BOETIUS, Arithmetica I, 24 [ P.L. 63, IIOI D].
(e) BOETIUS, Arithmetica, I 9 [P.L. 63 , 1085-1087].
IN TIMAEUM 36 в 165

§ LXXXV. Est alia regula artis arismetice¹ : Si in aliquibus numeris²


in aliqua proportione constitutis³ queramus partem quam non habeant,
multiplicemus illos nomine partis quam querimus . Qui inde fient', in
eadem erunt proportione et partem quam querimus optinebunt (a) .
Multiplicemus igitur10 tres¹¹ predictos numeros per ternarium¹², et erunt¹³
in eadem sesquioctava proportione et habebunt terciam partem. Dica-
mus ergo ter14 LXIIII¹5 fiunt CXCII ; ter16 LXXII¹ fiunt CCXVI¹8 ;
ter LXXXI¹º fiunt CCXLIII. Hi ergo sunt in20 sesquioctava proportione21
quia22 CCXVI23 continent24 CXCII25 et octavam partem eorum26 id est27
XXIIII28 ; CCXLIII continent 29 CCXVI30 et eorum31 octavam par-
tem32 id est³ XXVII . Habent terciam partem35 numeros illos quos mul-
37
tiplicavimus per ternarium. Adiungamus primo³ , id est³7 CXCII, suam³8
terciam partem39, id est40 LXIIII", et habemus42 sesquitercium43, id est“
CCLVI45 qui continet duas sesquioctavas predictas47 ut hic48 :

CXCII
CCXVI
CCXLIII
49
CCLVI

Ergo hic est primus50 numerus sesquitercius continens duas continuas¹


sesquioctavas58
Videamus ergo quantum due sesquioctave faciunt minus una sesquiter-
cia. Est igitur53 sesquitercia inter CXCII et CCLVI55 ; due vero sesqui-
56
octave extenduntur usque ad57 CCXLIII58. Remanet59 ergo quod due
sesquioctave non faciunt unam sesquiterciam quantum est62 inter CCXLIII
63 64
et CCLVI. Merito ergo dicit Plato tantum deesse (b).

§ LXXXV. F, U, A, V, M
1. hoc est add . A 2. numeros U 3. constitutis] constantes U
partis] prius U 5. queramus U 6. qui] et qui A M : quod Vom. U
7. fient] fiet V : fiunt Mom. U 8. erit V 9. qui inde ... querimus om. U
10. igitur] ergo U V M II. tres om . M 12. ternarios M terciam enim
partem numeri querimus add . A 13. erunt ] esset U erit V 14. ter om . U
15. et add. A 16. ter om . A 17. et add. A 18. CCXVI] CC et XVI V
19. et add. A 20. in om. U M 21. ter LXXXI f. CCXLIII ... proportione
om . M 22. quia] et V : qui M 23. CCXVI] CCLXVI V : om. M
24. continet V M 25.CLXXXXII M 26. eorum] eius M 27. id est
om . A 28. XXIIII] I
CXXIII U om . A // et add. M 29. continet M
30. CCXV U 31. eorum] eius M om. A 32. CCXLIII continent CCXVI
et eorum octavam partem om. A 33. id est om . FUA 34. et add. A
35. habent terciam partem om . Mid est add. F 36. primo] isto V om. A M
37. id est om . A V M 38. suam ] unam U om. A M 39. numeros illos
partem om. A M 40. id est] scilicet U et A om . M 41. LXIIII] XIII
U : om . M 42. habebitis A : habebimus V 43. numerum add. M 44.
id est] ad U 45. CCLVI] VI U CCLXVII A ad ultimum istorum trium id est
XCII add. M 46. qui] quod U 47. predictas om . M 48. est add. A
49. Tabulam om . UV || Deest numerus CCXLIII in A 50. primus om. M
51. continuas om . A 52. sesquioctavas ] epogdoas proportiones Mom . U
53. igitur] ergo U 54. CXCII] III U CXII V 55. CCLVI] CCVI A
56. usque] cum U 57. ad om . A 58. Post illud ad CC » interiectum erat
unum aliud (spatium) ad modum precedentis quasi tante dimensionis add. U (in margine)
59. Remanet ] Rema sum U 60. ergo] igitur V om. F 61. due] tercie U :
tres V 62. est om . M 63. ergo] igitur V 64. deesse] esse U
(a) BOETIUS, Musica II, 29 [P.L. 63 , 1221 A] .
(b) BOETIUS, Musica III, 2 [P.L. 63, 1227 A- C].
166 GLOSAE SUPER PLATONEM

§ LXXXVI. Queramus ergo¹ que sit proportio inter hos numeros ut


in ea dicamus minus semitonium esse. Dicunt quidam quod est super
tredecim partiens ducentesimas quadragesimas tercias partes' . Boecius
vero in Musica dicit illam esse inter¹º sesquidecimam octavam et ses-
quidecimam nonam (a) . Est enim minor sesquidecima " octava¹2 et13
maior¹ sesquidecima nona¹5. Quod per differentiam illorum16, id est per¹7
tresdecim18, possumus probare¹9 . Est enim20 regula21 in musica22 quod23 si
duo numeri dicantur esse in aliqua24 superparticulari proportione et veli-
mus probare utrum25 ita sit an26 non , multiplicemus nomen27 a quo pro-
portio denominatur per differentiam ; si inde28 fit29 minor numerus30 sunt
in illa proportione, sin aliter³¹ non sunt in illa32 . Verbi gratia : VI et IX
dicuntur sesquialteri . Sumo istorum³ differentiam, id est ternarium, et
multiplico nomen a quo proportio denominatur, id est binarium, et di-
co36 : ter duo³7 faciunt VI , minorem38 scilicet de illis39 numeris .
Si ergo40 CCXLIII et CCLVI essent42 in sesquidecima octava pro-
portione, terdecies44 X et VIII45 facerent46 CCXLIIIª : qui modo48 faciunt
CCXXXIIII . Item, si essent in sesquidecima50 nona proportione, trede-
cies51 XVIIII52 facerent53 CCXLIII54 : modo faciunt CCXLVII55. Cum igi-
tur tredecim sit istorum differentia et56 tredecies57 XVIII58 faciat59 minus
quam CCXLIII, est horum60 proportio minor sesquidecima octava. Item,
cum tredecies62 XVIIII63 faciat64 plus, maior est sesquidecima nona.
Est igitur proportio istorum inter sesquidecimam octavam67 et sesqui-
decimam nonam (b).
Talis vero proportio minus69 facit semitonium. Sunt enim duo semi-

§ LXXXVI. F, U, A, V, M
1. ergo] igitur U V 2. proportio] portio U 3. duos add . A IIos add. M
4. semitonium] semet. U semitonus V 5. Dicunt quidam] quare quoddam U
6. ducentesimas quadragesimas tercias] CCXL tercias U : CCXLIII V 7. Sed hec
proportio posset assignari in omnibus numeris quia similiter possemus dicere quod terna-
rius est proportio inter VII et X quia est super III partieus septimas partes. Sed aliter
dicit add. M 8. vero] ubi U M 9. in Musica] in III ca U om. A M
10. inter om. A 11. sesquidecima ] sesquitercia U 12. octava] nona A M
13. et om. U V 14. maior] maiorum U : minor A 15. nona] octava A :
VIIIa M 16. eorum A M 17. per om. M 18. tresdecim] XIII U V :
tredecim A XIIIcim M 19. potest probari M 20. una add. F 21.
regula] R ca V 22. in musica] in IIIca U : arismetica A in mecanica V : in
aritmetica M 23. quod] qua M 24. aliqu o U V 25. utrum] verum
an U an M 26. an] aut U vel M 27. nomen] numerum U V 28.
inde] non U 29. fit] sit UAV 30, illorum duorum add. M 31. ali- 1
ter] alter U 32. proportione add. A 33. dicuntur] sunt M 34. illo-
rum A 35. multiplicabo A 36. id est binarium et dico om. M 37.
qui add. A M 38. minorem] minime U 39. istis A M 40. ergo] igi-
tur V I]
41. CCXLII CCXLII II U 42. essent] sunt A 43. sesqui-
decima octava] sesquioctava U A V 44. tredecies M 45. X et VIII] X et
XIII U XVIII M : X et octo V 46. faciunt U 47. CCXLIII] CCLXIII
M 48. qui modo] quomodo F : qui non V 49. CCXXXIIII] CCXLVI A
50. sesquidecima ] VI. Xa U : sexta decima V om. A 51. tredecics] ter U V : om.
A 52. XVIIII] X et VIIII M : om. A 53. faciunt U minorem nume-
rum scilicet add. M 54. qui add . M 55. Item, si essent faciunt CCXLVII
om . A 56. et] ex U 57. terdecie s U V 58. XVIII] XVII V X et
VIII M 59. faciunt FA faciant M 60. eorum A 61. cum] est U
62. terdecies U V 63. XVIIII] XVIII U V X et IX A 64. faciant M
65. est om. A 66. istorum om. U A V M 67. octavam om. A 68.
vero] enim UAV M 69. minus] minorem F U V

(a) BORTIUS, Musica II, 28 [P.L. 63, 1219 B- C).


(b) BOETIUS , Musica II, 28 [ P.L. 63 , 1219 B- 1220 B].
IN TIMAEUM 36 B 167

tonia. Cum enim70 tonus non possit dividi in duo equa ut probat Boetius
in Musica (c), dividitur in duo inequalia" quorum minor pars dicitur
minus73 semitonium vel lima : hoc habetur in nostra musica et est in
predicta proportione (d) . Maior vero dicitur maius semitonium vel apo-
tome75, nec habetur in nostra musica (e). Sed quare" tonus78 non pos-
sit" dividi in duo equa80 et in qua proportione sit apotome81, dicere pre-
termittatur82 (f) . Non enim, si83 facit hic mentionem de musica84, sunt
omnia85 dicenda86 que87 de ea88 dici possunt89 (g).

§ LXXXVII . Et iam¹ . Ostensa causa et modo excogitationis² anime, sub-


iungit qualiter coniuncta sit mundo et quid in digniori parte illius , id
est in celestibus, operetur, more suo deserviens integumento (a) . Cuius?
verba prius, deinde sententiam ponamus. Verba autem hec sunt quod
Deus illud¹º factum¹¹ ex predicta materia et predicto modo¹² extendit in
longum, deinde13 divisit¹ª in duo inequalia15, applicans¹6 unam partem per
medium alterius in modum huius grece¹7 litere18 X [chi ]19 . Postea20 cur-
vavital capita fecitque22 duos orbes, alterum altero laxiorem, et minus
latum posuit infra laxiorem23, datoque utrique24 motu, minorem fecit con-
tra25 maiorem volvi28.
Cuius27 hec est28 veritas. Per extensionem in longum coniunctionem
anime et corporis30 intelligimus31 ; per divisionem in duo32 duos diversos

70. cum enim] cum eorum A : quia cum M 71. dividitur om . A 72. in-
equalia] equalia U 73. minus] minor V : om . M 74. sem. U semit. V
75. apothome UA apothom . V apothime M 76. habetur] est M 77. quare]
quia U om. M 78. tonus om . A M 79. posset A 80. equalia A
81. apothome U :apothom. V 82. pretermittimus U pretermittemus A preter-
mittamus V 83. si] sic U om . A M 84. ideo hic non add. A 85.
omnia om . UAM 86. dicenda] pandenda U : om. M 87. que] etsi A : om. M
88. de ea om . A V M 89. possint A Sed quare tonus possunt om. M

(c) Rursus tonus in aequa dividi non potest. » (BOETIUS , Musica I , 16 [P.L. 63 , 1181 B]).
(d) BOETIUS , Musica II, 27 [ P.L. 63 , 1218 B].
(e) BOETIUS , Musica II, 29 [P.L. 63 , 1220 C).
(f) Ad praesens capitulum Glosarum super Timaeum alludit Willelmus in Glosis super
Macrobium [Comment . II, I, 22] , dicens : • Nam longum esset qualiter semi-tonium ex illa
proportione constet ostendere, et aptius erit de his in Pla(tone) disserere. (Cod. Vatic.
Urbin. Lat. 1140, fol. 131 r) . Textus vero quem exhibet Codex Hafniensis (Bibl. Reg.,
Gl. Kgl. S. 1910, 4º) sic se habet : Quare autem hoc in minoribus numeris assignari non
poterit, et de huiusmodi aliis, in musica sive in anima Platonis convenientius dicemus.
(fol. 106 r.)
(g) Nec enim quia fecit in hoc loco Cicero musicae mentionem, occasione hac eundum
est per universos tractatus qui possunt esse de musica. » (MACROBIUS , Commentarius II,
IV, 12.)

§ LXXXVII. F, U, A, V, M
1. Et iam om . M 2. cogitationis U 3. iuncta V 4. sit] fuit M
5. quid] quod U : om. M 6. integumento] integro V om. M 7. Cuius] Eius
A : om. M 8. sententias V 9. et quid in digniori ... sunt quod om . M
10. illud] illam M 11. factum] fecit A M 12. post add. M 13. deinde]
post M 14. divisit ] divisi sunt U 15. equalia UM 16. applicans ]
complicans M 17. huius grece om . M 18. littere] figure UAV M
19. [chi] om. UAV M 20. Postea] Post M 21. curvavit] creavit creata V
22. fecitque] in M 23. latiorem F 24. utrique] uterque V : om. A
25. contra] quare U 26. volvit U 27. Cuius] Quorum M : om. A 28.
est om . A 29. coniunctionem] coniunctum V 30. significamus vel add. F
31. et add. U 32. duo] duas U 33. duos om . M
(a) De integumentis vide nostram praefationem, p. 19-20.
168 GLOSAE SUPER PLATONEM

motus firmamenti et planetarum34 ; per hoc quod mediam³ medie in


modum36 chi³7 literes applicuit, et per curvationem quoad capita¹º con-
venirent , qualitas motus exprimitur. Hec¹¹ enim42 figura ex duobus bra-
chiis inequalibus constat , se44 obliquando per medium46 intersecantibus :
que, si47 orbiculariter48 curventur49, fient50 duo51 inequales circuli52. Per
maiorem vero circulum53 ex54 exteriori parte factum55 circularem motum
firmamenti, per minorem motum planetarum, per obliquitatem56 partium
huius figure obliquitatem motus57 firmamenti et planetarum quantum ad
nostram habitabilem58 (b).
Quod autem59 firmamentum non recte6⁰ sed oblique movetur, situs
polorum manifestat . Si enim63 recto modo64 moveretur65 ab oriente per
occidentem in orientem , unus polus esset iacens67 quasi68 in orizonte
meridiei" , alter in orizonte septentrionis. Item2, si recto modo73 ab
oriente per meridiem, deinde per occidentem" , postea75 per septentrionem
in orientem volveretur76, alter polus recto modo" esset78 in medio tor-
ride zone80, alter contra81. Cum igitur alter est inter medium et orizonta82,
alter in opposito, probatur83 obliquitas polorum et84 axis et motus85 fir-
mamenti. De planetis vero , quod oblique moventur, visus confirmat86
quo87 videmus eos88 modo ascendere ad nostram habitabilem, modo des-
cendere ad aliam. Causam obliquitatis huius89 et utilitatem90, si quis scire
desideret⁹1, nostram Philosophiam legat (c) . Quod92 vero interiorem93
orbem contra exteriorem moveri fecit, hoc significat95 quod planete
contra firmamentum moventur. Sed qua utilitate contra firmamentum
nitantur⁹ et qualiter hoc sit probatum" et quid contra dixerit98 Aris-
<toteles> et Helpericus , cupientem nosse100 nostra Philosophia do-
cebit (d).

34. planetarum] plato V 35. medium A 36. modum] medio U 37. chi ]
X UAV M 38. litere] litteras U om. Mapposuit vel add. A 39. quoad]
qua ad : quo M 40. capita ] caput capiti M 41. Hec] Huius A
42. enim] in V 43. ex] et V 44. se] esse F 45. obliquando] obliquum UM
46. se add. F 47. que si] quasi F : qui si A 48. orbiculariter] orbi dicitur U :
in orbem M 49. curventur] conventer U : curvarentur A 50. fient] fuerint
U fierent A : fiunt M 51. duo] vero U 52. circuli om . U 53. cir-
culum om. M 54. ex] in A M : om. V 55. factum] facit M 56. obli-
quitatem] curvationem A 57. et add. M 58. habitationem U 59.
autem om. U 60. recte] rite U 61. obliquo A 62. polorum] philo-
sophorum A 63. Si enim] Si vero V : Qui si M 64. recto modo] recte M
65. moverentur U M 66. in] ad M 67. esset iacens] esse tacens U
68. quasi om. M 69. orizontem M 70, meridiei] ante meridiem A
71. orizontem M 72. Item] Iterum F A : om . M 73. recto modo ] vero M
74] per meridiem d. p. occidentem om. M 75. postea] post M 76. volve-
rentur U 77. recto modo] recte M 78. esset] esse U 79. medium A
80. et add. V 81. contra] sub terra M 82. orizontam V : orizontem M
83. probat U 84. et om. U 85. polorum et axis et motus] nostre habitabi-
lis et M 86. confirmat] affirmat V 87. quo] quia M 88. eos]
eas V 89. ad aliam. C. o. huius om. U 90. et utilitatem om. UM
91. si quis scire desideret] si quis scire desiderat A V : qui desiderat Mom. U
92. Quod] Quid U 93. interiorem] exteriorem M 94. exteriorem] interiorem
M 95. fecit, hoc significat] fertur, hic signat V 96. contra firmamentum
nitantur] sic moveantur M 97. sit probatum] fit probatur U 98. et quid
contra dixerit] et quod contradixit U : et quid dixerit A si quis contradixerit M
99. Ar. et Helpericus F : Ar. et Alyperit. U : Hespericus et Arismeticus A : R. et Hel-
pericus V Aris. et Helpericus M 100. nosse] nosce U V

(b) Cf. Glosae super Boetium [Consol . III , metr. IX, 15 sq. ], ed . CH. JOURDAIN, p. 76-77.
(c) Philosophia II, 26 [P.L. 172, 67-68].
(d) Philosophia II, 25 [P.L. 172, 65 D-67 A] ; Dragmaticon , lib. IV, p. 118 : Peripate-
tici, quorum unus fuit Aristot(eles), supra lunam quintam essentiam esse voluerunt :
IN TIMAEUM 36 B-C 169

§ LXXXVIII. Continuatio. Predictam mixturam¹ predicto modo divi-


sit Deus . Et illud genus³ id est anime, mixtum ex substantiis et natu-
ris erat consumptum id est contentum sectionibus partium huiusmodi id
est septem predictis partibus et earum mediis ; feres propter reliquias
quibus dicet in sequentibus animam hominis excogitatam esse (a).
Tunc hanc ipsam seriem¹º, id est animam que est¹¹ quedam rerum¹2
series13, secuit in longum id est cum corpore coniunxit¹4 . Sed ne aliquis
putaret quod in15 infinitas partes secuisset16, subiungit et¹7 ex una serie
fecit duas id est unam animam18 causam19 fecit duorum motuum in celes-
tibus. Et applicuit unam seriem alteri : mediam medie quia motus plane-
tarum fit20 per medium firmamenti2¹, in modum22 x23 huius grece litere
36 ] per hoc obliquitatem utriusque motus designans24. Curvavitque quoad coirent
capita in orbes25 per hoc orbicularem26 esse utrumque motum desi-
gnat , orbemque orbi27 inseruit quia orbem planetarum28 firmamento
inclusit29, sic ut alter eorum orbium raperetur30 adverso circuitu³¹ id est
firmamentum, alter obliquo³2 id est motus planetarum qui obliquando fit
contra33 firmamentum.
Et34 exterioris . Ostenso motu quem exercet anima in firmamento et³
planetis³ , dat nomen suum utrique, dicens exteriorem motum, id est
firmamenti38, vocari eumdem, interiorem³⁹, id est planetarum , vocari40
diversum. Motus vero firmamenti¹¹ idem dicitur quia est invariabilis, nec
est aliud quod sic moveatur42. Motus vero planetarum dicitur43 diversus
quia planete modo elevantur, modo deprimuntur, modo stant, modo
retrogradantur44, modo per medium zodiaci vadunt, modo supra, modo
infra evagantur46, et quia diversi sunt planete. Et hoc est : Cognominavit
Deus47 motum48 exterioris circuli49, id est firmamenti, eumdem50. Et sub-
iungit quare ideo quod51 erat consanguineus, id est consimilis, eiusdem
nature de qua52 superius in mixtura anime facta est mentio. Huic est

unde nulla contrarietas poterat ibi contingere. Dicuntur igitur omnia quae ibi sunt circa
centrum concurrere. Igitur non concurrerent planetae firmamento proprioque cursu suo,
non alieno, quotidie ad ortum et occasum veniunt. In ista sententia de nostris unus, sci-
licet Hespericus, invenitur. »

§ LXXXVIII. F, U, A, V
1. predicta m(ixtur)a U 2. Deus] dicens V 3. essentie add. A
4. ex] et A 5. contentum ] contendunt U 6. partibus om. V 7. eorum
U 8. fere om. U 9. propter reliquias] semper religans U 10. seriem
om . F II. est om . U 12. rerum] eorum U 13. series] species A
14. cum corpore coniunxit ] corpori coniungant U : corpori coniunctis A corpora coniun-
xerat V 15. in om. U V 16. seccasset A 17. et om . A 18.
animam] suam U : animatam A 19. causam om. A 20. fit] sit U
21. firmamenti] Prima omnium U : firmamentum A 22. in modum] mixtio A :
in speci(em) V 23. x] tradi cchi U : chi x V 24. designans] assignans A :
om . V 25. per hoc obliquitatem ... orbes om . V 26. orbiculariter A
27. orbi] celi U 28. interiorem add. A 29. inclusit] induitur U 30.
raperetur] rotarentur V : ro. A om . U 31. circuitu om. U 32. alter obli-
quo om. F UA 33. obliquando fit contra] aliquando sit inter U 34. Et om .
V 35. quem] quidem U 36. in add. A 37. planetis] planum U
38. firmamentum V 39. interiorem ] exteriorem U 40. vocari om . A
41. firmamenti ] firmus Video add. A V 42. Motus vero firmamenti ... move-
atur om. U 43. dicitur] quorum U 44. retrogradiuntur U V 45.
modo] vel A V 46. evagantur ] elevantur A 47. Deus] quos U 48.
motum] moveri U 49. circuli om. FUV 50. eumdem] eiusdem U
51. quod] quia V 52. qua ] quo U

(a) Cf. infra, cap. CXVIII [in Timaeum 41 d].


170 GLOSAE SUPER PLATONEM

consimilis in53 immutabilitate54 . Autem id est sed motum interioris , id


est56 planetarum, vocavit57 diversum predicta causa58.

§ LXXXIX. Atque exteriorem. Dixerat exteriorem cursum¹, id est fir-


mamentum², rotari adverso circuitu sed nondum aperte et³ expresse osten-
derat qualitatem motus illius. Ideo hic aperte innuit illam³, scilicet quod
ab oriente per occidentem revertitur in orientem. Et notandum quod ab
oriente dicitur motus firmamenti procedere, non quia principium ibi ha-
beat sed quia ibi' primum nobis apparet. Et hoc est : Atque exteriorem
circulum scilicet firmamenti¹0 quem cognominatum esse diximus eumdem¹¹
predicta ratione, inflexit Deus a parte dextra12 id est ab oriente per sinis-
trum latus id est per occidentem usque ad dextrum¹³ id est¹ª usque ad orien-
tem15 . Et notandum16 quod quamvis mundus¹7 non habeat18 partium
eminentiam, tamen, iuxta nostram dextram et sinistram aliqua pars illius¹9
21
dicitur dextra, aliqua sinistra. Hic vero20 aliter oriens dicitur22 dextra
pars mundi, occidens23 sinistra scilicet propter quasdam similitudines quas
habent24 hic cum dextra25, ille cum sinistra26. Est enim in humano cor-
pore dextra habilior27 ad motum, sinistra ad pondera sustinenda. Dici-
tur28 ergo oriens quasi dextra mundi id est29 quasi pars mobilis quia ibi
primum30 sentimus motum, occidens vero sinistra32 quasi33 pars apta
ad pondera sustinenda quia in ea videntur34 astra cadere.
Et hoc est Diversum motum35 id est motum36 planetarum inflexit per
sinistrum latus, per diametrum³7 id est per zodiacum . Et est diametros
linea equaliter dividens speram40 per medium . Unde zodiacus , quia
per medium firmamenti vadit, hic dicitur diametros. Sed ne aliquis pu-
taret quod isti duo motus equales essent, addit : data virtute in hoc quod
non42 refertur a planetis¹³, et dato pontificio rotatus“ id est dignitate, in
hoc quod refert secum planetas, illi circuactioni47 eidem et⁹ consimili
id est50 circuactioni51 firmamenti.
"
[36d] Unam quippe. Diceret aliquis52 : quare dicis singulariter eidem et si-

53. in om. U 54. mutabilitate A 55. motu interiori V 56. id est


om . F V 57. invocavit U 58. predicta causa] predicatam A

§ LXXXIX. F, U, A, V
I. cursum] circulum A 2. firmamenti U 3. aperte et om. U A V
4. expresse] spiritus se U 5. illam] illud V 6. scilicet] si U 7. ibi
om . V 8. primum] imprimis V : om . F A 9. circulum om. F 10.
scilicet firmamenti] si firmamentum U 11. quem cognominatum esse diximus eum-
dem] quem co. deus e. F : quidem cognominatum diximus esse U : quem c. d. e. A :
quoniam cognominatum diximus a regione V 12. a parte dextra] a re(gione)
de(xtra) A : ad dextrum latus V 13. dextrum] 1. F : la. A dextrum latus V :
om . U 14. id est om . U A 15. per sinistrum orientem om. U
16. notandum] nota F 17. mundus om . A 18. habet U 19. illius]
eius UV mundi A 20, vero om. A 21. aliter] alter U 22. dicitur
om . U 23. vero add. A 24. habet A 25. hic cum dextra] hoc est
dexter V 26. cum sinistra] sinister V 27. habilior om . U 28. Di-
cuntur V 29. id est] et V 30. ibi primum] in primo U in primum V
31. quasi add . A 32. id est add . A 33. quasi] quia V 34. vident V
35. Diversos motus V 36. motus V 37. diametron V 38. Et est]
Est enim A om. U 39. linea om . A 40. speram] spacia F : circulum A
41. Unde] Unus V 42. non om. A V 43. refertur a planetis] referunt sicut
planetas U 44. rotatus om . V 45. id est] et V 46. secum] sicut U
47. circuitioni UV a re(gione) add. F 48. idem om. U A 49. et]
id est A om . U A 50. id est om . A V 51. circuitioni U : circuationi A V
52. Diceret aliquis om. V
IN TIMAEUM 36 D 171

mili '58 ? Quippe id est54 : petis quare. Quia Creator reliquit eam cir-
cuactionem exteriorem unam numero et indivisam58 quantitate, quia
nichil preter⁹ firmamentum habet⁰ talem circuactionem¹ .

§ XC. Vero¹ , id est sed interiorem circuactionem² scidit sexies³ id est¹


in septem³ partes. Semper enim numerus partium in uno superat numerum
sectionum. Dicit interiorem circulum divisum in septemⓇ orbes quia sep-
tem sunt orbiculares circuli planetarum. Sed ne aliquis putaret quod
equales essent illi orbes, addit et fabricatus est septem impares orbes id
est10 circulos¹¹ inequales quia12 quanto inferioresis , tanto14 breviores15,
quanto superiores, tanto¹6 laxiores sunt¹7. Sed ne putaretur¹8 quod essent
inequales sed sine omni proportione, addit : iuxta spacia¹9 dupli20 et tri-
pli id est iuxta22 proportiones que sunt enumerate23 in lateribus anime.
Voluit enim Plato eamdem proportionem servare planetas24 ad distan-
tiam lune et terre quam, in compositione25 anime, numeri26 habent ad
unitatem ut refert Macrobius (a) .
Orbesque. Dixerat septem circulos planetarum esse. Modo de motu illo-
rum addit. Et volunt quidam planetas habere27 alium motum quam cir-
culos28 eorum , dicentes quod planete ab occidente ad orientem29 contra
firmamentum nituntur30, circuli³¹ cum firmamento. Unde dicunt quod ali-
quando dicuntur planete³2 cum firmamento ad occidentem tendere prop-
ter³ suos circulos. Nos vero dicimus circulos eorum nichil esse aliud quam
intelligibiles lineas in illa parte etheris34 qua currunt , velut si videamus
avem aliquam36 frequenter per eamdem partem37 aeris38 volantem, dici-
mus : hic³⁹ est semita avis ' , non aliquid corporale significantes40. Non¹¹
igitur illis circulis aliquis motus attribuendus est. Cum igitur dicit Plato
orbes planetarum aliquo modo ferris, hoc dicit quia planete sic orbicu-
lariter volvuntur. Et hoc est : Et iussit Deus orbes ipsos id est ipsos47
planetas orbiculariter ferri agitatione contraria firmamento19 vel inter se.

53. eidem et simili] eidem et singulis F : eiusdem et singuli U : eiusdem singulis V | |


quod ideo addit add. U : et add. V 54. id est om . U 55. reliquit] relinquit
F aliud U 56. eam] eius U 57. circuitionem U : circuationem A V
58. et indivisam] et idem F : et videre et U et in V : om . A 59. preter] potest U
60. habeat U 61. circuitionem U : circuationem A curvationem V

§ XC. F, U, A, V
1. Vero] Interiorem vero U 2. circuitionem U: circuationem A curvationem V
3. scindit septies A 4. id est] et F 5. septem] VII FA V VI U
6. Semper enim ...septem om. V 7. ne om . U 8. putarent A 9. im-
pares om . FUA V 10. id est om . A 11. ut add. U 12. in add . U
13. sunt add. U 14. tanto om . V 15. et add. U 16. tanto om . V
17. sunt om. U 18. putaretur] putarent F : aliquis putaret A 19. spacia]
ipsa A 20. dupla U 21. et tripli] et tripla U : etc. V 22. iuxta] vera
Ü : om . F 23. enumerate] emite U alias oculte U (in margine) : numerate V
24. planetas] in planetis A : om. U 25. anime Voluit enim ... compositione om. U
26. numeri] mun. U mundi V 27. habere om . A 28. circuli A 29.
occidente ad orientem] oriente in occidentem A 30. et add. A 31. vero eorum
vadunt add. U 32. planete] pla, nec V : om . F 33. propter] per A
34. in add. U 35. currunt ] decurrunt U oritur V 36. aliquam om. F V
37. easdem partes U 38. aeris] etheris A 39. hic] hec V 40. signantes
V 41. Non] Nunc A 42. dicat V 43. ferri] fieri V 44. Et
om . A 45. Deus om. U 46. ipsos om. A 47. ipsos] ipsas A 48.
contraria] contra. F AV contra. U vel contraria U (in margine) | / id est add. U
49. firmamentum U A V
(a) MACROBIUS, Commentarius II, III, 14-15.
172 GLOSAE SUPER PLATONEM

Sol enim aliquando facit eos50 stare, aliquando1 retrogradi de quo in


loco suo dicemus.
Ex quibus52 orbibus53 tres scilicet54 sol, mercurius, venus, feruntur pari
velocitate quia fere in eodem56 spacio, scilicet57 in58 anno, cursus suos⁹
perficiunt ; quatuor60 vero id est luna, mars, iupiter61, saturnus, feruntur
motus impari et dissimili , et sibimetipsis id est inter se, et ad compa-
rationem ceterorum trium® .

§ XCI. Igitur cum¹. Hucusque ostendit causam et modum excogita-


tionis² anime, et quid³ in firmamento operetur . Modo dicit post animam,
dignitate non tempore, mundum esse creatum .
·
' Igitur ' et cum ' ad tempus postponantur . Cuncta' substantia animeⓇ
·
nata est id est excogitata. Cuncta ' dicit, non quia plures sint anime
mundi, sed pluralitatem et divisionem¹º suarum potentiarum in diver-
sis corporibus manifestat" . Unde non dicit ' cuncte substantie 12 sed13
' cuncta substantia '14 ut per collectivum nomen pluralitatem potentia-
rum insinuaret, per singularem numerum indissolubilitatem¹5 essentie. Pro
voluntate patris id est Creatoris, quia velle Dei est eadem¹6 facere.
Modo accipiatur cum '17. Et18, cum sic nasceretur19, effinxit20 Deus
hoc omne < id est mundum>21 qui22 predicta ratione dicitur quoddam23
omne, corporeum intra conseptum eius id est24 anime eadem enim anima
tota est25 in singulis partibus mundi , et hoc28 aliquanto post digni-
[36 ] tate non tempore. Et applicans medium medie28 id est communem29 com-
muni, iugabat animam et mundum apto30 modulamine id est apta pro-
portione.
At illa etc. Dixerat animam mundi iugatam32 mundo apto modula-
mine³³. Sed quia similia gaudent similibus, putaret forsitan aliquis quod
anima esset dissolubilis35 et corporea ut mundus . Hoc ideo removet.
Continuatio. Iugata³ est anima mundo qui38 est per naturam dissolubi-
lis³⁹. At illa id est anima est auspicata id est adepta42 divinam originem13
id est divinam naturam vite quia vivit et est aliis45 causa motus46, inde-

50. eas A 51. aliquando om. F 52. VII add. U : VI add. A 53.
orbibus om. U 54. scilicet] id est A 55. feretur V 56. loco vel add.
V 57. scilicet om . A 58. in om. U 59. suos om. A 60. quar-
tum A 61. et add. U 62. feretur V 63. motu om . A 64. dis-
simili] de simili V / velocitate add. A 65. et om . U 66. trium om. U V

§ XCI. F, U, A, V
1. cum] etc. V om. A 2. quia add. U 3. quid] quidem U : quod V
4. operentur U 5. et] etc. illud V 6. postponatur UA V 7. Cuncta
om . U 8. rationabilis add . U nas. id est add . A | | ratio add. V 9.
ut add. U 10. divisionem] divideret U II. manifestet U 12. cuncte
substantie] cuncta sub est U 13. sed om . U 14. et add. F 15. in-
dissolubilitate U 16. eadem] esse eidem U : eiusdem A : eidem V 17. cum]
omnium U om. A 18. Et om. A 19. nasceretur] misceretur U : nosceretur
A 20. effinxit] et finxit U : igitur effixit A 21. id est mundum om. FUAV
22. qui] quod U A V 23. quodam] quidam V 24. id est om . F A V
25. est om . F 26. est add. F 27. Et om . V 28. medie om . F V
29. communem] commune V 30. apto] aperto V 31. Dixeram V 32.
iugatam] iugatam esse U : iunctam A 33. apta modulatione A 34. esset
om . A 35. ut corpus add. A 36. et add. U 37. Iunct A a 38.
qui] que U 39. est add. A 40. At] ut A 41. est om . U A
42. adepta] adequa V 43. originem om. A 44. quia ceteri s prest at motu m
vite vel add. U 45. aliis] alii F V 46. motus] vite A
IN TIMAEUM 36 E-37 A 173

fesse quantum ad motum quo movet cetera, et sapientis quantum ad


motum quo se ipsam movet48, et sine intermissione quantum ad utrumque.
Et corpus . Aliam differentiam anime et mundi50 subiungit51 scilicet52
quod hec53 invisibilis, ille visibilis. Et hoc est : Et corpus quidem55 celi
-sed56 quia in frequentiori usu celum dicitur superior pars, addit : sive
mavis dicere mundi visibile est factum si non totum57, tamen in58 parte.
Ipsa vero59 anima invisibilis quia neque tota neque pars illius61 videri
potest.

§ XCII . Rationis. Ostendit hucusque Plato¹ motum anime corporalem,


id est quo movet corpora. Hic incipit assignare² motum eiusdem³ spiri-
talem , id est quo movet seipsam. Sunt autem his ratio , intelligentia,
opinio, etc. Et est opinio vis anime qua' percipit mutabilia sine certa
ratione ut me legere cras. Ratio vero qua percipit incorporalia que sunt
circa corpora ut genera¹º, species et¹¹ accidentia. Intelligentia vero qua
percipit incorporalia cum certa ratione¹² ut Deus est¹³ iustus, etc. ' (a) .
Continuatio. Quamvis anima est coniuncta corpori quod¹4 ex sui¹5 natura
caret ratione, tamen ipsa est compos rationis id est potens¹6 uti ratione,
et item est¹ compos modulaminis id est potens modulandi et regendi cor-
pora. Prestantior cunctis18 visibilibus19 : hoc apertum est ; vel20 intelligi-
bilibus quia secundum22 Platonem anima mundi dignior est23 angelis (b) ;
facta a prestantissimo auctore.
[37 ] Ut igitur. Hic videtur Plato24 per predictam mixturam25 substantiarum
et naturarum potentiam26 iudicandi de² substantiis et naturis28 intellexisse.
Continuatio. Quandoquidem anima29 facta est ex mixtura substantiarum
et naturarum, ergo facile de eis iudicat. Et hoc est : Igitur cum offenderit
id est incurrerit³¹ ut de ea iudicet32 aliquam substantiam vel dissipabilem
id est dividuam vel individuam , facile quia naturaliter recognoscit id
est discernit quid id est que substantia sit eiusdem id est³ immutabilis

47. quantum ad m. q. m. c. et sapientis om . V 48. movet om A. 49.


quidem celi etc. add. U 50. et mundi] mundique A mundi V 51. subiungit]
ostendit A 52. scilicet om . F A V 53. hec] hic V 54. vero add. A
55. quidem] quod V 56. sed] scilicet F 57. si non totum] si non in toto
A sine toto V 58. in] et V 59. scilicet add. V 60. neque ... neque]
nec ... nec F 61. eius V

§ XCII. F, U, A, V
1. Plato] partem V 2. assignari F 3. eius V 4. spiritualem V
5. hi] hii U A 6. Et est opinio om. U 7. homo add. A 8. certa]
causa U cuncta V a
9. circ ] cau sa U : con tra V 10. et add. U A
II. et om. U V 12. quare ita sit add. U 13. est om . F 14. est add.
F 15. sui] sua F 16. potens] competens V 17. item est] est A : in-
terest V 18. cunctis] autem F : tunc V : om. A 19. vi. F A visibilibus
U (in margine) : om . V 20. hoc apertum est vel om . U V 21. intell. FA :
intellectu U in V 22. secundum om . V 23. est om . U 24 innuere
add. A am
25. mixtur ] iunctu ram F 26. potentium V 27. de] omne
U 28. se add. FA 29. mundi add. V 30. Igitur om . U V 31.
incurrunt U 32. iudicent U / cum offenderit ... iudicet om. V 33. vel om .
F 34. vel] et F 35. facile om. A 36. id est ] individ ue U

(a) Cf. supra cap. XXXIV et infra cap. CLXXI-CLXXII .


(b) Ut patet, anceps fuit noster Willelmus utrum legere debuerit prestantior cunctis visi-
bilibus an prestantior cunctis intelligibilibus. Etenim alii aliam lectionem exhibent codices :
cf. ed. J.H. WASZINK, p. 29, 8.
174 GLOSAE SUPER PLATONEM

nature, et individue essentie ut celestia. Item³ facile³ recognoscit quid


sit diverse nature id est mutabilis et dissolubilis essentie40 ut terrena. Et
quid mirum si hoc discernit42 cum sit ut¹³ coaugmentata id est¼ re vera
excogitata ex45 natura eiusdem et diversi46 id est ex eadem natura et
diversa mixtis48 cum49 essentia ut supra50 expositum est.
Sed ne aliquis putaret quod moveret tantum cetera et iudicaret¹ tan-
tum de eis5² et non53 de se54 ipsa, addit : revertens in semetipsam id est
movens sese55 et iudicans de se. Unde a Platone dicitur56 autoXÍVηTO557
id est se ipsam movens (c) . Item, ne crederet aliquis quod hoc ageret58
anima ex alio, addit : indigete id est naturali motu , et orbiculata circui-
tione59 quia⁰ movet et cetera et63 se64. Et non65 tantum de presenti-
[37 ] bus iudicat sed videt causas omnium que proveniunt id est a quo et qua-
liter et cur, quo loco , quo tempore res habeant fieri. Sed dicet aliquis : hoc
non habet anima mundi sed anima67 hominis68. Nos vero dicimus69 ani-
mam mundi hanc scientiam habere sed non in" corporibus72, immo in
73
solo homine exercere. Unde Virgilius :
« quantum non noxia corpora tardant (d) . >>>
Et anima" metitur id est considerat ex his75 que accidunt in presenti
ea que futura sunt ut ex rubore solis in vespere futuram serenitatem in
crastino (e).

§ XCIII. Motusque eius . Attribuerat¹ anime duos motus : unum² quo


movet corpora, alterum quo movet se ipsam qui rationalis dicitur, de
quo hic agit dicens : Et motus eiusă rationalis , id est discernere et intel-
ligere, est sine voce , sine sono quia etsi non exercetur anima ullo sono⁹,
tamen ex sui¹0 natura discernit et intelligit.
Cum quid sensibile. Hic ostendit unde vera¹¹ opinio habeat principium ,

37. Item] tunc V 38. facile om. F 39. quid] quod U V 40. essentie om.
V 41. quod V 42. discernit] decernitur V 43. ut om . V 44.
ex add. F 45. ex] mixta F : ut vel ex U ut V 46. eiusdem et diversi]
eiusdem indi. F : eadem et diversa U : eius et di . A et eadem et diversa V 47.
id est om. F 48. mixtis] mixta F 49. cum] est V 50. supra om . A
51. iudicans F 52. de eis] aliena U : et de ceteris A 53. non om. A
54. se om . V 55. sese] se A 56. dicitur om . U V 57. αὐτοκίνητος ]
uowchinetos F : litokynetot U : firochinotas A : Litokynetoc V 58. agit V
59. orbiculata circuitione] orbic(u)l(ati)one A : orbiculata numeratione V / / etc. add. F
60. quia] et A 61. et] om. U A 62. cetera] eam A 63. et om . V
64. se] sese A 65. non] ideo A 66. videt] iudicat A 67. anime UV
68. hominum UAV 69. dicimus] concedimus F 70, sed om . V
71. non in om. U 72. corpora U 73. hominis U 74. Et anima] id
est animam. F 75. ex his] id est U : quod ea V : om . F A 76. et add.
U 77. ut] id est A

(c) MACROBIUS , Commentarius II, XV, 6, 12, 14 , 19, 22. Glosae super Boetium [Con-
sol. III, metr. IX, 16], ed. CH. Jourdain, p. 77.
(d) VIRGILIUS , Aeneis VI, 731. Cf. supra cap. LXXI ad notulas b et e, LXXVI ad
notulam a, LXXIX ad notulam a.
(e) MATTHAEUS , XVI, 2.

§ XCIII. F, U, A, V
1. Attribuit A : Attribuant V 2. a add. V 3. agitur UA V 4.
Et om . V 5. eius om. A 6. rationabilis V 7. et add. F
excitetur V 9. quia etsi n. e. a, ullo sono om . V 10. sui] sua V 11.
vera om . U
IN TIMAEUM 37 B-C 175

dicens quod principium eius12 est ex sensu¹³ veridico¹4, principium vero


false est ex sensu decepto, ut¹5 opinamur fractum in aqua baculum cum
sit integer quia fallitur visus. Et hoc est : Cum spectat quid, id est aliquid,
sensibile id est potens sentiri¹º, et circulus¹7 diversi generis id est sensus
qui dicitur¹8 circulus19 quia20 eo21 circuit anima res corporales - diversi
generis propter diversitatem sensuum - fertur sine errore22 scilicet23 quod24
non decipitur. Postea hoc25 exponit : Sensu veridico26 et certa nuntiante" .
Tunc28 nascuntur29 cuncte opiniones anime, recte30 et digne credulitate³¹ id
est vere et credibiles32.
[37 ] Porro, etc.33 Ostenso unde nascatur vera opinio34, ostendit unde nasca-
tur vera intelligentia et vera ratio, dicens quod nascuntur³5 ex vera con-
sideratione incorporeorum. Et notandum quod si incorporea36 illa sint
substantie ut est Deus, angelus37, anima38, ex illorum consideratione
vera nascitur intelligentia. Si vero non sint substantie sed insunt40 sub-
stantiis ut genera et species, differentie¹¹ , propria et42 accidentia , ex illo-
rum consideratione nascitur ratio. Unde43 dicit Boetius quod ratio consi-
derat universalia44, intelligentia45 puram46 et simplicem formam (a) . Et
hoc est : Porro cum conspexerit individuum genus48 , id est incorporeum,
et semper idem, id est49 immutabile quia, ut50 ait Boetius in prologo
Arismetice, incorporea¹ sunt immutabilia, corporea52 mutabilia (b) --,
et ita quod intimo motu id est intimo iudicio nunciantes ea que sunt, id
est intelligibilia quorum esse verum est et immutabile54, fideliter id est55
sine falsitate, convalescunt intellectus, si illa incorporea sint57 substantie,
et scientia id est ratio, si illa non sint substantie58 sed circa corpora.
Que omnia id est59 opinionem , rationem, intelligentiam , palam est81
fieri in anima eta insigniri63 id est imprimi.

§ XCIV. Quam cum¹ moveri, etc. Recapitulat de creatione mundi ut


veniat ad solutionem questionis superius premisse scilicet an³ mundus

12. eius] suum A 13. sensu] visu U 14. veridico] dico U vero dico A :
modico V 15. cum add . U 16. sentire V 17. circulus] credens V
18. id est sensus qui dicitur om . A 19. circulus] uls U : credens V 20.
quia ] qui F 21. eo] cum F in co A 22. fertur sine errore] super spam
donis U 23. scilicet] sed A 24. quod] quia A 25. hoc] hic U :
om . A 26. sensu veridico] sensum enim U : sensu modico V 27. et certa
nuntiante] etc. U et cetera nuntiante V 28. tunc] unde UV om . A 29.
nascuntur] nascantur U : om. A 30. cuncte opiniones anime, recte om. A
31. et digne credulitate om . A V 32. vere et credibiles] anime etiam credibiles digne
A credibiles] credibilis U 33. etc. ] cum U om. V 34. nascuntur vere
opiniones A 35. nascantur U nascitur V 36. incorporea] corpora U
37. angel Vi 38. quod add. V 39. consideratione ] congitatione A 40.
insint U 41. differentia A differe V 42. et om . V 43. Unde] ut A
44. naturalia V 45. intelligenciam U 46. puram] propriam V 47.
cum conspexerit ] etc. aspexerit V 48. genus om. A 49. id est] et F : om.
A V 50. ut] ubi V 51. incorporalia F 52. corporalia F 53.
nunciante] noti ante A 54. immutabilis V 55. id est om . FU V 56.
convalescet V 57. sint] sunt A 58. et scientia ... substantie om . A 59.
id est] in V 60. intelligentiam] intelligit V 61. est om. A 62. et]
iam A om . V 63. signiri A
(a) BOETIUS, De Consolatione, lib. V, prosa IV, 29-30 [P.L. 63, 849 A].
(b) BOETIUS, Arithmetica I, 1 [ P.L. 63, 1080 D].

§ XCIV. F, U, A, V
1. Quam cum] Quam tum F : Quantum U : Quam A Qua cum V 2. superius
om . A 3. an] utrum A
176 GLOSAE SUPER PLATONEM

sit sortitus originem5 in tempore, vel cum tempore?, vel ante tempus,
quod in loco suo exponemus. Et hoc est : Quam animam cum animadver-
teret Deus moveri predicto modo, et vivere secundums simulacrum factum
est enim¹0 anima similis Creatori quia est spiritus immortalis , ratio-
nalis factum id est excogitatum a sell , immortalis divinitatis¹2 est
enim immortalis¹³ et divina —, hilaratus¹ impendio id est valde - boni-
tas enim rerum est15 gloria Creatoris censuit id est16 providit multo
magis¹ propter naturam anime quam propter naturam corporis excogi-
tandum id est creandum aliud18 specimen id est mundum, ad exemplum¹
eius id est anime. In quo vero20 mundus sit similis anime, ipse iam osten-
det21. Sed ne aliquis putaret parvam esse illam22 similitudinem, addit23 :
emule id est perfecte similitudinis.
[370] Ut24 igitur. Hic ostendit in quo anima sit similis mundo. Continuatio25.
Quandoquidem censuit mundum excogitandum ad exemplum anime, igi-
tur ut id est sicut immortalis et sempiterna, sic constituit mundum sensi-
bilem26 ad differentiam archetipi, animal quia est in perpetuo motu, im-
mortale quia caret fine28.
Sed animal , etc. Dixerat mundum sensibilem esse animal30. Quia³¹
et32 superius mundum archetipum dixerat33 animal, ideo hic ostendit
eorum differentiam talem quod34 archetipus eternus est35 , sensilis³ tem-
poralis. Et est eternitas presentarius status omnium que sunt et fuerunt
et37 futura sunt : quod38 soli Deo39 convenit (a) . Unde merito archetipus
mundus, qui est divina sapientia, dicitur40 eternus. Temporis vero tres
sunt diffinitiones : generalis42, totalis , partialis. Generalis est talis : tem-
pus est43 dimensio44 more et motus mutabilium rerum45 (b) . Secundum "
enim hec48 duo considerantur tempora id est secundum moram muta-
bilis rei in loco, et secundum motum49 de loco ad locum50 . Hec51 dicitur
generalis quia convenit52 toti et53 cuilibet parti54 . Totalis vero talis est :
tempus est spacium illud quod cum mundo incepit55 et cum mundo desi-
net56 : que diffinitio, quia toti convenit et nulli57 parti, dicitur totalis (c) .

4. sortitus] fortius U 5. originem om. U 6. in] ex A 7. vel cum


tempore om. U V 8. secundum] scilicet U A V 9. factum] facta V
10. enim om. V II. a se] conse. F 12. immortale indivi. A 13. im-
mortalitas U 14. hilaratus om. U V 15. est om . A 16. id est om V
17. magis om. Vid est add . A 18. aliud] aliquod U : alium V 19. exem-
plum om. V 20. vero] vere A 21. ostendit V : ost. A 22. illam om. F
23. addit] ait F 24. Ut om. V 25. Continuatio om . V 26. mundum
sensibilem ] inde sive V 27. immortalis V 28. immortale q. c. fine om . A
29. animalis A 30. animalis A 31. Quia] qui U : quoniam A quibus V
32. et om . A V 33. predixerat U 34. quod] quia A 35. est om . V
36. sensibilis UV vero add. A 37. que add. A 38. quod] qui U : que V
39. soli Deo] solido U 40. mundus add. U V 41. temporalis V 42.
generales U 43. certa add . A 44. dimensio] diffinitio U 45. et add. A
46. Secundum] s. enun. U 47. enim om. U A 48. hec] h . U hoc A
49. motum] locum U V 50. de loco ad locum om. V 51. Hic A 52.
et add. U 53. toti et om . V 54. eius add. A 55. incepit] incipit U :
accepit V 56. desinet] extendit U extenditur A V 57. eius add. A

(a) BOETIUS , De Consolatione, lib. V, prosa VI, 12-15 [P.L. 63 , 859 B- 860 A]. -- Glosae
super Boetium Consol. III , metr. IX, 2-3 ], ed. J.-M. PARENT, p. 125, 23-24.
(b) Eadem generalis definitio temporis invenitur in Glosis super Boetium , ed. J.-M. PA-
RENT, p. 126, 2-3 et p. 133 , 24-25 ; in Glosis super Macrobium [Comment. II, X, 9], Cod.
Vatic. Urbin. Lat. 1140, fol. 145 v; in Glosis super Priscianum [ Institut. VIII , 37-38],
Cod. Paris. B.N. Lat. 15.130, fol . 59 vb, ubi illa definitio ex Augustino erui dicitur. Cf.
JOANNES SCOTUS ERIUGENA, Periphyseon I, 63 [P.L. 122 , 507 AB].
(c) Totalis vero talis est : tempus est spacium quod [qui, Cod. ] cum mondo incepit
et cum mondo desinet [et] etsi mondus nunquam desinet. Dicitur vero totalis quia ita con-
IN TIMAEUM 37 D 177

Partialis vero talis58 est data a Tullio (d) : « Tempus est quedam59 pars
eternitatis, id est illius magni60 spacii, cum certa significatione alicuius
spacii61 diurni62, nocturni mensurnive » : certa63 significatione, id est deter-
minata certa quantitate et nomine. Que partialis est quia convenit
parti et non toti. Cum ergo dicimus tempus attributum68 sensili⁹ mundo" ,
et secundum generalem et totalem diffinitionem potest accipi.
Continuatio. Uterque mundus est animal. Sed id animal73 quod est
generale, id est archetipus mundus quia omnia ex eo generantur, exequa-
tur¼ evo id est eternitati, et hoc75 natura id est naturaliter . Sed si habea-
tur animalis '77, sic legatur : natura animalis ' . Id, dico animal , quod
est generale istud78 nec79 cetera mutantur80.

§ XCV. Nam facto, etc. Bene¹ dico quod soli archetipo convenit evum³
quia³ sensili mundo non. Et hoc est : Nativo operi id est sensiliⓇ mundo,
facto quantum ad ea que constant ex materia, et nativolo quantum ad
ea que non ex material , minime12 id est non13 videbatur Deo14 societas
congruere cum evo. Cum enim eius15 quedam sunt16 preterita, quedam
futura, quomodo conveniet¹7 ei18 evum qui19 est presentarius status om-
nium que sunt et20 que21 futura sunt ?
Quapropter. Quandoquidem ei non conveniebat societas evi, sociavit ei
tempus secundum duas predictas diffinitiones. Et hoc est22 : Quapropter
id est quia non conveniebat ei evum, sociabat23 Deus machine facte a se
id est sensili24 mundo, qui25 est opus Creatoris non nature nec artificis,
imaginem eius id est26 evi. Tempus est imago evi quia ea27 que simul com-
prehenduntur in evo, per successiones continentur28 in tempore (a). Pos-

58. talis om . U 59. quedam om. U 60. magni] magis U 61. cum
certa significatione alicuius spacii] cum cetera significans illius spatii U : om. F
62. diurni] diuturni U : et diurni A 63. certa] cum U 64. certa] om . A
65. quantitate] qualitate U 66. certo add. U V 67. est add. F 68.
attributum] attribuimus tamen A : attribuitur V 69. sensili] sensibili U 70.
mundi F 71. et om. U secundum add. A 72. id] illud U : om. A
73. animalis A 74. equatur F 75. est add. A 76. id est naturaliter
om . U 77. animal A 78. illud V 79. nec] vero U 80. mutan-
tur] imitantur U
venit isti toti, scilicet tempori, quod nulli parti illius. Hac utitur Plato in Timeo. ( Glosae
super Priscianum [Instit. VIII, 38], Cod. Paris. B.N. Lat. 15.130, fol . 59 vb.)
(d) Parcialem vero ponit Tullius talem tempus est pars [est] eternitatis, id est illius
magni spacii quod a philosophis eternitas vocatur ― vera enim eternitas caret omni parte
[parti, Cod.]. - cum certa [cetera, Cod. ] significatione certi spacii, sed non magnum spa-
cium. (Op. cit. , fol. 59 vb.) Tempus est autem id, quo nunc utimur (nam ipsum qui-
dem generaliter definire difficile est), pars quaedam aeternitatis cum alicuius annui, mens-
trui, diurni nocturnive spatii certa significatione. » (CICERO, De Inventione rhetorica, lib. I,
cap. XXVI, n. 38.)

§ XCV. F, U, A, V
1. Bene] Vere F 2. evum] mondo U 3. quia] sed F 4. sensibili A
5. mundo om. U A V 6. est om. U 7. Nativo] nam V 8. sensibili A
9. constant] nascuntur A 10. nato V II. et nativo ... materia om. U A
12. minus V 13. non om . A 14. Deo] mundo A : de eo V : om . U
15. eius om. U A V 16. sint V 17. convenit U : conveniat V 18.
ei om . U 19. qui] quod A V 20. que fuerunt et add. A 21. que
om . F 22. Quapropter. Quandoquidem Et hoc est om . F 23. sociabat]
sotiabat U A : societas V ei add. F 24. sensibili FA 25. qui] quia
A : quod V 26. id est om. U V 27. ea om. V 28. continentur] exis-
tunt U comprehenduntur A
(a) BOETIUS, De Consolatione, lib. V, prosa VI, 12-13 [P.L. 63 , 859 B-860 ▲].
12
178 GLOSAE SUPER PLATONEM

tea29 ponit30 proprietates temporis mobilem quia citos transit, et ser-


pentem numero quia omne³ in aliquo numero continetur , hora in numero
momentorum, dies in numero horarum, septimana¾4 in numero dierum et³
sic de aliis. Que imago evi diciturse tempus quia omnia continet et quia38
omnia39 in ea40 a Deo temperantur et disponuntur, evo tamen manente
quamvis imago sua moveatur , et perseverante in singularitate quamvis
imago sua serpat44 numero45.
[37 ] Dies enim. Vere Deus sociavit tempus mundo quia dies et noctes, etc.
Et hoc est46 : Deus iussit existere dies. Et notandum quod dies alius natu-
ralis, alius usualis. Et est47 naturalis spacium viginti quatuor horarum“ ,
usualis vero est sol lucens super terram vel aer illuminatus a sole, id est
spacium quo sol ab ortu ad occasum volvitur. Sed utroque modo Deus
·
iussit diem50 existere. Et¹ dicitur dies a dian '52 quod est claritas53 (b) .
Et noctes : nox est obscuritas qua55 sol currens per inferius hemisperium
sursum emittit, dicta56 a ' noceo-noces '57 quia nocet oculis (c) . Et menses :
mensis est spacium quo luna lustrat zodiacum58, dictus a luna que grece
dicitur " mene '59 a60 defectione61 (d) . Et annos62 : annus est spacium63
quo quilibet planeta zodiacum65 circuit , unde dicitur annus lune, annus
"
solis, annus saturni et sic de aliis . Et dicitur annus ab an '68, quod
est circum⁹ (e) . Qui, id est dies70, nox, mensis, annus non erant ante ce-
lestem exornationem". Qualiter ante celum72 non potuerunt esse, post"
ostendemus74.
Tunc nascente mundo. Hic videtur Plato contrarius divine pagine que
dicit in quarta die creata fuisse corpora stellarum sine quibus nec dies
nec menses nec anni existere potuerunt (f) . Unde videtur mentiri cum
dicat nascente mundo ea existere. Respondetur quod dies in hoc
loco non est nomen splendoris solis sed nomen spacii illius, et sic potest
stare. Ante enim quam sol esset, fuit spacium illud quod modo dies est.
Vel dicamus (quod Augustinus dicit) in prima hora nascentis mundi Deum
fecisse quoddam corpus luminosum quod cum firmamento circum circa
ferebatur, diem et noctem faciens, sed post creationem solis non appa-

29. Postea] Propterea U 30. eius add . A 31. cito] semper U A V


32. omnia A 35. continentur A 34. septimana ] mensis Ū 35. et om .
UAV 36. dicuntur A 37. quia] id est U 38. omnia continet et quia
om. U A V 39. omnia om . V 40. ea] eo A V 41. a Deo] deo U :
adeo A V 42. quamvis imago sua moveatur om . A 43. et om. V
44. serpat] sperat U : subservi at A 45. et materie quamvis imago sua moveatur
add. A 46. Et hoc est om . A 47. est om . U 48. viginti quatuor]
XXIIII F, U, A, V 49. Vas add. U 50. dies V 51. est dies vel add. A
52. dian] diatu V 53. claritas] clarum A 54. noctem F 55. qua )
quam U 56. dictam V 57. noces] ces UA V 58. zodiachum
U 59. mene] menam U 60. a om. U 61. difectione U 62. Et
annos] Et animos Ū 63. spacium om . V 64. quislibet A 65. zodia-
chum U 66. aliis] ceteris A V 67. sic add. U V 68. an] anni F
69. circum] circulus A 70. et add. A 71. non errant ab eo exornationem
ante celestem U : non erant ante ce (lestem) circu(itionem) A 72. Qualiter ante
celum om. U 73. postea A 74. ostendamus U

(b) ISIDORUS , Etymologiae V, XXX, I-4.


(c) ISIDORUS, Etymologiae V, XXXI, 1.
(d) MACROBIUS , Commentarius II , XI, 6 ; ISIDORUS , Etymologiae, V, XXXIII, 1.
(e) ISIDORUS, Etymologiae V, XXVI.
(1) GENESIS I, 14-19.
IN TIMAEUM 37 E-38 a 179

ruisse (g). Vel ortum mundi vocat illos sex dies in quibus Deus operatus
est, infra quos extiterunt dies et noctes" .
Que omnia sunt partes temporis secundum generalem diffinitionem uni-
versales , secundum totalem integrales" .

§ XCVI. Nosque hec. Dixerat singularitatem evo convenire¹ et presentem


existentiam. Sed tamen aliquando loquentes de eternis dicimus est,
vel fuit, vel erit Deus "2, sed hoc improprie et hoc quantum ad nos qui-
bus est hoc preteritum. Et hoc est : Cum assignamus evo?, id est alicui
eterno, hec id est partes temporis, evo id est solitarie naturel quia nulla
est talis preter ipsam¹¹ , fingimus partes individue rei¹2 id est evi¹³, et hoc¹
"
non recte id est non proprie¹5. Non dicit16 : falso "17. Cum18 enim

dicimus Deus fuit ' , non mentimur sed improprie loquimur. Diceret¹9
aliquis Nunquam assignamus ei has partes. Dicit20 Plato21 : Immo22 as-
"
signamus, dicimus enim23 fuit, erit ' de eo24.
Ast illi id est25 evo competit solum esse id est presens : nichil enim est
ei26 preteritum, nichil futurum. Ita dico iuxta veram rationem sine fal-
sitate, et sinceram27 sine figura loquendi . Hoc ideo determinat quia figu-
rative28 dicimus : Deus fuit heri ' . Non tamen mentimur sed iuxta nos-
trum modum de eo29 loquimur. Non enim consentimus eis qui dicunt30
debere dici³2 : Deus est heri33, Deus est cras ' . Hoc enim nulla esset
locutio. Si enim nullum preteritum, nullum futurum ei convenit, quo-
modo heri ' vel ' cras ' ei³6 attribuitur37 ?
[38a] Hec quippes , etc. Vere ista non conveniunt Deo quia sunt temporalia ;
sed nullum temporale39 ei40 convenit proprie¹¹ . Et hoc est42 : Quippe hec,
scilicet43 fuisse et fore deinceps, sunt propria geniture temporis, id
est47 genitorum temporaliter48 .
Motus49. Vere sunt geniture temporis quia sunt50 tales : motus unus
pretereuntis scilicet fuisse , alter imminentis scilicet51 futurum52 hoc scilicet
fore¹³ deinceps. Et ideo non sunt evi sed temporis.

75. Tunc nascente mundo. Hic videtur Plato ... et noctes om . U AV 76. uni-
versalem A 77. integralem A

(g) AUGUSTINUS, De Civitate Dei XI, 7 [ P.L. 41 , 322].

§ XCVI. F, U, A, V
1. convenire] venire V 2. Deus om . V 3. hoc om. A 4. est add.
UA V 5. est om . U 6. hoc add. F U autem hoc add. A 7. evo
om . F 8. hec id est] hoc est U 9. solitarie] tali V 10. nature om . U
11. ipsam] illam V 12. individue rei om. A 13. evi om. A 14. hoc]
hic A 15. non proprie ] improprie A 16. dixit U V 17. falsa A
18. Cum] tamen U 19. Diceret] Dicet et V 20. Dicit om . F 21.
Plato om, FAV 22. Immo] numero U 23. est add. A 24. eo] deo
UA 25. id est om . U A V 26. ei] illi UA V 27. id est add. U
28. figurative ] sig(n)i(fic)are U figurate A V 29. eo] Deo V 30. nos
add. U A V 31. debere] vere U debemus V 32. dicere UAV 33.
Deus est heri] deus heri fuit est U 34. Hec A V 35. Si enim] Quia si U
36. ei] heri V 37. attribuatur A 38. quippe ] tempore U 39. nul-
lum temporale om. U 40. ei] Deo UAV 41. esse add. U 42. est
om . U V 43. scilicet ] quasi dicat U 44. fore] formam V et add. A
45. sunt ] non sunt A 46. propria] evi sed A proprie V 47. id est ] scili-
cet F 48. temporaliter ] in tempore U 49. etc add. A 50. sunt om.
A 51. imminentis scilicet om. A 52. futu ri AV 53. et fuisse et add.
54. Et ideo] etc. F : om. A hec add. U
180 GLOSAE SUPER PLATONEM

Evi. Vere fuisse et fore deinceps55 non est evi quippe mansio evi³e est57
perpetua id est eterna et immutabilis58.
Ergo . Quandoquidem mansio evi est eterna et immutabilis ergo illa1
neque iunior neque senior, etc.62 Sed hec omnia63, fuisse64, futurum esse,
sunt vices temporis quod65 non est evum sed imitans67 evum. Duobus68
modis tempus imitatur evum : vel quia per successiones" continet omnia
que evum simul, vel in70 ea"¹ parte?2 que73 presens est ut ait Boetius (a) :
in ea enim sola simile75 est76 eternitati.
[386] Ac de his" id est de78 partibus temporis fors id est forsitan erit aptior"
80
Locus quam ante, deinceps id est amodo, disputandi81.

§ XCVII . Tempus vero. Hic disputat de tempore et solvit prius posi-


tam questionem id est an mundus sit factus ante tempora¹ , vel in tem-
pore³, vel cum tempore. Et est summa solutionis quod cum tempore sit
factus (a) . Non enim ante tempus potuit esse quia ex quo fuit , fuit
mora et motus rerum mutabilium, et ita' tempus. Et illa mutabilium
mora et ille motus sine mundo esse non potuit. Ergo nec tempus pre-
cessit mundum nec¹º mundus tempus. Cum tempore ergo factus est mun-
dus. Si ergo inveniatur mundus non incepit" unquam ' , ita intelligatur :
non incepit unquam id est non incepit in tempore. Nec negat¹ mundum13
incepisse qui hoc dicit sed¹4 in tempore incepisse. Non ergo sequitur :
si non incepit unquam¹³ , ergo caret principio, quia etsi non habuit prin-
cipium unquam, id est in tempore, habuit tamen principium16 cum tempore.
Et hoc est : Tempus est¹ coequevum¹8 celo id est mundo. Sed hic¹⁹ acci-
piatur20 tempus secundum totalem diffinitionem ; aliter enim falsum esset21.
Deinde exponit qualiter sit ei coequevum22 id est23 ut una id est simul
orta simul dissolvantur . Sed quia dixerat supra mundum citra25 senium
et dissolutionem a Deo esse factum, addit : si ratio , quantum ad homines,
et27 fas, quantum ad Deum, pacietur28 quod29 dissolvantur.

55. non sunt evi ... deinceps om. A 56. evi] ge. U : om. A 57. est om. U A
58. immutabilis] immortalis V : immo . A 59. Ergo om. A 60. evi om. A
61. illa] etc. A om . V 62. etc. om. A 63. omnia om . U scilicet add.
U et add. V 64. et add. V 65. quod] et A 66. vel eternum add. A
67. imitans] uni tantum A 68. enim add. A 69. successionem V 70. in]
etiam A om . V 71. ea] eadem F 72. temporis add. U 73. qua V
74. sed add. A 75. similis A V 76. tempus add. U 77. his] eis V
78. de om. F 79. aptior] autem V om. A 80. quam ] scilicet U : quem V
81. erit aptior ... disputandi om. A
(a) BOETIUS , De Consolatione, lib. V, prosa VI, 12-13 [P.L. 63, 859 B- 860 A].

§ XCVII. F, U, A, V
1. tempora] tempus U V 2. vel] an U 3. in tempore ] post V 4.
fuit] fura A 5. fuit om. A V 6. ille add. Ū V 7. rerum mutabilium
et ita om . V 8. tempus. Et illa m. m. e. ille motus om. U V 9. non om.
V 10. nec] vel A II. mundus non incepit] mundum non incepisse F
12. in tempore nec negat add . A 13. mundum] ipsum U A V 14. ipsum
add. A 15. id est in tempore add. A 16. principium om. F 17. est
om . U A 18. coequevum] vero U 19. hic om. Ü 20. accipit A
21. est V 22. coequevum] coeternum F 23. id est] ita scilicet U
24. simul] similiter 25. citra] contra U 26. et fas add. U 27. et om .
U 28. patientur U pati. A : patietur V 29. non add . A

(a) Procul dubio non est mundus factus in tempore sed cum tempore. » (AUGUSTINUS
De Civitate Dei XI, 6 [P.L. 41 , 322]. ) - Cf. supra, cap. XL (ad notulam a) ; Glosae super
Boetium [Consol. V, prosa VI, 6], ed . J.-M. PARENT, p . 133 , 21-134, 2.
IN TIMAEUM 38 B-C 181

Simul factum30 ut31 uterque mundus id est archetipus et sensilis, esset


similis32 exemplo evitatis33 . Evitas est spacium existentie uniuscuiusque.
Huius due sunt species : evum et tempus. Deinde subiungit in quo uterque
[38 ] mundus est35 similis sue evitati quippe in hoc quod archetipus est³7
semper existens38 id est nichil est39 ei preteritum, nichil futurum, et in
hoc est similis evo ; hic vero sensilis40 mundus et imago eius¹¹ archetipi,
ut supra expositum est, is est id est42 talis¹³ est44 qui per omne tempus
fuerit quippe et futurus sit et in hoc est similis tempori.

§ XCVIII. Hac¹ ergo². Dixerat tempus attributum sensili mundo. Tem-


pus vero est dimensio more et motus mutabilium rerum (a), quod³,
quamvis motu ceterorum discernatur , maxime motu planetarum dis-
cernitur. Iccirco de creatione istorum hic tractare incipit.
Continuatio. Quandoquidem Deus voluit tempus assignare mundo sen-
sili, ergo hac Deilo ratione etll consilio huiusmodi genituram temporis vo-
lentis creare, sol et luna et alie quinque stelle, que vocantur erratice, facte
sunt¹². Et¹³ subiungit quare : Quo id est ut partes temporis notarentur,
16
ex sole dies et annus¹4, ex¹5 luna mensis, et sic de aliis. Et quia non¹6 tan-
tum hoc notatur eis, addit : tam hoc¹? quam reditus et18 anfractus tempo-
rarii¹9 venirent sub comprehensionem20 numeri21 . Reditum22 et anfractum28
secundum Macrobium vocat motum24 planetarum per zodiacum redi-
tum25 quia sol eadem signa26 metitur per singulos annos, anfractum quia
de latere ad latus torride zone orbiculariter vadit (b) . Sic et alii .
Non ideo hanc causam creationis planetarum pretendit27 quod 28 hec29
sola sit, sed quia30 pertinet ad id quod hic³1 tractabat32 de tempore.
Corporaque33 . Ostensa causa creationis planetarum34, subiungit de qua-
litatibus corporum illorum et de motu. Et hoc est : E135 fabricatus cor-
pora illorum planetarum, siderea³6 id est splendida et mobilia, assignavit
illa vitalibus motibus diverse nature id est motibus per integumentum37
39
superius38 descriptis qui dicuntur vitales vel quia ab anima habent esse

30. esset add. A 31. ut] et V 32. similis] simili V : om. U 33. evitatis]
si. e. F : civitatis omni evo U su, evi. A om. V 34. est om . A 35. est] sit A
36. scilicet add. U 37. simul add. A 38. in eodem add. U : o. e. add. V
39. est om. U 40. id est add. U 41. id est add. U 42. id est om.
UA V 43. talis] totalis A 44. est om . U A V 45. qui per ... futu-
rus sit ] q. per o. est qui et f. etc. F : qui p. o. t. f. etc. U : qui per omne exem, fu.
A qui per o. t. f. V 46. est om. A

§ XCVIII. F, U, A, V
1. Hac] Hoc A 2. ergo] igitur UA VI / etc. add. U 3. esse add. U
4. dimensio more] mora F : mor. V 5. quod] qui V 6. ceterorum] cito U
7. quia add. F 8. ipsorum V 9. ergo] igitur UA V 10. Dei om. F
U A 11. et] etc. F : om . V 12. consilio huiusmodi ... facte sunt] consilio
(eiusmodi) ge. vo. facte sunt stelle, sol , etc. U consilio huiusmodi ap. u. c. s. s. sto.
etc. A consilio huiusmodi genituram temporis V : om. F 13. Et om. F 14.
et add. V 15. ex om . A 16. non om . A 17. hoc] hic V 18.
et om . V 19. temporarii om . V 20. comprehensione V 21. venirent
s. c. numeri om . A 22. Reditum] Reddetur V 23. anfractus V 24.
vocat motum] notat motus A 25. reditum ] redditur V 26. signa] figura V :
om . F 27. pretendit ] premittit A 28. quod] quia F 29. hec] hic V
30. quia om. F 31. hic] ibi F 32. tractabit F 33. etc. add. U
34. planetarum ] plato V 35. Et om. F 36. sidera V 37. integumen-
tum] integrum V 38. superius] superioribus U 39. habeant U
(a) Cf. supra, cap. XCIV ad notulam b.
(b) MACROBIUS , Commentarius I, VI, 83.
182 GLOSAE SUPER PLATONEM

vel40 quia sunt perpetui ; diverse nature ratione supra ostensa. Subiun-
git de numero planetarum. Et hoc est totidem numero43 quot44 fuerunt
predicti motus, scilicet septem.
[38 ] Lune quidem, etc. Ostensa causa creationis planetarum et motu et nu-
mero, ostendit eorum localem45 ordinationem . Et hoc est : Lune¹¹ qui-
-
dem corpus collocat49 iuxta terram est enim propinquior ceteris terre
et in prima circuactione50. Corpus vero solis collocat in secunda51 circuac-
tione, scilicet post lunam collocat52 . Ignes luciferi id est veneris et mer-
curii in eo id est in tali motu qui concurrit id est simul currit53 solstitiali
circuactionis id est circuactioni55 solis, quia vix separantur a sole et fere56
in eodem spacio temporis cursus suos perficiunt. Et tamen : Quamvis
motus eorum concurrat motui solis, circumferuntur57 tamen ab eo sole
contraria agitatione quia sol facit eos modo stare, modo retrogradi 58.
Sed unde hoc sit , quisquis59 scire60 desiderat, nostram Philosophiam legatº¹.
Similiter de hac ordinatione planetarum62, quid63 inde dixerit64 Tullius et
Caldei65 et que sentencia sites tenenda, in secundo volumine eiusdem in-
veniet67 (c).

§ XCIX. Quare fit . Ostensa causa creationis planetarum et disposi-


tione locali in qua dixit³ unum esse sub alio, ostendit quid inde eve-
niat , scilicet quod sepe ad eumdem gradum eiusdem signi perveniunt.
Cum enim' unus sit inferior alios, circulus inferioris brevior est circulo
superioris¹º. Unde¹¹, cum sint eiusdem velocitatis , inferiores cicius cir-
culos¹ suos perficiunt , superiores vero plus¹³ morantur in suis circulis¹4.
Unde¹5 sepe inferiores consequuntur superiores ut luna duodecies16 in
anno¹ comprehendit solem. Ergo18 ex inequalitate¹ circulorum hoc con-
tingit . Si enim equales essental circuli, cum sit eorum22 eadem velocitas,
ex quo semel23 separati essent, nunquam amplius24 convenirent. Et hoc
est Quare, scilicet25 quia unus planeta est26 sub alio, fit id est contin-

40. vel] scilicet U 41. perpetui] in perpetuo motu U 42. supra] superius A V
43. totidem numero] totidem U : quo. o. V 44. quot] quia tot A : quod V
45. positionem et add. U positionem vel add. V 46. ordinationem ] ordinem V
47. Luna A 48. quidem om. V 49. corpus collocat om. A 50. et in
prima circuactione ] in primo A : om. U 51. in secunda om. V 52. circuac-
tione s. p. 1. collocat] circuitione , tum scilicet post solem collocat A om. U V
53. currat A 54. circunctioni ] circuicioni U : circu. A : Co V om . F 55.
circuactioni ] circuitioni U : circuationis A circuationi V 56. et fere] Item U
57. circumferuntur ] circumfe . A cui conferent V 58. retrogradari A 59.
quisquis] quicquid V // hoc add. A 60. scire om . V 61. nostram Philoso-
phiam legat om. V 62. ordinatione planetarum] et de me pla. V 63. quod
V 64. dixerit ] dixerunt A dixit V 65. Caldei] Calcidius U : Cadi V
66. sit om. V 67. invenit V

(c) Philosophia II, 23 [P.L. 172, 64-65].

§ XCIX. F, U, A, V
1. fit om. A // etc. add. U 2. dispositione ] de positione V 3. dixerat U
V 4. quid] qui V 5. eveniat] contingat U : eveniet V 6. scilicet]
qua V 7. Cum enim ] et quare U 8. alio om. A et quare add. U
9. sit U i
10. superior U II. etia m add . U 12. circ ulos] cursus U
13. plus om. U 14. in suis circulis om. U 15. etiam add. U 16. duodecies ]
XIIcies F V : Vcies U 17. anno ] ando U 18. Ergo] Et U 19. ine-
quitate V 20. contingit ] dicit contingere U 21. essent] sint A 22.
eorum ] illorum A V 23. semel om. U 24. nisi casu add. U A V 25.
scilicet om . A 26. est] sit A 27. id est om. A
IN TIMAEUM 38 D-E 183

git28 ut he stelle29 id est planete comprehendant se et comprehendantur³¹¸


In hoc enim comprehendunt quod eas32 consequuntur et33 in hoc compre-
henduntur quod sub eis continentur in eodem gradu eiusdem signi.
34
Ceteros, etc. Ordinationem quatuor planetarum tantum, id est35 lune,
solis, mercurii et36 veneris ostenderat37. Ceterorum38 ordinationem39 non40
ostendit. Et dicit quare41 : Ductu divine rationis digessit in ordinem < ce-
teros ortus>42 et progressiones siderum43, id est44 martis, iovis, saturni. Et
quare, diceret aliquis45, non ostendis quare sic ordinati sint46 ? Addit
causam47 : Cuius ordinationis48 planetarum49 si quis50 causam51 velit expli-
care52 et53 exponere , quod tunc55 sumetur56, hoc exponendo incidenter57
gratia huius58 operis de naturali iusticia, erit plus59 id est maius hoc ipso
[38 ] opere. Verum id est sed si hec de causa illius ordinationis erunt utilia
ad id quod hic agitur, id est ad naturalem iusticiam, post hoc opus exe-
quemur64

§ C. Igitur singulis. Hic ostendit unde sit inequalitas spacii in motu


planetarum cum sit eadem velocitas¹. Continuatio. Quandoquidem pre-
dicto modo sunt locate, igitur apte sunt locate . Et locatis singulis et
universis in motu sibi apto et decenti, quia unumquodque et collectio
omnium est in convenienti motu. Postea determinat de quibus hoc di-
cat : videlicet his scilicet10 planetis quell consequens erat tempori prove-
nire. Planete proveniunt¹² tempori quia ex proventu¹³ et motu14 ipso-
rum15 habet existere tempus.
Et postquam corpora eorumle facta sunt animalia : Voluit enim Plato
stellas esse animalia¹7 quia sunt in perpetuo motu. Corpora, dico, cons-
trictals vitalibus nexibus¹ id est proportionibus elementorum que dicun-
tur vitales nexus quia ex elementorum coniunctione equali20 constat
omnis vita. Eta postquam didicerunt imperatum a Deo : Tunc22 stelle a
Deo23 imperatum24 receperunt25 quando potentias a Deo provisas recepe-

28. contingit] coniungit U 29. he stelle] hic sunt V 30. id est] scilicet U
31. et comprehendantur om. V 32. eos UA 33. et om. U A V
34. Ordinem V 35. id est] scilicet U 36. et om. A 37. ostenderat] ostensa A
38. vero add. U 39. ordinatione A : ordinem V 40. non] nunc A 41.
quare om . A 42. ceteros ortus om. FUA V 43. siderum] etc. V om. U
44. id est] scilicet U 45. diceret aliquis om. F V 46. sunt UAV
47. causam om . U V 48. cuius ordinationis] Cuius ord. F : Cuius ordi, A : Cuius
e. V om. U 49. planetarum om. U V 50. si quis] si V : om. U
51. Causam] c. V om. FUA 52. velit explicare] v. e. F ve A ve. ex. V :
om . U 53. et om. U V 54. exponere ] exponit A : om . U V 55. quod
tunc] quod inter F : quid tunc A : om . U V 56. sumetur] sum . U sumeretur
A : om . V 57. incident er ] incidetu r FU 58. gratia huius] genus hoc V
59. plus] pullus U 60. Verum] Virum A : vere V 61. hec] hoc V
62. quod] de quo A 63. post ] plus U 64. exequamur U V

§ C. F, U, A, V
I. velocitas ] utilitas U 2. igitur apte sunt om. V 3. locate] disposite U :
om . V 4. Et ] Igitur A 5. quia] Quod Vet add. Ū 6. et om. U V
o
7. collecti ] planeta rum U 8. omnium] omni V 9. dicatur V 10. sci-
licet] id est A om. V II. que] quod A 12. proveniunt] conveniunt F
13. proventu ] provectu U 14. et motu om. F 15. ipsorum] eorum ipsorum
U 16. eorum] ipsorum A 17. Voluit enim P. s. esse animalia om. A
18. la. add. F 19. nexibus] nature V 20. equali] vitali V 21. Et]
Ubi id est U 22. Tunc] tres V 23. a Deo om . A 24. imperium F :
imperant V 25. vel didiceru nt add. A
184 GLOSAE SUPER PLATONEM

runt28. Postquam hec omnia fuerunt, rotabantur id est circulariter" move-


bantur planete. Sed cum hoc28 debuit29 dicere, posuit30 perifrasim , id est
eorum circumlocutionem et descriptionem. Ea scilicet rotabantur que
circumferebat motus32 diverse³3 nature34, id est ab occidente ad orientem,
[39 ] vertens semet per directum motum eiusdem nature id est per medium fir-
mamenti utpote id est35 sicut36 constrictus a firmamento. Sed ne aliquis
putaret quod equali circulo rotarentur , addit38 : partim³9 minore, par-
tim40 maiore, etc. Sed ne¹¹ iterum42 putaret quod43 in eodem spacio cursus
suos perficerent44 cicius quidem peragentia dimensum spacium circulorum
que45 rotabantur minore46 ut inferiora, tardius que prolixiore47 ut48 superiora.
Qua de causa. Hic ostendit quiddam50 quod ex51 inequalitate spacio-
rum et ex motu firmamenti in planetis contingit52 scilicet quod compre-
hendentia53 videntur comprehendi. Comprehendentia sunt inferiora quia,
cicius circulos suos55 perficientia56, sepe ad57 superiora perveniunt58 ut
luna in anno duodecies ad solem. Sed, quamvis comprehendant, tamen
videntur comprehendi ex59 hoc60 quod, cum61 superiora et inferiora eant62
64
contra firmamentum63, firmamentum tamen utraque65 refert secum.
Unde, quamvis inferius naturali motu veniat ad67 superius68, accidentali
tamen motu firmamenti utrumque" referentis videtur quod superius ve-
niat ad inferius?2. Et hoc est : Qua de causa, quia movebantur partim
maiore partim minore circulo, fiebat ut73 ex uniformi conversione eiusdem
nature id est ex motu firmamenti , ea que cicius circuirent id est inferiora
viderentur comprehendi ab his que tardius circumferebantur id est a supe-
rioribus. Sed ne aliquis putaret quod ita esset in re, addit : comprehen-
dentia. Sic in veritate comprehendunt75 sed76 predicta causa videntur
comprehendi.

§ CI. Omnes quippe, etc. Duos motus attribuit planetis : naturalem ab


occidente¹ ad² orientem³, accidentalem quo a firmamento referuntur¹ co-
tidie ad ortum et occasum. Modo quid ex utroque contingat in planetis
ostendamus, a sole incipientes.

26. et per hoc notat illa esse rationalia animalia et discere et imperari talium solummodo
est. Et add. A 27. circulariter ] orbiculariter A circulis V 28. hoc om. A V
29. debuerit V 30. posuit] ponit eorum A om . U V 31. circulationem U
32. circumferebant motum U 33. diverse] divine V 34. nature om . A
35. id est om . V 36. sicut om. U V 37. rotaretur U 38. et add. V
39. equali circulo ... partim om . A 40. minore partim om. U A 41. aliquis add. U V
42. iterum] item U : om. A 43. maiore etc. ... quod om . A 44. perficeret V | |
addit add. A 45. que] quam vel quia U 46. minore] mino esse A minora
V 47. prolixiore ] ma. V 48. ut] id est A 49. ostendunt V 50.
quidam U V 51. ex om. FA 52. contingit om . U 53. comprehen-
s
dente V 54. Comprehendentia] et comprehendenda U : comprehendibilia V
55. suos om. U 56. perficiunt U 57. ad] et U 58. veniunt U V
59. ex] et V : om. A 60. hoc] eo A 61. cum om. V 62. eant] erunt
U : erat V 63. est add. A 64. firmamentum om. U 65. uterque U
66. refert om. U 67. veniat ad om. U 68. superius] superiora A : om. U
69. accidentali om. U V 70. tamen motu om. U 71. utraque V 72.
superius veniat ad inferius] superveniat ad superiora A accidentali tamen motu firma-
menti videtur quod superveniat ad inferius add. A 73. ut] ubi V 74. firma-
menti] universo U 75. comprehenduntur U V 76. sed] vel U quod V

§ CI. F, U, A, V
1. occidente ] oriente V 2. ad om. U 3. orientem] occidentem V om. U
4. refertur V 5. subiungit add. F 6. in planetis om. F
IN TIMAEUM 39 A-B 185

Spira igitur est linea circumducta non rediens ad idem sed infra vel
supra ut in colubro et in¹º candela. Sol igitur cotidie unam spiram facit
quia, cum in uno loco nascatur, a firmamento circa terram fertur¹¹ . Sed in
crastino non in eodem loco nascitur sed infra vel supra¹2 : infra a can-
cro¹³ ad capricornum14 , supra a capricorno¹5 ad cancrum. Unde centum
octoginta duos16 ortus habet sol in anno, qui in eisdem locis nascitur des-
cendendo in quibus ascendendo. Quot vero ortus habet, tot spiras¹? facit.
Has18 spiras¹⁹ ex utroque motu , id est20 naturali21 et accidentali, facit .
Ex hoc enim quod a firmamento refertur, circa terram volvitur, sed ex
hoc22 quod naturali motu vel23 ad cancrum ascendit vel ad capricornum24
descendit , non25 in eodem loco in crastino nascitur et sic spiram26 facit .
Similiter ceteri planete. Cetere vero stelle, quia27 sunt infixe28, in eodem
loco semper nascuntur, et sic29 circulum faciunt. Est30 enim circulus linea
circumducta rediens ad idem.
Et hoc est Quippe, id est certe, illa conversio uniformis et inerrabilis,
id est conversio firmamenti , convertens pro ' convertitur ' ----- participium
pro verbo - omnes circulos id est circulares³¹ motus in spiram³2 ut33 expo-
situm est34. Illud idem35 per alia verba : et36 in³7 sinuosum volumen achanti .
Achantus est arbor in floribus suis spiram38 faciens. Et subiungit quare
planete faciunt spiram39 scilicet quia ferebantur40 genuino id est naturali
motu, et contrario41 id est motu firmamenti. Quomodo ex utroque fiat
spira42, iam dictum est.
[396] Tum43 ipsa. Quia dixerat planetas45 a firmamento referri, putaret ali-
quis quod firmamentum referendo¹6 mutaret eorum naturalem dispositio-
nem. Illud removet dicens : Tum etiam48 illa49 conversio firmamenti
cita50 et volucris quia in una5¹ naturali die perficitur, ea que tardius id est
tarde52 recedebant53 a se54 planetis vel a se scilicet a55 firmamento, facie-
bat semper proxima sibi id est inter56 se, vel sibi id est firmamento57, execu-
tione58 id est motu suo . Ac si diceret : ita ut naturali dispositione sunt
inter se proximi vel remoti, vel firmamento proximi vel remoti59, ita dis-
positos firmamentum refert eos secumºº.

