Vous êtes sur la page 1sur 506

LIBRARY OF WELLE SLEY COLLEGE

Prservation photocopied

with funds from the Barbara Lubin Goldsmith


Library Prservation

Fund

c^i^

(KUVRES

DE FERMAT

Tous

les

prix de nos Livres sont

augmentes temporairement de

10
sur
le

prix marqu.

(Dcision du Syndicat des diteurs du 27 Juin 1917)

PAUIS.

IMPRIMERIE GAUTIIIER-VILI.AKS KT
Onai
lies

KILS.

Granils-Aiigustiiis. V).

E R
Ii:.;) C.'i

M.

AT
8c

Pans GaUTHIER-ViLLARS.

FiLS

Editeur

irdon-Wi'tinanii -Paiia

VARIA OPERA

MATHEMATICA
D PETRI DE FERMAT,
SENATORIS TOLOSANI.
Acceflerunt felebe qusedam ejufdem Epiftok, vel

ad ipfum picrifque do6tifsimis


vel Italic

vins Gallic, Latine,


difciplinas

de rbus ad Mathematicas
pertiaentibus Icnptae.

auc

Phyfiam

^^

TOLOS
Apnd

iE,
jitxta

JOANNEM PECH,

Comitiotum Fuxcoiiatn Typographum ,

CoUcgum PP. Socictam


M. DC.

JESU.

LXXIX.

UVRES

DE FERMAT
i'i;iii.iKi;.s

l'v

i.ics

soins nu

MM. l'AUL T\NNEHV


sous
I.l'.S

et

CIIAKLHS IIKMO

AHM'ICl.S

nu IMINISTKHK

l)K

1/

NSTIUIC T

IMiULIOlK

TOME PREMIER.
UVRES MATHMATIQUES DIVERSES. - OBSERVATIONS SUR DIOPHANTE.

aK
^

\
\
\S

L-^^O^

c-

PARIS,
CAIITIIIKI-VILLAUS KT FILS, IMIMUMKUKS-LIHRAIHKS

DU imuKAU

I)

i.oN

(1

u n

i:

d k

i.'icco

i,

i:

I'o

i.

r lic,

ii

ni k

(Juai

drs Grands-Aii.^usliiis, 55.

M WXT. \C1

Rooifls ^^^^^D

IX

TABLE DES MATIRES


DU
l'IiKMIIiU VOLU.MI-

(M.

-gifaaf-.

l'ac'''*

AVEIlTISSKMliNT

PRIvVflKI PARTIE.
IH:i!Vlii;S

.MATinOMATInCI'.S

DIVKIISKS.

Lii.v plans tV JpoUotiius

Apollonii Pergi libri duo

ilc l.icis plaiiis lostitiili.

Liber prinius
l.iber sccuikIus

V
\

'!

^^n

Co/iUiclt sphc'riques.

Uo conlaclibus

sphiericis
'

y \

>>

l'>(igiiwnts j^omctriqiiex.

Sdlutio problcmalis a Duiiiiiiu Pascal l'orismaia duo

|ir(i|iositi

I> l>

1,

l'orismatum Euclideormi, roi.ovata doclrina cl

siib

fonna Isa^o^-cs recoiUiori"


'

bus Gcomotris oxhibita l'nipositio D. de Fermt circa

,.

[)aral)olcn
* * '

'_
' *

'_

y
'

'^]

Loci ad Ires biieas dcinimsIraLid

AI

.,

J S"

Lieux plans

et

xalidew

Ad

locos planus et solidos Isagoge


cniitiiicns sobilioiiem

Appcndix ad Isagogon lopicam,


per locos

y
problcmaliun sobdnnmi
\

loi

( Les lettres nuijuscnles plantes devant les renvois indiquent Opa D dn Diophanlo de Wi^o, C des Lettres de Descartes, V
)

,|ue la plec est li,v..


,les

\-

,|,-.

rn
-,i[,

de I.alouvero sur

OEurrcs

.le

la

Cyelude,

Pascal,

,1e

smirees iiianuseriles.

VI

TMUJ' DES
en surface.
ail siipui-noiciii,

M\Tll-:iU:S.
l'ai-i's

Lieii.r

Isaijogc ad locos

(Mr-issinin

Domiin)

lic C.arc.av

Dissrrtnlion tripnriic
Ile

sohitione

prolilemaliiia LcMimolriconiin per cur\as siniplicissinuis

cl.

uiii\'
i

cuiqiic i)rolileinaliim ^onori pr()|)rie convoiiiciilos, <lis.sort;iU(i l.ripartita. ...

iS

Marimn
I.

et iniiiiiiiti.

Mclliodiis ad disqiiircndam

maximani

cl

ininimam

II.

De taii^enlibus linpariim curvariim Onlriim i^ravilatis parabnliei coiioidis, ex eadem mellindo


.\d

V V V

ijj
i^i^

i3G
\\o
1

III.

eamdom

melliodiirn

o/o

mcd

inctiiodo etc

IV.

Melhodus de maxima

cl itiinima

V.
VI.
VII.

Ad
.\d

mellioduni do

maxima
:

camdem melliodnm
iG^?.

minima appondix Dnctrinam tnii>^eiithiiii


el

M M
etr

4? rJ3

V
-M

58

l'rolilenia
liiis

missiiin ad Ito\ei'endiim Palrein Mcrscnniiiii lo" dio .\o\cm-

i(c

VIII.

Analysis ad rcfraeliniics
SyiUliesis ad relraetinnes

C
(".

170
1

IX.

73

Mthode d 'e'Limiiiatioii
Novus scciindarum
Appondix ad
el ulterioris ordiiii,s

radinim

in Analylicis iisiis

V
V

iSi
1

siipcriorcni mellioiliiin

.S/j

Prohlcme d'Jdricii

lioriiniii.

Ad

.^driani

Komani prubicma. Viro

olari.ssiino Clirislianu Hiii^L'Oiiiu

1'.

V. S.

T.

.\1

i8()

Questions de Cavalieri.

Ad

Bon. Cavalieri

qu.'cslioncs responsa

-M

ii)'>

Propositions Loloin're.

Ad Laloveram
Dissertation

proposilioncs

I.

199

M.

P. E. A.

.V.

Do lineanim ciirvanim cuni lincis redis comparatione, di.-scrlalio i^comclrii'a. Appondix ad disserlalionem de lineaniin curvarurn ciim lincis redis ((im|)aralinno

V
V

mi
>

iS

Metiiodcs de qnndratarc.

De avpiationiim

loi'alinni transinnlalicmc el

cniendatidne. ad

MiulliiniMJ.iiii ciir-

vilincorntn inler se vol ciiin rccliliiieis coniparalioneni,

ciii

aniicelilnr |ini.
.

porlionis goomelricie in cpiadrandis inlinilis parabolis et livperbcilis nsiis.

V
.M

>

Do cissoidc Ira^mcnUini

'285

TABLE DES MATIERES.

vil

DEUXIEME PARTIE.
OfiSKP.VATIONS

SUK DIOPIIANTE.

Obscrvationc.i Doiniiii Pc/ri

ilc

Fcnniit
111. ..
>(|

I.

II.
III.

IV.

V.
VI.

Ad clofinilioiicm VI CI. Gaspai'is liiiclicli Porismaliim Libi'. Ad qu;cstioncm VllI Diopluinti Alcxaiuliini Arillimcticofiiin Ad (luitslioii. X l.ili. Il Ad (|ii:cslicin. X I.ilir. III Ad (nucsllon. XI Libr. III Ad qiiicslion. XVII Libr. 111

Lih.

II.

VU.
VIII.

Ad commcnlarium

IX.

X.
XI.

Xn.
XIII.

XIV.

XV.
XVI.
XVII.
XVIII.

in qu.xslioii. XXII Ldi. 111 Ad coinmcnlaiiiim in quicstion. II Libr. IV Ad curndem ccunnicntariiim Ad cdiiMucntariuiii in qii;i'sti(in. XI Libr. IV Ad qiuL'slion. Xll Libr. IV Ad commcnlarium in camdcm qu;cstinnem Ad (|u;r.slion. XVI! Ldir. IV Ad (|u;cslioii. XVIII Libr. IV Ad (pupslion. XX Lilir. IV Ad qiKCsUoM. X.\l Lilir. IV
:

'9'
".):

3o(>

Soj.

XIX.
XX.
.XXI.

XXII.
XXIII.

.XXIV.

XXV.
XXVI.
XXVII. XXVIII.

XXIX.

XXX.
XXXI. XXXII
XXXIIl. XX.XIV. X.XXV.

Ad qu.TSlion. XXIII Lilir. IV Ad commentarinm in qiiiPStinn. XXXI Libr. IV Ad (iiurstion. XXXV Libr. IV Ad ccimmcntariiiin in (|iia'sli(in. XLIV Lilir. IV Ad cdmnienUiriiini in (|iia'sli(iii. XLV Libr. IV Ad qu.'DStion. III Lilir. V Ad qn:cstion. VIII Libr. V Ad (pueslion. IX Lili. V Au comiiuMUariinn in qua'SLion. XII Libr. V Ad ciinidcm coiiiincnlarium Ad commcntarinm in quicslicin. XIV Libr. V Ad quicstion. XIX Lilir. V Ad ([n;pstion. XXIV ibr. V Ad (lu.TStion. XXV Libr. V Ad (in;csl.ion. XXX Libr. V
I

0(1,

:!(is

'"I)

.'.

Il
'il 'il

4
'i

3iS

3.(;
>-'7

.Vd qn;cslion.

XXXI

XXXVI.
XXXVII.
XXXVIII.

XXXIX.
XL.

XLL
l'ERMAT.

Ad qn.rslion. Ad commcntarinin in (|n:L'slion. III Libi-. Ad qncstion. VI Libr. VI Ad qii;cslion. VII Libr. VI Ad qniDslioncs Vlll et IX Lilir. VI Ad qn;cslioncs X et XI Libr. VI Ad quiESlion. XIII Libr. VI Ad qiKPStion. XIV Libr. VI Ad (|n;i;stiones XV et XVII Libr. VI

V XXXII Libr. V
Lilir.

VI
,)

-i Il

33

33'.i

33

l.

vm
XLir.
XLIII.

TABLE DES MATIRES.


Ad quacslinn. XIN. Lihr. VI Ad commclUariiim in quslion. XXIV Ad eunidem commentariiim
Appcndix

D
Lihr. VI

>

3i3
334

XLIV.

330
338

i>

XLV.
XLVI.
XLVII.
XLVIII.

Ad

pnililema

XX

coinmenlarii

iii

iiltimam qiKrslinnem Arilhmeli

coriim DiopIiniUi

3.1o

Ad commenta ri um
numeris

in

pro|iOBition.

IX

Dioplianli

Oc

nuiltangulis

34

Ad Ad

proposition.

XXVII

Baclicli

Appcndicis de numeris polygonis


..

Lil)r. Il

proposition.

XXXI

Bacheli Appcndicis Libr.

Il

34<

APPENDICE.
I.

Ddicace du Diopliante de 1(170


Prface du Diopliantc do lOjo

I>

3/15

II.

I)

III.

Ddicace dos Varia Opra


Pices do vers latins annexes
1

V
la

347 35o

ddicace

iirca l'icrio ctr

2
3

Dion Paderrv fontes

ctc
rtc

IV.

Ode. Nunc corda inulccim Prface des Varia Opra

V \ V
V

352
3)3 354 35

V.

loge de Monsieur de Format, Conseiller au Parlement de Tolose. Du


lournal des Savans, du Lundy 9 fvrier iGG5 Observation de Monsieur de Fermai sur Syncsius
Lettre de P. Fermt M. de Itanchin.

DV
.

35<)
3()-2

VI.
Vil.
VIII.

Observations sur Polyen.

Lettre do Samuel Fermt Pellisson Lettre de P. Fermt Bonlliaii {\

DV DV DV

3()G

373

IX.

novembre i035).

Observatiims

sur Frontin

Cnnunnl )

38o 380
388

X.
XI.
XII.

Lettre de

Iltiet

aux Fermt.
Cliristns

Lettre de P. Format Iluet.


Il

Toulouse,
,

Caen, 3 dcembre 1639


-xy

M
iG5i)

dcembre

M
.

Cde Deo, sou


Balzac

moriens

posie de P. Fermt ddie

V
.\1

3go
3i)4

XIII.

Notes critiques de

P.

Fermai sur

les

Harmoniques de Manuel Brycnne.

Variantes et notes critiques


Frrala

'

43<'>

Table de concordance entre l'dition des


el la prsente dition

uvres de Fermai de

lOjy

437

Pi,\NciiES

Portrait de

Format

cl fac-simil

du

litre

Ags Varia opcra

iv-v

Fac-simil de l'criture de F'ermal

xix

FIN nE

TADI.E DES

MlTIEnES DU TOME

PIIEMIEII.

AVERTISSEMENT.

I.

Bibliographie des travaux de Fermt avant les publications de son

fils.

Loisque,

le

12 janvier iG65,

dans

le

cinquime mois de

sa soixaiilc-qua-

Irime anne, Pierre de Fermai niourul Castres, o


vice de conseiller an parlement de Toulouse,
il

l'avait

appel son serle jiliis

tait

tenu pour
la

grand

gomtre de l'Europe

('),

mais ce

n'tait

gure par
savant.

voie de l'imprimerie

que son nom

s'tait

rpandu dans

le

monde

Lui-mme

n'avait d'ailleurs fait im[)rimcr

qu'une seule dissertation go-

mtric|ue,et encore avait-il gard l'anonyme (^); cet opuscule parut en 1660,

comme annexe
dues

d'un volume publi Toulouse, sur

la

cyclode, par le Pre

jsuite Lalouvcre.

Ce dernier

faisait

en

mme

temps connatre,

comme

tant

Fermt (mais publies sans son aveu), diverses propositions intres-

santes sm- lesquelles l'attention n'a jamais, que nous sachions, t a()pel<'

depuis lors

(').
(|iic

Dans
il

l'loge

Lalouvre

fait

celle occasion de son illustre concitoyen,

(') diverses mentions de ses travaux insres par Mersenne dans CogUala pliysico-mailicnialicn de iG44> et cite l'une de ces mentions numrant un certain nombre de traits manuscrits envoys par

rappelle

les

il

Fermt

ses

amis de

l'aris {").

Des antres, l'une {prfat. ad Meclianica,


la

n" k), sans dsigner

cxpressmenl Fermt, reproduisait


Fermt, du 10 aot iG(io(n 108 de
ilii

plus grande partie

(')

LeUrc do
la

l*asc;il

la

Correspondance de Format,

dont
{'')

publicalio]! suivra celle

[irscnt

volume).
1.

(2) Foir ci-aprs

page

-.jd,

note i,ct page 199, note

Voir ci-aprs pages 199 suiv.

(*) /'(> ci-a[)rs page 200, note.


()

Ce

texte de

Mersenne (lequel

fait

partie d'un Mo-^itl Galilici et itosirorum Gcoine:

iraruni Eloi^iwn utile) est exactemenl le suivant

Taceo varios

illos -;p'; ;:ao'"iv,

de maximis et minimis, de tangentibus, de

locis planis.

solidis, et ad spliaram percruditos,

quos

clarissinius Scnalor Tliolosanus D. Fermatius liuc

AVERTISSEMENT.
leUrc
Iraiisiiiise (/avalieri

iriino

par l'iiilcrmdiaire de Mcrseiine (');


lires

la

seconde {in
pci'diics,
(Mifiii (//(

Baltisticis. p. Sy)

donnait des dlails,

de lettres aujourd'luii
la

sur los lravaii\ do Fermai relatifs aux spirales (');


innlysL,

lioisiiiK!

page 385) prcdait

les

noncs des i)rnposilions des

Lieii.r

plans

il'

Ipnlloniiis, d'aprs la restitution

du gomtre de Toulouse

(^).
a le

Dans SCS Ouvrages antrieurs (depuis iGSG) ou postrieurs, Merseniic


encore
fait

d'aulres
il

emprunts

la

Correspondance de Fermai; mais alors

plus sonvcTil

emploie des priphrases qui ne permettent pas toujours de


rpii

distinguer srement ce
tait

appartient aux divers gomtres avec


(pie

l<!S((uels

il

en relation.

On

ne pourra donc

rapprocher, des diverses lettres de

Fermai, certains extraits des <Kuvres de IMersenne concernanl les


jcIsC').

mmes

su

ad nos misil.

>

(F. Marini Mcrscnni Miiiiini C.o^'itala physico-malheiiialicii. In


cl'fecliis ailniirandl

iiiiihiis

tnm

naUira' (|um arlis

cerlissimis dcinoiistralionihiis cxplicanlnr. Parisiis,

siiaiplibiis Anlonii Berlicr, via lacob;-;!.


|)iigiiial.ioii,

M.DC.XLIV.

Cum

privilcgio

Rcgis.

premire

p. 19).)
!<)">,

(i

Foir ci-aprs, page

noie

1.
11 ;{

(-) roir, dans le second volniue, l'appcniiice an


(3) Univcrs:D
(iconiL'tria' mixta'q'ie Mallicnr.Uica

de

la

Correspondance.

synopsis et hini relVaclioniiin dcnion-

slralarum Iraclatus. Stndio cl Oprr K. M. Mcrsimni M. Parisiis, apud Antonium Bortier. via lacolia', snb signe Forliin.e. M.Di; XLIV. laun privilgie Itcgis.
{;n

an.ilvsanl la collection do Pappns, iMcrsenno avait (lcj(p. 3S3)


5-4

donn
:

les

noncs do
Apul-

Trail des Coiilnrtf xplicriquus- de l'ernial {ci-aprs, pages


Il

sniv.)

Soxdi'cini Problematilins traclalnm linnc (de tactionibns) Vieta

comprehendil

in

lonio (iailo, scd cdni in planis sul)stiterit, illuin ad Spli.crica l'robicmala Clarissimns Fcrniatiiis
i'>

l'roblenialibus extcndit,

qn

Viclis subjungenuis.
:

rage 385,
1

])arlant des Porisnics d'Kuelide,


Reslitiilio

Ilnins

antcm Iraclatus

Mcrscnne dit Clarissinii Domini F'crniaUj

iiostnlat opcni, qni a se-

(pienles de locis planis libros adco fceliciter redintegravil.

Les noncs des Lieur plans d'Apollijnins {iwir ci-aprs, pages 3 suiv.) snivenl sur les

pages 3SG 388. Merscnne ajoute enfin

Oinitlo locos ad superficicm culus

Isagogcm

vir

idem
a

Cl.

amicis

conimunem
:

lcit,

et

alla (pia;
(')

utinam ab eo tandem impetremns.


de
la

Rn dehors des
l'ge g
la

citations qni prcdent,

Mcrsenne

nomm Fermt

premire prlacc do V llarintmic iiiin'crwllc contenant la

llic'uric cl ta

pralirjiic
?.

de
la

Dans
do
la

mnslqno {voir n" i de la Correspondance de Fermt ). Seconde partie de l'Harmonie iinii'crscllc, Paris, i(i37,
).

livre Vlll, p. Oi

t'oir

u"

'2

(iorrcspoiidancc
i.\'i

j"

Page

des Noi.-nruni obscn'alionuni pin aicomnllionalirarum F. Mnrini Mcrtenni


111.

Miniini (Tomns

(.^uibus accessit Aristarcbiis v; lacob.-e

sninptibus Anlonii Bertier,


licgis).
(I

Samius do ninndi systcmale. Parisiis. snb signo Fortuna\ M.DC.XLVII. Cnni privilgie

dans le rcit d'un voyage au midi de la France. Ciim autem vivos potis t|um niortuos {") qu;ererem, unus abfuit Clarissimus FermaMcrseiinc parlail auparavant
ilc

{")

liiatlteaux qu'il a\ail

vus a Toulouse."

AVEirnSSEMENT.
n'est,

xi

La plus ancienne mention imprime d'un opuscule manuscrit de Format


au reste, point due
ilersct)ne; elle

concerne

la

Mctkodus ad disquidu

leiidain nia.riinaDi et Diiniiitain (ci-aprs, pages i33-i3G), et doit tre clier-

che dans

le

HrdiiiLlmi

projet d'exemple d'une uianire

luiiverselte

S. G. D. L. touchant la pratique

du

Irait

preuves pour
iG/|0.
aliii

la

coupe des pierrex

en l'Architecture. im[irini

))

Paris en aot
et l'occasion

Puisqu'un reste de page


il

y convieni,

i|ii'aprs ce lrouilestr(>,

Ion

n'y ail plus en cecy d'abiisez (pie ceux(pii le

voudront bien

on eu

"
i>

ne doit pas croire tout esprit, n'y toute apparence; tout

csiiril,

croyant cpie tous ceux qui font en particulier une grande monstre de

[ihila

sieurs belles |5enses en soient toujours les anilieurs, on void escrite

main une

belle

manire de trouver

les louclianles

aux courbes, ensuittedes

plus grands cl plus petits, laquelle est avre cstrc de monsieur de Fermai,
1res digne conseiller

de parlement de Tlioloze,

et la

premire descouverle

de

la

ligne i|u'engendre un point en la diamtrale d'un cercle roulant sur


est de
(').

une droicto

monsieur de lloberval,

trs digne professeur royal

aux

niathmaliques

toute ap|iarcnce, etc. {OEuvres de Dcsar:(ues ruiSG'i, loni. 1,

nies et analyses par M. Poudra, Paris, Leiber,

pages 35/i-355.)

Celte

mme

rntliode de Fermai, sur laquelle l'attention avait d'ailleurs t

appele par

le bruit

d'une polmi(|ue ce sujet entre


par P. Ilrigone en
\>\:>.

lui et

Descartes, fut ex-

pose sous son


leipiel

nom

{voir ci-aprs,

page 171, note

i).

nicutiouna galement ses traits manuscrits des Lieux plans d' Apol-

lonius et de V Introduction

aux

lieux plan:;

et solides.

En
blie
val

ifJ'iG, la

rputation du conseiller au parleuKMit de Toulouse est assez taF'r.

pour ([u'un tranger,


au [)reniier rang
d(!S

van Scbooten,
(').

le cite

entre Descartes et llober-

gomtres

lins,

Gconiclrardin Corypliaus; qiicm


D.iiiiiiio

taincii IJiirdigalam

rcdux, dnclorc iiUcgcrrimo, (Idu-

lissimoqiic senaluro,

d'Espagiict,

velul avidsiim

Beri^oMco,

Iridiio

ainplcMis

sum

("). Vin scirc ([uo loco? Ubi S. Einillo Brito dcaalus est anno 7(17. Ubi cocmetcriuiii
salis

templo

amplo ex

iiiiico

lapide consiruclo inciinibit; ubi lalomiis quisqiic oxcisos

ii

pnedicti

Dniiiiiii laiiiiliciiui,

(piovis die, 10 lapides


'.

parallclogrammos
cenluiii
l,i|ii(lcs

cxciiidit.

et quadral,
7 liliras re-

quorum
eqiil.
)i

laliludo

i,

li.iiiL;ilu(lo

pcilum

ciiirKpic

ipiadravit,

(') L'accusation d'indlicatesse

que formule
allaipi

ici

Desargues
lettie

mots couverts imprime du


?-i>

jiaroii diri-

ge contre beaugraud,

le(|!U'l l'avait
t.

dans une

juillet

i(V'|(i

{OEui'res de Dexarf^ttet,
(-) francise!

II,

p. 'J7!^)-

Sclidoleu Lcydcnsis, de Organica Conicarum Seclionum in piano Des-

" Ce p.issau'o a cl reproduit jusigu'a co ileraicr uiul on Ule des l>iu)ihantc du iG;u et des Varia de ir.;<|.
I

|i]i iiii

lo-<

uieiiliuns lioiioritl [iijs Jl'

Kenint lusrrcej par son

Di-

XII

AVERTISSEMENT.
On vena
ci-aprs (page 77, noie
?.)

en quels termes logieux Houlliau par-

lait (le

Fermt dans

ses Ercrcitationes ffeometric de 1607, l'occasion de

son opuscule manuscrit sur les Porismcs d'Euclide.


r^a

mme

anne, les rdilours des DeipnosopJiislesd' Allnce, Jean-Antoine

Huguetan
P. F. S. T.,

et

Marc-Antoine Havaud
(')

Lyon, insraient, sous


la

les

initiales

une remarque critique

qui prouvait que

sagacit du clbre
l'rudition.

gomtre
Mais ce

s'cvcrait

galement avec

fruit

dans

le

domaine de
fois,

fui l'anne suivante

que, pour

la

premire

des lettres de Fermt

parurent sous son


i"

nom

D'abord une srie importante dans

le

Conimercium epistolicum de Qits:

lionihiis r/iiibti.idam Mal/iema/icix niiper habituin inler Nobilissiinos Viios

D. Giilieliiiiim Vice comilem Brol'ncker,

Anglam; D. Kenelmum
ctini

DiGBy, item

Equilcm .\nf;lum; D. FERHUTUiM.

in

suprema Tholosaturn

Ciiria Iiidiccm Pri-

marium; D. Fremclum. Nohilein Parisinum; una


inel.

D.

Joli.

Wallis Geo-

Prof. O.ronii; D. Franc, a Sciiooten, Math. Prof.

Lugduni Batavorum:

Aliisque. (Edidil .JoiiANNKS

WALLIS,

S.

Th. D.

in

celeberrima Oxoniensi Aca-

demia Geomelria Professor Savilianus.

Oxonii, Excudebal A. Licbficld.

Acad. Typograpli., Impensis Tbo. Robinson.


81, 82,83,
2
8'i.,

M.DC.LVIII)

79, 80,

85, 01, 9G de
lettre

la

Correspondance.
le

Une longue

adresse Gassend dans

lome VI Pclri Gassendi


et

Opra omnia

in VI Tonios dii'isa.

(Lugduni, sumplibus Laurenlii Anisson

Jean. Rapt. Devenel. M.DC.LVIII)

n" G2

de

la

Correspondance.
(^) el

En

i6j8 encore, dans l/fisloirc de la Houlette

(anonyme)

en janvier

1659, dans les Lettres de A. Deltomille. contenant quelques-unes de ses in-

tentions de Gomtrie (^),

le

nom

de Fermt apparat avec quelques indica-

criptione, TraclaUis Geomctris, Oplicis, pnescrtiin vcro Giiomonicis cl Mcclianiuis ulilis.

Oui subiicxa est Appcndix de Cubicarum /Eqiialiomun resolulioiif. Lugd. Bulav. Ex


cin Ei/.eviriorum A 1646. (Reproduit

uffi-

comme

Livre IV des Ej-crcitulioiies

Mnlhcmaiic

de 1657

in

prface, page 3o2.) Aliarum autem lineanim curvanim superioris goncris descriplioiies quod attinet, cas mdium affene non fuit nostri instiluli, cnm maluerimns merit cximiis Viris, D. des
:

Cartes, D. de Fermai, Senalori Tholosano, el D. Itobervallo,


l'arisicnsi

Itegio Profcssori,

relinqiicrc.

Qui

jir.Tlcrea

Malliemalum in Academia canim tangentes, quadraliones el


ils

contra invcnre, quibus Geomelriain mirifico diUirc vaieanl, el (meojudicio) vix lucem
visura sunl, nisi Philomatliemalicoruin precibus el persuasionibus ab
in llcip. Literariie

bonum
(-)

cxlorquea[iUir.

i.

(') Voir ci-aprs, i)age 378, noie

f'oir au n 29 de la CorresponOEiHTCf de Pascal, 1779, l. V, p. iG5 el 17,!. dance de Fermai, ol ci-apros, |)agc 202, note 1. On a (^) OEuvres de Paxca!, l. V, p. 228, dans la lellre de Carcavi a Dellonvillc
:

AVEUISSEjMENT.
lions sur ses travaux, de

XIII

nimc que dans


les papiers

le

TraU des ordres numriques.


qu'il et

trouv en
puiili (')

166?.

imprim dans

de Pascal, sans

encore t

Kn 1664
des

enfin, Saporta insrait, dans sa traduction


Castelli,

du Trait de

la

mesure

eaux courantes de
(^).

une Ol)servation de Format sur un passage de

Synesius

Telles furent, du vivant de Format, les rares publications auxquelles don-

nrent lieu ses crits et les mentions imprimes que nous avons pu Irouvci'

de ses travaux. Aprs sa mort et avant

les

volumes dits par son


('),

fils,

nous
le

n'avons signaler que Vh'loffe de Monsieur de Fermt

insr dans

Journal des Sai'anls du 9 fvrier


la

i6G5, et
la

d au moins

l'inspiration,

sinon

plume

tie

Carcavi,

et,

on iGG-,

publication par ("Jerselicr du dernier vo-

lume des Lettres de M'Deseartes, lequel contient une importante correspondance entre Format, Mcrsenne
Koliaut et La
et Descartes d'une part.

Format, Clerselier.

Chambre de

l'autre (*).

11

bien envoy celle des problmes que vous aviez dclars lre les plus faciles, savoir
le

Il

centre de gravit de

la

ligne courbe cl la dimension des surfaces des solides, laquelle

I)

1)

M. Wren nous envoya dans ses Ictlres du 12 oclobre et M. de l-'cnnal aussi dans les siennes, o il donne une mlhode fort belle et gnrale pour les dimensions des surfaces rondes. Ce travail de Fermt est perdu. fuir au n 12 de la Corrcs|iondance de (') OEuvra de Pascal, t. V, pages Gj-Gj.

Fermai.
(-) /^o/> ci-aprs, pages 3G2 suiv. cl n" 118 de
ildicace de Sa[)orta).
la

Currespondancc de Fermai (pour

la

(3)

Viiir

ci-aprs liages

S'kj suiv.

Correspondance de Fermai 22, 2U, 2i, 23, 26, 27, 28, 32, 3i, G7, 8G, !)0, !t3, 'M, 9"i, 97, '.11), 112, 113, lli, 11"). Voir galement ci-aprs les deux pices p. 170 et ijj. Les Lettres de AL Descurtes peuvent galement donner lieu nombre d'cxUails
(*) N' de la

inlress;inl l'ermat, ipioiqne lires de lettres ([ni ne lui taient pas destines.

XIV

AVERTISSEMENT.

II.

Le Diophante de Samuel Fermt (1670).

En

1G70,

Samuel Fermai

lit

paratre, ses frais et sans |)rivilgo,


le titre
:

une

di-

tion in-folio de

Diophante sons

DIOPHANTI ALEXANhUIM ARH H.METICOUVM LIIUII SEX, ET DE NV.MERIS MVLTANdVLIS LIRER VNVS.
I |

CUM COMMENTA mis


cl obserratio/iihiis J>.

C. G.

liACIIETI

I'.

C.

P. de

FE RMAT

Scnaloris Tolosani.

Accessil Doctrine Analylica' iniicntnm noiuim, collcctum

ex varijs ciusdcm D. de FEnsiAT Epistolis


'J'oLos.f.,
i

(').

Excudcbal

lEiixAiinis

ROSd,
M.
1)C.

Rcf^ione Collegij Societalis lesu.

LXX.

Dans

cette dition, le feuillel


:

du

titre est suivi

de cinq autres non pagins

qui contiennent
l'ages
siiiv.);
I

3,

une ddicace

Colherl

{voir

ci

-aprs Appendice

p.

34-")

Paiics 4 et 5,

une prface Lecioii

liciteuolo (App.. p. 3/|- suiv.);

Pages
losc.

7, l'Er.ocE ke monsieik de

Fermt, Conseiller au Parlenteitl de ToFct'ricr


i66-'J

Du lonrnal

des Saians.

du Lundy y

(App..

]i.

S.'ig

suiv.);

Page
siiis.

7 (ligne 22) el

page

8,

Obseuvatio.v dk mo>sieuu de Fermt sur

Sync-

rapporte la fin de la traduction du Hure de la mesure des eau.r cou-

rantes, de Jienedetto Caslelli (App.. p. 3G'. suiv.);

Page
de

9,

deux
:

extraits de Lettres de Descartes

Fermt, tires de l'dition

(]lersclicr

Lettre de monsievr Descartes a moxsievr dk FrnjiAT,


li-es

|)ag. 3^7,

tom. 3 des Lel-

de Monsieur Descartes.
JJBg. 3^8, loni. 3

AVTRE I^EITRE DE MO.XSIEVR DeSCARTES A .MONSIEVR DE FeRMAT,


des Lettres de monsieur Descartes.
(

Fo(/la

CCS lettres dans le secoiuMolnine de celle tlilion, sous les n"' 32 et

3V de

Correspondance do Fermai

'

)
:

Au-dessous une

vi,!;nclte

signe Rahault fccit eL rcprcsenlant Orplie, avec rinscn|i-

ti(in

OBLOyVlTVR NViMERIS SEPTE.M

DISCIU.MIN.V VOC.VM.

AVERTISSEMENT.
Page
l*.

xv

10, trois extraits


6.

sons les

litres

Hrigone, loin.

Cursus Mathenialici,
i).

p. 68.

De Maximis

et

Minimis

{noir ci-aprs, p. 171, note


f).

IsM.iEL BvLLiALDvs

Evercitalioue de Porisinatii)US {voir ci-aprs, p. 77,

iKjle 2).
|{.

P. MAniNvs Mersennvs ordinis minimorvm

Redectionum Physicomalhemali-

caruiii, pag.

siS {voir plus haut, page


feuillets

xi,

noie a).
trois paginations dilTrenles
: :

Aprs ces

non numrots, viennent


1

La premire contient d'abord, de

36,

un Trail intitul

DoCTRI.NJi ANALYTIC.B INVENTVM NOVVM, CollcclllIH

R. P. IciCobo

clc

Uiilf, S. 1.

Saccrdote, ex varijs Epislolis quas ad

cum

dii'ersis

lemporibus

ini.iit

D. P. de

Fermai Senalor

Tolosanii!^.

Une
la

traduclioti de ce Trail sera publie tians

un volume de ComplmenL

prsente dition.

Suit, pages 87 64, d'aprs l'dition de Diopliante


i6i
,

donne par

Haclicl eu

le Trail

(aAVDU GaSPARIS
(p. 37). Liber

RaCIIETI

SeBVSIANI

in

DlOCHANTV.n PORISMATV.ll

LlDER

i'Rl.MVS

Sccundus

(p. 44).

Liber terlius (p. 53).

La seconde pagination

(1

34i) reproduit l'dition de Racbel, texte grec,

traduction latine et commentaires, pour les six livres des Arilkmluiuca de

Dinphanle.

La troisime reproduit de
le

mme

(pages

18) l'dition
et

de Racbct pour
le

livre
:

Dex nombres

polyi,'ories

de Diopliante

(pages 19 42) pour

'J'rait

ClAVDU (ASPARIS RaCIIETI SeBVSIAM

Al'PENDlClS

Ali

LiDRVJI DE NVMERIS POLVGONIS

Liber Primvs (p. 19). Liber Secvkdvs (p. 29).

Au

bas de

la

page 42 se trouve l'annotation suivante

Ne vacarent
I).

pagina- seciuentes, placuit bas Epislolas adjicere varijs reler-

tas

P. de Fermt in (luosdam (rcos authores obserualionibus, (|uarum

nouniUhe ad Matbemalicas pertinent disciplinas.


Suivent
I'.

les
:

deux
ViRO

lettres

43 45

ci.ARissiMO

1).

DE lUxciuN P.

Fermat

s.

1'. 1).

(ci-aiirs

Ap-

pendice, p. 366 suiv.).


P. 46 48
I :

ViRO

I).

de Pellisso.x S. Fermt S. P.

1).

^pp-. p. i-i suiv.).


C

- Fermt.

XVI

AVEKTISSEMENT.
reproduction de l'dition de Bacliet, celle de Samuel Fermai est

Comme

passai)lement fautive; l'intrt qu'elle offre provient donc cssenliellement des

annotations que Pierre Fermai avait inscrites sur les marges d'un exemplaire
aujourd'hui perdu du Diopliante de lachet, annotations que son fds a reproduites leur place, en caractres italiques et chacune sous
I).

le litre

Observatio

P. F,
(^0

la

seconde seule sous celui

Observatio domini Ptri de Fermt.


([ui

sont ces Obsenalions sur DiophaUc

constituent

la

seconde Partie

du prsent volume.

On

leur a naturellement adjoint, sous des caractres dil-

frenls, les textes atixquels elles se rapportent s|)cialement.

in.
L'dition des Varia Opra (1679)

tion (|ue

Neuf ans plus lard, Samuel Feimal puldiait des uvres de son pre nous dsignons sous le nom de Varia, et dont le frontispice,
le jiortrail

l'di-

ainsi

m\c

de Fermai plac en regard, se trouve reproduit eu tte du

prsent Volume.
Celte dition a t rimprime en 1861, par hliotypie, avec l'addition au

bas de

la

page de

litre

Novo invenio

usi

iterum expresserunt R. Friediaender et Filius,


BeROLI.M, MUCCCLXl.

mais sans

le

portrait de Fermai.
le dtail

La Tahic de concoi-danco qui termine ce Volume donne


contenues dans l'dition de 1G79, avec les renvois
la
la

des pices

prsente, qui pourra

remplacer absolument.

Samuel Fermai

s'abstint volontairement de leproduire les lettres


la

de son
v

pre dj publies par (]lerselier dans


renvoie d'ailleurs par une note de

la

Correspondance de Descartes. H
i.")6
:

page

Ceux qui ont

le

troisime

Tome
sim-

des Lettres de M. Descartes y pourront


la

voir plus au long les objections de M. de Fermai contre

Dioptrique de

M. J)escartes page 35o.


Il

et

divers

(trits

ce sujet depuis

la

page

167.

jusques

la

reproduisit, au contraire,
fait

la

plupart des lettres Digby (|ue Wallis avaii


il

dj

connailro; on ne conoit donc giu'Te ])ourtpioi

omis deux de ces

lettres et

une troisime

Frenicle.

AVERTISSEMENT.
QiKiiit

xvii

aux pices

inililes (|u'il publiait,

il

iic

senijjlc avoir eu,

connue

ori-

ginaux, (|u'uu
l'oiM' le reste,

nombre relalivement
il

restreint

rie

lettres adresses Eerniat.

u'a ccriainenieut

possd, en llise gniale, (]ue des copies

plus ou moins fautives, et qu'il n'obtint d'ailleurs f|u' grand'|)eine.


Il

est difficile

de croire que Carcavi, aprs ce

qu'il avait fait insrer


iils

dans
des

l'Eloge de

Fermt du Journal des

Sai'ants, ail refus son

les copies

pices qu'il possdait, au moins de celles qui taient dtailles dans l'Eloge
prcit.
fl

Il

n'en est pas moins certain que,

s'il

n'opposa pas im refus absolu,


avait entre les mains, et
lui

ne donna pas copie de tous les opuscules

ipi'il

(|u'il

ne voidul rien communiquer des nombi'euses lettres que Fermai

avait ]iersonnelIemenl adresses.

Paiini les correspondants de

Fermai

(pii

vivaient encore, lorscjne son

fils

s'occu|ia de runir ses crits, lioberval seul parait avoir directement

rpondu
plus

aux demandes de communication. Mais


grande gloire personnelle, ce
fidles, refondit
fois crite

il

choisit avec soin, piuu- sa


et,

qu'il

envf>ya,

loin de fournir des copies

compltement, par exemple,

la lellre

du

iG aot

i(i3(),

aulre-

en son

nom

et

en celui d'Etienne Pascal

(').

La plus grande partie des

auti'es lettres publies par S.


(jui,

Feimal semble
la

[tro-

venir de copies runies par l'rudil Tlioinard

d'aprs
et

correspondance

de Sanuiel

et

de son ami Jnstel, montra un louable

rare empressement.

IV.

Les autographes de Fermt.

Aprs

la

publication des Varia, les collectionneurs qui conservaient des

pices indites de Fermt ])urent,

comme

.Jacques

Ozanam ou Auzoul, en

user pour leur compte particiilier; mais,

|)art

deux exceptions, rien de nou['//istoire critique des

veau ne
I']u

fut

imprim jus(|u'eu

iSSg.
le

1734,

Camusat publia dans

Tome premier

de

Journaux par M.
de Fermai
Eors de

la

C"

AnisU-rdam, citez J.-F. Bernard, une lettre latine


p.

Ismal Houillaii (ci-aprs. Appendice,


prpaialiou de l'dition des

38o

et suiv.).

uvres

de

filaisc

Pascal. 1779,

(') N' 8 de

la

Corrospondanco.

L'a irail

curieux de

l'iiisloire

des papiers de llolierval

est que, parmi les crits de lui

c|ui

ont l iuscrcs d;ius les anciens Mcinoircs de l'Aca-

dmie des Sciences,


\ Appeudix

figure sous son

nom, tome VI (pages


dj

il\\

/G de l'dition de l'Jo).

ad

Isuj^d^eii

Tapiciun de Fermt,

publie dans les l'aria {ci-aprs,

p. io3 suiv.).

xvm
Bossut relrouva, dans

WEHISSEMENT.
les papiers

conservs par
qu'il

la

famille de l'auteur des


qu'il publia (').

Pemcs. quelques autographes de Fermt

comprit dans ce

Depuis, ces autographes ont t perdus ou disperss dans des collections parlicnlires, sauf trois, qui se trouvent relis

dans un recueil des opuscules


la

mathmatiques de Pascal, conserv


Ihque Nationale, sous
la

la

Rserve des imprims de

Bihlio-

cote V-848-3.
la

D'autres originaux de lettres crites Mersenne taient, avant


tion, conserves dans
le

Rvolu-

Tome IV

d'un recueil form

la

Bibliothque des

Minimes

et

qu'Arhogast a pu

utiliser,

comme on

le

verra plus loin.

La Bibliothque Nationale possde seulement,


Fermai appartenant au dpailement des manuscrits
1
f"

comme
:

autographes de

Une

lettre

au Pre de Biliy (n" 102) dans


le

le

manuscrit fonds

latin 8600,

i3.

Publie par Libri dans

Journal dex Savants de septembre iSSg,

d'aprs une copie d'Arbogast.


2" L'original

de l'opuscule Doclrinani tanf;cntiuni {ci-aprcs


f"

p. i.jS et suiv.),

fonds franais, nouv. acq. n 3280,


luie copie.

n2-ii6. Imjirim dans

les Vai-ia d'aprs

Mme

MS.,

f"

108-109, une lettre

Huet

{ci-aprs, p. 38G).
(n* 04, 65,
f"

3" Trois lettres et

un mmoire adress au chancelier Sguier


f"

00, 111)

fonds franais n" 17388, f'7'1; n" 17390,


la

ii3 ii5; n 17398,

433.
les

Publis,

comme
le

lettre lluet, par

RL Charles Henry {Recherches sur


p. 63 72 et 77).
les

manuscrits de Pierre de Fermt. 1880,


4"

Dans

manuscrit fonds grec n"2'f00,


la

annotations sur Manuel Brycnne,

dont nous devons

dcouverte M. Henri

Omont

et qui sont

publies ci-

aprs, pages 394 et suiv.

La Bibliothque de l'Universit de Leyde conserve dans


gens
n" 30

la

Collection Iluy-

deux

lettres

autographes de Fermt au mathmaticien hollandais.


1

En

les

publiant {Recherches, etc., p. 77 et suiv., 21


la

cl suiv.),

M. Charles Henry

a devanc

splendide dition des


la Socit

uvres

compltes de Christiaan Iluygcns.

publies

par

hollandaise des Sciences, qui contient d'ailleurs d'autres


la

matriaux

utiliser

pour

Correspondance de Fermt

(^).

(') f^oir ci-aprs, pages 70 cl 74 cl en oiilrc les n^ 60, 71, 73, 74,

10(1,

107 du

la (cor-

respondance.

L'autographe dn n" 71 a pass

la

vente Fillon

le

iG fvrier 1877.
|)i('ces

Ceux

de

la

Bibliolliqnc Nationale sont les originaux


le

dn

n" 100 cl dos

deux

imprimes

dans

prsent Volume, pages 70 cl 71. Mais, ne les ayant dcouverts ipic tout rcemles utiliser
i\

que pour les Variantes la fin du Volume. problme d'Adrien Romain, est insre dans le prsent Volume, pages 189 suiv., l'autre est classe sous le 11 100 de la Correspondance de Fermai. Quant la troisime iellre signe Fermt et publie par 11. Cli. Henry {Kccherches, elc, p. 78-79) avec une pice de vers en l'honneur d'IIuygcns, il a t reconnu
(-) L'une do ces lettres, coneernanl le

ment, nous n'avons pu

^:j^r}i^^'

^,^('^

'^

^1%

^Lxu^U. ^u^.-^^

A<a^t.<^/^ ^^ c^c./^

"''"'''

:5^

-^"Cti^S's^tf
y Jr ^
'.
,

-^

'#

C-u/v

/'T-^'=*"

J^t^n^y

p&.^

cn-i
'

7^ff-''V" ^;i^^

y^v
..JK^;i;L

WERTISSEMEN.
Nous donnons ci-conirc un fac-simil do
iriiinui iaiii,'c/iliiti etc.
Il

xi\
liap;c

la

premire

la

de

l'crit

Doc-

pourra servir au besoin

reconnatre l'criture

de Fermai.

S'il

est diCficile d'esprer

actuellement

dcouverte de Icllrcs

ou d'opuscules autographes, l'impossibilit n'en


mais
il

est

nullement dmontre;

est

un autre

ordr<!

de recherches sur

lecpiel

nous appelons l'attention

des rudils.

Fermt,

f|ui

n'avait point ch^ cahiers

de notes et ne conservait pas de males

nuscrits, inscrivait des

remarques sur

marges des
la

livres (pti lui

apparteil

naient, et
difticile

il

devait

le l'aire,

quelle que

lit

nature de ses livres. Or

est

de croire

qu'il

y ail eu destruction complte de tous les Ouvrages qui

onl

l'ail

partie de la bibliothque d'un

homme

qui n'tail pas seulement un

mathmaticien de premier ordre, mais qui


scientifi(|ues et r|ui tait

s'intressait toutes les ([uestions


Il

un humaniste

trs distingu.
les

semble donc

(|ue

l'examen de l'criture des notes inscrites sur

exemplaires des Ouvrages


iW.

du tem[)s pourrait amener

la

constatation de leur passage entre les mains


(').

Fermt
Il

et

conduire dos dcouvertes intressantes

est

remarquer

fine les

recherches

faites

dans ce sens Toulouse n'ont


de
la

amen
Sur

(|ue la

drouverle,

juir Libri, la IJibliothcpie

Ville, d'un

exem-

plaire de la i)remire tlilion


le

du Dialogue de Galile des Massimi

Sisleini (-).
:

premier

feuillet

de garile est crite (au-dessus d'une note de Carcavi


(|ui

Ce

billet est

de Monsieur de Fermt, Conseiller au Parlement,


la

m'a

lait

prsent de ce livre )

ddicace suivante

Peut-estre croirs-vous que pour


dit,

me

mettre eu rputation alper purgar.

comme on

la

tnala faina, je prtons m'eriger eu

donneur de

livres.

par M. P. Tyiincry qu'elle ne pouvait avoir cl ccrilo que par Samuel de Fermt;

lo

savant

diteur des OKuvrcs de lluygens, M. Bierons do llaan, a conslalc sur rautogra[)lie la vcril

de nos conjectures.
(') Uapiielons ce sujet
Italie,

que des rcchcrcties mthodiques de ce genre, institues en la publication des OEiivres de Galile des rsultais prcieux. Si lo dfaut d'un point de dpart, comme tait lo catalogue
par
les soins

de M. Favaro, ont abouti pour

de

la

bibliodi(|uo do Galile, retro\iv6par


a

lo

savant professeur de l'Universit de Padoue,

empochs d'entreprendre de pareilles recherches pour Fermt, nous n'en esprons pas moins que notre appel sera entendu. Nous accueillerons avec reconnaissance
nous
toutes les communications qui nous seraient faites ce sujet et nous pourrons les publier

dans un volume complmentaire


filosofo,

la

prsente dition.

(-) Uialogo di Galik'u Guliloi, Linceo matcmatico sopraordinario


e

dcUo studio

di Pisa,

matematico primario dcl Serenissimo Gr. Duca


si

di

Toscana. Dove nci congressi

di

quattro giornalo

discorrc sopra
IS'

due Massimi sistemi

dcl

Mondo Tolcmaico,
\

e Coper-

nicano.
periori

Con
/
(

privilcgi. In Fiorenza,

par Gio. Batista LanJini. mdcxxxu. Con Licen/.a de Su-

Bibl.

de Toulouse

nouv. classement; ancien n" ^"217).

XX
))

AVERTISSEMENT.
Xous en
croircs ce qu'il vous plaiia, mais
si

c'esloil par iiasard vostro

pense, apprcns donc, Monsieur, que vous n'avs pas touch au bul. Jo

ne songe, en vous oITranl


l'aire

les

Dialogues ilaliens du Systme de

rialile, qu'

une action de justice


s'il

et

vous rendie niaistre de l'ouvrage d'un auteur


(').

(|ui

ne passeroit,

vivoil,

que pour vostre disciple

Recevs donc ce

prsent

comme vous estant deu, et ne me considrs point en ce rencontre comme un adroit negotiateur, mais comme un bon juge qui rejette comme
une tentation
l'ide

de vostre grande

et

fameuse

bil)iiotli(iue et

ne se sou-

vient que de la passion qu'il a d'cslre tout Vous.

V.
Le premier projet d'dition complte et les papiers de Libri.

A dfaut des autograpbes de Fermt, on possde diverses copies, plus ou


moins anciennes, de pices ou de
L'attention fui pour
la

lettres soit dj publies, soit indites.


fois

premire

appele sur ces copies, lorsque

Lii)ri,

dans

lui

arlicle

du Journal des Safa/its de septembre iSSp, annona


i\o.

qu'il

venait d'ac(|urir d'un libraire


tillerie

Metz, par i'intermdiaiic


lot

tlu

caiiitaiue d'artie lu

(depuis gnral) Didion, un

de manuscrits provenant

hiblio-

lli(|uo (le l'Vanais et

a^ant antrieurement appartenu


le

Arbogast. D'aprs

les dtails qu'il

donnait sur

contenu de ces manuscrits, en particulier sur


ai'ticle

les

matriaux indits runis et copis par Arbogast, d'aprs ce qu'un

subsquent (Joiirnat des Savants, mai i84i) rvla sur


tueuses dans lesquelles
s'tait faite l'dition

les conditions dfec-

de 1679, aucun assentiment ne

pouvait tre refus l'ide de runir, dans une publication d'ensemble, les
(Fjivres dj impi'imes

ou encore indites du grand gomtre de Toulouse.


prit

Villemain, alors
projet
(le
(le

Ministre de l'Instriiclion publique,


le

l'initiative

d'un

loi,

prsent

28 avril i813, pour faire cette publication aux frais


le

IKtat. Lors(|ue ce projet eut t consacr |iar

vote des deux Cbambres,


la

Lil)ri fut

naturellement cliarg, eu

184-1,

do diriger

nouvelle dition, et on
le

lui

ailjoignit

nu jeune matbmaticieu, Despe.vrous (mort,


la

G aot i883,

professeiu-
(I)

Facult des Sciences de Toulouse). La collaboration n'aboutit


faut savoir que,

Pour comprendre ce singulier loge,


il

il

quoique Carcavi

n'ail rien

publi sur kl nialicre,

n'en avait pas moins prnfondmonL spcule sur les systmes


la

aslroMomii|ues. Son action en faveur de


ail t, fut

conception de Copernic, pour prudente qu'elle


le

certainement 1res efficace dans

milieu scientifique o

il

vivait Paris.

Le

lan.uage de

Format

atteste,

d'ailieins, (|ne les ides

de son ami taient indpendantes de

celles de Galile.

AVERTISSEMENT.
gure
lie

xxi
iS/jS),

(|u'

un rsullat {Journal des

Stu-anls,

novcmhie

une mission

Despcjrous pour lochcrclies


lui

Vienne,

Liljii

ayant constamnietit refus


qu'il avait entre les

(le

donner communication des pices indites

mains,
le

et prtextant d'un autre ct

de nombreuses occupations
la

comme

motifs

retards dans l'accomplissement de

tche qu'il prtendait se rserver. Le


i)ultlif|ue,

6 juin iS46, une lettre du Ministre de l'Instruction


le relevait

alors Salvandy,

de cette tche; bientt aprs commenait, sur


de manuscrits dont on
le 4 fvrier
le

les

dtournements

de livres
(|ui

et

souponnait,

la

longue entpite secrte

devait aboutir,

1848, an dpt

du rapport du juge d'instruc-

tion Boucly.

lunndialemenl aprs

la

rvolution de

1848,

Libri ([uittait la France et


les papiers (|ui

emportait dix-huit caisses de livres et manuscrits;


saisis

purent tre

son domicile churent

la

Bihlioth(|ue Nationale, o tous ceux qui


le

concernaient Fermt furent runis dans


acq., n" 3280;
la

n)anuscrit fonds franais, nouv.

publication projete fut abandonne et l'ide n'en devait pas

tre reprise avant trente ans.

En

1879,

la

suite d'tudes entreprises Paris et d'enqutes dans les |)rin-

cipaies bibliothques de l'Europe, M. Charles

Henry

pidjjia

dans

le

Bulletin

Boncompagni un
le

travail (|ue

nous avons dj en l'occasion de citer d'aprs

tirage part

Recherches sur
dits

les

manuscrits de l'ierrc de Fermai, suivies de I ras;menls in-

de Bachet

et

de Malebranchc, par Charles Henry.

lixtrait
c fisiche.

du

llullet-

lino di bibliograjia e di sloria dlie scienzc

matematichc

Tome Ail,
in-4''.)
fit

Luglio. Agoslo, Sellembre, Ollobre 1879.

Rome, imprimerie des Sciences

mathmati<jues

et

physiques, Via Lata, n

3, 1880.

(216 pages gr.

la

suite de cette publication, le prince Baldassare

Boncompagni

con(|u'il

natre, dans
avait ac{|uis

une

lettre

ailresse, le 27

mai 1881,

M. Charles Henry,

deux manuscrits renfermant

les pices indites

iuunres par

Libri en 1889 et qu'il tait dis|)os les

conumniiquer aux savants qui vou-

draient entreprendre une nouvelle dition des

uvres de Fermt. Ces

ileu\

manuscrits,

(pii

seront minutieusement dcrits plus loin,

des bases essentielles de notre travail, furent ds lors


effectivement t possds par Libri et

comme tant une reconnus comme ayant


ce (pi'il avait

comme

correspondant

signal de plus important dans son ac(|uisition de Metz. Mais Libri n'ayant

jamais

fait

connatre exactement quelles pices de Fermt


le

il

avait entre les

mains, ayant d'autre part insr dans

Catalogue of thc Manuscripts at


l'aire

Asliburnham-place des mentions qui pouvaient


le

croire l'existence, dans


tie

fonds cd par

lui

au clbre collectionneur anglais,

lies

nombreuses

XXII

AVERTISSEMENT.
la

pices intressani
rifier ce

publication projete nouveau,

il

tait essentiel

do v-

qui en tait.
la

Celte vrification no put tre faite avant l'acquisition, par

Bibliothque

Nationale, du fonds Libri de

la

collection Asliburnliain. Elle a en grande partie


le

du

les

esprances que l'on avait pu concevoir ('); on n'a retrouv, sous

n" 18^8 de Libri (-),

qu'une seule cliemise de pices provenant de Fermt.


(lue,

Le dpouillement de ces pices,


])elisle,
le

grce l'obligeance de M. Lopold


l'anne 1888 et avant

nous avons pu

faire ds le
a fait

commencement de
:

classement nouveau, nous


I

reconnatre

Une

seule pice non connue d'ailleurs {voir ci-aprs, page 87, note

i),

sur le lieu trois lignes;


2

D'anciennes copies de
91,

VAd
de
la

locos

pianos

et solidos

im^'oge, avec

VApet

pcndix (page

noie

1)

Afelhodus ad disquircndani
et ullcrioris

maximam
les

miiiiniam (page i33) et du Novus sccundaruni


in

ordinis radiciti

analyticis usus (page

181),

opuscules dj imprims dans

Varia

Opra :
3
13lte

Une copie d'une


dans
le

lettre

de Fermt
la

Carcavi, laquelle se trouve plus


1

com-

manuscrit de

Nationale, fonds latin


Cli.

19G, n"

G8 de

la

Corres195.)

pondance.

(Publie par M.

Henry,

licc/ierc/ies, etc.,

pages 198

Des anciennes copies,


vritable intrt.

celle de

VIsagoge

est d'ailleurs seule offrir

un

VI.

Le manuscrit Arbogast-Boncompagni.

Parmi
tion,

les autres

sources manuscrites qui ont t utilises pour celte dilieu, les

nous devons signaler, en premier

deuwolumes

trs

importants

appartenant au prince laldassare Doncompagni,

Uoine, lequel les a gn-

reusement mis

notre disposition.

Le premier de ces manuscrits,

f|ue

nous dsignerons par

la leltre

A, est un
r-

volume haut de

27'"'",

large de ar'^.S, com|)orlant


filets d'or,

une reliure italienne

cente en iiasane lilanche dcore de

hH|uelle prsente au dos une

(') Notanimeiil le n"


|)Us l'avoir livr

180."j

du Catalogue prcit

n'a pas t rclrouv; Libri ne parait

lord Asliburnliam; dans le n 1860, malgr les indications

du

mmo

catalogue, rien de Ferinal n'a t trouv.


(-)

Ce numro

tait

reprsent par trois portefeuilles o taient classes des feuilles


:

spares. Les pices sont aujourd'hui rparties entre les manuscrits

fonds latin, nouv.

acq. 2339, 2340, 23il; fuiuls franais, nouv. acq. 517o, Sl'fi. Celles relatives Fermt se

trouvent dans

le

premier de ces cinq manuscrits.

AVEilTlSSEiMENT.
vilolo iin[>rimc
:

xxiii

Fermai,

O/jusciiIc! et lettres.

Outre deux

feuillets le i^ardc

(en lte cl

la fui),
i

on compte, dans ce volume, 83

feuillets

numrots au
:

crayon de
12
/lis

Sa (le n 3o manquant, et,

doux

feuillets

tant numrots

Cl i3 bis, ainsi i|uc le motilioinie,

au reste, une aiinotalioii au crayiui


a t lait

sur

le

second

feuillet

de garde),

d'.

numroia2;e au crayon

dans

la

hiljliolliqne

du prince 15oncompai::ni.
i

Sur

le feuillet

est crit de la

main de
\

Lihri

Lettres de

Fermai

par ordre
\

eommc dans

la liste
\

de de'

(sic) Arboi;asl
\

plus la lettre an pre Itilly

et eello

(Jarcai.

Plus une copie de


]

la lettre

imprime {anonyme) de Frcnicle [corrig de


fait mention d'un
[corrig de
\

Fermt

Digby
1

il est

autre crit imprim prcdemment (1G57)


].

par Frcnicle

Fermt

Puis, de

la

mme

main, mais d'une criture plus rcente, de


:

mme que

les

corrections indi([ues ci-dessus

(Voyez

Comm.
la

cp.

de U

allis.)

En haut de
d'tablir

page est

la

signature

F. Lepelle
:

de

IJuis-tiallais , et sur
l. (!.;

tous les feuillets suivants le visa corres[iondant

V. L.

ce

(pii

peinici

que l'ensemljle

a t

vendu,
l'a

Londres, par Libri en

[liccs dta-

ches. Le prince

Boncompagni
do

acquis, tlj reli, du comte

(iacomoMan-

zoni, le i7Janvier 187G. V" 2


(lu

commence

(finit 1"

">)

la

main d'Arbogasi,

(|iii

remplil tout

le

reste
//ai

volume, VIndieation des opuscules malhniatiijues


trouvent en manuscrit dans
le

et lettres

de Fermai

se

Tom. IV des
la

lettres crites

au P. Mer-

senne par des savans conserv


Paris
(').

lUbliothque des ci-devant Minimes

par

Nous reproduisons celle liste, (|ui a cl dj |iuhlio, avec quelques ineorrccti(Mis, dans lo Jnurnal des Sav/aas do septembre 1839. Ou remarquera qu'elle ouuiportc 14 numros ]iour les opuscules et 20 [lour les lettres, eu dehors de (pielquos picues
('") Lil)ri
lie

concernaut pas Fermai.


n

N"

I.

Le

trait

des contacts spliritpics, en

latin,

sans

tilre,

'Ji

pages

in-l'olio,

trs liellc

ccrilure, peu serre, cl les figures faites ou grand. Celle copie () no diffre pas de l'opus-

cule imprime dans les


FlTDlilt.

Opcra Vurin en

lOjQ.

Il

sur

la

premire page

Opus D.

<lc

2.

Isago^c

iid locns

ad

siipcrficiciii,

en

latin,

iu-.'i",

17

|)ages

iiellc

copie et trs

lisible.

Col opuscule, duipiel Fermai

faisait

beaucoup de cas,

n'a jamais t

imprim.
;

3.

Jd

melhodiini de inaxiiiui et miiiiniii oppciidi.r.

Commence

par ces mots

(htia
;

plcriinKpic in progressa q/urstioiiiiin


1")

vccuinuH
".

as) ninictri, etc., cl Cnil par ceux-ci

et

1'

CeUo
I.

cdiiic

"

cU- corrt de

Cel upusiule

l'iHMAT.

XXIV
(^'esl

AVERTISSEMENT.
ce

que

Lil)ri

appelle la

liste

d'Arbogast, el
de cette
liste,

l'on trouve elTeclivcnient,

la suite et par ordre, les 20 lettres

toutes indiles, qui occu-

pent

les feuillets 6

44 du manuscrit.

ip't lange/ites indigeaiit

pag. in-folio; copie

d'iiiio

main inconnue. Cet opuscule

na

pas (") t imprim.

4.

Opuscule sur

la

mclliode des tangentes,

commence

par ces mots

Dnclrinam tanfinit

gentluin anlccedit

jamdudum

habita met/iodut de iiwentione

maxim,

ftc, et

par

aliquando explicahimus et demonstrabimiu ; 14 pag. in-folio, belle copie, criture peu serre. Cet opuscule a t imprim dans les Opra Varia.
ceux-ci
:

fiixius

5.

Ad methndum
mme

de mariind

et

tninimd appendix ; 4 pages i

in-4,

criture de

Fermt. C'est le

opuscule que n 3.

Suivent 10 pages

in-folio, criture

de Mersenne, trs serre, souvent


:

difficile lire.

Ces

pages contiennent de suite (*), savoir

6.

De

ma.rimis et minimis, par Fermai,


et P.,

commence par ces mots

Outre

le

papier

envoy H.

pour suppler,
il

cte.;

-J-

pag. in-folio, dont nous n'avons pu lire les trois

dernires lignes (Indit);

parait

que

c'est l'extrait

d'une lettre Mersenne.

Mcihode des rnaximit explique'e et envoye par M. F. ('") M. des C., commence par ces mots La mthode gnrale pour trouver les tangentes, etc., el finit par au-Tc cnes de mme base et de mme hauteur; 3 pag. in-folio (indit). ceux-ci
N"
7.
:
:

qu'il faut faire

Commence par ces mots N'importe de dire deux oprations. Cette lettre, dont on trouve ('') plus bas le commencement de l'original, roule sur la mthode des tangentes, en rponse ('^) aux objections de
N
8.

Extrait d'une lettre de M. Fermai.

Descarles

{'").

Le commencement de la lettre manque dans cet extrait, mais il y a {s) 2 lignes i de Je crois qu'il plus la fin ('') que dans le fragment original, qui finissent par ces mots
:

trouvera plus de facilite' qu'en la sienne, i pag. in-folio (indit).

N
locos,

9.

Jppcndix ad Isagogem commence par ces mots


:

lopicani continens solutiones

Paluit melhodut, etc., et

finit

problemntum solidorum pcr par ceux-ci per rectas et


:

circulas cxpedire; 1 pag. in-folio (im|)rim dans les

Opra Varia).

N 10. Opuscule sur

la

mlliodo des tangentes,


le

commence par

ces mois

Dortrinnm

liiugcntium nnlecedit, etc.;

mmo

ipio n

-i,

2 pag. i in-folio (imprim).


:

N 11. l)c\- nombres des parties aliquoles de F. Commence ainsi Propos. ('). Tout nombre impair non quarr est diffrent d'un quarr, etc., et finil par ces mots sont beaucoup loignez l'un de l'autre; \ pag. in-folio (indit) remarquable par la mthode qui s'y
: :

Lrouvc pour (>) trouver les nombres premiers.


lettre

11

parait

que celle pice est

l'extrait

d'une

de Fermai
12.

Mersenne ou

Frenicle.
:

N"

Pour

les

nombres premiers de M. Ferrn. Frrn., commence par ces mois

Soii

fm'iif a lii ray apr< pttx. Ces nuits lie xiiilc uni lc joulp^ en interligne. Fi'i irt.il il . C^) A-inl ' .'/ /' a . sont les mots raves C*) Aprs le mol IrDii^'f, est eciil. puis raye, le ftun. . /( D. . (') Aprs le mol rcjurnse, est erit. puis ray, (/) l.a phrase suianlc commence par les mots Ici manque, rayes.
() 1,0 m:>l
(''1

<i

(") l.c

mol
tiiol

deit.r a el ray iloTant le chilTre.

i'M Les mutsri In fin sont ajuuts en marge.


()

Co

Prnpvs. avail d'nhord lr

eril aprs

tir F.

Il

y est ray.

(M Ce mol pour

esl dj ccril, puis ray, aprs metliude.

AVERTISSEMENT.
La
(lu

xxv
la
lin

lettre Billy
(f"

annonce par

Liljri

ne se trouve, au contraire, qu'


:

volume
(le

82), copie par Arbogast avec ce litre

Lettre

Fermt au P.

Billy.

Se

troin'e

aux manuscrits de

la fJihliot/u'>/ue soit

Nationale Paris. n 8G00;


recueil de lettres adresses
F 45-48

c'est la seule lettre

de Fermt qui

dans ce

au P.

Billy.
lettre

on trouve, au contraire, ['Extrait d'une

de Fermt Car-

par

c.rcinpic lu prngrcssinn double, etc.,

finit

par ceiix-ci

peine

me

dcilirc;

J-

l>ag. in-

fol. (iiidit). 11

parait

([iio

c'est l'extrait

d'une lollrc do Format

Froniclo.
in-4'',

On trouve prcsonlemeiU
N" avec

sur doux demi-feuilles scparcos, plles chacune


dillicile lire,

criture

de Mersonno, serre, souvent


l.'.

savoir

l'Apositioii dtaille et

(") dmonstration de
est

la

mthode des

mn.rimi'i
titre.

c\, i/!i/iiiiii\,

la

maniie dont l'Auteur y


:

parvenu. Cette

('')

opuscule est sans

Son commen-

cement est

])uin sj'iicriwds et a/iattruplies


:

Vict

inctliiidnin c.ipcndercni,
sil

de,

il

hiiil

miidnia quantitas ; 4 pages in-4. Cette pice, une des plus importantes des uvres de Fermt ('^), n'a jamais t iml)rimc.

par ces {') mots

.iiumna triuin liarum ('') rectamni

N 14.
|{.

Ad incthodum
ici

de iniidmd

cl

maxiind appendir.

C'est la

mme

pice <pie n* 5 et

Elle est

sur 3 pages in-4.


i/icdi/c\)

Suivent les lettres originales de Format, savoir (toutes ces lettres sont

(/)

l"

lettre iMersenne,

en

latin,

sans date, Ikvcre/ule palcr, quaimix id ftf^um ut pra

OEdipo damiucm (P) rcitituam,


^1'

etc., 4

pages

in-folio, criture

de Fermt.
criture do Fermt. criture de Ferjnai.

lettre
lettre

Mcrsenne, Tolose, 26

avril iG3C; 2

pages

in-folio,

'.i"

Mcrsenne, Tolose, 25 dcembre


Mcrsenne, du rj juin 1641;
i
],

ifijo: 5

pages

in-4'',

4"

lettre
il

pages

in-4, criture

de Fermt.

,T lettre

.Merscnne, Tolose, i3 janv. i()43; 1 pages in-4, criture de Fermai.

G lettre
7" lettre

Mersennc, Tolose, iG fcvr. iG43; 1 pages


Mersennc, Tolose, 7
avril iCi3; 3

iu-4, criture

de Fermt.

pages in-4, criture de Fermt


in-.i".

S" lettre

Mersennc, Tolose, 10 aot iG38; 2 pages


Copie de la
les

9" lettre
ainsi
:

lettre

de M. l'ermnt, du 2G dcembre i038. Commence

Pour
la

nombres, je pciLc trouver par

ma
1

mthode,

etc., cl finit

par

de

(le'o-

me'irie qui vallciii celle-ci; criture


trait

de

1 page in-4". Cette copie, ou cet exlettre de Ferm;it faite par Mersennc, est crite sur ce qui restait do blanc la

de Merscnne,

lettre prcdente. L'criture est dilTicile lire.


10
[licc

ou

lettre,

sans inscription, commence par ces mots

Dudum

est

ce

i/uo

ml

(*>) ('';

I.c nuit

t,t

a rlc rayr api es et.

Arlio;:a.t arait d'aliord

tuuIu urirc Cctt^

/lii-ce.

Les Irais prcaircs lettres du mol

ini-i-c

se trouvent, eu eici.

rayes aprs CffU-, gui n'a pas t corrige.


(^) l.e

mut

ii-nr, ray, preiJe


Ititriiin est

re-v.

i'h Le mot
l*^
I

dj crit, puis raye, avant trinni.

Les mots Jt' rerniat sont crits ou inturligne a la place dos mots du ri-ciieil , nui sont ray.s. Les mots entre parenthses oui t ajouts aprs couji. Arliosast avait d'abord crit (./ {t/iftlil) h ajirs la notice des lettre 1 2, 3, a la lin pour la prcuiirc, avant a ccri/iirc tic Ft:rmitt . pour les deux aulrcs 11 a raye ensuite ces mentions.
) 'i

(S) Lisez Diiviim.

XXV.
(('/.

AVERTISSEMENT.

d'aprs la copie de Jiodillaiid. conserve dans

les

Manuscrits de

lioiiillaud. l^ellrcs

de diffrentes personnes
le lilre

liibliolhcqne nationale.
la

La clieniise de colle IcU.re avec


est

Lettre Carcavin
la

main de

Lihii

acluellemenl
acf].
la

le f"

gj du manuscrit de

Nalionalc

Fonds franais n" 3280

nom-,

{voir plus haul, page xxi) que nous dsignerons ])ar la lelire A,.

Enfin

copie par Arbogasl de

la lellrc

imprime de Frenicle man(|ue, de


A,.

mme, dans le manuscril A et occupe les folios 96-98 de Au folio 49 de A, qui est une chemise portant le lilre
superjicieni, Libri a crit au-dessous de celle

Isa^^oge

ad

tocos

ad

menlion

Opuscules matkntati(]ites de Ferjnat indits. Ce sont


12, 13

les n"^ 2, 3,

(j,

7, 11.

de la

liste d'. {rl)Of;ast.

Ia'

n" 10 est ajmil, au crayon Iilcu, celle n(Mneuclalure.


Iroiive,

On
les
f"

en

ell'et,

dans leur ordre rgulier, lesopusctdes en qiu-slion


le
le

sui-

5i Si

du manuscril dont

contenu se trouve

ainsi puis.

Il

convient de remarquer que

n" 10 n'est nullement indil. Liliri n'avail


le

))as

eu primitivement l'inlenlion de
la

comprendre dans
;

le

recueil

devenu

aujounl'lini

piopril du prince IJoncompagni

c'est

mme

cerlainemeni

s-iinUitiuUiicin

pcwabolcs, etc.;

cl
11

finit

par ceiix-ei

ex aininn rn^^umiiv;
l'"erin;it

3
J-

paj^cs

in-.i".

ccriluro do Fermt (indite).


faites

parait (pic c'est

une rcponss do

des cpicstions
parvenir

par C.avalieri, et

([u'il

a (")

envoy cette rponse

Morionne, poin-

la faire

soit Cavalieri, soil Toricelli ('')

J'uvni^ dj fait un mu Fragment do ('") lettre Morsonne; cjaimeace ainsi pour in'e.rpliipicr, rlc, fiait par CCS mots liabeat miidnuim proporlinncni, dutiinir; x |)iigC3 in-4", sans date (c'est le commcnccmenl de la lettre dont le n S est un extrait: CCI extrait, sans contenir le coaimenccnicnt, a ai lignes de plus la fin), criture
11.
:

il'crril

de

Fcrni;it.
1:2.

Invcidre cvliudruin mn.rimi andiilv in data splird. Celte solution gomctri(|UC

est sans figure, sur 1 pages in-4", criture de

Format,

elle ('')

apparlicnl

la lettre sui-

vante.
\.V lettre .Merscnne, Icltre

du

nov. iG^:
1

page
>.

in-l",

ccriluro do F'crmat

(<i.

i"

Merscnne, olose,
final

sc|)t,

i('i,',J;

jiagcs in-j", ocriturc do


">

Fermai.

I.~.

Fragincnl

d'une lellrc Morsenne, Tolosc,

juillcl

iG3G;

\ |)agos in-i": cri-

Uirc do Format.
Ici

so trouve sur

page

in-1"

une

lettre

de Picot

Mersennc. sans dale, qui conliont

{"1 I.p
('')
l"^)

iiitjl

,1

t}A on inlerli^iii*.

,Vili<r.;.i.l

a^ail

aidiiti^

la

iiieiiliori

t^rrilnve de

/'..

qu

il

.1

inyi-c

I.Ca tniils

lrii;4rni-iil

ttf

^OQI nJouU'i on inlorlifno.


l'IIi-.

(**)
(|

1.0 uiijl fittitiil e>l


I.iliri
il

rayo apr^s
:

ajoulo on niat^'c

it.-i'i-

i'.

AVKUTISSEMENT.
par nif^ardc
fiu'il l'a

xxvii

emporte

Londres en 1848, tandis

qu'il laissait l'aris

des pices qu'il aurait voulu, au contraire, conserver pour ce recueil.

Des opuscules indits de


rranais, fit^ureronl dans la
k'.i.

la liste

d'Arbogast, les n"^

G, 7, 11, 12, cjui

soni en

Correspondance de Fermai sous


le

les n"- 2(i, 31, o7,

Les autres se trouvent dans


aux.
'^o
l(!s

prsent Volume.

Quant

lettres indites, lesn"' 10 et 12 sont insrs ci-aprs,

pages

i;).")

et 167; [lour

autres,

la

correspondance sera

la

suivante avec notre di-

tion

iN"' N-'

de do

la liste

d'Arbof^ast.

<>

;)

11

i3

ij

il

iC

17

iS

i)

in

la C.ori'cspond.ince
\

rie

Fermai

")

47

^'^

^5

5(i

3> 30 3o

h Go

Oi

Jli

2S

i)

3i)

VII.

Le manuscrit Vicq-d'Azyr-Boncompagui.

Nous dsignerons par la letlre 13 le scconil manuscrit que le pi'ince iJoiicompagni a bien voulu nous comniunifiuer et qu'il a acquis dans les mnics condilions que le prcdeul.

la soliUioii

do Dosc.iries louclianl

le

co;Ure do percussion. Celle solulion esl imprime

daii.^

les Ictlre.- d.;


Il)''
>.

Descanes.
Morscnno, saas dalo, commence
ainsi
:

lellrc

./c vi>u<

rends iniUc i;rdccs

etc.

pai;. in "4,
17"'

criUirc do Fermai.

Icllre

Mcrscnno, Tolosc, 2O mars iGji;


Mcrscnnc, sans dale, jcommenco
Deieiirtcs-, etc.; 2
J

} page
:

iii-4,

ccriUire de Fermai ("

1.

IS lettre

ainsi

J'ai apprit

par

votre lettre que nui

rcpliqiia
l'.l''

M.

pages

in-4'',

criture do Fermai.
:

lollro

positiim
loi

/V;v m'crivez que Morsonno, sans dalo, commence par cos mois de mes questions impossible^, etc.; 3 pag. in-4, ccriUire de Formai.

la

pru-

so trouve

un monioiro

latin

sur

la nilaliurgie ol la ilocimasie.

'JO''

cemonl,

leUrc a Mersenne, 22 ocl. iG38; 9 jiages in-4", criture do Fermai; i|ui traite d'aliaires parliculiores, manque; imporlanle ('').

le

conniieii-

i\'.

.\

la sniio

dos lettres do Fermai so Irouvoal iGS pages in-4" do lellros de Leles

tcnnonr

.Mersenne; elles roulenl [larliculioremcnl sur

objcclions do Fabry

el

do (^azr

("I I.ildi a
(''I

njipiili-

en

tii.ir^'p.

puis niyi^

'M-cr "

v,

l.e

mut

Cffli' se liuuvt* cent, puis ray, avaiil tinjturliinfi'.

XXMll
<:Y'st

AVERTISSEMENT.
un Volume Imul de
:

.uf", large

de

21'^'",

5,

reli

eu peau de porc

el

porlaiU au dos l'inscription

Copie
I

de
I

lettres

de

Fermt

de

Descartes

et Tradiiclion

d'un Dis-

cours
I

de

Galile.

Sur

le plat

de

la

couverlure esl au milieu

le ciiilTre 1,

en

liaui, i;auclie, le

chifVe 4-

tles

deux mmes

chiffres sont reproduits

au milieu du premier

leuillel

(de garde).
le

Lorsque

Volume
le

s'est
jikit,

trouv entre nos mains, nous avons galement

reconnu, sur

mme

quelques traces de Icllres effaces. L'emploi du

tannin nous a permis de revivifier, en haut, l'inscription

Au

Citoyen

contre les dmonstrations de Galile sur


la

la

descciUc des graves; quelques observations sur

dispute entre Roborval et Descartes. Lclenneur

marque
rcit
il

qu'il esl all voir


qu'il

de Beaunc
eut avec
le
la

Hlois el

que siipcint prscntia

famam;
lui

il

fait

le

de l'entretien

lui,

(pioiiiu'il ft trs

malade, el i|u'on

et coup

le pied,
il

communique

Mcrsonuc

prosolu-

blme suivant
tion.

(|ui

venait de lui tre propos, cl dont

n'avait

pu encore trouver

Un

cercle tant

donn comme BCD,

et

une ligne

FG

deliors,

tirer

de ses extrmits

I",

deux lignes droites

la

circonfrence convexe ou concave


le

comme

en

l'",

ou en

('.,

doni

l'angle soit

coup en deux parties gales par

diamtre.
tirer

Os

lettres contiennent

peu do choses intressantes: on peut en

quelques

lails
le

nu

(pieli[ues

anecdotes concernant l'histoire des sciences.


fait

On y

voit, et

par exemple, que

jeune

Iluvgens avoit
les propositions

un crit avant ou en 1G47 pour dfendre


la

dmontrer, sa manire,

de Galile sur

descente des graves.

lettres sont de 1647 et 1048. Avant les lettres do Fermt, on trouve la tte de (") ce volume une longue Tho. Uobbes Mersenne, du ('') 5 nov. i64o, en 50 pages in-folio.

Toutes ces

lettre

de

<*) Tes mois la tte fie sont une correction


\''\

ilu

mol

dtiiis.

Le uiut

du

est ajout

en interligne.

AVERTISSEMENT.
Maudiiyt
vante
:
)i

xxix
la

(l'une crilurc passaiilcineiU fine cl, vers le milieu,

note sui-

N. B. 2 ventse

Ce volume

faisoit

|iailie (lu pa(|uel

do

pai>iers trouvs ciiez


Vici| d'Azir,

aprs sa
la

niorl, rt

renvoys

bibliollique de la

ci-dcvanl Acadmie
(les
lui

Sciences

comme

appartenant.

Celte noie,

(jui est

de

la

main facilcmenl reconnaissahic d'Arbogast,

n'avait

pas

cU'

crite dircclemcnt sur la couverture, mais hien sur

un carr de papier
Libri, entre

coll dessus. Ce carr de papier a


les

probablement t enlev par

mains diKiuel
annotations

le

Volume

esl pass,

comme

le

prouvent surabondamment
de Descaries.
il

les

(pi'il

y a inscrites eu

marge des

lettres

Quoi(|ue ce
lis

Volume

soit pass enli'c les


le

mains d'Arbogast,

ne

l'a

pas

uti-

pour ses copies,


IJ.

comme

montre

la

collation des pices identiques de

et (le

Ce dernier manuscrit comprend


c'esl

18 feuillets

numrots (au crayon), mais


la

en ralit un recueil faclice cl nous n'avons dcrire que


lle.

partie

(pii

concerne Fermai et qui vient en


(Zette partie

comprend
de

trois cabiers, le

premier de

8 feuillets, le

deuxime
forme du

el le troisime

\2; les trois derniers feuillets sont

entirement blancs.
la

Le

n" 2 inscrit au bas de la


titre cl tout

premire page du premier cahier el


de
la

dbut, sans

au

liant
(|ui

page, prouvent l'existence antrieure

d'un autre caliier prcdent,

esl aujourd'hui perdu. Toutefois les traces

d'encre qui se sont produites, au

moment de

la

reliure, sur le feuillet de


la

garde el

le

revers de

la

couverture, montrent (|ue

perle a prcd

la

for-

mation du recueil
L'criture esl

faclice.
sicle, serre el

du dix-scplime

peu

lisible.

Voici

le dtail

des pices contenues dans ce manuscrit;

les

unes sont des

extraits de lettres dj
lettres figurant

imprimes dans

les

Varia; d'autres sont des copies de

dans

la liste

d'Arbogast; quelques-unes enfin ne sont pas con-

nues
1.

d'ailleurs.
a". Exlraict d\\no leltrc du un'"" no'" ifi3G M. de Kobcrval pour la quadrature

F"

de
2.
1" i.^".

la

parabole

Varia)

n"

I.'i

de
4

In

Correspondance de Fermt.
i('>.i8

Exlraict d'autre lellre du uiesnie du Exlraict d'aulrc leltrc du

juin

au
11.

11.

P.

M.

n 03.

3. F"

a"".

xx

febvricr

i()3(j

au

P.

M.

n" 37.

XXV
i.

AVERTISSEMENT.
I'

3. lixlraicl d'antre Icllro du

i"

avrd iGlo au

li. l'.

M. (en partie dans les f'anti).

=
:;.

n 38.
li.
1'.

P
F"

6. Autre lettre au
Cl"".

.M.

(l'aria)
n" 3
>.

n"

4:).

c.
7.

Autre lettre au

iiie.sme

S.
'.).

P P
V
F"

7'". S'.

Extraict d'autre lettre du i8" (ictobre iG^o


lxtraict d'autre lettre [Ftiria)

M.
F.

F. (J-'nrift)

\\

II.

n 42.
I).

if".

Extraict d'une lettre du 3i uiay iG4'3 M.

u 38.

10. F" 10'.


11. 12.
lli.

Copie de lettre du

22'"

oetubrc iG38(2o'-- lettre de


li.
I'.

la liste

d'Arljogasl)
Icllre)

ir

:{.').

i>.'.

Epistola D"" de Format ad

.Mcrsonnnni (.ArlwgasI,

1'"

n" 12.

F"

14"".

(Arhogast, iG lettre)

F"i5'". (Arhoyast,

li.
1:;.

V 15".
F"
17'.

(Arbogast,
(Arbo;ast,

= a" f lettre) = n" 47. Icllre) = n 1. 13" lettre) = n"


'j.'

."il.

."il.

IG.
17.

F' 17'. (Arbogast, 11 lettre), ci-aprc\-, page 1G7.


F" i8'. (Arbogast,
if)".

h/

lettre), ci-aprx,
4.'i.

page njj.

i8. F"
l!l.

(Arbogast,

F2i'". (Arbogast,

2(1.

F" 22'. (Arbogast.

7''

= n 18' lettre) = n lollrc) = n"


lettre;)

28.
.'iO.

21. F22'"-'.( Arbogast, \\f \a\\.TC en pnrlic) 22. F22'>-'-.( Arbogast,


23.

.'il).

F" 23'. (Arbogast,

G'-'

24. F'2i'. (Arbogast,


25. F" 24". (Arbogast.

2G. F25'. (Arbogast, 27. F" 25"". (Arbogast,


2S. F'G"'. (Arbogast,

= n (iO. lettre) = n lettre) = n 10. 8 lettre) = n" 33. 'f letlrc) = n" 3G. 11" Icllre) = n G. lettre) = n"
if
lettre)
.'i-i.

17''

ii''

.'iO.

20. 1""2G". Lettre de M''


30.
F'^^28'.
".

Fermai ( Frenicicj = n" i8. Frenicle respond ( lire d'une lettre inipriuico dans
Copie d'une lettre du pre Merscnnc et do
con"''

les

Varin)

M''

u" iO.

31. F" 28'

la

responce de

de S' .Martin

du

(jranil Conseil.

32. V" 29". Lettre de Mcnis' Pnjos au pre

Merscnnc.

(les

doux dernires pices seront publies

ilans le

Volume

<le

Complcmcnl.

VIII.

Les manuscrits de

la-

Nationale, etc.

Les aulres mauiscrils utiliss par nous, yi)parleiianl


pnl)li(|nes cl ayant dj t tudis

ties

hildidlliiiues

par M.

(]liarles

Henry dans

ses Reclicrclics,

n'ont

jias

besoin d'une description aussi complle que les prcdents.


d'ailleurs

Nous n'avons
II"

nous tendre un peu longuement


la

cpie

sur

le
cl

3-280 fonds franais

nouv. acq., dsign par nous sous


ilil,

Icllre A,

form,
saisis

comme nous

l'avons

avec les papiers

relatifs

Fermai qui ont t

en 1848 cbcz

Liliri.

AVERTISSEMENT.
Nous avons dj noi plus haut
j;inal
:

xxxi

l'cxislence, clans ce manuscrit, do l'ori-

Doctrinam taiigcnliuin

etc., et

de deux feuillets ayant

fait

parlic

du

recueil d'Arbo?;ast; ce sont l des pices


jiar

que

Lil)ri a

certainement laisses

mgarde en France, tandis


acquis Metz.

qu'il ngligeait le reste

de

l'norme cahier

qu'il a dit avoir

Ce reste occupe
facile
1

les feuillets 91 98 et 120 192

du manuscrit
y distinguer
le
:

A,,

oi^i

il

est

de reconnatre l'criture d'Arhogast.

On peut
11,

Divers brouillons des copies au net contenues dans


la

manuscrit A,
d'Arhogast

savoir

lettre n" 9 et les

opuscules

i3, 6, 7,

12

de

la liste

(textes publis par M. Ch. Henry, Recherches. 2 partie, n"* i5, 17, 18, 19,
21, 22);
1

Des copies ou
;

extraits de

quelques pices dj imprimes dans

les

Varia
3"

Des

extraits (ou notes tires) des

Ouvrages de Descaries (en particulier

de ses Lettres), Fagnano, Mersenne, Wallis, llrigone, Victe, Albert Girard,


Eulcr, Lagrange;
4" 5

Des

essais de dmonstrations sur diverses questions traites par


la

Fermt;

Des notes bibliographiques sur divers manuscrils de

Nationale ou sur

des Ouvrages mathmalifiues imprims;


6"

Une

copie, tire de l'un de ces manuscrils, de

la

Proposiiion de M. de

lioherval qui sert


i"'

trouver

les

centres de gravit envoye

M. Fermt

le

avril 1645.
pas, malgr ses recherches srieusement

En somme, Arbogast ne semble


(|ue celles

poursuivies, lre arriv dcouvrir aucune autre pice indite de Fermt

du manuscrit A.
qui n'intressent gure que l'histoire du projet du
le

En dehors de documents
publication sous
le

gouvernement de Louis-Philippe,
Vienne par Despeyrous

manuscrit A, contient

encore

les copies faites

(f""

25 90) de la corres-

pondance entre Fermai et Clerselier, etc., d'aprs les minutes de ce dernier


et des copies faites par

ou pour

lui.

La Bibliothque Nationale nous

encore fourni, abstraction

faite

des ori-

ginaux mentionns plus haut, (pielques copies anciennes parses dans divers
manuscrits
:

Fonds
II

latin 7226

f"^

34 et suiv. Copies de lettres de Roberval Fermai du


la

octobre i636 el du 16 aot i636, dj imprimes dans les Varia, mais

seconde avec un texte compltement refondu.

Fonds
I.

latin
Fermt.