§ CII. Atque ut¹ . Ostensa causa creationis planetarum, subiungit cau-


sam splendoris solis , talem scilicet quod res visu percipi possent³. Sine splen-

7. Spera U V 8. sed] scilicet U 9. in colubro om. U A 10. in om. U AV


11. fertur] circumfertur UV om. A 12. ut in colubro ... supra om. A | | vel add. V
13. usque add. F 14. capricornium U 15. capriconio U 16. cen-
tum octoginta duos] CLXXXII F U A : CLXXIII V 17. speras U 18.
Has] ac U V 19. speras UA 20. id est] et F in V 21. motu add.
V 22. enim add. U 23. vel om. F 24. capricornium U 25.
non om . V 26. spiram] speram U speras A 27. quia] que F 28.
fixe A V 29. sic om. U 30. Est] Cum V 31. circulares] ethereos V
32. spiram] speram U spe. A 33. ut] enim U 34. est om . U 35.
Illud idem om . A 36. et om . A 37. in om. V 38. speram A 39.
faciant speram A 40. feruntur V 41. motu add. A 42. spera A
43. Tum] Tunc F : Cum A 44. Quia] que V 45. planetas] plato V
46. referendo om . F 47. Tum] Cum A V 48. etiam om. A 49. illa]
ipsa U 50. cita] arta F 51. una] luna U : uno A 52. tarde om. F
53. recedebant] precedebant U V 54. a add. F : scilicet add. A 55. scilicet
a] circulo U : om. V 56. inter] iuxta U 57. firmamenti V 58. execu-
tione] ex eodem U : ex conve. A ex consequtione V 59. vel firmamento p. v.
remoti om. A V 60. secum] sibi A

§ CII. F, U, A, V
1. ratio, add. A 2. scilicet om . U A V 3. possunt V
186 GLOSAE SUPER PLATONEM

dore enim visus esse non potest. Et hoc est : Atque ignivit id est accen-
dit Deus conditor rerum lucem clarissimam quam nunc vocamus solem
quia talis solus in mundo apparet (a) . Et ubi ? In¹o regione secundi
globi a terra¹¹ . Primus enim globus a terra12 luna, secundus¹³ sol . Et quare ?
Ut hec¹4 motuum varietas15 que est in firmamento et16 planetis esset id est¹7
reputaretur18 et cognosceretur19 rationabilis20 et consulta (b) . Nisi21 enim
videremus in motu eorum, nec rationem nec consilium Creatoris perpen-
deremus , quod22 modo agimus23. Et24 ideo ut moderatio eorum scilicet25
qualiter sol ceteris26 moderetur27, faciendo stare, retrogradi28, notaretur,
et ut chorea omnium octo29 motuum30 perspicua31 esset32. Chorea est cir-
cularis motus cum cantu. Sed cum octo sint que in superioribus circula-
riter moventur, scilicet firmamentum et planete septem, sonum faciunt
concordem33 ex motu suo ut probat Macrobius. Sic ergo34 est in celestibus
quedam chorea cuius motus potest oculis perpendi sed sonus possibili-
tatem humanarum aurium excedit (c).
Aliam causam inde ostendit. Cuius35 solis splendore celum et36 omnia
que sunt infra celum illustrarentur est enim37 fons totius splendoris
et etiam ut extaret38 numerus omnium animantium. Hoc quidam sic expo-
nunt splendore solis extat40 numerus animantium quia" , nisi esset splen-
dor solis, non numerarentur animantia42. Alii43 sic : splendore solis extat
numerus animantium44 id est multitudo animantium45 ; nisi enim sol
esset, nichil46 in mundo vivere posset47.
[39 ] Hinc ergo. Quandoquidem sol est fons totius splendoris , ergo hinc fac-
tus48 est49 ortus diei et noctis ex50 eius accidentali motu. Et hoc51 subiun-
git ex motu semper eodem et inerrabili id est52 ex motu firmamenti quia53
ex hoc quod firmamentum refert secum super terram est dies, ex hoc
quod54 sub terra est55 nox. Sed quid sit dies56, quid57 nox58, et unde dican-
tur59, supra exposuimus60 (d). Sed ne aliquis putaret quod duo61 dies

4. esse] percipi A 5. est om. U 6. accendit ] ascendit U A 7. quam]


quod F : que V 8. solus] sol UAV 9. ubi] vere U 10. In] E U V
II. secundi globi a terra] secunda a glo. ter. A 12. terra] terrena Uest add.
A 13. secundus] ut U 14. hec om . V 15. varietas] natura V
16. in add. A 17. id est om . U 18. reputaretur] recuperaretur F 19.
recognosceretur V 20. rationabilis] ratio enim F : ratio U A : terra V 21.
Nisi ] non U 22. quod] eodem U 23. agimus] facimus A 24. etiam
add. F U 25. scilicet] sed A 26. ceteros A 27. moderatur F 28.
retrogradari A 29. octo om . FUV 30. motuum om. F 31. perspi-
cua om . V 32. esset om . A 33. concorde U 34. ergo] igitur U
35. scilicet add . A 36. et om. A 37. est enim] sol est U 38. extat
V 39. Hoc] Hic V 40. estat V 41. quia] et A : om. V 42.
numerarentur animantia ] animarentur animalia A id est multitudo animantium add. F
43. autem add . A 44. nisi esset ... animantium om. V 45. animantium ] ani-
malium U : animalis V 46. nil A 47. nisi e. s. e. n. i. m. v. posset posuit
F inter animantia » et « Alii sic ». 48. factus] fons V 49. est om . A
50. ex] et F 51. Et hoc om. A 52. id est om . U 53. quia] et A
54. ex hoc quod ] quando A 55. est om . A 56. et add. A 57. sit add.
Α 58. Sed quid s. d. quid nox om. U 59. dicatur V 60. exposui-
mus] expositum est V 61. due U A

(a) MACROBIUS, Commentarius I, XX, 4 ; Saturnalia I, XVII , 7.


(b) Hunc Timaei [39b] locum a Macrobio citatum fuisse [Comment. I, XX, 2] non igno-
ravit noster Willelmus Iste ( = Macrobius) transtul [1]it hunc versum Platonis ante-
quam translatus esset a Calcidio, et ideo non est mirum si non contineantur eadem verba
hic que et ibi, idem autem s[c]ensus. Et iste non curat nisi de s[c] ensu qui talis est... »
(Glosae super Macrobium, Cod. Vatic. Urbin. Lat. 1140, fol. 114 v, 1. 10 sq.)
(c) MACROBIUS , Commentarius II, I, 4-8 ; II, IV, 14-15.
(d) Cf. supra, cap. XCV, ad notulas b et c
IN TIMAEUM 39 C-D 187

vel62 due noctes continue esse possent, ait64 : rata et alterna successione
lucis, id est diei, et67 umbrarum id est noctis68.
Mensis vero. Quia69 de proventu70 diei et noctis fecerat mentionem, de
proventu mensis incidenter tractat dicens : Mensis vero proventus est cum
luna consequitur solem, lustrato suo circulo2. Unde dicatur mensis, supra
expositum est73 (e) .
Anni vero. Ostenso unde dies74, nox75, mensis76 habeant existere , osten-
dit unde" annus78 qui est79 ex80 naturali81 motu82 solis. Et hoc est : Anni
proventus est83 cum sol item84 renovat exordia emensis85 amfractibus id
est86 lateribus torride zone. Unde dicatur annus, supra expositum87 est (f) .

§ CIII. Ceterarum¹ . Ostenso que tempora ex motu solis et lune ha-


beant existere³, dicit ex motu ceterorum planetarum tempora nasci, ut
triennium a marte, duodennium® a iove, trigennium a saturno, sed a
paucis id est a sapientibus ea' dinumerari (a) .
Continuatio. Circuitus solis et lune notant homines. Vero id est sed
circuitus ceterarum stellarum tam planetarum quam aliarum¹0 neque notant
neque dinumerant homines exceptis paucis id est philosophis. Nec intelli-
gunt homines discursus quantum ad infixas, et errores quantum ad pla-
netas, esse genituram temporis id est non credunt¹¹ ex motu eorum gigni¹ª
[394] tempus. In quo discursu et errore fit¹³ admiranda varietas proventuum id
est proveniunt varia¹ digna admiratione¹ quia fere¹ omnia¹ ex motu
et efficientia¹8 stellarum contingunt¹º ; et non solum ex planetis sed ex
stellis variantibus undique20 id est ex omni parte celestes tramites id est
in21 quacumque parte celi sunt22.
Et quamvis non putent23 homines, exceptis paucis, quod faciant 24 tem-
pus, verum est25 quod faciunt illud. Et hoc est : Est28 tamen facile intel-
lectu, id est ad intelligendum, quod perfectus numerus temporis unius-
cuiusque stelle compleat annum28 . Perfectum annum vocat mundanum"

62. vel] et V 63. continue] communes U 64. ait om. U 65. et om.
U 66. id est ] et V : om. U 67. et] atque U 68. id est motus add.
U 69 Quia] AR V 70. perventu U 71. lustrato suo om. A
72. circulo] ci. F U : etcet V : curriculo F (in textu Chalcidii) : om. A 73. expo-
situm est] exposuimus A V 74. et add. A 75. et add. A 76. mensis]
annus U 77. et add. A s
78. annu ] animus Ū : vel annus U (in margine)
79. qui est] quia U 80. ex] a U V 81. naturali] solo U 82. motu]
ortu U orto V 83. est om. V 84. item] iter V 85. emensis om. A
86. id est] in A 87. expositum] ostensum UV

(e) Cf. supra, cap. XCV, ad notulam d.


(f) Cf. supra, cap. XCV, ad notulam e.

§ CIII. F, U, A, V
1. Ceterorum U A vero add. A 2. que] quod A 3. habeant existere]
existebant A 4. dicitur U 5. triennium] biennium A 6. duodennium]
duodenum F : decimum U 7. possunt add. A V 8. ceterarum om. U
9. stellarum] sunt V 10. aliorum UA II. creduntur V 12. gigni]
geniti A 13. fit]sit A V 14. varia] tepora U 15. admiratione ] ad
suos proventus U 16. quia fere] refer V 17. omnia om . U 18. effi-
cacia V 19. contingunt] coniunguntur U : contingit V 20. undique om . A
21. in om. V 22. sint U V 23. putant F 24. faciunt A 25.
verum est] ostendit V // tamen add. A 26. Est om . A 27. id est add. A
28. compleat annum] etc. V 29. mundanum] mundum V

(a) MACROBIUS , Commentarius II, XI, 7.


188 GLOSAE SUPER PLATONEM

annum. Et est mundanus annus quando omnes stelle et planete ad


eadem loca simul revertuntur³2 in quibus a Deo creati sunt. Et dicunt
philosophi quod hoc fit34 post quindecim35 milia36 annorum (b) . Et hoc
est quod ait : Tunc demum complet³ perfectum annum38 cum³⁹ cursus
octo circuactionum40 id est septem planetarum et firmamenti41 - et per
circuactionem42 firmamenti intellige43 motum stellarum que sunt in eo44
fixe45 peracti revertentur46 velut ad originem atque exordium alterius cir-
cuactionis id est alterius mundani anni. Sed ne aliquis putaret quod si-
cut48 hec circuactio49 variatur et mutatur ita et sequens50, addit : Quam,
scilicet sequentem circuactionem51, dimetietur motus stellarum semper
idem atque uniformis52 id est invariabilis53. Unde54 beata55 et immutabi-
lis erit56 vita sanctorum in ea.
Quam ob causam , scilicet ut57 esset mundanus58 annus, non tantum sol
et luna sed quoque59 id est etiam cetera astra sunt nata⁰ que, meantia per
celum , — quia habent proprios61 motus62 etsi non sentiantur habent
conversiones cum63 celo. Et non tantum ut perfectus annus constaret nata
sunt, sed ut sensilis mundus esset similis archetipo, id est ut contine-
[39 ] ret65 omnia in actu que divinitas intellectu. Et hoc est : ut hoc omne
"
id est mundus iste sensilis69, qui dicitur quoddam70 pan ' id est omne,
predicta ratione (c) , esset simillimum id est valde simile illi perfecto ani-
73
mali" quod concipitur mente divina id est archetipo. Quid74 sit75 arche-
tipus et quare dicatur animal et quomodo mente concipitur" , supra78
satis est dictum (d) . Idem dicit postea sed per alia verba : et ut natura
sociatas temporis id est81 sensilis82 mundus cui83 tempus, ut predictum
est, sociavit Deus, nancisceretur id est adipisceretur84 imaginem id est
similitudinem nature exequate evo id est archetipi mundi cui evum , id est
eternitas, convenit (e).

30. et om . V 31. planeta U 32. revertentur U 33. create A


34. fit] sit V 35. quindecim] XV F U V XXI A 36. milia] m U : M V
37. complet] complent U V : compleat A 38. perfectum annum] defectum annum
V : om . A 39. cum om . U 40. circuactionum] circum U : circui circu A circ. V
41. et firmamenti om. V 42. circuactionem ] circuitionem U :: circuationem A V
43. intelligite F 44. in eo] om . V 45. infixe UV 46. revertentur F
(in textu Chalcidii ) U V : revertetur F (in glosis) : rever. A 47. circuactionis ] c.
U ci A etc. V 48. sicut om. F 49. circuactio] circuitio U : circuatio A
V 50. et sequens ] consequens F 51. circuactionem ] circuationem U A V
52. atque uniformis om. A 53. et in illa circuitione omnia uniformiter se habent
add. A 54. Unde] Et inde F 55. vita add. F 56. immutabilis erit]
mutabilis erat U 57. ut] non U om . V 58. mundus V 59. quoque]

queque V / No(ta) quod quo ' hic ponitur pro etiam add. U (in margine) 60.
sunt nata om . A ios s
61. propr ] primo V : om. U 62. quia habent p. motus
om . U 63. cum] tum F in A 64. sensibilis U 65. ut contineret ]
continet V 66. in add. F 67. hoc om. U 68. ut] vere U 69.
sensibilis U 70. quoddam] quidam V om. F 71. animali om . F U A
72. quod] quia A 73. concipitur ] con. F V cons. U om. A in add. F V
74. Quid] Quare V 75. sit om. V 76. mente om . V 77. concipitur ]
conspicitur UV percipitur A 78. supra] superius A 79. Idem] Ideo A
80. sociata] soci. F : sociata F (in textu Chalcidii) : sotia. U socia A V 81. id
est om . V 82. sensibilis U 83. cui] levi U : etc. V 84. adipiscerentur
U
(b) MACROBIUS , Commentarius II , XI , 10-11. - Cf. supra, cap. XXVII (ad notulam a) ;
Dragmaticon, lib. III, p. 77-78.
(c) Cf. supra, cap. XXXIX, circa medium et ad notulam b.
(d) Quid sit archetypus expositum est supra, cap. XXXII (circa notulam d) ; quare
dicatur animal expositum est cap. LVI ; quomodo mente concipiatur dictum est cap.
XXXIII-XXXV.
(e) Cf. supra, cap. XCV [super Timaeum, 37 d].
<Magistri Willelmi de Conchis >

Glosarum super Timaeum Platonis >

<VOLUMEN SECUNDUM )

<seu>

< EXPOSITIO LIBRI SECUNDI EIUSDEM TIMAEI [ Tim. 39-53 ]>

<in quo haec tria continentur : >

< 1º [Tim. 39º-43ª] Tractatus de quatuor generibus animalium >

[cap. CIV-CXXVII ]

<2° [Tim. 43-47e] Tractatus de aetatibus hominis et de offi-


cio ac utilitate membrorum humani corporis >

[cap . CXXVIII -CLIII]

< 3º [Tim. 47º-53 ] Tractatus de primordiali materia seu hyle>

[cap. CLIV-CLXXVI ]
<TRACTATUS DE QUATUOR >

< GENERIBUS ANIMALIUM >

§ CIV. Et iam ferel cuncta . In superiori volumine de causis mundi


et creatione eiusdem tractavit. In hoc vero tractat de ornatu eiusdem³.
Sed quia inter alia que in ornatu illius' continentur, animalia sunt di-
gniora, de quatuor generibus animalis id est celesti¹º, volatili, aquatili, rep-
tili prius disputat¹¹ , maxime circa hominem immorando sic : prius ostendendo
excogitationem12 humane¹s anime, deinde creationem14 humani corporis,
postea utriusque coniunctionem, exinde¹5 qualiter animale in prima¹7 etate
habeat¹8 se¹⁹, qualiter in aliis, postea de officio et utilitate membrorum
humani corporis, ad ultimum de primordiali materia. Sed ut competen-
tius ad hoc descendat , premittit de quibus actum sit in20 precedenti volu-
mine et de quibus restet21 agendum.
[39 ] Continuatio22. De creatione mundi supra23 tractavimus, et tantum quod24
iam cuncta provenerant id est creata25 erant26 usque ad genituram temporis.
Inclusivum27 est'usque ' quia28 de genitura temporis supra tractavit .
Fere29, quia30 de pretaxatis restat dicere³¹ . Composita³2 ad similitudinem
-
sed ne putaretur parva illa similitudo, addit : germanam id est per-
fectam33 exempli et veritatis sue id est archetipi mundi id est divine
sapientie que dicitur exemplum quia iuxta eam34 omnia facta sunt, veri-
tas quia verius comprehendit res quam sint35 : cum enim sint mutabi-
liter, immutabiliter eas cognoscit38.
"
Nisi. Hic determinat quare dixerit⁹ : fere ' . Continuatio. Omnia pro-
venerant40 nisi hoc41 esset quod nondum continebat cuncta¹² animalia id
48
est cuncta¹³ genera animalium44, hic mundus id est45 sensilis46 qui47 etiam4
oculis demonstrari potest, perinde id est taliter ut continebat ille intelli-

§ CIV. F, U, A, V
1. fere om . F V 2. cuncta] etc. U om . F 3. causis] creaturis V
4. de add. A 5. eiusdem] eius V 6. que] quod U 7. illius] eiusdem
A : eius V 8. animalium U V 9. de add. A 10. et add. A II.
deputat V 12. excogitationem] excogitatos est U : creationem V 13. hu-
manam V 14. c(re)atore Um 15. exinde ] deinde A 16. anima] ante
FU om. V 17. prima] ista V 18. habent U 19. et add. A V
20. in om . V 21. restat UAV 22. Continuatio] to. U 23. supra
om . F 24. tantum quod] iterum cuius vel A 25. creatura V 26.
erant] essent F 27. Inclusum V 28. quia] et A 29. Fere] ferre U
30. quia] quod V 31. dicens U 32. Composita] post tantum U 33.
perfecta V 34. iuxta eam] in eo A 35. sit V 36. immutabiliter] mu-
tabiliter A V 37. eas V 38. cognoscat U 39. dixerat A V
40. Nisi. Hic ... provenerant om. U 41. hoc om . U 42. cuncta ] omnia V
43. cuncta] IIII F : omnia V 44. animantium V 45. id est] scilicet U V
46. sensibilis U 47. qui] quod A V 48. etiam om . F 49. perinde]
proinde U om . A
192 GLOSAE SUPER PLATONEM

gibilis50, scilicet51 archetipus, ad cuius emulationem id est expressam simi-


litudinem52 fiebat53.
Hoc54 igitur55. Quandoquidem hoc56 continebatur in intelligibili57, factum
est58 opere in sensili59. Et hoc est : Hoco quod deerat, scilicet61 genera ani-
malis62, addebat63 Deus64 qui potest , opifex cuius est facere. Sed ne pau-
ciora videretur fecisse in sensili66 quam67 providisset68 in69 intelligibili,
subiungit atque ut mens divina, cuius visus de presenti et70 contemplatio
78
de futuro est intellectus quia non sunt ei carnei oculi scilicet neque75
videt sicut videt homo" , contemplatur genera78 idearum id est forma-
rum --- idee sunt divine cognitiones80 de diversis generibus rerum81 crean-
darum82 -— in intelligibili mundo83 id est archetipo84 . Que idee illic, id est
in divina sapientia, sunt animalia secundum85 illud : « Quod factum est
in ipso vitas erat (a) » , quia vivit divina sapientia que omnia compre-
hendit87. Sic Deus in89 hoc opere suo sensibili, id est in⁹⁰ mundoº¹, sta-
tuit 2 diversa genera animalium. Sed ne putaret illa genera esse⁹ infi-
nita, dicit et constituit⁹5 quatuor iuxta numerum elementorum. Deinde
ostendit que sint illa quatuor genera : Primum98 celeste id est stellas et
spiritus, plenum divinitatis id est" immortalitatis ; aliud deinde prepes¹00
[40 ] id est aves que prepes101 id est¹02 altiora petunt, aerivagum103 quia volant
per aera ; tercium aquelos liquoribus accommodatum105 ut pisces ; quartum
quod terrenalo soliditas107 sustineret108 id est109 reptile. Eodem ordinel10
quolll hic¹¹² enumerata¹¹s sunt, genera animalium sunt a Deo creata¹¹ .
Creationis115 quorum116 modum et ordinem, si quis scire desiderat, finem
primi voluminis117 nostre Philosophie legat (b) .

50. intelligibilis] inter se U : om . A 51. scilicet] id est V : om. A 52. id


est taliter ... similitudinem om . A 53. fiebat om. FUV 54. Hoc] et hoc A
55. quod dixerat add. U 56. hoc] quedam V 57. in intelligibili ] intelligibi-
liter U quod non add. V 58. est] erat V om. U 59. in sensili ] in sen-
sibili A : insensibili UV | | igitur illud factum est add. V 60. Hoc om . U A V
61. scilicet] id est V 62. animalium A V 63. addes V 64. Deus om.
UV scilicet add. A 65. qui potest] quid potes V : om. U 66. sensibili
67. quod add. V 68. providisse A : provideat V 69. in om.
70. et om. U 71. est om . A V 72. intellectus om. V 73.
carnei] cranies U 74. scilicet om . A V 75. neque] queque U 76.
videt om. A 77. et add. V 78. genera] igitur U 79. idearum ] sca-
rum V 80. cognitiones] cogitationes A V 81. de diversis g. rerum om. U
82. creandarum] creandis A creand. est V : om. U 83. in intelligibili mundo] in
mundo F in in. mon. U in ma. A connimtis V 84. archetipus A : archetipi
V 85. secundum ] sin U 86. vita] non U 87. a deo dicuntur omnia
vivere que sunt in ipso add. V 88. etiam add. V 89. in om. A 90.
in om . V 91. isto add. U 92. constituit U 93. putaret] putaretur
V aliquis A 94. esse om. A V 95. et constituit] ista U 96. iuxta
om . V 97. sint] in V 98. Primum] Prius V 99. id est om . V
100. deinde prepes] genus V | | etc. add. U IOI. prepes om . A V 102. id
est om. A que add. V 103. id est add. V 104. aqua V 105.
liquoribus accommodatum om. F V 106. quod terrena om. A V 107. Soli-
ditas om . V 108. sustineret om. U V 109. id est om . A 110. ordine]
modo U III. quo] que V 112. hic om. A 113. numerata U V
114. sunt a Deo creata] addit creatura V 115. Creationis] creatorem U generatio-
nis A 116. quarum V 117. finem primi voluminis] finem principalem et
U prius finem voluminis V

(a) JOANNES I, 3-4.


(b) Philosophia I, 22-23 [P.L. 172 , 55-58].
IN TIMAEUM 40 A 193

§ CV. Et divini¹. Enumeratis quatuor generibus animalium, eo ordine


quo ea³ enumeravit de illis tractat, prius dividendo celeste in' visibile
et non visibile . Et hoc est¹0 : Speciem divini generis¹¹ id est celestis pre-
polibat¹a id est lucide¹³ creabat14 serena claritate¹5 ignisl quia sunt ignee
nature, et hoc ex maxima parte¹? quia non omne celeste tale est sed sole
stelle. Hic innuit hanc divisionem celestium animalium : alia pars est18
ignea et visibilis ut stelle, alia¹9 non20 ut spiritus. De visibili vero tractat
prius sic : ostendendo communem naturam omnium22 stellarum , deinde
dividendo in fixas et planetas et proprietates singularum23 ostendendo24.
Ut propter25. Hic ostendit rationem26 quare splendide facte sint27 stelle,
-
dicens : ut propter nitorem et splendorem28 unum29 est expositio alte-
rius venerabilis esset30 , id est31 reputaretur, Deus32 cuius hoc est opus,
videntibus33 in presenti et visuris34 in futuro.
Figuram35, etc. Postquam de specie stellarum36 docuit³7, docet 38 de
forma39 earumdem40. Continuatio. Non tantum speciem convenientem eis
accommodavit, porro id est sed figuram eius, id est42 celestis animalis43
visibilis, accommodans figure mundi intelligibilis44 id est archetipi45, non
quia46 archetipus, qui est divina sapientia, aliquam suam47 figuram48 ha-
beat, sed quia iuxta hoc quod49 providerat Creator in sapientia sua5⁰ figu-
ram ei attribuit. Vel51 figuram intelligibilis mundi vocat rotundam figu-
ram quia ut in archetipo nec principium nec finis est, sic in rotunda figura.
Et est dicere accommodans52 figuram53 intelligibilis mundi54 id est rotun-
dam55 figuram ut ex specie et figura56 esset in motu57, evenustabat id est
venustum et honestum58 faciebat, et hoc indeclinabiliter id est sine dimi-
nutione59.
Totumque, etc. Ostensa specie et figura stellarum, ostendit et locum
sic60 : Et totum id61 animal62 celeste posuite in gremio64, id est in con-

§ CV. F, U, A, V
1. Et divini] Quam diu V 2. eodem A 3. ea] illa A V 4. enume-
raverat U 5. prius] primum V 6. celeste] conllecta A 7. in om. U V
8. visibile om. V 9. non visibile] invisibile UV 10. et add. U II.
speciem divini generis] spiritus quod ge. V 12. prepolibat] prepo. F : perpol. U :
pre. A perpo. V 13. lucidum F 14. sine eminentia partium add. V
15. claritate F (in textu Chalcidii), U (in margine) : cla. F U da A : c. L. V 16.
ignis] ing. V om. F claritate dicit, id est splendore non calore, quia non omnia que
sunt ignee nature habent calorem quia quedam tantum sunt splendida et hoc habent ex
igne quia ignis sunt due qualitates : splendor et calor add . A 17. parte om . F
18. est om . A 19. vero add. A 20. non] invisibilis V 21. communem]
causam et U 22. omnium ] cauum V 23. singulorum V 24. hic oppo-
nens quia hic tractatus de planetis videtur superfluus cum de eis supra tractaverit. R(es-
pondetur) : ibi tractavit incidenter id est propter tempus, hic ex intentione add. V
25. etc. add. U 26. ostendit rationem] reddit rationes V 27. sunt U
28. per splendorem et auctorem U vel propter. vel nitorem eximium U (in margine)
29. unum] unde V 30. esset] creato. V 31. id est om. A V / ut add. F
et add. V 32. esse add. U 33. videntibus] commodum Vid est add F
scilicet add. U 34. visuris] visum est F : visurus V / secundo id est add. U
35. Figura V 36. de specie stellarum] speciem illorum V 37. sic add. U
38. et add. V 39. de forma ] formam Ü 40. earumdem om. V 41.
figura V 42. id est] scilicet A 43. sensilis add. V 44. intelligibilis
om . F 45. id est archetipi] a r. V 46. quia] quare U 47. suam om .
AV 48. figuram] formam F : substantiam A 49. hoc quod] hec que V
50. sua om. U A V 51. Vel] id est U 52. acco mmod ans ] ac. FA attribuit
ei U : om. V 53. figuram] fi. F : figur. A om. V 54. intelligibilis mundi
om . A V 55. rotunda A formam vel add. U 56. quia ut in archetipo
figura om. V 57. esset in motu] que esset motum V 58. et honestum om.
V 59. et loco add. A V 60. sic] sit U 6r. id] id scilicet U : ad
A : om . V 62. illud add. V 63. ponit V 64. gremio] genere V | |
ci. add. F
13
194 GLOSAE SUPER PLATONEM

tinentia prudentie celi id est celi prudenter se moventis, non quia"


celum aliquam habeat prudentiam sed quia prudens est Deus qui eum68
movet , stipans id undique id est ex specie, ex" forma, ex73 loco, orna-
mentis pulcritudinis ineffabilis quia sermo non potest effari ornamenta
illius . Sed ne viderentur hec ornamenta transitoria, addit" et conve-
getans ad eternitatem id est78 ad79 sempiternitatem80.

§ CVI. Motumque, etc.¹ Quia ignee nature est illud animal, et omne
igneum semper est in motu, de motu illius³ animalis tractat, hanc innuens³
divisionem quod stellarum alie sunt infixe, alie erratice. Sed, queret ali-
quis, si infixe sunt, quomodo dicit Plato Deum attribuisse eis motum con-
venientem circulis earum ? Huic respondent' quidam quod moventur in
eodem loco circum³ se : unde quia semper in eodem loco videntur, infixe
dicuntur. Alii dicunt quod etiam de loco ad locum moventur. Sed vita
hominis tam brevis est¹º, circulus vero earum tam magnus¹¹ , quod non
sufficit saltem¹² ad unum¹³ punctum tam tarde accessionis comprehen-
dendum¹ . Vel , quamvis moveantur, nichil¹5 super eas est visibile quo
motus earum discernatur (a) . Dicuntur ergo infixe non quia sic sint¹6,
sed quia sic videntur¹? : et est astrologicum18 (b) .
Continuatio. Non tantum speciem, figuram, locum convenientem sed
motum commentus est Deus convenientem circulis eius animalis¹º. Deinde
dividit ipsum20 motum" sic : Alterum motum22 circum se et per eandem
orbitam obeuntem25 secundum utramque26 predictarum sententiarum sci-
licet quod vel moventur27 circum se in eodem loco vel quod28 semper
putantur29 esse30 in eodem loco , etsi de loco ad locum moveantur ; et
semper eadem deliberantem et³² de iisdem ratiocinantem³ , non quia³ deli-
berationem et rationem habeat35 sed quia iuxta divinam deliberationem
et rationem semper eadem³ agit37. Cum enim semper equaliter38 distet"

65. gremio i. e. in continentia ] in continentia vel capacitate A 66. prudentis A


67. quia] quod V 68. eum ] illud V 69. cur stelle sint in celo patet quia
spatium alterius elementi non posset claudere tot et tanta corpora et propter multa alia
add. V 70. id] idem U 71. undique] unum U : VII V 72. ex] et
UA 73. ex] et A : et ex V 74. sermo non] nemo V 75. illius] eius
A 76. hec om. A 77. addit om . F 78. id est om. U 79. ad
om . FUA V 80. sempiternitati V | | accipitur enim sepe sempiternitas pro eterni-
tate id est magno tempore add. V

§ CVI. F, U, A, V
1. etc. om. U V 2. Quia om. V 3. et omne igneum ... illius om. U
4. animalis om . U V 5. innuens om. V 6. convenientibus V 7. res-
pondet A respondit V 8. circum] certum V 9. etiam om. V 10.
est om . U 11. est add. V 12. saltem] homo V : om. A 13. unum]
breve U brevem A : hunc V 14. comprehendi A comprehendere V 15.
nil A 16. sit U AV 17. videre U videtur AV 18. astrologicus V
19. animalis] aliud A 20. dividit ipsum] divi. et primum A 21. ipsos motus
V 22. motum om . A V 23. et per eandem] quod semper V 24. or-
bitatem U (in margine) 25. obeuntem ] etc. A om . U V 26. predictamque
add. V 27. moverentur A : movetur V 28. quia V 29. putarentur A
30. esse om . U 31. etsi de loco om. U 32. et] ac V 33. iisdem ratio-
cinantem om. F 34. quod V 35. habeant F 36. eadem om. V
37. agat A 38. equaliter om. V 39. distet] distraherentur U : distat V

(a) MACROBIUS , Commentarius I, XVII, 16. Cf. Philosophia II, 7 [P.L. 172, 59 C-60 ▲] ;
Dragmaticon, lib. III, p. 87-88.
(b) Cf. supra, cap . LXVI, ad notulam a.
IN TIMAEUM 40 A-B 195

a nostra¹º habitabili, non potest in ea diversa operari ut sol qui acce-


dendo¹² operatur calorem, recedendo frigus43.
[40b] Alterum vero, etc44. Ostenso motu infixarum stellarum45, ostendit motum
planetarum. Quod46, quia47 superius satis docuimus (c), hic48 literam tan-
tum legamus. Continuatio49. Primum motum50, qualem prediximus ,
commentus est Deus. Vero id est sed alterum, scilicet52 motum planeta-
rum, talem qui53 semper gestiens procedere ultra id est de loco ad locum
contra firmamentum nitens teneretur54 rotabundus coercitione eiusdem atque
immutabilis nature55 id est firmamenti quod56 predicta ratione57 eadem
atque immutabilis dicitur58 natura (d). Quamvis enim59 planete naturali
motu ab occidente ad orientem contra firmamentum nitantur , tamen
impetu illius ad occidentem retorquentur. Et hoc fit intra61 obiectum eius
id est intra ambitum62 firmamenti63, prohibitis a naturali motu in con-
trarium illis quinque erraticis motibus quia de loco ad locum errant.
Et hic error non stulticie imputetur68 sed loco69 contrariis sibi invi-
cem70 quia modo retrograde, modo stacionarie sunt.
Et" queritur72, cum sint septem planete, cur dicat73 quinque erraticos74
76
motus et non septem75. Dicunt quidam quod sol et luna non sunt de
planetis, immo cum" firmamento ab oriente ad occidentem moventur
etiam naturali motu : quam78 sententiam79 supra executi sumus (e) . Sed
melius est quod dicamus quod, quamvis planete sint80 septem , motus81
tamen sunt82 quinque83 quia84 motus trium pro uno reputatur scilicet
solis, mercurii et85 veneris quia fere in eodem spacio temporis cursus suos
perficiunt.

§ CVII. Ut¹ uterque² . Ostenso motu infixarum et planetarum , com-


mendat utrumque dicens³ quod est optimus et beatissimus . Et notan-

40. a nostra] a temperata vel U : auram V 41. quod V 42, accedendo] ascen-
dendo A V 43. quidam plane volunt quod mille stelle, preter planetas, moveantur
nisi ita quod firmamentum vehit illas secum. Quod autem Plato dicit eas moveri circum se,
dicunt hoc esse dictum de circumvolutione firmamenti, quod firmamentum fert eas circula-
riter. Sed phi(si) ca ratio contra eos est : nihil enim igneum sine motu est, item ignis
sine motu nihil posset sustinere, cum aer spissior nihil sine motu sustineat, quod in avibus
patet que sine motu caderent add. V 44. etc. om . F 45. stellarum om. A
46. Quod] quem F A 47. quia om . A 48. hic] nunc A om. V 49.
Continuatio] tantum U 50. motum] vero U A : om. V 51. diximus A V
52. scilicet] id est A 53. qui om. F 54. tantum add . F U ti. add. A :
tamen add . V 55. immutabilis nature om. U 56. quod] que UA :
quia V 57. ratione] ore. U 58. dicitur om . A 59. enim] eius V
60. nituntur A 61. intra ] infra F inter V 62. inter ambitus V 63.
quodque fit add . U : quod sint add . A quod illis invicem add. V 64. illis om. V
65. quinque] V FU : enim A : quandoque V 66. erraticis motibus] errantis ex
motu V 67. Et hic] Qui A 68. imputetur] est imputatus F : imputatur V
69. et add. U A V 70. invicem om . A V 71. Et om. V 72. queri-
tur] quia U : quare V 73. dicantur A 74. quinque erraticos] quandoque
erranticos tantum V 75. et non septem om. V 76. sint A 77. immo
cum] quia in motum U 78. quam] quod V om. U 79. sententiam om. U
V 80. sunt V 81. motus om . U V 82. tamen sunt om . UA
83. quam sententiam ... quinque om. U 84. quia] queri(m )us quia U : quod V
85. et om . F V

(c) Cf. supra, cap. XCVIII-CIII.


(d) Cf. supra, cap. LXXXVIII .
(e) Cf. supra, cap. LXXXVII , circa finem ; Philosophia II, 25 [P.L. 172, 65 D-67 A].
§ CVII. F, U, A, V
1. Ut] Et V 2. etc. add . U 3. utrumque dicens om. F 4. beatus V
196 GLOSAE SUPER PLATONEM

dum quod tria sunt genera motus . Sunt enim quedam que moventur
sed' nec sui natura nec semper ut navis : qui tamen motus est bonus.
Sunt¹0 quedam quell naturaliter moventur¹² sed non¹³ semper ut ani-
malia : qui motus14 est15 melior16 . Sunt¹7 que naturaliter et semper moven-
tur18 ut stelle qui est¹9 optimus20.
1 Continuatio. Quia stelle sunt22 ignee nature23, quia rotunde figure24,
quia in celo25 locate, factum est ut uterque circulus26 scilicet infixarum
et planetarum esset in optimo et beatissimo statu agitationis28 scilicet29
in eo qui naturaliter et semper est.
Qua ex causa. Hic est conclusio precedentium per divisionem. Et hoc
est30 : Qua ex³¹ causa , scilicet ut esset in optimo et beatissimo statu agi-
tationis, facti sunt illi siderei ignes32, quia nichil corporeum, nisi sit igneum,
naturaliter semper est in motu³3, prediti³4 summa³ divinitate id est indis-
solubilitate . Qui non patiuntur ullos errores accedendo³ et recedendo,
et exorbitationes38 elevando39 et deprimendo. Et hoc quantum ad infixas.
Et40 propterea, quia scilicet non patiuntur ullos errores et exorbitationes42,
44
convertuntur in semetipsos id est circa43 se ut supra expositum est ; et
hoc non ad horam45 sed eterno circuitu.
At vero alii vagi46 . Ac si diceret illi ignes47 circum se volvuntur, at
vero alii48 ut planete, vagi et palantes50 quia modo51 in hoc loco firma-
menti, modo in illo52 videntur53, habent causam erroris id est accessionis
et recessionis54, eam55 scilicet56 cuius in superioribus habita est mentio58
scilicet ut ex motu illorum59 tempus60 discernereturº¹.
Terram vero. De terra hic facit mentionem, non quia sit una de stellis,
ut quibusdam videtur, sed quia62 stellis63 de quibus hic65 agebatur
hanc facit vicissitudinem quod modo nobis apparent, modo non67. Con-
tinuatio6s. Stellas fecit in motu sed terram locavit id est69 immobilem fe-
cit ; matrem omnium terrenorum animantium quia ex ea fiunt ; et
altricem quia fructibus illius73 nutriuntur ; constrictam limitibus75 poli id
est celi, quia ex omni parte celum" equaliter distat ab ea, celi vadentis
[40 ] per omnia quia circa omnia volvitur, et cuncta continentis quia tegit78

5. motuum V 6. quedam om. V 7. sed om. V 8. sui natura]


naturaliter V 9. navis] Lapides et huiusmodi V 10. qui tamen m. e. b.
Sunt om . V II. que om . V 12. moventur om . V 13. sed non]
nec V 14. motus om . U A V 15. est om. U V 16. quod add. U
17. quedam add. A 18. moventur om. U AV 19. est om. U A V
20. etc. add. U 21. qui est o. C. Quia stelle om . V 22. sunt om. U enim
add. V 23. et add. V 24. et add. V 25. in celo] in celum A : celo V
26. utroque circulo V 27. et beatissimo om. A 28. statu agitationis om. A
V 29. scilicet ] id est U 30. Qua ex ... hoc est om. U A 31. ex] de
V 32. siderei ignes] sidera igitu V r 33. in motu] igneum U 34. pre-
diti om. V 35. summ a ] sunt U 36. dissolubilitate F A 37. accedo
U 38. id est add. F 39. elevando] extollendo V 40. Et om. V
41. scilicet om . V 42. exorbitos V 43. supra add. V 44. supra expo-
situm] supradictum V 45. horam] bonum V 46. vagi] etc. U A 47.
ignes om. A V 48. Ac si ... alii om. A 49. planete vagi et om. U 50.
palantes] palam V : om. U 51. modo om . U 52. illo] alio V 53. pla-
nete add. F 54. accessiones et recessiones U 55. eam] causam V om. U
56. scilicet om . V 57. est om. FUA 58. mentio] commemoratio V om.
A 59. illarum UAV 60. tempus] causam V 61. discerneretur] im-
pleretur A : discerneret V 62. de add. U A 63. stelle V 64. de qui-
bus om . A 65. hic om. V 66. agit V 67. Et hoc est add . F
68. tamen add. U 69. id est om. V 70. terrenorum animantium] terram altri-
cem V om . F 71. omnia add. U A 72. et om. V 73. eius U VII
animancia add. U 74. nutriuntur] nutricantur U volvuntur A nutriantur V
75. limitibus om. A 76. quod V 77. celi A 78. tegit] regit U V
IN TIMAEUM 40 C 197

omnia ; custodem diei et noctis quia semper in aliqua parte illius"⁹ est dies⁰⁰,
in aliqua nox ; antiquissimam quia unum est de elementis ; deam81 quia
Cibeles82 vocatur a quibusdam quasi Cubeles '83 quia est cubicum84 cor-
pus (a) , vel Ceres quasi Crees '85 quia ex se creat germina (b) . Sed ne
putaretur summa illa et divina essentia, determinat : ex numero illorum
deorum qui continentur intra ambitum mundi88.

§ CVIII. Stellarum, etc.¹ Quia hic loquebatur de stellis, forsitan³ pu-


taret aliquis quod³ nichil esset dicendum de eis preter illa que hic dicun-
tur . Hac ratione, breviter enumerat ea³ que de eis sunt dicenda sed hic
non dicuntur ut, perlecto hoc opere, sciat lector quid? de eis debeat
inquirere.
Continuatio. Quamvis loquar de stellis, tamen non persequar que hic
ponuntur. Et quare ? Quia persequi¹º ea¹¹ in hoc opere est nichil agere.
Et premittit que, scilicet choreas stellarum. Et est chorea circularis motus
12
cum¹² concordi sono (a) . Inde¹³ dicunt philosophi stellas facere choream¹ª
quia circulariter moventur et ex motu15 concordem reddunt sonum¹ .
Persequi¹ vero hanc choream est18 ostendere quis eorum¹9 cum20 alio
reddat21 vel diapente vel aliam consonantiam quod22 hic23 pretermit-
tit24 Plato.
Applicationes unius25 ad alteram26 id est concordias qualitatis unius27
cum qualitatibus alterius, et28 varios giros quos edunt29, quod³⁰ una per-
ficit cursum suum cicius, altera tardius , et hoc iuxta ambitus circulorum91
quia32 que per33 prolixiorem circulum34 tardius, que per breviorem ci-
cius. Admirabili venustates : tam pulcre enim est dispositum³ quod di-
gnum est admiratione.
Et iterum38 persequi³⁹ reditus stellarum ad eas40 sedes ex quibus pro-

79. ipsius V 80. et add. A 81. deam] driam dixi V 82. Cibelles U
83. Cubiles U 84. cubitus V 85. Cereres U 86. eorum U V
87. deorum om . A 88. qui continentur i. a. mundi om. V | | dicebantur enim qui-
dam alii topici ut sol, luna et terra quia certos obtinebant locos, alii etiam topici id est
creator et spiritus add. V

(a) REMIGIUS, Comment. in Martianum [ 5 , 22 ] , p. 73 , 12-14 . Cf. MYTHOGRAPHUS III , 2 ,


3, ed. G.-H. BODE, Scriptores rerum mythicarum latini tres, Cellis, 1834, t. I, p. 158, 18-27.
(b) ISIDORUS, Etymologiae VIII , XI, 59-61 ; REMIGIUS , Comment . in Martianum [28,
12], p. 118, 4-5 et [37, 3 ] , p. 136, 9.

§ CVIII. F, U, A, V
1. etc.] vero U om. A V 2. forsitan] forte V : om. A 3. quia U
4. hic dicuntur] dicta sunt V 5. illa V 6. perfecto hoc] perfecto V
7. quod U V 8. debeam V 9. persequar ] persequitur U prosequor V
10. persequi] prosequitur U : prosequi V II. ea om . U 12. cum om. V | |
cantu vel add. A 13. Inde] Et inde U 14. choreas V 15. concordi
add. V 16. et ex m. c. r. sonum om. U 17. Pros equi U V 18. est
om . A 19. eorum] chorus A om . V 20. cum] et cum U 21. red-
dit V 22. quod] quam A V 23. hic om. U 24. premittit U A
25. unius om . V 26. alteram] terram V 27. concordias q . unius ] concordes
qualitates V 28. et om. V 29. quos edunt om. U 30. quod] scilicet
quod U : quia A 31. circulorum om. A 32. quia om . F 33. per om.
V 34. circulum om. V 35. per om. V 36. quia add. A 37.
pulcre e. e. dispositum] pulcra est disposit A io 38. item A 39. prosequere
V 40. quidem add. U 41. ex] in F : a A om. U

(a) Cf. supra, cap. CII, circa notulam c.


198 GLOSAE SUPER PLATONEM

gresse sunt. Sedes42 a quibus profecte43 sunt stelle vocat domicilia pla-
netarum45. Et est domicilium planete signum46 in quo creatus est a Deo,
ut luna in cancro, sol in leone, mercurius in virgine, venus in libra, mars
in scorpione, iupiter in sagittario, saturnus in capricorno47. Reditus vero48
planetarum ad has suas sedes notant astronomici50 . Dicunt enim quod
unusquisque maiorem vim habet in suo domicilio quam in alieno. Et
amfractus quia de latere ad latus torride zone moventur52.
Et iterum persequi54 quales55 conditiones accipiant56 , id est efficientias,
ex contagione57 id est coniunctione sui, cum sibi fiunt invicem contigue58
id est vicine. Quod fit duobus modis59. Vel quando simul60 sunt in eodem
signo ut si sol sit cum frigido planeta in eodem signo minorem efficit
calorem, sicut62 cum63 calido maiorem. Unde est64 quod in uno65 anno
aliam temperiem aeris67 habemus , aliam68 in alio. Vel69 si superior depri-
matur et inferior elevetur ut si in70 circulo suo descendat saturnus, et in
suo ascendat iupiter, minoratur malivolentia saturni et benivolentia
iovis. Sic ex utraque contagione conditiones73 accipiunt quas astrono-
mici notant (b) .

§ CIX. Et iterum¹ persequi quam et cuiusmodi³ qualitatem nanciscan-


tur id est accipiant ex varia designatione id est ad varia' designanda,
ut sol ad designandam serenitatem in vespere rubet, ad designandam
pluviam pallet (a) . Et iterum persequilo que significent¹¹ in presenti, et
portendant in futuro, vel¹³ mox futura vel aliquanto post. Tunc scili-
cet significant vel15 portendantle cum¹ certe stelle ut sol et luna merse
et18 latentes operiuntur19 id est quando eclipsim patiuntur, quod aliquanto
intervallo temporis20 solet fieriª¹ quia, etsi raro, tamen aliquando hoc contingit.
Et item persequi23 quantos denuntient motus id est quantas muta-
tiones rerum (b) , tunc26 scilicet cum emergunt et apparent alique stelle

42. quibus p. s. Sedes om. U 43. progresse V 44. domicilium F


45. planetarum om. A 46. illud add. A 47. capricornio U 48. vero om. A
49. suas om . V 50. notant astronomici] vocatur astronomia U : notant astrologi V
51. quisque V 52. moventur om. A 53. iterum] vertuntur U 54.
prosequi V 55. quales] qualis et U 56. accipiant om . U 57. conta-
gione] cogitatione V 58. contigue] certi V 59. Quod fit duobus modis om.
V 60. Vel quando simul] Sed vel quererent si similes V 61. in] sub A
62. sicut] sic U : si A 63. cum om. U 64. est om. U 65. uno] aliquo
A 66. aliam temperiem] aliquam intemperiem A 67. aeris om. V 68.
aliam] quam V 69. Vel] Sed U 70. in] de U 71. in suo om . U
72. Sic] Si A 73. utroque contagionem conditionem V 74. astronomi V
(b) Cf. Philosophia II, 18 [P.L. 172 , 63 B- C).

§ CIX. F, U, A, V
1. iterum] con. U 2. et] id est V 3. eiusmodi V 4. nanciscantur
om . F 5. accipiunt U V 6. ex v. designatione om. V 7. varia] di-
versa U V 8. sol ad designandam] propter V 9. Et om . V 10. pro-
sequi A II. significant V 12. in] de V 13. vel] et U 14.
Tunc om. V | | contra add. U 15. vel om. A 16. precedat U 17.
cum om . V 18. merse et] inter se ac U 19. operiuntur] opinantur V : om.
U 20. temporum V 21. aliquanto i. t. s. fieri] alii operiuntur que signifi-
cent U (in margine) 22. item] tantum U iterum A V 23. prosequi A
24. denuntientur V 25. metus U 26. tunc om. V 27. emergit V
(a) MATTHAEUS XVI, 2.
(b) Hoc loco patet nostrum Willelmum usum fuisse textu corrupto, in quo nempe motus
pro metu ponitur. Nam in Timaeo graeco legimus : póɓouç xai onusia ... réμτovotv . Cf.
Timaeus ex translatione Chalcidii, ed. J.-H. WASZINK, p. 34, 7-8 quantos denuntient metus.
IN TIMAEUM 40 C-D 199

insolitis28 horis ut in30 meridie, vel insolitis³¹ curriculis³ id est quando³


non sequuntur cursus aliarum34, ut cometa, vel illa venerabilis35 historie
que, ut ait Calcidius (c) , tres magos duxit36 ad cunabulum Salvatoris³7.
[ 40 ] Sed hoc non denuntiat omnibus sed his qui rationes motus earum intel-
ligere possunt (d) id est40 quibus41 datum est intelligere quid significet
motus earum. Innumeri enim homines45 predictam46 stellam viderunt ,
sed pauci48 quid49 significaret50 intellexerunt5¹.
Hec predicta et cuncta huiusmodi circa stellas, persequi ratione5s cogi-
tando, et oratione54 docendo55, in hoc opere est officium nichil agentis et
frustra laborantis56 , non57 quod hoc non sit58 querendum59 sed⁰ quia in
hoc opere non61. Et subiungit quare : maxime cum motus earum stella-
rum et63 descriptio id est localis positio sit remota ab oculis disputantis.
Et ideo non65 a quolibet neque ubique de hoc agendum est.
Quapropter, etc. Quandoquidem68 ista sunt pretermittenda , que dicta
sunt de sideribus visibilibusque potestatibus divinis finem habeant suum” .

§ CX. At vero. Postquam tractavit de celesti animali visibili, tractat


de celesti invisibili quod communi nomine demon vocatur, pauca inde¹
dicens quia in aliis operibus satis³ inde dixerat. Quod ut melius intelli-
gatur, quid inde dicat5 Calcidius videamus.
Dicit ergo Platonem voluisse a firmamento usque ad terram mundum
esse plenum rationalis animalis cuius genera sic in quinque¹º divisit quod
primum" posuit in firmamento, stellas scilicet, quod diffinitur sic : ani-
mal celeste, rationale, immortale¹², impatibile¹³ . Secundum14 dicit esse¹
in ethere, sed invisibile¹6, cuius¹7 hec est diffinitio18 : animal ethereum19,

28. in solitis U 29. horis] locis A 30. in] a V 31. insolitis] sol. F :
in so. U 32. circulis V 33. quando] quod UA : cum V 34. stella-
rum add. V 35. venerabilis ] variabilis V 36. ducit F 37. Salvato-
ris] Creatoris F || Dixit Calcidius unam stellam deservire Egiptiis ad designandam steri-
litatem futuram, quam consideravit Ioseph : apud alios vero in alio tempore apparet add.
V 38. denuntiat] dicunt autem U : denuntiavit A : determinat V 39. ra-
tionem U 40. id est om . V 41. quibus] quilibet U 42. intelligi V
43. significent A 44. Numeri U 45. homines om. U A V 46. pre-
dictam] illam V om. A 47. videtur U : vident A 48. sed pauci om. U
49. quo Ud et
50. signific A V 51 intellexerunt] intellectum U 52.
prosequi A 53. rationem U 54. oratione] ratione A : ratio V 55.
dicendo U 56. labo rant is om . V 57. non] Nam U 58. sint U
59. querenda U // ut quidam dicunt add. V 60. sed] scilicet U 61. est add.
U est agendum add. A 62. earum om. F 63. stellarum et om. V
64. sit add. V 65. Et ideo non] Non enim V 66. et quoque add . V
67. de hoc om. V 68. Quandoquidem om. U 69. pretermittenda om. V
70. de sideribus ... suum] etc. FU A : om. V

(c) CHALCIDIUS , Commentarius, cap. CXXVI, p. 169, 11-170, 5.


(d) Translatio Chalcidii [ed . J.-H. WASZINK, p. 34, 8] hic inducit Willelmum ut male
interpretetur praesentem Timaei locum qui graece sic se habet : τοῖς οὐ δυναμένοις
Loyisεobar. Quod Tullius sic vertit rationis expertibus.

§ CX. F, U, A, V
I. inde] tamen V 2. suis add. U V 3. satis] plura U 4. quod V
5. dicit V 6. ergo] igitur U V 7. Plato A 8. vel dixisse in ' Peli-
cia' , in illo libro Pla(tonis) add. A 9. rationali animali U AV 10. in
quinque] ipse V II. primo V 12. mortale V 13. impassibile U | |
cuius dicit hoc proprium esse officium divinam voluntatem contemplari add. V 14.
genus add. V 15. dicit esse] dixit esse U : posuit V 16. sed invisibile ] sed
visibile U om . V 17. cuius] eius U : quod v 18. hec est diffinitio ] sic dif-
finitur V 19. rationale add. V
200 GLOSAE SUPER PLATONEM

22
immortale , patibile , cuius dicit hoc esse officium divinam23 volunta-
tem24 contemplari25 et inde beate vivere . Tercium genus voluit esse
a luna deorsum usque ad mediam partem aeris, quod sic diffinitur : animal
aerium28, rationale, immortale, patibile29, cuius est30 officium deferre³1
preces hominum32 Deo et voluntatem Dei33 hominibus, et congaudet pro-
speritati bonorum35 et36 compatitur adversitati, unde est patibile³ .
Quartum vero voluit esse a³⁹ media parte aeris usque ad terram, quod
sic diffinitur animal humectum, rationale40, immortale, patibile , cuius
est officium hominibus invidere et, pro42 posse suo, nocere. Concumbunt
etiam443 cum mulieribus, unde incubi dicuntur. Quintum voluit esse in
terra, hominem scilicet , quod sic diffinitur46 : animal rationale mor-
tale. Sic48 ergo49 de istis quinque generibus50 rationalis¹ animalis52 duo53,
scilicet54 celeste et terrenum55, visibilia sunt, tria vero, scilicet aerium56,
ethereum57, humectum, invisibilia58. Que tria59 dicuntur60 demones id est61
scientes demon enim interpretatur sciens (a) . Nec abhorreas62 commu-
nitatem nominis63, cum etiam64 in divina pagina et boni et mali dican-
tur65 angeli (b) . Iterum66, ne mireris si Plato bonos angelos dividit in
duo genera cum divina pagina dividat68 in novem69 ordines7 : ille" enim"
secundum loca73, illa secundum officia75 distinxit (c).
Fuerunt tamen" qui voluerunt demones vel78 angelos nichil aliud esse
quam animas humanas que, si cum cura79 corporis80 et81 nequicia exi-
bant82 a corpore gravate, in humecta parte aeris remanebant ibique
nequiciam suam exercebant84 ; si que vero purgate sed non omnino per-
fecte virtutibus, in aere ; si85 que perfecte, in ethere. Et hoc confirma-
bant86 illis aureis versibus87 :
Corpore deposito, cum88 liber ad ethera perges,
Evades hominem89, factus deus⁹⁰ etheris almiº¹ (d) . »

20. inmot. U 21. patibile] partibus U : impatibile V 22. dicit hoc esse]
est V 23. divinam om . V 24. voluntatem] sapientiam A 25. contemplari]
comprehendi U 26. inde beate vivere] nuntiare inferioribus demonibus V
27. esse] voluit A 28. aereum UV 29. passibile U 30. cuius est] et
est eius V 31. referre A 32. hominis U 33. dicere add. V
34. prosperitatibus A 35. bonorum] eorum U hominum add. V 36. et om. U
37. patitur A 38. passibile U 39. a] in A 40. rationale] materiale V
41. non mortale passibile U 42. pro] post U 43. Concumbunt etiam] Qui dicun-
tur concubitum habere V 44. hominem scilicet] id est hominem F : hominem A :
scilicet hominum V 45. quod] et A om. U 46. diffinitur] diffinitum est F :
diffinitum U 47. rationale ] c. U : materiale V 48. mortale. Sic] m. g. io U
49. igitur U 50. generibus om . V 51. rationalis] materialis V 52. animalis om . A V
53. duo] vero U 54. scilicet om . A 55. terreum U 56. aereum U V
57. et add. V 58. sunt add. A 59. tria om. V 60. dicit A 61.
id est om. A 62. Nec abhorreas] ne aborens U 63. communitatem nominis]
nomen V 64. etiam om . A 65. dicuntur A V 66. Item V
67. divisit AV 68. dividit UV | | bonos angelos add. V 69. novem] octo V
70. angelorum add. U 71. illic A 72. enim om. V 73. sua add. A
74. illa ] ille U : hic A 75. officium UA 76. distinguit A V 77. qui-
dam add. A 78. vel] per U 79. que si cum cura] quasi circumentes U : que
sicut circa A que sicut causa V 80. corporis] hominis U 81. et] ex A
82. quia add. A 83. in] etiam U 84. exercebat A 85. si] sed UV
86. affirmabat A V 87. illis aureis versibus] ante his verbis A : ille a nostris versi-
bus pithagor. V 88. cum] est U 89. homines V 90. deus om. U
91. almi] alieni U
(a) CHALCIDIUS, Commentarius, cap. CXXXII, p. 174, 2.
(b) CHALCIDIUS, Commentarius, cap. CXXXIII, p. 174, 14-18.
(c) Philosophia I, 20 [P.L. 172, 48 B-C] ; Dragmaticon, lib. I, p. 17.
(d) VERSUS AUREI, 70-71 , quos deprompsit Willelmus e Chalcidii Commentario, cap.
CXXXVI, p. 177, 3-4.
IN TIMAEUM 40 D 201

Sed hi versus non confirmant92 quod anime sint angeli sed quod in
ethere deificantur. Nec in hac sententia est Plato qui post93 demones
tractat de creatione humane anime, et per illorum ministerium95 dicit
animas coniungi corporibus⁹6 .
Continuatio. Prestiti rationem visibilis et celestis animalis" . At vero
prestare rationem98 invisibilium et divinarum potestatum que nuncupantur
demones⁹⁹, id est scientes, est maius opus quam valeat100 ferre hominis in-
genium101 (e).

§ CXI. Igitur. Quandoquidem tantum est opus prestare rationem de


eis, ergo¹ adhibeatur hic fides. Et hoc est : Igitur sumatur compendium
id est brevitas et utilitas ex credulitate¹ quia hoc credere utile est .
Credamus . Quia dixerat hoc esse credendum, subiungit quid sit cre-
dendum non solum de angelis sed etiam de aliis deis . Ad cuius rei intel-
ligentiam predicamus quod primi⁹ philosophi considerantes quod sine
timore potestatis homines¹º a criminibus retineri non possent, nec iterum"
timore¹² equalis, maiorem substantiam docuerunt quam divinam¹³ voca-
verunt. Sed quia viderunt quod¹4 rudes homines veram divinitatem¹5
cognoscere non possent, nec intelligere quomodo unus deus omnia pos-
set, plures finxerunt16. Unde Statius¹7 :
« Primus¹8 in orbe deos19 fecit timor (a) . »

Et vocaverunt planetas deos²º , quatuor elementaª¹ , proprietates eorum,


ut23 naturalem potentiam terre producendi germina Cererem, producendi
vinum 25 Bachum. Sed ne viles essent28, nominibus et figuris veritatem
tegebant27. Deinde poetes, ut placerent populo, res turpes vocaverunt

92. affirmant A 93. post] primus U : prius V 94. post add. V 95.
ministerium] misteria U 96. disputationem de illis, utrum sint corpora necne , in
summa require add. V 97. Prestiti ... animalis] predicta rati one um
fact est visi bile
et celeste animal V 98. rationem om. U V 99. invisibilium et ... demones
om . U 100. quam valeat om. V 101. ferre h. ingenium ] etc. F A V

(e) Circa ea quae generatim in decursu huius capituli CX exponuntur, cf. Philosophia I,
16-19 [P.L. 172, 47 A-48 B] et Dragmaticon , lib. I, p. 13-17. Ad praesentem locum Glosa-
rum super Timaeum alludit ipse Willelmus in suis Glosis super Macrobium [Comment . I
II, 13 ] ubi ait : Vel de aer(e) is ether (iisve) p(otestatibus) , ut de demonibus de quibus
latius in Thimeo Platonis disseremus. (Cod. Bernen . 266, fol . 3 va). Item, in Glosis super
Macrobium [Comment . I , XI, 7] : « Sed dicunt quod vocat Macrobius in hoc loco lunares
populos divinos spiritus habitantes circa eam, qui demones nuncupantur, de quibus in Thi-
meo Platonis dicemus. » (Ibid., fol. 9 rb.)

§ CXI. F, U, A, V
1. igitur U 2. hic] hec V 3. Igitur om. U A 4. brevitatem et uti-
litatem ex utilitate V 5. Nota quod non hoc credere sed pro timore Atheniensium
dixit qui Socratem magistrum suum interfecerant quia prohibuit deorum culturam add. V
6. ergo add. V 7. quod U 8. diis U V 9. prediximus que primum
U 10. homines om . A II. nec iterum] ratione tantum U 12. timores
V 13. divinam] diffiam V 14. viderunt quod om. V 15. divinitatem]
dignitatem V 16. confi nxeru nt U 17. Statius] sunt V : om . U 18.
Primus] plures V 19. deus V 20. et add. V 21. et add. V 22.
proprietate U 23. ut] et V 24. terre om. V 25. vinu m ] vicin um U
26. viles essent ] vilescerent UV si hominibus paterent add . A 27. tangebant
U 28. poete om . V

(a) STATIUS, Thebais III , 661.


202 GLOSAE SUPER PLATONEM

deos29 ut Priapum, Venerem (b) . Dicit ergo Plato sic esse credendum
ut primi philosophi docuerunt , non ut poete illud enim honestum est³
et utile, istud32 inhonestum et turpe.
Continuatio. Quandoquidem sumendum est compendium ex creduli-
tate, ergo credamus his philosophis qui apud prius seculum quando³4 non-
dum poterat cognosci Creator, reliquerunt35 eterna36 monimenta³ id est
scripta in libris suis , posteritati sue, de natura deorum maiorum40 digni-
tate atque atavorum42 tempore43, et de genituris singulorum id est44 di-
cendo quis eorum46 quem genuit47. Et quando hoc48 fecerunt ? Scilicet
cum preferrent⁹ id est ostenderent50 cognationem51 et propinquitatem5ª illo-
rum scilicet divini generis.
Certes , Vere credendum est quia non credi54 est irreligiosum55 . Et hoc
est : Certe non credi filiis deorum et nepotibus56, scilicet non credi57 quod
quidam sint filii deorum, quidam nepotes, satis est irreligiosum58, quam-
[400]
vis hoc dicant probationibus incongruis quantum ad verba, sed necessariis
quantum ad sensum misticum60. Etsi enim61 sit incongruum cum62 audi-
tur (c) : « Iupiter, hortatu Iunonis, cum fulminibus et tonitruis accedens
ad Semelem ut coiret63, eam combussit et tamen64 filium65 non adussité »,
67 70
tamen verum est et necessarium68 quod69 his verbis a prudente intel-
ligitur". Intelligitur enim quod ab73 ethere vel ab igne, mediante aere,
75
fulmina et tonitrua in terram descendunt : sed , quamvis illam desic-
cant in estate, tamen non omnino auferunt" quin inde nascatur vinum.

§ CXII. Sit igitur¹. Quandoquidem non credi³ est irreligiosum³, ergo sit
nostra credulitas comes id est concors assercioni® id est affirmationi' pris-
corum virorum huic scilicet quod Occeanus et Thetis sint filii celi et terre.

29. deos om. V 30. sic] ita v 31. est om. U V 32. istud] illud
U vero add. V 33. sumendum est] summit V 34. quando ] fuerunt cum
A quia V 35. relinquerunt V posteritati add. V 36. eterna om. A
37. monimenta F (in textu Chalcidii) : mo. F U A V : monumenta U (in margine)
38. in libris suis] his libris A : om. V 39. deorum om . A 40. de natura d.
maiorum ] miles nostri de na, dei id est V 41. dignitate ] dignitatem U : quingenta A
42. atque atavorum F (in textu Chalcidii ) U : aut. F : con mo. A : ma, a. V 43.
tempore] opere U 44. id est] scilicet A om. V 45. dicendo] docendo A :
om . U V 46. illor um UA 47. singu lorum genui t om . V 48. hec U A
49. Et quando preferrent om. V 50. id est ostenderent ] et ostendunt V // de.
add. F 51. cognationem ] cogni. V om. U 52. propinquitatem ] propter V
53. id est add. U 54. credere U 55. irreligiosum] non religiosum V
56. Et hoc ... nepotibus om. V 57. non credi om. U 58. et hoc dicit secundum
gentiles add. A 59. dicatur UV 60. misticum ] rusticum A 61. enim
om. AV 62. cum] quod A 63. ut coiret] ut ceteri U : ut corrumperet A :
om . V 64. tamen] tantum U : tunc V 65. suum add. A 66. adussit]
adduxit V 67. verum om. V 68. et necessarium om. V 69. in add. F
70. his verbis] mondus U : om. V 71. intell igatur U 72. enim om. UAV
73. Intelligitur enim quod ab] tamen filium in ea genuit a V 74. in] ad V
75. eam A 76. desicent U 77. aufertur V

(b) CHALCIDIUS , Commentarius, cap. CXXVIII , p. 171 ; MYTHOGRAPHUS II, V, 2 (ed.


G.-H. BODE, p. 171 , 36- p. 172, 2).
(c) MYTHOGRAPHUS I, 120 (Scriptores rerum mythicarum latini tres, ed. G.-H. BODE, Cellis,
1834, t. I, p. 38-39) ; MYTHOGRAPHUS II, 79 (op. cit. , p. 102).

§ CXII. F, U, A, V
1. igitur] ergo U V 2. credi] credere U : om. V 3. est irreligiosum] reli-
giosum V 4. vestra UA 5. id est concors om. U 6. assercioni] asse-
veranti V 7. id est affirmationi om. V 8. sunt V 9. celi et om. U
IN TIMAEUM 40 E-41 A 203

Occeanus vero10 est mare quia omnes stelle videntur in eo occidere.


Thetis vero¹ dicitur limus¹³ aque¹4 : unde¹5 coniux Occeani dicitur quia
limus coniunctus est aque et suppositus16, dictus a ' thesi ' quod est de-
pressio (a). Qui¹7 sunt filii celi et terre nisi enim¹8 esset celum, aqua,
frigiditate sua et terre¹9, in lapideam transiret20 substantiam21 ut cristal-
lus. Iterum22, si terra non esset, nec aqua, quia non esset23 quod24 eam
sustineret25 nec limus qui26 ex mixtura terre27 et aque fit28 . Et itaª⁹ verum
est quod Occeanus et Thetis sunt filii celi et terre³⁰.
Et non³¹ tantum Occeanus et Thetis, porro id est sed horum scilicet³
celi et terre33, Saturnus et34 Rea et35 Phorcus36 . Est enim Saturnus tem-
pus unde³7 apud Grecos dicitur Cronon quod est tempus (b). Qui38 fi- .
lius³⁹ celi et terre dicitur quia40 ex motu¹¹ celestium, ut solis et lune, su-
per terram dinoscitur2 tempus. Rea vero43 est44 primordialis materia id
est ile45, dicta coniux Saturni quia tempori46 est coniuncta. Forcus47 est48
archetipus mundus. Qui filii celi et terre dicuntur quia nichil ex materia
et forma sine igne et terra49 consistit.
[41 ] Saturni porro et Ree proles50 sunt51 Iupiter et Iuno, id est ignis et aer52,
quia temporalia sunt et53 ex materia constant54 (c) ; et ceteri qui sunt in
ore hominum et mentibus55 ut Neptunus et Pluto, id est aque profun-
ditas et terre57. Atque ex his alii nati58 sunt, ut ex Iove Bachus, qui dei⁹
putantur, id est creduntur.

§ CXIII. His igitur¹ . Finito tractatu de creatione celestis animalis tam


visibilis quam invisibilis, transit ad creationem³ ceterorum animalium,
more suo ad integumentum (a) se transferens quod tale est quod, creatis
stellis et spiritibus, convocavit eos' Deus in uno conventu habitaque

10. vero om . V 11. quod U 12. Thetis vero] Et Thetis V 13. terre
vel add. A 14. aque om. U 15. unde] unde est U vere V 16. su-
perpositus A 17. Qui] que U : quod V 18. nisi enim] ubi enim non U
19. terra FU 20. transirent F 21. substantiam] formam V 22. Item
substineret
V 23.U quia
sustinet V om. V26. qui o 24. quod] qui U : quid 4 : que V
non esset 25.
27. terra A 28. fit] sit U
29. Et ita om . V 30. et terre om. U 31. non om. A V 32. scilicet]
id est A om. V 33. Et non tantum ... terre om. V 34. et om. U A V
35. et om . A V 36. Forcus U 37. unde ] VII U 38. Qui] quia V
39. celius add. U 40. est add. V 41. motus add. V 42. dinoscitur]
discernitur U V 43. vero om. V 44. est om. U AV 45. id est ile]
et vere A 46. quia tempori ] tempore etenim U : tempori enim A 47. For-
cus] phorius U : Phorcus Aut add. U vero add. A V 48. est om. V
49. terra] tantum U 50. proles] perses V 51. sunt om . V 52. aer]
etheris V 53. et om. U 54. constant ] constare U : consistunt V 55.
et mentibus om. V 56. id est] ut V 57. aqua et profunditas terre U : aque
et terre profunditas A : aqua et profunditas terre V 58. alii nati om. A 59.
dei om. F U

(a) MYTHOGRAPHUS II , 206 (ed. G.-H. BODE, p. 143-144 ) ; MYTHOGRAPHUS III, XI, 21
(ed. cit. p. 240-241).
(b) MYTHOGRAPHUS I , 204 (ed. G.-H. BODE, p. 63 ) ; ISIDORUS, Etymologiae VIII, XI,
30-31.
(c) MYTHOGRAPHUS I, 105 (ed . G.-H. BODE, p. 34).

§ CXIII. F, U, A, V
1. ergo U 2. creatione] tractatu U 3. creatorem U 4. ad. i. s.
transferens] integumento deserviens A 5. et] ac V 6. vocavit A 7.
eos] eosdem A om. V 8. Deus] deos V : om. A 9. convent ] concentu F
u

(a) De integumentis vide nostram praefationem, p. 19-20.


204 GLOSAE SUPER PLATONEM

oratione¹º iniunxit eis officium formandi corpora¹ ceterorum anima-


lium¹³, et14 maxime hominis, coniungendique¹5 animam corpori et¹ con-
servandi¹ eam cum¹8 corpore¹9, dandi cibi20 incrementa21 et22 dissolvendi23.
Huius rei est24 veritas quod stelle et25 spiritus a Deo vocantur cum ab
ipso26 ad aliquid agendum aptantur ; ad ipsos loquitur cum27 providet
que per ipsos fiant28 ; iniungit predicta officia quia29 per effectum stella-
rum30 et ministerium spirituum illa implentur. Quod in sequentibus³2
planius apparebit³ .
Continuatio. Quandoquidem nati34 sunt35 stelle et spiritus , ergo³6 omnia³7
celestia. Et his omnibus88 natis atque alctis id est nutritis39 - simul40 enim
a Deo nata sunt et perfecta42 - atque obtinentibus divinitatem id est43
indissolubilitatem44, his, inquam45, que46 vel videntur flammanti corpore
ut stelle, in48 convexis19 celestibus id est50 in51 partibus firmamenti, vel52 non
videntur ut sunt53 spiritus, conditor universitatis54 id est Deus iubet id est
providet55 observanda id est56 que observare et agere debent57, tali ora-
tione qualis58 sequitur.
Dii deorum (b) . Hec est oratio patris ad filios, id est Creatoris ad stel-
las et spiritus, cuius hec59 est summa quod in principio captat eorum60
benivolentiam, deinde ostendit61 quid ab eis querat, postea honestatem
et utilitatem et possibilitatem62 illius. Dicit63 ergo : O dii deorum . Stelle
et spiritus dii deorum sunt quia dominantur65 quatuor elementis que,
ut supra expositum est , dii66 reputantur67. Sic a persona illorum captat
benivolentiam, deinde a sua persona sic : quorum ego sum opifex creando
et idem sum pater amando et gubernando . Vos siquidem estis opera68 mea69
quia70 vos feci, et ideo voluntati mee" debetis obedire. Deinde72 osten-
dit73 qualitatem eorum geminam, scilicet naturalem et datam a sua
gratia, ut per eam captet 75 illos76 : Dissolubilia natura id est potentia dis-
solvi. Sed ne timerent" ex natura, addit : sed indissolubilia gratia mea78.

10. oratione] ratione A V II. iniunxit] etiam iuxit U coniunxit F : coniunxis V


12. corporum U 13. animalium om . U 14. et] vel U 15. coniun-
gendi A 16. et om . U 17. conservandi] consentiendi U : servandi V
18. cum ] in UAV 19. et add. A 20. cibi] ey U : vel eis U (in margine) :
cibum Aad add. V 21. crementa A 22. et om. U A V 23. dis-
solvendi om . A 24. est om. V 25. et om . U 26. ipso] eo U
27. cum] et V 28. fiunt V 29. quia] que U 30. stellarum om. V
31. Quod] que U A 32. sequentibus] sequenti F : superioribus V 33. pla-
nius apparebit ] melius apparebunt U A 34. Quandoquidem nati F : Quando nate U
35. ille add. A 36. igitur U 37. omnia om . V 38. enim add. U
39. nutritis] naturis V 40. simul om . V 41. nati U 42. perfecta] per-
fectam U : creata A 43. divinitatem id est ] diuturnitatem atque V 44. in-
dissolubilitate A 45. his, inquam] hiis omnibus U 46. que] vel qui U (su-
pra lineam) 47. vel add. V 48. in] que A 49. connexis V
50. id est om . V 51. in om. U 52. vel om. U 53. sunt om. A
54. universitatis om. FUV 55. providet] prohibet V 56. id est om . A
57. debeant U 58. qualis] que V 59. hec om. A 60. eorum] illorum
U om . A 61. deinde ostendit] demonstrando V 62. et possibilitatem om. A
63. Dicat U 64. deorum om . V | | ô add. V 65. in add. V 66. dei
UA 67. reputantur] vocantur U || Et add. A 68. estis opera] g. U
69. mea] in V : om. U 70. quia] quo V 71. vos add. V 72. Deinde]
Postea V 73. ostendere U 74. scilicet] id est V 75. captis U
76. illos] illo U eos V 77. timeret U 78. mea om . V

(b) Ad hunc Timaei locum alludit noster Willelmus in suis Glosis super Macrobium [Com-
ment . I, II, 13 ] dicens : Potestates istas vocat angelos, de quibus Pla (to) similiter per
integumentum locutus est ubi ait scilicet Creatorem habere orationem ad eos, id est : Dii
deorum , etc. (Cod. Vatic. Urbin. Lat. 1140, fol . 11 г) .
IN TIMAEUM 41 A-B 205

Et hoc est : Tamen", quamvis sitis dissolubilia natura, estis indissolu-


bilia me volente80 cui81 idem est velle et facere82.

§ CXIV. Duo posuerat quod¹ sunt dissolubilia natura, indissolu-


bilia gratia. Quorum primum prius³ sic probat : vere estis dissolubilia natura¹
quia ex partibus coniuncta. Et unde hoc, diceret aliquis, si coniuncta
sunt, et sunt dissolubilia natura ? Ideo' scilicet quia omnes quod⁹ con-
iunctum¹0 est¹¹ dissolubile natura12 . Natura enim exigit¹³ ut omne compo-
situm14 in componentia¹5 possit resolvi¹6.
At vero. Probato quod sunt¹ dissolubilia natura, probat quod non dis-
solventur18 ex gratia. Continuatio. Natura patitur19 quod 20 dissolvamini21.
At vero non est Dei22 qui23 non vult24 nisi honestum et utile, velle dissolvi25
quod est iunctum26, quantum ad partes , et modulatum, quantum ad27 qua-
litates28, bona ratione29 id est equali proportione. Si inde30 opponat³¹ ali-
quis ergo32 corpus et anima dissolvi non debent cum bona ratione sint33
iuncta et modulata35, vel possumus dicere quod hoc est dictum parti-
culariter, non universaliter³6 ; vel quod non sunt bona ratione coniuncta
et modulata³ , immo contra naturam38 anime39, potentia divina, anima
corpori ad tempus est40 sociata ; vel dicamus quod, quamvis separantur,
non tamen aliquod eorum dissolvitur42. Dissolvi est adnichilari43.
{41b ] Quapropter. Quandoquidem omne factum est dissolubile natura, ergo
et vos44. Et hoc est : Quapropter. Et45 subiungit causam46, scilicet quia
facti estis quantum ad stellas, et generati quantum ad spiritus. Nequa-
quam48 estis49 immortales nec omnino indissolubiles50 , immo51 natura52 mor-
tales 53 spiritus54, dissolubiles stelle.
Sed tamen55 nunquam dissolvemini ô stelle, nec mortis necessitatem subi-
bitis56 ô57 spiritus, non ex natura vestra58 scilicet59 sed ex gratia mea.
Potestne60 voluntas tua contra naturam rerum62 agere ? Ait Potest,

79. Tamen om. A 80. me volente] mea voluntate U in vo. A om. V


81. cuius UA 82. estis ... facere om. V

§ CXIV. F, U, A, V
1. quod] que U : om. V 2. solubilia F 3. prius] primus U : om. A
V 4. Duo posuerat ... dissolubilia natura om. V 5. sunt et om. U
6. sunt om. A V 7. Ideo] idem U vero V 8. omne] enim U 9. quod
om . A 10. iunctum U II. est om. V 12. natura om. U A 13.
exigit ] eget U 14. idem add. V 15. componentia] suis componentibus A
16. resolvi] dissolvi A 17. sint A 18. dissolvuntur F 19. patitur]
partium est V 20. quod] ut A 21. dissolvemini U 22. non est Dei]
nunc est vel d. A 23. qui] quia U 24. vult] facit V 25. velle dis-
solvi om. V 26. quod est iunctum om. A V 27. quantum a. p. e. m, quan-
tum ad om. V 28. qualitates] partes U : om. V 29. iunc(tum) add. A
30. inde om. V 31. apponatur U 32. igitur V 33. sint om . U
34. iuncta] coniuncta U A 35. et modulata om. V 36. particulariter non
universaliter] p. non V. F : om . U V 37. vel possumus ... modulata om. U V
38. naturalis U 39. immo c. n. anime om . V 40. est om. V 41.
tamen] tantum U 42. eorum dissolvitur ] omnino U 43. Dissolvi est adnichi-
lari] id est adnichilatur A 44. nos V 45. Et om. V 46. causam]
creata U 47. estis om. A 48. nequaquam] nec unquam F 49. estis
om . U 50. immortales n. o. indissolubiles ] a. i. o. m. F : nec omnino et ut indi-
solubiles U o. m. et in. A omnino immor. V 51. immo om. U 52. sunt
add. U 53. mortale F : immortales Aô add. V 54. et add. U
55. tamen om. F 56. Ô stelle n. m. n. subibitis om. U 57. 8 om. U V
58. vestra om. U 59. scilicet om. U A V 60. Potestne] preter ne U 61.
contra] in V 62. rerum om . F
206 GLOSAE SUPER PLATONEM

quia voluntas mea este maior nexus id est fortior rerum coniunctio et
68
vegetation id est potentior ad custodiam eternitatis id est ad custodien-
dam vestram eternitatem, quam illi vitales nexus70 id est proportiones"
elementorum ex quibus est73 coaugmentata " atque composita75 eternitas"
vestra" . Ex mea enim voluntate est elementorum proportio78, non ex
proportione voluntas.

§ CXV. Iubendi ergo, etc. Captata eorum¹ benivolentia, ostendit quid


5
querat , scilicet constitutionem ceterorum animalium . Sed ne videatur
cassa, ostendit prius quid sit mali nisi illa animalia¹º constituantur¹¹.
Continuatio¹². Quandoquidem pater vester¹³ sum, et vos filii tantum15
quod ex mea gratia indissolubiles¹7, ergo18 hec19 est20 causa iubendi vobis
quod iubeo . Secure enim22 talis pater talibus filiis potest imperare. Deinde
subiungit quid23 debeant24 : Desunt universitati id est mundo - qui25
predicta ratione dicitur universitas (a) — tria genera mortalia id est aqua-
tile, volatile, reptile. Et quod inconveniens27, diceret 28 aliquis, si desint29 ?
Hoc scilicet quod imperfectus erit mundus. Et hoc est 30 : quibus, scilicet³
tribus32 generibus, si erit carens33 universa res id est mundus indigebit
perfectione id est non erit perfectus34.
Erit. Vere si carebit istis universa res35 erit imperfecta quia non con-
tinebit omnia³7. Et hoc est : Erit porro universa res38 imperfecta, si minime³⁹
id est40 non41 continebit universa mortalium genera intra conseptum suum,
id est42 in elementis suis.
[41 ] Oportet. Quandoquidem, si hec¹³ non contineret, mundus44 esset imper-
fectus, ergo, ut sit perfectus, oportet ut hec45 contineat . Et hoc est : Opor-
tet autem¹ si erit mundus perfectus futurus48 . Sed ne videretur49 hoc dic-

63. est om . U A 64. maior nexus om. U | | f. add. F 65. id om. U


66. vegetatior ] pe. U po. A 67. id est] et U 68. eternitatis om. A
69. vitales om . A 70. nexus om . U 71. id est proportiones om. V
72. elementorum] deorum U : om. V 73. ex quibus est om . A 74. coaugmen-
tata] cu. m. F om. U A 75. atque composita om . FUA V 76. eternitas
om . FAV 77. vestra] nostra V : om . F A 78. Ex mea ... proportio] vitales
sunt nexus elementorum proportiones V : om . A

§ CXV. F, U, A, V
1. illorum UAV 2. quod U 3. querat] deerat V 4. constitutio-
nem] creationi V 5. ceterorum om. U 6. animalium om. V 7. prius
om. U V 8. quod U 9. nisi om. A 10. animalia om . A II.
conservantur Uhabendi add. U 12. Continuatio] Const (ituti)o A 13.
ego add. A 14. et vos] vos U vos vero A 15. tantum om. U A V
16. quod] quandoquidem U et A om . V 17. vester sum ... indissolubiles] vos
fecit filios non natura sed gratia V | | vos feci add. A 18. igitur U 19. hoc V
20. est om . A 21. vobis quod iubeo] que vo. A : nobis que ni. V 22. Secure
enim] genui id est U 23. quod V t
24. debean ] repetat A : deerat V : om.
U 25. que A 26. esset add. A 27. subiungit quid inconveniens
om . U 28. diceret] habeas U 29. desunt V 30. in add. F 31.
scilicet] id est V 32. tribus om . V 33. et add. U 34. non erit per-
fectus] erit imperfectus A : om . V 35. id est mundus indigebit res om, V1
id est omnis creatura : pro mundo ponitur add. A 36. non] aut U om. A V
37. erit i. q. n. c. omnia om . A V 38. Et hoc e. E. p. u. res om. V 39.
imperfecta si minime] minime. Perfectus enim U erit imp. si. mi. V 40. id est
om . AV 41. non om . V 42. id est] scilicet V 43. ho c V
44. mundus om. V 45. oportet ut hec] scilicet ut hoc V 46. autem om . V
47. erit om. U V 48. futurus om . U 49. videatur A

(a) Cf. supra, cap. XXXIX.


IN TIMAEUM 41 C 207

tum dubitative50, subiungit51 : hoc porro, scilicet quod sit perfectus53,


proveniet virtute autoritatis mees quia tam55 potens et sapiens et iustus
sum56. Facta parentesi, ostendit quid oporteat57 scilicet58 esse plenam, id
est59 perfectam , substantiam id est subsistentiam universi generis62 :
ut nullum genus rei desit mundos.
Quo animalibus. Ne aliquis putaret quod illa tria genera equalia esse
deberent64, ostendit illorum convenientiam et unius a65 ceteris differen-
tiam. Continuatio . Tria genera66 constituite67 sed68 sic quo id est ut sup-
peditato, id est ministrato⁹ , singulis vivendi vigore id est vegetabilitate,
quod scilicet omnia" vivant que72 est eorum convenientia —, tamen"73
ea animalia que sunt meliora, ut homines, sortiantur id est recipiant for-
mam, in capite, et dignitatem, in ratione, proximam id est similem divi-
nitati. Forma enim sperica" que est humani capitis78 in hoc est similis
divinitati quod80 caret principio et fine ; ratio vero in hoc quod Deus
iure81 est82 rationalis88.

§ CXVI. Quapropter, etc.¹ Quandoquidem mundus esset imperfectus


nisi hec essent animalia, ergo ut et³ sint illa mortalia et universa res,
id est mundus, non indigeat perfectione sed sit tota quantum ad partes ,
et universa id est in nullo elemento diminuta , iubeo ut10 aggrediamini
institutionem mortalium secundum naturam¹¹ illorum¹².
Imitantes ergo. Quandoquidem iubeo, ergo instituite¹s mortalia¹ inci-
piendo et¹5 extricate perficiendo, imitantes16 meam sollerciam iuxta vestrum
effectum¹ scilicet18 : vos sollerter effeci¹9, et20 sollerter21 ea efficite. Et ita
26
instituite²² et extricateª³ ut illud cui24 competit25 consortium divinitatis
in27 similitudine rationis et28 parilitas appellationis29 quia appellatur³
rationalis ut Deus, fingatis id est faciatis preditum³ id est ornatum divina
firmitate id est ratione et indissolubilitate quantum ad animam³2.
Erit ergo, etc. Ostenso quid33 petat, subiungit34 utilitatem et35 honesta-

50. dubitative ] dubitare U 51. subiungit ] addit A 52. hoc porro scilicet]
perve, por. res V 53. perfetius U 54. proveniet v. a. mee] nisi am. V
55. quia tam] con. p. animi U 56. sum] sive U 57. oportet UAV
58. scilicet] si U 59. id est ] et Ū V 60. perfecte U 61. id est om . V
62. universa genera V 63. Et hoc est iusticia add. A 64. deberent om . U V
65. unius a] unus aut U : om. V 66. esse deberen t genera om . V 67. consti-
tuite] constitute U : constituunt A : iubet constituere V 68. sed] dicit V
69. ministrata A 70. in add. A 71. omnia om. U 72. quod U
73. tum U 74. id est add. U 75. et om. A 76. similem] similitudine
V 77. sperica] perspicax V 78. capitis] corporis A 79. in hoc] ut
hic V 80. quod] quia V 81. iure] vere U A V 82. est om . U
83. scilicet add. F

§ CXVI. F, U, A, V
1. etc. ] id est U om. A V 2. uti V 3. et om. F V 4. et om. V
// ut add. F 5. universa ] ratio et V 6. id est mundus partes om. V
7. et] atque A om. V 8. universa om. V 9. diminuta ] desit animal V
10. ut om . V 11. est add. F 12. istorum V 13. instituite] institute
U constituite V 14. mortalia] animalia V 15. et om . V 16. imitantes]
picta V 17. iuxta vestrum effectum om. V | | ut add. F 18. scilicet om . V
19. effeci] feci A om. U 20. et om. U || vos add. V 21. sollerter om . U
// in add. U 22. instituite] instruite F : institute U 23. et extricate om. U
24. quod V 25. convenit V 26. divinitatis om. V / id est add . F V
27. in om. F 28. et om. V 29. appellationis om . U A 30. appellan-
tur U appellabatur V 31. predictum U 32. animam] orationem Ü
33. quod U V 34. subiungit] ostendit A 35 utilitatem et om. U
208 GLOSAE SUPER PLATONEM

tem illius peticionis. Et hoc est : Erit vero tale36 hoc37 ultimum genus38
quod perspexeritis obsequi vobis40 in serviendo eidem Creatori cui et vos¹¹,
et iusticiam colere quantum ad dilectionem proximi42. Hac etenim utili-
tate¹³ factus est homo ut quod supra se est44 diligeret45 plus quam46 se
ut Deum , quod infra se est48 minus se49 ut est50 possessio51, quod equale
sibi tanquam52 se ut53 proximum : et hec54 est iusticia (a) .

§ CXVII . Huius¹ . Dixerat quod hoc genus faceret rational¹e, quod


esse³ non posset sine anima rationali¹ que nec effectu stellarum nec mi-
nisterio angelorum creari posset. Ne³ ideo desperarent , dicit' quod illo
verbo quo eos fecit faceret¹º animam sed ipsi cetera exequentur¹¹ que
hic enumerat. Et sic ostendit¹2 possibilitatem sue peticionis . Et hoc est :
13
Dico¹³ constituite '14 sed auxilio mei quia¹5 ego¹6 — alii enim est¹ impos-
-
sibile faciam sementem¹8 huius universi generis19, id est animam20, et
tradama vobis per missionem22.
{41d] Et par est id est equum est vos exequi23 cetera24 que per vos effici pos-
sunt. Deinde enumerat ea25, scilicet26 ut naturam immortalem et celestem²7,
id est28 animam que est immortalis et celestis, ambiatis extrinsecus mor-
tali29 textu id est corpore quod30 ex diversis texitur³¹ partibus32 vel33 ele-
mentis. Ac si diceret ut eam corpori34 coniungatis, quia per effectum
stellarum aptum est corpus ad recipiendam³5 animam, et per ministerium
angelorum recipit illam³ . Et, post ambicionem istam37, iubeatis nasci.
Nisi enim calor stellarum et ministerium38 angelorum esset, nunquam ad
nativitatem infans veniret39. Et cibum provideatis40 de cibo est aper-
tum¹¹ quod per effectum stellarum nascitur ; etª² incrementa¹³ detis¹¹ me-
diante cibo45. Sed46 ne aliquis putaret quod anima¹7 eternaliter esset con-
iuncta48 corpori vel, quamvis separetur50, in ceno51 huius mundi5º rema-

36. tale] talis et V 37. hoc] illud A 38. ultimum genus] tertium genus id est
ultimum V 39. perspexit V 40. nobis V 41. et vos] nos V
42. propinqui U 43. Ad hanc eteni m utili tatem V 44. est om . A
45. diligat A 46. plus quam] priusquam U 47. Deum] deinde U 48.
est om. UAV 49. se e. m. se] seiamsse U 50. est om. V 51. etc.
add V 52. tanquam] sicut V 53. ut] et V 54. hoc A
(a) REMIGIUS , Comment. in Martianum [57, 2], p. 170, 22-24.
§ CXVII. F, U, A, V
1. ergo add. A 2. id est hominem add. V 3. esse om. V 4. ratio-
nali om . V 5. Ne] Sed ne V 6. desperaret U / / vel aliquis crederet quod
ipsi fecissent eam add. V 7. dicit] Deinde U 8. illo verbo quo] ut V
9. eas A 10. fatiet U 11. exequantur A 12. ostendit om. V // uti-
litatem et add. V 13. Dico] dicto U quod add. V 14. constitute U
15. quia] quod V 16. etc. add. A 17. enim est ] inest U 18. faciam se-
mentem] facere. Sed V 19. huius universi generis] huius u. F : huius enim U :
huius p. V om. A 20. semen est quod est. causa et materia sementis quod causa
non est materia add. V 21. et tradam] tradamque V 22. permissione V
23. exequi om. V // et add. F U V 24. cetera om . A 25. ea om. F
26. scilicet om . V 27. et celestem om. UA 28. id est om. Fut add.
FU V 29. mortali om. V 30. quod ] quia U 31. texitur] contextum
est V 32. particulis A 33. vel] id est V 34. corpore U 35.
recipiendum V 36. illorum U 37. ambicionem istam] aptitu. il. A abi-
cionem istam V : om. U 38. Et post ... ministerium om. U 39. perveniret
V 40. provideatis om. V 41. apertum] aptum U 42. et om. V
43. incrementa] inde crementa U 44. id est add. F 45. que necessitas sit
cibi dictum est ; que necessitas sit cibi crescendi quia infra breve tempus anihilaretur humana
natura add. V 46. Sed om. U 47. quod anima] animam A 48. esset
coniuncta] quia coniuncta esset U esse coniunctam A 49. corpori vel quamvis]
operi vel generis U 50. separaret U : separata V 51. ceno] sinu A || anima
add. V 52. huius mundi] huiusmodi v
IN TIMAEUM 41 D 209

neret , addit : ac post dissolutionem id est separationem anime et cor-


poris, facta secessione animi et corporis , recipiatis55, stelle loco, angeli
consortio, id fenus quod credideratis id est56 ad tempus deposueratis57.
Fenus est capitalis58 summa que59 ad tempus60 creditur ut cum augmento
recipiatur61 ; usura vero62 ipsum lucrum. Unde convenienter hic anima
dicitur fenus ad tempus enim anima corpori cum sola vegetatione cre-
65
ditur ut inde cum augmento sapientie et virtutum ad Creatorem
revertatur quasi cum66 usura.

§ CXVIII. Hec dixit. Sed quia non est Creatoris promittere et non
exequi¹, ostendit Plato qualiter executus sit promissum, id est² creatio-
nem³ humane anime, more suo deserviens integumento (a) , huic scilicet
quod reliquias illius mixture ex qua animam mundi commiscuerat in
eodem vase posuit et inde animam fecit . Cuius hec est veritas : anima
hominis ex reliquiis mundane anime est factas quia ut illa ex dividua
substantia et individua et ex¹0 eadem natura et diversa facta est et¹¹
ut illa mixtura in septem partes12 proportionaliter est divisa et ut inter-
valla binis medietatibus sunt¹³ fulcita14 , sic et¹5 anima hominis. Sicle ergo
ut ea ibi¹ exposuimus circa animam mundi , hic exponantur18 circa ani-
mam hominis (b) . Et in eodem vase, id est¹º in eadem sua sapientia, hoc20
disposuit.
Et hoc est : Hec dixit , et demum pro deinde refudit in sinum id
est in capacitatem27 eiusdem crateris, id est sue sapientie in qua animam
mundi ante28 creaverat , reliquias prioris concretionis id est illius mixture
ex substantiis et naturis ex qua commiscuerat id est mixtura³¹ fecerat³
animam mundi. Et bene dixit33 ex34 reliquiis illis35 animam hominis esse
factam36. Cum enim anima hominis in quibusdam sit similis anime mundi,

53. remaneat V 54. secessione a. e. corporis om. A id est add. A 55.


recipiatis om. U 56. id est om . V 57. disposueratis F 58. capitale
U 59. quod F 60. tempus] ipsum U 61. ut cum augmento recipiatur
om. F vel reddatur add. A | Et dicitur fenus quasi secus add. V 62. vero
om . V 63. ut inde] unde U 64. augmento add. V 65. suum add. U
A 66. cum om. A

§ CXVIII. F, U, A, V
1. non exequi] nec sequi U 2. id est] in V 3. creationem] creatorem U :
vel creationem U (in margine) : creatione V 4. mixture] maxime U 5. com-
miscuerat] composuit A composuerat V 6. et inde] unde V : om. A
animam fecit om . A 8. facta] creata A 9. et om. A 10. ex om.
II. et om. V 12. partibus U 13. sunt] est A : sint V 14. fulcita]
sculpta V 15. et om . F 16. Sic om. V 17. ibi om. F 18. expo-
natur V 19. id est ] hoc est U V 20. hec U 21. Hucusque ostendit
Deum orationem habuisse cum diis de creatione mortalium corporum et precipue hominum.
Nunc ostendit Deum fecisse animas ex eadem coniunctione ex qua animam mundi consti-
tuit sed non tam pure facta est quia omne scire impedit coniunctio : unde dicit quod non
proveniebat eadem serenitas proventuum id est eorum que proveniebant ex tali compara.
tione scilicet anime mundi et anime hominis add. A 22. et om. U A 23.
demum] de cel. V om. U 24. pro deinde ] prodeem U : p(ro) c. V 25.
refudit ] refundit U : eff. A refundit ref. V 26. in om. U 27 capacitate V
28. ante om. U 29. creavit U 30. prioris om. A 31. mixturam F U
32. fecit FA 33. dicit U V 34. ex] et U 35. illis om. A 36.
esse factam] constare A

(a) De integumentis vide nostram praefationem, p. 19-20.


(b) Cf. supra, cap. LXXVII-LXXXVI.
14
210 GLOSAE SUPER PLATONEM

non tamen tam pura est hec quam illa, ut ipse iam dicet . Et hec¹¹
refundens, miscebat illa eodem genere quantum ad numeros et quantum
ad partem43, et eadem ratione quantum ad proportionem, propemodum,
id est fere, quia non45 ita46 pura hec47 ut illa.
Sed quamvis ex eadem48 materia et eodem genere50 et eadem ratione51
propemodum illa mixtura esset, non tamen ex ea58 oriebatur eadem sereni-
tas et puritas53 proventuum¹ª id est tam serenus effectus quantum ad sa-
pientiam, nec tam immutabilis perseverantie55 quantum ad essentiam, sed
secunde dignitatis56 et tercie. Prima dignitas57 est ratio in divinitate58,
secunda ratio in masculo59, tercia in femina6º. Anima vero humana non
habet¹ primam dignitatem , secundam tamen habet et terciam63. Vel64
prima dignitas est ratio, secunda sensualitas, tercia vegetabilitas. Anima
67
igitur humana non est prime 5 dignitatis quia non habet66 puram ratio-
nem ut68 anima mundi in angelis sed est secunde dignitatis et tercie
id est" habet rationem admixtam feci (c) sensualitatis et vegetabi-
litatis75.

§ CXIX. Coaugmentataque¹ . Ostensa creatione² humane anime, dicit³


Deum delegisse animas pares numero stellarum et singulas singulis im-
posuisse et inde naturam® universe rei' spectare iussisse . Quod quidam,
ad literam exponentes, dicunt hic Platonem heresim docuisse, quia di-
vina pagina dicit : cotidie creat Deus¹0 novas animas (a) . Sed¹¹ quid¹ª

37. non tamen tam pura] in tanta puritas U 38. quam] ut F 39. iam
om . U 40. docet U 41. Et hec] Et hoc A nichil V 42. quantum
ad numeros et om. UAV 43. partes A eodem genere quia immortalis et ratio-
nalis est ut anima mundi add. A 44. eadem ratione] eodem id est A 45.
non] si V 46. ita] tam A 47. est add. A 48. mixtura et add . F
49. materia] natura U 50. et eodem genere om. V 51. ratione om . A
52. ex ea om. U 53. et puritas om. U A V 54. eadem s. e. p. proventuum]
etc. A 55. perseverantie om. V 56. dignitatis om . V 57. Prime di-
gnitatis V 58. divinitate] unitate U 59. masculino F 60. feminino
Fet est ibi asenctilis id est sine sexu add. V 61. habuit A 62. digni-
tatem om . A V 63. secundam t. h. et terciam ] sed terciam et secundam A | |
Anima vero ... terciam om. V 64. Vel om. U aliter add. V 65. prime]
istius U 66. habuit A 67. puram] primam U A V 68. ut] in U
69. angelos F 70. est secunde] sedem V 71. id est] quod U : et V
72. rationem om. U 73. ad mixturam V 74. feci om . A V sed add.
U 75. sensualitati et vegetabilitati V

(c) Corpus esse quasi faecem Macrobius dicit : MACROBIUS, Commentarius I, XII, 15 ;
I, XIV, 15.

§ CXIX. F, U, A, V, 0
1. Coagmentata U 2. creatione] creationis ratione V 3. dixit U
humane anime d. D. d. a. p. n. stellarum] Haec verba desunt in codice A ubi pars superior
membranae resecata fuit. 5. singulas om . V 6. naturas V 7. rei om .
U et inde n. u, rei] Haec verba desunt in codice A ubi pars superior membranae resecata
fuit. 8. spectare om. U 9. iussisse ] remisse U : iunxisse V 10. Deus om.
ᎪᏤ 11. Sed] Et UA 12. quod U

(a) HIERONYMUS , Epist . 126, 1 [P.L. 22, 1086 A] ; Contra Johannem Hierosol . , 22 [P.L.
23, 373 A] ; Adversus Rufinum, III, 28 [P.L. 23 , 478 C]. Hanc sententiam Augustino attri-
buit Joannes Collierius : Sancti Aurelii Augustini Milleloquium veritatis, Parisiis, 1645 ,
P. 56 B). --- Auctore hoc Augustino probatur, qui dicit Deum quotidie creare novas
animas. (Philosophia IV, 33 ; P.L. 172, 98 D. ) - « Christianus sum, non Academicus. Cum
Augustino igitur credo et sentio quotidie novas animas creari, non ex traduce, non ex ali-
qua materia, sed ex nihilo, solo iussu eas a Creatore creari. » (Dragmaticon, lib. VI, p. 306.)
IN TIMAEUM 41 D 211

mirum si achademicus alicubi¹s achademice¹4 loquatur¹5 ? Si enim ubique


bene diceret, achademicus16 non esset (b) . Si¹7 quis tamen18 non verba
tantum sed sensum¹ Platonis cognoscat20, non tantum nonª¹ inveniet
heresim sed profundissimam philosophiam23 integumentis verborum25 tec-
tam (c). Quod nos, Platonem26 diligentes, ostendamus27.
33
Cum igitur28 dicit29 Plato30 Deum delegisse³2 animas pares numero
— nu-
stellarum, non dicit Deum fecisse34 tot animas35 quot sunt stelle
merus enim stellarum³ sciri non potest , nec39 deligere est facere¹¹
sed intellexit Deum43 providisse44 quod45 anime46 ex constellatione in
qua47 corporibus coniunguntur48 contrahunt49 numerum dierum habitandi50
in corpore, quem transire¹ non possunt52, de quo dictum est58 :
« Explebo numerum reddarque tenebris (d) . »

Delegit ergo Deus54 animas pares numero stellarum ut55 implerent et


non excederent56 numerum57 habitandi in corporibus58 quem59 contrahunt
ex constellatione60 (e).

13. alicubi] alicui U : aliquid V 14. achademice ] arch'demice U : male A : om. V


15. loquitur UA 16. archademicus U 17. Sed]si V 18. tamen om . V
19. non verba t. s. sensum] sensum et non verba inspiciat inveniet si morem A || et
mentem add. U et morem add. V 20. agnoscat U 21. non om . U
22. inveniet] inveniret V : om . A 23. in add. V 24. illorum add. A
25. verborum ] illius V 26. Platonem om . A 27. Coaugmentataque .
Ostensa creatione humane anime usque ad Platonem diligentes, ostendamus om . 0.
In eodem codice O, verba quae sequuntur sic introducuntur : Quidam autem pocius hoc alle-
gorice exponunt quam verba censentur hoc modo : Cum dicit Plato... > 28.
igitur] ergo A enim V : om. O 29. dicitur V 30. Plato] p. V
31. Deum] deinde V 32. Deum delegisse ] quod Deus delegerit O delegisse] dile.
A 33. pares] pa. A pare O 34. Deum fecisse ] quod Deus fecerit O
35. animas] diversas A 36. sunt om . V 37. stellarum] earum U A V
38. sciri non potest] seu iupi. U aut nullus est aut incomprehensibilis O 39. eas
add. O 40. deligere] dilexisse A delegere V 41. eas add. O 42. in-
tellexit ] dicit A intelligit O 43. fecisse add. V 44. Deum providisse] quod
Deus providerit O 45. quod] quot U : om. O 46. anima A animas O
47. quam V 48. coniungitur A : adiunguntur O 49. contrahunt ] contrahit A :
contra hunc V : accipere 0 50. habitandi] alendi U 51. pertransire O
52. possint O || anime add. A 53. de quo dictum est] Unde O 54. Deus om.
VO omnes add. V 55. ut] et ut A om. O 56. implerent e. n. excede-
rent ] impleret sed non discederet V : id est providit singu(li)s tantum 57. dierum add.
ΑΟ 58. corpore A //habitandi in corporibus om. O 59. quem] quoniam U :
quod V quantum O 60. contrahunt ex constellatione] construuntur constellatione
U ipse ex stellis contraherent 0 // parem numero ostendit id est numero dierum a stellis
contracto, pares id est sufficientes ad illum numerum comprehendendum . Par enim sic
quandoque accipitur ut ego sum par huic rei, id est sufficiens add. A

(b) Cf. FULGENTIUS , Virgiliana Continentia, ed. H. HELM, Lipsiae, 1898, p. 103, 3-10,
unde verba Willelmi provenire videntur. - Cf. Glosae super Macrobium [Comment. II, XVII,
14] Hic Plato plane videtur hereticus. Unde cum Virgilius vituperaretur a Fulgentio de
quadam heresi, dixit : « Si in aliquo non errassem, aliter achademicus non essem, » (Cod .
Hafnien . Bibl. Reg. Gl . Kgl . S. 1910. 4º, fol . 127 v) . Cf. Cod . Vatic. Palat. Lat. 953 , fol. 122 vb.
Cf. etiam : « Si ubique divine pagine concordavisset (Plato), academicus non fuisset. »
(Dragmaticon, lib . I, p. 18. )
(c) Ad praesentem locum Glosarum super Timaeum alludit noster Willelmus in suis Glo-
sis super Boetium [Consol . , lib . V, prosa II , 8], dicens : « Sed quod Plato voluisset omnes
animas simul esse creatas, numquam invenitur, sed impositas esse stellis et descendere per
planetas. Sed dictum est per (in)tegumentum, ut ostendimus supra (in) O qui perpetua
mundum », et ostendemus, Deo annuente vitam, super Platonem. » (Cod. Trecen. 1101 , fol.
17 ra.) Cf. Cod . Trecen. 1381 , fol. 86 v.
Cf. Glosae super Boetium [Consol . lib . III, metr. IX, 18-21 ] , ed . CH. JOURDAIN, p. 77-78 ;
Glosae super Macrobium [Comment. I, XII, 1-2 ], Cod . Bernen. 266, fol. 9 v a-b. Cf. Cod.
Vatic. Urbin. Lat. 1140, fol. 71 rv.
(d) VIRGILIUS , Aeneis VI , 545. Eumdem versum citat MACROBIUS , Commentarius I, XIII, 12.
(e) MACROBIUS, Commentarius I, XIII, 11-12.
212 GLOSAE SUPER PLATONEM

Sed, dicunt61, fugiendo Scillam62, Caribdim incurristies (f) : maior enim64


heresis est credere constellationi65 quam animas credere simul esse fac-
69
tas . Quibus respondemus68 non esse constellationem vituperandam” .
Si enim verum est quod72 planete73 calorem et siccitatem, frigus et humi-
ditatem conferunt75 terris76, si vitam herbis et arboribus, si temperiem
vel" distemperiem78 humanis corporibus, quid mirum79 si80 in concep-
tione81 in utero82, in nativitate83, in vita, corpora84 contrahunt85 tempe-
riem qualitatum86 ad diu vivendum87 et ad88 animam conservandam89,
vel distemperiem90 ad contrarium91 ? Huic ergo2 constellationi 3 credere
non est heresis, sed95 credere quod ex97 stellis contrahat⁹8 homo officia,
regna, divicias, potencias99, hoc vere100 hereticum est : hec enim101 ad
liberum arbitrium pertinent vel ad casum vel ad donum Dei102.

§ CXX. Hec¹ de eo² quod delegit³ animas pares numero stellarum .


Quod vero dixit stellas veiculaⓇ anime, non est credendum quod posite
essent super stellas et quasi equitantes cum eis irent¹0 ad ortum¹¹ et
occasum¹ : hoc¹³ enim¹ utilitatem scurrilis ioci¹5 excedit16 (a) . Sed vo-
luit¹ Plato animas esse positas super stellas¹8 causaliter, non localiter¹º,
et easdem20 esse vehicula anime, quia per effectum earum corpus est
21
aptum ut anima in eo creari possit22.

61. dicunt] dicent U dicet aliquis A 62. sillam UV 63. incurristi] incurrunt
F incidere V 64. maior enim] magis V 65. constellationem U 66.
credere om . U A VO 67. Sed dicunt, fugiendo Scillam ... esse factas om . O
68. hoc add. A 69. non om . V 70. esse] omnem U A 71. Quibus respon-
demus n. e. c. vituperandam] Et hoc quidem credere non videtur heresis O esse add. A
72. verum est quod om. O 73. et add. F sint add. U 74. humorem 0
75. conferentes U conferant A in add. V 76. terris] terrenis 0 : om. U
77. vel] et A O 78. distemperiem] intemperiem O 79. est add. A
80. quid mirum si] quid prohibet quin idem O 81. in conceptione] conceptionem F
82. in utero om . O 83. et add. A 84. corpora] corpori U : corporibus 0 : om. V
85. contrahant A comparant V : conferant O 86. qualitatem VO 87. diu
vivendum] dividendum U : vivendum A V tanto tempore O 88. et ad om . U O
ad om. V 89. conservandum U O 90. distemperiem] intemperiem V O
91. contrarium] breviori vite retinendum animam O 92. ergo] igitur U 93.
collationi U 94. credere] commune U : vel credere U (in margine) 95. sed]
hoc A om . V 96. credere om . V 97. constellatione et add. F 98.
contrahit U 99. potestates A 100. vere] vero V om. A 101. hec
enim] quia hec A 102. donum Dei] deum U
(f) Cf. Glosae super Priscianum , edit. I [Instit. XII , 8 ; ed. M. HERTZ, t. I , p. 581 , 18-
19] : Diceret aliquis : Fugiendo Sillam, intrasti Caripdim. » (Cod. Florentin. Laurent. Sancti
Marci 310, fol. 62 rb, lineis 25-26.)

§ CXX. F, U, A, V, O
1. Hec] Si hec U 2. eo] Deo F 3. delegerit V 4. Huic ergo constel-
lationi credere ... numero stellarum om. O 5. Quod vero dixit stellas] Per hoc quod
dicit animas suppositas esse O 6. veicula] vehiculas U : vehicula habere V : vehi-
culis O 7. ad literam add. A 8. quod] quia Vanime add. A 9.
et quasi] quas U A V 10. irent] herent U 11. ad ortum] ab ortu V : ad oc
casum A m
12. et occasum] ad occasu UV et ad ortum A 13. hoc] hic
V 14. enim] autem A V 15. utilitatem sc. ioci] utilitate scurili loca V
16. anime non est credendum quod posite ... excedit om . O 17. voluit] vidit U
18. stellas om . A 19. non localiter om . V 20. easdem] eisdem U : eas A
21. Sed voluit Plato animas esse ... corpus est aptum] non localiter sed causaliter superpo-
site sunt, quia stelle eas quodammodo sustinent dum corpora eis ad inhabitandum effectu
suo coaptant O 22. ut anima in eo creari possit] ut omnia in eo causari possint F :
om . O
(a) Cf. MACROBIUS, Commentarius I, XXII, 10 : « Quod vilitatem ioci scurrilis excedit. »
Cf. ibid., II, XVI, 14. Dragmaticon, lib. III, p. 67.
IN TIMAEUM 41 D-E 213

Quod vero ait23 Deum iussisse animas spectare25 naturam universe


rei, primum statum humane anime26 insinuat. Dedit enim Deus28 hu-
mane anime30 prime31 perfectionem scientie³ , liberum arbitrium33, in-
dissolubilitatem34 essentie (b) . Unde35 et36 primus homo, ex quo factus
est³ , perfectam habuit scientiam88, non ex alicuius doctrina³ vel usus
experientia (c), sed ex sola Creatoris40 gratia. Sed, propter peccatum primi
parentis¹¹ , anime42 sequentium indissolubilitatem essentie retinentes , sa-
pientie perfectionem44 amiserunt , quia46
« Sentit adhuc proles quod commisere parentes (d) . »

Modo48 literam huic sententie adaptemus49. Sic fecit Deus mundum50


et coaugmentata, id est facta5¹ , machina, id est compositione52, universe
rei, id est mundi ut est expositum, delegit id est providit animas pares
numero stellarum id est numero dierum57 quem contrahunt ex stellis.
Sed58 ne una sola stella59 uni soli anime deservire putaretur , addit : et
61 66
singulas animas62 comparavites singulis64 stellis65 scilicet ut singule sin-
69
[41 ] gulis numerum dierum conferrent68 . Et easdem superimpositas vehiculis
competentibus, effectu non loco, universe rei naturam spectare iussit , id
esti dedit aptitudinem spectandi naturam73 universe rei , si non actu-
aliter . Aliter potest hoc totum76 legi , quod numerus stellarum" dicatur
compotum78 de stellis. Huic numero" delegit Deus animas pares id est
ad hunc80 comprehendendum sufficientes. Et est usualis locutio : sum
par huic scientie ' id est sufficiens, ' impar ' non sufficiens8¹. Et82 singulas
singulis comparavit88 ut unaqueque84 de unaquaque85 scientiam habere
posset. Et easdem impositas86 vehiculis competentibus87, id est88 rationi et

23. Quod v. ait] Per hoc quod subdit O 24. animas om. V 25. ad add. V
26. anime] vite U 27. Dedit ] Contulit O 28. Deus om . A 29. humane
om . U A O 30. anime om. U 31. prime ] I dicit U primo V
32. et sapientie . Sic exponunt quidam . Sed revera , quantum ad literam , predicta erat
Platonis opinio in qua etiam videtur Origenes deprehensus esse add . O | | Reliqua, usqu e
ad finem huius capituli CXX, desunt in codice O 33. et add. V 34. indis-
solubilitate U 35. Unde] Unus enim V 36. et om. A 37. est om .
A 38. scientiam] sapientiam V 39. doctrine FU 40. creationis V
41. parentis] hominis A e
42. anim ] omn U e 43. ret ine nte s ] ret ndis U :
ine
om . V 44. sapientie perfectionem] imperfectione sapientie U : om . V 45.
commiserunt U 46. quia] quod U : et A 47. commiscere U 48. Modo]
Sed F Aliam V 49. adaptamus V 50. mundum om. F 51. factum V
52. compositionem V 53. universe] unius V 54. provide V 55. id est
add. U 56. stellarum om. V 57. id est numero dierum] id est animas pares
numero dierum A : om. U 58. Sed] et U 59. una sola stella] solam stellam V
60. putaretur] putaret U : aliquis putaret V 61. et singulas om. V 62, animas om.
U AV 63. comparavit om . F A V 64. singulis om . V 65. stellis om . U A V
66. stelle add. A 67. numerum dierum] meridierum U 68. scilicet ut .... conferrent
om . V 69. superimpositas vehiculis om . A 70. effectu non ... iussit om . U
71. id est om . F V 72. spectaculi V 73. naturas F 74. si non] sed
non A sive V 75. actualiter] apta U : actu A : actus V 76. hoc totum]
hoc A hec littera V 77. numerus stellarum] mos V 78. compotum] cum
potest U compositum V 79. Huic numero] Hinc V 80. hunc om . V
81. impar non sufficiens om . A 82. Et om . U 83. comparavit om . U A
// et add. U id est add. A 84. unaqueque] utramque V / anima add . A
85. unaquaque] singulis V / stella add. A 86. impositas] im. F A : (super)impo. U
87. vehiculis competentibus] con. A etc V om. U 88. id est om . U

(b) Cf. supra, cap. XXXIV, ad notulam a.


(c) Cf. Philosophia I , 8 [ P.L. 172, 45 B] : « Neque alicuius doctrina, neque usus expe-
rientia. › Cf. supra, cap. XXXVIII , ad notulam a.
(d) THEODOLUS , Ecloga 44 ; ed. J. OSTERNACHER, Ripariae prope Lentiam, 1902 , p. 32.
214 GLOSAE SUPER PLATONEM

intellectui89, iussit spectare naturam universe rei id est dedit possibilitatem


91 93
spectandi naturam universe" rei corporum ratione , spirituum in-
tellectu⁹4.

§ CXXI. Legesque, etc.¹ Postquam ostendit creationem humane anime,


subiungit que docuerit eam suus conditor , scilicet leges immutabilis
decreti'. Lex dicitur scriptum adsciscens honestum, prohibens contra-
rium (a) . Decretum¹0 est sententia iuxta¹¹ mores personarum¹² et varie-
tates13 temporum¹ . Hic¹5 autem dicitur lex divina providentia¹º in qua¹
immutabiliter omnia continentur plusquam in scripto¹8 ; asciscens¹º hones-
tum et20 prohibens contrarium21 quia22 nichil inhonestum23 providet24 Deus.
Que eadem est25 liber vite. Decretum vero26 fatum27, id est temporalis
dispositio28 provisorum, quod29 secundum naturam rerum et per vicis-
32
situdines temporum agitura (b) . Has leges et hoc33 decretum docuit
Deus34 animas35 quia36 anime potentiam illa intelligendi attribuit38. Et
hoc est : Et³ docuit Deus animas leges41 quia42, etsi est una essentia,
plura43 tamen comprehendit44 ; decreti45 quia decreto et fato47 opere48
adimplentur leges50, immutabliis51 quia52 ut Deus disposuit necesse est
evenire.
Ostendens. Hec prima lex immutabilis decreti53 est de prima genera-
tione, talis quod54 prima generatio eadem esset55 in omnibus56. Ets? est

89. et su(perimpositas) v(ehiculis) com(petentibus) add. F 90. universe] de V


91. corporum ] corporee V 92. ratione] rationem U in ratione V 93. spiri-
tum V 94. intellec tui U : intellec tum V

§ CXXI. F, U, A, V
I. -que, etc. om. U V 2. creatorem U V 3. subiungit] ostendit V
4. docuit UAV 5. conditor] creator] U V 6. mutabilis U : immutabiles V
7. decreti] doctri. V 8. dicitur] contra (hi)t U : est V 9. adsciscens] asen-
ciens U assistens V 10. Decretum om. V II. suus conditor scilicet ...
sententia iuxta] haec verba desunt in A ubi pars superior membranae resecata fuit 12.
personarum] rerum U 13. varietates] deest in A ubi pars superior membranae rese-
cata fuit personarum et add. U || earum et diversitates add . A 14. tempo-
rum] imperii V 15] Hic] Hec U 16. providentia] pagina U 17. in
qua] immutabilis quia F 18. plusquam in scripto] tanquam enim scriptum V
19. asciscens] asentiens U : assistens V 20. et om. F 21. contrarium om. V
22. quia om. U A V 23. inhonestum] nisi honestum U : enim nisi inhonestum A
24. providet] prohibet A 25. est] esse dicitur V 26. vero] est V post
add. A 27. fatum] factum U : status V 28. vel exsequtio add. A
29. quod] qui U : quia A que V 30. rerum om. V 31. agitur] agitat U:
om . V 32. Has leges] hanc legem UA : ad hanc legem V 33. hoc om. V
34. Deus om. A 35. anime U 36. quia] quando U A : om. V 37.
illa] eum U ea A 38. tribuit UA 39. et] etiam U : om. A V
40. Deus om. F V 41. anime potentiam illa ... animas leges om. V // legem A
42. quia om. A V 43. plura] Plato V 44. comprehendit] comprehendi pos-
sunt U 45. decretum Vid est add. U A 46. quia ] que UA 47.
fato] facto U V 48. opere] temporum opera A 49. adimpletur U
50. leges om. U A V 51. muta (bilis) V 52. non add . V 53. de-
creta U 54. quod] quia A V 55. est A V 56. in omnibus ] moribus
U 57. Et om. V

(a) CICERO, Philippica XI, cap. XII, n. 28 ; De Legibus I, VI, 18. - Eadem definitio
legis invenitur in Glosis super Macrobium [ Comment. I, VIII, 13 ], Cod . Vatic. Urbin. Lat.
1140, fol. 65 r ; [Comment . II , XVII , 13 ] , ibid. , fol. 152 v.
(b) BOETIUS, Consol . IV, prosa VI, 10 [ P.L. 63 , 815 A]. - Cf. Glosae super Boetium
[Consol . IV, prosa VI, 5 ] : « Et est providentia de rebus creandis et gubernandis ; fatum
vero est temporalis rerum dispositio ut provise sunt, que et fortuna vel fatum appella-
tur. (Cod. Trecen. 1101, fol. 14 va.)
IN TIMAEUM 41 E-42 A 215

prima generatio58 coniunctio anime et corporis. Hec est similis59 in omni-


bus60 : omnes enim, quicumque sunt, eodem modo nascuntur. Et merito.
Descendit enim ex61 sola gratia et62 dono Creatoris sine precedente63 me-
rito. Secunda vero64 generatio est, post annos discretionis65, transformatio
in virtutes vel in66 vicia. Hec, quia ex67 merito venit, non68 est69 equalis70
in omnibus quemadmodum72 nec73 merita74 equalia75. Hanc76 legem do-
cuit Deus animam cum dedit ei" potentiam intelligendi ipsam78.
Continuatio. Docuit animas leges immutabilis79 decreti ostendens hanc
prius quod prior80 generatio id est prior ingressus in81 substantiam (c) ,
esset futura uniformis in omnibus82 ad qualitatem , eiusdemque83 ordinis
quantum ad formationem in utero84. Et85 quare86 ? Ne minueretur a se87
Deo88, ex aliquas parte, quod esset iustum et competens1 cui id est alicui :
quod fieret si alter alio modo et alter alio nasceretur, cum non preces-
serit92 meritum.
Oportebat. Hec est⁹3 secunda lex de operatione 5 que pertinet ad se-
cundam generationem. Porro, deinde docuit Deus animas quod oporte-
99
bat eas satas" id est98 corporibus coniunctas, non omnes¹00 in eodem tem-
pore, sed vicibus temporum certis sibi101 Deo et102 legitimis 103 convenien-
tibus, ut animas¹04 animalium pie nationis in105 solo enim homine de
omnibus mortalibus106 est pietas - que suspiciant id est sursum aspiciant107
et108 intelligant109 Deum, preter ceteros animantes quia ille de omnibus110
terrenis¹¹¹ solus Deum intelligit. Et quid112 oportebat tales animas et118
tali tempore afferre ? Frugem scilicet114 cumulum sapientie et virtutum.
Nullam enim115 revertentem116 vacuam recipit Deus si tempus operandi
habeat.

[42 ] § CXXII. Esse¹ autem³. Tercia³ lex de discretione sexuum : non tan-
tum predicta docuit Deus sed esse geminam hominis¹ naturam id est ge-

58. est add. V 59. Hec est similis] et hoc est simile V 60. in omnibus]
moribus U 61. ex] hec A 62. gratia et] generatio A 63. precedenti A
64. vero om. A V 65. est add. U 66. in om. U V 67. Hec quia ex] Hoc
quidem V 68. non] nec V 69. est om. U 70. equaliter V 71.
in omnibus] moribus U 72. quemadmodum] sicut A 73. nec om . U 74. sunt
add . A 75. qua significavit per hanc litteram Y add. V 76. Hanc] habeat U
77. animam cum dedit ei] animas pretendit enim V 78. ipsum U 79. immutabiles V
80. prior] prima V 81. in] etiam U 82. in omnibus om. V quantum add. V
83. eiusdemque] et eiusdem V 84. formationem in utero] finitationem mutatio U
85. Et om. V 86. quare] quia A 87. a se om. FU | | id est a add, V
88. Deo om . U A 89. aliqua] reliqua V 90. quod esset ] deesset A
91. et competens om. V 92. precessit A 93. est om. U V 94. secunda
om . V 95. operatione ] comperatione U 96. quia V 97. satas] facere
A om . V 98. id est om . A V 99. corporibus] ap(...)tibus V 100.
non omnes] natas U 101. sibi om. A || et add. V | | a add. A 102. et
om . V 103. id est add. V 104. ut animas] animam V 105. in om.
U 106. hominibus add. U 107. sursum aspiciant] sensum aspiciunt V
108. et] id est U 109. intelligant ] diligant A intelligunt V 110. omnibus]
hominibus U III. terrenis ] animantibus A 112. quod U 113. et] in
U A et
114. scilic ] id est A m
115. eteni U V 116. revertentem] et
evertentem U
(c) BOETIUS, In Categorias Aristotelis, lib. IV [P.L. 64, 290 A]. - Cf. supra, cap. XXXII,
ad notulam b.

§ CXXII. F, U, A, V
1. Esse] omne A : essentia V 2. autem om. V 3. enim est add. V
4. hominis om . U A V 5. esse geminam h.n. id est] etiam sexus dicitur natura quod
ex ea nascuntur omnia, G. N. V
216 GLOSAE SUPER PLATONEM

minum sexum. Cuius nature id est sexus, id quod melius est voluit cen-
sendum fore viri nomines ut ex nomine discat10 qualis esse debeat¹¹.
Cumque. Quarta12 lex de passionibus anime13 quas14 sustinet15 in cor-
pore, que ad hoc predicuntur16 ne deficiat homo cum evenerint¹ . Et
hoc est : Et18, docuit Deus, cum¹9 anime20 inserentur corporibus (et
hoc21 necessitate decretis , quia sic est decretum, et23 quod24 decretum est
necesse est evenire25) , corporeaque supellex id est27 corpus ipsum varie
mutabitur de calido in frigidum et similibus28 (que fiunt29 quibusdam mem-
bris30 labentibus et31 aliis32 succedentibus³ , ron quia membra in se laban-
tur sed quia sunt34 instrumenta labendi³5 et succedendi spiritum, cibum,
potum37 ex38 quos mutatur humanum corpus) , primo quidem40 sensum
excitari42 ante43 imaginationem et44 rationem et intellectum, et hoc45 ex
violentis passionibus quia, ut ait Boetius, sensum47 precedit in vivo48
corpore passio, vel cum50 lux ferit oculos vel vox auribus instrepit, vel
calor ve151 frigus vel asperitas52 vel lenitas53 occurrit manibus, vel dul-
cedo et alii sapores afficiunt55 linguam, suavis56 vel contrarius odor tan-
git57 nares, quibus anima intus quiescens excitata sentire58 incipit (a) .
Sed si placet59 anime quod sentit, nascitur in ea60 cupido ; si¹ displicet ,
odium. Et hoc est : Post quem sensum63 docuit Deus nasci cupidinem si
placeat quod sentit, mixtam ex tristicia propter dilationem65 vel quia
cito transit, et voluptates propter spem68 vel dum res quam cupit est
presens⁹
[42b] Tum . Ex alia" parte, si displiceat quod72 sentit73, docuit Deus nasci
74
metum ne iterum contingat et iracundiam quamdiu75 est76 ; et non tan-
tum" has sed ceteras passiones anime pedissequas id est secundarias que78
ex istis principalibus nascuntur ut est rubor, pallor et similia", promo-

6. est] esse V 7. fore om . U V 8. a viribus add. U A V 9. etiam


add. UV / non add. A 10. discat] distant V 11. debeant U 12.
Quarta] quanta V 13. anime] a se U 14. quod U 15. sustinet] substinet
U summit V 16. predicantur U : reducuntur A 17. evenerit U V : venerint A
18. et] ut U om. A cum add. F V 19. cumque U 20. om . U
21. inserentur c. et hoc] in se corporis et vere V : om. Ú 22. necessitate decreti om.
Vet hoc ne defi. add. U 23. est decretum et ] deceret U 24. et quod] quod
autem A 25. evenire] contingere U AV 26. corporeaque] et cor. A et corporis V
27. id est] scilicet U A 28. in frigidum et similibus] et frigido quia substantialibus V
29. que fiunt ] quod fiet U : quod fit A : et hoc est V 30 membris om . U
31. et om. U V 32. invicem add. V 33. aliis succedentibus om . U 34.
sunt om . U V 35. labandi A 36. vel suscipiendi add. A 37. non quia
membra ... potum om. V congerere enim et egerere cibum oportebat add. V
38. ex] et V 39. quo om. F vel ex quibus add. U (in margine) 40.
quidem om. U A V 41. sensum om . V 42. excitari] nasci A V : nasci vel
incitari U 43. ante om . U 44. et om. U 45. est add. V 46.
violentibus V 47. sensus V 48. vivo] uno U A : vel in omni U (in margine) :
humano V 49. vel] tamen vel U : om . V 50. cum om . U 51. vel
om . V 52. vel asperitas] aspernans U 53. lenitans U levitas V 54.
et] vel A V 55. afficiunt ] afferunt U 56. suavius U 57. tangit] at-
tingit V 58. excitata sentire] incitari V 59. placeret A 60. in ea]
in eo A om . F 61. vero add. V 62. despiceret U 63. sensum om.
U 64. placeant que V 65. dilectionem U V 66. quia cito] quod tota
V 67. voluntate F 68. speciem UV 69. est presens om . U
70. Tum] tamen UV || vero add. A 71. alia] altera A illa V 72. dis-
pliceant que V 73. si displiceat quod sentit om . U 74. ne iterum] et ne
totum U necessarium V 75. quamdiu] quas ducens U 76. est om . U V
77. tamen U 78. quod V 79. ut est r. p. e. similia om . U A V

(a) BOETIUS, Consol . V, metr. IV, 30-40 [P.L. 63, 853 A-B] et prosa V, 1 [ibid. , 854 a).
-- Cf. infra, cap. CXLVI, circa finem .
IN TIMAEUM 42 B 217

ventes80 animam diverso affectu pro natura sua. Alium¹ enim affectum ge-
nerat in anima cupido, alium82 odium. Ecce miseria83 humana quia84
anima prius85 passione turbatur, sensu detrahitur86 quam ratione vel in-
tellectu87 illuminetur88.

§ CXXIII. Quas quidem . Sed ne aliquis hunc tumultum affectuum¹ con-


temneret neque timens vinci ab illo nec5 desiderans vincere illum',
ostendit quod sit premium victricium animarum , que pena victarum (a).
Et hoc est Quas quidem scilicet passiones10 supradictas¹¹, si¹² frenarent
"
non dicit auferrent '13, hoc etenim¹ impossibile est quia¹ nec etiam

infans16 unius diei potest esse sine illis, sed si¹7 frenarent '18 ut, quamvis
eas sentirent, non tamen vincerentur ab illis - ac subiugarent¹⁹ quod20
vincerent illas, docuit Deus his animabus fore vitam iustam²2 quantum
ad animam , et23 lenem24 quantum ad corpus. Sin autem25 vincerentur,
iniustam - non est26 enim iusticia ubi27 anima servit passioni --- et con-
fragosam28 modo29 de uno vicio ad aliud transiens30.
Et victricibus. Ne aliquis putaret premium31 victricium non excedere
vitam istam , subiungit : Et docuit Deus victricibus patere reditum ad con-
tubernium et sedem comparis stelle, id est ad celum32, de33 quo causaliter
descendunt ut³5 expositum est (b) . Sed ne solus locus videretur³ illa-
38
rum premium, addit : acturis deinceps id est39 sine fine veram vitam
41
hec etenim40 in qua cotidie ad mortem tendimus non est vera vitaª¹

80.promoventes] et per (turba)tiones U 81. pro natura sua. Alium] pro(moventes) pro
n(atura) su(a) animalium U 82. aliud U 83. miseria] misteria V
84. quod A 85. prius] ante V 86. distrahitur UA V 87. intellec
tum v 88. illuminetur] illuminet V : om. U

§ CXXIII. F, U, A, V
1. Quas quidem ... affectuum om. U 2. contemnat V 3. nec A
4. vinci] pati U 5. illo nec] aliquo ut U 6. vincere ] invicem U 7.
illum] alium A quod add. A 8. quod ] qui U : quid V 9. quidem scili-
cet] quod si U 10. pass ione s ] has V II. pred icta s UA V 12. si
om . U 13. auferrent ] removerent V 14. enim V 15. quia] quod
AV 16. infantis V 17. si om V 18 frenarent ] firmarent V | | eas
add A 19. ac subiugarent] ac subiungit V : om. A scilicet add. U 20
que v 21. his] in V 22. Iustum est enim quod homo servet se in statu suo,
id est quod nulli nisi Deo subiectus sit sed de. ( = qui ?) peccat subdit se peccato et tunc
non habet iustam vitam add . F 23. et om. A V 24. levem U V
25. autem om . U V 26. non est] ratio A 27. ubi] nisi U 28. et con-
fragosam om. V 29. modo] est enim V 30. transit A 31. premium]
primum U 32. comparis s. i. e. ad celum om. U 33. de] ex Ŭ A V
34. causaliter] creavit U 35. cum add U 36. locus om. A 37. videa-
tur V 38. illorum V 39. id est om . V 40. enim V 41. hec
etenim .. vita om. U

(a) Cf. ea quae Willelmus dicit de mente Platonis in suis Glosis super Macrobium (ini-
tio) Plato, philosophorum doctissimus, decem volumina de re p(ublica) composuit, in
quibus tota fuit eius intentio cordibus hominum intimare iusticiam, sine qua nullus, nec
etiam exiguus cetus hominum, constare potest. Sed quia iusticia equat summos infimis - quod
difficillime qui plurimum potest pati vellet - ut ei qui minimum potest equaretur..., hac
ratione de premiis conservatorum iusticie et de penis contemptorum eiusdem in eisdem volu-
minibus tractavit, ut spe premii et penarum formidine iusticiam colerent et conservarent.
Sed quia non sine magno premio qui plurimum potest pateretur se equari minus potenti,
iccirco ad ostendendam quantitatem et qualitatem tam premiorum quam penarum se trans-
tulit, ostendens quod premium conservatorum iusticie celestis habitatio est, eternitas etiam
et beata vita ; pena vero contemptorum eiusdem infernalis habitatio et mors eterna. » (Cod.
Bernen. 266, fol. 1 ra.)
(b) Cf. supra, cap. CXX, circa initium.
218 GLOSAE SUPER PLATONEM

sed42 illa43 que sine fine44 mortis erit est vera45 ― beatam id est46 bene
auctam47 congregatione48 omnium bonorum (c) .
Victas vero. Post premium victricium, docet penam¹9 victarum. Conti-
nuatio . Victrices dico premium tale adeptas50. Vero id est sed victas do-
cuit Deus mutare sexum. Et51 hec52 mutatio53 similitudine, non loco vel
essentia, est credenda54. Non enim credendum est eamdem animam prius
esse in viro55 et post56 transire57 in mulierem , deinde in bruta58 animalia
usque5⁹ in vermes ut affirmant quidam Pitagoram voluisse . Nec⁰ creden-
dum est quod ipsa61 anima in se62 aliquem sexum63 habeat, sed secun-
dum mores64 hec mutatio est tenenda . Dum igitur67 viriliter agit anima,
pro viro reputatur. Sed dum voluptatibus quibusdam mollitur68 , aliquid
tamen rationis adhuc69 retinens, mulier creditur. Si vero in criminalibus
consuescat, amittens70 rationem" , in irrationabilia 72 iuxta eorum natu-
ram transire dicitur, secundum illud Boetii75 : « Ferox et76 inquietus??
linguam litigiis exercet78 ? Cani79 comparabis80... Segnis81 et stupidus tor-
pet ? Asinum vivit82, etc. (d) » Et83 hec est pena victarum animarum in
hac vita atque relegari84 id est reduci ad infirmitatem85 muliebris nature
Non dixit ad muliebrem naturam ' sed ad infirmitatem muliebris na-
ture ' ut ostenderet87 hanc mutationem non in essentia88 sed89 similitu-
dine morum fieri. Et hoc inº¹ tempore secunde generationis id est post
quindecim92 annos, quia ante nec vicium nec virtus93, quidquid fiat ,
debet iudicari⁹5. Sed deinde incipit vel in vicium vel in virtutem infor-
matio. Quod dicitur secunda generatio, dicta secunda respectu prime,
quando scilicet fit anime et corporis coniunctio⁹6.

§ CXXIV. Sed ne ibi¹ videretur terminari pena addit : Et docuit non


[42 ] cessare penam et pro id est '2 reiectionem in deteriora ut « qui in

42. sed] scilicet U 43. ista V 44. et spe add. V 45. et add. A V
46. id est] et V 47. auctam] aptam U : om . V 48. congregatione ] cognitio-
nem V 49. docet penam] ostendit premium A 50. Victrices d. p. t. adeptas]
Docuit deus premium tale adeptimus U : Victas docuit deus tale premium adeptas A :
Victas docuis deus premium tale adepturas V 51. Et om . V 52. hoc A
V 53. mutatio] meritis A : merito V 54. credenda ] condenda V 55 .
in viro] nuntiam U 56. postea V 57. transferre A 58. in bruta om.
V 59. usque] ut A : atque V 60. Nec] vere V 61. ipsa om. A
62. in se om . V 63. aliquem sexum ] aliqua vice vim U : aliquem sensum non V
64. sed s. mores] et sermones U 65. hec mutatio] habitudo V 66. tenenda]
credenda A 67.ergo A 68, molitur UV : molliuntur A 69. adhuc om . V
70. amittens] commutans U 71. ratione V 72. irrationabilia ] animalia V
73. eorum om. V 74. secundum] sed U V 75. Boetii om. V | | homo add. V
76. et om. U 77. inquietus] inquies U A : iniquus V 78. iurgiis exercens V
79. Cani] gara V 80. comperabis U : comparabitur A : corporibus V 81. si-
gnis V 82. Asinum vivit] et hoc est : Lus mu v 83. Et] quia V 84.
relegari] regulari V 85. infirmitatem] vero V 86. muliebris nature om. U
AV 87. ostendat V 88. esse add. A 89. in add. U AV 90 .
in add. F 91. et hoc in om. U A V 92. quindecim] XV F : discretionis V:
om . U A 93. tempore secunde ... virtus om. U A 94. quidquid fiat om. U
A V 95. debet iudicari] iudicatur V om. UA 96. Sed deinde incipit ...
coniunctio om . U A V

(c) Beatus dictus quasi bene auctus. » (ISIDORUS, Etymologiae, X, 22.)


(d) BOETIUS, Consol. IV, prosa III, 17-19 [P.L. 63, 800 ▲].

§ CXXIV. F, U, A, V
1. ibi om. U 2. et pro id est '] scilicet (que sibi) pro idem est U : n. d. p. et V
IN TIMAEUM 42 C-D 219

sordibus est sordescat adhuc » (a) donec induant sibi formas id est
qualitates immanium ferarum id est crudelium, congruas instituto¹0 et¹1
meritis12 ut segnis asini¹³ et14 rapax15 lupi et huiusmodi¹6 . Sed ne iterum¹7
in hoc18 videretur19 pena terminari20, subiungit : Et docuit Deus non fore
pausam id est requiem priusquam illa circuactio21 mundi22, que23 tempus
dicitur, rata24 Deo25, semper eadem26 quia que27 modo est28 mutabilis29
tunc erit immutabilis , et volucris quia velociter advenit, consecuta eas
id est30 animas ― ac si diceret31 : donec veniat dies iudicii³2 deterserit
cuncta earum vicia³3 contracta ex ignes et terra et aere et aqua35. Cum enim
corpus quod inhabitant36 constet ex quatuor elementis, diversa vicia se-
cundum phisicos³7, eis38 consentiendo, ex eis contrahunt39, ut40 ex igne
fervorem¹ ire et luxurie42, ex aere risum43 superfluum , ex aqua inconstan-
tiam44, ex terra gravedinem et avariciam. Dicunt45 etiam ieiunia quatuor46
temporum anni ad hoc inventa ut per ieiunium estatis, quia est ignis
similis estati , deleantur peccata contracta ex igne, per ieiunium autumpni48
contracta ex terra , per ieiunium hiemis49 ex aqua, per illud veris ex aere.
E150 omnem illuviem id est omne peccatum ex anima52 contractum53.
Et quomodo deterserit54, subiungit erroribus inconsultis55 quantum ad
cogitationem56, et immoderatis quantum ad factum , redactis57 ad modum58
62
rationis59 contra inconsultis '60, et61 temperiem contra immoderatis '69.
[42 ] Quo id est ut positis id est depositis erroribus , expiate65 criminalibus,
et purificate venialibus67, demum68 mereantur pertingere ad honestatem anti-
69
qui vultus id est ad illam similitudinem et imaginem Creatoris quam
per peccatum primi parentis amiserunt et70, deinde, per¹ propria peccata.
72
Dicunt quidam (b) Platonem hic fuisse principium illius heresis que

3. que in finibus U 4. est om . A 5. sordescat] sor(tita ) discat U


6. Natura enim est vicii ut aliud trahat, ut legimus de Petro quod prius simpliciter nega-
vit, postea negavit et iuravit obtestatus est add. V 7. sibi om. A V 8.
ferarum om . V 9. id est om . A 10. instituto om. A II. et om .
UA 12. meritis om. U 13. asini] ursi V 14. et om. UAV 15.
rapacis U 16. huiuscemodi U 17. iterum] tamen U 18. hac V
19. videretur] videatur A : putaretur V 20. terminari] imminere U 21. pri-
usquam illa circuactio om . U 22. mundi om. U V 23. qui U 24.
id est ratio et in add. F 25. et add. V 26. eodem A 27. que] quo
U : om . V 28. modo est] non V 29. immutabilis U 30. id est] sci-
licet UA : om. V 31. dicat A 32. veniat dies iudicii] veniet diiudicari U
33. vicia] IIIIor A 34. contracta ex igne] que ex etc. A 35. et terra e. a.
e. aqua] etc. V om. UA 36. quod inhabitant om. V 37. phisicos] phōs
UA : phis V 38. eis om. V 39. contr ahit V 40. ut] et habent A :
vel ex eis que habet V 41. fervorem] sermonem U furorem V 42. et add.
A 43. risum] usum U 44. inconstantia U 45. Dicuntur V
46. IIII F UAV 47. quia e. i. s. estati ] quod est simile estati F : que est simi-
lis igni V om. U 48. ad hoc inventa ... autumpni om. U 49. contracta add.
A 50. Et om . A 51. omnem illuviem] o. il . F (in glosis) : omnemque illu-
vionem F (in textu Chalcidii) : omne illud U : omne quod A 52. anima om . F
53. Est enim vicium corporis illuvies anime add. V 54. deterserit ] desit U : de-
tersit A decrescerit V 55. inconsultis] in V : om . A 56. cognitionem U
57. redactis] vel A : om . V 58. modum om . U A V 59. rationis] ro. A : om.
V tem. add. U : id est add. V 60. inconsultis] inconsuetas U : inconsultum A :
om . V 61.et om. U A V 62. inmoderantis A redactis ad modum ... im-
moderatis om . V 63. deponis V 64. er(roribus) ] sordibus U : ca. A :
sor. V 65. expiate om . U A id est add. A || id est ex add. V 66.
id est add. A || ex add. V 67. venialibus] rationalibus U 68. demum]
deinde U om. A 69. ad honestatem a, vultus om. U 70. et om. U
71. per om. U 72. Platonem om. V
(a) APOCALYPSIS XXII , II.
(b) Cf. Glosae super Macrobium [Comment. II, XVII, 13 ] : « Hinc Origenes habuit quod
anime reverterentur ad suam originem, id est ad sedem proprie immortalitatis, et etiam dyabo-
220 GLOSAE SUPER PLATONEM

dicit omnes animas 73, etiam et demones, post longum tempus de penis
transire ad gloriam. Hanc heresim Origenes ex hoc loco confirmare vole-
bat. Iterum ratione sic : quod non competebat divine bonitati pro tempo-
rali delicto penam perpetuam et maiorem meritis impendere. Iterum :
peccatum accidens est separabile ; sed omne accidens separabile quan-
doque abest subiecto ; ergo et peccatum quandoque aberit ab homine et
sic pena peccati. Iterum auctoritate Ieremie (c) hoc volebat comprobare
qui, loquens de die iudicii , ait : « Post longum tempus visitabit Deus illos
qui sunt in inferis7 . »
Sed nobis non76 ita videtur. Nichil enim hic" dicit Plato de demoni-
bus, nec iterum78 hoc79 affirmat80 de cunctis81 animabus82 sed de expia-
tis et purgatis et83 de illis que84 purgatoriis85 iuxta divinam voluntatem
exercentur. Iterum ratio sua nichil valebat . Non enim est temporale de-
lictum si non terminetur ante mortem post enim finire illud non potest
homo. Sed quod est inceptum86 et nunquam finitum, est perpetuum.
Iterum Aristoteles dicit quod accidens separabile potest fieri insepara-
bile (d). Iterum mos est auctorum, et maxime prophetarum , alio uti
ordine in sermone suo quam res se habeant in existentia. Quod ergo di-
cit Ieremias : «< Post longum tempus visitabit Deus animas in inferis ( e) »,

73. que dicit omnes animas] qua dicitur Origenes V 74. et om. U V 75.
Hanc heresim Origenes ... inferis om . U A V 76. non om. A 77. hic om . A
78. iterum om. A 79. hoc] hic U 80. affirmat] assignat V 81. cunc
tis] omnibus A V 82. animalibus A 83. et] scilicet V : om. U 84.
de illis que om. U 85. purgatoriis] penis U purgatoriis penis A 86. est
add. F

lus. Et hanc sententiam videtur Plato velle. Quam Origenes sic confirmabat. Non est divine
iusticie eternam penam pro temporali peccato conferre, cum iuxta quantitatem peccati con-
sideranda est quantitas pene. Item alio argumento confirmabat. Ac(c)idens est quod abest
et adest preter subiecti corruptionem. Sed peccatum est accidens, ergo potest adesse et
abesse preter subiecti cor (ruptionem) . Volebat etiam hoc habere inde quod Ieremias ait,
postquam descripsit diem iudicii sic : « dies illa, dies ire, dies calam(itatis) », statim sub-
iungit : et post infinita secula Deus revisitabit eos qui sunt in inferis. »
Modo singulis respondebimus. Ad hoc quod Origenes dixit pro temporali peccato eternam
penam non esse conferendam, dicimus quod eternum est peccatum, non temporale,
quia etiam post mortem peccant. Unde Dominus ad animas peccantium [nocentum add.
Cod. ] Discedite a me qui operamini iniquitatem. » Non dixit Qui operati estis. » Item
ex hoc quod dixit : Accidens est quod adest et abest, dicimus quod potest peccatum adesse,
nunquam tamen abesse. Ieremias vero dicens : « Post infi (nita ) s(ecula) etc. », locutus est
preoccupatione, scilicet ordine confuso. Deberet ergo recto ordine dicere sic : Post infi(nita)
s(ecula) etc. », et deinde diem iudicii describere : « dics illa, dies ire », in qua revisitabit
Deus eos qui sunt in inferis, non ut coronet, sed ut conterat duplici pena. Inde etiam est
in divina pagina quare anime beatorum gaudeant exire a paradiso ut duplici corona coro-
nentur, anime vero nocentium timent egredi de inferno ne duplici pena conterantur.
Item, cum Plato dixerit sero de tartaris emergere, iam perfecta purgatione, dicimus Pla-
tonem hoc non dixisse de omnibus animabus , sed de quibusdam. Non tamen defendimus
heresim Platonis, cum paganus esset, et si hoc dixisset de omnibus animabus, plane fuit here-
ticus. (Cod. Hafnien. Bibl . Reg. Gl . Kgl. S. 1910. 4º , fol . 127 rv. ) Cf. Cod. Bambergen.
B.N. Class. 40, fol. 26 r ; Vatic. Palat. Lat. 953, fol . 122 v ; Vatic. Urbin. Lat. 1140, fol.
152 V-153 V.
(c) Revera non sunt haec verba Jeremiae sed potius, ut videtur, SOPHONIAE II, 7. Alii
defendebant eamdem opinionem ex verbis ISAIAE XXIV, 22, ut videre est apud Ottonem
Frisingensem, Chronica, lib . VIII, cap. 22 (ed . A. HOFMEISTER, Hannoverae et Lipsiae, 1912,
in Scriptores rerum germanicarum in usum scholarum ex monumentis Germaniae historicis
separatim editi », editio altera, p. 425-426).
(d) BOETIUS, In Porphyrium Commentarii, lib . IV [ P.L. 64 , 132 C- 134 B) .
(e) SOPHONIAS II, 7.
IN TIMAEUM 42 D 221

prius erit quam dies iudicii . Et illa visitatio fiet ut duplici contritione
conterantur (f), simul scilicet anima et corpus87.

§ CXXV. Quibus cunctis¹ . Hucusque de legibus immutabilis decreti do-


cuit Plato. Modo ad² compositionem³ humani corporis et coniunctionem
eius et anime transit. Sed quia illa esse non possunt per demones,
nec per stellas quibus hoc erat iniunctum sine divino auxilio perfici¹0,
divinum" pretendit auxilium12. Et hoc est¹8 : Quibus cunctis promulga-
tionibus14 persuasionibus predictarum15 fatalium legum patefactis16 et expo-
sitis in istum modum¹7 quem18 prediximus. Diceret aliquis : Quare illas¹9
leges sic exposuit ?20 Addit : Ne penes se resideret21 qua id22 est aliqua
auctoritas23 ex reticentia id est24 si reticeret. Possent enim anime dicere :
Nos25 nesciebamus premium26 esse27 victricium et28 penam victarum.
Istis, inquam, patefactis et expositis29 , fecit Deus sementem id est30 ani-
mam eiusmodi31 ut exordia humani generis < iacerentur >32 partim in terra,
partim in luna³3, partim in ceteris que sunt instrumenta temporis³ id est
36
in planetis motu quorum tempus existit. Et non est credendum , ut qui-
dam exponunt , Platonem voluisse animam fuisse37 prius in planetis38,
deinde descendisse in terram. Sed voluit Plato exordia39 humani generis
fuisse¹º in terra et¹¹ planetis quia sine sustentatione42 et fructibus terre¹³,
sine calore planetarum, corpus non esset idoneum vite, nec sine vita anima
esset. Sunt igitur44 in predictis exordia humani generis causaliter, non
anime localiter.

87. Iterum ratio sua nichil ... et corpus om . U AV | | Origenes ex verbis huius et
Hieremie erravit qui, postquam loquutus de Dei iudicio cum dixit : dies illa, dies ire
etc. , subsequenter ait quia visitabit Dominus populum suum ex inferis ; et ex verbis
multorum aliorum add , V
(f) JEREMIAS XVII, 18. - Cf. Glosae super Boetium [Consol. IV, prosa IV, 23 ] : Di-
cunt animas recedentes a corporibus tripertito dividi . Quasdam statim ad penas eternas
mitti : isti non veniunt ad iudicium ut dampnentur sed ut duplici contrictione, id est anima
et corpore, conterantur. Alias autem statim ad gloriam transire isti veniunt ad iudicium
ut iudicentur et duplici stola induantur. Alias neque statim ad gloriam neque ad eternam
penam sed ad purgatoria pervenire iste venient ad iudicium ut iudicentur. » (Cod. Trecen.
1381, fol. 76 r) ; Glosae super Macrobium [Comment. I, IX, 5 ] : « Inde etiam est quod [qui,
Cod. ] anime que sunt in gloria desiderant exire ut [et, Cod . ] dupliciter coronentur ; que
vero sunt in inferno nunquam vellent exire quia timent duplicem contritionem et aspec-
tum creatoris. » (Cod . Vatic. Urbin. Lat. 1140, fol . 66 v.)

§ CXXV F, U, A, V
I Quibus cunctis ] Quibus enim A : om V 2. ad] a V 3. composita U.
compositione V 4 coniunctione V 5 eiusdem A 6. et om V
7. esse] ratione U : om, V 8 hoc om U 9 divino] Dei A ΙΟ non
possunt add. A 11. divinum] deinde ut U om . V 12. auxilium om. V
13. Et hoc est om. F V 14. promulgationibus om. U A V 15. predictorum
U 16. f. le. pa. F : fa(ta)lium pa. U pla. se. pa. A : fa. Le. pro. pa. V
17. et expositis i. i. modum om. U 18. quem] ut U 19. ista s A 20.
cum add. V 21. penes se resideret ] pe. t. ' F : po. p. a. A om. U V 22.
id] hoc U 23. auc tor ita s ] auc' . F V penes se aut ex eo U : de. A 24.
id est om . A 25. Nos om. U 26. premium ] pretium V 27. esse om.
U 28. om . V 29. expositis ] expeditis A 30. id est om . V
31. eiusmodi ] eiusdem V : om. A 32. iacerentur om. F U A V 33. ut exor-
dia ... luna ] ut partim in terra etc. V om. A 34. partim in ceteris ] in ce. stel. A
35. tem por is ] etc. U 36. motu quorum ] motu enim eorum A 37. fuisse ]
fecisse V 38. exponunt in planetis] volunt animam prius fuisse in planetis secun-
dum Pla(tonem) A 39. exordium V 40. esse V 41. in add. A V
42. sustentationibus V 43. et add. U 44. ergo U A 45. non anime ]
scilicet anime non U : non autem A V
222 GLOSAE SUPER PLATONEM

Ea48 porro . Ostenso quid circa hominem operatus sit48 Creator, sub-
iungit quid49 stelle, quid50 spiritus, scilicet creationem humani corporis52,
vivificationem53, nativitatem54, incrementum55. Hec etenim56 fiunt admi-
nistratione spirituum et calore et humore stellarum, vel in tempore57
quod58 ex motu earum procedit (a) . Continuatio . Sementem59 humani
generis fecit Deus. Porro id est sed officia illa que sementem sequuntur
ut predicta¹, iniunxit Deus62 factis a se63 diis64 id est stellis et angelis
sed65 maxime curam formandorum corporum in hoc etenim maxime
operantur stelle"".

§ CXXVI. Ac si qua¹. Non tantum curam formandorum corporum


iniunxit eis Deus, sed etiam constitutionem alicuius partis anime, si
qua deesset. Ad cuius rei explanationem dicamus quod partes anime
sunt illius potentie quarum' quedam sine exterioribus perficiuntur ut
ratio et intellectus, quedam vero¹0 per exteriora ut corporei¹¹ sensus :
12
non¹² enim sine splendore exteriori¹³ potest esse visus, neque¹ auditus
vel15 olfactus sine aere, nequele gustus neque¹7 tactus18 sine terra.
Predicte vero¹9 potentie, id est20 ratio et intellectus, solo21 dono Crea-
toris insunt anime, et has exercet etiam separata a22 corpore. Sed iste23 ,
id est corporei sensus, per amministrationem stellarum exercentur ab
anima tantum dum est in corpore. Quod volens Plato innuere, dicit24
Deum iniunxisse predictis diis25 curam renovandi partes26 anime si²7 que
deerant28. Et hoc est quod ait29 : Et si qua id est aliqua pars id est po-
tentia anime³¹ est32 residua, scilicet quod34 nondum insit ei³5 , ut est³ sen-
sus³7, cuius institutioni id est ad quam constituendam38 videretur opera

46. Ea] Et V 47. etc. add. U 48. ipse add. U 49. quod U
50. quid] et U 51. angeli scilicet add. U 52. corporis ] generis U 53.
vivificatione U 54. nativitatis V 55. debent operari add. U 56. enim
AV 57. in tempore] intemperie V 58. quod ] vel V 59. Sementem]
Semine A 60. illa] ea V 61. predicta ] predictum est A V 62. Deus
om . U A 63. factis a se om. A 64. deis V 65. sed om. U V
66. maxime c. f. corporum] maxime confor. cor. F : maxime que tunc for. coram U :
om . V 67. in hoc e. m. o. stelle] scilicet ut maxime humanum corpus operarentur
ipse stelle U : om. V

(a) Cf. Philosophia IV, 32 [P.L. 172, 98 c] : « Unde Plato, omnium philosophorum doc
tissimus, dicit Deum creatorem stellis creatis a se, spiritibus curam [causam, Cod. ] formandi
hominem iniecisse, ipsam vero animam fecisse et illis tradidisse, quia ministerio spirituum
et effectu stellarum corpora humana existunt et crescunt, sua voluntate creatoris anima
existit. »

§ CXXVI. F, U, A, V
1. Ac si qua om. V etc. add. U || et add. V 2. curam] causam U
3. eis om. F 4. partis] potencie U 5. rei om. U 6. expositionem V
7. quarum] qualiter U 8. sunt que add. U // sunt add. A 9. perficiuntur
om . A 10. vero om . A 11. corporei] corpora V 12. non] ut U
13. non add. U 14. nec A 15. vel] nec A 16. nec A 17. ne-
que] sive V om . A 18. tactus om . A 19. vero om. V 20. id est]
scilicet U 21. solo om . V 22. separata a] sine V 23. ille V
24. dixit U 25. predictis diis] deis V 26. renovande partis U A 27.
si] sed F 28. qua deerat U A V 29. quod ait] quod dicit A om. F
30. si add. A 31. t (um) add. V 32. est] super (esset ) U : super . V
33. scilicet] id est U : om. V 34. quod] que U 35. insit ei] iussit eis F
36. ut est] vel FU : ut vel V 37. vel personas etc. add. V 38. instituen-
dam V
IN TIMAEUM 42 D-E 223

novanda , hortatus est Deus quod aggrederentur42 eam43 constitutionem44 ;


[42 ] et non tantum eam*6 sed47 cetera¹8 omnia consequenter id est convenien-
ter que deposceret perfectio operis illius5¹ id est sine quibus perfectum
non esset humanum genus. Exigit autem ut quemadmodum52 sunt que-
dam53 rationalia54 sine sensu ut angeli, quedam sensibilia sine ratione ut
bruta animalia, sit55 quoddam56 medium57 quod et58 rationale sit et sen-
sibile ut homo.
Continuatio59. Et non tantum60 niterentur61 circa creationem hominis62
sed etiam circa gubernationem. Et hoc est63 : eniterentur pro viribus, id
est iuxta posse suum, ut mortalis natura id est humanum corpus quam
66
optime, id est valde optime, regeretur65. Ad regimen enim hominis ser-
viunt67 stelle et ministrant angeli . Sed ne putaret aliquis quod omnia
fierent68 homini ex69 necessitate et nichil70 ex libero arbitrio , addit" :
exceptis improsperitatibus, id est adversitatibus, quarum causa et aucto-
ritas esset penes ipsos73 id est74 homines. Propter peccata enim nostra, que
ex nobis sunt, quasdam improsperitates75 patimur. Sic, nisi peccaremus
ex libero arbitrio, quam optime a Deo" per effectum stellarum et ammi-
nistrationem78 spirituum regeremur79. Vel penes ipsos id est80 planetas.
Planete enim sunt causa omnium nostrorum malorum, famis, mortis et
aliorum, sed causa per quam non propter quam. Sunt enim ministri Crea-
toris et per ipsos mala nostra puniuntur81.

§ CXXVII. Quibus in istum¹ modum³. Ostensis officiis que iniunxit pa-


ter filiis, ostendit³ obedientiam filiorum in perficiendo iniunctaª. Et que
hucusque dixit de creatione humani generis ad providentiam pertinent ;
que modo' dicet , ad fatum . Et hoc est : Quibus omnibus predictis diges-
tis in providentia¹º, cum adhuc¹¹ Creator rerum maneret in proposito sine
cuius auxilio nichil12 nec etiam ab13 angelis quod¹4 honestum sit perfici

39. novanda F (in textu Chalcidii ) : inno. F (in glosis) no. U V n . A navanda
in editione J.H. WASZINK // addenda cetera omnia etc. ita add. U 40. est ] id est A
41. quod] quid U : qui V om . A 42. aggrederentur] agit A V 43. illam
A 44. institutionem V 45. tantum om . U 46. ea F | aggrede-
rentur add. U 47. etiam add. U A 48. cetera] hec V om. A 49.
omnia add. U 50. deposceret p. operis] eo p. A 51. illius] il. F: om. U A
52. ut quemadmodum] unquam admodum U 53. sunt quedam om. U | | animalia
add. A 54. rationabilia V 55. sit] sic U A V 56. quiddam U
57. sit add. U 58. et om. U 59. Continuatio om. FUV 60. tan-
tum om . U 61. nituntur V 62. hominis om. F U V 63. et add. U
64. iuxta] circa U 65. regeretur F (in textu Chalcidii) : regerentur F (in glosis)
// id est add. V 66. enim om . V 67. serviunt om . V et add. V
68. fierent] contingerent U 69. homini ex] ex omni F : ex U 70. nil A
3 71. addit om . V 72. exceptis om. F 73. esset penes ipsos] p. an. A
74. id est] scilicet V : om. A 75. improsperitates] adversitates U 76. nisi ut
U ubi V 77. a Deo om . V 78. angelorum scilitet add. U 79.
regeremur] regeneremur U regimen V 80. Vel penes ipsos id est om . U A
81. planetas. Planete enim sunt ... puniuntur] angelos et stellas : ipsi enim sunt auctoritas
i. e. principium nostrarum improsperitatum scilicet mortalitatis, sterilitatis etc. Et sunt
causa eorumdem i. e, efficiens causa V om . U A

§ CXXVII. F, U, A, V
1. in istum om . V 2. modum om . FAV 3. ostendit] subiungit A
4. iniunctam Vet instituta add. A 5. ea add. U 6. ad providentiam] et
providentia U 7. que modo ] quê U 8. dicit V 9. ad fatum] ad fac-
tum U adstant V 10. in providentia ] in providentiam A : om. U 11. adhuc
om. V 12. nichil om . A V 13. ab om. A 14. quod] quia V
224 GLOSAE SUPER PLATONEM

potest15, filiile predicti intelligentes iussionem patris quia dixit et


facta sunt » (a) iuxta mandatam informationem¹7 id est iuxta hoc quod
acceperant¹8 a Deo19 : stelle20 potentiam21 , angeli scientiam informandi,
sumpto a Deo, non facto a se22, immortali inicio23 id est anima24, mortalis
animantis25 scilicet hominis, mutuati elementarium27 fenus id est28 huma-
num corpus quod fenus dicitur quia cum augmento dissolutionis29 red-
ditur30 (b) , elementarium quia ex elementis constat. Et bene dixit : ´ mu-
'31
tuati ' ³¹, quia aliquando ipsum corpus ad eadem32 elementa ex quibus³
per effectum stellarum et ministerium spirituum componitur necessario³4
revertitur35. Ex materiis mundi : deinde enumerat eas id est³6 igne³7 ter-
raqueз8 et aqua cum³⁹ spiritu id est40 aere. Et nota quod non dicit ex quali-
tatibus elementorum humanum corpus constare ut quidam gartiones"
confingunt (c), garrientes42 quod si ex43 igne constaret homo44, haberet
ignem in barba et45 sic exureretur46, ignorantes qualiter elementa trans-
eant47 in humores, humores spissati in omiomira48, omiomira49 in50 orga-
nica (d) . Sed ne videretur quod mutuati¹ essent illud in perpetuum52,
subdit quod redderetur revertendo53 ad elementa - cum enim homo
moritur, nichil de homines perit cum opus foret id est cum decretum
divinum exigeret .
[43 ] Ostenso ex quibus humanum corpus sit excogitatum55, subiungit et5
qualiter dicens : Conglutinabant57 id est58 proportionaliter coniungebant
ea que acceperant id est59 quatuor elementa (e) aliter enim satisfacere
66
vite non posset⁰ sed nonº¹ tamenº2 eisdem³ nexibus quibus illi65 suntė
conglutinati67 : hoc quantum68 ad stellas. Non est enim indissolubilis pro-
portio6⁹ elementorum in homine ut est in stellis. Sed aliis⁰ gumphis¹¹ :

15. nisi enim Deus cooperetur tantum non possunt operari add. V 16. scilicet add.
U 17. mandatam informationem F (in textu Chalcidii) V : ma. F (in glosis) A :
mandata U 18. acceperant] ac temperatum U 19. a Deo om . V 20.
mansionem add. V 21. et add. V 22. a se] anime V 23. inicio om . V.
24. animam F 25. animantis om. A 26. scilicet] id est U 27. elemen-
tarium] sunt elementa U : om. V 28. fenus id est] enim U 29. dissolotioni
A dissolvi V 30. redditur] videtur V 31. mutuati] mutantes A || sunt
add. U 32. eadem om . U A V 33. ex quibus om. V 34. componitur
necessario om . V 35. revertitur] reddit V 36. id est om. A V 37.
igne] igitur V 38. terra V 39. cum] et V 40. cum add. A
41. grationes U garziones V 42. confingunt garrientes] confitentur dicentes V
43. ex om. V 44. constare chō. U 45. et] quod V 46. exureretur]
exurerentur U : ureretur A : ex igne uteretur V 47. transeunt U A V 48.
homira A a
49. omiomir ] homira A : om. U V 50. in] id est V 51.
mutati F mutatio V um
52. essent i. i. perpetu ] illa esset imperp etuum V
53. revertendo] id est reverteretur V 54. nichil de homine] nil de ipso A
55. excogitatum ] compositum A 56. et om. A V 57. Conglutinabant ] Congru.
A : om . V 58. id est om . A 59. id est] scilicet U 60. possent U V
61. non] hoc V : om . A 62. tamen] cum A 63. eiusdem A V 64. ne-
xibus om. A | | q (uam) add. F 65. illi] ipsi F (in textu Chalcidii ) : om. F
(in glosis) | id est quibus add. F | | id est add. A 66. sunt om . U V
67. et add. F 68. quantum] qualiter V 69. indissolubile proprie V
70. aliis] quando A 71. gumphis] gunfis V : om . A
(a) PSALMUS , XXXII , 9.
(b) Ut quodammodo intelligas verba illa [cum augmento dissolutionis], cogita de hiis
quae Paulus ad Philippenses scribit : « Desiderium habens dissolvi et esse cum Christo
(I, 23) et Mihi... vivere Christus est et mori lucrum » (I, 21) .
(c) De garcionibus garrientibus vide E. JEAUNEAU, Deux rédactions des gloses de Guillaume
de Conches sur Priscien in Recherches de Théologie ancienne et médiévale » XXVII ( 1960)
[p. 212-247], p. 219-222.
(d) Cf. supra, cap. LIX.
(e) Cf. Glosae super Boetium [Consol. I, metr. V, 43 ] : « Nunc precatur ut bene regat
federa id est conglutinationes rerum id est elementorum. » (Cod. Trecen. 1381 , fol. 50 v).
IN TIMAEUM 43 A 225

gumphus" est latens73 coniunctio duarum" gantarum75 in rota (f) . Per


gumphum igitur" intellexit78 proportiones? elementorum in humano
corpore. Invisibilibus quia a paucis intelliguntur80 ; et hoc81 ob incompre-
hensibilem brevitatem id est subtilitatem. Vel, secundum alios, gumphos82
vocat83 hic foramina humani84 corporis nervos, arterias, venas, cordas85
88 sunt quia89 in exterioribus non appa-
et huiusmodi86 qui87 invisibiles
rent ; et hoc⁹⁰ ob incomprehensibilem brevitatem¹.
Itaque92 . Ostensa excogitatione93 humani corporis, ostendit coniunctio-
nem94 eiusdem et anime. Continuatio. Quandoquidem humanum corpus⁹5
⁹6
tale est creatum97, itaque predicti filii de officiis quorum hoc98 erat unum⁹ ,
circumligabant id est coniungebant100 illi¹01 apparate materie id est hu-
mano corpori circuitus immortalis 102 anime id est animam immortalem (g)
et, iudicio vel103 motu, res circueuntem104. Deinde exponit cui materiel05
scilicet corpori irriguo per appetitum106, et defluo¹07 per secessum108

72. gumphus] V gumfus A gunfus V : om. U 73. latens] Latus V 74.


duarum] diversarum A 75. gantarum] ianuarum U : iacturarum A : vel circumvolu-
tationes que sunt V 76. gumfum A : gunfum V 77. igitur] enim V : om. A
78. intellexit] intelligit hic U hic intelligit A : intelliguntur V 79. proportiones]
propositiones V 80. intelligitur V 81. hoc om . V 82. gumfos A : gunfum V
83. vocatur V 84. humani om . A 85. cordis V 86. IIIIor add. U
87. qui] que UA : quia V omnia add. U 88. invisibilia U 89. quia]
et V 90. et hoc om . A V 91. dicitur hic gunfus quod dicitur in romano gens
add. V 92. etc. add. U 93. excogitatione] et cogitatione V 94. hu-
mani c. o. coniunctionem om. A 95. corpus om. F 96. taliter V 97.
creatum] animatum V 98. hoc] non U : homo V 99. unus V 100.
coniungebat V 101. illi om . A 102. immortalis ] id est motus V 103.
vel] et U 104. circumeuntem UV / Et add. F 105. cui materie] cau-
sam V um
106. per appetit ] quia appetit U 107. et defluo] et defluit U :
deflu. A et deflu. V : fluidoque F (in textu Chalcidii) 108 per secessum] proces-
sum V defluo propter humorum superfluitates que defluunt per certa loca ut colera
per oculos, flegma per nares, etc. Et nota quod dicit ' circumligabant ' et non coniunge-
bant ' quia necessaria est colligatio ubi causa diversa coniunguntur : que colligatio est pro-
portio elementorum . Quidam volunt quod anima sit apposita , quasi extraposita , corpori :
quod falsum est quia tunc maiores vires exercerent exterius. Alii volunt quod sit com-
mixta corpori : quod falsum est quia tunc neutrum remaneret quod erit ut, si vinum aque
misceatur , neutrum manet, Alii volunt quod sit contracta corpori : quod est falsum quia
tunc mutatur in eius substantiam . Illud enim quod concesso alicui quod in idem transit.
Dicamus ergo quod sit iuncta corpori quod in singulis est tota membris . Et nota quod di-
cit modo apparate ' : nisi enim prius aperiretur venter, non ei iungit (ur) anima, unde
quidam mortui nascerentur . Et certum est quod ante factum est corpus quam ei iungatur
anima. Sed nescimus tempus coniunctionis : philosophi tamen illud cona(n)tur osten-
dere add. V

(f) Juxta Du CANGE, Glossarium mediae et infimae latinitatis, Ganta seu « Canta »
est pars rotae incurva ; unde chante pro vulgari jante... ». Juxta E. LITTRÉ, Gante seu Jante
definitur sic : Nom des six pièces de bois courbées qui forment le cercle extérieur de la
roue, qui portent les rais et qui les serrent contre le moyeu. »
(g) Cf. Dragmaticon, lib. VI, p. 306.
15
<TRACTATUS >

<DE AETATIBUS HOMINIS >

<ET >

< DE OFFICIO AC UTILITATE>

MEMBRORUM HUMANI CORPORIS >

§ CXXVIII . Circuitus¹ . Ostensa coniunctione² anime et corporis, osten-


dit qualiter anima se in prima etate habeat in humano corpore, scilicet
quod³ nec rationem nec intellectum in eo exercet , sed solum sensum.
Deinde subiungit causam, quam in loco suo exponemus. Et hoc est : Porro
id est deinde post coniunctionem corporis et anime, circuitus anime id
est anima circuiens ut expositum est, obligati utpotes torrenti rapido
appetendo, defluoque purgando et est perifrasis corporis humani¹0
neque tenebant omnino neque tenebantur. Quod exponit sic : sed quadam¹2
vi id est vegetabilitate ferebant ipsum corpus ; quadam¹³ vi id est delec-
[43 ] tatione¹ ferebantur15 usque ad¹6 vicia ita ut¹7 totum animal18, et¹º anima
et corpore20, moveretur sine ratione quia neque21 anima infantis neque22
corpus ratione movetur23. Et hoc est24 : iactatione tamen25 precipiti quan-
tum ad corpus, et inordinata quantum ad animam. Quippe : probat quod26
sine ratione movebatur27 quippe28 cum29 sine ratione raptaretur³⁰ sex mo-
tibus quantum ad corpus. Quos enumerans, addit : ultro, citro³¹, etc. Isti
enim32 locales sunt33 et corporales motus.
Immenso quippe, etc35. Demonstrato quod corpus infantis irrationa-
biliter movetur37, hoc idem demonstrat de anima, pretendens38 causam
quare sic39 fiat40, scilicet41 propter interiorem turbam et exteriorem42. Cum
enim infantia calida sit et humida, bene appetit et bene digerit : unde¹³
frequenter comedit illa etas et frequenter se purgat . Inde vero quidam45

Circa ea quae generatim in hoc tractatu exponuntur cf. Philosophia IV, 7-36 [P.L. 172,
88-99] ; Dragmaticon, lib. VI , p. 234-312.

§ CXXVIII. F, U, A, V
1. Circu. • iust. F 2. proportione A 3. quod] quia U 4. deinde]
demum scilicet U 5. coniunctionem] circuitionem V 6. circumiens V
7. obligati om. U A V 8. utpote om. F 9. rapido om. A 10. et est
p. c. humani om. U A V 11. expone V 12. quedam V 13. qua
dam] vel qua A 14. dilectione V 15. scilicet add. U 16. ad om . V
17. ita ut] ubi V 18. scilicet add. U 19. et] in F 20. corporis U
21. nec A 22. nec A 23. moveretur A : moventur V 24. Et hoc est
om . U 25. iactatione tamen om. FAV 26. non add. U 27. move-
batur] moventur V : om. U 28. quippe om. U 29. cum om . V 30.
sine ratione raptaretur om. U 31. citro] citroque V : om. A 32. Isti enim]
cum isti etenim F : isti V 33. sunt om. V 34. Immenso] Iterum se V
35. quippe etc. om. A 36. Demonstrato] Ostenso A 37. et add. U 38.
pretendens] primum dicens V 39. sic om . A 40. fiat] faciat U : al(ias)
fiat U (in margine) 41. scilicet om . A 42. Quare puer in pueritia non potest
esse sapiens add. U (in margine) 43. unde] bene V 44. comedit ... purgat
deest in codice A ubi pars superior folii 128 resecata fuit. 145. quidam om . A
IN TIMAEUM 43 B-D 227

spissus fumus nascitur qui ascendens usque ad cerebrum, in quo est


sedes sapientie, ita id afficit49 quod anima non potest ratione uti. Et
hoc est interior turbatio50. Exterior vero est cum51 puer, sine ratione appe-
tens52, quiddam nocivum corpori appetit53 cuius passionem sentiens54
56
anima intus55 usque ad lacrimas turbatur. Et hoc est quod sequi-
tur57 : Quippe id est58 certe immenso gurgite irrigante appetitu, et
effluente secessu60. Deinde determinat de quo gurgite loquatur scilicet
ex quo cibus et2 alimentas comparabantur ut65 potus et spiritus.
Maior turba id est turbatio conflictatioque68 interior vexabat ani-
[43 ] mam69 cum in raptatu , id est71 irrationabili motu" , incurrisset aliquod
corpus nocivum scilicet ignis offensionem , quod sepe faciunt pueri
carbones appetentes" manu77 ; vel terrenam78 complositatem quando eli-
duntur80 terre ; similiter aque81 lubricas 82 violentasques ventorum84 pro-
cellas85. Hisques interpellationibus id est commotionibus87 omnibus com-
meantibus88 ad animam que inde turbatur89, et hoc per corpus cuius⁹0
93
passiones sentit⁹¹, mens id est anima stimulata id est92 commota estua-
ret94 fervore95 ire96.

§ CXXIX . Qui¹ quidem2 . Ostenso unde nascantur passiones in anima,


ostendit qualiter et quare scilicet sensus dicuntur : quia faciunt animam
sentire. Et hoc est : Qui estus id est que' commotiones in8 inicio id est
in prima etate et usque nunc¹0 id est¹¹ ad nostram¹2 in qua modo sumus ,
dicit Timeus¹³, cognominantur sensus14 , propterea quia15 sunt16 cientes¹ id
est commoventes18 maximos violentosquels motus id est commotiones20
[43 ] anime. Tunc21 scilicet22 cum naturali dirivatione23 cibi et potus et spiri-

46. quod V 47. ita om . F 48. id] ipsum U 49. efficit F 50.
turba UAV || quare puer sepe prorumpit ad lacrimas add . U (in margine) 51.
cum om. V 52. appetens om . F 53. appetunt V 54. sentiens] fa-
ciens V 55. intus] intra U : inter V 56. usque om. A 57. quod sequi-
tur om . V 58. id est om. V 59. immenso g. irrigante] Ling. gur. r. V ||
id est add. A 60. et effluente secessu om. U A V 61. loquetur A : loqui-
tur V 62. et om. U A 63. cibus et alimenta om . U 64. compara-
bantur] etc. UA V 65. ut] utpote et A 66. et om. V 67. id est
om . V 68. conflictatioque ] et flu. V scilicet add. U 69. animam] a. F :
omnia A om . U scilicet add. U 70. in raptatu] n . A a. r. V 71. id
est om . U 72. irrationabilem motum A 73. corpus om . FU 74. nos-
civum A 75. ignis offensionem ] et timens eff. V 76. apprehendentes V
77. manu om . A 78. terrena V 79. complositatem F (in textu Chalci-
dii) complo. F (in glosis) : compl(exionem) U : con. A om. V 80. conlidun-
tur A 81. aque] acce A pro aqua V 82. lubricas] Lu. V om . U A
83. violentasque ] et vi. U et vio. V om . A 84. ventorum om. U A V
85. procellas om . V 86. His V 87. communitatibus F : commutationibus U
88. commeantibus] me (antibus) A : per mea. v. V 89. inde turbatur] inturban-
tur V 90. cuius] cum U : citius A 91. sentiens V 92. id est om . F
AV 93. commota om . A V 94. estuaret om. U A V 95. furore V
96. commoto add . A contrario add. V

§ CXXIX. F, U, A, V
1. Quod V 2. etc add. U 3. innascantur U 4. vocantur add. A
5. scilicet add. U 6. quidem add. Ü 7. que om . A 8. in om. A
9. prima om. V 10. et usque nunc] hucusque vero V 11. usque add. V
12. etatem add. U 13. Thimeus UA V 14. cognominantur sensus om . A
15. propterea quia] ideo quod F 16. sunt om. F V 17. cientes] eicientus F :
scientes A V 18. commoventes] cognoscentes V 19. maximos violentosque ]
et maximos et violentos V om. A 20. commotiones] commovens ipsius U
21. Tunc] tres V : om. UA 22. scilicet om . U V 23. derivatione V
228 GLOSAE SUPER PLATONEM

tus iugiter24 et25 pro ' hoc est '26 - sine intermissione effluente , qua-
tiunt illi28 sensus circuitus anime id est rationem et intellectum quasi qui-
busdam29 turbinibus ut enim turbo exteriora turbat, ita sensus corporei
rationem et intellectum30 ; et maxime³1 statuentes id est stare facientes³
et nichil33 operari34 illum35 motum id est36 rationem et intellectum, pro-
vidum quantum ad futura, et³7 consultum quantum ad presentia et pre-
terita38 eiusdem circuli quia intellectu⁹ ea que sunt eiusdem nature, id
est40 immutabilia , comprehendimus . Cuius motus circumvolutatio est¹³
orbiculata , quia quasi44 orbiculariter circumvolvitur intellectus cum a
Deo45 quasi a puncto procedens per creaturas ad ipsum Deum reverti-
tur46 . Et etiam illi sensus sunt operantes contra quam¹7 illa48 ratio move-
tur irrationabiliter enim49 sensus pueri operantur ; et50 respuentes51 impe-
rium eius scilicet rationis52 .
At vero53. Quia dixerat quod54 sensus in infantia55 turbant56 animam57
et statuunt58 intellectum , forsitan59 putaret aliquis quod dissolvere pos-
sent animam, ideo dicit quod vexare quidem eam2 possunt sed non
dissolvere, quia multum63 firmiter fuit64 coniuncta ex duplis et triplis65,
sesquialteris et sesquiterciis67 et68 epogdois. Quid69 hoc sit, supra lo-
quentes de anima mundi exposuimus, quia fere" eadem mixtura et
proportionibus utraque est composita (a) . Continuatio. Sensus possunt
turbare animam73, at vero illi diversi circuli75 id est sensus quia modo
fallunt , modo non78 , famulantes incertis motibus quia vix aut nun-
quam aliquid certe comprehendunt 80, divexant81 id est diverso modo et
diu vexant ipsam82 animam83 motibus sibi invicem84 adversis85 quia idem ab
eodem sensu contrario modo sepe87 iudicatur. Et divexant88 usque adeo — ac
si diceret ideo89 diu vexant9⁰ sed non dissolvunt ― ut⁹1 quia92 limites93
duplicis illius95 et triplicis quantitatis⁹6 qui in compositione eius⁹7 sunt
notati⁹8 et - pro " id est '99 intervalla terna per utrumque latus posita¹⁰⁰,

24. iugiter] iungent V 25. et om. A 26. pro hoc est ' ] pro videndum id est
V om. UA 27. fluente F 28. illius A 29. id est quibusdam add.
U 30. quasi quibusdam ... intellectum om . V 31. maxime ] maximum V :
ma. F A 32. illum add. A 33. et nichil ] id est videri et V 34. ope-
rari] optari V : om. U | / quidem add . U 35. illum om. A 36. id est] sci-
licet FU V 37. et om. U 38. scilicet add. U 39. quia intellectu] in-
tellectu enim V 40. id est om . V 41. scilicet add. U 42. circumvo-
litatio V 43. est om. A V 44. quia quasi] quasi enim U A : quare enim V
45. a Deo] addit V 46. conrevertitur A 47. que V 48. scilicet add.
U 49. enim] propter V 50. et om. F 51. respuentes] res ipse V
52. imperium e. s. rationis] rationis a. e. V 53. etc. add. U 54. quod om.
A 55. in infantia om . U 56. turbarent U 57. animam] rationem A
V 58. statuunt] faciunt A 59. forsitan om . A 60. dicit ] determinat U
61. quidem ] quem U (sed expunctuatum) : om. F 62. eam] animam A 63.
multum om. F 64. fuit ] est A V 65. et add. V 66. et om . V
67. sesquiterciis om. U 68. et om. U V 69. Quod V 70. superius V
71. quia] et A 72. ferre U | | ex add. V 73. turbare animam] tardare cu-
ram U 74. diversi om. U A 75. circuli om. U A V 76. falluntur
U V 77. vero add. U 78. et add. U A sed add. V 79. incer-
tis] diversis V 80. comprehendit A V 81. divexant] di ' ex. F : diversi erant
U du' ue. A 82. ipsam om. A 83. vel add. U 84. invicem] incer-
tis U om. A 85. adversis om . U 86. modo om. U 87. sepe om . A
88. divexatur F : divexat A // scilicet add . A 89. ideo] ante A : om. V 90.
diu vexant] divexant U 91. ut] vel V 92. quia om. F 93. eius add.
V 94. duplicis om . A 95. illius om. F A 96. et triplicis quantitatis
om. A quia add. F 97. eius om. A 98. notata F 99. pro id
est om. U item add. U 100. scilicet add. U

(a) Cf. supra, cap. LXXVII-LXXXVI ; LXXXVIII (ad notulam a) ; CXVIII.


IN TIMAEUM 43 D-E 229

confirmata101 medietatibus102 sescuplorum, epogdoorum103 et epitritorum¹04 ut


expositum est, a nullo poterant dissolvi105 nisi ab eo106 qui iunxerat¹07,
[43 ] hoc est a Deo, quia cum tanta proportione anima facta est¹08 quod a nullo
nisi a Deo dissolvi potest ; tamen ― quamvis illi sensus illa intervalla
non possunt¹0⁹ dissolvere - tamen divexent110 omni genere iactationis111
sivelia videndo113,• audiendo , etc.114, distrahentes115 id est diverso modo
trahentes, non particulas116 eius¹17, sed totam eius118 substantiam ita¹¹⁹ ut
una120 id est simul cum sensibus121 feratur, sed122 tamen cum nexibus sue
confirmationis123, hoc124 est non dissoluta a nexibus quibus est125 confir-
mata.