11196

f*

46 53. Novus secundarum

et ulterioris

ordinis

XXXII

AVERTISSEMENT.
in aiialylicis
ti.tits

radicum

(ci-aprcs, p. i8i)

f"

54. Lettre

de Fermai Cur-

cavi {voir plus haut, sur les papiers ilu fonils Lihri).

Fonds

lalin

197

f<"

17 20.

Copie de
de
la

la lettre

n" 12 de la liste d'Arbogast

(ci-aprs, p. 1G7)

f"

20". Extrait

lettre

de Fermt Mersenne du

3 juin i636 (la premire lettre des Varia).

Fonds franais 20945, Cahier

17

f"

65. Copie de la lettre de


les

Fermt

Pascal du 29 aot i654 (imprime dans


(^opic

uvres de Pascal)

78.
a

d'une lettre sans adresse

ni

nom

d'auteur, mais que M. Ch.

Henrv

reconnue

comme

crite par
la

Fermt

Carcavi et qu'il a publie {Recliercltes.

pages 197 200, n" 76 de

Correspondance).

La Bibliothque de l'Universit de Leyde possde, dans


n 997

le

manuscrit

Burmann Q.22,

copie de deux lettres changes entre lluet et Fermai

{ci-aprs, pages 386 et 388) publies par

M. Ch. Henry

(')

(^Recherches.

pages 73-77).

Nous avons dj
bibliothque dans

signal les autographes de


la

Fermt que possde

la

mme

collection Huygcns. La correspondance de Carcavi de

cette colleclion a t publie par

M. Ch. Henry

soit

dans ses Recherches


i4

(pages 2i3 216), soit dans son Pierre de Carca\'y [pages


part (-)]. Elle renferme

4o du tirage

d'importants extraits des lettres de

Fermt
les

Carcavi;
77, 78,

l'un d'eux est publi ci-aprs, lOJ, 105, 100, 110

page 285,

les autres

formeront

n*"*

de

la

Correspondance de Fermt.

IX.

Plan de

la

nouvelle dition.

Telles sont les sources imprimes el manuscrites qui ont t notre disposition pour
la

prparation de

la

prsente dition;

il

nous reste

exposer

(') La letlrc de IIucl est galcmeiU copie dans le manuscrit de


lalin

la

Nationale, fonds

Hi33. Nous avons


f"'

dil

qne

l'original

de

celle

do Fermt subsiste dans notre manu-

scrit Al,

108 el ing.

(5) l'ierro deCarcavy, intermdiaire de Format, de Pascal et de

Huygens, bibliothcaire

do Colberl el du Uoi, directeur do l'Acadmie des Sciences, par M. Charles Henry.


Extrait du
Bullettini)

et

di bihliografa c dt .itnria dcllc scieiize mnleiiiatichc c fisichcy

tomo XVII, maggio, giugno 1884.


Physiques, Via Lata n
3,

Uome, imprimerie des Sciences Mathmatiques

iSSJ.

AVERTISSEMENT.
le

xxxiii

plan

f|ui

a l

adopt par

la

Commission de publication

(') et exp]if|uer

certaines dispositions particulires.


L'dition doit

comprendre

trois

Volumes

le

premier rnfiMinaiil d'une

part les

uvres mathmatiques
les

diverses, et de l'autre les Observations sur


la

Diophante,

deux suivants seront consacrs

Correspondance de Fermai

qui sera classe par ordre chronologique el contiendra aussi bien les lettres
qu'il a crites (pie celles qu'il a reues.

Tous

les

opuscules de Fermai tant en

latin,

un

crit
il

de
a

lui

en

l'ianais
la

appartient ncessairement sa correspondance; mais

rdig dans

langue savante

mme

un certain nombi'e de

lettres, plus
qu'il pensait

soignes <pie

les

auties, plus exclusivement

mathmatiques ou

devoir tre, plus

(|ue les autres, copies el conuiiunitiues.

Comme

d'autre part ses opuscules

aliectent parfois la

forme pislolaire,

et rpi'iJs n'taient pas destins

une

antre publicit que ses lettres crites en latin,


isols

comme

aussi les fragments


lui

composs dans
quand
ils

celte langue ont t au

moins envoys par

avec ses

lellres,

n'en ont point t simplement extraits, on peut pai'fois


la

hsiter pour classer une pice latine, soit dans les opuscules, soit dans

correspondance.

Pour
fallu

se mettre en gartie contre tout reproche d'arbitraire cet gard,


le

il

et

pouvoir ad'ecler

|)remier

Volume

tous les crits latins

de Fermai;

mais celle solution n'tait gure


de passer, dans
l'antre.
la

pi'alicable,

car

il

arrive notre
sujet, d'une

gomtre
langue

mme

lellre el parfois sur le


le

mme

On

serait

galement tomb dans

grave inconvnient de dtruire


le
fil

assez souvent l'unit d'un groupe de lellres el de rompre

chronologique

de

la

correspondance.
a

On

donc prfr se borner


les

conserver

le

cadre gnral des Varia Opra,

en y rattachant tous
relle <|ue

morceaux qui y ont paru trouver une place plus natuils

dang

la

Correspondance, o

auraient t isols el

la

plupart une

date incertaine.

L'ordre chronologique des opuscules ne pouvant d'ailleurs dans bien des

'

La puhlication des Oliiivrcs de Fcniuil a


iG fvrier

fait l'objet la

d'une proposilioii de
le

loi

prsen-

te lo

1882; cette
le

loi

a t

voio par

Chambre

i3

mai, par le Snat

le 4 juillet, et

promulgue

i3 juillet 1882. L'impression a cl confie

MM. Gauihlcrmoyennant une

Villars el

fils,

impriincurs-dileurs,

qui se sont chargs de ce

travail

souscription >oo exemplaires.

La princi|ialo cause du retard apport

la publication est

due

11

l'esprance, aujourd'hui

reconnue couimc
lord

illusoire,

de trouver des matriaux importants dans les manuscrits de dont


la
il

Ashburnham (fonds

Libri), mamiscrils

n'a

pas t possible de prendre con-

naissance avant l'acquisition de ce fonds par

Bibliothque Nationale.

XXXIV

AVERTISSEMENT.
talli,
il

cas tre riy;ouL'eusenieiU

fallait

adopter un ordre mtliodif|ue. Celui

des Varia, n'ayant aucune valeur relle, ne pouvait servir de point de dpart;

on

s'est arrt

aux principes suivants

Constituer une srie de groupes dont l'ordre reprsentt

le

dveloppement

des ides de Fermai,

tel qu'il

apparat du moins
si

si

l'on

prend dans chaque

groupe

l'crit le

plus ancien et

l'on

range cet ensemble par ordre de dates;


le

Adopter dans l'intrieur de chaque groupe

classement chronologique

jjour les opuscules les plus importants; rejeter la fin

du groupe

les frag-

ments (gnralement mal dats)

et les
la

ranger par ordre de questions.

On

reconnatra

facilement

dans

Table

des

matires

ci

-avant

les

groupes qui ont t ainsi forms

et qui,

au reste, taient dj tous repr-

sents dans les Varia Opra; on peut les

dnommer comme

suit

i"

Go-

mtrie

la

manire des anciens;

Gomtrie analytique (invente et dveet

loppe indpendamment de Descartes); 3" Mthodes des maxima


et des

minima

tangentes (origine du calcul difTrenliel);

l^

Thorie des quations

(notamment une mthode


du calcul
intgral).

d'limination gnrale); 5

Quadratures (origine

La langue dont dans


le

s'est servi

Fermt
les

et la

dsutude o sont toml)s,

mme

latin

que

lisent
il

encore

mathmaticiens, un grand nombre des

termes teclmiques dont


franaise;
la

se sert, ont paru rendre dsirable


a

une traduction
la publiei' (|u'
ofi

Commission

jug

qu'il serait prfrable

de ne

part des G'2uvres de

Format dans un Volume spcial de Complment,


:

l'on

donnera galement des traductions


\r,M-

d'une part, de Vlncentum iioviim rdig


lui avait

le 1'.

de Billy d'aprs les lettres que

adresses Fermt et publi


epistolicum de Wallis;

dans

le

Diopliante de 1670; de l'autre, du


n'a,

Commercium
de
la

aucun de ces deux Ouvrages


dans
les

en

effet,

titres suffisants

pour figurer

uvres mathmatiques ou dans

CoiTcsjJondance de Fermt, et
;

leur rimpression n'offre pas d'intrt vritable

leur connaissance est cei)en-

dant indispensable pour l'histoire scientifique de Fermt.

Le Coiuplment comprendra encore, dans


breux extraits que
lettres
l'on

le

mme

but historique,

les

nom-

peut

tirer,

relativement au gomtre de Toulouse, des


j)ar-

de Descartes et divers autres tmoignages des contemporains, en de Mersenne.


la

ticulier

Enfin,

Commission

jug que

les diteurs

devaient limiter leurs notes

au
les

minimum
l'un
le

indispensable pour l'intelligence du texte (renvois compris) et


elle a dcid la rdaction
la

renseignements bibliographiques; mais


:

de trois

index

des

noms propres;

le

deuxime de

langue mathmatique de

Fermt;

troisime des matires.

AVEKTISSEMENT.

xxxv

X.

Remarques pour

la lecture

du texte.
nous n'avons
parler

Le prsent Volume ne conleiiant que des


aujourd'hui (|ue des rgles
([ui

crits latins,
la

ont t admises pour

constitution du texic

en celle langue.
L'dition des Varia est d'une singulire incorrection; les originaux fonl
dfaut,

une seule exception prs,

([ui

permet

d'ailleurs {voir

page iSg

note 2) de constater c|uc Fermt les crivait assez prcipitamment pour ne


pas viter certains lapsus calami; enfin les copies laissent galement plus ou

moins

dsirer.
a

Dans ces conditions, on


o
paru corrompu, on

suppos que
le

le texte

de Fermt devait, avant


la

toutes choses, tre correct, soii pour


il

sens, soit pour

langue, et partout
le

s'est efforc

de

le restituer

en se conformant

plus possible aux indications

des sources et aux habitudes de l'auteur.

Diverses additions, soit de mots, soit de

membres de phrase omis, ont paru

ncessaires; elles ont t faites entre crochets d'intercalation

<

>. Les

cro-

chets [] indiquent, au contraire, les passages suspects d'interpolation, genre

de corruption auquel les copies n'ont pas chapp par suite des notes
ont t ajoutes.

i|ui

On

n'a tenu

aucun compte de

la

ponctuation des Varia,


la

(|ui est

aussi dfec-

tueuse que possible, ni

mme

de

division en alinas

que comporte cette

dition. Les sources manuscrites ont t


port.

seulement consultes sous ce rapla

On

cherch avant tout rendre

lecture facile, en adoptant une

ponctuation rgulire et conforme nos habitudes modernes, et en multipliant les alinas.

Une autre innovation


utile

a t introduite

dans

de tout ce qui est quation ou

jieul tre

mme but considr comme


le

la luise la
tel.
Il

ligne

est

peine

de dire que

cette disposition typographique n'est pas en gnral indi-

que; par les sources; mais

nous n'avons eu aucun scrupule

l'adopter, et

nous pensons qu'elle pourrait tre utileiuent imite en gnral dans


ditions des anciens auteurs mathmatiques.

les r-

En

ce qui concerne les notations et abrviations, nous avons cherch


le

dterminer pour chaque opuscule

mode

qui semblait avoir t le plus


dif-

gnralement
frait. Il est

suivi par Feriuat, et

nous y avons conform tout ce qui en


les

remarquer que, dans

anciennes copies et dans les Varia,

xxxvi

AVERTISSEMENT.
fidle
a

on n'a attach aucune importance l'emploi de notations que Fermt,

aux errements de Vilc,

gnralement vites; mais, d'autre

part,

on ne

doit nullement supposer qu'il ait suivi dans tous ses crits rgulirement le

mme
la

systme d'abrviations. La rgle que nous avons adopte nous

yiaru

concilier ce qui tait d au respect des anciennes notations et


lecture; car, pour celle-ci,
il

la facilit

de

est

en tout cas essentiel que

l'on

ne passe pas

brusquement d'un genre d'abrviation

un autre.
(jui est

Pour l'orthographe
d'hui
la

latine,

nous avons adopt celle

encore aujour-

plus usuelle, malgr les dernires tentatives de rforme; tout d'abord


1'/

nous avons distingu


virs ('), par

et le /,

Vu

et le c

comme

le faisaient

dj les Elze-

exemple dans

l'dition de Vilc

de 1646; puis, pour ciiaque mol

particulier, tout en ayant grand soin

de restituer certaines formes que Fermt

parat avoir affeclionnes et ([ue les copistes ont d'ordinaire ngliges,

nous

avons adopt l'orlbographe

la

plus usuelle, et seulement pour les cas

am-

bigus, nous avons cherch l'usage le plus frquent dans les sources relatives
chaciue opuscule.

Cependant, pour

la facilit

de

la

lecture, nous n'avons

pas hsit

substituer partout r/iitim cum, qui semble pourtant bien avoir

t l'orthographe de Fermai.
ii

tout cas, pour que l'dition nouvelle pt entirement remplacer les

Varia dans toute recherche sur ce point, l'orthographe de l'ancienne dition,


ainsi

que

celle des autres sources, a t note


les corrections,

scrupuleusement, en

mme

temps que

dans

les variantes rejetes la fin

du Volume. Ces

variantes contiennent galement quelques notes critiques et remarques qui

compllenl

les

annotations mises au bas des pages du texte.


la

L'accentuation a t indique partout o elle a paru utile pour faciliter


lecture; on a suivi cet gard
sa traduction de
le

modle donn par Friedrich

lltillsch

dans

Pappus.

Les pices qui figurent dans l'Appendice ont t rimprimes sans aucun

changement,

part

quelques corrections indiques en notes.


s'est plus

M. Paul Tannery
et de la

spcialement charg de rtablissement du texte

rdaction des noies de ce premier

Volume

M. Charles Henry

s'est

plus particulirement occup de recueillir et de collationnei' les documents.

Sans
lire

l'offre

gracieuse du prince Haldassare Boncompagni, sans sa singula

complaisance pour nous,

prseule dition n'aurait pu tre enlre-

(') Le Dloplianie cl les

cl des irrgularits; mais en gnral la distinction n'est pas

yarla de Samuel Fermai olTrenl cel gard des divergences faite dans le premier de ces
le

Ouvrages

elle l'est

au contraire dans

second.

AVERTISSEMENT.
prise; le

xxxvii

monde

savant

lui

en doit une reconnaissance; dont nous ne pouvons

tre

ici

(|ue les trop faibles interprtes;


il

nous devons aussi un tribut de remer-

ciements
et

nombre de personnes

(|ui

ont bien voulu nous [irter leur concours

nous fournir divers renseignements; nous avons tout particulirement


Delisle, administrateur de
la Ilibiiolii(|uc

nommer M. Lopold
a facilit

Nationale,

ipii

nos reclierclies avec tant de bienveillance; M. Henri Omoni, biblio-

thcaire au dpartement des manuscrits du

mme

tablissement,

(|ui

nous

devons, entre autres choses,

la

dcouverte d'une pice indite, imprime; dans

l'Appendice; M. IJierens de Haan, M. Antonio Kavaro qui dirigent respecti-

vement,
et

l'un

Leyde, l'autre Padouc,

les rditions tles

uvres de lluygens
de Mirmont, de
la

de

(lalile et qui

nous ont assur leur prcieux concours pour des collations


faire

que nous ne pouvons


la

nous-mmes;

enfin M. de

la

Ville

Facult de Bonleaux, qui a bien voidu rccberchei' jiour nous


faites

provenance

de quel([ues citations classiques

par l'erinal sans

nom

il'auleur.

UVRES MATHEMATIQUES DIVERSES.

APOLLONII PERGiEI
LIBUI DUO DE LOCIS PLANIS IIESTITUTI.

< LIBER PRIMES. >

Loci plani qu\d sint,


libros

iiotiini est satis

superque
(' ),

liac

de

l'c

scripsissc

duos Apolloniiim tcstatur Pappiis

eorumquo
aiit

propositioiies
aiil

siiii^Lilas iiiitio lihri

septimi Iradit, vcrl)is lamcn

ohsciiris

saiie

interpreli ininiis perspectis (gra'ciim


licuil).

cnim codiceni

(') vidcre non

Hanc scientiam,

totius, ut videtur, Geometriic pulclierrimani,


et
(i

ab ol)livione vindicamus
Apolloniis Gallis, Batavis

Apollonium de lads planis dissercntoni


Illyricis

audactor opponinius,

ctM'lani

Puppi Alcxandrini mailionialicic collccliones a Federico Commandino Urbiiialc


ccinvcrsa;
el

in lali-

niuii

comincnlariis illuslraUG.

MULWXViii.

(l)'aulres tirages

apud Hieronymum Concoi'diani. Venise npiid Frnnciscnm de I'r(i/ici\ci\ Sciten.icin, lOS;),


Pi.saiiri,

ol Pesaro, 1G02.)

C'est celte traduction de

Commandin

(pio

Fermai
(pi'il

emprinil lextiieliemcnl les cnoii-

ccs (ci-aprs entre guillemets) des propositions


variantes,
la

a chcrcli restituer. l'oir,

dans

les

correspondance tablie sous


la

la

rubrique Co.
la

(2) Le texte grec de

prface du Livre VII de Pappus a t dit pour

premire

l'ois,

en 1706, par Hallcy

{.Ipiillu/iu

Vcrg<ci dv xcctioiw ralioid.i Ubri duo ex Arnbico

MSin
il

latine versi, etc., Oxford). Mais pour apprcier la valeur do la divination de Format,

faut

recourir l'dition complte

l'oppi Alcxandrini Collcetioids qua: siipersunt e

libri.i iiiaiiii

seriptis edidil laliiid iiilerjiretoliiiite et eoinnientariif instriixit Friderieiis

WvvKc.n. Boi'lin, VVeidmann, 187O-1877-1878 (Vol. II, pages GG2-CG9 pour le texte des propositions, el pages 852 8G5 pour les Icmmes relatifs aux Lieux plans d'Apollonius).
(') Francise! Vicl
.-//>o//o///;o'

Galltis seu cxsuscitala Apollonii

Pcrgi

-;p''.

I-.i-m'j (ieo-

/i.

(i: Il

vu ES DE FERMAT. -

1"

l'AUTlE.
in

gerentos fidiiciam non alibi pra^clarius qnani hoc


iniracula elucere. Qiiod ut statim fatearis,
liic

opre, Geometria-

exordior.

Pi'opositiones lihri prinii

lia'

sunt

PnoposiTio

I.

1)

Si fhi line agantar, rcl ah

iiiio

dalo piinclo, vcl a duohus.

cl vcl

in

reclam lincarn, vcl paralleUv, rel datiim continentes anguhim, vcl

inler se datani proportionem habcntes, vel daturn compreliendenles sjmliiim


:

continut aulcm terminus itnius locum

planum

positione datum,

et altcriits

terminus locum planum positione


generis, interdit

datum

continget, interduin

quidem ejasdem
posilum

vcro diversum, et interdum similiter

ad rectam
in

lineam, interdum contrario modo.

Ha'c proposilin
qii.Tvis ex iis in

propositioncs octo dividi


:

commode

potest,

et

muUiplices casns

ohscuritatem interpreti pra'buisse

videtur interpunctionum defectus; imo et Pappus ipse lioc loco propter

nimiam
secamus
l.

brevitateni videtur non vacavisse ol)scuritate. Singula,


in octantes, ita

dum

rovelamus

Pi'.OPOSiTio.

Si a (lato puncto in
et

rectam lineam

du

linew

agantur, datam hahentes proportionem,

terminus unius contingat


:

locum <^

planum^

positione

datum

(/toc est

aut rectam, aut circum-

ferentiam

circuli positione

datam),

alterius terminus continget

rectam

aut circuli circumfcrcnliani positione datam.

Esto datum punclnm

(Jig-

),

per quod agantur

in

directum
l

rect AB, AF,

in

proportione data,

et sit,

verhi gratia, punctuni

in

melria.
])ages

Ad

V. C. Adrianiim
l'ciliiion

325-346 An

des

Romnnum Bcl^am. Paris, I^cclorc, uvres de Vile |).ir Schoolen. Lcydc,


F(ilio)
:

lOoo.

(RepmdiiiL
iC4<)

Kl/.c'virs,

Wilcbrordi

Slicllii

li(odolplli)

r.io\

h'jjoj

jtoxojir,;

/.al

;::pi

-/fioio-j

7:0T0;jif|:

rosuscitiUa Gcomclria. Leydc, l'ianlin, 1607.


l'cr;nci j:;pt '.oip'.arxEvrj; Tojjifi;

.Ipolloiiius

JlaiavuMicn oxsuscitata

Aiiollonii

Gcometria. I.cydo, Dorp, lOoS.


:

Mariiii Gliclaldi, Palritii

Hagusonsis

.Ipolitmais rcdiviviis son rcslilula Apollonii Per-

gi inclinationuin Geoniotria.

Suppleinciitiim J/xilloiiii Catti scu cxsiiscitala Apollonii


rclicpia.

Pergi taclionum Gcomctri;c pars

Venise,

1607.
]inbli par

On peut

ajouter le Siipplcmcntum

ApMonil redivi

Alexander Andcrson

Paris, en 1G12.

LIEUX PLANS D'APOLLONIUS.


recta liiiea

HGBD A
r

positione data

Aio punctum F esse quoquc ad rectam

positionc datani.

puncto

dcmiss

in

rectam
ad E, et
E.

HD

perpendiculari AC,

dahitiir

l)unctuin C. Producatur
(lal)itur
ii,^i

CA

fit ratio

CA ad AE

isequalis data';

tu

recta

AE etpunctum

Per punctum E.parallela recta' HI)

G
Ol'ffO

UVRES DE FERMAT. ul Iota

PARTIE.
EF
FD;

RA

ad RF,

ila

AI sive A(^ ad

sive

el

sunt quales anguli ABC,

FBD

ad verticcni.

l'atct

itaquc trianiula

esse similia, atque ideo

ut

CR ad RD,

ila

RA

ad RF,

lioc est in ratione dala.

Quum
BD,

igitur a dato

puncto B ducantur

in

directum dua

recta},

BC,

verlii gratia, in

data ratione, quaruin

BC

tangit circumferentiam

positione datani, tanget


data m.
Si

quoque BD aliam circumferentiam positione

producantur

rectai

donec ad concavas circulorum circumferentias

pertingant, idem eveniet.

Monemus
docere,

porro nos minima qua?que

in

demonstrationibus non
perseqni,

quum

statim pateant, inio et casus diverses non

(|iium ex adductis

minimo

possint negotio derivari.

2.

PROPOSITIO.

5/ a dalo puncto duca/itur in dirccluni thi rcctw,

(fatum continentes spatium, continut autem terminus unius locum planuin


positione <^

datum

>

'

),

tanget paritcr
(fig- 3), data

el

terminus alterius.
recta 15C positione, in

Ksto

datum punctum A

primum

quam

deniittatur perpendicularis
tiat

AC;

daijitur ergo et

punctum

C. Pro-

ducatur, et

spatio dato ajquale rectanguluni

CAE. Super diametro


et

AE

dcscripto circulo
liinc
ita

ADE,

aio rectas

omnes, per punctum A ductas


(

illinc rect,

circumferenti circuli

quem

patet dari positione)

terminatas,

ad

punctum A

secari

ut

rectanguluni suh partions

a*quetur spatio dalo.

Nam
in

sit,

verbi gratia, recta


et

DAB. Junct DE, quum

sit

angulus

ADE

semicirculo reclus,

anguli BAC, DxVE ad verticem a'quales, erunt

('j

1.0

mot datum

a l reslitii ici cl ailleurs,


il

partout o

il

consciemment sous-entendu. Mais seulement Ssas! et Commandin pusitioiie, pour


["ermal l'ait

faut observer

signifier iloiinc

a paru improbable que que Pappus dit souvent de position ; Fermai a\'ail

donc pu prendre

la

mme

liabilude.

LIEUX PLANS D'APOLLONIUS.


triangula
giilo

DAE, ACB

similia, atqiie iilco

rectanguluni BAI) rectan-

(L\E dato aiqualc.

Quum
et

igitur

perpunctum A ducanturduacroctac AB,

AD

in

directum,

Icriiiiiius

uniiis, ncnipe

AB,

tangat rectam

BC

positione

datam,

tanget et terminus altcrius


tione datuni.

locum planum, hoc

est

circulum ADE, posi-

Sed detur punctum V

{fig-

4)

Rt.

circulus

BIGH

positione, cujns

centi'uni E. Jungatiir
in F, nt sit

EV

et

pi'oducatur in B; dabitur VB. l'rodueatnr


ioquaic dato, cui etiam a-quetur rectan-

rectanguluni

BVF

guluni

GVX. Super diamctro XF,

circulus describatur

XKF,

(jueni

UVRES DE FERMAT. dari positione patet


:

I-

PARTIE.

quidcm
duobus

Aio rcctas, pcr piinctuin

Iranseuntes

et

circulis terminatas, ita secari in


efficiant.
:

ut rectangulum sub seg-

mentis dato quale

Ducatur enim, verbi gratia, xVVKI


dato.

aio

rectangulum

AVK

;equari

Sumatur centrum
circulum
;equari
in

circuli

minoris 0; recta autemAVKIseceteumdeni

R; jungantur recta? RO, AE. Posuimus reclani^ulum (IVX


erit

BVF;

ergo

GV
et

ad

VB

ut

FV

ad

VX,

coniponendo, et sumendo antecedentium dimidia, et per converrationis,


ul

sionem

EB

sive

EA

ad EV,

iia

OX

sive

OU

ad ()V.

Et liabent duo triangula OVR,


ergo
Ul
siniilia, et

VEA communem angulum EVA;

erunl

AV

ad RV,

iia

AE

ad RO,

sive

EB

ad

OX,

< et > VE

ad

VO.

Quum
ergo

ergo
ut

EB

ad OX,

ila

VE
VB

ad VO, ad reliquaiu VX,

ut

EB

ad OX,

ila

reliqua

atque idco
ul

AV

ad RV,

iui

BV

ad

XV.

Similiter probabiinus
ul
erit igitur vicissim ul

HV

ad VF,

ita

IV ad KV;

GV
FV

ad VI,

ila

FV

ad

VK.

Ut auteni
ad VK,
ita

VR

ad

VX
),

(quia rcctangula KVR,


ul

FVX

in circulo

sunt a'qualia

et

VR

ad VX,

ila

probavimus esse

ad VB;

LIEUX PLANS D'APOLLONIUS.


crit igiUir
ul

FV

ad VK,

ex una parle,

ita

VA

ad VB.

Uectangiilum igitur

KVA

rectangulo

FVB

dato axjuale.

Kx

alia vero parte crit

m
atqiic ideo

CV

ad IV,

ila

VH

ad

VX,
dato a'quale.

rectangulum IVR rectangulo

GVX
et

Quum
et

igitur per punctuin

V ducautur

dua* line;e in dircctuni

AV

VK, oonipreliendentes spatium datum,

terminus unius, nempe VA,

contingat circulum posilionc datuni, tanget et terminus alterius locum

planum, hoc

est circulum

XKF,

positionc datum.

3.

Propositio.

Si a dato <^pii/iclo
et

^ ducautur du lincw,

datum
aittc/it

contineulvs

an^idum

datain proportioncm hahenlcs, contingat

terminus unius locum [danum positionc


alterius.

<^datum^,

contiitgct et terminus

j'^sto

primo datum punctum

II

{/ig.

/))

et recta linea

AF

positionc,

Fis.

').

in

quani dcmissa perpendicularis IIB dahilur. Fiat anguhi dato avjualis


Bllt] et sit

angulus
tionc, et

BH
K.

ad

HF

in

ratione data; dabitur recta


\l

111']

posi-

punctum

A puncto

ad rectam

HF

cxcitata perpendicuin

laris iniinila

DEG
et
in

dabitur positionc. Sumatur ciuodlibet punctum


junct IIC,
fit

recta
lie ad

AF, utC,
III

angulo dato aiqualis

CIII

Aio rectam

esse

ratione data."

Nam, (|uum
I'ermat.

sint a-cjuales anguli BIIF, CHI,

dempto communi
2

(^Ilh],

I.

10

(EUVRES DE FERMAT.HBC, HEI


ul

I-

PARTIE.
et

erunt a'qiuiles BUC, EHI; et sunt anguli ad


similia triangula
et

recti

sunt igitur

un

ad lie,

ila

IIE ad HI,

et vicissim
ul lie ad

HE,

ila

HC

ad

III

liabet

ralionem datain.
igitur, a dato
et in

Qiium

puncto H, ducta; fuerint duse

lineae

HC, HI,

in

dato aiigulo CHI

data ratione, et altra,

nempe HC, ad punctum C

contingat rectani positione

< datam >, continget et terminus alterius


est.

locum planum, nempe rectam DG, quam dari positione probatum


Sed tangatur circulus
:

este

punctum A
Tvi. 6.

{fig. G), datus circulus

positione lE, cujus centrum F. Jungatur


fit

FA

secans circulum

in

I,

et

angulus

<

lAD

>
ul

;cqualis

dato, et ratio

IA<ad>AD
et fit

data;

dabitur

AD

positione, et

punctum D. Producatur
ita

lA ad AI),

IF ad DG.

(>entro

(-

descriplo circulo

DB, quem patet

dari positione,
fit

sumatur

quodvis punctum
sequalis

in priore circulo, ut E, et

junct EA,
:

angulo dato

EAB,

et sit

punctum B

in

secundo circulo

Aio esse

AE

ad

BA

in ratione data.

Jungantur FE, BC. Probabimus, ut supra, iequalesangulos FAE, (L\B

LIEUX PLANS D'APOLLONIUS.


et

shnilitudinem triangulorum FAE, CAB; iisdem lationibus, quibus


in priore propositione

jam

ejusque secunda figura


ad

usi

sumus, arguenuis,

critque

AF
et vicissim
ul

EA

ut

AC

ail

Ali,

AF

ad AC,

hoc est

iil

Al ad AD,

ila

AE

ad AH.

Dabitur ergo ratio


propositionis.

AE

ad AB, et patet tuni sensus, tum consequentia

4.

Propositio.

Si

a dato puncto ducantiir dit

Itiiew,

datiini ron-

lincnles angtdurn et

dalum comprehendcnles

spa/iiim, con/ingat autcin

lermiiis
ail crins.

iinius

lociiin

planum

positione dalum, conliugcl cl icrmi/iiis

Sit

datum punctum G

{/ig- 7), recta positione data

AC,

in

quarn

ducatur perpendicularis GB; eslo angulusdatusBGE,

et spatiiim

datum
in

sub

BG

in

GE. Super

GE

describalur semicirculus GEF, et sumpto


1),

recta positione data quovis puncto, ut

junctque DG,
in

lit

anguio

dato a^jualis

DGF

Aio rcctangulum sub


in

DG

GF

a;quari dato.
a^(juali-

Jungatur FE. Probabimus, ut


tateni

propositione priccedi^nte,

angulorum BGD, EGF. Sed


triangulorum BGD,

rccti

ad B et F sunt ;e(juak's; non


similitudo,
ikmiuc

hitcbit igitur

EGF

rcctangu-

lorum BG

in

GE,

et

GD

in

GF

leciuaFitas,

neque

veritas propositionis.

Si igitur, etc.

Sed

sit

datum punctum A

{fig.

8),

et

circulus positione

HGE.

12

UVRES DE FEU M AT. AEH


et

I-

PARTIE.

Diicatur, per ipsius ccntrum,

sccans circumfercntiam in puncfis

E, H. Sit angulus ilatus


in AI, vel

HAB,

spatium daluni rcctanguhim suh


recta IB dcscripto seniicirculo
:

HA
'

<siil)>

lA in

AB. Super

),

quem

qiiidem patetdari positione, satisfiet qustioni


Fis.
S.

nam duct GFA,

verhi gratia, et facto angulo


vel

GADC,

dato a>quali, aio rectanguliim (J.M).

FAC, a-quari

dato.

Nam quum

rectangula HAI,
ut

EAB

quentur,
ila

crit

HA

ad AE,

AR

in\

AI.

Ex propositionis ver supcrioris


Inriim IIAG,

ratiocinio

patct

qualitas angu-

BAC

et ex priore propositione facile


ut

dedncetur esse

IIA ad

GA,
r,\,

ita

RA
FA

ad AC.
ad

Sed
ut

IIA ad

ila

AE;

cri^o

ut

FA ad AE,

ila

RA

ad AC,

reclangulumque FAC rectangulo Deinde est


ut

BAE
ila

dato est lequale.

RA

ad AC,

AD

ad AI,

rectangulumque

CAD

rectangulo

HAI dato qnale. Constat

itaqne ex

oinni parte propositum.


Si igitur, etc.

(') /-o;> plus loin page 18. ligne 7 en rcmonlanl

Observandum

aiiteni, etc.

LIEUX PLANS D'APOLLONIUS.


Hoc
in
in

l".

casu sunipsimus punctum

extra circuluni positionc

clatuiii,

secundo vero casu secunche propositionis, inlra circuluni posuera-

mus.

Qualuor proposiLioncs prccdenlcs puncluui ununi datuni assunuint, sequentes duo.

.).

Pr.oPOSiTio.

Si a duobus punclis dalis du line parallcl. agaUur.


planum
cL teriniitiis altcriits.

ralioncni hahenles datant, contingat aulcrn ternunns imius locian posilionc daUtm, cunlingel

Sunto < data >> duo puncta


in

et

(Jig- 9), recta posilione (>I}DK,


et

quani demittatur pcrpcndicularis AB, cul parallela dncatur IIE,

sit ratio

AB

ad

pendiculari ad
lelas, a

HE data. Dabitur punctum E, per quod duct FEG pcrHE et rectro positione data^ parallel, aio omnes paralII

punctis A,

ductas

et njclis

CD, FG positione datis terniinatas.

esse in proportione data A13 ad IIE.

Erunt eniin anguli BAD, EIIG tcquales,


ergo triangula BAI), EIIG, et reli(|ua

et rccli ad

et

E;

siniilia

facilia.

Quuni

igitur a datis
in

duohus punctis A

et

ducta; fuerinl parallela'


position(;,

AD, HG,
erit et

ratione data, quaruni

AD

est ad

datam rectain

HG

ad rectam positione datam, idcoque ad locum planum.

In liac figura {Jig- 10) sint data

puncta

et Z, et circulus positione
in

BC, eujus centrum E. Jungatur AE, occurrens circulo


parallela ducatur

B, et liuic

ZN, fiatque

ratio

AB

ad

ZN

;equalis datie. ProduI,

catur

ZN

in

I,

et lit ratio

BE ad NI

ccqualis etiam dat;e. Centro

inter-

valle IN, descriptus circulus daliitur positione et quacstioni satisfaciet.

14

UVRES DE FERMAT. Nam,


dit
ratio

I"

PARTIE.

ductis parallelis AC, ZD, circulis ad puncta C,

D occurren-

tibus,

AC

ad

ZD

qualis dat; esse enim angulos BAC,


Fi.'.

NZD

lo.

a'quales, jain
stabit

primushnjus propositionis

casiis evicit;

reliquum

pra^-

secundum
Propositio.

< terti >

Si a

propositionis epitagnia.

6.

duohus pitnclis dalis du parallel agantiir.

dalurn comprcheiidentes spa/iiim, contingat aulem terminus uniiis lonirn

planurn posilione datitm. cnnlingel


Sint data duo punclaA et

et

terminus allcrius.
1 1

{Jig.

),

recta positione CE, in

quam

<demittatur>

perpendiciilaris

AB,

oui

parallela

ducatiir IIG, et

rectangulo dato
tur recta
perficiet.

sil

wquale roctangulum sub

AB

<< in

> (') HG; dabi-

HG, super qua descriptus semicirculus (-) HFG qua^stionem

'

La loculion abrge Fuir


la

siib
1

AB, IIG
1.

se trouve dj cticz Vicie.

Note de

la

page

LIEUX PLANS D'APOLLONIUS.


demonslrationes superiorcs retractanti trianguloruni BAD,
tudo, iileoquc rectangulum sub

13

Ductis enim ubicunique parallelis AD, IIF, et juncl GF, patebit

AD

iii

HF

aujualc dato

GHF similisub BA in HG

concludelur.

Quum

igitur a

duobus punctis,

etc.

In secundo casu, sint data puncta

et

{fig. 12), et circulas posi-

tionclFGH, percujus centruni transeat AIII, cui parallela ducatur BC,


Fie;.

12

et sit

rectangulum sub AI

< in >

BC quale

dato,

eidemque sequalc

rectangulum sub
praestat

AH

in

BO. Super recta OC descriptus semicirculus

propositum.
ductis parallelis

Nam,
et

AFG, BED, crunt anguli IIAG, CBD

joquales,

rectangulum sub
in

AG

in

BE

iequale dato,

eidemque rectangulum sub

AF

BD; ncc absimilis

est ei, quae in

secundo epitagmatc proposi-

tionis quartai prodita est, demonstratio.

7.

PiioposiTio.

Si
et

dn

linc a gant ur a dalis duobus punctis, dut uni

continentes anguluni

dalain habentes proportioneni. conlingal aiilcni


et

terminus unitis locum planiun positionc dutum. contingct


rius.

terminus

ulte-

Sunto

<data>

duo puncta A

et

(fig. i3), recta positionc IGII.

16

UVRES

DE FEUMAT.

T'

PARTIE.

BA describatin' porlio circiili ALB, copions angulum ;oqualem (lato. A punctn A ducatur in rectam IH pcrpcndicularis AG, (jiia producta dnncc circumfercntia occuvrat in L, producatur LBE, et fit AG
Super
ad

BE

in ratione data.
iii

Perpendicularis ad

BE

agatur FEDC, et sumatur

quodlibet piinctiun

portionis circumfcrontia, ut K, a

quo ducantur

pcr puncta

et

B recl KAII, KBD, occurrentcs redis


ad

III,

FC

in

punctis

et

1)

Aio

AH

BD

esse in ratione data

AG

ad BE.

Fis. i3.

Quurn enini

lioc ita se liabeat,

erunt triangula

AGH, BED

siniilia,
;

ideoque anguli GAII, EBD, eisque ad vertieem KAL,


(|Uod

KBL

lequales

quidem

ila se

lial)etquum cidem circuli portioni insistant, et pro-

clivis est al) analysi ad synlliesin regressus.

Quum

igitur a datis

duobus punctis A

et

ductae fuerint

du

recta

AH, BD, datuni continentes angulum


porlionem

>,

et

terminus ipsius

HKD < dataniquc babentcs proAH contingat rectam IH positione


quam
dari positione evicit

(hitam, conlinget et terminus

BD

rectam FC,

constructio.

Sed
recta

sint data

puncta A, B

{/ig-.

i.\),

circulus positione HF. Super


:equapor-

AB

describatur portio circuli

AKB, capiens angulum dalo

lem. Centrum circuli


tioni

HF

esloG. .lungatur
et

occurrat
in

in
I),

K, et ducatur KBE,

AHG, producatur donec sit ratio AH ad BE data.


et

Pro1)

ducatur BE
desci'iptus
tionis.

donec

HG

ad

DE

sit

paritcr in ratione data. Centro


,

circulus

dabitur

positione

dabit

solutiouem

(jua's-

Duclis (|uippe lAF, IBC, erunt anguli ad

et

B a(|uales,

et i'eli(|uum

LIEUX PLANS DAPOLLOMUS.


proposili non est laboiiosuni; statinique patetAFatl

17

BC

esse in rationo

data, inio et ad circumferentias concavas productas idem pryestarf.

Qunm

igitur, etc.
Fi

8.

Puoi'Osrrio.

.sV

a daobits ptinclis datis ducanlur

du

liitc,

daluni
autcin

<-()iiluientes

angulum et datum compi-ehendenles spatium. conlin^al


cl

Icnnimis uniiis locuin planitm positione dalum. contingcl


rius.

Icnninus dltc-

Sint data duo puncta

A etU

{/ig.

"i),

recta positione GI.

Super

AB

descriliaturportio circuli capiens

angulum datum. Ducta pei'pendicu-

laris Ail

iii

(il

contiiuiclur

in F, et

juncta

FB producatur

in

(],

sitque
l'aciet

spaliuin

datum

AU

in

B(^ Super recta BC descriptus circulus

(|uo(l |>rop()nitur.
O/Ciii-ii-s ilr

Fermt.

I.

IS
l'it

UV15ES DE FERMAT. -

I-

PARTIE.
et

quippo, sumpto qnovis puncto in portionc E,

junctis EAI,

E\i\),

roctangnluni sul) AI

< in >>
15

BD

;w[ualc (lato;

noc diircrt ah cx-

positis aliis
Seil

casilms dcmonstratio.

sint data

duo puncta A,

(Jig. iG), datiis posilioiio ciiculiis

IKL, et super
leiii.

AH

dcscripta portio circuii capiens


et

angulum dato
in

;e(|ua-

Ducatur per centrum recta ANI

producatur

G; junctaque

CiB producatur, et
(|uc ie([uai('

lit

rcctangulum sub AI

in

BC

scqualc dato, cidemscniicir-

rcctangulum sub

AN

in

BD. Super CD descriptus

culus satisfaciel proposito.

Hoc

est

sumpto quolibet puncto ut H,


in figura,

et rcliquis ut supra con-

strnctis, ut

erit

rcctangulum sub
in

AK

in

BF

ioqualc dato,

eidemquc rcctangulum sub AL


pr;ecedcntil)us.

BE; nec

est diversa demonstratio a

(lonstal ita(|ue

propositum, caque ratione prior Apollonii seu Pappi

propsitio reddilur manifesta.

Observandum autem casus quos


in

in semicircnlis tantuni

expressimus

circulis integris locuni liabere, scd et casus multiplies ex varia


facili

datoruni positione oriri. quos otiosiores ex prtecedentibus


et proclivi ratiocinio

opra

deduccnt.
ex redis contingit,

Subjicit l'appus

Locum planum (|ucm secunda


i^cncris. intcrdurn rcro

inlcrdum esse cjusdent


in

dhcrsiim.

Hoc
:

patet, (|uia
si

prima propositione, verbi gratia,est ejusdeni generis

nani,

prior

LIELX PLANS DAl'OLLOMUS.


sit

1!)

ad rectam, est quoque ad rectani posterior,


ad circulum;
in

si

ad circulum,

siiiii-

liter

sccund;p vcro prioro parte

et aliis (|uil)usdani

casibus, est diversi generis.

Addit deinde aliciuando


Irario

siinilitcr
"

poni

ad

rcclarn lincani. inicnliim roii (


'

modo. Quo loco vcrba

ail rcctatn

Unram

), <liia'

nulliuri scii-

suni admittunt, ccnsco delenda, et

ita loouiii

inlerpretor, ut ali(|uandu
:

sccundus
sit

lociis priori

contrario

modo ponatur

veri)i i^M'alia, si

piior
rei

ad

couvcxurn

circuli,

secundus ad concavuiii,

etc.,

cujus

cxempla priores propositiones suppedilahunt.


PnoposiTio

II.

S;

rccUv Imca' posilioitc daUr anus terminas datas


ron(i/if(el.

sit. cl

aller circam-

fcrcntiam concai'am posionc datam

Hiecverbasi

ita

Icgaulur,

t'alsa

estpropositio (-); r(>ponenduin igiUir

loco, verbi gratia,

posilio/ic datir

maff/titadinc data':

sit

erit(|Ue

sensus ut, data rtrndi diaim-tro

et cctitro,

e.vtrcmitas diametri

ad

cir-

calani positioiie dalam. Cujus rei Veritas

quum perse

pateat, eurdiutius

bic

immoremur?
l'norosiTio III.

"

.SV

a daohas panetis datis injlectantar


.

reeta' Iiihxv datiiin

an^idani

continentes

commune ipsoram punctam

contin^et circamferentiam

concenam positione datam.


ll;ee

propositio pcr se patet

(hu'i

enini, super recla linea diuj puncta

jungente, portiouem circuli capientem angulum datnm, docuit Kuclides


in

Elementis.
Propositio IV.

Si trianguli spatii. magnitadine dati. hasis positione


sit.

et

magniladine
.

data

rertex ipsias rectam lincam positione

datam cont m get


Gdj,

paial-

'

avec

l'cxplicatioii

Les moLs du Icxlc grec -po; iV' donne par Fermt.


le

cjO;av (IIullscli.

|i.

I.

"i

pcmciU

Olr(^ coiisi'r\cs

(-) Fermt a devin

texte

s,oq, (llullseli, p.

suivanlos no sont

|)as d'.Apolloniiis; l'a|)[ms les

00 (, 1. lo). Celle prciposilion el les deux donne comme ajoutes par Cliarmandre.

20

UVRES DE FERMAT.ncmpc
I)asi

V'

PARTIE.
I

lelam

data,

cujus inventione ex

Elemcntorum

facile

(lediices

omnia.
Propositio V.

.SV

ix'ct linc,
iiniis

magniludinc data'

et

ruipiam positioni dal qui-

>.

distanlis,
et alias

terminus cnntingat rectam lineam posilione datam

terminas reetam lineam posilione datam continget.

Datse recta lincae

DE

(yZ^'.

17) magnitudine et rect?c AC, positiono

dat.T, sequidistanlis uinis

terminus, ut D, conlingat rectam

AF

posi-

lione datam. Si per


slabit

puuctum E duxeris BEG

ipsi

AF

parallclam, con-

propositum.
recta*

Erunt quippe
recltt

omnes, inter

lias

duas parallelas intercepta'

cl

AC, posilione

dat;c, ?cquidistantes, inter se

quales

quod

ipsa

constructio manifestt.
Si igitur aller ut vul(

terminus cujuslihet

sit

ad rectam AF, erit alius ad BG.


ncgotio ad cir-

pi'opositio,

quam etiam

liccl porrigere Icvi

culos.

Sitenim data

AB

{fig. 18) posilione, cui a;quidislet recta

gnitudine data, cujus punctum


posilione dati
:

sit

ad circuniferentiam

NO macirculi CNM
parallela,

Aio punctum

esse ad circulum posilione datum.

Esto E centrum circuli (^NM, cl ducta diameter, ipsi

NO

continuelur

in F,

donec recta CF quelur

NO

data}

dabitur recta

CF

posilione et magnitudine. Producatur, et fiai

FH

qualis CD. Super

FH

descriptus circulus pra\slabit propositum.


Erit quippe

punctum

ad

ipsius

circumfcrenliani.

Quum enim

LIEUX PLANS D'APOLLONIUS.


punctum
sit

21

ad circumfcrenliam circuli FOP, crunt rect CN,

FO

leqiiales et parallohe,
l'ii'iint

qiuim a'quales

et parallelas

Cl\

NO

conjiingaiil.
i(a

igilLir aiiguli

NCD, OFII anjualcs; qiiod qiiidein


Fk'.
s.

se liahel.

quuin

rectte

CD, FH

sint

;oqualcs,

et a

roctis

NM, OP
concipi

;e(|iialitei'

distcnt.
Polei'it igitiir proposilio

Pappi iiniversalius

ita

.SV

rccUv linc, magniliidinc dal


termiiiiis

cl ciiipiani posilioiic

daUvccquidislanaliits Irr-

lis,

uims

contingal locum

planum

posilione daliim, cl

miniis locum platinm posilione daltim corili/tgcl.

Propositio VI.
<(

Si a pii/iclo (/iiodam

ad posilio/ie datas

diias rcclas lincas parallelas.


aiiisido. rcl

vcl

mtcr

se corn'eiucnles

ducanliirreckr linea' in dalo

dalani
altra

hahenlcs proport ioneni vcl (ptaruin iina simiil


proportione/n hahet datain, data fueril,
lincani posittonc datain.

cum

ca,

ad cpuun

contuiget pancltini rerta/n

Hujus propositioiiis diuo sunt partes, quariini/;/w/- lic


Siiitdiia' rect;e positioiie dat;e

est.

AE, AF

(fig. 19),

iii

puneto

coii-

eiirrcntes, et a [)iiiicto

deiiiillantiir rcctie

CB,

Cd), in datis aiigulis


:

CBA, CDA,

et siiit rcctte Bd,

CD

in data

pioporlionc

Aio punctum

C.

esse adrcctam lineani positione datani.

Junganlur AC, BD.

In

quadrangulo

ABCD

danlur des anguli ABC.


eliaiii ratio

ADC, BAD
hypothcsi
:

datnr igitur anguliis BCD. Datur


ergo datur spccie trianguluni

BC ad

Cl) ex

BDC

et anguli

CBD, CDB.

22
i'.eli(|ni
igitiii'

(El

VUES DE FERMAT.-

1-

PARTIE.

AID, AI)I3 dantur, idcoquc spccie trianguluiii

ABD
ad

(laliir igitiir ratio

AB
sit

ad BD. Scd ex domonstralis datiir ratio


trianguluni

BD

BC

(qnam probatum

BDC

spccie dari)

ergo datur ratio

AB

ad BC. Datur autem


lione recta

BA

positione, et piiiictum

datur igitur posial)

AC,

et in ea

sumpto

(|uovis puiu'to et

eo demissis,

in

datis angulis, rectis in rectas datas, probahitur seniper demissas esse


in data pi'oportione.

Aller easus est si.recta> dat sint paralleUc


(//:;.

Sint recta' C.\.

VM

20;,

in

datisangulis

CAD, CBF,

in

proportione data. Angulus

CNB

Fi-. 2n.

LIEUX PLVNS DAPOLLONIUS.


laris

23

IBM

dabitiir IB. Fiat


ul

AN

ad NC,

ila

IB ad DM.
salisfaciet (|usLi()ni,

Pcr puncLum
iicc est

cliicla

duabus

datis parallela

opcrosa dcmonstratio.

Si igitur a piincto

quodam ad

positionc datas diias l'cctas lincas, pa-

rallelas vel intcr se coiivcnientes, ducantiir rcite liiiea?

< in >

datis

angulis,

liabentes

datam proportionem,

coiilinget

punctum

rectani

lineani positione datam.

Secunda pars

ita se

babet

Dentur

rectie

AC,

AG

(Jig. 21), in
Fi'',

puncto

concnrrentes. Ponahii'

il.

AN
ipsi

super rectani A(]

in

da(o angulo

CAN.

Fiat

AN

tequalis dat;e, et

AC

pai-allela

ducatnrNG. Angukis
in

alins datus sit IlOG. Per priinani


(juovis puncto, ni E,
:

parlem

iinjus

ducatur recta GE,

qna snmpto

rect* Kl), EF, ipsis RO,

AN

parallcite, sint in ralione data

dabilnrGli
dabitur FB

positionc, ex superius demonstratis. Producatur

FE

in

magnitudine;

est

cnim qualis

data;

AN, propter

parallelas.

Quodcnnique

igitur

punctum sumpseris

in recta GI'],

ut E, a
l'ccta
:

(|Ui in

rectas AC, xVG demiseris rectas El),

EB

in

angulis dalis,

BE

iina

eum EF,

ad

qnam

El) Iiabet ralioneni datam, data erit

(|uod vult

propositio

(' ).

Si igitur a

puncto quodam

a<I

positione

< datas > duas rectas lineas.


in datis

interse convenienles, ducantur rectio linete

angulis, (|narum

('

Fermt omet

ici

le

cas du i>arulliismc des droites donnes AC, AG.

24.

OEUVRES DE FERMAT.ea,

1-

PARTIE.

una simul cuni


fucrit, continget

ad

quam

altra hahet

proportionem datam, data

punctum rectamlincam positionc datam.


Propositio VII.

<c

Si sint

quolcumque rect linc posidone

clat, clique
sit

ad

ipsas

qiio-

dam piincto

ducanlur recl line in dalis angulis,

autem qiiod data


et altra

linca et ducta continctiw, iin

cum

cuntento data linea


'

duela.

qiiale ei qiind data et alia ducta et reliquis ( ) continetur,

punctum

rectam lineam positionc datam continget.

Hsec propositio est ampliatio prcedentis et quod do duabus lineis


est supcrius

domonstratum

in

prima parte propositionis YI, hic

in

quotcumquc locum haberc proponitur.


Exponantur
Ali, ]JC,

trs rectse positionc datai et


^l'i).

triangulum constituentos

CA

(Jig.

Est invonicnda recta,


ut

EK

vcrbi gratia, in qna

sumcndo qnodlibet punctum,


Mf
ad
in

M,

et

ab eo ducendo rectas MR,

MO,
sit

angulis datis

MRA, MOB, MIA, summa duarum

OM

et

MI

MH
l'er

in ralione data.

primam partem

propositionis pra'cedentis inveniatur recta in


et

(|ua

sumendo qnodlibet punctum


<:t

ab eo ducendo recfas ad rectas AB,

(') Ces deux mois


llullscli traduit le

rcliquii de la version de

Commandia soiU incomprhensibles;


1.

grec

/.a'i

xwv

Xo'.r.wi o\j.ai<a; (p.

666,

5) par et sic in

cctcri.i,

re qui con-

corde assez avec

la

divination de Fermt. Mais le sens probable est jdus vagnc et ne per (piel ])oint s'taient arrtes les reelicrclics d'Apollonius.
la

met gure de prciser


une droite toutes

proposition VI est videmment que le lieu du point est une relation linaire quelconque entre les distances (obliques) de ce point des droites donnes en nombre quelconque. On peut donner ce sens la ])roposition VII du texte del'appus; mais, entendre ce texte littralement, il semble ([ue, d'une part, dans cette relation linaire, il ne supposait pas de terme constant; que, de l'autre, il galait la somme de deux des termes la somme de tous les autres. Fermt a bien fait la |)renucre hypothse; mais, au lieu de la seconde, il a supjios un ternie gal

La gnralisation vritable de

les fois qu'il y a

la

somme
Dans

de tous les autres.

\'J(l Idcoi pliiiios et xolidox I.frrgngc,

Fermai remarque

la possibilit

de gnra-

liser la

proposition de Pappus, telle qu'il

l'a

restitue; cette gnralisation doit, sans

doute, correspondre l'hypolhse qui gale


la

la

somme

d'un

nombre quplcon(]ue de termes


la

somme

de tous

les autres,

mais toujours en ne supposant pas de terme constant.


aji

Puis, au

mme

endroit,
;

Fermai gale,
mais
il

contraire,

un lermc constant
la

somme de

tous les termes variables


la

ne parat pas avoir coni;u

relation linaire sous sa forme

jdus gnrale.

L1EU\ PLANS D'APOLLONIUS.


lu;, diict;i' siiil
iii

-io

ralidiic (hita

dabitui' positione rccla qusesita. Piiiic-

tiim ii;itur, in qiio coiicurrct ciim


liir l'^V,

AC, dahidir

esto E, a qiio ducan-

Kl) ipsis

MO,

Mil parallle'; ergo ex coiistnaiionc

\E

ad

l']l)

lial)oi)iL

ratioiiem dalau. ladciii mctliodo, suniplis


(|ii()

AB, AC

icilis, invc-

niatiir piinctiim K, a

diicfye

KL, KZ

iii

dalis aiigulis, ipsis ncnipc

MU, Ml paaHeko,

siiiL

iii

ralioiic data. Krit igitiir sioiilitci'KZ

ad KLiii

lalione dala.

Jiiiigaliii'

EK

(|iiodcumquo pimclum

in

ca siiiiipscris

pncstabit proposituin.
Siimatiir
et

M, vcrhi

gratia, ex

jam

conslriiclis. Fiat

MF

parallela

BA.

MH parallela BC. MR ut YE ad ED. in


Fiat adliiic

Pi-ohandiim est siimmain diianim


ratione nenipe data.

OM, Ml

esse ad

KG

parallela

BA. Ponatiir venim esse qiiod

iiitendimiis

prol)are

ergo

vieissiiii erit

m MR
et,

ail

LI),

ila

siiinma

(liiariiiii

.MI,

MO

ad EV,

dividcndo, erit

m
ila

(iilTcreiilia

MR

cl

DK

ad DE,

(lifferenlia f|iia diia

OM, MI
BA, EF
h]ll

siipciaiil

EV

ad E\.

Qiuim auteni
et

MF

sit

parallela

erit

dillerentia

rectariiiii

.MR

DE,

et qiuuii

MH

sit

parallela BC,

erit dilTerentia rectariim


l-lll

VE,

MO,
dua-

ideoqiie dillerentia reelaruni IM et

;e(|iiabitur
igitiii'

exeessui i\uo
erit

MO, MI superant
EF ad DE
l'KiniAT.

reetani

\K.

Vis.

denionstratis

ul dilTorenlia rcclaruni IM, Eli ad E\',


.1

I.

2C
etvicissini

UVRES DE FERMAT. EF

1-

PARTIE.

ciit

ad difrcrenliam rcctarum IM, Eli

ul El) ad

EV.

Hrit igitur, convertcndo,


difl'crenlia rcclaruni

IM,

EH

ad

EF

in rationc dala E\"

ad ED.

Ex constructione autem,

oxpositis tribus

EH, EF, Ml,

est

VE
est

ad

EH

ut

KE

ad

EM;

etiam

KZ
est

ad MI in cadeni ratione
sit

KE

ad

EM;

etiam, qiuim

KG
GE

parallcla B.\,

ad

EF

in

cadem

ratione

KE

ad

EM.

Igiliir trs rccla;


iiritur

VE, KZ, EG

siint in ratione

trium HE, MI,

EF

est

iil

diioreiilia

duarum EV, KZ ad EG,

ita

dilTerentia

duarum MI, EH

atl

EF.

Sed probavinius differenliam duarum MI,

EH

ad

EF

liabere rationrni
ra-

datam EV ad
tionem

ED datam EV

igitur difTorentia

duarum EV, KZ ad EG babcbit

ad ED, cl vicissim

differenlia

duarum EV, KZ ad EV

erit ul

EG

ad El),

et,

componendo,
KZ
erit

ad

EV

ul

GD

ad ED.
igitur vicissim erit

Sed

propter parallelas KG,


ul

BA) KL ioqualur DG
ita

KZ ad KL,

EV

ad ED,

(juod

quidem

ita se

babcre jam ex ipsa constructione innotuerat.

Constat itaque vcritas pulcberrim;e proposilionis, ncc est dilHeilis


aut absimilis ad uUcriores casus et quotlibet lineas porrigenda constructio et demonstratio.

Semper enim, beneficio constructionis


in tribus

in

duabus

lineis,

expcdietur problema

lineis
in

beneficio con-

structionis in

tribus lineis, expctiietur

problema

quatuor lineis

LIEUX PLANS
oninino ac uuiformi

I)

APOLLONIUS.
cxpcdiolur problema

27
iu (|uiu(iuc
:

Itenelicio conslruclioiiis in quatuor,


l'I

siuiili

in

intinitum metliodo.

PllOPOSniO

Mil

ET LLTI31A.

((

si

ah aliqno pnncto ad posilionc datas parallelas ducanlur rect

linc<r

//;

dalis an^idis, (jiuv

ad piincta

in ipsis

data ahscindanl reclas

liitcas.
iil

vcl proportioncni liaheiUcs,

rd spalinm

conlincntcs dala/n, rcl i/a


si/

specics

ah

ipsis ductis, rcl

crccssas specicrum ar/iia/is

spalio dalo.

pancltim contifi^ct posi/ionc datas rcctas lineas.

Hujus proposilionis,

si

vcra ossel, quatuor essent, partes,

setl eaiu///

rationc data veram (Uni taxt (') deprehendimus. Valeanl igitur reliqua

de spatio contento

sul)

duabus,

et

de

summa

aut differentia quadratol'eji-

rum ab

ipsis, et

tanquam commentitia aut

liuc aliunde translata

ciantur.

Proponatur itaque
Si

sic

emendatum tbeorema

ab aliquo puncto ad pusitionc datas parallelas ditcantur recl line

in datis angalis, (pt

ad panda

in ipsis

data ahscindanl reclas lineas pro-

portinncm hahcnles dalani, punctum cunlingcl positionc dalarn reclani


lincani.

L'onslruclio sic

procedet

Sinl data- parallle AB, G(] {fig-

2'j

),

puneta

in ipsis data

et F,

angulus unus ex datis BAII, aller (jFU.


et

Qnuni puneta A

et

F dentur,

anguli ad ipsa, dabnntur rcet;e Ail,


11;

FH

positione,

ideoque punctum concursus

dabitur eliani pnac-

(') La traduction da

Commandin
du

tait

trop peu

intcllii;ililo

pour
1.

riuc

Fermai
il

ait

[m

ro-

coiinaitrc le vritable sens

texte de Pappiis (Hullsch, p. GG(J,


daliiiii,

7 i3);

lui aurait fallu

onlendre

les

mois

i>cl

spaliian conliNCiilcs

vcl ila ut spccic<


se rapportant

ab

ipsis iliicln, vcl


liiic:is.

r.fcessus specicrum (pudis sii sptitin ilalo


c'cst--dirc

immma

non pas aux recuis

aux abseisses AB,

lil'',

ruais bien

aux rcc/ir

ti/ictc ll, ll.


;

Avec

l'inlerprtation de Fermai, pour les trois hypothses o l'on su|iposc constant

soll

AB

tF, soit

AB'-+- EF',

soit

EF

AU

le lieu

du point
l'a

est

videmment une

cciniipie

(hyperbole ou ellipse), ainsi que, du


solides
Is(i(j<>gc.

reste,

Fermai

indiqu dans

Wld

locos plaims ci

Avec

le

sens qu'il faut donner au texte de Pappus, que IB

soit constant, le lieu est

videmment une

parallle

x lE, ou IB -+- lE ou IB aux droites donnes AB, GC.


,

\\i

28
tiim G,
tiir iil
iii

<EUVRES DE FERMAT.qiio

I'*

PARTIE.

AH

seciit

parallelam GC. Recta


data
:

GF

in piiiicto
1).

I)

ila

socc-

GD
:

ad

DF

s'il

in ralione

dabiturpiinctum

JiingaturDU;

dal)itiir igitur

positione J)H
in ea

Aio rcctam

DU
I,

pnoslarc proposilnni,

lioc est

sumplo

quolibet puncto, ut

et

ab eo duclis

IIJ,

IK in

angulis datis, abscissam

AB

ad datum punctuni

ad abscissani

EF

ad

dalum punctum F esse

in l'atione data

GD

ad DF.

SecetBI parallelam GF

in C. Erit

ex constructione IB parallela
lioc est, ipsi

HA,
Erit

quum

fucrit

demissa

in
:

angulo dalo,

HAB

.T(|uali.

etiam lE parallela

HF

GC
GC GC
est

igitur, prnpter parallelas, sequatur

AB. Pro-

bandum

superest

m
et vicissim
ul

ail

EF,

ila

GD
EF

ail

DF,

ad GD,

ita

ad DF.

Hoc auteni perspicuum

m
et
ut

cniin

III

ad HD, ad lU),

ila

GC
EF

ad

(il),

eadcm

111

ila

ad FI).

Esse igitur

GC ad EF

in ratione

data

fit

perspicuum.
:

Sunt plures casus tam quos invenire ctadderc

istius

quam praccedentium propositionum


cur
iii

quum

sit facile,

lus diutius

m more mur?

LIEUX PLANS D'APOLLONIUS.

29

LIHEli

SECUNDUS

(')

Propositio
datis piinctls recUv

(^).

c(

-SV

<i

liiica' i/tjlecla/i/iir. cl sut/ giicr

ah

i/i.usjit//i/

(lato

snatio (li(fcri'ntiu, puiiclum posittonc datas rectas lincas coii)>

lingel.

Sint data duo piinela


liiim

el

\^{ftg. i'\), et sit

datum

(|iiodlil)('l

spa-

quadrato

AB

minus. Dividatui-

AB

in C, ila ut

quadratuni

AC qiia-

diatum CB superet datospatio,


{')
Il

et

cducatur perpendicularis intinita


le

Cl<],

semble que l'crmal

ait

compos ce second Livre avaiU


liol/crv/il.

premier, cl

mme
:

assez

longtcmi)S avant (voir Leltrr

du ao

avril 1637). C'est ce qui pciil explicpicr


J.ilirr

pourquoi, dans l'dition des l'aria, on Iroiive, avant

U, un

litre spcial

JpolloNu

Pcrgaci
VX en

proptisilioiics (te locis ji/a/iis rcstitiiln\


efTot,

pour

l'inlollii^cnce

dn texte obscur
version, par

011

l'appus rsume l'objet du

Traite'.

d'Apollonius, Fermai devait nalnrcllcmenl chcrclier s'aider des lemmes, au nondirc de


buil (|)ropositions 119
relatifs
\-lii

de

la

Commandin, du Livre VU), donns comme


le

au\

fJcii.r pltai.i ;

ov

cm lemmes

concernenl oxclusivemenl

second

Li\ re li'Apol-

lonius.
('-)

Aux

indications (pie portent les


suit pas

lemmes de Pappus,
ainsi

oji

reeoniiail

que

le
I

rsum qu'd
devait faire

donne ne
partie

exactement l'ordre d'Apollonius;

celte proposiliim

du second

lieu

du Livre IL Mais Fermt ne

s'est

aucunement

]iropos de reslitner

dans sa forme l'uvre du gomtre de l'crgo, et, en cola, le but do sa divination diffre de l'objet des travaux plus rcents, comme celui de Robert Simson (Glascow, 1710)-

30
in

UVRES DE FERMAT.qua suinatur quodiihet punctum D,


et

PARTIE.

jungantur DA,

BD

Aio

qiia-

dratiim

AD

superarc quadratum

DB

dato.

Qiiod quidem patet, qimni quadratum Al)

eodem superet quadra'

tum DB, quo quadratum AC superat (|uadratum CB(


Si

).

spatium datum

sit

majus quadrato AB, punctum C extra lineam .\B

cadcl.

Ad

liane

propositioncm pertincre possunt duse scquentes


(",,

(-

Sint data (juaUinr piincla A, B,

(Jig- 20

in recla linea. cl sit


et

AB

qualts CD. Siimatur aliucl quodcumquc punclum. ni N,


2'..

jungantur

Fis.

quatuor rccl NA, NB, NC,

ND

Ain duo (juadrala AN,

ND

superarc duo

quadrata BN,

NC

reclan gulo suh

AB

in

BD

his.

Nam

ducaliir perpendicularis NI, et

primm punctum

extra rec-

lam lineam

AD

cadat. Patet igitur

excessum (juadratorum AN,

ND

suNI.

per duo quadrata BN, NC, propter omnibus


esse id

commune quadratum
BI, Cl.
his,

quo duo quadrata AI, ID superant duo ([uadrata


/i"'"

Sed
qu;i-

quadrata duo AI, DI, per


dralo

11,

quanlur (|uadrato Dl

AD,

et

rectangulo ADI his; (juadrata vero BI, Cl, per

eamdem
ot rec-

propositioncm, quantur quadrato Dl his, quadratis BD, CD,


langulis suh

BD

in

DI

l)is,

et (>D in

DI his, sive, loco

horum duorum

'

C'est l'objcl du second

lemmc de Pappus (prop. 120 de Commandin).


II

'
t I

Dans

Wid

toco\ pla/Kx et solido.t Isngo^'e,

premires propositions du Livre

de Loci\

plnni'i,

Fermai indiipic la gnralisalion dos six pour un nombre quelconque de points

donns choisis sans aucune condition.

LIEUX PL\NS D'APOLLONIUS.


reclitnguloruin, uni rectangiilo Al) in
jequalis
(|ui
1)1

31

bis,

proplcrca quod A15 est

CD

exccssus igitur qnadralornni AI, ID snpor BI, Cl est idem

xVD quadrati super (|uadrata BI),


11,

CD

sivc

AB. Sed, pcr 4"" proposi-

tioneni
sul)

quadratuin

AD

duo (juadrata AB, BD supcrat rectaiigulo

AB

in BI) l)is.

Constat ergo propositum.


in liac

Reliquos casus non adjungo neque

propositione neque

in se-

quentihus, nam, licet


Si

sit facile,

csset ta*diosum.
si/il

tribus piinctis in recla linea conslilnlis injlectantur rcclcv, et


tertio

duo quadrata

majora spaliodalo, punclum posilione datam

circurn-

ferciitiam continget.

Sint data tria puncta A, B, C {/ig- 26) in recta linea, et

datum quod-

libct tiuui

spatium rectangulo

ABC

bis majus. Fiat AI scqualis BC, et spa-

datum

sit

quale rectangulo

ABC

bis et quadralo IV. Ccntro


in

I,

intcrvallo IV, circulus

VNO

describalur

cujus circumferentia punc-

tum

(juodlibct sumatur,
:

ut N, junganturquc

NA, NB, NC ad data


dato spatio su-

puncta
perarc.

Aio duo (|uadrata AN,

NC quadratum NB

Nam
drata

jungatur IN
a?quari

ergo e\ superiorc propositione patel duo ([ua-

AN, NC

duobus quadratis

IN,

BN

et

rectangulo

ABC

bis;
et

ergo duo (|uadrata AN,


rectangulo

NC

superant quadratum

NB

quadrato IN

ABC

bis, et constat

propositum.

Propositio il

Si

a duobus punct m i/ijlectantur

recta.',

et sint in

proportiorw data,

punclum contingel

vel rectarn lincainvelcircumferentiam.

3-2

UVRES DE FERMAT. Sint Jala duo piincta

I"

PARTIE.
priimim dala ratio

et

C {Jig. 27),

et sit

;o(|iialitatis.
ri.s

Dividatur

AC

bilariam in B, et excitelur porpendiculain ipsa suniatiii', ut


l),

RD. Patet quodcumqiie punctiim

loio roctas

Al), D(; qualcs.

Scd

sit

data ratio injc([aalitatis, et sint duo datapuncta


S. Fiat

.\,

(Jig.

28

),

ratio nt

R ad

ut

R qnad. ad

S qiiad.,

ila

AN

ad NR.

Intel-

AN, NB sumatur mdia NO,


junganturcjuc VA,

euin.s intcrvalio

deserihatur

circii-

lus

OVZ,

et iu ipsiu.s circuniferentia

sumatur quodcumcjne punctum.


in data ratione

ut V,

VB

Aio esse
FiL'.
.s.

ad S.

Naui, junet VN, ipsi


ul

VA
NO

parallela sit BI
sise

AN

ad

NV,

< ila

NV

>

ad NI?,

etsunteii'ca eunidemaii"ulnm

ANV;

similia ii-ilur
et

duo

(lianiuia

ANA'

BVN,

et

angulus

VAB

angulo BVI tequalis. Sed

AVB, VBI,

|)roptei

parallelas, a'(|uales sunt; ergo similia triangula

AVB, VBI,

et est

AV

ad

VR

ul

VR

ad RI,

LIEUX PLANS D'APOLLONIUS.


el

33

ui

VU

ad I5L

< ita NV
l[

ail

Nl$,

el

AN

ad NV,

Est

iyiliir
iil

P.

(|iKul.

ad

qiiad.

>,
ila

id

csl

AN

ad
atl

M!
V'l{

('),

iil

est

I!

quad. ad S

qiiatl.,

AV

(|uad.

(juad.

Est

ei'1,'0

AV
(i

ad VIS

1!

ad S,

patct proposiliini.
PnOPOSlTIn IlL
Si siI posiliuiic

(I

dala rccla hnca,

cl

ipsa duliun

ptiitcliiiii.

(/i/o

diicd/iir (piwdani
[>()sili()iicm
{'- ),

hnca Icntuncila, a
(piod
fil
(t

Icniiiiio (iiilcrn ipsiiis diicaliir <l ((d


ci.

>'

el sil

diicla (V<jualc

ipiod

ii

dala,

cl

dh-

scissa, vcl cl ctd piiiiciiini daliirn. vcl


posilioiic. Icrminiis ipsiiis posilionc
Sit

ad allcnim

daliini in liiica

dala

dalani circiimfcrciiliam conlitigcl.


in in

data

\'Qc{a i\]i {Jig. 2()) positioiu', et

ipsa clatiim piincluin A.


(|ua

Oportet

iiiveiiirc

circuli

ciicamfcrentiam

sninondo

(|iio(IIil)('t

punctiini, ut K, et cIcmitteiKlit porpcndicularcm El, ((iKulratuni

AK

sit

icqualc rectangulo suit data qualihet rocta et Al (pei'cjuani dehenius


intolligcre in hac propositions ahscissam
Sit recta data x\B.

ad

daltim puncliin).
palet,

Super AB describatur semicircukis;


Al a'quari quadralo AE.

ex

construclioue,

AB

in

Sed alius easns

est diffieilior ([uando videiieet recta aliscinditur ad

aliud puncluni (|uani A, ut in hoc exempio.

(') C'est

lii

rciproque qui esl dmontre dans

le preniicr

Icmmc de

l'appus (prop.

1!)).

eoncernanl
( '-)

le

premier

lieu d'Apollonius.

Fermt

a devin le sens do ees


(la tain
.

mots

inintelligibles

il

faudrait

cliiaiti/r /ifrjji-ii<liiii-

Ini-is-

od pnsilioiic
Ff.nMAT.

I.

~>

3't

UVRES DE FERMAT.Sint data duo puncta A,


15

Iel

PARTIE.
prterea punctuiii

{fig. 3o),

in

eadem

recta linea; recta vero data sit

AB. Oportct invcnire

circiili cir-

ciiinferentiam, ut PIO, in qua

sumendo quodiibet punctum,

ut

I,

et

deniittendo perpendicularem IR, quadratum AI aequetur rcctangulo


sul) recta

AB

data et recta ER.

Reclangulum

BAEad

rcclain

BA

applicetur excedens figura quadra ta

et facial latitudinem

AP,

cui fit aequalis

BO. Super

PO

descriptus se-

micirculus prscstabit propositum.

KB

Nani quadratum AI

;i'([uatur

quadrato
et

AR

et (|uadrato RI

quadra-

tum vero RI quatur rcctangulo PRO,

rectaugulum

PRO

reclangulis

ARB, OAP hoc

est

BPA hoc estBAE,

ul

inox dcinnnstinhitur : quadratum

ergo AI ;equatur(|uadrato AR, rcctangulo

ARB,

et

rcctangulo BAE. Sive rcctangulo aH|uantur

(juadralum Ala'qualur rcctangulo

BAR(nam
et

luiic

(|aadratum

AR

et l'cctanguluni

ARB)

rcctangulo
sul)

BAE;

et adliiic luec

<luo reclangula faciunt

unum rectaugulum

BA

in

ER, quod proinde

quadrato AI est ;cquale.

Probandum superest rectaugulum PRO duohus


et

rcctangulis

ARB

BO (hoc est BO quadrato). AR in RB, AR in BO (id est PA in AR). Sed duo, PA in AR et PA in RB, a,'(|uantur PA in AB, sive AB iu BO; una cum BO quadrato, aM[uantur AOB boc est PBO; ergo rectangulum ARB, una cum
iu

PBO icqualc esse. Nam, ducendo PRO est cquale singulis rectangulis PA

intersc partes, rectaugulum

RB, PA

in

rcctangulo PBO, facit rectangulum

PRO. Quod

erat demonstranduui.
:

Diversos casus uon prose(juor, sed ex jam dictis facillimum erit

vidctur tamcn alius liujus propositionis casus non omittendus, quando


videlicct

punclum E

ultra

A
et

ut superius

non invenitur.

Sint data duo puncta

{/ig. 3i), et recta data

AB,

et sit

inve-

LIEUX PLANS DAl'OLLONIUS.


nienda circuli circiimferontia, ut NOR,
ipsa
ita

m
(|uu(llilict in

ut,

sumendo

puuctum, ut

(),

t'tdoiiiitlcndo 01

perpcndicularem, quadnilutn A()

sit ;i;(|ual(; rcctaiigulo

sub

BA

in El.

A
Roclanguluni
in

R
l'cctnni

BAEad
fuit

BA

appliccturdeticicns figura quadrata

R,

et

ipsi

AR

a^jualis

BN. Super RN descriptus scmicirculus

prstabit proposiluin.

Demnnslrafio voro non est a!)similis


linius.
I'ropositio
"

o\

(|uani in priore casu attu-

I\'.

Si a (liiolnis [junctis dalis rect linc inJJcclanlur, et

sit

quod

iil)

iiiia

efjiciliir (().

(juod

ah

altra,

dato majus

(jiiarn in

proportionc, pimcliint

positione dala/n circiiinfrrentiam

coiititii^ct.

Sint duo [)uiicta


.

et

(,///,'.

^)2), ratio
sit

data Al ad

ll,

spatiuui da-

luin

BAN

('). Inter

NI

et IB

mdia

IZ (-), cujus iiitervallo descri-

Vh'. 3j.

Iiatur lirculus

ZVU,
:

iu (|uo suinatui' (juodliliet

punctuni, ut \,

cl jiin-

gantur VA,

VB

Aio quadratum

AV

([uadi'ato

VB majus

esse (|uam iu

proportionc data, lA ad BI, spatio dato BAN.


(') Le troisicmc lemiiio de l'ii|ipus (|iro|>. l^JI). relalif au second lieu, a pour eict
dnionli'cr (pio

di^

AN

doit cire plus


(i

p(^lit

que

Al.
h2;( et
I

(-) r.os Icmnics cl

do Pappiis (prop.

121) oui pour

olijel

de

pnuucr

i\m; le

point

ol son

symtrique par rapport au centre

ap|iarliennent au lieu cliereli.

3G

O'UVRE.S DE FERMAT.
Nuiii fiat ipsi icquale rcctanguluin

1
et

PARTIE.
et

VAO,

junganfur OB, NV, VI,

ipsi

AV

parallola BF. Prohaiidum est reclangiihim

AVO

ad quadradiiii

VBesse
Est

ut Al adIB.

m
et siint

ail

IZ

i(l

csl VI,

ita

VI

atl

IR,

circa
<'X

eumdcni anguluin; crgo duo triangula

^'IV,

VBI sunt

similia,

angulus

VNB

angulo

BVF

a'qualis.

Sed angulus

VNB

an-

gulo
V,

VOB

est aqualis iu cadeni seclionc,

quum

quatuor puncta N, B,

sint in eirculo, pro[>lei' icqualia rectangula

BAN, VAO; crgo

an-

gulus

VOB

angulo

BVF

est lequalis.

Sed

et

angulus

OVB

angulo VBF,
et

proptcr parallelas; ergo duo triangula OBV,


lU

BVF

sunt similia,

OV

ad RV,
ratio

ita

VR

ad RF.

Addalur utriinquc conimunis


ex

AV

ad VB; ergo ratio oomposita

AV

ad

VB

et ex

VB

ad BF, hoc est ratio

AV

ad BF,
et

id est

AI ad IB,

(M'it

eadeni rationi

< conipositie ex >> AV ad

VB

OV

ad VB, hoc est

rectanguli

AVO
:

ad quadratuin VB. Quod demonstrare oporlehat.


liuic

Videlur Pappus omisisse hoc loco propositioncm


ita

similem

([ua'

se habet

Si a

(litohiis

punctls datis ivct liiie inficclautur,


in

ri si/

quod ah mut

rfjiciliir co,

quod ah aUera, dato minus quant


rircuinfcrcntiani con/i/ii^rl.

propor/ionc. punriurn

posilionc

dalam

Sint data

duo puncta

A et B (//:;.
Fi''.

33), ratio
33.

AN

ad NB, spatiuni BAT.

Inter TN,

NB

esto

mdia NL, cujus inlervallo dcscribatur

circuli cir-

LIEUX PLANS
cumferentia LYZ,
:

I)

APOLLONIUS.

37

in

qua siimpto quolibet puncto Y, jungantur YA,

YB Aio qiiadratiim YA, uiia cum rectangulo HAT dato, ad qiiadraUini YB esse ut AN ad NB. Nam tlat YAU quale BAT, et jungaUur TY, UB, Yi\, et ipsi AV parallela BV. Propter BAT, YAR qualia rectangula, probabitur aiiguhis YTB angulo YRB icqualis, et reliqua ut in supcriorc denionstratione.
PiioposiTio V.

i>

Si a quolcumquc dalis punctis

ad puncturn

iiniun iiijlccttitnr rccUv

li/ira'. et siiit sjK-cics, (jua' ali

omnibus Janl,

cltilo

spalio (vqnalcs, punc

turn coatinget posilione


Siiit

datam

rircumfcrcntiani.

data diioprimuni puncta A,


in

(fig.'i[\),

qua' pcr rectam

ABcon-

jungantur. Bifariam scindatur

E; centre E, intervallo (]nocumqui',


.V,.

FiK.

Ut El, circulus describatur, ut

ION

Dico,

quodcumquc puncturn

in

ipsius circumfcrentia sumpseris, ut 0, evenire ut ([uadrata

AO, OB

simul quadratorum lE,

AE
in

sintduphi
ipsam, BV,

'

).

Nam, junct rcctEO,


In Iriangulo

AZ perpcndiculares

deniittantur.
et rectan-

AEO qnadratum AO
OEV
bis sive
:

quatur quadratis AE, EO

gulo

OEZ
et

bis; in Iriangulo OVJi qiiadiata

OE, EB ;equantur quadrato

OB,

rectangulo

OEZ

bis ((juuni

EV

sit

qualis EZ,

propter quales AE, EB)

ergo, jungendo qualia .-([ualibus, (juadrata

AO, OB

et

rectangulum OEZ bis icquantur quadratis AE, EB (sive qua-

')

C'est le qualrinie

Icmme do Pappus

prop. 122), sur

le

troisime lieu d'A[iolloniiis:

la

domonstration de Fermt est difTrente.

38

UVKES DE FERMAT.et

PARTIE.
una cum

(IratoKA bis),
i'(!ctangulo

quadrato
bis.

EO

bis(i(l est quadrato lE bis),

OEZ

Auferatur utrimque

OEZ

bis;

supererit

vorum

qiiod asserebamus, et constat proposituni in

primo casu.

Sint data tria puncta B, D,


recf

{Jlg.

35)
et

in recta linea, et sit recta Bl)


sit tcrtia

DE

major; difTercntise inter

BD
Fis-

DE

pars CD. Centro C,

'!').

intervalb) qiiociimque,

ut
in

CA, dcscribatiir scmicirculus

AMF

Aio

(juodcumqiie piinetuni
(b^m

ipsius circumforentia snmpseris, ut M, enm-

semper

fore siiininaTu trinni quadratoruni

MB,

1\ID,

ME.
EN,
cl

Nam
una

jungantur MB, MC, MD,

ME;

ipsi

vero

CD

lit lequalis

jungatur MN. Qiium


ciini diipla

BD

supcrct

DK

tripla

CD

sive tripla

EN, ergo DN,

CD, ;eqiiabitur BD;

et

CN, una cum CD, ;equabiturl$D.

Auferatur utrimque CD; ergo

CN

(juabitur BC.

Quum CD

sit

a-qualis

EN, per secundam

lui

jus Libolli

propositionem ('), idem

erit

semper

excessus ([uadratorum CM,

MN
:

super duo

([iiadrata

DM, ME. Sed CM


vel

juadratum est semper idem


(|ua(lrato

ergo duo quadrata

DM, ME semper
idem

MN

sequalia erunt vel in idem excdent vel in

dficient.

Addatur utrimque ([uadratum

MB

ergo

tria

((uadrata

MB, MD,

ME

duobus
dent vel

(|uadratis
in

BM,

MN

vel

semper qualia erunt

vel in

idem exc-

idem

dficient.

Sed BM,

MN

quadrata idem semper confiant


iiC,

spatium, ex superiori propositione, propter ;equalilatem rectarum


(;N
:

ergo quadrata BM,


erat

DM, EM idem semper spatium

conficiunt.

Quod

demonstrandum.
comme

')

rota.ne

l'ermal dsigne ainsi sa proposition (p. io, fig. en deliors de celui des propositions de Pappus.

?.')).

s'il

avait fait lui niiiii-

LIEUX PLANS D'APOLLONIUS.


Demonstratio generalis ejusdem propositionis.
iluo puiicla

3!)

Exponantiir primo
iii

et

{Jtg- 36), jungatur

AE

et bifariam dividatur

V,\

planuin datiun

sit Z,

quod nccessario dbet

esse

non niinns qnadralis

duobus AC,

(]E,

ut palet.

Si sit aiquale illis satisfaciet,

duobus quadratis, punctum C tantum proposito

nec

crit aliud

punctum

que junctarum ad puncta A, E

quadrata simul sumpta

a.'(]uentur

Z piano.
3(i.

Fi.'.

Si sit

majus duobus (juadralis AC, CE, excesss dimidium

;e(|uetur

(juadrato CB. Centro C, intervallo CB, descriptus circulus satisfaciet

proposito.

Quod, tanquani

Pappo (') demonstratum

et

ab

aliis et

proclive nimis, omittemus, ne in facilibus diutius


Le.m.ma
Al)

immoremur.
r\
2" et
3-'

c.ENERALEM METiiODL'M.

Exponantur

iu

figura

quotlibet puncta data A, B, C, E(/ig. o^), et pro


Fi-. 3-

numro punctorum

M
na lis
:

UVRES DE FERMAT.et

lI)

PARTIE.
a parte pimcli E termi-

nalas, quari redis, piinriis dalis

piincln

In i"

nempc

figura,

rectam

ED

a^quari redis

AD, BD, CD;


AD.
AB, AC, AE.

In 2" figura, roctas

ED, CD

a^(|uari rectis

BD, AD;

Et in

3" figura,

rcctasED,

(^D,

BD

a'quari

< rcctse >


rectis
;

In 3" figura, ex hypotliesi, quater

AD

quatur

Dematur utrimque AD
1er
(jue
al)

ter

rcnianebit illinc

AD

scmol

sed auferrc

AD
ED

ipsis

AB, AC, AE, idem


A(],

est atquc auforre

AD

semel ab unaquaistinc

ipsarum AB,

AE, quo pcracto remanebunt

BD, CD,

;equales
Si

AD. Quod

erat

demonstrandum.

darentur quinquc puncta,


rectis,

AD

quinquies esset conferenda cuni

quatuor

punctisdatis et puncto

terniinalis

denique uniformi

procedcrctur in infinitum metbodo.


In
(|ue
2-'

figura,
ter et
figura,
et

AD
AD

quater a^juatur rectis AB, AC, AE. Aul'eratur ulrim-

AD
r^

addatur BD; remanebunt AD,

BD

anjuales

ED, CD.

In
(jue
ies

quater quatur rectis AB, AC, AE. Addatur utrim-

BD, CD

dematur

AD

ter;

remanebunt

recta*

AD, BD, CD

a'qua-

rect DE.
dissimilis est in quotlibet in infinitum punctis metbodus, idem-

Nec
(|ue

concludetur quacumque ratione varient casus.

Lemma ALTEUiM.
suniatur in

Expouatur

in

1^

figura constructio prcedcns, et

eadem

recta

punctum

lSl(/ig.

38),

utcumque Aio quadrata


:

Fi-.

:s.

1" /r'i^urd.

/^

''tfrn.

)' jtgtiru

reclarnm, punctis datis

et

piineto

lerrninatariirn

supcrare (punirata

rcclanim, punctis datis

et

puncto

terminalarum, quadrato

DN

tolics

LIEUX PLANS D'APOLLONIUS.


sumpto
3''

kl

qiinl

sunt puncla data, quater

ncmpe

in

hoc exemplo

?.'

l'I

figura varios casus rcprioscnlant.


In
r""

figura, quadrata

AN,

liN,

CNsiipcrant (juadrata

AD,BD,

(]D, si

ununiquo(i(|uc unicuiquo confras, quadralo


in

DN

ter et rcctangniis

AD
in

DN

bis,

BD
in

in

DN

bis,

CD CD

in

DN DN

bis;

quadrata igitur AN, BN, CN

;cquantur quadratis AD, BD, CD, quadrato

DN

ter,

ctrectangulis

AD

DN

bis,

DB

DN

bis, et

in

bis

ilhid autcni patet

ex genesi
paile,

(juadrati a

binomia radie affirmata

elfecli (').

Ex

alia
in

autem

(juadratum

EN

aquatur quadratis ED, ND, minus

ED

DN

bis, illud-

(jue patet ex
(|ua(h-ata

gcnesi quadrati a binomia radie negata cffccti.

Ergo

quatuor AN, BN, CN,

EN
DN

;equantur quadratis quatuor AD,

BD, CD, ED, quadrato


l)is,

DN

([ualer, reclangulis
in

AD

in

DN

bis,

BD

in

DN

CD

in

DN

bis,

minus ED

bis. Si igitur

probaverimus rcctanstai)i-

gula negata iequivalere affirmatis, mancijit veritas propositionis


lita
:

nernpe quadrata AN, BN, CN,

EN

superare quadrata AD, BD,

CI),

ED
in

quadrato

DN
in

quater.