§ CXXX . Verum, id est¹ sed, quamvis tota feratur, tamen sine ratione
quia illa etas non habet2 rationem. Vere sine ratione utpote id est sicut
motibus discordantibus³ - aliter enim et aliter sensibus sepe5 de eadem
-
re videtur — et illecebra' id est delectatione sensuum depravante rectum
iter10 id est turbante" rationem12 : etiam13 in perfecta¹4 etate, si domi-
natur illecebra sensuum, rectum iter id est ratio depravatur¹6.
Et propterea scilicet quod¹? rectum iter¹8 est19 depravatum20, contingita
existere22 in puero et in aliis etatibus varias inclinationes23 id est opiniones.
Deinde enumerat varietatem24 opinionum scilicet obliquas ut quan-
doque25 quod nec28 est bonum nec27 malum iudicat28 bonum vel malum,
contrarias29 quando id quod est bonum iudicat30 malum et e converso.
Hoc idem ostendit per simile et item similes resupinis casibus³¹ . Postea
exponit resupinos casus ut si quis³2 mutans naturalem membris33 regio-
nem³ sic³5 utз6 caput figats" solo pro pedibus38 —–— quod est contra natu-
-
ralem dispositionem membrorum pedes in altum sustollat pro capitess
id est⁰ loco capitis, tunc¹¹, ut^2 opinor , dextreª partes45 tam eius qui pati-
tur46 hanc mutationem quam eius47 qui48 spectat illud50, dextre quidem

101. confirmata] infirmata V : от. А 102. medietatibus om . A 103.


epogdoorum om . A 104. etc. add. A 105. quam id est add. U 106.
ab eo] a deo V om. U 107. qui iunxerat om. U 108, est om . A
109. possent V 110. divexent F (in textu Chalcidii) : divexant U V di F (in
glosis) A III. iactationis] incerto U : et ac. A 112. sive] sue F : seu U :
id est A 113. et add. A sive add. V 114. etc. om . A 115. distra-
hentes] detrahentes UA diverse trahentes V 116. particulas] per partem V
117. eius om . A 118. eius om. FAV 119. ita om. U A V 120. ut
una] ut unam A om . U 121. simul cum sensibus] similis cum similibus V 122.
sed om. F 123. sue confirmationis om . U A 124. hoc] id V 125. est om . A

§ CXXX. F, U, A, V
1. id est om. A 2. habeat U 3. discordantibus om . A 4. sensus U
5. sepe] semper A 6. videntur F || sentire add. U ( in margine) 7. et ille-
cebra] an ille A 8. id est om. U 9. delcctione Vscilicet add. F
10. iter] tunc U II. turbare V 12. quia add. V 13. etiam] et U
14. in perfecta] imperfecta V 15. si] sed A 16. depravata F 17.
quod ] quia A V 18. iter] tunc U 19. est om. V 20. depravatur U V
21. contingere U 22. etc. add. F 23. ob(liquas) add. U 24. varie-
tates A 25. quandoque ] scilicet U : quandocumque V 26. neque UAV
27. neque UAV est add. U V 28. esse add. U 29. scili cet add. U
30. esse add. U 31. resupinis casibus om. U 32. quis om. F 33. membris
om . U A 34. naturalem m. regionem om. U 35. sic om. A V 36.
ut om . V 37. figat om. U 38. solo pro pedibus ] i. e. pro capite U : om. A
39. sustollat pro capite om. U 40. id est] scilicet V 41. tunc om. F A
42. ut] ubi V : om. A 43. opinor om . A 44. dextere U om. A 45.
partes om. FUA V 46. tam eius qui patitur ] i. e. animi eius su. U 47.
eius] eorum U 48. quod V 49. suspectant U 50. illud om. A
230 GLOSAF SUPER PLATONEM

partes sinistre, sinistre vero dextre videntur¹ . Optima comparatio52 : ratio


enim53 caput est anime quia est principalis54 et55 domina56, sensus quasi
pedes rationi servientes. Sed dum sensus dominantur, hoc57 caput est
depressum, isti58 pedes elati59.
Id ipsum. Adaptat similitudinem sic : Id ipsum id est simile huic ipsi60
[44 ] patiuntur1 circuitus62 id est opiniones anime. Et propterea errants in
contemplatione eiusdem generis65 id est boni, etse diversi id est mali. Bo-
num enim dicitur68 idem genus quia semper in eadem qualitate habet
se nec unum bonum alteri70 bono contrarium reperitur. Malum vero
dicitur diversum genus quia unum malum alteri72 contrarium reperitur7 .
Deinde ostendit hunc errorem scilicet75 cum quod est diversum id est
malum putant idem id est" bonum ; et quod est idem id est bonum putant78
diversum id est malum. Et hoc autumant id est putant, non ex natura
rei que sit ut autumant80, sed ex81 imbecillitate discernendi id est quia
non habent rationem qua dicernant82. Et est83 hec84 opinio85 earum id est
86
animarum plena87 erroris et falsitatis , id est88 falsi erroris , orta ex depra-
vatione sensuum quia, ut superius dictum est (a) , vera opinio nascitur
ex veridico sensu, falsa ex depravante . Et talis peragratio id est tale
iudicium non habet ullum certum ducem id est rationem ; et non tantum
in una die vel in duabus vel93 tribus hoc est, sed quamdiu dominabuntur
sensus . Et hoc est : Cumque id est quamdiu sensus - extra position,
quia et exteriora percipiunt et ab exterioribus fiunt pulsarint ani-
mam" turbando illius rationem, et non tantum pulsaverint sed totam eam
possederint100 ut tota sensibus deserviat ; tunc illa101 subiugata et serviens108
carni, frustra103 putatur , sil04 putatur, retinere pontificium105 providendo
et potestatem106 operando107. Vel108 : pontificium in perficiendo suam volun-
tatem100, potestatem in110 deprimendo voluntatem carnis112 . Et tunc eadem
egralls animo114 passionibus115 carnis, et in inicio cum116 incorporata est¹¹

51. dextre quidem videntur] dex. quidem p. ex, si , u, de. F in sinistre et si dextre
U : vid. si, et si. V om. A 52. comperatio Uest add. A 53. enim om. V
54. principaliter V 55. et om. A V 56. domina] anima A 57. hoc
om . A 58. isti om. A 59. elati] elevati A V 60. ipsi] capiti V
61. patiuntur] pactum V 62. circuitus om. A 63. opinionis V 64.
errant om. A 65. in c. e. generis om. U 66. et om. U V 67. enim
om . A V 68. dicitur om . A 69. bonum om. V 70. alii U 71.
uni bono alterum bonum Abono om. V 72. alterius V malo add. A
73. reperitur] est A V 74. hunc om . U V 75. scilicet om . U A 76.
cum] ratio A om. V 77. id est] et A 78. putatur U 79. Et hoc
om . A 80. autumatur U V 81. ex om . A V 82. que discernatur V
83. est om. A 84. hoc A V 85. opinio om. F 86. id est animarum
om . U V 87. plena om. A 88. erroris et f. id est] ex fal. i. e. A : om. U
89. depravatione sensuum om. A 90. supra V 91. depravante] depravato est V
92. ullum om. U A V 93. in add. U V 94. et add. A 95. dominantur
sensus sic U : durabunt sensus vel dominabuntur A 96. Et hoc est ] scilicet A
97. sensus extra positi om. U positi om. A 98. et om . V 99. pulsarint
animam ] e. a. u. A pulsa, ve, i. e. V 100. possederint om. A // id est add. A
IOI. illi V 102. et serviens] et op. A om. U 103. frustra ] falso F (in
textu Chalcidii) : fr. F (in glosis) : fru . A 104. si ] sic A : i. e. si V om. U
105. frustra putatur s. p. r. pontificium] pontificium falso i. e. frustra retinere putatur ali-
quod Ua(liquod) add. A 106. et potestatem] et posteritatem U compo. V
107. operando] quare do V 108. Vel om. V 109. voluptatem U IIO.
in om. A V III. voluptatem U 112. carnis om. V 113. Et tunc
eadem egra om . A 114. animo] am. A : anima V om. U 115. id est add.
A 116. cum om . U A V 117. est om . FA

(a) Cf. supra, cap. XCIII, circa initium [super Timaeum 37 b].
IN TIMAEUM 44 A-B 231

quod est nature118 et¹¹9 quamdiu afficietur120 perinde¹º1 id est taliter,


erit122 amens123 id est124 sine ratione125.

44 ]
[ § CXXXI. At postquam¹ . Ostenso qualiter anima in prima etate se
habeat, ostendit qualiter in aliis , scilicet sic quod ratione utitur et
operatur. Sed premittit phisicam rationem quare , scilicet hanc quod
iam rivus nutricationis10 est tenuatus¹¹ . Cum enim iuventus12 sit calida
et sicca, ex calore appetit¹³, sed ex siccitate non tam¹¹ cito mutat¹5. Unde
non tanta16 fit¹7 influxio vel effluxio18, nec tam¹ spissus generatur fu-
mus20 qui cerebrum, quod est instrumentum rationis, turbet21 . Adhuc in
sequenti etate minus turbatur : est enim frigida et sicca. Unde nec mul-
tum appetit nec multum digerit. Et ideo maior est in hac etate ratio22
quam in iuventute. In ultima vero etate turbatur ratio et delirant ho-
mines23, quia ex nimia frigiditate generatur flegma24 quo turbatur25 ce-
rebrum .
Continuatio. In prima etate, ex nimia influxione et effluxione turbatur
ratio26. At id est27 sed postquam meatus incrementi et nutricationis, id est28
quo crescit et nutritur homo, rivo influxionis29 iam³0 tenui id est iam³¹
tenuato³2 et minorato33, et circuitus id est motus anime peragents viam³5
suam id est opus suum ut ratio usque ad corpora, intellectus usque
ad spiritus36 tranquilliore motus quam in prima etate ; et erunt seda-
ciores processu temporisse id est iuxta processum temporis.
"
Postea facit interpositionem. Utpote, pro sicut '40, qui minime exor-
bitent a competenti motu sue nature¹¹ id est aª2 rationabili43 motu. Est enim“
nature¹5 anime uti ratione ; non uti vero est corruptionis . Tunc faciless
discernent>49 vicia50 que sunt diverse nature, et bonitatem et honestatem51,
id est52 quod53 bonum et honestum est , cum appetitu alterius secernent
et cum57 detestatione alterius58 . Impossibile enim est quod utrumque simul
appetat. Et nota quod non determinat quod59 appetat , quod detesta-

118. quod e. nature] ut in prima etate V nature om. U 119. et om. U A V


120. quamdiu afficietur om. A 121. perinde F (in textu Chalcidii) : proinde F (in
glosis) 122. erit om , A 123. amens] omnes V 124. id est om. V ||
sine mente vel add. A 125. et senes ut delectentur in sensibus amentes sunt add. V

§ CXXXI. F, U, A, V
1. etc. add. U 2. se habeat add. U 3. scilicet om. A 4. sit V
S. et add. U 6. hoc contingat add. A 7. scilicet] sic se U 8. hanc]
habeat U V 9. quod iam] quia iam U : iam quidem V 10. nuctritionis U :
intricationis A mutationis V II. est tenuatus] tenuatur et minoratur A 12.
iuventus om. V 13. expetit A 14. tam] tantum U 15. mutat] nu-
trit U 16. non tanta] tam frequens V 17. fit om . A 18. refluxio V
19. tam] tamen V 20. fimus V 21. conturbet U 22. ratio om. U
23. deliratur his V 24. flegma om. F 25. quod conturbat V 26. ratio
om . F V 27. id est om . A 28. id est] in V 29. scilicet add. U
30. iam om. A 31. iam om. A 32. tenuata A attenuato V 33. et
minorato om. U A V 34. peragent om. U 35. viam] vitam U : om. A
36. ut ratio ... ad spiritus om. U A V 37. tranquilliore motu] tamen ra. A 38.
processu temporis] propter V om. F 39. vero add. A 40. pro sicut ] id est
uti U 41. competenti m. s. nature] m. A 42. a om. U 43. rationali
UAV 44. enim om . A 45. naturale V 46. vero om. A 47.
corruptionis] rationis V 48. Tunc facile om. A 49. discernent ] dis. F V :
om . U A 50. vicia om. A 51. et honestatem om . A 52. id est] et A :
om . V 53. quid A V 54. est om . A V 55. alterius om . A 56.
secernent om . A V 57. cum om. A V 58. dete stat ione alte rius ] alterius de-
(terminatione) id est alterius enitere U 59. quo d om. A 60. appe tat ] ap-
petit U : om. A
232 GLOSAE SUPER PLATONEM

tur61, quia diversi vel idem in diversis temporibus diversa appetunt62.


Diceret aliquis : Et quid valet hoc ?64 Ait6 : Et tuebuntur hominem sic
institutum prudentiae plena quantum ad cognitionem67, et incolumi quan-
tum ad operationem68 .

[44 ] § CXXXII. At¹ si. Dixerat in hac etate rationem naturaliter esse. For-
sitan putaret aliquis quod nichil2 ad hoc valeret doctrina. Ideo ostendit
quid valeat³ si adhibeatur. Continuatio. Naturaliter huic etati inest ratio,
sed tamen augmentatur doctrina. Et hoc est : At si diligentia honeste
eruditionis quantum ad theoricam, et moderationis quantum ad practicam
vel eruditionis quantum ad sapientiam, et moderationis quantum ad
mores® - auxiliatrix, non faciens? natura enim et Deus faciunt ratio-
nem, doctrina auxiliatur , quia, nisi¹0 intus sit qui¹2 doceat, in vanum
lingua doctoris laborat ' (a), accedat13 ad hunc statum - ante enim
est nimis tenera etas, post nimis dura ducet14 huius15 evum immunis¹8
ab omni perturbatione quantum ad ignorantiam, et egritudine quantum ad
vicia.
Si negliget. Ostensis bonis recipientis doctrinam, ostendit mala¹ negli-
gentis. Et hoc est : Si negliget18 doctrinam rationis, serpens, non incedens
sed terre adherens, iter19 vite claudum20 id est imperfectum sapientia et2
opere23, demum24, id est25 in fine, revocabitur ad inferna26 ut ibi torquea-
tur cum familiari id est propria stultitia que erit causa27 illius pene (b).
Et nota quod hanc28 penam29 predicit30 negligenti doctrinam et non ca-
renti doctrina³1 : multi enim sunt qui carent, vel quia32 non sunt³ vel
in loco vel34 in regione convenienti ad hoc35, vel quia conditio sua non
patitur ut servi vel36 captivi, vel fortuna37 ut sunt38 pauperes. Negligit
vero doctrinam cui hec omnia suppetunt locus conveniens doctrine,
condicio, fortuna, nec tamen40 querit eam. Et de hac ignorantia dictumª¹
est : « Ignorans ignorabitur (c) . » Sed ne aliquis putaret quod vivi ad in-

61. quid detestentur U : quid detestetur A 62. appetant F A 63. Dicet V


64. hoc om. U 65. Ait] itaque U 66. Et tuebuntur ... prudentia om . A | |
institutum prudentia] questi V 67. cogitationem V 68. comparationem V

§ CXXXII, F, U, A, V
1. Ac A V 2. nil A 3. quicquid valet U doctrina add. U A
diligentia om. A 5. honeste om . F A 6. vel eruditionis ... mores om. U A V
7. non faciens om . A 8. enim om. V 9. auxiliatur] vera auxiliatrix U
10. quia nisi] nisi enim A II. intus] virtus U 12. quod U 13. accedat om.
A 14. ducet] ducit U : due he A 15. huius] hec V 16. immunis]
im . F (in glosis) : immunis F (in textu Chalcidii) : in mu. V legi non potest in A : im-
mu(nem) U 17. mala om. U 18. negligit U 19. iter] tunc U V
20. vite claudum] viam Lau. V 21. imperfectam sapientiam V 22. et om .
U 23. opere] operationem V : om. U 24. demum] deinde A V 25.
id est om . A V 26. ad inferna om . A 27. que erit causa] qui erat iam A
28. hanc] habet U 29. penam] causam V 30. predicat U 31. et
non carenti doctrina om. U 32. vel quia] et qui A 33. sunt] habitant V
34. vel in loco vel om. U A V 35. hoc om. A 36. vel] et Ū V 37.
carentes add. A 38. sunt om. V 39. hec] ista A 40. tamen] tan-
tum F 41. dicendum U

(a) AUGUSTINUS, De Magistro (quoad sensum). Cf. etiam PSALMUS CXXVI, 1.


(b) Cf. JOANNES SARESBERIENSIS , Metalogicon IV, 17, ed. CL. WEBB, p. 183 , 4-9 ; edi
MIGNE, P.L. 199, 926 B.
(c) I COR. XIV, 38.
IN TIMAEUM 44 C- D 233

ferna42 revocarentur , addit : Sed hec mala provenient novissime, tunc


scilicet iam locatis illis46 meritis vite id est iuxta hoc48 quod meriti¹9
sunt in hac vita50.

[449] § CXXXIII. Nunc vero¹. Ostenso qualiter anima habeat se tam³ in


prima etate quam in aliis, subiungit de membrorum corporis humani
dispositioneⓇ ut, etiam' in illa , sapientia divina' percepta¹º, ad illius amo-
rem" incitemur12. Continuatio. In precedenti¹³ de anima egimus. Nunc
vero convenit¹ spectari15 pensum id est consilium divine providentiele, et
hoc¹ ex rationabili membrorum conformatione id est ex membris rationa-
biliter18 conformatis19 . Que20 membra celestis prospicientia21 id est divina
sapientia22 apparabat23 per effectum stellarum et ministerium angelorum
suscipiendo vitali vigori24 , id est ad suscipiendum vitalem vigorem, scili-
cet25 animam.
Principio28. Ostensurus27 membrorum hominis ordinationem28, a capite
quasi a2⁹ digniori incipit. Est enim in eo30 sedes sapientie, ut supra³¹ expo-
situm³2 est (a) . Sunt etiam in eo instrumenta sensuum tali ratione locata
que33 cognita34 divinam sapientiam³ predicant (b) . Est igitur caput que-
dam sperica³ substantia, ante et retro propters nervos qui a minignis
cerebri40 descendunt, oblonga. Sperica est41 ut in digniori parte sui divi-
nis42 corporibus43 esset homo similis, et ut44 huc et illuc posset volvi :
est enim talis forma volubilis. In eo cerebrum est altius ceteris locatum :
eo enim altiora, id est incorporalia, percipimus. Sub eo est instrumen-
tum videndi , altius ceteris45, id est46 oculi47 : altius enim et48 longius vide-
mus¹⁹ quam audiamus vel olfaciamus, etc.50 Inferiores vero51 oculis sunt
aures, sed ceteris instrumentis altiores : non enim tam longe olfacimus52
vel gustamus quam audimus. Nares vero que sunt instrumenta5³ olfa-
ciendi, sub auribus, altiores instrumento54 gustandi55, locate sunt lon-

42. inferiora V 43. vocarentur A 44. scilicet add. U 45. novissime


tunc scilicet om . A 46. scilicet add. U 47. meritis] inme. A V 48. hoc
om . U 49. meriti ] mentiti A 50. vel meriti add. A

§ CXXXIII. F, U, A, V
I. etc. add. V 2. habet V 3. tam om. A 4. prima ista U
5. quam] et A 6. societate V 7. ut etiam] et ubi V 8. ea UAV
9. divine sapientie U 10. precepta U II. et desiderium incitemus vel add. A
12. incitemur] invitemus A : invitemur V 13. precedentibus A 14. conve-
nit om. A V 15. spectari om. V 16. providentie] sa(pientie) U A
17. et hoc om . V est add . F A 18. rationaliter U 19. forma tis A
20. scilicet add . U 21. prospicientia om. U V 22. i. e. divina sapientia]
per divinam sapienciam U 23. appareat A 24. suscipiendo vitali vigori F
(in textu Chalcidii) : ad su, vi. vi. F (in glosis) : su. vi. vi. U A V 25. scilicet ]
id est V 26. etc. add. U 27. Ostensa V 28. ordinatione V 29 .
a om . V 30. in eo om. V 31. supra om. A 32. expositum] dictum A
33. quo Vd 34. cogita U 35. maxime add . U A V 36. quasi add. V
37. sperea A 38. propter] etiam per A 39. minignis] miningis U : n. V
om . A 40. cerebro A 41. est om. V 42. divinis] sidereis A 43.
corporibus] operibus F 44. ut om. A V 45. eo enim altiora ... ceteris om. A
46. id est] scilicet U 47. oculis A 48. et] id est U 49. videmus om.
A 50. etc. om . A 51. vero] autem v 52. olfatiamus U 53.
instrumentum U 54. instrumenta V 55. gustandi om. A

(a) Cf. supra, cap. XV.


(b) MACROBIUS, Commentarius I, VI, 81 ; Saturnalia VII, XIV, 23. - Cf. JOANNES SARES-
BERIENSIS, Metalogicon IV, 17, ed. CL. WEBB, p. 183 , 9-13 ; ed. MIGNE, P.L. 199, 926 B
234 GLOSAE SUPER PLATONEM

gius enim olfacimus quam gustamus. Manus vero que sunt instrumentum
tactus, qui tardus est sensus56, inferiores sunt omnibus aliis instrumen-
tis (c).
Et hoc est : Principio, divine potestates, id est stelle et angeli, quibus
erat concreditum58 id est59 commissum, ut in predicta oratione est expo-
situm , mutuate figuram capitis60 ex figura mundi id est iuxta figuram
mundi61 finxerunt62 id est composuerunt eam teretem et globosam per
hoc solida esse63 spera ostenditur. Et eidem capiti innexuerunt duos cir-
cuitus id est64 rationem et intelligentiam65 que duo qualiter in capite
sedem habeant66, supra expositum est (d) -venerande dignitatis67 : ex
illis enim homo est venerandus et ceteris68 dignior animalibus, cum in
73
corpore et corporeis sensibus multis?2 sit inferior ; divinitatis>
quia ex illis divina75 res est et immortalis .

§ CXXXIV. Est autem caput. Diceret aliquis : Quare a capite membro-


rum ordinationem incepisti¹ ? Respondetur >2 : Quia dignius est cete-
ris. Et hoc est³ : Est autem caput preter ceterum corpus honoratius digni-
tate et etiam loco ; quadam optimati eminentias quia superponitur
membris omnibus.
Cui¹o capiti dominanti : per sensum" enim¹² res percipit, ratione¹³ vero¼
et intelligentia¹ discernit an appetende an fugiende sint¹6, deinde¹ mo-
vet¹8 cetera membra ad appetendum vel ad19 fugiendum. Et hoc est :
Cui dominanti20 cetera membra parent et obsequuntur ut ministri ; et ideo
iure et merito, id est merito21 iure —— et22 est endiadis23 ' subiecta24 loco
et25 dignitate.
Ne si sine27. Hic ostendit phisicam rationem quare superponatur28
ceteris29 : quia, si supponeretur30, elevatione et depressione humani³¹ mo-
tus32, soliditate terre elideretur, et sic cerebrum33 turbaretur, quo tur-

56. que sunt i . t. q. t. e. sensus] quia tardi sunt sensus id est tactus sunt infra U : quia
tangendi sunt instrumentum id est tactus A : que tardi sensus sunt instrumenta V
57. hoc om. A 58. concreditum] etc. U : om. A 59. id est om . A 60. mutuate
f. capitis om . A 61. mundi om. V 62. finxerunt] finxe. F (in glosis) : pin-
xerunt F (in textu Chalcidii) : per pinxe. U fin. A pin. V 63. solida esse om. V
64. id est] scilicet U A : om . V 65. intellectum A 66. sedem habeant in ca-
pite F 67. dignitatis U (in margine) : dig. F : di. U A V 68. ceteris om .
FV : est add. F 69. corporibus V 70. in add. A 71. corporis V
72. multo A 73. di. F UA : om. V 74. quia] et V 75. homo add.
U (in margine) 76. mortalis U

(c) Cf. [JOANNES SARESBERIENSIS ] , De septem septenis, cap. III, ed . MIGNE, P.L. 199,
950 B-C .
(d) Cf. supra, cap. XV.

§ CXXXIV. F, U, A, V
1. incipit V 2. R(espondetur) om. F V 3. Est autem caput ... hoc est
om . F 4. Et hoc e. E. a. caput om . A 5. dignita A 6. etiam] ideo
U V 7. et ideo a capite membrorum dispositionem incepit add. F 8. emi-
nentia om. A V 9. quia] et V 10. scilicet add. Ü II. sensus UV
12. enim om. U 13. ratione] per rationem A 14. vero om . F A 15.
et intelligentia ] et intellectum A : om. V 16. appetendum vel fugiendum sit A
17. deinde] dum V 18. se et add. V 19. ad om. A 20. dominanti]
dominatur ti. V 21. et add. V 22. et om. U V 23. ut ministri
... endiadis om. U 24. subiecta] suo necta V 25. et om . A 26.
si om . V 27. sede add. V 28. supponatur V 29. ceteris om . V
30. superponeretur A V 31. corporis et add. A 32. et add. V 33.
cerebrum om . V
IN TIMAEUM 44 D-45 A 235

bato , turbaretur et ratio. Et hoc est : Ne si36 esset iacens³7 sine sedess
id est³⁹ non superpositum aliis, humiliter plane in imo id est in infe-
riori parte humani corporis , incurreret, cum moveretur, offensiones terre-
narum¹³ lacunarum id est terrenorum tumulorum proclivitatis ascen-
dendo, et declivitatis descendendo. Et nonne posset esse sine motu45 ?
Ait46 : maxime cui necesse esset experiri¹s cuncta genera motuum. Omni
44°] etenim49 modo necesse est50 humanum corpus moveri. Hac igitur causa,
scilicet quia ceteris est dignius, sustinetur52 vehiculo corporis . Et quid
mirum ? Utpote id est53 sicut arx54 in qua sapientia55 sedem habet (a) .

§ CXXXV. Addita est¹ . Ostensa ratione capitis, de brachiis et cruri-


bus agit sic ostendendo quare substantia illorum² porrigibilis sit et
flexuosa. Et hoc est : Addita est substantia crurum ets brachiorum porri-
gibilis et flexuosa. Hac ratione porrigibilis est substantia manuum ut pos-
set eas homo ad necessaria porrigere , flexuosa ut posset ad se attrahere®.
Unde intus et extra quibusdam nervis ligantur quorum interiores, cum
extendit? homo manus, extenduntur , exteriores vero contrahuntur. Cum
vero flectat manum, est¹º e contrario. Substantial vero crurum est por-
rigibilis ut extendi possint¹2 pedes, flexuosa ut contrahi. Et est¹³ simi-
liter nervosa14 intra¹5 et extra. Et hoc est : ut usus¹6 tenendi et emittendi¹
quantum ad manus, progrediendi et resistendi¹8 quantum ad pedes, esset¹
presto id est possibilis et facilis , ex arbitrio sunt enim20 de voluntariis
motibus , sed tamen eminente divino capitis gestamine : ad hoc enim
moventur ad quod caput disponit.
[45 ] Progrediendi. Hic ostendit quare progreditur homo pocius quam rece-
dit23, scilicet quia ante sunt oculi quibus providet appetenda et24 obsta-
cula. Et hoc est25 : Porro divina mens rata officium progrediendi quam rece-

34. qua turbatione U 35. turbatur A 36. si] (et) si U sine V 37.
esset iacens] esset subiecta U essentia V om. A 38. sine sede om. A 39.
si add. A V 40. sit add. U A V 41. humil iter plane] set iacen s U : om. A V
42. in imo om . F 43. incur reret c. m. o. terre narum om. A V | | Reliq ua , usque
ad finem huius capituli 134, desunt in codice V 44. cumulorum A 45. motu]
muta Udiceret aliquis add. U 46. Ait] et U 47. minime A
48. esset experiri om. A 49. enim A 50. erat U 51. quod A
52. sustinetur] ars con(tinetur) U 53. id est] pro A 54. arx] aliter U
55. suam add. A

(a) CHALCIDIUS, Commentarius, cap. CCXXXIII, p. 246-247. -Ita quoque in corpore


prima et eminentior mansio et arx corporis est caput in quo sapientia sedem habet, quia
in eo sunt instrumenta sensuum et tres ingenii et rationis (et memorie) cellule. » (BER-
NARDUS SILVESTRIS , Comment . in Aeneidem, ed. G. RIEDEL, p. 15-16). « Loco namque
principe, de firmamenti sphereque superioris exemplo, caput edificat in rotundo, caput tan-
quam arcem, tanquam totius corporis capitolium tollit et erigit in excelso ... » (BERNARDUS
SILVESTRIS, Cosmographia II, 45, 108-112, iuxta editionem ab A. VERNET praeparatam. )

§ CXXXV. F, U, A
1. est om. U A 2. eorum UA 3. et om. A 4. est om . A
5. porrigere] extendere UA 6. trahere U : adtrahere A 7. extendat A
8. extenduntur] et bene dicuntur U 9. flectit U 10. est om. U II.
Et substantia U 12. possent U 13. est om . A 14. nervosa om . A
15. intus A 16. usus] of(ficium) F A 17. emittendi] m . A 18. et
resistendi] et rece(dendi) U : etc. A 19. foret U 20. enim om . A
21, sed tamen e, divino om. A 22. gestamine om. F 23. recedat A 24.
et om . A 25. est om . F
236 GLOSAE SUPER PLATONEM

dendi28 commodius" propter oculos, mage28 voluit ulterius ire id est³0


ante, quam moveri recessim id est³¹ recedendo³2.

§ CXXXVI. Priores, etc. Commendat priores¹ partes corporis ut ad


duos principales sensus, id est visum et auditum, quorum instrumenta
sunt in prioribus partibus, competentius descendat. Et hoc est : Non tan-
tum² manus et pedes sed quoque priores partes corporis iudicans meliores
posterioribus propter instrumenta sensuum, primo non tempore sed digni-
tate, e certa regione capitis³ id est in superioris eius et anteriori parte,
subdidit personam vultus . Deinde exponit eam³, scilicet quam³, appel-
lavit¹0 faciem¹¹. Et nota quod eadem pars diversis causis dicitur persona,
vultus, facies : persona quia in ea12 est18 discretio persone, vultus quia
in eo voluntas perpenditur¹4 et dicitur a " volo-vis '15 - facies quia
pulcritudo vel deformitas ibi iudicatur , et dicitur a ' facio-facis ' (a) quia
turpat vel decorat faciem16.
Et eidem faciei assignavit, id est apposuit, instrumenta sensuum que
adminicularentur¹7 serviendo providis motibus anime¹8 id est rationi et in-
tellectui. Ad hoc enim dati sunt a Deo19 sensus ut serviant rationi et20
non21 dominentur. Quod ergo in aliquo dominantur, vicium est et corruptio.
[45b] Ex22 quibus23 instrumentis, primi et loco et dignitate orbes oculorum24 , id
est oculi qui sunt25 orbes et rotundi, coruscant quia sunt naturaliter splen-
didi, dati a Deo tales, hac de causa que sequitur.
Due sunt, ut opinor26, etc. Quia dixerat orbes oculorum27 coruscare, neces-
sitatem illius coruscationis et splendoris28 ostendit scilicet ut interiori
radio possent29 penetrari, sine quo visus esse non poterat. Ad cuius rei
evidentiam dicamus que sint necessaria ad visum perficiendum et qua-
liter ex eis fiat, deinde de substantia oculorum et figura.

§ CXXXVII . Sunt igitur¹ necessaria ad visum interior radius et²

26. progrediendi q . recedendi om. U 27. recedendi commodius om. A 28.


mage om. A 29. ulterius om. U 30. ire id est om . A 31. recessim
id est om . A 32. retrocedendo U

§ CXXXVI. F, U, A
1. priores om. A 2. non tantum] ut ante U 3. capitis om. U 4.
id est om. A 5. superiore U 6. anteriore U 7. vultus om. A
8. eam] ea U : causam A 9. que U A 10. appellaretur U apel. A
II. faties U fa. A 12. eo A 13. est om. A 14. facies persona quia
perpenditur om. U 15. et dicitur a v. vis om . UA 16. et dicitur a facio
faciem om. U A 17. que adminicularentur ] quemadmodum U : quoque ad. A
18. anime om . A 19. a Deo om . U 20. et om. U A 21. ut add. A
22. E U A 23. scilicet add. U 24. oculorum om. U A 25. sunt om .
U 26. ut opinor om. U A 27. oculorum ] circulorum F : om. U 28.
coruscare ... splendoris om. U 29. possint A 30. sunt U
(a) ISIDORUS, Etymologiae XI, I, 33-34.

§ CXXXVII. F, U, A
1. Sunt igitur] Ista sunt A 2. et om. U A || splendor add. A

§ CXXXVII. Ad praesentem locum alludit Willelmus in suis Glosis super Boetium [Con-
sol. V, prosa IV, 26], dicens : « Quid sint radii et qualiter emittantur et quomodo emittantur
[visus fiat, Cod. Trecen. 1101 , fol . 18 rb ], super Platonem exponetur. » (Cod. Trecen. 1381,
fol. 90 v.) Cf. Philosophia IV, 26 [ P.L. 172, 96 A- c] ; Dragmaticon, lib. VI, p. 281-288 ;
Glosae super Macrobium [Comment. I, VI, 29], Cod . Bernen. 266, fol . 8 va.
IN TIMAEUM 45 B 237

exterior et³ obstaculum quia, istis concurrentibus, fit visus, aliquo isto-
rum deficiente, esse non potest. Si enim deficiat interior ut in ceco, vel
exterior ut in nocte obscura, vel obstaculum ut in mari, deficit visus (a) .
Modo, qualiter istis concurrentibus fiat visus , doceamus?, prius unde
interior radius habeat originem demonstrantes (b) . Cum igitur in epate,
quod est calidum et humidum, fiat secunda¹0 digestio, nascitur ibi¹¹ qui-
dam spissus fumus qui, diffusus per diversa membra, naturalem ibi vir-
tutem operatur : cuius quedam pars, per diversas arterias ad cor veniens
subtiliata, constringit cor et dilatat spiritalemque virtutem ibi¹² opera-
tur¹³. Illa eadem per arterias alias ad cerebrum14 ascendens , per quod-
dam subtilissimum rete quod circumdat cerebrum transiens, ita15 subti-
liatur¹6 quod in aeriam et splendidam substantiam transit, quam anima,
per diversos nervos ad diversa foramina emittens, animalem operatur
virtutem, id est quinque sensus¹7. Sed de ceteris ad tempus tacentes, de
visu18 dicamus.
Cum igitur anima aliquid vult videre, subtiliorem partem illius aerie
substantie que hic interior radius pro splendore suo dicitur, per unum
nervum qui a minignis capitis nascitur19 emittit que cerebrum circum-
dant, prima quarum dicitur dura mater, interior pia mater20. Qui ner-
vus, usque ad21 frontem integer veniens, ibi22 in duo brachia dividitur,
quorum unum23 ad dextrum oculum, alterum24 ad sinistrum tendit25. Per
hec ergo radius interior emissus, per oculorum fenestras exiens, admiscet
se radio exteriori26, acuendoque27 usque ad obstaculum veniens, reper-
cutitur et frangitur. Unde naturali mobilitate per superficiem obstaculi
diffusus, figuram et colorem obstaculi sibi assumit, quibus informatus28
et coloratus ad animam revertens per eosdem oculos usque ad animam
transit. Unde29 est quod aliud visu³0 non discernimus quam³¹ colorem et
figuram (c).
Sunt32 tamen quidam qui³3 dicunt radium interiorem usque ad obsta-
culum non pervenire, sed in ipsis oculis figuras et colores circumstantium
invenire et inde35 intus ad animam reportare.'
Sunt36 tercii37 qui inter utrumque se habent , dicentes38 radium illum
nec in oculis nec in obstaculo figuras39 et colores percipere, sed in medio
aere.
Nobis vero prima placet sententia, quam inde possumus confirmare
quod ex aspectu40 lippientis41 oculi corrumpuntur oculi videntis. Et quare

3. et om. UA 4. vero add. U 5. desit add. U A 6. in om . A


7. doceamus] videamus A 8. radius om. U 9. Cum] Si U 10. secunda]
dura U II. ibi] inde A 12. ibi om. FU 13. Cuius quedam pars ...
operatur om. F 14. veniens (expunctuatum ) vel add. U 15. ita om. U
16. subtiliatur om. A 17. sensu(um) U 18. de visu om . A 19.
enascitur A 20. que cerebrum ... pia mater om . U A 21. ad om . F 22.
ibi] nisi U 23. unus A 24. alter A 25. tend itur F 26. exte-
riorum U 27. acuendo A 28. informatis A 29. Unde] Et inde U :
Inde A 30. visu om. A 31. quam] nisi A 32. Sunt] Sed A
33. qui om. A 34. oculis om. F 35. inde] non F 36. Sunt] Sed A
37. tercii correxit U in iterum 38. habentes , dicunt A 39. fi. F
40. conspectu A 41. lipientes U

(a) CHALCIDIUS, Commentarius, cap. CCXLV, p. 256, iuxta editionem J.-H. WASZINE,
ubi animadvertendum est numerum CCVLV huic capitulo mendose ascriptum fuisse.
(b) CHALCIDIUS , Commentarius, cap. CCXLVI, p. 256-257.
(c) CHALCIDIUS, Commentarius, cap. CCXLVIII , p. 258-259, iuxta editionem J.-H. WAS-
ZINK, ubi numerus CCXLIII mendose capitulo ascribitur.
238 GLOSAE SUPER PLATONEM

nisi42 quod cum ille interior radius tangit45 oculum corruptum**


rubigine illius affectus , cum ad oculum revertitur, rubigo illa in
oculo remanens illum corrumpit ? Idem etiam per fascinum50 potest
probari. Cum etenim homines52 diverse sint complexionis, radius qui
exit per oculum videntis qualitates illius secum defert : qui , veniens ad
faciem contrarie complexionis, illam ledit. Contraria enim leduntur con-
trariis. Inde est quod vetule, quamvis phisicam ignorantes, principium
tamen ab aliquo phisico habentes, lambunt faciem et expuunt et sic quasi
venenum lingua extrahunt.

§ CXXXVIII. Ut igitur per oculos radius interior, sine quo visus non
est, transire posset, a Deo splendidi et¹ lucidia facti sunt , habentes in
sui substantia tres humores et quatuor tunicas : quarum dispositionem
et utilitatem, si quis scire desiderat , Isagogas Iohannici legat vel Pan-
tegnum Constantini (a) . Rotundi facti sunt ut in motu possent esse
vel ne, si angulosi essent, anguli radium exeuntem eliderent vel super-
fluitates, que oculum corrumperent , colligerent10 . Ideo minus solidi quam
ossa quia, si essent ita solidi , propter soliditatem nimiam radius ille non
posset libere exire. Iterum, ideo magis solidi quam caro ne, propter pul-
positatem et porositatem carnis, quia caro pulposa et porosa, radius
ille non posset libere exire¹². Et hoc est quod ait : Due sunt¹³, opinor, vir-
tutes ignis¹ id est qualitates. Deinde exponit eas altera est edax et pe-
remptoria15 ut calor calor enim desiccat et urit16 - altera est¹ mulce-
bris18 innoxio lumine¹ ut splendor qui ad visum faciendum maxime valet.
Huic igitur20. Hic ostendit cui illarum21 oculi22 sunt23 facti similes, sci-
"
licet splendori24. Igitur '25 pro autem '26 legatur . Vel sic concludatur :
Quandoquidem sine hac virtute ignis, scilicet sine27 splendore, visus esse
non potest, igitur illi fecerunt oculos28 similes. Et hoc est : Divine potes-
tates commente³0 sunt operando corpuss oculorum id est ipsos oculos, do-
mesticum et familiare id est similes qualitate. Domestici enim et fami-
liares in qualitatibus solent esse similes. Et cui domesticum et familiare³ ?

42. nisi om. U 43. quia U 44. cum om. A 45. tanget A 46.
corrumpitur UA 47. affectus ] intrinsecus U 48. vero add. U 49. etiam
om . U A 50. facinum F 51. Cum etenim ] Cum enim A : quia cum U
52. homines om . F 53. sint add. U scilicet add . A 54. pre si(mi)lli
add. U | | si(mi)lli add. A

§ CXXXVIII . F, U, A
I. et om. U 2. luciferi UA 3. facti sunt om. A 4. in om. U
5. quare U 6. Ysagogas iohannicii U 7. pategnim U pantegon A
8. essent F 9. et add. F et recentior manus in U 10. colligerent ] colliderent
F vel colliderent add. U (in margine) 11. quia] que F : om. UA 12.
Ideo minus solidi ... libere exire om. U A 13. sunt om . F 14. opinor vir-
tutes ignis om. U A 15. peremptoria om . A 16. hurit A 17. est om .
A 18. mulcebris] m. F (in glosis) : mulcibris (in textu Chalcidii) : mulciens U :
mul. A 19. innoxio lumine om. A 20. etc. add. U 21. illorum UA
22, oculi om. U 23. sint A 24. splendori scilicet F 25. Igitur] Ergo
A 26. pro autem] proferatur at. U 27. scilicet sine] id est UA 28.
oculos om. U 29. Et hoc est om . A 30. commente ] id est cum mente A
31. corpus] eorum U 32. simile U 33. familiares A in qualitatibus ...
familiare om . U scilicet add. U A
(a) JOHANNITIUS , Isagoge ad Thegni Galeni , Venetiis, 1523, fol . 2 va : De tunicis oculorum ;
CONSTANTINUS AFRICANUS, Pantechni sive De communibus medico cognitu necessariis locis,
lib. III, cap. 13 , in Constantini Opera », Basileae, 1539, p. 59-60.
IN TIMAEUM 45 B-C 239

Huic virtuti ignis , ex qua virtute panditur lux invehens³ diem³ scili-
cet splendori³8. Ex hac enim qualitate ignis39 contrahit sol lucem que40
diem efficit41.
Intimum42. Hic datur causa quare splendidi facti sunt oculi, scilicet44
ut possent45 radio interiori penetrari . Et hoc est : Ideo splendidos fece-
runt oculos, siquidem id est quia voluerunt divine potestates intimum ignem
nostri corporis, id est interiorem radium, defluere id est deorsum fluere et
demanare usque ad obstaculum , utpote - pro ' sicut - germanum id
est consimilem ignis perlucidi, id est splendoris solis , et liquoris defecati
[45 ] id est sine fece obscuritatis48 . Hoc idem expressius ostendit dicens : ut
per orbes luminum id est per oculos qui ex rotunditate dicuntur orbes ' ,
"
sed ex¹º effectu luminum '50 ; leves id est planos vel mobiles , et52 con-
gestos . Quod exponit sic et tanquam firmiori soliditate. Si enim pulposi
essent ut caro, spiritus penetrans54 huc et illuc per poros discurreret nec
libere exiret55. Pavidos56 : non sensu sed similitudine, scilicet quia modo
clauduntur, modo aperiuntur. Quod natura duabus causis operatur. Si
enim semper aperti essent oculi, radius interior debilitaretur nec usque
ad obstaculum perveniret. Sed, dum clauduntur, spiritus ille57 intus con-
gregatur : quibus apertis, cum maiori impetu exiens , usque ad obstaculum
emittitur. Quod per simile58 aque ad molendinum decurrentis potest pro-
bari. Iterum59, clauduntur contra superfluitates aeris. Sed, ne aliquis pu-
taret quod per totam substantiam oculorum radius ille exiret , dicit :
quorum tamen que est media > p <ars >61, id est pupilla62, subtilior esset,
65
et sic serenus ignis id est63 interior radius, efflueret per eamdem medietatem
69
id est per pupillam que est nigra vel68 glauca ut inde nimia albedo
oculi temperetur70. Sicut enim mediocris splendor adiuvat visum, ita
nimius turbat.

§ CXXXIX. Itaque, etc. Ostenso qualiter¹ orbes oculorum² facti sunt


luciferi, scilicet ut per eos interior radius posset exire , ostendit unde ali-
quando, illo exeunte, fiat visus, aliquando non . Et hoc est³ : Et itaª cum
diurnum iubar id estⓇ splendor solis, applicat se' id est coniungit se fusioni
visus id est interiori splendori, quo¹0 effuso fit visus, tunc nimirum duo
similia id est interior radius et exterior semet invicem incurrentia coherent

34. Huic] quis Aid est add. U 35. invehens om . U 36. diem om. U
37. scilicet ] id est A 38. splendor U : splendore A 39. ignis om. U
40. qua A 41. afficit A 42. siquidem add . U 43. facti om. A
44. scilicet om . A 45. possent] possint A om. U 46. radius interior pene-
traret U 47. id est] scicilcet U 48. fecis obstantione U 49. ex om .
A 50. lucidi add. F 51. mobiles] immobiles A 52. ct] vel A
53. conie stos F 54. penetraturus Uper poros add. A 55. nec libere
rediret add. A 56. scilicet add . A 57. ille om. A 58. similitudinem A
59. Item A 60. dicit] ideo subdit U 61. que est me. p. F (in glosis) : angusta
medietas F (in textu Chalcidii) : a. m. U legi non potest in A 62. id est add.
U 63. id est om. F : legi non potest in A 64. efflueret om . A 65.
eamdem om. U 66. per om . U A 67. pupulam UA 68. vel] et U
69. inde] iam U 70. temperaretur A 71. Sic U

§ CXXXIX. F, U, A, V
I. quare U 2. oculorum] circulorum F / qualiter o. oculorum legi non potest
in A 3. Itaque etc. ... Et hoc est om . V 4. et ita om . A 5. diur-
num om. U 6. id est om. V 7. se om. A 8. iungit A 9. id
est om . F V 10. qui V 11. tunc om . V
240 GLOSAE SUPER PLATONEM

in speciem¹ id est13 in superficiem unius corporis15. Deinde¹6 determi-


nat cuius illius scilicet quo id est ad quod corpus concurrunt¹ , id est
simul currunt18 acies oculorum - acies dicuntur radii per oculos 19 ex-
euntes quia acuendo20 ad obstaculum perveniunt21 ; et quo corpore
acies intime fusionis , id est22 interioris radii, repercutitur23 ; et hoc24 occursu25
contigue imaginis26, id est27 corpulente rei, ut repercussus28 cum² forma
et colore30 rei31 ad animam revertatur32.
Totum igitur hoc, etc.33 Ostendit quid ex illa repercussione contingat,
scilicet quod interior et exterior radius figura et colore³ rei informatur.
Et hoc est Hoc totum, scilicet35 interior et exterior radius36, sortitum³7
repercussum30 39 similem in qualitate et
id est adeptum38 passionem
eandem in substantia ; et40 sortitum eumdem affectum42 id est eamdem
informationem43 et colorationem44 , et hoc ob indifferentem similitudinem45
[45 ] passionis id46 est quia47 non differunt in passione, id est48 repercussione ;
- pro ' et '50
cum ipsum totum > tangit quid hoc est aliquid, vel
ipsum ab alio tangitur51 (Non potest enim tangere et non tangi. Vel
diversificetur52 : tangit53 cum ad hoc dirigit54 homo ut videat, tangitur55
cum56 videt id57 ad quod58 non dirigebat59) ; motum id est commotum
ipso tactu60 ; diffundens se per omne corpus id est per totum corpus, et
ibi formam et colorem ipsius accipiens, et inde usque ad animam se®²
porrigens, efficit sensum illum qui vocatur visus. Sic³ aperte ostendit Plato
qualiter visus efficiatur.
At postquam, etc.64 Ostenso qualiter existat visus, ostendit qualiter65
deficiat . Sed cum tres sint cause67, scilicet68 defectus interioris radii et6⁹
exterioris et obstaculi, frequentiorem et omnibus communem ostendit,
scilicet defectum exterioris splendoris. Continuatio?2. Coniunctio73 exte-
rioris ignis interiori facit visum75. At id est76 sed77 postquam cognatus

12. incurrentia invicem sibimet ... in ... speciem F (in textu Chalcidii) : se. in, ob . co.
sp. F (in glosis) : sibimet invi(cem incurenci) a in speciem U : in speciem A : mor. in speciem V
13. id est om . A 14. in superficiem] superficie V 15. unius corporis] reatus V
16. Deinde] Et V 17. concurrunt F (in textu Chalcidii) U A : occur. F (in glo-
sis) concurrit V 18. currit V 19. radii per oculos] oculi per radii exinde
V 20 acuendo om . V 21. Omnis enim radius acuendo procedit quia apparet
in igne. Inde etiam est quod radius solis dirigitur ad terram, quamvis terra minima sit,
sufficit tamen ad acutissimum radium tegendum, et sic est nox add. V 22. id est
om . A 23. percutitur V 24. hoc] quod A : om. U V 25. occursu F
(in textu Chalcidii) cur. F (in glosis) occurrit U : concurrit V : om. A 26.
imaginis om. U 27. id est ] et U 28. repercussa U : percussus V 29.
cum] est V 30. calore U 31. rei] ei A 32. revertitur F 33.
etc. om . V 34. calore U 35. scilicet ] id est U 36. figura et colore
rei informatur ... radius om. V 37. sortitus V 38. adeptus V 39. re-
percussum] id est repercussione V 40. et om. A 41. sortitur A V 42.
eumdem ef(fectum) F (in glosis) A V : eiusdemque passionis effectum F (in textu Chal-
cidii) : similem i, e. eamdem U 43. in eam reformationem V 44. dicunt enim
philosophi omnem aera impressum figuras add V. 45. indifferentem similitudinem
от. А 46. id] hoc V 47. quod V 48. id est ] et A 49. cum
ipsum totum tangit quid] in . ip. to. ta, quid F : cum quid aliud tangit U : tangit quid A :
cum ipsum tangit V 50. pro et] pro id est A om. U 51. tangitur om . A
//tactu add. U 52. tangit et tangitur add. U V 53. tangit om. V 54.
ad hoc dirigit ] addit digerit Vse add. U 55. tangit U : tangi A 56.
cum om . A 57. videt id] id videt et homo U : id quod videt A 58. se add.
U 59. dirigebatur A 60. tactu] actu tac. A tacto V 61. calorem
U 62. se om . V 63. sicut U 64. etc. om . A V 65. visus add.
A 66. desistat V 67. defectus ipsius visus add. U 68. scilicet] id est
A videlicet V 69. et om. U 70. et om. A V 71. in add. V
72. Continuo V 73. Coniuncto U V 74. exteriori igne U A V 75.
visus efficitur U : fit visus A : est visus V 76. id est] scilicet V 77. sed
om . U
IN TIMAEUM 45 D 24I

ignis id est exterior splendor discesserit in noctem id est in78 obscuritatem,


illud interius80 desertum auxilio eius81 lucis et consortio et82 velut83 vidua-
tum, quasi a viro et a marito divisa84, hebet obscuritate85, utpote - pro88
⚫ sicut —procedens ad dissimile87 quia tunc non est illi ulla similitudo88
cum exteriori⁹ aere, cum clarus sit et ille obscurus . Et propterea immu-
tatumº¹ a⁹2 naturali splendore, extinguitur93. Quod exponens ait⁹4 : non
habens tunc cum proximo aere ullam 5 communicationem nature id est ullam⁹
communem naturam, utpote, id est97 sicut, tunc carente splendore ignis.
Et hoc totums desinit videre id est visum operari ; fractum illecebra
somni, id est100 delectatione101 somni102.

§ CXL. Modo videamus quid sit¹ somnus et unde habeat contingere (a).
Est enim² somnus quies virtutum animalium cum intensione³ naturalium.
Et sunt animales virtutes : quinque sensus, ratio, intelligentia, memoria, etc.
Naturales sunt appetitiva, retentiva", digestiva , expulsiva (b) . Fit'
autem sic. Ex decoctione interioris nascitur quidam fumus qui ascendens
cerebrum implet¹0 nervos per quos anima¹¹ sensus operatur, et ventri-
culos12 cerebri per quos¹s rationem et¹¹ intelligentiam operatur¹5 : quare
non potest anima16 predictas virtutes operari. Sed cum fumus non potest
ultra cerebrum ascendere, revertitur, diffundensque se per membra, emol-
lit ea et dissolvit : unde augmentatur interior calor meliusque¹7 cibus18
digeritur : unde quiescunt animales virtutes19, augmentantur naturales
donec, natura20 operante, digeraturª¹ et adnichiletur22 ille fumus tantum23
quod24 per nervos spiritus25 ille26, qui operatur27 predicto modo animales28
virtutes, incipit decurrere et sic excitatur homo.
Etenim. Ostendit possibilitatem somnia insa homine. Continuatio" .

78. in om. U AV 79. illius A : illam V 80. interius] exterioris A


81. desertum auxilio eius] con. id est eius A defectus eius id est V 82. et om. U
83. velut om . FU 84. viduatum divisa] vidu. U : a marito videt A : ap. merito
hic videlicet V 85. habet obscuritatem V 86. pro] id est U V 87.
dissimile om . A 88. ulla similitudo] aliqua dissimilitudo V 89. exteriore
A 90. cum clarus ... obscurus om. U A V 91. immutatum] imminuunt
Vid est valde mutatum add. U | | id est add. A 92. a om. A 93.
id est habebatur add. U 94. vel quod exponit sic add. A 95. non ...
ullam] null)am U // ullam om. A 96. nullam UA 97. id est] pro
A V 98. Et hoc totum] sed aere canente et tunc hoc noctu U : et tunc hoc co.
de. A et te. hec totus V 99. id est om. V 100, id est om . V ΙΟΙ.
delectione V 102. sompnii A

§ CXL. F, U, A, V
I. est U V 2. enim] igitur U A 3. intentione V 4. sunt om. V
5. retinentia U 6. et add. A 7. Fiat U 8. interiore F 9.
usque ad add. U ad add. A 10. replet UA V II. anima] animalis V
12. ventriculas U 13. quas U 14. intellectum vel add. A 15. opera-
tur om . A V 16. ratione add. U // recte add. V 17. meliusque] melius cum
(bene) U 18. cibus om . A 19. et add. A 20. natura om . A V
21 digeritur A || unde quiescunt animales ... digeratur om. V 22. adnichiletur]
admiscetur V 23. in tantum U 24. qui V 25. spiritus om. V
26. ille om. U A V 27. operantur V 28. animales] alias V 29. decur-
rere] disserere U : discurrere A : deficere V 30. exsiccatur V 31. sompnii
A 32. humana anima vel in add. A 33. Continuatio om. V

(a) Cf. Philosophia IV, 21 [P.L. 172, 94 A] ; Dragmaticon, lib. VI, p. 264-265 ; Glosae
super Macrobium [Comment. I, III, 2], Cod. Bernen. 266, fol. 4 rb.
(b) NEMESIUS EMESENUS , Premnon physicon, iuxta translationem N. Alfani, cap. XXIII,
ed. C. BURKHARD, Lipsiae, 1917, p. 143. Cf. Dragmaticon, lib. VI, p. 251 .
16
242 GLOSAE SUPER PLATONEM

Vere potest esse somnus in homine, etenim id est quia divine potestates
que corpus humanum creaverunt machinate sunt³ oculis salubre tegmen
----
palpebrarum salubre dicit quia legitur de quodam cui palpebre ablate
sunt, qui postea dormire non potuit et ita mortuus est38 , sine quibus
somnus non esset : exiret enim interior fumus qui somnum efficit. Deinde
[45 ] ostendit qualiter palpebre valeant ad somnum dicens : Quibus“ palpe-
bris obductis id est contra se ductis, illa vis intimi ignis, id est¹² ille¹³ in-
terior radius qui44 operatur animales virtutes, cohercetur ne exeat ; et
hoc46 conniventia47 id est coniunctione tegminis id est palpebrarum. Et
illa vis ignis compressas fundit se per membra, et mollitis membris50 et
relaxatis¹ illo fumo calido et humido, convalescita quies id est somnus5³.

§ CXLI. Que cum¹ est, etc. Hic ostendit quid in³ somno contingat, sci-
licet quod quedam simulacra³ videntur : quod somniare vocamus. Et
ideo de somniis aliquid dicamus . Somniorum igitur quedam cause sunt
interiores, quedam' exteriores. Interiorum alia ex anima, alia ex cor-
pore . Ex anima sunt10 reliquie cogitationum¹¹ ; ex corpore ut qualitas¹
complexionis¹³, sacietas14, fames, cibus - ut si quis castaneas comedit,
nigra ut monacos vel monacas videre videtur in nocte (a) — , potus, qua-
litas iacendi¹5 ut iacenti resupino cerebrum de duabus anterioribus cel-
lulis super posteriorem cadit quod ita aggravat hominem quod, nisi
natura excitaret hominem et movere faceret, moreretur, et ita multi mor-
tui sunt. Similiter iacenti super sinistrum latus hoc idem contingit : cum
enim cor sit in sinistra, epar et stomacus, existentes plus in dextra, cadunt
super cor et cetera intestina simul, et sic oneratum cessat a motu et

34. Vere] Unde V 35. id est om . A 36. quod V 37. sunt om . FUV
38. salubre dicit quia mortuus est om . U A V 39. sompnium A 40. qua
liter] quare V 41. Quibus om. V // id est add. A 42. id est om . F
43. ille om . A 44. quod F 45. animales] alias V 46. est add. F UV
47. ne exeat et hoc conniventia om. A 48. id est add. F 49. Et illa vis ...
membra et om. A 50. et mollitis membris om . U 51. laxat is V 52.
convalescit om. A 53. id est somnus om. F

§ CXLI. F, U, A, V, M
1. Qui cum A : Quecumque V 2. in] ex V 3. in somno add. U
somnis U V 5. Que cum est etc. Hic ostendit dicamus om. M 6. igitur
от. М 7. sunt interiores quedam om. V 8. vero add. U 9. habent
esse add. U 10. fiunt M 11. excogitationum V 12. qualitates Mi
corporis add. U 13. exigit add. A 14. satietatis M 15. ut si quis
castaneas ... potus, qualitas iacendi] potus , qualitas iacendi U : potus vel qualitas iacendi
A : potus, qualitas iacendi . Nota quedam somnia fieri ex qualitate ciborum ut si quis co-
mederet castaneas , vel aliquid tale, que generarent spissum et nigrum fumum, videtur videre
aliqua nigra ut monachos et huiusmodi V : potus , qualitas iacendi. Ex qualitate ciborum
ut si quis comederit castaneas , vel aliquid tale quo d generet spissum fumum et nigrum
videtur videre aliqua nigra M 16. honeratum F

§ CXLI. Circa ea quae generatim in decursu huius capituli CXLI exponuntur cf. CHAL
CIDIUS, Commentarius, cap. CCXLIX-CCLVI, p. 259-265 ; MACROBIUS, Commentarius I, III,
1-20. - Philosophia IV, 22 [P.L. 172, 94 B-C] ; Dragmaticon, lib. VI, p. 266-267 ; Glosas
super Macrobium [Comment. I, III, 2 ], Cod . Bernen. 266, fol . 4 rb-5 rb.
(a) Si quis enim comedat castaneas, quia sunt melancolice [menancolice, Cod. ], gene-
ra(n)t in homine quemdam spissum fumum et nigrum. Inde ergo homo videt nigras
formas. (Glosae super Macrobium [Comment . I, III , 7], Cod . Bernen. 266 , fol . 4 vb).
IN TIMAEUM 45 E-46 a 243

ideo multotiens homo moritur¹7. Sed hec somnia18 nichil significant¹ . Sed
ea quorum causa est exterior aliquid significant. Que20 fiunt tribus mo-
dis aliquando21 Deus aliquid22 ita23 ut futurum est manifestat25, ali-
quando introducit personam26 in somnis27 alloquentem28, aliquando per
simile29 vel per30 contrarium quod futurum est³¹ insinuat³ .
Plato tamen ea tantum ponit somnia quorum est interior causa sic :
Que quies¹³, cum est vehementior scilicet quod maxime quiescita anima
ab animalibus virtutibus et hoc35 ex reliquiis motuum id est cogitationum36,
cuiusmodi erunt reliquie³7 sive ex corpore sive ex anima sive ex alio38,
46 ] et in quibus locis, quia diverse actiones anime diversa habent loca ut
animalis virtus cerebrum , animositas cor, concupiscentia renes, talia
contra cuiusmodi - pariaque42 - contra in quibus locis si-
mulacra somniorum, id est43 que apparent in somno , nascentur ; et me-
moria eorum comitabitur expergefactos, id est a somno excitatos. Nec est
mirum simulacrum sic videri in somniis. Dum enim videt aliquis in die
rem quam diligit vel odit, formam eius et figuram sibi attrahit et cere-
bro, prout tesauro memorie, insignit. Unde et rem absentem imagina-
mur quod nunquam faceremus nisi quoquo modo formam eius intus
haberemus. Anima vero in nocte libera nec corporeis sensibus intenta,
veniens ad cerebrum, videt ibi formam et colorem rei impressam : unde
videtur homini ipsam rem in somniis videre, cum nichil videat" .

§ CXLII. At vero¹. Tractavit hucusque de prima specie visus, id est


de² contuicione³. Hoc facto, tractat de duabus aliis speciebus , id est
de intuitione et de detuitione. Et est contuitio quando ita' aliquid vide-

17. ut iacenti resupino ... multotiens homo moritur] Quedam sunt (fiunt M) ex qualitate
iacendi. Cum enim ( = om . M) homo iacet resupinus (supinus M) , omne cerebrum transit in
cellulam ultimam et gravatur laborans (unde gravatur et laborat M) natura, et videtur sibi
quod aliqua res hominem ( = om. M) (opprimat et add. M) aggravet (aggravarent V). Si
etiam (vero M) homo supra (super M) sinistrum latus iaceat, epar et intestina aggravant
cor et non sinunt (sinit M) illud ( = om. V) moveri libere. Unde, natura gravata (gravatur
M), videtur homo gravari (v. h. g. om. M) : unde (et exinde M) multi dormientes (sic add.
M) mortui sunt, deficiente motu cordis. Fiunt etiam ( = om. M) ex reliquiis cogitationum,
quia rei quam speramus vel timemus etiam ( = om. M) figura imprimitur in memoria. Sed,
cum anima per membra discurrat, veniens ad figuram rei, aliquid sibi contingit de illa re ( =
om. M V M : om . U A 18. somnia] omnia U A V M | signa add. A
19. que omnia communi nomine in(somnia) dicuntur add. A 20. somnia add. U
21. enim add. U 22. aliquid om. U V M 23. ita om . A M 24. est om . A
25. manifestat] denuntiat A et vocatur visio add . V M 26. personam om. V
27. in sopniis A in somniis V : om. U 28. alloquentem] aliquem tunc V que
due species ammonitiones dicuntur add. A et est oraculum add. V M 29. similem
U 30. per om. A M 31. quod futurum est om. F || enuntiat vel add. A
32. insinuatur M | Hec ultima visio dicitur add. A et est somnus add. V | | Reli
qua usque ad finem huius capituli CXLI desunt in codice M. 33. quies om. A
34. quiescet V 35. est et add. A 36. cogit ation e U V 37. erunt re-
liquie externe V 38. extra add . A 39. sunt add. V 40. animalis]
rationalis A 41. cerebri V 42. talia c. c. pariaque] talia paria et cuiusmodi
U : quod cuiusmodi pa. A 43. id est om. V 44. sompnio A 45. Nec
est mirum simulacum ... videat om . U A V

§ CXLII. F, U, A, V
1. etc. add. U 2. de om . V 3. contuicione] continuatione U
duabus om. A 5. speciebus om . A V 6. de om. U A V 7. ita] sic

§ CXLII. Circa ea quae generatim in decursu huius capituli CXLII exponuntur, cf. CHAL
CIDIUS , Commentarius, cap. CCXXXIX-CCXLII, p. 251-254. Philosophia IV, 27 [P.L.
172, 96-97] ; Dragmaticon, lib. VI, p. 288-290.
244 GLOSAE SUPER PLATONEM

mus quod nullum simulacrum in eo apparet : de qua superius satis dic-


tum est. Intuicio est quando aliquid ita¹º videmus quod in eius super-
ficie aliquod apparet simulacrum ut in speculo. Detuitio est quando non
in superficie sed in profondo apparet simulacrum ut in liquoribus, dicta 12
detuitio quasi « deorsum tuicio ». De his duabus speciebus visus hic agit.
Sed quia eadem est causa utriusque, causam intuitionis¹ ostendemus¹ª ,
et similiter15 de detuitione¹6 intelligatur. Sed quia¹7 Plato et Aristotiles
diversa inde senserunt, quid uterque inde dixerit 18 ostendemus¹ . Sed
soli sententie Platonis literam adaptabimus21.
Sententia ergo22 a Platone data23 est talis quod, cum24 radius ille25 qui
operatur visum26 exit27, formis circumstantium et coloribus se informat
et, sic informatus, venit28 ad obstaculum. Sed, si illud29 sit obscurum,
non potest in superficie illius radius30 sic informatus videri. Sed , si illud
obstaculum sit tersum et clarum³ , radius sic informatus ibi³2 videtur.
Vult igitur³ Plato in omni re visa esse simulacrum cuius est materia in-
terior radius, forma vero et color forma circumstantium et colors.
Sed, quamvis sit37 in omni re38, non tamen apparet in omni, predicta ra-
tione. Aristotiles vero dixit39 nullum40 simulacrum ibi esse ; sed hominem,
mediante speculo , se¹¹ videre sic. Cum radius ille visualis42 exit43 ab ho-
mine, acuendo usque ad obstaculum procedit sed, si inveniat nigrum
et obscurum corpus, libere diffundit se45 per totum illud46 corpus, et sic,
cum forma et colore47 illius48 ad oculos, dehinc49 ad animam50, revertitur.
Sin autem aliquod corpus tersum et politum offenderit52, quia omne
tale est radiosum, radiis illius frangitur nec recto modo ad oculos rever-
titur, sed per faciem videntis et posteriorum se diffundit ; dehinc infor-
matus formis illorum et coloribus53 ad animam revertitur54. Sic55 ergo
homo, mediante speculo, videt seipsum, sed putat in speculo videre si-
mulacrum56.
Modo57 sententie Platonis58 literam adaptemus . Continuatio. Talis est❤
assecutio contuitionis62. At id est sed assecutio id est causa simula-
crorum que oboriuntur ex5 speculis predicto modo hoc quantum ad

8. quo A 9. vero add. U 10. ita] tale V II. in om. A 12.


dicta] et dicitur U A 13. hic add. V 14. ostenderimus U : ostendamus AV
15. similiter] simul F : idem A 16. detuitione] contuitione U 17. quia om.
U 18. dixerit] senserit A 19. ostendamus U A V 20. sciencie U
21. adaptamus U : aptabimus A : adaptemus V 22. igitur U 23. a Platone
data] Pla(tonis) A 24. cum om. V 25. ille om. V 26. visum] ius-
tum V 27. exit] erit U (sed expunxtuatum) A : ex V 28. venit] exit A
29. obstaculum add. U 30. radius om. V 31. clarum] erasum A 32.
ibi om . V 33. ergo U 34. interius V 35. et color forma c. et om. V
36. calor U 37. sit] sic V 38, re om. UAV 39. dicit U 40.
nullum] intellectum V 41. posse add. U 42. visualis ] scilicet qui visum effi-
cit U 43. exit om. F 44. invenit A 45. radius add. A 46.
illud om. A 47. calore om. U 48. informatus add. U | corporis add. A
49. dehinc] deinde V : om. A 50. ad animam om. A 51. Si A V 52.
offenderit] ostenderit A 53. caloribus U 54. sed per faciem videntis ... re-
vertitur om. V 55. Si v 56. Nota quod secundum utrumque nullus specu-
lum videat nullius erit ibi figura rei . Si enim nullus aspiciat, non erit aerea substantia
ex qua constat simulac rum secund um Pla(tonem) etiam si aliquid anteponatur speculo.
Item si nullus aspiciat speculum , nulla aerea substantia repercussa imprimet sibi imagines
posteriorum ; sed quod in illo inspiciente imagines rerum antepositarum non sint in spe-
culo, absurdum videtur, sed nullo modo potest hoc probari an ita sit an non, quia quam
cito quis inspiceret et aerea substantia ibi esset add. V 57. huic add. A 58.
sententie Platonis] secundum Platonem V 59. adaptemus] exponamus V 60. est
om . A o
61. assecuti est F 62. continua tionis A 63. sed] si U 64.
causa] ac U 65. ex F (in glosis) U A V : in F (in textu Chalcidii) 66. et vdd .U
IN TIMAEUM 46 A-B 245

intuitionem et assecutio umbrarum que cernuntur in humida superfi-


cie - hoc quantum ad detuitionem - facilis est68 . Siquidem : Vere est"
73
facilis siquidem id est quia" concursu utriusque ignis , id est radii,
tam intimi qui exit" ab interiori per oculos, quam extrapositi ut aeris
exterioris, incidente" in78 aliquam superficiem materie" id est corporis,
quia omne corpus est80 ex materia, tersam et81 levem82 id est planams ,
resultant id est resplendent simulacra85 ignis tam extimi87 quam88 in-
timi, formata>89 in multas figuras quia simulacra illa habent figuras
circumstantium ; et hoc ex conspectu corporis levigati id est⁹¹ plani et
radiosi⁹2. Aliter enim simulacrum non apparet , etsi ibi esset, secundum
Platonem . Sententia Aristotilis non est adiungenda huic litere quia
Plato posuit eam" secundum suam sententiam.

[46b] § CXLIII . Dextre porro. Ostenso unde simulacrum¹ appareat in spe-


culo, ostendit diversitates tres in eisdem speculis, scilicet quod dextre
partes videntur sinistre et e converso, in speculo plano, quia si movet
homo dextram manum , simulacrum sinistram et e converso. Si vero
concavum et oblongum sit in modum imbricis , dextre videntur dextre ,
et sinistre¹0 sinistrell, si¹² latera¹³ sint14 dextrorsum et sinistrorsum. Si
enim¹5 unum latus ponatur supra et¹6 alterum¹7 infra, caput videbitur
deiectum ad ima18. Modo videamus sententiam utriusque de prima¹ di-
versitate, in secundo20 versu de secunda, in tercio de tercia videbimus21 .
Sententia autem22 Platonis talis est quod23, cum radius ille exit a nobis
et formatur figuris circumstantium, cum offendit25 speculum contra nos
positum, eodem modo contra nos se ponit in eodem speculo : unde dextra
pars illius est contra nostram sinistram, et e converso. Sed queritur27,
cum simulacrum sit remotum a nostro corpore, utrum habeat ex se mo-

67. hoc om . V 68. facilis est om. A 69. est om . V 70. facile V
71. talis add. F 72. concursu] cum tersum A 73. utriusque om . U A
74. ignis] incidente U : n. A : om. V 75. exit om . V 76. interiori] exterio-
ri V 77. incidente] intimi U : vicini A 78. in om . A 79. materie om.
UA 80, est om. F 81. tersam et om. A V 82. levem] in c(aus)a
yle V 83. planam] politica V 84. resplendet A 85. simulacra om.
U utriusque add. U 86. ignis tam legi non potest in A 87. extimi] ex-
curi V 88. quam] et A 89. for. F U AV : formateque F (in textu Chal-
cidii) formatique in editione J.H. WASZINK. 90. ex] est UA : est e V
91. id est om . U 92. radiosi] lucidi V 93. appareret A 94. Plato-
nem] p(ar)tem U 95. Sententia Aristotilis n. e. a. h. litere] Sententia Ar. talis non
est nec huic littere adaptanda vel adiungenda U : Talis autem non est sententia Ar. nec
aptanda huic littere vel adiungenda V 96. posuit eam om. V

§ CXLIII. F, U, A, V
1. simulacrum] speculum V 2. tres om . A 3. scilicet om. U 4. quia
si] Quod V 5. et add. UAV 6. e] eo U 7. in] ad V 8. mo-
dium U 9. imbricis] membricis U : imbracis A et est imbrex canalis per quem
decurrit imber add. V 10. et sinistre ] quia sinistre U sinistreque V 11.
sinistre om . U 12. si] sed FU 13. latera] lata V 14. sit V 15.
enim] vero A 16. et om . A V 17. aliud V 18. ad ima] ab una V
19. prima] primi F : legi non potest in A 20. secundo] V V 21. Omne enim
oppositum dextram habet oppositam sinistre et e converso add. V 22. autem] vero
A : om . V 23. quod] quia A 24. a add. A 25. offendit] ostenditur V
26. est om. F 27. queritur om . V legi non potest in A || quare add. F V

§ CXLIII. Circa ea quae generatim in decursu huius capituli CXLIII exponuntur, cf.
CHALCIDIUS , Commentarius, cap. CCXXXIX-CCXLII, p. 251-254.
246 GLOSAE SUPER PLATONEM

tum28 vel ex motu nostri corporis. Quod vero ex se non habet29 ipsum ,
patens est. Sed ex corpore videntis, cum sit contra ipsum et31 separatum³
ab eo, quomodo habebit motum ? Sed dicimus quod ex corpore mo-
ventis habet movet enim aera³4 , aer vero35 motus movet illud simula-
crum quod est aeries nature. Sententia vero³7 Aristotilis ex hoc³ talis
est39. Cum10 radius ille frangitur et ad posteriora revertitur, dextri oculi
radius redit ad sinistram42 partem43, sinistri44 ad dextram45, et inde con-
tingit quod quando46 homo movet suam dextram, et imago videtur
movere48 sinistram et e converso .
Continuatio. Simulacrum apparet in speculo. Porro, id est sed, partes
que sunt sinistre videntur50 dextre51 in hisdem speculis52. Et subiungit unde
videaturs : propterea quod dextris partibus55 visus id est videntis, posi-
tis contra sinistram partem56 speculi57, quia nobis est oppositum58, facto
motu corporis id est cum movetur59 corpus , gesticulatur imago motus id
est motus imaginis, ex adverso id est in contrario eius partis unde id est
ex qua parte fit motus in corpore.

§ CXLIV. At vero dextre¹ . Ostensa prima diversitate simulacri in plano


speculo, ostendit secundam, scilicet quod in concavo speculo dextre
videntur dextre¹, et sinistre sinistre . Cuius rei talis est sententia Pla-
tonis. Cum simulacrum illud constans ex predicto radio et formis et colo-
ribus circumstantium, oblongum¹0 et concavum incurrit speculum latera-
liter¹¹ elevatum12, pars que¹³ tangit dextrum labrum14 que, si ibi rema-
neret, esset¹ nobis sinistra, ex concavitate speculi labitur ad sinistrum
labrum16 speculi quod¹7 est nobis dextrum. Et ideo videtur¹8 dextrum¹9.
Similiter intelligatur de illa que tangit sinistrum labrum20. Sententia vero21

28. motum om. U legi non potest in A 29. habeat U 30. ipsum] illud U :
illum hoc add. U 31. et om. V si add. U 32. seperant U
33. dicemus U 34. movet e. aera] motum etenim ab aere U 35. vero om.
AV 36. aeree V 37. vero om . V 38. ex hoc om. V 39. est
om . A 40. Cum om. U 41. frangit V 42. sinistrum U 43.
partem] p(ar)te U : om. V || et add. V 44. vero add. A 45. Nota quos-
dam voluisse imaginem speculo pressam esse umbram rei. Quod sic potest destrui. Umbra
secundum diei terminos crescit et minuitur. Sed illa non aliter umbra in opposita parte
solis semper est, illa vero non. Item, due umbre non possunt esse eiusdem rei, quod esset
si in speculo esset umbra. Item, in umbra nequit discerni hominis facies vel risus qui dis-
cernitur ibi ad dextram : radius enim dextre tendit in sinistram partem et sinistre in dex-
tram. Quod p(ote)ris sit ( = sic ?) probare quia per dextrum oculum melius videamus
res sinistras et e converso add. V 46. quod quando] cum A 47. et om . A
48. suam add. V 49. partes] patens A 50. videntur] apparent V 51.
dextre om. U 52. in hisdem speculis] in eo s. V om. U A 53. videantur V
54. propterea quod] quia UA : quod V 55. partes dextre U A V 56. par-
tem om . UAV 57. speculi om . U 58. apposita F 59. cum move-
tur] commovetur U V 60. corpus] in corpore V 61. fit] sit U

§ CXLIV. F, U, A, V
1. partes add. U V 2. scilicet om. U A V 3. quod] quia A 4. dextre]
sinistre A 5. et sinistre] sinistre vero A V 6. sinistre] dextre A : om. V
7. est talis F 8. sententia] summa V is
9. constant U 10. oblongum]
et longum V II. lateraliter] latus alteri A : naturaliter V 12. elevatur V
13. quam V 14. dextrum labrum] sinistra Labitur V 15. esset om . V
16. sinistrum labrum] sinistram U 17. quod] que U (post rasuram et correctionem)
18. nobis add. A 19. dextra A 20. sinistrum labrum] sinistram labitur U
21. vero om . A

§ CXLIV. Circa ea quae generatim in decursu huius capituli CXLIV exponuntur, cf. CHAL-
CIDIUS, Commentarius, cap. CCXL, p. 252-253.
IN TIMAEUM 46 B-C 247

Aristotilis de eodem talis est23. Cum radius ad obstaculum dirigitur,


radius sinistri oculi tendit24 ad dextram partem speculi25, sed inde reper-
cussus, cadit ad26 sinistram partem , et revertitur ad27 sinistram28 videntis,
et sic sinistra videtur sinistra. Similiter intelligatur de dextra³0.
Modo platonice sententie literam adaptemus31. Continuatio32 . Dextre³
partes in predicto speculo videntur sinistre, et e converso. A dextre
corporis partes >35 ita ut sunt³6 dextre³ in corpores , videntur dextres in
speculo40. Et item , id est similiter, sinistre videntur sinistre tunc scili-
cet42 cum ex coitu id est ex43 coniunctione visus , id est44 exterioris et inte-
rioris radii, et splendoris qui est e45 speculo46, renitet id est resplendet"
imago corpulentior quam in plano, et globata¹8 . Et est corpulenta illa ex
hoc50 quod radii5¹ unius labri admiscent52 se radiis alterius53. Et subiun-
{ 46° ] git und hoc contingat : Quod fit quotiens teres54 serenitas speculi id est55
ipsum speculum serenum et tersum cum quibusdam56 lateribus tumidiori-
bus57 et provectis in molem hinc et inde58 id est dextrorsum et59 sinistror-
sum, deiecit dextram partem 2 visus id est radii qui operatur visum in
sinistram speculi ; et levam in dexterioras.

§ CXLV. Cuius¹. Ostendit terciam diversitatem speculi, scilicet quod


caput videtur demersum³. Cuius hec est secundum Platonem ratio quod
si predictum speculum sic vertatur quod unum labrum sit supra, alte-
rum infra, cum' radius ille dirigitur , prius tangit illud superius labrum ;
inde¹º elisum¹¹ descendit¹² deorsum : unde videtur resupinum simulacrum.
Sententia vero Aristotilis de eodem talis est quod, cum radius ille pri-
mum13 tangit14 superius labrum, elisum descendit ad inferius labrum ;
inde revertens et ascendens, prius reperit mentum, deinde os, post¹5 oculos,
deinde verticem et sic videtur simulacrum resupinum¹7.

22. eodem] illis A eo V 23. est om. F 24. tendit] respondet V : om. U
25. speculi] oculi A 26. ad] in A 27. ad] in A 28. partem add. F
29. sinistra videtur] simulacra videntur V 30. de dextra] illud concavum V
31. litera adaptetur U V 32. Continuo V 33. Dextre om. U 34.
At om . V 35. partes om. F, U, A, V 36. ut sunt om . A 37. id est
add. A 38. sic add. U 39. vi(dentur) add. F 40. videntur d. i. spe-
culo om . A 41. Et item] etc. V 42. tunc scilicet om. A 43. ex om.
U 44. id est om. U 45. e] ex U in A et splendoris q. est e om. V
46. speculo] conspe. V 47. resplendet ] respondet V 48. et globata U (in
margine) et glo. F U conglo. A V : conglobata F (in textu Chalcidii) 49. Et
est] id est A etc. V 50. hac V 51. radius A 52. admiscet A
53. labri add. A 54. teres om . FUA 55. speculi id est om. U
56. quibusdam] quibus F : qui ad A 57. tumidioribus om. A V 58. et pro-
vectis i. m. h. et inde] et provectis U : m. n. et n. A 59. et om. U 60.
deiecit] deiicit U : dicit V 61. dextrorsum V 62. partem om . U A V
63. in sinistram s. et 1. in dexteriora] in si . spe. et le. inde F (in glosis) in levam speculi,
levam item in dexteriora F (in textu Chalcidii) : n. par. spe, le. p. item i, dext. A in si-
nistram p. et le. in dex. V

§ CXLV. F, U, A, V
1. Cuius] Eciam U : om. A || Hic add. A 2. quod scilicet caput F : quando caput
scilicet U 3. demersum ] diversum V 4. secundum] per A 5. pla.
rationem V 6. predictum] illud concavum V 7. cum] cuius V 8. diri-
gitur] disg. V 9. prius] post U 10. inde] ante A II. et add. U
12. descendat V 13. primum om. V 14. tangit primum F 15. post]
deinde A 16. deinde] post A 17. Nota alias diversit ates esse in speculo quas
Plato non enumerat . Si enim superior pars speculi sit latior, apparet imago rotunda et
§ CXLV. Circa ea quae generatim in decursu huius capituli CXLV exponuntur, cf. CHAL-
CIDIUS, Commentarius, cap. CCXL-CCXLI, p. 252-253.
248 GLOSAE SUPER PLATONEM

Et hoc est18 : Cuius speculi id est concavi et¹ oblongi, si20 erit facta
talis21 conversio ut elatiores22 partes23, id est24 duo labra25, sic locentur20
ut altera sit27 superior28, altera inferior, vultus videntis apparebunt resu
pini29. Et ostendit unde hoc contingat , scilicet splendore luminis³¹, id
est32 ex quo fit33 visus, descendente > 34 ad inferiora speculi, e³5 supe-
riore margines eiusdem speculi cum summis partibus oris ipsius simu-
lacri et ipsos capite deiectis ad inferiora. Et tunc porro id est certe est
similis ut mento et genis ad superiora sublatis , id est videtur quod men-
tum et gene sint sublate ad superiora.
Unam diversitatem que oritur in speculo tacet Plato in hoc loco. Si
enim quis duo specula, sed inequalia, minus ante oculos, maius super
humerum, sed aliquantum sese respicientia habeat, posteriora capitis in
speculo anteriori videbit .

§ CXLVI. Qui¹ quidem sensus . Ostenso unde habeat visus existere et


qualiter, et ostensis speciebus illius, removet falsum errorem quorumdam
reputantium quod instrumenta sentirent, videlicet oculi viderent, aures
audirent quod omnino falsum est. Et si alicubi dictum inveniatur, figu-
rativa est locutio. Et hoc est : Qui5 quidem sensus, id est visus et ceteri,
famulantur actibus opificis dei id est anime - cum enim homo constet
ex anima et corpore, animam fecit? Creator, corpus vero fecerunt divine
potestates ut supra dictum est (a) ·---
— dei, dico, molientis id est creantis
speciem id est animam, que est quedam species spiritus, summam¹º quia
in ea est homo similis summoll Creatori, et12 optimam¹s propter¹ ratio-
nem et intellectum15 , et primariam, quia dominatur corpori16.
[46 ] Sed a vulgo¹7. Ita est in rei veritate quod sensus famulantur¹8 anime
quasi diceret quod anima videt¹9 —, sed vulgus non credit ita20. Et
hoc est Sed existimantur21 a vulgo instrumenta sensuum22 per semetaa
aliquid agere. Et, hoc existimando , talem faciunt abusionem25 ut id est
sicut si quis tribuat auctoritatem effecti operis , non opifici, sed his ins-

pinguis. Si vero strictior, apparet acuta et macra, et inde sepe decipiuntur mulieres. Si vero
teneas unum speculum ante et alterum super humerum, in anteposit [i]o videbis occiput
tuum add. V 18. Et hoc est om. V 19. et om. V 20. si om. U A
21. talis om . V 22. ut elatiores om. A V 23. partes] d. V 24. si add.
V 25. labia A 26. collocentur V 27. sit om . U 28. altera
sit superior ] Lo. il. partes e. a. s. V | | et add. A 29. altera inferior v. v. a. resu-
pini] etc. A om . U 30. hoc contingat om. U A V 31. luminis om . A
32. id est om . A V 33. fit] sit U 34. desc(endente )] deiectis U : de. V :
legi non potest in A 35. ex V 36. margine om. U 37. summis] sine eis
V 38. ipso] ex V 39. Et tunc om. V 40. ut] et V om. A
41. genis] ne v 42. Unam diversitatem videbit om. U A V

§ CXLVI. F, U, A, V
1. Quod V 2. alicui V 3. figurata V 4. Qui quidem sensus. Os-
tenso ... est om . U 5. Quod V 6. opificis dei] o. per. v. V 7. facit F
8. fecerunt om . A V 9. potentie A 10. summa F V 11. summo] suo
UAV 12. et om. UA 13. id est add. U 14. optimam propter om.
A 15. ratione et intellectu A 16. corpori om. F 17. vulgo om. F
// etc. add. U 18. famulatur V 19. quasi d. q. a. videt om . U A.V
20. esse add. U 21. extim antur V 22. aliquid add. A 23. ipsa add.
U ipsos add. A 24. estimando A : extimando V 25. abusionem ] opinio-
nem v 26. si quis tribuat om. FUA em
27. auctoritat e. operis ] agere ali.
A
(a) Cf. supra, cap. CXIII-CXVIII.
IN TIMAEUM 46 D 249

trumentis : serre28 id est lime, vel ascie id est bisacute". Cum plurimum³0 :
hoc³¹ dicentes32 errant, cum³ plurimum id est³4 maxime distent³5 cause
efficientes et ea que sequuntur causam scilicet38 instrumenta.
Licet . Vere cause et instrumenta differunt quia ille sunt incorporee ,
ista¹¹ corporea. Et hoc est : Licet enim fundamenta id est instrumenta^2
sensuum corporea sint, tamen¹³ id quod sentit, scilicet anima, est alienum
a natura corporis id est incorporale45. Sed, quia quedam incorporea sunt
pure47 incorporea, quedam non ; pure48 incorporea sunt que sine cor-
pore possunt esse ; non pure50 incorporea sunt51 que, quamvis non sint
corpora53, tamen non possunt esse sine corporibus54 , ut termini corporum55 ;
ideo subiungit quale56 incorporeum sit anima, scilicet vigore57 per58 se puro
ab omni natura59 corporis , et incorporeo. Ac si diceret : anima est pure¹
incorporeum (b) .
Quippe. Quia dixerat corpora62 non sentire, ostendit qualiteres se ha-
beant dum anima sentit64. Ad quod dicamus quod quemlibet sensum pre-
cedit passio aliqua , qua excitata anima sentit , ut visum precedit quod
lux ferit oculos, auditum quod vox instrepit auribus. Passiones vero que
precedunt sensum68 recipiunt corpora, anima vero que intus est excitata
illis sentit (c) . Si enim ex natura corporis sensus esset "¹ , etiam ea que
carent anima sentirent cum easdem passiones que et animata75 Sepe76
recipiant" . Et hoc est : Quippe id est certe frigus et calorem, quia hec
sunt accidentia corporum78, et astrictionem ex frigore et relaxationem
ex³¹ calore ; sed82, quamvis hec83 recipiant84, tamen non sentiunt ea85.

28. serre] sere F : serere U : se. A 29. id est bissacute om . U A quod inve-
nitur ibi in seris et ascia add. V 30. quasi) d (iceret) add . U 31. hec
V 32. docentes A 33. cum] quam U 34. valde vel add. V
35. distant U V dista. A 36. scilicet add . U 37. sequuntur causam] sen-
tiunt V 38. scilicet ] id est A 39. etc. add. U enim cor. add. A 40.
incorporee] in corporea A 41. vero add. A 42. Licet. Vere cause ... i. e. ins
trumenta om . V 43. tamen] fun. V 44. scilicet] id est A 45. est
add . A 46. incorporca om. A 47. pure] proprie V 48. pure ] pro-
prie enim V 49. pure incorporea sunt] pure et sunt pure incorporea A 50.
pure] proprie V 51. incorporea sunt om. A 52. non om . V 53. cor-
pora] incorporea V 54. non sint corporibus] incorporea sine corporibus esse non
possunt A 55. termini corporum] homini corporeum U 56. quale] quod V
57. vigore om . A 58. per] in A 59. natura] materia V 60. corporis
om. U Vita add. V 61. purum V 62. corpora om. V 63. corpora
add. U A V 64. anima sentit] senti (u)unt U 65. aliqua om. A V
66. Ad quod dicamus anima sentit om. V 67. ut visum p. quod] si precedit vi-
sum aliqua passio ut A 68. sensus A 69. enim] inde Ü 70. corpo-
rum U 71. essent V 72. et add. F 73. quas A V 74. et om.
V 75. animata] anime A 76. sepe om. A 77. recipiunt A V
78. corpori A 79. astrictionum U 80. et om . FU 81. ex] a F
82. sed] quia V 83. hec] hoc A om. V 84. recipiat U om. V 85.
tamen non sentiunt ea] tamen hoc non sentiant, tamen non recipiunt ea V

(b) Cf. Glosae super Macrobium [Comment . I, V, 4] : « Sciendum est in hoc loco quod
incorporalitas quedam est inperfecta, quedam perfecta, alia perfectior, alia perfectissima.
Imperfecta incorporalitas ut in terminis corporum, linea, superficies, soliditas... : que non
dicuntur pure incorporea quia nunquam sunt extra corpus. Est perfecta incorporalitas, ut
in numeris : qui pure dicuntur incorporei quia extra corpus reperiuntur. Perfectior incor-
poralitas ut in angelis, in anima, in diis s(uperio)ribus. Perfectissima in creatore. (Cod .
Bernen. 266, fol. 6 ra.)
(c) BOETIUS, Consol . V, metr. IV, 30-40 [P.L. 63 , 853 A-B] et prosa V, 1 [ibid., 854 a].
- Cf. supra, cap. CXXII, ad notulam a.
250 GLOSAE SUPER PLATONEM

§ CXLVII. Nec vero rationem. Postquam removit a corpore¹ vim sen-


tiendi , removet etiam ab eodem vim discernendi et intelligendi. Conti-
nuatio . Corpora non sentiunt, nec vero sciunt ipsa corpora rationem et
intellectum in rebus agendis id est percipiendis ratione prudentiaques id
est incorporeis que sunt circa¹º corpora.
Sed quod ex omnibus12 . Remotis13 a corpore potentia¹4 discernendi et
intelligendi, attribuit eas15 anime. Ac si diceretis : Corpora non habent
18
predictas vires¹ sed anima sola¹8 : Quod¹9 ex omnibus20 que sunt habet
intellectum et prudentiam21 id est rationem, est anima sola22. Et23 hoc est24
porro invisibile25, quia anima spiritus est. Hic est contrarius Plato illis
qui volunt sanguinem esse animam quia visibilis est, et illis qui dicunt
esse aera (a), cum aer corpus sit, anima vero incorporea26 .
At vero ignis et aqua27 et cetere materie28, id est cetera29 corpora, sunt
visibilia . Si aliquis dicat ignem non esse visibilem, cum nec aer etiam³¹
qui32 spissior est videri possit, dicimus ignem esse visibilem³ sed, propter
hebetudinem sensuum, ipsum34 ab homine non35 videri. Vel dicamus ignem
esse visibilem³ sed admixtum38 alicui materie spisse³ .