Probandum

igitur

rectangulum
bis,

ED

in

DN

bis aH[uari rcctangniis

AD

DN

bis.

BD

DN

CD

in

DN

bis, et,

omnibus ad DN

< bis >


ita se

applicatis, rcctam

haberc, superius

ED quari rectis AD, BD, CD. Quod lemma demonstravit.

(juidcm

Varios casus non moramur.


punctis
(latis et

Si sint

quinque puncta, ([uadrata.

puncio N terminata, superabunt quadrata, punctis


terminata, quintuplo quadi'ati

datis et puncto

DN

nec dilert a

Ira-

dito casn ulterior demonstratio.

Inde patet

summam

quadratorum, puncto D terminatorum, esse

ini-

nimani.

Dum

tibi

loquimur, scrupulosam nimis casuum obscrvationem non

adjungimus; conclusio secundi lemmatis semper eo dcdueetur, ut probentur reclanguhi omnia ex una parle aftirmata ;equari ncgatis ex
tra,
al-

ideoque res ad primum lemma deducetur.

Proi'OSitio prima geneualis.

Exponalur superior
imlw priorcs,

figura, et sini data

(') VlTii, Ail li)^i\ti(riin ypaciofaiii

[irop.

XI (d.

ScliOOlCii. p.

iG-iS).

Fermt.

[.

/f2

UVRES DK FERMAT. in recta

1"

PARTIE.

quatuor puncta
tionaria

AE

A, B, C, E. Esto
et sit

AD

quarta pars (coudi-

nempe) rcctarum AB, AC, AE,

datuin Z planuin. Propoet

rnlur invenivc circnlum in qiio

sumendo qaodlibel ptinctum

ah eu jun-

gendo

rectas

ad puncta data,

qiiadrata j unctaruin si/nul siiinpta qucnlur

spalio dalo.

Z planum dbet esse

inajiis (juatuor

quadratis

AD, BD, CD, ED,

ut

locuin habeat propositio, ex superius demonstratis.

.Equetur igitur quatuor


drati

illis

quadratis et prterea quadrupb:) qua-

DN. Ccntro D,

intervallo

DN, descriptus circulus

praestabit pro-

posituui.

Nani suniatiir primo punclum


stratuin est

ex utravis parte

Jig- 09). Demoii-

secundo lemmate quadrata AN, BN, CN,

EN

quari qua-

AN
dralis

AD, BD, CD, ED

et pra'terea

quadrato

DN

quater. At quadrata

AD, BD,CD,ED, unaeuin

quailrato

DN

(juater, ae(|uaiitiir

Z piano; ergo

quadrata quatuor AN, BN, CN,


dato.

EN

;vquantur Z piano, boc est spatio

Quod

erat

demonstrandum.

Excitetur deinde perpendicularis

DM et junganlur AM,

BM, CM,

EM

Aie quatuor iUa quadrata "quari spatio dato Z phino.


Nani
qiiadralum
quadraltiiii

quadrnliim

AM RM CM
li^M

;i'r|iiaUir (iiiadialo
;e(|iialiir

AI) cl qiiadiali)

DM,

qiiadraio RI) cl quadralo


CI) et

;r(|iialiir (|iiadi'ato

qiiadialum

.Tf|iiatur (iiuidralu

Kl) cl

DM, quadrato DM, (luadialo DM;

ergo quatuor quadrata

AM, BM, CM,

lM aMitianlur quadratis quatuor

AD, BD, CD, ED, una ctim

(}uadra(o D.M(sive

DN)

quater. Al quadrata

AD, BD, CD, ED, una cuin quadrato DN quater, [fquanturZ piano seu
spatio dato; ergo quadrata quatuor

AM, BM, CM, EM tequanlur

spatio

dato.

Quod

erat

demonstrandum.

LIEL'X
Sed sumatur
perpendicularis
loqiiari

PLANS

DAPOLLOM US.
M
(Jig. /|o), a

W
quo demiKaliir

ubi('um(|iie punctiim

MO.

Siniilitcr probabitur
([iiatcr,

quadrata AM, 15M, QI,


quadratis

EM
CO,

<[ qiiadrato

CM

mia ciim

>

AO,
13D,

150,

JiO qiue, ex secundo lemmalc, te(jiianlur quadratis

ED et praUerca quadrato OD ([uater. Ergo quadrata quatuor AM, BM, CM, EM teqnantur ({uadratis AD, BD, CD, ED, una cuni quadrato OD ([uater cl
AD,
CD,

prterea quadrato

OM

qualer. Sed

quadratum

OD

quatcr, una cuni

(|uadrato OiM ([uatcr, auiiiatur quadrato

DM

quater, sive quadrato

DN

quater
drata

sunl enini
B\I,

DM, DN ex ccntro

icqualcs inter se. Igitur qua-

AM,

CM,

EM

ie(|uantur quadratis

AD, BD, CD, ED, una cum

quadrato
erat
Si

DN

quater, ideoque spatio dato Z piano sunt ;equalia.

Qnod

demonstrandum.
compleanlur
circuli,

eadoni demonstratio in

aliis

scniicirculis

locuni babebit et ad quotlibet puncta


tione extcndelur;

eadem

facilitatc et argunienta-

semper

ciiim toties

sumentur quadrata DM, DN, DO,

quot erunt puncta, nec

fallet ratiocinatio.

Inde sequitur corollarium cujus usus in sequenti propositione.

Exponantur quotlibet puncta


el

data, verbigratia, tria A, B,


in

(/ig.

4'^

inveniendus circulus <^sit

> NM,

quo sumendo quodiibct punc-

A N
tuni, ut

M,

et

jungendo reclas AM, BM, EM, quadrati

AM

dupiutu

(verbi gratia), una

cum

quadratis

BM,

E.M, seqiietur spatio dato.

W
Ko casu

UVRES DE FERMAT. quia hoc casu puncUim


est ac
si

I-

PARTIE.

siimciula est ad constructionem recta

AD

pars quarta recta-

rum AB, AE,


rum,
et

gerit

vicem duoruin punctoquatuor A, A, B, E,


ut

idem

diccretur
in

dalis punclis

invenire circulum

NM,

quo suuiendo quodlibet punctum,


spatio dato.

M,

quadrata quatuor

AM, AM, BM, EM a;quentur

Ideui est intelligeudum in alio quovis puncto et alia qualibet ratione

multiplie!.

Nani proponatur quadratum

AM

i^fig-

42),

una cuni qua-

A
drato

.N

B u

BM

bis et quadrato

EM,

iequari spatio dato, sunienda est

AD

quarta pars rectarum

AB

bis et

AE.

Quod

advcrtissc et monuisse fuit necesse, nec indiget rcs majori e\-

plicationo.

Pr.oposmo alteua.

Exponantur quollibct puncta data

in recta AI"]

{fig- 43), (juatuor, verbi gratia, A, B, C, E, ci

punctum Q extra reclam

LIEUX PLANS D'APOLLONIUS.


DemittaUir
in

43

icctam

AE

perpcnilicularis

QR,

et rectaruni

AR,

A\],

AC,

\K

suiTiatur pars conditionariu (quintans ncnipc in liae specic in


et cxcitata pcrpendiculai'i

qua dantur quinquc puncta) AD,


tatui' in ipsani

DO, dcmil-

pcrpendicularis QO. Roctai

QR

sumatiir pars c.onditio-

naria (([uinlans

ncmpe) RF

sive

DN,

ot sit spaliuin
ot

datuni

;e((iiale

quinquc quadratis AD, RD, BD, CD, ED

pra^erca Z piano. Z pla-

num qutur < quadrato > DN quatcr ruMi in recta AE datoruni), quadrato NO,
quinquies (pro numro
centre N, intervalle

(pro numro nempe punctoet prseterea

quadrato
:

NM

(')

omnium punctorum datorum)


punctum,

Aio circulum

NM, descriplum

pr;ostarc propesitum.
u(
I,

Sumatur

in eo (piodliliet

et junctis AI, BI, CI, El, 01,

ducatur VIX parallela AE, et lY

pai'allela

OD. Patet (juadratum

1)1

quater, uiiacum quadi'ate 01, quari Z piano, ex coroilario prrocedentis

prepositionis
igilur

punctum enim D

gerit

vieem ([uatuor punctorum.

Quum

DN

sit

quintans OD, patet ([uadratum DI quater, una

cum
una

(juadrato 01, a-quari quadrato

DN

quater, quadrato

ON,

et

quintuple

quadrati

NM. Scd, per construclionem, quadratum DN

quater,

cum

(juadrate

ON

et

quintuple quadrati NM, a'(fuatur Z plane; ergo

quadratum DI

(pialer,

una cum quadrato

01, a^(|uaturZ plane.

DX (juater et quadrato XI quater, et quadratum 01 ;equatur quadrato OX et quadrato XI; ergo Z planum quatur quadrato DX (sive lY) quater, quadrato XO (sive
Sed quadratum DI quater quatur quadrato

VQ)

semel, et quadrato XI quin([uies. Addanlur ulriuKjue quadrata


tict

quinquc AD, RD, BD, CD, ED,


quin(jue (|uadra(a

indc

spatium datum, lucc cnim

cum Z

piano, ex liypothesi, quantur spatie date;

indc vero

quin(|ue quadratis AI, BI, CI, El, QI, quic proinde a-qua-

buntur spatio date.

Hoc

ut constet, ex secundo lemmatc, quadrata

AD, RD, BD, CD, ED,

una cum quadrato


BY, CY, EY.
quater,

DY
DY

quinquies, quabuntur ([uadratis AY, RY,

Igitur quadrata

AD, RD, BD, CD, ED, addifa quadrato lY

VQ

semel, et

quinquies, ([uabuutur quadratis AY, RY,


l^o el 120) peuvent Cire raiiporlcs
dlcr-

(') Les lunimcs 7 et 8 de Pa]ipus

(iiro|i.

;i

la

minaliun du point M.

lO

UVRES DE FERMAT.
(lY,

I"^

PARTIE.
AY,

BV,

EV,

uiia

cum lY

qiiater et

VQ

semel. Singiilis quadratis

BY, CY,
iia

EY

addatur quadiatum lY,

fient

quadrata AI, BI, VA, El a'quaii];itiir

quadratis

AY, BY, GY, EY

et pr;eterea ([uadrato lY qiiater;

quadrata AD, RD, BD, CD, ED, addita qiiadrato lY quater,


et

VQ

semel,

DY

(jiiinquies, ;nqual)iintur quadratis AI, BI, CI, lE et pricterea qiia-

drato

RY

et qiiadrato

VQ

semel. Sed quadratum


igitur

RY

sive YI, iina

cum

(juadrato

QV, a'quatur quadrato QI;


addita quadrato lY quater,

quadrata AR, RD, BD, CD,


et

<i

ED>,

VQ semel,

DY

quinquies, a^pia-

Inintur quadratis AI, BI, CI, El et QI.

At prohatum est quadiata


drata quinquc AI, BI,
(^I,

illa

omnia

anjuari spatio dato; ergo quadato.

El et QI

quantur spatio

Quod

erat

demonstrandum.
Inde l'aciUime deducitur spatium datuin anjuari quadi'atis AN, B\,

CN, EN,

QN

et

quintuple quadrati NM, quod tanquam facile prter-

mittimus.
lf//(>

cl

ad quodlibct puncta producelur arlificium


{fig.

cadcin ralionc.

Si

enim denturduo punctaQetL

44) extra lineam, perfecta con-

Fig. k\.

LIi:U\
(juadnitis AI),

PLANS D'APOLLONIUS.
CD, ED,
sexics;
et

M
DN
(|iiatci',

RD,

SI), IJD,

praUerea quadralo

NO
AE

seniel,

NP

seincl, et

NM
I)

et icli(jiia perficiontiir

cadcin lain ix'cla

tiono, sciii|)er(|iic punctuin

viccm gcrct oiniiium punctoi'um


viccin grent datoriim piineloriini

(latorum,

cl

piincta P,

el

L;

et CiDtera in infinituni unilbrmi niclhodo consciventnr, et

demonstra-

l)untur.

Sed

(jiioniani

mnltiplices casiis oi'inntur ex diversa reclac assiimpla-,


positione,

duo

vel plura puncta eontingentis,

dutn pniieta rcli([na

divei'sas ex parte qualibet reetto assignal sortiuntur positioncs, licel

nnicuique easni sua compctant conipendia, plaeet


i^eneralms oslcndcre
cl

in

artis spei'imen

conslrucrc.
(Jit^.

Dentur

(|uotlil)et

puneta A, B, C, D, E, Y

4> j.

sive in eadeni
ita

recta, sive in diversis. Suniatur in codeni piano recta ([uiovis SR,

48

UVRES

J)E

FEIIMA.

1-

PARTIE.

Propositio VI.

Si a (hiobus panclis datis injlectantur rect liric

a piincto aiilem ad

posilione

duclam lineam
cl sinl species

ahscissa

recla linca posilionc data

ad daUirn
ahscissa

punctum,

ah

injlexis

qnales

ei,

quod a dala,

et

co/ili/icliir.

punctum ad injlexionem

posilionc

dalam circumferentiam

conlingcl.

Descripsi propositionem
vcrsioiie Federici

quemadmoilum

reperitur apud Pappuni ex

Commandini, sed
esse non dnbito
:

vel in toxtu

gncco

vel in interprc(').

tatione

mcndum

scnsum propositionis cxponam

Sint duo puncta

et

(Jg. 46). Oportet inveiiire


Fis- 1G-

circumferentiam.

ut

NOB,

in

qua sumendo quodlibet punctum, ut 0,

et

jungendo rectas
sul)

OA, OB,

et

demittendo perpendicularcni 01, rectangulum

recla

dala in AI a-quetur duohus quadratis


Sit

AO, OB.
facilis.

primuni

AB

recta data,

(|ui

casus satis est

Sumatur
crihalur
:

ipsius

AB dimidium BN, supcrque BN


:

semicirculus des-

Aio satisfacere proposito

hoc

est, si

sumatur, verbi gratia,


esse.

punctum 0, rectangulum BAI duobus quadratis AO, OB ;equale

Nam AO quadratum
lum < sub
')

aquatur AI quadrato et 10 quadrato. Si a rec-

tangulo BAI auferatur quadratum Al et quadratum 10 sive rectangu-

> BI

in IN,

supcrest rectangulum snb BI in

AN

sive in

NB,
A^-c

La version do Commaiidiu est


|iliis

iniiilclligililc;
ici

le

sens du tcxlo do t*appiis


:

jiarail

le

suivant.

gnral que celui adopt

par Format

Soient donns doux points


celle droite, enfin

cl B,
telle

une direction
du point

une longueur u. une droite OX cl un point () sur que OY, laquelle soit parallle iMP passant par un
si

point P do

OX,

lo lieu

sera un cercle

AM'

-t- .J'

rt

OP.

LIEUX PLANS D'Al'OLLOMUS.


qiiod probaiiduni est esse
tioiiii

W
ox coiisliiic-

;o(jual(' (iiiadiali)

H(), ol patct

ita se

habcre.
casiis est (|uaiul() recta data

Seeundus

major

est roct

AB,

cujiis coii-

slruclionem dabiinus,

modo

recta data sit miiior dupl AI3.

Sint data duo puncta

et

(_/?/,'.

47). et recta AI, dupl

AB

miiior

ex liypolliesi. O[)ortet lacre

(|iiod

|)roponitur.

Becta

AB

l)ilariam secctiir in N, et fit


iicet.

NE

ipsius BI diinidia, ([uod c\

conslructione

Rcctangulum IBN ad rcctam BE applicedir exccEV, cui


:

(iens (igura quadrala, et laciat latiliidinem rcctam

liai

;c(|iialis

recta BZ, et super

YZ

dcscrihatui' semiciiruiiis

VLZ

Aio

satisl'accrc

proposito.

Nam,
casus

junclis LA,

IJ5 cl

dcmissa pcrpendiculari LO, cujus


e\ dcmouslratis ad propositionem

priiiius

sit iulcr
),

et B, palet,

III

Apol-

louii ('

reclangulum EOB, una

cum

rectangulo
()B

VEZ
:

sive NBI, ;e(|uari

(|uadralo OL.

Addatur utrim(|uc (|uadralum


et

rectangulum EBU,
:

una

cum

NBI, acquabitur (|uadrato LO

quadrato OB. Duplieetur

rcctangulum

EBO

bis,

una cum rectangulo NBI


bis.

bis sive sob) ABI, :e(|ua-

bnntur quadratis LO, OB,

<; Addatur utrimquc rcctangulum sub


bis et

NE

in

OB

bis

rcclangula
in BI,

EBO

NE

in

OB bis>,

sive

AB

in

|{()

semel, una

cum AB

a^i|uabuntnr cpiadratis LO, OB, bis, una

cum

rectangulo sub
aiileratur

NI*] in

01$ bis sive


:

IBO semel, ex constr'uctione.

Etrim(|iic

quadratum OB
bis, (juadrato

supererit

AOB, una cum ABI,

a'qualc (|uain B()

drato

LO

OB

semel, et rectangulo IBO. Utrimquc IB


:

aul'ciatnr,

ncmpc

illinc

ex rectangulo AIU

supererit

AO
:

in 015,

nna

cum AO

in BI, sive soliim

rectangulum lOA aM[uale quadrato LO

bis cl

(juadrato

OB

semel. Addatur utrim([ue (|uadratum


livre,

AO

erit rectan-

(')

Dans

le pix'seiil

|i.

31.

FcriMAT.

I.

,;0

(EUVRES DE FERMAT.qiiadralis .VO,

PARTIE.
bis, qiialc, id csl

gulum lAO

OH,

iina

cum LO quadrato

duobus tantuni quadratis AL


Casus alios prsctcrmitto.

et

LB.'Quod

erat facieiuluni.

Propositio VII.

Si

l'ii

circula posilione data

sil

(laiurn jninclum,

pcrquc ipsuin agalur


sil

qiKvdam rccla
///
(t

linca, cl in ipsa

panel ttm extra siimaltir;

aiilcni qiiod

))

linca

dada

asqac <ul panclam inlra dulam ipialc


sali,

ci ijinxl

a Iota

cl

cxira sampta, vcl

vcl

ana cam
:

co (juod daalias, qaa- intra cire.vlra

cularn. piirtionihus continctur

panclam

samptuni pasilionc dalam

rccla/n lincani conlingct.

Ha>c propositio duas liahot partes, qiiarum prior est apiid ipsuiii

Pappum

'),

propos. 159

lil)ii

YII, secuiida pcr additioncni aM[ualiiiiii


:

ex prioro derivari facile pote.st

Pappi igitur dcmoiistralionein taiitiim

addiicemus.
u

Sil cii'cuhis ciroa

diametrum
Fis.

AI3

{Jig. 1^%), et A13

producatur.

/is.

sit((iie

ad qiiamliljet rectam lineain


a.Hjiiaie

DE

perpcndicaiaris.

llectaiiiijuld

autem AFB
siimatiii'
(liicla

ponatiir (|iia(li'atum ex
ut E,
II,

FG

Dico,

si

quodcumque

))

punctum,

alque ah eo ad punctiim G recta linca


ctiain

producatur ad

rectangulum

HEK

quadrato ex

EG

ioquale esse.

(') Celle proposition de Pappiis csl

le 33'

Icmme sur

les

Porismcs- d'Eiiclide. Fermai

la

rcprodiiil te\liiollomenl d'aprs Conimaiidlii, mais en y inlorcalaul le


doriiicr [alina

commenlairo de ce
lui

mis

ciilro

crochets) cl sauf une simplification apporte par


:

ce

com-

menlaire [loxte en italique]

iio(> les

variantes.

LIEUX PLANS DAI'OLLONIUS.


.il

Jiingantiir

AE, BL. Erit

angiiliis

ad L reclus; scd

et

loctus qui
et

ad F; rcctangulum igitur
drato ex VE.

AEL

est lequale et rectangulo

AFB

qua-

Quoniaru ciiim angidiis

ALB

rcctus est qualis recto

AKE,

sit/ii

)'

qiialiior

panda

L, B, F,

in circalo

ac prnplcrca rectanguluiii FAI5

ioqiialc

rectangulo EAL. Quadratum autcm ex


ex AF, FE; sed quadrato ex
et similiter

AE

est ;equale

duobus

(liiadralis

AE

lequalia sunt ulraque rec-

AF qualia utra(|ue FAB; ergo rectangula .VEL, EAL a-qualia sunf rectaugulis AFB, FAB, et ([uadrato ex FE. Quorum reclangulum FAB est a'quale rectangulo EAL rellcjunni igitur roctanguluin AEL l'cctangulo AFB et quadrato ex FE a'quale erit.
quadrato ex
rectangula AFB,
: |

(angula AEL, EAL,

Bectanguluni auteni

AEL
:

a'quale est rectangulo

HEK,

el

reclau-

guluni

AFB quadrato

ex

FG ergo

rectanguluni IIEK quadratis ex EF,

FG,

lioc est

quadiato ex EG, est

a'(|uale.

PROPOSITIO
ICI SI liOc

\']II

KT LXTIMA.

<i

qaidcm panel arii conlingal posilionc dulani reclam

lincain.

circulas

aalem non ponalar, (jaw sanl ad

atrascjac parles ditli piineli,

contmgenl posilionc canidcin dalam circamfcrenliarn.


Ha'c propositio est conversa pra'cedentis et e\ ea

t'aeile eliei

potesl

liujus denionstratio,

si

contraria via utanuir.

Determinationes

et

casus non adjuiiginuis.

(|uia

ex conslructione et

denionstrationc satis patent.

DE CONTACTIBUS SPIItERICIS.

Apollonii Pcrga'i doctrinam ~ip\ Tia^wv

reslitiiit cleganlei'
illc

Apollo-

nius Gallus aut suh illius nomiiiis larva Franciscus

Vieta Fonlc-

n>cnsis('), cujus mira> in Mathcmalicis lucuhralioncs Vcteri Gooni*'lria>


(|iia'

Iclicesprstiteresiippetias. Vcriim qui materiam lianccontactiiuni,


liactciuis sulislitit in plaiiis,

ulferius promoverit et ad spha'rica


qiiod sciam, oxstitit ncnio; pra'-

prolilcmala cvclici'f
l'Iara

sit aiisiis, adliiic,

tamen indo problcmata dcduci

et ad clcganteni

sul)limiorum pro-

l)lematiim constructionem facillimc derivari patel)it statim. QiKTi'onda


ilaqiic spluora qua' per data piincta Iranseat aiit splia-ras et data
coiiliiigat. Quiiideciin

plana

prohicmatrs

totiini

negotium ahsolvetur.

l'ROni,E>IA

I.

I)a/is

r/tia/itor piinctix,

spJuvram imenirc qiuv per data Iranscnt.

Dentiir quatuor puiicta N, 0, M, F {fig. 49). pci" (|ua' splucra doscriItenda est.

Sumptis ad libitum tfihus N, 0, M,

circa triangulum

iino esse piano constat ex l'ilcmeiitis, descrihalur

NOM, (juod in eirculus NAOM, (|iieni


autem circulntn
si

et niagnitudinc et position!^ dari pci's[(icuuin est. Esse

NAOi\[ in superficie invenienda> spluera' patet ex eo quod,

spluei'a

piano secctur, scctionem dat circuiuin; at per

tria

punela N, M,
:

unicus tantuni eirculus dcscrihi potest queni jam construxiinus


iiilur

quuni

(ria

puncta N, 0,

sint in supeilieie splia'ra> qiia\si(a\ ergo

(') Voir plus liaul, pii^c

">,

noie

3.

CONTACTS SPHUIQUES.
plaiium trianguli N0.>[ splueram quaisitam sccat

33

sccundum

circiiliim

NAOM,
iaris

qiiem idco in superficie

spliara cssc

conclutlimus.

Sit ipsiiis cciitrum C, a

quo ad planum
cssc

circuli excitctiir pcrpendiciis[)lia'r;c qn;esit;e.

CEB; patct

in recta

CB

ccntrum

A puncto F
positionc
cl

in rectani

CB dcmiltatur

porpcndiciilaris FB,
est.

qiiani

et

magnitudine daii perspicuuni

puncto C ducatur

A(^l) ipsi

FB

parallela; erit igilui' angulus


diculai'is ad

BCA

rectus. Sed et iccta B(j est perpcn-

planum

circuli; ergo recta

AdD
I),

est in |)lano circuli, et


in

datui' positionc;

dantur ilaquc puncta A,

([uihus

cum

cii-culo

concuvrit.

Ponatur

jani

factum esse, et ccntrum invcnicn(KT sphara; cssc H,


in

quod quidcni
.luncta'

recta

CB

repcriri

jani

dixinius ex Tlieodosio (-).


tria

rect FE, AK,

ED

crunt a-quales, quuni

puncta,

nempe

F ex

liypotlicsi
l'ccta'

ctAet Dcx demonstratis,


iu

sint in superficie spha^rica.


:

Attrcs

FE, AE, El) sunt

eodcni piano

(|uuni eniiii recta' FB, ACI)


et recta

sint parallclu', crunt in

eodcm piano; scd

CB, ideoque

trs

Fl'>,

(1)

On

a conserv, ]ionr les figures do ce Trait, qui rei)r6sonlcnt des


le

conslruclioiis

dans l'espace,

modo do

traces suivi dans l'ditinu des l'uria, (|wel(|ne dillcrentcs (jne

soient col gard les habitudes modernes. (2) Thcodosii Tripolila; Spliricorum
latine rcdditi i)cr
Lil}ri trs,

nus(|uam antehac gnccc cxcusi. lidom

Joannem l'enam, Regium Malliomaticuni. Paris, Andr Wccliei, Carohim Lotliaringiim cardinuiom.

Ad ilhislrissimum
i5')8.

princi|ieiu
cite ici
le

(Fermt

corollaire do

I,

2.)

oi

UVRES DE FERMAT.Si igitur circa


li'ia

l""

PARTIE.

AE, DE.
(jus

puncta data A, F,
CB, ac proinde

descrihatur rirculus,

centruni

crit in recta

et spiia^rse qusesitiP

centrum

et spiiaM'a ipsa

non latebunt.
Problema

II.

Dalis Irihiis punclis

cl

piano, i/n'cnire sp/iram qucr pcr dala puncta

Iranseat

et

planurn datum contingat.


tria

Dentur

puncta N, 0,

(Jig. 5o), per qusc circulus dcscriplus

MEON;

eiit

ad supcrticiera splisoricam qusitam, ex jam demonslratis,

et in excitata

ad planurn circuli recta IBA invenietur centrum

spli;eru'

quam

quserimus. Concurrat recta IBA

cum

piano dato in punctoA;

dahitur igitur punctum

positione.

centro circuli

MEON

deniiltatur

perpendicularis in planurn datum ID; dabitur igitur punctum D, ideoque


et recta

AD

positione et magnitudine, et paritcr rect ID et lA. Dabitur

igitur planurn trianguli

ADI

positione; datur

aufem

et

planurn circuli

MON
Sit

positione

ergo

communis illorum planorum

scctio

FIE dabitur

positione, ideoque dabuntur puncta

et

in circulo.

factum et centrum spb;ora^ quasitiv punctum B. Jungantur rectaet recta ID parallela

BE, BF,

ducatur
rectai

B(].

Quum

triangulum ADI
in

et recta

EIFsint in eodcm piano, ergo

EB, BF, BC crunt

codem piano;

CONTACTS SIMIniQLl^^seil

'o

recta ID est perpciuliuiihiris ad plaiiiim daliim

ergo rccla B(], ipsi

parallela, est ctiain pcrpeiidiciilaris ad plaiiuiu datiini. Qiiuiu igiliir

sphaM'a describcnda [ilanum Al) datuin conlingcro del)cat, crgo


i[>sitis

al)

centro demissa in plauiin perpondiciilaris


igitiir B(],

Bd

dal)it pimcliiiii

conlactus C; recta^
l'as

BE, BF

criint aniiialcs et pi'ol)a(iiiii csl

esse in

eodem piano

posilione dato, in qiio et recla Al).

Ko itaque dedncta
recta

est qiuestio ut, datis

duolms
(|ni

pniietis

1"]

et

!'

v\

AD

in

codem

piano, (pueratur eiccnliis


:

|>er ilala

duo pnncdi

transeal et rectam datain contiiigat

cui problemali salisiecil Aj)ollii-

nius Gallus

'

);

dahitur igitnr eentruni spluera- B et omnia conslahunl.

Problema
Datis Irihus piinclis
el

III.

sp/ira, iiweiiire

sphram

rjiuv

pcr (hiUi puiirUi

iranseat

et

sphram datam cunlingal.


.M,

Dentui' tria puncla

N,

(Jig. ji), et siilucra

\V,;

datnr

cir-

cnlus !\ION
laris

in spluera qiuesita.

Ad plannni

circnli ereeta pcipeiulicn-

KGB,
1

uf snpra, continehit cenlrnin S[(lia'ia' (|iiani (puerinuis.

renlro

spli;ora' dat;c

demitlatnr

in

reclam FB perpendirularis

ll{, (piif

(') Probl.

II

(Vii:Ti:, cdiliuii

Schootun, juige

Vi,).

oG

UVRES DE FERMAT. A centre

PARTIE.

(lahitur positionc et magnitudino.


(|iKV oril

ipsi parallela diicaliir K\),


el

ex jain demonstratis in piano circuli;

dahunlur piincla K

et

I).

Sil facturn el

cenlrLim spliar;e qiuesitiv C


((uod et datuin est,

ergo recta'

l(^,

CM,
I,

VA)
l).

eriint in

eodcm piano,

quum

denfur puncla

E,

Conlactiis auteni

duarum sphserarum

est in recta

ipsarum centra con(j


;

ncctenle

ergo tanget splux'ra quaesita splueram datam in puncio

recta igiturICsuperahit rectasCE,


spli;erici dati, describatiir

CD

radio IG. Centro

I,

inlervailo radii

circuUis in piano dato rectarum Kl,

Kl);

(ransibit igitnr per punrluni G, et circulas ille positionc e(

magnilii-

dine dabitur; sed et puncta

et

in

codem piano.
(lallo
'

Ko

ita(iue

deducta est qiuestio ut ex Apollonio

qiKoraliir

nicthodus qua, dalis duobus punctis el circulo in codcni piano, invcniatnr circulus qui per data duo puncta transeat et circuluni daluni
(()nlini;at.

Problkma IV.
Datis
n'/i^a/.
t/ii(i/iit)r

p/niiis, invc/ti/c spluvirun (/ikc

dala (jiuiluor plana

coii-

Denlur (pialuor plana AU,


sila conlingi oporlcat.

AI5,

Bd, IIG
Fi-.
.-,..

(J/i^-

Su

),

(|u;c a spli;cia (|ii;c-

Sint duo plana \V, V)(/fg-. 53) quic ab cadeni spluera conlingan(ur.

Risccelur ipsonini indinalio per planuni RFIIC; palet ccnlruni

(',)

l'rolil.

Vin

Vnhi;,

(Vliliuii Scliocilcii.

p.

j3i

<:()N

TACTS Sl'HRlQUES.
contiiigil, esse in

57

spliaTPe qufe

duo plana AF, FD

piano hisccanic, n(

vidoatur inutile

in re tani proclivi

dintius imniorari. Si plana AF, FI)


cl inlci-

ossent parallela, sphara" ccnlrum cssct in piano ipsis paralkdo


valhini ipsorum hisecanto.
Fi-.
:is.

Hoc posito, propter plana CB, HA


ci'nlrnm splia'radaloiiiin Cl$, I5A
([ua^sila-

(.//"i,'-

Ja) posilionc dala,

< cs(

ad plannm positionc daluin,

>

(juod ncnq)!'

planorum iiiclinalionem dalani


est

hisocal. Scd, proptor

duo plana BA, AH,

idem cenLrnni spluera'

([Uiesita'

ad alind plauim

posilione datiim; ei'go conimunis sectio duoruni planorum posilionc


datoi'uin, (juorum alteruni inclinationcni

planorum

VAi,

BA,

alteruni

inclinationem planorum BA,


in

AH

bisocat, dahit reclain positione


erit. Sit illa recla

dalam,

qua invenienda' spluera* eentrum


AFF, H(J, est eliam

FH; sed, [)ropter

duo plana

centrum

splia^r* (jusita' ad aliud phinuni

positione datum, eujus concursus cuni recta

FE

posilionc dala dabil


et rcli(|iia

puncinm
stahunl.

l),

quod patct esse

spluera- ([ua'sila'

centrum;

con-

l'iKini-KlIA

\.

Ddlis Inliiis

[jhiitis cl /iii/nio. iin-cnirc sp/urra/// (jua' [Hipuiicliiin

dalum

lidiiscdl <l plaiHi

dala

ronlitiu^al

Sinl data Iria plana AB, BC, (d)

(//i,'.

,V|) et

|Kinclum H

(iiuerenda
II.

spluera
Sit

(|ua',

dala
:

tria

plana conlingcns, Iranseal per punclum

faclum

tria

plana dala, ex pra'ccdenlis proposilionis

raLi(cini().

daliunl rcctam posilionc dalam, (pue sedes eril cenlri splia-rici (|ua'sili.
l'KHMA
1
.

(.

t>
.

58
Si(
ilhi

(ElIVRES DE

FERMAT.dabitiir.

1-

PARTIE.
perpcmlicularis Hl,
F, ut sit IF

(JE, in qiiam a piincto dato

H demiltatur

(|iia'

et positione cl

magnitudine

Producatur ad

a^(|ualis III;

dahitur punctum F.
splucni! qiuTsita' cciitrum sit
iii

(Jiuini

autem

recta (jE, ad (juaiii


I,

diicta est pcrpendicularis

HF

bifariam secta

in

cujiis

unum

ex

extremis

est ad superficiem spliscricam ex hypothesi, eiit et altcrius


et

extremuni F etiam ad spliaricam superficiem. Imo

circulus, centro

I,

inlei'valio

III

descriplus in piano

l'ccto

ad rectani GK, crit ad supciti-

cieni splia'r;o; datur

autem

ille

circnlus posilione et magnitudine. Dato


et

autem irculo spluerico posilione


datui',

magnitudine

el ali(|no

piano ut AH,

ex

facili

propositionis secunda' luijus conseclario, spluera ad

(ujus superficiem sit circulus

datus et qua' planum datum contingat;

deducta

esl

itaqiu' ([ua'stio

ad secundam luijus, nec reliqua latehunl.

PnonLKHA VI.
Dalis Iribiis phuiin et spluvra. iiivcniir spliram quiv dalain xpJurram cl
platKt data r()nlirip;al.

Dcnliirlria plana El), DR,


est splia'ra qua^

BC

[flg.

55)et spluvra RM. Construenda


plana contingat.

dalam spliaram

et tria pariter

Sitf'aclum et spluera EKC.\ satisfaciat proposito, splueram

nempe

in

punclo R

et

plana

in

punctis E, A, C contingens. Splia'ra> ER(LV cen-

trum

sit ();

jnncta'

RO, EO, AO,

(^0 erunt a-quales.


.M, et recta>

Sed

et recta

OR

Iransihit per data' spluera'

centrum

MO, OA,

OC.

erunt pcr-

pendiculares ad plana data DE, DB, BC. Fiant recta'

OM

a-quales recta

CONTACTS SPIIERIQUES.
OV, OG, 01,
et pcr

5!)

pimcta V, G,
parallela.

intelligantur duci plana VP,

GH,

IN, datisED, DB,

BC

OU aH|iialis sit OE, et ablata OM ablata' OV, ciit reli<|iia KM reliquat VE icqualis; datur auteni magnitudiiie KM, (jiuiiii sit radius spliaTC data": datur igitur et VE magnitudino. Ouiiin aulcni 01]
Quiiin recta
sit

pcrpeiidiruiaris ad

planum DE,
;

erit

ctiam perpendicularis ad |da-

iiuiii i^V,

piano DEparallelum

recta igitur

VE

erit

intcrvallum plaiio-

rdiii

Db^etPV. Sed datur

\\i niagnitudine ex

demonstratis; ergo datur


parallela
li;ec

planorum DE, PV intcrvallum. Sunt autem

du plana

et

datur

DE

posilione ex hypothesi; datur igitur et

PV

positione. Sinii()l

liter pr(djal)itui'

plana GII, IN dari positione, et reclus OV, 0(j,

ad
(),

ipsa esse perpendiculares et anjualcs recta'

OM. Spluera

igitur, cenlro

intcrvallo

OM

descripta, plana PV, GII, IN positione data coutingit.


sit

Datur auteni punctum M, (piutn

centrum

spluera- data;.

En

ita(|ue

deducta est

(|ua'stio ut, dalis trihus plaiiis

P\

(ill,

IN et
et

piinclo

M, inveuiatur

spluei'a (pue
:

per datuni puuctuni

transeat

data plana P\', GH, IN conliiigat

hoc

est, deducittir (pnestio

ad

|)ra'-

eedeuteni.

Ne ahsimili

in

sequeiitil)us artilicio, (piuni

nulla in

ilatis

|uncta

reperientui', sed splnerie

tautum aut

[)lana, in locuin

unius ex splneris

|uuctuin datuni substiluetur.

co

(KUVP.ES DE FERMAT.
VII.

1-

PARTIE.

PllODI.I-lIA

Ddlis

(liiohtis piincti.1 cl (hiohiis plaiiis,


et

irncnirc spliram qita>

per

fhtia

piutrid iranscal

plana data continuai.

Dontiir (hio plaiin

AB,

BC,

(//.:?.

jG), et

duo

piincla H,

M. Qua'rcnda
rnnlingat.

splia-ra <|ua' pcr piincta


.1

et

transcat et plana AB,


in
I;

BC

unga tu r recta
I

II.M

et

hisecetur

pnnctum
rectum.

dabitur. Per punesphaM'ica super-

fum

trajiciatur

planum ad

rcctani

HM

Quum

ficies

puncta

II,

citnfineat,

certum

est
I

centrum

spha'ra" esse in |)lano


I

ad reclani IIM normali et per

punctum
et

transeunte. Datur autem


I

oc

planuMi posilione, (|uuin recla H.M

punctum

sint data position e;

ergo cenirum spluene, propler puncta

et

M,

est

ad planum datum.

Scd
ad

(( pi'oplcr

|dana AB, BC,


:

ii(

jam superius demonstravimus,

esi

aliiid in

planum datum
al)

crgo est ad rectam positi(ne dalam.

Sit illa

(il'>,

(|uam demissa

uno ex punctis datisM recta ^FF <^ perpendiin


I),

cuiaris

>

dahitur positioiie et magnitudine; et continual

ni

sit FI) a'fjualis 'SWl, eril


lis,

punctum

I)

dalum

et,

ex superius demonstratria

eril<'liam ad splia-ricam superticiem.


I),

Dantur itaque

puncta H,
(|U()d
|)ro-

M,
al)

[er(|ua' splia-ra qua'sita transit;


splia'i'a

datur ctiam planum AB,


est

eadem

contingi dbet
liujus.

deducta

ilaque qmeslio ad

biema sccuiidum

Priusquam progrediamur
lima.

ulterius, praemittenda

lemmata qudam

facil-

CONTACTS SIMIKIUOUES.
]j'MM.\
I.
-

61
(|ueiii suiii|ito
(|ii(ili-

Sit circuliis

BCH

(//i;.

57),

extra

bct piincto K,

trajiciaUir per Cfiitium

recta

EDOB.
;e(|iiari

Ducaliir

(|u;eli-

hct VA'.X; patetexElcnientis reetanguliim


Sit
si al)

AEC

reetangulo BEI).

jam spluora

eirca centriim

(),

ciijas iiiaximus cii'culiis sit

A(>DB:

eodem

j)iiiieto

E per quodlibet

puiictuin siiperfieiei spli;erica' tra-

iieiatiu' reeta l"^(]A, doiiec


luiii

spluone ex altra paile oeeurral, reetaiigu-

AEC

dit similiter a'quale rectangulo BEI).

Si eiiim intelligatur eirca

reetam immoijilcni

I5I)E converti et circu-

lus et recta

piincta (iet
giiliiiii

ECA siinul, non iininutal)iintur recta- l''C et IvV, f|iium A circulos descrihaiit ad axem rectos, nec idcirco l'cclaiierit itaque in

AEC;
II.

quocumque piano

;e(|iial('

rectangulo BEI).
{^/ifi.

Ekm.m.v

Sint duo circuli in eodcni piano ADI'], IILO

uS'.

Pcr centra ipsorum trajiciatnr recta


Ml radius AC. ad

ACMP,
ila

et lit

radium IIM,

recla Cl' ad reclaui Ml',

et a
in

puncto

l*

dncatur ad lihituni rccla


!],

POLI'.I), anihos circnlos


(

secans

punctis 0, L.

I).

Uenionslravit Apollonius (iallus


e(

')

rectangula
1)P(),

AI'O, GPIi esse iequalia,

ipsorum

cuiiiljct aM|iiaii

icetangula

EPL.
In

spluericis

idem ([uoijue veruni esse se(|uentiiim problematum


pa^'cs

(')
fait.
,,,

ViTr
.,

(cdilioii Sclioolen, Cl

3>4-ii5. lemiiips

el II) (JOiiionlre soiilemeiU,


---

(le

.|ui'

AI'(J=D1'0

G1>II

E1'L.

Mais

l'-ulil

Al'y

Ul'll

se

ilduil

aiscmenl du

AC

ll,ypoil,oscjj^

Cl'

^,.

G2
intcrest;
circuli

UVRES DE FERMAT.patctautem ex oo quod,


si

I-

PARTIE,

circa

axem AP immobilem tam

(liio

quam

recta

POLED
Vli,

eotlem tenipore convcrtantiir, non im-

iiiutabiintur rcct*

PO, PL,

PD, propter allatam


Vv'.
.-.S.

in superiori

lem-

mate rationem, nec idcirco rectangula;


stahil propositiim.

et in

quocumque piano con-

Lkmma

III.

Sint dua' spliwrai data

YN,

XM
YV

{^g- 5g), per quaruni

centra trajiciatur recta


ut radius

RVNXMV,

et fit
ila

YN

ad radium
in

XM,

recta

ad rectam
sit

V\.
rectanguluni

A pnncto V ducafur

quolibet piano recta VTS, et

SVT

;eqtiale rcctangulo

RVM.

Si

describatur spb;era quavis

tjiia'

per

punclaT, S transeat
(juo continget.

et

unam

ex duabus datis contingat, alterani

(iiiu-

Sit

enim

splisera

OIS, per pnncta T

et

S descripta

et spluerain .M.\

CONTACTS SPIIRIOUES.

63

punclo
iri.

contingcns, aio sphaM'am

YN

eliani a spha.'ra

OIS

conlac-

(am

Producatur recta VO, iloncc

splia'ra^

OIS

occurrat in

reclangu-

lum

igitur

QVO,

ex primo Icmmate, est qualc SVT. Secl rcctaiigiilum

SVT, exconstructione, estiequalc rectangulo

UVM

oui, ex secuiulo Icm-

m ate,

est ;equale rectanguliim siih

VO

et rect pcr piincla


:

et

ad

s uperficiem s superficiem
t

sphacricam sphacra)
spha;ra3

YN

product

ergo punctum

est ad

YN; commune
GTS.
in

igitur est et superficiei splia?ra'

YN

superficiei sphra^

Aio

lias

duas spha'ras

puncto eodeni

se contingere.

Ducatur

enim

puncto

quiclibet recta in ([uolil)et piano

<

per ({uodlibet

punctum >>

splui'ra"

OTS,

et sit, verhi gratia,


1),

VZ, qu;e product secet


in spluera

splueras trs in punctis Z,

H, K, P,

13.

Rectangulnm Z\B
est

OTS, por primum

et

secnndum lemma,

quale

DVP

rectangulo,

sph;erisdualusXiMet

YN

terminato. Sed l)V est major rect \Z;


in

quum
l'ccla

enim spluvra OTS tangat exterins sphaM-am X.M


secans spliram

puncto O,

OTS

prius

ipsi

occurret

quam

spluera'

.\M. <^)uum

ergo probatum

sit

rectangulnm

ZV

sit

minor

rect

DV, ergo

DVP quari reclangulo ZVB, et recta recta PV cril minoi' rect 15V; puncluni
omnia puncta spliara ambienlis
igitur

igitur

B extra spluerain YN

cadet.

Simili ratiocinio concludetur


rius cadere, prter

extc-

punctum Q. Tangit

sphra OTS spliaram

YN

quod

erat

demonstrandum.
diClicilior in

Nec absimilis aut

contactibus interioribus

et in

omnibus

casibus demonstratio.

Lkmha IV.
truni 0. Per

Sit

planum

A(".

{/g-.

Go)

et

spluera

DGF, eu jus cenplanum,


in
ci a
(i

centrnm O ducutur KODB


(jua'vis

|>erpendicuiui'is ad

puncto F ducatur recta


plannin
in

ad planum, spluoram secans

cl

A. Aio rectangulnm AF'tj avjuari reclangulo BFI).

Nam
F'B sit

sccentur spluera et })lanum datum per planum triangiili ABF,

et fit circulus

GFD

in spluLM'a, in

piano autem recta AiJC. Oiium recta


erit

perpendicularis ad planum AC,

eliam perpendicuiaris ad

6k
rectaiii

l VUES DE FElMAT.
AC. Hahoinus
igitiir

!
DGF
ad
li

PAriTIE.
cl

circiiliim

recliun

Ad

in

eodem

|)l;ino,(*t

rcctam FDB, per ('(>n(rum circuli Iranseuiitein, ad AC. perpcn-

(licularem. .lungatiii- (10; angiili ad


latcriiin

o(

sunt roc(i

ergo quadriloqnalc esl

ABDG

est in

circulo, idoo(|ue roclangnlnni


in

AFG

icctangulo

15FI).

Qiind cliani

(|uavis alia sphser.T soclionc siinililor

dcnionsli'abilur.

Lemma V.

Si(

planum ABl)

{/tg. Gi)

i-t

spluoi'a

KGF,

cnjiis ccn-

Irnni O. Pcr cc^ntrum

li'ajiciaUir

roda FOKC perpondicnlaiis ad

|da-

nnm,
IFH

cl

in (jnovis alio

piano diicaUir recla FGllI, sit([nc rcclangninni


1, II

;c(|naic

rcclangnio CFE. Si per puncla

dcscrihalnr splwra

(|iia_'

piannni AC, conlingal, cadcin sph;vra tanget sphai'ani KGF.

Inhdligahir constiiii spluoi-i IHI5. qiKc, pciptmcla


lani^al
lllli.

cl

11

Iransicns,
a splia-ra

plannni

AC

in pniiclo

Ain spli;rain

EGF

c(HUingi

.liingaliii'

rccla

FU

cl

rcclangido

(^Fl']

liai

;cqnaic l'cclangnlnin lFN

piinclnni N, pci' pruTcdcnlcni, ciil ad snpcilicicni splia-ra- 1-]GF.

CONTACTS SIMIRIOURS.
Sod
et rectaiiguliim

G3

CFK, ex

coiistriictione,

est XHjiiale rectangiilo

IFH; rectangiila igitur IFH,

BFN

sunt

aH|iialia, ideotiiie |Hinctiiiii

est

etiam ad siiperficiein splir


Probandiiin jani

I15H.

sphram EGF
est.

a spluera IBII in piiiicto

N
P

eoiUiiigi

quod quideni
splL-era?

facile

puiicto cnini F,

per quodlil)et puiictinn


iii

EGF,

diicatiir recta V\{, (\ux splia'raiii 11511

et

et plauiiii

Ad
(jue

in

secct. Rectangninni

KFU, ex pra'cedcnle lemmatc,

a'([ualnr

rectangnio CFK, cui ex constinctione ivqnatnr reclangiilum IFH, ideo-

PFM. Rectangiila

igitur

KFR

et

PFM
R

sunt

a'cjiialia;
A(". in

sed recta

KF

est niajoi- rect

FP, quiaspliara IBHtangit plannin


F'JM.

R: ergo recla
11511.

FR

est ininor rect

Punctum

igitur

est extra spliairani

Idein de quocuni(|ue alio puncto, in quovis piano, spluera;


utra(|ue puncti
a spluera 11511 in

KGF, ex

parle, prohabitnr; nianifestuni i(a(|ue spli;oram

EGF

puncto

contingi.

H;ec leniniata, licet sint facilia,


priesertini et quintuni
:

pulclicrrima tamen sunt, lertiuni


splia'ra'

in tertio

quippe iniinide sunt

qua* per
illa' in

puncta T

et

S transeuntes splueram

XM

contingunt, sed onines

infinituni tangent (|UO(|ue ex denionstratis splueram


teni leniinatc iiitinitie sunt spluera' (jua\ per puncta

YN;
I

in

qninlo au-

et

transeunles,

pianuni

AC

contingunt, sed ouines ilLe pariter


llis

in infinituni

splueram

EGF" ex dcmonstratis contingent,


facile

suppositis, reliqua [)rol)lemala

exsequemur.
PitOBLKM.l VIII.

/)a/is

diiobas piuirtis, piano

et sj>/ini,

imciiirc sphrain (jucv jicr ddix

piiiicUi Inuiscal et spluvrarn

ac pldniim datum rontiiigat.


{Jig. G2), spluera DFl^ et

Sit

datum planum .VRC


spluera' data'
in

puncta H, M. Per

centrum
,

planum ARC datum demiltalnr perpcndicuet

laris

F^ODR; jungatur HE,

rectangnio RF^I)

lit a'(|uale

rectangulnm

llE(i; dabitur itaque


iJatis tribus

punclum G.

punctis H,

et

et [)lano

ARC, (juralur

spluera, per

sccundum probicnua

luijus,

qiue per data tria puncta transeat et pla-

num

ARC, datum conlingat.

FinsiAT.

1.

(1

m
Sphu'ia

<KUVI{ES DE FERMAT.
illa salisl'aciet

I'

PARTIE.

proposito

transit

quippo pordata duo pimcta


splia'ratii

cl iM, e(

plauim AlC langitcx constructionc; sed cl


(>\
(|iiiiil(

DFK

contiii^il,

Icinniate. Nain ([uuni rcctangiilnm HI'^G a-quchif


l'i.'.
(i

rcclani^ulo I5K!), oninis spiiioia qua', per data


sicns,

duo

II

cl

(i

pniicla lian-

planum

.VIJC (angil, splnerain

quoqiie
l\.

UEF

conlinj^il.

l'nOBI.KlIA

I)(i/is

(hioints pimrlis cl (luabiis spha'iis. i/ivc/iirc spluvraiH (jtKv jivr

dold

(liKi

jtiinrUi Iniiisral cl sphrvrns (htlds ritnluip^nl


Fis. 03.

Sintdala^ dua' splia'rie AB,

DE

[fig.

G3)

cl

puncla data

II

cl .M.

1"

ra-

CONTACTS Sl'HRlQUES.
ii(i;iliir

G7

iccla
iil

AF

per ccnlra splui'raiiim

(lataruiii, cl
l'ccla IM''

iMdiiis

M!

;ul

lailiiiiu U\i,

ila liai

ad l'K;

(lal)i(iir |iun(iiini
(lal)iliii'

F.

Fiai reclant^iili)

NFA

;o(|iial('

rcctaiii^niliiiii

IIFG;

|iuii('Uiiii (.

.lain
(|iia'

ilalis

Irihus M,

(j,

Il

|)iiiictis

i'[

S[)li;era

l)N,

(|iia'i'aLiir

splia'i'a

per data

Iria puiicla liaiiseat, et splia'raiii l)N


:

datam conlingal, cm
(jiiO(|iie

pi(jl)l('mati satist'acicL tei'liiiiii proldeiiia liujiis


laiii

continget

splue-

< AH > ex

tertio lerninate, ideociiie proposito salislaciel.

l'iIfllU.F.MV

\.
iincnirc spluvram (jiKiinr ddliiiit

l)(i/() />ii/irt(>.

(liiohils [ilitiiis cl s[)lia'ra.

pitnvltini traitscal cl s])hra/n

ac dala duo plana conliii^al.

Sint diKi plana Ali,


liiiii

IJL)

{/ig. 64), splia-ra

EGF, piinclum

il.

Per

piiiic-

0, centruiii spluerx> data\ inqiiodiiljet ex plaiiisdeniittaliir perpeii-

diciilaris

CEOF,

et leelangiilo

CFH

fit a'(|ualo rcctangiiliiiii IIFI.

Datis duobiis piinelis

II el

et diiolnis plaiiis A15, Hl), (|iiaTaliii', |n'i


(|iia^

scptimum problema
el

luijiis,

splia'ra
:

per dala duo piinela liaiiseal

duo plana data conlingat

continget ([noque ex (juinlo Icininalc

splia^ram, et proposito satisfacict.

68

UVRES DE FERMAT. Probi.ema XI.

PARTIE.

Dalo puncto, piano


piinrlum transcat
cl

ci

duahus

spliris, iiu'cnire

sphram qu per datum

planiun ac sphras ditas datas contingat.

Dediicetur statim quiestio simili praecedcntilnis ratiocinio ad prol)lema VIII, Dalis duuhus piinctis, piano et sphra, idque beneficio lemiiiatis

V.

Quod

si

libeat uti

lemmate

III,

deducctur quaestio pariterad

idem problema,

alio

medio

et alia constriictione.

PnOBLFMA XII.

Dalo piinclo
liini

cl Irihus

sphris, invenirc

sphram qu pcr dalitm

pitnc-

iranscal

cl

sphras dalas conlingat.


:

Huic qiioque figuram non assignainus


niatis III, dediicetur (jua'stio

stalim quippe, bcneficio 1cmduol/iis pn/iclis el

ad problema IX, Dalis

diiabus sphris

elc.

Problema XIII.
Dalis duobus planis
cl

el

duahus sphris, invenirc sphram

(/ii

dala plana

sphras conlingal.
Silfactum. Si crgo spluoricte superficici iiivcnt imaginemui' aliain

<'jusdem ceniri supcrficicm parallelam, qiuo a qua\si(a distct pcr

l'a-

diiim minoris c\ spbicris, tangct b;cc nova supcrlicies splirica plana


qiia; a datis

distabnnt per intcrvalliim ejusdcm radii minoris ex

splia'-

ris;

tanget quoquc

splueram cnjus radius distabit a radio majoris

spluer data; per idem radii minoris intcrvallum, (juaH|uc erit major!
spiiara' concentrica. Dabitur ergo;
lela et
lia'c

dabuntur

et

duo plana dalis paral-

per radium minoris

ex.

spluoris ab ipsis distantia. Transibit et

nova superficies splucrica per cenlrum minoris ex spba^-is datis,


est; pari igitur cpio usi
(jua^stio

(luodquidem datum
artificio,

jam sumus

in pro])lcnia(c

VI

deducctur

ad problema X, Dalo punrio, duobiis planis

el spha'ra,

iincnirc etc.

CONTACTS SPHRIQLES.
Problema XIV.

GO

Datis

Irihiis spluviis cl

piano, iincnire sphram cju sphras

cl

planiun

daliim conlingal.
Simili qua usi

sumus

via in praccdcnte et sexto proljleniate, ileducl

cetur quastio ad problcma XI, Dalo punclo, piano,


ris etc.

duabiis spluv-

Problkma XV.

Datis qnaluor sphris, uivcnirc


Sit

sphram

cpi datas continut.

factum

et,

qua usus

est

methodo Apollonius Gallus (') ut proet

blema de tribus

circulis ad

problema de puncto

duobus

circulis

deduceret, eadeni et simili praecedentibus famosum hoc et nobilo pro-

blema ad XII, Datis

Irihus spliris et punclo,

deducemus.

Constabit ex omni parte propositum, et illustre accedet Apollonio


Gallo

complementum. Casus
in

varios, determinationes,

et

minuta netrac-

gleximus, ne
ta tus.

inimensum excrcsceret sphaericus de contactibus

(1) Probl.

(Viiirii, cdilion

Schoolen,

p.

35C).

FRAGMENTS GOMTRIQUES.
SOLUTIO PROBLEMATIS A DOMINO PASCAL PROPOSITI

<').

Proposait Dominus Pascal hoc


vcrlicem
et

proMema

Data Iriangiili angulo ad

ralinnc

quam

hal)ct perpertdiciiltim

ad

diffcrcnliam lalcrum,

imenire speciem trlanguli.

Kxponatur recta qusevis data

AC

{Jig. 65),

super quani portio

cir-

FiR. G5.

luli
ut,

AIFC capax anguli

dati descrihatiir.

Eo qua'stionem deduximus

data basi A(^, angulo vcrticis AIC, et rationc

quam hahet perpendi-

rulum ad differentiam laterum, quieralur triangulum.


Ponatur
tatur
jani

factum esse et triangulum (|u.Tsitum esse AIC. Demitet,

perpendiculum IB

diviso arcu

AFC

hifariam in F, jungantur

(') Celle pice cl


l'oncat,
lie

la

siiivaiilc

oui l

|)iiblices

par Bossiil. rdiU'iir dos OEinTcs de


:

1779 (1. IV, [). 4.19- 15,i), avec la noie siii\anlc Ou n trouve, parmi /c\ pupicrx Pavcnl, ccx (leur porisme.K cl h problme tuivoul, crits de l/i main de l'crmnt; nii
le lecteur les

mit que
l'Ie'

verni

ici

avec d'uutiinl plut

ilr

plaisir

(jii'its

n'dvitieiit

pas

eiicurr

iniprime'f.

Trait de

Nous avons iiilcrverli l'ordre des deux pices, pour rapprociicr les deux poiismcs du Format sur ce sujet. Il est certain, au reste, que l'auleur du problme est

lieune Pascal (le pre).

FRACMENTS (.EOMHTUIQUES.
AF, FC (')
et, juiicta IF,

71

deinittanLur in roclas AI, IC perpendicularcs

CO, FK. Deindc ccntro F, inteivallo AF, describatur circuius AllGFC,


oui
reclii;

CI, IF coiilinuatic occiii'ranl in punctis G,

II,

E; dni(|iif

jungatiii'

GA.
du[)liis est

Angulus AFC ad cenlruni


liaiii;

anguli
in

AGC

ad circunirorcn:

sed angulus

AIC sequatur angulo AFC


est anguli
:

eadem portione
itMjuatur

igiUir

angulus Aie duplus


angulis

AGC. Sed angulus AIC


IGA, lAG sunt
F
in

duolms

AGC, lAG

igilur anguli

a'(|ualcs, ideocjut'

rectae lA, IG. Sed, (|uuni a centre


laris

rectam

GC

cadat perpendicuinter'

FK, icqualcs suut GK, KC, ideoque Kl est diniidia diirercntia

rectas Cl, IG, hoc est inter rectas CI, lA.

Data est autem ratio perpendiculi


t'i'go

113

ad diireientiam latcrum Cl, lA


in

datur ratio Bl ad IK et, singulis

ratio rectanguli sul

AC

in

BI ad

AC ductis, data est rectangulum suh AC in IK. Sed recrectam


rectangulo suh AI
in

tangulum suh AC

in Bl ;cquatur

CO;

est eniin
in

ulrumque dupluin

triauguli

AIC

ergo ratio rectanguli suh Al

CO

ad rectangulum suh A(^ in IK data est.

Dalur autem ex hypothesi angulus Al(^


tione
est,
:

et reclus est

COI cxconstruc-

ergo datur specie triangulum (]0I; ratio igitur


in

CO

ad CI data
in

idcoque rectanguli suh Al

CO

ad riictangulum suh Al
in

IC

ratio datur.

Sed prohavimiis rationem reclanguli suh AI


A(; in IK dari
:

CO

ad rec-

tangulum suh
tangulum suh
Jani
in

ergo datur ratio rectanguli AIC ad rec-

AC

in IK.

triangulo

AFC

datur angulus

AFC

ex hypothesi

ergo an-

gulus

FAC

datur, cui ;ci|ualis CIK idcirco dahitur. Est


:

autem rectus

angulus FKI

ergo triangulum FIK datur specie, ideo(jue recta' Kl


est,

ad IF ratio data

idcoque rectanguli <i suh

> AC in

IK ad rectan-

gulum suh AC
tanguli Al in
guli AI
in IC

in IF
\C,

datur ratio. Prohatum est autem dari rationem rec-

ad rectangulum

AC

in

IK

ergo datur ratio rectan-

ad rectangulum

AC

in IF.

I^^st

autem rectangulum CKi

iequale rectangulo (^lA, quia recta' IG, lA sunt a'qualcs, et rectaii(')

Dans

les

deux figures donnes par


a

Itossut, les lignes auxiliaires

AF,

t'C soril

cdceel
(i(>.

livcmcnl U'acos; on les

supprimes, pour rendre moins eompliipies

Icsy?^'.

G5

72
i,'iilo

UVRES DE FERMAT.
CIG iEqualur rectangulum HIE
:

I"^

PARTIE.
HIE ad
rcc-

ergo ratio rectanguli

AC in IF data est. Sit da(a ratio ED ad AC; quum igitur AC sit data, dabitiir ED, qua* ponalur rcctte HE directuni ut in figura prima. Rectangulum igitur HIE ad rectangulum AC in IF est in ratione data ED ad AC; sed, ut DE ad AC, ita DE in IF ad x\C in IF igitur, ut rectangulum HIE est ad rectangulum AC in IF, ita rectangulum DE in IF ad rectangulum AC in rectangulum igitur DE in IF anjuatur rectangulo HIE. IF Probatum est triangulum AFC dari specic; sed datur basis AC magnitudine ergo datur AF, idcoque dupla ipsius EH datur. yE({uaIibus rectangulis DE in IF et HIE addatur rectangulum sub DE tiet rectangulum sub DE in Fil a'([uale rectangulo DIH. Datur in III autem rectangulum sub DE in FH, (juia utraque rcctarum DE, FH
tangulum suh
iii
:
:

datur

datur igitur rectangulum

DIH

et

ad datam magnitudinem

DH
I

applicatur deticiens figura quadrata; ergo recta IH datur, ideoque


reliqua IF. Datur autem
ot

punclum F positione

ergo datur et

punctum

totum triangulum AIC.

Non
dubium

est difficilis ab analysi ad syntbcsin regressus; sed, ut


lollalur,
in

omne

probatur facillimc triangulum qusitum esse simile

invento AIC

secunda figura {fg- GG)

triangulum autem AIC ox

utravis parte puncti

F verticein habere potcst


erit eniin

in ai-quali a

puncto F
et positic

utrimque distantia;
variabit.
Si

idem specie

et

magnitudine,

enim triangulum qutositum non

est simile invento,

manente eadem

FRACMENTS CKOMTUIOI
hasi, cjiis vertox vcl
iitravis
il)il

ES.
I

73
et

iiiler

pniicla V cl

I,

vel iiifcr piiMcta

A; ex
trian-

parte

iiihil

inU'rcst, nain de parte Tt]

idem secnndnni

i^uliim

Aie

pari denionstralione conclndit.

Sit prinuiin veitex inler


lieri

et

et

triangalum

(jii;e.silnin
et

ponaliir,

si

potesl, siniile trianinlo AM(". .Inngatnr F.M


Erit
talio pei'pendiculi
115

dcniittatnj' pei'[)enliypotliesi,
;e(iiialeni
:

dicularis FP.

MN

ad Ml* data ex

idcoquc

,T(jnalis ralioni

ad IK (|nani prol)avinuis dal;e

(|nod est alisnidntn.

Quum
ei'go

enirn in liiangiilo

l'Ail*

angnins ad

.M

:e(|iiatnr

angnin ad

(rianguli IFK, eiiint siinilia tiiangula FIK,

VMV. Sod FM
II
:

est

major

FI

iMP est major IK. Est antem

MN

minor

non igitnr eadein

potest esse ratio


Si
et

pnnctuin

MN ad !\IP (]n;e M sit inter et


I

IH ad IK.
F,

prohaljitnr aiigeri perpendieninni

niiiini

difFerentiam laternm, icNjne

eadem argnmentatione,

ideoqiu'

variarc proportionem. Si [xinctiiin

sit in

portione FC, ntenuir secundo


sil

Irian^ulo AlC et eril eadeni deniiMisti'alio, ni inniile


easilnis immorai'i. (Constat igitnr triangiilnin (|n;esilnni invento

diiilins in

liis

AKl

ess(! siniile, cl [alrl

proposito esse salisfartum.

Proponitnr,

si

placet,

tam Domino Pascal jnam Domino


:

Hora.r.vAi.

solvcndum hoc prohiema

Ad (Uilurn puncliiin
(Juu'iiam aiilem
sil

in liclicr l'udiaiii

'

iiivcniir /d/igr/t/ci/t.

luijnsniodi hlix novit


a

Dominns
a

Rora

r.VAi..

Hnjns prohieinalis
exs|)ectamns aut,
si

iiohis soluti

solutionem

viris eriiditissimis

niaiuerint. ipsis impeitiemur, inu) et gcneralem de

linciarnm cnrvarnm contacliliiis

melhodnm.
manihus
diseessisse

Sed ne

pr;esenli

niateria triangniari vaciiis


:

videanuir, irtiponi possnni Ine (|ii;estiones


/)(!/(/

Inisi

(i/ii;ii/<>

rci/icis.

cl

(i:j^grc<^(i/()

pcipciuliciili <i

(lt//ci('iili(i:

lalcnirn,

iincmrc

Irutnt^idtiin.

'

/'<i;r la Ia'Ui'c

de

l'ci'inal iMccsciuic,

du

juin iliiG.

F|;RH \T.

I.

.Il)

KUVRES DE FERMAT.
I)((ln
l(tlci-iim.

I"

l'AirriE.
cl

hasi

nngiilo vert iris, cl di(f<'rcnlia jicrpendinili

(U/J'crciilKC

imcnirc triangidiim.
hasi,

Data

angtdo

rciiiris. et reetangiilo siih differeiitia laleriiin in

pev-

pendictdtim, i/wenirc triangulum;

Data

hasi.

angidu

verticis, cl

sumina quadratoruin perpendieidi


;

ri diffc-

renlia' laterum. i/wenirc Iriamridiim


cl

imiU;o siniiles, (juariim cnodationos

faciliiis

invcnturos viros

doo

tissimos cxisliino, quani de coiitactu lielicis laliani prnpositiim proI)lcma aut ihcorema.

Sed ohscrvandum
potei'it solvi
viri

iii

(|iiKslioiii!)us

de triangulis, quoties prohienia

per plana, non recurrciuluin ad solida.

Quod

qiiiim iiorinl

doctissimi,

supcrvaeuum

Portasse suijit addidisse.

PORISMAA DUO
Poi'.isMA
I.

('

).

Dalis posilione ditahus redis AK\L, YIJC (/igA


et
I) ///

67

scse in

piinrto

sccanlihiis. dalis eliain piinrlis


Fi-,

recta

ABI%

epurriuitiir

(i;.

FUAGMKNTS (lOM hmilOUES.


f)uncliim.
lit

75
I

H, recla

OHN injlcclalnr,
///

rcclain

AHD

///

jniiics

cl

\ icaiiis,

rcclaiii^iiliiin xtih

Al

DV

(Vfiiicliir

spatio dato, ridclicct

rccl(ini^ii/<> stih

AB

///

BU.
pi'oceclit

Ma

porismatica Eiiclidis coMsIructio

c(

ijencralissimain

pi'd-

l)lcmatis soliUioiicni i'epi';escnUil)i(.

SumaUir punctum
in

(iiiodvis 0. Jiingatur recta A() sccaiis icctani Vl{(]


diicaliir iccla

puncio

P.

piinclo

00

ipsi

ABD

paiallela et iccla-

YBC

occuri'ciis in Q. Diicatur etiain inlinila

l'NM eideni

ABD

parallcda,
et

et juiicla 01) secct

rcctam l'NM

in

puncto N. Aio duo pnncta O

adiniplcre propositum.

Suinpto quippc

iil)iiil)ct

in

roda YBC, puncio


in

II,

et duclis

redis OU,

NH
in

recta)

ABD

oecurrentibus

pundis
(

et

rectanguluni snh AI
'

DV

in

qnibnslihet omnino casihns

trs tantiitn triplex

liguia

repncsentat) reetangulo << sub


PdiiisMA

> AB in
( fii^'-

BD

([iiale erit.

11.

Dalo circalo ABDC.

08),
(i

ciriis (lidnirlrr \(',, rcii-

Inini

M,

(iiurniiiliir

duo i>uncla,
1),

ut

et

N,

ijuiltus si

ad

//ii(>d\-is

(iiriiin-

fcrciititv jnutvtimi, ul
cl

injlcclalnr

nrld

E\)i^, dia///cl/ii/tt in piinctis

sccans, sii/n/na c/iiddidlon/ni

i)l) cl

DU

iid liian^idani (JDII Inihcal


cl

ralioncin diiKim. idcnviuc in (jualihcl in/h.vlonc L:;rncnilllcr


conlin'^al.

pcipctuo

ceniro

excitetnr ad dianielruni perpendienlaris .MB. Fiat ralio

data eadein

(jua; ([iiadrnpl;e reel;c

BV

ad redani

\ .M.

A puncto V
c.i-dcssiis

e.xci-

'

ItossuL a reprodiiil,
les

cii

cict,

trois fi^'ures

doiU nous ne
le

doiiiioiis
II

que

la

promicTc:

doux

aiiLrcs

en diltrciU eu ce ipie
la

poinl aihilraire

est pris,

tlaiis la

isccondc. cnlre P cl H; dans

lioisime, ciilrc

1'

et (j.

7(;

OUIVRKS DE FERM
\K
iMO
;h1

Vl.

PAiniE.
ipsi

Ictiir
icctii

(lianictrimi porpcmliciilaris cl
fit

YI5

;c(|ii;ilis.

Suiii|)l
:

i|isi .M^' ;i'(|ii;ili,

ON
et

a'qulis et parallcla recta'

VE

Dico

pimcta

(|ii;osita

esse puncta

N.
iil

Siiinpto qiiippe qiiovis in circuinlercntia puncto,

D, et jiinctis

!]!),

ND

roctis diamctriiiu

in

punclis

e(

II

secantil)us, siimnia (jnadiain

torum

QD

et

DU

ad triangulum QDII crit,

qiiocumqno casn.

in

ratione data, hoc est in rationo qnadrupla;

BV

ad rcctain

YM.

Non

sohiin |)roponitnr inquirenda islins porisinalis dcmonsli'alio.

scd videant etiani snhliliores mallieniatici an


cl

dno

alia

pnncla pra-lcr

!]

possint pi'ohlemati

proposito satisfacerc, et ulruni solnliones


niliil

qnastionis sicul in primo porismate snppotant intiniltK. Si

res-

pondcant, ("iconietri*
t

in

liac

parle lahoranti non dedignabininr opi-

II

la ri.

IM ) lU S .M
DOCUINA

AT L

.M

Kl

CL

1)

1-:

UUM
GEOMRTRIS
I.Xinr.IlA.

lil'.NOV.VTA

F.f

Sll! I-OllMV ISACOC.l'.S l'.EC.K.NTIOlinU S

Ennmeravil Pappus
ail

iuilio lihri scptinii libros veleruni


:

Geometrarnni

t-ov vaX'j6avov pertinentes

(|ni

omnes

qnnrn leinporis injniia

perierint, cxceiitis nnico Datoruin Enclidis liiteilo et (|nalu<)r priorihns

Conicoriini Apcdionii, elaliorandnin neotei'icis (eomeiris


lit

maxime
,

f'nil

danmnm

()|iernm, (pne Icnlavit


l']t

<<

edax aliolere veinslas


snhtilissimns
ille,

alicpian-

lisper l'csarcii'cnt.
satis laudalns

pi'imo (|nidem

iiec

nn(|uani

Franciscns Vicia Apoilonii llpl -acpwv

liltros

nnico,

(|neni

Apolioninm Galhim
se ad

inscripsit, libcdlo leliciter rcslitnil; cnjns

exemplo

eanidem provinciam ^larinns

Cilietaklns et W'ilebi'oi'dns
:

Snellins accingere non dnl)ilarunt, nec deliiit proposito eventns

lihros

enim Apoilonii Ayo'j


et

-OTOUt-f,;, Xwco'j -OTOij/?;;. Auoctc7avr, Toy.?,;

N'jTwv, illornin lieneiicio vix amplins dcsideiamiis. Sc(|nel)anlnr

Loci plani, Loci solidi, et Loci ad superficiein.

At

iuiic (|no(jne parli

FKAr.MENTS G KOM KTUIQ LIES.


non
ignoti noniinis
t-t

77
nia-

Gcomotr;o (') succiirreriint, ooriinu|uc opora,

lUiscripla lied
SluI

adluic inctiita, lalcic non potiicnuil.


vi'liit

snpcirrat tandem intentala ac

dospcrala l'oiisniatiim li-

clideornni doclrina. Kani (|nanivis

opns ailificiosissinuim m: pcrnlile

ad rcsolntionem ol)scnriornni proMcnialnm


lioi is iHH'

Pappns asserat, noc supcn(Jiiiin(

fcccnlioris a'vi fjeonielru' vcl de

cognovernnt, ant
in

(|uid csscL

solnnimodo

siinl suspicali.
((

NoLis tanicn
liac inateria

tanlis tcncliiis

dinluni ccnlicnlihns,
laicnuir claborantihns,

qna rationc

in

Geomotria! opiln-

(andcm
se clara
viilc'iidiiiii

Obtiilit cl

\nin

|)cr

iioctcm in liicc

refiilsil:

noc dcljnil invenli novan(i(|ni spcimen posleiis invideri. Poslcpiam


enini

Sncvicnm sidns (-) omnil)ns

disciplinis illnxil,
:

fi'nsli'a

scien(piippe

liarum arcana tan(]uam mysteria qniiidani abscondemus

niliil

impei-vinm pcrspicacissimo incomparahilisRci^nna' ini^cnio, neclaseen-

semns oecultare doctrinam (jnam


mandantis nntn, quandoeiini(jne
duljitare. Ut

vel

nnico dnntaxalaut inspirantis ant

lil)nerit,

detectam

iii

vix possninns

autem

clarin.s se

piodal totuni

Porismatnm negotinm.

'

Kcniial

l'ail

ici

allusion ses |iro[ires Iravaux,

./jniZ/nnii

Pcr^nri

liliri <liiii

de

hui--

jAiiiiis rcslitiiti, ,1(1 h)C<i\' j>liiiio\ et Milido.i Isaj^df^c, eoii\

/Mi^a^e iid locos


/'()//

ad \i(j>crfi( iriii.

OiianI

des ixoinlrcs

aiUci'iciirs (|u'il niculioiiiie,

phis lianl, page 3, noie j.

(-) La daU; do ccl o|iiisciile


liiddi

semble
Ifcv

indi(|iic
:
1

par ce cpi'cn dil Doullian (hii/nc/ix JSid-

Ji.irrcil'ilioi/c.s- f^coiiu'triciv
fif^iirii\
;

cirtii dr)ii<ni\/rtili()/ii"i

pcr

i/i\cnpliis' cl
;

tircmii-

\cripl<i\
l"i\\

Il

circii

i-n/in/irniii

Kccini/i/iiii

{jiKndinii iir<ip<i\iliii/n'i

III

dr

/i(iri\iiiiili-

Jsirimoiiii(V l'IiddUtica: jiindinnciitii, ric.


Iteginai

l'arisiis, apiid

Sebasliannni

(',raniois\

Itegis

el

arcldlypograplinni

el

(iabrii'Ii'in

(li'anioisy,

via .laeobiea, suli Ciconiis.

MDCLV'II. Cnin privilcgio Itegis). an dbnl do


\"()iei

siin lssai

sur les Porisnies.

le

passage' qui en a l reprodnil dans les l'urin,


niilii

douzime page
in

mm

iHiiiirnile

Ilanc de poi'ismalibus sci-ipliiniculam dala


vir

oeeasione cuiupusul,
[''erjual,

qnum

unie

hicii-

iiiiiin

illusUissiiuns

ae

aniplissinins

Dominus de

suprenia (Uiiia Tolosaua

Senalor inlegerriinus cl

in judieiis

exerccndis

pcrilissiniiis,

reruin niallienialiearum

doc-

lissimus, proposilioiies (piasdaui sublilissimas el purisuiala, (|ua^ lain llieoreinalice quaiu

prublemaliee pi'oponi possunl, ad amicos suos hue misissel.


el (illei'lionibus
v(Uei-ilius

I\

l'appi

nnius inonumcnlis
pi);-s iiiiiis.

MalliiMM.ilicis

porismalnni naluram el

usum

discrre

(pjuin e\
Illins

qui

liane

Gconielria;

parlem alligerunl, pnelei- ipsuui nullus supcrsil.

lanien sonleiilia Icgenli slalim obvia non est,

lexluscpic corruplione cl applie.ilionis po-

risnialuni defeclu obscui-ior procul dubio evadjl. Inlerca,


nosli-a.

dum

lanlo viro sua cdere libueiil.


ni
alios

qualiacuuitpie

laiulem sinl,

publiei

juris

faccre

placnil,

ad eoruindem

78

M'CVRES DE FERMAT.-

I"

PARTIE.
(as(jue

celobriorcs

quasdam propositioncs porismaticas sclegimus,

GeoiiH'fris oL considerandas cL cxamiiiandas confidenter exliibenius,


iil

inox quid

sit

Porisma

et cui

maxime

inserviat usui innolcscal.

PORISMA
Sint diKL' rectae
et sint

PRlMlfl.

ON, OC

{Jig-

G9

),

(|na"angulum constituant

in

pnncto
]{

ips positione datai;

dcntiii" et

puncta

el B.

piinctis

el

A dntanliir

recta'

151*],

AF
el

i|isi

OC

parallela; et occiirrenles rect

NO

prodiicde in pnnclis

I']

F; jungatur recta AE, quai recla"


F15,

CO

producl;
occnrral

oceurrat in D; jungaliir itidem rec(a

qua> eidem recta>

CO

iiucsligatioiicm impclli'remu.s, ipsumqiic amplissimiun l>omiiiiim de Fcniuil ad sua cdeiida,


uliiiiim
rciiiiis.
f'I

ad

alla sidjliiiiis

iiitcllcclus

siii

i\ir,r\<i.%-.^

ciiin

oniiiiljiis

oominimieaiida. cxcilai|iicin

I.s

onim

ost ([iioin omiies

Iiiii'i)|ia'

Mallieiiialici

siispii'iuiil;

subldissimis

iPlalis iioslrip
lia',

Gcomelris. lioiiavciUiira Cavaliero


laiidiljiis
iii

lioiidiiia' el livaiii;elisla Ti)i'k'cllo

Florcn-

siiiiimis

elum

ferri,

cjiisi|ue iiivciila mirabilia pniHlicari

anribus mci

aiidivi:
i\c

qiicm cliam \iruin, lam

(ixiiniis virliililnis

clanim,

midtarpio criidiliono (irnatiini

lu icbiis niallieinalicis

oculalissiiiuim, lolo pcclorc vcncror ae colo.

L'opiiscidc de Fermai sur les rnrismcs n'aurail donc pas t

connu

l'aiis

avant

i(iJ4.

La ddicace

la

reine Clirisline de
-^j

Sude

est d'ailleurs explique par le passai,'C suivant

d'une lellrc

du

septembre

i(')3i,

adresse Nicolas Ileinsius par

conseiller au prsidial de Toulouse et ami do


Iri/iin- xiripiiiniiii loiiii (/iiiii/ji(c,
t.

collccti cl

Homard Mdon, Fermai (Sfllngrt cpislolariiin n virix ili.r digf.sti pcr Pclriiiii litirmammm. Leyde, \~f~,
quam

V, p. Oi3,
n

1.

24

Salutat te amplissimus Format, a i]uo cirea niatliematicas scientias, quas mclius

(luisipiam mortalium possidot, nil oxtorqucri un(piam poterit, nisi Hcginaruni pnestantis-

sima

Cliristina

velit

aliquando posl liujus

;L'vi

literatorum

omnium

vota,

posl Francia'
Si lua lacis,

C.anccllarii prccos,

sua ctiam jussa adjungere, quibus, ui puto, non surdus esset.


faccres

cura posscl

id fieri,

loti

Euroiiu' rein pergratissimam.

Valo iteruui

el,

quod

me

couslantcr ania.

FRAGMENTS GOMTRIQUES.
in (]; et

7!)

ad

(|iio(lvis
i(a

piinctiim
iil

rocla^,

ON,

ut V, verhi gialia, intlcrlaiittii-

rccUo AV, HV,

recla

AV
in

occurcal rect.T

OC

in |)iinc(o S, rccla

autem

liV

cidom OC occurrat
orit

punclo R. Roclanguluin sub


in

Cl in I)S

a'(|nal('

sompcr

rectangulo snh (]0

OD, idcocpic spalio dalo.

PoilISMA SECII,M)UM.

l'Aponatnr paraliolc (|u;rvis


sint

NAB

(Jig- 70), ciijus diaincli'i

(|iia'lil)cl

BEO. Suniantnr

in

curva duo qutcvis puiicta


Fi^'. 70.

cl

M,

a (juilius in-

flcictanlur ad aliiid (piodvis cui'va

punctum,

ut D, recta-

ADN,

(pia' in

diamclris puncta E, 0, G,

signent. In eadeni diamtre abscindentur


:

scinpcr dua; recta" qua' eamdeni servahunt rationein

erit

nempe

ut 015

ad BE,

ita

QB

ad GB, idque

in infinitum.

PORISMA TERTIUM.

Este ciiculus cujus diameter recta


Fiir. -..

AD

{/ig-.

71), cui

parallela u(-

(unH|ue

ducaturNM,
et

eireulo in punclis

et

occurrens, et sint data


(pia' secet

puncta

M. Intlectatur utcumque recta NBM,

diameti'uiM

HO
in |iinclis

UVRES DE FERMAT.et V.

1- l'AIJTIE.

Aio

iliilani

esse ratioiicin roctangiili suh

AO

in l)\' ail

l'cclangnlnm snh
Inini in punctis

AV

in

DO

idcoque,

si

iiillcctalur

NCM

secans dianic-

U,S,

cril

senipcr ut rectangulum

langulum suh

AV
DR.

in 1)0, ita

roctanguluni snh

snhAO in DY ad locAH in DS ad rectangu-

lum suh AS
Ncc

in

difficile est

propositioneni ad ellipses, hvpeiholas el opiiosilas

seclioncs extenderc.
l'ORISMA QLARTUM.

Kxpouatnr circulns ICH (fg. 72),

enjiis

diameter IDII data, ccn-

FRAGMENTS GOMTRIQUES.
sunimam
(lato.

81
e'ulciii

diioriiin

quadratorum RM, LN

a'qiiari

semper

spal'ui

lisdem positis,
tur
tiat

in

secundo casu, jiingatur recta CL, cui sequalis ponaperpcndiculai'is, eideiTKjue


;efiiialis et

LP ad diametruin
RZ. Si
a

parallcla

(Uiobus punctis Z clP inllectatur qiuclibetad circumlcrenut PVZ, secans

tiani

rccla,

diametrum

in

punctis

et T,

quadra-

torum

AT

et

BK aggrcgatum quabitur semper


PoniSMA
QUr.NTLSI.

altcri spatio dalo.

lsto circulus

RAC

{fig. 73), cujus diametcr

RDC

data,

cenlrum

I),

radius

DA

ad diametrum normalis. Sumaiitur ulcumquc puncla Z et

l>

data in dianietro a centro

quidistanlia,

et,

junct AZ,

tiat ;e(|ualis

ZM

ad diametrum perpendicularis, eidemque ;equalis et parallela du((ua- dia-

catur BO. Inllectatur qua'vis ad circunil'erentiam recta MIIO

metrum

in

punctis

et

secet. Erit

semper

ratio (|ua(lratorum

EU,
(|u;e

HN

simul sumptorum ad triangulum

EHN

data,

eadcm ncmpe

recta!

AZ

ad (|uartam partcm rect ZD.


et

Ex adductis porismatibus (quorum propositiones elegantissimaK


pulclierrinias

esse quis dilfiteatur?) Iiaud

diUlculter

iiulaganda se

prodit ipsa porismalum natura. Enunciari

nempe posse, secundnm


nos sane

Pappuni,

vel ut tlicorcmata vel ut pi'oblemata statim palet;


niliil

ut llieoreinata enunciavimus, sed

vetat

(]uonnnus

in

probicniala

translormentur.
l'EnUAT.

I.

Il

8-2

0:UVRES
Exonipli causa, sic

\)\L

FERMAT. -

I-

PARTIE.
:

quiiitiiiii

porisma concipi polcst


ut

Dii/o circiilo
si

RAC
iirin

cujiis (liameler

RC, (jurantur duo piinclo,


recta ut

et

0, a quihus

i/ij!ccla/ur(/ii(vvis

ad circuinfcrentiam
ahscissis

MHO,
si

facial sernpcr ratio-

quadralorum ah

EH,

HN ad

triangulum
:

EHN

datam. Nec
r(!cta

latet

ex supradicto thoorcmate constructio

enim ponaliir

AZ
c-

esse ad qiiarfam partem

ZD

in

rationc data,

omnia constahunt,

doinquo rationc
niata in

in reliquis et

omnibus omiiino porisinatihus

(iieorc-

problemata

facile transihunt.

Quod

auteni innuit Pappus ex sententia juniorum geonietraruni po-

risnia deficerc liypothesi a locali tlieorematc ('), id


niatis

sane totam porisauxilio

naturam

spccifice rvlt,

neqne

alio

fere

qnam

eo

(|uod

lucc verha subministrarunt, liujusce

abdita

matcris penetra-

vimus.

Quuni locuni investigamus, lineam rectam aut curvani inqnirimns


nobis tantisper ignotarn, doncc locum ipsuin inveniendte line designa-

vcrimns; sed

quum

ex supposito loco dato et cognito alinm locum


:

vcnanuir, novus iste locus porisma vocatur ab Euclide


locos ipsos porismatuui

qua ratione
verissime

unam

specietii

et

esse et vocari

Pappus snbjunxit.

Exemplo uuico
risrnalis
sit
:

definitioneni nostrani astrnennis in figura qninli posi

Data rect RC,

queratur curva quiclibet, ut RAC, cujus ea

pr(qiri('tas ul a

quolibet ipsius puncto, nt A, demissa perpendicu-

(') C.'csl-ii-dirc que, d'api's cotte dfinition, le porismo serait


la pro|rit

un lliorme nonant
la

d'un lieu,

sans que

la

dtermination complote de ce lieu soit donne dans

l'nonc. Cette dtermination reste

donc

Irouver, en

mme temps que

proprit est

dmontrer.

Au temps
lement
gissait

d'Euclide, le

nom de
il

pnrifiiw parait avoir t employ pour dsigner spcia-

les propositions

s'agissait

de trmwer, tandis que, dans les thormes,


cniistntirc.
la

il

s'a-

de

dciiioiiirer,

dans

les

problmes de

Euclide a appliqu ce terme de


iMicliel Cliasles.

porisiiic

un ensemble de propositions relatives

matire devine par

dans sa clbre restitution {Let troit lU'res de Poriiincx d'F.uclidc, etc. Paris, Mallet-Bachclicr, 1860), mais
il

ne voulait probablement pas spcialiser particulirement

le

sens de

l'expression.
L'intention (|ue lui prte

Fermt un

]ieu

plus bas est donc improbable, et elle restreint


la

trop
relle

le

sens gnral du nw\. porisrnr, sans d'ailleurs dsigner en .^lueune faon

nature

des propositions traites par Euclide.

FRAGMENTS
AD faciat vam RAC esse
lai'is

f.EOMi: TRI OUI'

S.

83

quadratuin

AD

qiiale rcctangulo IID(], iiivcniomus cur-

circuli circumfereiitiaiii.

Sed

si

ex (lato jam loco

illo

aliiiin

invesligcmus, problcma, verbi gralia, poiismatis

quiiiti, noviis

iste locus et infiiiiti alii

quos

pcriti sagacitas analystic repi'a;seii(al)it el


dicetiif.

ex

jaiii

cogiiito cliciet,
aiileiii,

porisma

Qiumi
Pappi

ut

jam

dixiiiiiis, poiisiiiata ipsi siiilloci,

eirorcMi lalini
iionsinaliun

iiilerpretis

ex graeco textu emendabinius eo loco

iihi

opits pcralile ait (id

resolutionem ohscurionun prohlernaliini

(te

connu gc:

ticrum qii liaud cornprclienditnt

cam

(puv mulliltidittcni pnvlwl iKtliiidiii

quae ultima vcrba (jiium nulliim

i'ere

seiisum admiltant, ad

i|)siiiii

aiilia-

torem lecurrendum
bcnt
:

cujiis

verba in manuscriptis codicibus

ila se

-op(T[j.aTa iail -riKhal aOpotcrpLa c^CkoiiyviOLiov st tt^v vA'JUtv


T"?i

Twv

[x6''ptO(TTpa)v-po6Xy][j.Twv xal tcv ytvGiv Tipi)^y]TiTOV


'

cpuaeco

-ap-/_0[J.vY] ll-qOrj (

).