§ CXLVIII. Oportet autem¹ . Dixerat² animam esse efficientem causam


sensus , rationis et intellectus , corpora vero esse instrumenta per que
operatur anima. Sed vulgus sola instrumenta considerat, non efficientem
causam¹0. Ideo subiungit quid philosophi debeant¹¹ agere¹², scilicet¹³
utrumque considerare et maxime efficientem causam que dignior est . Con-
tinuatio. Vulgus sola respicit instrumenta ; autem id est sed oportet ama-
torem intellectus ex se, et¹ª discipline a¹5 magistro, et¹6 prudentissime nature
id est ingenii - et notandum¹7 quod tria posuit in perifrasi¹8 philosophi :
intellectum, disciplinam, prudentiel naturam, quia cuicumque20 conve-

§ CXLVII. F, U, A, V
I. a corpore] accipere U 2. etiam om . U AV 3. sciunt] sentiunt U V
4. ipsa corpora rationem et om . F 5. in rebus agendis om. U agendis om. V
6. percipiendis] aliquid percipiendum U percipiendum V 7. ratione] rationi V
om . F 8. prudentiaque om. U A V 9. id est ] in FU 10. circa] extra
F II. quod om. U 12. ex omnibus] existat U : om. V 13. Remota
A 14. potentii s V 15. eas] illas UA V 16. dicat U
17. predicta vite U 18. anima sola om. U AV 19. Quod]
quia U om. V id est anima add. F 20. ex omnibus] ea omnia U 21.
q. ex o. que sunt habet in. et pru, add. F 22. habet intellectum ... sola] id est ratio-
nem habeat sola anima U 23. Et om. U 24. est om. U 25. porro
invisibile] in anima F : por. A pro, in. V 26. Hic est contrarius Plato ... incor-
porea om . U A V 27. et aqua] est F : etc. aque U etc. A om . V 28.
et cetere materie] et mare U : om. A 29. cetera] cum V 30. id est cetera
c. s. visibilia] et corporea sunt et visibilia U 31. etiam aer A V 32. quod V
33. cum nec aer etiam ... visibilem om. U 34. ipsum om. A 35. non om . A
36. non add. A 37. sed propter hebetudinem ... visibilem om. V 38. esse add.
U 39. spisse materie U AV

(a) Cf. CHALCIDIUS, Commentarius, cap. CCXIX, p. 231-232.

§ CXLVIII. F, U, A, V
1. etc. add. U A 2. Dixerat] Ostendit A 3. esse om . A V 4. sen-
suum A / scilicet add. A 5. intellectus] intelligentie V 6. vero] non V
7. esse om . U 8. per que] quibus U 9. sola] solumm odo U IO. et
add. U II. philosophus debeat UA V 12. agere om. U 13. scili-
cet] et V 14. intellectus ex se et om. U 15. a] ex U AV 16. et om .
A 17. et notandum ] nota A 18. id est in descriptione add. U 19.
prudentie ] prudentem UV : pru. A 20. cuicumque ] unicuique U
IN TIMAEUM 46 d-e 251

niunt ista tria philosophus est, a quo separatur22 aliquod istorum non
est philosophus- ; hunc philosophum oportet inquirere principalem cau-
sam id est23 animam24, non adminicula principalis cause id est instrumenta.
[46 ] Et est existimandum25 illas causas esse secundas que mote ab aliis mo-
vent alias27, ut corpora que mota ab anima movent28. Si29 ille que moven-
tur30 et movent81 sunt secunde cause , ergo ille que movent alias³ et
non moventur ab alijs, scilicet35 anime, sunt cause prime³ .
Nobis ergo in eundem modum faciendum est . Quandoquidem³8 oportet
39
philosophum ista40 inquirere¹¹ , ergo42 et nos, inquit Timeus43, qui sumus
philosophi. Et hoc est : Nobis ergo in eundem modum faciendum est44
et45 de utroque genere causarum48 id est de primis causis et secundis48
disserendum est. Sed ne aliquis putaret quod simul de utroque49 esset
agendum, subiungit : sed50 separatim51 quidem52 est disserendum de opti-
mis id est de animabus53. Quod54 ostendit per55 potentias anime dicens :
ille sunt optime cause que moliuntur id est agunt omnia56 honesta et bona,
id est utilia, et hoc cum58 intellectu circa spiritus59, et60 prudentia id est
ratione circa corpora. Seorsum61 id est separatim62 disserendum est de
causis his, scilicet de corporibus, que casse mentes id est intellectu et pru-
dentia id est ratione ― corpora enim ex sui natura carent istis, sunt enim64
vires anime - temere <et ut libet confusa et inordinata > relinquunt ea
que faciunt 5. Quod perpendet quisquis considerabit operationes carnis.

§ CXLIX. Et¹ de oculorum³. Tractavit hucusque Plato de oculis et


ministerio eorum , id est de visu. Hoc facto, de utilitate eorum tractats,
id est ostendit propter quam utilitatem dati sunt¹0 homini. Sed, cum
plures sint in eis¹¹, ostendit tamen precipuam¹ª : que sit¹³ ea14, dicemus15
in loco suo. Ipsemet continuat literam dicens : Et de oculorum, etc¹8. De
precipua tamen : Quamvis de ministerio illorum¹7 satis dictum est, tamen

21. qui add. U 22. seperatur U 23. id est om . V 24. animam] causam F
25. estimandum A : extimandum V 26. secundas] duas U : naturales V
27. alia A V 28. moventur A V 29. Si] Sed A V : om . U 30. ille
que moventur om. U 31. et movent] manent A : om. U 32. secunde] due
U: v V 33. cause] esse V 34. alia A V 35. scilicet om . A
36. prime] principales A 37. in eundem m. f. est ] etc. U om. A V 38.
Quandoquidem ] Quando F : Quandoque A 39. philosophum] plurimum V
40. tria add. A 41. inquirere] considerare A 42. ergo om . U V 43.
Timeus om. V 44. ergo in e. m. f. est] etc. F 45. et om . FU 46.
causarum] cause V 47. causis om . V 48. dicendum est vel add. U 49.
genere add. V 50. sed om. V 51. separatim] semper F : seperatim U
52. quidem] quod F 53. animalibus V 54. Quod] quidem U 55. per
om . U 56. omnia] cun (cta) U : om. V 57. id est om . V 58.
et hoc cum] etc. V 59. spiritum U V 60. et] quia V 61. vero add.
V 62. seperatim U 63. casse mente] in se. mente F (in glosis) : sine mente
casse F (in textu Chalcidii) : cause mente V 64. he add. V 65. temere
faciunt] virtutem dicit temere re, pre. que fa. F : temere re(linquunt) e(a) que fa (ciunt)
UV temere a. re. b. si confi, et in. A 66. quisquis] quisque si U : quis si A
67. operationes] actiones UA V

§ CXLIX. F, U, A, V
1. Et] Sed et A 2. etc. add. U A V 3. Plato om. U A V 4. de add.
Ꭺ Ꮴ 5. ministerio] misterio U : officio A ministeriis V 6. eorum om. U
7. de om. A 8. tractat] agit U A V 9. id est] scilicet U 10. sint A
II. in eis om . A 12. precipua V et add. A 13. sint U 14. ea]
illa A 15. dicemus] ostendemus A 16. etc. om. V a
qui scilicet sunt
splendidi et rotundi et plani add. F 17. ill oru m ] eor um A : ocu lor um V
252 GLOSAE SUPER PLATONEM

de precipua utilitate operis eorum18, id est visus, mox, id est in presenti ,


erit aptior locus dicendi¹ quam20 ante.
[47 ] Visus enim , etc.22 Hic ostendit precipuam utilitatem visus cuius pre-
cipua utilitas est 23 philosophia24 . Nichil enim25 maius est sapientia. Huius
causa est visus sic. Cum homo visu notaret creationes rerum et creatu-
rarum dispositiones, iniuncta est ei28 cura29 inquirendi naturas rerum
et³⁰ proprietates. Quas inveniens, vidensque eas et31 sapienter creari et
sapienter disponi³2, quesivit cuius33 sapientia sic res crearet et dispone-
ret ; reperiensque nullius creature sapientiam hoc agere posse, confirma-
vit quamdam substantiam esse35 ingenitam , eternam, cuius sapientia
hoc ageret. Et ea que invenit, scripto et voce alios docuit et sic phi-
losophia inventa est (a) . Visus igitur est causa philosophie.
39
Continuatio. Vere querendum est cuius utilitatis visus est causa :
Est enim visus causa maximi commodi , id est40 philosophie¹, iuxtaª² meam
sententiam, etsi non secundum vulgi opinionem. Sed ne videretur hoc
commodum commune" omnibus, et ita vilesceret, addit : plerisque .
Sed ne iterum plerisque ociosis et negligentibus, addit : non ociose natis.
Sine enim maximo labore et studio tale47 commodum haberi non potest.
Sed quia non omnibus laboriosis48 est commune ut rusticis49 hoc
commodum, addit50 : et5¹ institutis ad id ipsum quod nunc id est5
in presenti opere, agimus, quia in hoc operes de re pertinente ad philo-
sophiam agitur. Talibus enim, et non aliis, convenit philosophari .

§ CL. Neque enim¹. Probat quod visus est causa maximi commodi, id
est philosophie, sic : quia sine visu esse non posset in homine. Et hoc
est : Vere³ philosophia sine visu esse non posset, enim id est quia quis-
quam non quereret id est nullus quereret de re universa¹0 id est de¹¹ mundo¹2
ut supra expositum est, nisi prius visis <stellis, sole celoque >13 : illis¹4
non15 visis non quereret¹6, sed illis visis quesivit¹ . Et hoc est : At¹8 id est

18. operis eorum om. A 19. dicendi F (in textu Chalcidii) : di. F (in glosis) : dis. A
V : om. U 20. que V 21. Visus enim] Vis etenim A 22. etc. om .
Ꭺ Ꮴ 23. est utilitas F 24. philosophica V 25. enim] autem F
26. vero add. A 27. iniuncta] iniecta U A V 28. ei] illi UV om. F
29. cura] causa U 30. dispositiones vel add. A 31. eas et] tam A 32.
creari e. s. disponi] dispositas esse et creaturas A 33. quesivit cuius] que sunt cum
U 34. sapientia V 35. esse om. F 36. et add. A 37. scrip-
tura U 38. Est (Sunt V) ergo visus UA V 39. querendum] quorundam F :
querendus A : om. V 40. id est] et U om. V 41. Continuatio. Vere ... philo-
sophie om. V 42. iuxta] uix iusta U 43. commodum] et modus U
44. videretur h. c. commune] hoc videretur commodum F 45. et ita om . A
46. plerisque] philosophisque V 47. tale] tantum U 48. laboriosis] non ocio-
sis A 49. ut rusticis om. U AV 50. non ociose natis. Sine enim addit
om . V 51. et] atque U 52. ad] ob U 53. id om. U 54. ip-
sum quod om. A 55. id est om. U 56. quia in hoc opere om. A 57.
hic add. V
(a) Cf. supra, cap. XXXIV.

§ CL. F, U, A, V
1. etc. add. U A 2. potest V 3. Vera V 4. non add. V
5. enim] etenim A om. U 6. id est quia] et hoc est quia U : quisquam de uni .
re, i, e. A 7. quisque V 8. non quereret] nunquam V 9. id est n.
quereret om . A 10. id est de nulla re quereret vel de re universa add. U
11, de om . V 12. id est de mundo om. A 13. stellis, sole celoque] etc. F, U,
A : om. V 14. id est illis U : illis enim A 15. non] vero V 16. que-
reret] ageret U 17. quesivit] que sunt U 18. Atque U
IN TIMAEUM 47 A-B 253

sed¹º nunc20 nobis insinuata alterna vice dieia et noctis, nati23 sunt24, id
est a philosophis reperti25, menses ex cursu lune, et obitus id est fines an-
norum, et28 anfractus27 solis per latera28 torride zone. Et istis natis, exti-
tit29 dinumeratio eorum ipsorum³º, scilicet³¹ in quo numero dierum esset
mensis et annus. Sed pro ' et '32 ex dinumeratione33 id est34 com-
potos extitit perfectus numerus sine diminutione37 et absolutus38 sine super-
fluitate (a) . Per hoc habemus gnomonicam¹0 id est computatoriam astro-
nomiam .
Tum¹¹ extitit >42. Istis visis, extitit43 recordatio temporis44 . Et quid45
valuit illa recordatio ? Subiungit : Que scilicet47 recordatio temporis48
docuit hominem50 querere51 naturam universe rei. Cum enim homo recor-
daretur52 hoc videris in preterito tempore, statim quesivit54 ex qua et
quarum56 natura rerum57 hoc contigerit58 . Et hoc est quod sequitur : Et
illa recordatio iniecit curam investigationis id est inquisitionis⁹ unde hoc
contigisset ; et sic pandens id est61 aperiens quasi quoddam seminarium
id est principium philosophie.
Et quid ad62 maximum commodum, sis philosophie ? Quia ipsa❝
[47 ] est67 maximum commodum. Et hoc est : Quo bono id est philosophia ni-
chil commeavit ad genus humanum maius, divina munificentia. Ac si di-
ceret Divina largitas nichil homini contulit maius philosophia.
Hoc igitur. Quandoquidem hoc maximum est commodum, hoc igi-
turo dico esse maximum beneficium visus et oculorum > 71. Sed alia
commoda73 eorumdem oculorum et visus que75 sunt minora , <prete-
reo>", ut sunt78 artes mechanice, fuga noxiorum, appetitus utilium. Qui-
bus" minoribus carentes illis qui sunt remoti a philosophia, id est81 a summo
commodo visus, et sic82 omni commodo visus carentes83 ; debiles quia ca-
rentes minoribus, et ceci quia carentes maioribus, agunt mestam et lugu-
brem vitam84 : quod apparet in his qui carent omni commodo visus.

19. id est sed om . U 20. nunc om . U V 21. nobis om . U 22. diei


om . U A 23. et noctis nati om. U 24. sunt om. U V 25. reperta U
26. et om. V 27. scilicet add. U 28. latera] latam V 29. existit A
30. ipsorum om. U V 31. scilicet om . U A V 32. et om. A 33. dinume-
ratione] divinatione V 34. id est ] et UA V 35. computo V 36.
numerus om . A 37. diminutione ] divinatione V 38. id est add. A 39.
Per] quod V 40. gnomonicam] geome(t)ricam U : gnom inic am AV 41. Tum]
Cum A V 42. extitit] ex. F : etiam U : et A tem(poris) Vid est add. F
43. extitit] exeat U existit A 44. temporis om. U 45. Et quid] ad quod
U 46. illa om. V 47. scilicet] id est A 48. temporis om . U
49. id est add. U scilicet add. A 50. homo F 51. querere] que, F U V :
queri F (in textu Chalcidii) A 52. homo recordaretur ] hoc recordaretur homo sic
U quod add. U A 53. vidit U A videt V 54. querit V 55. ex
qua et om. V 56. quarum ] quare UV : qualiter A 57. rerum natura U A
58. continger it U : contingit V 59. inq uis iti one s U 60. cont in-
gisset UV contingeret A 61. id est om . A 62. Et quid ad] et quod est ad
U id est A : d (iceret ) a (liquis) et quod ad V 63. si] sit V : от. А
64. philosophie ] et hoc est V 65. Quia] et V 66. philosophia add. A
67. ad add. V 68. Hec A 69. est om. V 70. igitur] ergo A
71. esse maximum b. v. e. oculorum om. F U AV 72. Sed] Si A 73. com-
moda ] com, F commo. A communia V om. U 74. et add. U com(mod)a
add. A 75. non add. F 76. minora ] m. in. F : in U : IIII V : om. A
77. pretereo ] p(ractica) U : p. A precipua V : om. F 78. sunt om. A 79.
scilicet add. U 80. carentes illi] qui carent ▲ 81. id est] et A om. F V
82. ab add. A 83. carentes ] errantes F 84. et add. F 85. in his q.
c. o. commodo] in omnibus his commodis V

(a) MACROBIUS, Commentarius, I, VI, 83.


254 GLOSAE SUPER PLATONEM

§ CLI. Nobis vero, etc.¹ Dixerat philosophiam esse precipuam utilitatem


visus et maximum donum³ Creatoris. Sed ne aliquis putaret philosophiam
esse datam ad superbiam vel³ ad solam scientiam, dicit illam esse datam
ad morum instructionem et virtutum conformationem. Continuatio. Non
tantum causa visus a nobis dicenda est, vero id est sed videtur dicenda®
et rationibus demonstranda causa divini muneris id est¹0 philosophie quia
« omnis sapientia a Domino Deo est12 » (a). Quod munus, scilicet¹³ phi-
losophiam, providentia divina¹ commenta est salubriter id est¹5 propter
hominum salutem, hactenus id est hoc modo.
Deum oculos¹. Hic ostendit qualiter¹ oculi dati sunt¹8 ad morum in-
structionem¹ et qualiter theorica philosophia, ad quam diximus superius
oculos valere20, eamdem generet . Oculis ergo21 perpendit22 homo in supe-
rioribus duos23 motus, scilicet firmamenti et planetarum : alterum ratio-
nalem24, alterum erraticum. Iterum, perpendit25 rationalem26 motum firma-
menti retorquere secum27 erraticum28 planetarum : que cognitio ad theo-
ricam pertinet. Iterum, perpendit in homine29 duos esse motus, spiritus et
carnis ; sed motus spiritus rationalis est30, motus carnis erraticus³¹. Dedit
ergo Deus oculos homini ut, cum perciperet homo32 duos esse motus in
celestibus et similes in se, quemadmodum divina ratio facit erraticum
motum sequi rationabilem³ motum firmamenti35 ita erraticos motus
carnis subderet rationabili motuis7 spiritus38 : quod est practice philo-
sophie. Sic ergo oculi valent ad utramque speciem philosophie (b) .
Et hoc est quod ait : Causa dicenda est et demonstranda's talis sci-

§ CLI. F, U, A, V
1. vero, etc] quoque A 2. donum] munus U A V 3. vel] et V 4.
ad om . A 5. esse om. V 6. instructionem] institutionem V 7. di-
cenda] discenda A 8. esse add. U 9. dicenda om. A V 10. id est
om . A V 11. Domino om . F V 12. est om. U V 13. scilicet ] id est
A 14. id est omnis divina add. U 15. id est ] scilicet U 16. etc. add.
U 17. qualiter] quare U 18. a Deo add. A 19. et virtutum confor-
mationem. Continuatio ... ad morum instructionem om. V 20. valere ] naturaliter F
21. ergo] igitur A V : om. U 22. perpendit] percipit U 23. duobus U
24. rationale U V 25. perpendit om. A 26. rationabilem A 27. secus
V 28. motum add. V 29. homine] homines U / vel in hominibus add. U
(in margine) 30. est om. F 31. est add. V 32. homo om . A V
33. sic add. V 34. rationalem U A 35. motum firmamenti] in firmamento V
36. erraticus A 37. subderet r. motui] refrenaret rationali (s) motu (s) U : sub-
deretur rationali motui A : sub rationabili motu V 38. scilicet add . U 39.
qui A 40. Sic] Si V 41. dicenda] credenda V 42. est om. F
43. monstranda V

(a) ECCLI. I, I.
(b) Cf. Glosae super Boetium [Consol. I, prosa IV, 4 ] : « Hoc tractum [tercium, Cod. ] est
a Platone qui ostendens utilitatem oculorum ait ad hoc datos hominibus oculos ut notantes
motus celestium, consimiles redigerent in usu(m) sue mentis. Quod quomodo sit videamus.
Duo sunt motus in celestibus, scilicet firmamenti et planetarum. Et movetur firmamentum
ab oriente per occidentem in orientem ; planete vero, e contrario, ab occidente per orien-
tem in occidentem. Et dicitur motus planetarum erraticus, quia modo ascendunt, modo
descendunt ; motus firmamenti dicitur rationabilis, quia semper eodem modo et eodem loco
volvitur. Sed erraticus motus planetarum retorquetur quotidie [cotidie, Cod. ] rationabili
motu firmamenti. Similiter est in homine. Sunt enim qui, a creatore existentes, ad cogni-
tionem et dilectionem eius tendunt ; sed tamen quasi per occidentem tendunt, quia de ne-
cessariis carnis cogitant ; sed parum ibi immorantes ad creatorem quasi ad orientem tendunt.
Sunt alii qui ab occidente ad occidentem tendunt, qui scilicet de una cura temporalium ad
aliam tendunt. Sed nullus est tam obstinatus in nequicia quin aliquando de creatore cogi-
tet ; sed parum ibi morans, revertitur ad curam temporalium, quasi per orientem trans-
cendens [transiens, Cod. Trecen. 1101 , fol . 6 r] ad occidentem tendit. Sed, ut iste errati-
cus motus planetarum retorquetur rationabili motu firmamenti , ita iste erraticus motus
carnis illo rationabili spiritu reformari debet. (Cod . Trecen. 1381 , fol. 48 v. )
IN TIMAEUM 47 B-C 255

licet : Deum dedisse oculos hominibus iccirco46 ut notantes circuitus men-


tis et providentie47, id est provides et49 divine mentis50, - qui circuitus
fiunt in celo id est firmamento , qui dicuntur divine mentis quia ab
ipsa et per ipsam fiunt in eo - redigerent motus51 similes eorum52 qui
fiunt in celo53, in usum id est54 utilitatem sue55 mentis. Et exponit56 qua-
liter et circuitus id est motus anime. Sed ne aliquis putaret hic esse ser-
[47 ] monem de corporali motu57 quem confert58 corpori, subiungit : Qui motus
vocantur animadversiones de presenti et preterito59, seus deliberationes de
futuro. Efficerent quam simillimos id est valde similes providis motibus
divine mentis id est illis motibus qui al divina et provida mente fiunt
in celo ; licet id est62 quamvis perturbatos , tamen similes efficiant65 pla-
cidis et tranquillis67 <motibus >68 divine mentis . Et subiungit in quo
fiant similes dicens : et confirmato⁰ id est comprobato" examine id est
iudicio ingenerate73 rationis, corrigant erraticos motus sue carnis ratio-
nabili motu spiritus ; dum homines" imitantur78 hoc agendo circu <ac-
tiones intelligibilis mundi — id est divine sapientie que predictis ra-
tionibus80 dicitur mundus archetipus et81 intelligibilis82, quas83 exercet
in aplanos id est in85 firmamento.

§ CLII. Eadem quoque vocis¹ . Post visum tractat de auditu sic : osten-
dendo ad quam utilitatem dati sunt homini auditus et vox. Sed non
ostendit unde et qualiter habeant fieri. Nos tamen illud ostendamus?.
Homo ergo arteriis¹0 spiritum et¹¹ aera¹² attrahit : quem iterum¹³ emit-
tens percutit eum in ore¹4 naturalibus instrumentis15, lingua et palato,

44. scilicet om . F 45. hominibus om. U 46. iccirco] cer. F : i. U : om . V:


legi non potest in A 47. mentis et providentie] n. et pro. F : provide. U m. et
P. A V 48. provide] proinde U 49. et] id est F 50. lesque add. A
51. scilicet add. U 52. similes eorum] si eis A 53. in celo om . V 54.
in add. U V 55. sue om. V 56. expone V 57. hic esse s . d. c. motu]
quod de corporali motu hic esset sermo F 58. confert] coniunxit F 59. de
presenti et preterito om. V 60. seu] scilicet V 61. qui a] quia U et A :
om . V 62. de futuro. Efficerent ... licet id est om . V 63. Dum enim cogitat
homo de utili aliquo, subintrat multotiens cogitatio de aliquo illicito et cito perturbatur.
Ita motus prior add. F 64. tamen] tam F 65. efficiat FUV : efficeret A
66. placidis] plato U 67. et tranquillis] contra UA : tamen V 68, motibus
om . FUA V 69. menti F 70. confirmato] infir. A 71. probato F
72. examine ] ex cami. A ex in r. V 73. ingenerate] generante V 74.
corrigit V 75. carnis] mentis U (post correctionem) 76. scilicet add . U
77. homo F 78. imitantur F (in textu Chalcidii) U : imi. F (in glosis) A V
79. circuactionem F (in textu Chalcidii ) : circu. F (in glosis ) : circui U : circua V
80. predicta ratione A 81. et] id est U om. V 82. archetipus mundus et
intelligibilis F 83. quas] quos F V 84. aplano F (in glosis) : aplane F
(in textu Chalcidii) , U (ante correctionem) : planetis U (post correctionem) : aplan . ▲ :
plano V 85. in om. A

§ CLII. F, U, A, V
1. etc. add. U 2. Post] prius V 3. et voce add. U 4. ostendit V
5. habent U 6. Nos tamen] et ideo U : nos tantum V 7. ostendimus U :
ostendemus A 8. Homo] Cor V 9. igitur UA V quibusdam add . U
10. arteriis] contrahens A : per arterias V 11. et om. A V 12. aera om. V
ad nutrimentum sui sibi add. U 13. quem iterum] quoniam rationem U
14. eum in ore] cum more U : cum in ore V 15. naturalibus instrumentis in ore F

§ CLII. Circa ea quae generatim in decursu huius capituli CLII exponuntur, cf. BOE-
TIUS, In De Interpretatione, P.L. 64, 420 A ; De Musica I, 3 [P.L. 63, 1172 D- 1173 D] ;
De Musica I, 14 [ibid. , 1179 A-B] ; PRISCIANUS, Institutiones I, I, 1 [ed . M. HERTZ , Lip-
siae, 1855, t. I, p. 5]. - Philosophia IV, 28 [P.L. 172, 97 A-B].
256 GLOSAE SUPER PLATONEM

modulandoque¹ quatuor principales dentes et labia, quamdam formam


illi¹7 imprimit¹8 . Aer vero sic formatus¹º, exiens ab ore, aera vicinum20
ori loquenti impellens, simili formaª¹ imprimit22, et ille alium23, donec
aer24 sic25 informatus intret26 aures concavas27 et siccas28 ad modum tim-
pani, in quibus resonans est29 vox. Qua30 percussione aurium anima exci-
tata³¹ per quosdam nervos qui a32 minignis33 orti34 ad aures35 descendunt,
partem illius aerie36 substantie que sensus exercet38, de qua39 superius
diximus, ad aures mittit, que40 simili41 forma quam in aere42 reperit se
informat sicque informata ad animam revertens auditum operatur. Sic
autem43 fiunt44 vox et auditus45. Horum igitur utilitatem hic46 ostendit
Plato . Et hoc est : Eadem ratio est vocis et auditus48 que et visus, dato-
rum homini a Deo49 ad eosdem usus quantum ad theoricam, et50 ad ple-
nam instructionem vite hominum51 quantum ad practicam.
Siquidem. Ostensurus52 que utilitas sit in voce53, prius54 hoc55 ostendit
circa vocem continuam56, id est57 sine modulatione, que58 dicitur sermo
60
communis. Vere59 utilitas est in voce, siquidem id est quia communicatio
sermonis ordinata est¹ id est² communis sermo inventus est proptereas
ut forent presto indicia mutue voluntatis id est ut haberent homines qua-
liter mutuas voluntates65 sibi indicarent.

§ CLIII. Quantumque¹. Ostenso² que utilitas sit in communi sermone,


ostendit que utilitas sit in melodiis, hec³ scilicet ut qualem concordiam
in sonis homo perciperet , eamdem in moribus conformaret . Et hoc est :
Quantumque utilitatis capitur per vocem10 ex musica, id est ex melica
musica, constat hoc totum tributum generi hominum propter armoniam“.

16. et modulando U per add. V 17. illi] sibi U 18. dentes quamdam for-
mam illi imprimunt et labia F 19. informatus V 20. vicinum] vacuum A
21. similem formam F 22. cuicumque add. V 23. aera add. F 24.
aer om . F 25. sic om . V 26. intrat AV 27. concavas] et cavas F
28. et siccas om . V 29. est] fit U 30. Quam F 31. excita F
32. qui a] quia U : qui A 33. miningis UA : om. V 34. orti] ori U :
om . A 35. ad aures om. A 36. aeree V 37. quam V
38. exercet] ex ca (usa)rum est A 39. quo V 40. que] quia V 4I.
simili] ibi informata U V : (...)ata A 42. aere] are F 43. autem] om . U :
legi non potest in A 44. fit U 45. auditus et vox F | Et quod ita fiat
Vox, attestatur Bo(etius) in similitudinem proiectum lapidem in aquam adducens, qui
commovet aquam, aqua commota prius facit brevem circulum, ille alium laxiorem et sic
usque dum veniat ad ripas add. F || Quod sic fiat vox, testatur Bo(etius) in Musica,
et probat exemplo lapidis iacti in aqua qui movet circulariter aquam vicinam, et illa mota
movet aliam add. V 46. hic om. F 47. Plato ostendit utilitatem F
48. vocis et auditus] vocis etc. U om. F 49. a Deo homini U A V 50. et
om . F 51. instructionem vite hominum om. A 52. Ostendit V 53.
ostendit utilitatem esse tria genera vocum, id est continuam vocem et armoniam et rith-
mum add. V 54. Ostensurus prius om. U 55. hoc] hic U : om. V
56. vocem add. V 57. id est] scilicet U 58. qui V 59. Vere om. V
60. quia] certe U i. e. quia om. V 61. est om. F 62. id est om . V
63. propterea] siquidem A 64. indicia mutue voluntatis] etc. A : om. U 65.
voluptates A

§ CLIII. F, U, A, V
1. Quicumque V / etc. add. U A 2. Ostendit V 3. hic V 4. per-
cipit A V 5. conformet A 6. est om. V 7. quantumque F (in textu
Chalcidii) quantumcumque F (in glosis ) : et quantumcumque U : quan. A quantum
V 8. utilitatis om. U 9. per om . F 10. vocem] vo. F UV u. A
II. propter armoniam om. U || Ita habemus quod vox alia est continua ut usualis sermo
quod dicitur exmelica id est extra melodiam, aliam est discreta que vocatur etmelica (enme-
lica ?) id est cum (?) melodia ut est musica que consistit in ellevatione et depressione. Sed
IN TIMAEUM 47 D-E 257

Et12 quid est¹³ armonia¹ ? Armonia vero¹5 id¹º est modulatio¹ . Et quare¹8
modulatio¹ ? Utpote id est sicut20 intensio, quia una vox est altior altera21.
Sed quia hoc totum habet dissonantia²², addit : modificata id est23 in modo
et24 proportione facta est enim25 consonantia26 diversitas sonorum
concors27 - habens commotiones cognatas et velut consanguineas28 id est29
similes30 circuitionibus anime, id est iudiciis31 anime32 ; circuitionibus33,
dico, prudenter utentibus munere musarum id est consonantiarum³5. Pru-
denter utuntur36 eis quis non ad luxuriam sed ad solam morum infor-
mationem38 utuntur. Hec, inquam , armonia40 est41 commoda42 potius
causa temperantie 3 morum44 quam delectationis45 aurium46. Et ostendit
qualiter Quippe que discrepantes et inconsonantes commotiones animes,
ut est ira49 turbulenta et huiusmodi, ad concentum et exornationem con-
cordie revocet, et hoc50 musis id est cantilenis5¹ auxiliantibus.
Rithmus autem, etc. Ostensa utilitate communis sermonis et melodia-
rum, ostendit utilitatem rithmorum. Et est rithmus vox optinens52 in di-
versis versibus53 eundem numerum554 sillabarum. Metrum vero est55 vox56
constans57 certo et constituto numero pedum. Et hoc est : Rithmus autem
47° ) datus58 est a Deo homini quasi59 medela non contra corporeos61 morbos
sed contra naturam id est inseparabilem animi qualitatem illepidam id
est insuavem² et nesciam numerorum et modorum, id est que sine modo
et mensura agit quicquid64 agit . Contra hanc est rithmus datus homini65
ut, cum audiret versus illos placere quia67 sunt in numero et modo68,
69
quicquid ageret ad numerum et modum reduceret ut et70 Deo et homini
placeret72

dictum de continua, Modo dicit de discreta, scilicet de musica. Sed de musica quedam est
melica id est cum melodiis ut instru(men)tis et cantilenis ; quedam est rith(m) ica (vel
geometrica, in margine) que consistit in equali numero ; similiter quedam est metrica
ut in numero pedum. Sed prius ostendit utilitatem melice musice, vocans eam armoniam
id est modulatam quia ex intensione (vel extensione in margine) cordarum habet fieri. Pos-
tea aget de duabus aliis simul, ostendens scilicet quod sicut ibi observatur numerus et mo-
dus, ita natura hominis reducatur ad modum ad numerum, ita scilicet quod nichil extra
modum vel numerum fatiat add. U
12. Et] Sed U 13. est om. V 14. armonica F : armonie V posset aliquis
querere. Ait add. U 15. vero om . F 16. id om. V 17. modus F V
18. quare] qualiter U V 19. moderatio Vait add. U 20. id est sicut
om . U A V 21. alia A 22. dissonanciam U 23. id est om . V
24. et om . F 25. enim om. V 26. consona V 27. quia si non esset
sonus aliqua diversitas, non esset consonancia, imo identitas. Item, si discors esset diver-
sitas, non esset consonancia, ymo discordia add. U 28. et velut consanguineas om.
U A 29. id est om. U 30. consimiles U A 31. iudiciis] inditus A :
inditiis V 32. animi A et add. U 33. circuitionibus] cantationibus A
34. h. add. F 35. consonantia V 36. utentur U 37. que UA | |
scilicet armonia add. U 38. conformationem U V : formationem A 39. utun-
tur. Hec inquam] homini accomodata est U 40. armonia] armonica F : Et hoc U
41. est om. V 42. commoda F (in textu Chalcidii) : da. F (in glosis ) : co(mo)data
U data A V 43. temperantie causa potius F 44. morum om. U 45.
obl(ectacionibus) U 46. scilicet add. U 47. que discrepantes] ut diis V
48. commotiones anime] etc. V 49. ira] ita V 50. concordie r. e. hoc] id
est concordiam et humanam formam A 51. suavibus add. A 52. optinens]
continens V 53. versibus] vocibus U 54. numerum] non ut V 55.
est om . V 56. vox om . F V 57. ex add. A 58. datus om. A
59. quasi) qua(si) F (in glosis ) : ut F (in textu Chalcidii) : contra V : om. A
60. medela om . A 61. incorporeos V 62. illepidam i. e. insuavem] in lepi-
dam i. e. suavem V 63. id est om. A 64. quicquid] quod F 65. ho-
mini om. F V 66. placerent A 67. quia] que V 68. et add. A
69. ad numerum et modum] in numero et modo F 70. et] sic V : om . U A
71. et homini ] hominique 72. ut cum audiret ... placeret] ad hoc scilicet ut sicut
modus id est equalitas et numerus sillabarum ibi servatur, ita equalitatem in nostris mori-
bus conservemus, ita scilicet quicquid agimus ad numerum et modum reducamus ut Deo
et homini placeat U
17
<TRACTATUS >
< DE PRIMORDIALI MATERIA >

§ CLIV. Nunc quoniam, etc. Tractavit hucusque¹ Plato de creatione


sensilis mundi et ornatu eiusdem². Hoc facto, tractat de primordiali ma-
teria de qua nullus ante se³ tractaverat. Sed quia sunt diverse sententie
de ea, quasdam prius ponamus quam literam exponamus, premittentes
diffinitionem materie?. Materia igitur est quod , accepta forma, transit
in aliud ut¹º es in statuam . Sed materiarum alia¹2 prima, alia secunda¹ .
Prima materia est14 que¹5 ita est materia quod nichil16 est¹ eiusdem¹8
materia ; secundaria¹9 que ita est materia quod aliquid est eiusdem20
materia21. In his22 diffinitionibus adhuc omnes conveniunt. Sed cui rei23
conveniat diffinitio prime materie24, in hoc25 dissentiunt26.
Dicunt enim27 quidam quod elementa in chao28 fuerunt talis materia.
Nos vero dicimus elementa29 nec in chao30 nec extra³¹ posse esse primam
materiam, quia32 est33 aliqua eorum34 materia. Quod sic probatur. Cuius-
cumque est35 forma, eiusdem36 est37 materia forma enim sine materia
esse non potest. Sed elementorum est aliqua forma : est enim ignis acutus ,
terra39 obtusa. Iterum, dicet40 Plato quod hec¹¹ materia nullam propriam
habet42 qualitatem. Sed elementa habent proprias qualitates43 : ignis enim
est44 calidus et siccus45, etc.48 Non sunt ergo47 elementa48 primordialis
materia49 nec in chao50 nec extra (a) . In chao5¹ enim habebant easdem
substantiales qualitates quas modos habent : nichil enim53 sine suis54

§ CLIV. F, U, A, V, M
1. husque F 2. eius V 3. se] ipsum A om. U 4. primum V
5. pretermittentes U 6. diffinitionem] dispositionem V 7. Nunc quoniam
etc. Tract avit ie
... mater om. M 8. igitur om. M 9. que V 10. accepta
forma add. A II. materia M 12. est add. U V 13. secundaria U
et
14. scilic primo rdial is add. U 15. quod V 16. nichil] aliqu id non V M
17. est om . V 18. eius AM 19. secunda A Mest add. U A 20.
eius A 21. secundaria que ita ... materia] secunda cuius est aliquid materia cum
ipsa sit alicuius materia ut aurum anuli, elementa vero auri M : om . V 22. Sed in
his U In istis A 23. rei om. V 24. prime materie] primordialis U 25.
scilicet add. U 26. dissentiunt ] non consentiunt A 27. enim] ergo V om.
M 28. chaos U V 29. eleme nta om. M 30. chaos U V 31.
nec add. M 32. quod V 33. est om . V 34. eorum] horum M : om.
V 35. est] enim A 36. eius M 37. et add. M 38. etc. add.
M 39. terra] cetera F 40. dicent V : dicit M : legi
non potest in A 41. hec om. M 42. habet] habeat A : om. F 43. qua
litates] quia M 44. enim est om . M 45. et siccus om . M 46. etc.]
et sic de ceteris A : om . M 47. Non ergo sunt F 48. elementa om . M
49. materia om. A 50. chaos U V 51. chaos UV choa A 52. modo]
numero A 53. enim om. F 54. suis om. V M

* Circa ea quae generatim in hoc tractatu [cap. CLIV-CLXXVI] exponuntur , vide : J.R.
O'DONNELL, The Meaning of « Silva » in the Commentary on the Timaeus of Plato by Chal-
cidius in Mediaeval Studies » VII (1945 ) , 1-20 ; J.C.M. VAN WINDEN, Calcidius on Matter.
His Doctrine and Sources. A Chapter in the History of Platonism , Lugduni Batavorum, 1959.
(a) Cf. supra, cap. L et infra, cap. CLXIX (ad notulam a).
IN TIMAEUM 47 E 259

substantialibus qualitatibus aliquo modo potest esse (b) . Est ergo nos-
tra56 sententia quod materia elementorum est prima materia. Quod57 ma-
teria sit, nulla dubitatio est58. Quod59 prima est probatur quia nichil
est2 eius materia. Si enim esset aliquid illius64 materia, esset eiusdem
et forma, quia quidquid habet formam, habet et65 materiam : esset
ergo materia elementorum quiddam68 constans69 ex materia et forma,
et sic esset corpus70. Sed" si esset corpus, esset elementum vel factum
ex72 elementis. Sed neque73 elementum neque74 factum ex elementis est75
materia elementorum76 . Est ergo materia elementorum talis materia"
cuius nichil78 est79 materia : est ergo prima materia80. Hec materia¹ per
se esse non potest82, sed per se potest83 intelligi, quia « vis84 est85 intellec-
tus coniuncta disiungere et86 disiuncta coniungere »87 (c).

§ CLV. Et quia diximus hanc materiam posse intelligi¹ , dicamus² qua-


liter intelligatur . Intelligitur ergo per abstrahentem intellectum sic
quod separamus ab elementos --- cognitione , si non¹º actu omnem¹¹
figuram et omnem¹² qualitatem, et tunc materia sine omni¹³ figura¹ª et
omni¹5 qualitate nostro¹6 occurit¹ intellectui . Sed 18 dicit inde¹º Calcidius
quod sicut tenebre videntur non20 videndo et silentium auditur nichil21
audiendo22, sic ile23, illa primordialis materia, intelligitur non24 intelli-
gendo (a). Quod est dicere : Quemadmodum oportet visum deficere ut
tenebre videantur et auditum similiter ut silentium audiatur25, ita et26
intellectum ut ile27 intelligatur28. Cum enim materiam sine omni forma

55. aliquo modo om. A 56. nostra] firma A 57. vero add. U 58. nulla
d. est] non dubitatur A : dubitatio est M 59. autem add . A 60. est] sit A ||
sic add . A 61. probatur] pro(bati)o F : probari potest U probo V M 62.
est om . A 63. aliquod v 64. eius M 65. et om . A V 66. est M
67. talis materia scilicet add. M 68. quiddam ] quidam U : quicquid V 69. con-
stat V 70. sic esset corpus om. V 71. Sed om . A V 72. ex om . F
73. nec A 74. nec A 75. est] potest esse A 76. Sed neque est ele-
mentum neque factum ex elementis materia elementorum F 77. materia om . A M
78. cuius nichil ] quod eius nulla A 79. est om . U So. igitur prima materia
est materia V 81. Hec materia ] Hec autem A om . U || que add. M
82. sic enim Deus creavit et formas et qualitates simul add . V | sic enim eam Deus
creavit quod et formas et qualitates simul add. M 83. potest om. A 84. vis]
ens U 85. quia vis est ] est enim vis A 86, coniuncta disiungere et om. U
87. coniungere om . U

(b) Cf. supra, cap. LI.


(c) BOETIUS, Comment , in Porphyrium, lib. I [ P.L. 64 , 84 D]. Cf. supra, cap. LIX (ad
notulam a) et infra, cap. CLXX (ad notulam a).

§ CLV. F, U, A, V, M
1. Et quia d . h . m. p. intelligi om. U 2. dicamus] videamus M : om . U
3. qualiter] quomodo M 4. intelligatur om . M 5. Intelligibiliter V
6. ergo om. V M 7. separemus F 8. elemento] ea V M 9. conn
tione F : cogitatione A V 10. si non] non UA : et sine V : etsi non M 11.
omnem] esse V 12. omnem om . M 13. omni om. M 14. figura] forma
A 15. omni om. A M 16. nostro om. M 17. concurreret A
18. Sed] Et U 19. inde om. M 20. non] cum nichil U 21. nichil]
non V M : om . U A 22. et silentium a. n. audiendo om. U A 23. ile] ille
U hyle M : om . A 24. non] nichil U 25. et auditum s. u. s. audiatur om.
UAV M 26. et om. A V M 27. ile] ille U yle A illa V M
28. intelligantur V Animus enim hominis circa prima principia deficit plurimum . Cum
enim ratio ducat eos usque ad principium mundi, scimus et illum non esse eternum, si
(a) CHALCIDIUS , Commentarius, cap. CCCXLV, p. 337, 16-p. 338, 6. · Cf. infra, cap.
CLX (ad notuləm f), CLXI (ad notulam a).
260 GLOSAE SUPER PLATONEM

cogitamus, noster deficit intellectus. Unde29 Augustinus, loquens de terra


inordinata et incomposita30, que³¹ eadem est ile32, ait : « Cum cogito
aliquid informe, prius reperio³³ nichil34 quam aliquid (b) . »
35
De hac materia querunt quid sit36 : an³7 substantia, an accidens ?
Nos dicimus illam non esse substantiam, quia non est39 res40 per se exis-
tens¹¹ , nec accidens quia42 est materia. Si dicunt43 : ergo44 nichil est45
quia quidquid est ― hoc est46 existit47 - est substantia vel accidens48,
nos4⁹ dicimus illam divisionem factam esse50 de eis que per se sunt etsi
de eis52 que5³ eis54 accidunt , nec55 iccirco remanet quin materia elemen-
torum sit. Etsi igitur57 nec58 est substantia nec accidens, est tamen mate-
ria quarumdam substantiarum . Unde Plato in sequentibus dicet59 illam
esse «< inter nullam et aliquam substantiam (c) » : quod suo loco expo-
nemus60.
Si iterum queratur utrum62 sit ile creator an creatura63, dicimus quod
est creatura (d) . Fuit enim Deus tante potentie quod simul elementa
et eorum materiam creare potuit65.
De hac ergo materia hic tractat Plato per rerum dissolutionem67 (e) ,
quemadmodum legendo literam exponemus68.

ultra volumus cogitare scilicet quid ante mundum erat et huiusmodi , extinguitur nostra
cogitatio, et sic n(on) intelligimus mundi principia et cum huiusmodi id est mundi ter-
minum et creatorem et primordialem materiam non intelligendo id est intellectum amit-
tendo add. V || Nam animus hominis deficit circa prima principia quia , cum ratio ducat
nos usque ad principium mundi scimus enim illum non esse eternum si ultra volu-
mus cogitare, scilicet quid ante mundum erat, extinguetur nostra cogitatio. Et sic intelli-
gimus mundi principia et primordialem materiam non intelligendo id est intellectum amit-
tendo add. M 29. ait add. A 30. inordinata et incomposita] meabili et in-
terposita U invisibili et incomposita A : et materia unde est (sit M) composita V M
31. quod V 32. ille UV : hyle M : yle A 33. reperio] recipio V 34.
nil M 35. queritur AV M 36. scilicet add. U 37. an] ante V
38. an om. V 39. est om . A 40. re F 41. subsistens V 42.
non add . V 43. dicunt ] concludatur A : dicant M 44. ergo] igitur V
45. est nichil F 46. hoc est] id est M : om. A 47. existit om. A 48.
est s. v. accidens] vel est hoc vel illud A 49. nos om. A M 50. illam d. f.
esse] quod illa divisio facta est A 51. et om. U 52. illis A 53. que
от. А 54. eis] illis Mom. UA 55. nec] non V 56. iccirco] ideo
U 57. igitur om. U M 58. Etsi i. nec] Et ita si non U 59. dicit M
60. Si queratur ubi est, dicimus (dicimus om. M) in omni corpore est ; sed ubi est, ibi
non est sine forma. add . VM || Sed ut intelligitur add. V 61. iterum om. U A
V M 62. utrum] an F om. U A 63. Si iterum ... creatura ] Si queratur
utrum sit creatura cum Deus ut intelligitur eam non creaverit (eam ut intelligatur non
creavit M) V M : om. U A 64. dicimus q. e. creatura om. U A etsi non ita
creata sit. Et nota quod dicitur yle id est silva (hyle i. e. substantia M) quia sicut in silva
(in silva om. M) est materia multarum rerum sine forma sic et in (in om. M) ista add. V M
65. Fuit enim Deus ... potuit om . U A V M 66. ergo] igitur A 67. rectam
add. A 68. quemadmodum 1. 1. exponemus om . M

(b) « Citius enim non esse censebam quod omni forma privaretur quam cogitabam quid-
dam inter formam et nihil, nec formatum nec nihil, informe prope nihil. » (AUGUSTINUS.
Confessiones, XII, 6.)
(c) Timaeus 51 A.
(d) Cf. ANONYMUS, Glosae super Martianum Capellam [De Nuptiis, lib. VIII] : « Item,
queritur si [subaudi : materia] creatura Dei sit vel non. Omnis enim creatura Dei vel cor-
pus est vel spiritus. Hec autem neutrum : quare non videtur esse creatura, Sed est scien-
dum cum dicitur Quicquid est corpus vel spiritus ', hoc est dictum de rebus ad per-
fectionem perductis et in eo statu manentibus in quo sunt modo, non secundum statum
primordialis materie, que neutrum horum est. (Cod. Abrincen. 226, fol . 93 va, de quo
vide nostram praefationem, p. 35.)
(e) CHALCIDIUS, Commentarius, cap. CCCIV, p. 306, 8-10.
IN TIMAEUM 47 E-48 A 261

·
§ CLVI. Modo quoniam ' dimittatur¹ ad tempus ut melius litera le-
gatur. Executi sumus cuncta³ que instituit intellectus provide id est divine
mentis in illa creatione de qua dictum est : « Qui5 manet in eternum crea-
vit omnia simul (a) » , exceptis admodum id est valde paucis. Ea que exci-
pit sunt ile et pura elementa de quibus in sequentibus erit sermo.
·
Modo quoniam accipiatur . Et quoniam de his executi sumus, opor-
tet dicere de illis que invehit nobis ad dicendum necessitas id est utilitas¹º ;
12
vel necessitas id est¹¹ ile¹² que duabus¹³ causis dicitur necessitas id est
indigentia¹ quia15 nec16 potest existere¹? sine corporibus18 nec corpora
sine ipsa (b).
[48 ] Mixta. Et merito in hoc opere, in quo est sermo de sensili mundo¹º, est
agendum de ile2º, quia mundus iste constat ex ea21. Et hoc est : Siquidem22
id est quia23 generatio huius sensilis mundi consistit, et non simplex20
sed mixta ; et26 subiungit ex quibus ex cetu - a ' coio-cois ' , inde cetus
per diptongon27 - id est28 coniunctione necessitatis29 , id est primordialis
materie que predictis rationibus dicitur necessitas, et intelligentie id est
archetipi mundi. Et per ilen30 intelligit materiam omnium, per intelli-
gentiam ideas que in33 intelligibili mundo sunt34. Quid sit idea³ , supra
exposuimus (c) . Ex istorum coniunctione extat36 mundus , quia ex ma-
teria et forma constat. Sed ne aliquis putaret quod idem ex materia et
forma res88 contraheret, subiungit : dominante tamen intellectus , quia40
res ex materia contrahit rude esse, sed ex forma esse id quod est. Non
enim statua ex hoc quod est ex ere dicitur41 statua Achillis sed ex hoc
quod talis42 ei43 imprimitur44 forma45 (d). Sic46 in creatione corporum
dominatur intellectus id est forma. Et48 exponit49 qualiter dominetur :
et50 trahentes1 rigorem necessitatis id est materie, iles scilicet52, ad optimos

§ CLVI. F, U, A, V
1. dimittitur U 2. cuncta] etc. A om. V 3. que instituit i. provide om.
UA 4. divine] diem V 5. Quod V 6. Ea que elementa om . U A.
V 7. accipe A 8. dicere] et credi A 9. illis] his V 10. uti-
litas] necessaria commoditas A II. utilitates add. V 12. ile] illa U yle
AV 13. de add. V 14. indigens V 15. quia] que A V 16.
nec] non A 17. existere] esse A 18. corporalibus F 19. sensili mundo]
constitutione sensilis mundi A 20. ile] illa U yle A V 21. ea] ille A
22. Siquidem] Si qua V 23. id est quia om. U A V 24. et] id est A
25. simpliciter V 26. et om. V 27. a coio ... diptongon om . U A V
28. id est ] scilicet U 29. necessitas V 30. ilen] ile F : ylem UV : yle A
31. intelligitur materia A 32. ydeas U A yfleas V 33. in om. U se
add. F V 34. intel . m. sunt] intelligibiles sunt in mundo V 35. ydea A
36. extat] consistit A : restat V 37. mundus om . A V 38. res om. A
39. intellectu om . U 40. quia] et V 41. Non enim dicitur] Ut ex ere
non contrahit statua esse V 42. est add. U 43. ea V 44. imprima-
tur V 45. forma ] figura UV 46. Sic] sicut A 47. dominantur V
48. Et] Deinde A 49. expone V 50. et om. U V 51. contrahente U
52. iles scilicet om. U AV

(a) ECCLI. XVIII , 1. - Cf. infra, cap. CLX (circa notulam c)


(b) CHALCIDIUS, Commentarius, cap. CCLXVIII, p. 273 , 15-19. Cf. GILBERTUS POR-
RETANUS , Comment . in Boetium De Trinitate II, 3 Hic dicendum quod materia multi-
plex nomen est et forma similiter. Origo namque sive initium rerum, quod Plato vocat neces-
sitatem et fraudem et receptaculum et nutriculam et gremium et matrem et sinum et lo-
cum totius generationis, auditores eius vero appellant hylem id est silvam, ipse Plato no-
minat primam materiam eo quod in ea formantur quaecumque recipiuntur ab ea, cum ta-
men ipsa nullam ex eis contrahat formam. » (Ed. N. HARING in Studies and Texts. Vol. I :
Nine Mediaeval Thinkers », Toronto, 1955 , p. 46.)
(c) Cf. supra, cap. LVI, circa notulam a.
(d) BOETIUS, De Trinitate, cap. II [P.L. 64, 1250 B].
262 GLOSAE SUPER PLATONEM

actus53. Rigor ille necessitatis55 est56 quod caret omni propria forma et
qualitate, sed tamen in se potest recipere omnem . Hunc rigorem trahit57
intellectus ad optimos actus quia ex forma sibi58 adiuncta habet omne
60
elementum et omne59 corpus esse61 hoc quod est62 : qui63 sunt optimi
actus64.
Itaque 5. Quandoquidem generatio mundi constat ex predictis , ergo et
67
prima rerum exordia. Et hoc est : Itaque prima exordia rerum et mundi68
id est quatuor elementa que sunt primordia omnium® corporum consti-
terunt necessitate id est primordiali materia , victa a forma72 , id est in-
formata ut superius expositum est, et parente id est obediente " provi-
dis75 autoritatibus id est formis et76 ideis que in divina mente ante tem-
pora fuerunt : que dicuntur autoritas provida propter dignitatem divine??
mentis cui insunt antequam in corpora prodeant (e) .

§ CLVII. Si quis ergo¹ . Ostenso unde debeat agere , scilicet de pri-


mordiali materia, subiungit qualiter de ea agat, scilicet transferendo se
ad elementa ut per dissolutionem et transformationem³ unius in aliud
ipsam manifestet , quemadmodum ostendemus in sequentibus.
Continuatio . Quandoquidem de ile' tractandum est, ergo si quis id
est aliquis erit insinuaturus id est ostensurus institutionem id est creatio-
nem huius sensilis mundi, vere et iuxta meram fidem, id est perfecte¹0,
oportet hunc demonstrare¹¹ id est ostendere speciem erratice cause¹² id est
15
iles¹s que dicitur species cause quia est materialis causa ; erraticel
quia, cum non habeat propriam formam¹7, modo hanc modo illam recipit 18.
Quod id est demonstratio illius erratice cause fiet demum commode¹
ita si fiat digressio21 et22 recursus23 ad originem eorum que implicantur
erroribus -- id est ad originem elementorum que erroribus implicantur
[486] quia unum in aliud transmutatur - perinde id est taliter ut fecimus supra

53. assidue add. U 54. Rigor] Vigor F : om. A 55. ille necessitatis] iste
necessitas V om . A 56. est om . FA 57. contrahit V 58. sibi] sunt
V : om . A 59. omne] esse V om. A 60. Rigor ille necessitatis ... omne
corpus om. A 61. esse om . A V 62. hoc quod est om. U A V 63.
qui] que UV om . A 64. sunt optimi actus om. A 65. etc. add. A
66. et om. A 67. prima] uis V 68. et mundi om. U 69. rerum vel
add. F rerum add. V 70. consistunt U ex add. A 71. scilicet add. U
72. a forma om. V 73. id est informata om. U A V 74. e add. V
75. et add. F 76. et om . V 77. divine om . V

(e) Cf. illud Prisciani ...formas rerum quae in mente divina intelligibiliter constite-
runt antequam in corpora prodirent... » ( PRISCIANUS , Institutiones XVII, 44 ; ed. M. HERTZ
Grammatici latini ex recensione Henrici Keilii III , p. 135 , 6-10. )

§ CLVII. F, U, A, V
1. etc. add. U 2. scilicet] id est A 3. transformationem] . transmutationem
UAV 4. unius] alius V 5. ipsa manifestetur U 6. Continuo V
7. ile] illa U yle V : legi non potest in A 8. ergo] igitur U om. V legi non po-
test in A 9. si quis i. e creationem om . V 10. vere et iuxta ... perfecte
om . U V II. demonstrare F (in textu Chalcidii) de F (in glosis) : pre(mons-
trare) UV legi non potest in A 12. cause om . A 13. id est iles om . U
AV 14. que om. V 15. quia ] que V 16. erratice] errant cause U :
eratica V 17. formam om .A 18. recipiet U 19. fiet demum commode]
fiet etc. F : et fi, co. i. e. A : Si et con. V 20. dico add. A 21. digressio]
discursus V 22. et om. U V 23. recursus] regressio V 24. eorum]
est V
IN TIMAEUM 48 B 263

recursum25 in his que sunt ex²6 mente27 id est ad ideas que sunt in divina
mente, ut ibi28 : « Est igitur in primis dividendum, etc. » (a) .
Est autem sensus29 : Ut ibi loquentes de mundo propter evidentiam
operis30 fecimus digressionem ad intelligibilia, ita hic loquentes de pri-
mordiali materia32, ad evidentiam illius, faciamus33 digressionem ad ele-
36
menta. Et sic³ facto recursu³5, retexamus genituram, id est principium³
existentie38, et substantiam id est ex quibus et per que subsistant. Et con-
39
sideremus naturam ignis <et terre, ceterarum item materiarum >40 id est
qualitates tam substantiales quam accidentales, ex quibus materiis¹¹ est
coaugmentata id est facta molitio id est creatio42 sensilis mundi.

§ CLVIII. Nec naturam¹. Dixerat naturam elementorum esse conside-


randam ut per eam³ ile intelligeretur . Sed quia non per quamlibet eorum?
naturam potest intelligi, ostendit que hic consideretur et que non. Et
hoc est : Nec¹º naturam modo illam¹ veterem que fuit ante concretionem¹ª.
Vera et vetus natura elementi¹³ est illa substantialis qualitas quam habet¹
ex se. Cum enim unumquodque duas qualitates habeat, unam habet15
ex se, alteram¹6 ab¹7 alio ut ait Constantinus18 (a) ; ut terra ex se est
sicca, ex aqua est frigida, aqua¹º frigida ex se, ex aere20 humida, aer est21
humidus ex se, ex igne calidus, ignis est22 calidus ex se, ex terra siccus.
Hec23 vera et vetus natura24 fuit ante concretionem25, non26 ante crea-
tionem elementorum. Est enim concretio elementorum27 transmutatio unius
in aliud28, de qua29 dicemus in sequentibus. Sed antequam fieret ista con-
cretio, fuerunt elementorum predicte qualitates. Istam naturam30 non
considerabimus hic, quia nichil valet ad ostendendam ilen. Sed conside-
remus perpessiones elementorum, scilicet quod gravia dissolvuntur in
33
levia, et levia dissolvuntur in tenuia. Sed ne aliquis putaret has
perpessiones esse novas , addit : antiquas.
Has perpessiones potius considerat, quia per istas , ut ait Calcidius (b) ,

25. supra recursum] facto recursu V 26. ex] in V : om. U 27. mente om.
U 28. est add. U 29. hic add. U 30. operis] corporis V : om. F
31. loquente V 32. materia om. U 33. faciamus] fecimus V : om. A
34. sic] si UA : om. V 35. facto recursu] f. id est A 36. retexamus F
(in textu Chalcidii) A V : retaxamus F (in glosis) : reiteramus U 37. principium]
primordium V 38. essentie A 39. consideramus U 40. et terre c. i. mate-
riarum] etc. FU : ut etc. A om . V 41. materiebus U A V 42. creatura U
(a) Timaeus 27 d.

§ CLVIII. F, U, A, V
1. ignis etc. add. V 2. Dixerat] Dixerit U : Docuerat A 3. eam] illam V
4. ile] ille U yle A V 5. intelligatur A 6. quemlibet U legi non potest
in A 7. earum F legi non potest in A 8. natura AV 9. conside-
retur] debent considerari U 10. Nec om . V 11. modo illam] ut illam V :
om. U legi non potest in A 12. concretionem] etc. U V 13. elementorum U
14. habent U 15. habet om . F 16. aliam UAV 17. ab] ex U V
18. Constantinus om. V 19. est add. U 20. est add. U V 21. est
om . V 22. est om. V 23. Hec] Et hec V 24. vetus natura] actu na-
tura vetus V 25. concretionem ] coniunctionem A 26. non] id est V
27. elementorum om. U legi non potest in A 28. alium V 29. quo U V
am
30. natur ] mater iam V 31. scilicet ] sed A : om. V 32. dissolvuntur ] spis-
santur UA : om. V 33. gravia vel add. A 34. has om. A V 35.
valet ad ostendendam ... novas om. V 36. ista V
(a) CONSTANTINUS AFRICANUS, Pantechni sive De communibus medico cognitu necessariis
locis, Basileae, 1539 , p. 6. -
— Cf. supra, cap. LI, circa notulam d.
(b) CHALCIDIUS, Commentarius, cap. CCCXVII-CCCXVIII , p. 313 , 5- P. 314, 16.
264 GLOSAE SUPER PLATONEM

aperte intelligitur ile38. Cum enim terra in aquam mutatur vel aqua
in terram40, variantur qualitates. Sed omnis variatio qualitatum fit circa
aliquam materiam que potest illas suscipere. Ergo in hac mutatione terre
et aque oportet aliquam materiam esse que qualitates" terre et aque
possit recipere42. Sed hoc non potest esse terra est enim una qualitas
aque, scilicet humiditas, que non potest inesse terre. Similiter non potest
esse aqua nec¹³ aliud elementum. Ergo perpendit ratio in mutabilitate¹¹
elementorum45 esse quamdam materiam communem istis que huius4 et
illius qualitates47 in se48 possit recipere. Et hoc est ile49. Sic ergo per hanc
naturam potius ile50 intelligitur et ideo51 potius hec52 consideranda est.
Nullus quippe5s. Dixerat retexendam esse54 generationem id est mate-
riam elementorum. Modo subiungit quare : quia55 nullus inde ante se56
tractaverat. Et hoc est : Quippe id est certe nullus indicavit, <ad hoc
usque tempus, genituram eorum>57. Et58 sic loquimur de igne59 et aliis
elementis, non ostendentes quid sint, sed60 tanquam scientibus quid sit
ignis et cetera. Et dicimus constituentes elemental inicia universitatis, id
est mundi, que neceз optinent locum sillabarum id est65 secundum locum ,
66
necdum primum. In humana enim voce litera optinet primum locum,
sillaba secundum, dictio tercium, oratio quartum (c). In compositione67
mundi Deus optinet primum locum, secundum archetipus mundus, ter-
cium primordialis materia, quartum elementa. Et ita non optinent68 10-
cum secundum. Vel quantum ad materias : ile primum optinet locum,
pura elementa secundum, ista visibilia elementa tercium69. Pro ratione,
70
[48 ] id est iuxta rationem, veri examinis id est veri? iudicii ??.

§ CLIX. Nostra igitur hec est professio¹, etc. Dixerat se tractaturum


de elementis de quibus fuerat dubitatio inter antiquos philosophos (a).

37. aperte om. V 38. yle U A V 39. aqua mutata U 40. terra
41. qualitates] has mutationes V 42. recipere] excipere U suscipere A
43. aqua nec om. V 44. (muta)bilitatem A 45. istorum add. U V : legi non
potest in A 46. huius] huiusmodi U 47. qualitatem V 48, in se om. V
49. yle U AV 50. ile] ille U : ylam V : legi non potest in A 51. intelligit et
sic V 52. hic U 53. etc. add. U 54. esse om. V 55. quia om .
F : legi non potest in A 56. in terra add. V 57. nullus eorum] nullus
indicavit etc. F : ge(nituram) indi(cavit) etc. U : non indic(avit) etc. V : legi non potest in
A 58. Et] Sed UAV 59 de igne om . U 60. sed om . U V
61. ele(men)ti U 62 que F (in textu Chalcidii) U V : qui F (in glosis) A
63. nec F (in textu Chalcidii) U A V : non F (in glosis) 64. locum sillabarum
om . U 65. id est ] sed A 66. humana] habenda V 67. vero add. U :
quidem add. V legi non potest in A 68. elementa add. U 69. Vel quantum
elementa tercium om. U A V 70. iuxta] circa U 71. veri om . UV :
legi non potest in A 72. iudicii] indicis V
(c) CHALCIDIUS, Commentarius, cap. CCLXXII, p. 275 , 18-p. 277, 8 ; PRISCIANUS, Ins-
titutiones I, II, 4, ed. M. HERTZ, Lipsiae, 1855, t. I, p. 6. Cf. Glosae super Priscianum
[Instit. I, II, 4] , Cod . Parisien . Bibl. Nat. Lat. 15.130, fol. 5 vb ; ANONYMUS , Glosae super
Martianum Capellam [lib. VIII] ; « Sententia nanque Platonis erat quod tres status huius
mondi essent. Primus, cum Deus creavit primordialem materiam ex nichilo, id est fecit esse
cum non essent. Secundus est cum pura elementa id est naturas ex ipsa primordiali mate-
ria extraxit. Tercius, cum hec ipsa extracta et ordinata ordinavit : que, sic ordinata, non
iam elementa sed elementata dicuntur. » (Cod. Abrincen. 226, fol. 93 rb : de quo vide nos-
tram praefationem, p. 35.)

§ CLIX. F, U, A, V
1. sic add. U 2. etc. om . V 3. fuit UV legi non potest in A
antiquos ] aliquos V
(a) CHALCIDIUS , Commentarius, cap. CCLXXX, p. 284, 9-p. 285, 7 ; MARTIANUS CAPELLA,
De Nuptiis II, 213, ed. A. DICK, p. 78. ― Cf. Dragmaticon, lib. VI, p. 213.
IN TIMAEUM 48 C- D 265

Quidam enim dicebant aquam principium mundi fuisse ut Tales : unde


a Marciano vocatur humidus vel udus. Alii dicebant' ignem ut Hera-
clitus : unde ab eodem Marciano dicitur ardere. Modo dicit Timeus quod
hoc10 non diffiniet¹¹ hic utrum de istis unum vel duo vel tria vel omnia
fuerunt12 inicium mundi.
"
' Igitur ' pro autem ' legatur. Nostrals professio est ac si diceret14 :
hoc15 profitemur - nichil dicendum essels ad presens, id est in presenti¹
tractatu, de inicio universitatis id est mundi , vel iniciis ut quidam putant.
Ac si diceret : non diffiniam hic utrum fuerit unum inicium mundi18 vel
plura. Sed ne videretur ex ignorantia hoc preterire, ait : non quo id est¹º
ut20 sit aliquod <impedimentum >21 preter inextricabilem22 difficultatem.
Diversa sunt impedimenta quare aliquid23 non dicatur24 : ignorantia lo-
quentis, tarditas auditoris25, difficultas rei. Hic vero neque erat ignorantia
loquentis neque tarditas auditoris26 : erant enim omnes27 philosophi et
loquens28 et audientes. Ergo, sola difficultas rei erat29 impedimentum (b).
Sed ideo non dico³¹ quod sit admodum id est valde impossibile perveniri32
ad imperfectam>33 explanationem huius rei nondum ad perfectam³ ,
in sermone ita instituto ut est hic de primordiali materia.
41
Neque igitur38. Et39 quandoquidem¹0 admodum impossibile, ergo¹¹
neque¹² vos¹³, ô Socrates44, Her (mocrates), Cricia45, id46 expectetis, nec ego
hoc¹¹ persuadeam me48 posse sustinere49 tantum quid50 et tan <ti >51 ho-
[48ª] < neris >52 quantum est hoc53 solvere . Atque id est sed illud hic obser-
vabo quod inicio huius operis55 petivi a vobis56 precario et est adver-
<bium >57 — id est deprecatorie58. Et subiungit quid59, scilicet ut⁰ in
rebus imaginariis61- imaginarie sunt res62 mutabiles - et proclivibus®³
id est habilibus ad fallendum quia quod est mutabile statim fallit quia
dum uno modo iudicamus, statim habet se et alio65 sim66 contentus
assertionibus id est probationibus67 verisimilibus et probabilibus >68

5. dicebat U 6. ab U eodem add. U 7. dicebant om . V 8.


Eraclitus U | alii aera, quia solus est temperatus, ut Hermagoras add. V 9. Mar-
ciano om. A 10. hoc om . V II. diffinit V 12. fuerint V 13.
Et nostra F legi non potest in A 14. dicat V 15. hoc om . V 16. di-
cendum esse] dicere V 17. presente U 18. vel iniciis ut quidam ... mundi
om . V 19. id est om. U V : legi non potest in A 20. ut om. U | | ipse add.
U non add. V 21. impedimentum om. F UV legi non potest in A
22. inextri cabilem om. U 23. aliquis V 24. ab aliquo add. V 25.
audientis V 26. auditorum V 27. perfecti add. UV legi non potest in A
28. loquentes U V legi non potest in A 29. erat om. A 30. ideo] omni U
31. dicam U V legi non potest in A 32. perveniri om . FUA 33. imper-
fectam] in. F : me. A om. U V 34. huius] cuius V om. U 35. non-
dum] nec U : nedum V : n. A 36. perfectionem V 37. Neque ] Nostra A
38. etc. add. U 39. Et om. UAV 40. est add. U V 41. ergo] igitur
UAV 42. neque] nec A 43. vos] nos V 44. Socrate A : Socra. V
45. Her(mocrates) , Cricia] ô Critia , ô Democrite U : Cricia, Hermocrate A : Ocia, 8
Her. V 46. id] vel V 47. hoc om. U V legi non potest in A 48.
me om. U / michi add. U V | | legi non potest in A 49. sustinere om . V
50. quid] qui V om . U legi non potest in A 51. et tan(ti) ] et tam V : om.
U legi non potest in A 52. ho. F V honus U legi non potest in A 53.
hoc] hic V om . A 54. hic] hec A hoc V 55. huius operis] sermonis U
56. a vobis om . U legi non potest in A 57. et est adver (bium ) om. U A V
58. deprecatorie] deprecatione U A precatorie V 59. quod V 60. ut om .
U 61. imaginariis F (in textu Chalcidii) U : inter. F ( in glosis) : ima. V : legi
non potest in A 62. imaginare res sunt U 63. proclivibus] spe. A
64. tamen add. V 65. et alio] alio modo A 66. sum U AV 67. pro-
bationibus] pro oneribus U 68. pro. F (in glos )
is : imaginariis F (in textu Chal-
cidii) i. U V legi non potest in A
(b) CHALCIDIUS , Commentarius, cap. CCCXXII, p. 317, 10-p. 318, 8.
266 GLOSAE SUPER PLATONEM

— non enim ubique possunt dari rationes necessarie - ; pandens id


est manifestans inicia singulorum id est70 proprias qualitates" , et origi-
nem universorum id est communem materiam72.
Deum ergo¹³. Et quandoquidem res ista75 difficilis est76, ergo" Deum
invocabimus78, non tantum79 ut supra egimus80 (c) , sed etiam81 nunc. Et
subiungit quare auxiliatorem id est82 ut auxiliator sit , et liberatorem id
est ut liberet ex iactationess huius sermonis inceptis de ile turbida, quia85
vix potest percipi , etse procellosa, quia cito fallit87. Et est dictum a simi-
litudine tempestatis que, turbida et procellosa88, deicit89 navem⁹⁰ huc et
illuc.

[480] § CLX. Erit ergo. Thimeus¹ tractaturus² de primordiali materia, talem


facit rerum divisionem in qua illa contineatur , quia in divisione superius
facta non continebatur. Quare ibi5 non contineatur et utrum illa divisio
sit sufficiens, in sequentibus ostendetur.
Continuatio. Quandoquidem de primordiali materia agendum est, ergo
demum id est deinde, erit tale inicium universes rei id est in quo divi-
datur10 universa res¹¹. Et eadem universa res dividetur12 magnificentius
id est in plura¹³ membra quam supra (a) . Etenim : Vere hic14 dividitur15
magnificentius quam ibile, quia ibi in duo, hic vero¹7 in tres18. Et hoc
est Etenim tunc due modo¹9 species20 veniebant in divisionem ; atª¹ id est
sed nunc22 id est23 in24 hac divisione25 oborietur tercium genus id est ter-
cium membrum27.
29
Quippe. Vere duo membra divisioni28 illi sufficiebant quia hec duo :
unum perpetuum³0 id est eternum , carens generatione id est principio
34
existentie, exemplaris eminenties2 quia iuxta exemplum³ illius omnia

69. ubique] ubicumque F : legi non potest in A 70. id est om . U | | uniuscuiusque


id est add. F 71. eorum add. A 72. materiam] naturam A | | et originem
... materiam om . V 73. ergo] etiam U legi non potest in A 74. Et] etiam
A 75. tam add. A 76. Deum ergo ... difficilis est om . V 77. ergo]
igitur U 78. invocamus U invocab(imus) A : invoca V 79. non tan-
tum] iterum U : ut aut V 80. egimus] ostendimus V 81. etiam] et F
82. id est om . F : legi non potest in A 83. iactatione] nota V 84. incepti
om . V 85. quia] que V 86. et om. V 87. fallit om. U V 88. quia
cito fallit ... procellosa om. V 89. deicit] deiecit F : proicit V 90. navem om . F.

(c) Timaeus 27 C.

§ CLX. F, U, A, V
1. Thimeus] imi. V 2. tractatus V 3. ylle scilicet add. U 4. facta ]
dicta V 5. ibi] vel U 6. continetur UV legi non potest in A 7.
inicium om . F 8. universe] universale V 9. id est] scilicet U IO.
qua dividitur V II. res] ma. A 12. dividetur] hic dividitur A 13.
plura] philosophia U 14. hic om. V 15. dividetur U dividentur V : legi
non potest in A 16. quam ibi om . U V : legi non potest in A 17. vero
om . UV legi non potest in A 18. tria U 19. tunc due modo] circa duo
membra U 20. species om. U A V 21. veniebant in d. at] n. c. A om . U
22. nunc] vero V om. A 23. id est om . FAV 24. in] nec A 25. at
id est sed add. A 26. oborietur F (in textu Chalcidii) : aper. F (in glosis ) : oritur
U o. A ori. V 27. divisionis add. A 28. et add. V 29. suffic:unt
V 30. perpetuum] enim U om. V 31. ut add. A 32. exemplaris
eminentie] exem(plaris) est U vel eminencie exemplaris add. U (in margine)
33. exemplum] ex. F : legi non potest in A 34. illius omnia legi non potest in A

(a) Timaeus 27 d-28 b.


IN TIMAEUM 48 E-49 A 267

facta sunt35 --- quod est archetipus mundus, quod non est aliud, ut supra
diximus, quam collectio idearum que fuerunt ab eterno in mente divina (b) ,
quemadmodum sensilis nichil aliud est quam collectio corporum³ (c) — ;
Dem
alterum³ simulacrum et imago eius38 scilicet sensilis mundus39 quia iuxta40
C.2 exemplum archetipi factum est simulacrum et imago eius42. Simulacrum
proprie dicitur in pictura, imago in sculptura : unde mundus sensilis simu-
lacrum dicitur archetipi mundi in eo quod continet spiritus, imago in eo
S
quod continet corpora. Propagata eternitati, id est extensa cum illo spacio
CE
magno quod cum eo incepit quia eque durabit43 . Res44 secunde genera-
49 ] tionis : Habuit enim mundus primam45 generationem in mente divina, de
46
qua16 dictum est : « Qui manet in eternum creavit omnia simul (d) » ;
aler habuit creationem in opere que per successiones47 temporis facta est ;
et ideo48 dicitur res secunde generationis. Et id est49 visible. At vero id
est sed50 minime51 id est58 non divisimus id est non posuimus54 in divi-
sione55 tunc56 tercium membrum quod nunc57 apponemus58, scilicet pri-
mordialem materiam59.
Sed dicet aliquis vel illam bimembrem divisionem non fuisse suffi-
cientem, vel hanc62 trimembrem, que continet quidquid illa et preter
hoc®³ unum aliud, esse superfluam64 . Nos vero dicimus : Minime65 ; immo
bac utraque est perfecta iuxta intentionem dividentis. Quod per simile pos-
est sumus ostendere. Si enim aliquis dicat : rerum alie sunt spiritus, alie cor-
还 pora, alie accidentia spiritus vel corporis , sufficiens est⁹ divisio et omnia
comprehendens . Si iterum alter dicat : rerum70 alie sunt" spiritus, alie
corpora ; hec non est diminuta73 nec illa superflua. Utraque75 ergo est
conveniens iuxta intentionem dividentis". Primus" enim intendebat78
comprehendere in divisione substantias cum accidentibus" , alter80 solas
substantias que sole vere sunt. Sed accidentia8¹, quamvis per se non sintª²,
tamen circa substantias considerantur. Similiter Thimeus Platonis83 supe-
rius in divisione volebat comprehendere res per se existentes : unde bi-

35. factum est A 36. quod est archetipus ... corporum om . U A V 37. alte-
rum om . A 38. imago eius] ge. F 39. mundi V 40. iuxta om . F A
41. scilicet sensilis ... imago om. A 42. eius om. A V 43. Simula cru m pro-
prie durabit om . U A V 44. Res om . U 45. mundus primam ] materia
ista V 46. quo F : legi non potest in A 47. sucessionem V 48. ideo]
creatio A 49. id est] i. e. F U dicitur V : om. A 50. id est sed om. U
51. minime om . U A 52. id est om . A 53. divisimus F ( in textu Chalcidii)
U duo tunc F (in glosis) : di. tunc V di. A 54. posuerimus A 55. in
divisione] ibi divisionem Villa add. U 56. tunc] et V 57. nunc] modo
A : non V 58. apponeremus V 59. primor di al em am
materi ] prioris yle ma-
terialem V 60. divisionem om. F 61. esse A 62. hanc om. A
63. hec F 64. superfluam] superfluere V 65. minime om . V 66.
utramque perfectam V 67. per simile ] pro simili V 68. alie accidentia s. v.
corporis] et alie accidentia utriusque scripsit A et cancellavit : om. U V 69. erat U
// hec add. A 70. sufficiens est divisio ... dicat rerum om. V vel add. V
71. sunt om. V 72. alie accidentia spiritus vel corporis add. U alie accidentia
utriusque add. A vel alia accidentia corporis vel spiritus add. V 73. hcc n. e. di-
minuta] et hec similis est U : legi non potest in A : om. V 74. nec illa] non U :
et hec non est A : non est V 75. Utrumque U 76. dividentis] facientis UA V
77. Primum V 78. intendit V 79. substantias cum accidentibus] omnes solas
substantias que vere sole sunt U (...)as substantias que vere sole sunt A : solas sub-
stantias V 80. alter] alius autem A 81. solas substantias q. s. v. s. Sed
accidentia] cum substantiis accidentia earum que UV legi non potest in A 82.
sunt V 83. Thimeus Platonis] si Plato V

(b) Cf. supra, cap. XXXII (ad notulas e et d), cap. LVI (ad notulam a).
(c) Cf. supra, cap. XXXVI , ad notulam a.
(d) ECCLI. XVIII, 1. — Cf. supra, cap. CLVI, circa notulam a.
268 GLOSAE SUPER PLATONEM

membrem ibi fecit84 divisionem tantum85, talem86 que87 omnia88 existen-


tia per se89
ses comprehenderet . Cum vero hic tractaret de primordiali
materia, oportuit talem fieri divisionem in qua92 primordialis materia
comprehenderetur93. Et ideo utraque est conveniens.
At nunc. In precedenti divisione non apposuimus tercium membrum ;
at id94 est sed95 nunc cum96 tractamus⁹7 de primordiali materia, ratio vide-
tur nobis ire obviam non ut contradicat98 predicte divisioni, sed ut inse-
rat⁹⁹ ilen¹00 in divisione. Et hoc est quod ait : ratio, dico, impositura¹01
nobis necessitatem, id est ilen102, que predictis rationibus dicitur neces-
sitas (e) . Sed ne alicui videretur facile tractare de ile¹03, subiungit : et
videtur ratio conserere104 manum id est nostram operationem adversus
fraudem -ile105 dicitur fraus quia cito homo decipitur cogitans ipsam,
prius reperiens nichil quam aliquid106 inexpugnabilem107 omni ratione
et omni eloquio quia nec perfecte potest intelligi nec perfecte108 verbo expla-
nari109, et crassis tenebris involutam id est magnis110 obscuritatibus. Unde¹¹
dictum est de ea quod sicut tenebre videntur non videndo , ita ile¹¹² intel-
ligitur¹¹³ non intelligendo (†) .

§ CLXI. Quam igitur eius vim¹. Ostenso unde debeat tractare, scilicet
de ile², et qualiter, scilicet transferendo se ad elementa, ut per naturam
ipsorum³ comprobet ea que dicuntur de ipsa. Et cur ?? Quia nullus
ante se de ea tractaverat . De ipsa ile¹º tractare incipit. Sed quia duo¹¹
sunt que circa ilen12 inquirit13, scilicet naturam14 et vim15, de utroque
parum extra dicamus.
Natura igitur iles16 est quod¹7 careat18 omni forma et omni qualitate.
Cum enim sit materia communis omnium elementorum, si aliquam habe-
ret19 qualitatem20 vel formam similem alicui illorum, citius transiret in
illud cui similis esset et sic dissolverentur cetera22 elementa. Vis vero23
illius est quod24, quamvis nullam habeat formam vel qualitatem propriam,
omnium tamen25 formas et qualitates potest recipere26, ut omnia ex ipsa

84. facit V 85. tantum om . U A V 86. scilicet add. U 87.


que legi non potest in A 88. omnia om . U 89. per se existentia UV
90. comprehendit F A V 91. vero] ergo A 92. quo F 93. (contine-
retur vel comprehen)deretur A 94. id] hoc U 95. sed om . F 96.
cum om . A 97. cum tractamus] contractamus V 98. contradicant U
99. inserat] iungeret A : conferat V 100. ile F : ylem U V legi non potest in A
101. impositam V 102. ylem UV : legi non potest in A 103. yle U AV
104. conse. F (in glosis) : conferre F (in textu Chalcidii) U : consen. V legi non potest
in A 105. yle UAV 106, et add. F 107. inexpugnabilcm ] inest U A
108. potest add. V 109. explicari U A V 110. magnis ] magis U
111. Unde] ut ante A 112. yle UA V 113. intelligitur ] intelligibiliter V

(e) Cf. supra, cap. CLVI, ad notulam b.


(f) CHALCIDIUS , Commentarius, cap. CCCXLV, p. 337, 16-p. 338, 6. Cf. supra, cap.
CLV, ad notulam a.

§ CLXI. F, U, V
1. etc. add. U 2. yle UV 3. eorum V 4. probet U V 5.
ea om . U 6. dicentur U 7. Et cur] etc. V 8. de ca om . U 9.
tractabat U 10. yle U V 11. duo] hoc U 12. ile F : yle U : ylem V
13. requirit V 14. natura V 15. vis UV 16. yles U V 17.
que U 18. caret U V 19. haberem V 20. scilicet add. U 21.
simile F V 22. cetera] omnia U : certa V 23. vero] ergo U 24. quod
om . U V 25. tamen om . U 26. potest recipere ] in se posse suscipere U
IN TIMAEUM 49 A-B 269

possint constare27. Tractaturus vero de illa28, premittit questionem de


eius vi et29 natura, et postea solvit eam30. Continuatio. Quandoquidem
de ile³¹ tractandum est, ergo32 quam vim eius33, etc.
Opinor, etc. Premissa questione de vi et natura iles35, prius ostendit
vim, deinde naturam36. Opinor quod hec³7 est vis illius : Receptaculum
omnium est³8 que gignuntur, id est que incipiunt esse, et quasi quedam
39
nutricula. Ile⁹ est receptaculum omnium40 que gignuntur, quia formas
et qualitates eorum41 in se recipit. Est42 quasi nutricula, quia circa ipsam
omnia43 corpora augmentantur. Credimus enim nullam materiam novam
44
a Deo creari, sed circa materiam cum ipsis elementis creatam formas
et qualitates variari45. Et quemadmodum nullam credimus46 novam gigni47,
49
credimus48 nullam materiam adnichilari, sed formas et qualitates50 amit-
tere et ad elementa resolvi.

Atque. Posita sua sententia de vi51 iles52, vult eam aperte demonstrare.
Et hoc est : Atque quod de ea dicitur, scilicet quod est receptaculum et
quasi quedam nutricula53, <verum est quidem, sed dicendum videtur paulo
49b ]
apertius. Est tamen54 arduum : Quamvis dicendum sit apertius, tamen
est arduum. Et ostendit quare : eo id est ideo quod55 ad hoc percipiendum
est necesse preconfundi aciem mentis. Oportet enim ut56 per defectum in-
tellectus percipiatur, sicut tenebre per defectum57 visus videntur (a) . Et
estuare Aliam causam quare hoc sit arduum subiungit, quia necesse est
estuare, id est per digressionem loqui58, tam de igne quam59 de ceteris materiis,
24

id est elementis. Et subiungit quid60 ad evidentiam huius rei61 dicendum


sit de elementis, scilicet62 quid63 id est quare oporteat magis p <utari >65
68 .69
id est66 existimare, et hoc67 iure, aquam dici aquam magis quam terram" .
Ac si diceret Quare res ista potius vocatur72 aqua quam terra ? Et sub-
iungit quare cum nulla sit proprietas id est substantialis qualitas certa
et stabilis id est immutabilis73, que indicet naturalem germanitatem cuius-
que, id est quid75 sit unumquodque istorum" (b).

27. possent consistere Fut natura est auri carere rotunditate et huiusmodi . Non enim
inde quod est aurum est rotundum vel quadratum, etc. Vis vero eius est suscipere rotun-
ditatem ut in anulo et huiusmodi add. V 28. ea U 29. vi et ] triplici V
30. postea solvit eam] post eam solvit V 31. yle U 32. ergo om. U V
33. esse add. U 34. Quandoquidem de ile ... opinor etc. om. V 35. yles U V
36. dicens add. U V 37. quod hec] quoniam V 38. est om. U V
39. yles U yle V 40. omnium] eorum V 41. eorum om . V 42. Est]
Et est U V 43. omnia om. U V 44. elementis creatam] formis elementis V
45. variari om . V 46. credimus] dicimus V 47. sic add. U 48. cre-
dimus] dicimus V 49. formam V 50. qualitates om . V 51. de vi]
de natura ipsius U 52. yles U V 53. quod de ea dicitur ... nutricula] etc.
UV 54. tamen] enim V 55. quod] quidem U 56. ut] non U om.
V 57. defecti onem V 58. illud enim estuat quod transgreditur ripas add. V
59. tam de igne quam] tandem igitur qua V 60. quod V 61. rei om. V
62. scilicet] sed U : om. V 63. quid F (in glosis) U : qui F (in textu Chalcidii)
V 64. quare] que V 65. putari F (in glosis ) U (recentior manus) : p. F
(in textu Chalcidii) U V 66. id est] et U V 67. est add. V 68. aqua
V 69. aqua V 70. magis om. U V 71. oportet add. U 72.
vocetur U dicitur V 73. mutabilis U 74. germanitatem ] gens. V om . F
75. quod V 76. istorum] eorum V : om. F

(a) Cf. supra, cap. CLV (ad notulam a) , CLX (ad notulam f).
(b) Cf. Philosophia I, 21 [P.L. 172, 50 D].
270 GLOSAE SUPER PLATONEM

CLXII. Principio¹ . Ostendit mutationem unius elementi in aliud, ut


per eam ostendat non proprio nomine aliquo illa designari, et que sit
vis iles . Continuatio. Vere nulla stabilis est proprietas eorum³. Prin-
cipio, ut ordiamur, id est incipiamus, de aqua cuius modo mentionem feci-
[49 ]
mus', cum astringitur id est spissatur in glaciem, certe apparet saxum,
durum et solidum corpus, et terrene¹o soliditatis ― et sic transit in ter-
ram et minime fusile, quod est qualitas aque. Sic aqua amittit¹¹ quali-
tates aque et transit in terram12. Et nota quod duorum mediorum ele-
mentorum singulum duas habet metamorphoseos id est transmutationes.
Aqua enim unam habet transmutationem in terram. Cum enim frigidi-
tatis et siccitatis <sit > constringere et solidum facere, nichil vero sit
solidius aqua preter terram , aqua spissata transit in terram . Iterum mu-
tatur aqua in aera quia calore attenuata transit in aera ut in eum qui
est post ipsam subtilior. Duo vero extrema duas habent transmutationes
in sibi proxima¹³.
Eadem hec. Ostenso¹4 qualiter aqua spissetur in terram15, subiungit
qualiter terra¹6 dissolvatur in aquam¹ . Et hoc est : Eadem hec18 terrena
soliditas ignita19 calefacta, et diffluens ut glacies igne, et discreta id est
divisa, dissolvitur varie id est in varia20 elementa, quia non tantum ex
uno est compositum sed ex multis, et cuius multiplex est compositio eius-
dem multiplex est divisio. Et subiungit in que21 dissolvatur22 : in humorem
id est in23 aquam, et spiritum id est ignem et aerias24 auras id est aera.
Aer porro25 exustus calore ignem creat26. Rursumque27 ignis ex <tinctus >28
aliquo accidente29, corpulentior factus id est spissior instituit aera. Item
aer factus crassior30 ex frigiditate concrescit in nubes et nebulas³¹, quibus
elisis et expressis33 calore solis, cuius est penetrare et dissolvere, agge-
rantur³ pluvie etc.35 Sic igitur36 elementa mutuo in se transmutantur ut
quod in uno tempore dissolvitur de uno , ut de aqua in estate, in alio tem-
pore³ restauretur38 de alio, ut de eadem in hieme39 ; et sic de aliis (a).
[49d] Atque ita. Conclusio ex precedentibus cum admiratione tali : Atque
corporibus id est elementis mutuantibus sibi40 invicem41 vires42 fomen-
taque¹³, que comprehensio45 de eise erit certa et semota id est separata
a cunctatione48 id est dubitatione ? Et49 subiungit : Nulla certe.

§ CLXII. F, U, V
1. etc. add. U 2. proprie U 3. yles U V 4. stabilis est] est
talis F 5. istorum V 6. aqua ] qua V 7. fecit V 8.
cum astringitur] et constringitur U um
9. dur ] terr enum V 10. terrene]
est V 11. mittit U 12. et minime fusile in terram om . V 13. Et
nota quod duorum ... sibi proxima om . U V 14. Ostendit V 15. terra U
16. terra om. V 17. aqua U 18. scilicet add. U 19. id est add. U
20. scilicet add. U 21. qua U V 22. dissolvantur F 23. in om. FU
as
24. aere V 25. porro] vero V 26. exustus c. i . creat] ex creat igni V | |
creat] etc. F 27. Rursumque om . V 28. extinctus] ex F U creatus ex V
29. et add. U V 30. crassior] cum U turs. V 31. nebulas om . F V
32. elipsis U 33. ex frigidate ... et expressis om . V 34. aggerantur] Larg. V
35. etc. om . F 36. igitur] ergo V 37. de uno ut d. a. i. e. i. alio tem-
pore om . F V 38. restauratur U 39. restauratur de alio ut de eadem in hieme
U de alio ut de aqua in estate restauretur in hieme F V 40. sibi] sunt V
41. invicem om. U agre(gantur) add. U 42. vires om . F V 43. fomen-
taque] f. F : et f. U fo, et ni. V generationis (et add. V) hoc circuitu) quo(dam)
quo ( = quia V) gravia (elementa add. V) in ( = etiam V) levia, (et add. V) levia in gravia
transmutantur, et ( = in V) illis non perse (verantibus) in u (na) et e(adem) f(orma) add. U V
44. tandem add. U 45. comprehensio om. U 46. de eis] de eorum U : e i. e.
de eis V 47. erit] expo. I' 48. cunctatione ] actione V 49. ideo add. V
(a) Cf. supra, cap. LIII (ad notulam a), et infra, cap. CLXXV (circa notulam c).
IN TIMAEUM 49 D-E 271

2. "
§ CLXIII. Quapropter. Posita questione tali ratione¹ : Cur hec que
videntur, nomine alicuius elementi vocentur, cum nulla sit eorum² sta-
F bilis proprietas ? ' ponit suam sententiam inde talem quod ista non
debent proprie vocari elementa nec pronomine demonstrari. Deinde osten-
dit que proprie debeant dici elementa et pronominibus demonstrari.
Prius ergo ostendamus quare nullum istorum nomine elementi debeat
designari nec pronomine demonstrari. Quodlibet ergo nomen elementi
8.
circa substantiam certam qualitatem determinat (a) ut hoc nomen terra
frigiditatem et siccitatem illius ergo debet esse nomen cui insunt¹º iste
14.HU

qualitates. Sed huic visibili elemento non insunt constanter, et¹¹ modo
insunt12 modo non insunt in uno¹³, immo14 alie. Similiter15 de aliis in-
telligatur¹6. Iterum¹ pronomine demonstrari non debet¹8 . Pronomen enim
24
85
23

debet demonstrare substantiam19 in aliqua propria qualitate. Sed nulla


est20 istorum propria nec21 certa.
Ergo huic sententie literam adaptemus22 . Post, quid23 proprie dicatur
terra, et sic de aliis, et quid proprie24 demonstrari pronomine possit25.
Et hoc est26 : Quapropter27, quia nulla est stabilis istorum28 proprietas,
ita est habendum de cunctis29 mutabilibus huiusmodi id est de elementis30.
Hoc quod sepe videtur32 nobis33 alias aliter³4 formatum, et plerumque, non
semper, iuxta effigiem ignis, non est, opinor, ignis sed igneum35. Sed que-
, ritur36 : Si propter sui mutabilitatem non potest vocari ignis, quare potest
vocari igneum ? Cui dicimus quod ignis, hoc nomen, circa substantiam
nominat has qualitates, siccitatem et calorem ; igneum vero quod in se
aliquid de igne habeat. Hoc ergo mutabile non est ignis, quomodocumque³7
mutetur38 amittit enim aliquando has qualitates , sed semper est
igneum , quia semper habet 39 aliquid de igne. Nec aer debet dici, quia
quando mutatur non habet proprietates aeris ; sed aerium, aliquid conti-
nens de aere. Nec omnino debet dici¹¹ quicquam42 velut habens¹³ ullam¹
stabilitatem45, id est ullam stabilem46 substantialem47 qualitatem .
Denique. Ostenso quare nomine elementi non debeant ista vocari, sub-
iungit quare nec pronomine demonstrari , dicens : Denique nec sunt desi-
gnanda48 pronominibus49. Et subiungit quibus illis scilicet quibus sole-
·
[49 ] mus uti in demonstratione, cum5º dicimus hoc ' vel5¹ illud ' . Et ostendit

§ CLXIII. F, U, V
1. ratione om . V 2. eorum om . U 3. ponas V 4. tale V
5. debentur V 6. debent V 7. ostendamus quare Quodlibet ergo om. V
8. nomine V 9. tantum add. U terra add. V 10. cui insunt ] cuius sunt
V 11. et] immo U uno V 12. et add. V 13. in uno om . U V
14. immo] ymo U 15. et add. U 16. intell igitur U 17. Item V
18. debent V 19. substantiam ] esse V 20. Sed nulla est ] simulachra V
21. nec] non V 22. aptemus U 23. quod V 24. quid proprie ] quo
U : qui V 25. possit om . U V 26. Et hoc est om . V 27. Quapropter ]
Cum propter V 28. istarum V 29. cunctis] ceteris U 30. elementis ] istis
U 31. Hoc] Hic F 32. videtur om . U V 33. nobis om. F 34. alias
aliter] a. i. F : a. U V 35. igneum om . V 36. queritur ] queratur U : quare V
37. quocumque V / videtur vel add. F 38. mod o add. V 39. habet om .
40. omnino om . F U V 41. quia quando mutatur ... debet dici om . V
42. nec omnino add. U 43. habens om . U 44. nullam U 45. stabi-
litatem om. F 46. ullam stabilem om. U 47. substantialem om. V
48. designanda U : denominanda F (in textu Chalcidii) ) : de. F (in glosis) : si . us. V
49. pronominibus] nominibus U (recentior manus) 50. cum om . V 51. vel] et V

(a) PRISCIANUS , Institutiones II, 22, ed . M. HERTZ , Lipsiae, 1855, t. I, p. 56, 28- p.
27, 5.
272 GLOSAE SUPER PLATONEM

quare Fugiunt enim ( b) mutando52, nec expectant, quin53 ante muten-


tur55, eam id est talem appellationem que habeature de his tanquam de
existentibus57.

§ CLXIV. Igitur eum¹ , etc. Ostenso quare ista non debeant vocari ele-
menta, ostendit que elementa debeant vocari. Cui premittamus² diversas
quorumdam sententias, deinde nostram³, ut videamus cui potius liber
consentiat. Dicunt ergo quidam elementa esse species, quorum ista que
videntur sunt individuaⓇ. Alii dicunt qualitates istorum que videntur esse
elementa. Sed utraque sententia nugatoria est. Dicunt enim philosophi
elementa esse materiam omnium corporum. Sed nichil incorporeum ma-
teria est corporis . Alii dicunt istud visibile nunquam dissolvi, sed mino-
rem partem dissolvi , maiorem remanere. Quod ergo de unoquoque dis-
solvitur, non est elementum sed elementatum10 ; sed quod remanet sem-
per¹¹, est elementum. Quod ergo dissolvitur de igne12 est igneum ; quod
remanet, ignis est. Et sic de aliis intelligatur.
Nos vero dicimus hec quatuor magna corpora constare ex quibusdam
minimis et simplis particulis et immutabilibus13 quarum quedam habent
has solas substantiales14 qualitates15, calorem et siccitatem¹6, et iste pro-
prie dicuntur ignis ; quedam habent has solas, calorem et humiditatem,
que proprie dicuntur aer¹?; quedam has solas , frigiditatem et humidi-
tatem, que proprie dicuntur aqua18 ; quedam19 frigiditatem et siccitatem,
que proprie dicuntur terra20. Nec21 tamen predicte particule unquam22
separate inveniuntur, etsi 23 separate intelligantur24. Cum vero25 ex illis
constant ista2 quatuor corpora27, unumquodque nomine particularum28
in se dominantium, quamvis improprie, vocatur29 . Sunt ergo predicte
particule elementa. Unde Constantinus : « Elementum est simpla et mi-

52. mutando] mutuando U : imitando V 53. quin] qui F 54. ante] autem
FV 55. mutentur] imitentur V 56. quam habeat V 57. existentibus
om . F

(b) Quodnam fuerit momentum huius platonici loci in schola carnotensi, testatur JOANNES
SARESBERIENSIS , Metalogicon IV, 35, ed. CL. WEBB, p. 205-207, ed . MIGNE, P.L. 199 , 938 B-
939 B. Notatu dignum videtur quatuor versus Bernardi Carnotensis in Metalogico [ed.
CL. WEBB, p. 205 , 24-27] citatos inveniri apud cuiusdam Anonymi super Timaeum [49 d-e]
Gloss Cod. Vatic, ex archivio Sancti Petri H. 51 , fol . 11 v (de quo vide : E. JEAUNEAU,
Gloses sur le « Timée et commentaire du « Timée » dans deux manuscrits du Vatican in
Revue des Etudes augustiniennes, VIII ( 1962) , p. 369 [365-373 ].

§ CLXIV. F, U, V
1. eum] cum V 2. Cui premittamus] Sed prius ne pretermittamus U 3. po-
namus add. U 4. liber] liberet V 5. quorum] quare U : quarum V
6. ista sunt individua que videntur F V 7. esse om . F 8. partem] potes-
tatem U rem V 9. maiorem] minorem vero U 10. sed elementatum om.
U V II. semper om. F 12. semper add. V 13. immutabilitatibus V
14. substantiales om. U 15. scilicet add. U 16. quare una est substantialis
scilicet calor, alia accidentalis id est siccitas add. U 17. et est ei substantialis humi-
ditas ada. U 18. et est ei substantialis frigiditas add. U 19. solas has add.
V 20. dicuntur terra ] dicunter Vet est ei substantialis siccitas add. U
21. Nec] He U V 22. nunquam U V 23. etsi] et U om. V 24.
intelliguntur U separate intelligantur om. V 25. vero] ergo V 26. ista]
illa V om. F 27. ex illis IIII constant corpora F 28. particulariter U
29. vocantur V

§ CLXIV. Circa ea quae generatim in hoc capitulo CLXIV exponuntur, cf. supra,
cap. LVIII-LIX.
IN TIMAEUM 49 E-50 A 273

nima alicuius30 corporis31 particula (a) . » Si querent32 an ille particule


sint substantie, dicimus33 : Etiam, et34 corporee35. Si dicunt36 : Ergo sunt37
in aliquo38, concedimus verum esse. Et ubi ? Ubicumque40 sunt elementa¹¹.
Modo literam legamus42. Quandoquidem id quod videtur non est ignis
quia proprietates illius mutantur, igitur putandum est ignem vere esse4
eum ignem45 qui semper idem est, scilicet ille simple et minime particule
que nunquam variantur , quamvis compositum ex eis varietur, et cuius48
proprietas id est substantialis qualitas omnino manet.
At vero. Ostenso quid proprio nomine debeat elementum50 vocari,
subiungit quid pronomine debeat demonstrari, dicens quod primordialis
illa51 materia tantum debet52 demonstrari. Unde quidam sic exponunt53
illud Prisciani : « Pronomen significat meram substantiam (b) », id est
primordialem materiam que caret omni forma54 et omni55 qualitate. Et
[50 ] hoc est : At vero id est sed puto illud solum appellandum esse id est desi-
gnandum esse certo pronomine id in quo hec57 singula fieri videntur58 id
est illam materiam59 circa quam fiunt tales rerum mutationes.
Porro quod, etc. Postquam ostendit quare primordialis materia prono-
mine possit¹ demonstrari, ostendit quare62 nomine non debeat designari,
scilicet ideo quod63 nomina significant certas qualitates. Sed nulla certa
qualitas ei inest64 , sed modo hec, modo illa. Et hoc est65 : Porro id est
66
certe puto minime convenire67 illud quod recipit qualitatem scilicet pri-
mordialis materia vel etiam potest verti in contrarias qualitates, dici cali-
68
dum vel candidum , vel appellari proprio et certo nomine" . Et subiun-
git quare ideo quod sit incertum et mutabile, quia" dum vocarem cali-
dum", antequam esset prolatum75 totum nomen, esset frigidum . Sic
ergo nec materia nec ista" quatuor istis nominibus qualitatum debent
proprie⁹ vocari, sed ille simple80 particule81 quibus insunt inseparabili-

30. alicuius om. F V 31. corpora F 32. queratur U : queritur V


33. an ille p. s. s. dicimus] quid sint ille particule, dicimus sunt substantie U
34. et om. V 35. corpora U 36. dicunt] postea dicitur U diceret V
37. sunt om. F 38. et nos add. U 39. Et ubi om. U V 40. Ubicum-
que] quia ubique V 41. ista scilicet visibilia add. U 42. Continuatio add.
43. est om. F 44. esse om . F 45. ignem ] quoque U 46.
variantur om. U 47. compositum ex eis] eorum compositio V 48. et cuius]
etc. U 49. quid om. V ne
50. nomi d. elem entu m ] nomi ne eleme nti debeat
U V 51. illa om . U 52. pro nomine add. U 53. exponit U
54. forma] figura U V 55. omni om . V 56. illud] id U V 57. hec
om . U 58. videntur om. F 59. illa materia V 60. tales] substantiales
U 61. posset V 62. quare] qualiter V 63. quod] quia U 64.
qualitas ei inest ] in eis est qualitas Finest qualitas V 65. est om. V
66. nec add. U (recentior manus) 67. minime convenire] dici posse U 68. dici
calidum om. U 69. vel candidum om. U V 70. vel] et U 71. et
certo nomine] etc. V 72. sint V 73. quia] et U V 74. calidum] ad
ludum U 75. prolatum] probatum U 76. fri(gi)di U 77. elementa
add. U (recentior manus) 78. qualitatum] qualiter V 79. debent proprie]
deberet V 80. debent add. U (recentior manus) 81. de add. V

(a) CONSTANTINUS AFRICANUS, Pantechni , Theorice, cap. 4, Lugduni, 1515 , vol. II , fol . I vb,
sive (iuxta aliam editionem) De communibus medico cognitu necessariis locis, Basileae, 1539,
P. 4. - Cf. supra, cap. LVIII (ad notulam a).
(b) Itaque pronomine quidem substantia per se, nomine vero etiam qualitas manifesta-
tur... Solam enim substantiam, non etiam qualitatem, significant pronomina , quantum est
in ipsius prolatione vocis. » (PRISCIANUS , Institutiones XII, 15 ; ed . M. HERTZ, Lipsiae, 1855,
t. I, p. 585-586. - Cf. Glosae super Priscianum [Instit. XII, 1 ] editio I (Cod. Floren-
tin. Bibl. Laurent. Sancti Marci 310, fol. 59 vb) ; editio II (Cod. Parisien. Bibl. Nat. Lat.
15.130, fol . 76 va) . – ANONYMUS , Glosae super Timaeum [49 d-e] :: « Certo pronomine id
est puram substantiam significante, ut ait Priscianus. (Cod. Vatic. ex Archivio Sancti
Petri H. 51, fol. II v).
18
274 GLOSAE SUPER PLATONEM

ter⁹2. Et si ista dicantur calida vel frigida, impropria est et figurativa83


locutio.

§ CLXV. Sed, opinor. Dixerat primordialem materiam nullo nomine


debere nominari¹ propter mutabilitatem qualitatum circa ipsam. Hoc
probat per simile, et hoc per ipothesim id est per positionem rei que
nunquam visa est. Et hoc est : Verum dixi dicendo quod nullo nomine
qualitatis debet vocari ; sed , quamvis sit verum, opinor conandum esse
ad hoc scilicet dissertare apertius de eodem apertior est dissertatio
per exemplum quam ratione quod hic faciet --- scilicet quod primor-
dialis materia nullo nomine qualitatis debet dici vel¹º vocari.
Si quis¹¹ . Vere apertius est disserendum¹² quia per hoc simile si quis¹³
reformet cunctas formas¹ quantum ad animalia et figuras quantum ad
ceteras15 res factas ex una et eadem materia auri et ita quod non diu ma-
neat una forma vel una qualitas -- et hoc est iugiter et sine intermis-
sione in alias et deinde¹16 in alias -- ; tunc, si quis id est¹7 aliquis electa
[50b] qualibet una figura¹8 quam videbit in illa materia19, querat quid sit illud,
23 forma
opinor posse firme responderi esse20 aurum21 quia22 in quacumque²
vel24 figura25 mutetur, aurum remanet ; sed non26 addere nomen alicuius
figure ne, dum proferret27 illud nomen, mutaretur in aliam figuram et
sic mentiretur.
Chelindri. Chelindrus28 est forma oblonga et rotunda, dicta sic29 a quo-
dam serpente cui est similis30 (a) .
Eadem et consimilis. Adaptat similitudinem suam sic : Eadem ets
consimilis ratio et difficultas est in ea natura id est in33 ile que recipit cuncta
corpora id est formas et qualitates omnium corporum ; quippe hec³ ile³
minime³8 id est non recedit a condicione propria id est39 a propria natura,
quamcumque40 qualitatem recipiat , quemadmodum nec aurum desinit
esse aurum quamcumques de predictis figuris in se recipiat. Recipit
enim cuncta id est formas et qualitates cunctorum, et hoc ad vim illius“
pertinet. Modo subiungit de natura eiusdem Nec trahit ullamª pro-

82. ille qualitates add. U 83. figurata U V

CLXV. F, U, V
1. nominari] vocari V 2. qualitatis U 3. Hoc probat] Modo probat hoc
U: Et hoc probat V 4. hoc om. V 5. deberet V 6. sed om . V
7. apertior est ... hic faciet om . U V 8. enim add. U 9. deberet V
10. dici vel om. U V 11. Si quis] Siquidem U / enim add. V 12. est dis-
serendum om . V 13. quis om. F 14. cunctas formas om. U 15. ad
ceteras] vel ad creatas cunctas U 16. deinde] inter V 17. si add. V
18. qua(libet) u(na) for (ma) F 19. materia] figura UV 20. responderi
esse om. FV 21. esse aurum om. U 22. cum add. V 23. quo
cumque U 24. forma vel] formalis U 25. illud add. V 26. sed non]
nec V 27. proferet U 28. Chilindrus U V 29. sic] sit U 30.
Chelim terra, idor aqua : inde dicitur Chelindrus quia habitat in terra et in aqua add. V
31. et om. U 32. et] id est V 33. in om. V 34. yle UV
35. cuncta corpora id est] cunctas V 36. id est add. V 37. yle UV
38. minime] minus V 39. a condicione p. id est om. U 40. quamcumque]
quantumcumque U : om. V 41. recipit V 42. qualitatem recipiat ... esse
aurum om. U 43. quamcumque] quam cum V om. U 44. ad om. V
45. illius om. F V 46. trahit om . F 47. ullam] vel V

(a) ISIDORUS, Etymologiae XII, IV, 24.


IN TIMAEUM 50 B-C 275

priam formam ex hiisdem48 que recipit. Quod exponit" apercius : Et cum


formentur50 <que recipiuntur > velut51 intra52 gremium eius id est 53 capa-
citatem eius, ipsa manet informis id est carens omni propria forma.

§ CLXVI. Estque usus¹ . Ostendit per simile quod omni caret forma et
tamen omnem potest recipere, quemadmodum mollis cera² caret omni
figura³ sigilli et tamen omnem potest recipere. Et hoc est : Et est usus
eius iles similis molli cere et cedenti < materie > in quam in qua cera®
imprimuntur varia sigilla ; ita in ile forme et qualitates diversorum10
elementorum (a) . Et formatur omnimode¹¹ ab introeuntibus formis nec
tamen habens¹² propriam formam nec motum. Est ergo¹³ informis, non
quia existat sine forma, sed quia intelligitur non14 aliquam habens15 pro-
[50 ] priam. Que vero ingrediuntur ilen16, id est que fiunt ex tali¹? materia mu-
tant formas¹8, ut hec quatuor corpora, et cernuntur alia et diversa, ut pre-
dictum est. Sed ne videretur quod ex nichilo haberent existere que in-
trant ilen, subiungit unde habeant esse, id est ab ideis et formis que sunt
in mente divina19. Et eadem que introeunt et egrediuntur, id est20 figure
que modo insunt materie, modo non insunt22, sunt23 simulacra rerum²
vere existentium id est idearum que vere existunt in archetipo mundo,
quia iuxta id25 quod provisum est in mente divina formantur elementa ;
formata ab eisdem rebus26 vere27 existentibus, id est ab ipsis ideis (b) , miro
<quodam et vix explicabili modo - quia28 quis explicare potest quali-
ter iuxta suam sapientiam Deus29 omnia formet ? quemadmodum mox
id est in sequentibus demonstrare nitemur.
At vero nunc30. Ad hoc hec litera continuatur quod superius dixerat
duo genera in precedenti32 divisione suffecisse. Continuatio. Tunc duo
sufficiebant, at id est sed nunc sumendum est³³ in divisione trinum³ genus
id est tercium membrum, et hoc animo id est excogitatione35. Et nomi-
nat36 ea37 : unum genus quod³8 gignitur id est sensilis mundus, item aliud
in quo³⁹ gignitur, scilicet40 primordialis materia, preterea tercium ex quo

48. hiis U : his V 49. Quod exponit om. U | | expone V 50. formen-
tur om . U 51. velut] ne V 52. inter U 53. in add. U V 54.
capacitate U 55. propria omni F

§ CLXVI. F, U, V
1. usus om . V 2. mollis cera] molle U 3. figura] forma V 4. id
est add. V 5. yles U V 6. cere et c. m. in quam] materie ce. id est cere V
7. in qua om. F 8. cere F 9. yle UV 10. diversorum] omnium V
11. omni modo V 12. habens] his V 13. ergo] igitur U 14. non]
nec U V 15. habet U V 16. ilen] ile F : for (mas) U : om. V
17. fiunt ex tali] fuerint in naturali V 18. formas] illas U 19. Sed ne vide-
retur ... mente divina om. U V 20. id est] scilicet U : om. V 21. que modo]
quomodo V 22. modo non insunt om. U 23. sunt om. U V 24. re-
rum om . V 25. id] illud U 26. rebus om. U 27. vere] co. V
28. quia ] quod V 29. Deus om . V 30. nunc] nec V 31. con tinuat
V 32. precedenti] presenti V 33. est om. FV 34. trinum F (in textu
Chalcidii) ter. F (in glosis) : tercium UV 35. cogitatione U V 36. no-
minat] numerat V 37. scilicet add. U 38. quod] quidem U 39. in
quo] quod U 40 scilicet] id cst V

(a) CHALCIDIUS , Commentarius, cap. CCCXXVII , p. 322 , 11-17.


(b) Cf. JOANNES SARESBERIENSIS , Metalogicon IV, 35, ed. CL. WEBB, p. 205, 19-27 ;
ed. MIGNE, P.L. 199, 938 C.
276 GLOSAE SUPER PLATONEM

similitudinem trahit mutuaturques quod gignitur , scilicet archetipus


mundus, ad cuius similitudinem fit iste sensilis45 (c).
[50 ] Decet. Designatis istis tribus membris, ostendit similitudinem istorum
ad res usitatas46 et cognitas47 et, per translationem , nomina eorum istis
attribuit. Et hoc est : Decet facere comparationem. Sed50 quia compa-
ratio fit¹ inter res penitus52 dissimiles quamvis improprie, addit : et im-
pertiris similitudinem54 istorum55. Et subiungit cuius cui56, scilicet illi
quod suscipit in se formas rerum , similitudinem matris. Igitur ile58 est
quasi mater : ut enim mater in se recipit semen, ita59 ile60 figuras. At vero
illi unde advenit¹ id62 quod ile63 suscipit, scilicet archetipo mundo64 ex
66
quo idee et forme rerum proveniunt65, similitudinem patris. Est ergo
archetipus mundus quasi pater. Illi autem nature que est inter hec duo,
scilicet sensili mundo qui constat ex his duobus68, similitudinem prolis
69
quia, ut proles est ex patre et matre, ita sensilis mundus ex archetipo70
et ile"

§ CLXVII. Simul¹ ita. Dixerat superius hanc esse naturam iles³ quod*
est carens omni forma et qualitatibus . Modo' probat illud diversis simi-
litudinibus. Continuatio . Non tantum predicta intelligenda sunt sed si-
mul ita est intelligendum non posse hoc fieri ut existat una facies, id est
una res formata , que contineat¹0 omnes formas quantum ad inanimata¹
et bruta animalia, et vultus quantum12 ad homines, -postea hoc expo-
nit et demonstret varia ora corporis undique, ex omni genere -- nisi prius
subiecto¹³ aliquo14 gremio¹5 id est subiecta aliqua communi materia¹ , in-
formi id est¹ que non habeat18 propriam formam. Si enim haberet pro-
priam formam¹º, cum alia20 superveniret, una turbaret aliam.
Quod per simile pictoris probat22. Pictor enim23, cum vult aliquid
pingere, aliquid supponit24 sine25 figura : ita Deus et quamdam infor-
mem materiam27. Et hoc est : perinde id est taliter ut infectio decolor28,

41. Contrahit V 42. mutuaturque om . F Vid add. V 43. quod gignitur


om . F 44. scilicet om . V 45. sensilis iste fit F 46. usitatas] universas F
s
47. cogitata U 48. istis] eis U V 49. facere om . V 50. Sed om. U
51. fit comparatio F 52. diversas id est add. V 53. impartiri U
54. similitudine V 55. istarum F 56. cui] cau. V 57. et add. V
58. yle U V 59. ita om. F 60. ylle U yle V formas vel add. U
61. advenit] obvenit F (in textu Chalcidii) U : ad. F ( in glosis) : evenit U 62.
id] ut F 63. ille U : yle V 64. scilicet archetipo mundo] id est arch. mundus
65. perveniunt U 66. ergo] enim V 67. scilicet om . V
68. duobus] omnibus V 69. proles est ] prolex V // similitudo add. F 70. mundo
add. U 71. yle UV

(c) CHALCIDIUS, Commentarius, cap. CCCXXX, p. 324, 7-p. 325, 12.

§ CLXVII. F, U, V
1. Simul] Similis U 2. naturam] materiam V 3. yles V 4. que U
5. est carens] careret U V 6. qualitatibus] omni qualitate U V 7. Modo
om . V 8. Continuatio om. V 9. formata] formam V 10. contineret
U II. inanimata] iumenta U animata V 12. quantum] qualiter U
13. nisi p. subiecto] ut p. subiecta V 14. aliquo om . V 15. gremio om . F
16. subiecte alicui materie communi et V 17. id est om . U 18. habet V
19. Si enim h. p. formam om. U 20. alia] aliqua U 21. simile] similitudi-
a)em U 22. probat] potest probari U 23. enim] vero V 24. pri-
mitus add. U 25. omni add. U || omni forma et add. V 26. et Deus V
27. materiam] mondum preparavit U 28. decolor om . U V
IN TIMAEUM 50 D-E 277

id est sine diversitate colorum, que substernitur29 in picturis ad subvehenda


id est recipienda lumina colorum id est colores illuminantes. Etenim :
[50 ] Vere sine diversitate colorum substernitur, etenim id est quia si illud
receptaculum, super³¹ quod pingitur, fuerit simile in forma alicuius eorum
que in se recipit ut, si deberet recipere formam hominis, haberet et
formam hominis —, cum quid obveniet dissimile iis quibus est simile³ id
est quorum figuram³³ habet in se, discordabit34 vultus id est figura eius
es cum35 vultu introgressi id est prius picti corporis ; et nullam exprimet simi-
litudinem, ut si homo hominem super36 hominem pingat, nulla ibi rema-
net37 figura.
Ex quo fit38 . Quandoquidem ile similis est tali infectioni40, ergo non
habet aliquam formami. Et hoc est : Ex quo, scilicet42 quod43 ile est
similis illi, fit hoc45 ut sinus receptaculis id est ile¹? - que dicitur sinus
·
propter capacitatem quia48 scilicet est materia omnium, receptaculum '
quia formas omnium50 corporum recipit nullam habeat51 propriam et52
naturaliter expressam figuram5s, et54 propterea informis intelligatur . Sic
enim intelligi potest sed non sic existere. Omni quippe carens forma pro-
pria habet enim56 in se formas elementorum, etsi non habet57 propriam.
Existit ergo58 cum formis elementorum ; intelligitur nec existit sine
omni forma.

§ CLXVIII. Ut qui odora. Aliam similitudinem quare ile¹ propriam non


habeat2 formam³ : ut id est sicut illi qui conficiunt pigmenta odora ex di-
versis speciebus, ante curant omnia que condientur id est omnia vasa
que conduntur' pigmentis. Et ostendit qualiter curants, scilicet ut nul-
lius sint proprii odoris10 ne odor vasis corrumpat¹¹ odorem pigmenti. Et
determinat que curantur ante, scilicet susceptura humidos succos odorami-
num¹² , id est specierum quibus conficitur pigmentum.
Et qui materiis13. Hec est tercia similitudo14 : Et qui volunt aliquas for-
mas15 insignire id est16 imprimere materiis mollibus - sed, quia est mate-
ria mollis que nullam recipit impressionem, determinat : et cedentibus im-
-
pressioni, ut est¹ cera — apparantl8 illas materias pure levigatas¹º id est

29. substernitur ] subsunt V 30. Vere] ut V 31. substernitur etenim ... receptacu-
lum super om. V 32. est simile F (in textu Chalcidii) : est causa s. F (in glosis) : est
iam si. V om . U 33. figuram ] fig(ura)tio U 34. discordabit] discor. opi. V
35. eius cum om. V 36. supra V 37. remanebit U V 38. fit om. F
39. yle U (prima manus ) V : yles U (secunda manus) 40. infectioni] informatori
V 41. propriam add. U 42. scilicet ] id est V 43. quod] quia V
44. yle U (prima manus) V : yles U (secunda manus) 45. hoc om. V 46.
receptaculi] recepit V 47. yle U (prima manus) V : yles U (secunda manus)
48. quia] que V 49. quia ] que F 50. omnium om. F 51. habent V
52. et om. F 53. figuram om. F 54. et om. U 55. informis intelli-
gatur om. U 56. enim om . V 57. habeat U aliquam add. U 58.
ergo] igitur U V 59. intelligitur] intelligibiliter vero V 60. sine] inde V

§ CLXVIII. F, U, V
1. yle U (prima manus) yles U (secunda manus) 2. habet U 3. Ut
qui odora habeat formam om . V 4. pigmenta om. U 5. condientur om.
U 6. vasa] nasci V 7. condiuntur V 8. ostendit q. curant] est qua-
liter creant U 9. nullius ] non V 10. proprii odoris] con. F : om . V
11. vel add. U 12. odoraminum om. F 13. materiebus UV | molis add.
V 14. Hec e. t. similitudo] al(ia) simil (itudo) V 15. formas] figuras V
16. insignire id est om. V 17. est om . V 18. appareat Vid est add. F
19. livigatas U
278 GLOSAE SUPER PLATONEM

planatas. Quod exponit20 : nec patiuntur apparere ullam formam in illa


levigatione id est planata materia.
Deinde adaptat similitudinem dicens : Sicut21 in22 illa plana cera23 non
[51 ] patiuntur apparere ullam formam25, sic26 non est attribuenda ulla" spe-
cies id est figura28 ei , id est ile29, quod insignitur id est imprimitur omni-
bus formis omnium rerum quantum ad homines, et figuris quantum ad
cetera corpora. Sed ne aliquis putaret quod forme et figure30 ita muta-
rentur et desinerent esse in archetipo mundo, id est in divina mente, ut
in opere, addit : eterne vites1 quia ab eterno immutabiliter idee rerum
33
sunt in divina32 mente : quamvis ergo³3 idee desinant esse in opere, eter-
naliter sunt in artificis mente³4. Quod Augustinus (a) per simile volens
ostendere ait35 : « Faber facit arcam36. Primo in mente habet arcam37. »
Arca vero que est in opere potest perire, remanente38 ea que est in mente,
ut iuxta eam alia39 fiat40. Sunt ergo idee rerum, in mente divina, eterne
vite quia nunquam desinunt41 in ea esse ; in opere tamen mutabiles. Si
"
ergo concludat42 si idee in mente divina sunt eterne vite, igitur aliud
43
quam Deus est eterne vite¹³ ' , non sequitur , quia idee in mente divina
sunt mens divina45 et Deus, quia46 quidquid est in Deo Deus est (b) .
Et mansuris in divina mente ; per secula sine fine.
Et vere nulla species propria48 ei est attribuenda, quia hoc49 fieret
falsa opinione.

§ CLXIX. Ideoque. Quandoquidem¹ ile³ nec propriam figuram nec pro-


prias habet qualitates, ergo³ nec est elementum nec factum ex elemen-
tis ; hec enim omnia figuras habent et qualitates . Et hoc est : Et ideo

20. expone V 21. est add. F V 22. in om . V 23. cera] terra U


24. ullam F (in textu Chalcidii) : illam F (in glosis) 25. non patiuntur a. u. for-
mam om. UV id est figuram add. F 26. sic om. V 27. ulla] vel V
28. non est attribuenda ... figura om . F 29. yle U V 30. forme et figure
om . V 31. eterne vite om . F 32. divina om. U 33. ergo] esse F:
om . U 34. quamvis ergo ... artificis mente om. U 35. Cum add. V
36. sed add. U 37. arcam] eam U 38. manente V 39. aliam F V
40. fiat] faciat V 41. quia n. desinunt ] qui ante quam desinant V 42. con-
cluditur V 43. vite] essentie V 44. sequar V 45. sunt mens divina
om . U 46. Deus quia om. F 47. Et om. U 48. propria om . V
49. hoc] si V

(a) AUGUSTINUSs, Tractatus in Iohannem I, 17 [ P.L. 35, 1387] . — Cf. supra, cap. XXXII,
(ad notulam c).
(b) Illud axioma Quidquid in Deo est, Deus est frequentissime usurpatum invenimus apud
auctores saeculi duodecimi : Comment . in Boetium de Trinitate [Quae sit] : « Quicquid enim
est in ipso est ipse. Nam omnia in Deo Deus. (Ed. N. HARING in AHDLMA XXV (1958),
p. 173 ; Aliud Comment . in Boetium de Trinitate [Aggreditur propositum], ed. N. HARING
in AHDLMA XXIII ( 1956), p. 281 ; Aliud Comment. in Boetium de Trinitate [In titulo] :
Hoc enim dicit Augustinus : Quicquid est in Deo, est Deus » (P.L. 95, 397 C) ; ALANUS
DE INSULIS, Regula IX (P.L. 210, 628 A) , et sexcenti alii.
De his omnibus vide N. HARING , The case of Gilbert de la Porrée in Mediaeval Studies XIII,
(1951 ), p. 14, n. 24. Haud incongrue citari posset PLOTINUS , Enneades III, VIII, 11,11 : oúồév
Čotaι αútý § autó . Talem sententiam auctoritate Augustini, Boetii [De Trin., 2 ; P.L. 64 ,
1250 C] et Isidori [Etym. VII. I, 26] probatam dicit GUALTERUS DE MAURITANIA, Liber de
Trinitate, 11 (P.L. 209, 586 D- 587 B). Cf. infra, cap. CLXXII, circa notulam e.

CLXIX. F, U, V
1. Quandoquidem] Quod quid est V 2. yle U (prima manus) V : yles U (se-
cunda manus) 3. ergo] ideo U 4. yle(mentis) U nec factum ex ele-
mentis om. V | | nec est factum ex elementis nec elementum F 5. omnia] proprias
U om . V 6. Hec enim ... qualitates om . V 7. Et om . U
IN TIMAEUM 51 A 279

quia caret omni forma et qualitate, non est appellandum id est non est
dicendum matrem id est ilen10 quell predictis similitudinibus dicta
est mater animalis, id est sensilis mundi qui predictis rationibus
dicitur animal. Sed quia et12 archetipus mundus dicitur animal¹³,
cuius¹ mater non est ile¹5, ad illius remotionem addit : visibilis et facti.
Hoc idem dicit per alia verba : et receptaculum corporee substantie. Cor-
poream substantiam vocat formas et substantiales qualitates corporum.
Neque terram¹6, neque ignem¹7 : Hic confunduntur illi qui dicunt ilen18
esse elementa in chao19 ; nec quicquam aliud quod sit creatum ex his20 ele-
mentis (a).
Postquam removit21 ilen22 esse elementum vel factum23 ex elementis24,
removet25 illam26 esse ideam. Et hoc est nec aliquid eorum27 ex quibus
hec ipsa corpora28 subsistunt. Ex ideis enim contrahit29 unumquodque
corpus id quod est esse (b).
Postquam ostendit quid30 ile³¹ non sit32, quid ipsa sit subiungit . Et hoc
— est enim que-
est : Sed pocius dicendum est ilen esse quamdam speciem
dam species materie invisibilem quia per se non potest videri ; et
35
capacitatem quia est capax omnium formarum, et informem quia non
habet propriam formam ; inter nullam et aliquam substantiam quia nec³
penitus est37 nulla nec penitus est38 aliqua. Non est penitus nulla39 quia
est materia quorumdam. Non est penitus aliqua40, quia non est res per
·
se existens. Unde dicit Calcidius quod debet vocari aliqua-nulla ' et¹¹
' nulla-aliqua ' (c). Vel : Nulla substantia dicantur ista sensibilia quia
non subsistunt in eodem statu sed43 semper mutantur ; aliqua substantia
dicantur intelligibilia, ut archetipus mundus et idee que44 in eo45 sunt48,
propter immutabilitatem sui. Est ergo47 ile48 inter nullam et aliquam sub-
stantiam, id est inter sensibilia et intelligibilia, quia nec perfecte est50
sensilis, nec perfecte est¹ intelligibilis : et hoc quadam ratione mira et
incomprehensibili53 quia sine defectu intellectus non potest comprehendi.
Deinde exponit54 qualiter sit inter nullam et aliquam substantiam scili-
licet : nec plane intelligibilem, quia sine defectu57 intellectus non intel-

8. est om .V 9. id est om. U 10. ylem U V 11. in add. U 12. et om .


UV 13. sed quia ... animal om. U 14. cuius] eius U 15. yle U (prima
manus) V : yles U (secunda manus) 16. terra V 17. ignem om . V etc.
add. U V 18. ilen] yle U om. V 19. chaos U (secunda manus) V
20. his om. U (prima manus ): add. U (secunda manus) 21. Postquam removit]
Prius remove V 22. ilen] yle V : om. U 23. factum] compositum V
24. postea add. V 25. esse elementum removet om . U 26, eam V
27. aliquid eorum] al. e. F 28. scilicet add. U 29. contrahit] contrahitur U :
om . V 30. quod U 31. yle U (prima manus) V : yles U (secunda manus)
32. et add. V 33. materialis V 34. invisibilem] unde V 35. for. add.
F 36. quia nec] quod V 37. est om . U 38. est om. U 39.
nulla nec nulla om. V 40. Non est penitus nulla ... aliqua om. U 41. et]
vel V 42. Nullam substantiam U 43. sed] quia U 44. que] quia U
// idem add. V 45. eodem V 46. sunt] supra V 47. Ergo est F
48. yle U (prima manus) V : yles U (secunda manus) 49. inter add. V
50. est om . U 51. est om . U V 52. hec V 53. mira quadam et in-
comprehensibili ratione F (in textu Chalcidii ) : quo. id. mi . et in. F (in glosis) : quadam
(spetiem) inform(em) invisi(bilem) et in(comprehensibilem) U : quedam mi, et in ratione
V 54. expone V 55. scilicet om . V 56. plane] plato V 57.
sine defectu] sive defectus V

(a) Cf. supra, cap. L et cap. CLIV.


(b) Omne namque esse ex forma est (BOETIUS , De Trinitate, cap. 2 ; P.L. 64, 1250 B).
(c) CHALCIDIUS, Commentarius, cap. CCLXXXV-CCLXXXVI, p. 288, 18-p. 291 , 7, ubi
tamen sensum potius quam verba Willelmi nostri reperies.
280 GLOSAE SUPER PLATONEM

ligitur58, nec plane sensilem quia perfecte sentiri non potest : sentitur
[51b]
tamen in suo effectu. Sed tamen est talis que videatur posse intelligi ex
his id est ex61 formis et qualitatibus que mutantur in ea. Qualiter per
mutationes62 istarum intelligatur63, supra ostendimus (d).

§ CLXX. Ignis¹. Hic ostendit quis effectus iles debeat vocari ignis,
quis aer, et sic de aliis. Et hoc est : Pars eius iles , ignita id est ha-
bens formam et qualitates ignis, dicitur ignis. Sic istud dicitur¹º ignis,
non quia sole qualitates ignis" sint in eo, sed quials dominantur in eo.
Similiter humecta pars13 id est14 in qua dominantur qualitates aque, di-
citur aqua. Sed quia nulla est pars iles15, nec integralis nec divisa, si
hoc nomen proprie accipiatur, ideo¹6 corrigit : si expertis¹ rei, id est reils
sine parte integrali¹ , potest dici pars20. Potest utique improprie dici pars21
pro effectu22 ut23 hic. Et24 similiter25 dicitur terra vel aer si aliqua pars
illius recipit in se simulacra² id est formam28 et qualitates eorum id est
terre29 et aque. De quibus id est de elementis factis ex hac materia³ ,
est habendus tractatus huiusmodi qualis³¹ sequitur. Sed ante ostendamus
causam huius32 capituli.
Dixerat superius hoc quod videtur non³4 proprie dici ignis sed igneum.
Sed id quod semper est et cuius proprietas manet , id proprie dici-
tur ignis. Sed istud38 potest intelligi per se, non tamen existere per se" :
omnia enim vera elementa mixta sunt. Sed « vis40 est41 intellectus con-
iuncta disiungere (a) » : ea enim separatim intelligimus que separata"
non sunt. Et similiter de aliis elementis est intelligendum. Sunt ergo vera
elementa quedam que per se non existunt, per se tamen intelliguntur.
Et quamvis per se non sint , tamen sunt mixta in singulis corporibus.
Sed sunt quidam" bestiales homines qui nichil putant esse nisi45 tangere

58. non intelligitur] non potest intelligi V : om. U 59. perfecte sentiri] presentiri
U : om . V 60. id est] scilicet U 61. ex om. U 62. permutationes U
V 63. intelligantur V

(d) Cf. supra, cap. CLXII.

§ CLXX. F, U, V
1. Ignis] Locus V 2. ile F: yle U : yles V 3. qui v 4. ignita add.
V 5. iles] i. Fyles U V 6. ig(n)itas U : ignitam V 7. id est]
enim V om. U 8. formas U 9. istud ] illud V : om. U 10. ignis d.
i. S. i. dicitur] ignita quidem dici potest U (secunda manus, post rasuram) II. ignis]
calide et sice U (secunda manus, post rasuram) 12. quia om. V 13. humecta
pars] humefacta U 14. id est om . U 15. yles U V 16. ideo] igitur
U 17. expertis F (in textu Chalcidii) : ex F (in glosis) : experte U : exper. V
18. rei om. U 19. integrali] intellige U 20. etiam add. V 21. pars
om . V 22. per effectum U : per effectus V 23. est add. V 24. Et
om . V 25. similiter] si. F 26. aliqua pars] a. p. F 27. recipit in se
simulacra om. U simulacra] ma. V 28. rei sine integrali parte, potest dici pars,
potest dici utique improprie per effectus ut est hic add. V 29. terre] a(eris) U
30. est add. V 31. qualiter V 32. ostendamus c. huius] ostendit huius (su-
perioris add. U secunda manus) conclusionem U 33. hoc quod] hic V om. U
34. videtur non ] non potest quia variatur U 35. semper est et cuius] non varia-
tur U 36. semper add. U V 37. manens U 38. illud V 39.
per se] posse Ü 40. vis] visus V 41. est om . F 42. separata] sepa-
ratim F 43. sunt F 44. quedam U 45. nisi ] non U

(a) BOETIUS, Comment. in Porphyrium, lib. I [P.L. 64, 84 D]. - Cf. supra, cap. LIX
(ad notulam a), cap. CLIV (ad notulam c).
IN TIMAEUM 51 B-D 281

# illud possint, et ideo credunt vera elementa non esse, neque ideas, neque
alia intelligibilia. Propter tales ergo querit utrum aliqua intelligibilia sint,
pe ut probet illa esse.
Et hoc est Estne aliquis ignis seorsum, id est separatim, positus et¹7
incommunicabilis id est non aliis admixtus48 ? Est49, tamen non50 per se.
BAB

Et non tantum de hoc quero an sit, sed item an sint cetere species id est
idee51 quas concipientes52 mente, non sensu, separatas a cetu corporearum
specierum53, quia non sunt54 de corporeis sed de incorporeis55, dicimus56
esse exemplaria57 rei sensilis quia iuxta ideas fiunt res sensibiles58 ; arche-
tipa59 quasi principalia. Subiungit aliud membrum questionis60 : an pocius
[51 ]
hec sola sunt que videntur et que sentimus audiendo vel alio sensu, corporis
intentione id est corporis spissitudine que sensum facit ; et preter hec sen-
sibilia non sunt ulla¹ uspiam, sed frustra id est falso dicuntur esse intel-
63
ligibiles species id est idee, quarum idearum sint imagines res sensi-
biles65 ; et eas species nichil esse aliud quam verba . Ac si diceret nomi-
na ista esse , sed nichil significare.
Quod quidem. Antequam hoc solvat, commendat hunc68 tractatum ut
reddat attentum dicens : Quod quidem de hac questione premissa70 sci-
licet"1 non placet michi relinqui inexaminatum id est indiscussum. Sed?
ne aliquis putaret quod superflue inde loqueretur, addit : neque est¹³ ad-
dendum agmen verborum minime pertinens ad rem75 id est superfluum,
ad tractatum istum prolixum sua natura quia est de re gravi et obscura.
[519 ] At vero. Superflue non est inde76 agendum sed breviter et utiliter. Et
hoc est At vero id est sed si quis dirimet id est auferet" disceptationem
id est dubitationem finis id est solutionis huius ample78 rei id est huius"
magne questionis, hunc talem asciscere id est advocare est opere pre-
tium81 id est utilitas facientis id est vocantis82 . Ipse igitur83 : Quandoqui-
dem hoc agere est utile, igitur ipse dicam, etc85.

§ CLXXI. Si intellectus¹ . Hic incipit Plato probare intelligibilia esse


hoc² argumento necessario sed non probabili (a) quod tale est³. Si intel-
lectus est preter veram5 opinionem, ergo sunt intelligibilia preter cor-
pora quamvis vero ita esse non videatur, ita esse necessarium est. Cum

46. quod add. U 47. et om . U 48. admixtus] adiunctus V 49. Est om. V
50. non om . U 51. idee] yle V 52. concipit U 53. specierum om . F V
54. sunt om . F 55. sed de incorporeis om. V 56. dicemus U 57. exem-
plaria F (in textu Chalcidii ) : ex. F (in glosis) : in exemplis U : ex(emplu)m V
58. sensiles U 59. archetipa F (in textu Chalcidii) : arch . F (in glosis) : arch, mon-
dus U archi. V 60. questionis ] divisionis V 61. nulla sunt U 62.
esse om . V 63. intelligibilia V 64. sint] sunt U om . V 65. sensiles
V sen. F 66. verba] virtu . V 67. esse] inventa U (secunda manus)
68. commendat hunc] pretactum U (secunda manus) 69. dicens Q. quidem om . U
70. premissum V 71. scilicet] sed U : om . V 72. Sed] et V 73. est]
esse V 74. minime F (in textu Chalcidii) : non UV : om. F (in glosis)
75. ad rem om . U rem om . F 76, inde om . U 77. auferret V 78.
ample] autem U V 79. huius om . V 80. hunc] habet V 81. pretium
om . F 82. advocantis V 83. d(e) h(ac re) . Continuatio add. U etc. add.
V 84. ipse om. U 85. etc. ] q(uid) sen(ciam) U

§ CLXXI. F, U, V
1. etc. add. U 2. hoc om . V 3. necessario est] etc. U 4. intel-
ligens V 5. veram] naturam V 6. vero] ergo V 7. esse om . V
(a) Omnis autem argumentatio ... aut probabilis aut necessaria debebit esse. » (CICERO,
De Inventione rhetorica I, XXIX, 44.)
282 GLOSAE SUPER PLATONEM

enim intellectus dignior sit vera opinione, si Deus vere opinioni id in quod'
operetur creavit, multo¹0 magis et intellectui quill dignior est . Si enim
sola corpora essent, superfluela haberet homo13 intellectum, cum ad iudi-
candum de eis sufficeret vera¹ opinio. Ergo vel alterum¹5 superfluum,
vel utrumque comprehendit diversum ab alio. Si ergo sunt opinabilia,
sunt16 intelligibilia . Et ideo¹7 hoc argumentum est necessarium (b) quia
aliter esse non potest ; sed non est probabile, quia non videtur statim18.
Hoc argumentum explicat Plato quinquepartito¹9 sillogismo, quia pro-
ponit et20 probat21, assumit et probat22 assumptionem23 et24 ad ultimum
concludit (c). Et hoc est : Si intellectus25 et vera26 opinio due res27 sunt
- quid autem sit intellectus, quid vera28 opinio, primo29 volumine expo-
suimus (d) necesse est hec ipsa30 , id est³1 intelligibilia, esse³2. Quod
determinat dicens : assequenda potius intellectu quam opinione. Et hec
est propositio sillogismi quam probat33 indirecta ratiocinatione34, scilicet
ostendendo quod inconveniens sequeretur38 si idem essent, hoc³7 scili-
cet quod omnia corpora certa³8 essent, quia intellectu³⁹ nichil nisi cer-
tum percipitur . Ergo si intellectus et opinio vera essent idem, cum opi-
nione percipiuntur corpora, ergo et intellectu, et42 ita essent43 certa44.
Et hoc est Sin autem vera¹5 opinio nichil differt ab intellectu ut videtur
quibusdam, tunc omnia que corporea sentimus, certa habenda sunt , quia
percipiuntur intellectu et omne quod percipitur eo, certum est. Et hoc
est probatio propositionis .
Deinde assumit antecedens prime propositionis48, scilicet quod duo sunt.
{51º)
Et hoc est : Sed opinor duo esse dicendum intellectum et veram opi-
nionem. Postea, probat hanc assumptionem50 quod duo sunt sic : quia
multum differunt. Et hoc est : propterea51 quod utraque52 magna diffe-
rentia distant. Et subiungit illorum differentiam , dicens : Quippe, etc.

8. intelligens V 9. id in quod U: in quo F V 10. multo] nullo V 11. qui]


quia V 12. superfluum V 13. istum add. V 14. vera] ubi V
15. esset add. F 16. et add. U 17. ideo] idcirco U V 18. statim]
stare V 19. quinque partito] V partito F 20. et] cum U 21. et add.
F 22. et probat om. F || assumit et probat om. V 23. assumptionem om.
FU 24. et om. U 25. intelligens V 26. vera om . V 27. res
om . U 28. vera om . F 29. in primo V 30. ipsa om. V 31.
id est om . U V 32. esse om. V 33. probat om . F 34. ratione V
35. ostenso U 36. quod i. sequeretur] quid inde consequeretur V 37. hec
F 38. certa] creata V 39. intelligens V 40. percipitur] potest per-
cipere V 41. percipiantur V 42. intellectu et] intellectui U 43. esset
U 44. certa] creata U omnia corpora add. U 45. vera om . V
46. Et hec est probatio sillogismi quam indirecta ratiocinatione, scilicet ostendendo quod
inconveniens sequeretur si idem essent , hoc scilicet quod omnia corpora certa essent quia
intellectu nichil nisi certum percipitur. Ergo si intellectus et opinio vera essent idem,
cum opinione percipiuntur corpora, ergo et intellectu, et ita essent certa. Et hoc est.
Et hoc est : Si autem) vera) opinio) etc. add. F 47. percipiunt U 48.
Deinde a. a. p. propositionis om. V 49. scilicet add. U 50. assumptionem]
assertionem V / scilicet add. U 51. et propterea U V 52. uterque U
53. differentias U V

(b) Necessarie demonstrantur ea quae aliter ac dicuntur nec fieri nec probari possunt,
hoc modo : Si peperit, cum viro concubit. (CICERO, De Inventione rhetorica I, XXIX, 44.)
(c) Quinque igitur sunt partes eius argumentationis... propositio..., propositionis appro-
batio..., assumptio..., assumptionis approbatio ..., complexio... » (CICERO, De Inventione The-
torica I, XXXVII, 67) ; « Iam vero quinquepertiti syllogismi sive tripertiti in ipsis libris
exempla poterimus agnoscere. » (MARIUS VICTORINUS, Expositio in Librum I De Inventione
ed I.-C. ORELLIUS et I.-G. BAITERUS, Turici, 1833 , p. 102, 20-22) ; cf. CHALCIDIUS, Commen-
tarius, cap. CCCXLI-CCCXLII, p. 333 , 18-335, 7.
(d) Cf. supra, cap. XXXIV et XCII-XCIII.
IN TIMAEUM 51 E 283

Hec54 differentia est in principio et causa illorum, scilicet55 quod habent


diversa principia. Et ideo de principiis et causis istorum dicamus.

§ CLXXII . Principium ergo intellectus est magistri doctrina : non enim


ex nobis sine doctrina sapientis possumus incorporalia cum certa¹ ratione
comprehendere. Principium² vero opinionis duo sunt proportio³ rerum,
verba hominum (a) . Cum enim aliquid in aliquo videmus, de similibus
illi idem existimamus (b) : et inde est quod opinio aliquando est vera,
aliquando fallitur et falsa est '. Aliquando enim quod est in uno simili,
est in alio, aliquando non. Verba hominum sunt causa opinionis, quia
sepe quod audimus credimus, et inde est opinio modo vera, modo falsa ,
quia modo¹º insinuantur nobis vera, modo falsa . Et quemadmodum sunt
duo principia opinionis, ita et¹¹ due species, scilicet existimatio et credu-
litas. Et est existimatio que est ex nobis per rerum proportiones, credu-
litas¹² que est ex verbis alterius (c) .
Continuatio. Vere¹³ magna differunt distantia, quia principio et causa.
Et hoc est : Quippe cum doctrina insinuet nobis alterum ut expositum est ;
alterum id est¹ opinionem insinuet¹5 assumptio persuasionis vel ex¹6 pro-
portione rerum vel ex verbis alterius.
Et¹7 alterum quidem. Aliam ostendit18 illorum¹ differentiam talem20
quod intellectus semper est cum21 certa ratione quare ita sit nec aliter
esse possit ; sed opinio sine certa ratione est, etiam sine ratione23. Etsi
enim vere opinor me lecturum esse cras24, tamen25 non habeo certam ra-
tionem quare ita sit. Et hoc est : Alterum26 quidem, id est intellectus,
est27 cum certa28 ratione vera ; porro id est sed alterum id est opinio sine
ulla29 ratione (d) .
Item. Terciam ostendit istorum differentiam talem quod alterum est
traducibile, alterum non. Traducibile est quod ad contraria uno eodemque
tempore potest traduci, ut opinio modo enim unum³¹ opinamur32, modo
contrarium. Sed intellectus non est traducibilis, quia ex quo aliquid in-

54. Et hec UV 55. scilicet] si U 56. ideo om. V


§ CLXXII. F, U, V
1. certa] tercia U 2. Principia V 3. proportio] procreatio U
illa V 5. inde] tamen U 6. fallitur et om . U V 7. est om . V
8. credimus et om. F V 9. Aliquando enim q. e, i , uno simili ... modo falsa om.
V 10. modo] non V II. et om. V 12. Et est existimatio ... credu-
litas om . V 13. Vere] scilicet V 14. alteram scilicet V 15. insinuat
V 16. ex om. U 17. Et om . V 18. Aliam ostendit] Animalia osten-
dunt U 19. illorum om. F 20. scilicet add. U 21. cum om . U
22. etiam] etsi enim U : om. V 23. sine ratione ] sine certa ratione est U om. V
24. Cras esse F 25. et tamen U 26. et alterum U V 27. est om. V
28. certa om. U 29. ulla] vera U 30. scilicet add. U 31. enim unum]
non unde V 32. modo aliud add. F
(a) CHALCIDIUS , Commentarius , cap. CCCXL, p. 332, 15-p . 333, 17.
(b) « Omne certe quod alicuius simile est ex simili suo recognoscitur. » (CHALCIDIUS, Com-
mentarius, cap. CCCXLV, p. 336, 19-p. 337, 1) .
(c) CHALCIDIUS, Commentarius, cap. CCCXLII, p. 334, 17-p. 335, 7. - Sciendum est
verba, quibus utitur Willelmus ad designandas diversas cognitiones, ad platonica verba sic
referri posse : νόησις = intellectus ; dóα = opinio ; εἰκασία = existimatio ; πίστις =
credulitas.
(d) a Itaque intellegens ... potest, ut scius, praestare rationem rei comprehensae. At vero
qui vere opinatur, ut qui sola mentis elegantia nitatur, sine ratione ac disciplina, neque
rationem cur ita opinetur praestare potest »... (CHALCIDIUS, Commentarius, cap. CCCXLI,
P. 334, 3-7). - - Cf. supra, cap. XCII (circa initium) .
284 GLOSAE SUPER PLATONEM

tellectu percipimus, quia certa ratio semper sequitur intellectum , nun-


quam ad contrarium traducimur . Et hoc est : Item alterum, id est intel-
lectus, non est traducibile³5 ad contraria ulla36 ratione ; alterum, id est
opinio, est³ nutans38 semper39 id est⁰ incertum41 et42 sine certa ratione ,
et dirivabiles de44 contrario in contrarium, quia modo aliquid opinamur,
modo contrarium illius.
Quid quod45. Aliam ostendit differentiam talem quod opinio multis
convenit, sed intellectus paucis. Et hoc est : Quid dicam hoc49 ? — et
tamen dicit, et est occupatio50 — quod omnis homo particeps está recte
opinionis, quia non est aliquis tam indiscretus qui52 aliquando verum53
54
non opinetur ; intellectus id est perceptio incorporalium cum certa ra-
tione est solius Dei et admodum55 id est valde paucorum hominum56. Sed
ne aliquis putaret quod esset paucorum sed indiscretorum, addit : et elec-
torum .
Quod cum ita sit57. Hic58 est conclusio totius probationis que conclu-
dit et intelligibilia esse et corporalia, tria notando : archetipum mundum,
sensilem , primordialem materiam. Et hoc est : Quod cum ita sit, id est
[52 ] cum vera sint predicta, fatendum est speciem esse, id est archetipum mun-
dum61, huiusmodi semotam a sensibus62 id est non sensilem, locatam in
semet quia est divina sapientia que in se et per se existit, sine ortu quia
63
divina sapientia ab eterno est, sine occasu quia nunquam desinit esse,
64
que neque recipit in se quicquam aliunde, id est accidentale, quia quic-
quid in Deo est Deus est66 (e) ; nec ipsas procedit ad aliud quicquam®⁹,
quia tota est ubique ; invisibilem quia non videtur nec sentitur ; pers-
72
picuam soli intentioni et animadversioni mentis, quia solo intellectu po-
test percipi.

§ CLXXIII. Porro. Concluso¹ quod archetipus mundus est³, et ostenso


qualis sit , ostendit qualis sit sensilis . Continuatio . Talis est archetipus?.
Porro id est sed quod est secundum ab hoc , scilicet sensilis mundus , est
nativum quia¹º habet principium, sensibile quia potest sentiri , sustentabile
quia aliquo sustinetur¹¹ scilicet¹² a Deo per se enim existere non po-
test , consistens in aliquo loco per partes, et rursus recedens de loco in

33. intellectum om. V 34. traducit V 35. traducibilis V 36. nulla U


37. est om. V 38. mutans U 39. semper] et p. F 40. id est om . V
m
41. incertu ] in incerta tum V 42. et] id est U om. V 43. dirivabile] derivabile
U dei. i. e. V 44. de om. V 45. quod] quid F : quidem V 46. Aliam]
quartam V 47. scilicet add. U 48. dicam] di. F 49. hoc] hic U
50. rhetoricus color add. V 51. est om . V 52. quin V 53. verum]
item U 54. non om . V 55. admodum ] ad deum V 56. hominum
om . F 57. sit om . Fetc. add. U 58. Hec U 59. qui U qua V
60 sensibilem U 61. arche, mundus V 62. sensibus] sensili V 63.
occidit et nunquam add. V 64. neque] non F 65. Deus om . F 66.
est om . F 67. neque V 68. ipsa] ipse U om. V 69. quicquam om.
V 70. tota] nota U 71. nec sentitur om. U V 72. perspicuam] prospi. V
(e) Circa hanc sententiam [de qua vide supra, cap. CLXVIII (b)] plura utilia invenies
apud M. CHOSSAT, La Somme des Sentences, œuvre de Hugues de Mortagne, Lovanii , 1923 ,
p. 97-100, et apud A. HAYEN in AHDLMA, X ( 1936), p. 52, n. 4.
§ CLXXIII. F, U, V
I. conclusio V 2. mundus om. U 3. est om. V 4. qualiter est V
5. mundus add. V 6. Continuo V 7. mondus add. U 8. sensili mundo
V 9. est om . U 10. quia om. V II. substinetur U 12. sci-
licet] modo V
IN TIMAEUM 52 A C 285

locum, sed¹³ non14 totus15, cum16 mutatione¹ et interitu non quia totus
3$

estin mutetur vel totus18 intereat sed quia¹º partes ; noscendum20 id est21 potest
nosci opinione et sensibus.
Tercium22. Post utrumque mundum ponit ilen23 esse, et ostendit illius
qualitates dicens : Genus loci est24 tercium25 id est ile28 que27 dicitur genus
loci quia in se omnem formam comprehendit ; quod non pertinet ad inte-
ritum, quia nunquam materia adnichilatur, sed forme et qualitates circa
_j2b] eam variantur ; et tamen28 prebet sedem his que generantur29 id est 30 que
incipiunt esse. Sed ipsum pro ' Et ipsum ' -tangitur sine sensu tangentis,
quia³¹ cum32 corpus tangimus, solam materiam tangimus, sed eam nos
rta 2 tangere non33 sentimus34 . Tangimus ergo materiam, sed tactu35 qualitates
corporis36 discernimus. Opinabile³ propter varietatem³ formarum, qua-
dam ratione adulterina : oportet enim rationem adulterari et deficere, ante-
quam intelligatur.
Denique. Probato quod intelligibilia sunt , ostendit unde decipiantur
qui40 putant ea non esse. Et hoc est : Denique cum animo intuemur42
intelligendo id scilicet ilen43 et ideas , patimur quod somniantes. Ut enim
somnians rem non videt perfecte45, nec nos46 ilen47 perfecte48 intelligi-
mus49. Ponit se in numero stultorum ut liberius reprehendat . Putamus
enim Vere50 patimur quod somniantes quia putamus51 hoc esse necesse
id est inevitabile ut omne quod est sit positum in aliquo loco, quod est ve-
rum de solis actualibus non de intelligibilibus. Et putamus quod optineat
ullam regionem, vel celum ve152 aliam53. Porro, etiam putamus illud :
quod neque in terra55 neque in celo sit, minime5 , id est non, existere.
Ob quam depravationem, id est falsam opinionem, itemque ob alias con-
sanguineas, id est consimiles, non consistimus nec in reputatione, necdum57
in cogitatione58, vere existentis nature, intelligibilis scilicet mundi , et per-
vigilis quia nichil divinam latet sapientiam. Et subiungit quare non con-
sistimus59 in illius60 reputatione, scilicet propter somnia id est falsas opi-
[52 ] niones huiusmodi. Et subiungit unam scilicet cum nullam imaginari va-
leamus62 speciem id est qualitatem, et formam id est63 figuram, huius lu-
brice id est iles65. Et quid mirum ? Suam, id est propriam, nullam habet.
Et tamen videtur omnes habere, cum omnes in se recipiat. Et ostendit
qualiter omnes in se67 recipiat : Cum intra gremium id est capacitatem
illius transfigurantur, id est transmutantur, forme ; conversione ex uno
[
13. sed] et si U : sine V 14. non om. V 15. totius V 16. cum
om . V 17. mutationem U 18. vel totus om. V et add. V
19. per add. V 20. noscendus V 21. quo d add. V 22. est id est
add . U 23. ylem U V 24. est om . F 25. tercium om. U
26. yle U V 27. qui U 28. tamen ] tunc F 29. generantur ] gig(nun-
T tur) V 30. id est om. U 31. quia] quod F : et V 32. cum] est U
33. nos t. non] non tangimus nec V om. U 34. solam materiam ... sentimus om .
U 35. tactu] actu V 36. corporum U 37. Opinabile ] Operi. V
38. variationem U 39. sint V 40. qui] quia V 41. id add. U
42. cum a. intuemur] etc. V 43. yle U ylem V 44. et ideas om. U
45. rem n. v. perfecte] somniavit inperfecte, sic U 46. non add. U 47. ilen]
ylem V om. U 48. perfecte om. F 49. intelligimus] comprendimus U (se-
cunda manus) 50. Vere] ut V 51. putamur F 52. celum vel om. V
53. alium V | | regionem add. U 54. etiam] et V 55. terra F (in textu
Chalcidii) : terram F (in glosis) 56. existere add . U 57. ne dum v
58. cognitione U 59. subsistimus V 60. illis V 61. cum om. V
62. nullam i. valeamus] ne unam id est ullam U : nec ima, unam V 63. id est]
et U 64. lubrice] na. s. F : va(leamus) lu(brice) U : na. Lu. V 65 .
yles U V 66. qualiter] quare V 67. omnes in se om. F 68. id est
om . V 69. uno UV u. F (in glosis) : alio F (in textu Chalcidii)
286 GLOSAE SUPER PLATONEM

in aliud , id est cum" convertitur? unum elementum in aliud. Et ideo" ,


scilicet quia nullam propriam habet et tamen omnium formas in se habet,
invenitur scilicet ile74 po <sita >75 inter nullam et aliquam substantiam, ut
superius expositum est (a) . Hic76 tamen uno modo exponit sic : Suam
substantiam non habet, id est suam formam et substantialem qualitatem ;
non" tamen est nichil quia est materia omnium.

§ CLXXIV. At vero¹ , etc. Dixerat superius homines non posse con-


sistere propter quedam somnia in consideratione archetipi mundi et iles³.
Sed, forsitan diceret aliquis, non est mirum si homines non consistunt
in eius consideratione quia non est ratio qua illud possit considerari³.
Ideo subiungit qualiter possit intelligi, scilicet per elementorum transfor-
mationem . Quomodo vero ile per eam intelligatur, superius ostensum
est (a) . Forme vero oculis possunt discerni in opere , sed¹º idee illarum
ex eis possunt probari. Quidquid enim est in opere¹², ante est in arti-
ficis mente. Unde idee¹³ ante¹4 sunt in archetipo mundo quam forme in
sensili15.
Continuatio. Homines non considerant res vere existentes. At id est
sed16 assertio id est affirmatio¹7 rerum vere existentium id est archetipi et
iles18 firmatur19 id est20 firma ostenditur, perspicua21 et22 aperta luce ra-
tionis. Et subiungit eam. Et hoc est : Assertio , dico, docens hoc dum
hoc id est terra erit aliud23 id est aqua, et illud id est aqua24 erit aliud,
scilicet25 terra, neutrum in neutro posse consistere quia, cum terra muta-
tur in aquam, non remanet terra26 nec, aqua mutata in terram27, rema-
net aqua ; et docens non posse fieri28 simul id est in29 eodem tempore,
idem id est eamdem rem unum et duo. Ergo, ubi mutantur duo³⁰ penitus
diversa sunt, et unumquodque istorum est unum solum³ et non plura.
Et notandum quod aliquando due diverse nature sic commiscentur³2
in compositione alicuius quod nullum remanet id quod ante fuerat, ut³s
argentum et aurum in compositione electri34, quod elementis convenit in
compositione partialium35 ; aliquando sic quod utrumque remanet, ut

70. alium V 71. id est cum] etc. V 72. vertitur V 73. Et ideo F
(in glosis) UV : Idemque F (in textu Chalcidii) 74. yle U V 75. po(sita)]
positum F (in textu Chalcidii) U : po. F (in glosis) : ponitur V 76. Hoc V
77. non] nec U V

(a) Cf. supra, cap. CLXIX, circa finem.

§ CLXXIV. F, U, V
1. vero F (in glosis) U V vere F (in textu Chalcidii) 2. existere V 3.
yles U V 4. in consideratione huius rei U : in eius consideratione rei V
5. illam possint considerare V 6. possint U 7. transmutationem V
8. yle U V 9. in opere om . V 10. sed] unde V 11. Quidquid] Quod
quidem V 12. opere] corpore V 13. yaee U : om F 14. ante] non U
15. quam f. i . sensili om . U || sensibili mundo V 16. harum add. V
17. id est affirmatio om . V 18. yles U V 19. firmatur] firma per V :
om . U 20. id est om . U 21. ostenditur perspicua om. V
22. et] id est U 23. aliud] aliquid U 24. et illud i, e. aqua om. U
25. scilicet] id est V 26. terra om . V 27. non add. V 28. ait add.
U 29. in add. V 30. duo om. U 31. solum om. V 32. com-
miscentur] et miscentur U 33. ut om . U 34. electri] ele (men)tum U :
elementi V 35. particialium U

(a) Cf. supra, cap. CLXI-CLXII.


IN TIMAEUM 52 C-D 287

36
aurum et gemma in compositione corone, et sic elementa in composi-
tione ceterorum37 corporum38 mundi ; aliquando ita⁹ una res mutatur
ut fiat alia, quemadmodum aqua ut fiat sal. Sic ergo unum elementum
mutatur in aliud. Ergo non constat unum de elementis his visibilibus ex
tala duobus manentibus. Et ideo dicit Plato neutrum40 in neutro posse con-
sistere, nec ex duobus¹¹ mixtis42 esse suum amittentibus. Et ideo dicit :
nec simul idem¹³ unum¹ª et¹5 duo posse46 fieri. Transmutatur tamen unum
in aliud que transmutatio est archetipi et iles48, ut predictum est49, assertio.
9
2
C

52d] Hec est ergo50 mens. Improbata sententia quorumdam reputantium ilen51
non esse nec archetipum mundum, ponit suam sententiam. Et hoc est :
Hec est mens id est summa mee sententie, hec tria scilicet existens id est
archetipum mundum52, locum53 id est primordialem materiam, generatio-
nem id est sensilem mundum54, ante exornationem sensilis mundi <fuisse>.
Non dicit55 ' ante creationem ' quia, etsi ante creationem fuit archetipus
mundus56, non57 tamen materia nec generatio potuit ante esse. Sed dicit
' ante exornationem ' : ante enim facta fuerunt elementa, postea anima-
libus suis ornata58, ut superius expositum59 est (b) . Fuit ergo60 ile61, fuit
គ generatio ante mundi exornationem, non ante mundi creationemⓇ2.
Igitur generationis. Subiungit proprietatem loci, id est iles63, talem64
quod, quamvis per se non videatur, tamen in suis effectibus videtur . Con-
tinuatio. Quandoquidem formas omnium in se recipit ile65, igitur est
mens mee sententie nutriculam generationis id este68 ile69 videri id est
percipi visu. Sed ne aliquis putaret quod in sua informitate videretur,
addit omniformem70 id est formatam " formis omnium. Et dividit qua-
liter scilicet modo humectam id est72 formis et qualitatibus aque infectam,
modo ignitam id est cum formis et qualitatibus73 ignis, et item suscipien-
tem formas terre et aeris, et non tantum formas75 sed perpetientem ceteras
passiones id est qualitates. Et non est mirum si76 quedam qualitates"
dicantur78 passiones. Sic enim in Dialectica habetur quod passibilis qua-
litas et passio sunt quedam species qualitatis (c) .
3
36. gemme V 37. ceterorum om. U V 38. corporis U V 39. ita om. FV
40. neutrum] nec videtur V 41. elementis add. U 42. et add. F 43. idem om. V
44. unum om . U 45. et om. V 46. possunt V 47. Transmutantur F
48. yles V : om . U 49. est archetipi e. i. u. p. est om. U // est om . V | | ass(er)tio
om . U 50. igitur V 51. ylem U V 52. mundum om. F 53. locum] ydeam
U 54. generationem i. e. s. mundum om. F 55. dixit U V 56. mun-
dus om . F 57. non] nec F 58. ornata] formata V // et ante illam forma-
tionem dictus est mundus generatio et postea mundus quasi mundatus et purificatus add.
V 59. superius expositum] supradictum V 60. ergo] enim F 61.
yle U V 62. non ante mundi creationem om. V | Nota quosdam aliter exponere
generationem id est naturas et qualitates elementorum. Et dicunt hec tria arch(etipum)
mundum et ylem et naturas fuisse ante mundum et sicut ab eterno, quod hereticum est
dicere alium deum fecisse ab eterno, decepti quia putant Platonem dixisse ante mundi
constitutionem ' Sed liber dicitante mundi exornationem ' , quasi dicat : antequam mun-
dus exornatus esset ut nunc est, et antequam diceretur mundus, fuit generatio. Quod liber
vocat mundum hunc generationem, apparet ex predictis. Dixit enim esse tria : patrem
et matrem et prolem id est mundum sensilem . add. V 63. yles U V 64.
scilicet add. U 65. yle UV 66. est om . F 67. nutriculam genera-
tionis] inter gen. V 68. id est] et V 69. yle U ylem V 70. omni-
formem F (in textu Chalcidii) U V : omnis for. F (in glosis) 71. informatam V
72. id est ] in V 73. aque infectam qualitatibus om. V 74. et om. V
75. formas om . V 76. plures add. V 77. Et non e. m. s. q. qualitates om .
U 78. dicuntur V

(b) Cf. supra, cap. LI-LII.


(c) BOETIUS, In Categorias Aristotelis, lib. III [P.L. 64, 245 D].
288 GLOSAE SUPER PLATONEM

[520 ] § CLXXV. Quod tamen, etc. Diceret¹ aliquis : Unde hoc est quod ile
modo mutatur in levia, modo in gravia ? Subiungit quare : quia non
habet propriam formam nec propriam qualitatem quibus impediatur, et
habet possibilitatem suscipiendi omnia. Continuatio. Est mens mee sen-
tentie quod ile formata videtur et tamen in sua informitate' commu-
nis est materia. Et hoc est : Ideo quod non instruatur privatim id est
propria natura, neque similibus viribus10 elementorum, neque exequatis¹¹
potentiis eorumdem12. Ideo¹³ est mens mee sententie nichil id est nullum
de elementis esse ei equale id est quod sit ei simile¹ . Si enim alicui ele-
mento similis esset, citius in illud transiret et tardius15 in alia16, sicque¹7
dissolveretur mundi18 machina.
Remotis ab¹⁹ ile20 formis et qualitatibus propriis, attribuit ei possibi-
litatem suscipiendi formas et qualitates omnium. Et hoc est : Sic21 est
mens mee sententie illam esse undique vergentem22 id est ad omnia ele-
menta equaliter se habentem, et preponderantem23 in pronum24 quantum
ad gravia, et in absonum25 quantum ad levia. Adhuc est mens mee sen-
tentie illam agitari. Sed ne aliquis putaret quod per se agitaretur, addit :
materiis id est elementis agitantibus. Non enim movetur per se26 sed in
suis effectibus27. Sed ne aliquis putaret quod quedam de his materiis agi-
tarent28 alias29 sed non agitarentur ab illis30, addit : invicem et reciproco
pulsu. Si enim ignis agitat aera tenuando et aer ignem spissando, et sic
de aliis intellige pulsare et agitare materias id est elementa ; sic ergo in
elementis est³¹ quasi32 quidam fluctus talis33 mutatio unius in aliud¾ . Ex
quo fluctu id est ex qua mutatione35, est mens mee sententie materias
turbatas id est elementa raptari de uno in aliud et discerni etiam loco³,
quod levia tendunt superius37, gravia inferius . Et hoc ostendit per simile :
perinde38 id est taliter ut ea que videmus discerni in purgatione frumenti,
40
id est cum purgatur frumentum pistoriis instrumentis sicut in vano
vel" simili, motu et excussione instrumenti. Et quid42 videmus ? Gravia
[53 ] 43
quidem et solida, ut grana44, ferri deorsum45, tenuia et levia, ut sunt palee,
sursum ferri. Deinde adaptat similitudinem. Et46 hoc est47 mens mee sen-
tentie illa quatuor elementa sic iactari.
Aliam ostendit similitudinem Velut in48 Euripo fluctuante. Euripus

§ CLXXV. F, U, V
1. Dicit V : d. F 2. est om . U V 3. yle V om. U 4. hoc est
non om . U 5. yle UV 6. non add. F 7. quia add. F 8.
instruatur] instauratur V 9. id est] et V : om. U 10. neque similibus viri-
bus F (in textu Chalcidii ) : ui, similis viribus F (in glosis ) : viribus similibus Ụ : et vi-
ribus simul viribus V II. exequatis F (in textu Chalcidii) : instauratur U : poten-
tiis ex V om. F (in glosis ) 12. earum V 13. Ideo] Item V 14. si-
milis V 15. tardius ] tamen naturali U 16. aliud V 17. sicque] et
sic U sic enim V 18. mundi] mundana V : om . F 19. remotis ab] In enu-
meratis de V 20. yle UV 21. Sic] Sed V 22. vergentem ] ingen-
tem U urgentem vel vergentem add. U (secunda manus ) 23. preponderan-
tem om. U 24. id est in pronum add. U 25. absonum om. F 26. per
se agitaretur ... movetur per se] quedam de his materiis in eis agerent alias sed non age-
rentur ab aliis, addit : non enim videtur in se V 27. Dicit Calcidius ylem sic agi-
tare elementa et agitari ab eis sicut si baculus proiiceretur in aqua immobili movet cam et
ab ea movetur add. V 28. agitaret U : agerent V 29. alias om. U 30.
illis] aliis U 31. est om . F 32. quasi ] qualis U : quod V 33. id est
add . V 34. alium V 35. mutatione ] materia V 36. scil icet add. U
37. et add. V 38. proinde V 39. ut] ad V 40. vanno V 41.
in add. U 42. quid] quod V 43. quidem om. F 44. gra na] gravia
U V 45. ferri deorsum] seorsum ferri de. U 46. Et] ut V 47. est
om . V 48. Velut in om. V
IN TIMAEUM 53 A 289

Bod est fervor maris qui modo absorbet aquam, modo evomit (a) . Similiter
elementa modo49 deorsum, modo sursum, non loco sed transmutatione
ata moventur. Non enim50 illam sententiam de chao, ut quidam volunt, hic
E affirmat, scilicet51 quod elementa in chao52 prius sunt facta et tunc ascen-
debant simul, modo simul descendebant53 (b). Non enim diceret Plato
He materias agitari, immo diceret agitatas fuisse : non enim tempore quo
hoc54 dixit sic agitabantur. Dixit ergo de illa agitatione que tunc erat
L et adhuc est, scilicet de mutatione unius in aliud (c).
T Vel machina quadam55 facta ad motus ciendos id est commovendos56.
Adhuc est mens mee sententie dissiparis loco et similitudine dissimil-
lima58 a plurimum dissimillimis59, ut terra et ignis, sed non dissiparisa
66
omnino63 quod unum aliud destruat64 . Et subiungit quare65 : quia sunt
sociata aliqua similitudine ut terra et ignis siccitate . Et propterea quia
naturaliter discernuntur etiam69 artificio Creatoris discreta facta sunt.
Et hec70 est71 mens mee sententie illa elementa fuisse divisa sedibus
出版 ut modo sunt, ante mundi exornationem, non ante creationem. Hic aperte
contrarius est illis qui dicunt ante exornationem mundi ?2 elementa mixta
fuisse.
sed:

§ CLXXVI. At tunc. Dixerat elementa ante exornationem mundi¹ sedi-


ts bus fuisse divisa . Forsitan putaret aliquis quod tunc optinerent³ quod
202 modo optinent. Ideo subiungit illa tunc habuisse eumdem locum et easdem
substantiales qualitates quas nunc habent sed non easdem accidentales
vel ornatum illum quem nunc habent. Quam carentiam antiqui ' chaos
vocaverunt . Sed quia satis¹º in primo volumine et in nostra Philosophia
de his scripsimus (a) , ad cetera transeamus¹¹.
Continuatio. Ante exornationem erant elementa divisa¹2 sedibus. At
id est sed tunc¹³ inordinata¹4 confusio rerum15 - non dixit16 " commixtio
sed¹ ' confusio ' : non enim tunc¹8 erant elementa commixta ut quidam
Lee
49. modo om. V 50. enim om . V 51. scilicet om . F V 52. chaos V
53. tunc simul descendebant et simul ascendebant V 54. hec V 55. machina
quadam F (in textu Chalcidii) U : u. in a, F (in glosis ) vult ma, aliqua V
56. commovendas V 57. dissipari UV : disparari F (in textu Chalcidii) : dis.
pos F (in glosis) 58. dissimilia F (in textu Chalcidii) : dis. F (in glosis) : dissimul , V
59. dissimillimis] simillimis F (in textu Chalcidii) : di. F ( in glosis ) : dissimil . U : dis. V
60. et om. F 61. sed non] nequiquam U 62. dissipari U : dis. F V
63. omnino] non V 64. aliud destruat ] in aliud destruatur F 65. quare om. V
66. quia] que V 67. similitudine ] simul V 68. siccitate] succincte V
69. etiam om. V 70. hoc V 71. est om. F 72. mundi om. V

(a) « In Euripo, illo fervore maris. » ( Glosae super Priscianum [Institut. II, 33], Cod. Pari-
sien. Bibl. Nat. Lat. 15.130 , fol . 32 vb).
(b) Cf. supra, cap. L et Philosophia I, 21 [P.L. 172, 50 D].
(c) Cf. supra cap. LIII (ad notulam a) et CLXII (ad notulam a).
t
§ CLXXVI . F, U, V
1. mundi om. V 2. vel diversa add. V 3. optinerent] continerent V
4. quod] quicquid U V 5. sed non] sive V : legi non potest in F 6. easdem
illas UV 7. antiqui] aliqui V 8. chaos] eunoyam U 9. vocarunt V
10. sat F II. Brevibus tamen verbis summam nostre sententie de elementis conclu-
damus. Ante mundi exornationem fuerunt omnia elementa que modo sunt tot quot et
modo tanta quanta modo ibi ubi modo sed non talia qualia modo add. V 12. di-
visa] diversa V 13. tunc om. UV erat add. U 14. inordinata om. F V
15. confusio rerum om. U 16. dicit U 17. sed] vel V 18. enim tunc om. U

(a) Cf. supra, cap. L-LIII et Philosophia I, 21 [P.L. 172, 53-54].


19
290 GLOSAE SUPER PLATONEM

putant, sed unumquodque¹ erat separatum ab alio sed confusum in se,


in hoc scilicet20 quod non habebat ornatum221 suum erat expers id est
carens huiusmodi rationis id est ornatus.
[53 ] Sed ubi. Hic ostendit aperte quo ordine et qualia22 Deus primum23
creavit elementa confusa24. Continuatio. Deus primum creavit elementa
confusa25 sed tamen continuata. Et hoc est : Sed ubi id est quia26 est
"
enim ubi '27 in hoc loco causale28 non temporale - placuit Deo29 cuncta
redigi ad ordinem³0 id est ordinata creare, primo³¹ id est in³ principio
continuavit id est sine medio coniunxit ignem etc., non talia ut id est³
qualia nunc sunt. Quamvis enim34 haberent substantiales qualitates quas
modo habent, non tamen habebant35 accidentales.
Sed tamen. Quamvis non erant36 talia qualia nunc sunt , erant talia
que preferrent id est haberent vestigia id est substantialia elementorum
sed38 in eo39 squalore et40 deformitate quia"¹ celum non erat sole illuminatum,
<< terra vero¹² inanis et vacua et tenebre erant43 super faciem abissi » ( b).
Qui squalor apparet in his quibus deest divina prospicientia . Hoc¹?
legatur per ipothesim48 , ac si diceret : Qui49 squalor appareret50 in rebus
si aliquibus deesset divina prospicientia51 , id est nisi a Deo ordinarentur52.
Sed ne aliquis putaret quod ille squalor53 adhuc esset54 in rebus, sub-
iungit : Nunc vero post exornationem, tributa specie id est forma et luce
id est qualitate tam substantiali quam accidentali, numerus illustratorum
sequebatur genituram omnium, quia omnia elementa sunt in genitura
omnium corporum , omnibus institutis55 pulcris56 sed non talibus in acci-
dentibus57.
Nunc iam. Finito tractatu de primordiali materia, de effectibus illius,
id est de elementis, tractat. Sed ante premittit quid de eis et qualiter
dicat. Et hoc est : Nunc id est ostensa materia58 elementorum, ordina-
tionem eorum, scilicet quare ignis superior est, sub eo aer, etc. , et geni-
turam scilicet qualiter ex archetipo61 et ile62 sunt genita et est isteron
proteron63 ; et hoc singillatim id est divisim ; et hoc novo genere demon-
strationis, quia nullus ante se hoc demonstraverat. Sed ne desperarent
[53 ] pro generis novitate , temperat : verum id est sed non incognito vobis
sed perspicuo, non cum labore sed ex levi ammonitione . Et premittit

19. unumquodque] quodlibet U 20. scilicet om . V legi non potest in F


21. ornamentum V 22. Continuatio add. U 23. primum om . V 24.
confusa om. U 25. Continuatio ... confusa om . V 26. quia] et V
27. ubi om. V 28. casuale U 29. Deo] ei V 30. ordinem] or. F (in
glosis) modum F (in textu Chalcidii) U (secunda manus post rasuram) : m. V
31. primum V 32. in om. U V 33. id est] nunc U 34. enim] non
V 35. habent V 36. erant] essent U V 37. tamen add. U
38. sed] scilicet F 39. eodem 40. et] id est V 41. quia] quod
V 42. erat add. V 43. erant om . U 44. Quis U 45. rebus
add. V 46. prospicientia] providentia U V 47. Hic V 38. ypothesim
U id est per consensum add. U 49. Quis U 50. apparet FU
51. deesset d. prospicientia ] deceret si divina scientia V 52. ordinarentur] ornaren-
tur UV Vel divina prospicientia vocetur sol , quo deficiente, esset maxima confusio ut
in obscura nocte vel die ; pro(...) dicatur forma vel exornatio qua deficiente est maxima
confusio ut in truncis informibus add. V 53. squalor om . V 54. essent V
55. institutis om. U 56. pulcris om . F 57. accidentalibus V / non in tali-
bus acciden tibus F 58. id est o. materia] iam i. e. post numerum V 59. ordi-
nationem] et exornatione U 60. eo] quo V 61. mondo add. U 62.
yle U V 63. hysteron et protheron U 64. demonstrationem add. U 65.
temperat] addit V 66. ammonitione om. F U

(b) GENESIS I, 2.
IN TIMAEUM 53 C 291

quare eis sit cognitum, cum aliis sit novum, scilicet quia perfecti sunt
side in omni doctrina. Et hoc est : Qui peragraveritis omnes vias ingenue eru-
ditionis id est omnes liberales artes.
in

-6

HIC FINIUNT GLOSE SECUNDUM MAGISTRUM

WILLELMUM DE CONCHIS

SUPER THIMEUM
tore
PLATONIS68.

Had

67. sit om. V 68. Hic finiunt ... Platonis om. U V | | Iste liber gloxarum super
timeo platonis constitit m(ich )i leonardo M. M. de mensse augusti 1434 l (i)b(ras) 6, s(oli-
dos) 14, d(enarios) 6. add. U (secunda manus).
I
APPENDIX A

[In hac appendice refertur textus capitulorum II-XXII Glosarum super


Timaeum Platonis prout in codice V ( = in codice latino 1870, apud bi-
bliothecam sancti Marci Venetiarum) continetur. Textum vero capituli I
necnon capitulorum XXIII-CLXXVI in apparatu critico nostrae editio-
nis invenies . ]

[II]

[fol. I r] Cum inter omnes recte philosophantes [...]¹ erat ignorantie


nulla hec [...] nec etiam parvum cetum hominum videretur R <em>
P <ublicam vel conservari vel constare sine iustitia ponere eam [...]
reperitur quam in conservatione rei publice> principatum obtinere
aliud quanquam dubitatur. Unde Macrobius in libro de saturnalibus crea-
tionibus inquit : Cotus vel nummus fit qui cunctas vel minucius qui fa-
milia appellatur ad utrumque constituendum et constitutum conservan-
dum sola iustitia invenitur. Cum hec, inquit, sit prime rei veritatis inqui-
sitores, inquisite imita [fol. Iv]tores circa huius inquisitionem animum
ex devotione applicuerunt ut [ ... ] et effectu sub uno iure homines se se
paterentur. Neque maiorum potentia minus potentes corrumpat vel iunio-
rum imbecilitas contra potentes insurgat, quod sine hac fieri non poterat.
Erat nanque veterum hominum sub iure fieri conservatione : nullum
enim sancti boni consilium philosophie studium vel discipline nec studii
perfectio vel ulla morum instructio , est etiam homo animal sociale socie-
tate congaudens. Ut ergo moribus instruerentur, studio perficerentur, ra-
tione vel consilio regerentur, diversos ediderunt tractatus, diversi diver-
sas dando de ea diffinitio < nes >. Quorum Trasimacus orator sic diffinie-
rat Iustitia est illud quod plurimum prodest ei qui plurimum potest,
illud attendens quod positiva iustitia pro conservatione exigit maiores
fieri civitatum administratores sive reges, sive imperatores, sive consules.
Cuius diffinitio in scolis Socratis cum esset celata ab eodem, Statius seu
ut sententie eius adversaretur seu magis ut veritati obsequeretur, eam
improbavit eiusque diffinitionem in contrarium transtulit dicens : Immo
iustitia est que plurimum prodest illi qui minimum potest, considerans
quod sine defectu a potentia maiorum fieri ad imbecilitatem ini[ ... ] ille

1. Hoc signo [... ] notantur lacunae quae in ipso codice reperiuntur.


294 GLOSAE SUPER PLATONEM

qui plurimum poterat et se et sua sine cum¹ iustitia conservarent, qui


vero minimum minime. Quia tam perfectam dederat dictu sententiam ,
rogaverunt eum discipuli sui ut de illa tractatum componeret et sic eis
plenam et perfectam de eadem doctrinam relinquerent. Hic vero ut pro-
prie diffinitioni confirmationem adhibet petitioni discipulorum satisfa-
ciens faveri de ea tractavit, decem volumina etiam inde constituit. Sed
in parte, id est de positiva iustitia, ut enim in parte et non in toto diffi-
nivit, sic nec ex toto tractavit.

[III]

Iustitia enim alia positiva, alia naturalis. Quocirca [fol. 2r ] videndum


est quid sit positiva et quid naturalis , qualiter etiam hec descendat ab
illa, et primum quid sit generaliter iustitia cuius predicte vel species vel
potestates iudicentur . Iustitia ergo est virtus, communi utilitate servata,
suam cuique conferens dignitatem. Naturalis vero est que a Deo est exco-
gitata nec humana ratione constituta , ut omnes vel in cursu siderum vel
in concordia elementorum dilectio vel in dilectione parentum , etc.
Positiva autem iustitia est quod ab homine est inventum vel humana
constitutione emendatum : inventum in pena reorum, remuneratio bono-
rum et similia extendantur ut cultus deorum [ ... ] sit naturale creature
creatorem colere, tamen ab hoc homine emendatus divinus cultus. Posi-
tiva iustitia dicitur : hec a naturali hoc modo sumit exordium. Conside-
raverunt enim administratores rei publice > qualiter per naturalem iusti-
tiam ita equantur vires elementorum quod vis unius et motus non auferet
motum vel vim alterius. Simili modo per positivam iustitiam voluerunt
vires hominum ita adequari quod unus non noceret vel auferret ali. Inde
videre sed naturalem ita modulari cursus siderum quod unus non impe-
dit alium. Similiter voluerunt sed positive actiones hominum ita modulari
quod una non impediret aliam. Sic ergo habemus qualiter a naturali posi-
tiva habeat nasci.
Cum ergo Socrates de positiva tractasset, ad rem publicam > se trans-
tulit, circa cuius instituta maxime apparet, ut contra eam iustitiam osten-
deret. Sed quia in nulla re publica > plenam et perfectam potuit inve-
nire iustitiam quam in exemplum pretenderet, unam scilicet veterum
atheniensium > civitatem in futurum ostendendo que et qualia insti-
tuta vel leges ibi essent vel esse debuerant. Huius autem Socratis cum
Plato esset discipulus, dinoscens magistrum suum de positiva tractasse,
de initio eiusdem pretermisisse scilicet de naturali, pretermissa magistri
cupiens supplere, de hac eadem hoc opus composuit ut perfectum habe-
remus tractatum [fol. 2v ] de omni iustitia, tam de positiva quam de na-
turali, quod directe dici potest causa huius operis.
Sed quoniam naturalis iustitia in rerum creatione, creaturarum guber-
natione maxime apparet quicquid enim a Deo creatum est rectum et
iustum est nec ab homine inventum ad illam se transfert, ut osten-
dat qualis vel quanta sit iustitia a Creatore observata. Unde potest dici

1. Lapsus pro ' omni ' ?


2. Rubrica in margine : Quid sit iustitia positiva et quid naturalis.
APPENDIX A 295

quod materia Platonis in hoc opere naturalis iustitia sive creatio mundi
sive potius > sensilis mundus, quod idem est. Quicquid enim agit vel
dicit de mundo sive de creatione eiusdem, totum facit hic causa investi-
gationis et descriptionis ipsius naturalis iusticie que in ipso mundo et
eius creatione, uti dictum est, maxime apparet.