Ait \g\lm' porismala con/erre


cl

ad

aiialysin ohscuriorum prolihiiuanm


:

gcncruin, lioc est probleiiiatuin generalium

ex dictis

eiiiiii

apparel
:

poi'ismalum propositiones cssegeneralissimas. Deindesubjiingit

(piiiin
;

natura inulliludincrn (ju vlx ples l animo comprcliciidi


l)us verbis
iiifinitas
illas et

sub/niiiisticl

(|

i-

miraciilo proxiiiias ejusdem

piobleiiialis

iiulicat solutiones.

Huic autcm vel tbeorciiialum vel probleinaliun

inveiitioiii

non decsl

pecnliaris a puriore Analysi derivanda inetliodus, enjus ope non soliirn


(Hrni(|ui'

pracedcntia porismata sed picraque alia cl invenimus


si

el

con-

strnxlnius et demonstraviinus, et
et aceuratioris operis

Inec j)ancula, ([u:e isagogiea taninin

prodrorna eniittinius, doelis arrideaiil, trs (olos

(') Voici commciil Chaslcs (p. i4) traduit ce texte, assez obscur cl mal assure
(I

Les

l'orisnics.

collection ingnieuse d'une foule de choses qui servent la solullnn


difficiles el

des jiroljlmes les plus


fandrail ajouter

Dans cette traduction,

les

que la nature fournit avec une inpuisable varit. mots d'une faille devraient tre snp[irims. Afirs \civetil.
il

il

hcniicotip (par op|iosilion <'wv). Enfin, aprs dijiicilcx,

faudrait dir(^
(pii suil

et iiuni/jue la imltire lei joiirniise


il

avec une inpid'uilile

l'aricle,

en

liant

avec ce

n'a rien t ajoute eet Otn'ra'^e d'EiicUde.


Telle est du moins l'opinion do Heiberg. Le savant cdileiir de l'appus, llultscli (p.
(i.ifi.

1.

iK

'21),

regarderait, au contraire,

comme

inl('r]iols les

mots catieonp

et

ceux qui

sni\cnl

la

phrase grecque cite par

l-'ermat.

84.

tEUVHES DE FERMAT. libi'os

PARTIE.
et Kiiclidem

Poi'ismaUuii

aliquaiulo i'estit,u(umis,

iino

ipsum

lironiov('!)iiinis et

porismata in coni sectionihus

et aliis

quibusciimque

cui'vis inirabilia

sane ctbacteiius ignota detegcmus

(' ).

PROPOSITIO

D.

DE FERMAT CIRCA PARABOLEN

(^).

Proposui pcr data quatuor puncta paraholeti descrihcrc. Duplex est


casus, utrique

lemma scquens prajmittcndum.

Sit parabole in i" fig.

ECBAD

{fig. ']^), cujus

diametcr

AF

dotiir

positione; dcntur ctiani duo puncta

et C, per qua? transit

parabole;

dentur denique anguli applicataruni ad diametruin AF. Aio parabolen


positioue dari.
Applicentui' ordinatiin

BN

et

CM;

puncto dato B

in

AF

positionc

(1) Foir, sur cel opuscule, le


sai (le

jugemoul de

Ciiaslcs (p. 3, 4i

'-)-

est certain

que

l'es-

Fermt doit tre considr comme tout autre chose que comme une tentative de restitution des Porismcs d'Euclide, soit dans la forme des noncs, encore incertaine aujourd'hui, soit pour le fond du sujet trait. II faut y voir plutt une indication de <pieslions olVraiU

quelque

aualoi;io

avec celles abordes par Euclide.

Chaslcs n'a qu'un seul porismc,

CXXVI

(p. aio), qui se rapporte l'un


d'ailleurs, le

de ceux do

Fermt,

le iroisiuie.

Comme

il

le fait

remarquer

second porisme de Fermt,

borne aux droites que le premier que l'on pourrai! considrer comme rentrant dans un des \ingl-neuf genres numcrs par Pappus. Au lieu donc, comme l'a fait (lliaslos, de chcrclicr ici, en s'aidant dcslcnimcs do Pappus.
o figure une parabole, est trariger
ot
l'ordre d'ides d'Euclide, lequel se
il

aux cercles. Enfin, avec

le troisime,

n'y a gure

retrouver des propositions rentrant dans ces vingt-neuf genres. Format a voulu plutt,

dans ce spcimen, montrer que ces genres pouvaient tre multiplis indfiniment.
(2) Cotte pice est insre

dans les yaria an milieu de lettres d'octobre

iCifi.

FRAGMENTS GOMTRIQUES.
(latam ducilur

85

BN
:

in

ilato

angulo (positum quippe est dari angiilnm

applicatarum)
rccla

crgo datur puiictiim N; similiter datur puncliiin

cl

BN,

CM

positione et magnitudiiic.

E\ natura paiabolcs
ila

est

ut qiiadratum

CM

ad quadralum BN,

M\

ad NA,

si

ponas

A esse verticcm

paraboles sivc

extremum diamctri

ei'go

dalur

ratio

MX
MN,

ad NA, et dividende datur ratio


quia duo puncta M,

MN

ad NA. Datur auteni

recta

dantur; datur igitur

NA

et

punc-

tum A.

Si fiat
ut

AN

data ad

NR

dalani,

ita

NB

ad Z,

dabitur Z rectum paraboles latus. Dato igitur vcrticc A, Z recto iatere,

AF diamtre
ex 52,
1

positione, angulo applicatarum, datur positione parabole,

Apollonii.
facillime construitur primus casus in
F, qua^
si
2-''

Hoc supposito,
in

fig.

(//g\ 75),

qua dentur ([uatuor puncta D, B, C,

jungas pcr rectas BC,

CF, FD, DB, vel neutra oppositarum

erit alteri parailela, vel, ut in lioc

casu, erit BC, verbi gratia, parailela DF.

Bifariam utraquc dividatur

in

punctis

et

et

sit

i'actum

ergu

juncta lE erit dianieter paraboles,


dat.

quum
:

quidistantes bilariani divi-

Dantur autcm puncta


DEI. Quuni
igitur
et

et

ergo lE positione datur et angu-

lus

dianieter lE positione delur,

dentur

etiaiii

angulus applicatarum

duo puncta B

et

D per

(|ua' transit

parabole

dabitur positione parabole


In

DBACF.

secundo casu major

est difficultas,

quum

neutra rectarum duo ex


In
]' lig.

punctis datis conjungentium alteri est ie(|uidistans.

sint dala

8G

UVRES DE FERMAT.conjungantur,
et

1-

PARTIE.

quatuor puncta X, N, D, R {Jig. 7G), quac per rectas XR, RD, DN,

NX
sito

neutra oppositarum
et

sit alteri

aujuidistans.

Ponatur jam factum esse,

dcscriptam parabolen

XANDBR
in

propo-

satisfaciontem. Concurrant product

XN, RD,

puncto

et,

hifariam divisis

XN, RD

in

punetis

]M

et C,

ducantur ad ipsas dia-

metri
lx\S,

MA,

(]B,

occurrentes paraboht

in

punctis
et

et R, a quilnis
in

recUv
S.

SRipsisXV, VR ducantur quidistantes

concurrant

puncto

.luncla

AR

l)ilariani

dividatur in P et jungatur SP.


Fis. 7C.

llis

ita

conslructis, patet,

quum

per verticem dianietri

MA
in

ducalur
in
:

lAS ;o(jnidistans applicatae XN, rectam lAS tangere parabolen


probal)itur similiter rectam

A;

SR tangere canideni parabolen

ergo,

per 17,

III

Apolionii eril
ni rcctongiiliim
ila

XVN

ad reclaiipiiIiMii RVl),

qiiailialuni

AS ad qtiadralmn SB.
ad rectanguluni RVD, quuin dentni'

Dalur autem

ratio rectanguli

XVN
:

quatuor puncta X, N, D, R
dratuni SR, ideoqne rect

ergo datur ratio quadrati

AS

ad qua-

AS

ad rectam SH. Datur autem angulus ASR.

quia proptcr parallelas .Tquatur angulo

XVR

dato

ergo

in

trian-

gulo

ASR

datur angulus ad verticem S et ratio latcrum AS, SR, ideo(jue

FRAGMENTS
tiiangiiliim

KOMETIIIQUES.

87

ASB

datur specic;
sit

igiliir clalur angiiliis

SAB

et lalio

SA
:

ad AB.

Qaiiiii

autom AP

dimidia AB, datur ctiam ratio

SA

in triangulo igitur

SAP
et

datur aiigulus ad A, et ralio latenim

AP SA, AP
ad

datur igitur specie

angulus

PSA

datur.

Hoc

posito, quuni recta

SP

rectarn

AB

puncta contactuum conjunII

genteiii bifariam dividat, crit


in

diameler paraboles, ex 29,

Apoilouii;
:

parabola autcm

omncs diametri

sunt. inter se aequidislanles

orgo

dianieter

MA

rect SP quidistabit, ideoque angulus

lAM
:

sequabitur

angulo ASP. Probavimus autein dari angulum

angulus lAM

et ipsi alternus proptcr

ASP parallclas NMA.

ergo

dabitnr

Datui' autein

punctum M, quia rectam


dividit
:

NX

positione et magnitudinc datam bifariam

ergo datur diamctcr

MA

positione; datur etiam angulus appliet

catarum

AMN,

et

danturduo puncta N

par quae transit parabole


facilis

datur igitur parabole positione c\ Icminate, et est


synlliesim rgressas.

ab analysi ad

Patet auteni duas parabolas in lioe secundo casu proposituni adimplere


:

concurrent cnini rectie


lioc

DN

et

XR, quas posuimus non esse pa-

rallelas;

casu edem argumentatione nova construetur parabole

proposito satisfaciens.

<
MB, BA

LOCI

AD TRES LINEAS DMONSTRATIO

>

{' ).

Exponantur
(^/tg.

trs recta; positione dalie trianguluni constituentes


sit

AM,

77), et

quodvis punctum
in

quo ad rectas datas dudatis. Sit

cantur rcct;e OE, 01,

OD

angulis

OEM, OIM, ODB

autem

du xvii' sicle, classe dans la clieAsliburnham. Celte cojjie, sur une Pour feuille double, sans titre, porte la fin, d'une autre criture du temps, la mention Mdiii'' Cdrcnvi rue Micliel Lcconte au milieu, et, en haut, de la main de Libri, l'altribulion p-crmat. Celte attribution est corrobore par lu Lettre de Fermai llobcrval, du
(
'

inise

Co morceau indit est publie d'aprs Fermt du portefeuille 1848 I de

uiio copie

la collection

9.0

avril lO'iy, d'aprs laquelle le tilre a t com|)Os.

La question traite est nonce dans Pappus (d. llullsch), page G78, lignes i5
vantes.

cl sui-

88

UVRES nE FERMAT.EOD
ex coni scctionihus.

I"
:

PARTIE.
Aio punctuni
esse ad

ratio reclangiili

ad quaciratum 01 data

nnam

Dividatur

rect FOC,

MB bifariam in Q et, junct AQ, ON ipsis MB, MA parallel.


Fig. 77.

ducantur per punctiim

Tria triangula

OEF, ODC, OIN sunt specie data

nam

ex liypotliesi

dantur anguli OEF, ODC, OIN; datur etiam


leias,

EFO

quia, propter paral-

OCD quia sequalis dato 3FBA; deni(|uc datur ONI, quuni detur' ONB ipsi AMB propter parallelas a'qualis. Datur igitur ratio OE ad OF; datur item ratio OD ad OC ergo ratio rectanguli EOD ad rcctangulum FOC datur. Datur autem, ex Iiypotlicsi, ratio rectanguli EOD ad quadratum 01: ergo ratio rectandato
est sequalis;

AMB

datur

et

guli

FOC

ad quadratum 01 datur. Datur autem ratio quadrati 01 ad


:

quadratum ON, propter datum specie triangulum OIN


tanguli
Si

ergo ratio rec-

FOC

ad quadratum

ON,

sive

FM

ipsi ;cquale, datur.

secetur

AQ

in

ita ut,

duct

UR

parallel

MB, quadratum UR ad
ad quadratum

(|uadratum

RM

sit in

rationo data rectanguli

FOC

FM
in

(hoc autem est

facile,

quum angulus MRU


AQ, coni

detur), et per

punclum U

describalur, circa diamctrum

sectio

quam

rectic

MA, AB

punctis M, Bcontingant (id autem est facillimum et ex


puncti

< vario
:

> (')

situ crit
tibi,

aut parabole aut hyperbole aut ellipsis


:

superflua,

pnesertim
per

non addimus)
(ransire.

Aio coni soctionem

sic

descriptam

punclum
Le mol vnrio

'

a cl resliUi la place (riiiic

lacune de

ciiii]

lellrcs

environ clans

le

inaniiscrit.

FRA(;MENS (lOMKTlUQUES.
Naiii Iranseat ex alla parle per

S!)

punctuin

P. Taiiget recla

LU

scctio-

ncni, (|iuim

sit

parallela ordinata-

MB;

([iium ii^itur scctio lianscal per

puneturn 0,

crit

reclaiigulum J*F() ad

qiiadi'iiUiiii l''M iil (|iiatlraliuii L!l< ail iinadraliiiii

KM,

ex dcima sexta propositione


f|uadraliim

III

Apollonii. Ut

aiileiii

LU

ad (inadiatiim ItM,

ila

esl rectanguluin

FOC ad

(|uatliaUiiii

FM,

ex constriiclioiie
ideoqtie recta

recta iil'uI uni i^itiir


rect;e
ita

PFO

rectanijulo FOI! a'fiiialc eiil,

FO

PC.
:

Quod

(|iii(lein

se hahet

iiam,

quum AQ

dividat iMlariaiii .MB,


().\ est

eiil recta
a'tjiuilis

FX
:

lectc

XC
al)

a-quaiis; proptcr sectionem vero, recta

XP

reliqiia igitiir

FO

reliqiue P(" a'quatui'.

Nec

est difticiiis

analysi

ad synthesiiii, per deinoiistratioiieiii

ducentem ad impossibile, rgressas.

FtBMAI

I-

12

AI)

LOCOS PLANOS ET SOLIDOS


ISAGOGE
'.

De
pus

lucis

quampluiima

scripsisse vetercs, liaud (lul)iuiii


([ui

(cslis

Pap-

iiiitio

Lihri seplimi (-),

Apollonium de

locis planis, Arist.Tiiiii


aiit

de solidis scripsisse asseverat. Sed aut falliniur,


ipsis fuit

non proclivis
(|ih)(1

salis

locorum invcstigatio

illiid

augurannir e\ oo

Iocos

quamplui'imos non

salis generaliter expresserunt, ut infra palcliil.

Scientiani igitur liane propriie et peculiari analysi sul)jicinuis, ut


(leineeps generalis ad Iocos via pateat.

Quoties in ultinia tequalitate (hue quantitates ignol:e reperiunlur,


lit

locus loco et terminus alterius ex

illis (lescril)it

lineam rectani aut


:

eurvam. Linea recta unica

et siniplex est, curv;e iniinita'

circulus,

paraI)ole, hyperbole, ellipsis, etc.

Quoties (juantitatis ignot;e terminus iocalis


tani aut

(leseril)it

lineam recparaholen.

circulum,

lit

locus planus;
fit

at qiuindo
si

desiriliit

Iiypcrbolen vel ellipsin,

locus solidus;

alias curvas. dicilur locus

Le lexle de cel importaiU Trait est trs dfigur dans l'dition des Var'ui Opci-ii eu particidicr ]iar l'adciption do la notation cartsienne des exposants. V,Isiv^i<^i\ <pii renferme les lments de la (iomtric analytique moderne, et notamment nue diseussion de l'(piation gnrale du second degr den\ ineonnnes, a rpondant t rdi'
I

de

1C171),

ge

et

mme, d'aprs

l'article

dn Joaninl
la

des- ,SV(cm;/f

du

fvriei' Midi,
J)'u]i

conimuniqnce par
il

t'ermat avant l'apparilion de

(U-omctru; do Descartos.

antre ct,

est ais

de,

se convaincre (|ne Kerjuat est toujours rest fidle aux errements de Vito et n'a jamais tait usage dans ses crits de la notation des exposants, sauf pour des cas excepliomiels,

comme
l'opie

lorsiju'il luisait allusion

aux travaux de Descartes.


I

L'existence, dans le portefeuille iSJS

do

la collection

Asliburnham, d'une ancienne

de

\'hii-^i>i:^c

a permis do rtablir en toute sret la notation


le

d'liminer certaines additions faites son texte sur


dition des Voriii.
(

manuscrit

(pii

employe par hermat et axait servi pour l'-

2;

Pappus, d.

llultscli,

page

(')3ti,

lignes 22 et 23.

92
linoaris.
(lorimi

UVUES DE FERMAT.De
lioc niliil

I"

l'AUTIE.
soli-

adjiingcmus, quia facillimc ex planoruni et

iiivcsligatione linoaris loci cognitio (Jei'ival)itui',

inc(lianlil)us

i'e(luctionil)iis.

Commode autem
ignotas ad

institui

possunt ;eqiiationes,

si

duas ({uantitatcs

dadim anguliim constitiiamus


et

(([uein ut

plurimum rectum
sit

sumemus),

alteriuscx

iilis

positione dal;e terminus unus

datus;

iiiod lUMitia
erit

quantitatum ignotarum quadratum praetergrediatur, locus


solidus, ut ex dicendis ciarum
liet.

planus

aiit

Kr.cTA data positione sit

NZM

{Jig-

78^

cujus

punctum datum N; NZ

loqueturquantitali ignotc
sit

.1,

et

adangulum datum NZI

eievata recta ZI

aH|ualis aiteri quantitati ignot E.

Z>in/1

ccqiioliir

l>\\\E:

punctum

erit ad liiicam reclarn positione

datam.
ad
/:".

Krit oui m
ul 1; ad D,
iia
.1

Ergo ratio A ad

/:

data est, et datur angulus ad Z, Iriangulum igitur


et recta

\IZ specie,
tione
:

et

angulus INZ; datur autcm punctum N

NZ

posi-

ergo dabitur NI positione, et est facilis conipositio.

Ad

Iianc sequalitatem

reduccntur omnes, quarum liomogenea partini

sunt data, partim ignotis


pliciter sumptis.

A etisadmixta,
a>quelui'

vel in datas ductis vel sim-

Zpl.

D in A

B in

E.

LIEUX PLANS ET SOLIDES.


Fiat

93

D\n
erit

/}

;t>quale

Z/j/.

m
Fiat
A'

/;

ad D,

ila

/?

ml E.

MN

aH|ualis

II

daliitur punctuiu

iM,

idcoquc

MZ

a'(iiial)itiir

jl.

Dahiliir eri^o ratio

WA
erit

ad Zl; scd datur

an;iiliis

ad Z, or^o

triangulum IZM spocie,


tionc,
luillo
i(l('()(jii('

et coiicludctiu'
I

reclam MI

jiinclaiu dari pusiId('ni(|uc

piinctum

ad rcctain positioiu; datam.


([iialihet

negotio concliidetiu' in

;iiquaiitate

ciijiis

liomogeiiea

(jiKcdam afficicntur ah

vel

E.
locoriim iocjualitas, ciijus beiieticio
:

Et est siinplcx luoc et prima


invenieiitiir loci

omnes ad lineam rectam


lacis

verbi gratia, scptima projaiii

positio Libri

ApoUonii de

planis ('), quae generalius

[tolerit

eiuintiaii et construi.

Huic
illiiis

e(|ualitati

siibcst pulclierrima
:

propositio sequens, (jiiam nos

ope detexinuis

Si suit

(luolcumqae rccl
recta'
i/i

liiie positioiie
sit

daUr

(Uijiic

ad

ijisas

<i

(fandain

punclo diicanlitr
efficilur

datis a/iga/is,

aiiteni (fitod sait ditctis et dalis


liiiea/n positioiie

data spatio ^uale, panclnni rectam

datam eon-

tinget.

Infinitas omittimus, qiue Apollonianis merito possent opponi.

Sec.uxdus

hujusmodi a'qualitaUim gradus

est,

([uando

A
quo casu piinctum
Fiat
ut >I, a
I

in

xi\.

Zpl.,

est ad hyperboleii.
in

NR

(y?i;-.

79) parallelaZl; sumalur


iMO paraliehi Zl
;

NZ

(|uodlibet

punctum,
ieqnak'

qno

diicatiir

et fit

rectangiilum

NMO

Zpl.

Per punctum 0, circa asymptotos NR, NM, describatur hyperbole

(') J'dir [ilus liaul, page 24, note

1.

94

UVRES DE FERMAT.punctum
A
in

l^"

PARTIE.

(lahitur positione et transil)it pcr


liini

I,

quum ponatur

rcctangu-

E, sive NZI, quale

NMO.
Fis- 70-

Ad

lia:ic

aqualitatcm rcducentur

omnes quarum
aflecta.

liomo;j;enea partiin

siint data, vcl

ah A

aiit

aut

in

Ponatur
Dpi.
-+-

in /?

iifi.

/t in

i-

in

A'.

Igitur, ex aitis pnceeptis,


in

/>'

-h

in

/i

A in E

a-qualntur

Dpt.

I-;rtingatur

rectangulum abs duohus laterihus,

in (put

homogenea

n
reperiantiir
:

in

-i-

in

E~

in

/t"

erunt duo latera

A
et

-S

el

/l-E
E A\
.4
/<:

rectangulum

siih ipsis

(juabitur H\n A -^S'in


/fin.S,

lu

H'inS.
/{

Si igitur a Dpi. abstuleris

rectangulum suh

.S'

/;

;equabitur
Fiat

Dji/.

R\nS.

NO

(/ig. 8o) ;equalis S, et

ND,

parallela Zl,

fit ;e(|ualis ]<;

per

punclum D ducatur DP
lela

parallela
in P.

NM,

<

per

punctum O

>

OV

paral-

ND,

et Zl

producatur

Quum NO
similiter,

a^quetur S, et NZ, A, ergo A


.sive

S ;equabitur OZ
ergo

sive

YP:

quum ND,

ZP, tequetur

//,

et Zl, E,

H E

a-qua-

LIEUX l'LANS ET SOLIDES.


l)itur PI
:

95

rcclaiigulum igilursub
I

VP

in PI qiiatur dato Dpi.

Il

in S.

Krgo punclum

crit

ad liyperholen, cujus asymptoti PV, V().


KiL'.
S,).

Rcctangiilo eniin Dpi.

in

ie(jucUir,

sumpto

(juovis

punoto

et

duct parallel XV, roctangnluni

VXY,
:

et per

punctnm Y,
1

circa asyni-

ptotos PY, VO, liy|)crI)oIc describatur

per punctnm

transihit, nec

est difficilis in quil^uslibet casibus analysis aut constructio.

Sequens aiquaiilatum localium gradns est, ({unni


tur Kf/., vel est in ralione data ad Juj., vel etiani Af/.
E(/.
in

.le/,

vel
in
/;

a;(|na-

.1

est

ad

dala ralione; deni([ue hic casus

omnes ;equationes

c()in|)re-

licndit intra nietain (juadratorum,

qnarum liomogenea omnia


in

vel a (|ua-

drato
Ilis

.1,

vel a ([uadrafo

/f,

vel a

rectangulo A
I

E aniciuntur.
rei

omnibus casibus punetum

est

ad lineam rcclani, eujns

demonstratio facillima.
Sit

NZqnad.-f-NZ

in Zl

ad ZI quad. in ratione data


Fiir.

(Ji;^-

^^i )

8..

Ducatur qn;evis parallel OR; qnadratum

NO

+ NO

in

OR

erit

ad

OR

quadratum
igituiI

in

eadcni latione, ut est l'aeillimum demonsfrare.

Punetum

erit

ad reclam positionc
(j^nodvis

< dalam >.


ut 0, et tlat tiata ratio (|uadrati

Sumatur cnim
I

punetum,

!)G

(EUVRES DE FERMT.

I"^

PARTIE.

NO

+ NO

in

OR

ad

OR

(juadratum. Juncta

NR

dabitur positioiie et
quii)uslil)et anjua-

satisfacict proposilo]

('),

idcmqiie continget

in

tionibus, quaruni

omnia homogcnea

a potestatibus
.sit

ignotarum vcl rec-

tangulo sul) ipsis afficientur, ut inutile


percurrei'o.

singulos casus scrupulosiiis

Si potestatibus

ignotarum

vel rectangulis

sub

ipsis adinisceantur

bomogenea,
ignotarum,

parti

oinnino data, parti m sub data recta in alterain


evadct constructio
:

difticilior

singulos casus construinuis

breviter et demonstramus.
Si
Af/.

qualur

Dm H,
diametrum NP

puiictum
Fiat

est

Mlparaholen.
dcscribatui'

NP

parallela ZI {fig.%-i), et circa

Fi. S2.

parabole, cujus rectum latus recta


lle

data, et applicata; sint paral-

NZ

punctum

erit

ad parabolen banc positione datam.


in

Ex constructione rectangulum sub D


boc
est,

NP

sequabitur quadrato PI,


:

rectangulum subZ)inIZ ;oquabitur quadrato NZ, ideoque


lJ\\\E
;t?quabilur

A<j.

Ad banc a-quationem

facillimc reducentur

omnes

in

quibus Aq. misdatis in


.4,

cetur bomogcneis sub datis in E, aut

</.

bomogencis sub

'
1

La diiionstralioii mise ciUre croclicis est suspecte divers


i,'iirc la

litres; si elle n'a

pas t

interpole, on ne peut

considrer (pic

comme nn

reste d'une i)remire rdaction

de Fermt.

LIEUX PLANS ET SOLIDES.


i(ltMiu|iie

i)"

coiUingct, licet

homogcnea omiiino data

a'qiiatioiiilms

iiiis-

c'cantiir.

Sit
E<].
;rf|ualc
A* in
(.

In

pnecedenti figura, verticc N, circa diamctriiin NZ,

dcscrilialiii-

[)arabolt', ciijus
|ir;estal)it

rectum latus

sit I), et

applicata* recta*

NP

paralleho

proposilum,

ut palet.

l'oiiatiir

/jfV.
l'irgo

ly.

a-(|.

I)\i\ i:.

/II/. Dii\

h'

a'f|iialjiliii'

ly.

Applicetur

Ji(/.

ad

et sit lequale

/)

in

//.

Ergu
ly.,

D\n n
i(leo{|u

D\\\

Il

a'r|nal)iliir

I)'n\{li

E)

a-quabinu'

ly.

Ideoque
succedet

liic

a'quatiu reduceturad pr;ecedenteui

recta i|uippe

//

/,'

ipsi

E.
//,

Fiat quippe {Jg. 83) i\>[ parallelaZI et xqualis

et

per pnuetuui

.M

ilucatur

MO

parallela

NZ

dafur punctum
Fk'. 83.

^F, et recta

AlO positione.

In

Iiac

constructione, 01 lequalnr

II

E
NZ

ergo

in

01 ;e(|ualnr .\Z

<|ua(l.,

sive

MO quad. Vertice .M,


/>,

circa dianietrum ALN, descripla paralnde. cnjns


parallela-, praslahit |ii(iposilnni,

rectum latus

et applicala* ipsi

ut patet ex constructione.
Si
yyy.-t-

ly.

a'i|.

]J in

/;',

/>\nE
rjujuT.

--/!</.

a'i|iKil)lliir

ly.,
l'i

[.

98
etc.

(EUVRES DE FERMAT. ut supra. Similiter

1=

PARTIE.

omnes quationes ab

et

.417.

affectai

con-

sfruentur.

Srd Aq. iniscetur s;epe Eq.

et

liomogeneis omnino datis.


a^qiielur
Erj.
:

Jlq.
puiictuni
rcctus.
Fiat
ci-iptus
\

Arj.

est ad circuhim positione

datum, quando angulus NZI

est

NM

{fig.

84) qualis D; circulas centro N, intervallo NM, des:

prsestaMt propositum, hoc est


Fig.

quodcumque punctuni sump-

8i

seris in

ipsius circuinferentia, ut

I,

quadratum ZI aquabilur qua-

drato

NM
E
\n

(sive/iy.)

quadrato

NZ

(sive.4<7.), ut palet.
affecta^
sit

Ad
A
vel

liane

aequationem roducentur omnes


datas ductis,

ab Aq.

et

Kq.,

et

ab

modo angulus NZI

rcctus, et prseterea coef-

ticientes
Sit

.17.

a'quentur coefficientibus Eq.

ISij.

/)
~

iii

liis

((/.

;equale

IIq.-\-

n\n Eh\i.

Addatur utiimque
/il]. -+- !>(].

llq., ut

/;

-+-

R succdt E
.'equale

fict lUj. 4- /?
bis.

D\\\

bis

ij.

Eq.

iii /;'

Ipsis

/?(/.

et

Hq. addatur
liq., liq.,

l)q.,

ut

I)

-^

A succdt

ipsi

.4,

et

summa

quadi-atorum
f''l.

et l)q.

;equetur Pq. Ergo


7?^.

D(j.-~D\n
e.\

(l)is .I7.

lquabiliir

+ /?!/. /)

iii

1 l)is

7.

iiam

constructione

Pq.~Dq.

.Tqualur

Rq.

liq.

LIEUX PLANS ET SOLIDES.


Si igitur loco ipsius
fiet
.4

99
4Il

I)

sumpseris A
iL'quale

et locn

siimpscris

/,',

Pq.
et reducetu!"

Aq.

/?</.,

quatio ad prceclenteni.

Simili ratiocinatione similes anjuaf iones rcducentur, et iiac via

omnos

propositioncs securuii Libri Apollomi De


et sex priores in qiiibuslibct punctis

locis

p/anis ('

coiistruxiimis,
:

habcrc locum denionstravitniis

quod sane mirabile


Sei)

est et ab Apollonio fortasse ignorabatur.

]iq. Aq. ad Eq.

Iialjcal

ralionem dalam,

punctum
Fiat

crit

ad

cllipsin.
//,

MN

tcqualis

et

per vertieem M, diametrum

NM,

centriim N,
(|iia-

describatur ellipsis, ciijus applicalic sint rcct VA parailei et

drafa applicatarum ad rectangulum sub segmeiilis diainetri babcani


ratioiicin

datam

punctum

erit

ad bujusmodi eliipsin. Etenim quarectangulo sub diamelri


seg-

dratum
nientis.

NM

quadrato

NZ quatur
in

Ad hane
si

rcduccntur similes

quibus Aq. ex
et

uiia parte

opponelur

Eq. sub contraria alTectionis nota


cocfticienles sint
jatn
sit

sub coefficientibus diversis. Nani


sit

edem

et

angulus

reclus, locus erit ad cir-

culum, ut

diximus;

licet igitur coclficientes sint

e;edem, modo

angulus non

rectus, locus erit ad eliipsin, et, licet immisceanlui'

;equationibus bomogenea sub datis et

vel

E,

fiet

reduclio eo (]uod

jam usurpavimus
Si

artificio.

Aq.-\- Hq. csl ad Eq. in data ralionc,

puncfum
Fiat

est ad hyperbulen.

NO {Jig- 85) parallela VA; data ratio sit eadem qua' //y. ad ([uadratum NR daliilur ergo punctum H. Circa diametrum RO, per ver:

Cj

finr plus haut, piigcs 29

cl 3o, note 2.

100
licoiii l{,

UVRES UE FERMAT. NZ,


et

1-

PARTIE.

cciitriim N, ilescrihatur hyperbole, ciijus applicatae sint paral-

lela-

rcctangiihim sub tolo diametro et


sit in

RO un cum RO
quadrati ad
;equali
llq.

qiia-

(Irato

ad quadralum 01

data rationo,

NR

Erpo,

coniponendo, rcctanguluni sub


quadrato
(|ua(liati

MOR

(posil

MN

NR)

uii

cum

NR

erit

ad quadratum 01 un

cum

liq. in ratione data,

NR

ad nq. Sed rectangulum

MOR, un cum NR
8.J.

quadrato, aqua-

Fi-.

lur

NO

quadrato, sive ZI quadrato, sive

/?</.;

et

quadratum 01
llq.
:

un;i

<-um Bq. ioquatur quadrato


lU

NZ

(sive Aq.) un
iq.,
ita

cum

crgo est

Eq. ad

}'>q.-\-

NRquail. ad

/?</.

t't,

convertendo, Bq. +
Iq. csl
ail

/i'/.

iii

ralioiie dala.

Punctum

igitur

est ad
usi

hyperbolcn positionc datam.

l'^odem (juo

jam
.le/,

sunuis artificio, ad Iianc i(|ualitatem rcducentur


affieiuntur un
sul)
.1

omnesfjuab

et /sy.

cum
vel

datis, sive simpliciter,


li

sive rniscoantur ipsis

homogenea

in

datas, modi) Aq.

babeat caMuleni ex alteia parte allectionis notani,


<]\i{

quam Eq.

Nani,

si

divers;^, proposilio concludetui' per circubjs vel ellipses.

Dii'iiciLLiMA
/'>/.

omnium

;c(|uali(atum est

quando
.1

ita
/s

miscentur Aq.

el

ni

nibilominus bomogenea <|n;cdani ab


/il/.

in

altlciantur

un cnni

<lalis, etc.

(7. bis

aviuolin-

lin /ibis

-1-

/r/.

LIEL'\
Ailtlaliif

PLANS ET SOLIDES.
\\{

101

utriinquc Aq.,

-\-

sit

latus alterius ex liomogeneis

Cl'gO

liij. Aij. lequabitur Aq.-\-F.t]^

\\\

/?l)is.

Pro
ifig-

+E

siiiiialLir

K,

si

placet, et ex pricccclentii)us circiiliis Ml


lioc est
:

S6) pnestet propositum,

MN

quad. (sive B<i.)

NZ quail.

(sive

Aq.)

ii-quelur quadrato Zl (sive quadrato abs

li).

Fiat VI sequalis

NZ, sive A

ergo ZVjequaturZi'. In liacautcm qiui'stione


:

puiiclum V, sive extremum rectai E, tantiim inquiiimiis


ergo
et

videndiini

(lemonslrandum ad quain lineam


Fi-. 8G.

sit

punctum

V.

Kiat
diicla

MU
IZ

parallela Zl et ieqiialis
().

MN,

et

jungalur NU, ad

(|uaiii

pro-

incidat ad pmictiim

Qiiuin
:

MN

a'(|ueliir

MU,

ergo

NZ

a'(|iiaiiiliir

ZO; sed NZ
il(iadr;iUiiii

aiqiiatiii'

VI

ergo tota

VO

loli

Zl est a'(|iialis,

ideoque

MN

quadrato NZ leqiialup

([iiadiMld \'0.

Datiir auteiii

(riaiigulum
ratio,

NMU

speeie

ergo qiiadrati

NM

ad qiia-

dratum NU

datiir

ideoque

et (|iiadrati

NZ

ad (|iiadratiiMi

NO

dabitiir ratio. Uatio igitur

qundrali

MN

quadrato

NZ

ad

quadialum NU

f|iiadrato NO

102
datui";

fEUVRES DE FERMAT.probaviimis autem


([iiailraluin

I'

PARTIE.

OV quari

fiuadralo

MN

quadralo NZ

orgo ratio quadrati

NR NO
ellip.sin.

quadrato ad quadratum OVdatur. Dantur

autem puncta

et R, et

angulus

NOZ

ergo punctum V, ex superiiis

demonstratis, est ad

Non
quilius
A(/.

ahsimili

melhodo ad superiores casus reducentur


in

rcliqui, in

homogenea sub A

E homogencis

partini datis, partini suit

aut Eq. inimisccbuntur, aut etiam sub


roi disquisitio facillima
:

et " in datas ductis,

cujus

semper enim bnficie trianguli specic

noti construetur qu;ostio.

Rrevitor igitur et dilucide complcxi


et solidis

sumus quidquid de

locis planis

inexplicatum veteres reliqucrc, constabitque deinceps ad


pertinebunt casus omnes propositionis ultimae Libri
I

quem locum

Apollonii de locis i)Ian{s ('), et oninia


tantia nullo nogolio dctegentiir.

omnino ad banc materiam spec-

Si:i)

LiiiET

coronidis loco pulcberrimam banc propositionem adjun-

gere, cujus facilitas statini innotescet.


,SV,

posilionc dalis quolciiinque lineis, ah iino

cl

codem pnncto ad

sin-

gidas dacantiir rcct in datis angulis,

cl sinl species

ah omnihits ductis
solidian locitni.
iM

dalo

spalii) qiialcs.

niinr/uni conlingil positione


via ad

daium

Unico cxemplo

tit

practicen

Datis

duobus punctis N,

{fig. 87), invcniendus locus a

quo

si

jungas reclas IN, IM, quadrala


rationeni.

rectarum IN,
Recta

i.M

ad (riangulum
li,

INM datam babeant

NM

quctur

et recta ZI,

ad angulos rectos, dicatur

ter-

minus; NZ dicatur A
AqA)\i

ergo, ex artis prceptis,


.1

lif].

B in

bis

-f-

/iy.ljis

ad rectanguluni

Dm E

babebit lalioncni datani

et,

resolvendo bypostascs ex jam traditis prie:

ceptis, ita procedet constructio

(') Voir plus haut,

\\.

27.

la

note sur

le

sens

qu'il faut attribuer cette proposition

d'Apollonius.

LIEUX PLANS ET SOLIDES.

103

NM
oulo

bifariam sccotui'

in Z; a |)imcto

exciteliir porpendicularis

ZV,

et fit data ratio oadein qiuc

ZV

(|uadrupla; ad

NM;
ipsi

dcscripto seinicirZiM,
iii

VOZ

super VZ (') applicctur

ZO qualis

et jiiii(;l

VO,

eentro V, inlcrvallo VO, describatur circulus OIH,

(|uo

siiinatui'

qaodlil)et

punctum, ut R,

et

jungantur

rcctie

UN,

RM

Aio

([ua-

drata RN,

RM

ad triangulum
si

RNM

esse in data ralioue.

Htec iiivcntio,

libros duos de lacis planis a nohis

dudum

restitutos

pi'cessissct, elegantiores sanc evasissent localium tiieorematuni con-

structiones

nec tamen prcocis

licet et

immaturi parlas nos adhuc

pnitet,
ipsius

et

informes ingenii ftus posteris non inviderc scienti


interest, cujus opra

quadamtcnus

primo rudia
et

et simplicia

novis inventis et roborantur et augescunt.

Imo

studiosorum interest

latentes ingenii progressus et artcm sese ipsam

promoventem penitus

babere pcrspcctam.

APPENDLX AD ISAGOGEN TOPICAM,


(:(:nti.m:ns

sollitiunem

i'kouli;.m.\tl'm

soliuoki'm

i'i;r

i.ocos.

Patuit

metbodus

(|na line loeales

deteguntur

in(|uirendnm restt

<|ua ratione

problematum solidorum
:

solutio possit ex supradictis eU^-

(1) Construisez

ZO,

;ei|iuilis ipsi

ZM,

apiiliceliir

scmicirculo VOZ, ilescriplo super VZ.


il

Fermai vcul dire que, dans ZM.

le

demi-cercle VOZ,

faul inscrire

une corde ZO

i,'alc

lOV

(EUVllES DE FERMAT.
Hoc
ul fiat,

"

PARTIE.
quantitatum ignolarurii
siint piincta ((iiihiis

iantissime dcrivari.
('xtra limitos siios

coarclanda

ilia

cvagandi licontia; infinita enim

(jusslioni proposita satisfit in locis.

(]ommodissiine
iiatur
:

igitiir

pcr duas aH|iialilates locales qua^slio deterniicl

scant qiiippe se invicem da;e linc locales positione data^,

pnnctum

scctionis, positione datuin, qua;stioncni ex infinilo ad tei-nii-

nos pra^scriptos adigit.


Excinplis hreviter et dilucide res cxplicatur. Proponatur
le.
-t-

/^ in

-I7.

j-quaii

Z/>/.\n/l.

(lommode ulraque

aN|iialitatis pars potest trqiiari solido


.1,

//

in

.1

in

/;.

ni per divisionem istins solidi, illinc por

liinc

pcr B, res dedncatnr

ad locos.

Oiuim

i"itur
le. -h/) in

ly.

;ef|iioUu'

77 in

lin

Zi",

erso
!'/.

/>'

in

fDfuialiiliii'

/>in/:\

l'I

dit, nt patet ex nostra nietliodo, exircniitas ipsins

ad parabolcn

posilione dalani.

Dcindc
crgu

(|iuini

/.[iLiull

:i'(|ueUir

/>'in

lin/;,

/pi.
et erit,

a'quahilni'

in l'\

ex nostra nietliodo, exireniitas ipsins

ad livperholen posilione

datani.

Scd jam prohavimiis esse ad parabolen positione dalani

ergo

dal)i-

lur positione, et est facilis ah analysi ad syntlicsin regressus.

Nec dissimilis
slilntis

est

methodns

in

omnihns a-quationihus cuhicis

con-

enim ex nna parte


vel

solidis

omnihns
solidis

al) .1 allectis,

ex altra so-

lido

oinnino dalo

eliam

cnm

al) .1

vel .ly. allectis, poterit

tingi a'qnalitas snperiori similis.

Proponatur excmplnm
A
qq.-.- l'ts.m

in a-(|uationil)ns

qnadralocjuadraticis
iiMjnelnr
l^p[>-

+ Z(].\\\

ij.

LIEUX PLANS ET SOLIDES.


Ergo
Afjq.
i'qualiiliir

loi

/>pp.

fis. in

Z//.\i\

\</.

/Equontur

li;oc iluo

lioinogenea Zy.

in /s'y.

Quum

iLntur
Arj//.
?ef[ii('liir

Z//.\nh\/.,

ergo,

pei' subdivisioiieiii

quudraticam,
;L'(|ualjiliir

Aq.
et

Zin E,

dit cxtrcinitas
Dt'iiidi',
([iiiini

h'

ad parabolen positionc dalani.

Dpp.

/is.'in A Zq.in A//.


divisis,

icriueliir

Zf/.

ii\

Ei/.,

omnibus per Zy.

Bpp.

fis. in

Aq.

irquabilur

"7.

Z.,.

et erit,

ex iiostra metbodo, extroinitas


et

/s

ad circiiluin posilione (iaUiin.


:

Sed est

ad pai'abolon positione datam

ergo datur.

Non
dratie;e

dissiinili
:

metbodo

solvenliir qiiscstiones

omncs quadiatoquaI,

expiirgabiintur eriim, metbodo Vicl;e ((Jap.


al) afieclioiie

De cmcndaal)
iiiia

lionc) ('

),

sub cubo

et,

({iiadratoquadrato ignoto

parle, reliqais
liim vel

bomogeneis ab

altra constitiitis, per parabolen, eireu-

byporbolen solvetiir qua'stio.

l'ropoiiatiir ad exeinpliiin iin'cntio

dnarum

mediaritni in ronli/tiut p/o-

porlionc.

Sint diuc

rect.'c, //

major,

minor,

iiiter qiias

diue meiliie pro|)oitio-

iiales suiit iiiveniendie. Fiel

Ac.
si

a)f|ualis

f'x/. in Z>,

major mediarum poiiatur A.

(') T'inr pa.^c i32 du l'dilion de Scliootcn.


l'EnHUT.

11

s'ni;il

du

la

mclhode aujourd'lmi
I

\iilyeiire.

I.

tOO

UVRES

J)E

FERMAT. // in .1

1=

PARTIE.
illinc fiet

.lqueiitur singiila

homogonea
iq.

in

E
in

;ci|iialo

II

/;',

istinc
I

in /?

;equ;iie

li

in

I),

idcoquo
ciotur.

(|ii;v.slio

per hyperboles et paraboles intersectiononi pcrfi-

l']xponatiir
(li'Uir

enim recta qnaevis positione data

OVN

{fg. H8), in

(|iia

|)nnctuni 0. Sint rcctie data;

et

I),

inter

quas du

niedi;e pro-

Fi-. SS.

porlionales inveiiiend;c

ponatur recta

OV

a!(|iiari .1, et

recta

VM,

ipsi

OV

ad reclos angiilos, quari E.


pi-iori ;equalita(e,

\'.\

qiia

ij.

a-qiialnr

//

in A',

constat per puiictuin

tanquam verlicem describendani


dianicter ipsi
lia^c

paralto en,

cujus rectum latus


()V

sit li,

VxAI

parallela, etapplicata- ipsi

< parallela; >;

transibit igitur

parabole per pnnefnni M.

Kx secunda

a^qualitale,
Il

qua
;ri|u;iUir
I

in /'

In /i,

suinalur punetuni
dicularis NZ, et
lefiir cliaui

iibi

libet in recta

OV,

ut N, a

quo excitetur perpenII

lit

rectangulum

ONZ quale
(]irca

rectangulo

in

I).

Kxei-

perpendicularis OR.

asymptotes RO,
locali,

OV

describenda

hyperbole per punctnin Z, ex nostra metbodo


cl

dabitur positione

Iran-^ibil jicr

|iunctnm M.

LiEUK PLANS ET SOLIDES.


Sed parabole etiam (juam supra descripsinuis dabitur
per idem punctum
si

107
positioiio et
(|U(

transit

datiir igitiir

punctum

positione, a
et recta

demittalur perpeiulicidaris

MV,

dabitiir

punctum V,

OV,

major duarum continue proportionalinm quas quicrimus.


Invent igitur sunt dua; mdian per interscctionem paraboles
hyperboles.
Si
el

ad quadratot[uadrata luljeat quicstionem exteadere, omuia


in
.1
:

dii-

canlur

I77.

;ei|iKiliilui-

/'/.

iii

/> in

I.

.l{(|uentui'

singula lioiiiogenea, juxia superioreni metlioduin,

//(/.

/w/.; lient duic te(|ualitates,


iq.

nempe
/i

;i'(|.

/Un

(H

/J n /l

ivi\.

E'/.,

qu

singul.T

dabunt parabolen positione datam.

Fict igitur conslructio

mesolabii per interseclionem

duarum parabolarum hoc


reddunlur obnoxitv.

casu.

Prior constructio et posterior sunt apud Eutocium in

Arcliimc-

dem

('), et buic

melbodo

facile

Abeant

igitur climaclic ilho paraplcroscs Vieta';e ('),

quibus

;i'(|ua-

tiones quadratoquadraticas reducit ad ([uadraticas per

mdium

cubi-

carum abs

radice plana. Pari

enim elegantia,

l'acililate

et brevitate
(|uies-

solvunlur, ut jam patuit, perinde quadratoquadraticse accubic


tiones, nec possunt, opinor, elegantius.

Ut patcat elegantia liujus methodi, en constniciionem ornniiun


hlemaluin cuhicoram
Itnn
et

[>n>-

quadraloquadralicorum per parabolen

el eirni-

onatur
.(c/7.

Zs.

in ,1

;ri|iiaii

l^l'P-'i

ergo
Iqq.
f0(|iial)itur

Zs.

\\i

-h

Dpp.

'

Conimcnlairo sur

lo

Tiail de la splirc cl
1

du cylindre.
III,

11,

2,

dans les (li'JiMCS


ij-'jo-

d'.Vii-

ciiiMni;:

dition Torclli, page

1'^;

dilioii llcilicrg, vol.

pages

Ces doux

coii-

slruetions sont attribues par Kulocius iMcnechnie, l'inventeur prsume des coni(pies.
('')

De cmciubuionc
Il

tiiiiiiiiiiiiaii.

Cap.

VI,

pages

1(0

et

suivantes de l'dition de

Schooten.

s'agit

de

la solution

algbrique des ipiations du (piatricmc degr.

lOS

UVRES

DI-:

FERMAT.-

I"

PARTIE.
:

Fiiigaltir (|uailratuni al)s


ilraliiin

.{(/.

ti(j.

aut alio quovis ((iiadrato

fiot

qua-

Aqrj.

+ Hqq. Bq

\k\

\q.

I)is.

Aildaiitiir

ad supplomentiiai singulis sequalitatis


liqq.

partil)iis

TUi. in

q. Ijis

lier

Aqq.

+ Bqq. I!<].\\\

\q.\ns
Zs. in

;equale
,1

liqq.

Bq. in Aq.
BqAn?:

l)is -+-

Dpp.

Sit
a'i|ualc

Nq.,

et singulis lioniogcncis, sivc partil)us a^qiialitatis,


ticl illinc,

quclur Xq.

in lu/.

por subdivisionem quadraticam,


.1'/.

ISq

;eiiuale

/Viii

/i",

id('0(|iie

puncluni extrciniini

Vi

erit

ad paraholcn, ox noslra inrtliodo;

isljiic iiet

Bqq.
i\q.

Zs. in
i\q.

.1

Dpp.
/Vq.

ideoquc, ex noslra melliodo, punctiim

extremum E

erit ad circuluni.

Descriptionc igitur paraboles et circuli solvitur qustio.


Ha?c mctliodus facilliinc ad nnines casiis tam cubicos
(luadraticos exteiiditur. Cur'andum
Aq'/., ex altra

quam

quadi-atosit

enim fanlum ut ex una paite

quadibel homogenea,

modo non

afficiantui'

ab

.le.

a(,

pcr expurgationem Vietam,


ail

omnos qualiones quadratoquadralica:

all'eetione

sub eubo libcrantui'

crgo cadem erit

in

omnibus mc-

(liodus.

Quuiii

aulem

;0(|uationes cubiea liberentur ab alTecliono sub qua-

diato per uiotbodum Vietieam ('), bomogencis


ticl

omnibus

in

.1

duetis,

aMjuatio quadraloquadratica cujus nulluni ex

bomogeneis

al'ficietur

sub cubo, ideo([ue solvetur per superiorem metbodum.


Id

solum

in

secunda aqualitale curandum est ut

A(/. ex

una parte,

'

De

cinciidaiioiic ivtjualioiiiiin, Cap.

I,

|iages i3i) cl suivantes de l'cdilio

de Sclioolen.

LIEUX PLANS ET SOLIDES.


ex altra Eq., suh contraria adectionis nota reperiantiir,
(|iio(l

109
est

semper l'acillimum.
Sitenim
in alio

casu, ut omnia perciuTainus,

qq.

leriualc

Zpl.'xwAq.

Zs.'xwD.
quadrato dato, ut

Fingatur quodvis quadratum ahs ^(7.


liq., tiet
J

([uovis

'l'i-

+ t^qq-

^q-

in -^'i- '"s.

Adjiciatur utrique iwqualitatis parti, ad supplementuni,

Bqq.
liet

Bq.

in

Aq.

Ijis

[qq.-^ Bqq.

Bq.in Aq.
commoda

Ijis

a;quale

Bqq. Bq.
in

\n

Aq.

[)[%-{-

Z pi.

in

q.

Zs. in
dif-

/>.

Ut

igitui"

fit divisio,

secunda sequalitatc sumenda


sit,

t'erentia

intei'

Bq.his

et

ZpL, qu;e

verhi gratia, N(i., et u(i'a(|ue


illinc lit

icqualitatis pars

;equanda Nq.\nEq., ut

Aq.
istinc,

Bq.

;c(|uale

N\nE,
h q.
'

r/-^

Bqq.

Nq.

Aq. '

Zs. in

/)

Nq.

r,

ieciuaic '

Advei'tendum deinde Bq.his debere prsestare Z piano, alioquin

.ly.

non afficerctur signo defectus


Gui pi'ompluni remcdium
ipsius dupluni
:

et pro circulo

inveniremus byperholen.

Bq. eniui ad libitum suminuis, ideocjue


est

majus Z piano nullius


locali,

negotii

suniere.

Constat
in

autem, ex metbodo

circulum crcari semper ex ([ualitale,

cujus parte altra quadratum


tra aliud
Si

unum ignotum

afticitur signo 4-, in al-

quadratum ignotum signo

sumas ad boc cxemplum invontionem duarum mediarum,


Ac.
a^qualis

erit

Bq.

in

D,
A.

et

Aqq.

aniualc

B<].\\\ D\i\

110

<EUV1{ES DE FERMAT.

I:

l'Ar.Tll'.

Adjiciytiir utriniqiie Ac/y.


qi/.

llq. in.4<7. I)is

-h /iqf/.

/It/.

in A//.

h'is

iur|ualjiUii'

/l//q.-^ /trj.in D'iu

-/!</.

\\\

I7.

Iiis.

Sit
fl'j.

bis

;B(]uale

/Vq.,

et singiila- ;i'(|iialitatis

partes anjucntur Nf/. \n lu/.

liot illinc

(7.

/!'/.

aM|iiale

/V in

/i,

i<l('o(|iie

cxticiiuini

Ii

erit

ad parabolen;

istiiic tk-t

/lq.\-h
iilfoqui' extreiiiuiii

Dym A

Aq.

icqualc

/f'/.,

/:

orit

ad circuluni.

Qui

lia>c

advcrterit, fruslra qiuestioncm mesolabii, Irisi'clionis angii-

laris et similcs, tciitabit

dcducerc ex planis, hoc

est,

per rectas et oir-

ciilos

expediro.

LIEUX EN SURFACE.

III

ISAGOGE
AI)

LOCOS AD SlIPERFICIEM,
(;ahissi>io

Domino uk (;.\HC.\\'1

(').

Isagogen ad locos pianos


ziiviioiv iTiti^i^.

et solidos perficit

Iradenda tottwv
seil

v.^oc, i-'.-

Haiic vetcres indicarunt taUiim,

ncquo gencra-

libus praceptis docucriint, neqiic aliqiio saltem nohili


hrai'iint,

cxcmplo adumnionumcnlis

nisi

in

iis

forsitan sepulla janidiu Geometriie


tt praclara veteriim inventa

dolitoaiit, in

quihus

cum

blattis et lincis

coUuctantiir duduni aul oninino cvanueiiiMl.

Gcneraieni

(aiiion luiic inatoria!


:

metlioduni non dcfiiturani

in'cvis-

sirna dissertalio patcfacict

piuriltus

enim singulas, quas siimmatini


si

tradidinnis Iiuc usque in Goomctricis, inventiones aliquando,

sup-

petet otium, ilkislrabimus.

Qn;o

igitiir in lineis topicis

symptomata quesivimns

et

demonslra-

vimiis, eadein in superficiehus pianis, spluericis, conicis, cylindiicis


et

conoidcn ant splueroideon (|noinnilil)et inqnirerc

niliil

vetat,

si

|)ra'niittantnr loinmata

singulorum luijusmodi locornm constitutiva

(-).

(') Cet opuscule, jusqu'il prsent

indit, et qui couticut le

premier essai connu sur

l.i

thorie gnrale des surfaces


laite

du second degi,

est

public d'aprs une copie d'Arbogast.

elle-mme de seconde main.


ncessit de gnraliser la notion de

(-) Fermt, dont le point de dpart est le Livre d'Arcliimde /'f coiio/iiu et (p/iifnu-

(libus,A bien reconnu


ipic celles

la
(

la

surface cylJndricpic, ainsi


et spliil

des conodes

parabolo'ides elliptiques et hyperbolodes deux nappes)

ro'ides (ellipso'ides) d'Arciiimcde, qui n'avait traite cpic n'a

des surfaces do rvolution; mais


ni

souponn l'existence du parabolodc hyperbolique nappe. Son erreur apparat au lemmo


pas
'i.

de l'hyperbolo'ido une

112

UVRES DE FERMAT. locis

V'

PARTIE.

Proponatur ergo pro


1.

ad superficiem planam

lemma scqucns

Si superficies qucrpiam planis qitotlibet in infinitum secelur, et


seclio
sil

com-

munis

omnium

in infi/iiliim

sccantium planoram <^

el

dicl siipcr-

ficici^

linea rec/a, superficies primitm posila eril plan uni.

Prn locis ad superficiem spha^ricam


2.

Si superficies

quapiam planis

quollihet in infinilum secelur. el


cl

com-

rnunis sectio

planorum omniiun seeanlium

dicl superficiei

sil

circu/us,

superficies illa eril sphra.

Pro locis ad superficiem splucroidis


3. Si superficies

quapiam planis

quollihel in infinitum secelur, et coinel

mu/iis seclio

omnium seeanlium planorum


quandoquc
ellipsis,
et

dicl superficiei

sil

qiian-

doque

ciiru/us,

nilul prlerea, superficies illa erit

sphr-ois.

Pro locis ad conoidcs parabolicos aut hyperholicos


4. Si superficies

quapiam planis

quotlihcl in infinilum secelur, el


circulas,

com-

munes

secliones (ut supra) sinl

quandoque

quandoque

ellipsis,

quandoque parahole aul

Jivper'bole, et nihil prcvlcrea, superficies

primurn

posita eril conois paraholicus aut liyperbohcus.

Pro locis ad coiiicas superficies


5.

Si superficies

quapiam planis

quotlibel in iifinilum secelur, et

com-

munes
doque

secliones sinl
ellipses,

quandoque line

recl, (piandixjue ctrculi, quan-

ipuindoipie

pamboUv aut

liyperbol,

et

niliil

prlerea,

supcrficu'S

vnnuun

posila enl eonus.

Pro locis ad superficiem cylindricam


6. Si superficies

quapiam planis

quotlibel in infinilum secelur, el

com-

munes secliones
ellipses, et nihil

suit

quandoque Ime

recl,

quandoque circuit, quandoque


erit

prlerea, superficies primiim posila

cyliudrus.

Quia lamcn sajpissime occuriuut


recta-,

loci in (juibus secliones

sunt line

paraboUo aut liyperboUe

et

iiiliil

prteterea ((|uod ipsa statim quios-

LIEUX EN SURFACE.
tionisanalysisitidicabit), convenions

113
liuic

< est > et necessariaomnino


r/iii/nis luises i/iler

disputationi nova cylindroriim consliltitio, in


U'Uv sint

se paral-

parabol mil hyperbol,

cl Inicrct,

bases hujiismodi conncctcnlia,

sini liiie recl, inter se parallekv, ut accidit in cvlindris


Ita

comnumihus.

enim

fiet

ut

nuUa omnino cylindrorum hujusniodi pcr planuni

soctio

det circulos aut ellipses, erunt(|ue aut scaleni aut recti ad

iniitationem

communium,

prout analysis topica proposit?e qua'stiouis

exposcet.

Hos autem cylindres prohleniala


(juod addenduni, ne videatur otiosa invenlio.

ipsa topica necessarios

innuuul

hujusmodi

(7y^f,[jLaTC/

expositio et

Imo

et

priusquam ulterius pergas, non omnino

satisf'acit luiic opci'i


(' )
:

Ai'cliimcdca sph;croidcn et conoiden constructio

scalenos enini,

perinde ac rectos, quesliones

ipssc repra;sentalnint.

Ex prmissis soquuntur
ioci
:

pulclierrimi primo

ad superficie m

splurricani

.'^/

a qiiolcumque

pitnclis datis in (jinhiislibcl jdanis

ad jmncliiiu

iinimi
spaliii

injlcclantur recl, cl sinl quadrala (jiuv

ab omnibus Jlunl dalo

rpmlia, piincliim

ad

injlcxionem

cril

ad

superjlcicm sp/iricam i/cr


inii-

spluvrain positiune dalam.

Spiueram cnim vocare possumus, ad


([ui

tationem Euclidis et vetcrum Geonietrarnm


cuii - u.,3aoiv, sed

yJr/Xvi

non ipsius
:

cir-

circumferentiam ipsam appcllarunt

snperleiem

sane hujusmodi pnnctum

qnampiam

describet.
et in illo, juxta pru'-

Exponatur quodvis plannm positione datum

ccpta locorum planorum et solidorum alias tradila, qn;oratur locus ad

quem

a punctis datis inflexarum quadrala sequentur spatio dalo.

Hoc autem

est facile

sit

factuin et
a

locus in piano cxposilo

sit

curva NIP {fig- 89). In illud planum,


tliesi,

punctis A, E, G datis ex livpo-

demittantur normales AB, EF, GD.

Quum

igitur

planum hoc

sit

positione datum, dabuntur in illud a punctis A, E, G datis demissa'

(') J'oir

la

iiiitc

2 de la |iai;c

et la

Prface du Trait d'Arcliimdo De: avioidcc et


I,

spliruide.i (d. Torclli.


I'ebmat.

pages 2J7

2j(j: d. llcibcrg, vol.

pages 275

et siiiv.).
1

I.

m
NIP
(juodvis

UVRES DE FERMAT.-

l"

PARTIE.
1)

normales AB, EF, CD; dabuiUur

et piincta B, F,
in

in quiluis dieta'

normales piano exposito occurrunt. Sumatur

quiesita linea locali

puncLum, ut

I,

et

jungantur

recta; xVI, BI, El, IF, Cl, DI.


1

Quuni

igltur a punctis datis A, C,

E ad punctum

linc localis pcr-

tingant rect AI, El, Cl,

earum quadrata comproliendunl spatium


normalium AB, EF, CD qua-

datiim. Si igiturab eis quadratis auferas


drata,

qu jam probavimus

data esse, supercnint ([uadrata Bl, FI, DI,

(juorum sumina proinde data

est.

Dantur

etiani

in

exposito piano

piincla B, F, D, ut siniiliter proi)alum est.


F,

Quum

itaque a punctis B,

D, datis in eodein phiiio, indectantur rect ad locuni in


et sint

oodcm

ctiam piano,
(lato, patebit,

quadrata inflexaruin, ut BI,

FI, DI, aNjualia spatio

ex Apolloniano (') pridem restiluto tbeorematc, locuni


siniilisque

NIP esse circulum positione datutn,

omnino

analysis in

quovis alio piano exposito locum habebit.

Quum

igitur plana

omnia exposita dent circulos


vi

locales in infinituni,
erit spbaM'a.

ergo supcrticies prinuim qu;csita, ex

sccundi lemmatis,

Quum enim

snperlcicm localem proposito satisfacientem quranuis,

quid vetat iniaginari siiperficiem qusitam piano exposito sectam? At


scctio circuUis esse duntaxat potest; (]uuni

enim circulus,

lit

jam dc-

monstravinius, satisfaciat loco cui etiam superficies intgra satisfacerc


dbet, patet circulum in dicta superficie locali necessario collocandum.

Constat igitur superficiem localem in specie proposita,


sccafur, daro infinilos circulos ac proinde esse spba'ram.

dum

planis

')

f'oir plus

liiiiit

.Ipallimii

de

liicis

j>Uuiis Libr.

11,

prop. V, page 37.

LIEUX EN SURFACE.
Edem
Si

n;;
:

ratione dcmonstrabuntur et sequentes loci

a qnolcuinque puncUs
cl

uno

rcl (/iversis planis

ad piiiirturn

iina/n

iiijlcclanliir recl,

quadrala,

qu ah
iii

aliquihus injlexariim finit I.


in

ad

qtiadrala

qu a

rcliquis, siril vcl

data ralionc vcl


in ralionc.

data di/fcrcnda

rcl dato tnajora aul


cril

minora quani
datant.

panciuni

ad

injh'xiuncni

ad spJuvrarn posilione

Non

ilissimili aitilicio pulclicrrima

iii

infinitum superficici splirica-

symptoinata dctcgcntiir.
Si sinl
qiiolli/jcl

plana posilione data,


in angtilis dalis,

cl

a puncto qiiodam

in data

plana dcmittantar rccl

quarum quadrala ornnia sinnd

sianpta quenturspalio dato,


lione dali.
Fiat analysis et

punctum

cril

ad superficicin

sphroidis posi-

cxponalur,

lit

tlocet

metliodus, planuin quoillibet

positioiie

datum,
in

in ([uo (jiixta praccepta

locorum |)ianoMiin

ot soli-

doi'um qiue

uno dnnlaxat piano olim cxpendehanuis)


cnjiis

qiiaM'atur
iu

linea localis a

puncio (juolibct

in

plana data domissaruni

angulis datis quadrala qucntur spatio dato.

Facillima statim cvadet constructio

detur po.sitione
siti et

(latorum

quum onim planum exposituni non secus ac plana data, ergo et communes plani cxposecliones similiter dantur. Commodam igilur in analv:

(icis

dcnominationem accipiunt

rcite a
si

quovis puncto plani expositi

in

plana data deniissa-. Ilarum (jnadrata


in

jnngas

et ;e(|nes spatio dato,


lo-

exhibebit analysis

piano exposito ciiculos lanlum aul ellipses

cales, neijuc in quovis alio piano posilione dato alium metliodus


potei'it exliiberc, ut ipse

locum

analyseos progressus indicabil.

Palet itaque, ex tertio Icmmate, locum qucTsitum,

quum

circules del

tantum aut
Si

elli|)scs,

esse splueroiden.

quadralonun

luijiisniodi

pars qitaris assignata

ad

rcliqiiam

sit

in

data dijfcrcnlia vcl

data ratione vcl dato major aut ininor quani in

ralionc. ficnl supcrjicics aut sphroidis aut conoidis aut conic aut cylindriccv etc.,

prout posilio datorum planuruin cxpostidahit, idque statim

solcrti analyseos filo deprelicndetur.

IIG

UVRES DE FERMAT.si si

^'

PARTIE.

Veibi gratia,

sint in data rationc, fient superficies, ut plurinimn.

conoiden;

vero

communes

sectiones planorum datorum ad ununi

punctum concurrant,
planorum datorum
drica% hoc
est, vel

fient superficies

mre

conica'; et,

si

sectiones
cyiiii-

sint inter se paralleho, fient superficies

merc

nostrorum

vcl
:

communium

cylindrorum.

Usus omnia slatim patefaciet

generalia (juippe

summatim tradenda

sunt, nec frequentibus nimis exemplis methodi perspicuitas obruenda.

Ultimum piano

locali

destinavimus exemplum, quod primam fortasse

sedem debuerat occupare.


.SV si/i/

(inotlihcl

plana positionc data,

cl

apunclo
rectanim

qitovis in dirla

phaiiii

(lemiltantiir rccUv in dalis anglais, et

sil

omnium

dcmissariiiu

siimrna qualis rect dat,

punctum

crit

ad planum positionc datum.


i)Iana data a

Secenlur (juippe, ex superiori nietiiodo,


positionc dato, et
in eo,

piano quoliixM
tra-

juxta

methodum locorum planorum jam


ille

ditam, quaM'atur locus propositioni satisfiiciens. Erit


ut constabit ex analysi, et in

linea l'ccta,

quibuscumque pcr plana sectionibus


primo lemmate, locum qusitum esse

idem contingct. Patet


superficiem planam.

igitur, ex

Si liujusmodi rcctarum pars quavis assignata


diffcrenlia vel ratione, vel data
liter

ad

reliquani

sit

in

data
simi-

major quam in
datant.

rationc,

punctum

crit

ad superficiem planam positionc

Imo

et in superioribus quaslionibus, si

plana essent intcr se paral-

lela, superficies localis esset

plana, quod vix erat ut


et liuic

admoneremus.

CoRO.Nn)is loco

addere libet

ctiam aptare operi insigne illud,

de loco ad trs

< et > quatuor lineas ApoUonii ('), -i-/(pY]aa.


qu.x'

(')Pappi Alcxandrini CollecUonis


Livre VII, pa^es Oj.'i-OHi.

supersiinl

(d.

IIiillscli,

Berlin,

187G-1X7S),

Pappus
de
la

(p. G78,

1.

>.')) dfiiiil

le lieu Irois
(|u'il

ou quatre lignes,

propos d'un passage

Prface des ^'o/Vy(fCf d'Aimllonius,

reproduit et qu'il discute.


doit

Au

reste, l'inven Aristc

liou

du problme est antrieure au gomtre de Pergect

remonter au moins

l'ancien, qui en avait

ju-obablement abord l'analyse dans ses Livres jierdus Des- ticicr

LIEUX EN SURFACE.
Si sinl Irid plana posilione data,
cl

117

a punclo (luodum in dicla plana

demillanlur rcct in datis

a/igulis, et

sil

quod fil a duabus


puncliua

dttclis rcclaii-

gulum ad quadralum rcliqiuv


rcl

in raliune dala,

erit vcl

ad planuni
ad
sapviji-

ad splurrani

rcl

ad

spluvroiden vcl

ad

conoidcs vcl cliam

ciex conicani

ant cylindricaui (^vctcrcm aul lann/n). pronl plana data

positioncni sorlila fucrint.

Nec absimilis

///

tpiaiaor planis inventio, ut cuilibct ohvium.

Casus, deterininationes, infinita probiemata localia seu mavis (hco-

lomata,

qiia;

brevitatis causa

omisimus, leniniaUiin pricmissoiuin

ilc-

iiioustrationes, et reliqua-

(jiia^

diligentius forsan fucrant cxplicaiula,


ciii

sodiilus et accuratus Geonietra,

lia-c

vcnerint in manus, facillime

supplelut, nc(|U(! latebit dcinceps ardute, ut vidcbatur, matcii;e proclivis intelligeutia.


ToloSiT,
(j

januarii i()i3.

\<i/ii/c.f;

Apollonius rcprochaiL Euclidc de n'avoir, dans ses Cmiiqucs, donn (in'uno syn-

thse incomplte.

La question tait rcdcvonuo cclbro depuis l'apparition de la Cdoniciric de Uescartes, clic joue un rolo capital; voir notamment pages S?.,'! et suivantes de l'dition originale de la Mc'lliodc pour bien conduire sa raison cl clicrclicr la vrit' dans les ( Discours sciences. Plus la Dioptrique, les Melc'ores et ht Geonieiric /[ui sont des essais de cette nitliodc.

Leyde, de l'imprimerie de Jan Maire,


l'dition

CD l'JC XXXVII.

Avec privilge); pages

ai

iS

do

de Paris, Ilermann, 1886. Mais Fermt avait lui-mme aborde ds long:

temps ce problme

voir plus liaut, pages 87 89.

118

UVRES DE FEUMAT. -

1"^

PARTIE.

DE SOLUTIONE

PROBLEMATUM GEOMETRICORUM
PER CURVAS SIMl'LICISSIMAS
ET UMCllQli: rnODLEM.VTU.M
U KNER
I

PR

PR

COX V E X

NTES

DISSEUTATIO TRIPARTITA.

PARS
Ul constet Cai'tesium
iii

I.

Geomctricis ctiam lioniiiiem esse, qiiod

])ai-a(loxum inerito forsaii quis dixcrit, videant subtiliores Cartesiani


ail

incnduni contineat lincarum curvariim

in ccrtas classes aiitgradiis

(lailosiana distribulio, et an probabilior

etcommodior sccundum voras

Analyscos Geometric-c Icges dcbeat assignari. Quod sine dispcndio


tainte taiiti et
tesii cl

lam cclebris

viri

exsecuturos nos ccnseinus, qiiuni

Cai'-

Cartesianoruin

omnium

intersit veritatem, cujus faulores


licet

se

non immerilo jactant acerrimos,


advcrsetui',
el

ipsorum pbicitis aliqnantispci'


boc nimis) Geometris salleni

omnibus aut
fieri

(si gnrale

Analyslis

manilestam.
in ccrtas classes distributio,

Problcmatum geometi'icorum

non soluni

veteribus, scd et recenlioribus necessaria visa est Analystis. Proponatnr videlicct

A
aut

4-

1)

cquaii

15,

A quailialum
H;e dua' ivquationes

-+-

in

lequari

Z piano.

quarum

prior radicem aut latus ignotum suis ter-

DISSERTATION TRIPARTIE.
ininis iioncxcedit,

119

posteriorauLom

lalcris ignoti
et

sccundam potestatoiu
problematuin gcmis

sivc

quadratum continet, priimim

sinipliciiis

constituunt. Ea vci'O sunt problcmala qua; plana Geometris dici coii-

suevcrunt.

Secundum

proltlematuni gcnus

illiid

est in
lioc est,

qiio quantifas

ignota
qiia-

ad terfiam vol ad qiiartam polcstatem,

ad cubiim vel ad

draloquadratum,
licct

|K'rtingit. Ratio aiiteni cui' dua3 poteslatcs proxiinu*,


siiit,

divcrsi

gradus

uniiin

tameii

tantum constituant proble-

niatiim gonus, lic est,

quod ajquationes quadratic;c reducuntur ad

simplices

aiit

latrales facili, qu;c et vcteriltiis et novis cognita est,


et

methodo, ideoque per regulam


.Equationcs autem
([uaiti

circinum nullo negotio resolvuntuf.

gradassive quadratoquadratic reducuntur

ad quationes
et Cartcsius

tertii

gradus sivc cubicas beneficio novae, quani Vieta

prodiderunt, niclliodi. Iluic enini operi Vieta subtileni

illam et sibi peculiarem cliniacticam paraplerosin destinavit, ut

apud

euni videi'e est cap. G


in

libelli

De emctulationc qualionum, nec absimili


aliis

pari

casu usus est artiticio Cartesius ('), licet

verbis illud

enunciet.
Simililer

(|uoque cubocubicani a;quationeni ad quadratocubicam

sive a>(|uationeni sexti

gradus ad loqualioncm quinti

dcprimct,

licet

aliquanlo diflicilius, Vietus aut Cartesianus Analysta (-). Ex co

autem
tilas

([uod in pr;ediclis casibus, in ([uibus

una tantum ignota quan-

invenitur, ;cquationes

graduum

pariuni ad aequationcs

graduum

iinparium proximc

minorum

depriniuntur, idem omnino contingere in


ignot;c (juantilales repcriuntur conliden-

iL'quationibus in quibus

du

ter pronunciavit ("artcsius pagina

jaJ Geometriac lingu

gallic ab

ipso conscripta' (^).

(') ViTi, cdilion ScliOdU'ii, pages i.jo cl suivani.es.


tion

DEscvnTiis (Ccmnc/rif), di-

de 103;, pages 383

cl suivanles; dition de 18.SG (l'aris,

lleimann), pages

(ij

cl sui-

vantes.
('-)

Cette asscrlion est singulire

Fermt

a-t-il

cru, d'aprs le passage de Dcscarles

ra|)porlc dans la noie qui suit, (')

que son

rival possdait le secret


:

d'une pareille rduction?

Au reste, je mets les lignes Descautes (Gcimictrie, dition de 1037, p. 323) courbes (pii font monter celte quation jus(pi'au ([uarr de quarr, au mmo genre que

120

UVRES DE FERMAT. :

PARTIE.

Hujusmodi vero sunt qiiationes omnes linearum curvarum constitativa)


in his

enim non solum

pra^dicta rcductio vcl depressio

non

.succedet, ut Cartesius affirmahat, scd eani


lysta>

omnino impossibilem Ana-

cxpcricntur. Proponatur, vei'bi gratia, a'quatio paraboles qua-

dratoquadraticsc constitutiva, in (jua

Aquadraloquadralum

a^qualur

Zsolidoin E;

qua ratione quatio bc quarti gradiis deprimetur ad tertium? quo


iitentur

remedio climactic paraplcroseos artifices?

Quantitatibus autem ignotis cbaractcrcs vocalium juxta Vietam assi-

gnamus
sius ('
),

hac cnini Icvia et prorsus arbitraria cur

immutarit Carte-

non video.

Ut autcm pateat disquisitionem liane aut aniniadvcrsionem non esse


otiosam et inutilem, snppctit metliodus universalis qua problemata
(ju;rcuniquc ad certuni

curvarum gradum reducimus.


in

Proponatur namque problcma

quo quantitas ignota ad tertiam


pcr sectiones conicas qua

vel ad quartani potestateni ascendat, illud

sunt secundi gradus cxpediemus; sed

si

tequatio ad

quintam

vel ad

sextani potestatem ascendat, tune solutionem per eurvas tertii gradus

possunius
teni

exliil)ere; si iecjuatio

ad septimam vel ad octavam potesta-

ascendat, solutionem per eurvas quarti gradus exiiibebimus, et metliodo.

sic unifornii in infinitum

Unde evidens

fit

non bicde nomine

(antiim, sed de rc agitari qustionem.

Proponatur

in

exemplum
ctifj.

\cub.
aut,
si velis,

-h ]^pl. sol. in

irquari

'Asol.sol.,

\'jii.

ciib.-^Mpl. pi. in \

rcquari

V.pl.soL;

celles qui no la font

monter que jusqu'au cube;


ireiirc

de cube, au
dont
la

mmc

que

raison est qu'il y a

et celles dont l'cquation monte au quarrc monte qu'au sursolide, et ainsi des autres rgle gnrale ])0ur rduire au cube toutes les difficults qui

celles dont elle no

vont au quarr do ([uarr, et au sursolide toutes celles qui vont au (luarrc do cube; de
iaijou (|u'on

ne doit

jias les

estimer plus composes.


fut le

(Page an de
les

l'dition

de 188G.)
les

(')

On

sait

que Descartes

premier dsigner
lui

inconnues par les dernires

lettres de l'alphabet; c'est

galement

que remonte l'emploi, en Algbre, dans

Ou-

vrages imprims, des mii\usculcs italiques.

DISSERTATION TRIPARTIE.
in uti'oqiie

121
tcrlii

hoc casu problcma solvcmus per curvas


et fecit Cartesius (').

gradiis seu

cubicas,

quod

Scd

si

proponatur
7,pl.st)l. sol.,

Kiiti. ciib. ciib. -h V>i>l. pi. sol. in

;i'(|u;iri

a Ut

'jii. <jii. ctil).

-H

1)

sol. sol.

iii

iL'tiuari

7.pl. pi. sol.,

tiinc prol)lcnia solveiniis

per curvas qiiarti gradus scu qnadratoijuadratieri

licas, ([iiod iR'C t'ecit

ncc

posse c\istiinavit Cartesius (-),


sexti

(jiuini in

hoc casu ad curvas


crodiderit.
l'urioreni

(juinti

vel

gradus nccessario recurrenduni


(jui

certe

Geoinetriam olFendit

ad solulionem
ohilioruni saqie
et a

cujusvis prohlemalis curvas com|)ositas nimis et


assuuiit,
oiuissis
pi'opriis
et
siin[)licioi'ihus,

graduum
jaiu
in

(luum

Pappo

( ')

et a recentioi'ihus deterininaluui sit

non k've

Geonielria

peccatuni esse (juando prolilema ex improprio solvitur gnre.

Quod

ne aceidat, eorrigendus est (Cartesius

et

singula problemata suis, hoc

est propriis et naluralibus, sedii)us rcsiituenda.

Sed

et pag.

322 (') idem Cartesius diserte

asserit curvas ex intersec-

lionc regulic et alterius aut rcct aut curvic oriundas esse scniper ehi-

')

Gcmnctric da
8<)

l)csc(iric\, dition

de

iG'Jj,

piges
page

4'J^ et

suivantes; dition de

ly.sO,

pages

cl siiivuntes.

(-) Ccoiiwlrie
(jh

de Dcscarics, dition de
le

iCi'i;,

jcSq

Si la (|nantit

inconnue a
en
a

trois

qnatrc dimensions,
six,
il

problme ponr

lc(|nel

on

la elierelie est solide, et si elle

nM\
de

on

est d'un

degr plus compos,

et

ainsi

dos autres.

(Page 71 de

l'dilion

18WI.)

Le rcproalic

s|)cial ailress ici

Descartes par l'erniat n'est certainement pas fond

Uescartes a bien en le tort do considrer


j.ii

comme

d'un seul gumii h les conrbos de degr


111

et

in; mais, ponr rsondre


(L'

nii

problme de degr

on

7.11,

il

ne <lcmandail

([ne

des courbes

de-^rc n. f'oir page 3o8 de l'dition de la Gc'oiiiclrie de idl);, page 10


le

(le l'dition

do iSSG. Fermai a t induit en erreur en cro\ant retrouxer partout dans


l'ide

langage de Descartes les consquences de


dition de 1S8G, page -20:

errone

qu'il

se [iroposait de relever.

(*) Pvpi'L's, Livre IV, jij; dition Ilultscli, |)agc .70, lignes
(')

2701 suivantes.
(In

.Mais si

au lieu d'une de ces lignes courbes

prenn'er

genre, c'en est une du second

(pii

Icrmino leplauCNKL, on en dcrira par sou moyen nue


et ainsi

du troisime, ou
l'inrmi.

si

c'en est une

du troisime, on en dcrira nue du qualrinK;,

Descartos suppose que

le

plan

CNKL

se

ment paralllement

lui-mme,

le

point L |>ar-

conrant

la

droite fixe Alt. La courbe dcrite est le lieu do l'intersection de la droite


lo
|)oint fixe

GL,
le

dtermine par

et le point mobile L, avec


./

une courbe

CK doimc
o
;

sur

plan mobile. Si l'on suppose i[uc les

soient [larallles Alt, les

AG, que
si

r([ualiou
enfin l'on

de

la

courbe donne, en prenant L pour origine des axes,


Fermt.
\.

soit F(.r,j>-)=

l6

122
tioris

(EUVIIES DE
gradus aut generis,

FERMAT.-

1'^'=

PARTIE.
32i

quam

est recta aut curva in figura pag.

{Jig. 90), ex
recta

qua derivantur.

ItUelligatur,

si

placet, in locuin ipsius

CNK,

in dicta figura pag.

32i, substitui paraholen cubicam ciijus

vcrtexsit

punctum K

et axis indefinitus

KLBA,

et caetera

construantur

Fig. 91.

ad nientem Cartesii. Patet aquatiouein dicta paraboi cubicaj consti-

tutivam esse sequenlem

ciib.

ex una parle,

cl

f/aad. in

/i"

ex altra.

h]xperiere aiitem

statiiii

curvam EC ex

luijusrnodi positioiie provenien:

tem ad a;quationcm tantum quadratoquadraticam ascendere


curva quadratoquadratica est eiatioris gradus aut generis
cubica,

ergo

quam

curva

secundum pnedictam
ii'i

Cartesii dcfinitioncni,

quum

tanien con-

(rarium pag.

(') expresse idem Cartesius definierit,

curvam nempe
A

pose Ati

il

est aise de voir

que

l'iiualio:!

de

la

courbe dcrite sera, en prenant

|iour origine,

Or, l'assertion de Doscartcs revient dire que,

si

l'quation do la courbe

donne est du
-i.

degr i/ii ou 2,rcqualion de


lier ((uc,

la

dcrite sera du degr

-hi ou

2.11

-h

Il

est singu-

au lieu de relever ce lapriis vident, Fermt se soit au contraire attach

mon-

trer que,

dans

tel

cas particulier, le degr de

la

courbe dcrite pouvait tre encore moins

lev que celui indiqu par Descartes.


(

')

fuir

la

note 3 del page 119.

DISSERTATION TRIPARTIE.

123

(|uadi'atoquadraticam et curvam cubicam esse unius et cjiisdcm gradus

aut generis.

Methoduni autcm nostram qua omnia


ncnipe

in infinitum

problemata, ca

quorum

sequationes tertiam et quaitam potestateni continent,


:

ad secunduni curvarum graduni ad tcrtium


:

qu quintam

et sextani potestatem,

quse septimam et octavam, ad quartum rcducinuis, et eo

in infinitum ordino,

exhibere non difl'erenius quotiescuniquc

id

volue-

rint
in

quibus piaculum videtur crrores quoscumque vel etiam Cartesianos

pi'*judicium vcrilatis dissinuilare.

Nec movcat problemata qu ad secundam potestatem ascendunt


((uejusdem cum problematisprimi gradus
lur, circulis,

et

sint speciei cl plana diiun-

boc est curvis secundi gradus, indigere; suuni enini et

proprium

Iniic objcctioni

responsum non

deerit,

quum mcthodum
ctirvas

nos-

tram generalem omnia omnino problemata per

convenientcs

absolventem profercnins.

DISSERTATIOMS

PARS
Ut data publie
fidei
satisfiat,

II.

metbodum generalem
et

ad solvenda

(jusecumque problemata pcrcurvas proprias

convenientes exliibemus.

Prdictum

est

jam

in

prima Dissertationis parte problemata duorum


tertii

graduum
gradum

inter se

proximorum,

verbi gratia et quarti, quinti cl

sexti, septimi etoctavi, noni et decimi, etc.,

unicum tanlum curvarum

respiccre

problemata nempe quai ad (crliam vel quarlam


(|ua'
tertii

potestatem ascendunt, solvi pcr curvas secundi gradus; ca vero

ad quintam vel ad sextam potestatem ascendunt,


gradus;
etc. in inlinilum.
lalis est
:

solvi

per curvas

Modus aulcm operandi


rem parem

Data quicvis tcqualio,

in

qua

uiiica

tanlum reperitur ignota quantitas, reducatur primo ad gradum


sive
;

elalio-

deinde ab adfectione sub latere omnino liberetur.

Quo

peracto remanebit a^cpiatio inter quantitatem cognitam vel


parle, cl aIi(|uod

bomo-

gencum datum ex una

bomogcncum incognitum.

121

UVRES DE FERMAT.-

PARTIE.
aclficicntiir,

eu jus singula incmbra a quadrato lateris incogniti


altora.

ex

Ilomogencuui istud incognitum a-quetur quadrato cujus latus


artificio ut, in

effingondum co

a^quationc ipsius quadrati


lleri

cum homo-

gcnoo incognito, claliorcs quantum


evanescant.

potcrit lateris ignoti gradus

Cavcndum

etiani ut singula lateris quadratici sic efiingondi

homogenca
ex
illis a

a radice vel laterc ignoto adticiantur, et

ultimum tandem

secunda etiam radie incognita adfieiatur. Oricntur tandem

heneficio divisionis simplicis ex una parte, et extractionis lateris quadrati ex altra,

du

;i!({uationes

linearum curvarum problemati dato

convenientiuni constitutive, et earum interscctio solutionem problemalis exliibebit, e qua

dudum

usi

sumus

in

solutione problematuni

per locos methodo.

Exemplum proponatur,
\cub.
niib.
-t-

si

placet,

in A'/M. cub.

+ Z/>/.

iii

A 7//.

c/(/.

-\-\)sol.\\\ \ciib.-\-^\ pi. pl.'in \riii.

reqiiari

fi.so/.soi.

problcmala quippe omnia qua' ad ([uinlam

vel

ad sextam potestatem
est

ascendunt ad banc formam reduci possunt. Nibil cnim boc aliud


(|nnni vel ([uintam |)0testatem

ad sextam evebere vel eam deindc ab

ultima adfectionc sub


(]ar(esius (-)

vel latcre liberare, qa;

omnia

et Vieta

'

et

abunde docuerunt.

Eftingatur itaque (juadratum a latere


Xciib.-\-

iii

in

E
itaque

et iO([uetur priori

primum
-+-

illius ;equationis parti. Fiet

A cub. cub.
lequalc

iii

A'/ti.t/n. in

bis

-+- Ti//ii.

in \rjii. in

Equ.
qn.

Acub.cub.-^ R
-\-\isol. in AcZ;.

in Xrjii.

cub.

-+-

7^pl. in Aiju.

+ Wpl.

pi. in Arju.

et,

deleto ulrimque Aciib.ciih. et rcliquis per Ar/u. divisis,

quod ex

(') ViTE,

De

emeiidatiolic ivqiiaticnum, cap.

(d. Solioolen, p. iSa).

(-) Descmitcs, Comciric, page 383 do IV'dition de 1637,

page C5 de

l'diiion

do

i88().

DISSERTATION TRIPARTIE.

12,1

cautione atljccta metliodo scniper liherum est, remanebit quatio inter


]i

in

\cub.

-Y- y.j)/.

in \'jii.+ Usol. ni

-h}i\pl. pi.

ex

iiiia

parte,

et

in \'/(i. in

bis

+ R'/. in E y.

c\ allcra.

HaiC autcin a.H{uatio, ut palcl, dat curvam

tertii giadiis.

Quia autem, ut coMstiUiaLur duplicata loqualitas

et

commode

ail

soliitionem prolilemalis dcvoniatur, ;cquaiiduin etiam es( ([uadratuiii


a
latei'c Aa/Z/.

in

in

I']

posteriori prioris aquationis parti, hoc

est '!ssoLsoL, ergo, per eKti-actioncm latei'is quadrati, latus quadrati-

cum

yso/.sol.,

quod

lacile datiir et dicatur,

si

placet, l^soL, a'quabilur

ciih.

-+- ]i

in

in E,

(|uod est latus quadrati priori sequationis

primumdaUe

parti ;cqualis.

Habcmus

igitur liaiic

secundam loquationem
cl

ialci'N.vo/.

c/>. H-

in

in E,

quio dabit pariter curvam


scetionein
lioe est
Si

tertii

gradus. Quis deinde non videt inter-

duarum curvarum

jani

inventarum dare valorem ipsius A,

problematis propositi solutionem?


vel

problema ad septimain

ad octavam potestatem ascendat,


a!)

sta-

tuetur primo sub forma octavte potestatis, deinde


latere

adfectione suli

omnino

liberabi(ur.

Hoc peracto, esto itaquc, post Icgitimam ex

jam pracscripta mctbodo rcductionem,


A
'/i/.ctib.cii//.
-T-

+ R in \t/ii.ijti.ciiO.
i]ii.

-+- \)

pi. in

Xcub. cub.

N fsol.

in

cub.

-+-

MpL pi.
R sol.

in

qii. qti.
'///.

-h Gpl. sol. in

cub. 4-

sol. in

quale

'Api. sol. sol.

Effingctur quadratum euilibet istius iequationis parti


latere

quandum

rju. ipi.

IJ

in

A cub.

-+- \)

pi. in

in E.

Secundum autem hujus


effinximus ut

lateris quadratici

homogeneum

eo artificin

du

elatiorcs lateris vcl radicis

potestates iu tequationc
igitur illius lateris

omnino evanescant,

(]uod perfacile est.

Quadratum

I2G
si

UVRES DE FERMAT.

V"

PARTIE.
communibus
et

eques priori quationis propositae parti, dcletis

roliquis per Agit, divisis, orietiir anjualio ciirvpe quart! gradiis constilutiva ox

una parte.
lateris quadrati

Deinde, post extractionem

ex altra quationis prilicet,

imim

propositse parte, latus Z/)/.

W. W.,
-+- ])

quod Ppl.pl. dicere


pi. in

rt'quabitur

A
lia^c

(]ii.

qu.

+ R j in A ciib.

in

E;

vero aequatio dabit etiam aliani quarti gradus curvam, et

barum

duarum curvarum
Notanduin porro
tatem asceiidunt,

interseetio dabit valorem A, boc est problematis

propositi solutionem.
in

problematis quae ad

nonam

aiit

decimam

potes-

ita

effingondum latus quadrati ut

in eo sint

quatuor

ad minus bomogenea

quorum

beneficio evanescant trs elatiores laleris

ignoti gradus; in problematis

autem qu ad undecimam aut duodeci-

mam

poteslatem ascendunt, latus effingendi quadrati constare debere


ita

(|uinque ad minus bomogeneis,

formandis ut eorum beneficio qua-

tuor elatiores lateris ignoti gradus evanescant. Perptua autem et facil-

lima metbodo, banc lateris quadrati effingendi

formam per solam

et

simplicem divisionem

vel

applicationem, ut vcrbis geometricis

et in re

pure geomelrica utamur, cxpcdiri Analyst experiendo deprebendent,


et

cbaracterum

et

variatio nullum

metbodo pnejudicium

est alla-

tura.

Quum autem

problemata quse ad secundam potestatem ascendunt per


est,

extractionem lateris quadrati reducantur ad primam, ut notum

per

lineas primi gradus, boc est rectas, expedientur, et vana evadet


in prioreDissertationis istius parte

quam

metueramus
et

objectio,
in

quum

extrac-

tionem radicis quadratic tanquam notam

obviam

quolibet pro-

blematum gnre ex nostra metbodo usurpandam supposuerimus.

Non

latebit igitur deinceps accurata et simplicissima


a curvis varia;,

problcmatum

geometricorum per locos proprios


ciei

prout expedit, spe-

oriundos, resolutio et constructio. Variare autem curvas salvo


et retento naturali

semper
et

problematis gnre, liberum

erit Anaiystis,

semper problemata

octavi aut septimi gradus per curvas quarti,

DISSEUTATION TRIPAUIE.
undccimi per curvas

127

problcmata decimi aut noni per curvas quinti, problcmata duodecimi


et

sexti et sic uniformi in infiiiitum iiictliodo ex-

pedicntiir; (juum contra per Cartesiuin problcmata oclavi aut septimi

gradus curvis quinti aut

sexti indigeant,

problcmata decimi aut noni

curvis septimi aut octavi, problcmata duodecimi aut undccimi curvis

noni aut decimi et

sic in

infinitum.

Quod quam longe

a siniplicitate et
si

veritate geometrica absit, videant ipsi Cartesiani, aut,


l'uerit,

ita

visuni

contradicant.
et, si in scriptis tanti viri

Veritatem cnim tantum incjuirimus


delitescat,

alicubi

eam

libenti statim

anime

et

amplectemur

et

agnoscemus.

Tanta

me

sane, ut verbis alienis utar, biijus portentosissimi ingenii in-

cessit admiratio, ut pluris faciam Cartesium

crrantem quam multos

/.aTopOov-a.

DISSKRTATIONIS

PARS
Ilaec

III.

ad generalem doctrinam fortasse suffciant

quae

enim problc-

mata Cartcsius per gradus curvarum elatiores dtermint cxpedienda,


ca nos generali

metbodo ad curvarum gradum duplo minorem


ita

fliciter
id salinfiel

dcpressimus. Quod

tamen

intelligi

deberc pronunciamus, ut
:

tem auxilium omnes omnino quaestiones admittant


niti

majus quippe

casus spciales non rcusant. Juvat itaquc ulterius cxspatiaii

Analysin Cartcsianam non solum ad tcrniinos duplo minores, sed ad


quadruple, sextuple, dcuple, centuplo,
etc.

in infinitum

aliquandd
et pro-

minores deprimere, ut tante magis errer Cartesianus detegatur

prium statim ab Analysi remcdium conscquatur

potestates autem per

numros ipsarum expenentes designare


ceps commedius
erit.

in

gradibus clatioribus, dein-

Proponalur im'cnirc sex continue proporlionales inler duas datas.


Sint duc data;

et

D; prima inveniendarum penatur A


sequalio inler A' el B'D.

fiet

128

UVRES DE FERMAT.-

1"^

PARTIE.
tantum aut
in seciiiida

Ihcc sequalio sccundiim Cartesiuni pcr ciirvas qiiinti


soxti graclus solvi potest.
liiijus

Nos eam per curvas quarti gradns

Disscrtationis parle, sicut rcliquas etiani ejiisdcm natunc, gcnc-

ralilcr resolvimus.
dua;

Scd

niliil

vctat quoniinus

cam per curvas

tcrlii

gra-

rcsolvamus.

.Tiqucntur quippe singuli aequationis tcrmini liomogeneo scquonli

A'E-D

a3qiialjitur

ex

iiiia

parle A' el, divisis oniiiihiis per A', ma-

ne!)it iwquatio

iiilerlvD

el

A' qii dat, ut palet, curvain


a}qual)ilur

teilii

gradus.
divisis
et

K\ altra vero parle A'E^D


et reliquis
(juie

B^D,

cl,

omnibus per D

suhquadratice dcpressis, nianehit ;cqualio inter

A-E

B^

dabit etiani

curvam

tcrlii

gradus. Ilarum autein

duarum curvaium
[)er

inlerseetio dabit
lerlii

valorem A, boc est problematis propositi

curvas

gradus solutioneni.
ifilcr

Scd proponalur
iiales

duas datas

i/we/iire diiodccirn

mcdias propoiiio-

continue,
rc(]ualio erit iiiler

A"

cl B'-I);

eam autcm Cartesius tantum pcr curvas undecimi

aut duodecimi gra-

dus solvi posse cxistimavil. Nos gencralilcr, ut similcs quasvis ejus-

dem

gradus, eam

in

secunda bujus Dissertationis parte per curvas sep-

timi gradus solvi

possc docuimus. Scd ultcrius inciuircnli occurrit

slatim clcgans pcr curvas quinti gradus solutio,


cui'vas (juaiii, ut infra videre est.

imo

et

dalur pcr

.'E(iucntur

primum

singula bujus ;c(iualionis


et

membra bomogenco
curvam
(|uinli gra-

AMiM), e\ nna parte nempc A",


per A" divisis,
dus, ut
fiel

ex altra B'-'D. In prima, omnibus

icquatio inter A' et l^l'D quaj dat


I)

|)alet. In

secunda, omnibus pcr

divisis cl pcr ([uartani polestc<|uatio inlcr X-\\

tatcin sive
cl

quadraUxjuadraluni dcpressis, rcmanebit


dat curvam
tcrlii

B\

qua."

gradus. Pcr duas ila(|ue curvas (juarum

una

est ([uinti gradus, altra tcrlii,

problema propositum cxpcdimus.


boc
est pcr

Scd idem eliam problema


conslruere possumus
:

facilius,

curvas quarti gradus,

aMjucntur singula ;c(|uationis

membra
qu

A'Mv'D.

Fiel illinc, post divisionem pcr

A\

A' quale E^I),

acquatio dat

curvam quarti gradus;

islinc vero,

omnibus per D

divisis el

dcindc pcr

DISSERTATION THIPAUTIH.
tertiam potestatem sivo

129

cubum

depressis,

fiel

a>quatio inter
itaijiie

A^E

et H'

quae dahit ctiam ciirvam (|uarti gradus.

Prohieina

por duas

quarti gradus curvas facillime construimus.

Qui

liaic

cxenipla videril, non polerit dubitare qiiin iimmiio frigintn


inio

mcdiariim continue propoiiionalium pcr curvas septimi,


curvas sexti possit oxpcdiri. /Equatio
iiempe
iiitcr

cl pcr

A"

cl

B"]

communi termine
undc manabit

A-''E'''D tcquabitur,

undc probicina pcr curvas septcrinino A-"lv'l) a'([uabitur,

timi gradus expedictur; aut

communi

solutio per curvas sexti gradus.

Sic inventio 72

mediarum solvctur per curvas noni gradus,

et patet
et

ex prmissis posse assignari rationem, inter gradum probicmalis

gradum curvarum

iilud solventis,

omni data ratione majorom. Ouod

quum
et

vidcrint (lartesiani, non dubito quin necessitati et admonitionis

emendationis nostra* subscribant.

Advcrtcndum autem immutandam

sa;pe esse

ipsam

;)C(juationis

l'or-

mam,

ut

commodam

per partes aliquotas divisioncm bomogenca ipsa


sufficict.

recipiant,

quod semel monuisse

Proponatur videlicct im-cntio dcccm mediarum


.'ciiiKilio itilor

et sit

A"
in

cl

B'H).
ul

Ducatur quodiibet ex bomogeneis


sit
;c(iualio inler

rectam datam, verbi gratia Z,


cl

A"Z

H'^DZ;
facillima per partes

ita

cnim ad numeruni 12 pervenictur cujus ope

aliquotas evadet reductio aut dcpressio. jE juctur videlicel quodiibet

ex bomogeneis A"E'

iliinc orietur

icqualio

iiilcr

A^Z

cl E',

quie dat curvam (|uarti gradus; istinc vero, benelicio extractionis lateris
quadratoquadi'atici, inter A- E et hitusquadratoquadralicum bomogenei
dati

Kebmat.

IVDZ, quod,
I.

si

piacet,

sit

N solidum,

qu;c a-quatio

(bit
1

curvam
~

l:$0

i;VnES DE
gradus, atquc
ita

F Eli MA T.

1'^

l'AUTlE.

tertii

invenientur decein niedi pcr duas curvas ((ua-

rum

altra est quarti, altra voro tcrlii

gradus

quod per levem


exsecuti.

illaiii

prioris ;oqualionis imimitationem facillime

sumus

Nec

irioror infinita alia qua;


lioc tantiim

Analystis ars ipsa abunde suppc<lital)it


qii;o superiiis dixiiiuis

compcndia;

adjungo ea omiiia

non

soliim locum habere,

(iiiiini

potostas ignota nullum aliud sub gradibus

inferioribus adfcctnni continet

bomogenoum, scd etiam

si

aliqiia

ex

bomogeneis

gradibus potestati proxiniioribus adficiantur

ut,

si

A'^+NA'^-+-MA"-hRA'

?equelui- R'M),

solutio iinjus quastionis perinde facilis rcddotur,

commun! adsumpto
ac
si

a'quationis liomogeneo quo supra usi sumus,

nempc A'K'D,

in-

veniend;e duodccim mdia' inter duas datas proponerentur.

Simili
arti-

autem
ticio.

in

quationibus ab altioribus gradibus adleetis utemur

Notandum tamcn,
ignota <|uantitas ex
(lebere esse

in

quationibus

in

quibus una tantum reperitur


illius

una parte, exponentcm poteslatis

purte

numerum primum
illc

ut ab eo gradus illius problemalis desisit

gnetur. Si enim exponens

numerus compositus, problema ad


statim devolvetur.

gradus numerorum qui

eum metiuntur

Quterantur, exempli gratia, octo


inter duas datas, fiet
a^(]iiiiIio

medi* continue proportionales

inler A' cl B'I),

(|uo casu,

quum numerus 9
problema esse

sit

compositus, a numro 3 bis mensura-

tus, inferetur
Si

tertii

gradus

quod quidem

ita se

babet.

enim inter duas datas reperiantur du;c mcdia\


et

et rursus inter pri-

mam

secundain, secundam et tertiam, tertiam et quartam reperian-

tur similiter dua' mdia', lient octo mediie inter


sitas linoas.
Si

duas primum propo-

qua'ranlur (juatuordocim meditv inter duas datas, a'quatio, qua'

est inter A'* et B'''l), indical)it

problema devolvi ad
alterum
(juinti.

alia

duo problc-

mata, (juorum

unum

est tertii gradus,

Unde apparct exponentem pura'

potestatis dcbere esse

numerum

DISSERTATION TIIIPVRTIE.
|)iiiiiuni

131

ut vere,

gradum problematis exprimt

et

desigiiol.

Qiiuiii

autem numerus a hinario

(juadralicc in se duc/os cl unitalc aiirlos cssc

scmper niuncros primos (') apud

me

constat et jamdiidiun Analystis

illius tlicorcmatis verilas fuerit signiticata,

nempe

esse piitims

S,

"i,

17, 207,

G5537,

etc.

iii

iiifiiiitum, nullo

negotio indc derivahiliir incciijiis

tliodus cujus beneficio />ro/>/r//i constriieiiuis

gradus ad

<^r(iduin

(nivanun
jDrein.

ipsiiix

solulloni inse/vicnlium ralionem hahcat data quavis nia-

Proponatiir nam([ue

iiiter diias

datas iiivenire liSG mdias contiiuie

proportionales

tiet

a'i|uatio inter \-"' cl l$"''l),

et singiili

termini a'quabimtur sequenti A-'"E"''I), et

mox

qiia'Stii)

per

eiirvas 17' gradiis expedietur.


Si (jua.M'antur
liii-,

medi;c G5 53G, <|Uiestio perciirvas 2J7' gradus solve-

et sic in infinitum

gradus majoris numeri deprimetur ad

giaiiiin
in
i

nunieri proxime minoris. Inter dnos autem proximos ralionem

nn-

nitum augeri

(juis

non videt?
(;g(i

An

vero errasse Cartesium ulterius Cirtesiani dissimulabunt?


et ([uid

sane i-yco
s|)ecto.

stalnendum

liac

de re

sit sollicitus et (aeitns ex-

(') C'csl la clbre proposilion,

que

i-^-^-y osl

ooiimi la faiisscl pour


nicr

//

j,

c'csl--dire

pour

le

un nombre paMiiicr, doiU liiik'inombre qui snil iinmrlialeincnl le

;i

rc-

ilci-

donne par Fermai.

METHODUS

DISaillRE^DAM MAXIMAM ET MINIMAM

"'.

Omnis
bus

de invcntione maxima> et niinima* doctrina duabus positioni-

in notis innititur et

hac unica prccptione

Statuatur quilibct qua;stionis terminus esse


solidiim
aiit

(sive planiim, sive

longitiido, pi'out proposito satisficri par est) et, inventa


in

maxim aut miniin


lil)et,

tcrminis sub A, gradu

< aut gradibus


A
et

>,
-h

nt
/r,',

involutis, ponatur rursus

idem qui prius terminus esse

.4

iterunique inveniatur

maxima

aut niinima in terminis sub

gra-

dibus,

ut libet,

cocflieientibus.

Ad;equentur, ut loquitur Diopl)ana'qualia et, demptis

tus (-),

duo bomogenea maxini;e aut mininia'


peracto,

eommunibus (quo
vel ipsius

bomogenea omnia ex parte

alterutra

al)

gradibus afficiuntur), appliccntur omnia ad

/i"

vel ad ehitio-

rem
I

ipsius

gradum, donec aliquod ex bomogeneis, ex parte


envoy, par l'iiUcrmdiairc de iMcrscnnc, Descartos, qui
ds
lors,
le

utravis,

Cet

crit,

reut vci's !o
le

10 janvier iG38, devint

entre

['"erniat et

l'auteur do

la

Gomciric,

principal

thine de la polmique dj ouverte propos do la Dioptrir^iw

Le second alina se retrouve intgralement vers


entre crochets

la fin

de

l'crit

IV suivant. Les additions

sont emprun(page i34, ligne 2) tes cette seconde rdaction et ne doivent pas avoir figur dans la premire. Les seules page i34. autres divergences correspondent aux lerons suivantes du texte postrieur
{\\s,no 3

unt i^rndihiis
.

de

l'alina); xttb

lignes

I, 2,

3 Elisi.i.

/inmni^nnc-

iiivi)lutis, reliijiia n

ligne
et

" "'''f iiltiiiuv n.

(') Diophante emploie (V, il et 17), dans

un but spcial

pour dsigner une galit

approximative, les termes de -apnoTi]; et do 7:ip:m, que Xylander et Bacliet ont traduits

par ndqualita.i

et adijiialc.

13i

EUVUES DE FEllMAT. -

1"

PAllTIE.

affcctione sub
;eiica

omnino

liberetur. Elidantur deinde iitrimque

homoel

sub

aut

< sub >


ex

ipsius gradibus
iina parte niliil

quomodolibot involula,

reliqiia .Tqiientur, aut, si

supcrest, icquentur saiic,

quod eodeni
talis

recidit, ncgata afllrmalis. Resolutio ultinui" istius a-quali.1,

dabit valorem

qii cognit,

maxima aut niinima ex

repetitis

pi'ioris resolutionis vestigiis


:

innotescet.
{fig-

Exemplum subjicimus Sit recta AC reclanmdum AEC sit maximum. o


E

91)

iin

dividrnda in

iil

Rocta
erit
]i

AC

dicatur IL Ponatur pars altra ipsius

A, et rectaugulum sub segmentis

5 esse A erit fimA

crgo reliqua
Aq., ([uod

dbet
.4

iiiveniri

maximum. Ponatur rursus

pars altra ipsius

esse
erit

/s

ergo reliqua erit


]i
il)

U A
y\t]. -t-

K, et
/)' iii

rectangulum sub segmentis

,4

A\n E bis E(i.,

quod dbet adsequari superiori rectangulo


/,'in
(

(y.

Dcmptis communibus,
li in

acl;Br|uabilur

.1 in

E bis

-1-

Efj.,

((,

omnibus per/i

divisis,

/-'

aila'quabllui-

l)is

+ E.

Klidatur

/:",

Il

;e(iiiaijitur

ls.

Igitur

li

bifariam est dividenda ad solutionem propositi; noc potest

generalior dari metbodus.

DK TANr.E.NTIBUS LINEAHUM CURVARUM.

Ad superiorem metbodum inventionem tangentium


in lineis

ad data

pumta

quibuscumque curvis reducimus.

MAXIMA ET MINIMA.
Si( datii, verbi gratia,

133
I),

parabole

BDN

{fig- 92), cujus vcrlcx

clia\\V.

m eter

DC,

et

puncliim

in ca datuiii B,

ad

(|iiod

duccnda

est rccLa

taiigcns parabolen et in puncto

cuni diametro concurrcns.

Fig. .p.

Krgo, siimcndo quodlibet punctum

in

recta BK, et ah co

duccndo

01-

dinatain 01, a puncto autem B ordinatam BC, major crit proportio

CD
<|uia

qid

DI quam

qiiadiati lC ad qiiailratiim 01,

pnnctuni

est extra

parabolen; sed, propter similitudineni trian-

gulorum,

m I5C
major

quadrauim ad 01 quadraluin,

ila

CE quadralum

ad TE quadralum

igitur erit proportio


CL) ad 1)1 (|iiam quadrali

CM

ad quadralum lE.

Quum

autem punctum B detur, datur applicata BC, ergo punctum


:

(\\
.1

datur etiam (]D

sit igitur (\[) toqualis

I)

dats. Ponatur

CE

esso

()onatur CI esse E.

Ergo

ad

DE

lial3ol)it

majorcm proportionem

(|uani

Aq. ad
(;t

.(7. h- /Ty.

in

K bis.

\'A,

ducendo

intcr se

mdias

extremas, majus
cril

/^in.-I'/.-f-

JJ\nEi].

Dmi'mlH bis

((uam

Z'in.Iy.

Iry.

in

/;'.

Adiequentur igitur juxta supcrioreni mcthodum

dcmptis

itaqiie

com-

munibus,
I) in lj.

D in

.1

in

E \V\s

adiequubilur

(y. in

E,

136
aut.

(i:UVRES DE
quod idem
est.

FERMAT.-

I-

PARTIE,

/>\n h\/. -h Iq. in

ailquabilur

/)iii

in

^bis.

Omiiia dividantur pcr


D'in

/:

ergo
adiuquabilur
/> in -Ibis.

E -^

Afj.

Klidatiir

\n

ergo
yi(/.

iiiqualjJUir

/>in.-II)is,

ideoqiie

A
Ki'go

ipquabitur

/>bis.

probavimus
fallit

diiplam ipsius (ID, quod quidem

ita se liahet.

Ncc unqiiain

mctliodiis; inio ad plerasque quaistiones pulclier-

l'imas potest extendi; ejus


l'is

enim beneficio centra


comprehensis
alis,
si

gravitatis (') in figusolidis invenimus, et

lineis curvis et rcctis


alia,

et

in

multa

de quibus fortasse

otium suppetat.

De quadraturis spatiorum
inio et

siil)

lineis curvis et rectis


eis

contentorum,

de proportionibus solidoruin ab

ortorum ad conos ejusdem


(-).

basis et altitudinis, fuse

jam cum Domino de Roborval egimus

II.

CENTRL'M GRAVITATIS PARABOLICI CONOIDIS,


EX EADE.M METUODO
Ksto parabolicus conois
lus circa
i^).

CBAV

(Jig.

)'i),

cnjus axis lA, basis circugravitatis perptua et con-

diametrum CIV. Quicritur centrum


numro

(') Fiiir ci-aprs sous le

11.

(-; P7)ir les lettres de Format Itoberval des 22 sopicinbrc, 4

novembre

et

ifi

d-

cembre
lettre

ifiBfi.

(^) Cet crit parait tre celui

que Format adressa, pour Roborval,


derniers mots,

Merseune, avec sa
renfer-

du prendre
maient.

m avril
soin

iG3S. iMersenne on envoya l'nonc Descartes, lo i" mai suivant, sans


les

de supprimer

malgr

l'allusion

directe qu'ils

MAXIM A ET MINIMA.
s(anli,

137

qua maxiinani

et ininiinam et tangentes

lincarum curvarum

in-

vestigavimiis, nictliodo, ut novis exemplis et novo usu,

eoque

ilhistri,

paleat

f'alli

eos qui fallere nietlioduni existinianl.

Ut [lossct parari analysis, axis lA dicatur//; ponatur ceulruin gravi(atis esse

0,

et rectani

AO

ignotain dici
tJ
:

.1;

secetur axis lA (|uovis


erit
A'

piano, ut BN, et ponatur IN esse

crgo

NA

K.

Constat

in liac figura et similil)us

(parabolis aut paraholicis) rentra


l)asi, in

gravitatUMt, in porlionilnis ahscissis per parallelas

eadeni pro-

porlione dividere axes(quod,


tuin, porrigitur
lieos

iii

parabole ah Areliimede (') denioiistra-

non

dissiiniii ratioeinio
:

ad paral)oIas omnes et parabo-

conoides, ut patet)

ergo centrum gravitatis portionis cujus


ita

axis
tia,

NA, baseos semidianieter BN,


E,
ul ralio
iiitur, in notis,

dividet

AN

in

puncto, verbi gra-

NA

ad

AE

sil

cadem

ralioni lA ad

AO.

i-j'it

(Il

/)'

ad

-1,

ila

/>'

/i

ad [lorlioncm a\is Ali,

(jua' idcirco iecjuabitur

/lin

A in
II

h'

cl

ipsa

CE,

(jua'

est intervalluni inter

duo eenlra

gravitatis, iecjua-

l)ilur
1

iii

II

l'onatur portionis reliqua'

CBRY centrum
vu.

gravitatis esse

M, quod

(') AitciilMlioL",

De

n-ijuijio/ic/crn/ililiii.K, II, |iru|i.

Fkhmat.

I,

138

UVRES DE

FEllMAT.

1,

1'"

PARTIE.

necessario dbet esse intcr puncta

et

intra figiiram, per petilio-

nem 9 Archimcdis De

quipondcraiitilnis ('), quuin figura

CBRV

sit in

easdem partes cava. Scd


lit

poilio

CRRV

ad porlioneni RAR,

ila est

EO
et

ad

OM,
1']

(|uum

sit

centruni gravitatis lotius figura

CAV,

puncta

et

sint centra gravitatis partiuni; porlio autcni


est, in

CAV

ad porlioneni

BAR

nostro eonoide Arcliimcdeo (-), ut quadratuni lA ad quadratum


est, in notis,

NA, hoc

ul

II'].

ad

Bq.

E(].

li in

E ))is

ergo, dividcndo,
poilio
lU /; in

CRRV

est ad poitioncni

l!AR

E l)is Et],

ad

f!'/.

+ E(j.

in

E his.

Demonstravimus auteni
ul porlio

CnHV

ad porlioneni

RAR,

ila

esse

OE

ad

OM

erit igitur in nolis

ul

B, in

E bis

E<i.

ad Bq.

+ Eij.

//

in

E jis,

ila

OE

sive

'

77^ ad

OM,

(|UiO

proinde tequabilur
Bq.
in

iti

Bq. in

E + A in Ec. li in E iiis B in Eq.


IM,

in

Eq.

his

Quum autem
ergo recta

pnnclnni

e\ denionstratis,

sit inter

pniicla

CM

erit niinor recl

01; recta auteni 01 in notis est

N et [, B A

')

ic

Pltit. IX. Ciijiisctiinqiic figur

si

fuoril

ambitus

in

casdem

pai-tes

cavus, ccnlrum

page i58 de l'cdil-lon Archimedis Upcra qu cctont, nmna ilcnwnstratiouilnti comnwntarusijiie illaslrnln jier Davidcm Kivaltuni a Fliiranlia Cacnc;

gravitatis figurai intus esso ,

maniim
.M.

etc.

Parisiis,

apiid

Claudluni

Morollum,

via

Jacobtca

ad insigne Fontis,

ne.

w.
De
CDiwdibtis et sphrindil)us, prop. xxvi.

(-) .\RCin.MDE,

MAXIM A ET MINIMA.
(Icducla est igitiir (iiucslio ad iiietliodiim et adanjuanda

/>*

13!)

, (

eu

li>].

-i-

in

in

>, -^T'-n

/i"

in /fc.

TT

/.'in

in lui. liis

r
adyequabuntnr
/i

cl,

omnibus

diicfis in

dciiominatorem
llf].

et abs IC divisis,

Jlc. his

in

-f

jjis

Hij. in

/i"

-h

/>

in .1 in

cl
A'y. in
.

in //.

/.'

in

in A"

iiis.

Oiiaiidoqiiideni
oiiiiiia

iiiliil

csl iiliiin(|uc

eommune,
:

elidantur lioinogcnt^a

abs E alFecta.

ot .rquentui' reli(iua

fiet

//e. I)is

-(

/j'/.

in

(bis

;i'r|ualis

//y. in.l,

ideo(|iic
1er
;e(]ualjilnr
/>'

l)is.

lil igitur

lA ad
et

\0
01

ul 3 ad

?.

AO
Qiiod erat iiiveniendum (').

ail

ni

?.

ad

i.

Non
bolieis

dissimili

mcthodo

in

quibuslibct parabolis in intinituni et paacenti'a

eonoidil)Us

inveniuntiir
i/i

gravitatum.

Queinadmoduni

anlcm, verbi gralia,


cDiivcrso

noslro coninilr jxiralHiliru circa appUcalain axi


gravitatis,

indaganda sint centra

non vacat

in praisens indi-

ean;

snl'licit

aporuisse nie in boc noslro conoide centi'um gravitatis


in

dividere

axem

portiones qii servant proportionem

ad S (-).

(') Ces relations cuiicnt coii[incs, d'aprs AiicinMiiiiR,

De

iis

i^mv

vcliuninv lu uqiui.
la |iro|iosilinn

Livre H. |)rop. 2 et suivaiUes. Elles claiciit d'ailleurs dmontres dans


I

29 de

Omfage

l'cdcrici Ciiininandii TJrhuialix lilicr

de ccntro ^rmlalis
l).

id/idoriiiii.

Ciimpricil

vllc^ii)

aiiiii)^

X.

Jiiinojiuv
|iar

ex

o'Jieuui

Alcxandri Bcnacii. M.

LXV,

imbll

mme
seu-

lemiis

que

la reslitulion,

Coinmaadin, du Trait prcit d'Arcldmde. o

elles sont

lement supposes.
(-) Ce rapport vembre iG3G.
avait dj t iiidiiiu ttolierval dans
la

lettre

de Fermai du

no-

IW

(F.UVRES DE

FERMAT.

1"=

PARTIE.

III.

AI)

EAMDEM METIIODM.
lineam \(\ (ftg. 91) datam ad piincliim
13,

Volo mc
ila
lit

m elh otlo secare

solidam content itm suh quadrato

AB

el linea ]}(> sit

maximum omA(",

nium solidoriim eodem modo doscriptonim secundo lineam


quovis alio piincto.

in

B.

Ponamus
cognitam
.4;

in notis algebraicis

lineam
oporlet

AC

vocari

li,

et

lineam
A(i .\n
li

AB

in-

BC

erit

//

.1

ii,'itur

solidum

Ar

salisfaccre quaslioni.

Sumamus
.4

iterum, loco A,

-+-

solidum, quod

fiet

ex quadrato

-h

/;

et

ex

-E
B
iii
-

A, erit
4Il in
,1

('/.

Eq.

-\- li

in

.1

in

E ])is

Id

If.

in lu], 1er

Arj.'in

E ter

Ec.

comparo primo solido


Aq.
in I!

.If.,
non
sint, el

lanquam essent

iequalia, licet rvera a'qualia

hujusmodi

eom|)arationcm vocavi adqualitalem, ut loquitur Diopliantus (sic


enini interpretari

possumgra'cam voeem
solidis

TiaptfrT-/];

(') qua

ille

ulitur).

Deinde

duobus

dmo
y/ in

qnoil

iis

est

commune,

scilicet

Al/. /le;

(juo peracto, nihil

ex una parte superesl, et superest ex alia


in
in
/:'

/)'

in

Eq. -h

/)'

i)is

in

/,'</.

1er

.1'/. in E Ivv

Ec.

(lomparanda sunt crgo liomogenca notala signo


I)

cuni

iis

qua^ notan-

t'vir

\i\

note 1 de

la

paye ij

i.

MAXIMA ET MIMMA.
tiir

141

signo

et ilcrare coinparatioiieiii

[ada3(|ualitaloni
]

(') oporlet

intor
//
iii

/fy.

-+- Il iii

in A' liis

c\ ima pailo,

et

(in /v/. 1er

1'/. iti It lei-

+ Ec.

ex altra.
crit intcr

Totiiin (livilainus

per

IC

coiiipai'alio [ad;equalitas

Il

il)

/f 4- /l in .1 l)is

et

in h' 1er

Ai/. 1er

-+-

A'/.

Ilac divisioiic peracla,


itei'aiida erit divisio

si

oiniiia

liomogenea dividi

possiiiit

pcr

/s,

por E, donec reperiatiir aliquod ex homogeiieis

qiiod liujusmodi divisioneni non admiUat, id est, ut Vieta'is (-) verbis


iitar,

(juod

non

affieiatiir

ab

fJ.

Scd quia,

in exeniplo proposilo,
est.
/i
:

com-

perimus divisioneni

iterari

non posse, bic standuni


([lUC

Dcinde utrimqnc delco boniogenea


c\ nna parle
inter([ii;e
/>'in.li)is,

aniciuntur ab
a,lia

superest

el ex

A'/.lev,

non

aiiiplius lacre opoi'tet, ut antca,

comparationcs

tictas
.-I :

et adqualitates,

scd vcrain

a'(|iiatioiieMi.

Dividainus totum per

ergo
A'

Inscrit
fJ

ier|nalis

.4 1er,

et
crit

ad

.1

ut 3

ail n.

Redcamus ad
ita

nostrain (|ua'stioiieiii et divi(himus

AC

in

puncto

15

ut
A(" sit
ail

AH

ni 3 ad 2

dico soliduni quadrati

AH

in lU] esse

maximum omnium

(|iia'

desciibi

possunt

in

eadcin linea A(], in qualibet alia sectionc.

(') Le tfxte vritable est doiiieiix


piiralidiicin

Fei'inal n'a

ou adivqualitalvin,

i.\\\\\

ciiiployail couiinc

du copiste ou du possesseur de
tas,

l'original.

Mme

i|iie l'un des deux mots, nm/synonymes; l'aulrc serait mie glose remarque pour compnratlo et adirijnali-

d crire

quatre lignes plus bas.

(-)
[

vitir

En ralit, l'"crnutl tend singulirement ici le .sens donn au mot olfcctio par Vilo notamment In Artcin Aiudyiiccn Itn<^o<^c, cap. 111, 9, p. J de l'dition de Scliooteii).
l la

Vitc en elTet entend par

prsence,

la

suite do la potcsia.i (puissance de l'inconnue,


Aii\si,

sans coelTicient), de termes de degr moins lev.

pour

lui,

x"

serait une polcsini

para
degr

(si
le

-r^a); tout iiolynmc entier en .r (ayant l'unit pour plus lev) et s'aunulanl avec .r, uno polcsini njfccui.

coeiricicnt

du terme de

142

(EUVHES UE FERMAT.De (lelcrminata

!'=

PAUTIE.
e libro

Ut patcat luijus mctliodi certitudo,


lonii

dcsumam cxemplum

Apol-

scclionc,

qm,

ut relcrt Pappiis initio scptimi lihri,

dif'ticilcsdctcniiinationes lial)ebat(');

eteam quc scquiturdifficillimam

esse cxistimo, quani ut invcntani supponit Pappus septimo lihro, noc

enim

illaiu vcrani esse

demonslrat, sed, ut veram suppoucns, alias inde

consequentias deducit. Hoc loco Pappus vocat miniuiam proporlioneni


[j.ov7.yov

xat l'ky.yiTOv

minimam

cl

singiilarem, ideo scilicet quia,

si

propouatur qustio circa magnitudiucs datas, duohus scmpcr locis


satisfit qu;ostioni, sed, in

miuimo aul maximo

tcniiino, unicus est qui


cl

salislaciat locus

idcirco

Pappus vocat minimam

singiilarem, id est

uuicam, proportionem
uiaudinus
lioc

omuium

qua? proponi possunt minimaui. Coui-

loco duhilat (|uid per [xovay iutelligat Pappus, et veri-

tatcm quaui
Sit recta

modo

explicui iguoravit (-). Sed ecce propositioneni


9')), et in

data (J.MID (Jig.

ca

(/iiattior

j>uncta 0,

IM,

I,

1)

data. JJividenda est port io MI in pnncto


rectangultiin
l>aris

ita ut

rectanguli

OND

sit

ad

MNI

proportio rninor (piam proportio citjaslibel rectanguli

OND ad quodns aliiid par MNI.

Tit,

1,

"n

Supponamus

in notis

liueam

OM

datain vocari U, liueani

DM datam
.1
:

/, et Ml datam G; fingamus

nunc MN, quod

(ju;erimus, vocari

ergo

rectangulum

OND

in notis eril

JS\nZ
m.
:

Ii\nA
1

+Zin.l

cd.

Aq.;

('

1'ai'i>us,

ConiiiKindiii, foi.

jy recto, li^ne \\

Iliiltscli,

page

(ii4, ligne 3.
:

('^)
l''ol.

r.vi'i'LS, cil.
iijC)

Coinmandin
n

(cr. cil. Ihiltscli,

iiage7>S, ligne

1)1 pi'op.

CI

li

11

XXI. Tribus dalis redis liiieis AB B(". CD, si fi.it ut rectanguluni AI!I) ad ruclanguhim MM, ita qnadratum ex Dli ad quadratum ex EC, singnlaris propurtio, et minima est rectanguli AID ad rectangulum 1!EC. n commicNTAUIUS. Gro-'cus codex h |jLOva/o; Xo^o; za: Xi/WTo; <jtiv l'"iil. i()(j verso .\
rcclo
i.R.MM.
:

1)

<i

ToCi

no a:o -yj;
/lis

-Ji

CiTio

fj:-)'-

<Jli'l"i^

verhi.t ijiiid .li'^nijcctur, qnidtittc

pcr

iiioii<icli(i\,
liliri.f

u
Il

cl cpita'^inn in

Iciiimnliliun iiilclligct, sati\

pcrcipi non pittcst, cuni Apidlonii

irirciinni\, in ijiin\
I.cs lettres

en con^cripln snnt.
\)

ii

A, B, E. C,

de Commandln correspondent respectivement aux lettres 0, M.

N,

I,

I)

de Fermt.

MAXIMA ET MINIMA.
(!t

IW

rectangulum MNI

G
Opoilct igiUir proportioneni
J'>\n

in

/(

I7.

li\v\ j{ -\-

Z\\\

A'j.

ad

in

.-I7.

osso

minimam omnium
itorum, loco
in

qiuc

ticri

possiiiit

qualihct alia

divisioiic

iine;e MI.

Sumamus
/;

.4,

-4-

K, et

habcbimus proportioneni
Eq.

in

/;

fi \n E
G
in
.

-\-

Z in
in

.1 -+-

Z in /i .-I7.

.-(

in

E his

ad

-t-

(y.

AV/.

.1

\n

IjIs,

([tiani

piinne comparare per ada'fiiialitatem oportcbit,

iil

est

miiilipii-

cai'c piiinuiii

terminum per quartum ex una


simul
liaic

parte, et

secundum per

tertiuin ex alia, et

duo producta comparare.

Productum
fJ in

Z /j

in

-h

Zin

.1

-I7.,

qui prier est terminus,

per

G
iacit

in .1 -h

Gin

E Ai/.

E'/.

.1

in Z? his,

qui est ullimus terminus,

/l

in

Z in

G^

in in

G in
/>'

II in .Iq. -+-

in

Zin

Aij. in

in

Ac.
/-'

-h II in

Z in G Z in

E Il in
in /le.
,1

in

in

E -+ Z in A

in

/:'

Aij. in G in

/>'

//

//

Z in le. + Ayy. in in Eq. Z in in Eq. Aq. in Eq. in Z in Eq. -h in Zin in E + in Aij. in E bis Zin Aij. in E bis +
in

Aq.

-t-

11

-\-

.1

jjis

Il

Je. in

/fbis.

l'roductum autem

G
|)ei

in

.I7.,
-t-

sccundi termini,

11 in

Il in yl

A' in E

Z in ,1 + Z in

/i

Aq.

"'/.

in

E Ijis,

terliuni lerminuni,

lU
facil

UVIIES DE FEIIMAT.

fl

I"

PAUTIE.

in in in E G in Z in ly. in G in l'y.in E -H G iiiZin .(in " G in Ac. G in li in Z\u Aij. + n\n Ac. + fl'in A/j. in /T /f in (c. Zin Aq. in Eq. .le. in " in /? + Aqq.
in

Z\i\G\i\

iii

11 in

le/.

^7

-+-

/T'/.

Ijis

ifj.

-\-

-+-

i)is.

Comparo
ipsis

li;c

duo prodiicla pcr adsequalitatein; deinamus qiiod


residum dividamus pcr

commune

est, et

siipercrit,

ex una parle,

Z in
ex
aiin,

-1

~ Aq.'in G bis Zin in Z in in E


7/ in

Zin G

li in

Zin

E + D in A
li in

in

//

.1

\q. bis

-i-

Aq.

I)is,

G in

-1

in "

G in .ly.

l)is

+ Il in

.1'/.

Zin

I7.

Dclcamus omnia homogcnca


eril

iuler quio iterum repcritur

/:

super-

//in

Zin G

qualo
el,

Aq. in G in Zin G in -I7. bis + in


/^
/>'

.( i)is

.1'/.

Zin Aq. bis + /iin .i^. bis Zin Aq.,

transponcndo,

/>'

in .4(/.

+ Zin

yliy.

G in

.le/.

+ H in Zin

y/

bis

eiil .'Equale

liinZ'inG.

Istius .Tqualionis rcsolutione

rcperiemus valorem
et

lineai A, id est va-

lorem MN,

et

conscquenter punctum N,

inveniemus veritatem pro-

positionis Pappi ('), qui docct, ad

reperiendum punctum N, oporterc

fuccre
ut reclanguluni
ila

OMI) ad rcctangulum OlD,

qnadratuni

MN

ad qiiadraluni NI;

a'quationis

enim resolutio nos ad camdem constructioncm dcducit.


liaec

Ut tandem tangeniibus applicetur

methodus,

sic

procedere pos-

sum

Sit, verbi gratia, cllipsis

ZDN

{fig- 9G), cujus axis sit

ZN

et

cen-

'

J'oir,

dans

la

note

0.

de

la

pa^e

il'!, la

traduction par

Commandin du

texte de Pappiis

et la

correspondance indique pour

les lettres.

MAXIMA ET MINIMA.
tpum R. Sumamus punctum, ut D,
imis liiieam
in cjus circuinferentia, a

Uo
quo duca-

DM

quae

tangat cilipsin;
in

ducamus

prseterca applicalain

DO

et

supponamus <

>

iiotis

algehraicis

OZ datam

vocari

II,

et

ON

datam vocari G; fingamus OM,

(|tiaiii

(|ua'rimus incognitam, vocari A

(iiitelligimus

autem per

OM

portionem axis contentam inter punc-

tum

et

concursum tangcntis).

Quoniam

DM

tangit ellipsin,

si

ducamus lineam lEV, parallclam DO,


et

pcr punctum
secari
linea

V sumptum ad

libitum inter

N, cerlum est line lEV

tangentcm

DM

et ellipsin

quoque, ut

in punclis

et I; et, quia
:

DM

tangit ellipsin,

omnia puncta

praeter

D erunt

extra ellipsin

ergo linea IV erit major line EV. Erit igitur major proportio
c|iiadrali

DO

ad quadiutum E\' (|uaiu quadi'ali

UO

ad iiuadratum IV;

sed

m (|u;ulralum
ita,

DO

ad quadratum EV,

proprietate ellipsis,

rectangulum
et
ul i(iiadratiiiii

ZON

csl ad rcclaiiyuluiii

ZVN,

DO

ad quadialuin

1\',

ila (|uadraluiii

OM

ad quadraluin

VM

major est igitur proportio


rectanguli

ZON

atl

reclangulum

ZVN
VM.

quam
Fingamus

(|uadrati

OM

ad fiuadralum

< OV >,

sumplam ad

libitum, asqualem

reclangulum

reclangulum

ZON ZVN

erit A'iiiG; eril II in


eril .I7.; ciil

G
-t-

Il in

E + G in E
A
in

/:'</.;

quadratum quadratum
l'iRsiAT.
I.

OM VM

Aq.

Eq.

E bis.
19

lie

UVRES DE FERMAT. B in G
quam
yiq.

PARTIE.

Erit igitur major proportio ad

limG
-4-

li in

E +G\nE Eq.
" bis,

ad Aq.

"7. A in

et

consequcnter,

si

multiplicetur prior terminus per ultimum et secun-

dus per tertium,

B in G in Aq. +
productum

7? in

in "7.

/<

in

G in A

in " bis,

scilicet prioris termini

por ultimum,
-\-

erit

majus

7? in

G in Aq.

B'in E in Aq.
demamus quod

Gin

E in Aq. Aq. in Eq.


hiEC

Oportet igitur, juxta

meam methodum, comparare


iis

duo producta
resi-

per adaequalitatem

commune

est et

dividamus

duum

per

"

supererit,
/?in
Fi

ex una parte,
et,

Gin

E 7? in Gin A

bis,

ex

alia,

in Aq. + G in Aq. Aq. in E.


lineae

Deleamus homogenea quae aliquid habent


ex una parte,

supererit,

6 in G in
ut par est,

-4 bis,

et,

ex

alia,

B\nAq.-{-GinAq.
et,

Quos duos terminos juxta methodum quare oportet;


ncndo terminos,
inveniemus
jequale

transpo-

BinA

G in A
eamdem

/?inGi)is.

Vides hanc resolutionem

esse

cum Apolloniana

(-)

nam

mea

constructione, ad reperiendam tangentem, oportet facere


ui

H G
ON

ad G, ad ON,

ita

/ibis ad

A,

id est

ut

ZO

ila

ZO

bis

ad

OM;

sed, Apolloniana, oportet facere


ut

ZO ad ON,

ita

ZM

ad

MN

du autem

illae

constructiones, ut patet, in idem recidunt.

(') Apollonius, Coniques,

I,

34.

MAXIMA ET MINIMA.
Plura possem
alia

IW
tuin secundi cass

cxempla adderc, tum primi,


et

meae mcthodi, scd ha!C sufficiunt


fallero satis probant.

cam

esse generalem ac niinquam

Demonstrationcm regulae non adjicio nec plerospcrfectionem confirniare possent, nec invenniisi

qne

alios

usus qui

illius

tionem centrorum gravitatis, asymplotn, (juoruni exempkim


tissimo

doc-

Domino do Roberval

(').

IV.

METIIODUS DE MAXIMA ET MINIMA


Duni syncriseos
oarunique usum
tiitioiic

('\

et anasirophcs Vietase (^) nictlioduni

oxpenderem,

in

depreliendenda ;cquationuni correlataruni consli-

accuratius explorarem, subiit animuni nova ad inventioneni

inaxim;e et niinima; exinde derivanda methodus, cujus ope dubia


libet ad Stoptaf^ov pertinentia,

qu-

qu

veteri et novai

molestiam exbibuere

Geometriae, facillime profligantur.

Maximai quippe

et

minimal sunt unica

et

singulares,

quod

et

Pappus (*) monuit

et jain veteres noriint, licet

Commandinus quid

(') Fermai semble no faire allusion ici qu' l'crit II qui prcccdo. Cet tcril fui oicclivemcnt envoy Iloberval, par l'inlenndiairo de Mersennc, en avril i638; il n'y a au contraire, dans la corresi)ondance connue do F'crmat, aucun indice sur une application de sa mthode la rcclierclio des asymptotes. (2) Cet important morceau a t conserv par une copie de Mersennc, aujourd'hui perdue elle-mme, mais dont il subsiste deux transcriptions de la uiain d'Arbo^'ast l'une au nel (Manuscrit du prince Boncompagni), l'autre en brouillon (liibl. Nat., Fonds franais, 3280, Rcclieichcs sur les nouv. acq.^, qui a servi M. Cli. Henry pour le texte (]u'il a donn manuscrits de Pierre de l'ermat (Rome, 1880), pages i8o-i83. () ViTE, De reco^nitione erijiiatio/iuni, ca[). 16, et De emendalionc qimlionum,
:

cap. 3 (d. Schooten, p. 104 et suiv., i34 et suiv.). La syncrisis do Vite correspond

la

recherche de

la

composition des coelTicients d'une quation en fonction des racines de

cette (|uation; Yan<istrop/ie a pour objet l'abaissement

du degr (impair) d'une quation,


le

quand on connat [une racine do


connue.

la

transforme obtenue en changeant

signe de

l'in-

Dans tout ce fragment, au


(') /'o/r plus haut, page

reste.

Fermt emploie

les expressions techniques

de Victe et

applique les procds de ce dernier.


i4''-.

U8

UVRES DE FEKMAT. al)

1=

PARTIE.

per [Aovayo intelligeret Pappiis, ignorare se non diffitctur. Inde seijuitur,

utraqiie puncti determinationis constitiitivi parte, possc sunii

;equationem

unam ancipitem

et,

ex duabus utrimque sumptis,


et similcs.

effici

duas a3quationcs ancipites correlatas aequales

Proponatur in exempUini recta B


segmentis
sil

ita secta al

reclangulum

siih ipsiiis

marirnum

(').

Punctum proposito

salisfaciens rectam

datam bifariam
dranti

secat, utpatef, et

maximum

rectanguliim aqnatur quaillius

quadrati; nec ex alia quavis rectse

sectione orietur rec-

tanguluni quale quadranti


At,
si

quadrati.
ul rcclanguittrn

recla

eadcm B proponatur secanda e conditionc


sil

siib ejus

segmentis

quale Z piano (quod supponendum n)inus qua-

drante /^quadrati), tune duo puncta proposito satisfacient, qux'quidem


a puncto maxinii roctanguli intercipiuntur.
Sit

enim alicujus

rectae

B segmentum
^1

A,

fiet

BmA

quad.

sequale

Z piano,
lateribns explicari possc

quae quatio est anceps et rectam

A de duobus

indicat. Sit igitur a^quatio corrclata

BmE Z'quad.
ex

quale
hae

Z piano;
:

metbodo

Vietsea

comparentur

du

aequationes
.1 (juatl.

B\nA
et,

B'\nE
E

quabilur

i^quad.,

omnibus per A

divisis, fiet

B
ipsseque
Si

qnalis

,1 -t-

E,

ai

erunt inqualcs.
sit

sumatur aliud plannm, ioco Z plani, quod

majus quani Z pla-

num, sed minus quadrantc B


se dilTercnt

quadrati, tune rcct;e

et

E minus

intcr

quam

superiores,

quum
cX

puncta divisionis magis accdent

ad punctum rectanguli maximi constitutivum, semperque, auctis divi-

sionum rectangulis, ipsarum A


(') fuir plus haut la

dififerentia

minuetur, donec per

mt^me question

traite,

page i34.

MAXIMA ET MINIMA.
ullimam maximi rectanguli divisionem cvanescat, quo casu
vel unica
lioc est,

li!>

u-ovayr,

continget soUitio, qiiuin


.1

iliia;

sequales <^ fient

> quantilatos,
pei-

lequabitur E.

Qiiiim igitur, in duabus superioribus aequationibus correlatis,

nictbodiim Vietaeam,

li

a;qiiabitur

-\-

E,

si

aiquetur ipsi

(qiiod

contingere semper in puncto niaxima vel niiniin;c constitulivo appiiret), ergo, in

casu proposito,
It

iequaliiUir

bis

lioc est, si recta

bifariam secetur, rectangulum sub ipsius segmentis

erit

maximum.
exemplum
:

Ksto aliud

Uecta

ila
sit

secanda

csl,

iil

solidum suh

(fiui-

drato unius ex segmentis in alterum

maximum

(' ).

Ponatur

unum segmentum
// in ,1 (|iiaci.

esse A\ ergo

cul),

eril

maximum.

.Equatio correlata a^qualis et similis est

in

ZTquad.

E cub.
:

Comparentur juxta methodum Viet*

ergo

B in .1
et,

quad.

B in E quaci.
E
E
divisis,

ii;quabitur

cub.

E cub.,

omnibus per A
Il

in

D\n

ie(iuaijitur

yl

quad.

+ A in E + E quad.,
ergo
1er,

qua est constilutio iequationum correlatarum.

Ut qua^ratur maxima,

fit

a^qualis ipsi

.1

B
lioc est,

in

bis

a3qual)ilur

quad.

/f bis

;e(iuabilur

.1 lei-.

Constat propositum.

Quia tamen operosa nimis


M)
J'oir plus

et

plerumque

intricala est divisionuni

haut

la

mme

question traite, page i4o.

130
illa

UVRES DE FERMAT.

PARTIE.

per binomia practice, conveiiiens visuin est latera aequationum cor-

relatarum inter se per ipsoriim difTcrentiam comparari ut, ea ratione,


unic ad diirerentiain
illain

applicatione totum opus absolvatur.

Esto
Bq. in

Ac.

quandum maximo

solido.

Correlata, juxta superioris prcepta methodi, aequatio debuit sumi

Bq.m E Ec.
Sed, quoniam

(perindc atque
-h

^1) est incerta quantitas, nihil vetat

quominus vocetur A
Bq. in
.1

crit igitur

-h Bq. in

E Ac. Ec. Aq.


Bq.
in .1

in

E ter Eq. in A

ter,

ex una parte

ex altra

Ac.
in

Demptis sequalibus, patet a^qualioncm inlegram

homogenea

al)
:

adfecta

iri

devolutam, quia
iquabilur

in

utraque quatione repcritur A

nempe
Bq.'mE
et,

^f.

+ ^7. in " ter

-+- "(7.

in .1 ter,

omnibus

ipsi

E applicatis,
3efiuai)itur

Bq.

^y.

+ ^17. ter

-1-

in " ter,

qu est constitutio duarum bujusmodi aequationum correlatarum. Ad inveniendam maximain, latera duarum ii'quationum inter
debent quari, ut
rior
satisfiat metliodi pr;edictie praceptis,

se

ex qua poste-

hc

et

niodnm

et

rationem ipsam operandi desumpsit.

iEquanda

igitur suiit inter se

et

+^

ergo

dabit nibilum.
constitu-

Quuni
tione,

igitur ^y., ex

jam inventa aequationum correlatarum


Eq.
-f-

quetur
Aq. 1er

+ A in E 1er,
E
adfecta, utpote nibilum re-

ergo elidi debent

bomogenea

oninia ab

prsentantia

ctmanebit
Bq.
sequale

Aq.

ter,

qu

aequatio dabit

maximum solidum

quaesitum.

MAXIMA

ET MINIMA.

151
usuiii

Ut autem plenius innotescat utriusque hujus nostrae mcthodi


esse gencraleni, dispiciamiis novas
(le

quationum correlatarum species

quibus <] tacct> Vieta, ex libro Apollonii De dclcrminala seclione

(propositione apud

Pappum

Gi Libri VII), cujus determinaliones ipse

Pappus innuit

et profitetiir difficiles (').

Su

recta

BDEF

{fig. 97), in

qu datapuncta B, D, E,

F. Inlra puiicla

E siimendum punclttm N, liaheat minimam ralioncm.


D
e/

M rcclangulum BNF ad reclanguluin DNE


Fig- 97-

B_

P,

^
Recta
ei'go

r^
;

DE vocetur D, DF vocetur Z, BD vocetur D


D'inZ

ponatur

DN

esse

ratio

D in A

-{-

Z'in

/iq.

ad

DmA Aq.

csl niinima.

Ratio correlata similis et sequalis esto

D\nZ~D\nE + Z\nH Eq.

ad

D\nE~Eq.,

juxta priorem metbodum. Factuni itaque sub mediis aiquabitur facto

sub extremis

boc

est,

ex una parte,
-\-

D\nZ'\nB\n

E D\nZ'\n E<j. Dm Ain B\n E D in A in Ei/. -h Zin A in DmE Z m A iiiEq. Aq. \i\B'mE -+ Aq. iwEq.,

ex altra parte,
7? in

D\n Zin Aq. DinEinBin A Zin E in /Iq. Eq. in in -h Z in E in B in


Zin/?
in

-i-

Din

E in Aq.
in

,1

f!

.1

Eq.

Aq.

Demptis communibus
L> in

et facta

congrua mctatbesi,

D in Zin Bin E + Din Ein Aq. Z>in A in Eq. Z in in Aq. + Zin A in Eq. -h Aq. in B in E Eq. in B in A
Zin B
in

sequabilur

D in Z in
la

Aq.

Din Z in Eij.

'

Vmp

plus haut

mCmc

quoslion Irallc, page 142.

13-2

UVRES DE FERMAT.A

1"

PARTIE.
quidom, bina
:

Singulis quationis partibus per

E divisis (quod

ox bomogencis correlata sigillalim inter se conferendo, facillimum

ut

pu fa
/>in

Zin

/^in

/l

/^inZiri /?in^

abs

AE
E

divisum

dut

D\nZ\i\H;

siiTiiliter

D\n
et sic

E \n A(]. D\n A\n Eq.


:

abs

divisum

dat

Dm A in E;
post divi-

de ceteris

bomogenea enim

inter se correlata satis facile dispofiet igitur,

nuntur ad bujusmodi divisioneni admittendani),


sionem,

D in Z in H h- /)
acquaie

in

in "

Z in A in E ^
D\n Z\nE,

B\n A

in

D'mZ'xn A

-\-

quai tandem aequalitas aequationum correlatarum constitutionem exbibebit.

At,

si

ex bujusmodi constitutione quratur minima, dbet E, juxta


.4
:

metbodum, quari
/>in

igitur

Zin B

-+-

D\n

Aij.

Z\n Aq.

-t-

in

Aq.

irquabilur

D'in

Z \n A

bis

bujus aiquationis resolutio dabit valorem A, ex quo minima ratio qusita statim patebit.

Nec morabitur Analystam ultinuo

istius aqualitalis

ambiguitas: pro-

det quippe se, vel invito, latus utile. Imo et in aequationibus ambiguis
qua; plura duobus babent latera, non dcrit solitum ab utraque bac
nostra metbodo, sagaci tantisper Analystae, praesidium.

Ex supradictae qusestionis processu,


iutricatam nimis ut

patet priorem illam

metbodum

plurimum evadere, propter crebras

iihis divisio-

num

per binomia iterationes. Recurrendum ergo ad posteriorem, qua*


priori, ut

tamcn, licetex

jam dictum

est,

deducta, miram certe

Hicili-

tatem et compendia innumera peritioribus abunde suppeditabit Analystis,

imo

et

ad iuventioncm tangentium, centrorum gravitatis, asymill

ptotn, aliorumque id genus, longe expeditior altra


elegantior.

evadel et

MAXIMA ET MIMMA.
(^onfulentcr itaqiic sicut olim, ita et nuiic pronuntianrius

153

sempcr

et

Icgitimam, non aiilcm forliiitam


l't

(iil

quihusdain visum) ('), maximale


et gcncrali conL'mei-i

minimae disquisitionem hoc unieo

opitagmate

Statuatur etc. {voir page i33, ligne 7, page i34, ligne G; comparer

page i33, note

i) ...

innotescct.
([iii

Si qui adliuc supersiiiit

nietliodum liane nostram dcbitani sorti


cxcudere sortes

pronuntiant,
llus ciipiain siiiiilcs Icnlaiido
{''-).

Qui hanc metlioduni non probaveril,

ci

proponitur

Dalis tribus punclis, (itiartum repaire, a qiio si ducantur Ires reeUv

ad

data puncla, sunirna trium haium rcclanun

sil

miiina quanlilas.

V.

AD METIIDLIM
Quia plerunique
in

IIE

MAXIMA ET MINIMA APPENDIX

(^'.

progressu qusestionum occurrunt asyninietria',


triplicatas aut ulterioris etiam,
:

non dubitahit Analysta


(is

si

libeat, gra-

positiones usurpare

earuni quippe beneficio multiplicos et intriartiticii

cati ut pluriinuin

vitabuntur ascensus. Hujusce

metbodus

ita

procedit ut exenipla infra sci'ipta dcclarabunt.


Sil scinicirrulas ciijtis dianietcr
I)(j.

Qiueritur maxintiini
/>';

AW {Jig- 9B) et iii eain perpe/idindaris reetanim AC et CD aggregatum.


AC
A
esse

Diametei' vocelur

[(onalur recta

ergo

Ci)

dit

liUiis{lj\\\

A\\\.\,yt\.).

(') Allusion la lettre de Descartes

Mcrscnnc pour Fermt, du


telle (|uc,

18 janvier i(i38

('.ai-

premiromeiU
(2)
(')

la

sienne [la

r.^lo

do Fermt] est

sans industrie et par liasanl,

on peut aisment tomber dans

lo chemin qu'il faut tenir pour la rencontrer. Ce vers latin n'est tir d'aucun classique; pcut-tre est-il de Format lui-niOmc. Morceau indit, publi sur la copie d'Arbogast, qui porte la mention d'aprs
(te Fcriritil .

le

manuscrit

l'EHMAT.

I.

20

154.

UVRES DE FERMAT. A
A .1

PARTIE.

Eo itaque deducitur qustio ut


-h lat.{B in

quad.)

sit

maxima

quantitas.

Quia, ex praceplis mcthodi, quationcs adaequandae nimiiim sunt

scansur, ponatur maxima

illa

quantitas esse

Vieta?am enim igno-

tarum quantitatum per vocales cxpressionem cur respuamus?


Ergo

A
ideoque

-+-

lat.

[D

in .1

.1

quacl.)

ircjuabiliir

0,

A
in

aquabilur

lateri{Ii in

qtiatl.),

et,

omnibus
Oquad.

quadratum
A
f|ua(l.

ductis,
a;quai)ilur
/?

Oinl bis

in

quacl.

Hoc peracto,

ita

inslituenda est transpositio ut maxinius sub

gra-

dus unam aequationis partem solus occupet, ut e ncmpe ratione possit


de maxima deterniinari,quo tendit artificium. Per translationem bujus

modi,
/;in
.1

.4

quad. bis

+ O in

.-J

bis

;T;qiiai)itur

Oquad.

Quum
Uim
erit

igitur, ex bypothesi,

Osit maxima quantitas, ergo


quantitatis, ideoque

O quadra:

quadratum maxim

maximum
O

ergo

/i

in

A quad.

bis

+ 0\n
qu
si

bis (quse

omnia spquatiUir

qiiadralo)

sunt maxima quantitas;

sequatio,

quum

vacet asymmetri, perinch'

ex mctbodo resolvatur ac
/>'

quantitas esset nota. Ergo

in

\n

A quad.

Ijis -+-

in

bis

adsequal)itur

B \n A

-k-

E A quad.
in
-1

i)is

.1

in'qualer+

E quad. Ims bis + in /ibis.

MAXIMA ET MINIMA.
Sublatis coniinunibus, et reliquis ipsi
/y

155

E applicatis,
Zf bis

Obis

adicquabilur

+ ^1 qualcr.

Ijlxpungatur

Ebis ex methodo
/?

ergo
pquabilur
/l

4-

O bis

quater,

ideoque
/l

qualer

//

f|uabitur

Obis,

ot
y4 bis

(liiiiid.

/)(

;equabilur

O.

Hac qualitate ex methodo

stabilita,

redcundum ad
quari

priorcin, in qua

ponebamus

A
Quuni
iiitur

lal.{Jl in

A quad.)

O.

inventa

sit

o
ergo

.'pquaiis

.1

bis

diniid.

/;,

^
ideoque

bis

diniid.

/y

quabitur

,'1

+ /a<.(i/in ^1 ^I quad.),
(/? in

.1

diinid./y
in

;i>quabilur

/a^

v-l

^i

quad.),

omnibusque
quad.

quadratuni ductis,

yl

-+-

/iquad.

-^

/iin

.'(

eequabitur

Z(in

quad..

't

tandem
/?in
yl

.1

quad.

quabitur

/Jquad.n;

qua; ultinia ioqualitas dabit valorem

in quiesita

determinalione.

Hoc

artilicio

nti
(
'

possumus ad invenlionem coni maxirni ambils


).

splir inscribciuli

Sit sphar dat;e diameter

AD

{fig. 99).

Conus quaesitus babeat

alti-

tudinem AC,

bitus

AB, semidiametrum baseos BC. Rectangulum AB

(') Question

propose par Fermai

Mersennc dans sa

lettre

du 2G

avril

ir>3(i.

loG

UVRES DE FERMAT. quadrato continchit


(').
li;

1"

PARTIE.
spatium, ex Archi-

inBCuna cum BC
medc

maximum

Diameter vocetur

recta

AC, A
et

ergo
erit /fs (/?in ^1

XWcfMlatus {B
Rectanguliim

in

A)

BC
B(]

-1

quad.).

AB

in

BC una cum
in .t

quadrato crit

lfiliis{l}

(\\idLi\.

quatl.

Bm A euh.) + li'm A A qiuid.


:

Hsec omnia a?quantur


Opl.-H-t quad. B\\\A

maximo

spatio

esto

piano. Ergo

icqiiabilur

lalcri{Bt\unf\.\i\

qiuul.

/>'

in

cul).).

Omnia ducantur

quadratice, etc.

tandem dcvcnietur, ex superiori


prima a^iualitas jani

methodo, ad sequationem OpUmi,


exposita resolvetur.

ciijus bencficio

Non

dcrit tamen, hoc in exemplo, solutio ex


:

methodo ahscjue

tri-

plicala ;cqualitate

eo enim potost deduci qu.Tstio ut, data rcct

AB

in

triangulo (^BA, (jiuoratnr


(|uadrato ad

maxima proportio

reclanguli

CBA una cum CB


sufficit.

quadratum AD, qno casu methodus vulgaris


data vocetur
//;

Recta
li

AB

|)natur

CB

esse

.1

ergo

AC

erit

potenti

quad.

A quad. Sed
ad

ut

AC quadralum

AH quadratum,

ila

AR quadratum

ad Al) quadratum

ergo
.

AI>quad.

P>

quad. quad.
'

cnt
A'

quad.

'

.1

(piad.

ad qu;e rectangulum Z^in^l


[)ortionem
:

.1

quadrato dei)et haberc

maximam

pro-

iioc

enim quserimus.
splirn et cylindrn,
I,

')

AnciuMiiDii,

De

i5,

donne

la

mesure de

la

snrface latrale

(hi

cnc.

MAXIMA ET MINIMA.
Omnia ducantur
ei'go ratio

157

in

iquad.

A qiiad.;
.1

/?c|uaiJ.qua(l. ad /?cul).iii

.1

-t-ZJquad. in

quad. B

in Aciil). Aqiiad.c|iiad.

est

minima. Sed B quad. quad.


:

est quantitas data

icctic enini

li

data'

potestas est
/>

ergo
.(

cuIj. in

/i

quad. in .Iquad.

/J\n ^Icul). At|iiad.qua(l.

est inaxiuia quantitas.

Ex metliodo
/; cul).

/?

quad.

in

.( i)is

fcquabilur

//in

,1

quad. ter

-t-

cul>.

qualei,

qua; a'quatio ad sequenteni statim depriniitur

quad. qualer

/iin/l

ictiuaie

//quad.,

ideoque patehit solulio (fua\stionis.

Ncc pkiribus

in rc

perspicua

immoramur
et ulterius

constat nompe, per


si

tri-

plicatas aut quadruplicatas,

imo

etiam,
et
si

liheat, prouiotas

hypostases, evanescere

omnino asymmetrias

qua; alia romorantiir

Analystam impedimenta.
Elegautius tamen et fortasse

magis Y$ojaTpiz.w; quiestioiics de


bnficie rcsolvuntur, licet et

maxiina

et

minima spciales tangentium

ipsae tangentes ait universali

mcthodo dcriventur.

Hujus

rei

uiiicuui, (|iiod

multorum

instar erit, proponatur

exem-

plum

In semicirculo
jnuni siih
Si

FBD

{/ig.
\l\\

oo) ducl pcrpendiculari

BI, ifiuvrilur niaxi-

FE

<^ in

reclangidum.

quratui'rectangulum FEB qualc date, ex nostra metliodo, qua^-

rcnda esset hyperbole sub angulo


similia

AFC

e conditione ut

rectangnla

FEB

esseiita^qualiadato, punctaque interscctionum liyperbcdes

et semicirculi qua;situm adimj)leient; sed,

quoniam rectangulum FEB

maximum

quicrimus, quairenda hyperbole sub angulo

AFC (asym-

138
ptotis

UVRES DE FERMAT. AF, FC), quae semicirculiim non jam

PARTIE.
R
:

secet, sed tangat, u( in

puncta eniin contacts maximas et minimas dterminant quantilates.


Sit factuni.

Quiim

igitur hyperbole in

puncto B tangat semicirculum,


et

ergo recta,

in

puncto R semicirculum langens, tanget

hyperholen.

Sit illa recta ABC..

Quum

in

hyperbole

pci'

B transeuntc ducta

sit

(an-

gens cum asymptotis inpunctis AetCconcurrens,ergo,ex Apollonio('),


recta'

AB, BC sunt acquales, ideoque

acjualos

rect FE, EC,


sequalis

et

AF

dupla

BE

sive

AN.

Est autem, propter circulum,


in triangulo simili, posito
:

BA

AF

ergo

RA

est

dupla

AN

et,

cen(ro M, semidiameter

MR

dupla ME. Datur autem semidiameter


Et generalis ad

ergo et punctum E.

invcntionein maxinnc et minima gcometrica es(

(|ua"stionum ad tangentes abductio; nec idco minoris facienda univcrsalis

methodus,

quum

ejus ope et maxinia et

minima

et ipsa3

tangentes

indi gant.

VI.

AD EAMDEM METIIODUM
Doclrinam tangentium antecedit jamdudum
iiH'entionc

('\

tradita

Methodus de

maxim

et

mi/iim, cujus beneficio terminantur qua^stiones

(') Ai'OU.OMi;s, Cniiiqiwf, (-) Cotte pice,

II, 3.

imprime dans

les rnrirt (p. Oi

y'i),

est la seule pour hKiuellc


fol.

il

subsiste

un

original de

Fermai

(Bibl. Nal., l'auts franraii, n 3280. nouv. ac(]..

ii'

I7), d'ailleurs sans litre.

MAXIMA ET MINIMA.
omnes
in

159

dioristicae, et

famosa

illa

problemata, quae apud

Pappum

('),

prsefatione Libri VII, difficiles determinationes liabcrc dicuntur,

facillime detcrminantur.

Linese curv, in quibus tangentes inquirimus, proprietates suas


spccificas vel pcr lincas tantiim rcctas absolvuiit, vcl [)er curvas rectis

aut

aliis

curvis
casui

quomodo
jam

libet implicatas.

Priori

satisfactiim

est

prcepto quod, quia concisum

nimis, difficile sanc, sed tanien


tuni est.

< legitinuim > (^)

tandem reper-

Consideramus nempein piano cujuslibetcurv rcctas duas positione


datas,

quarum

altra dianieter,

si

libeat, altra applicata

nuncupctur.
in

Deinde, jam inventam tangentcm supponentes

ad datuni

curva

punctum, proprietatem spccificam


in

curva),

non

in

curva amplius, scd


et,
fit

invenienda tangente, per adaequalitatem consideramus


doctrina de

cdisis

(qu monet

maxima

et

minima) homogeneis,

dennim

qualitas quse punctum concurss tangentis

cum diametro dtermint,


place! tangens

ideoque ipsani tangentcm.

Exemplis, qua; olim multiplicia dedimus, addatur,


cissoidis

si

cujus Diodes (') traditur inventor.

Esto circulus duabus diametris AG, BI {flg. io[) normaliter scctus,


et sit cissois

IHG

in

qua, sumpto quolibet puncto, ut H, ducenda est

puncto

tangens ad cissoidem.

Sit factum, et ducta tangens

HF

secet rectam

CG

in F.

Ponatur recta
ponatur recta

DF esse A et, sumpto DE esse E.

quolibet puncto inter

et F, ut E,

(') T'oir plus haut, page 142, note

i.

(-) Lo
ginal est

mot k'i^iiinmm manque sur l'original de Fermt, ce qui prouve assez que cet orilui-mme dfectueux. L'diteur des Varia a restitu, pour l'adjectif man([uant,
gure de
la

siiffwiens, expression qui n'est

langue de Fermt et dont l'omission s'explique


trouve dcfinie et donne
la

moins bien.
(')
L.a

courbe connue sous


le

le

nom de

ci.wtode se

ploye par Diocls, dans

eommenlaire d'Eutocius sur

proposition d'Arcliimdo,

xplira et cjlindro,

II,

2,

d. Torelli

11,

i,

d. Ilciberg (Vol.
le

m,

p.

78 et

comme emDe suiv.). Lv nom


ipii

de cissolde est emprunt Proclus {Commentaire sur


parle

premier

livre

d'Euclidc),

en

comme

d'une courbe ferme et prsentant des points de rcbroussement.

100

UVRES DE FERMAT. -

l'<^

PARTIE.

Quum

igitur, c\ proprictalc specifica cissoidis, recta

MDsit ad DG
jam
in

ni

DG

ad

DU,

lit

tonninis analyticis per ada'qualitatem

m NE
(|UH'

ad EG,

ila

EG

ad porlioiiem recUe

EN

inlercipitur inter

punctum E
DG

et tangentein et est liO.

Vocetur
AI) dala, Z\
dala, A';
1)11 data,
7.';

DE
ergo

qusesila, ul diximiis, ,1;

DE

suini)la ad liljiUim,

EG vocabitur
E() vocahitui'

/-';

/.'in/l

R\nE
A

EN

vocabitur

latus{Z\\\

N ZmE ^ N\\\ E - Kq.).


debeat coiisiderari,

Quum

igitur, ex prasccpto, proprietas specitica

FiL'.

101.

non ainpiius

in curva,

sed

in

tangente, ideoque faeiencluni


ad EG,

sit

NE

ad

E(!,

ila

EG

qua' api)llcalur langeiili,

ergo, in Icrniinis analyticis, l'aciendum

lalus{Z\\\N
ila

Z\\\E + N\nEEq.)
li\\\A

ad

NE,

NE

ad

n\\\E
A

MAXIMA ET MINIMA.
et,

lt
fiet

quadratis singulis terminis ad vitandam asymmetriam,


ut

Z\nN-Z\nE + l\inEq.

E,].
iii

ad

Nq.-\- Eq.

N\nEh\i,
liq. in

la /Vq. ^-

^V in ^ b\s

Rq. ad

Aq.-h Rq.'m

Bq.
Aq.

in

fi"

l)is

Oucantur singula liomogenea

in

.1

quadratum,
artis, ei

et

deinde quod

tit

sub extremis ada-quetur, ex praeceptis

quod

fit

a niedio. Elisis

deinde superfluis, ut monet mctliodus, tandem orietur ajqualitas intcf

Zin

.1

ter H- A^in

.1

ex

uiia parle,

etZinA'bis
:

exaltera.
cir-

Construcfur igiturlangens hoc pacte


culi dati

Producatur semidiameter

CA

ad punctum U,

et fiat

AU

recta aequalis AC.

Rectangulum

ADG

ad rectam

UD

applicetur et faciat latitudinem DF. Juncta

FH

tanget cissoidem.

Indicemus ctiam

modum

agendi

in conchoide

Nicomedea, sed indice-

rnus tantum, ne prolixior vadt sermo.

Esto conchois Nicomedea, ut construitur apud

Pappum
I,

et

Eulo-

cium (')

figura

sequens

{Jlg- 102).

Polus est punctum

recta

KG

esl

162
Iiim iiiter

UVRES DE FERMAT.G
et E, ut

I''

PARTIE.

D, a quo rectseCN parallela ducatur DB, occurrcns

tangent! in puncto B. Quia igitur proprietas specifica dbet considerari


in

tangente, jungatur BI, occurrcns rect

KG

in

et,

ex prseceptis

artis, recta
litas.

MB

adquetur

rectio

HE

orietur

tandem

quasita

qua-

Quod
(>\,

ut procdt,

ulsiipra, vocelur^l;

recla

Cn

vocetur

ZT;

rccla EII data voceliii' Z,

cl

reliquae data; suis

nominibus dcsignentur.

Invenictur facillimc recta

MB

in

terminis aualyticis, qua;

si

adte-

quctur, ut dictuni, recta> HE, solvetur qustio.


H;ec de prire casu vidcntur sufficcre. Licet cnim praxes intinita'

suppetant, quae prolixitates vitant, ex


possunt.

iis

tanien nullo negotio deduei

Secundo casui, quem

difficilem judicabat

Dorninus Descartes ('),


fit

cui nibil difficile, clegantissini et non insubtili metliodo

satis.

Quamdiu

rcctis

tantum

lineis

bomogenea implicabuntur, quranlur


formulam. Imo
et, vitandai asyni-

ipsa et dcsignentur per prau^edentem


inetriic causa,

aliquando,

si

libucrit, applicatse ad tangentes ex supee(

riore inetbo(b)
ib'nuiin

inventas pro applicatis ad ipsas curvas sumantur;

(quod opra* pretium est) portiones tangentium


curv
ipsis subjaccntis
:

jani inventaet

runi pro portionibus

sumantur,

procdai

ada'qualitas ut supra

monuimus

proposito nulle negotio satisfiet.

Exemplum
Sit curva

in

curva Domini de Roberval assignamus.


{fif^.

HRIG

loi), cujus vertex G, axis (]F

et,
iit

dcscripto
R, a (|no

semicirculo

GOMF, sumatur punctum


RB.

(juodiibct in curva,

dncenda

est tangens
a

Ducatur

puncto R recta RMD, pcrpeudicularis


in

in (jDF, qua' seccf

semicirculum
sit

M. Ea igitur curv proprietas specifica est

ut recta RI)

;equalis portioni circuli

CM

ctapplicata

DM. Ducatur

in

puncto M,

(')

Comparer

la lettre
III,

de

Ilolierval

Fermai, du

aot 1640, et celle de Descartes

Format (d.

Clcrselier,

Oi), du 25 septembre i638.

MAXIMA ET MINIMA.
ex prcdente metliodo, laiigcns
l'odercnt
si

103
:

MA acl

circiiUiin

eadom nempc

pro-

ciirva

COM

osset alk'fiiis natiiriv.

Vf'.

lO.l.

Ponatur factum qiiod quritur,


recta

et sit

DB
MA,

quicsila a^qualis

A;

1)A, invenla ex conslruclione, qualis Ji;

ilidcm inventa, vocelur/);


data vocctiir
/?;

MD
CM,

RI) data vocetur /;

portio circumfcrenlke data, vocetur /V;


li,

DE, recta utcunique assumpta, vocetur


et a

puncto E

diicattir

EOUIN

parallela recta>

RMD.

Fiat
ut

A ad A

r:,

ila

ad

Z in A

Z\n E
A

(|Lia'

idcii'co

cquabitur

l'cctie

NIUOE.
dbet adicquari
(proptcr
pi'oprietatein

Igituv recta

Z in A

Z in lH
.

spccificam ctifVieqii;c

in

tangente considei-anda est) recta*

OE una
:

ciiin

euvva CO; curva autcia

CO

aiqnatur curva*

CM minus
OE
et

cnrva .MO

ergu

Zin A
recta

Z\nE
A

dbet adaniuaii recta'


bi trs terrnini

cuiva'

CM

niiniis

ciirvaMO. Ut anteni
|)r()

ad terininos analyticos reducantur,

lecta
recta

OE, ad vitandaia

asyninietriani ex superiori cautione, suina-

tui'

EU

applicata tangenti, et pro curva

MO

sumatur portio

taii-

gentis

MU,

cui ipsa

MO

adjacet.

161

UVRES DE FERMAT.-EU
E,
in

I"

PARTIE.
fie(

.\d inveiiiendam aiitem

terminis analyticis,

Ut

ncl

B
ipsi

lia

ad

nia; idcirco

quabitur

EU.
fiet
.

Ad inveniondam deinde MU,


ut

B
T^

ad D,

r.

lia

r,

ad

D\n E
^^

quso idcirco, proptcr similitudinem triangulorum, ut supra, lequabitur


ipsi

MU.

Curva aiitem
qualitas inter

CM

vocata est

A'^: igitur in

terminis analyticis

fiet ade-

Z\\\AZ\nE
,

ex una parte,

RinB BinE
el
-5

.'I

h/V

Bin E

e\ altra.

Ducantur omnia

in

B'mA, consistet adsequalitas


el
/?

inter

Z\\\B\nAZ\nBn\E

infiin/1

/?iii

iii'-+-iii/Vin 4

- Oin

4 in

/i.

Quuin autem, ex proprietate

curvse,

Z
rrgu

rcquetur

B+N,
/?iii

Z'mB'in

ex una parte

aiqualur

R\n A

/;

iii

/Viu

ex allera;

ideoquc, aMatis communibus, reliqua coniparentur,

Z\n B\n
Fiat divisio per
flunni, nulia fieri

E nempe cum
et,

/?in

in

E + D in A

in

E.

E;

quia nulhiin est boc casu hoiuogeneum super-

dbet elisio.jEquetur igitur

Z in B cum B in A + D
fiet igitur

in

ni

+D

ad B,

ita

ad A.

Constriictio
ul

Ad construendum

igitur proldcnia,

si fit

aggregatum rectarum MA, MI) ad rcclaui DA,

ila

RI) ad DR.

juncla

BR

tanget curvam CR.

MAXIMA ET MINI MA.


Quia vero
ut

165

summa

reclarum MA,

MD

ad DA,

iia

MD

ad DC,

ut facile est demonstrarc, ideo faciendum erit


ut

MD

ad DC,

ila

RD

ad BD,

sive, ut elegantior vadt constructio, junctae rectae

MG

ducenda

erit

parallelaRB.

Eadem methodo
centup
:

species

omncs

illius curva

tangentes suas nancis-

constructionem generalem olim dedimus (').


vero quaesitum est de tangente quadralari sive quadra-

Quoniam
tricis

Dinostrati (-), ita construimus ex praeceptis praicedentibus.

Sit

quadrans circuli AIB (Jig- io4), quadrataria


est tangens.
Fig.
104.

AMC

in

qua, ad

datum punctum M, ducenda

Junct MI, centro

I,

intervallo
fit

liVI,

quadrans

ZMD

doscrihatur

el,

duct perpendiculari MN,


ut

MN

ad IM,

ita

porlio quadranlis

MD

ad i-ectam 10 (^);

juncta
(')

MO

tanget quadratariam. Haec sufficiant.


(voir plus haut
la

En i638

noie

de

la

page 162)- Celle conslruclion

giicriile, .ip-

plicablc
('^)

aux cyclodes allonges ou raccourcies, est perdue.


{

PAPl>i:s(cd. Ilultsch), livre IV, pages 250 cl suivantes. l'roclus


lii're

Commentaire

fui-

te

premier

d'Euclide) atlrilmo

Ilippias l'invenlion
:

de

la

quadriilrice.

(^) L'original,
<i

comme
ut

les

Varia, donne
ita

IM ad MN,

porlio quadranlis

MD

ad reclam

NO

u;
le texte

mais toute
miit,

la ligne se

trouve en surcharge d'une autre main, qui a corrige


le

de

t'cr-

en sorte qu'on ne peut plus

discerner.

106

UVRES DE FERMAT. pcrtinet ad priorem casum, et in

PARTIE.
in

Quia tamcn ssepius curvatura mutatur, ut

conclioide Nicomedca,

qu

omnibus speciebus curvse Domini

do Roberval (prima excepta)

qu

pertinet ad

secundum,

ut pcrfecte

curva possit delinoari, invcstiganda sunt ex arte puncta inllexionum,


in

quibus curvatura ex convexa

fit

concava vel contra

cui negolio

d-

ganter inservit doctrina de maximis et minimis, hoc prmisso leni-

mate generali

Eslo, in sequenti figura {fig- io5) ('), cun^a


in

AHFG,

ciijus cnn'atiira

punclo H, vcrbi gralia, mutctur. Ducatur tan gens HB, applicata HC.

Angulus

HBC

crit

minimus omnium quos tangentes cum axe ACD,


efficiunt, ut facile est

si^r

infra. sive supra

pimctnm H,

dcmonstrare.

Fig. io5.

Sumalur
intcr

enini, supra

H punctum, punctum M; tangens occurrct

axi

et B, ut in

igitur angulus ad

N major erit angulo ad


F,

B. Simi-

liter, si infra

punctum H sumatur punctum


partes F et

punctum D,
et

in

quo con-

currit tangens

occurret

FD cum tangenti BH ad

axe, erit inferius puncto B,

tangens

DF

igitur

angulus ad

erit

major

angulo ad B.
(]asus

onines non persequimur, sed

modum

tantum investigandi

indicamus,

quum curvarum form

infinitas species exliii)cant.

Ut igitur, verbi gratia, in cxposito diagrammate, punctum

inve-

(')

La ligure maKiuo dans

les f'aria.

MAXIMA ET MIMMA.
lil)et

IG7

niatur, quairatur primuni, ex supciiorc metlioilo, ad |)iincluiii quoclcui'ViC

utcumqiic

suiiipliiin,
d(i

proprictas tangentis. Ilac inventa,

quaeratur, per doctrinain

inaxiinis et iiiiniinis,

punctum
B

II

quo,

ducendo perpendicularem HC
ininiinam proportionem
:

et taiigentem lll, recta

HC ad CB

liaheal

ca onim statione anguliis ad

cril ininimiis.
in

Dico punctum H,

ita

invcntum, esse initium mutationis


et

cnrvatura.

Ex

pra'dicta

methodo de maximis

minimis derivantur

arlilicio sin-

gulari inventiones cciUi'orum gravitatis, ut alias indicavi

Domino de

Roherval(').

Sed

et coi'onidis loco

possunt etiam

et,

dal rnir,

iinciiiri tpsiits

asymplofi, quic in cnrvis inllnitis miras exliil)ont i)ropiMelates. Sed


liac, si liituerit,

fusius aliqiiando explicabimus et dcmonstrabimus.

Vil.

PllOHLEMA MISSUM

AI)
10^

RRVERENDUM PATREM MERSENNUM


(lie

Noveinhris iQ^^ (-).

//nr/iirr cyliiidruin rnaxiini

ambils

in

data sp/ini.
loG}, cenLiuin C. Qua-nlur

Detur

spluei'a

cujus dianieter

AD

(//i,'.

cylindrus maximi amhits in ca inscrihendus.


Sit l'actum, et cyliiulri (|u;esili l)asis esto Dl^, latus IvV (iinic eniin

positioni aptari potcsl cylindrus, propter

angulum

in

semicirculo rec-

lum). Aml)itus cylindri similis est quadrato

DE

et rcctangtilo

DEA

i)is

(')

/'iV-

plus liaul, page

30.
le
la

(2)

Ce

litre est lire

du mauiserit

Uibliotlioquo Nationale,
l'on

Fonds

latin,

IllliT;

il

n'existe pas dans les manuscrits

du prinee lioncumpagni, o
ipio celui
six

trouve une ancienne copie

du morceau, en dehors de celle d'Arbogast.


lis le

l'"ermat avait pro|iosc .Mcrseniie ce

problme,
(vo/;-

50 avril iG3G, en
I^a

mmo temps

du cne

inscrit

de surface maximum

ci-dessus, p. i55).

solution,

envoye

ans aprs, est d'ailleurs [uirement syntlioliipie.


l^u-n-r

Tout lo morceau a t publi par iM. Cli. Henry (/{ec//crc/(ev sur les innnificnts de de FcniKit). liages igS-igO, d'a[)rs la premire source seulenicnt.

1GS

UVRES DE FERMAT. -

I"

PARTIE.

Quaerendum itaque maximum quadrati DE


gatum.

et rcctanguli

DEA

bis aggre-

QiiadratumDEa.'quaturrectangaloADB(demiss perpendiculariEB),
et

rectangulum DEAquatur rectangulo sub


rectanguli
ipsi

maximum
et,

ADB

et rectanguli

AD in BE.Qurimus igitiir sub AD in BE bis aggregatuni


maximum
quod idem
rec-

omnibus

AD

rect datse applicatis, quseritur

tarum

DB

et

BE

bis aggregatum.
:

Hoc autem
sit

est facile

fit

enim CB dimidia BE

aut,

est,

BC quinta pars

potenti quadrati

CE

dati,

punctum E

satisfaciet

proposito.
Fig. loG.

Ducatur enim tangens EF cum diametro producl


veniens
:

in

puncto F con-

Aio

summam
sit
:

rectarum DB,

BE

bis esse

maximam.
dimidia BF; ergo

Quum
(rit

enim CB

dimidia BE, crgo


tota igitur

BE

erit

BF

a^qualis
et patet

duphe BE

DF

rectis

DB

et

Sed

aggregatum roctarum DB, BE

bis esse

BE bis erit maximum.

qualis.

Sumatur enim quodvis punctum


(lemittatur perpendicularis IN.

in semicircuio,

<ut>I,

quo

A
in

puncto autem

ducatur IG parallela tangenti, occurrens diametro

puncto G. Punctum

erit inter

puncta F

et

alioqui parallela GI

non occurret semicircuio.


list

ut

FB ad BE,

ila

GN

ad NI,

|)ropter

parallelismum; sed FB est dupla

BE

ergo

GN

est

dupla NI,

ideoque
NI bis.