[IV]

Hoc autem modo agit de tali materia. Imprimis mundi assignando qua-
tuor principales causas, efficientem scilicet, deinde formalem scilicet arche-
t <ipum > mund <um>, finalem scilicet divinam bonitatem, ad ulti-
mum eiusdem materialem scilicet quatuor elementa. Postea agit de
excogitatione anime eiusdem necnon etiam incorporatione, deinde de com-
positione eiusdem, de forma ipsius mundi , de causa celestium animalium
id est stellarum, et ita primus liber terminatur. In secundo vero agit de
ornatu mundi, de generibus quatuor animalium ethereo, aereo, aquatili,
terrestri . Post, agit de creatione hominis. Primus tamen de creatione anime
ipsius , deinde de creatione corporis humani, postea de creatione utriusque.
Deinde de descriptione et utilitate vel officio membrorum, de exercitio
potentiarum, postea de sensuum ; de primordiali materia ad ultimum agit,
id est de ile. Quid autem singulum horum sit, qualiter inde agatur, in
loco plenius exequamur. De modo agendi hec capitula singula sufficiant.
Nam ordinem eorum assignare quibus nos Latini caremus, id est quatuor
humorum humani corporis, egritudinis et sanitatis tam anime quam cor-
poris et de perutilium, id est de his inquam assignare quo ordine a Platone
in ordine disponantur, supervacuum est, cum Latinitas his omnibus ca-
reat, testante Calcidio.
Hac utilitate agit itaque de tali materia tal[...] ut cognoscatur mundi
[fol. 3r ] compositio ; cognita vero ea, cognoscatur divina potentia qua
credite¹ sunt res, et bonitas qua sola sunt condite, et ita visa potentia
divina et sapientia et bonitate in rerum creatione, timeamus tam poten-
tem , veneremur tam sapientem, diligamus tam benignum. Vel hac agit
utilitate ut habeamus tam perfectam philosophie cognitionem que in
horum diligenti consideratione consistit, vel ut cognoscamus vim et uti-
litatem naturalis iustitie. Si enim simplex, immo multiplex huius operis
utilitas.
His itaque discussis, videndum est ad quam partem philosophie spectet
hoc opus. Omnes non uni tantum philosophie parti supponitur, sed ut
magis commendabile reddatur, dicimus quod de omnipotente³ philosophie
id est et si aliquid in eo continetur. Quod ut melius intelligatur, videndum
est quid sit philosophia, quid eius species, quid speciei uniuscuiusque.

[V]

Philosophia igitur est eorum que sunt et non videntur et eorum que
sunt et videntur vera comprehensio. Huius vero species sunt due : pra-

1. Lapsus pro ' create ' ?


2. Lapsus pro ' omnibus ' ?
3. Lapsus pro ' omni parte ' ?
296 GLOSAE SUPER PLATONEM

tica et theorica. Omnis enim philosophia vel in contemplando vel in agendo


consistit. Unde iste due species philosophie dicuntur pratica et theorica ,
activa scilicet et contemplativa. Theorica exercetur in his in quibus sola
operatur contemplatio ea quidem sunt incorporalia. Sed cum tria sint
genera incorporalium, tres theorice species attribuuntur secundum quas
de incorporalibus investigatur per theoricam. Est enim primum genus
incorporalium omnino a corporibus segregatum, de quo genere est Creator
et eius sapientia, bonitas divina et angelus. Hoc ipsum genus incorpora-
lium inquirit theorica per primam speciem suam, scilicet per theologiam ;
inde etiam dicitur theologia quasi ratio de divinis. Secundum autem ge-
nus incorporalium est quod in corporibus habet esse ut nec¹ corporum.
Hoc autem investigare secundum speciem theorice id est phisica. Tertium
vero genus est quod contra² corporeum habet versari semper nec tamen
corporeum est, ut sunt qualitates, quantitates, lenee³, dispositiones, etc.
activa . Hoc autem tractum per tertiam theorice speciem investigatur,
scilicet per mathematicam, que dicitur mathe[fol. 3v]< matica > quasi
doctrinalis autonomatices, quia perfectior in hac fit doctrina quam in
aliis artibus. In hac enim, id est in quadrivio, fit doctrina ad intelligen-
tiam, et hec per rationes fit et ad oculum per formas et descriptiones,
et sic gemina doctrina, cum in aliis, ut in trivio, doctrina solis rationibus
comparatur. Nota tamen quod matesis sine aspiratione correpta pul.Ⓡ doc-
trina est, cum aspiratione producta vanitas est vel divinatio et dicitur
a Mantho filia Thyresie que prima invenit divinationem.
Huius autem matematice que doctrinalis est quatuor sunt species :
Arithmetica que per se numerum vel quantitatem considerat ; Musica
vero non ut relatum ; Geometrica quantitatem immobilem ; Astronomia
mobilem. Musice item sunt tres species : mundana, humana, instrumen-
talis, mundana in concordia elementorum et cursu planetarum, humana
in complexionibus corporum. Instrumentalis alia melica, alia metrica, alia
rithmica secundum quosdam. Et est melica que in melodiis vel sonis ver-
satur ; metrica in consideratione metri vel pedum consistit ; rithmica in
equali dimensione syllabarum consideratur. Alii dicunt duas esse species
musice. Et dicunt metricam et rithmicam unam et eandem esse speciem,
diverso tamen modo consideratur metrica in divisione pedum , rithmica
in numero syllabarum consideratur, et sic dividunt musicam. Generaliter
consideratur in metricam et melicam. Sub melica vero contineri dicunt
mundanam, humanam, instrumentalem. Iuxta vero priorem divisionem
secundum quam dictum est mellica instrumentalis esse t <ri >p < licite >
ipsa subdividitur in diatonicam, euarmonicam , cromanicam . Ecce iam
habetis que sunt species theorice, huius scilicet partis philosophie que et
suarum specierum subdivisive.
Restat ergo de secunda, id est de pratica, et de eius speciebus [fol. 41]

1. Lapsus pro ' nature ' ?


2. Lapsus pro ' circa ' ?
3. Lapsus pro ' linee ' ?
4. etc. activa] Lapsus pro ' et cetera accidentia ' ?
5. Lapsus pro " antonomasice ' ?
6. Sic legimus ; quid vero hoc significet, nullo modo intelligimus.
7. Lapsus pro numerum ' ?
8. Lapsus pro ' enarmonicam ' ?
9. Lapsus pro cromaticam ' ?
APPENDIX A 297

agent inquirere, et primum quid ipsa sit diffinire. Pratica est scientia ad agen-
them dum instruens vel in agendo consistens. Unde cum tribus modis possi-
bas si mus in subditos agere scilicet vel civitates administrando, vel familiis
dispensando, vel mores proprios virtuti conformando, tres enim species
concedu <n >tur supposite ethica, echonomica, politica. Et est ethica
部 que docet morum conformationem : ethis enim mos est. Ad dispensatio-
Creati nem vero familiarum instituit echonomica id est dispensatum¹ scientia :
orp unde echonomicus id est dispensator. Politica vero administrationem civi-
tatis docet, inde politica id est civilis scientia : polis enim grece civitas
latine vel pluralitas. Cum hec ergo species sint pratice, non tamen quo-
DONE libet ordine sunt adipiscende. Prius enim erudiendus est animus in ethica
ubi² mores sciat regere, propria etiam vitia domare, deinde in echono-
tame mica donec sciat proprie domui dispensare, ad ultimum vero ad guber-
nacula civitatis debet accedere et suam bonitatem in subditos effundere.
Sic etiam in theorica ordo doctrine observandus est maxime. Primum
enim accedendum est ad mathematicam, deinde cum diligentia cum pro-
fectus fuerit homo in ea, ad theologiam sicque constabit : perfectam lit-
Lige tere theoricam [...].
Sed quia melius illabitur animo oculis subiecta descriptio, predictam
the ostendamus divisionem, a genere ipsius philosophie, id est scientia, osten-
doc dentes hoc modo [... ].

[VI]

Cum ergo hee predicte omnes sint species philosophie, merito non potes-
tati sed toti philosophie subponitur cum uniuscuiusque istarum aliquid
in eo contineatur. Qua enim Socrates in principio introduxit disserens
de positiva iustitia , hoc est politica. Quod autem docet qualiter vir se ha-
bere debeat erga uxorem, echonomicus est. Quod autem ostendit quos
mores debeat [fol. 4v ] habere armata iuventus erga obedientes , quos erga
rebelles, hec que ethice est. Itaque ad totam praticam refertur. Quod vero
de efficiente et finali causa mundi loq <ui >tur sive de anima, theologia
est ; ubi de quatuor elementis et creatione animalium sive de primor-
diali materia, phisice. Vere igitur pronuntiandum est hoc totum opus pla-
tonicum magne perfectionis esse constitutum est enim de tota philo-
sophia.
Titulus talis est : « Incipit Thimeus Platonis. » Dicunt quidam quod
thimo interpretatur vino vel animal. Inde Thimeus dicitur liber iste
quia agit de magno animali , de mundo sensili . Alii dicunt quod thimo
est floreo. Inde Thimeus quasi flos Platonis , quia est flos totius philoso-
phie. Sed, quod melius, mos Platonis erat : intitulabat libros suos a nomi-
nibus discipulorum tribus de causis, videlicet ubi honorem discipulis
conferret, vel ut arrogantiam vitaret, vel ut occasionem reprehendendi

1. Lapsus pro ' dispensativa ' ?


2. Lapsus pro ut ' ?
3. Lapsus pro ' ordientes ' ?
4. Lapsus pro ' parti ' ?
5. Lapsus pro ' Quod ' ?
6. Lapsus pro vivo ' ?
7. Lapsus pro ut ' ?
298 GLOSAE SUPER PLATONEM

emulis subtraheret. Solebat enim Aristotiles, qui suus erat discipulus, ex


invidia suis in omnibus operibus detrahere.

[VII ]

Liber iste, ut ait Calcidius, diu difficilis habitus est ; non quod auctor
aliquid tam obscure dixisset, sed quia lectores ignorabant artes quarum
ex necessitate facit mentionem in hoc opere. Cum enim in hoc opere aga-
tur de statu universe rei , scilicet omnium que complectitur sensilis mundus ,
necesse erat incidere multas et varias questiones utpote de genitura mundi,
de musicis modulationibus, de anime creatione et incorporatione, de eius
motu et agitatione perpetua, de stellarum discursibus tam fixarum quam
eraticarum, quibus omnibus artificialibus remediis ceterarum disciplina-
rum scilicet quadruvii occurrendum erat, ut domesticis et consanguineis
rationibus singule questiones solverentur ut quod de musica incidit musi-
cis rationibus comprobetur, sic de ceteris. Hac vero de causa harum exper-
tibus sententiarum difficilis habitus est liber iste et hoc usque ad tem-
pus Osii pape vel episcopi¹ qui, cum sciret in eo multa esse perutilia fidei
etiam ut contraria vel potius necessaria [fol. 5r] , rogavit Calcidium, ro-
mane ecclesie diaconum , ut hoc opus de greco in latinum transferret,
cum esset utriusque lingue peritus. Cuius auctoritati obediens, primas
partes illius transtulit. Sed quia ignorabat utrum ei placeret an non, misit
litteras ad eum ut de eis iudicaret. Que si sibi placebant, cum maiori
audacia cetera aggrederetur. Et quoniam difficilis erat ad intelligendum,
super illam eandem partem commentum³ apposuit. Omnis scientia in
suo fonte proprio magis aperta est et dilucida quam alieno.
Quarum quidem litterarum hec est continentia. Imprimis excusatio arro-
gantie, causa commenti, ratio operis divisi , officia etiam prologi bene exe-
quitur reddendo lectorem benivolum, docilem, attentum : benivolum ubi
dicit se solum hoc causa illius opus aggressum.

[VIII]

Descensus ad litteram talis est. Erat difficile hoc opus platonicum trans-
ferre de greco in latinum. Sed tamen virtus tua, ô Osi , quamvis difficilem,
reddit mihi facilem. Quod autem tante efficacitatis sit probat, et prius
de virtute ad hoc probandum argumento utitur ab auctoritate, sic dicens :
Isocrates etc. Quidam legunt in hoc loco « Socrates », et dicunt additam
esse « i » litteram ad designandum proprium nomen vel cognomen, postea
vero vicio scriptorum coniunctionem esse factam huius littere, scilicet « i »,
cum Socrate quod falsum est. Iste nanque fuit Isocrates de quo, cum
arte rhetorica floreret, ait Tullius : « Turpe est Aristotilem tacere, Isocratem
vero pati dicere. »
Et hoc est : Isocrates id est ille orator de quo sic legitur in rhetorica, in

1. Rubrica in margine : Osius papa.


2. Rubrica in margine : Calcidius diaconus.
3. commentum] commentil. in codice.
APPENDIX A 299

13 4 exhortationibus etc. , in libro sic nominato : librum exhortationum vocat


librum de iustitia in quo hortatur homines ad cultum iustitie.
Laudans virtutem > : Virtus est habitus animi non mo < do > nec
rationi consentaneus. Habitus dicitur quia, ad hoc quod virtus dicatur,
necesse est ut in habitum vertatur et quasi pro naturali habeatur. Sed
quia quidam sunt habitus mali ut vicia vel his similia, ideo additur : ra-
tioni consentaneus, quia tantum habitus rationales sed coacti ut si tener
spado appetitu careat, additur : modo nature, non ut ratione nec sed
potius coactione caret [fol. 5v] et hoc est modo nature, id est quod ita
sit insitum animo quod videatur rationale etsi non sit. Si vero inveniatur
quod virtus et sapientia naturales sint, nihil aliud est quam quod a natura
date sunt anime tres cause virtutis et sapientie. Virtutis animositas,
concupiscentia, irrationabilitas. Sapientie vero et ingenium et memoria.
120
Penes eam id est virtutem, causas omnium bonorum et totius prosperi-
tatis. Nam ex virtute est omnis prosperitas quia, ut ait Boetius >, omnia
que bonis contingunt bona sunt, que vero malis calamitosa . Vel aliter :
« bonorum » ad celestia, « prosperitatis » ad terrena referatur. Omne enim
per. bonum temporale vel etiam non¹ horum causa est penes virtutem quia
ipsa est causa quare alicui eterna vel mundi prospera contingant. Unde
Macrobius Sole virtutes faciunt bonum.
Est res impossibilis ad possibile id est que res impossibiles, non natura
Jet, sed usu, reddit faciles. Rerum enim quedam sunt natura difficiles ut ho-
minem esse lapidem, quedam pre nimia difficultate ut pauperem fieri
divitem. Et hec est figura que dicitur iperbole id est fidei modum exce-
dens. Sed ne putaret aliquis eum esse mentitum, ait : Preclare id est apte
et vere.
Quid enim, etc. Probato quod difficilis res virtuti sit facilis, et hoc argu-
mento ab auctoritate, probat id a natura, dicendo ei, id est virtuti, inesse
illa duo per que res difficilis sit facilis : prima agressio, hanc dat iusti-
tia vel prudentia ; secunda est perseverantia, hanc confert fortitudo vel
temperantia. Horum etiam contraria quorum est difficultate rei generare
removet a virtute. Hec sunt coacta inceptio, circa medium desertio. Et
hoc est generosam, etc. Magnanimitas generosa est perifrasis, id est des-
criptio virtutis. Magnanimitas enim alia nobilis et ea est diffinitio radici³,
alia generosa et ea est virtus. Alii dicunt quod hec est descriptio, non
virtutis, sed eiusdem speciei scilicet fortitudinis, et hoc vult Tullius in
rhetorica. Sed hec descriptio virtutis quod bene potest dici, in ma-
gnis enim et dilatis cordibus habet esse virtus —, erit [fol. 6r] argumen-
tum a diffinitione ; sin fortitudinis, erit argumentum a specie.
Vel aggredi pigeat, quod est inertius, et hic notat voluntariam aggres-
sionem, removendo eius contrarium, id est invitam exceptione << m >5. Rece-
perunt satis id est quod est teneriorum id est rem incohatam' nec ratione
consideratam non perficere. Hic iterum nota perseverantiam in<<n >uen-
do scilicet eius contrarii remotionem scilicet esse medium defectionis.

1. Ambigimus utrum non an numero hoc legi debeat.


2. Lapsus pro fit ' ?
3. Sic legimus, nullo tamen modo intelligimus.
4. Lapsus pro ' Si ' ?
5. Lapsus pro ' inceptionem ' ?
6. Hec verba « Receperunt satis apud Chalcidium non inveniuntur.
7. Sic in codice .
300 GLOSAE SUPER PLATONEM

Virtuosum enim nullum bonum incipere piget vel ceptum fatiget, quin
ad exitum perducat, et virtuoso nil est difficile boni. Unde dictum est :
Stultorum est incipere, bonorum vero perseverare.
Ut temperet se a labore. Sed quia quod caret alterna requie durabile
non est, subiungit : tanquam victa difficultatibus >. Interpellare¹ enim
labores non est nec necessitas sed vitii fragilitas.
Eadem enim, ut opinor. Probato quod virtus faciat rem difficilem faci-
lem , probat idem de amicitia assignando species similitudinis inter ipsas
- que dicitur collatio, scilicet singula singulis conferens ut sic des-
cendat competenter ad amicitiam assignandam inter ipsum et Osium, et
sic se incepisse opus tam arduum gratia illius amicitie. Quod ut assigna-
ret, premissum illud est de virtute. Et nota quod amicitia est voluntas
bonorum erga aliquem, causa illius ipsius qui diligitur, cum eius pari
voluntate. In hac ergo diffinitione singula sunt necessaria. Dicitur ami-
citia erga aliquem voluntas : omnis enim amicitia est voluntas. Unde
Salustius idem velle, et idem nolle ea demum amicitia est. Sed ne intel-
ligeretur voluntas malorum, additur bonorum. Et iterum posset esse
voluntas bonorum et non causa illius erga quem haberetur, additur :
causa illius qui diligitur. Et si ille, iterum inquit, haberetur talem in eo
in quo habetur, non haberet voluntatem non esset amicitia, additur : cum
eius pari voluntate.
Et par extricatio id est explicatio. Et exponit hic qualiter sit eadem vis
virtutis et amicitie. Rerum pene impossibilium id est dif[fol. 6v ]ficilium,
et temperat premissam iperbolem. Trice proprie retis sunt macule. Inde
dicitur intricare id est involvere, extricare quod est extra tricam et invo-
lutionem ponere. Videtur autem in hoc loco sibi contrarius : cum enim
diceret solam virtutem hec predicta posse, astruit idem in hoc loco ami-
citie. Dicunt quod iam voluit ibi amicitiam excipere quia in hoc loco pro-
ximo erat aditus. Differt autem amicitia a virtute quia virtus est causa,
amicitia est effectus, vel quia quedam amicitia naturalis est ut patris ad
filium , virtus vero per exercitium habetur, vel quia quedam amicitia dis-
positio est, scilicet amicitia fortune. Sunt enim amicitie tres species :
alia nanque virtutis ut inter Scipionem et Lelium, alia nature ut patris
ad filium, alia fortune. Differt itaque per species a virtute ista species
quia est effectus aut vero virtutis ; secunda quia naturalis est virtus animi
habitus ; tertia quia est dispositio facile mobilis. Huiusmodi enim sunt
qui cadis fucatis³ diffugiunt.
Cum alter. Subiungit qualiter amicitia rem difficilem facit facilem.
Amicis. Inter duos semper est amicitia ad minus . Nota : non dicit quod
omnis amicitia hoc facit sed sola virtuosa, et hoc in < n >uit ubi dicit :
Religionem imperandi , etc. Religiose enim imperare est que et debita et
honesta sive possibilia imperare .
Admini(culetur) id est subveniat effec <tui > compla <citi operis ,
id est ad efficientiam operis utrique complaciti.
Alter ex voto paren <di > id est ex voto et voluntate obediendi. Ex
voto obedire est sine spe remunerationis tum sine coactione timoris , cum

1. Lapsus pro Interpolare ' ?


2. Lapsus pro ' nature ' ?
3. Sucatis in codice.
4. complaciti operis] crapula operis in codice.
APPENDIX A 301
F

sine coniunctione sanguinis obedire. Que duo si concurrant quod aliter¹


J
10-

sic iubeat, alter ex voto obediat, amicitia virtuti corporalis est. Facile
enim est res, etsi difficiles sint, tunc ad effectum perducere.
‫سع لمنع‬
[IX ]

Conceperas, etc. Hucusque excusavit se de arrogantia ; modo captat


benivolentiam Osii a persona eiusdem per hoc quod tam utilem rem pro-
viderat, et est hec figura que dicitur climas² id est descensus a genera-
libus ad plurima. Cum enim hucusque generalem faceret demonstratio-
nem potentie virtutis et amicitie, modo [fol. 7r] transit ad propriam ipsius
Osii virtutem et amicitiam. Et hec est : Conceperas animo id est provi-
deras. Sed antequam ostendat quid, ne videatur mala animi eius con-
ceptio, commendat Osium sic ut etiam suspicionem malam removeat.
Putaret enim aliquis quod hoc officium quod Osius Calcidio iniunxerat
ta quod ipsemet in talibus deficeret, hac ratione animum eius commendat
sic Florente studiis, etc. Studium est vehemens animi applicatio ad ali-
ina quid agendum , magna cum voluntate vehemens id est frequens quia
aliter non esset studium ; et quia posset esse frequens sed coacta, et ita
non esset studium, additur : magna cum voluntate. Sed studia alia sunt
humanitatis ut pratice, alia divinitatis ut theorice. Sed cum iste in omni-
bus floreret, maxime in studio humanitatis quia homo humanus erat. Vel
Inde
studia humanitatis dicuntur omnia que sciri possunt ab homine, in qui-
bus omnibus ipse florebat.
Sed quia studium sine ingenio non sufficit, - unde Horatius :
« ego nec studium sine divite vena
Nec rude quid possit ingenium video », -

adde et inge <nio >. Ingenium est naturalis vis anime ad aliquid cito
intelligendum : unde dicitur ingenium quasi vite³ genitum. Sed quoniam
ingeniorum alia sunt summa, alia minima , alia vero media, ideo ad cu-
mulum sue laudis addit : excellenti scilicet quantum ad theoricam.
Deinde, commendato eo, ostendit quod conceperat scilicet dignam spem
pro veteri operis¹ scilicet de greco in Latinum : dignam dicit quia res erat
utilis.
Mutuandum. Aliud est mutuum, aliud donum. Mutuum est quod ita
removetur ab aliquo quod totum ei remanet, donum quod ita removetur
ab aliquo quod nihil cum eo remanet. Unde hoc opus potest dici mutuum
quia sic est translatum quod totum cum grecis remanet tamen. Sed ne
videretur superflua hec translatio, addit : intemp <tati >5. Nullus eius®
adhuc transtulerat.
Et quanquam. Alio iterum modo capiat? benivolentiam a persona eiusdem,

1. Lapsus pro alter ' ?


2. Lapsus pro climax ' ?
3. vite] uite in codice.
4. Lapsus pro ' proventuri operis ' ?
5. intemptati] intemper. in codice
6. Lapsus pro ' enim ' ?
7. Lapsus pro ' captat ' ?
302 GLOSAE SUPER PLATONEM

scilicet removendo arrogantiam [fol. 7v] ab eo, cum arrogantia, ut dic-


tum est, suspicionem.
Continuatio. Hoc quod mihi iunxisti¹ cum melius posses facere quam
ego. Et hoc est Quanquam ipse hoc id est translationem posses facere
facilius propter eloquentiam, commodius propter sapientiam, vel facilius
propter auctoritatem, commodius propter sapientiam et eloquentiam, vel
facilius propter sapientiam, commodius propter auctoritatem ; tamen ma-
luisti ei iniungere id est mihi quem t <e > a < lterum > etc. id est quam²
ut te diligebas, et tractum est a Tullio qui, in libro de amicitia, dicit :
amicus est alter ego.
Sed ne iniunxisset vel propter ignorantiam, vel propter indignationem,
ait : propter admirabilem> credo verecundiam >. Ecce plane removet
ab eo suspicionem omnem. Et nota verecondia quedam est bona, alia
vero mala ; mala quando malum quod facimus confiteri vel dimittere
erubescimus, bona autem est quando mala perpetrare erubescimus et
scientie vel virtuti que in nobis sunt nos impares iudicamus. Hoc³ autem
admirabilis dicitur, vel etiam admirabilis est, quando aliquis propter
arrogantiam vel laudem vitanda id facere verecondatur, propter quod
quilibet maxime sapiens gloriaretur, quod iste facit.

[X]

Possemne, etc. Ad hoc quod aliquis posset dicere quod iste imperasset
et tamen ex arrogantia incepisti, cum te posses excusare, probat quod
non posset, et sic est captatio benivolentie a propria persona. Et hoc
est Oro te, aliquis vel Osii, excusare id est excusando vitare munus id
est hoc officium, -- et pone pro antecedenti consequens, more greco-
rum iniuncti mihi a te, quamvis res id est translatio operis illius esset
ardua id est difficillima.
De quo ita sen < seras > id est quem te alterum iudicares. Ac si dicat :
Non. Et qui nunquam : Probat quod non posset argumento a minori quia,
nec etiam in aliqua re parva, voluntati illius unquam contradixerat , ne-
dum in ista. Et hoc contradicere ego huic [fol. 8r] tanto ad qualitatem.
Sed quia magna multa vilia sunt, subiungit et tam honesto desiderio, qui
nunquam re < cusassem > veľ5 off<icium > id est officium ad te perti-
nens, etc. Officium est congruus actus persone iuxta mores et iustitiam
civitatis, vel quod ex lege vel natura omnes nos adimplere.
Nec etiam in voluntatibus > sole <m>p < nibus > id est communi-
bus solem enim est commune?. Inde festa communia dicuntur solemnia.
Et quia grece posuerat exemplum vel verbum, pone eius efexegesim id
est expositionem, dicens : usitatis id est quotidianis a quibus amicus quasi
in nugis semper contradicit amicis, in seriis nunquam.

1. Lapsus pro iniunxisti ' ?


2. Lapsus pro ' quem ' ?
3. Lapsus pro Hec ' ?
4. Lapsus pro ' contradicerem ' ?
5. Lapsus pro ' ullum ' ?
6. omnes] Lapsus pro oportet ' ?
7. commune] cor. in codice.
8. Lapsus pro ' ponit ' ?
APPENDIX A 303
BAS

I: In quo. Facit antipoforam id est tacite obiectioni responsionem dicens¹


enim aliquis etsi ita non posses diceres te ignorare, respondit se nolle,
ne putaretur callida simulatio scientie. Quidam enim sic negantes calide
D

simulant se scire. Et utitur hic directa argumentatione, ostendendo in-


conveniens quod sequeretur. Inde dicit : In quo id est in qua petitione,
2 declinatio> id est evitatio spe < ciosi > mu <neris > excusatione>
三 igno<rationis > id est excusando per ignorantiam, dicendo scilicet me
ignorare, fu < tura > esset id est reputari posset calli < da > simul <atio >
scientie. Quidam ita enim se efferunt predicando vitia de se, ut virtutes
intelligantur, prout dictum est.
Lose Itaque, etc. Quia non erat conveniens contradictio predicta ratione, ne
simulator reputaret2 scientie, parui et maxime quia sciebam de voluntate
te vituperare. Et hoc est : certus id munus³ id est huius translationis offi-
cium non iniungi mihi sine di <vino> instin <ctu >, id est sine divina
THIS: voluntate. Proptereaque, quia non erat conveniens causa excusationis et
quia hoc non improbas sine divino instinctu, ag <gressus > primas partes
Thimei Plato <nis > ala < cri > mente de inceptione -― et hoc quia tu
amice volebas - speque confirmaciore > scilicet de profectione, et hoc
est quod iniungebas. Primas partes dicit ut notet rei difficultatem et sic
reddat attentum vel docilem. Non solum trastuli sed etiam commentum
eiusdem feci.
Ut ait Priscianus in exercitationibus [fol. 8v] puerorum, commi <ni >sci
est plura studio vel doctrina in mente habita in unum colligere . Unde
commentum dicitur plurium studio vel doctrina in mente habitorum in
unum collectio. Unde secundum hanc diffinitionem quilibet liber com-
mentum vel commentarium dici potest . Sed tamen hodie non dicimus
commentum nisi libri alterius expositorium, quia maxime differt a glosa.
Commentum enim solam sententiam exequens, de continuatione littere
vel expositione nil agit. Glosa autem illa omnia exequitur, inde enim di-
citur glosa, id est lingua ita enim aperte debet exponere ac si lingua
doctoris videatur docere.

[XI ]

Putas, etc. Hucusque excusavit se de arrogantia reddiditque benivolum


0043

laudando illum, deinde docilem ostendendo quid transtulit, scilicet primas


partes Thimei Platonis. Modo ostendit quare super easdem partes com-
mentum fecerit, scilicet quia per se erant difficiles ad intelligendum. Et
ita reddit attentum, dicens se non superflui fecisse commentum. Et
sic est : Putas, etc.
Exemplum vel res recondita dicitur liber Platonis in greco. Simula-
crum enim est liber eiusdem in latino. Simulare' est quod nec penitus

1. Lapsus pro diceret ' ?


2. Lapsus pro ' reputaretur ' ?
3. munus] minus in codice, "
4. improbas] Lapsus pro imperabas ' ?
5. speque] spiritus in codice.
6. Lapsus pro ' superflue ' ?
7. Lapsus pro ' Simulacrum ' ?
304 GLOSAE SUPER PLATONEM

idem est cum re nec penitus divisum¹ ubi est liber iste in latino cum li-
bro Platonis in greco. Et hoc est : Simulacrum rei <recondite > id est
difficilis quia est de rerum creaturis, obscurius non quod ipso exemplari
obscurius esset, sed quia ipsum obscurius Latinis³ quam eius exemplar.
Obscurior enim cuiuslibet libri translatio est quam eius in propria lingua
compositio.
Causa vero, etc. Quare librum divisit et non totum simul transtulit,
causas ponit. Quidam dicunt quod hanc partem Platonis fecit unam dis-
tinctionem. Sed Calcidius, quia videt prolixam, dividit in duas. Sed melius
est quod ipse vocet dividere, partem a Grecis assumere et partem relin-
quere.
Simul <que >. Alia causa quare dividat, et hic videtur velle hanc sen-
tentiam auribus ad audiendum, animo ad degustandum. Hic est rectus
ordo prius aure vel aliquo sensu rem percipere, postea ad animum tra-
ducere.
Quod cum [fol. 9r ] non displicuisse id est placuisse : est figura que dici-
tur liptotes, ubi unum ponitur et eius contrarium subintelligitur.
Fa <ceret fiduciam> au <dendi > ma <iora >, id est reliquas partes.

[ XII ]

Unus, duo, tres. Plato tractaturus de naturali iustitia, recapitulat ea


que Socrates dixerat de positiva, ut sit unus et continuus tractatus ius-
titie tam naturalis quam positive. Sed nota quod cum narratio alia in
personis, alia in negotiis versetur, ista in utrisque vertitur. In negotiis
est quando sine introductione personarum solum narratur negotium . In
personis, ubi in negotii narratione nulla est interpositio persone. Hoc
vero genus dicitur collocutio. Huius sunt tres species. Est enim inter
interrogantem et respondentem , que dicitur dragmaticon - dragma enim
interrogatio est quod huiusmodi fuit inter Aquinum et Calcollum. Alia
inter magistrum et discipulum, et est didascalicon, ut inter Donatum
et discipulum, vel Catonem et filium. Alia est inter audientem et nar-
rantem , qualis est in Macrobio, et hoc est enarneticon , id est enarrati-
vum . Genus huius narrationis que in personis est quando in quadam parte
loquuntur voce alterna, dicitur amotheron id est vicarium. Huius autem
operis narratio didascalicon est. In initio enim residet Socrates magister ;
deinde, loquente Thimeo quasi discipulo, facit hanc continuationem pre-
dicta ratione.
Observat etiam in hoc loco propriam cuiusque persone dignitatem, uni-
cuique congruum deputando officium. Quia enim prevalebat Socrates >
in pratica, attribuit ei recapitulationem de positiva iustitia, quod est
politica. Sed quia Thimeus prevalebat aliis in theorica, mathematica, phi-
sica, ideo attribuit ei tractatum de causis rerum, quod est theologice ;
de anima [fol. 9v } mundi, que crescat ex numeris, quod est mathematice ;
de creatione animalium ex naturis elementorum, quod est phisica. Cry-
tias vero et Hermocrates resident iudices.

1. Lapsus pro ' diversum ' ?


2. Lapsus prout ' ?
3. Latinis] Latius in codice.
APPENDIX A 305

Cum ergo per subintroductas personas hoc opus exponatur tali tegu-
mento facit et manifestatur. Cum enim mos esset Atheniensium ut festa
die Palladis in domo alicuius philosophi convenirent, ut ab eodem trac-
tatum de re in qua prevalent¹ maxime reciperent ; iuxta talem consuetu-
dinem, Thimeum>, C<ritiam>, et Her <mocratem> quartumque
cuius hic nomen reticet, die festo Palladis, in domo Socratis convenisse
et ab eodem in positiva iustitia instructos esse ; confixit etiam mutuum
Socratem ab eisdem predictis quesivisse, eos etiam spopondisse. Venit
ergo Socrates in crastino mutuum petere promissum, scilicet de naturali
iustitia tractatum. Sed quartum de sociis non inveniens, sic cepit enume-
rare dicens Unus, duo, tres, quatuor, etc.
CSE Sed queritur cum Plato, quoniam³ constat sapientem nihil sine causa
rectes
facere, librum suum a numeris incepisset ; et, si a numeris incipiendus
1I
esset, quare ab his pocius quam ab aliis, et tres nec plures apposuisset,
et quare per cardinalia, non ordinalia, designasset. Plato enim, ut pytha-
goricus, sciens maximam in numeris perfectionem nostre enim cogi-
A

tationi ad superos meanti ista perfectio in numeris occurrit - quippe


uta cum nullatenus creatura sine numero possit existere, omnis enim crea-
tura quinque partes vel proprietates, ut corporum, vel potentie, ut spi-
rituum, in certo sunt numero, numerus tamen sine qualibet potest existere,
ut operis sui perfectionem innueret, a numeris incepit. Ab istis etiam nu-
meris idcirco quia partes sunt numeri perfecti, id est senarii. Perfectus
enim numerus est cuius partes aggregate reddunt summam equalem suo
C

toto et hoc arithmetica ratione quod senario attribuitur. Habet enim


senarius, secundum arithmeticam, tres partes : medietatem [fol. 1or ] ter-
narium, tertiam binarium, sextam unitatem, que aggregate unam sum-
mam reddunt, id est sex. Propter ergo perfectionem a partibus numeri
perfecti incepit. Amplius, inter hos numeros inveniuntur proportiones que
musicas reddunt consonantias. Inter duo etiam et unum est dupla pro-
portio ex hac nascitur dyapasson. Inter binarium et ternarium sexqui-
altera proportio ex qua dyapente. Inter quatuor et sex, sexquitercia,
ex qua dyatesseron. Inter duo, tres et unum, est tripla que est dyapas-
son kai dyapente. Inter quatuor et unum, quadrupla que facit disdya-
plasson. Ecce huic numero inest omnis consonantia musice.
Quia igitur de creatione rerum , que concorditer et proportionaliter
facta est, disposuerat tractare, ut de anima mundi, de animali tam ce-
lesti, volatili, aquatili, quam terrestri, que omnia proportionaliter et iuxta
numeri rationem a Creatore fabricata sunt, ergo a numeris proportiones
obtinentibus incipit. Vel ideo apposuit numeros, ut perfectam philosophie
dignitatem que in hoc opere continetur exprimeret, per unitatem eius
appositam eius in <n >uit nature integritatem, per binarium vero nume-
rum bimembrem eius divisionem , per ternarium trimembrem scilicet [ phi-
losophiam] theologiam, phisicam , mathematicam. Tres tantum numeros
apponit, ut tres esse personas annotaret quibus hoc totum opus attribui-
tur Hermocratem, Thimeum et Critiam. Ideo quia de tribus triplici

1. Lapsus pro ' prevaleret ' ?


2. Lapsus pro ' cur ' ?
3. quoniam] forte legendum est : quem.
4. Sex quia altera in codice.
20
306 GLOSAE SUPER PLATONEM

numero¹ iuxta Boetii auctoritatem agitur de divinis intellectualiter, de


mathematicis doctrinaliter, de phisicis naturaliter tractata est. De divi-
nis intellectualiter est, omni opinione remota, quicquid de eis dicatur
firma et certa ratione subiecta confirmare. De mathematicis doctrinaliter
agere est sub oculis in figura predictas rationes ostendere. De phisicis
vero naturaliter [fol. 10v ] est agere non tantum rerum naturas sed natu-
rarum causas phisica ratione subiecta tractare.
Cum ergo ut Bo <etius > in libro de Trinitate ait : « Omnis doctrine
perfectio his tribus modis comparatur », ut se in hoc opere his tribus mo-
dis denotaret agere, et sic operis perfectio doctrine constaret , idcirco res
tantum apposuit. Agit enim intellectualiter ut de excogitatione anime,
doctrinaliter in eiusdem compositione, naturaliter in hominis creatione.
Per cardinalia nomina, non ordinalia, illos enumerat, ne unde³ alii pre-
ferre videretur dicendo : primus, secundus, tertius. Hi enim dicuntur car-
dinales quasi in rebus ordinem vel dignitatem designantes. Cardinales
enim sunt qui in linea computandi disponuntur, ut unus, duo, tres.

[XIII ]

Hec sunt verba in crastino venientis nec omnes socios invenientis :


Unus, duo, tres, quartum de numero, etc. Quartus dicitur iste Plato fuisse
quasi ab isto opere se subtraxit, dum non sibi , sed Thimeo, propter causas
predictas illud attribuit. Nota tamen quod in tractatu positive iustitie
tres introducuntur persone, nihil aliud est nisi quod ad tractandam iusti-
tiam positivam quatuor sunt necessaria, scilicet ethica, phisica, logica,
humana scientia vel mechanica quod idem est satis. Quod autem in trac-
tatu de naturali iustitia quartum subiunxit, in <n > uit quod tria pre-
dicta sine quarto, id est humana scientia, necessaria sunt in assignatione
naturalis iustitie.
Ut qui epulum, etc. Quilibet philosophie tractatus epulum dicitur, quia
ibi anima, prout corpus in comestione, doctrina saginatur : unde epulum
proprie philosophorum est collectio sententiarum. Sed queritur quare vocet
tractatum de positiva iustitia hesternum, de naturali hodiernum, cum
positiva prior sit naturalis et ipsius etiam origo, ut dictum est. Ideo sci-
licet quia, licet positiva naturali sit posterior, cognitione tamen est prior,
veluti quamvis Creator prior sit creatura eius, tamen cognitio de Crea-
tore subsequitur cognitionem creature. Nostra enim cognitio [fol. IIr]
rerum ordinem minime sequitur. Vel ideo vocat tractatum positive iusti-
tie epulum hesternum quia transitura est et transit, quemadmodum quod
hesterne est preteriit : post hanc enim vitam locum non habebit. Hodier-
num vero epulum vocat naturalis iustitie tractatum, quia semper est
presens et immutabilis et in tanta perseverantia perdurans. Itaque dici-
tur epulum hodiernum, non solum propter eiusdem permanentiam , sed
etiam nostre cognitionis subsequentiam. Et hoc est : Qui fueritis convive
hesterni epuli id est tractatus de positiva iustitia, et prebitores hodierni id
est tractatus de naturali.

1. Lapsus pro ' modo ' ?


2. Lapsus pro tres ' ?
3. Lapsus pro unum '?
APPENDIX A 307

Sed ne videretur contra eorum voluntatem se hoc eis iniungere, adver-


tit et invitatores. Figura est que hysteron-protheron dicitur, id est ordo
preposterus. Precedit enim invitatio promissi, sequitur exhibitio.
alte
Langor, etc. Invidia et detractio malorum que cito oritur causa est
quare nomen suum ab hoc opere subtraxit, vel ne videretur magistrum
suum docere et sic se illi preferre. Ut fit id est ut sepe contingit ut mali
499

bonis invideant. Sola enim miseria caret invidia. Hec igitur causa est
quare quartus deest secundum priorem sententiam. Secundum vero pos-
2
A
7
8
a

teriorem, causa est ipsius mechanice fragilitas.


Neque, etc. Vere langor predictus, quia alia causa non est. Et hoc est :
Neque enim sponte id est sine magna coactione, fraudaret id est per frau-
dem se subtraheret a tali cetu qualis est vester tam sapientum.
pre Sed et quia posset esse cetus sed nullus ibi tractatus - sepe enim con-
veniunt persone ubi disputant ―― ideo addit : a tractatu rei id est ubi res
que sapientum est tractaretur. Et quia sapientes non possunt convenire
pro re nisi multum utili, annectit : tante id est tam utili quantum est trac-
tatus naturalis iustitie. Et quia unus posset sententiam suam dare nisi
videretur multum commendabile, subiungit : communicatione scilicet in
sententiis, et ita duobus modis commendat hoc opus suum, scilicet per
rei utilitatem et per cetus et honestatem. Nota quod est scalanos id est
3 gradatio, scilicet rhetoricus color, scilicet quandoquidem langor eum
detinet [fol. IIv] , ergo vestrum est, ô Thimee, vicem illius supplere, et
hoc est : Tui, 6 Thimee, etc. iuxta consuetudinem quod, cum aliqui
sint fideiussores alicuius pecunie, et non singuli partis determinate, nec
esse, et lex est ut, si aliqui eorum abfuerint, reliqui eorum suppleant,
secundum quam infert sic dicens : Ergo, etc.
Participis. Nam, cum in aliquo convivio esset presens, merito in isto
deberet subire labores particeps minoris apparatus, immo maioris, quia
tractatur de naturali iustitia.

[XIV]

Tenetis certe id est firmiter et sine dubio. Ecce hic callide descendit
ad recapitulationem, ut non minorem ab eis recipiat tractatum, dicens :
Tenetis in memoria normam id est regulam et ordinem, prescriptam vobis
a me in libro de positiva iustitia.
"
Partim, etc. Per hoc quod dicit partim ' , notat se indigere recapitu-
latione.
Immo color rhetoricus, permutatio vel correctio.
Breviter, quia in relaxatione brevitas servanda est.
Quo digestus ordo. Ordo erat digestus quia quisque eorum partem tene-
bat et ut totum solidetur id est ordine memorice commendetur totum.
Vel'ordine digestum ' vocat que in mente disposuerat ut predicta reca-
pitularentur, et sic huius virtutis fieret tractatus continuus.
Cardo. Hic incipit recapitulatio brevis, scilicet de positiva iustitia, in
cuius principio ostendit unde tractavit, scilicet de re publica> dicitur P.
et qualiter ostendendo qualis quid institutis et moribus esse optima, insti-
tutis quantum ad leges, moribus quantum ad consuetudinem. Et hoc
facit, tria commemorando que officia, quales nuptias, quam nutritio-
308 GLOSAE SUPER PLATONEM

nem instituit debere esse, etc. , ubi egisset de moribus omnium, maxime
de instructione et nutricatione multum. Hi enim, si corrupti sint, magis
rem publicam> corrumpit, si boni defendit. Et hoc est : Res>
Publica , etc. Cardo disputationis est id unde fit dispositio quare
R<es > publica > cardo dicitur quia de ea disputabatur ut esse ipsam
positivam assignaret iustitiam et bona translatione, quia quemadmodum
cardo est quoddam secundarium contra quod volvitur hostium [fol. 127],
ita res publica> est quoddam secundarium, quia de ea secundario
causa predicta principali de positiva iustitia que, rationibus predictis,
dicitur hesterna.

[XV]

Que et qualis, etc. Socrates in ordinatione sue rei publice> imitatur


divinam dispositionem tam in microcosmo quam in megachosmo, id est
minori vel maiori mundo. Sicut enim Creator in mundo, qui eius civitas
est, voluit esse ordines, ita Socrates in sua civitate disponens. In mundo
enim quidam sunt spiritus imperantes vel providentes ut Creator et an-
geli divine menti semper assistentes sibi etiam agentes spiritus quidam
minores divinam voluntatem ad hominis¹, hominum ad Deum supplica-
tiones deferentes vel elementa superiora ubi² ignis et aer que ita agunt
in inferiora, quia calorem et humorem quod nihil ab eis sunt patientia.
Sunt etiam in mundo quidam spiritus, secundum quosdam, tantum pa-
tientes, vel ipsi homines. Alii hic legunt de elementis inferioribus, scilicet
terra et aqua, que a superioribus tantum sunt patientia.
Simili ratione voluit Socrates in sua re publica> quosdam esse pro-
videntes, ut imperatores, ut senatus ; quosdam vero agentes urbemque
protuentes, ut milites ; quosdam vero patientes, ceteris obedientes, ut
pelliparii, sutores, cupedinarii. Sicut etiam in mundo agentium spirituum
sunt carcerarii malorum, quidam defensores bonorum, ita in civitate mi-
litum agentium quosdam voluit defendere, quosdam punire. Sicut etiam
in mundo agentes mediam, imperantes summam, obedientes et <i >mam
tenent habitationem, ita in civitate sua eandem obsequutus est disposi-
tionem. Unde potest dici quod res publica> est collectio hominum
in unum partim providentium vel imperantium, partim agentium, par-
tim vero obedientium. Simili etiam ratione sequutus est divinum consi-
lium in hominis dispositione. Quod ut facilius intelligatur, aliquid ex eius
dispositione edoceatur.
Sapientia igitur divina, humane infirmitati providens, in omnibus cir-
cum fol. 12v]spiciens sapientia que bonum a malo discerneret, irascibi-
litatem que malo irascendo contradicit, concupiscentia qua bona capta-
ret, homini inesse disposuit. Sic et unicuique de illis proprietatibus in
corpore hominis proprie sedem apposuit. Ut ergo sapientia dignior est,
digniori parti eiusdem, id est capiti, assignavit, irascibilitati mediam,
concupiscentie imam. Sed quoniam mediocres philosophi hoc sciunt satis
dicere, sed soli perfecti quomodo hoc sit ostendere, quid nobis inde videa-
tur dignum duco disserere.

1. Lapsus pro ' homines ' ?


2. Lapsus pro ' ut ' ?
APPENDIX A 309
RSDAY

1230 Tria ergo sunt que faciunt sapientem : vis cito intelligendi, vis intel-
lecta discernendi, vis in memoria retinendi. Inde hominis in capite
G

tres sunt ventriculi vel celule : in prora unus, in pupa alius, in medio ter-
tius. In primo horum est vis intelligendi, unde est calida et sicca, ut me-
lius formas rerum et colores attrahat. In medio est vis discernendi que
est calida et humida ubi¹ melius et commodius possit res discernere.
Tertia frigida est et sicca, unde contingibilis2 ut melius sibi tradita pos-
sit retinere. Cum igitur anima de aliquo iudicat, ad primam cellulam for-
mas rerum et colores attrahit ; deinde illa eadem ad mediam cellulam,
ut ibi discernat, traducit ; discreta ad posteriorem transfert quasi in the-
sauro quod claudit frustulum carnis, in modum uberis, donec anima velit
vel aliquid illic transmittere, vel aliquid inde revocare : tunc enim ape-
2018

ritur.
At dicet aliquis : quomodo hec potuerunt discerni omnes³ cellulas ocu-
lis fuisse notatas, vires eorum per vulnera probatas. Cum igitur ista tria
que faciunt perfecte sapientem habent in capite sedere, merito dicitur in
2
0
4
2
#

eodem esse sedes sapientie.


Sub capite vero est cor, quedam pirenea substantia, calida et sicca,
te cuius est semper dilatari et stringi, ex quo ita est in homine. Sub corde
sunt renes, in quibus est sedes concupiscentie.
páx Ad hoc ergo similitudinem voluit Socrates in loco altiore vel digniore,
id est in arce sue civitatis, esse senatus, ut in arce capitis est sapientia
que ceteris [fol. 137 ] membris disponit vel providet. Et velut sub capite
2004

est cor in quo est animositas, sic sub senatu voluit esse milites qui hostes
animositate invaderent et fortiter rem publicam> defenderent . Sicut
2.0

iterum posuit Deus post sedem animositatis sedem concupiscentie, ita


iste post sedem animosorum posuit sedem cupedinariorum vel sutorum
2
1
0
3

vel carnificum vel pellipariorum , etc. Sicut Deus in sua civitate, id est
homine, ad ultimum posuit pedes et manus ad querendum necessaria
homini, ita iste in civitatis ultimo, id est in suburdio, posuit agricolas,
venatores, pastores, ut terram exercerent et terram elaborarent.

[ XVI ]

Continuatio . Illud ad arbitrium probatum est et illud Quid etc. quod


sequitur et subiungit illud : Nonne inter initia.
Postquam docuit Socrates de separatione habitantium, precepit de di-
versitate officiorum, ut aliis liceret omnia que scirent et honesta que pos-
sent implere, militibus autem solam militiam exercere, ne variis officiis
confusi vel maximis divitiis ditati timidiores vel negligentiores efficeren-
tur. Deinde agit de gemina natura , postea de instructione in eadem, post-
modum de possessione, deinde de affectu in proximos, postea de connu-
biali coniunctione, ad ultimum de liberorum educatione que omnia bre-
viter recapitulat ubi hunc tractatum precedenti continuat. }
Tributo nempe id est concesso aliis a militibus quod unicuique, etc. Quod-

1. Lapsus prout ' ?


2. Lapsus proconstringibilis ' ?
3. discerni omnes] Forte legendum est : discerni ? Dicimus.
4. Lapsus pro ' ira ' ?
310 GLOSAE SUPER PLATONEM

dam datum est homini a natura, quedam a studio, quedam a doctrina.


Nam ut Plato¹ : omne bonum aut nascitur, aut discitur, aut cogitur. Illud
homini datum est a natura ad quod homo aptus est vel prevalet ex natu-
rali aptitudine animi vel corporis, ut quidam sunt melioris ingenii quam
alii et ideo debent effici clerici. Quidam autem habent membra habiliora
ad pugnandum quam alii : hii sunt aptiores ut fiant pugiles. Illud autem
a studio, quod proprio labore aquirit ; a doctrina quod, alio docente , per-
cipit.
Iniunximus hoc unum munus id est hoc unum officium pro regende²
civitatis adversus externos, etc. Tria [ fol. 13v] sunt genera bellorum : extra-
neum, intestinum , domesticum. Que omnia hic innuit Plato sic dicens :
adversus extraneos ut in hostium prelio, ac domestici in plusquam civili,
adversum intestinos ut in prelio civili .
Tale munus eis iniunximus, eis dico existentibus mitibus quidem iudi-
ciis erga obedientes, secundum illud :
« Parcere subiectis et debellare superbos >>

utpote consanguineos - omnis bonus proximus noster, malus vero dege-


ner - et amicos natura : natura eius est bonum diligere et malum odio
habere. Sed ne nimis essent remissi, annectit : asperis autem contra arma-
tas acies in congressibus martiis id est bellicosis.
Biformi. Et vel³ predicta posset perficere, volumus illos esse preditos
biformi natura id est animositate et sapientia. Et pone naturam pro habitu.
Et hoc est in tutela patrie scilicet ut apud patriam suam et cives suos
protegendos fortes essent, quod est animositas ; prospicientes etiam ne
in civitate etiam aliqua fieret seditio, de qua dicit Socrates alibi . Quod
si quis reperiretur qui neutri parti concederet, capite puniretur. Et dici-
tur seditio quasi sectio , quia in seditione quidam ab aliis separantur, ut
sedatio per contrarium.
Porro in officiis ut ex sapientia sciant quid debeant Creatori ex reli-
gione reddere. Alterum enim sine altero perfectum facere non potest.
Melior tamen est religio idonea quam sapientia religiosa.
Propterea id est propter cultum religionis studium sapientie in pace.

[XVII ]

Quid ? Huius. Predixit geminam milites oportere habere naturam , sci-


licet animositatem et sapientiam. Sed quia ista sine exercitatione et doc-
trina haberi non possunt, de doctrina et exercitatione subiungit, scilicet
quod VII liberalibus artibus adhibeantur, ut earum modulationibus et
affabilitatibus instruerentur, et sic erga suos milites efficerentur. In gym-
nasiis vero et palestris iussit eos exercere, ut adversus rebelles redderen-
tur fortes et feroces. Et hoc est : Quid scilicet i (t) em iudicatis magisterium
huius scilicet predicte, ancipitis id est gemine nature qualiter ad [fol. 147]

1. Forte supplendum est : ait.


2. pro regende] Lapsus pro ' protegende ' ?
3. Lapsus pro ut ' ?
4. Lapsus pro ' possent ' ?
5. Lapsus pro ' vel ' ?
APPENDIX A 311

sapientiam, magisterium ad artes, et quandam nutricationem quantum ad


animositatem , et hic ad exercitium belli. Et dicet aliquis : quod¹ inde
dixisti (?) Respondetur > : Non <ne > constituebamus, instruebamus,
nutricatione <m > animositatis. Subiungit in exercitio corporum gim-
nasiorumque luctamine. Gi <m >nos dicitur nudus : inde gimnasium lu-
dus de quo nudi exercendo se luctabantur.
Animorum. Postquam docuit de animositatis nutritione, subiungit quid
docet de magisterio sapientie dicens : Item constituebamus placiditate <m>
animorum id est sapientia <m> que reddit placidos animos — et est
perifrasis et affabilitate musice id est in musica que dulcem et affabilem
reddit animum. Sed quia sola musica ad hoc non sufficit, de aliis annec-
tit dicens : ceteraque id est ceterarum artium quas scientie ingenuos id
est nobiles adolescentes, par id est equum est. Nota quod cum cetere partes
ab animi mansuetudine valet, musica tamen ex nomine assumendo
specia >l < ite >r ponit quia, ut ait Boe < tius > in prologo Musice,
ipsa maxime dominatur in humano corpore valet enim ad viam² exci-
tandam , ad dementiam suggerendam vel, e contrario, ad animum miti-
gandum , ad virtutes incitandas. Huius autem effectus, ut in prologo Mu-
sice habetur, Pythagoras primus dicitur fuisse expertor hoc modo.
Causante tibicina quadam in taberna quadam contigit nuntiatum fuisse
cuidam adolescenti in eadem taberna residenti alium iuvenem concubina
eius abuti. Quo audito similique modo exhortatus, predicti iuvenis fores
frangere properabat. Accurrens autem Pythagoras et videns illum paren-
tum correctionem, amicorum admonitionem negligere, quesivit quis modus
a tibicina cantaretur. Statim autem mutato modo Pythagore imperio,
mentem iuvenis recepit. Hoc etiam musice dominium reperat³ enim teste
Boetio, et multi alii experti sunt.
At vero. Quoniam sapientiam et animositatem sequuntur divitie que
hominem dissolvunt et negligentem reddunt, nullam esse militum pos-
sessionem. Sed predocuimus illos contentos uti sola [fol. 14v] mercede, etc.
id est ut ab eis quorum salute tuerentur mercedem reciperent ut tantum
vitam sustentarent. Sed quia posset esse tanta remuneratio quod esset
morum vel virtutis corruptio, annectit uti tanta id est ut tanta exhi-
beatur que sit satis id est sufficiens, non corrumpens. Et ideo non solum
de mercede docet, sed etiam de qualitate, illis occupatis, etc. id est a cete-
rarum artium usu que ad milites non pertinent.

[XVIII ]

De feminis quoque. Quoniam vidit brevi homines mori, etate vires amit-
tere, ne res pu <blica > anihilaretur, precepit mulieres ad prolis susci-
pientiam, non ad luxuriam exercendam esse ducendas. Et ut moribus
concordarent et scientia voluit instrui preceptis et moribus quibus et
viros, sine differentia : iracundus cum iracunda, cum molli viro mollis. Que-
rit in hoc loco quare ita precepit. Unde enim melior duri et facilis vel
mollis viri et dure mulieris huius enim mollities duritiam et iracundiam

1. Lapsus pro ' quid ' ?


2. Lapsus pro ' iram ' ?
3. Lapsus pro ' repererat ' ?
312 GLOSAE SUPER PLATONEM

panis contemperat et meliorem reddit. Dicimus contra quod quid con-


iunctio hec esset utilior, ista vero est certior. Cum ergo de iustitia ageret
et ex morum similitudine generetur concordia et dilectio. Et hoc est :
similis in moribus , eiusdem nature consuetudinis.
Quid de procreandis. Precepit enim ne puerorum in creatione ad mens-
truatam mulierem aliquis incederet. Si enim infans tunc precaretur¹ quia
tunc sanguis abundat, nimietatem sanguinis nimietatem caloris - san-
guis enim causa caloris est et quia naturaliter qualitas quelibet, ubi
prevalet, generat morbum suum, et ita calor nimius generat erisipillam,
morbum sue nature proprium, ideo prohibuit ad tales accedere vel ex
talibus fetus producere.
Suscipiendis id est nutriendis liberis id est filiis inter dimodium . Tres
erant lecti, et ideo dicebatur locus ille triclinium , inde architriclinus, id
est princeps triclinii. In uno lecto recumbebant servi, in alio hospites, in
tertio vir et uxor et filii. Et ideo dicebantur liberi quia non recumbebant
in lecto servorum, immo dominorum. Vel liberi ad differentiam illorum
qui erant servi, unde [fol. 157 ] postea inolevit consuetudo quod filii voca-
rentur liberi.
An vero hoc quod dixi ita est memorabile et vivacioris tenacitatis id est
ab² tenatiori memoria, uti ea que videntur dici preter hominum opinio-
nem, etc. id est admirabile. Duo sunt que dant rei admirationem : magni-
tudo rei et novitas. Unde virgilianus pastor :

« res est non parva, Palemon. »

Et hoc preceptum admirabile erat quia novum et, ut ait Tullius in Rhe-
torica, nova et magna melius retinent <ur) quam usitata vel parva.
Deinde subiungit illud memorabile existimatione de communibus nuptiis
vel communi prole.
Hoc in loco quidam indocti Socratem et Platonem arguunt, credentes
eos precipere omnes mulieres esse communes secundum carnem , non se-
cundum caritatem , sic scililet quod omnes sub custodia unius essent et,
cum aliquis coire vellet, prefectus ad hoc constitutus quam vellet tene-
bris supponeret et ignorante utroque cui commisceretur, et ita nec pro-
prios filios cognoscerent ut omnes suos reputantes, omnes equaliter dili-
gerent.
Nos vero dicimus Platonem non imperasse turpitudine sed affectu.
Non dixit quod omnes essent communes sed existimarentur. Ac si di-
cat unusquisque uxorem et filios alterius in bono diligant ac si sui sint.
Unde subiungit : et sic contingeret quod extimabuntur communes nuptie
si suos quisque minime id est non internoscat suos affectus id est si nesciat
quam vel quem plus alio diligat et cui maiorem caritatem exhibeat. Prop-
tereaque quia affectus non internoscat , omnis³ in omnibus consanguinitatis
religionem exhibeatur id est amorem religiosum consanguinitatis et cul-
tum consanguinitati debitum.
Et quia in progenie tres sunt gradus consanguinitatis, tres etiam effec-
tus dilectionis. Est enim in progenie maioritas, equalitas, minoritas :

·
1. Lapsus pro ' procreetur ' vel pro procrearetur ' ?
2. ab] up in codice.
3. Lapsus pro omnes ' ?
4. Lapsus pro ' exhibeant ' ?
APPENDIX A 313

c maioritas ut pater et mater, minoritas ut filius, equalitas ut frater et


soror. Cum ergo hi tres gradus in etate inveniantur, docuit Plato si affec-
tus debitus maioribus in genere habeatur in maioribus etate, affectus vero
equalium in genere habeatur vel debeatur equalibus natione, [fol. 15v ]
affectus vero minorum in generatione reddatur in minoribus etate. Et
hoc est Dum equa <les > etate vel animo ducantur caritate fratrum et
e
7
9
1
8

sororum ; hoc est de qualitate¹. Amodo subiungit de maioritate maio-


ribus vero etate vel dignitate exhibeatur reverentia id est coram eis nec
dicatur nec fiat aliquid inhonestum hec est vera reverentia. Infraque
de infra scilicet qui minoris etatis sunt caritas id est dilectio debita filiis et
nepotibus scilicet ut quedam, et si turpia sint, concedamus eis : quedam
Ta enim que in aliis etatibus tolleranda non sunt , in hac patienda sunt, quia
P
:D

« Non lusisse pudet, sed non incedere ludum. »


乳罩

best
[XIX ]

Quid illud. Hic de coniunctione dicunt quidam quod in eodem dialogo


6

precepit Plato que mulieres sortito darentur, ut cum aliquis aliquam habere
vellet, sors mitteretur an eam habere deberet an non, ita ut nulla sine
sorte daretur vel iungeretur. Nobis vero aliter videtur. Cum enim docue-
rat mulieres ducendas esse caritate et dilectione, quia inde multotiens
oritur invidia atque discordia, quemadmodum si duo unam de eadem
classe peterent et uni auferretur et alii daretur, dolet ille cui aufertur,
et sic oriretur invidia. Ut ergo hoc excludat, divisit cives per classes, id
72 est per divisiones, ut in una essent senatores, in alia equites, in alia car-
nifices, in alia agricole, in alia existentes in servitute, et sic de aliis, et
ita quod vir unius classis non iungeretur mulieri alterius classis , sed unus-
e quisque de sua classe acciperet. Cum ergo contingebat quod duo eiusdem
classis eandem quererent, et ita quod et ordine et moribus essent pares
et sic uterque esset dignus, unde si uni daretur, alteri auferretur, inibi
posset nasci odium et invidia. Commune hoc malum instituit Plato ut
sors qui illorum eam acciperet mitteretur. Non igitur in omnibus nuptiis,
ut quidam putabant, sed in quibusdam, sors ponebatur. Si unus solus
iuvenis unam solam virginem unius et eiusdem ordinis [fol. 16r] quere-
ret, nulla sors fiebat vel operabatur : sine cuntatione enim dabatur . Vel
si duo diversi ordinis aliquam quererent, nullam sibi sortem tradebant :
dabatur enim sine sorte ei qui eiusdem ordinis erat cuius illa, cum repudio
alterius. Inde si aliquis de minori classe aliquam de maiori classe que-
reret , sine sorte repudiaretur. Si enim unus solus aliquam de sua classe
quereret, ad quid sors poneretur <? >
Sic possumus ratione probare quod in talibus sors non proiiciebatur.
Possumus etiam hoc idem ex verbo ipsius percipere, ubi dicit : Melius
morate virgines melioribus procis. Proci dicuntur quasi precie ' e ' mu-
tata in ' o ', causa differentie -- ; qui enim querit uxorem multos pre-
catur.
Nonne tenetis. Precepit etiam Socrates ut quidam prefecti essent in

1. Lapsus pro ' equalitate ' ?


2. Lapsus pro ' contra ' ?
314 GLOSAE SUPER PLATONEM

utroque sexu qui, cum necesse esset, scilicet cum aliqui duo aliquam de
eadem classe peterent, tunc sortem predictam iacerent . Et hoc est : Nonne
tenetis in memoria fraudem sortis id est fraudulentam sortem in elec-
tione maritorum. Hic dicunt quidam Platonem voluisse prefectos nup-
tiarum decipere, quoniam volebant in sorte quod fraudem , preter¹ illos
his officiis preditos, ignorabant omnes. Nos vero dicimus Platonem hoc
non excogitasse, sed in omni sorte fraus est. Qui enim subiacet sorti in
aliquo fraudatur a desiderio : unde omnis sors fraudulenta dici potest.
Salub <er > ri <mam >, quia in < de > salus quedam aquirebatur et
odium cum omni invidia removebatur. Curantibus illam fraudem scilicet.
Quo sue. Subiungit quare sors poneretur : quo quisque qui cadet a sorte
culpet inprosperam fortunam sortis, etc. quid faceret si sine sorte alter
ei preferretur.

[XX ]

Illud etiam. Incipit de cura puerorum et educatione, docens quod filii


nobilium maiore cura sint nutricandi quam filii aliorum, quia quedam
species eis inest naturaliter qua iudicat eos futuros similes parentibus.
Continuatio. Non solus³ predicta sed etiam illud [fol. 16v ] puto promul-
gatum id est persuasum promulgare est persuadere - fetus lectorum
parentum id est natos de electis, alendos summa cura. Et subiungit quare :
utpote preferentes > id est dignitate natura bonitatis. Dignitas alia natu-
ralis, alia artificialis. Naturalis est que natura habetur vel comparatur,
veluti quod natura habet aliquis quo sit fortis, quia parentes eius fortes
fuerunt ; artificialis, velut que doctrina vel labore habetur, ut exercitatio
virium aliquis fortis. Vel aliter : omne bonum aut nascitur, aut discitur,
aut cogitur. Nascitur quod a natura, discitur quod a magistro, cogitur
quod a studio habetur. Sed pueri illi nec bonitatem doctrine nec studii
habent, sed solam naturalem scientiam.
Sed ne aliquis putaret ceteros contemnendos, addit : ceteros. Sed Thi-
meus interrumpit verba, dicens : illud ipsum. Unde Socrates addit con-
tinuans alendos ali <i > cuidam usui futuros id est profuturos. Et est
aferesis etsi non tanti quanti milites non tantum nutriendos esse docui-
mus. Sed notanda esse in processu etate et iter adolescentie id est cum ado-
lescentia, quia ideo incipit agere ex preconsideratione, ut ex operibus
illorum in quibus plus natura quam deliberatio presumitur, animi qua-
litas notaretur. Velut de quodam puero legitur apud Athenas , qui cum
in capiendis coturnicibus et in eruendis oculis earum intentus esset, se-
natus decrevit eidem oculos erui, ne provectus idem exerceret in homi-
nibus.
Modo id est minore quam nutriendo.
Deinde subiungit ad quid notarentur eorum merita, scilicet ut nobiles
si dedignarentur, ad inferiorem classem deducerentur, ignobiles vero si

1. preter] pret in codice.


2. Lapsus pro ' quod ' ?
3. Lapsus pro ' solum ' ?
4. Lapsus pro ' item ' ?
5. Lapsus pro ' nichilo remissiore ' ?
APPENDIX A 315

virtutem sequerentur, ad altiorem gradum promoverentur, ut Tullius vel


Marius vel etiam Virgilius, magne nobilitatis genere, tamen Neapolis
civitas data fuit sibi quasi filio alicuius principis. Invenitur etiam in vita
eius quod in illa civitate maxima et intolerabilis muscarum pestis incu-
buerat. Ut ergo Virgilius repelleret, fecit aureum serpentem auream mus-
cam in ore habentem, quo supposito civitatis nescio qua arte tragica co-
acte fugere [fol. 177 ] musce. Fecit etiam ibidem baltica in odio , erant
enim diversi gradus ad diversos langores curandos. Hic es singuli ima-
gines tenentes vultus ad partem illam in qua erat dolor gradu illo crean-
dos, veluti si esset ad cephaleam id est ad dolorem capitis, haberet ille
gradus imaginem manum ad caput tenentem. Tali ergo probitate translatus
est ad maiorem de minori ordine. Et hoc est quod dicit : Quo tam, etc. Et
ponitur pro duobus quo tam ex secundi ordinis : duo enim erant ordines,
nobilium scilicet et ignobilium ut predictum est ; propugnatorum id est
nobilium.

[XXI]

Et quid. Hucusque fuit recapitulatio Socrates¹ de positiva iustitia.


Unde ait : Quid, etc. recepto a me scilicet qui tantum veni audire, non do-
cere.
Scisne. Finita recapitulatione tractatus de positiva iustitia, ut calide
initium requirat ab eis quale et quantum animo gerat, huius rei deside-
rium manifestat ut sic Cricias talem sibi rem publicam> in rei veri-
tate fuisse reperiat qualem ipse depinxerat, depictam desideraverat. Quo
facto, Thimeus tractatus de naturali contineat³ et sic ei mutuum reddit
dupplicatum, scilicet assignando in veteribus Athenis positivam iustitiam
observatam fuisse, naturalem vero in universitatis creatione.
Ego sic depositum, etc. ut si quis pulchritudinis quantum ad colorem
in superficie, venustatis ad compositionem partium in corpore.
Motus. Sed quia posset moveri de loco ad locum sed inutiliter, addit :
Certamen infor <mate >. Nota preposterum ordinem prius enim adum-
brare, deinde informare. Et est tractum a pictura in qua prius fiunt mem-
brorum liniamenta, quod est adumbrare, deinde colores exterius appo-
nuntur, quod est informare.
Expectatione id est desiderio deposco vel expecto. Hucusque ostendit
Socrates quantum in animo haberet desiderium ut talem civitatem in
esse vel actu extitisse sibi inveniat, qualem eis sermone depinxerat, ut
sic Cricias commodius rei respondeat talem in actu fuisse qualem adum-
braverat sermone. Thimeus autem inde naturalem omnium civitatem
R <ei > p <ublice> a Socrate prius depicte consimilem esse demonstrat.
Hermocrates vero veteres Athenas [fol. 177 ] a Critia memoratas civitati
a Socrate imaginate adaptat. Sed antequam Cricias respondeat, ostendit
quare iterum desideret ut in actu talem civitatem reperiat, sic dicens :
Quippe, etc. Ac si dicat : Non est mirum si talem populum desidero quia,

1. Lapsus pro Socratis ' ?


2. Lapsus pro • callide ' ?
3. Lapsus pro ' continuat ' ?
316 GLOSAE SUPER PLATONEM

si tale esset, nec a poetis nec a sophistis digne laudari posset. Et hoc est :
Quippe, etc.
Nec veteres quidem auctores . Tres erant philosophi , sophiste, poete. Sed
a sophistis hoc removet et a poetis talem iuventutem digne posse lau-
dare. Philosophis vero concedit, ubi dicit : Superest igitur, etc. auctores
quantum ad historiographos, poetas ad metrum scribentes. Ita bene dis-
tinguuntur auctor et poeta ; est tamen indifferent <er > habeat se auc-
tor tam ad metrice scribentes quam ad historiam narrantes, utrique enim
auctores dicuntur. Vel aliter secundum diversa genera narrationum bene
auctor et poeta diversi iudicantur. Tria enim sunt genera que contra¹
auctores et scriptores versantur historia, fabula, argumentum. Historia
est vera et verisimilis narratio, argumentum est ficta et verisimilis nar-
ratio ― quamvis Tullius aliter diffiniat - fabula nec vera nec verisi-
milis narratio. Qui ergo tractant de historia dicuntur auctores, qui fabu-
lam vel argumentum poete, quia fictas narrationes tractant : poio enim
interpretatur fingo, inde poesis id est figmentum .
Non quo, etc. Videtur despectus esse quod poetas dixerat ad hoc non
sufficere. Dicit non ideo dixisse ut eos contemnat sed quoniam eorum in-
tentioni non pertinet : non enim describere debet nisi usitata. Predicta
vero in usu vite non inveniuntur. Continuatio. Predicta asserui, sed non
ideo quo contemnam poeticam nationem id est poetarum professionem,
sed quod sciam eos esse peritos imitandi id est describendi : describitur
enim res ita imitando prout gesta est vel fieri potuit. Sed quid imitandi < ?>
Id scilicet quod evidens et perspicuum sit, evidens sibi, perspicuum aliis.
Dico etiam eos posse emulari id est expresse imitari imitatio est
in una qualitate, emulatio vero in pluribus [fol. 18r] ea de quorum usus
habeant et experientiam. Histeron-proteron est : prius enim habetur expe-
rientia rei, deinde usus. Multi tamen rei usum non habent et non expe-
rientiam ut poete qui , cum consueverunt bella describere, nunquam fece-
runt, tamen et ita habent usum rei quia belli in scribendo cuius nunquam
experti sunt ab agendo. Ab ineunte etate id est ab incipienti etate, sci-
licet ex quo nati sunt, et in quibus educati - hoc est efexegesis, id est
precedentium expositio- propemodum id est magna cura et usu.
At vero. Predicta scio poetis facilia. Et hoc est : At vero scio esse diffi-
cilem imitationem id est descriptionem incogniti moris quantum ad con-
suetudines peregrinas, institutionis quantum ad leges. Peregrine dicit et
incogniti quia talis mos est institutio tunc in usu non erat.
Pre[... ] dixi. id est noviter inventam peroratam et non ante divisam.
Si habeatur efficti ' , referatur ad maris2 quia eius casus est gen<i>-
" "
t <iv>i ; sin autem efficta ' , ad orationem ' legat <ur > quod simi-
liter ablativi casus est.
Oratione rhetorica scilicet vel prosa vel versibus id est metro. Dico
autem esse difficile huiusmodi populum digne laudari, ingeniis licet id
id est quamvis preclaris ad famam, prestanti <busque > ad investiga-
tionem referatur. Et ita argumento a maiori probat quod illud efficere
poetis est difficile. Neque enim talem rem pu <blicam> ipsi videre vel

1. Lapsus pro ' circa ' ?


2. Lapsus pro ' moris ' ?
3. Sin autem] snia in codice.
APPENDIX A 317

audere describere consueverunt. Non igitur mirum si digne laudari ne-


queant.
Sophistas. Probato quod poete non possunt, probat illud idem de so-
phistis. Et hoc est : Sophistas id est eloquentes secundum quosdam. Et
est sinedoche, figura ubi scilicet pars pro toto ponitur, vel genus pro spe-
cie ; est enim ars sophistica species eloquentie. Sophista tamen proprie
est qui calidis¹ utitur argumentis ad thesim probandam. Nanque scilicet
similiter iudico beatos id est abundantes agmine et inundatione sermonis :
expositio est. Vereor tamen licet sermone abundent, vereor tamen, etc.
Vagi id est animo, palantes corpore. Deinde subiungit in quo sint pa-
lantes, dicens : nec certis propriisque. Vel aliter : vagi id est ad diver-
sas sententias, palantes ad sectas ; nec certis sedibus quia nulli certo [fol.
18 ] magistro se subiciunt.
Secund is domiciliis id est sectis vel studiis magistrorum. Vel certis
ad sententias, propriis ad sectas referatur.
Philosophorum mores id est consuetudines quas philosophi instituerunt.
Instituta prudentie id est leges a prudentibus institute.
Nec coniectura, etc. nec demonstrare ceteris cuiusmodi, quod multo faci-
lius est.

[XXII]

Superest igitur. Quando quod alii non possunt, superest ut vos facia-
tis, et est argumentum a remotione partium. Cum enim tria sint genera
studii, unum in historiis et fabulis circa auctores, aliud in eloquentia que
est circa poetas, tertia in philosophia, duo predicta removet ut dictum
est, tertium vero hic ponit. Et hoc est : Superest igitur solum nostre erudi-
tionis ingenium. Ostendit possibilitatem istius rei in eis per quoddam
attributum persone, id est convictum. Et hoc est : nutritum cura publica
id est causa rei publice>, et hoc quantum ad praticam et eius quam-
libet speciem, vel quantum ad ethicam que sola rei publice docet curam.
Vel publica causa nutritum id est communi erario secundum quosdam.
Sed melius est dicere : nutritum id est exercitatum publica causa id est
publico studio : publicum enim studium dicitur pollitica, quia docet admi-
nistrationem rei publice >.
Philosophie naturali studia. Naturale studium philosophie dicitur phi-
sica quia est de naturis rerum. Ideo dicit eos in phisica valere et politica,
quia he due scientie necessarie erant ad futurum tractatum : erant enim
ostensuri creationem rerum factam secundum rerum naturam, ad quod
necessaria erat phisica, scilicet scientia de naturis rerum ; erant enim osten-
suri leges veterum Atheniensium , ad quod necessaria erat politica, utpote
de legibus scientia flagrans, quia in ea maxime necesse est estuare inge-
nium .
Siquid <em >. Hoc quod predixerat generaliter, de eis probat per enu-
merationem, ac si diceret : Verum est nos solos ad hunc tantum tracta-
tum sufficere, siquidem id est quia Thimeus iste ex Locris. Hoc est argu-
mentum a loco. Locri horum² civitas est in Italia. Sed quia non suffi-

1. Lapsus pro ' callidis ' ?


2. Locri horum] Lapsus pro ' Locri-orum ' ?
E NEM
318 GLOSA SUPER PLATO

cit ad laudem dicere nomen civitatis, annectit ad ipsius commendatio-


nem sic dicens : que urbs Italie est flos facile id est multum princeps, pre-
cellens, nomen pro participio. Et additur in quibus alias [fol. 197] pre-
cellit Italie civitates, dicens : nobilitate scilicet genere, divitiis id est ad
possessionem , gloria ad famam quam nacta est ex probitate civium. Quod
dicit rerum gestarum, commendaverat personam a loco ; sed quia non suf-
ficit Laris¹ patrie, ad commendationem alicuius persone - in loco enim
bono multi sunt pessimi, et e converso addit : idemque id est Thimeus
obtineat² id est obtinuit - tempus pro tempore arcem id est princi-
patum amoris sapientie id est philosophie, et est interpretatio pro nomine.
Hic dicunt quidam Platonem errasse quia dicit civitatem Locrorum in
Italia fuisse que in Grecia est, unde Locrensis Aiax dicitur. Et ideo emen-
dant pro ' Italie ' ' ut alie ' , quod non valet, ac si due non possent civi-
tates esse eiusdem et unius denominationis, una in Italia, alia in Grecia
sic.
Cricia <m vero apprime id est valde vigere id est valere in omnibus
studiis humanitatis id est ethica, echonomica, politica, vel omnibus studiis
que hominibus possunt inesse, utpote sicut civem Atheniensem. Nam ut
in Italia Romani antonomasice cives, ita in Grecia Athenienses dicebantur.
De Hermocratis natura. Ad ultimum commendat Hermocratem, quia
pauca in hoc opere loquitur, dicens : De natura id est ingenio quod est
naturalis vis ad aliquid cito intelligendum. Sed quia ingenium doctrina
et studio emendatur vel corrumpitur, addit facta educatione ab alio,
accomodata proprio studio his de quibus id est institutis rei publice>,
nullum puto .
Et quia tales estis, ideoque iubentibus vobis die hesterno parui : Sapien-
tibus enim est ex voto obediendum.
Reliquas partes, id est tractatus de naturali iustitia³.

1. Laris] Lapsus pro laus ' ?


2. Lapsus pro obtinebat ' ?
3. Reliqua, si quaeres, in apparatu nostrae editionis [capit. XXIII sq..] invenies.
APPENDIX B

On trouvera dans le présent appendice quelques notes succinctes con-


cernant quatre manuscrits de gloses sur le Timée où l'influence de Guil-
laume de Conches est manifeste. Ces manuscrits sont mentionnés par
M. J.-H. Waszink dans son Timaeus a Calcidio translatus ... [Plato Lati-
nus, IV] , Londres et Leyde, 1962. Nous nous permettons de renvoyer à
ce remarquable ouvrage pour les renseignements généraux relatifs aux
manuscrits que nous examinons¹ . Nous ne parlerons ici - et encore bien
sommairement que de ce qui peut servir à illustrer l'influence de Guil-
laume de Conches et de ses Glosae super Platonem.

Londres, British Museum, Arundel 339

Ce manuscrit contient, aux folios 110V- 119v , le texte du Timée dans


la traduction de Chalcidius . Le texte du Timée est accompagné de gloses
marginales d'époques et de mains différentes. Les gloses où l'influence de
Guillaume de Conches nous paraît manifeste se situent aux folios suivants :
113V, 114 , 115V, 1171 , 117v. D'après le Dr. H. Turner , Conservateur au
British Museum , l'écriture de ces gloses paraît se situer aux alentours
de l'an 1200.
Si l'influence de Guillaume de Conches est manifeste dans les folios
ci-dessus énumérés, il est non moins évident que le glossateur recopie,
non les Glosae super Platonem, mais la Philosophia de Guillaume . Les
passages transcrits sont les suivants : fol. 113v et 1141 = Philosophia
I, 21 [P.L. 172, 53 A-54 B] ; fol . 115v = Philosophia I , 15-20 [ P.L. 172 ,
46 D-48 C] ; fol. 1171-117V = Philosophia IV, 25-27 [P.L. 172, 95 D-
97 A]. Les extraits sont d'ailleurs bien choisis. Ils correspondent aux dé-
veloppements des Glosae super Platonem.

1. Signalons ici un manuscrit du Timée (très fragmentaire, il est vrai) que ne semble pas
avoir recensé M. Waszink : Venise, Bibl . Marciana. Lat. class. XIV, 54 ( = 4328) . Le folio
101 (recto et verso) de ce manuscrit contient sept extraits du Timée (traduction de Chalcidius)
qui correspondent respectivement aux pages suivantes de l'édition Waszink : 1º p . 37, 1-20 ;
2º p. 38, 6-9 ; 3 ° p. 40, 1-16 ; 4º p. 40 , 19-p. 41 , 13 ; 5º p. 44, 4-p. 45 , 8 ; 6º p. 46, 1-9 ;
7° p. 50, 9-10. Ces extraits ont été copiés par Pietro-Paolo Vergerio (l'Ancien) à une date qui
nous est ainsi précisée au folio 101 v : Expliciunt Alegabilia dicta collecta ex Thymeo Platonis
per me Petrumpaulum Vergerium faciatum in Justinopoli, anno Domini 1388 , die VII Sep-
tembris.
2. Le présent travail était trop avancé déjà lorsque parut l'édition de J.- H Waszink. Il
ne nous a donc pas été possible - et nous le regrettons vivement - d'adopter la graphie
Calcidius que M. Waszink préfère justement à celle de Chalcidius.
320 GLOSAE SUPER PLATONEM

Londres, British Museum, Additional 22815

Ce manuscrit a été acquis par le British Museum le 2 avril 1859. Il fai-


sait partie du fonds Libri¹. Comme le précédent, il contient, en plus du
Timée traduit par Chalcidius , des gloses marginales. Ces gloses peuvent
être classées en deux séries. Certaines gloses , d'une encre foncée, sont
d'une écriture qui semble pouvoir être datée d'un XIIIe siècle assez avancé.
D'autres, d'une encre plus pâle , seraient , selon le Dr. H. Turner, du pre-
mier quart du XIIIe siècle. C'est cette dernière série de gloses marginales
(des folios 41, 13v, 19v, 36v) qui est tributaire des Glosae super Platonem
de Guillaume de Conches. Les passages transcrits par le glossateur cor-
respondent aux chapitres suivants des Glosae super Platonem : fol. 4r = ch.
III-IV ; fol. 35vch. V-VI (premier paragraphe). On remarque encore
un bref extrait du chapitre XXXII (Semper esse est... transire) au folio
13v, et deux courts extraits du chapitre XCV (Evum est presentarius ...
futura sunt Vere Deus sociavit... et cetera) au folio 19V.

Oxford, Bodleian Library, Digby 217

Ce manuscrit est de la fin du XIIe siècle et très probablement d'origine


italienne.
Au folio 179v (non numéroté) , on lit : De perquisito fratis Ric(ard)i de
Wynkel. Au folio 411, on lit : Ma(gister) Marcellinu(s) Akertun, cepen-
dant que, dans la table des matières du folio IV, en face de Timeus Pla-
tonis, on remarque ces mots : Nota quod Marcellinus. Ce manuscrit a donc
appartenu successivement à Richard de Winkley O.P. , qui fut provincial
d'Angleterre de 1336 à 13392, et à Marcellin Akerton O.P., qui séjourna
à Oxford en 1473-1474 et est mort prieur de Guildford en 1482³. On peut
supposer que Richard de Winkley a fait l'acquisition de ce manuscrit au
cours d'un de ses voyages en Italie¹.
Aux folios 98V-110V (numérotation moderne) , se trouve le Timée (tra-
duction de Chalcidius) . Le texte du Timée est accompagné de gloses mar-
ginales et de gloses interlinéaires, du folio 98v au folio 10115. Elles s'inter-
rompent à la page 33 A du Timée, sur le commentaire des mots hoc amplius
[ed . J.-H. WASZINK, p . 25 , 15] . L'ensemble de ces gloses (marginales et
interlinéaires) est en étroite dépendance avec les Glosae super Platonem

1. Catalogue of the extraordinary Collection of splendid manuscripts... formed by M. Gugliel


mo Libri..., (Londres, 1859) , p. 178 et planche V.
2. A.-B. EMDEN, A Biographical Register of the University of Oxford to A.D. 1500 , t . III
(Oxford, 1959) , p. 2060.
3 A.-B. EMDEN, op. cit., t. I (Oxford , 1957) , p. 16.
4. Nous remercions ici le P. Louis Bataillon O.P. qui nous a très courtoisement et effica-
cement aidé pour la description de ce manuscrit.
5. Les gloses des folios 103v, 1047, 1067, 10бv, 11or sont très ténues. Nous n'en tenons pas
compte ici.
APPENDIX B 321

de Guillaume de Conches. A trois reprises le glossateur a même explici-


tement nommé sa source.

[
fol. 98 va] Unde subiectum huius libri, sive materia, est naturalis ius-
titia sive creatio mundi , ut dicit GUILLELMUS NURMANDI DE CHON-
CIIS. De creatione enim mundi propter iustitiam naturalem agit¹.
[fol. 98 vb] G(UI) LL(ELM) US : Ex voto obedire est sine spe (remu)nera-
tionis, sine coactione timoris, sine coniunctione sanguinis obedire³.
[fol. 99 rb] Porro, etc. Quasi diceret : Et ordinavimus eos sapientes ut
ex sapientia sciant quod debeant Creatori et ex religione reddant,
quia alterum sine altero perfectum facere non potest . Melior tamen
est religio idiota quam sapientia irreligiosa, ut dicit G (UILLELMUS)³.

Ce sont là trois références explicites . Mais un examen un peu attentif


suffit à nous convaincre que le glossateur du manuscrit Digby 217 s'est
contenté le plus souvent de recopier dans les marges et entre les lignes
du Timée les gloses de maître Guillaume. Ce manuscrit est donc un excel-
lent témoin de l'influence exercée par les Glosae super Platonem du phi-
losophe de Conches.

Prague, Université 398

Les folios 741-78v de ce manuscrit (fin du XIVe s. ) contiennent des


extraits des Glosae super Platonem de Guillaume de Conches. Ces extraits
sont tirés des chapitres suivants : II-VIII ; XII ; XV ; XXXII ; XXXIV ;
LVIII-LXIII ; LXIX ; LXXI ; LXXII ; LXXIV ; LXXVI-LXXVIII ;
LXXX-LXXXII ; LXXXIV-LXXXVII ; XCII-XCIV ; CX-CXIII ;
CXVII- CXXVII ; CXXXVI-CXXXVIII ; CXLII-CXLV ; CLIV ; CLV ;
CLVII CLXI ; CLXVIII ; CLXIX ; CLXXI ; CLXXII ; CLXXIV-
CLXXVI. En résumé, 70 chapitres seulement, sur les 176 que comporte
notre édition, sont représentés dans le manuscrit de Prague. Encore faut-
il ajouter que ces 70 chapitres sont loin d'être reproduits intégralement.
Certains ne sont représentés que par quelques lignes. Partout l'extracteur
a délibérément sauté les explications de texte.
Parfois, assez rarement il est vrai , l'extracteur a interpolé dans les
gloses de Guillaume de Conches certains développements personnels.
Ainsi , dans le chapitre LXXVIII , une longue interpolation de 41 lignes
est à signaler dans laquelle on peut remarquer le nom de Wyclif : Videtur
tamen ex dictis Augustini , Wiclef et aliorum... (fol. 75va, lignes 41-42) .
L'extracteur du manuscrit de Prague n'ignorait pas le nom de l'auteur
dont il recopiait les gloses. Il savait que cet auteur s'appelait Guillaume
et, à trois reprises, il cite ce nom. Dans le chapitre LXXXVII de ses Glosae
super Platonem, Guillaume de Conches avait écrit : Si quis scire desideret,
nostram Philosophiam legat. En ce même endroit, l'extracteur du manus-
crit de Prague écrit : Si quis scire desiderat, Wilhelmi Philosophiam legat

1. Guillaume de Conches, Glosae super Platonem, ch. III.


2. op. cit , ch. VIII.
3. op cit., ch. XVI.
22
21
322 GLOSAE SUPER PLATONEM

(fol. 76 rb, 1. 38-39) . Au folio 78vb, nous lisons encore, à la ligne 18 :


ut vult Wilhelmus, et aux lignes 34-35 quamvis hoc Wilhelmus non dicat.
Notons enfin que les extraits du manuscrit de Prague (sauf en quelques
formules d'introduction ou de transition) s'accordent étroitement avec
le texte de la présente édition. Le manuscrit de Prague, Université 398,
fol. 741-78v, est donc un témoin de ce que nous avons appelé la rédaction
brève. Il se rattache aux manuscrits F, U, A, P, et se sépare du manus-
crit V. D'une façon générale, il semble plus directement apparenté à la
lignée de U et de P.
BIBLIOGRAPHIE

ABRÉVIATIONS

AHDLMA : Archives d'histoire doctrinale et littéraire du moyen âge, Paris,


1926 et suiv.
CSEL : Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum, Vienne, 1866
et suiv.
D.T.C. : Dictionnaire de théologie catholique, Paris, 1903 et suiv.
P.L. : MIGNE (J.-P. ) , Patrologiae Cursus completus . Series latina,
Paris.

Beiträge : Beiträge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters, Müns-


ter, 1891 et suiv.

A. AUTEURS ANCIENS

ABÉLARD. Opera, P.L. 178.