GN est a;qualis NI bis, et Iota GD aggregato rectarum DN et Quum igitur GD (cui aequatur aggregatum DN, NI bis) sit
DF
(cui aequatur rectarum DB,

minor

recl

BE

bis
et

aggregatum), ergo
cylindrus (jusitus

rectarum DB, BE bis aggregatum est maximum,


babet basim

DE

et latus

EA.

MAXIMA ET MIMMA.
Piobahitur ex supra dictis rectam

169
ita

DE

ad

EA

esse ut niajus seg-

nieutum rect extrem ac incdi rations

secta; ad iiiiiuis.
cl coitslruerc

Scd
sunius.

et

cylindrum

clati

ambils edcm via invenire

pos-

Slatim quippc deducetur quicstio ad qurendain rcctarum DN, NI bis

summam qualcm
rioi'i

datai rectic. Sit recta data

DG

(qu;e

quidcm ex supercctc
Fli!

(lelcrniinationc non potest esse major rect DF). Fiat


:

parallcla recta GI

punctuin

satisfaciet quaestioni et

quando(|ue duos

cylindros cxhibebit, quandoque unicuin, propositioni saLisfacicnles.

Ouinn enini piinctum G


propositum;
si

erit inter

et A,

duo

cylindri praestabunt

vero punctuni G

sit in

aut iilterius, unions laiituni

cylindrus prstabit qustionem (').

'

Le manuscrit Fands lalin 11197, seul des

trois

sources, ajoulc coUc solution les


:

trois corollaires suivants,


n
Il

qu'on doit attribuer iMersenno plutt qu' Format

CoitoLLvniL.M PiUMi.M.

'l'ct/igcns

Ep

fvfjiialis c.ft clianielro XI).

Quia enim,

in triangulo

CEF

rectangulo ad E, ex angulo

pcndicularis EU, crunt similia triangula CEF, CEI! cl


ex conslructionc
:

crgo

CE

dimidia est ipsius

E deducla est ad basiiii CF perEFB; sed liC est dimidia ipsins liE. EF. Est autem et CE dimidia diametri AD
:

ergo

EF

fcqualis est ipsi Al).

lilciiiaiis et

ConoixAuiuM SEcuxDLM. Ex pneccdcnto corollariodeducitur multo facilior, quiT! lalis est.


in circunifercntia circuli

cio^^mis comiruciio

pm-

Sumatur

AED punctum quodcumqucE,


diametro circuli

ex quo deducalur rccla

punctum F, ex quo per ccntrum C ducatur F'CD secans circumferentiam in A et U punctis. Jungantur EA, ED; eril AE altitudo cylindri maximi quajsiti et DE diametcr basis ipsius cylindri.
ipiae sit iequalis

EF

tangens circulum,

AED;

et sic dabitur

Domonstralio

facilis est.

>)

ConoLLAnilM TEUTIL'M.

Notatu digHum CSl

DE

ev.ic (/

EA

/ ratiunc nnijoris sctimciiti

ad minus recl mcdid ac exlrcind

val'mnc dn>is.
:

Fiat eiiira

CN

{/g. 107) cequalis CD

ergo

ND

quabitur BA,

et

UN

ipsi

BE. Porro qua-

dratum ex DE ;pqualo est rectangulo ADR sive duobus reclangulis [triino DAB), et rectangulo ex AD in NB (hoc est ex AD in BE); sed rectangulum
:

ADN (hoc est DAB qualur


22

Feumat.

I.

170

UVRES DE FERMAT.Mil.
.

I"

PARTIE.

ANALYSIS AU REFRACTIONES o.

Eslo cii'culus AGBI {fig- lOiS), cujus diameter


merlia
ilivei's;o natiira',

AFDB

scparct (km

(juorum

rai'ius sit

ex parle ACB, densius ex


in (juoil

parte. Ail?.
diiis

Ponatiir centrum

circiili

punetiim D,

ineidat

i"i-

CD

a
I

puncio C dato. Qiucritur radias diaclasticus DI, hoc


ad quod vergit radius rcfractus.
Fi-. .nS.

esl

piincdim

Dueanliir ad diamctriim perpendicidares rect; CF, IH.


sit

Quum

daliini

[iiinctiim

et

diameter AH, ncciion et

cenlriiiii 1), daliir paritei'

punctum F

et recta

FD.
ad resis-

Sit ratio medioriiin, sive ratio rcsistcnti;e niedii densioris

lentiam
(|ua'

iiicdii rarioris, ut

recta data

quidem minor

crit rect 1)F,

DF addatain extrinsccus rectam.l/, quum resistentia medii rarioris sit


tiunt per reelas

minor resistentia medii densioiis, ex axiomate plus (|uam naturaii.


Mensuraiidi igitur veniunt motus,
(jui

CD

et DI, heiie-

i|iiadrato ex Ali;
L'iilii

rcclangulum vcro c\

AD

iji

DE

.viiiatur roclangulo

AED. Hoc

est rectan-

ex

liiioa

eoinposita

AED

in

AE;

crit igiUir
ila

ut tota linea \\i[) ad DE,


l'i-gt)

DE

ad SV.

.\E1)

roda soda esl

in

in

cxtrcma ac mdia ralione, cslqiio

DE

inajus segrnonliiiii.

.\E vcro minus.


"

Onod

erat prolianduin.

De

lioe

protilcmato vide Traclalum Domini do lioherval


:

De

roit ci irli/utrif splunur

iinirijjii.t et (ircuitfiiriptix
l.i^
.1

ibi
il

cnim vcrus
.M.

est ejiis locus.

litre (In Traite, an(|uel

lloveliiis,
(
'

de Hiio,

(|n'a

publie
la

(le

morceau,

tir

do

dans une Lettre de Iolii'r\al Henry {hliif^ens et Roher\-al, Lcyde, 1871), p. is Correspondance do Descartes, fut envoy par Eernial M <liest ainsi renvoy, se retrouve C.
).

la Clianilire.

on uiuie temps que

la

Lettre du 1" janvier iGC-2.

MAXIMA ET MINIMA.
ticio

171

rectarum

il/

et

DF

hoc

est,,

motus, qui

fit

pcr iluas rectas, ropra'-

sentatui'

comparative per summain diiorum roctaiigulorum, quorum


sul>

uruim

fit

CD

et lecfa

M,

et

alterum
ita

siil) 1)1

et recta

DF.

Eo itaque (leduceturquaestio, ut
ut, (luct al>

secetur diauicter

AB

in puiicto

II

eo perpendiculari HI et junct Dl,

i^ulorum sul>

CD

et

M et sub

DI et

summa duorum rectauDF coutiiieal minimum spatium.


(jua;

Quod
minus

ut

secundum nostram metliodum,


in Ctirsu

jam apud Ceometras


|lus
A';

invaluitetab llerigono (')


viginli relata esl,
erit

suo rnallicinalico ante annos

investigemus, radius

CD

datus vocetur

radius Dl

item

A';

recta
A^in

DF
B

vocetur
esse

//

et

ponatur recta

DH

esse A.

Oportet igitur A'in

J/+

minimam

quanlitatem (^).
esse
a'(|iialis

Intelligatur quiovis

recta

DO,

ad lil)itum sumpta,

ignot E, et jungantur rect;e CO, 01.

Quadratnm

rectie

CO,

in terniinis aiialyticis, erit

Nq.
Dans

E(].

/)' iii

bis;

'

le

Siipplcmcntuin Cursus- midlieiivitici de Pierre

IIri|^oiie

Paris, 1642
eH'ct,

cleiixime

dition, iG4i), cjui

forme

le

sixime Volume de l'Ouvrage, on Irouvo en

comme

pro-

position

XXVI

et

sous

le titre

De

m/ixiniix et
;

iiiiiiinii.t,

l'application

de

la

mthode do Forrcihv

mat
1
.

la solulioii

dos questiims suivantes


rccltiii^iiliiiii

Invejiire iiKi.niiiuin

ronlcntuin

sali

ihiuhiis \c^nif/iti\ /)nip<)iil<f

Lliw {voir plus

liaul, p. i34).

2. Iinhi'^arc ntn.riinuin
riiin

rcctaiit^iihiin comprcliciisuni

sitli

inrdid cl

(lijfcrciitiu

exlrciim-

Iriam prnporlioiiolmin.
Dnliiin Itncaiii sccarc
oiiiiiinm iniiiiiiiiiin.
iii

3.
riiiii
i.

duo

sc^fnciilii

ijmc /mlifiinl

<i^'^'rc.^alaiii

suoruni ipiridrulo-

Jin'cnire iiiiixtiiuini ro/ioruin rccloruiii sub (fqindil/us cnincis supcrfcicbiis conlciiuiiii.

\L\\

outre de ces solutions, dans lesquelles llrigone emploie d'ailleurs,


il

comme dans

tout

Sun Ouvrage, son systme particulier de notations algbriques,


h'ermat,
p. 1'!")),
n

donne, toujours d'aprs


liaul.

la

construction de

la

taiigeiUe en
I

un point donn de
Il

la

par<diolc (voir plus


;

de \ ellipse (voir
fallit

p.

jj) et de Vliypcrhole.

ajoute enfm (p. C8)

Ne unquam
([ui

melliodus, ut asseril ejus inventor, qui est doctissimus

Kormal.

consiliarius in parlamento Tolosano, cxcnllens


tica
:

gcomctra ncc

ulli

socundus

in

arte ajiah-

oplime etiam
scri|)la in

rostilnit ouinia locn plaint .-Ipolloidi l'er^iei, qua^ in liac

urbe vidi-

mus manu
./(/

manibns plurimorum, (pubus subuexa

est eliani

ab eodom aucloro

loeos pianos et sitUdos Isn-^o^e.


a t

Ce passage d'Ilrigono
la

roproduit par Samuel Format dans l'dition dos liiini (


il

dernire des pages non numrotes du commencement); mais, dans sa prface,


la

lui

assigne tort
('-)

date de

i<i3i,

qui est celle


a rtabli

du premier VoUune du
la notation

C'iirsit\-

iiuakeiiiatuiis.
celle

Dans tout oc morceau, on

do Vito au

lieu

de

de Dos-

cartes suivie par Clersclier.

17-2

UVRES DE FERMAT.+ Eq. + A

1=

PARTIE.

qiuidratiim vcro rect 01 orit

Nq.
ergo rcctangulum sub
latin

in

E bis

CO
in

iii

J/crit in iisdem terminis


in

quad.{Mq.

Nq.+ Mq.
//

Eq.^ Mq.

in

B\n

/Tbis);

roctangiiluin vero suh 10 in


latus quad.lyfq. in

crit

Nq. -+- Bq.

in

Eq.

-f-

Bq.

in

in

E l)is).

HiPc

fliio

roctangula debcnt, ex praceptis artis, adquari diiohiis vac-

(angulis

M\nN ai B in N.
tollatnr asynimctria; deinde, ahlatis

Ducantur omnia quadratico, ut

communibus cttermino asyrnmctro ex una


ilnclus quadraticus.

parte colloeato,

lit

novus

Quo

peracto, demptis
elisis

communibus

et reliqnis

per

divisis, ac

tandem

liomogeneis ab

alFectis, jiixta pra-fiicto

ccpta niethodi
fit

qu dudum omnibus

innotuit, et

parabolismo.

tandem simplicissima sequatio

intcr

et

lioc est, a

primo ad
figura

ultimum abruptis omnibus asymmetriarum obicibus,


lit

recta

DH in

;equalis recttv M.

Unde
et

patet

punctum diaclasticum

ita

inveniri

si,

ductis rectis Cl)

CF,

fit

ut resistentia niedii dcnsioris ad resistentiam medii rarioris,

sive

m
et a

l{

nd

M,

ila

recla FI)

ail

reclam DII,
et cira

puncto H excitetur recta Hl ad diametrum perpendicularis


I,

cnlo occurrens in puncto


inedio raro ad
(|uod congruit

quo

relVactio verget

idcoque radius

densum pertingens frangetur versus perpendicularem.


omnino
et gcneralitcr invento tlieoremati Cartesiano,

cujus accuratissimam demonstrationcm a principio nostro derivatam


exliibet superior analysis.

MAXIMA ET MINIMA.
IX.

173

<SYNTnESIS AD REFRACTIONES > o.


l'roposuit doctissimus Cartcsius refractionum rationem experientia;,
ut aiuiU,

consentaneam; scd, eam ut demonstraret, postulavit

et nc-

cesse omniiio fuit ipsi conccdi, luminis motiim facilius et expcditius


fiori pci-

mcdia densa quam pcr

l'ara,

quod lumini

ipsi naturali

adver-

sari videtui".

Nos

ita({ue,

diini a contrario

axiomate

motum
in

nempc luminis

facilius et expeditius per

mdia rara quam per densa proccdere

veram refractionum rationem deducere tentamus,


tcsii

ipsam tamen Carvia eideni

proportionem incidimus. An autem contraria omnino

veritati occurri possit uapaXoYo-Tco, videant et inquirant subtiliores


et scveriores

Gcometr; nosenim,

niiss mataotechni, satius existi-

mamus
toriis

vcritate ipsa

indubitanter potiri,

quam

superfluis et frusta-

contentionibus et jurgiis diutius inbrere.


:

Dcmonstratio nostra unico nititur postulato

naluram operari per


concipienduni

modos

el

vins faciliores et expeditiores. Ita

cnim

a'xYjULa

ccnsemus, non, ut pleriquc, naluram per


rari.

lineas hrevissimas

scmper ope-

Ut enim Galilaus (-),


rationem
i[)sius

dum motum

naturalcm gravium spcculatur,


pari

non tam spatio quam tempore metitur,


lineas, sed quai expcditius,

ratione
cl

non brevissima spatia aut


breviori

commodius

tempore pcrcurri possint, consideramus.

second morceau sur la loi do la rlraclioii, confondu avec le prcccdcnt dans la ( ) Ce Correspondance de Descartes, en esl cvidemmcnl dislinct c'est le travail que Format promet M. de la Chambre la fin de sa lettre du i" janvier 1G62. si celui-ci le lui rclame,
' :

et c'est ,;;alemcnt cotte pice

Format du 20 mai 1OG2. D'aprs eu lieu en fvrier iGG.,.


ra/iica

que se rfre |)articulircment la copie de Clerselier, l'envoi

Clersclicr, dans sa lettre

M. de

la

Chambre

anrail

(2) Discorsi e dimoitrazioid inalcmatirhc iutoriKi

due nm<e

sciciizc oticiicnti Ihi jM<-

cd

movimenti

loccdi, dcl Sig' Galilco (ialiloi


etc.,

(Leyde, EIzvirs, iG3S).

Les nou-

velles

penses de Galile,
iG3)).

traduit do l'italien en franais (Paris,

Pierre liocolcl

ou Henry Guenon,

174

UVUKS
fl":!

DK FERMAT.
duo

l'AUTlE.
natiira'
in

Hoc

siipposito, stipponaiiUir

iiieilia

divL'rsff

[)i'ima

figura {/ig- 109). in


illa

cireuiiis

AlIUM, cujus diametcr

ANB

sparai
II

duo mdia,

(|uoi'uni

unuui

a parle
II

M
N

est rarius, allerum a parte

est

densius; et a punelo
occui'i'eutes

versus
in

indectautui' quadihel rect MNII,


et R.

MRH

diamtre

punctis
\'\'f.

109.

Unum

velocitas mohilis pcr

MN,

qua* est in metlio laro,

sil

major,

ex axiomate aut poslulato, velocitate ejusdem mohilis per Nil, et


tus su|)ponanlur

mo-

uniformes

in

quolibet videlicet medio, latio tem|oris


[)er

mollis per

I\IN

ad lempus moins
et

Nil componiliir,

ut iiolnni

esl

omnil)us, ex ralione M.\ ad Nil


\II ad veloeilatem per
Si lit ii^'ilur

ex reeiproca r.ilione velocilatis per

MN.

ul velocitas
leiii])iis iiioiris

iicr

pcr

MN MN

ad veloeilatem

per Ml.

ita

rccla

MN
IN

ad

M,

ad tempiis inoiris per


liai

Ml

eril ut

ad Nil.

l'a'ri

ralione <lemonstral)itiir.

si

ul VL'lucilas pcr iiiediiiin rai


ila

iiis

ad V(d(icilalciii per
Ml ad HP,
lill

inediiiiii deiisiiis,

teiM|)iis

inols per

MU

ad lempus mols per

esse

ul

l'I!

ad

liil.

IJnde sequitiir

lempus mols per


ul siimiiia

diias

MN,
IN,

Nil esse ad

lempus mols per


diiarum

diias

Mli, Ull
l'It,

cluarum

NU
a

ad

summam

1(11.

Qiium

igitiir naliira

lumen

puneto M versus |)unetum


(|iioil

II

dirigal,

dbet investigari

puiieliiiii, ut

N, per

pcr

injh'.vu>iiciii

mil refrac-

MAXIMA ET MINIMA.
lioncrn hrcvissi/no
liilc iiaiiiqiie
/r>//f)i>rc

173
II

a |iimct() .M
qiiii!

ad piincliini

[icivcniat

proljaiii;;!'!,

est natiiram,

nporatioiics suas qiiaiii (itissinic

eu spoiite collimalurani. Si

ita(|iH'

siimma
sit

rcctaniiii IN, Nil, qiuo est


(]iiaii(itas,

mensui'a mots
pi'opositiim.

pci-

infk'xam

MNH,

mininia

consfahil

Hoc

aiitcni

ex

llicoi'crnate (lartcsiaiio

dcduci vcra, non lucala, (U;u:

mctria statim dcnionslraltlt; |)roposaU qiiippc Cartcsins


Si a punclo
f)e.rpcndicularis
IM (Iticaliir

nidius

I\1N, cl

ah cudcni

piiiiclo

(IcimlUiliti

MM, fiai autem


ma/Dr ad
iniiiorein.

ut vclocilas

ila I)N lul

NS,

a pmicln aalcin S cxcilclar perpc/idicularis


liuiicn

SH

cl

jungaliir radius

NH,

a incdio raro

in pitnctii/n

iiicidcns rc/riiiL^i in nicdio

dcitso

rcrsus pcrpcndicidarcin

ad piindiini H.
Gconietria noslra, ni
c(uistal)it

Unie vero

tlicoi'eniati

ex seqncnti

[U'oposiliono pnro geomeh'ica, non refragalur.

Eslo cirenlns AilBM, cnjns diamctci' ANl, cenLctini N,


cunii'erentia siiinpto quovis piincto
taliir in

in cujiis cii-

M, jnngaUir

railins

MN

et dcniil-

dianietruni perpcndicnlarls .MD. DcUir paiiler ratio

DN

ad

NS

v\ sit

DN
N

major ips NS.

pnnclo S cxcitctur ad dianictrum pcrpen-

dicularis
CLMitro

SH

occiirrens circiMnt'erentic in puncto H, a tiuo jiingalm

radius HX. Kiat


ni

lN

ail

NS,

ita

radius

MN

ad i-eclain

Aio suinniani roclarinn IN,


('\('ni[)li

NH

esse ininiinani
\\

hoc

est,

si

suniatur,
cl

gfalia,

{|nodlil)('t

punclutn

ex parte semidiann-tri NI5,

jnngaiitiir rect;e .MU, Uli, lit auteni

m DN
suniniani rectarnni

ad NS,

ila

Mit

ail

Il>,

PU

et lill

esse inajoreni sunun reclaruni IN et

NU.

(Jnod ni (lenKinsti'ennis,
ni radins

liai

MN

ad reclaiii DN,

ila

rocla l{N ad rcclain

NU,

17G
ot

UVRES

I)E

FERMAT. itu fit

I'-

PARTIE.
ad NV.

ul I)N ad

NS,

NO

Iixconsti'uctionepatetrectam
est

NOminorem
rectam

esse rectNR, quia recta

DN

minor radio MN; patet

etiani

NY

minoreni esse recf NO,

quuni recta

NS

sit

minor

rect

ND.

His positis,
(Irato
sit,

quadratum
et

recta'

rect

NR

rectangulo

MR quatur quadrato radii MN, quasul) DN in NR bis, ex Euclide; sed, qiuiin


NR

ex constructione,
ul

MN

ad DN,

ita

ad

NO,

ergo rectanguluni

sul)

MN

in

NO
in

scqualur rectangulo sub

DN

in

NR,

ideoque rectanguluni sub


in

MN

NR

bis

quadratum

igitur

NO bis quatur rectangulo recta' MR a'(juatur quadratis MN


est

sub
et

DN NR et

rectangulo sub

MN

in

NO

bis.

Quadratum autcm
recta

recta;

NR
:

majus quadrato

recta*

NO, quum
majus qua-

NR

sit

major rect

NO

ergo quadratum recta^

MR

est

MN in NO bis. Al ba'c duo quadrata, MN, NO, una cum rectangulo sub MN in NO bis, sunt a^qualia quadrato quod ab MN, NO tanquam ab una recta ergo recta MR est sunim duarum rectarum MN et NO. major
dratis rectarum

MN, NO

et rectangulo

sub

fit

Quum

aulem, ex constructione,
ul

sit

J)N ad NS,

ita

MN
DN

ad

ot

iia

NO

ad NV,

ergo crit
ut
ila

ad NS, ad

surnma rcclaruin

MN.NO

summani rectarum IN

et

NV.

Kst auteni etiam


ut

DN

ad NS,

ila

MR

ad \\V

ergo
ul

sunima rectarum MN,


ita

NO

ad

summam

rectarum IN, NV,

recta

MR

ad RI>.

Est autem recta


est

MR

major sumin rectarum MN,

NO

ergo et recta PR

major

summ

rectarum IN, NV.

MAXIMA E MINIMA.
Siiperest pi'obandum lectam
aelo, constabit
tariiin IN,

177

RH

esse

majorem
esse

rect

HV; quo

perrec-

suminam rectarum PR, RH

majorem summ

NH.

In triangulo
tatis

NHR, quadratum RH SN
in

;equatui' quadratis

HN, NR
sit,

iiiulc-

rectangulo sub

NR

bis, ex Euclidc.

Quum

autcm

ex con-

structionc,
ut

MN

radius (sive Nil

ipsi fCfiualis)

ad DN,

ila ila

NK

ad NO,
ad

autem DN ad NS,

NO

NV,

ergo, ex a-quo, erit


ul

HN

ad NS,
in

ila

NK

ad NV.

NV quale est rectangulo sub NS in NR, ideoque rectangulum sub HN in NV bis jequatur rectangulo su!) SN quare quadratum HR a'quatur quadratis HN, NR mulctalis in NR bis rectangulo < sub > HN < in > NV bis. Quadratum vero NR probalum est majus esse quadrato NV ergo quadratum HR majus est quadratis HN, NV mulctalis rectangulo < sub > HN < in > NV bis. Sed quadrata HN, NV mulctata rectangulo < sub > HN < in > NV bis ;cqualia sunt, ex Euclide, (|uadrato ergo quadratum \U\ quadrato HV majus est, ideoque recta recta! HV HR major rect HV. Quod secundo loco fuit probandum.
Rectangulum ergo sub HN
: : :

Quod

si

punctum R sumaturex
directum
et

parte semidiametri

AN, licet recta' .MR,


in

RH

sint in

rectam lineam constituant, nt

secunda liguia
casu

(Jig-

iio),

demonstratio cnim est generalis


:

in (juolibet

idem continget

lioc est,

rectarum PR,

RH summa

erit

major

summ

rectarum IN, NH.


Fiat, ut supra,

m MN
et

radius ad DN,

ila

RN

ad NO,

ul

DN

;id

NS,
rect

ila

NO

ad

NV

patet rectam
recl

RN

esse

majorem

NO, rectam vero

NO

esse

majorem

NV.
I.

l'EBMAT.

2i)

178

UVRES DE FERMAT.MR
sequatur

I-

PARTIE.
imilctatis

Qiiadratum
gulo

quadratis

MN, NH

rectan-

DNR

bis sivc, ex superiori ratiocinio,


sit

rectangulo

MNO

bis. Qiiiim

autem quadratum NR
orit

majus quadrato NO, ergo


iiuilctatis

(|iia(lratiim

.MR

majus quadratis MN,

NO

rectangulo

MNO

bis; sed (|ua-

drata

MN, NO,

niulrtata rectangulo
iio.

MNO

bis,

;equantur (juadrato

Fiff.

recta!

MO

ergo quadratum recta;

MR

quadrato

recta>

MO

majus

erit,

ideoque recta

MR

crit

etiam major rect MO.

Quum autem
ul

sit,

ex constructione,
ita

DN

ad NS,

MN

ad IN

el

ila

NO

ad NV,

ergo
ut
et, vicissim, ul
cl,

MN
MN

ad IN,

oril

NO

ad

NV,

ad NO,

ila cril

NI ad NV,

divideudo.
ut

MU

ad ON,

ila

IV ad VN,

et,

vicissim,

m MO

ad IV

ila

ON

ad

NV,
ips

sive

DN

ad NS,

sive

MR

ad RI'.

Probatum
major
erit.

est

autem .MR

MO

esse

majorem

ergo PR rect IV

Supcrest ergo probandum, ut ex omui parte eoustet propo-

situm, rectam RII esse majorem

summ duarum rectarum HN

et

NV;

quod ex pncdictis

est facillimum.

Quadratum enim RH ;cquatur quadratis HN, NR una cum rectangulo sub

SN

iu

NR

bis sive,

ex pr;edemonstratis, una
est

cum

rectangulo

sub

HN

in

NV

bis;

quadratum autem NR

majus quadrato

NV

eri^o

MAXIMA ET
qiuulraUiin
in

MINIiMA.

171

HR

iiiajus est qiiadratis

xNV

l)is.

Unde

seqiiitur rectain

HN, NV ima cuin rectangulo sub HN RH, e\ siiperius demonstratis, esse

inajoreiii siimni

rcctarum HN, NY.

Palet ilaqiu' rectas PR,


tingit) esse
straiidiiiii.

RH

(sive miicaiii rectam


rcctis IN,

PRH

qiiaiidu id coneral denioii-

sempcr majores diiahus

NH. Quod

NOVUS SECUNDARUM
HT

ULTERIOKIS ORDINIS RADICUM


IN

ANAIA'TICIS

TSU

S.

UeiliicLio

secunclarum

et ultcrioris oiilinis radicuiii ad |irinias,

(|iia'

maximi

est in Algebraicis niomcnti, iinicaiii pro fundaiiieiito agnoseit

duplicata- a'(|iialitatis analogiaiii,

eamquc, quoties opus

fuerit, itei'aii-

dam progressus
Proponatur

ipse qiuestioiiis ostendit.

A cuhus
item
15

+ EcuIjo

;uqiiai'i

Zsoiiilo;

in

H- Efiua(I.+

D inE

;equai-)

(juail.

Ut seciiiida ladix dcvoivatur ad primaiii,

liiec

siuilo pra'cepta

Qua'cumque
tionis

secunda radie adticicntui' homogenca


:

in iinani auiiia-

partem

traiiseuiito

ut, in

superiori cxemplo, (puini


a'(|aelur
Zv.,

Ac.

+ Ec. \c.

ergo
Zv.

iequabidir

Er.

Similiter, qnuni
in

I!

A 4

Iv/.

I)

in

li

;e(|iielur

Nf/..

ergo
N17.

IJinA

;eqiialjiUu-

Ei/.

-i-

i>

in E.

lu iitraque igitur a'(|uatione

homogenca ahs K

(sive alts seeunda rasi

die) adf'ceta

unam

iequationis partem constituiinl;

igitur duplieala

18-2

UVHES

])]L

FERMAT.-

I"

l'AUTlE.

cjusinodi scqualilas ad analogiam revocetur, eril


ulZ..

Ac.

ad

Ec,
su!)

ilaNr;.

BinA

ad

E^.

+ DinE.

Quuin itaque

factiiiii

extremis comparabitur facto suh inediis,

tanquam

ipsi a;qualo,

omnia liomogenea divisionem admittent por K


secundus
et

(sive per secundain radiccm); ut patet, quia

quartus ter-

minus ahs E adficiuntur.


Eril

ncmpe
Zs. in

E^.

Af. in Eg.
Ni;, in

-+-

Zs. in
I?

in

\c. in

1)

in

equale

Ec.

in

in

Ec.

Omnia dividantur
lione sub

totios per E,

donec aliquod ex homogeneis adfec-

E omnin

liberetur

erit

Zs. in

Ac. in E -+
N-7.

7,s. in 1)

Ac. in D
in Er/.

sequale

inE^.

B in A

Quo

peracto, nova h;pc a'quatio uno ad minus gradu depressior erit


:

(quoad secuudam radicem) quani elalior ex duabusprimumpropositis


patet

nempe elatiorem ex duabus primum

propositis adtici sub cubo E,

istius vero

nullam abs E adfectioneni exccdere Ey.


sic

Nec tamen
logia,

quiescendum, sed iteranda duplicata' a'qualitatisanafit

donec adfcctio secunda; radicis

tantum sub

latere, ut

asym-

mctria omnis evancscat.


Prteparetur itaque iiltima
ut

bc

aequatio juxta

modum

prscscriptum,

bomogenea sub E quomodocumque adfecta unam quationis partem

faciant. Erit itaque


Zi. in

1)

Ac.

in

I)

a-quaie

N7.

in

E^.

B in A in Eq. Zs. in E + Ac. inE.


propositis, qua* depressior est,
:

Sed, e\ duabus

primum

exhibet

ajquationem sequcntem, ut diximus


Ni/.

B in A

.Tcquale

E'/.

-i-DinE.

MTHODE D'LIMINATION.
Revocetur rursurn ad analogiani duplicata
itacjue
isla

183

toqualitas

eri(

'/.s. iii I)

Ac.

in

I)

ad N'/.

in K^/.

iii

in Ef/.

VjS.

in

+ Ac. in E
nicdiis,
iif

ul

Nr/. DinA
itaqiie

ad E^/.+

DinE.

Oiuiiii

lactiim

sub extreinis a'quahiLur facto sub


homogeiiea poteriuit dividi per K,

taiiqiiani ipsi icquale, oninia

supra

demoiistratum est
Z.v.

crit

nempo
E

in

I)

in Iv/.

Z.v. in 1)'/. in

Ac. in

1)

in E</.

Ac.

in l)^. in

aviuaie

N-y^. in

-f-

N7. in B in A in E7. Ny. in Zv. in E + N'y. in Ac. in E B in A in N'y. in Ey. B in A'/y. B7. in Ay. in Ey. -h B in in A in
E7.
'/.s.

!]

in E,

et,

omnibus abs M
in

divisis, tict

tandem
I)

Z.S-.

in

-t- 7.s.

in
in

Dy.

Ac. in

in

aM|iiale

Nyy.

Ny. in B in A in H in A in Ny. in E + By.


E

Ac. in Dy. E Ny. in


in

'/.s. -+-

Ny.

in

Ac.

Ay.

in

E-i-B

in Z.. in

B in Ayy.

Quo
(({uoad

peracto, nova ba'c sequatio unius adbuc grads depressiononi

secundam

radiccin) lucrata est, ut bic patet

quum

cnini honiotict

genea sub E
Zv. in l)y.
a'f|uat('

adl'ecta in

unam
Ny.

a'quafionis |)arteni traiisierint,

Ac.

in l)y.

in Zv.

Ny.

in

Ac.

B in

7.s.

in

in

yy

Nyy.

Ny. in B in A in E B in A in Ny. in E + ly. in Ay. in E Zv. in D in E + Ac. in in E.


in

I)

Ncquc

ultcrius [)rogrediendum, (|iiiim jam sccunda radix sub lalcic


1']

fantuin apparcat, idcoquc, solo applicationis beneficio, ipsius

iclalio

ad priinam radiccm manifestabitur


7.x.

ut hic

in Dy. Ac. in Oy. -t- Ny. in Z.v. Ny. in \c. Ny. in I! in A -+- l!y. in A Nyy. Ny. in 15 in A

in Zv. in in

-1-

in Vc/y.
I)

y.

Zv.

I) -(-

\c. in

a'i|nal)iUir E,

quo tendendum

crat.
in

Ut igitur dua' pritnum proposit;c radies

unam

tiauscanl, rcsu-

184

UVRES DE FERMAT. -

I-

PARTIE.

inatur ex

duabus prioribus lequationibus qiiam volueiis; deprcssior


altius ascendat aequatio.

lamen idonea magis, ne

Ouum

itaque in una ex a'quationibus

primum

propositis
N-/.,

B
loco
i

in

-t-

E7. -h U inE

quetur

psi us

E subrogetur jam

agnitus ejus valor per relationein vel ad

terniiiios cognitos vel

ad priorem radicem,

qu

in

exemple proposilo

est

A;

et

rursum sub bac nova specie ordinetur quatio. Manifestuni

est evanuisse

omnino secundani radicem


ituin esse,

et in

sequationem ab omni

asymmetria liberam
Si

metbodumque

esse generalem.
incogniti,

onim phires duobus terminis proponantur


si

metbodiis

ilerata tertias,

opus

fnerit, radies

ad primas et secondas, deinde


artificio reducet.

secundas ad primas,

etc.,

eodem prorsus

APPENDIX AD SLPERIOREM METHODUM


Siiperiori mctiiodo

(').

debetur perfecta
;

et absoluta

asymmetriariini

in

Algebraicis expurgatio
t;a (-),

neque enim symmetrica climactismus Viefuit

quas

unicum bactenus ad asymmetrias

remedium, eftkax

satis et sufficiens inventa est.

Proponatnr quippe
lut.

cMb.(15 in A'/.
-+-

Ac.)

-t-

lai.

quad.(A7.

+ Z in A)
\q.)

lai.

quad. quad.(l)c. in
recla? N.

Ar/y.) + lat. (luad. (G in A

aiquari

Qua

rationc ab asymmetriis bujusmodi extricabit se et quaestioncm

suam

analysta Victseus?

An non

potins,

dum

crescet labor, crescet dif-

(1) /'(H> la lettre de

Formata
galement

Carcavi, du >o aot iGJo, lettre qui accompagnait l'envoi


le billet

de tout

le Trait, f'oir

de Fermai dans

sclier, III,

83) du 18 dcembre

i6.'|8,

billet qui

la lettre de Descartes (d. Clersemble aussi avoir t adress primitive-

ment Carcavi.
(-) ViTE,

De

einciulatinnc

quationum, cap. V (d. Scliooten.

p.

M)-

METHODE D'ELIMINATION.
ficultas, et

185

tandem, fatigatus etdclusus, novum ab Aiialylice lumen cx-

poscet?

Hoc sane luculentcr superior methodus submiiiistral


l>lum,

uniciim cxcm-

uhjue brevissimum, adjiingimus; recluso cnim scmol fiindaapertissime manifcstantur.

in(Mi(o, ca'tora

l'roponatur
liil.

cub.(Z

in A'/.

Ac.) + lat. cuIj.{Ac. + Dy. in A)


iinica ex

lequaii

I).

lia

piinuim ordinotur qualio ut


facial
lai.
:

asymmetriis

unam

illius

parlcm
I)

fiai

nempe

cu1j.(Ac.

+ Mf/. in A)

ipquaiis

lat.

c,ub.(Z in A'/.

\c.).

IIoc peracto,

omncs termini asymmetri

secundis

cl ullerioribus, si
in

opus

fnerit,

radicil)us denominenliir,
:

exccplo co queni iinicum

unam

a^qualionis parlem rejccimus


lai.

lingalur, vcrbi gralia,


esse E.

cub.(Ac.

+ Biy. in A)

Hac enim viaadeam, quam injungit superior methodus, duplicata;


a;([ualila(is

analogiam deveniemus
1)

cril

ncmpe

lequaiis

lat.

euh. (Z in Ay.

Ac),

cl,

omnibus
De.
-4-

in

cubum
ter

ductis.
Dr/, in

in

.'/.

1er

Ef.

icquabilui-

in

A7.

Af.

Scd, ex bypotliesi,
Ef.
requatnr

Af. 4-

H/, in

A.

JM'go orilur duplicata aiqualitas et in utraque, juxta niclliodum, Icr-

mini abs secunda radice adfecti


jiciendi
:

in

unam

;equaliouis parlcm sunl con-

erit

nempe
iequalis

in

Aq.

Af. l)f.
Ac.

in Er/. ter

l)q. in

1er

Ef.;

ilcm

15-/.

inA

;e(|uii!is

Ef.

Iteretur loties operalio douce secunda radix ad [)rimam rcvocelur;


Fermt.

I.

24

186

UVRES DE FERMAT.-

I^"

PARTIE.
et

quo pcracto, loco ipsius E, novus ipsius valor usurpetur


nova specie qusevis ex prioribus qualitatibus ordinetur
slabunt.
:

sub

liac

oninia con-

Ncc

inutilia

adjungo, aut moror

in superfluis

qiiis
si

enim non videt


non sufficiant

singulos terminos asymmetros posse

eadem

ratione,

secundie radies, tertiis,quartis,

etc. in

infuiitum insigniri?

Quo

easu,
;

qiiartam, sive ultimam, radicem

tanquam secundam considerabis

reliquas vero tantisper vel pro primis vel pro terniinis cognitis babobis,

donec ultima

illa

omnino evanuerit

sive ad primas,

secundas

et

tertias

reducta fuerit. Simili prorsus

artifieio tertias

reduces ad secun-

das et primas, ac denique secundas ad primas, ut jam spius incul-

cavimus.
Nulla est ergo asymmetria

quam non

cogat exsuhire

bc metbodus,

cujus usas prgesertim eximius, imo et necessarius, in numerosa potes-

tatum resolutione. Statim enim nompe atque asymmetri evanuerint,

non dcrit Victum (')


veris

in aritbmeticis qnitstionibus artificium et, si

explicari

numeris quastio non possit, proximte quantumvis

libuerit suppetent solutiones,

qaum tamen proximas

veris solutiones
possis.

nullo pacto,

quamdiu duraverint asymmetri, consequi

Sed et ulterius inquirenti obtulit se mira ad locorum superficialium

plenam

et perl'ectam notitiam

exindc dcrivanda mctiiodus, qute et

iis

problemalis inservit, in quibus dantur ab initio plura


ipsa problematis construendi determinatio.

quam

requirat

Quod

ut clarius intelligas, sunt

quajdam problemata qu?e unicam


(ju;e

tantum agnoscunt positionem ignotam,

vocari possunt dctermi-

nata, ad difTerentiam inter ipsa et problemata localia constituendam.

Sunt

qudam qua; duas positioncs ignotas babent et ad unicam tantum nunquam possunt reduci ea problemata sunt localia.
aiia
:

In

prioribus
si

illis

unicum tantum punctum inquirimus,

in

istis

lineam; sed,

problema propositum

trs ignotas positioncs admittat,

{') Fermiil

f.iil

allusion au Trail

De immerosn

putcs-tatum
|).

purarum alqnc adfccidruin

ad

excge.iin resolatioiic de

ViTE

d. Sclioolen,

iG-2-228).

MTHODE D'LIMINATION.
pi'oblema luijusmodi non
jaiii

187

ptiiictiun duntaxat, aut

lineam tantum,
:

sod intcgram

superficicm

qiucstioiii

idoneam invostigat

indequo

oriuntiir loci ad superficiem, etc. in rclicjuis. Sicut autein in prioribus

data ipsa sufficiunt ad detcrminationem qustionis,

i(a

in

secundis

uniim datum dcest ad detcrminationem,

in tertiis vero

duo tantum data

determinationem possunt complere.

At contra potost
ticiant aut dcsint,

fiori ut,
ita

quemadmodum
plerisque
cvidens.
aliis

in

liis

casibus data aut suf-

in

data ipsa supeiflua sint et

abundent

exemplo

res

fiet

In recta

AC

{fig.

94) data, datur rectangulum ABC; datur eliam

diffcrentia

quadratorum

AB

et

BC.

A
boc casu plura patet

B,

In

oierri

data

quam

determinalio ideoquc so-

lutio ipsius qustionis cxposcat.

Frcquentissimus tamen borum proartifices,

l)lematum, in Pbysicis prserlim et apud

est usus,

eaque

oninia per applicationem simplicem bcneficio nostrai meliiodi expe-

diuntur, nequc recurrendum ad extractionem radicuni, licet quafioncs ad quasvis potcstates ascendant.

Proponatur, verbi gratia,


kciib.

in

quadam qustione,
\.

+ \\(juad.\n

iequari

Zywflrf. in 1);

item etiam,
(lias

quum

ex bypolbesi quiestio supponatur esse abundans


sicut locales dcjicicnlcs, appellare

cnim quwstiones aimndantcs,

consuevimus),
Cl

sol.'xn

\'/uad.i]uad.

a^quari

]] rjti ad.

in "^ pi.

Duplicata base qualitas ad analogiam revocetur

et,

ex prscripta

melbodo, consideretur unica nostra radix ignota, quie


est A, sicut in prsecedentibus

in

boc exemplo

secundam aut

ulterioris ordinis

radicem

consideravimus, et
adfectio sub

toties, juxta

mctbodum,

iteretur operatio

donec

per simplicem applicationem possit cxpediri, sive non

188

UVRES DE FERMAT.-

V'

PARTIE.

tam ad primas radies quam ad terminos oninino notos rcduci. Patebit


solutio problematis simplicissima, nec analystam deinccps quationes

quadratica\

ciibica;,

quadratoquadraticae,

etc.

remnrabiintur.

LuiF.T et,

coronidis loco, famosi illius problcmalis

Dalis

cllipsi el

punclo cxlra

ipsius

planum,

siiperficiem

conicam, nijus
secare ul sectio

verlex
sil

sit

punctum daliim

el basis cllipsis

data,

a piano

circulus,

solutioncm,

qiige

buic metbodo debetur, iiidicare, eamquc simplicis-

simam.

Eo deducuiit qustionem Geomctr

ut,

sumptis quiiiquc punctis ad


ad

libitum in cllipsi et junctis rcctis a verticc conic;v supeiTicici

puncta

illa,

pcr junctas quinque reclas circulum describant; invo-

niuntque problema boc pacto esse solidum. Sed,


cllipsi

quum

puncta

in
fiet

sint infinita,

si

loco

quinque punctoruni sumantur scx,

problema abundans

et

orictur necessario duplicata aiqualitas, quae


patefaciet.

tandem ignotam quantitatcm per simpliccm applicationem

Eadem

rationc,

si

dctur quaecumque linea curva

in

piano aut cliam


invenientur dia-

superficies localis,

cujuscumque tandem grads


imo
et
in

sint,

mctri et axes tigurarum;

superficie locali

exbibebuntur

omnes omnino curv

loci superficialis constitutivae, etc.


sit

Exponatur, verbi gratia, superficies conica, cujus vertex

punctum

datum, basis vero parabole aut

ellipsis cubica aut

quadratoquadratica

autulterioris in infinitum gradus. Potest bujusmodi superficies conica,


beneticio istius mctbodi, ita secari ut in ea exbibeatur (ju;elibet curva

qu, ex constitulione

figura", in ca superficie potest describi, et pro-

blematis solutio semper evadct simplicissima.


Nibil

addimus de tangentibus curvarum (')


:

et plerisque aliis liujus

metliodi usibus

fient

quippc obvii nec sedulam indagatoris aualytici

meditationem cfTugient.
page i53.

(') Ftiir plus

liaut,

PROILME D'ADRIEN ROMAIN.

IS)

<

AD ADRIANI ROMANI PROBLEMA


ViRO Clarissimo Christiano

(')

>

HUGGENIO

P. F. S. T.

(-).

Diim Francise! VicUo (') ccicbre

illiul

Ad pruhlema
iile

Adriani Rornaiii
verba capitis

rcsponsum accuratius aniio superiore exaininarcni,


SL'xti

et in

incidissc.m quibus profiteUir sublilis

malboniaticus baud scire

se
(!t

an ipsemet

Adrianus

ejiis

qnam

proposuit ;equalionis gcncsi111)

symptomata pcrnoverit

subvenire copit an ipsemet quoquo VieU


solii-

iL'qualioiiis illius

lamosio satis gcncralem tradiderit aut iiivenerit

tionem.

Proponcntis quippe Adriani Romani verba luoc sont, emendantc


Vieta (')
:

Dctnr in numeris algebricis


45

+
-i-

7811 375

00
I

3795+
3451 2075
1

-I-

0 o53oCo75 @
9 5G34

ii3
2

85oo0

32G7 G280

H- 3 849/4 2375
2

3Go3o653
376 4565 945

4-

4 S849 4 23 4- 4 8384 1800 3 7S65 8800 @ 17G791OO0 M- 4G95 5700 0 i494 5o4o0
74 0209 45

0+
-+-

iiii5o0
I

i23oo0
numro
(lato;

ar/ualis

f/iirilur valor radtcis.

(')

Ce morceau,
M.

qui,
Cli.

comme
Henry
{

lo

prcdent, concerne les travaux do Formai sur


etc.,

Vii'te. a

t publi par

Hcc/wrc/icx,

p.

2ii--2i3) d'aprs lo manuscrit

Iluy-

^ens 30 de l'Universit do Lcyde.


(

^)

Lisez

Petrus Fcrmatius, senator Tolosanus.

(') ViTK, dition Schooton ou dos Elzvirs, payes 3o5-3-2i.

(*)
fois

Do

fait,

Fermt ne

cite

exactement

ici ni

l'nonc d'Adrien Romain, dont

il

a toute-

conserv les notations,

ni la

formule adopte par Victe, page 3o8.

190

UVRES DE FERMAT. -

I-

PARTIE.

Sanc perquam dganter et doctissime, suo more, qustionem propositam abduxit Victa ad sectiones angulares
struxit, pag.
et

tabulam

fliciter
iti

con-

3i8 editionis Elzevirianse

('), ad quotlibet

infinitiim

terminos, methodo qua usus est, facile extendendam, cujus beneficio


dignoscitur
tineant.
Si

qunam
in

aequationes ad spciales angulorum sectiones per-

cnim,

scdibus
iC

numerorum imparium, sumatur primo

3N

qualis

numro dalo

(lui

non

sit

major

binario, reducitur qusestio ad trisectionem anguli. Si

deindo

iQC
qui non
sit

5C-t-5N

quelur

numro dalo

eliam binario major, reducitur quseslio ad quintusectioneni

anguli. Si
1

QQC

7QC + 14C 7\

a'queliir

numro dato

qui non
et
si

sit

item binario major, reducitur qufcstio ad septusectioncm;


in

tabulam

infinitum extendas, juxta

methodum

a Vieta prae-

scriptam, terminus ;vquationis ab Adriano proposita; erit quadrage-

simus quintus

tal)ul;e, et

quastionem ad inveniendam (juadragesimam

quintam anguli

dati

partem dcducet.
est in bis

Ycrm observanduni
iis

omnibus aequationibus contingere,


et

ut

solum ipsarum casibus inserviant sectiones angulares

methodus
in

Vietye, in

quibus numerus datus, cui proponitur sequandus quilibct

numcris algebricis tabula; terminus, binarium non excedit, ut jam


dixinius
:

si

enim numerus datus

sit

binario major, silet statim

omno

scctionuni angularium mysterium et ad qustionis proposita' solu-

tionem inefficax dignoscitur.


Proposucrat tamen gencraliter Adrianus dato lermi/io poslcrio/r, inve-

(') Tlicormc

V du

Trait do Vite
la

la Table,

pousse seulement jusqu'au neuvime


fait

terme, et qui se trouve

page
si

3 19,

donne en
pair,
est

le

vant les puissances de 2sin.r,

membre de

l'quation

est d'Adrien Uomain

ou de 2Cos.r,
le

dveloppement de 2Cos//.r suisi n est impair. Le premier dveloppement de 2COs45.r

prcisment

suivant les puissances de cos.r.

PROBLME D'ADRIEN ROMAIN.


niendum
esse priorem
:

191

aliundc igitur

quam

a Vieta et a sectionibus an-

gulai'ibus

petendum auxilium.

Propoiiatur, in primo casu, iC

3N

quari numro

qui non

sit

binario major, reducitur qua^^stio ad trisectionem, ut

jam

indicavi-

mus. Sed,

si

iC

3N

quctur 4

vcl alteri cuilibet

numro

binario

majori, lune quationis proposita; solutioncm per


analysta; expediunt.

metbodum Cardani
infinitum casibus,

An autem,

in ulterioribus in
ficri

solutiones per radicum extractionem


lystis

possint,

nondum ab qucm

ana-

tcntatum
tuis

fuit;

quidni igitur

in

bac parte Aigcbram liceat proin


iiis

movere,
scientiis

praecipue, Huggeni GUu'issime, auspiciis,

adeo conspicuum eruditi omnes merito venerantur (')?

Proponatur itaquc

iQC

5C + 5N

a;quari

numro
in

vel alteri cuilibet binario majori.


Viet;c;

Obmutescet

hoc casu metbodus


satisfiat, conii-

hoc itaque, ut generaliter Adriano proponenti


:

denter pronuntianius
quoties

in

omnibus omnino tabuho

praidicta^ casibus,

numcrus datus

est binario major, solutiones proposita'

qus-

tionis per

extractionem radicum conimodissime dari posse.


et

Observavimus quippe, imo

demonstravimus,

in

omnibus

illis

casibus, qustiones posse deduci, sicut in cubicis ad quadraticas a

radie cubica, ex

mthode Cardani

et Vietae (^), sic in


in

quadratocubicis

ad quadraticas a radie quadratocubica,

quadratoquadratocubicis
ita

ad quadraticas a radie quadratoquadratocubica, et


infinitum progressu.
Sit
I

uniformi

in

3N

acqualis 4.

(') Lors de l'envoi par

Fermt de ce

travail (en i6Gi?),

Huygcns

tait dj

cclbre,

non seulement pour ses dcouvertes astronomiques

et son application

du pendule aux
lui

horloges, mais pour ses travaux de Mathmatique pure, quoiqu'on n'et imprime de

que

Theoremata de quadratura hypcrholca, elUp.ns et circuit (iG5i) et le Trait De ratiociniif in ludo ale (1657). (') On sait (ju'en fait la mthode de Vite (De cinciidatiunc qtiatioinwi, cap. VI) n'est (las ])rcismcnt identique celle de Cardan ou plutt de Ferrari {Hieroiijiiii Cardani j4r\magna sive de rcgnlis algchraicis, i5j5).
les

192

UVRES DE FERMAT.-

PARTIE.

vorbi gratia.
a'quari

Norunt omnes radicem quajsilam, ex melliodo prjedicta,

radici cubicae binomii

2+^3

-f-

radice cubica apolomes 2

\^.

Scd proponatur,

in

exomplo

Vietae et Adriani,

IQC-5C + 5N
vel alteri cuilibet

quari

4,

numro
et

hinario majori.

Fingemus, perptua

ad omnes tabul casus producend in

infi-

nitum metbodo, radicem qusitam esse -^^r

>

cujus beneficio resol-

vendo bypostases, cvanescent scmper bomogenea simplici pcr extractinnem radicum qusestionis rsolution! contraria;
et,

in

boc casu ad

excmplum

priocedcntis, radix proposita quabitur

radici
-+-

quadratocubic binomii

2-i-\/3

radice quadratocubica apotomes 2

y/3.

Si

1QQC-7QC + 1/IC-7N,
qui est numerus tabula septimus apud Vietam (ad exponentem

namquc

maximae
liter

potestatis, qui est in boc casu 7, respicimus), ajquetur simif\,

numro

fingatur, ut supra, radix qua;sita esse

-^r

evanes-

cent pariter in boc casu

bomogenea omnia

solutioni per extractioncs

radicum adversa, et radix quasita icquabitur


radici quadratoquadralociibicae binomii

+ radice
et sic in infinitum.

quadratoquadratocul)ica apotomes

+ y/3 2 y/3;
2

Quod
i:[

tu,

Vir Eruditissime, non solum exporiendo deprebendes, sed


libuerit, assequeris
:

demonstrando, quandocumque
Vieta.'

ca

enim

est

equationum ex tabula

derivandarum specifica proprietas,


in
iis

ut

semper ipsarum solutiones,

casibus in quibus

bomogcneum

PROBLME D'ADRIEN ROMAIN.


bencficio vadant.

193

comparationis est binario niajus, simplices omiiino extractionis radicum

Vcl igitur
l)inariiis vel

numerus

datiis,

tcrmino tabuUc analytic sequandus,

est

minor binario

vel

codem

l)inario major.

Primo casu semper radix proposita

est ipsc binarius.

Secundo

dcvolvitiir (jiueslio proposita

sccundum Victam ad

angii-

lares sectioncs.

Tertio por nostram metiiodiini jam cxpositani, boc est pcr extractioneni radicum, facile cxpcditur.
Sit itaque

nuuicrus

iilc

analyticus Adriani superius exposilus

45 (T)

379.5 () cic.

qualis

numcro

'\,

radix quicsita erit

lailix

quadragesima; quinte' potoslalis binomii

n -h \f

-t-

radicc

fiiiadraj^'csim.'e qiiintL" polestalis apoloiiies 2

^3.

Nec amplius
nisi

in rc

pcrspicua

et jain satis excmplificata


:

immorandum,

quod nioncndum supercst

extractionem radicis quadragesimaquadraginta quatuor mi'diaruiii


t'aciilinie

(|uin(a' potestatis,

sive inventioiicm

proporlionalium inler duas (|uanli(ates datas, expcdiri

pcr

extractionem radicis cubicie bis lactam


(h-atocul)ica

et

extractionem radicis qua-

semel
:

quod numcri

5 et 9, qui

numcrum /p
(]ui est

metiuntur,
et

satis indicant

cnim ad radicem quadratocubicani rcfertur


:

9 ad

radicem cubicam bis sumptam


l)is

ternarius enim,

cubi exponens.

ductus novenarium producit.

Ideoque, per invcntionem duarum mediarum piopoitionalium intcr

duas bis lactam

et

invcntionem (juatuor mediarum inler duas semel,


et qu;estioni nostrie satistit,
/|5

invcniuntur quadraginta quaUior mdia'

(|uemadmodum

Vicia invcntionem sectionis auguli in

partes, qu:e
bis lactam
et

est qustio vel ;cquatio Adriani, ad a'quationem


et

cubicam

ad (juadratocubicam semel, sive ad duplicem trisectionem

ad

unicam (|uintuseclinnem, abduxit.


Kr.iiMAT.

I.

2J

19i
Niliil (le
niljiis

(KUVUES DE FEHMAT.

l'ARTlE.

multiplicibus aiquationis vcl qun'stionis proposihr solutioilo

adjungimus; primogenitani tanUim rcpriesenlamus,


operosior est disqiiisitio, alis fortasso,
si

reliquis,

<[iiaruiii
f'iisiiis

otiuni suppetat,

acfiiri.

Vale, Vil" (llarissiiiie, et

me

ania.

AD BON. CAVALIERII dU/ESTlONES RESPONSA

i';

>

Dudum
f/iiart's

est ox (nio,

ad similitiidincm paraboles Archiincdca',

/r/it/iKis

in uifmiluin

(juadravunus

(juilnis

ahsciss

a dianiclro

siinl iiilcr se ut

applicalanim polcslatcs.
adinvciitam.

Hanc

sciontiain,

priinis

jam

olini

iioliis

Domino de Beaiigrand

aliisqiie cominunicaviiiuis;
liiijiis-

fatenduin tamen Doinimiin de Koberval, qui nobis indicantilnis

modi

(jiuostiones est aggressus, eariiiii solutiones suopte ingcnio, ([uod


et in liis scicntiis felicissinuim

perspicax

habet, reperiisse.
liis

Sed

et pariter qiio(|iu' ceiilra gravilatuiii in

figuris et

al)

ipsis

eompositis detcxinuis,

idcjne

metliodo nobis

peculiari
ciirvis,

(-'),

eujus

eliani l)eneticio tangentes in lineis

quibuscumque

ipsarnmqui!

(') Indit, d'aprs deux

ci)|)ics,

sans

tilrc (l'une

ancienne, l'autre d'Ai'bu.^ast), dans les

manuscrits du prince Bonconipagni.

Ce morceau, adress Cavalim-i par l'intcnndiaire


premiers travaux de Format sur les quadratures
Iransnnitntioiif,
la

do Merscnnc avant iG4i, rsume


cubalures, travaux dont
nier Trait
:

les

et

il

n'a d'ailleurs

dvelopp plus tard qu'une partie dans son der-

De

ir<jiiulii>ninii Idcaliitin

de.
venant de parler
il

Mersenne

a reproduit presiiue textuellement

[dus grande jiarlie de ce morceau dans

la Privjaliii tid Mccliaiiicii, IV,

de ses Cogildla
(pi'il

l'Iijsicdiiuitlicinnlica, o,

des (piadraliires obtenues par Koberval,


sur les travaux de Fermt
;

appelle imsicr Ccnincii-ti,

s'exprime ainsi

Generalem eliam regulam


([uando partes diainetri
libel
pi.T

vir

alins

summus

invenit qu pra'dicta suivit,

non soliun
ei'im

cum

applicatarum polestalibus eonferuntur, sed etiam

qua':

parlium diametri potestates cum quibuslibct |)olcstatibus applicatarum comparantur


quia satis

commode

figura prccdenti possunl co

modo

intelligi

quo ipso

\oluit,

me

re([uirente,

BonavcnturiD Cavalliero Ueometr;n subtiiissimo innotescerc,

iisdem

Leclor

noster perrruatur.
Il

tcrinino

comme

suit

la

reproduction du texte de

Fermt

(d'ailleurs sur

la

ninu'

figure)
'I

Si \ero figura

circumvolvatur circa EF, solidum qu;cralur, non sinqilex,

uti

superiora,
\\t

sed compositum, cujus rationem ad

cybndrum ambiens,
:

et

cenlrum

gravitatis

idem

summus,

et noster

Geometra dudum erurc

a quibus

tam omnium curvarum tangentes,


curvis, et redis comprelicnsa-

qum

areas, solida, et centra gravitatis

omnium ligurarum

runi, posses acciperc.

(-) l'ulr plus haut, [lage l30.

196

UVRES DE FERMAT. et

I"

PARTIE.

asymptotos, imo

qucumquo ad

iiiventionem maximae et minima'

perlinent prohlemata, fliciter construximus.

Sed ad rem
juxi'dics

qu;orit eruditissimus
sit

Bonaventura Cavalieri quid de

quadralionibus

definicndum. Huic operi regulam generalem

aptavimus, cujiis ope non tanlum quando partes diamelri cuni potestalibns applicatarum conferiintur, solulionem
lijjot

damus, sed

et

qiuim qu;e-

partiiun diametri potestates

cum

quibusliljet applicatarum potes-

tatihus

comparantur

ita

enim gencraliter pronuntiamus.


si

Sit figura

quvisparabolica,
ut cuIkis

placet,EAF(y?o-.
ad ciihum BA,

1),

sitque.exempli

causa,
ila

c|uaclraloqua(lratum

CA EC

ad quadialoquadialum DU.
in applicatis

Sumo exponentes potestatum tam


mtre
est 3.

quam

in

diamtre.
in dia-

Kxponeiis quadratoquadrati est 4 in applicatis, exponens cubi

Aio igitur parallclogianimum

EH

esse ad tiguram

EAF

ut sunima

Fi-.
I

111.

Tl/

QUESTIONS DE CAVALIERI.
Ncc
est dissimilis in

197
figuris in

omnibus omnino liujusmodi

infmitum

progressus.

Veriim igitnr est qnod dubitantcr proponebat Vir doctissimus, nempe


(|num potestatcs applicatarum ciim longitndinc tantum portionnm diamctri, sivc, ut lo(|uuntiir analystie,

cum

latere conferunlnr

lrinnf,'iili (liipliiin,
;i(l

iKiraboliMi ul 3 ad

2, 3,
/i,

parallelogrammum esse

ad parabolcn cul)icam ul 4 ad

ad (luadraloquadraticam ni 5 ad
etc., in iiiliiiiUiin.

Sed

si,

maneiiU' recta (Ik, Jlgitra circumditcalur uL fiai

solidiiin, i/ivc:

nielur proportio cyh/n//i Eli

ad Inijiismtxh

sohdiim, hoc pacte

Summa

dupli exponentis potostalis in dianictro et cxponcnlis potes-

tatis in applicatis

semcl sumpti, ad cxponentem potcstatis

in applicatis

est ut cylindrus

ad sorKhun.
este

]*]xeniplnm

ut cuIhis

EC

atl culniiii

DB,

ila

(luadralum

CA

ad quadralum BA.

Exponens quadrati
cxponenti potcstatis
ad

in

diametro est

2,

cnjus

dnpium
lacit 7

/j;
:

junctum

'^,

in applicatis

semel sumpto,

est igitnr

ul 7

(exponenlem

potcstatis in applicatis),

ita

cylindrus ad soliduni.

Quo

posito, secundic qusestioni


iii

fit

satis.

Centra gravitatarn,

omnibus hujusmodi

figuris,

tam phinis

([uani

solidis, scant dianietros in proportione vcl

parallclogrammi ad liguram

planam,
Sed,

vel cylindri

ad soiidum.
tit

si

figura circumvok'aliir rirca EF,

jam soiidum non simplcx,

ut su(icriora, sed compositum. Kjus tamcn proportio ad cylindriim

ambientcin facillimc ex simplicibus accuralus Gcomctra dcrivabit.

imo
ceat

et

ipsam centri gravitatis positionem. Qu;e (amen oninia,


et proiixius

si

pla-

Domino Bouavcntur;c, dmonstrative

exsequemur.

198

(EUVRES

I)K

FKIIMAT.

I"

l'ARTIE.
paraholcn
(

Diini (|ua'rit <in rtnxiv ttllni Irinnguliun et


((>iiic(c scriioiics.

')

possi/i) esse
:

non videdir ineminissc singiilanim proprielalis


soctionom splurra'

taiii

enini lior

<

rst > impossihilc ((uaiii

p(M' plauiiii

ilare paraltolas aut liyperholas


[Jt,

aut ellipses.

lioriim vice, prol)lemata (|ua'(!am ex Italia

communicet, ex aniino

'

Cnvalieri

ii'avail

sans

iloiilo

pos

la

ijuestion

que sur

les

courbes dont

il

ist parl

plus haut.

PROPOSITIONS

LALOUVEUE.

19!

<

AD LALOYERAM PUOPOSITIONES

\ (M

1.

S'il

(/ig. 112) parabole 15AD, cujus axis

AC,

ai)plicala BC, l'ocUim

latus

AE.

QuaM'itiir ratio ciirva^

AB
Fi-,

ad lectam BC.
ri 3.

Esto liypei'i)olc
recta;

MLO, cujus
rectum

ceutruni G, transvcrsum latus VL te([uak'

AE qu

est

data' paraboles latus; axis liyperbolcs sit

LN,
dans

' )

Ce morceau fimirc comme Pars


:

priai-

de

\'

.Ippcudix

scciiihIh (p.

'\{]\

l\

3<)))
iii

rOuvrai,'e
(idjcclii

Vctcriiin

Gcninetrui pnimuta in scpicin de Cjcliiidc

liliris-,

cl

dinilms
npiiit

Jppciidkdius.

Aiilorc
et

.Irntddinn Culiiincruiin,
privdc'^Ki.
L'allrdjiilioii

l{ct;i'<

ANTONIO Lvt.ovicii v Socictatis- /cmi. Jradcnuic 'J'ulnsniiiv 'J'/pd^raplinm.


|iar le

'/'a/our,

M.DI', .LX.

Cinn

Kcrniat csl jusUfie

pramlmlo ci-aprs do \ Jppciidix

scciiiidu

(p.

Jijo-Soi
(Jiiod

olim

fecit

Coiioii

illc

a|iud Areliiincdoui laiidalissimiis,


[)]iiiu'iin

cm

alicpiol ii;coiidila'
ail

Unie Geomelri;e llieurciiiaLum se

reperlonim midam [imposilioucm


forlasso qiua
:

Ainici).s
illain

pi'ivalim misil deiiioiislralioiio peiios su pressa;

(quod s;ppe cvonit)


iiostri

mentis arcano
U.

iii

adversaria nondiim
allas,

Iranstuleral

hoc ipsiim aller secidi

Coiioii

de l'ermat cm siepe

lum niiperrim de aryumeiUo sumino arduo


de
iii

praslilil.

Pos-

Ifcmas ego

islas pro|iosilionps, (pioiiiam mirificc illustrant oa qu;c

(|uadratioilnis

\\\\%\.\-

laribus in ipiiiilo, et de spinddius lincis


siliLulari cjiis
iis

sexto libro scripsi, lune operi alte\(M'e (ipiod


:

modestiie inopiiialuin profeetn aceidol) non duljito


f.ive.it

(ieri

enini neiput

ipiln

inspcctis, iiuilibct aluis mois ausis

et

do

publie.'i

hac ad Gcomotrica iiivenla accs-

100

UVRES DE FERMAT. sit

I"'

PARTIE.

rectum vero

illius latiis sit icquale lateri traiisvcrso, ut

ncmpc

rpctan-

gulum quodvis FNL

cqualc quadrato applicat

MN. Ad punctum G
parabola; doindc,

cxcitelur perpeiidieularis
(luctis rectis

GH

qualis rect;o

15C

in

HM

et LI, ipsis

GN

et

GH

parallclis,

per punctum M,

in

quo

l'ccta

HM

occurrit liyperhol*, dncatur applicata jMN.


tria latcra

Aio quadrilaterum ^IHGL, cujus

sunt recta;

MH, HG, GL,

(|uartum vero latus curva hyperboles IML, esse ad rectangulum IG ut

curva parabolica

AB

est

ad rectam BC.

II.

Data

sit

(/ig.

13) parabole

BAD,

cujus axis AC, applicata BC, reclAC.

tum

latus

AE;

circa applieatam

BC volvaturspatium parabolicum
illius solidi.

Qua^ilur dimensio superficiel curva"

Kxponatur hyperbole iMNH, cujus


wqnale quart;c
illius

axis

IH, transversum

latus

HF

parti lateris recti paraboles, sive recta;


sit

AE; rectum vero

hyperboles latus

quale transverso, ut nempo rectanpulum

siuiic

non summo|)erc non


silii

i;aiirk';it.

Ista si

pro mois
fainaiii

oviil^'aro dccrcvisseni, Vir qiiidpm iiicidcs-

tijsiimis, qui

sod GcoinclriiC

qiiicrit,

.Tqiiissinio rcni

lulissol

animo

id

lameii alionissimiiin

me

scnipor

fuit;

iicc

cxistimo Gcrimctr.T graviiis qiiii'qiuim


aiidivi, loiiit im/i

oljjici
;

possc.

qum qnod

alieui exprobai'i

aliquando

et liiai, tutus- c\

nUciim

rt linr ip.vn ratioiic qiia Gcciinctra es,

Ciih'iis

ciiiii

fiicrif, cri< comnliiv.

lluiic aiitom jamdiii

esse

morom

Viro Ciariss.
P.

iil

sua pcr .^micorum maniis Gcomclriea


Ilydi-.,

lacil

spai-gat,
vririos-

luculcnlcr Icslalur H.
iUox -ly. i-ccjwv.

Morscnn. prop. i~.


inuiiinh,

pag.

193

tnicu,
plniiif,

mquil,
yiilii/is

(/c iiia.ririiit et

de

taii^ciilihii\-,

de

locis-

cl

l'iura alia ejus in .Analysi

ad sphrain, quos Clarixs. Seiiatnr 'l'iditsaiins D. Fcniuititis- litic <id ikik inifit. invoiila commmorai in pncfat. ad .Mcclianica n. -i, in Ballislicis pai;. O-,
pag. 3S5. Hinc factuni est ut in orc

Toi-riceilii et Cavalerii

sumniorum ctiani in Ilalia Gooindranim quod tcstatur doclissimus liullialiius in pra'l'nlione opuscidic/f l'oriuiirtiibiif {"). Crcterm non res lantum, scd vcrba eliam ipsa sunt integcrrimi Senaloris; quibus omnibus de meo adjicio in postcriore parte innumeras cur\ilincarum figurarum, in quibus est Nicomedca conclioides, fpiadraturas qu:c omnia si vcra
scmpor
fuorit,
:

esse comprobaliuntur, c\ tol

ist

appendice confirmabiUir

illud,

qnod (piidam
Spei

dixit

//<

tciiipcstalc in Ccoinctrlcis- i/n'ciitiiin et


illiid,

supcralttiit fliciter e\\'e /lima'

proinniiti>riiiiii

iindc cipcditn c.titlat iiavi^/it/d


x

nd

iiiciece\\in- /dite tetrti'j;onisnioriiiti

priv\ertini

rei^iitiies.

()

t^oir plus haut (p. ;3)

In

noie

3 le In

p.iic t;.

PROPOSIT[ONS
(juodvis
recta;

LALOUVERE.

201
a'(|iialis

FIH

sit

icquale quadrato applicata; IM. Fiat recta Hl

AC

axi paraboles, et ducatur applicata IM.

rcctangulo sub

CA

Fi"

ii3.

in

cuivnin parabolicaiii

HA

auleiadir spatium bypei'boliciim I.MU;

icli-

quuiu quadrctur.
Diagonia
ciii'v.T

illius

quadrati erit radius


lit

circiili

<a'qualis>>

supcrficiei

solidi qiiod

a rotalionc spatii

ABC

circa applicatam BC.

III.

Sit seiniparabole f[ua'vis

AC

{Jii^.

i4)' ciijus vcrlex A, axis Ali; ab

ea curva roiiiieiiliir alia- cur\ie infinita;, ut AF,


fi-.

AK, AD,

oie.

Ita

autcm ibruiautur

in

curva AF, applicata \\V est a'qualis curva;

parabolic

CA

ot,

suinpto siniiliter quovis puncto N, a quo ducalur

applicata NP, applicata

curva EA, applicata


applicata
Iteui in
I']

NP est etiam qualis curv parabolica? x\(). In EB a'quatur curva^ secundi grads FA, et illius
secundi grads
l'.\.

QN a'qualur portioui <cjusdein curva^>


BD aquatur
curva'
I.

curva AD, applicata

tcrtii

grads HA, applioG

nJiAT.

202
rata voro
I

UVRES DE FERMAT. NR

1"

PARTIE.

portion! ejusdem curvtc tertii grads

QA

et sic

iii

infini-

11

m
Aio oinnes hujusmodi in infinitum curvas rationem liaberc datani ad

parabolas primarias, hoc est simplices; enuntiari quippe potest gnrale tlicorema

hoc pacto

(]ontinuetur paraboh; primaria


gratia,

AG

in

intinituni pcr puncta, verhi


[

M,

L, K, et illins axis siiniliter ad puncta quotlihet G, H,

pro-

ducalur; liant rect BG, GH, HI singula; aquales axi AB, et ducantur
applicat
('iirva

GM, HL,

IK.

parabolica

AM
AL

est

ad curvam secundi grads

AF

ut applicata

GM
BC

ad applicatam BC.
est ad

Curva parabolica
recta m.

curvam

tertii

grads

AE AD

ut recta

HL

ad

Curva parabolica
ad rectam BC.

AK

est ad

curvam quar(i grads

ut applicata Kl

Et sic in infinitum.

Si

vero intelligantur

AMG, AFB

circa applicatas

GM, BF

rotari, su-

perficies curva ex rotationc spatii

AMG

circa rectam

GM

erit

ad super-

liciem px rotationc spatii

AFB

circa

rectam

BF

ut

cubus

rcctse

GM
erit

ad

cubum

rcctac

BC.
curva ex rotationc spatii

Siniiliter superficies

ALH

circa

HL
ut

ad

superliciem curvam ex rotationc spatii


rcctv

AEB

circa rectam

BE

cubus

HL

ad

cubum

recttc

BC.

Et sic in infinitum.
IV.

Esto figura semicycloides

BA

(Jii^.

ii5,

iG), a

qua formetur

alia

curva

DA

c conditione ut applicat;e BG,

CD; FO, EO

sint inter se

seiiipcr in

eadem ratione
et

data.

Dcmonstrarunt Geometrse (') semicyde


la Houlette dans les OEiivrcy

')

Fermt
t.

Uoberval sur l'nonr de Wrcii

(fli'.tuirc

i/c

Pascal,
dit
:

V, p. ij.^-ijj). La dmonslratiou do Fermt est perdue; Lalouvre (p. iS'J)

on

IIujus roi

demonslrationem more auiiipiorum


leei.

Gcomctra celeberrimi

noniinis

Tolosano sublilissimc elaboratam

PROPOSITIONS
cloklem

LALOUVKUE.

2U:i

BA

esse diiplam recta; AC, qiue est diarneter circuli cycloiilcni

producentis. Quieritur relatio curvarum


aut roctas.
Ita aiitein gciieraliter

AD

ad alias lineas aut ciirvas

definimus

Si Ii nova; curva' siiil iiida oy-

cloideni et
{ftg. ti5),

diametrum

circuli generantis, ut contingit in figura (|uarta

omnes

lue curva;

AD earumque

portiones erunt a-quaios

curvis parabolicis; quod

si

nova; curva; sint exteriores cycloidi, ul

in

figura quinta {fig. ii(3),

omnes

ha; curva'

AD earumque

portiones

datam liabehunt rationem ad


circularium.

summam

rectarum

et circumf'erentiarum

Knuntiari potest in figura quarta {fig. ii5) generalis propositio


pacto
:

lioc

Fiat
ul differcntia
ita

quadralorum BC

et

CD

ad qnadratum Cl>,

quadrupla recta;

AC

ad rectam

AM,
rec-

punctum A tanquam verticem describatur parabole cujus tum latussit AM et axis AC; occurrat autein parabole recta' BDC
et per

pro-

ducta; in puncto G, rectse vero

FEO

in

puncto H. Ratio curva-

AG
es(

parabolic ad curvam
quadrati

AD

erit data,

eadem nempe potestate qua'


Cl).

BC ad

dillercntiain

quadratorum BC,

Eadem

vero erit ratio portionum

AH

et

AE.

Ratio vero superficierum curvarum qua; oriuntur ex rolatioiie spalii

ACG

circa applicatam est

CG

et

ex rotationc spatii
et

ADC
in

circa rectam

DC

eadem

qu curvarum AG

AD. Similiter

portionibus

AOH,

AEO

circa rectas

OH

et

OE

rotatis.
i

In ligura cloidi

autem quinta

(fig.

rG), in

qua curva

AD

est exterior cy-

AB,

fit

ul differenlia

quadralorum CB, CD ad quadralum CD,


ila

recta

AC

ad

AM

10'4

UVRES DE FERMAT. AC
in

l"

PARTIE.

rertii

directum positam; super rect

AM

describatur semicir-

culus, qiiem rcct

DBC, EFO

seceiit in

punctis

et H.

Ratio curva'

Fig. iiC

PROPOSITIONS A LALOUVRE.
curvariim hujus speciei, ut recta BD,
grads,
sit

205

([i\x

secat in

ciirvain
sit

CID

sociindi

sequalis ciirv parabolic

AC, recta item GI

qualis Cil
tertii

portioni parabolicaj; recta

autcm BE quai secat

<in

E>

curvam

grads COE,

sit aujualis curva

DIC

secuiuli grads; et sic de ctctoris in

infinitum, earuinquc portionibus.

Aio omncs bujusmodi curvas, CD, EC, FC

in infinitum, iequales esse

curvis parabolicis primariis seu simplicibus, diversis tamen a parabolis (|u;c

ai((uantur curvis juxta


:

metbodum

terti;e

figur generatis. En

itaque Ibcorenia gnrale

Exponatur parabole
boles,
Icn

IIP,

cujus axis
sit

RQ

a-cjualis axi

AB

prioris para:

rectum vcro
ita

latus

RU

duplum

recti lateris

AN

Aio parabo-

RP

dcsciiptam lequalem esse curvae CID.

Si vero,

mauente axe RQ

;e((uali

AB, rectum latus

RU

fiat

Iriplum

recti lateris Si vcro,


lit

AN, tune curva

parabolica

RP

erit

qualis curv COE.

manente scmpcr axe RQ


recti lateris

tcquali axi

AB, rectum latus

RU

((uadruplum

AN, tune curva parabolica RP

cril aequalis

curvie CiMF.

VI.

Si

autem
in

circa rcctas

AB, BD, BE, BF rotentur

spatia

ACB, DCB, ECB,

FCB

intlnitum, dantur circuli quales

omnibus

et singulis superfacilitate

ticiebus curvis solidorum Inde oriundoruni,


(|(ia

cdem omnino
circa

in

conoide parabolico, ex parabola

AC

axem AB

descripto,

circulum curvtc ipsius superficiel qualem repricsentamus. Ejus vero


constructionem non adjungercmus,

quum jam

ab

aliis (')

invenlam

audierimus (licet coruni scripta bac de rc ad nos non pervenerint),


nisi

quod nostra

luec constrnctio ad

metbodum generalcm

in

omnibus
in intini-

conoidibus circa axes

BD,BE,BF novarum

istarum curvarum

(nm producendis

facillimc producitur.

dans une Lettre


t.

(') Uoborval (d'aprs Mcrsciino, Co^'imi^t p/iy^ico-niai/wnialicfi, iC44, P- 99); Iliiygens, Carcavi du iG janvier iG5;) (coin|iaror (W.nvrcs de Pascal, dition de 1/79:

V, p. 4o3 et iV)\ Lettre de

./.

DeltoiH'ille

Monsieur

llu<^^iiens

de Zidicheni, eu
il

liiy

cin'oyaitt la diineiisii)ii

des Lignes de toutes sortes de Houlettes, lesquelles

montre astre

gales

de';

Lignes lUiptiqucs. A Paris, M.DC.LIX).

206

UVRES DE FERMAT. i^fig-

I'^'^

PARTIE.
rotetur curva CD, super:

In figura sexta
ficies

117) circa rectani

BD

curva inde oriunJa hoc pacto invenitur

Fiat, ex superiore methoflo, curva parabolica

RP

aequalis curvae CID;

circa
lici

rectam

RQ

rotetur parabole RP. Superficies conoidis parabo-

RPQ
PR

ad superficiem conoidis

DICB

erit ut applicata

PQ

ad appii-

catam CB.
Si

parabole juxtaprcedentem

methodum fiatqualiscurvCOE,

conoidcs parabolicum

ciem curvam conoidis


Et
sic in infinituni.

RPQ dabit superficiem curvam qua^ ad superfiEOCB erit ut applicata PQ ad applicafam (]B.
VII.

Sitin figura septiiTia(y7g-.

18) parabole

FBAD, cujus

axis

EA, applifit

cata FE. Quaeritur dimensio superficiel curva; solidi

quod

a spatio

ABFE

circa axe

m AE

rotato.

AC ajqualis quart;e parti rccti lateris et applicetur CB; fit EH ;equalis AC et applicetur GH; quadretur CBGII (hoc autein est facile ex
Fiat

Arcliimede). Diagonia quadrati spatio CBGII qualis est radius circuli iequalis
superficiel curvai conoidis

FAD

circa

axem AE.

VIII.

Videat subtilis

illc

Geometra

('), qui

nuper a'qualitatem

hclicis et

paraboles demonstravit, an potuerit universalius concipi tlieorema et

'

Lettre de A. DettonvUle Moii.iicur A.

li.

D.

S.,

eu lui ctn'ojaiit la dno/tftratioii

la

manire def a/wie/is de


t.

l'galit des- ligne! Spirale et Parabolique.

Paris,

L)C LVIII.
.

OEuvres de Pascal,

V, pages 42C 452.

PROPOSITIONS A LALOUVRE.
propositionis bcneficiogcneralitcr,
ficaiulK.

207

hlices infuiita; cuiii infinitis parabolis dganter comparari, sequentis


si

libucrit, cnuntiaiula;

etexcmpli-

Proponatui- {fig. 119) helix cujuscumque in infinitum speciei in


figura 38 lihelli Dcttonvillani ('), in
Fis.

qua potestas quaevis

radii

AB

ad

'")

potestatem similem rectse


cuinferentia' totius

AC

sit in

rationc potestatis cujuslibct cir-

lESH ad potestatem similem portionis pcriphe-

ricieESB.

Exponatur separalini parabole cujus semibasis


lariim
totius

sive ultima applica-

RP

a'quetur radio AB, axis vero

AR

portioni circunifcrentia'
potestatis diamctri
dia-

BE8B, cujus numcrator quetur exponcnti

AB, denominator vero aujueturaggregato exponentium potestatum


metri

AB

et circumferentise

BE8B; deniquc
BE8B,

potestates applicatarum in
potesta-

parabola,

quarum exponens quatur aggregato exponentium


et circumferentise

tum diamelri AB
|)orlionum axis,

sint inter se ut potestates

quarum exponens

est ;equalis exponcnti

circumf'e-

rentiBE8B.
Aio helicem
ita

eirictam parabola;

ita

constructa' fore scmper et in

([uocunique casu iequalem.

Exempli gratia, proponatur primum helix Archimedea


(') La figuru

et parabole

que nous reproduisons d'aprs Laluuvro ne prsente pas toutes les comFermt cite d'ailleurs le Volume Lettres de A. DcHniiv'dlc contenant quelques-unes de ses Inventions de Gconictrlc, Paris, chez Guillaume Dcsplications de celle de Pascal.
:

prez, rue Saint-Jacques, l'Image Sainl-Prosper,

M.DC.LIX,

Volume

qui runit, sous

neuf |)aginations successives, mais avec des planches de figures formant une seule srie,
les diirrcnts crits publis

sous

le

nom de

Detlonvillc.

208

UVRES DE FERMAT. sit

PARTIE.

simplex et
ila

ut ratliiis

circuml'erentia tota

AB ad reclam AC, RE8R ad cjusdem porlioncm ESR.

Construatur separatim parabole AQP, cujus ultinia applicatarum


sivo basis

RP

sit

a^qualis radio

AB;

axis

autem

AR

sit icqualis

portioni

circumfercntia?
tatis

BE8B, cujus numerator

sit a'qualis
i;

cxpononti potos-

diametri AB, qui in iioc casu est

denoniinator vcro quetur

summ;e oxponentiuni
binario
:

potestatuin diametri et circuni-ferentia', boc est


potcstatis priphries; in boc casu est eliam
i

nam exponens

Sit itaquc
tiv;c; sit

AR

axis aqualis diinidio circumferentiae iielieis constituin parabola ut potestas applicat

autem

RP, cujus exponens boc


est, in
ita

jequatur
lioc

summte exponentium diametri numro


2,

et circumf'erenti,

casu,

ad potestatem similem applicat GQ,

po-

testas rect

AR, cujus exponens aqualur exponenti


i

circuml'erentia'

BE8B,
sit

sive

in

boc casu, ad similem potestatem

recta'

AG, boc

est

ut

fjuadralum rccUe
ila

RP
RA

ad quadialuin recUc 6Q,

recta

ad reclam GA.

(Airva parabolica

PQA

erit

qualis beiici BCDA.

Esto jam
ut quadraluni
ila lola

AR

ad f|uadraluni AC,
ad porlioncm

circumfercnlia

BE8R
in

E8B
2,

exponens potestatis diametri


vero,
I.

AB

boc casu est

circumferentia"
:

Parabole

ita

construetur juxta pranlictum canoncm

Applicata RI' a>quabitur radio AB, axis

AR

a-quabitur bessi vcl duo-

bus trientibus circumferentia'


ut

BE8B

et erit

cubus

RP

ad culnim 60,

lia

rccla

RA

ad roclain 6A.
erit.

Hujusinodi vero parabole beiici correlata; ajqualis


Esto deinde
ul rccla
ita cujjus

AR

ad reclam AC, ad

circumfercnlia"

BE8R

cubum

porlionis

E8B.

In parabola. applicata

RP aquabitur

radio AB, axis vero \l\ ;e(|uabilur

PROPOSITIONS A LALOUVRE.
quadraiili circumfcrcntise
ut

209

BE8B,

et orit

quadraloqnadralum lU* ad ciuadralofiiiadraliim 6Q,


ila

cubus [\\

;ul

cubuin 6A.

llicc

autem parabole

liuic lielici ciit

a'(|ii;ilis.

Deriiqiic sit in liclico


ul i|iiailialuiii radii AI5 ad
ita

(luadralum recta; AC,


portioiiis l'^SI.

culnis circuinrerentia'

HE8I ad cuLuin

In jKiiahola liuic liolici cori'clahi et aMjuali, applicata IIP crit

a.'(|iialis,

ut sonipei', radio

AB,

recta vero

RA

erit ;oqualis

duabus

quiiitis par-

tihiis circuinferentiio

BE8B,

et erit in parabola

ul quadratociibiis applicatie
ita rocla^

lU' ad i|uailratocubuiii applicat;e

60,

AR

cuIjus ad

cubum

recta'

GA.

Nec

dissiniilis in iieliciliiis et paral)olis ciijuslibet speciei iiiviceni


llelicis

comparaiidis in infmitum erit indliodus.

autem, sive deminiita'

sive ancta', portiones cuin porlioniljtis paral)olcs correlata' niillo ncL,'()tio

comparabiintur. Unde siMpiitnr dari inlra


Iieliees specie et ([uantilale diversas;
:

circiiliini infinitas

nu-

mro

imo danlar

inlinit;e ips

eireumferenti majores
rari.

(piod
([UU)

iiilei'

mii^aciiia geoniclrica potest

nunie-

NuUa tamen

datur

non

sit

minor

a!^grei,^ato

circnml'erenlia'

et radii, et nulla etiani

qua' non

sit

radio major (').

(')

Aprs ce
:

fruL;inenl,

le

texte de Laluiivre

continue par un Siliolin/n coninicnr.int

par CCS mots

Haclciius Vin Cliiriwimi prDpiisitionci


:

mm

miiiiit

ardiuu

ijuitiii

iKJvir

et finissant par ceux-ci

iitsi

/wjai piilarciuu.f ijiiicquarn Ikkic in locn clcntcrc vcl addcrc

tant

prcld ris Firi


lit

dnclissiii iitwiitis .
le

On

encore dans

mmo Ouvrage
f^urani

(Livre II)
priiiii

Pa^C

<i

Cj'diicytindriifiDi

iiDininis

vocamus
in

eain ipue
si,

inlclii.;,'iUn- lu

superficie c) lindri rccti <lcscrilji ou moilo

quo circulus

pl;mo, nein|)e

pcdc

circini

(xtremo maneute in date snperlicici cylindricic puncto, ipse circinns circumducatur nolans
in superficie

cylindric liucam doncc ad idem


l'iierit

iste rcditus

l)aSCOS cylindri,

punctum circuitu pcraclo rcdeat, quoties autem crura si dcducta fuoriut intervalle diametri vocetur cyclocylindrica prinmria cl antoaomastic cyiiocyUndriva; si alio
possibilis.

Circini

(|novis intervalle, dicatur cyclocyliiidricn xeciiiidarlti.

Quod

si

ligalnr extra ilhuii superli-

cicm,

iioiiHiiis11)
:

sfdiiidi appellabitnr. ...

ji

l'ge

De
I.

liac llgur

ipiadrand ut cogitarcm fccit Clarissimus

l).

de l'crmal
>.7

poslcii

Flrmat.

210

UVRES DE FERMAT. liiijiis

I-

l'AUTIE.

(;nim (iiiiim primiim

opcris librum vuli^avi ("), noscio qiia so daiUe occasionc si.^ni-

(icavit milii iiivenisse se solidi, motii cujiislihel


i;cnili,

cyclocylindric primi nomiiiis circa basim

candem basim gcnito moUi rectangiili cujiis iinum latiis sil cadeni basis, allerum .Tfiiiet a\cm cyclocylindric:p. Ubi prinu'im soins fui, cpi mocuni co;^itare quid istud roi foret, repcriquo tandem post ali(iiiot dics non taUm
proportioncm
ciiin

cylindro circa

proportioncm illam,

quam

milii vir

optimus non expresscrat, sed ctiam quadraturam cycloillum alloqucrcr, ipsi dcnuntiavi.
e!

cylindric.D primarine primi nominis. Iloc, cim iterum

dequo meo
studio
illo

iiivciito

pro sua cpia

me

licol

immoronlom comploctitur bcnovolentia,


mirific fovet, mihi

|)ro

qiio

artium

omnium incromonta
1).

ampl gratulatns
liac in

est. Ali-

i|uot post l'imo


illi

diobus btoris ad

Carcavi datis inscrui

quantum

re del)erem inlcgcr-

Senatori, quanti facercm subtilissimam i]uam mihi tnuo


et solidi.
'

communicarat dcmonslra-

tioncm circa proportioncm cylindri

El toujours sur
demonslravit
tur, cdol, uti

le

mme

sujet, pagc'i4

"

Doclissimus D. do Fermai, mclliodo subtililatis

prorsus mirabilis, istam proportioncm


:

in

quaeunipio primi nominis eyclocyliudric mihi


cnix cxpotun-

quam quidcm molliodum suis in operibus, qua tol Europ spes est, Amicorum omnium prccibus tandem victus.
i:

("

(l'psl-a-iliro .ipr(>s lo
II

juillet

if.-.g,

mais avant

Ip scptetiiliro

16.8. ilatc
iiuafiiit'

ilc

la

ri'jionse

failp
In

par l'jscal a

la

tellro

l.uloure a Caiiavl

faut eiiternJre au re?le, puiir la fiucstion

par Kerniat, rjuc

surface du cylindre est

dveloppe ^ur un

[ilaii

DE LINEARUM CURVARUM

CUM LINEIS RECTIS COMPARATIONK


DISSERTATIO GEOMETRICA
('K

Nondum,
(lalio

quoil sciani

('-),

lineam curvaiii pure geomelricani


a
siihlili
:

recta'

geometra; ad;equanint. Qiiod enim

illo

rnalhcmatico

Aiigio nuper inventum et demonstratuin est

cycloidcm ncmpc priina-

riam diameln

circiih ipstim gc/icra/i/is

cx.U'

(/uadrtiplam, lioc suaiii, ex

sententia doetissimorimi geometrauin ('), videtur liabero liinitatio-

(') Celte Disserlalioii,

comme

l'A|ipen(lice qui suit,

;i

l im|)rim(:e

du

viv;itU

de FeiMiuU.
Arnalduiii

snus

le iiK^uic

titre, suivi

des indieulions

Auloro M.P.E.A.S.

Tolosic, piid
cl

Colomcriuui, lcgis et Academia; Tulosauc T\pogia|)luiMi,


tion
spciale, la suite
i).

MDCLX.

a\cc une paginanji),

du Trait de Lalouvre sur

la

cyclode {voir plus haut, p.


la

note

La rimpression des Faria ne dillre que par

correction des fautes indiques

par

les errata

de

l'dition

anonyme

et par la substitution

do majuscules aux minuscules

pour
(-)

les lettres

des ligures.

On
il

ne peut mettre en doute l'assertion de Fermai; au


connat donc
la

crit,

reclification

de

la cyclo'ide

par

moment de l'impression de cet Wrcn, rendue publique en iGJ8


;

l'occasion des problmes proposes sur cette courbe par Pascal

au contraire,

il

ignore, non
\k'>-;,

seulement, bien entendu,


publie en

la

dcouverlc de William Ncil (reporte l'anne


Wallis, l'Iulo.uipliical Transdctioif;,
p.

mais mais

1G73 seulement
ijui

jiar

Cu.iCi-Gi.l;)),

encore, ce

peut surprendre rellemenl, la Lettre de Henri Van lleuraet insre pages 5 17V'o de l'dition latine de la Gcomctrie de Descaries par Scliooten (Amsterdam, EIzvirs. iOj(j ). 11 n'est gure douteux que Fermt n'ait eu bientt aprs connaissance de celle Lettre
ne soit alors ap|>laudi d'avoir cach son nom en publiant un
11

et ([u'il

travail

pour

leiiuel

il

avait incunteslablenienl t devanc.

ne s'agit pas d'ailleurs

ici

d'une ancienne dcou-

verte que Fermai aurait tenue secrte plus ou moins longtemps; sa Dissertation esl defail

une rplique au
rnl)oli<itic,

(letit

Trait de Pascal

Dettonville), do V^alilc des lignes spirale cl jxi-

qui ail

du 10 dcembre i6J8. Cependant F'ernial n'en semble pas moins lro le premier considr la courbe j = ax^, en gnralisant la notion de i)arabole. l'oir plus haut, de A. Dettoin-dlc Monsieur Huggueiis de Ztdiehein; Paris, iGiij. OEiares de 1770), tome V, page 4i3 A quoi M. de Sluze ajouta celle belle re:

page 193.
(^) Lettre

de Paurd

((-il.

212

UVRES DE FERMAT. :

1=

PARTIE.
ut

nom

ii

quippe liane esse legcm

et

ordinem natursc pronunliant

non

sinat inveniri rectam

curv* qualem, qnin prius supposita

fiioritalia
ipsis

recta altori

curv

acqualis.

Quod qnideni

in

exemple cycloidis ab

allato ita se liahere depreliendunt, nec nos difftemur, (|uuni constct

dcscriptionem cycloidis indigere qiialitate

alteriiis curv;e

cum

rocta,
(jiia'

hoc

est, circumferen(i;e circuli

cycloidem generantis
sit luec,

cum

recta

<'st l)asis ipsius cycloidis.

Sed quam vera

quam

statuunt. Icx

naturic, et

quam periculosum ab uno


:

aut altero cxpcrimcnto statini ad

axionia properare, infra patcbit


cl

nos onim ciin'am rcre geomctricam

ad ciijiis

ronslnirtioncm

niilla talis altcriits riirv

cum

rccla (/iia/ilas
et

prrcssisse siipponalur.

recta-

data; qiialrm esse

demonsirabinius

paucis, qiianlum

fieri potuoi'it,

(otum negotium absolvcmus.

Propositio
Sit, in

1.

figura prima {Jig. \io), cinra quvis

AHMG

in

casdem parles

eava,

exemph causa, una ex paraholis


Fi-. 130
(

injinilis in

qua tangentes extra

cuivam cum base AF


cun' quodK'is puncliim

et
\l

are

l'G concurrant, et sumatiir in hujtisniudi


in

per quod duealur tangens WIK.,

qua sumptis

ex

iilraque i)arte punctis

e!

I,

dcmitlantur pcrpendiculares IB,

KD

in

hasini

AF, (pi seeenl cunam

in panriis

et M

Aio jxntionetn tangcntis


ejusdetn tangen-

Hl portu)ne cuiv
lis

HK portione

UH esse minorent, porlionem autan cun H M esse nmjorem.

iiuiriiiic

dans sa rponse du mois do scptcmlirc dernier, ([u'on devoil encore admirer snr

cela l'ordre de la nature, qui no

([u'aprs qu'on a

dj^'i

suppos

l'galit

permcl point qu'on trouve une droite gale d'une droite une courbe.
i>

une courbe,

DISSERTATION

M. P. E. A.

S.

213

Qiiuni tMiim, ex hypothcsi, tangens Kl occurrat basi

AF

extra

cui-in

vam, cigo anguliis CHI,


I)asim

(|iii

lit

ah intersectiono perpendiciilaris

HC

et tangentis HF, erit miiior recto, iilco(juo a piincto

H demissa
B,

perpendiciilaris in
\\,

rectarn BI

cadet

in

punctum V supra puncta

I.

Patet ita(|ue rectam

HV minorem
et

esse rect 111; item rectani Hl

ininorcm esse rect qu;e puncta H


recta Hl

conjungit

ergo, a fortiori,
II

minor

erit

portione curvtc IIR,

quam

recta ab

ad

I{

ducta

subtendit.

Quod primo

loco fuit den)onstrandum.

Aio jam portioncm Kll portione curva; HiM esse majorcm.

puncto

ducatur ad

eamdem curvam
scd, ex

tangens KN, et deniillatui'


est

perpendicularisNE. Ex pracdcmonstratis, probatum

rectam

KN

esse

minorem portione
tiuin

curv;e

NM;

Arcbimede

('),

summa

langen-

HK,

KN

est

major

tol portione curva;


erit.

HN

ergo poitio tangentis


loco fuit ostenden-

HK

portione curva; IIM major

Quod secundo

dum.
Nec moveat tangentem
rere curvic
et
:

puncto

ultra

punctum G

ali(|uando occur-

boc enim casu aliud punctum inter

et

sumi

poterit,

omnia ad prcedentcm demonstrationem


Indf, sEoiiiTur., si

aptari.

a punctis
et

et

ducantur perpendiculares ad axcni,


111

C urvam in punctis

P scantes, boc casu tangentem

ciuv

HO

esse majorem, tangentem vero


Si

HK

curv

HP
ita

esse

minorem. locum baseos,


boc casu, sed

enim imagincmur

inverti figuram

ut axis in
in

basis in

locum

axis transferatur,
erit

non solum similis

eadcm oinnino
PATr.r ALTEiM,

demonstratio.
si

cx ipsa conslructione,

recta;

BC

et

CD

sint aquales,

portiones tangentis Hl et

HK

esse itern inter se lequales,

quod tanien

summopere notandum.
Propositio
II.

Ad dimensionem
(') AnciUMuii,
liages <S-io.

linearuni curvarum non utimur inscriptis et cir-

De

sp/iivra et nUiidrn,

1,

a;x6av(i[ivov

dilion llcibcrg,

volume

I,

21V

UVRES DE FERMAT.more Archimedeo


:

I-

PARTIE.

cuinscriptis

('), sed circumscriptis (aiitum ex por-

lionihus tangentium conipositis


imis.
(ciii

duas enim sorios tangentium exhibominor. Demonstrationcs au-

quarum

uiia

major

est curv, altra

miilto faciliorem cl elcgantiorem per circumscriplas solas evadcre

analysta' expeiientur.
Possihile igilur, ut vult metliodiis Arcliiincdea,

pronuntiamus

cuilibet

ex

curvis j'arn prdiclis circumscrihere

duas Jiguras ex redis constantes,

f/uaritm iina siiperel ciin'am inlervallo (jmwis data minore, altra

autem

superetur a ciin'a intervallo etiam data minore.

Expoiiatur ciirva aliqua ex pra'dictis in secunda figura {fig. 121). Seeetur basis AG in quollibet portiones aniuales AB, BC, CD, DE, EF,
Fi-. 121 (3).

KG,

et a

punclis B, G, D, E, F erigantur pcrpendiculares ]5Q, GV,


in

l)Z,

EH, FM, qu occurrant curv


fangentcs AQ, PV, TZ, YR,

punctis P, T, Y, N, 0; ducanlur item


01.

NM,

Ex prima propositione patel tangenteiii \(^ portione curva^ AP esse

majorem; item tangenteni PV portione

ciirva

PI

esse majorcm, et sie

de reliquis, landemqne etiam ultimam 01 portione eurv


jorem. Ergo figura, constans ex omnibus
islis

OH

esse

ma-

lansentinm AQ, PV, TZ,

YU, NM, 01 portionibus, curv ips major


At exponatnr eadem curva
in
I),

erit.
1

in tertia ligura {Jig-

22

),

eujus basis

AG

eumdein portionum ajqualinm numerum dividalur


1'^,

in

punclis B, G,

F; a punctis B, G, D, E, F, ut sujjra, erigantur perpendiculares


in

BR, GQ, DO, EL, FI, qua^ occurrant eurva*

punctis S, P, N, M, K;

puncto autem S (in bac

tertia

figura) ducatur tangens ST, occurrens

(') AiiciiiMDE,

Ctrculi dimeiisin, proj). 1; mais

la

nicthoiio

d'Aicliiniiie csl siirloul


la

dveloppe dans

le Trail

De

splira et criuidrn, o elle est applique

mesure des

surfaces du cne, du cylindre et de la sphre.

DISSERTATION
perpeiuliciilari

M.

P. E. A. S.

21a

AT;

deiiulc a |ninclis P, N,

M, K, H ducantur tangentes

PR, NQ, MO, KL, Hl, oceiirrentes pcrpcndicularibus BS, CP, DN, KM,

FK

in piinctis K,

Q, 0, L,

1.

Es prima propositionc palet tangcntem ST portionc eurv;e AS esse


ininoreni; item tangentcm

PU

portione curva'
Il[

PS

esse minorem, et sic

dcinceps, landemi|iie ultimam


curvai

((iiuo

parallcla est basi) porlione


istis (aii-

KH

esse minorem. J<>go figura, constans ex omnil)US

gentiiim ST, PU,

NQ, MO, KL,

III

porlionibus, cnrv ips minor erit.

Quum
al)

autem, ex corollario propositionis prima\ partes tangcntium


ciirvie utriincjue

eodem puneto

produclarum

et portionibiis

baseos

bine inde iO(inalibus oppositarum sint inter se a^cjualcs, palet (([nnni


FhA
(>)

21G
ItiKS l)Lis

(EUVRES DE FERMAT. -

PARTIE.

coinposita, supcrat figuram tcrtiani, ex tangcntibiis curv miiiori-

compositam, co ipso

([iio

in

secunda figura tangcns

AQ

supcrat

portioncm baseos AB, ipsius oppositani inlorvallo.


Si igitur velinius

duas figuras curv;c circumscriberc, alterain majo-

rcm curv,

alterain verb

minorem,

(ju;e se

invicem excdant intervallo

minore quocumque dato, faciliima


iJkhIo langcntiiim

crit constructio.

Quum

enim, exMc(fig. 121),

jam cognifa, detur tangcns ad punctum A


V\S.

lU

(2).

DISSERTATION
culati

M.

I'.

K.

\.

S.

217
iiiter

sumus

'

),

illa

nempe

in

qua cubi applicatarum ad axem sunt

se ut quadrata

portionum

axis.

De quo ne dubitent geometrae,

ita breviter

demonstro.
Piioi-osnio III (-).
Si/

in (juaiia

Jigum

{Jii^-

y?.

S) parabole, quain jain

indicaviinas.
I

Ml VA, nijas vcrlex A, axis AN,

cl in

qua, sumplo (jinwis punvlo

cl

ducUs

M
pcrpcndicularihiis
s il

xcit d/i/i/iidlis

ad axc/n

redis

MX,

11',

cidnis rccUr .MN

ad

riihiim rcckc IV al (juadraluin rccUv


;

NA ad

(juadraliini rccUv

FA.

idcjuc senijicr co/i/i/ii^al

prohandain

csl

cannm MI A

rccl dala- r/ualcni

liai
iil

i|iiailrcitiiiii

axis

AN

ai!

quailiaUim applicata-

NM,

ila ic'cla

NM

ad leclaiii AI) ipsi

AN

p(M'poiuliciilareni.

Pali't

rcctam Al) esse rectum

diilic paralioU's ladis, lioc est

siilidiiiii siiii

AI) in (|iiailialnai rccho

AN

a^puii-i

ciihn apitlicala-

NM,

ilciii, suiii[>(o

(luovis alio |iuiirt(,


AI) in f|ua(lralnrn

iiL I,

sojiiliiin su!)

AF

a-ipuiri

cubo applicata'

IF";

(luiid

non

c'get

dcmoiistralidiic

in facililjus enini

non inunoianiur.

(') Fuir plus haut, page igj.


(

-) L'i'iKincc (pii suit est

en

ralit celui ilo la pioposiliuii


la

IV

l'objet
la

de

la [iropositiou III

se

borne
Im

un lenime dterminant

longueur de

la

tangente dans

parabole i'

a.r-.

rnuT.

1.

'''^

218

UVRES DE FEUMAT. I,

I-

PARTIE.
lOE, qii ciim axe
reclani

Ducatur tangens ad punctuin


puncto

et si( illa

AN

in

concurrat.

Ex Mcthodo langenlinrn constat

FA

recta^

AE

esse duplam, ideoque

rcclam FE
(|iia(]r;ilum

atl

reclain

AF

esse

ul 3 ad

>,
'\.

vero roctte

EF

esse ad quadraUini recla;

AF

ul 9 ad

A
in

recta
:

AD

abscindatur nona ipsius pars CD, et reliqua CAhisecctur

erit igitur

\)k ad

AU

ul

<)

ad

4>

sive ul quadratuin

EF ad quadiatuui
erit solido

AI".

Solidum itaquc suh


(h'ato

AD
:

in

quadratum AFavjuale

sub quaest

FE

in rectani

AB;

sed solidum sub

AD

in

quadratnm AF
in

icquale cnbo rectic IF


est

ergo solidum sub recta


Est ergo
II",

AB

quadratnm EF

quale eidem cnbo


ul

rectse IF.

quadratnm

\IV

ad quadralum

ila

rccla

II'

ad reclain AR,

et,

componendo, summa quadratorum EF


(liiadralum
laiiLcoiilis

et FI,

boc est unicum


11",

lE

osl

ad quadraluui
VI!

ul sunuiia rcclaruin IF cl

ad AR.

Si

autem ducatur

puncto

pcrpendicularis ad basim, recta

III et

alia
in

quvis perpendicnlaris
et tangenti
in

GQVO

occurrens applicat;i IF

in

Q, cnrv:c

0, propter similitudinein Iriangnloruni, erit


Ml

10 ad 10 sive
ita

ipsi

qualciii

11(1,

laugens lE ad applicalam IF,

et
Ml

quadratum 10 ad quadralum

IIG,

ila

(|MadralMni lE ad

qnadraiMm

1!'.

Ut autem

quadratum lE ad iiuadralum
ita

IF,

summa

rectarum IF

et

AR

ad rectam AR.

Ergo
quadralum 10 ad (juadraLum IIG crU scmper
ul

summa

reclaruin IF

cl

AR ad reclam AR.

Quod demonstrare

oportuit.

DISSERTATION
Lndi: sr.ouiTUK, si

M. V. K. A.

S.

219

rcct

MN

poiiaUir in dirccttiin recla

NX

rectic

AH

iLMjualis, esse

semper
10 ad
(|uailraUiin recla- IKi,

ni quatlraliiiii langeiilis

vcl ul (juadiatiin) tangentis IV ex allera jiaiie


j)osita'

ad qiiadratuiii recUe

0|)-

RH

(uti'obiqiie

enim, proptcr parallelas, oadeni est ratio),


reclam

ila

MX

ail

rectani

NX.
IF et A15, et recta
:

Uccla enim
est ;e(|ualis

HX

a'(|iialis est siiiiiniai l'eclaniiii

NX
UN,

AB. Hoc autem

patet ex constriictione

recta cniiii

propter parallelas, iCfiualis est rectio IK, et reliqiia


rcc(;e

NX

lacta est ;eqiialis

A 15.
l'noPosiTio IV.

l']x|)Oiiatiir (iijiis sil

in

quinta figura

(/'ff.

lal) nostra luec parabole

AXE,
in

ea, ut dixiiniis,

natura ut cubi applicatarum sint infer se

lalione

quadratorum portionum

axis. Sit ejns axis AI, basis aut semi-

basis Kl.

\i\

datis axe

AI

et a|)plicat

\E invenitur, ut supeiius dixiinus, rec-

tum

latus Al), a (|uo ai)sciss


divisa in
15,

noua ipsius parte

VA), et reli(iu

AC

bii'a-

nam
(IV,

secetur basis El in quotlibet libuerit portiones a;quales


et a |)unctis F,

KF, Fd, GII,

III,

G,

Il

excitentur perpendiculares F'X,


X, V, Z.

HZ, curv.T occuri'entes

in puiictis

Ad puncla aulem

E, X,

220

OEUVRES DE FERMAT. -

l-

l'ARTlE.

Y, Z (liicanliir Uiiiientcs ER, XS, YT, ZV, occurreiiles porpeiuliculari-

hiisFX, GY, HZ, lA produclis,


iii

iti

puiidis R, S, T, V. Ponaliir recta' El

diroctuiu recta IK scqualis rectiu AB.


Patct, ex praicedeiitc propnsitione et ipsiiis corollario,

qtiadralum

taiigeiitis

ZV

ad quadraluiii reue

III

esse ul reclaiii IIK ad rcclain Kl;


si

militer
ul quadraluin laiigeiilis
ita

YT

ad qiuidraliim rcclai

(ill,

rectam (K ad rcclam Kl;

item
(]iia(liatiiin

langeniis
l'Iv

\S

ad ([iiadraUini recla^

l"(i

ul reclaiii

ad leclani Kl;

(leniquo
ul i|uadral(UTi langeulis
ila

ER

ad qiiadratuni recla;

l''l'\

reclani

EK

ad rcclam Kl.

His positis, a piiiicto


et fit recta

excitetur

KL

perpcndicularis ad rectam EK,

KL

tequalis rect; Kl sive

AH;

intelligatur
descril)i

jam pcr punc-

tiim K, tanqiiam verticem,


sive Arcliimedca, ciijus

axem autem KE,


sit

parahole siiiiplex

rectum latus

KL,

et sit illa

parabole K.MO.
eriiiit,

ad (juam cxcitcntar perpcndicularcs EQ, FP, GO, IIN, IM, qu;e


ul patct, applicatic

paraboles

et in

diiccluin positie pcrpendiciilaribus

IX, G Y.

etc.

Quadralum tangcntis ZV,


ill,

ut

jam diximus, est ad (|uadi'a(uui

recta'

ul rccla IIK ad reclani Kl;

scd, ut recta IIK ad rectam Kl,

ita,

singulis in rectam

KL

diictis,

reiluuguluni

suIj

IIK iu

kL

m\ rccliuiguluui suli IK in

KL:

rectangulum vero

su!)

IIK in KL, ex natura paraboles Arcliimedea',

a^quatur quadrato applicata; HN, et rectangulum sub IK in


(luadrato rcclie KL, (|uum rect;e IK,
igitur
ul
ila

KL

a>([uatur

KL

i'act;e

l'ucrint a'qualcs. Eiil

quadralum

UN

ad quadraliuu KL, ad (luadialum reclre


III.

quadialuin langeulis

ZV

DISSERTATION
uieoque
ul rccla

M- P. E. A.

S.

221

UN

ad

KL,
esse

iia

langcns

ZV

ad rcclam

III.

Simililcr

piobaMmus
YT

ul lanj^ciileiii

ad ruclaiii

(ill,

ita applicalaiii

(iO ad

kL;

item
ul laiigeuluiii

\S

ad

reclaiii

l'G,

ila

applicalam

FI'

ad kL;

de nique
ul

laugculoui

EK

ad rcctaui

V.V,

ila

esse applicalani

EO

ad KL.

Oiiuiii ii,ntm- sit

ul

laugcns

ZV

ad rectaui

III,

ila

applicala

UN
siil)

ad KL,

rectan;;iiluiii suij cxlrciiiis iOcjuabiUir

rcctangulo

niediis,

i(l('()(|ii(!

reclaiiguluni sul)

rcctau^ulo sub
Siiiiililer

Ml iu III a-quabilur KL iu laiigcnlcin ZV.


()('

reclanguluin sub

in

(ll

:equai)iUir

reclaugulo
lie

su!)

KL

in laiii;eiileiu

\T;

m
ro(lauij;uluui

sub l'K

iu

Fli

a'i|nalnlni-

reclan;,'ulo su!)
(liMiMiiir

KL

iu lang(Mileui

\S;

reclangubiui

su!) Ki)

in

I^l''

;ei|nabiliii-

rcclaugulo

sul)

KL

iu

tangculcin EK.

Ouiil

aiik'iii

plurilms

iu re proclivi

et jaiii

ad metlioduiii Aicliiiueet

deain spontc sua vergeiile immoramui"? Per inscriptas eiiim

eiicuni-

scriptas iu segiiiento [jarabolico figuras, rcclangula omiiia Q\'A\ l'Hi,

OGll,

Mil

segniciituiii ipsaiu |)arabolicum


l']ll,

EQ.MI dcsignal)uut. Oiuiies


nosti'a' pra-(b'si-

autem tangentes
eepta
inetlioili
:

XS,

Yl', Z\',

per iteratain secunduui

eireuiiiseri[)lion('iii,

eurvaiu ipsaui l'LXYZA etiain

gnal)iiMt

ergo segmcntum parabolicuin

KQMI

u'(jualur rectaiigiilo

sub

KL

in

curvam EXA. Dalurautein

in rectilincis

segnientuiu parabolieiini

222

UVRES
:

J)E

FEUMAT. KL

l"

PARTIE.
sc",'-

EQMI

(quadravil onim paraholen Archimcdcs ('), ideoquc ipsius


orgo rectangulum sub
in

mcnta)

curvam

EXA

etiam datur. natiir

aiilem recta
tui a!c[ualis.

KL

ergn datur ciirva

EXA

et ipsi alia recta potcst consti-

Quod

crat dcmonstranduni.
haec

Si

quibusdam tamen

demonstratio brevitate nimi laborare vivestigiis


et

deatur,

eam integram, insistendo eam legant

Archimedeis, non gravamur


suffi-

separatira adjungere, ut
cere existimabunt.
I'ri)l)aiiilam est

examinent qui superiora non

segmentiun paraholicum EQMI rectangulo sub data


(|ualc esse.

KL

in

cnrvani

EXA

Kiat,

ex Arcbiinede,

segmcntum

iliud paraboiicuni

EQiMI icquale

reclangulo sub
lain
|3

(bitu recta

KL

in (bitam

reetam

[3.

Si

probaverimus rec-

a'([iiab'm esse

curv EXA, constabit propositum.


carv;x;

Aio itaque reetam ^


est, erit vcl

EXA

esse

qualem

si

enini a-qualis non

major

vcl

minor.
cuiani

Sit

primo recta ^ major


recta
o.

cnrva

EXA,

et sit

earum excessus,

si

Jieri j)otest,
\i\

pro])Ositione secumb bujus,

possumus curva

EXA

circumscri-

bere figuram ex portionii)us tangentium compositani, quae superet

curvam

intcrvallo

minore rect
i^")),

o. Fiat

igitur iUa circumscriptio et in

iigura separata

(/iff'.

quam

etiam quinlam romane cbaractere

notavimus, circumscripta

ilbi

constet ex portionibus tangentium ER,

XS, YT, Z\
Circumscripta
ilbi,

ex priedcmonstratis, est major curv


:

EXA;

sed

et recta ^ posita est

major edem curv

quum
[3

ergo circumscripta su-

peret
(>rgo

curvam minore

intcrvallo quani recta


'^.

superet

eamdem curvam,
ita([ue
in

circumscripta minor est rect

Rectangulum

sub recta

KL

in

circumscriptain est minus rectaiigulo sub


in
[i

KL

reetam p; at

rectangulum sub KL

factum est sequale scgmcnto parabolico

EQMI

ergo rectangulum sub

KL

in

circumscriptam

est

minus

dic(o

segmente parabolico EQMI.


')

ArtciilMDE. Quadraliira paraboles, prop. 17; dition Ueiborg, vul. H, page 334.

DISSERTATION
;equari rcctangulo sub

M. P. E. A.

S.
lani,'ciilis

223

Probaviimis aiitcm rcctangulum sub

KL

in

portionem

QE
PF

in

EV; item rcctangulum sub KL


FG; item rcctangulum sub KL

in in in

EH XS

;rquari rcctangulo sub ;cquari rcctangulo sub

in in

YT
ZV

OG

GH; denique rcctangulum sub KL


Fis- 125 (v:).

22'i.

UVIIES DE FERMAT.-

1-

l'AUTIE.
idcoquc ipso seg-

o[

scgmcnfo paraholico,
majoroin.
[i

ut patet, circuinscriptam,

iiionto

Uccla Uaqnc
pi'obahinius.
S'il

non

est

major curv

EXA;

sed iiequc niinorem esse

enim recta

minor curv EXA,


o.

si fieri

potest, et curva superct

rectam p intcrvallo

("ircumscrihatur in ilgura separata (//g- r2()), quani etiaiu (|uiuFig.


I

:*G

(^-^Tiixa

s ).

DISSERTATION

M. P. E. A
in

S.
sit

22o

Quum
sub

igitiir

rcctangiilutn siib

KL

circumscriptam

majus sog-

mento parabolico EQMI, crgo siimma rcctangulorum,

siil)

IT

in

FE,

OG

in

GF, sub

NH

in

HG

et

sub MI

in HI, est

major

ilicto

sogmento

parabolico. Setl omnia

illa

rectangula, ductis perpendicularibus (^seu

basi parallelis) rcctis Py,

OO, N>., Mcp, (\ux onincs cadcnt

in appli-

catas intra parabolen (proiit

cnim

applicat;e inagis distant a vortice,

eo niagis semper augentur), crunt :equalia rectangniis PE, OF,

NG.

MH;
erit
illa,

ergo

summa omnium

illornni

rectangulornm, PE, OF, NG, MH,


est

major segnieiito parabolico. Qnod

absurdum

rectangula enini

PE, OF, NG, MH, componunt figuram ex rectangulis compositam

et ipsi

segmento parabolico inscriptam, ideoque ipso niinorem.

Recta itaque ^ non est minor curv

EXA;
Quod

([uuni igitur nec sit major,

nec minor,

erit ipsi curv;e a-quaiis.


fuit

prolixins, nt

omnis renio-

veatur scrupulus,

dcmonstrandum.

Ex

.i.\M

DKMONSTUATis putct

cdcm

facilitatc

demonstrari posse segabscissum, reclangulo


si

nientum parabolicuni quodvis EQPF,


sub data
(|uo(lvis

a priore

KL

in

curvani
F,

l'^X

fCijuale esse;

ideoque,

detur

in

i)asi

))unctum, ut

(|uum ex Archimede segmcntum

parabo-

licuni

EQPF

in rectilineis detur, dari

etiam et rectangulum sub


recta

KL
ipsi
est.

data in portionem curvte

EX; datur autem

KL

crgo et curva EX.

Dato itaque quovis puncto

in base, ut F, dari

portionem curv;e

oppositam, et rectam posse assignari huic lequalem, manifestum

Nkc

movu.vt,

ad rectam

illani

curv;e

EXA

;equalem inveniendam,

construendam videri parabolen simplicem, quo casu problema solidnni


evaderct.

Quum enim

supponatur ad veritatem tantum inquirendam

et

denionslrati.onem rite conliciendam paraboles iUius descriptio, nibil


vetat quoininus calculnm ipsuin, dissimulal
ill

imaginari parab(des
Is

descriptione, per rectas et circulos et expedlamus et exliibeamus.


auteni calculus, nisi
l'alloi",

(alis est

Esto
nt cubi

in figura sexta {Jig:

t-i~)

curva parabolica DA(", ejus iiaturasint inlcr se ut cjuadrata


et

applicatarum
et

DR

et

XM

portionum

axis

BA

AM;
I.

deiitiir

autem altitudo AR

semibasis RI), aut


29

Fermt.

226
tota

UVRES DE FERMAT.
DBC
:

1"

PARTIE.
jam prohatum

Aio dari rectam curvo

DAC

aiqiialcni ((|uo(l

est) in calculo verc gcometrico.


Sit

rectum

istius

paraboles latus recta x\0,

qnam datam
recta

esse ex datis

axe et applicat, ex supra dictis, constat.


ipsius pars

AO
YK,

auferatur nona
cui in directuni

EO;

reliquac vero

AE

fiat ;o(jualis

recta

ponatur

KX

a^qualis scmibasi (seu applicafa)

DB. Super recta


et, recl

YX

tan-

quani diametro describatur semicirculus

YTX

YK

bisect in
in

puncto R, excitetur perpendicularis RT, scmicirculum secans


Fi

T.

.7 (C).

Rectai

RT

fiat

aequalis recta RY, et super recta

VX tanquam
RQ

diametro

describatur semicirculus

VQX,

ad cujus circumfcrcntiam a puncto

excitetur perpendicularis RQ. Super rectis TR,


circuli
ipsi

desciibantur seniii\u;v

TPR, RGQ,
a'(|uales.

et ipsis

applicentur recl TP, RG,

singuhe

sinl

RY

Junctis

autcm

rectis

RP, QG, aio ralioiicm

cni'va-

parabolic
recta'

DAC

ad basini DR(] esse eaindeni (pue est dupli (]uadrali


ide()(jiK'

QG

ad Iriplum quadratum recla RP,

esse datam.

Fiat itaque ut triplum

quadratum recta RP ad duplum (]uadratum


ad rectam
111; rccla illa 111, ([ua*

recta QG,

ita

recla

DG

data est e\

constructione, aequalis erit curva' parabolica

DAG.
conveniat, ah ipsa erit

Quod

si

cum pracedente demonstratione non

emendandum.
Si
ii.ic

NON

suFFici.VNT

ad obtinenduiM a geometris ut nostra

bac

curv;

DISSERTATION
mox

M. P. E. A.

S.
illiul

227
fortassc ah

parabolira inter admiraiula Geometri collocetiir,


ipsis qiKC
iina liac

sequciUiir impctrabunt. Quid


i

(Miiiii

tniiahilius quaiii ex

curva drivai

et Ibrmari alias uuiueri) infinitas,


((11:0

non soluni ab
reetis dalis
:

ipsa, sod inter se, specie diierentcs,

tamen singula-

a'(fnalcs esse deinoiislrenlnr? Proposilio generalis luec est

Su.

III

scplima Jigura {Jig. 128), cun-a nustra paraholica C.MA, cujus

alliliido AI5, scmihasis

CB,

cl

ah eu cuiva furmcittttr idi

iit

infinilum

228
tricas,
initio

UVRES DE FERMAT. nec


in illis

PARTIE.

itaquc ad legem illam et ordinem natiii\T de ({uibtis

hujiis Dissertationis locuti

sumus recurrendum.

Licet

cnim

rect
ipsa'

DN

et El ciiivis

CM
:

et

CMK

supponantiir a>qualcs,
pr;edictis

edem tamen

non tam supposita^ sunt quam ex

demonstrat* esse

pariter lectis qualcs

dato quippc quolibet puncto D,

quum

ex pr-

cedentibus detur recta a^qualis portioni curva; CM, ergo recta DN, qua'
curva-

CM

ex constructione ponitur a^qualis, ut recta vere data, non ut

a^qualis curv, considerari dbet; et sic de reliquis.

Curva igitur supra

descripta

CNIG

vcre geometrica est;

quam postquam ;equalem esse


tertiani

recta' datse

demonstraverimus, sequetur
esse

curvani ab ea

i'or-

mandam, nempe CLHF,


alias in infinitum.

quoque pure geometricam,

et sic ouines

Demonstratio

difTicilis

non

erit, si

prius prmiscrimus generalem,


:

qu

huic operi omnino inservit, propositioneni

I'ropositio VI.

Esto, in figura oclava {Jig- 129), qulibel cun'o,

cjusdem ciim prcv-

cedcntibus natur,

ONR,

ciij'iis

i^erlex

0, axis vel applicala

OVI {cadcm

29 (S)-

enim scmper
ca
sit

est

dmons Lralio);

cl

ah ea formelur
crz/iia/es
sil

alia ctina

OAE,

(7////.V

proprie/as ni applicatcv sinl


:

jiorlionibus ahscissis a priorc

runa
sil

exempli gratia, applicala Vx\


cl sic

t/ualis

curv ON, applicala lE

qualis curv OR,

de

rclupiis.
:

Ad daluin punclum, m

nova

liac

curva, ducclur tangens Itoc pacto

sil

daluni

punclum E; ducalur

appli-

DISSERTATION
cala El, sccans prioreni ciiivam

M. P. E. A.

S.

229
in diclo

R; ducalur recla

RC langeas

puncto IXpriorern cun^am


ut

el

occurrens axiin puncto C\fial


ita recla

RC ad

CI,

lE ad recla m

li,

L'ijungaliirim

Aio reclam

EB

tangcrc no^rirn ciuvani l'LVO in piuiclo


in axe, ut

]*].

Sumpto enim quovis puncto


A, rectam vero

V, et ducl applicat

VNA,

quie seect priorem curvam in N, tangentem


in

RC

in S,

secundaiu curvani

EB

in

Y,

si

probaverinius rectam

VY

semper esse

majorcni applicat VA, recta


verticis.

EB non

secabit novani curvani a parte

Hoc autem

facillime

prohamus

Recta

VA

est a'qualis curv;e

ON

sive

dilTerciitia' iiiter

curvas OR, NR; al recta RS est minor curv RN, per


:

consectarium prinue propositionis


et

ergo dilferentia inter curvam

OR

rectam RS est major dilTerenti inter


recta

eamdem curvam OR
curvam OR

et curet recerit

vam RN. Sed


tam RS,
///

VY

est qualis difFerentiie iiiter


:

m().r

prohabimiis

ergo recla VY, occurrens recta- EB,

major rect VA, occurrente curva; OAE. Undc palet omnia puncta
rectio

EB

versus verticem esse extra curvam, idcoque recta

EB curvam
qun
pro-

ab ea parte non secabit.

Imo nec

inferius

Sumatur enim quodvis punctum,

ut H, a

ducatur applicat HZ, secans priorem curvam

in D, tatigentem

RC
iu

ductam

in F,

secundam curvam
in

in Z, el

rectam

EB productam

Q. Si

probemus rectam HQ,

quocumquc casu, majoreui

esse rect

HZ,

patebit oinnia puncta recUe EB, etiam inferius sumpta, extra


jacere, unde patebit diclain rectam
l'.B

curvam
in

tangcre secundam curvam

dicto puncto E.

Recta

HZ

est qualis, ex constructione, curva; 01), iioc est


sit

summa-

curvarum OR, RD; (juum autem recta RF


rius

portio taugenlis

RC

infe-

sumpta,

erit,

ex consectario

prima'

hujus,

recta

HF major

OR et rect;e RF erit major summ cjusdem curva* OR et curvam RD. Summa autem curva' OR et recta; RF est icqualis, /// niox prohahimus, rect;e HQ; summa vero cuivarum OR, RD est a'(|iialis recta; HZ, ex constructione eigo recta HQ semper
curv RD, idcoque
curvai
:

summa

230

UVRES DK FERMAT.major
eiit npplicat

I-

PARTIE.
in

et in oinni casii

HZ, ideoquo roda KB

dicto

puncto E tanget seciinilam curvam.


Punr.ANDUM aiiteni
ypqiiari

reliquimus differontiani curv;o

OR

et rccta^

RS
M.

rccUe VY.

Ducatur recta

EM

parallela axi et occiirrat rect;e

VV

ijroilucta' in

Ex ronstructionc

est

m
sed
ut

El ad IR,

ila

RC

ad CI;
V.M ad

El ad

ll,

ila

VV

;id

VR,
ila

cl ila
l'.S

ME;

lU aiiUMii

RC

ad CI,

ad

(Tgo
ut

YM

ad ME,

ila

RS ad

VI.

SiiPit

autcm

rccfse

ME,

VI a^qiiales, proptor parallclas

crgo recta"

YM,

US

oruiit

quales. Suiit aiitem a>quales etiam recta> El,

VM

ergo dif-

ferentia iiiler rectas El et


tione, iequatur curva"

MY
:

crit recta

VY. Sed recta

El, ex constriic-

OR

ergo diicrentia intcr curvam

OR

et rec-

fam

MY

(sive ipsi lequalem

RS)

;equal)itur rect;e

YV. Quod primo

erat

prol)an(liim.

Nec dissimili
l)nct;i

ratiociiiio

procedel demonstratio

iiilra

applicataiii

l-ll

enim

rcct

EP

parallela axi, prol)al)inuis reetam

QP

a'qiialem

esse rectse RF.

Est enim
ut El ad IB,
ila

Iioc est

QII ad HR,
lioc est

iioc est

QP

ad PE,

recta

RC

ad CI,

RF

ad III;

sunt auteni aM|ualcs PE, IH

ergo et recta' OP, RF. Recta autem IIQ

a^quatur rectis HP, PQ, quariim prior

HP quatur
recta'

recta^ lE sive curva-

OR, posterior auleni PQ

;e([uatur, ex demonstratis, recta>

RF

ergo

summa

curva'

OR

et recta'

RF

est iequalis

HO. Quod secundo

loco fuit proltandum.

Patet ita([uc reetam


erat

EB

in

puncto E secundam curvam tangere, quod

demonstrandum.

DISSERTATION
Srr
lA.M
'

M. P. E. A.

S.

231

).

in

noua

figura {Jg. \o), curva nostra |iaral)olica

GKA,

cujus altitudo AK, somil)asis GE, recUiin latus AD, cujus nona
supra,
sit

[lais. ut

CD,

et rccla A(] hilariaiii socctur


sit

iii

B.

[iriori Iiac

curv lor-

metur

alla,

versus punctuin G, quu'

GNS, occunens

axi prioris iu

S, ot nova' liujus curva' pro[)rictas Ikl'c sit ut, suniplo (|U()vis |)uiicto.

ut F, et erect pcrpondiculari

FKN

occurronte duabus cui'vis

in

et

N,

recta
lela

FN
basi

sit

semper
et

yc([ualis curvie prioris portion!

GK. Ducatur paral-

KM,
et

ad idem punctuni
iu

K
in

ducatur recta

TKH
I,

tangens
in

priorem

occurrens axi

et basi

H; per |)unctum vero N,


basi in
et a

secunda curva, ducatur tangens HNXl occurrens


([uibuslibet, in ea ex utra(|ue parte suinptis, ut

punctis

11

et X, demittantur in

basim perpendiculares

XY

et \\\

Ex praicedentibus
quadratum FE,
sivc

palet (|ua(lratuni tangentis

KT

in piiore

curva ad

(liKulrutinn

KL

ail (|ua(lralijin
iiuii

FV

esse

semper
AI5;

ul rectam FE,

cum

recta

AU, ad ipsam
sivc ad

sed
lU fpiadralnm
ila

KT

ail

(piadiuluiii

FE

quadraUmi KM,
:

(luadralnm KII ad (|iiadralum IIF (()ropter parallelas)

(') Ici

comraeuco

lu

dcmonslralion d'un nouveau lcnime([ui devrait trc complu


fait,

cmmu
dnion-

[jroposition VII, ce i|in fi.^urc ci-jiprs sous co dernier litre n'tant, au

que

la

slralion ajourne de

la

proposition V (paye a^;

),

dont

le

numrotage

a t omis.

232 crgo

UVRES DE FERMAT. KH
HF

I"

PARTIE.

quadralum

est

ad quadralum

ul recla FE,

iiiia

cum AB,

ad AB.

Ul auleiii quadratutn
ita,

KH

ad riuadiatum HF,

ex pnoccdciitc propositioiie,

quadratum
quuiii

recli

FN

ad quadralum recla? FI

cnim

latera, ex vi illius propositionis, sint proportionalia, erunt

proportionalia et ([iiadrata. Ergo

quadralum NF ad quadratum FI
et

csl ut recla FE,

una cum AB, ad AB,

componendo,
c|uadralum

qiiadrata
cril

duo NF

et FI, sive

unicuin

ad quadralum FI ul FE, una

cum AB

bis,

ad AB.

Sed
ul quadraluni
ita

NI ad quadratum FI,

quadralum

RN

ad quadratum recla?

FV
FY

ex una parle,
ex altra
:

ol ita

quadralum recUe
(piovis

N\
in

ad quadratum recUc

ergo,
ut

sumpto

puncto

secunda

liac

curva, ut N, erit seiiiper


ducla? ex allerutra parte

quadralum portionis

tan|:;entis ail illud

punclum
i|)si

ad quadialum portionis basis


ita

opposila',
liis,

suinma

recta;

FE, una

cum AB

ad AB.
recl;e

Si igitur basi

GE

ponatur

in dii'cctum recta

EO

AU

dupla, et

ad puuctum
ut

erigatur pei'pendiciilarisOP ipsi Ali a>qualis, erit semper


in liac

quadratum portionis NR,


FV,
vel ut

secunda curva, ad quadratum por-

tionis basis

quadratum portionis tangentis


recta

NX ad quadratum
modo quem

portionis liasis FV,

ita

FO ad

rectain

OP.

His
sujtra

ita

se liabentihus, patct cscteras in inlinituni curvas,


(b'scril)en(his, ejus esse

indicavimus

natune ut

In Icrtia, verbi gralia,

quadraluni portionis tangentis ad quadratuiu


sit

portionis basis ipsi opposiUe

ut portio basis

FE initium suniens

puneto F,
(lemissa,

in (jiio

cadit perpendicuiaris a puncto contactas in l)asini

una cum recta

AB

icr sunipt,

ad ipsam AB;

DISSERTATION

M.

I'.

E. A. S.

2:53

In qiiaila curva, crit ut ([uadraliiin portionis tani^nnitis ad (|iiadi'atiiin

portiouis i)asis ipsi opposita^ ut rocta FK, una

cum

Al yrt/fv siiinpt,

ad ipsam AU;
Va sic do reliquis in infinitum.
liladcni

enim semperdemonstratio,

ut evidensesl,

inomnihus

casihiis

locuni liahct.

Nec

difficilis, lioc

supposito,

a<l

tlicorema gnrale erit aditus.

I'ropositk) Vil.

Ksto, in figura dcima

(Jiii'-

i3i), cnrva nostra paraI)olica KA, cnjus

axis AI, seniii)asis lE. AI) ea tbrmetui' secunda cnrva

EXYZO, cuins

ca

sit

natnra, nt supra diximus, ut quanis applicata F.X


prioris cnrv;o
al)

sit a-ipialis

por-

liiini

applicata

illa,

scu inavis vocai'c perpcndicn-

larcni, al)sciss;e. Dividatur basis in ([notlihct partes aujualcs V.V, KCi.

GH. m,
liane

el

ducantur

punclis F,
in

(1.

perpendiculares scantes novani

secundani eni'vam

pnuctis X, Y, Z. Sit prioris cnrvie rectuin


et reli([na

latns
in

AD,

(|un

abscindatnr nona pars CD,


l)is

AC

biseeetnr

H. Keclu' A15

sunipta-

tiat ;e(|nalis

recta IK quu' sit in direetnin


.'e(jualis recl;e Al$.
'O

hasi, et ad
ll.ll^UT.

punctuni K erigatnr per[)endicularis K[.


1.

234

<i:ii\

HKS
axem
ciijiis
I

l)K

FEU MAT.
intcllig;itiir
latiis

I-

PARTIE.
parabole siniplex

Pcr piiiictum

et

Kli

doscril)!

(sivo Archimcflea),

rectum

KL,

et sit illa

parabole

KMOQ.

pimctis E, F, G, H,

(lucantiir perpeiuliculares ad

axcm

et oeciir-

rentes luiic parabohe in piinctis Q, P, 0, N. M.

K\

eorollai'io pii'cedeiitis,

(|iitini

eurva

EXO

sit

secunda eurva

pi'iorc derivala seii


seqiiitiir,

formata e ratione (|iiam jaiu sa^pius explicuiiiuis.


(iiiolibel

suinplo in ea

punclo. ut Y,

et

dnct portione tan-

gentis YT, esse

ni i|ii;i(lrnliirii

Y'I'

nd (]iin(lrnlimi

(111,

il;i

reclain

Iv(!

ad reclaiii KL.

Sed, ni reela

GK

ad reclam KL,
roclaniriilMiii

ila, singiilis in

rectani

KL

ductis.

(iKI.

ail

qiiniiialmn

KL;

ex iiatura antem paraboles simplicis, rectanguhini


drato applicata."
(HiailiuUiiii

GKL

a'()natur (|na-

GO

ergo
(ill

YT

est ad f|iiadi'alimi

ni (|iia(linliini

GO

ad qiiadialuiii Kl.,

ideo([ne
ul recla

YT

ad lectani

(ill.

ila

rcrla (O ad

rertam

KF..

Hectangukim itaqne snb extremis


rectanguluni ergo snb

:e(|ualiir reetangiilo

snb niediis

GO
1{,

in Gll a'(iiiatiir

icclangnlo snb
et

KL

in

VT.
per[)eii-

Si igiinr ducantiir alia-

tangentes EH,

XS

ZV, occnrrentes

dicularibus

in

punclis

S, V, probai)ilur similiter

reclangnlum
item

su!) (jEiril'^F

a'i|niiri

reclangiilo su!)

KL

in

EH:

reclaiigulum sni)

IM'inl'"('i

:ei|uari

reclangulo snli

KLinXS:

et sic

de reliquis in intinitnm.
pari

Unde tandem, per abdnctionem ad metliodiim Arcbimedcam


(|nod, in qnarta [)ro|)Ositione linjiis,
et

indicavimus

arliticio, contieietnr

conelndetur segmeiitnm paialxdicnni

EOMI

aeqiiari

rectangulo snb

DISSi:

UTVTK^N
siciit

M.

I*.

!.

\.

S.

iX.i

KL

in

sccundani ciirvain IvKO;

et siiigula sei^nnoiita [)araljolica,

EQPF

verbi gralia, roctangulo suh Kli in portiononi ciirva'


siil)

EX,

vol scg-

mcntuin EQ0(1 rectangiilo


infinitum.

KL

in poitionctii curvflR

KXY,

ot sic in

Dantur auteni

in rcctilinois li;ec

omnia segmenta

pai'al>olica,

ex

vi

qnadratnra" paraboles ab Arcbinietlc denionslrala, et daliir etiani rccla

KL

ergo tlantur tam tota secunda cnrva E\() quani ipsins portiones
etc.,

EX, EY

pcr reclas perpendiculares ad puncta F,

< etc.

> data

al)scissa'.
.\(l

t<'f(i;e

curva' cnin recl data aN|nalitateiii, similis bel consli'iic-

tio, nisi

([nod recta IK ponehir /ripld reche Ali; in ipiaita cnrva, cadeni


//uft(/ru/)/(i rt'c(;e

IK \)onvluv
in

Ai?, et

tandem gcneialis
ila

inlcr

omncs
:

islaa

intinituni

cnrvas

piioie derivandas

statnetni'

ratio

ernnt
et

nempe singnhe

inler se ut

segmenta parabolica ejnsdem paiaboles

(rjusdem altitudinis, qua' a vcriice


latns toties

paraboles distabniU pcr rectum


in

snmptnm

(|nota'

ernnt

ordine cnrva- inlcr se compa-

randa.

l'kempli gratia,

sit,

in

nmlecima

iignra

(//:,'.

l'h.),

cnrva nostra

|)arabolica

EMA,

ciijiis

axis AI", semibasis EK,


ri'ii(|na

rcctnm lalns Al),


et a |)riin ill

a (|n()

denq)t non parte Cl),

Ad

bisecetnr in B;
nt,

cnrv
in

formelnr secnnda

l'iOS

cjus

nainra'

siimpto (piolibct pnnclo

230

(KUVRES DE rEllMAT. rect;i

l'AKTlE.
occurrcns
ciirvis in

base N,

NO, pcrpendicularis ad

liasiiii et

M
a

et (), sit .Tqualis portion! prioris curvse

EM. A secunda

fornietiir tiM'tia

EVR,
tertia

iii

([lia

recta

NV

sit

a-qualis portioni secunda; cur\\T


in

KO; item

EVR

formctur qiiarla EXL,

qua recta

NX

sit

lequalis portioni
Arclii-

tertia' ciirva'

EV. Exponatur separatini parabole simpicx sivc


intinitus

medea, cujus axis


recta-

GKQY,
verbi

vertex G, rectum hitus


gratia,

AH.

Quieritur

ratio,

quarto;

GH ;i;(|uak' curva' EXL ad


est

primam IvMA.
Ouia prior ex
i|)sis

est

quarta ordine, ab axe abscindenihi


ipsi

GY

(|uadiiipla recti biteris

GH, deinde ponenda

in

direclum recla VO

H'qualis semibasi KF, et dm^enda" applieata^ recta-

YT,

0"a.

Ouia vcrb
al)

posterior ex duabus comparandis est prima ordine, abscindcnda est

axe recta
in

GK

recto lateri seniel tantum ;e([ualis, deinde ipsi

ponenda

directiim recta

KO

semibasi etiam

EF

lequalis, et ducendic appli-

cata>KI. OP.
Erit, ex

demonstratis

et

canonc

eteiierali

ab

illis

dediicto, ut se;;ita

menUini parabolicum YTaO ad segmenluni parabolicum KIPO,


(juaita curva

EXL

ad [)rimam

EMA. Sed
:

ratio

segmentorum

paraholiijitcr se
(-t

coriim inter se data est, ex Arcbimede

ergo et ratio curvarum


:

data erit. Data est aut(-ni prima, ex demonstratis

datur igitur
il

quarta, et ipsi recta data ie(|ualis assignari polest, et perptua


ratio, i-emol,
si

la

libet, parabol, ad plirasim

geometricam ope rc-guhr

lanlum

e( circini

accommodari.
totis

Ouod autem de

jam probatum

et

in

canonem dcduetum
se

est.

idem de portionibus illarum curvarum inter


gere, IteueJicio

comparandis continipsis

segmentorum parabolicornm portioues semibasis


(|uis

curvarum portionibus oppositas pro altitudiuc Iiai)entium,


Nidet?

non

Niiui,

autem nec de

solidis ex dictis in intinitum curvis conficiendis,

nec de superficiebus ipsorum curvis, nec de ccnlris gravitatum aut

linearum istarum aut dictorum solidorum aut supcrticierum curvarum,

adjungimus,

quum methodi

bac de re gnrales

summis

et

insignibus

J)ISSE1\TATI0N M.
geonietris (')
jaiii

I'.

E. A. S.

2:37

vulglic ista oiiniia, post cognilani specificam ciirva'

dala- proprictatem,

ignorari non siiiant, lied in multis casihus pro-

priani

al)

iiiiocjuoqiio

adjungi operi inJiisLriam non

iniililc

Ciiliiriini

cxistinicmus.

Sed antequam nianuni de tabula


(|iiens proposilio
:

tollain, succiirrit

exaniinanda so-

Si'l,

lit

Jt^iiia (luodccinia {fig- i33),


("d{.

cmva

iioslra jxiraholica

C.OA,

ciijiis

rcrtcx A, axis AU, scinibasis

Ah
c.v

ca foinwnUir alkv

ctirvd' iiiji-

lutd'. iiKxto (jiu'in

jam

(vplicinnms, non
iM-.
i3:i

parle bascns ni sitpra, sed ex

(11!).

parle

rcrlicis. Si/il ilhv ri/rva'

a prima cfjingcnda' AIF, A(jE de.


(puwis panelo in

in infi-

nilum e eondilume
perpendiculari

al, snnjplo

axe

I)

el dticl (ul
1)1
,s7/

axein
///

DOIG

secanle ciuvas in panelis

(), 1,

G, recla

se-

cunda

ettrva scniper tjttalis porlio/ii

prini

citrva' A(), ilcni rcela i)G in


el xie

lerlia eiirva sil scrnper aupiahs


liini.

porlwni secumkv ennrr Al,

infini-

llnptsinudi onines eiina'

non solnni

specn;

mlcr

se el

a prima

AOG

dijferenl, sed

eliam ah

iis

<pias

ex parle haseos supra


\CiE elc,
sic

effinxitnas.

Qiiwn-

Inr er^o an eunn' ilhe o/nnes


datis rlis

WV,

infiniliim efjingenda'.

an rero (dus
illiid

eiuvis sinl Wipiak's.

iiKjuirant
si

Gconictr;c

et

iniracukini aiigeri cxperieiitiii'


siiit

saiie,

incthodi, qiiibus utuiidir ad diinensionem rurvaiiiiii,

geiicialcs

(') KoniKiL

fiiil ici

allusion aii\ tr;iv;uix de l'ascal el de linbervnl, aussi bien (|u'au\ sious


il

prop

es. (Juaiil
.,;2

aux courlies dont


la

\a parier dsormais, elles dillL'renL bien de

la

parabole
(^ire

j3

(dcvoloppo de

parabole ordinaire), mais elles peiivout encore loulcs

su-

perposes une seule d'entre elles par une simple translation. En tout cas,

la rectilicalion

de cette nouvelle courbe, qui est


contcslc
l-'erniat.

la

dveloppe do l'iiyperbole quilalrc, appartient sans

238

(Kl

VUES

\)E

FKKMAT.

["

['AHriK.

ot sufficientos,

ciiioil

ipsis aCfirmantihiis in diibiiim revocaro

non

ausini,

primo slatim

oblutii

rem

faclani liahebunt ot a labore superfluo goo-

mctram jam fa(igalum liherabunt.


Si

quid autem
aiit

in

superioribus demonstrationibus concisiim nimis

invenorinl, id

supplant rogo, ant condoncnt.

APPENDIX AD DISSERTATIONEM
DE LINEARUM C.URVAUIM CU.M LINKIS RECTIS COMI'.VRATIONE.

Ut ultima\ qiiam in Dissertatione proposuimus, qiuestioni satistiat,


praemiltendte videntur propositiones sequentcs
:

Propositio

I.

Sifi/.

in fignra

prima (/ig.

i3'i),

dii cunrr AIF, 3ZS, quariim ares


f/uol-

AE, 3

7 sint inter se qiiales.

Ducanlur aittcm ad axes appheat

libet qii. in iitraqiie

figura, a-qna/i a verlire inlcn-al/o distenl.


i31

Fi,?.

(i).

Sint, cxonipli gratia, applicat;e prioris IJM, Cl.

DH, EF; poslerioris


qiia^

verb applicat;e sint


lei'valinm applicatae

'|T, 'iZ,

),

7 8; et sit rectiP

AB,

dsignt in-

BMa vertice,

seqiialis recta 4 3,

qnie dsignt inter-

DISSERTATION
valliim eliam applicattc 4 T
'i

M. P. E. A.

S.

239
aequalis 5 3
;

vorticc. Sit pariter

CA

itein

l)A a'qiialis 6 3; denique

EA, qiiod jam supposueramus, a'qualis

7 3.

Si

sini:;iila'

ex

applinilis sinl sc/n/icr

ad

abscissas per la/igcnles

ab axe

in ratione correlatannn,
lioc est
si, iluctis tangcnliliiis

ad piincta Y,

II, I,

ox iina parle

el

ad puncla 8, 9, Z,

T ex

allcra, seiiipcr contingat ut applicata FK, veilii

gratia, sit ad rcctam Kli, (|iiam tangcns

FK

al)scindit

al)

axe, in eadeiii

ratione qii est appiieala'

cS

ad leelarn

7 2, qiiaiu laiigens 8 2 ali

axe

paiitcr abscindit; item applicata

DU

sit
lit

ad abscissam ab axe per tan-

gciitem qii ducitur ad piinctuin H

applieata
sie

G9

ab abscissam

al

axe per tangentem ad puiu-diin 9 duclam; el


(lia

de reliquis;
,

(huis

islds

ciirras

A\V\

3Z8

esse

intcr se arjua/es

iino et siniiles

idcoque easdein,

et (ipjdicaUis iiniiis Jigur applicatis alleriiis

(piw a rer-

lice a'qualiler disUinl esse pari/cr tptales.

Ductis

eniiii

ad piincla

11. 1,

M,

iii

prima figura, porlionibus taiigeniii

tium HO, IN, MR,

i\\\x occiiirant applicatis

punclis

(),

N, R; item,

ductis porlionibus tangciilium, in secunda figura, 9V, ZY, TX. qiue

occurrant applicatis
(Il

in

punctis V. Y, X, ex suppositione
ita est

FE

ad

EK

(in piiina lii;ura),

87

ail

7 a (in

secunda).

Sod anguli ad
sunt similia;

[iiincla

\\

et 7 sunt recti

ergo triangula FFK,

872

Ml

('i-;;o

l'K

ad Kl%

ila

;ul

!.

Sed
ni
ita

Fk

ad KE,
()

(prodncl

a[)i)lical

DU

ad piincUim

recta

FG ad reclam DE,

et
nt
ita

S >

;id

7 2,

([iroducl applical

i'<<)

ad punclnni P) recta

SP ad
ad G7.

G 7

ergo
ul recta
l'"(i

ad recUnn Dli,

lia

recla

8P

Sunt autem

recta'

Dl'],

7 ;e(|uales,

(|uum

recta;

KA

et 7 3,

item rect;o

2.0

UVRES DE FERMAT. :

I-

PARTIE.
K(i, 81'

I)A et G 3 sint intcr so .fquales

crgo

et

pnrtioncs fangeiitium

enint Infor so .Tquales.


Siniiliter

probabimus portionom tangenlis

HO

soqualem esse por-

(ioni (angentis ()V; item portioneni tangentis

IN ;equalem esse portioni


osse porlioni

tangonlis ZY; deniquo portionem tangontis

MR wqualom
sit

tangentis T.\.

Oiium ergo

sries

tangentium

in

prima tigura

;cqnalis soriei lan-

gentiiim in secunda, per abductionem ad impossibile

more Arcbiesse, (]uod

niedeo facile conoluditur cnrvam AlF curv;e


pi'inio ioco fuit

3Z8 qualem
nempe FH

probandum; imo
inter se lequales

et parifer
:

conckiditur pnrtiones curva;


porlioni S).

corrclalas

esfso

portioneni

jiorlionem cnrvx' HI [)ortioni r)Z, et sic

ib; reli({uis.

Siiperesl probauUiin applicatas paritcr uniiis tigurge applicalis alterius osse fecjnab^s.

Qiinm, ex snppositione, applicata' sint semper ad abscissas ab axe


per tangentes in eadeni utrobi(]ue ratione, ergo anguli
tluiit
al>

GFK, P

(S

7, (|ui

inicrseclione

tangentium
et

et

applicatarnni, erunt

inter'
;

se

;o(juab's; item anguli

OlID

V<)G; ilom anguli NIC et

YZ

"

deniqne

anguli RMIJ et
HI, IM,

XT.'|.

Quum

ergo portiones

omnes

prioris urv;e, Fil.

MA,

sint loquales portionibas posterioris,


et

.S(),

qZ, ZT, T3, sinutrobi([ue incli(\uiv

guhe singulis, imo


nalid
(

earumdom portionum siteadem

indinationem onini curvarum metiuntur tangentes,


ie(|uales

in

ulra(|U(' tigura

semper, nt probavimus, conficinnt angulos),


inter se ;e(iuales, sed etiam

orgocurv;e
similes
ninii,
:

AMIHF, 3TZ98 non solum sunt


si

unde,

intelligantur altra alteri suporponi, congruent

om-

ideoquo non solum axes sed applicatas ;equales, aut easdem

potius, lial)(d)unt.

Quod secundo

Ioco fuit domonstrainlum.

PnoposiTio
Si/ii

11.

<hi. in

secunda figura
A(],

(y7i;. \'i^)),

pnrabni ejusdem nalur XOD


(iF, et sit, vorbi ^l'atia,

NIC, (jnai'um axes sint


lit

XF, somiltases Dd,


nd

iiilins

\)C.

ciiliinn appjicalie R(^,

ita (|ii;iilnilinii il\

ad qiiadrnliun R.\,

DISSEIITATION
't

M.

I'.

E. A. S.

241

similiter
iil

culnis
ila

(il''

;t(l

ciibuui a|)plical;c l\,

quadralui

F\
;i

ad (luadialum

"^

(^licet
sit

(Miim |)ro[)osilio

sit

generaiis,

parabola iioslra non tliscedimus);


ila

11/

cm

lit

axis

iiiniis

ad

scmihasem,

cliam axis allcrius

ad scrniha-

sern,

nenipe
ul axis (!\ ad semibaseiii I)C,
ila

axis

XF

ad scmibascin (iF

Ao

(liais

hascc parabolas esse

i/itcr se

i/i

ralione

axium

vcl sctnibasiuni.

hoc est
ciMvaiii xVOl) esse ad cmvaiii

XKi
atl

ul est axis

AC

ad axeni
:

XI'",

vLd ul semibasis CI)

seiiiiljaseia <!F

lia'

quippo diuu rationes, ex suppositione, sunt eaedeni.

Demonslralio
Secetur onini

osl in proriiptu.
utei(|iie axis in quoilibet parles a;quales.

Diias lan-

tinn, ad
ei'go

vitandam confusioncm

et prolixitatem, assiiinomus

secetiii'

hil'ariani axis yVC in

et axis

FX

in

et,

dnctis appiicatis BO,


(|iiarum prior occurral

YI, ducantur ad puncta D,


a|plicat;e

tangentes l)N,

OM,

BO

in

puncto

\\,

posterior vero rect;e

AV.

appiicatis paral\

U'he, in

pnncto V; item,

in altra figura,

ducantur ad puiicla G,
ipsi

lan-

gentes GK, IS, occurrentes applicatai YI et


II,
I{.

parallehc

XR

in

punctis

FinMAT.

I.

242
lx

(EUVUES DE FERMAT.siippositione est


lit

1-

PARTIE,

DC

ad (A,

il

(F ad

FX;

scd, ex iiatura islius paraboles,


recla

CA

esl ad

CN abscissam

per langeiilem

iil

ad 3;

item
rerta

FX

esl piiam ad reclain

FK

per langenlem abscissam ul

ad 3

crgo, ex aHjuo, est


(Il

DC

ad CN,

ila

(iF

ad FK.

Siintergo a?quiangula triangula DNC,


ul

GKF

ergo

DN
DN

ad NC,

iia

(,K ad KF.

Sed
ul

ad NC,

ila

DF

ad

Cl,

et
ut r.K ad

KF.

ila

Cil ad

FV

ergo
ni

DE

ad

Cl,

ila

(ill

ad FV.

Siiniliter

p'ol)al)iliii' esst;

m OV

ad RA,

ila

IR

ad XY.

Quuin ergo portiones axium, AB, BC ex


altra, sint inler se ;cquales, ergo

11

na parte et

\Y, Y F ex

ul
ila

omnes

langenliuui portioucs DF,


langenliiiin poiliones

OV

ad
ad

loltiui axeiii
toliini

AC,

omnes

OU, IR
1)1']

axem XF.
opus
sit,

Omnes

aiitem portiones tangenliiim


ail

et

OV

et pliires, si

ijenefieio ahiliictionis

impossibile, ut jain s;epius et indieatiini et

prohatum

est,

dsignant tolam curvam


et plurcs etiain, si

DOA

item

omnes portiones

tangentium GH, IR

opus

sit,

dsignant lotam cur-

vam GIX

ergo

ul curva

DOA

ad

axcm AC,

ila

curva

GIX

ad axoni \l'.

DISSERTATION
ot,

M.

1'.

E. A. S.

2^3

vicissim et convcrtendo, cril


axis A('
;ul

axcin

XI-"
lit

sive i)asis l)C (ex supposilioiic)

ail

basim (E

curva

DOA

ad ciirvam GIX.

Qiiod oral (lenionstramluin.


PRorosirio
III.

Esln, in teilia ligura {fig- i3G),


c/
rt/y

a/na AO,

ciijiis

axis AC, liasis (10,

fYf

i/ilcllii^atiir
si/il

forinan

alui ritiva cjusdcni cl axis el vcr/icis. in


:

quel (ipplicaUf

scinpcr in ratione applicalantm prions curvw

sit

uempo
ulbasis (10
ila
ail

basini

C\,

applicata
applicala

cl ila

BP DE

prioris c'urv;e ad applicatani HIl poslerioris ciirvx

ad applicatam DN,
si

ol sic in

infmituni;

ad pii/u/ii/n

(/tiodlibel

prions cun. ut

(),

diiai-

lur langens

OU

cuin

are

co/we/iiens in

punclo H,
(fit

cl continitcliir C()

douce

occnrrat seciindcc ciuxa' in V, ao reclam,

pitnela

cl

conjungil

langerc seeitndam cnn'am,


in

cl

scmpcr conlmgere

ni langenles eorrelal

alraque ciiiva ad idem ptincliim n.ri oeeurranl.


Fi-.
i3(3

(3).

Ducaiidir
I',

l'iiiiii

a[)[ilical;c

BPH, DEN,

occiirreiiles cuivis in jtundis


,

H,
Si

l-:.

et rectis

OH, VH

proiluctis in piinctis Q. S, V
(;\'

M.
majo-

prohaverimiis rcctam US, supra rectain


esse recl BR, item rerlani

diirtarn, seinpcr

leiii

DM,

inlerius

duclam, esse etiam seni-

per rnajorein applicata DN, patebil rectam


ciirvain in

MVSH

tangerc secundani

punclo V.

244.

UVRES DE FERMAT, -l"

l'ARriE.

Kx conslructionc
ut CA)
;ul

C\',

iia

est applicala

RP

ad applicalam

BR;

sod, pi'opter parallelas

COV, HQS, qux

secantiir a tribus rectis (]H,

OH.

VH

ad idem piinctnm vergentihiis, est etiani


ut

CO

ad C\,

ila

recta

RQ

ad rectam

RS

ergo
ut recta

DP

ad rectam Rit,

ita est

recta

RQ

ad reclam RS.

et,

vieissim,
lit

recla

RP
recta

ad roctaui RQ,

ita

est recta

RR

ad rectam RS.

Quiim antem
ei'it

OQH
:

tangat priorem curvain in piincfo 0, recta

BQ

major rect BP
fuit

ergo etiam recta

BS

erit

major rect BR. Quod

primo loco

probaiidum.
in applicata inferiiis

Nec dissimilis

sumpt

erit

demonstratio
*

ex

suppositionc enini est


ut

CO

ad CV.

ila

DE

ad DN,

et,

propter parallelas, est etiam


ut

CO

ad CV,

ila

DF

ad

DM

ergo

m DE
Kst autem

ad DN,

ila

esl J)F ad

DM.
erit.

DE minor DF

ergo et

DN

ips

DM

minor

Recta ilaque

MVSH

in piincto

V
id

tangit secundaiii ciirvam.

Lemma
Sit, in qiiarta figura (/is(.

ad

quod sequitur.

i37), parabole iiostra (ilA, cnjiis axis AK.

semihasis EFG, tangcns GH. Constituatur ad etimdem


parabole ejusdem natiinc FNA, cnjiis semibasis
diipla |)rioris semibasis
lit

axcm AE
potestate

alia
xiih-

EF

sit

EG,

et

semper contingat applicatam (juamvis,

NO,

applicala' 01 ad priorem curvain esse pariter potestate siibdu[lars

plam. Sit rectum priorisGIA paraboles latus recta AD,cujus nona

DISSERTATION
sil.

M.

l>.

K. A. S.

245
paraboleii

CD,

et reliqua

AC

l)isccc(iir

iii

H. Ducatiii" ad
in

secundam
II

fangcns ad punctiiin F recta


veniel,

Fil,

(|iia'

codem

puiieto

cum

axe

coii-

non soluni ex

vi

propositionis praicedentis, scd quia, ex natuia

istaruni paraholarnin, in utrcjne recta

EA

est ad rcclani Eli ut 2 ad 3,

ex superius demonstratis.

Ao
(|Li;ulr;Uuin

VE

esse ad quadraUim
;ul

EH

Ml est (limidia recta' Al!

rectani Efi.

Jam

cnini, in pi-opositione

III

IVisseitationis,

demonstratuni

est

(|uaili'aliiiii

(!E esse ad qiiadratiiin

EH

ut est recta

AH

ad rectani E(i

i'ri;(),

suinptis antecedentiuin diinidiis,

eiil

ut (|iiadialinn EF,

(juod

supposuimus esse dimidiuin quadrali


ail f|iiadraluiii

GVl,

EH,
si

ita iliiiiidia

reue

AH

ad rcclani

(iE.

l'rohahimus pariter,
Iioc est, si

recta

FE

sit

poteslate sui)tripla recta' (iE.

(juadratuin

YE

sit sui)ti'ipluni

quadrati GV],

essi'

ul quadratuni
ita

FE ad

(|nadratuni Eli,

Icrliani partoin rccla' Al! ad rectani (iE;

et sic

de suhquadruplo, subquintupio

et reliquis in intinituin.

QuiiM aiiteni, in v.ionc su/x/ap/d, pioliaveriinus esse


ut (|uadiatuin
l'I'^

ad (luadratinn EH,

ita diniidiaiii

AI! ad rcclani

til'^.

246

UVHKS

l)K

FERMAT.-

1-

PAKTIK.

crgo. coinpoiieiulo, erit ut siimma quadratorum FE, EH, sivc ul uni-

ru m
(luadialuni
iln

FH

ad quatlralum EH,
(E ad ipsam (iE.

diniidia

AU una cum

Si

vero recta

EF

sit

potestate subiripla reclae


Fil
atl

GE,
EH,

oiit

(Il

(|iiadfatutn

(|uadi-atinii
(HF]

ila teilia

pars

AB

una

cum

ad ipsain (lE.

Si recta

EF

sit

potestate subquadrupla recta' GE, erit


ul quadraluni V\l ad (puidraluui

EH,
;

ila

quarla pars

AB

uiia

cum

Efi

ad ipsam YA\

et sic in intiiiituui et in

(juacunique applicata idem conlingel.

l'iiorosmo

1\'.

His praemissis, theorema gnrale haud difficulter detegimus.


Sit, in figura (|uinta {fig.

i38), parabole nostra A(\ cujus axis AR,

seniihasis

15(",

et al)

ea fornieutur alia' in infinifuiu curvie AI),


l'ig.

AE, AF,

i38 (5).

FED
qtiaruui ea sit proprietas ut, duct (julibet applicata
sit

HGDEF,

recta HI)

semper

;e(|ualis priori curva;

CA, recta BE a'qualis secunda; curva"

AI), recla
illas

BF

a'qualis terlia' curva:

AE, idque semper


illas et

in

omnibus ad

curvas ap|)licatis contingat

Aio omnes

singulas in infini-

tuui curvas AI),

AE, AF

etc. esse

semper

datis lineis recfis aiquales,

periude ac curvas quas in Dissertatione, divers et dissimili ex parte


baseos luelbodo, consiruximus.

DISSERTATION
Thoorenia goiicrale
lilxponalui*
iiiiio (t

M. V. K. A.

S.

247

ita se liabcl
(Jii(-

separatim

i3f))

eadcin parabole

3M

aiqualis

oiii-

similis ipsi

AC,

ciijiis iilco

axis IMN aqualis est axi

AH

el s(Mni-

basisON semibasi BC
ram conslruendain
recta

(separatiin

ciiiiii,

ad vilaiidam

confiisioiieiii, iigii-

diixiinus). Fiat recta

NP

iTcl;e

NM

potestate dtipla,
potestate

NQ

ejusdem

NM

potestate tripla, recta

NU cjusdem NM

(|iiadriipla,

et sic in

iniinitmii. Maiieiite aiitem eadeni semibasi

ON,

coustruaiitiir parabobo |>er vertices

1',
I',

Q,

R ejusdem
(>

eiiiii

[tarabola

03M
leii

vel

AC

iialiira-,

et siiit illtc

'i

OjQ.

U
5

etc.

Aio paraboAI"]

4 P curvie Al) esse

qualem, parabolen vero

curv;e

esse

equalein, deiii(|iie parabolen

OGU

ciii'vu!

AI" esse ;equalem,

et sic in

intinitum.
Qiuiiii

in
sit

nostris parabolis

Ol\V,

OjQ, OGU.

duct

applieat

'6

^6,

seinper, ex natura dictarum parabolarum,


ni cul)iis

rccUe

ON

ail

ciibmu rccla

l-,
1'
'.

iia

(luaiiraluni recla- sive axis NI' ad

quadraluin

it(un
ni cul)us

ON

ail

cubnni

5-!,

ila

(luailiaUnn

NO

ad (luadruUun

>.;

dni que

cuIjus

on

ad cnhuni 62,

ila

quadraUim

NH

ad qiiadrulinn K

>.,

patet, ex pryedemonstratis in Dissertatione, singulas ex istis parabolis


rectis

datis squales esse

ergo, post demonstrationem tbeorematis

248
nostri

UVRES DE FERMAT. goneralis,

1'^

PARTIE.
AD, AE,
AI'

oonstabit singulas quoque ex ciirvis

rectis datis a^quales esse.

Demonstratio autcm Uiebrematis generalis


Sit rcctiiiii paraholes istius latus recta

liacc est
1

AS

{fig.

38), a qua

si

dnias
1-:

nonam partem SY, reliquam

biseces in puncto \, et ad
Fi-. i38 (5).

piiiicf a C, 1),

FED
(liicantiir

tangentes ad novas ciirvas. Cl, DU, EG,

qiia^

occurranl axi

in

jjunctis

I,

H, G.
in teilia Dissertationis propositione,

Ex demonstratis
quadralum RC
et,

est

atl

iiuadi'aliim

RI ut recla

AV

ad rcctam R(;,

coniponendo,
ijuadraluin CI csl ad quadraUini RI ul recla .\V uiia
ciiiii

R(]

ad

IM].

Sed ex propositione VI Dissertationis,


ul csl (juadraliiin tangeiilis Cl ad (|uadraliini RI,
ila

quadralum recl

RI) se lialjcl ad (juadratum recla- RII,

quani abscindit tangens


ul (|uatlraUini

DH

ergo
ila

RI) ad (|uadralum RII,

recla

A\ una

cuiii

RC ad RC,

et,

coniponendo,
ul
ila

quadralum langenlis

DU
bis

ad ([uadralum

RH,
Ri],

recla

AV

una cum RC

sumpl ad ipsam

Sed
ul

quadralum

laiigeulis DII ad (luadralum IIR,

ila,

DISSERTATION
v.\

M. P. E. A.

S.

2W

cadom

Dissorlationis propositionc,
liE esl ad f|iia(lraluni recl;c TU a tanf^enle Efi ahscissa'

quadralum
Cl'go

ul (|iia(lraUim rccl;c
ita est recla

HE

ad quadiatuin recla; BG,


his

AV
si

una ciim BC
diicatur
;ul

sumpl ad ipsam BC.

Similiter probabitur,

ciirvam

EA

applicataZTK secans

curvam AC

in T, et intclligaUir

ad

|)iinctiiin

dnci langens ad ciirvain

AKK,

esse paritcr
ut

qtiadralum

KZ

ad quadralum rcclie

(|uain tangens per


ila

punctum K

diicta

ab axe abscindit,
his

reclam

AV

una cum ZT

sumpl ad ipsam ZT,

et sic

semper continget.

Exponatiir separatiii) ad vitandam conl'usionein eadeni ciirva AKE,


quic
sit in

figura separata (/ig. i4o) pcpX. Basis o


l-'ig.

sit

ilaqiie sequalis

..iM

(:,).

Fii;.

llo

(,'

FED
basi EU, tangens 'h[ langcnti
(eiu
A!p[i

EG, axis

Sji

axi

UA, abscissa per

taiigen-

ab axe oy absciss;o HG, applicata v^ applicat;e ZK. AI) bac cnrva


forinclur alia ips minor O-p, ca conditione ut applicalie nova'

istius curva' sint

semper subduplai potestate applicatarum


subdupla potestate
recta' vcp; et sic
0,
t,

prioris

verlii gratia, recta oO sit

recla> oX; item applicata


in bac.

V-

sit

subdupla potestate

de reliquis. Ducantur
Oy, y.

nova curva, tangentes ad puncta

recl;e

K\ pra'cedente

tertia

propositionc patct tangentes Oy, Xy ad idem


'^,

punctum y cum axe concurrcre; item tangentes ad puncla


Ff.RMAT.

- ductas
J2

I.

2oO

UVRES

l>K

FEUMAT. 7,

1=

PARTIE.
axe concurrcrc,
qiuiiii

nd idem cliam punctum, vcrhi grat'm


a|iplicala' utriiisqiie figura' siiil in

cum

eadein scmpcr inter so ratione.

Exponatui" adliiic separatim {Jig-

iV)

parabole ejusdem
l'iSl'ii

cum

paa-

('>)

holis
sive

OM, OP
BC;

etc. {fig-

iSq) natura", cujus axis 9 8


/

sit

a^qualis axi

.AIN

AB sive
sive

[3o,

scmibasis autcm 8
/
I

sit

suixlupia potestate semihaseos


alia

NO
axis
it)

et sit illa

9, a

qua loi'metur

9 12
/
i
1

'j/,

cujus idem

sit

98, applicala vcro 8];


sit a'qualis

sit
1

a3quaiis curvai

9, item appiicala

1112

nirv;e

9, et sic
'ji

de
1

l'eliquis.

Prohaudum primo

ciirvas OttS et

9 esse easdem,
:

lioc est.

om-

nini) a'quales et sirniies.

Quod

sic

demonstrahitur
f|ua(lratmn

l'robavimus
qnadratimi WY. esse
sive quailraUim
u( rcclain
>.o
;iil

\\C>,

ad quadralum oy,
bis smiiplTi ad icclani
('.H:

AV

iina

cum CR

ergo, sumptis autecedenlium dimidiis, (puim posuerinnis rectam Oo


(;sse

potestate

subduplam

recta> oX,

quadratum

recta' Oo erit

dimidiiim

quadrati Ao, ideoque


ni qiiadratiun
ila diiiiidia

Oo ad

quadralum
ciil

oy,

AV

una

cum CR

ad ipsam CR.

Similiter prol)al)iiuus in alia (|ualilct applicata, ut -v, esse


(|iiadralum rv ad
ul dimidiatu et sic

quadralum vj
ad ipsam ZT
;

AV

iiiin

cum ZT

de reliquis.

DISSERTATION
Disf|uiren(liiiii jarii

M. P. E. A.

S.

-iol

an cadein proprictas

ciirva'

'|

2 9 convciiial.

Uiiod

ila lict
/_

In ciiiva

9, riijiis scniihasis / 8 est potcslale subilniila sciniliaFis.


i:i8

{:,).

Fi},',

l'i"

r
scos
]]{]

et axis

89

a'(|ualis axi
'l

AB, ox lonimatc
'j^cr,

snpciiiori, tliiclis lan-

i^cnlihiis ail piiiicla /,


f|ua(li;Uiiin

l'crlis

yp,

78

csl ad (|iuulialinn

8p

iil

dimidia recta-

AV

ad letlani (Mi;

ii'L'ta

oiiim y S est polcslatc siilxliipla iecl;c

ergo, coniponciuld,

(|iiadiaUini yp csl ad quadi'aluiii


ul

So

dimidia

AV

una cuni

C15 ad i|)sani CAi.

Similitor,
piincta 10 et

si

intclligatiir

rocta 9 10 a'inialis

recta'

AZ,

lioe

est

si

Z uMpialitei'a vertice distenl,


1 1

(|iKidi'aUnn taiigciilis ad piiiiclum

diicla" eril

ad qtiadraluni abscissaad ipsam


/.T.

ali

a\c

ul dimidia

iina ciiin i-oiia

ZT

Scd,
ul (iiiadraliim

yo

ad (|uadialum 80,

ila,

(\ |)i'npositione VI Disserlalioiiis, est

quadialum
(et, siniiliter,

appiicala-

i;

8 ad (juadralum a langcule abscis.sa 81-,

ul

quadralum

langeiitis ad puiictum

diicla'

ad (piadraluin ahscissa- ab axe,


ila

ipiadraUim applicata'

ir>,

lu
r^

ad fpiadialum ahscissa' ah axe pcr lanu;eiilcm ad pimclum

(hiclam)

er^u
ul fpia

IraUim

'l/S

ad quadralum 85,

ila

dimidia \\

uiia cuiu

liC ad

UC.

232

UVRES DE FERMAT. in alla figura {fig-

P"

PARTIE.

Sod

i/jo)

prohavimus
quadralum absciss
una ciim I?C ad
crit
Cl
:

quadralum

applicala^ 05 esse ad

a tangente oy

ut est dimidia

AV

crgo, in duaijus curvis


lU
tjvS

'\

129,
80-,

0-[ii,

ad abscissam
aliis

iia

applicata O ad abscissam oy,

et in

omnibus

punctis idem sempercontinget, cteodcm


vcrbi gratia,

modo

prn-

liahimus

nempe applicatam,

10 12 esse ad abscissam a tangente ad

punctum

\x diicta ut est

ttv

ad

v 7,

v\ sic

do reliquis.

Per primani itaque propositionem liujus Appendicis,

quum
ilhie

curva^

i2'j/, 0-j3

habeant

eumdom

axoni, et applicata^ sint ad abscissas ab curvae

axe per tangentes utrobique in eadem correlatarum ratione,


crunt intor se aquales, et ipsa^ etiam ipsarum semibases,
Fig.
,38 (5).

el

omnos

Fis.

'4" (')

simililer ap[dicata' a vertiee ;cquidistantes.

Kx consliuctione auteni
'/ 1 1

semibasis

'\

8 est a^qualis curv;e

1 1

ergo curva

9 est a'qualis

rect Oo. Recta aulcni 05 est potcstatc sultdupia recUe oK ex construclioiie


:

ergo curva parabolica /

9 est potestate subdupla recla* oA.

Recta autem o\ est ;equalis

rect;ie

BE

et recta

BE

supposila est,

in

con-

structionc curvarum a primaria

AC

dcrivatarum,

a>(jualis esse curv;e

AD

crgo parabole y

9 est subdupla potestate curva; AD. Sed eadem

curva
liK^ta

71

9 est subdupla potestate paraboles

O4

basis

enim / 8

est

potestate subdupla baseos

BC

sive

NO,

et simililer axis

89

sive

AB

sive N3I est potestate

subduplus axis NP;

quum

ergo parabola'

DISSERTATION
()/|P,
/,
1

M. P. E. A.
et

S.
{[iinin

253
hasis paraholcs
1

9 sint ejusdern natura

tam axis

()

sint potestatc siibdupl;o axis et l)asoos paraboles


i i

P. ov^o et

ipsa paial)ol(' /

9, ex propositione

II liiijiis

Appeiulicis, ciil sulxlii-

pla paraboles

O4P. Quuin
4
'*

ergo, ut jain probavimus, eadeiii parabole.


4
T*

-/Il 9 sit siibdupla Lain |)ai'al)olcs


(!t

(|iiam

eurva.- Al),

ciirva

AI)

ipsa parabole

criiiit inlei'

se tecuiales.

Quod

erat demoiislraii-

diiin.

Nec

dissimili, ad probandiini
artilieio.

curvam A\\ a'qiialem

esse parabola-

5Q, utendum

Quum enim
quadratum
lU est recla

BE

esse ad

(|iia(liMtiiiii

F!(i

AV

una

ciiin

BC

Ijis

siiinpl

atl

i|isarn

I5C

probatiim

fiierit,

ergo,

componendo

et ulterius

progredicndo,
recla^ B(;

eril

quadralum langentis EG ad (iiiadrauim


ut recla
aiiteni,

AV

una cnm

\U] 1er siinipl ad

ipsam UC.

I']st

ex pnodcmonstratis in sexta propositione Dissertalionis,


E(i
atl

ut (piadraluiu

quadraluni

ld,

iia

(|iuidraUuu

ll'"

ad quadraUun

aliscissa; al)

a\e per lauj^'euteui ad piincluiii T ductairi

er"o

quadraUun BF
ulcsl recla

eril

ad quadialuin

illius aljscissa-

AV

una cuni

\\C 1er

ad

fC.

In reliquis iiiiitabimur oninino et


Fijj.
I
'.()

sequcmiir vestigia denionstialionis


Kig.
i'|i

(5

['')

pi'fecedentis,

nisi ([uod

\\\

figura

separata (J/g. l'io), post(iuam

Ao

>.Hi

rKUVRES
fada

ni:

fehmat. -

i=

PAinn:. ]W

lieiil

ioqiialis ipsi \iV, recla oO fie( suljtripla polcslalc ipsiiis

vcl oX, ciirva A.^ curva'

KA

fict

;oqualis, curva

0-[ii cjiis t'iit

natura' ni
aiiloni

oiniics
ti^iira

applica(;c sequanUir rationcm hasiiiin

Ao,
et

Oo.

In

alia

separata

(,Aa''.

'1')

'"

^I^'-'^

curv;c

f)

1 1

'/

ii>'|, l'ccta

9b) dit

a'qualis, ut siipra, recta'


p()lestal(!

MN
CB,

vel

AU

vel ^O, basis vcro 8y_ tiet siihtripla

haseos

ON
'ji,

vel

et fiet

bolis (ITA vel


ciiiiis

03M

natura; a (jua

9 parabole ejusdem cuin paaquuni formabitur curva '^i-iQ.


1

applicatic 8

10

2 siut, ut supra, iequalcs curvis

9, 11 9, pro-

babiinns, ul supra, curvani p-0 et


cl siniilcs,

curvam 911/ esse

iutcr se

qualcs

boc

csl, casdeiu.
j'

Liulc concludilur bases OS et


sivc

8 esse a^juales, i(lco(|uc basiui {/S


recta'

curvam 9
AI'];

/ esse polestate subtriplaui

oX sive BF sivc

curv;c

csl

auleui eliaui, e\ proiileuionstratis, parabole


[)araboles
">

7^9 sub")

tripla potestalc

ei'^o

curva

AE

et

paraboii'

crunl iutcr se a'ijualcs.

Kodeui raliociuio

in ulteriorijjus

cusibus uleniur cl 1,'eueraleni uostri

llieorematis veritateiu evincemus.

Oui auteui superioreui Dissertatioucu)

cl

banc ad ipsani Appcndi-

ccui accuralius Ici^eiinl. pra'cipna uietbodi uoslra- l'uudanienla staliin

ai;nosceul,
licudcnl.

cl <'\

cis

dcduci facilliuiaiu curvaruui dimensiouein dcprc-

METHODES DE QUADRATURE.