ABÉLARD. Dialectica, éd. L.M. DE RIJK, Assen, 1956.
ADÉLARD DE BATH. - De eodem et diverso, éd . H. WILLNER dans Beiträge
IV, 1, Münster, 1903 .
ADÉLARD DE BATH . - Quaestiones Naturales, éd . M. MÜLLER dans Beitrage
XXXI , 2, Münster, 1934.
ADELMAN DE LIÈGE. - Epistola ad Berengarium , P.L. 143 , 1289-1296.
ALBÉRIC DES TROIS-FONTAINES. Chronica dans Monumenta Germaniae
historica . Scriptores, t . XXIII .
'ALI IBN AL'ABBAS . -- Cf. CONSTANTIN L'AFRICAIN.
[AMBROISE (saint) ] . - Hymni, P.L. 17, 1171-1222 ; éd . A. WALPOLE , Early
Latin Hymns, Cambridge , 1922, p . 16-114.
APULÉE . De mundo, éd . P. THOMAS, Leipzig, 1921 .
AUGUSTIN (saint). Opera, P.L. 32-47.
AUGUSTIN (Saint) . - De Civitate Dei, éd . B. DOMBART et A. KALB, Leipzig,
t . I (1928), t. II ( 1929) ; réédition dans Corpus Christianorum . Series
latina, Turnhout, 1955.
324 BIBLIOGRAPHIE

AUGUSTIN (saint) . -- Confessiones, éd . P. KNOELL et M. SKUTELLA, Leipzig,


1934.
AUGUSTIN (Saint) . - In Iohannis Evangelium Tractatus CXXIV, éd. R. WIL-
LEMS dans Corpus Christianorum . Series latina, Turnhout , 1954 .
BERNARD SILVESTRE. - Commentum Bernardi Silvestris super sex libros
Aeneidos Virgilii, éd . W. RIEDEL , Greifswald, 1924 .
BERNARD SILVESTRE. Bernardi Silvestris de mundi universitate libri duo
sive megacosmus et microcosmus, éd . C.-S. BARACH et J. WROBEL, Inns-
bruck, 18761.
BOÈCE. - Opera, P.L. 63-64.
BOÈCE . De Consolatione philosophiae, éd . G. WEINBERGER (CSEL 67],
1934 ; éd. L. BIELER dans Corpus Christianorum . Series latina , Turn-
hout , 1957 .
BOÈCE. De Institutione arithmetica , éd . G. FRIEDLEIN, Leipzig, 1867.
BOÈCE. De Institutione musica , éd . G. FRIEDLEIN, Leipzig, 1867.
BRUNETTO LATINI . Li livres dou tresor, éd . FR.-J. CARMODY , Berkeley
et Los Angeles (Californie ) , 1948.
CALCIDIUS . - Cf. CHALCIDIUS.
CAPELLA (MARTIANUS) . De Nuptiis, éd . A. DICK , Leipzig, 1925.
CHALCIDIUS. Timaeus a Calcidio translatus commentarioque instructus, in
societatem operis coniuncto P.J. JENSEN edidit J.H. WASZINK, in aedi-
bus Instituti Warburgiani et E.J. Brill , Londini et Leidae, 1962 [Cor-
pus platonicum medii aevi - Plato Latinus, vol . IV]³.
CICERON. De Inventione rhetorica, éd . E. STROEBEL, Leipzig, 1915 .
CICERON. ― De amicitia, éd . K. SIMBECK , Leipzig, 1917.
CICERON. Timaei Translatio, éd . W. Ax . Leipzig, 1938 ; éd . F.G.A. MUL-
LACH dans Fragmenta philosophorum graecorum II ( Paris , 1881 ) , p. 157-
176 .
CICERON (PSEUDO-) . - Rhetorica ad Herennium, éd . F. MARX , Leipzig, 1923.
CLAUDIEN MAMERT. - De statu animae, P.L. 53 , 697-780 ; éd . ENGELBRECHT
[CSEL, 11 ], 1885.
CONSTANTIN L'AFRICAIN . - Pantechni, Lyon, 1515 ; réimprimée sous le
titre De communibus medico cognitu necessariis locis dans Constantinı
Africani post Hippocratem et Galenum ... Opera, Bâle, 1536-1539 .
CONSTANTIN L'AFRICAIN. - Liber de oculis, Lyon , 1515
FULGENCE [ Fabius Planciades Fulgentius] . --- Opera, éd . R. HELM, Leipzig,
1898.
GALIEN. - Commentaire sur le Timée [fragments] , éd . CH. DAREMBERG,
Fragments du commentaire de Galien sur le Timée de Platon ..., Paris
et Leipzig, 1848 ; réédition du texte grec par H.-O. SCHRÖDER, Galeni
in Platonis Timaeum Commentarii fragmenta [ Corpus medicorum grae-
corum, Suppl . I ] , Leipzig et Berlin , 1934 .
GALIEN. Galeni compendiam Timaei Platonis, éd . P. KRAUS et R. WALZER
[« Corpus platonicum medii aevi Plato Arabus »], Londres, 1951 .
GILBERT DE LA PORRÉE. - Commentaires sur les « Opuscula sacra » de Boèce,
P.L. 64, 1255-1300, 1301-1310, 1313-1334 , 1353-1412 ; éd . N, HARING
dans Traditio, IX ( 1953 , p. 177-211 , dans AHDLMA XXI (1954) ,
p . 241-357 et dans Studies and Texts, vol . I : Nine mediaeval Thin-
kers (Toronto, 1955) , p. 23-98.

1. Nous avons consulté pour cet ouvrage (dont le vrai titre est Cosmographia) l'édition
manuscrite préparée par M. A. Vernet.
2. Cette excellente édition critique comble heureusement l'insuffisance des précédentes
éditions : celles d'A. Justinianus (Paris , 1520) , de J. Meursius (Leyde, 1617), de J.A. Fabri-
cius [S. Hippolyli episcopi et martyris opera graece et latine, II], (Hamburg, 1718), de F.G.A.
Mullach (Fragmenta philosophorum graecorum II, 147-258] (Paris, 1867) et de J. Wrobel
(Leipzig, 1876).
BIBLIOGRAPHIE 325

GODESCALC D'ORBAIS. Opera, éd . C. LAMBOT, Louvain, 1945 .


HERMANN DE CARINTHIE . - De essentiis, éd . M. ALONSO, Comillas, 1946.
HONORIUS AUGUSTODUNENSIS . De imagine mundi, P.L. 172, 115-188.
HORACE . Carmina, éd . F. WOLLMER, Leipzig, 1931 .
HUNAIN IBN ISḤÃQ. - Cf. JOHANNITIUS .
ISIDORE DE SÉVILLE. - Etymologiae, éd . W.M. LINDSAY, Oxford , 1911 .
JEAN DE MEUN. - Le Roman de la Rose, éd. E. LANGLOIS, Paris, 1914-1924 .
JEAN DE SALISBURY. - Opera, P.L. 199.
JEAN DE SAlisbury. - Metalogicon, éd . CL. WEBB, Oxford, 1929.
JEAN DE SALISBURY. - Policraticus, éd. CL. WEBB, Oxford, 1909.
JEAN SCOT ERIGÈNE. - Opera, P.L. 122 .
JEAN SCOT ERIGÈNE. - Annotationes in Marcianum, éd . CORA E. LUTZ,
Cambridge (Massachusetts), 1939 .
JOHANNITIUS . - Isagoge ad Techni Galeni, éd . FRANÇOIS ARgillagnes, de
Valence, imprimée à Venise par HERMANN LICHTENSTEIN en 1483,
fol . 1-4 ; rééditée à Venise en 1523.
LUCAIN. - De bello civili, éd . C. HosIUS, Leipzig, 1913 .
LUCRÈCE . - De Natura rerum , éd . J. MARTIN, Leipzig, 1934.
MACROBE . - Opera, éd. L. VON JAN, Leipzig, 1848 (t . I) et 1852 (t . II) ;
éd . J. WILLIS, Leipzig, 1963 .
MANEGOLD DE LAUTENBACH . Contra Wolfelmum Coloniensem, P.L. 155 ,
149-176 .
MARIUS VICTORINUS . -- Explanationes in Ciceronis Rhetoricam, éd . C. HALM,
Leipzig, 1863.
MARSILE FICIN. Compendium in Timaeum, dans Platonis Opera, trala-
tione Marsilii Ficini, emendatione et ad graecum codicem collatione Si-
monis Grynaei, nunc recens summa diligentia repurgata, Paris, Josse
Bade et Jean Petit, 1533, P. 546-572.
MARSILE FICIN. -- Liber de voluptate, dans Opera omnia, t . II, Bâle, 1576.
MARTIANUS CAPELLA. Cf. CAPELLA.
NEMESIUS D'EMÈSE. Premnon physicon ex translatione N. Alfani, éd.
C. BURKHARD , Leipzig, 1917 .
OTHON DE FREISING . Chronica, éd . A. HOFMEISTER, Hanovre et Leipzig,
1912 , dans Scriptores rerum germanicarum in usum scholarum ex Mo-
numentis Germaniae historicis separatim editi, 2º édition .
PÉTRARQUE . - De sui ipsius et multorum ignorantia, éd . L.M. CAPELLI
Paris, 1906 .
PIERRE ABÉLARD. - Cf. ABELARD .
PLATON. - Timée, éd . C.Fr. HERMANN, Leipzig, 1906 ; éd . J. BURNET,
Platonis Opera, Oxford , 1903-1910, t . IV ; éd . A. RIVAUD, Paris, 1949.
PLOTIN. Ennéades , éd . Fr. CREUZER, et G.-H. MOSER, Paris , 1855 ; éd.
E. BRÉHIER, 2e édition , Paris , 1954 ; éd . P. HENRY et H.-R. SCHWYZER,
Paris-Bruxelles, 1951 [Ennéades I -III ] , 1959 [ Ennéades IV- V] .
PLUTARQUE . - De animae procreatione in Timaeo dans Plutarchi Mora-
lia, VI, 1 , éd . C. HUBERT et H. DREXLER, Leipzig, 1959.
PORPHYRE. --- In Platonis Timaeum Commentariorum fragmenta collegit et
disposuit A.R. SODANO, Naples, 1964.
PRISCIEN DE CÉSARÉE . -- Institutiones, éd . M. HERTZ dans Grammatici
latini ex recensione Henrici Keilii , vol . II (Leipzig, 1855) , vol. III
(Leipzig, 1858).
PROCLUS. - In Platonis Timaeum Commentaria, éd . E. DIEHL, Leipzig,
1903-1906, 3 vol.
PSEUDO-BÈDE. - De mundi coelestis terrestrisque constitutione, P.L. 90, 881-
910 .
326 BIBLIOGRAPHIE .

QUINTILIEN. - Institutio oratoria, éd . L. RADERMACHER, Leipzig, t . I (1907) ,


t. II ( 1935).
REMI D'AUXERRE. Commentum in Martianum Capellam [Libri I-II],
éd. CORA E. LUTZ, Leyde, 1962.
ROBERT DE MELUN. Sententiae, éd . R.M. MARTIN et R.M. GALLET, Lou-
vain, 1947-1952 .
SERVIUS . - Servii grammatici qui feruntur in Vergilii carmina commen-
tarii, éd . G. THILO et H. HAGEN, Leipzig, vol . I ( 1881 ) , vol . II ( 1884) .
SERVIUS . — Servii grammatici qui feruntur in Vergilii Bucolica et Georgica
commentarii, éd . G. THILO, Leipzig, 1887 .
THEODOLUS . Ecloga, éd . J. OSTERNACHER, « Ripariae prope Lentiam »,
1902.
THIERRY DE CHARTRES. -- Prologus in Eptatheucon, éd . E. JEAUNEAU
daus Mediaeval Studies XVI ( 1954) , P. 171-175.
THIERRY DE CHARTRES. Expositio in Hexaemeron, éd . N. HARING dans
AHDLMA XXII ( 1955) , p. 137-216.
[THIERRY DE CHARTRES]. Commentaires sur le « De Trinitate » de Boèce
éd. N. HARING dans AHDLMA XXIII ( 1956) , p . 257-325 ; XXV ( 1958) ,
p. 113-226 ; XXVII ( 1960) , p . 65-136 .
[TIMÉE DE LOCRES] . De anima mundi, éd . C.-F. HERMANN, Leipzig, 1906.
VALÈRE MAXIME . Facta et dicta memorabilia, éd . C. KEMPF, Leipzig,
1888.
VIRGILE. Opera, éd . G. IANELL, Leipzig, 1930.

B. AUTEURS MODERNES

ACHENBACH (W. ) . Die platonische und plotinische Geschichtsphilosophie


als Fundament der mittelalterlichen , Quakenbrück ( 1933 ) .
-
ARCHER-HIND (R.-D. ) . – The « Timaeus » of Plato, Londres, 1888.
ARNOU ( R.). - Platonisme des Pères, D.T.C. XII ( Paris, 1934) , col. 2258-
2392 .
ARNOU (R. ). - De Platonismo » Patrum dans Pontificia Universitas Gre-
goriana - Textus et Documenta : Series Theologica, XXI, Rome,
1935.
BAEUMKER (C. ) . --- Der Platonismus im Mittelalter dans Beiträge, XXV
(1928) , p. 139-179.
BAEUMKER (C.) . --- Mittelalterlicher und Renaissance -Platonismus dans Bei-
träge, XXV ( 1928) , p . 180-193.
BERGSTRÄSSER (G.) . - Ueber die syrischen und arabischen Galenübersetzun-
gen dans Abhandlung für die Kunde des Morgendlandes XVII , 2
(1925).
BERGSTRÄSSER (G.) . Hunain ibn Ishaq und seine Schule. Sprach-literar-
geschichtlichen Untersuchungen zu den arabischen Hippokrates -und Galen
Uebersetzungen, Leyde, 1913.
BODE (G.-H. ) . Scriptores rerum mythicarum latini tres, Romae nuper
reperti, Cellis, 1834, 3 vol.
BÖMER (Fr. ). - Der lateinische Neuplatonismus und Claudianus Mamer-
tus in Sprache und Philosophie [Klassisch-Philologischen Studien, Heft 7),
Leipzig, 1936.
BOYANCE (P.) . ― Etudes sur le Songe de Scipion, Paris, 1936.
CHARMA (A.) . Guillaume de Conches. Notice biographique, littéraire et
philosophique, Paris, 1857.
BIBLIOGRAPHIE 327

CHENU (M.-D.) . - La théologie au douzième siècle, Paris, 1957 [En parti-


culier le chapitre V (p . 108-141 ) Les platonismes du XIIe siècle].
CHERNISS (H.) . Plato (1950-1957) dans Lustrum. Internationale For-
schungsberichte aus dem Bereich des klassischen Altertums, Band IV
(1959) , Göttingen, 1960, et Band V (1960) , Göttingen, 1961 [Biblio-
graphie des études relatives à Platon].
CLERVAL (A. ) . Les écoles de Chartres au moyen âge, Paris , 1895 .
CLERVAL (A.) . - L'enseignement des arts libéraux à Chartres et à Paris dans
la première moitié du XIIe siècle, d'après l' « Heptateuchon de Thierry
de Chartres dans Congrès scientifique international des Catholiques, tenu
à Paris en 1888, t . II, p. 276-296, Paris, 1889.
CLERVAL (A. ) . Hermann le Dalmate et les premières traductions latines
des traités arabes d'astronomie au moyen âge dans Congrès scientifique
international des Catholiques, tenu à Paris du 1er au 6 avril 1891 ,
5 section Sciences historiques, p. 163-169, Paris, 1891 .
CLERVAL (A.) . --- Les écoles de Chartres au moyen âge dans Revue des jeunes,
XVII ( 1918) , p . 664-675 .
CORNFORD (F.-M. ) . - Plato's Cosmology, Londres, 1937.
COURCELLE (P.) . - Etude critique sur les commentaires de la « Consolation »
de Boèce (IX-XVe siècles) dans AHDLMA, XII ( 1939) , p. 5-140 .
COURCELLE ( P. ) . Les lettres grecques en occident, de Macrobe à Cassio-
dore, nouvelle édition, Paris, 1948.
COURCELLE (P. ) . Interprétations néo-platonisantes du livre VI de l'Enérde
[Recherches sur la tradition platonicienne, Entretiens sur l'Antiquité
classique, Fondation Hardt, t . III, Vandœuvres-Genève, 12-20 août
1955, (paru en 1958) , p . 93-136.]
COUSIN (V.). Ouvrages inédits d'Abélard pour servir à l'histoire de la phi-
losophie scolastique en France, Paris, 1836. [Etudes reprises dans les
Fragments philosophiques : Philosophie scolastique, plusieurs éditions,
à Paris, 1840, 1847, 1855 , 1865.]
CURTIUS (E.-R.) . Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter, 2º éd.,
Berne, 1954.
DELHAVE (Ph.) . L'enseignement de la philosophie morale au XIIe siècle
dans Mediaeval Studies XI ( 1949) , p. 77-99.
DELHAYE (Ph .) . « Grammatica » et « Ethica » au XIIe siècle dans Re-
cherches de théologie ancienne et médiévale, XXV ( 1958) , p . 59-110.
- La prétendue « Grande philosophie » de Guillaume de Conches,
DELISLE (L. ). —
dans Bibliothèque de l'École des chartes, XLI ( 1880) , p. 323-325.
DUHEM (P.) . - Le système du monde, t . III, Paris, 1910 ; nouveau tirage
en 1954.
FESTUGIÈRE (A.-J. ) . La révélation d'Hermès Trismegiste, t . II : Le Dieu
cosmique, 3° édition, Paris, 1949 [en particulier le chapitre V (p. 92-
152) : Platon. Le « Timée » et les « Lois ».]
FESTUGIÈRE (A.-J.) . Le « Compendium Timaei » de Galien dans Revue
des Etudes grecques, LXV ( 1952 ) , p. 97-118.
FESTUGIÈRE (A -J .) . - Modes de composition des Commentaires de Proclus,
dans Museum Helveticum , XX, 2 (1963) , P. 77-100.
FLATTEN (H.). -- Die Philosophie des Willelms von Conches, Coblence, 1929.
GANDILLAC (M. DE) . Le platonisme au XII et au XIIIe siècles dans
Association Guillaume Budé, Ve Congrès, Tours et Poitiers, 3-9 sep-
tembre 1953 , Paris, 1954, p . 266-285.
GARIN (E.). ― Studi sul platonismo medievale, Florence, 1958.
GILSON (E.). — La philosophie au moyen âge, Paris, 1947 ; édition en an-
glais History of Christian Philosophy in the Middle Ages, New-York,
1955 .
HIE
328 BIBLIOGRAP

GOETZ (G.). Corpus Glossariorum Latinorum , t. I, Leipzig, 1923 .


GRABMANN (M. ) . Handschriftliche Forschungen und Mitteilungen zum
Schrifttum des Wilhelm von Conches und zu Bearbeitungen seiner natur-
wissenschaftlichen Werke dans Sitzungsberichte der Bayerischen Aka-
demie der Wissenschaften , Philosophisch -historische Abteilung , Heft 10,
Munich , 1935 .
GRABMANN (M . ) .— Geschichte der scholastischen Methode, Fribourg-en-Brisgau,
1909-1911 . 2 volumes.
GRABMANN (M.) . - Mittelalterliches Geistesleben (recueil d'articles de M. Grab-
mann), 3 vol . , Munich, 1926, 1936, 1956.
GREGORY (T.). Anima mundi . La filosofia di Guglielmo di Conches e la
scuola di Chartres [Pubblicazioni dell'Istituto di filosofia dell'Università
di Roma, III], Florence (1955).
GREGORY (T.) . - Platonismo medievale . Studi e Ricerche [Istituto storico
italiano per il medio evo Studi Storici - Fasc. 26-27] , Rome, 1958.
HASKINS (Ch.-H.) . -- Studies in the History of Mediaeval Science, 2º édit.
Cambridge, 1927.
HATINGUAIS (J.) . En marge d'un poème de Boèce : l'interprétation allégo-
rique du mythe d'Orphée par Guillaume de Conches dans Association
Guillaume Budé, Ve Congrès, Tours et Poitiers (3-9 septembre 1953) ,
Pais, 1954, p . 285-289.
HATINGUAIS (J. ) . - Points de vue sur la volonté et le jugement dans l'œuvre
d'un humaniste chartrain ( Guillaume de Conches , XIIe siècle) , dans
L'homme et son destin d'après les penseurs du moyen âge [ Actes du I Con-
grès international de philosophie médiévale, 1958] , Louvain- Paris, 1960,
P. 417-429.
HERMANN (C.-Fr.) . - Appendix platonica continens Isagogas vitasque anti-
quas, scholia , Timaei glossarium , indices, Leipzig , 1853 .
HIRSCHBERGER (J. ) . Platonismus und Mittelalter, dans Philosophisches
Jahrbuch, LXIII (1954) , 120-130.
HOFFMANN (E.) . - Platonismus und Mittelalter dans Vorträge der Biblio-
thek Warburg, Vorträge 1923-1924 , Berlin, 1926, p. 17-82 .
HOLMBERG (J. ) . - Das Moralium dogma philosophorum » des Guillaume
de Conches, Uppsala, 1929.
HUIT (Ch . ) . Le platonisme au moyen âge dans Annales de philosophie
Chrétienne XX ( 1889) , p . 324-333 , 417-431 , 489-524 ; XXI ( 1889-90),
p . 160-184.
HUNT (R.-W. ). - Studies on Priscian in the Eleventh and Twelfth Centuries :
I. Petrus Helias and His Predecessors [dans Mediaeval and Renais-
sance Studies, I ( 1941-43 ) , p. 194-231 ] ; II . The School of Ralph of
Beauvais [ibid. , II ( 1950 ) , p. 1-56] .
HUNT (R.-W.). The Introductions to the « Artes » in the Twelfth Century
dans Studia mediaevalia in honorem ... R.J. Martin, Bruges (1948),
p. 85-112 .
HUYGENS (R.B.C.) . - Accessus ad auctores [Coll . Latomus XV] , Berchem-
Bruxelles, 1954.
JANSEN (W.). Der Kommentar des Clarenbaldus von Arras zu Boethius
« De Trinitate » dans Breslauer Studien zur historischen Theologie,
Band VIII, Breslau, 1926.
KANTOROWICZ (E.-H. ) . - Plato in the Middle Ages, dans Philosophical
Review, LI ( 1942) , P. 312-323 .
KLIBANSKY (R. ). The Continuity of the Platonic Tradition during the
Middle Ages. Outlines of a « Corpus platonicum medii aevi », Londres,
1939 ; réimpression en 1950.
BIBLIOGRAPHIE 329

KLIBANSKY (R.) . Plato's Parmenides in the Middle Ages and the Renais-
sance. A Chapter in the History of Platonic Studies dans Mediaeval
and Renaissance Studies I, 2 ( 1943 ) , p . 281-330.
KLIBANSKY (R.) . — The School of Chartres, dans Twelfth-Century Europe
and the Foundations of Modern Society [Proceedings of a Symposium
Sponsored by the Division of Humanities of the University of Wisconsin
and the Wisconsin Institute for Medieval and Renaissance Studies.
November 12-14 , 1957 ] , éd . MARSHALL CLAGETT, GAINES POST, ROBERT
REYNOLDS, Madison, 1961 , p. 3-14.
KLIBANSKY (R.) . -– Plato's Timaeus in the Middle Ages, Conférence donnée
au IIIe Congrès international de philosophie médiévale [Passo Mendola
(Italie) , 31 août-5 septembre 1964].
-
KOCH (J. ). Augustinischer und dionysischer Neuplatonismus und das
Mittelalter dans Kant- Studien XLVIII, 2 ( 1956-57) , p. 117-133 .
KRISTELLER ( P. - O . ) .— Studies in Renaissance Thought and Letters, Rome,
1956.
KRISTELLER (P.-O.) . - Iter italicum, t. I, Londres et Leyde, 1963 .
LANGLOIS (Ch.-V. ) . La connaissance de la nature et du monde au moyen
âge, d'après quelques écrits français à l'usage des laics , Par s, 1911 .
LEONARDI (Cl . ) . Nota introduttiva per una indagine sulla fortuna di Mar-
ziano Capella nel Medioevo , dans Bulletino dell'Istituto storico italiano
per il Medio Evo e Archivio Muratoriano, 67 ( 1955 ) , p . 265-288.
LEONARDI (Cl .) . I codici di Marziano Capella, dans Aevum XXXIII
( 1959) , P. 443-489 ; XXXIV ( 1960) , p . 1-99 et 411-524 .
LIEBESCHÜTZ (H.). - Kosmologische Motive in der Bildungswelt der Früh-
scholastik dans Vorträge der Bibliothek Warburg, Vorträge 1923-24,
Berlin, 1926, p . 83-148 .
MANITIUS (M.) . Geschichte der lateinischen Literatur des Mittelalters, Band
III, Munich, 1931 , p. 215-220 Wilhelm von Conches .
MARCEL (R.). - Marsile Ficin, Paris, 1958.
MARROU (H.-I.) . — Saint Augustin et la fin de la culture antique , Paris, 1958
(4° édition).
MARROU (H.-I. ) . Histoire de l'éducation dans l'Antiquité, 4º édition, Paris ,
1958.
MARTIN (Th.-H. ) . ― Etudes sur le Timée de Platon, Paris, 1841 , 2 vol.
MERULA (P. ) . - Cf. VAN MERLE (P. ) .
O'DONNELL (R.) . - The Meaning of « Silva » in the Commentary on the
Timaeus of Plato by Chalcidius, dans Mediaeval Studies VII ( 1945) , P.
I -20.
PARÉ (G. ) , BRUNET (A. ) , TREMBLAY (P.) . - La renaissance du XIIe siècle,
Paris- Ottawa, 1933 .
PARENT ( J.-M. ) . La doctrine de la création dans l'école de Chartres , Paris-
Ottawa, 1938 .
PHILIPPE (J.) . ― Lucrèce dans la théologie chrétienne, du IIIe au XIIIe siècle
dans « Revue de l'histoire des religions » XXXII ( 1895) , p. 284-302 ;
XXXIII (1896) , p. 19-36 et p . 125-162 .
PICARD- PARRA (Cl .) . ― Guillaume de Conches et le « Dragmaticon Philoso-
phiae » [Ecole nationale des Chartes Positions des thèses soutenues
par les élèves de la promotion de 1943 pour obtenir le diplôme d'archi-
viste paléographe, Nogent-le-Rotrou , 1943 , p. 175-181 . ]
PICARD-PARRA (Cl . ) . - Une utilisation des « Quaestiones Naturales » de
Sénèque au milieu du XIIe siècle dans Revue du moyen âge latin, V
(1949), p. 115-126.
POOLE (R.-L.) . - Illustrations of the History of Mediaeval Thought and
Learning, 2e édition, Londres, 1920.
330 BIBLIOGRAPHIE

QUAIN (E.-A.). The Mediaeval « Accessus ad auctores », dans Traditio,


III ( 1945), P. 215-264.
RAMM (B.-Y.). - Guillaume de Conches . Sur l'histoire de l'évolution des
idées progressives au commencement du XIIe siècle en France (en russe) ,
dans Francuzskij eżegodnik [Annuaire d'études françaises, 1959] , édi-
tions de l'Académie des sciences de l'URSS, Moscou, 1961 , p. 37-75-
SANFORD (Eva-M . ) . [ Edition des Gloses de Guillaume de Conches sur
Juvénal d'après le manuscrit de Baltimore, Walters Art Gallery 448,
fol. 1-5v] dans Catalogus translationum et commentariorum , éd . P.-
O. KRISTELLER, I ( 1960) , p. 192-195.
SARTON (G. ). - Introduction to the History of Science, volume II : From
Rabbi ben Erza to Roger Bacon, Baltimore, 1931 ; réimpression en 1950
[En particulier, p. 197-198 : William of Conches] .
SCHANZ (M. ). Geschichte der römischen Literatur bis zum Gesetzgebungswerk
des Kaisers Justinian, IV, 1 , Munich, 1914 [ En particulier, p. 137-139 :
Chalcidius. Uebersetzung des Timaeus mit Commentar] .
SCHEDLER (M.) . -- Die Philosophie des Macrobius und ihr Einfluss auf die
Wissenschaft des christlichen Mittelalters, dans Beiträge, XIII , 1 ,
Münster, 1916.
SCHIPPERGES (H. ) . Die Schulen von Chartres unter dem Einfluss des Ara-
bismus dans Sudhoffs Archiv für Geschichte der Medizin und der Na-
turwissenschaften , XL ( 1956) , p. 193-210 .
SCHMID (T. ). Ein Timaioskommentar in Sigtuna dans Classica et mediae-
valia . Revue danoise de philologie et d'histoire , X, 2 ( 1949) , p. 220-266.
SCHUHL (P.-M.) . Etudes sur la fabulation platonicienne, Paris, 1947.
SILVERSTEIN (Th .) . The Fabulous Cosmogony of Bernardus Silvestris
dans Modern Philology, XLVI ( 1948) , p. 92-116 .
SILVERSTEIN (Th .) . - Elementatum : Its Appearance among the Twelfth-
Century Cosmogonists dans Mediaeval Studies, XVI ( 1954) , p. 156-162 .
SILVERSTEIN (Th.) . · Guillaume de Conches and the Elements : Homiomeria
and Organica, dans Mediaeval Studies, XXVI (1964) , p. 363-367.
SILVERSTEIN (Th .) . -- Guillaume de Conches and Nemesius of Emessa [Article
annoncé dans Mediaeval Studies, XXVI ( 1964) , p. 364, n . 4 : « This
article, written some four years ago, will appear shortly in a Fest-
schrift to a colleague. »]
SIMON-SUISSE (J. ) . Du commentaire de Proclus sur le Timée de Platon,
Paris, 1839.
SOURY (J. ). Système nerveux central, t . I (Paris, 1899) , p . 329-361 .
STEIN (H. von). Sieben Bücher zur Geschichte des Platonismus, Göttingen,
1875.
SUDHOFF (K. ) . Die Lehre von den Hirnventrikeln in textlicher und gra-
phischer Tradition des Altertums und Mittelalters dans Archiv für
Geschichte der Medizin, VII ( 1914) , P. 149-205 .
SULOWSKI (F.-J. ) . Les sources du « De Consolatione Philosophiae » de
Boèce dans Sophia, XXV (Padoue, 1957) , p. 76-85.
SULOWSKI (F.-J.) . Studies on Chalcidius : Anthropology, Influence and
Importance (General Outline) dans L'homme et son destin d'après les
penseurs du moyen âge [Actes du premier Congrès international de
philosophie médiévale . Louvain-Bruxelles, 28 août-4 septembre 1958] ,
Louvain- Paris, 1960, p. 153-161 .
SWITALSKY (B.-W.) . Des Chalcidius Kommentar zu Plato's Timaeus, Müns-
ter, 1902 .
TAYLOR (A.-E.) . A Commentary on Plato's Timaeus , Oxford, 1928.
THORNDIKE (L. ) . — A History of Magic and Experimental Science during the
first thirteen Centuries of our Era, vol. II, New-York, 1923 ; 2 ° éd ., 1929.
BIBLIOGRAPHIE 331

THORNDIKE (L.) . - More Manuscripts of the « Dragmaticon » and « Philo-


sophia of William of Conches, dans Speculum, XX ( 1945) , P. 84-87.
UEBERWEG (F.) . Grundriss der Geschichte der Philosophie, t . II : Die
patristische und scholastische Philosophie herausgegeben von B. GEYER,
11 éd., Berlin, 1928.
VAN MERLE ( P.) . --- Cosmographiae generalis libri tres, Amsterdam, 1621 .
VAN WINDEN (J.-C.-M. ) , Calcidius on Matter. His Doctrine and Sources.
A Chapter in the History of Platonism, Leyde, 1959.
VERNET (A.) . ― Un remaniement de la « Philosophia » de Guillaume de
Conches dans Scriptorium, I, 2 ( 1947) , p. 243-259 .
VERNET (A. ). Une épitaphe inédite de Thierry de Chartres, dans Mé-
langes Clovis Brunel, t . II ( Paris, 1955) , p. 660-670 .
VIGNAUX (P.) . -- La pensée au moyen âge, Paris , 1948 ; nouvelle édition
sous le titre : Philosophie au moyen âge, Paris , 1958.
WASZINK (J.-H. ) . -
· Studien zum Timaioskommentar des Calcidius : I. Die
erste Hälfte des Kommentars ( mit Ausnahme der Kapitel über die Welt-
seele), Leyde, 1964.
WERNER (K. ) . - Die Kosmologie und Naturlehre des scholastischen Mittel-
alters mit spezieller Beziehung auf Wilhelm von Conches, dans Sitzun-
gsberichte der Akademie der Wissenschaften zu Wien, Philos. hist. Klasse,
LXXV ( 1873) , P. 309-403 .
WILMART (A.) . - Analecta Reginensia, Cité du Vatican, 1933, p. 263-265
[édition du prologue du livre VI du Dragmaticon de Guillaume de
Conches].
I. TABLE DES MANUSCRITS

[Les chiffres renvoient aux pages]

AVRANCHES, Bibl . mun . 226 : 33-37 , 45-47, 51 , 58-96 , 98-268, 260, 264.
AVRANCHES, Bibl . mun. 235 : 34.
BALTIMORE, Walters Art Gallery 448 : 12, 65.
BAMBERG, Staatliche Bibliothek, Class . 40 [H.J.IV.21 ] 12, 16, 50, 67, 159,
220.
BAMBERG, Staatliche Bibliothek, Patr. 47 [ Q.VI.30 ] : 60.
BARCELONA, Archivo de la Corona de Aragón, Cod . 109 Ripoll 29.
BERLIN, Staatsbibliothek [Marburg] , Latin qu . 821 : 42-43, 45, 58-60.
BERN, Stadtbibliothek 266 : 12, 16, 19, 23, 26, 50, 58, 60, 62, 65, 67, 71, 75,
85, 99, 100, 129, 131, 133, 134, 136, 137 , 155, 156, 201, 211, 217, 236, 241,
242.
CAMBRIDGE, University Library, Mm. 1, 18 : 20, 67.
CHARTRES, Bibl. mun. 498 : 155.
DOUAI, Bibl. mun. 695 : 34.
EINSIEDELN, Stiftsbibliothek 179 146.
EINSIEDELN, Stiftsbibliothek 302 : 28.
FIRENZE, Biblioteca Laurenziana, San Marco 310 : 12, 16, 50, 57, 67, 129,
212, 273.
FIRENZE, Biblioteca Nazionale, Conventi Soppressi E. 8. 1398 : 15, 30, 31-
32, 45-48, 51, 57-291.
KØBENHAVN, Kgl . Bibliotek , Gl . Kgl . S. 1910. 4º : 12, 13, 16, 24, 28, 50, 67,
159, 167, 211 , 219-220.
KUES, Hospitalbibliothek 21 : 149 .
LEIPZIG, Univ. Bibl. Lat. 1253 15.
LONDON, British Museum, Additional 22815 : 30, 320.
LONDON, British Museum, Arundel 339 : 319.
LONDON, British Museum, Harley 2510 : 35-36.
MÜNCHEN, Bayerische Staatsbibliothek , Clm . 331 : 24, 103, 149.
MÜNCHEN, Bayerische Staatsbibliothek . Clm. 540 B : 41-42, 45, 144-168, 242-
243, 258-260.
MÜNCHEN, Bayerische Staatsbibliothek , Clm . 14557 : 12 , 16, 50, 67.
OXFORD, Bodleian Library, Corpus Christi College 243 43-45, 210-213.
OXFORD, Bodleian Library, Corpus Christi College 283 : 43.
OXFORD, Bodleian Library, Digby 217 : 30, 59, 320-321.
PARIS, Bibl. nat. Lat. 14065 : 37-40, 45-47, 51 , 58-96, 98-143.
PARIS, Bibl . nat. Lat. 15130 : 12 , 16 , 26, 50, 57 , 64, 67 , 78, 114, 126, 128, 129,
176, 177, 264, 273, 289.
PRAHA, Univ. III . A. 13 (398) : 30 , 321-322.
ROUEN, Bibl. mun . 553 [ = A. 452] : 103.
SALAMANCA, Univ. 2322 : 26.
TROYES, Bibl. mun . 1101 : 12, 20, 50, 80, 88 , 90 , 99, 100, 103, 119, 120, 122,
129, 131, 133 , 134, 136, 137, 138, 149, 211, 214, 236, 254.
334 TABLE DES MANUSCRITS

TROYES, Bibl . mun . 1381 : 20, 50, 64, 65, 74, 80, 84, 90, 99, 100, 101 , 103,
119, 121, 122, 123, 129, 131 , 133, 134, 136, 137, 138, 149, 211, 221, 224,
236, 254.
UPPSALA, Universitetsbibliotek, C. 620 14.
VATICANO, Archivio di San Pietro H. 51 : 272, 273.
VATICANO, Chigi E. V. 152 : 21, 30.
VATICANO, Palat . Lat. 953 : 12, 16, 50, 60, 65 , 67 , 85, 158 , 211, 220.
VATICANO, Regin. Lat. 72 : 79.
VATICANO, Urbin . Lat. 1140 12, 16, 23, 25, 50, 67, 85, 103, 110, 139, 145,
148 , 159, 167, 176, 186, 204, 211, 214, 220, 221 .
VATICANO, Urbin . Lat. 1389 : 30, 32-33, 45-47, 51, 57-96, 98-291.
VENEZIA, Biblioteca Marciana, Lat . Z. 225 [ = 1870] : 21 , 30, 40-41 , 45, 47,
57-58, 83-96, 98-235, 239-291 , 293-318.
VENEZIA, Biblioteca Marciana , Lat. Class . XIV, 54 [ = 4328] : 319 .
WIEN, Nationalbibliothek 2376, 2 : 41.
II. TABLE DES CITATIONS BIBLIQUES

[Les chiffres renvoient aux pages]

Gen. I, 2 : 119, 290


I, 14-19 : 178
II , 7 : 122
IX , 11, 15 : 92

Job XII , 12 84

Psalm. XXXII, 9 : 148, 224


LXXXIX , 10 : 84
CXIII (pars 2) , 3 : 117
CXXVI , 1 : 232
CXLVIII , 5 : 148

Eccli . I, 1 : 254
XVIII, 1 261, 267

Isaias XXIV , 22 220


LIII, 8 113
LIV, 9 92

Jerem. XVII, 18 : 220, 221

Sophonias II , 7 220

Matth. XV, 17 141


XVI, 2 174, 198

Joan, I, 3-4 192

1 Cor. XIV, 38 232


XV, 33 : 95

Philipp. I, 22-23 : 224

Apoc. XXII , 11 : 219


III. TABLE DES AUTEURS CITÉS DANS LE TEXTE

Cette Table ne tient pas compte des auteurs modernes.


Les chiffres renvoient aux pages. Un chiffre en caractères italiques
indique une page dans laquelle l'auteur est cité par Guillaume de
Conches lui-même . Un chiffre en caractères romains indique une page
dans laquelle l'auteur est seulement cité dans les notes, soit à titre
de source possible, soit à titre de lieu parallèle .
Pour Guillaume de Conches , la présente Table relève uniquement les
pages où l'auteur renvoie lui-même explicitement à sa Philosophia.
Mais le lecteur pourra aisément retrouver, dans les notes, les citations
qui sont faites des œuvres inédites de Guillaume de Conches : il lui
suffira de consulter successivement la liste de la page 50 et la Table
des manuscrits.

ABAELARDUS : Cf. PETRUS ABAELARDUS.


ALANUS DE INSULIS : 278.
Ambrosiani Hymni : 121.
APULEIUS : 103.
ARISTOTELES : 168 [ = CALCIDIUS , Comment . LXXXIV , ed . J.H. WASZINK ,
p. 135, 8-14] ; 220 [ = PORPHYRIUS , Isagoge quam citat BOBTIUS , In
Porphyrium Comment. , lib . IV ; P. L. 64, 132 C-D ] ; 244-245 [ = CAL-
CIDIUS, Comment . CCLVII , ed . cit . , p. 265, 16-19] .
AUGUSTINUS : 63 , 87, 92, 99, 178-179, 180 , 210, 232, 260, 278.
BERNARDUS CARNOTENSIS : 272.
BERNARDUS SILVESTRIS : 149, 235.
BESSARIO 145.
BOETIUS : 61 , 64, 67, 71 , 72, 77, 98, 100 , 102, 104, 109, 113 , 116, 122, 129,
132, 143 , 153, 155, 156, 159, 160 , 161 , 162, 163, 164 , 165, 166, 167, 175,
176, 177, 180, 214 , 215, 216, 218, 220, 249, 255, 259, 261 , 278, 279, 280,
287.
BOETIUS (PSEUDO-) : 139 .
BOETIUS DACUS : 149.
BOVO DE NOVA CORBEIA : 145.
BRUNETTO LATINI : 139.
BRUNO (GIORDANO ) : 145 .
CALCIDIUS : 58 , 59, 60 , 65 , 74, 75, 84, 97, 101, 104, 106, 121, 124, 126, 131,
132 , 133 , 135 , 137 , 150 , 154, 199, 200, 202 , 235, 237 , 243 , 245, 246, 247,
250, 259, 260, 261, 263, 264, 265, 268, 275, 276, 279, 282, 283.
CAPELLA Cf. MARTIANUS CAPELLA .
CHALCIDIUS : Cf. CALCIDIUS .
CHALDABI [ = MACROBIUS , Comment . I , XIX , 1-2 ed. J. WILLIS, p. 73 , 12-
22] : 182.
CICERO 57, 63, 64, 65, 66, 82, 84, 177, 182 [ = MACROBIUS , Comment. I,
XIX , 1-2 ; ed . J. WILLIS, p. 73, 12-22 ] , 214, 281, 282.
CICERO (PSEUDO-) : 78.
CLAREMBALDUS ATREBATENSIS : 102 , 104, 111 , 113 .
CONSTANTINUS AFRICANUS : 74, 120-121, 128, 130, 238, 263, 272-273.
EKARDUS : 149.
TABLE DES NOMS D'AUTEURS
337

EMPEDOCLES [ = CALCIDIUS, Comment. LI et CCXVIII , ed . J. H. WASZINK,


p. 100 , 13-14 et p. 231, 20-21 ] : 150.
ERIUGENA : Cf. JOANNES SCOTUS ERIUGENA.
FULGENTIUS : 80, 90, 93 , 145, 211 .
GILBERTUS PORRETANUS : 126, 261.
GODESCALCUS : 114.
GUALTERUS DE MAURITANIA : 278.
GUNZO 145.
HELPERICUS [Liber de Computo, cap. IV ; P.L. 137, 26 D-27 A] : 168.
HERACLITUS [ = MARTIANUS CAPELLA, De Nuptiis II , 213] : 265.
HIERONYMUS : 145, 210.
HILDEBERTUS CENOMANENSIS : 64.
HOMERUS [ = MACROBIUS, Comment. I , XIV, 15, ed . J. WILLIS, p. 58, 11] :
149.
HONORIUS AUGUSTODUNENSIS : 139.
HORATIUS : 65, 78, 93, 97.
HUGUCCIO PISANUS : 62.
ISIDORUS : 60, 61, 65, 76, 77, 79, 83, 84, 85, 87, 93, 95, 178, 197, 203, 218,
236, 274, 278.
ISOCRATES [ = CALCIDIUS, Translatio, Prol. , ed . J. H. WASZINK, p. 5, 1] :
63, 64.
JOANNES SARESBERIENSIS 58, 59, 74, 98 , 101, 104, 116, 126, 138, 145, 149, 164,
232, 233, 234 (?) , 272, 275.
JOANNES SCOTUS ERIUGENA : 99, 126, 145, 148, 176.
JOHANNITIUS : 238.
JUVENALIS : 130.
LUCRETIUS [= PRISCIANUS , Institutiones IV, 27, ed . M. HERTZ, I, p . 132, 22] :
120.
MACROBIUS : 71, 72, 81, 88 , 90, 91, 92, 106, 107, 120, 121, 131, 135, 137, 139,
143, 145, 149, 153, 156, 167, 171, 174, 178, 181, 186, 187, 188, 194, 210,
211, 212, 233, 253.
MARIUS VICTORINUS : 282.
MARTIANUS Capella : 264-265.
MILO : 139.
MYTHOGRAPHUS VATICANUS I : 107 , 202 , 203.
MYTHOGRAPHUS VATICANUS II : 107, 202, 203.
MYTHOGRAPHUS VATICANUS III : 197, 202, 203.
NEMESIUS EMESENUS : 129, 130, 141, 241.
OTTO FRISINGENSIS : 220.
OVIDIUS : 64.
PETRUS ABABLARDUS : 114, 139, 145 , 149.
Placides et Timeo : 139.
PLATO, Theaetetus 191 C-D [ = CALCIDIUS, Comment. CCCXXVIII, ed. J. H.
WASZINK, p. 322, 18] 84, 97.
PLOTINUS : 278.
PRISCIANUS CAESARIENSIS 57, 58, 114, 120, 126, 128, 255, 262, 264, 271, 273.
PYTHAGORAS (PSEUDO-) [ = CALCIDIUS, Comment. CXXXVI, ed. J. H. WAS-
ZINK, p. 177, 3-4] : 200.
QUINTILIANUS : 80.
REMIGIUS AUTISSIODORENSIS : 85, 93, 95, 145, 197, 208.
SENECA 126.
SERVIUS : 87, 89, 93, 107.
STATIUS : 201.
THALES [ = Martianus Capella, De Nuptiis II, 213] : 265.
THEODERICUS CARNOTENSIS : 102 (?) , 113 (?) , 145, 155.
THEODOLUS : 213.
22
R S
338 TABLE DES NOMS D'AUTEU

THOMAS AQUINAS : 122.


THRASYMACHUS [ = Calcidius, Comment. V, ed. J. H. WASZINE, p . 59, 6] : 58.
VALERIUS MAXIMUS : 84.
VIRGILIUS : 76, 93, 101, 145, 152, 155, 157, 174, 211.
VIRGILIUS TOLOSANUS : 145.
WILLELMUS DE CONCHIS (Philosophia) : 58, 136, 139, 168, 182, 192, 289.

SOURCES A IDENTIFIER

ARISTOTELES : 246, 247.


CICERO 97.
LUCANUS : 86.
ORIGENES : 220.
PRISCIANUS : 67.
PYTHAGORAS : 218.
IV. TABLE DES NOMS PROPRES CITES DANS LE TEXTE

(NOMS DE PERSONNES, NOMS DE LIBUX, NOMS DE PERSONNAGES MYTHOLOGIQUES)

[Les chiffres renvoient aux pages]

Achilles 261. Indicum (mare) : 88 .


Actaeon 90. Italia : 83.
Aegaeum (mare) : 88. Jerusalem : 88.
Aegyptus 85, 86, 91. Juno : 202 , 203.
Africa : 88. Jupiter deus : 89, 90, 202, 203 -
Ajax Locrensis : 83. planeta : 172, 183, 187, 198.
Alexander Magnus : 86.
Amasis 87. Lampus : 90.
Leo (signum Zodiaci) : 198.
Amynander : 85, 86.
Anglia : 88. Libra (signum Zodiaci) : 198 .
Apollo 84, 89. Locri 82-83.
Athena 86. Marius 81.
Athenae : 80, 87 , 92 , 93 , 94, 95, 97. Mars (planeta) : 172, 183, 187, 198.
Atheniensis 59 , 71 , 81 , 83 , 86, 92, Mediterraneum (mare) : 88.
93, 95. Mercurius (planeta) : 172, 182, 183,
Atlanticum (mare) : 95. 195, 198.
Atlas (mons) : 88 , 95 , 96 . Musa : 257.
Bacchus 201 , 203. Myrtoum (mare) : 88.
Britannia 88. Neptunus : 92, 203.
Caere : 84. Neuth 86.
Calpe 88, 96. Nilus 86, 91 , 92.
Cancer 90, 185, 198. Nioba : 87.
Capricornus : 90, 185, 198. Normannia : 88.
Caspium (mare) : 88. Oceanus 202, 203.
Ceres 84, 197, 201. Pallas 71 , 86, 92, 93.
Charybdis 212. Pan : 107.
Chronos (Saturnus) : 203. Phaethon 89, 90.
Clymene : 89. Philogeus 90.
Cybele : 197. Phorcus : 203.
Delta : 86. Phoroneus : 87.
Deucalion 87. Pluto : 203.
Epaphus 89. Priapus : 202.
Erichtonius 93, 94, 95. Pyrrha : 87.
Eridanus 89, 90. Rhea 203 .
Erythaeus 90. Roma 101.
Euripus 288-289. Romanus : 83.
Gades Herculis : 96. Sagittarius (signum Zodiaci) : 198.
Graecia 83. Sais 86, 94, 95.
Graecus 114. Saiticus 86.
Hellespontiacum (mare) : 88 . Saturnus deus : 203 planeta :
Hercules 96. 198.
340 TABLE DES NOMS PROPRES

Scorpio (signum Zodiaci) : 198. Tullius : 81.


Scylla : 212. Tyrrhenum (mare) 88.
Semele : 202.
Veneticum (mare) : 88.
Solon 84, 85, 87, 91.
Venus dea : 202 planeta : 172,
Syrinx (nympha) : 107.
182, 183, 195, 198.
Tethys 202, 203.
Thetis cf. Tethys. Virgo (signum Zodiaci) : 198 .
Tityrus : 101. Vulcanus 93.
V. TABLE DES MOTS LES PLUS REMARQUABLES

Les mots remarquables des Glosae super Platonem sont, pour une bonne
part, les mots du Timée [ 17 A-53 C] lui-même. La liste s'en trouve dans
le Timaeus a Calcidio translatus, éd . J.H. WASZINK et P.J. JENSEN, Lon-
dres et Leyde, 1962 , pp . 353-423 . Nous n'avons pas cru nécessaire de la
reproduire ici . La présente Table doit donc être utilisée conjointement
avec les indices de J.H. Waszink . Le lecteur trouvera aisément, dans ces
derniers, les mots du Timée latin qui l'intéressent . Et , grâce aux pages de
l'édition Estienne dont la numérotation est consignée dans les marges
de ce volume, il pourra situer les mots en question dans le contexte des
Glosae super Platonem.
En ce qui concerne le vocabulaire propre à Guillaume de Conches, nous
avons recensé, non seulement les termes philosophiques, mais aussi ceux
qui nous ont paru présenter quelque intérêt lexicographique. Néanmoins,
certains mots, tels que mundus, creator, creatura, etc. reviennent presque
à chaque page : nous n'avons pas relevé tous les endroits où ils se trou-
vent employés, mais seulement ceux où ils sont accompagnés d'une dé-
finition ou d'une précision caractéristiques.
Nous avons utilisé, dans la présente Table , l'orthographe classique,
alors que, dans le cours de l'édition, nous avons respecté la graphie des
manuscrits, avec ses inconstances et ses incohérences. Ainsi, dans la
Table, on a écrit anthypophora, caerimonia, hyle, tandis que, dans le
texte édité, les mêmes mots se lisent respectivement : antipofora, ceri-
monia, ile.
Les chiffres renvoient aux pages.

Ablativus Graeci carent ablativo 114.


Academice (adv. ) : 211 .
Academicus : 211.
Acanthus 185.
Accidens : 175 (inest substantiae) , 220 (peccatum est accidens separa-
bile) , 249, 260 , 267, 290.
Actuale 285.
Administratio (stellarum et spirituum) : 222, 223.
Adverbium : 265.
Aequinoctialis circulus : 87.
Aerius aeria substantia 237, 256 ; aeria natura 246.
Aetas est similis cerae 84, 97 ; Tractatus de aetatibus hominis 226-233.
Aeternitas 176 (defin . ) , 177, 180, 188 , 194, 206, 267.
Aeternus 110 , 111 (defin. ) , 112 , 113, 127, 144, 176, 179, 180 , 252.
Aevitas 181 (defin . ) .
Aevum : 177 (defin .) , 179 , 180 , 181 , 188.
Affectus 217.
Amentum : 95.
Amicitia 64, 65.
Amor 233.
Anfractus planetarum 181 ; solis 253.
342 TABLE DES MOTS REMARQUABLES

Angelus 109, 116, 119, 125, 173, 200-201 , 208 , 209, 210 , 222, 223 , 233, 234.
Anima : Ubi Plato de anima loquitur, theologia est 62 ; intellectus non
potest esse sine anima 124 ; rationalis motus convenit animae 143 ;
anima cum Creatori tum mundo est similis 176 ; anima est auTO -
Xivητo 174 ; causa creationis animae 123-124 ; Anima mundi est
spiritus quidam rebus insitus 144 ; Tractatus de anima mundi 144-
188 ; estne anima mundi Spiritus Sanctus 145, 148-149 ; creatio ani-
mae humanae ejusque cum corpore conjunctio 191, 205 , 208 , 209-225 ;
anima hominis et anima mundi fere eadem mixtura sunt compositae
228 ; solae animae carent materia 103 ; anima hominis est perpetuum
quid 111 ; anima a Deo est homini collata 122 ; anima, in nocte,
libera venit ad cerebrum 243 ; sensus famulantur animae 248 ; anima
est pure incorporea 249-250 ; animae sunt causae primae 251.
Animal est substantia animata sensibilis 109 ; archetypus mundus di-
citur animal 176 , 279 ; voluit Plato stellas esse animalia 183 ; Tracta-
tus de quatuor generibus animalium 191-225.
Animositas : 75, 76, 77, 243 .
Annus 178 (defin. ) ; ex sole notatur annus 181 ; annus perfectus sive
mundanus 187-188.
Antecedens : 282.
Anthypophora : 142.
Anticipatio : 123.
Antiphrasis : 85.
Antonomasice (adv. ) : 61 , 83.
Apotome 167.
Appetitiva (virtus) : 241.
Appetitus 225, 227, 253.
Arbitrium Ad arbitrium probare 74, 75 ; liberum arbitrium 100, 212, 213,
223, 235.
Archetypus mundus 99, 113 , 114, 125, 126, 144, 153, 176, 177 , 181 , 188 ,
191, 192, 193, 203, 255, 261 , 264, 267, 275, 276, 278, 279, 284, 286, 287,
290 ; archetypa quasi principalia 281.
Argumentatio : 111.
Argumentum : 66 (arg . a minori) , 108 (necessarium arg. ) , 109, 112, 115.
126, 127, 281-282 (arg. necessarium, non probabile).
Arithmetica : 61 , 62, 165.
Arithmetica proportionalitas : 160, 162 .
Armarium : 92, 95.
Ars Artes liberales 76, 291 ; Artes mechanicae 253.
Arteria : 225, 237, 255.
Assumptio 282.
Astrologice (adv . ) : 138.
Astrologicus 194.
Astronomia : 61 , 62, 113, 253.
Astronomicus : 198.
Auctoritas : 86, 220, 221, 262.
Auditus 140, 222, 236, 249, 255-257 (utilitas auditus) .
Auris 142, 216, 233 , 256.
αὐτοκίνητος : 174.
Avaritia : 219.
Axis : 168.
Beatus : 218.
Bestialis (homo) : 280.
Bisacuta : 249.
Bonitas divina 98 , 99, 116, 117, 123, 131, 220 ; creaturae 117.
Brachium : 235, 237.
TABLE DES MOTS REMARQUABLES 343

Caenum (hujus mundi) : 208.


Caerimonia : 84.
Cantilena 85, 257.
Capitalis summa : 209.
Caput 74, 75, 233, 235.
Cardinale nomen : 71 , 72.
Caritas (Creatoris) : 118.
Casus 212.
Catadupa : 86 .
Cataracta : 88.
Catena aurea Homeri : 149.
Causa nil gignitur sine causa 103, 104, 106-109 ; sola divinitas caret causa
103 ; crescente causa, crescit effectus 124 ; effectus debet differe a
causa 127 ; causa substantialis, accidentalis 103 ; causa per quam,
propter quam 223 ; causa prima , secunda 251 ; causa, non argumen-
tum 126 ; causa creationis animae 123 ; causa creationis elementorum
131-132, 137-138 ; Tractatus de quator mundi causis 98-144 ; causa ef-
ficiens 60, 62, 97-99, 104, 110, 116, 128 ; causa finalis 60, 62, 97-99, 116-
117 , 128 ; causa formalis 60, 62, 97-99, 110, 113, 116, 125 , 128 ; causa
materialis 60 , 98 , 99, 116 , 128, 262 ; anima est causa efficiens sensus
250.
Cellula sunt tres cellulae in capite hominis 74, 75, 242. Cf. Ventriculus.
Cerebrum : 124, 227, 231 , 233, 234 , 237, 241-243.
Chaos 118, 119, 122, 258, 279, 289.
Chelydrus : 274.
Cholera 128.
Cholericus : 121, 122.
Chorda : 225.
Chorea : 186, 197.
Chromatica (musica) : 61 , 62.
Cibatus : 123, 142.
Cibus 141 , 147, 241.
Circulus 185 (defin .) .
Curcumactio : 91 , 171, 182, 188, 219.
Circumlocutio : 111 .
Classis 79.
Clipeus : 95.
Coaequaevus : 180 .
Coaeternus : 113.
Coagulatus : 119.
Cogitatio : 129, 219, 242, 243, 285.
Cognitio Divina cognitio sive idea 126, 192.
Collectio : 103 , 125, 134, 183, 267.
Cometa 199.
Commasticare : 141.
Commeatus : 96.
Commentari : 57.
Commentator : 57.
Commentum : 63, 67, 68.
Comminisci : 67.
Commixtio (elementorum) : 131, 289.
Comparatio : 230, 276.
Compendium : 85, 201, 202 .
Complexio 238, 242.
Compositio : 221, 270, 286.
Compotum : 213 , 253 .
344 TABLE DES MOTS REMARQUABLES

Conclusio 106, 112, 113, 117, 136, 143, 196, 270, 284.
Concordia : 107, 147 , 162.
Concretio (elementorum) : 263 .
Concupiscentia 74, 75, 243.
Confusio 118, 119, 289.
Congelatus : 139 (utrum sint aquae congelatae supra firmamentum) .
Conglutinare : 224 .
Conjunctio animae et corporis 145, 191 , 215, 218 , 221 , 225, 226 ; elemen-
torum 131 , 132, 134, 135, 183 ; gantarum in rota 225 ; hyles et arche-
typi 261 ; interioris et exterioris radii in visu 240, 247 ; planetarum
198 ; conjunctio vel conniventia 242.
Consanguinitas : 78.
Consimilis 128 (consimiles partes sive homiomirae ) .
Consonantia : 72, 156, 197, 257.
Constellatio : 211, 212.
Consuetudo : 118.
Contagio 198.
Continuare : 57, 107, 110, 290.
Continuatio : 67, 75, 90, 103, 105, 106, 112 , 113, 114, 115, 126, 130, 132,
138, 139, 140, 141 , 146 , 156, 162 , 163 , 169, 172, 173 , 176, 177, 181 , 183,
187, 191 , 193, 194, 195, 196 , 197 , 201 , 202, 204 , 205, 206 , 207, 215, 218,
222, 223, 225, 228 , 232 , 233 , 240, 241 , 244, 246, 247, 250, 252, 254, 262,
266, 269, 270, 275, 276, 283 , 284, 286, 287, 288, 290.
Contrarietas : 132, 133 , 135, 136, 140.
Contritio : 221.
Contuitio : 243-244.
Convictus : 82.
Cor : 75, 124, 141 , 237 , 242, 243.
Corporalis 143, 284.
Corporeus 172, 279, 281.
Corpus Rerum aliae sunt spiritus, aliae corpora 267 ; creatio corporis
humani 122, 191 , 204-225 ; compositio corporis humani 128-129.
Correctio 73 (color rhetoris) , 123.
Corruptio : 118 , 138 , 231 , 236.
Creare 110 (opificem, creantem ex materia) , 111 (fabricator, creando) ,
116 (instituendum i.e. creandum) , 248 (molientis i.e. creantis) .
Creatio 59, 98 , 102 , 104, 115 , 118-119, 123 , 130 , 144, 147, 175, 191 , 222,
248, 252, 258 , 260, 262, 267, 287, 289.
Creator bona definitio Creatoris 109 ; Creator, ex nichilo 116 ; opifex
i.e. Creator 112, 126 ; pater i.e. Creator 172 ; opus Creatoris 104 ; 99,
100 , 101 , 104-106, 109-118, 121 , 123, 126, 127, 147 , 260 et passim.
Creatrix 99.
Creatura : 103 , 110, 116 , 117 (bonitas creaturae) , 228 (per creaturas intel-
lectus revertitur ad Deum) , 252 ( creaturarum dispositiones) , 260
(hyle est creatura) , et passim.
Credulitas 201 , 202, 283 .
Criminale (peccatum ) : 218 , 219 .
Crus : 235.
Crystallus 203.
Cupidinarii : 75.
Cupido 216, 217.
Cylindrus 274 .
Daemon : 199 , 200, 201, 220, 221.
Decoctio 241.
Decretum : 214 (defin . ) , 216, 224.
Delectatio : 226, 229, 241 , 257.
TABLE DES MOTS REMARQUABLES 345

Delictum : 220.
Delirare : 231.
Dens 141 , 256.
Depressio 88 (planetarum) , 123.
Detuitio : 243, 244.
Diabolus : 118.
Diametros : 170.
Diapason 72, 156.
Diapason kai diapente : 156.
Diapente : 72, 156, 197 .
Diatessaron : 72, 156, 164.
Diatonica (musica) : 61, 62.
Dictio : 264.
Dies 178 , 181 , 186-187 , 197.
Digestio (secunda) : 237.
Digestiva (virtus) : 241.
Diluvium 87, 88, 91 , 92 , 96.
Diphthongos : 261.
Discernere 143, 144 , 150 , 151 ; vis discernendi 74, 250.
Disciplina : 250.
Discordia : 147.
Discretio anni discretionis 215 ; discretio sexuum 215.
Disdiapason 156.
Dissolubilis : 155, 172, 174, 204, 205.
Dissolutio : 224 , 260, 262.
Distemperies : 212.
Diversus motus 169 ; diversa natura 150, 151 , 152 , 153, 174, 209, 231 ;
diversum genus 175, 230.
Dividuus dividua substantia 150 , 151 , 152, 153 , 209.
Divinitas caret causa 103 ; studia divinitatis 65.
Divisibilitas : 156.
Doctrina : 76, 83 , 106, 213 , 232, 283 , 291 .
Doctrinaliter : 72.
Domicilium (planetae) : 198.
Donativum : 77.
Duodennium : 187.
Duodenum (intestinum ) : 141 .
Eclipsis 198.
Effectus 98 , 104 , 106 , 124, 127, 144. Cf. Causa .
Effluxio 231.
Electrum : 286.
Elementarius : 224.
Elementatum : 130, 264, 272.
Elementum : 62, 98, 99, 104, 107 , 110 , 118-123 , 128-132, 136-139, 142, 144,
146, 147 , 183 , 192, 197, 201 , 204, 206, 207, 219, 223, 258-264, 268-273 , 275,
277-281, 286-290.
Elevatio planetarum 88, 91 ; 123 .
Eloquentia : 62.
Enharmonica (musica) : 61, 62.
Ephexegesis : 82 , 115, 134, 148.
Epitritus : 163, 229.
Epogdous 162 , 163, 164, 228, 229.
Erraticus : 195, 254 .
Esse id quod est esse 261, 279.
Essentia divina 98 , 99, 106, 109, 110, 115, 149 ; hominis 100 ; animae 124,
150, 152, 155.
BL ES
346 TABLE DES MOTS REMARQUA

Essentialiter : 124.
Ethica 60 , 62, 83.
Exemplar 105, 125, 281.
Exemplum 68, 105, 106, 110, 111, 112, 113, 127, 176, 191, 266, 267, 274.
Exercitatio : 76.
Existentia : 179 , 220 ; cf. Principium existentiae.
Existere conditio existendi 103 ; qualitas existendi 105.
Existimatio : 283.
Exorbitare 90 ; planeta exorbitatus 88.
Exorbitatio : 91 , 143, 196 .
Exornatio : 287, 289.
Experientia 106, 213.
Expulsiva (virtus) : 241 .
Extricare 64.
Exustio 87, 88, 90, 91.
Facies : 236, 276.
Faeculentus : 141.
Facx sensualitatis 210 ; obscuritatis 239.
Fama 115.
Fascinum : 238.
Fatum : 214, 223.
Fel : 141 .
Fenus 209, 224.
Feriae : 97.
Fides : 201.
Figmentum : 71.
Firmamentum : 168-171 , 184, 195, 254.
Flegma Cf. Phlegma.
Flexuosus : 235.
Foramen 225, 237.
Forma : 126, 138-140 , 192, 203 , 244, 256, 258, 259, 261 , 262, 268, 269, 273-
280, 285-288.
Fretum 96.
Fumus (digestionis) : 237, 241 , 242.
Ganta : 225.
Garrire 224.
Gartio : 224.
Generatio 98, 100 , 102 , 113 , 214-215, 218, 262, 264, 266, 267, 287.
Genitivus Graeci utuntur genitivo loco ablativi 114.
Genitura : 290 ; genitura temporis 179, 191 .
Genus : 109, 125, 150, 151, 175.
Geometria : 61, 62.
Geometrica proportionalitas : 160, 161 , 162.
Gloria 220.
Glosa : 67.
Glosare : 57.
Glosator : 57.
Gnomonica (astronomia) : 253.
Gomphus Cf. Gumphus.
Grammatica : 62.
Gratia 119, 204, 205, 206, 213, 215.
Gulosus : 130.
Gumphus 224-225 .
Gustus 130, 222.
Gymnasium : 76.
Habitabilis (terra) : 91, 168.
TABLE DES MOTS REMARQUABLES 347

Habitudo : 160.
Haeresis 210, 211 , 212, 219, 220.
Haereticus : 212.
Harmonia : 162, 257 (defin. ) .
Harmonica proportionalitas : 160, 161 , 162.
Hemisphaerion 178.
Hendiadys 234.
Hepar 141 , 237, 242.
Hirmos 132.
Historiographus : 81.
Homiomirus : 128, 129, 224.
Homo 112, 116, 119, 125, 223 (quoddam medium inter bruta et angelos) .
Homoeomerus : Cf. Homiomirus.
Horizon 168 .
Humana (musica) : 61 , 62.
Humanitas studia humanitatis 65, 83.
Humanus (homo) : 65.
Humor quatuor humores humani corporis 128, 129, 141 , 224 ; tres hu-
mores oculorum 238.
Hyle 153, 203 , 258-291 (Tractatus de hyle) . Cf. Materia primordialis.
Hypothesis 274, 290.
Hysteron-Proteron : 290.
Idea : 126 (idea i . e . forma ) , 192 (ideae sunt divinae cognitiones), 261,
262, 263, 267 , 275, 276, 278, 279, 281 , 285, 286.
Idem idem motus 169 ; eadem natura 150 , 151 , 152 , 153 , 174, 209, 228 ;
idem genus 230.
Ignorantia : 232, 265.
Illecebra : 229, 241.
Imaginatio 100 , 101 , 102, 109, 152, 153 , 216.
Imago 106 , 113 , 114, 115 , 125, 177, 178 , 181 , 188 , 219 , 246, 267 .
Imbrex : 245.
Impendium 85
Improsperitas 223.
Incorporalis : 283 , 284.
Incorporeus : 249, 250, 272, 281.
Incubus 200.
Indigentia 261.
Indissolubilis : 155, 204, 205, 224.
Indissolubilitas : 156, 196, 204, 207, 213.
Individuus individua substantia 150, 151 , 152 , 153, 209 ; individua res-
pectu speciei 272.
Indivisibilis : 154.
Indivisibilitas : 155.
Infantia est calida et humida 226-227.
Infectio 277.
Influxio 231.
Informatio : 218.
Informitas : 287-288.
Ingenitus : 252 .
Ingenium : 65 , 83 , 102 , 250 .
Inordinatio : 122.
Inordinatus : 118, 122, 123.
Instrumentalis (musica) : 61, 62.
Instrumentum : Anima sentit, instrumenta sensuum non sentiunt 248-250,
251.
348 TABLE DES MOTS REMARQUABLES

Integumentum 93, 150, 153 , 156, 158 , 167, 181, 203 , 209, 211.
Intellectualiter : 72.
Intellectus : 94, 100 , 101, 102, 114, 116, 124, 126, 129, 152, 214, 216, 217,
222, 226, 228, 231 , 236 , 248 , 250, 251 , 259, 261 , 262, 269, 279, 280, 281,
282, 283, 284.
Intelligens : 148.
Intelligentia 173, 175, 234, 241, 261.
Intelligere vis intelligendi 74, 124, 250 ; movetur anima ad intelligen-
dum 143.
Intelligibilis intell . mundus 192, 261 ; intell. homo 126 ; intell. lapis
126 ; intell. pars mundi 125 ; intell. linea 171 ; intelligibile animal
126 ; intelligibilia 126, 263, 279, 281 , 282, 284, 285.
Interpolare : 64.
Interpositio : 231 .
Intervallum : 229.
Intestinum : 141, 142, 242.
Intricare 64.
Intuitio 243, 244, 245.
Inundatio : 92.
Invariabilis : 169.
Invidia 117.
Ira 75, 77, 219, 227.
Iracundia 216.
Irascibilitas : 74.
Irrationabilis motus 227 ; sensus 100 , 102 ; irrationabilia 218.
Irrationabiliter : 226, 228.
Irrationalis : 150.
Isofagus 141.
Jactatio : 118 , 122, 123 , 229, 266.
Jejunium (IV Temporum) : 219.
Jejunum (intestinum) : 141.
Judicium 225, 230, 257, 264 ; dies judicii 219-221.
Justitia 58, 59, 81 , 208, 217 ; Justitia naturalis 59, 71, 72, 73, 83 , 98, 183 ;
Justitia positiva 59 , 62, 71 , 72, 73, 81 , 97.
Juventus est calida et sicca 231.
Lacrima 227.
Laicus : 87.
Lex 214 (defin . ) ; Leges immutabilis decreti 214-221 .
Liber Vitae : 214.
Libertas arbitrii : 100.
Lima : 249.
Limma : 167 .
Linearis numerus : 154, 155.
Lingua : 141.
Lippire 237 (lippiens oculus) .
Litotes : 124.
Littera : 264.
Localiter 124
Locus : 103 , 118 , 122, 123, 143 ; hyle est genus loci 285 ; locus i . e. primor-
dialis materia 287 ; locus ab aetate (rhet.) 84.
Longaenus : 141.
Longanon Cf. Longaenus.
Lumbus 75.
Luxuria 219.
Maneria 149, 150.
Maneries : Cf. Maneria .
TABLE DES MOTS REMARQUABLES 349

Manus 142, 234, 235.


Massa 123.
Materia animae carent materia 103 ; prima creatio fit sine praejacente
materia 104 ; factum dicitur id quod fit ex praejacente materia, geni-
tum vero id quod fit tam ex praejacente quam ex non praejacente ma-
teria 109 ; opificem creantem ex materia, generatorem sine materia
110 ; Creator ex nichilo , fabricator ex materia 116 ; elementa sunt cor-
porum materia 118 ; qualiter ex materia factus sit mundus 128 , 137 ;
convenientem materiam dedit Creator mundo 139 ; materia ( ex qua
facta est anima mundi ) 167 ; facto quantum ad ea quae constant ex
materia, et nativo quantum ad ea quae non ex materia 177 ; mixtura
ex qua factae sunt animae humanae et mixtura ex qua facta est Anima
mundi ex eadem materia propemodum erant 210 ; omne corpus est ex
materia 245 ; omnis variatio qualitatum fit circa aliquam materiam
264 ; materia prima, secunda 258 ; materia primordialis 60, 62 , 153,
191, 203, 258-291 ; materia simulacri 244 ; materia spissa 250 ; nulla
materia nova gignitur , nulla adnichilatur 269. Cf. Hyle.
Mathematica : 61, 62.
Mathesis : 61.
Meatus : 141.
Medietas : 162, 209.
Meditullium (in ovo) : 139.
Melancholia : 128.
Melancholicus : 121, 122.
Melica (musica) : 61, 62 , 256 .
Melodia : 256, 257.
Membrum : 233-257 (Tractatus de membris humani corporis) .
Memoria 102, 241, 243.
Meninga : 233, 237 (dura mater, pia mater) , 256.
Mens divina : 114, 126, 144, 192, 262, 263 , 267, 275, 278.
Mensis : 178 , 181 , 187.
Meraca 97.
Mercator : 92.
Mercatura : 92.
Meritum : 215, 220.
Metamorphosis : 270.
Metaphora : 97 .
Metonymia : 85.
Metrica (musica) : 61, 62.
Metrum : 257.
Minutia 163.
Mixtura : 157, 160, 169, 173 , 203, 209, 210, 228.
Moderni 118.
Molendinarius : 141.
Moles : 133.
Monimentum : 92.
Mores 232, 254-257 (morum instructio, informatio) .
Motus Tria genera motus 196 ; Motus localis, non localis 142, 226 ;
Septem species motus localis 142-143, 226 ; irrationabilis motus 227 ;
rationabilis motus 231 ; motus animae est circularis 147 ; anima
confert motum 144 ; motus firmamenti et planetarum 194-195, 254.
Mundana (musica) : 61, 62.
Mundus est ordinata collectio creaturarum 103, 125 ; dicitur Pan i. e.
omne 107, 188 ; dicitur universitas vel omne 110 ; dicitur omne 116,
172 ; dicitur universitas 206, 264 ; dicitur universa res 207, 213, 252 ; di-
citur caelum 173 ; totum ambitum i . e. mundum 124 ; mundus unus
350 TABLE DES MOTS REMARQUABLES

est 126-127 ; mundus est simulacrum divinae sapientiae 106 ; divina


sapientia est exemplum mundi 111-114 ; rationes de mundo sunt
verisimiles tantum 114-116 ; mundus est perpetuus 105 ; de initio
mundi 108-110, 265.
Musica : 61 , 62, 77 , 166, 167 .
Mysticus (sensus) : 202.
Naris 142, 216, 233.
Natura est vis rebus insita, similia de similibus operans 104 ; opus na-
turae 104, 105, 177 ; vera natura elementi 263 ; natura hyles 268-269 ;
112, 117, 118, 119, 121, 122, 123 , 130, 132, 138, 144, 150, 151 , 152, 153,
156, 157, 205, 241, 252, 257. Cf. Idem, Diversus, et passim.
Naturalis 118 , 139, (nat . dispositio) , 148.
Naturaliter : 72.
Nebris : 107.
Necessitas : 223 , 261, 262, 268.
Nervosus : 235.
Nervus 142, 225, 233 , 235, 237, 241, 256.
Nomen 271, 273, 274.
Nox 178, 186-187, 197.
Nugatorius : 272.
Numerus perfectus 71 ; linearis 154, 155 ; superficialis, solidus 134, 135,
154, 155 ; 62, 71 , 72 , 127, 133 , 160, 161 , 162, 163 , 164, 165, 166, 171,
178, 210.
Nutricatio : 231.
Nutricula : 269, 287.
Obliquitas 168, 169.
Obsoletus : 97.
Occupatio : 284.
Oculus 142, 216, 233 , 235, 236-248 , 251-255.
Odium 216, 217.
Oeconomia : 60, 62, 82.
Officialis 128 (organica i . e. officialia membra) .
Officium 66¹, 75, 84, 145.
Olfactus 222.
Operatio : 215, 232, 251 .
Opinabile 102, 282.
Opinio 72, 100, 102 , 109, 115, 152, 173 , 174-175, 229, 230, 278, 281, 282,
283, 284, 285.
Oratio 264.
Orbita : 90.
Ordinale nomen : 71 , 72.
Ordinate (adv. ) : 123.
Ordinatim 123.
Ordinatio planetarum 182, 183 ; membrorum hominis 233, 234.
Ordo 122, 123.
Organicus : organica i . e . officialia membra 128 , 129, 224.
Ornatus mundi 144, 191 , 258 ; elementorum 290.
Ovum 139.
Pactum : 73.
1. La définition d'officium (Congruus actus personae) donnée par Guillaume de Conches,
p. 66, est assez répandue. Cf. ALAIN DE LILLE. Regulae, LXXV (P.L. 210, 659 C) ; De
virtutibus et vitiis, ed . O. LOTTIN, dans Mediaeval Studies . XII (1950) , p. 27 [20-56] ;
SIMON DE TOURNAI, Summa, citée par A.M. LANDGRAF, Dogmengeschichte der Frühscho-
lastik, I, I (Ratisbonne, 1952), p. 171-172 (Simon renvoie au De officiis de Cicéron)
GUILLAUME DE TYR, Historia, Prol. , éd. R.B.C. HUYGENS, dans Studi medievali [3ª Serie],
V, (1964), p. 340, 11-13 . On trouvera d'autres exemples dans A.M. LANDGRAF, op. cit.,
p. 172, n. 55, et dans Scripta anecdota Glossatorum, II (Bologne, 1892) , p. 131 B, 137 B.
TABLE DES MOTS REMARQUABLES 351

Pagina (divina) : 200, 210.


Palaestra : 76.
Pallor : 216.
Palpebra 242.
Parenthesis : 114, 132, 136, 207.
Participatio : 116.
Particula : 129, 130, 272, 273.
Passio 101 , 216, 217, 227, 249, 287.
Peccatum est accidens separabile 220 ; pecc. primi parentis 213, 219 ;
propria peccata 219, 223.
Pedum : 107.
Perceptio 140, 284.
Periphrasis 64 , 76-77, 111 , 123, 126, 184, 226, 250.
Perpetuitas 98, 103.
Perpetuus : 98, 105 , 110 , 111 (defin . ) , 124, 128, 147, 181 , 183 , 220 , 224.
Persona 214, 236, 242.
Pes in humano corpore 143, 235 ; in versibus 257.
Philosophia definitio 60 ; divisiones 60-62 ; profundissima philosophia
211 ; visus est causa philosophiae 252-255.
Philosophus 130 (quid physici, quid vero philosophi considerent) , 250-
251 (philosopho conveniunt intellectus, disciplina , prudentia) , 264-
265 (antiqui philosophi), 253, 265, 272.
Phlegma 128 , 231.
Phlegmaticus 121 , 122.
Physica 61 , 62, 82, 113, 131 , 238.
Physicus 130, 219 , 238 ; physica ratio 231 , 234.
Pictura 267.
Pietas 215.
Pireus pirea substantia 75.
Planeta creatio planetarum 193-199 ; circuli planetarum 171 ; motus
planetarum 143 , 146, 168 , 170, 171 , 181 , 195-199, 254 ; concentus pla-
netarum 107, 186 ; elevatio et depressio planetarum 88 ; planetae
conferunt temperiem vel distemperiem 212 ; sine calore planetarum
corpus non esset idoneum vitae 221 ; sunt causa per quam, non prop-
ter quam 223.
Pluvia 88, 91 , 96, 198.
Poena 217, 218 , 220, 221 , 232.
Poeta 81 , 82.
Politica 60, 62, 82.
Polus : 168 .
Porositas : 238.
Porosus : 238.
Porrigibilis : 235.
Porus : 239.
Possibilitas 150, 288.
Potentia i . e . qualitas 133, 137, 138 ; potentia divina 112 , 118, 122 , 131 ,
147, 150, 152, 205 ; potentiae animae 124, 146, 155, 172, 222.
Potentialiter : 124.
Practica (philosophia) : 60, 62, 65, 232, 254, 256.
Praemium (animarum victricium) : 217, 218, 221 .
Praesentarius (status) : 176, 177.
Principium existentiae 98, 99, 100 , 102 , 103, 106 , 263 , 266 ; mundi 180,
265.
Procus 79.
Pronomen 271 , 273.
352 TABLE DES MOTS REMARQUABLES

Proportio : 62, 72, 134, 135, 136, 137 , 156, 158 , 159, 160 , 161 , 163, 164, 165,
166, 167, 171, 183, 205, 206, 210, 224 , 225, 228 , 229 , 257, 283.
Proportionalitas : 160, 161 , 162.
Proportionaliter : 209.
Proprium : 175 .
Providentia : 214, 223 , 255.
Prudentia : 250.
Pulpositas : 238.
Pulposus 238, 239.
Pupilla : 239.
Purgatio : 140.
Purgatorius : 220.
Pythagoricus : 71 (Plato) .
Quadrans 129.
Quadruvium : 61, 72.
Qualitas 123, 124, 137, 138 , 139, et passim ; qualitates elementorum 119 ,
120 , 128-129, 132, 133, 135, 136 , 258-259 , 263, 264, 268-280 , 286-290 .
Quantitas 109, 124 , 128 , 129, 133 , 135, 148, et passim.
Radius (qui efficit visum) : interior 236, 237 , 238 , 239, 240, 244, 245, 247 ;
exterior 237, 239, 240.
Ratio : ratio divina 114 , 254 ; ratio , vis animae 94 , 100 , 101-102 , 112, 114,
115, 116, 129, 146, 150, 173, 207, 210, 213 , 214 , 216, 217 , 218 , 222, 226,
228, 229, 230, 231 , 232, 234, 235, 236, 241 , 248, 250, 251 , 264, 265 ; ratio
cur 72, 101, 113, 114, 115, 116, 118, 119, 122, 129, 138 (philosophica ra-
tio), 152, 153, 220, 223 , 227 , 231 , 233, 234, 266 (rationes necessariae) ,
283, 284, 286.
Rationabilis : 112, 113, 125, 143, 231 .
Rationalis 116 , 143 , 150 , 207 , 223 , 254.
Recapitulatio : 73, 81 , 71-83 (Recapitulatio Socratis de positiva justitia) .
Receptaculum : 269, 277.
Reconciliatio : 147.
Reditus (planetarum) : 181 , 198.
Reductio : 147.
Refluxio 87, 88, 95.
Regimen : 223.
Religio : 76.
Renes : 75, 243.
Restauratio : 141.
Retentiva (virtus) : 241 .
Rhetorica : 62.
Rhythmica (musica) : 61 , 62.
Rhythmus 257.
Risus (superfluus) : 219.
Rubigo : 238.
Rubor 174, 216.
Rusticus : 87.
Sanguis 128, 141.
Sapientia 62, 74, 75, 76, 77, 86, 92 , 93 , 101 , 105, 106 , 111 , 112 , 113, 125 ,
192, 209, 213 , 215, 227 , 232 , 233 , 235 , 252 ; Sapientia divina 98, 99,
105, 106, 110, 111 , 112, 113, 114, 115, 116, 118, 125 , 126, 131 , 144,
149, 176, 191 , 193, 209, 233 , 252 , 255 , 275, 284, 285.
Scientia : 61 , 62, 100, 102, 105, 109, 213.
Sculptura : 267.
Scurrilis jocus : 212.
Secessus 141, 225, 227.
Seditio : 85.
TABLE DES MOTS REMARQUABLES 353

Semitonium : 163 , 164, 166, 167 .


Sempiternitas : 194.
Sempiternus : 111.
Sensibilis : 109, 150, 192 , 223, 284 ; sensibilia 279.
Sensilis 191-192, 279, 280 , 284, 286.
Sensualitas : 150, 210.
Sensus 100, 101 , 102, 109, 140, 146, 152, 153 , 175, 216, 217, 222, 223 , 226,
227, 228, 229, 230, 233 , 234, 236, 237, 241, 248, 249, 256, 285.
Separatim 123, 280, 281.
Serenitas : 174, 198, 210.
Series 169.
Sescuplus 163 , 229.
Sesquialter 72, 134, 135 , 156, 157, 158 , 159, 160 , 161 , 162 , 163 , 164, 166,
228.
Sesquidecima nona : 166.
Sesquidecima octava 166 .
Sesquioctavus : 156, 162, 163 , 164, 165.
Sesquitertius : 72, 156, 158 , 159, 160, 162, 163, 164, 165, 228.
Sexus 215, 216, 218 (mutatio sexuum) .
Simulacrum : 68, 106, 242, 243, 244, 245 , 246, 247 , 248, 267 , 275, 280.
Sol sic dictus quia solus ... in mundo apparet 186.
Solidus numerus : 154, 155.
Sollemnis : 66, 85, 90.
Sollers : 90.
Soloecismus : 96.
Somnium : 242-243.
Somnus 241-243.
Sophista : 82.
Species 109, 125 , 151 , 175 , 272 .
Speculum : 244-248 .
Spes : 216.
Sphaera 170, 234.
Sphaericus : forma sphaerica 207 ; sphaerica substantia 233.
Spira : 185.
Spiritualis (motus) : 143.
Spiritus Rerum aliae sunt corpora , aliae spiritus 267 ; prius cognosci-
mus corpora, deinde spiritus 148 ; creatio spirituum 104 ; spiritus non
dissolvuntur 105 ; immortalitas est spirituum tantum 137 ; spiritus
sunt individua substantia 150 ; spiritus caret partibus 152 ; spiritus
non est visibilis 193 ; intellectus pervenit usque ad spiritus 231 ; in
corpore est quidam spiritus 101 ; anima spiritus est 122, 176 ; anima
mundi est quidam spiritus 144 ; quid agant spiritus in constitutione
hominis 203-225 ; rationabilis motus spiritus 255 ; homo arteriis spiri-
tum et aera attrahit 255 ; spiritus qui operatur visum 239 ; spiritus
qui operatur animales virtutes 241.
Spiritus Sanctus estne anima mundi 145, 148-149.
Spissitudo : 119.
Stella in prima creatione stellae non erant 119 ; creatio stellarum 120-
121 ; tractatus de stellis 193-199 ; quid agant stellae in constitutione
hominis 203-225 , 233 , 234.
Stomachus : 141 , 242.
Studium : 65, 83, 252.
Subjectum : 220.
Substantia Generatio est ingressus in substantiam 98 ; substantiae et
accidentia 267 ; dividua et individua substantia 150 , 151 , 152 , 153,
156 , 157 ; materia primordialis est inter aliquam et nullam substan-
354 TABLE DES MOTS REMARQUABLES

tiam 260, 279 ; substantia animae 158 ; incorporea quae sunt substan-
tiae 175 ; unum de elementis aliquid de alio consumit in substan-
tiamque sui transformat 147 ; terrea et aquea substantia 119 ; no-
men elementi circa substantiam certam qualitatem determinat 271 ;
pronomen significat meram substantiam 273 ; manuum substantia
142 ; divina substantia 106, 111, 252.
Succus : 141 .
Superficialis numerus : 154, 155.
Superparticularis : 164, 166.
Syllaba 257, 264.
Syllogismus : 282.
Synzugia : 135.
Tactus 222, 234.
Temperamentum : 94, 95, 134.
Temperies : 212.
Temporalis temporalis successio 98, 99 ; temporalis dispositio provi-
sorum 214 ; temporale delictum 220.
Tempus Temporis sunt tres definitiones generalis, totalis , partialis
176-179, 181 ; tempus est imago aevi 177, 178 , 180 ; circumactio mundi
dicitur tempus 91 , 219 ; tempus dicitur Saturnus vel Chronos 203 ;
ex motu planetarum habet existere tempus 183, 187, 196 ; sempiter-
num est quod habet principium cum tempore , perpetuum quod in-
cipit in tempore 111 ; unquam i . e . in tempore 144 ; divina sapientia
non habet vices temporis 99 ; mundus caret loco et tempore ut causa
103 ; utrum mundus habuerit originem in tempore, vel cum tem-
pore, vel ante tempus 108 , 176, 180 ; Deus sociavit tempus mundo
178, 188 ; genitura temporis 179, 191 ; partes temporis 179 ; instru-
menta temporis 221 ; successiones temporis 267.
Terra non est stella , est antiquissima dea 196-197 .
Theologia 61 , 62.
Theorica (philosophia) : 60 , 61 , 62 , 65, 82, 232, 253, 254, 256.
Tonus 156, 164, 167 .
Traducibilis : 283.
Transformatio ( elementorum) : 262 , 286.
Translatio : 276.
Transmutatio (unius elementi in aliud ) : 91 , 263 , 270 , 287 , 289.
Tricae 64.
Triennium : 187.
Trigennium : 187 .
Tristitia 216.
Tropus 160 .
Tunica (oculorum ) : 238 .
Tympanum : 256.
Usura 209.
Vannus : 288.
Vegetabilitas 207, 210, 226.
Vegetatio 146, 150.
Vena : 141 , 225.
Veniale (peccatum) : 219.
Ventriculus (cerebri) : 74, 241. Cf. Cellula
Verecundia : 66.
Verisimilis (ratio ) : 115, 116 .
Verisimilitudo : 115.
Veritas 115, 191.
Vicissitudo (temporum) : 214.
TABLE DES MOTS REMARQUABLES 355

Vicium 215, 217, 218, 219, 226, 231 , 232, 236.


Victus 140.
Virtus 63, 64, 94, 97, 156, 209, 215 , 218 ; virtutes animae 100, 102, 147 ;
virtutes animales 237 , 241 ; virtutes naturales 237 , 241 , 243 ; virtutes
spirituales 237.
Visus 131 , 138, 140 , 185-186 , 222 , 236-255, 269.
Vita vera 217-218 ; aeterna 278.
Vitium Cf. Vicium .
Vivificatio : 222.
Voluntas divina 117 , 122 , 137 , 205-206 , 220 ; diaboli 118.
Vox : 255-256, 264.
Vulcanius vulcanium semen 94, 95.
Vultus 236, 276, 277.
Zodiacus 169, 170, 178.
Zona : 90 , 129, 187, 198 ; torrida zona 86, 87, 88 , 90 , 168 , 181 , 253 .
TABLE DES MATIÈRES

INTRODUCTION

PAGES

I. Place des Gloses sur le Timée dans l'œuvre de Guillaume de


Conches 9-16
II. Méthode et esprit des Gloses sur le Timée 16-26
III. Principales sources des Gloses sur le Timée 26-31
IV. Les manuscrits des Gloses sur le Timée 31-48
Œuvres de Guillaume de Conches utilisées dans la présente édi-
tion 49-50
Editions fragmentaires des Gloses sur le Timée 51
Conspectus siglorum 54

TEXTE

A. PARS INTRODUCTORIA 55-68


1. Prologus Auctoris 57-58
2. Accessus ad Timaeum 58-62
3. Glosae super Prooemium Calcidii 63-68
B. VOLUMEN PRIMUM 69-188
1. Recapitulatio Socratis et Narratio Critiae 71-97
2. De quatuor mundi causis 98-144
3. De Anima mundi 144-188
C. VOLUMEN SECUNDUM 189-291
1. De quatuor generibus animalium 191-225
2. De aetatibus hominis et de officio membrorum humani
corporis ..... 226-257
3. De primordiali materia seu hyle 258-291

APPENDICES ET TABLES

Appendice A 293-318
Appendice B 319-322
358 TABLE DES MATIÈRES

Bibliographie 323-331
I. Table des manuscrits 333-334
II . Table des citations bibliques 335
III. Table des Auteurs cités 336-338
IV. Table des noms propres 339-340
V. Table des mots les plus remarquables 341-355

4-1965. Saint-Amand (Cher) —--- Imprimerie Ch.-A. BÉDU


Dépôt légal 2º trimestre 1965 : nº d'Imprimeur, 2049

29621
B
B 387.G8 C.1
Glosae super Platonem . 327
Stanford University Libraries

3 6105 033 598 850

STANFORD UNIVERSITY LIBRARIES


CECIL H. GREEN LIBRARY
STANFORD , CALIFORNIA 94305-6004
(415 ) 723-1493

All books may be recalled after 7 days.

DAT DUE
L
1
U
2
J
MA
R
20
04

2 9 2009

Vous aimerez peut-être aussi