255

DE 7EQUATI0NUM LOCALIUM

TRANSMUTATIONE ET EMENDATIONK
.\n

MULTIMOHAM
CUM RECTILINEIS COMPALATIONEM,
AXNECTITIR

CURVILINEOnUM

INTEii

SE VEL

CUl

PROPORTIONIS GEOMETRIC/E
IM

QUADRANDIS INFINITIS PARABOLIS ET DYPERBOLIS

usus.

In

unica paraboles quailratura proporlionem gcometricani usurpavit


in rcliquis quantUatiini liolerogcncarinn

Ai'chimedus (');

com parai io-

nihus, arithmctica} duntaxat proportion! scso ailstrinxit.

An

itico (|uia

proporlionem geomelricani minus


vcro quia peculiarc ab
illa

TcTpayojvi'Co.'jaav est

cxperlus? An

proportione petitum artilicium, ad quadraiiccrti'

(lam primariam parabolen, ad ulterioros derivari vix potest? Nos

Imjusmodi proporlionem quadrationum feracissimam


et cxperti

cl

agnoscimus

sumus,

et

inventionem nostram,

([u;e

edeni

omnino

nie-

ihodo

cl

parabolas et iiyperi)olas ([uadrat,

reeenliorilms geometris

haud

iliibenter impertinnir.

IJnico,
licc

quod notissiuuim

est,

proporlionis geomelrica' attrii)ulo lofa


:

melhodus
qitfhi.'!

innilitur; tiieorenia boc est

Data
iHin,

proporiioric gcometric, ciijus Icrmini dccrcscant in infiniprogressio/icrn conslilneultuni

est

al

di(fcreiUia lernunorain

ad

(') AnciiiMDE, Quadraturii ptiraholcs, prop.

2ii cl

2f.

25(1

UVRES DE FERMAT.ila

I-

PARTIE.

ininorcm Icrrninurn,
oinries in inflnilum

maximtis progressiums terminus ad rcluiuos

sumplos.

Hoc posito, proponnntur primo liypcrholae quadrancho.


Hypcrbolas autem tlefinimus infinitas diversa specici curvas, ut

DSRK

{fig. \\-2.), quaruiii

hivc est proprictas ut, positis in (|uolil)ot

V\z-

l'i-'-

angulo dato RAC- ipsaruni asymptotis roctis AR, AC,


placcl,

in infinitum, si

non socus ac ipsa curva extendcndis,

et ductis uni

asymptolon

parallelis rectis quihusiihot

GE, HI, ON, MP, RS

etc., sit ut potestas


ita

([ua'dam rect;

AH

ad potestatem similcm recta' AG,

potestas recta*

GK,

vel similis vel diversa a praccdcnte, ad potestatem ipsi


recta' HI. Potestates

homoi^e-

neam

autem intelligimus, non solum qnadrala,


2, 3,
l\

cubos, quadratO(|uadrata etc., quarum cxponenles sunt


sed etiam latera simplicia,

etc.,

quorum exponens

est unitas.

Aio ilaquc omncs in infinilani luijitsmodi hypcrbolas, iinic dcmpt


f/iin-

Apolloniana

('

est sivc

primaria, benjicio proportionis geometnc

iiniformiel perptua rnelhodu (piadrari posse.


lxponntni',
si

placet,

hyperbole cujus ea
recl;e IIA ad

sit

proprietas ut
A(,

sit

semper

ut

quadralum
ila

quadratum rccUe

recla

GE

ad reclani HI,

'

Le

nom

t lijpcrbolc,

comme

ceux d'cllipte cl de paralnilc, n'a pas cl adopt avaiU

Apollonius.

MTHODES
et
ul

l)K

OLADUATUKK.
Ail,

257

quadralum

0\

ad

(|iKi(lial(iiii

ila

roda

111

ad ipctani ON,

etc.

Aio spalium

iiilinitiini

cujus hasis

Gli, (U ciirva

RS ex

iino lalere,

ex alio verb asymptotes intinita GOR,

seqiiari spatio rectilineo dalo.

Fingantur tennini progressioiiis geoinctricio


(Icndi,
tiiiii,

in

infinitiuii

exleiiiiitiiii-

(iiioriiii) priiriiis sit

AG,

seciiiidus

AH,

terlius A(), etc. in

et

ad sosc pcr approximationeiii (aiiliim acccdant

(|iiaiilimi salis

sit ut,

juxta mellioduin Arcliimedeam, parallclogramnuini


in

rectilineiiiii

smI) G\l

GH

quadrilinco mixlo GHII']


IVu-e ;o(|iietur;

ada'f|ii('tiir,

ut loiiuiluf Dio-

plianlus ('), aut


poi'tionaliuui,

item, ut priora ex iutervallis rcclis pro-

GH, HO,

OM

et similia, siiit fere iiilcr se a;((aalia, ut

commode
tiones,

per

7.~7.^(My'r^'j ;

o'jvaxov, per circumscriptioncs et inscripratio iiistitui possit


:

Archimedea demonstrandi
sufficiat,

quod scmcl

monuisse

ne artificiuin quihuslilict geometris jam salis no-

lum inculcare
His positis,
(Il

s;e[)ius et iterare

cogamur.

quum
\(;
iid

sit

AH,

ila

AH

ad

VO,

cl ila AI)

ad

AM,

d'il pari ter

Ali ad Ail,

ila iiileivalluin (ill

ad 110,

cl ila inlervalliiiii 110 ad

OM,

etc. Paraiielograminiiiii auteiii suh


l'^li

in (ill ciil in
in in

ad iiaralielogiainiiiiim

siil)

111
111

ul ]>araliel(ii;i'ainiuiiiii snli
ail

HO HO

pai'alli'IdLci'aniinniii siil)

NO

OM

quum enim

ratio [)arallelogi-ammi
iii

siili

(IR in

mum

sul) Hl

HO componatur ex
HO,

rationc

GH ad lechc GK ad

[taraUelograml'cctaru Hl et

ex

ralione recta; <!H ad rcctaiii


lit

sit

auteui
ila

en

ad IlO,

AC.

ad

AH,
in

Ut

pra^monuimus, ergo

ratio

paraHelogrammi sub KG

tiHad parai-

(I) P'dir plus haut, jiage i33. note

i.

FtnMAT.

I.

33

238

(KlVUES DE
sul)

FERMAT.-

I-

PARTIE.

lelogrammum
tiono

HI

in

HO

coniponitiir c\ ralione

GE

atl

III

et ox ra-

AG

ad Ali. Scd
III,
ila,

(iE

;ul

ex conslructionc, IIA

(|iia(Jr;Uiim

ad quadraliini (iA,

sivc, proplor proportionalcs,

ila

roda

AO

ad reclain (A

crgo ralio pai'allclogramiiii


HI
in

siib

KG

in

GII ad parallelogrammiini

siili

HO

coinponiLiir

i-x

i-ationc

AO
:

ad

AG et AG
HO
lit

ad AH. Scd

l'atio

A()

ad

AH
est

componitur ex

iilis

diiaijus
siih

ergo paraUelogranimum sul) (iK in

GH

ad parallclogrammuni

HI

in

OA

ad HA, sive

iit

HA

ad AG.
Siniiliter piidialiilui'

parallclogrammuni sub HI
O.M ut

in

HO

esse ad paral-

Iclogramnmm
Sed

sul)

ON

in

AO

ad HA.

trs rect (juje constitunnt ralinnes

parallclogrammorum.
:

recta-

nempe AO, HA, GA, sunt


lelogramma
in

proportionalcs ex constructione

crgo paralsiih

in

infinitum siimpfa, sul)

GE

in

GH,

sul)

HI in HO,

ON

O.M, etc., crunt seinpcr continue propnrtionalia in ratione

rejeta-

H.\ ad

GA. Est

igitur, ex llieoremate

hujus melhodi constitntivo,

nt fill. diirercnlia leriniiioruiii ralionis,

ad minorciii Icniiiiuim GA,


ila

primus paralleiogrammorum

i)ro^rcssioiiis
E(i

terminus,

lioc est paralleloLrraniiniini suli

in (ill,

ad

reli(|iia in infiiiilum

parallelograninia.

hoc
el

est,

ex aihcquatione Archimcdea, ad figuram sul) HI, asymptoto


in

HU

curva IND

infinitum extcndeiula, contentam.


ita,

Sed ut

HG

ad GA,
sul)

sumpf coinniuni latitudinc rect GE. paral-

lelogrammum
igitur

GE

in

GH

ad parallelogrammuin sul)

GE

in

G.\

est

ut paralicloirianimuin suii (lE in

(ill

ad ligurani
ila

illani iiiliniumi ciijus

hasis III,

idoni

parailelogrammum

sul)

GE
iii

in

GH

ad parallelogramimnii

suti

GE

G\.

WTdODES DK
Krgo parallclogramimiiii
siih (JE in

Ol'

ADRATUllK.
(|iiotl
si

-io!>

GA,

est spatiuin iccliliiiciiiu


paiallolograiiiiiuiiii

dalmii, ada'quatur figura- pnedicta-; cui


su!) VAi
aiiil
iii iii

addas

Gi, qiiod proplcM' niinulissiiios

ztjj.Cf.yi'jij.'j'j

cvaiicscil

cl

iiiliiluiii,

siipcrost

verissiinum

et Arcliiiiicde
:

(licet

pro-

li\i(ire) denioiistrationc l'acillime

firmanduin
siil)

paraliciograinimiiii
(jl-;,

AK,

in iiac iiyppi'bolcs spccic, a'qiiari figura'

base

asviiiplnlo

(iil et

ciirva

l"]D in

infiniLiun

producenda, contenta".
iiii, si
lit

\cr operosuni ad onincs oninino iinjusniodi hvjicrlMdas,


dixinuis, deinpt, invcnlioncni cxtcndcrc. Sit cniin ca
cct, ItypcrbitUs propr'ictas,
ul sil (iE ad 111 ut cuIjus recUc
dllcriiis,

pla-

UA

ad

culiiiiii

iccla- (i.\,

et sic do roliquis.

Kxposit ex more intinit proportionalinin, nf supra, srie,


poi'tionalia pai-alielogramina
lioc veri)
\\\\,

lient

pm:

10,

MN,

ut supra, in inlinituni

in

easu, parailelogramnuiin primuni crit ad secunduin, secun-

diini

ad lertiuni, etc. ut recta


I*]i'it

AO

ad

GA;

(juod statiin couiposilio pro-

portionuni inanifeslahit.

igitur

m paraIleioj;raniMiuru
et,

Eli ad li^'uram,

ila

rccla

()(i

m\ (IV

sunipt comnnini iatitudinc


iiarallelo^qaininiui)
siili

GI'],

it;i

(Ml ia

K\\\

ad |)arallelogramininn

siih (iK

in

<iV

est igitur

ni
lia

parallelograinmuni

suIj ()(i

in

(II-:

ad paralitdograinniinu siiN (iK

in

(;\,

itaiallcloyrainniuui su!) (iK in (ill ad (ii;inam,

et, vicissiin,

ni
ila

paraiielogrammum

snli (Xi
siili

in

(M-:

ad parallelogramnnun sidi (iK iu

<lll,

paraiielogrammum

(iK lu (iA ad figuram.

Ut autcm
paraiielogrammum
iUi

snii

(Ml in (IK ad
(ill,

paraiielogrammum snh
i,

11(1

in

(iK,

(Xi ad

sive

y.

ad

ex adicqualioiic

2G0
intorvalla

UVRES DE FERMAT.
cnim
liac

I"

PARTIE.

basi proxiina facta sunt, ex constructione, fere qualia

inler se. Imcjo, in

hyperbole, paranelograminutn

EGA,

qiiod est

qiialc spatio rectiliiieo (lato, est

duplum

figiira

sub base GE, asym-

ptoto GR,

ciii'va

ESD

in infnitnm

prodncenda, conteii(a\

Similis in (|nibiislibet aliis casibiis liabebit lociim deinonstratio,


nisi
e;'i

quod

in

primaria (sive Apolloniana etsimplici) hyperbole dficit

sol ratione

methodus, quia

in

bac [)arallelogramma liH, 10,

NM

sunt semper inter se a'qualia; atque ideo, (|UMm termini progrcssionis


constitutivi sint inter' se icquales, nulla inter eos est difTerentia qu;e

toluin in hoc negolio eonfieit mysterium.

Demonstrationem, qua probatur spatia

in

hyperbole communi paral-

lelogranimis contenta esse semper inter se <T(|ualia, non adjunginuis.

quum

statim per se ipsa se prodat et ex bac unica proprietate, qua' as-

serit in ea specie esse


nt

r.E ad

III,

ila

HA

ad GA,

(acillime derivelur.

Eadcm

raliniie

parabol omncs omnino quadrantur, nec

est alla

qit

(th arlificio nostrcv niclJiodi, ut fit

m /lyperho/is,
in

possit esse imniii/iis.

IJnicum

in

parabole,

si

lubet, primaria et Apolloniana adjiciemus

exeniplum, cujus exemplo reliqu;c omnes,


parai)olis,

qnibusiibet

in

intinitum

demonstrationes expedientur.

Sit seniiparabole primaria

AGRG (y/ij'.

i/|3),

cujus diamctcr CB, semietc., sit

basis

AB; sumptis autem


ul (juadralum

applicatis lE,

ON,

GM
ila

semper

AH

ad quadraluin lE,

recta I!C ad

Cl
ni (luadralum lE

ad qiiadralum ON,

ila

recla (^E ad ('N,

et sic in intinitum ex proprietate specifica parai)oles Apollonian.T.

Intelliganlur, ex

more methodi,
:

reetae

BC, EG, NG, MG, HG,

etc. in

intinitum continue proportionales


est, proportionalia

erunt cliam, ut superius probatum


Ali, IN,

parallelogramma

O.M,GU,

etc. in infinilum.

Ut cognoseatur ratio parallelogrammi

AE

ad parallelogrammum IN,

recurrendum ex methodo ad composilionem proportionum.

METHODES DE QUADRATURE.
Gomponitur autem
ralio pai'allclogrammi

261

AE

ad paiallelogrammiim IN
ratioiic

ex ralionc

AB

ail

lE cl ex

HE

ad EN.

Quum

auleni
iil

sit

AU

f|iiailralmn ad lE quadraliiiu,

ita

15C ad CE,

si

iiilor

BC

cl

CE sumatur

nicdia [)roportionalis CV, item intcr

EC

cl

l''ig.

.'|3.

Nd

iiKdia

proporlionalis YC, criint continue proporlionalcs

ro.cla'

liC

VC, EC, YC,


lit

NC

et

ne. ad

Ed,

ila eiil

RC quadralum

ad V(> fiiiadraliim

scd
iil

UC

ad

E(;,

ila fiiiadtalnni

AR

ad <|iiadialnni El:

crgo
iil

Alt fiuadraluni ad El (juadraluin,

ita d'il

RC quadratum ad VC quadralum,
ad lE,
ila eiil

et
ut

AR

RC

ad VC.

Ratio igitnr parallelogrammi


lur

Al*]

ad parallelogrammuni IN coinpone-

e\ ralioiie
cl ex ralionc

HC

atl

VC, sive

VC

ad CE, sivc

EC

ad VC,
('),

RE

ad EN, sivc, ex supcrius demoiislralis

\U]

ad CE.

('

roir plus

liiuit la

dmonslration pour les hyperboles.

-202

LIVIIES DE lEIlMAT.
auk'in

I-

PARTIE.

i-atio

qux

compoiiitnr ex
]{(;

liis

diiabiis rationihiis,

ncinpe ad CE, cl (lE ad

i',\

est eatlom qiur ratio

BC

ad

CY

igitiir

paralkdo,i;rainimiin

\E

csl ad pai-allcloi;ramimim

IN

lit

lC ad Y(],

ideoquo, ox llieorematc niclliodi constitutivo,

parallelogrammum AE
ideocjue
ut idcui

eril

ad li^'uram lUClIE ut recla I5Y ad rectam

\i],

parallelogrammum AE ad lotam
ila

figuraui
1$C.

AUlKCli,

recla FJY ad totain

diametrum

UtaiituniBY ad

totain

diametrum

B(], ita,

siimpt commuiii latitiidiiK!

AB,
paialIcdogrammuMi sub Alt
sivc parai leiograMimuiii
iii

KV

ad pai'allelogramuiuui sub Al!

in

]\V.,

BD

(diiet Al), diainelro parallcl, occurreiife

tangent
iil

(A) in

D)

ergo

paialluiograuHiiuui
ila

AE

ail

lolaiu ligurain soiniitaraliolicaui

AUCH,
li),

parallelogramuiuui

suIj

AH

iu

BY

ad paralbdogratnuiuui

ft, vicissini,

iil

|)arallelogiauiuuim ,\E ad parailelogi-aniuium sub


ila

\\l

iu

\i\

ligura ad paiallclogramuiimi IU).

lit

autem
parallcdograuimuin

AE

ad paiaiicdograuiiuuui su!) AI5 iu 1!Y,

ila,

proptiT comnuinoni latitndinom,


recla l!E ad

HV;

ergo
ui

HE

ad

\\\ \

ila ligin-a

ad parallelogrammum

<

Hl)

>,

et,

convcrtendo,
ut

HY

ad HE,

ila

parallelogrammum

Hl) ad liguraui

AlidH.

MTHODES DE OUADRATURE.
Esl autcni

263

BY

ad Bli (propter

a(laM{Lialitateini

et sectioncs iniiuilissi-

mas, quod

rt'ctas

BV, \E,

liY, intervalla proportionaliuiii repra'seii'\

tanfes, cvc iiitcr se supponil a'qualcs) ut

ad 2

ci'go

pariilk'lograiiiimim l!D ad ligiirani est

iil

3 ail

^
licot al)

([LiH'

ratio congriiit zz^.py.^ftovi'ju. pai'abolcs Arcliiiiicdco,


fiierit

co

geonictrica proportio ali ratioae


variai'c et diversaiii al)
(]iiia

usiirpata;

inelliodiini aiiteni
liahiiiiniis,
iniiiii-

Ai'chimodc viam sectari neccssum

sterilcm proportioiiis geometrica> ad ([uadi'aiidas ca-toras in


iri,

tiim parabolas applicalioiutii deprelionsain


viri,

insisleiido vestigiis (anti

non dubitaiiius.
et

Demonstratio autein

rcgul gnrales ex nostra nictliodo


:

W'vc,

in

omnibus onininoparaholisstatim patebunt sitenim,

ut luiUusaniplins

supersit dubitandi locus, parabole ea de qua inentionem fecit Dissciintio


nosti'a (le

hncarum ciuvanim cum

lincis

redis companitioiir

'),

curva

AIGC

{fig. 141). cujus basis xVB, diainetcr BC, et sit


iil

ciiljus applicala^

AD

ad ciil)um applicala- lE,

ila

qiiadiulum rccla> WV, ad quaflialnm vccV.v EC,

et l'cliqua |)onantur u( snpia, sries

nenipe proportioualiuni reetaruni

2G'*

GUVRES DE FERMAT.BC
et

I-

PARTIK.

Inler

EC sumantur

diiye

mediie proportionales VC, IlC; item


St],

intpr \iC et

CN sumantur

etiam duse mediac proportionales

TC.

Constat, ex constructione,

quum
sil

liitio

HC

ad

CK

ca(icni raiioni

VA',

ad N'C,

fore

quoque continue proportionales

rectas liC, VC, RC, EC, SC, TC,

NC. Est auleni

m AB

cubiis ad cnhiim lE,

ita

B(^ qnadraliiin ad E(^ (|iiadraluin,


N'(];

sivc recla l?C ad reclaiu

quuni autein

sint, ut

supra proliavinuis, septein continue proportio-

nales, RC, VC, RC, EC, SC, TC,

NC, ergo prima,

tertia, qiiinla et sc])-

tima eruni etiam continue proportionales, ideoque eril

HC
Ut igitur

ad Rr,

u[

]U: ad

SC

cl

ul

SC ad NC

prima UC ad qiiarlam NC,

ila

cnhiis prnn.-p

BC

ad ciihiiin seiiiiid;c RC.

Sed
ut

BC ad

N*;,

ila

prohavimiis esse

ciibiini

AB

ad ciiiiiim lE

ergo
ut ruliiis

Al?

ad fuliuin \K,

ita

cnlius lC ad culiuni

RC,

ideoque
ut

AR

ad lE,

ila

RC

ad RC.

Quum

igilur ratio parallclogrammi

AE

ad

parallelogrammum IN

componatur
ex ralionc

AR

ad

11']

cl

ex.

ralioiic

RE

a<l

EN, sive

RC

ad

E(],

ergo

cadem parallelogrammorum
ex ratioiie

ratio

coniponetur
et

RC

ad

RC

RC

ad

EC.

Ut autem
RC,
ita

iiiinia |)ropoitionaliiim,

ad Et] (|uartam, ad

R(]

tertia

TC

sexlain

MTIIODES DE QUADRATURE.

265

ergo parallelogramnii A\i ad parallelogrammuiii IN ratio componihir


ex ratione
lioc est

RC

ad

RC

iM

RC

ad C,

parallelogrammum AE

est

ad parallelogrammuin IN

m Rd
est

ad TC.

Parallclogramnium igitur AE, ex pntdemonstratis,


IGCI
ul recta

al

tiguram

BT

ad C,

ideofjuc

iiaralIeloRrammuin
ila

AE

ad totam

(ij;iiraiii

AICB,

recta

RT

ad reclani RC,

sive, siiinpta

commuiii

latitudiiie

AB,
ad parallelogrammuin suh

ila

iiarallelogrammum

siili

AR

in

RT

AR

in

RC

et,

vicissim et convertendo,
parallelogratiiiiium Ri) est ad liguiam AI(]R

paralleldin'aiiiinuni

sdh

AR

in

RT

ad [larallelogramiuuiii sub Al!

in

RE,

sive,

pntpter commiineni hititudineiii AH,


lit

recta

RT

ad lectain RE.

iiecta
(|u;e

autem BT continet quinque

intervalla

TS, SE, EU.

I\\

VR.

inter se, pi'opter nostraiii

methodum
tria

logaritlimicain, censenluiiis

aM|ualia: recta auteni

BE

continet

ex

intervallis,

nempe EH,

HV,

VH

ergo
li,t;ui'ain

parallelof^iainnuiiii Rll (>! ad l(ila>n

in

hoc casu

ni

'>

ad

!.

(]anon vero unn'crsalis imle nnlio negofio elicietur

/xitct /icnipc fort-

scm[)cr piirallrlogrammiim

BU ad Jiguram
cl (liamclri

\\(A\ ut (iggrcgatunt cxpoapjdiest

ninlium potcslatu/n applicaliv


ra/
:

ad cxponcntcm polcslalis

ut in iioc exernpio videre est, in

quo potestas applieat;e AB

eubus, ciijus exponens 3; potestas autem diametri est qiiadiatuin,


cujus exponens
?.
:

ergo dbet esse, ut jani demonstravimus

el

per-

2()

0:UVRES DE FEHMAT.
'^

PAHTIE.
ad 3 exponeiilem
ap[)li-

pctiio conslabit, ut suiiima


cata'.

et 2, lioc est j,

lu liyperholis aiitem

canon non minori


in

focilitate invenictur iiniversi

salis

eritenim semper
{Jig- ^Iti),

qiiacumque hyperbole,

reciirras ad priin infinitiim


cl

niam figuram
prolcnsain
inrtri

parallelogrammumBG adjiguram

RGED

ut diffcrenlia

exponcnthun potcstatum applicaUv

diu-

ad exponcnlcm

potcslatis applicat.
Fisi^-?.

Sif

enim, exempli gratia,


ciiliiis

H\

ad

ciiliiiiii

("lA,

ila

(iiiadintum (lE ad i|uadraUiin HI.

Dillerentia exponentiiim cul)i et quadrati (haec est i et 2) erit

i;

ex-

ponens autem potestatis applieat;e, hoc


hoc
casii,

est qnadrati, est 2


i

ergo, in

parallclogramminn

erit

ad tigiiram ut
et

ad

2.

Quod

attinet ad centra gravitatis

tangentes tam liyperbolaruni


f/ia.ii//n's rf

quam

parabohiruni, inventio duduiu, ex nostra Mcl/ioda de

mini/nis derivata, geometris recciitioril)us innotuit, hoc est ante viginti,


niatici

plus minus, annos ('); quod celehriores

totiiis Gallia^

mathein

non gravabuntur fortasse exteris indicare, ne

liac

de re

pos-

terum dubitent.

Ex

supiiADicTis
:

inirum qnantam opus tetragonismicum conse(]uatur

accessionem

infinita^

enim exinde
1.

tigura-, curvis contenta'

de quihus

(1) Fuir plus haut, page 171, noie

MTHODES DK OU A l)K ATUUi:.


luliil

^267

adhuc ncc veterihus nec

iiovis geoineliis
iii

iii

mentcin

vciiit, liicil-

limam sortiuntur
contrahemus.

(|iia{Iraturam; qiiod

quasdaiii

rgulas brcviter

Sit eiirvu ciijiis propriclas dct

anjuationem sequentcm
iinuilc
/i'y.

JSr/.

i(j.

(apparet

aiitoiu slalini liane curvaiii esse circuluiii);


/se/.,

ccrtuiii

est potcs-

tatem ignotam,
ad latus.

posse reduci, [terapplicalionem seu paral)olisiiuim,

Possiimus enim siippoiicre


/w/.
;i'(|ii;iii

I! in

U,

(|iiiiiii

sit lilieruiii

<|iiantita(em

ignotam U,

in notain

II

diictaai, ;e(|nare

quadralo

etiam ignota-. Hil-

Hoc

posito,
{(j.

a'i|ualiiliii

li'xwlS;

iiomogcneuni autcni U

in

v\ tt quantitatibus liomogencis componi


iisdcni([iic

polest quot sunt in parte ;eqiiationis correlativ;

signis

hujnsmodi liomogenea dehent


ll\nH

notari. Siip|ionatnr

ii,'itiir

iL'(|iiari

II

\\\

/.'in

F;

e\ niore enim Vieta'o, vocales semper pro


nius; ergo

(|iiantitatil)iis igiiotis siinii-

H<l.~

[ij.

;L'(|ii;tUii

l!\nl

//iiiJ'.

yEqiientnr singLila memltra partis iinius singuiis niemliiis partis alterius


:

sit

nempe
/>'/.

aM|u;il('

/>'

in /;

erLH) (lal)itur
/
a-iioalis
/;.

/Equetiir deinde

A(],,
Al].,

//in

lioc est
I! in i
;

208
i-rit

(EUVllES DE
t'xtrcmum punctum
rectie

FERMAT.-

1"

l'AHTlE.
igilur

Tad parabolen primariam. Omnia


si

in

hoc casu ad quadratum reduci possunt, ideoquo,

omnia Equu(latiiin

(IralaMl rectani lineam


cl

datam applices, fietsolidum lectilineiim

cognituni

(' ). sit

Proponatur deinde curva cujus ha^c


Ac.

quatio
Kc.

+ B'm

Aq.

aequalis

Ec. applicetur ad planum datum et

sit,

verbi gratia, iequalis Bq.

in U.

Quia autem recta


sit

ex pluribus quantitatibus ignotis componi potest.


liq.

Ac.+ li\nAq.
yEquentur singubi intcr
se

;iH|ualis

\\\

li (/.'xn

Y.

membra, hoc
ipquetiu'

est

Ac.

/J'j.'inJ;

orietur inde parahoh' sub cubo et latere.

^quetur deinde
Ji in A'j.

secundo niembro

/Iq. in

F;

orietur inde parabole sub quadrato et latere, hoc est primaria.

Quadrantur autem singula; ex bis parabolis; ergo aggregatum Eciihorttin

ad rectam datani applicatorum producit planoplanum quantitarectilineis

tibus

ejusdem gradus

commode equandum.
membra, imo
et

Si sint pUira in ;e((-uationil)us

sub plerisquc
ut

uti'ius-

quc qnanlitatis ignota> gradibus involuta, ad

camdcm

plurimuni

methodum, reductionum legitimarum ope, poterunt


Ex
bis patet,
si

aptari.

in priori

quatione,
-iq.

in

qua
/;''/.,

/{q.

;e(|uaviniMs

'

C'csl--ilire que, si l'on a

,2= b-'-a',

cl

(luo

II,

par exemple, soit


l'on sait

la rcctti

liiicii

dnin,
le

r''
I

c-iln csl une quaiilil (du troisicmc


qu'il faut

degr) ([uo

dterminer. C'est dans

mOmo

sens

inlorprler les expres-

sions analogues qui suivent.

MTHODES DE QUADRATURE.
loco ipsius
/:'(/.,

-269

ponanius liinU, possc nos aggregatuni

omnium
et

i'.

ad rcctam datam applicatarum, considerare (anquam planum


diare
per
//
:

qua-

omnes enim

nihil aliud sunt

quam

otnnia Equadrala divisa

recta
in

datam.

rtem,

secunda icquationc, omnes

nihil aliud

sunt

quam omnes

Ectihi divisi per


Igitur,

H quadralum datum.
prima quam
in

tam

in

secunda figura, omnes

f'aciunt figu-

ram tequalem spatio

rcctilineo dato.

Hoc autem opus


bolas;

fit

per synseresim

et

expcditur, ut patet, per para-

sednon minus quadralionum

ferax est opus per di;eresim,

quod

per hyperbolas, aut solas aut parabolis niixtas,


ditur.

commode

pariter expe-

Proponatur,

si

placet, curva ab

quatione sequenti oriunda


Ace.
iLHiualis

Bec.

ltt/c.'\n

-\-

A qq.
Ex jam suppositis
et
/:</.

-,

h(i. '

potest fingi aequale

B in

U, sive. ut tria liinc

inde

mcmbra

sint in utraque parte lequationis,


poleslaiciuari
/>' iii

li\\\U

/^

in

/+

/>'

in J'.

Quo

peracto,

lice. 4- B(ie. in
,

+ Ace.

A q,j.

quabilm

li

\\\

O + B \n I

-\-

\{\

Y.

et,

quando singula membra


Bec.
,

singulis,

;E(|uabilur

BiuO:

et,

omnibus

in

Aqq. ductis.
Bec.
;e(|uaijitur

r/i/

in

\i\

et,

omnibus abs

IJ

divisis,
Bijc.

qtiuliilur

A/jq.\uU,
a'qualiones enim

qute est a'quatio ad

unam

ex hyperbolis, ut patet

270

UVRES DE FERMAT.ex alla vero, id (juod


lit

I'

PARTIE.

Iiypcrliolarimi constitutiva* continent, ex iina parte, quantitatein datani;


su!)

potestatilnis

duarum quantitatum

ignotaruni.

S(!cundum

membrum
Bqc.'inA
Afjii.

a^quationis dal
liijc.

Ac.
/?

et,

omnibus

in

Ac. ductis et abs


liqq.

divisis,

fit

equalo

Ac.\nl,

quifi est

icquatio alterius hyperboles a priorc diversic.

Deniquc tertium
I

membrum
,

est

ce.
'/'/

hoc

esl

A<i.

iciiiiale

li\nl.

,.

,.

'

'

(fiiae

est fcquatio ad parabolen.

Patet itaque in pra;cedentc quatione


applicatas ;quari spatio rectilineo dato
:

omnes U ad

rectani

datam

summa enim

duaruni bypei(hit

bohirum (juadrationi obnoxiarum


a'(|uale rectilineo vel

et

unius

parajjoles

spaliiiui

quadrato dato.

Nibil

autem vetat quominus singuia membra numeratoris separatim


:

denoniinatori applicemus, ut jam factum est

eodem enim

res recidit

quo

si

integrum numcratorem ex tribus membris compositum eidein


Ita

denoniinatori semel applicemus.

enim singuia a'qualionis nicmbra

singulis liomogenei correlati possunt

commode comparari.

Proponatur etiam
yVyc. in

Ucc.
a;(|uaii
A'(

Ac.

Fingatur
correlati,

7?('.

a^quari Bq. in U, sive, propter

duo mimibra liomogenei

!>(]. in

Ittj. in i

Fiet

. Av.

B(]c. in

sive

r A)/.
lific

a'iiuahs

,, lui.

/,

MTHODES DE QLADH\TURE.
et,

271

oinnihiis in .ly. diiclis ot ahs


lie.

//</.

divisis, lict

;equalis

Aq.

iii

/,

(jiia

est teqiiatio ad iinam

ex liyperbolis quadrandis.

Ponadii' d(>in(le seciindiim liomogcnci


Il ce.

membrum
iii

Ac.
li^ilur. (iiiiiiihus in

a'quari

llq.

Ac

diictis et

abs

/jfiy.

divisis, liet
c. in J',

Hqfl.

iBqualc

([lue

est ;eqiia(iii

luiiiis

c\ liy[eibolis quadrationi

obn()X.iis

consti-

tnliva.

Datai' igitur,

reciirrendo ad

primani iecjiiationeni,

in

reclilincis

summa

oniniiiin

cuborain

in liac spccie

ad certain rectam dataiii ap-

plicatornni.

Sf.i)

et
'

iilterins

progredi et opns tetragonisniieuni pronioveie nihil

vetat

).

Sit in quarta ligiira (/4'.

i43)eurva
Fig.

(|Uiclibel

ABDN,

cujus basis HN.

l'i''.

dianicter IIA, applieate ad

diametrum CB, FD,


base

et applicata' ad
ail

basini
liic

BG, DE;
est

et decrescaiit scniper applical;e a


et

verticeni, ut

HN

major FD
Ce qui

FD major
i'i

est

CB

et sic

semper.

'

suit

correspond

rouseigucmenl de i'inigration par parties et do l'iiUgra-

tiou par chaiigenienl de variable.

272

UVRES DE FERMAT.in

l'

PARTIE.

Figura composita ex quadratis HN, FD, CB ad rectam

AH

applicatis
in

(hoc est solidum sub CB quadrato


siib

CA

et

suh

FD quadrato

FC

et

NH
BG

quadrato
in

in

HF)

;equalis est
et

semper figur sub rectangulis BG

in

GH, DE
in

EH,
l)is

bis
in

sumptis

ad basim

HN

applicatis (hoc est solide

sub

GH

GH

et

sub

DE

in

EH

bis in

EG)

etc.

utrimque

in

infinitum.
In reliqnis

autem

in infinitum potestatibus,

edem

facilitate

fit

re-

ductio liomogeneorum ad diametrum ad

homogenca ad basim. Qux

observatio curvarum infinitarum hactenus ignotarum detegit quadra-

tionem.

Omncs enim

cubi

HN, FD, CB, ad rectam

;equales sunt aggregato productorum ex


in

BG

in

AH similiter applicati, GH (|ua(lralum et ex DE


et in

EH quadratum,
sumptorum
in
:

ad rectam HN, similiter ut supra, applicatorum

fer

hoc est planoplanum sub CB cubo

CA

et

sub DF

cubo

FC

et

sub

HN

cubo
in

in

HF
et

aequatur

summae planoplanorum ex

BG

in

GH quadratum

HG

ex

DE

in

EH quadratum

in

EG,

ter

sumpt*.

Aggregatum vero quadratoquadratorum HN, FD, CB ad rectam


applicatorum ;eqaatur quadrupl sumnne planoplanorum sub

AH
in

BG

GH cubum

et

sub

DE

in

EH cubum,

ad rectam HN, similiter ut supra,

a])plicatorum.

Inde manant

inlinita, ut

statim patebit, quadratura*.

Estoenim,
et

si

placet, curva illa

diametro HA, diameter data

ABDN ejus AH vocetur


/>,

natura- ut, data base


in

HN
/y,

torniinis anal\ ticis

ipsa verb

HN, basis

data, vocetur
et sit.

(|iia'lil)et

applicata

FD

vocetur

/i

et (juailibet

HF

vocetur A;

verbi gratia, qualio curVa' consti-

tntiva
Jl(].

Al/.

;im|m;i1('

/iV/.,

(|uod in circulo

ita

se babet.

Quum

ergo, ex pra^dicto tbeorcmate universali.


li

omnia

quadrata
in

ad rectam

applicata
et

siiit

a'qualia

omnibus produclis ex HG
sive ad
I)

GB

<

bis

sumptis

>

ad basim

HN

applicatis;

sint

autem

MTHODES DE QUADRATUUE.
omnia
ut

273

E quadrala,
et ad

ad

II

applicata, qualia [spatioj (') rectiliiico dalo,


:

superius probatum est

ergo omnia producta ex

HG

in

GB,

lus

sumpta

hasim

I)

applicata, continent [spaliumj rectilineuni dain

tum. Ergo,

sumendo diniidium, omnia producta ex HG

GB

ad

basim

applicata erunt iequalia [spatioj rectilineo dato.


et nullis
ita

Ut autcm faciliima
ris curvse

asymmetriis involuta

tiat

translatio |)rio-

ad novam,

constanti artificio, qua; est nostra metliodus,

operari debenuis.
Sit quodlibct ex prodactis ad

basim applicandis,

UE
in

in

ED.

Qnum
DE,

igitui'FD sive UE, ipsi parallela, vocetur in analysi E, et


ipsi parallela,
in

FM

sive

vocetur A, ergo productum sub

HE

ED

vocabilur

A. Ponatur Jllud productum E'in A, qiiod

subduabus

ignotis et inde-

finitis rectis in

comprebenditur, quari H
in

in U, sive
ipsi

producto ex

data

ignotam, et intelligatur EP,

directum

DE

posita, lequari U.

Ergo

j,

;eqii:il)ilur

.1.

Quum

autem

liq.

Aq. ;cquetnr, ex proprietate specifica prioris

curvse, ipsi E(j., ergo subrogando, in

locum A, ipsius novum valorem

B\nU
fiet

Bq.
sive,

in

Eq.

Dq.

in 6' 17.

quale

Eqq.,

pcr antitbesim,
Bti.\\\Eq.

Eqq.

qualc

Bq.xnUq.,
in

qua est ;equatio novae

HOPN

curva ex priore oriand;e constitutiva,

qua,

quum omnia
lioc

producta ex

in

i/dentur, ut jani probatum

est, si

omnia ad/? appliccntur, dabitur summa omnium f/ad basim rum,


est,

applicala-

dabitur planum

HOPN

<

in

>

rectilineis,

ideoque

ipsius quadratura.

'

faiidniit sdluh).

l'original.

Le niul spntio a pu (lre De niOnic pour les rptitions rpaiium

crit par inadvertance


et

ou ajout

a tort sur

spatio

(]ui

suivent.

Fermt.

I.

35

274
Sit.

UVRES DE FERMAT.

1-

PVRTIE.

secundi exempli gratia, ;c([uatio prioris curv constitiitiva IllnAq.

Ac.

a'(|ii;ile

Ec.
II

Siimma omnium
ideoque siimma

cuhoriirn ad (liamelruni

applicatorum dabitiir,

omnium produclorum

ex quadralis

applicatorum. Productum autcm ex


analyticis,

HE

quadrato

in

HE ED

in

ED
in

ad basim
terminis

fil,

Eq.

in A, ([uod iingatur cquaii liq. in U, et recta

EP, ul

supra, cquatur U. Ergo


/la. in
^:;

V
^fiiiiUJiUir

Eq.

A.

Si isritur, in

locum A, sal)rogemus iam agnitum


nq.\n Lq.

illius

valorem

et

omnia juxta .\naiyseos pr^cepta exscquamnr,


Hijc. in

fiel

Uq.

in

Eq.

Eccc.

arpiah"

Bec.

in

Vc,
in

qu

est aquatio nov;e

HOPN

curv ex priore oriundse constiluliva,

qua, (]uum omnia producta

liq. in

f/ad basim />applicata dentur, om-

nibus per Bq. daluni divisis, dabitur

summa omnium
HOPN.

t-^ad

basim D ap-

plicalarum, ideo((ue quadratura figura)


Et est geueralis, ad

omnes omnino casus extendenda


et accuralc

in

infmitum,

metbodus. Notanduin porro

advertcudum

in

Iranslalioni-

bus curvarum, quarum applicala; ad diametrum versus basim decrcscunt, aliam


Sil

omnino viam
in

analystis

ineundam,

prsRCcdenti diversam.

enim

(|uinta ligura {fig. i4^i) prior curva

IVCBTYA, cujus
curv;e
ea
sit

diameter AI, applicala; MV, NC, OR, PT, QY,


natiira ul applicaUe versus

et ejus

basim semper decrescant, douce ad basim


ila

perveniant,

ita

ut

MV

sitminor quam NC; rursus autem

curva ver150,

sus A, per Iramitem

CBYA,

intlectatur, ul

CN

sit

major quam

BO

major quam P, PT major quam QY,

etc.; ita ut

omniuiu applicatarum

maxima silCN.
Si in

hoc casu quramus translalionem quadiatorum MV,

NC

a<l

MTHODES DE QUADRATURE.
l)asini,
jaiii,

273
iil

ea non coniparabinuis productis sub

111

in

KV,

supi-i,

quia

ox tlieoremate gencrali, supposilum est omnia quadrata MV,

NC

loquari productis suh

YG

in

GN, quuni GN,

niaxinia

applicataruni,
I.

possit et del)cat considerari ut l)asis respectu curva; cujus vertex

Quadrata igitur MV, NC,


sus l)asini, comparabunlur
lioc est,

in in

curva quaruni applicat dccrescunt vci-

hoc casu productis <^ ex


in

>

GV
CD

in

GN,
si

u(

ad terniinos analyticos ;equatio


.4,

liac figura
A',

perveniat,
sive

Ml vel

RV

vocelur

et ipsa

MV

sive RI vocetur

ipsaque

GR

(qua'ductai, pcr tenninuni


rallel;o,

maxim

applicataruin, ipsi diainetro pa-

est yequalis

ideoqne

facile ex nostris xnetliodis

invenienda)

recta* datie

a'qualis suppouatur, liet

productuni c\
ideoilue

GV in (iN

aMpialc

prodiicto ox

Z\v\E

in

E,

omnia (|uadrala MV, NC, usque ad niaximani applicatam,

coniparabuntur productis

Z in E A
ad basitn ID applicandis.

in

E
YF

Reliqua vero quadrata CN, BO, PT coniparabuntur productis ex


in

FN, qua

in

terminis analyticis ;cquivalebunt

A\nE -Z\\\E.
Quibusita
rivabitur,
stabilitis, l'aciUinM' ex |)riore
in
aliis

curva nova versus basini depotestatibus


eril

idein([ue

oinnino applicataruin

observanduni.
LU autein pateat novasex nostra bac

melbodo cmergere(|uadralnras,

276
(le

UVRES DE FERMAT. ciirva,

1=

PARTIE.

quihus nonduni recentiorum quisquam est aliquid subodoratus,


cujus sequatio

proponatur priecedens

riqc. in

Bec.

Xc.

qualis

Ec.

Dantur omnes
basim translatis,

E cubiin
fict,

rectilincis, ut

jam prohatum

est.

Quibus ad

ex superiori methodo,
B>j. in U Eq.-'

?pquale

A,

et,

omnibus secuiidum

arteni

novo ipsius

valori

accommodatis, evabasis
;

det tandem nova aequatio qua; dabit curvam ex parte


tcquatio dabit

cujus

Ec.

+ Uc.

rcqualis

BinEinU,
25

qu

est cui'va Scbotcnii ('), cujus constructionem tradit in Sectione

Miscellancarum, pag. 493. Figura itaque curva;

AKOGDLA

{fig-

i47)

([u apud illum autorem delineatur, ex superioribus prceptis qua-

drationem suani

commode

nanciscetur.
Fin

47-

Notandum autem ex

curvis, in quibus

aggregatum potestatum ap-

plicatarum datur, formari non solum curvas ad basim quadrationi


obnoxias, sed etiam alias curvas ad diametriun facile quadrandas.

(') FnvNCisci A SciiooTEN

Exercitntinimm Malliem/iticitriiin

lihrl quinqite

(Levde, .loan

Elzevir, 1657). La fig.

l'^-j

esl rcprodiiilo d'aprs Sciioolcn, qui


la

donne sur cette courbe,


Il

d'aprs

J.

Iludde, une construction do


ni

plus grande largeur KL.

est singulier
le

que

ni

Schooten

Format n'aient

fait

mention do Dcscarlcs

comme

ayant ])ropos6

(iremier

celle courbe,

laquelle Roberval

donna

lo

nom

a galand (nw de ruban)

et ([ui esl

ordinairement dsigne maintenant sons celui do filiiim de Dacortci.

MTHODES DE QUADRATURE.
Si

277
ooii-

cnim

in

quarta figura {fig. i45) supponatur yequatio curvai

stitutiva, ut superius

diximus,
Bq.

Aq.
Eqq.

a^quale

E<j.,

non solum ex eaderivahitur nova curva ad basini, cujus quatio


Bq.
in

est

Eq.

ff'qualo

Bq.

in

f/(/.,

scd etiam nova curva ad diametrum, aquando potestatem applicat,


(jua; est

Eq., producto

in U.

Dabuntur cnim omnia producta B

in

U a diametrum

applicata et.

omnibus per B

divisis,

dabuntur omnes f/diametro

applicat;v, ideoque

quadratura curvae novae ex priore versus diamclrum oriund, cujus


iequatio erit

Bq.

Aq.

quaic

B\nU;

unde statim apparct novam illam curvam versus diametrum esse parabolen.

Hujusmodi autem transmutationum


bus curvis oriuntur novae, sed
itur,

beneficio, non solum ex priori-

nuUo

negolio, a parabolis ad hyper-

bolas et ab byperbolis ad parabolas, ut experienti constabit. Sicut aute[)i a curvis, in quibus dantur potestates applicatarum,
fit.

praeccdentis ope analyseos, transiatio ad curvas, in quibus latera ap-

plicatarum in rectilineis dantur,

ita

ex curvis in quibus dantur btera

applicatarum, devenitur facile ad curvas, in quibus potestates appli-

catarum dantur.
Cujus
rei

exemplum
Bq.
in

esto curva, cujus aequatio

Eq.

Eqq.

icqualc

Bq.
est,

in U(i.

In bac

enim aequationc, ut jam probatum

dantur omnes U. Po-

natur
,, U
,.

icqiialis

esse

A\nE
j
ipsi

et,

subrogando
,.
,

in

locum ipsius

U,

novum

assignatum valorem.

A\nE -^,fiet
Bq.in Eq.

Eqq.

quale

A</. in

Eq.

278
et,

UVRES DE FERMAT. omnibus ahs


]-!q.

PARTIE.

divisis,

rcmanebil
quale
.Tqiiale

Bq.
.sivc

Eq. Aq.

Aq.
Eq.
esse circulum,

Bq.
Dabuiitur
oninia
igitiir in

bac nova curva,

quam apparet

quadrata.
ex prima curva in qua dantnr latera applicatarum, qiispra-

Quod

si,

tur nova in

qua dentur cubi applicatarum, edem metbodo iitcndum,

modo

potestates ignotarum conditionarias

usurpemus.

l'roponaturenim curva

quam supcrius

ex alia deduximus, et sitillius

quatio
Bqc.\n Uq.\n Eq.

Eccc.

rc(iuaiis

BccmUc.
U,
in

Probatum

est in iila dari


Lit

aggregatum omnium
nova curva derivetur,

boc

est, latera

applicatarum.

itaquc^ ex e

qua omnes cubi

applicatarum dentur, ponatur Bq.


et in
fet

locum

substituatur novus isle

quem

ipsi

assignavimus valor,

tandem, operando secundum prcepta


iiilcr

artis, ;equatio

fthiiq.

le.

cl

Ec,

quje dabitcurvam in qua


tes,

omnes Ec, cubos applicatarum reprsesentan-

dabuntur.
et

Ex bac autem metbodo non solum dantur


nes intniita\
nita'

inveniuntur quadratioinli-

nondum geometris

cognita\ sed miiltac eliam pariter

deteguntur curva\ qnarum quadratur, supponendo simpliciores

quadraturas, ut circuli, ut byperboles, nt aiiarum, expediuntur.

Exempli

gratia, in a'quatione circuli, in

qua
Eq.,
potestates,

Bq.

~ Aq.

cqiialur

dantur quidem

in rectilineis

omnes applicatarum

qnarum

exponentes signantur numro pari, ut omnia quadrata, omnia quadraloquadrata,

omnes cubocubi,

etc.; sed potestates

applicatarum, qua-

MTHODES DE QUADRATIIUE.
riim cxponcntes signantiir

279

numro

impari, ut

omnes

cubi, oiiiuos
cir-

quadratocubi, dantur tantum in rectilincis, supponendo ipsain

culi

quadraturam. Quod non est operosum demonstrarc

et in

piaxin

redigerc,

'anquam corollarium

nietliodi prsecodcntis.
vel bis vel

Pierum(|uc autem usuvcnit ut iterandte


opcraliones ad in(|uii'cndam curv;e

eliam s;epius sint

pi'0|)osita'

dimensionem.
sequens specioin

Proponatur, exempli gratia, curva cujus


deterniinet
:

a'qiiatio

Bc.
Si
in A'

aM|iialis

Aq.m E

-i-

Bq.'in E.

dantur omnes E, ergo dantur omuia sub rccla data


rectangula. Rcctangulum
II

( li

videlicet)

in

E, invertendo superiorem, de qua


nietliodum,
a'quelur quadralo,

ogirnus in principio Disscrtationis,

Oq. Ergo

-~
et,
liet
B//(j.

quabuur

subslitucndo,

in

locum E, novum liunc


leqmtle
Iq. in

ipsi

assignatum valorem,
Oq.
quani initio luijns

Oq.

-t-

flq. in

Et ha^c

sit

prima operatio, qu;c est inversa

ejiis

Disscrtationis pr.Tmisinnis, et qua; novani curvain expriniit, in ([ua


in([uircn(luin restt an denlur oninia Oq.

Recurrendum

igitur ad se-

eundam

nietliodum, eujus Ijenelicio ex quadratis applicatarum latera

nova' curvc in(|(iirinuis.

Ponatur

-q
A

ex superiore

quam secundo
locum
.1,

loeo (^xliibuimus nieipsi

tliodo, ;equari

et, suljstitueiido, in
fiet

jam assignatum

ex

nostra

methodo valorem,
/>''/'/.

/Iq. in

Oq.

a'iiiiiile

/Iq. in

Uq.

et,

omnibus per

/iq. divisis,

evadet tandem
a(]uale

/iq. Oq.
(|ua^ ;e(|natio

Vq.,
6^

dal circulum, et in ea

omnes

dantur, supponendo qua-

draturam

circuli.

280

UVRES DE FERMAT.-

I-

PARTIE.

Kecurrcmlo igilur ad priorem curvam,


Bc.
poniluc quari

in qu.i

Atj.lnE

-k-

Bq.mE,
circuit posse

patet spatium ah ca curva

oriundum per quadraturam

quadrari, idque per duas ciiivas a priorc divcrsas analysis noslra brevitcr et facile cxpedivit.

Hc

vero omnia et ad inventionem rectarum curvis aequalium et ad


alia

plcraque

non

satis

hactenus indagata proljlemata

iiiservirc statiiti

experiondo y^vou analysta dcprelicndet.


Sit in sexta figura {fig.

i48) parabole primaria ADB, cujus axis CB,


Fig.
.48.

K
l

METHODES DE QUADRATURE.
Aio Uaque, ex
jani tradita

2S1

opcratioiuim analytica iteralionc, spatiuin

KIHGLMNO,

iii

intinitum versus piincta K,

cxtendenduin,
sunipto >-.

;i'(|iiale

esse circulo, cujus diameter est axis BC,


liane vero (jiuestionem,
al)

< bis

erudito geometra nobis pmpositam,

ita

statim expedivimus

eadem mothodo

spatiuin a Dioclea conipielien-

sum quadravimus,

vel

ad circuli quadraturam rcduximus (').


iteratio evadit, ([uuni ab altiori-

Scd elegans imprimis operationum

bus applicatarum potcstatibus ad dcpressioros,


ribus ad altiorcs, analysis ipsa transcurrit
:

vel contra a dcpressio-

eui

niethodo

pr;i'scrtini

debeatur inquisitio
sit, et nuilta alia

summ*

applicatarum

in

quacumfiue curv

|)ropo-

problemata tetragonismica.

Proponatur, vcrbi gratia, curva cujus aiquatio


Bq.

Aq.

L'qiKllc

"'/.,

quam

statim apparet esse circulum. Quritur


lioc est,

summa cuborum

appli-

catarum,
Si
tis

dantur

summa E cuborum. omnes E cubi. crgo, par


summa

prcdentes secundum pofestaalia ad basini dcrivari,

conditioncm metbodos, ex ca curva potest

in

qua dabifur

applicatarum. Ponatur igitur ex metliod

Bn.\nO -=
Eq.

ie(|uaii

ergo, substituendo, in locum

.4,

jam assignatum
nef|uali'

ipsi

valorem,

tiet

ex

metbodo
Bq.\i\Eq(l.

Ecc.

Bqq.'mOq.,

qua est tcquatio curva\ in qua

omnes O dantur ex suppositiono quam

fecimus, in prima curva dari omnes

cubas.
ter-

Quum igitur
tia,

in

bac nova curva omnes O dcntur, ex ea derivetur

in

qua qua'rantur quadrata applicatarum, non vero cubi, ut

in
in

priore curva

jam suppositum

est.

Fingatur igitur ex nostra, qua'

(') l'air le fragment qui suit lo prcsciU Trait.

Quant

la

(|ucstion qui prcde, on

ignore quel gomtre


I'frmat.

l'a

proimse

Format.

I.

y6

282
quadratis, ut

UVRES DE FERMAT. -

I-

PARTIE,

jam supra diximus, usurpatur, methodo,

h
j-

;qiiaii

O:

ei'go

Bq.mEqq.
et,

Ecc.

feqiialjiliir

Hq.m Eq.hx

Uq.

omnibus abs Eq.


liq. in

divisis, fiet

Eq.

Eqq.

;cr|uale

Hq.

in

Uq.

et in bac curva
Si igitur

omnia

quadrala dantur.
in

ex bac curva quaramus aliani


si

qua onincs applicat den-

tur, ponatur,

placet,

Eq.
t

aiquale

li in

ergo, in

uUima bac

;cquatione,

IS\nVVq.
et,

mqualiilur

U<i.

quum

in

superiorc dentur omnia


in Y,

quadrala, dabunlur

in

ista

omnia rectangula B

ideoque omnes Y.
in liac

Quuui ergo omnes Y dentur

ultima curva, qua- est circulus,


si

ut patet (igitur e tantum conditionc dantur,

supponas

(biri

circuli

quadraturam), regrcdiendo
analysis,

igitur ab

bac ultim,

in (|ua (b-sinit iiostra

curv ad priorem, patet

omnes applicatarum ad eireulum

cubos dari, supponcndo circuli quadraturam.

Idem

(b-

([uadratocubis, de quadratoqua(h'atocubis et ca^teris in


est in
d(

infi-

nitum grads imparis potestatibus demoustrarc


muitiplicatur
potestas.

promptu; sed

numerus curvarum, prout

altior est,

qua inquirimus,

Nec
figura^

est difficilis a!) aualysi

ad syntbesin

et

ad verum quadranda'

calculum regressus.

Sicpius autem contingit et miraculi instar est per plurimas

numro

curvas incedendum et exspatiandum esse analystte, ut ad simplicein


a^(|uationis localis proposita

dimensiouem perveniatur.

MTHODES DE
ProponaUir. cxompli causa ('),

QUADIIAUIIE.

283

JfniA -//"
A''

X(\unr\

lit].

Quuin siipponatur
ilahuntiir

dari quadratiira figurie ox liac aquationo oi


([ua- si

iuii(l:c,

omncs A, ergo omnia liinA,


Oy., ot

arques ([uadralo igiioto,

Oc/., (lal)unturomiiia

A
iil('0(|iR' fiet

;L'(|ualjitiir

a-quatio

mter

ir-xnOn.-n'''
rrp;

el

/i'/.

,,

Kx

Iiac

nova curva,
([ua,

ali inetliodo

de qua totios egimiis, deducotiir

tertia in

quia dantur omnia

(juadrala. ponatur

limU
-^

;ec|unri

ergo

ik't ;e(juatio
/)" in

Oq.

H'"-

,,

""f"'

^0
('-),

'

^'Z-'

undc deducetur

fcru'a

curva

in

qua dabnntur omnes O, idoo([ue

omnes
Si

U.
(l,

dantur omnes

ergo ex prima nietliodo dantur omnia sui)

J! i/i

rectanctula. Sit 's


Jl in

;i'(iiialc

}'(j..

('

Pour ce qui
([u'clle

suit,

jusqu'

lu

lin

du TraiL, on a reproduit

l.i

notation e\|>onciiticllc

telle

se trouve dans les Varia, o d'ailleurs elle

n'ci|i|)arait

pas plus
la

tt.

Il

est

cependant douteux que Fermt, aprs avoir alTect jus(iue-l de c.nnserver


Victe,
l'ait

notation du

abandonne sans

faire

une

roiiiar([ue

analogue celle
iv.y,

qu'il a

inscrite

dans un

Trait de la

mme poque

{voir pins haut, p.

lignes 4 C en remontant) (lonr une


il

occasion o l'emploi des exposants s'imposait davantage lui;


ait apiiliqu ici la

est surtout

doutcu\ qn

il

nouvelle notation aussi systmatiquement (pic l'indiqueraient les l'anti.


lin

En

outre,
la

dans celle

du Trait, on peut siiupronner d'autres remaniements du


de
icrlia, portent qiiarta; tous les

te\le.

fair
('-)

note qui snillieu

Les Vtiria, an

noms de nombre

qui siiivent,

el

([ui

sont inscrits en italiques dans le texte, sont de


il

mme angmenls

d'une unit.

Un

peut adETiettro une inadvertance do Fermt; mais


ait t

est galement possible ipie son texte

corrig tort et

mme

dfigur par l'addition de gloses dont l'auleur aura \oulu

numroter successivement

les dillrentes

courbes dont

il

est question.

-281

UVRES DE FERMAT. -Tquabilur

I"^

PARTIE,

ideoquo
U,

et tict

quatio
n''-\nOn.~/l'''
>"'(>'

et
(JTo

r%

undo oriotur quarta curva,


\\\ ill, solit

in

qua dabuntur omnia


alia

Y quadrala.
fiai

methodo, dcducatur

curva et
.^

Bml
Oninil)us

..

secundum
Ji''

pr^ocepta Analyses peractis, fiet

in

V' \n/rj.~ H'

V"

;rf|ualo

/',

inidc orietur

(/iii/i/a

curva, in

([ii

dahuntur onines

Y,

ideoque omnes

/.

Kx
alia

ea, contraria
in (jua

(|uam jam spius inculcavimus methodo, queratur


sit

curva

dentur quadrata applicataruni, et

jj
/in.'l
(niliil onini vetat

,.

.'pqualrs

^ V

defectu vocalium ad priores supra usurpatas recur-

rcre)

iiet
/!//.

\n

A'

A"

!B(|iiale

Jlrjinl-,

undc

oi'ietnr

curva scxla in qua omnia

/ (/itadrata

dabuntur.

Reducantur ad
fit

latora, nota et su'pius iterat supcrius

methodo,

et

Iq.

:ef|tiale

II in

or^o omnia

DmE

dabuntur
('

et inde

deducetur septima curva,


/! in
h'//.,

in

qua

AV/. in

1''

;L>(|iial)ilui'

in

caque dabuntur omnes E, ideoque omnes A.

Ex

ea dcducatur alia curva, in (|ua dentur quadrata ajtplicatarum, et

ex methodo ponalur

A\n() Y

;L'(|iiaii

METHODES DE OUADIIATURE.
ergo
Hrj. in

285

A''

A''

\v(\\va\\'\\w

Bq.

in Aif. in Or/.

t't,

omnibus abs

Aff. divisis, fiet ;iu[uatio


in /!'/.

inlei'

//r/.

.1'

cl

/!'/.

\n Oi/.,

in (jua omnia.'l r/uadrata

dabuntur elcritocmra

cui'va ab oa icqualionc

do termina ta.

Quum

if^itnr in

oa

omnia

.1

(jitadrala Aonliiv,

doducatur ex o

alla

tandem curva,

in

qua dentur
ylq.

latera, ef sit
;c(|iiale
II in

U;
0'/
in

fiet
Il'in

Ufj.

;ef(ualc

qii;e

nitima sequalitas dabit

nonam curvam,

qua omnes

IJ

dabun-

tur.

At

lia'c

ultima curva est circulus, ut patet, et in ca oninos


:

non

dantur, nisi supposita circuli quadratura


ciirvai

ergo recurrendo ad primam


illius

proposittc constitutionem,

dabitur

quadratura, suppo-

nendo ipsam uUim;o


igitur (MY'w

istius curv;o sive circuli

quadraturain. Beneficio

curvarum

inter se divcrsarum ad notitiam prioris poivo-

ninuis.

< DE CISSOIDE

FI\AGMENTUM>

^''.

Esto cissoisEAPS(y?^'-. i49)in semicirculo LVAIJli], cujuscentrum

il,

diamoter LE, perpcndicularis ad diametrum radius HA, asvniptolos


infinita cissoidis recta

LU

ad diametrum perpendicubiris.
iniinita

Aio spatium contentum sub EL, cissoide


Fragment publio
la

EAPS
etc., p.

et asym[)lol()

(')
lo

|iar

M.

Cli.

Henry {Pierre de Carcm'y

;i8-4<i),

d'uprcs

manuscrit de

Bibliotlicipio

de Leyde, fonds Iluj'gens, n


et porte

ItO. 11

snit la lotirc

de Carcavi
l'ai'oil
\

lluyi;ens

du

i"

j.mvier
la

i(i(i),

comme
:

titre

De M. de

Carcuiy, qui

de

M.

de Fermt, avec
u

remar([iie de lliiygens

./'a/

deinonstr cette l'ropositioit

(dis-

mipann'aiit.

La

coiiio

ne parait pas trs

fidle.

280
infinita

UVRES DE FERMAT. eadem


fiai coiistructio,

I-

PARTIE.
si

LR, esse triplum semicirculi LAE, ideoque,

altra semicirculi

parte

ambo

spatia culminantia in puncto

esso

tripla totius circuli.

Demonstratio non est operosa, imo

satis elegans.

Sumantur duo puncta


centro distantia,
Gl'].

et

in

diametro, utcumque sequaliter a


sint quales,

ita

ut rectse Hl,

HG

ideoque rect LI,

punctis

et

excitentur perpendiculares occurrentes cissoidi

*-ig.

>:\'.)-

KE

in
a

punctis P, punctis

et circule in

punctis

et B.

Jungantur radii HV,

HB

et
in

et

B ducantur tangentes VM, BD, occurrentes diametro


Sumatur minima quanis,
ultra punctuni
I.

punctis

et D.

recta IK et,
et

ultra punctuni G, recta

GF
a<l

ipsi

IK ;e(jualis, et a punctis
recta'

F exci-

tentur perpendiculares
gentiluis in punctis

diamctrum

KN, FC occurrentes tan-

et C, a

quihus demittantur perpendiculares NO,

CQinrectas VI,BG.
His
gulis
ita

constitutis, patetspatiuni cissoidale quari

omnibus rectaniibilibet

sub

P[<iu>'lK

et

sub

YG<;in>GF,

utcumque

sumptis, bases ipsis Kl,

GF

;equales babentibus et altitudincs an-

MTHODES DE QUADHATURE.
giilis
l'ectis

287

ad cissoidem similitcr applicatas. Est autem, c\ naturn


VI ad lE,
;IE ad IP;

cissoidis,
III

ilu

sed lE est a-qualis recLis IH et IlE sive IIV


lit

crgo est
ila

IV ad suminam

rectaruiii III, IIV,

lE ad IP.

Sed, propter similitudinem triaiigulorum HVI, VMl,


lit

VNO,

est

IV ad suinmaiii leclaruin

III,

IIV,

ila

recta

NO

ad

suinmam

reclariiiii

NV,

VO

ei'go

ut

NO

sive Kl est ad

NV

[lins

VO,

ila esl

recla lE ad roclam IP.

Rectanguhim

igitur

sub IP

< in > IK

quatur rectangulo

siib

lE in

NV

pins rectangulo sub lE in VO.


alla

Ex

autem parte,
ul

est,

ex natura cissoidis,
GE,
sive
ila

liG ad

GE

ad GY;

sed

GE

est qualis recta^


ul

HE

HB minus HG
ila

crgo est
ad GY.

HG

ad HII niimis IIG,

GE

Ut autem liG ad BII minus IIG,

ita,

propter similitudinem triangulo-

rum, ex jam dcmonstratis,


recta

OC

sive

GF
in

esl ad

BG minus BQ,
rectangub) sub

ideoque rectangulum sub

YG
in

GF squabitur
rectse HT,

GE

in

WC

minus rectangulo sub GE

BQ.

Ex constructione autem, quuin


recta Kl,

GF, patct reliquas quari,

HG sint ;o(|uales, item ncmpe VN ipsi BC, VO ipsi BQ


YG
NV, pins GE
in

undc
in

patet

duo rectangula

correlativa, sub PI in IK et sub

in (F sive

eamdem

IK, ;o(|ualia esse rectangulis sub lE in


in

BG

sive LI in

NV, plus lE
in in

VO, minus GE
et

in

BQ

sive in

VO. Rectangula

autem duo sub lE


sub diamctro LE

NV

sub LI

in

NV

a'quantur unico rectangulo


in

NV; rectangulum vero lE

VO minus GE

in

VO

288

UVRES DE FERMAT. VO
sive
:

I'

PARTIE.

nquatur roctangulo sub IG in


liis

rectangulosub IH sive

VX

in

VO
IK
in

eigo

cquatui"

summa rectangulorum sub PI in IK et sub GY in camdem rectangulo sub diamotro EL in VN et rectangulo sub VX
et

VO
in

bis.

Reetangula autem omnia sub diainetro


cjuadranto circuli
in

portionibustangentium

VN

LVA ductarum
est

l'epra^scntant

reclangulum sub

diametro

quadrantom LVA, hoc

duplum

semicirculi

LAE;

lec-

tanguhi autcni omnia sub

VX

in

diametro, reetangula omnia sub


semicirculuni LAE.

VO VX

bis sive, duct


in

OZQ

parallel

XZ

l)is

repraesentant totum

Ergo spatium

cissoidale,

quod aiquatur duobus

iliis

reetangulorum

sei'icbus, ;equatur triplo semicirculi, ut patet.

OBSERVATIONS SUR DIOPHANTE.

l'KRMAT.

I.

OBSERYATIONES DOMIM PETRI DE FERMAT.

(i>.

5',).

(Ad definitionem VI A
(luobiis (juibuscuini|iic

Cl.

Gasparis Bacheti Forismatum Libr. III.)

iiiiiiicris

l'orinari

dicilur

IriaiiguUiin

rccUiiigulum,

quum

e.\

aggrcgalo cl ex inlervallo quadralorum ub ipsis et ex duplo plani sub ipsis nunieris contcnti conslaiit latcra Irianguli.

A
a

tribus

numeris
si

in

proportione arillimetica possunius

foriiiarc
illiul

triangulum,

sccunduin liane dcfinilionem sextam l'ormenuis

nu'dio et difTerenlia.

Nam

solidum sub tribus duetum


si

in diflerensit

tiam faciet aream dieti trianguli, atque ideo,

diderentia

unitas,

solidum sub tribus

erit area trianguli.

il

(p. 6i).

(Ad question. VIII Diophanti Alexandrini Arithmeticorum


Proposilum qiiadralum dividoro
in

Libr. II.)

duos quadratos.
in

Cubuni autem

in

duos cubos, aut quadratoquadratuni


in

duos qua-

dratoquadratos, et gencraliter nullam

inlnituin ultra qiiadratuiii


est

potestatem in duas ejusdein noniinis

las

dividero

eujus

rei

dcmonstrationem niirabilem sane detexi. Hanc marginis exiguitas non


eap(;ret.
III
([>.
(i.>).

(Ad qusstion. X
Dalum numeruiii, qui ex duubiis
parliri.

Libr. II.)

coiiqiuiiiuir (|ua(iialis,

in

alius

< duos >

quadralos

Nuni vcrb nunierum ex duobus enbiseornposituin dividcre poterinius


in alios

duos eubos?

ll;ec

quteslio

dil'licilis

sane nec Baebeto aut Viehe

292

UVRES DE FERMAT. -

I^ PARTIE.

cognita, fortassc nec ipsi Diopiinnto; ejus tamcn solutionem dedirnus


infra in notalis (') ad qusestioiioni

secundani Libri IV.

IV

{p. ."7).

(Ad question. X Libr.

III.)

OiiU) nlii|iio

numcro, invcire

tros alios, uL coiiipositiis ex binis qLiibusIilipl ndsuiiiplu


cl

clnlo niiiiicro faciat fiiiadratiim, scil


liiiii.

sumina

Iriiiin

(lato

minicrn adjcclo facial (iiiadra-

Quomodo
(jnibuslibet

invcniendi siiU ([uatuor numeri ut compositiis ex

l)inis

adsumpto dato numro

conficiat

quadratum, invcninius ad

propositionom 30 Libri V.

(r-'"S)Libr. III.)

(Ad question. XI
Dalo
aliqiio niiincro, invcuirc 1res alios,

ut coinpositiis ex diiobiis qiiibiislibcl

demplo

dali) iuiiiiei-o facial

qviadraUim, sed cl Irium siiinma dctraclo dalo mimci'o facial qiiadra-

liim.

Qiise

notavimus ad

31^'" Libri V,
l)ini

docebunt quomodo inveniendi

siut.

(juatuor numei'i,

quorum

(piilibot suuipti

dompto dato numro

conficiant ([uadratum.

VI

(p.

mS).
III.)

(Ad qustion. XVII Libr.

hiveiiire Ires

numros

ut produclus ex

binorum

nudliplicalioiie,

adsum|it eoruindeni

suuiiu, (pjadraUim facial.

Exstat liujus (|utcstioni.s Dioplianti problema (-) in Libro


tionc 5.

((lues-

Num

verb problema scquens ipse Diopbantus sciens pr;eter-

misit, an polius in aiiqiio fredecim iibrorum

couslructum

erat, nesci-

mus
('

Vi)ir ci-aiircs l'observalioM l.\.


p. '210
:

C^) J)inph.,

n bivciiii'O

trs qua(h'atos, ul

quem

biui faciinU

plauum, sive ad-

sciscal anibyruin suiniuam, sive rcliquum, facial

quadratum.

OBSERVATIONS SUR DIOPIIANTE.


surnpt conimdeni

293

fnvenire 1res quadralos ut productiis ex bi/iorum multiplicalione , u<lsiir/i/n,

quadralum
itifinitas

facial.

Hujus tamcn qua^stionis

solulionos darc possumus. En,


:

vorbi gralia, scqiientcm solutioncm


trs quadiati

satislaciunt

nempe prohiemati

scquentcs
a

3 5o4 381

oig 94i
2o3
!\o\

2o3 4oi
l'rinius ([iiadratus,

Socundiis ([iKidratus,

Tertius {[uadratus.

Iino et

iiUcriiis

progredi et Dioplianteani qiKESlioncin promovcre

niliil velat.

Sequeiis eniin problema generaliter et intinilis niodis coii:

sti'uxiimis

Invenire quatuor numros sub (juibus biais

quod fil pUinuin,

adseil

amboruin sitinm, facial (juadralum.


Inveniantiir, per S'"" propositionem Libri V, trs quadrati ut qiieiii
bini faciunt planuni adsciscens
et

amborum summam

faciat quadratiini,

simto

illi

luimcri ([uadrati
9.5

64
'

196
'

Sunt

ei'go trs isti


tria

quadrati trs primi nostrsc qustionis. Ponatur

quartus iN; fient

producta un cuni summis aH|uaiia


^

NH
9 9
rriiiiiini,

+
9

N + ^^
9
Turtiiiin.

Sociindinu,

Ilc igitur tria 3e([uarula

quadrato, et oritur triplicata.sequalitas,

cujus explicationeiu dedimus ad ([ua3stioiicm 24 Libri VI.

VU
Ad commentarium
(in quaastion.

(p. 127-128).

XXII

Libr. III), praecipue


( ').

ad locum illum

Aih'crlc tcro etc.

Numcrus
(')

priuius,

(|ui

su|)eral uiiitate (|ualeruarii niultipiicetn, seuiel

Ce rein

oi,

indique par Samuel Kermal,


la lin

ii'esl

pas exact; l'observaliu!!

le

Fermai

porte surtout sur

du cumuiculairo de

Itaeliel, partir

de

C;elcrum uniinadversioiie

29i

UVRES DE FERMAT. est

11"

PARTIE.
bis,

tantum
ter,

hypotcnusa trianguli rectanguli, cjus qiiadratus


etc. in

cubus

quadratoquadratus qualer,

infmitum.

Idem numcrus priimis

et ipsius

quadratus componuntur semel ex

duobiis quadratis; ejus cubus et quadratoquadratus, bis; quadrato-

cubus
Si

et

cubocubus

ter; etc. in infinitum.

numerus primas ex duobus

quath'atis

compositus ducatur

iii

alium primum etiam ex duobus composituin quadratis, productum

componetur
prinii,

bis ex

duobus quadratis;
ter ex

si

ducatur

in

quadratumejusdeni
si

productum componetur

duobus quadratis;

ducatur

in

cubum ejusdcm
Hinc

primi, productum componetur quater ex duobus qua-

dratis; et sic in infmitum.


facile est

determinare quolies numerits datas

sit

hypotcnusa

trianguli rectanguli.

Sumantur omnes primi, quaternarii multiplicem unitate supcrantes,


qui datum

numcrum meliuntur
potestates dictorum

verbi gratia, 5, i3, 17.

Quod
(liioqiie

si

primorum metiantur datum numeruni,

(ligimni esl, elc. (p.

['27,

1.

irouver quatre nombres tels que

la

7) . En fait, le problcinc de ttiophanlc consisle somme de leurs carrs, augmente ou diminue de


:

ciiacun de ces nombres, fasse toujours


i"

Comment Comment

Diopliante

un carre. Dans son couunenlaire, Bacliet remarque ramne ce problme celui de trouver quatre triangles rectanentiers par le clioi\ do

gles en
2"

nombres ayaiU une mme hypotnuse; ce nouveau problme se rsout en nombres


non semblables,
l'on a
+//-

deux

triangles rectangles

et

on multipliant

les cts

de chacun d'eux par

l'Iiypo-

Icnusc de l'autre.
C'est--dire que
si

ci-

c-

et

'(';

+
-\-

/j^

= c;
.

on aura
I

icx

at'i -(- Ijc\

n^c

h^c

>" Si d'ailleurs les

hypotnuses sont, chacune respectivement,

somme de deux
dillrentes.

carrs,

leur ])ro(hiit peut tre


Si l'on a

dcompos en deux carrs de deux manires


(

3-^-4-p2

et

c,

a^

p';,

m\ aura

Hachot ajoute
ingaux, et
("

(pie, toutefois, les

deux carrs composant chaque hypotnuse doivent tre


p'^ et c/-),

ipi'il

Comme

ne doit pas y avoir de proportion entre les ipiatre. maiiilenaut, si un nombre esl dcompos en deux carrs (soit

on en

OBSERVATIONS SUR DlOPllANTR.


disponanfur
iin ciim reliquis loco

295

latcriim

vcrbi gratia, mctianlur

tlatiim niimoriiin
5 pcr ciiljiim, i3 per

quadralum,

cl

17

pcr lalus simplicilcr.

Sumantur cxponentes omnium divisorum

nempe numcri
est 2 proptcr

5 expo-

ncns est 3 propter ciibiim; numeri i3 exponens


tiim et

quadra-

numeri

7 unitas

tantnm.

Oi'dinentur igitur, ut voUieris, dicti

omnes exponentes

ut, si velis,

3.2.1.

Ducatur primus
primi et secundi,
jiciendo

in

sccundum
17.

his et

producto adjicieudo
in

summam
hypote-

fit

Ducatur jam 17
fit

tcrtium bis et producto aderit

summam 17
et

et terfii,

52.

Datus igitur numerus

nusa 52 triangulorum reclangulorum; nec

est dissiiiiilis in

quotcum-

que divisoribus

ipsorum potestatibus mctbodus.

Rcliqui numeri primi qui quaternarii multiplicem unitate non supe-

ddiiit qu'il est l'Iiypotiiusc d'un


//^

liiaii.L;le

rcclaiiglc en nniiibros, car


)',

+ q^

y-

=(p''~<i^y-^( pq
;.

on aura ainsi
illusoires,

le

moyeu de
le

coiistruiro

hypotnuse, et

problme sera rsolu, sous


cela arriverait
.

comme
1

si,
.

deux nouveaux triangles reelangles aviuit rc, pour la rserve que les oprations ne seront t)as dans la double dccomi>osiliou (a), on tombait sur une
. ,
,

somme

de deux carres ccaux; on doit eu consquence exclure

le

cas ou

1
75-

51

+3

5 liacliet indique les corrections qu'il a apportes au texte grec. 6 Il montre comment le procd de Diopliante peut tre gnralis, en prenant deux nombres sommes de deux plans semblables; le produit de ces nombres peut en elTet, s'il

n'y a pas iiroporlion entre les com|)osants, tre divis en deux carrs de quatre manires
diffrentes.

Enfin,
savoir

il

soulve

la

question que Fermt a compltement rsolue dans son observation,


l'on

de trouver un nombre deompxjsable en deii\ carrs de tant de manires que


Si, dit-il,

voudra.
par un
f.

on multiplie un nombre
la

(pii

est

fois

seulement

nombre jouissant do

mme

proprit,

le

produit sera

somme de deux somme do deux


i

carrs

carrs

fois

seulement.

Un
le

tel

nombre, multipli par un autre dcomposable


fois

seule fois, don-

nera un produit dcomposable 3 ou 4


teur

seulement

('5

fois si le

multiplicateur a un fac-

comuum

avec

multifilicande, 4 fois dans le cas contraire).


((ui

Un nombre dcomposable

j fois le

seulement, multipli par un

no

l'est

que

fois

seulement, donnera (en excluant

communs) un produit dcomposable fois seulement. On peut continuer ainsi indfiniment Un nombre dcomposable 4 fois
cas de facteurs
:

et

un qui
fois

l'est

fois,

ou bien deux dcomposabics

2 fois

seulement donneront un produit 8


>.

dcom-

posable.
i.\

Un nombre G

fois

dcomposable par un

fois

dcomposable donnera un produit

fois

dcomposable. Bacliet donne des exemples sans dmonstration.

290
rant,
tatcs.
iiiliil

UVRES DE FERMAT. aut addunt qustioni


aiit

IP PARTIE.

detrahunt nequc ipsoriim potcs-

Invenirc

numerum

qui qiiotics quis relit


sit

sil

hypolenusa.

Qua>ratur numerus qui

septies liypotenusa.
:

Numcrus

7 datus dupletur

fit
:

14. Adjicc uiiitatem


lii

fit

i5. Sunio

omncs primos qui 0iensurant


unitatc,

i5

sunt
:

3 et 5.
i

Ab unoquoque dempl
Qurantur
tt prirrii
i

sume

reliqui

dimidium

fiunt

et 2.

divcrsi quot hic sunt numcii, iiempc duo, et


et 2 intcr se multiplicentur,

secundum exponentes

nenipe unus in quadratum alterius; in hoc

casu

satisfiet

qustioni,

modo primi quos sumis supcrcnt quaterna-

riuni (') unitate.

Ex

liis

constat facile possc iiiveniri


sit

numorum minimum

qui quoties

quis velit

liypotenusa.
velit

J/n'cnirc

itumcrum qui quoties quis

cowponalur ex duohus qua-

dratis.

Sit

datus numerus 10. Ejus duplum 20, cujus


:

omncs
:

partes prima-

sumantur

2.2.5.

Ab unaquaque

toile

unitalem

liunt i.i.4-

Suman-

tur igilur trs

numeri primi, qui nempe unitate supcrcnt quaterna-

rium (')

verbi gratia, 5, i3, 17; et quadratoquadratus unius, propter


4, ducatur in reliquos duos, fiet

exponenlem
Ex bis

numerus quwsitus.
velit

facile potest inveniri

minimus numerus qui quoties quis

componatur ex duobus quadratis(^).


Ut autem dignoscatur quoties datus numerus ex duobus quadratis
compointur
Sit datus
:

numerus 325. Numeri primi qui eum coniponunt, nempe


:

(juaternarium (') unitatc superantes, sunt

5, i3, bic

semel,

illc

pcr

(]uadratum. Exponentes disponantur

2.1.

Productum multiplicatione
fit

jungatur

summ

fit

5, ciii adjunclii unitate,

G, cujus

dimidium

3.

Toties igitur

numerus datus coinponitur ex duobus quadratis.


u.
ilc

')

Lisez

(inaleriiarii miiUiplicein

(-) l);ins l'cililion du SauuL'l Fcrnial, lo luxlo


trois suivaiils.

ccl alinca so trouve aprs celui des

OIJSEHVATIONS SUU DIOPIIANTE.


Si

207
:

cssent trs exponentcs, ut 2.2.1,

ita

procedenclum

Productuin

sub prioribiis adjunclum summ;o


i,'a(iir

lacit H.

Diicatur 8 in tertiiini et jim:

productum siimma;

fit

17, cui jiingc iinitatcm

fit

iS, ciijiis

diiiiidiiim dat 9. Toties iste secuiidus

numeriis coiiiponetur ox diiolius

quadralis.
Si iiltiimis luimeriis hifariaia dividciidus es.seL iiiipar, (une, deinpi

unitalc, ndiqiii diniidium sumi dchet.

Sod proponatur,
uilcgris
f/iii

si

placol, scquens quicslio

I/ncnirc

nuinvmm

in

adstimpto dalo nitincro confcial <ma(lraluin

cl sil

Itypolcniisa

(liiotHhet

triangulortun rcctangulorum.

Haec qua?stio ardua est. Proponatur, verhi gratia, invcniendus nn-

merus qui
tum.

sit bis

liypotenusa et adsumpto hiiiario conficiaf (piadra-

Erit quaesitus luimerus 2023, et sunt

alii infiniti

idem

priestantes,

ut 3362, etc.
VIII
(p. .33).

(Ad commentarium
yu.KSTio DiopiiVNTi

in question. II Liir. IV.)

Invenirc duos niimcros, ut illorum iiUcrv;illum daUim


ipsis

fiici;it

1111-

nierum

et

cuborum quoquc ab
:

ortorum

sit

quod pra^scribilur
iiiver.ire

iutci'vallum.
alios,

Qu.ESTio i-niMA B.vciiRTi


a'qualis
sit

Ualis

duubus cuhis,

duos

quorum

siimuia

datorum

intervallo.

Oportct autem dupluin niinoris cubi non suporarc ma-

jorem.
Caiwii
:

Ulrumquc daloruin cuboruni ducito


a

ter in latus alterius, j>roductos dividc peilatus, cl

sumniam cuborum,

majore quolicntc aufer minus

minorem quoticntem aufcr

majore latere; rcliiii[uentur cuborum qusitorum

lalcra.

Detcrminationem operalionis iteiatione


ralitcr

facillinie toliinuis et

gene-

tum

liane

qustionem,

tutn sequentes
(
'

qustiones construinnis,

quod ncc Bachetus ne ipse Vieta


Siiit dati
lis sil

expedirc potuit.
alii

cubi G4 et

12.G,

inveniendi

duo (|noruin suinnia

a'(|ua-

daloruui intervallo.

')

Vicie avait dj trait

comme

Baclicl les trois questions sur lesquelles portent celle

ob.servation de
tion

Fermai

et la suivante.

Voir Zktictic. IV,

18.

ig, -hi

|iages 71-75 de l'di-

de Scliootcn).
KbBMAT.
1.

38

iOS

UVRES DE FERMAT.-

Il-

l'AKTlE.

Ex

([uaistione tcrtia, folio scquciiti ('),

quaM-antiir

duo

alii

cul)'!

(|uorum diierentia quet diiorentiam datorum.


et

Illos HaclieLus iiivcnit

sunt

.r-^2.)o

Ci.

~
l'.jo

-
olf-]

o:j7

[sti

duo

ciibi

ex constructione habont inlervalluni .Tequalc intervallo

datorum; sed

isti

duo cubi, inventi per qustionis

tcrtia;

opcrationeni,

possunt jain transferri ad quaeslioncm primam, quuni duplum ininoris


uoii

superel iiiajorem. Datis ilaque bis duoI)US cubis qu;erantur


a.>quctui' intervallo

alii

duo quorum summa

datorum;

id

([uidem

licel

per

determinationem bujus quastionis prim. At intervallum datorum

borum cuI)orum

est pcr

qutustionem tertiam iequale intervallo cubo12:');

rum

i)rius

sumptorum

G/j et

igitur construcre nibil vetat

duos

cubos quorum

summa

;equalis

sit

intervallo

datorum

(i'i

et 12),

(|uod sane miraretnr ipse Baclietus.

imo,

si

trs ist;e qua^stiones eant in


in

cireulum

et itercntur in inlini-

tum, dabuntur duo cubi

infinitum idem pr;estantes; ex

inventis

(mim ultimo duobus cubis quorum

summa

a'quet dilTerentiam dato-

rum, pcr qustionis secundic operationem quremus duos alios quo-

rum

diflerentia a?quet
et

summam

ultimorum,

iioc est

intervallum priosic
in

rum,

ex

bac differentia rursum qu;eremus sumniam et

intinitum.

IX

(p.

>-sr,).

(Ad eumdem commentarium.


Ol'.estio
tU(|uct

seclnda B

vkmiti

Dalis

duobus cubis,

iuvciiirc liuos abos, (luoruiu ililereutii.1

sunimam dalorum.
:

Cniiiin

Uli'uuu|uo (hitoi'um ciiborum

(hicitci

lor in biliis allei'iu?;,

iiroduclos divldc per

iulci'valhiui

culjorum, et niinori quolienti adde uuijus lalus, alqiie a majore quotienlc

auTcr uiiiius hitus;

summa

cl rosiibiuui
:

exbibebuiU qu.L'silorum bitera cuboruui.


alios duos,

Ol'.estio tertia Haciiiti


a;(|uel

Datis

duobus cubis, iuvcuirc

quorum

diU'orculia

datorum dilterentiam. 0|)ortot autcm dupUim minoris excederc majoroni.


:

Cation

l'roductum ex utro(]uocubo teriu latus allcrius dividc per

summam cuborum:

(')

r<i/> i'observaliou

suivante.

H s

1-:

R V AI' IONS S [J
minore

I!

1) I () 1 Il

A N T i:.
iiiajiis

2!)!)

a juajore (Hiolicnlc aulcr iniiuis lalus, a


latora qunfsitoninr) ciibonini.

(iiiuLieiUc

aufer

lalus. rclim|iJciUui-

Ilnjiis qiia'stioiiis

dolerininalioneni non ossc Iciitimani, simili

(|ii;"i

nsi in

prima qucstionc sumus operationc, apcricnuis.


siipiadiclis (|niuslionem,
:

Imo ex

quam

IJacliclus ignoiavit, Iclicilcr

consliiicmiis

IhUuin
dcre
,

/iiirneriun

ex

diiolnis citbis compositiini in

duos alios cuhos

divi-

idquc infini(is niodis por o[)eralionum contiiiuatam


niiimus, itcralioneni.
SiuL duo cuhi quil)us
alii

nt

supra mo-

duo

ii'([ualcs

iuveniendi 8

cl

i.

Primm

ex (|u;os(ionc sccuutia (ju;crantur duo

cuiti

([uorum dillercntia icqucI

sumniam datorum, cruntquc


8ooo
,'n
'

Quia duplum minoris


([u;estionem, quasitid.

excculit

majorem

res deducitur ad

lertiam

dcmum

reducelur ad pi'imam, clconslahil pi'opo-

Si velis

secundam

solulioiicm,

rursus qmostio

redil)i(

ad secun-

dam

etc.
(|ua'sti()uis terli;e
et
r,

UL autem pateat

determinationem non esse


alii

le^iti-

niam, datis duohus cubis 8

inveniemli

duo (|uoruni

dillerentia

a'quet diircrentiam dalorum.

Sane Haclietus impossibilem hanc

(ju;esti(ineni

pionuntiaret

eul)i

lamen duo per nostiani methodum invenli sunt scquentes (juorum

nempe
sunl

dillerentia a'(|uatur 7, dillerentia' S et

r.

Cuhi auteni

illi

duo

9.

CK>4

^8

Cr'.:>

(,Sr

?>8',

aiC)

latera i[)sorum

300

UVRES DE

FEIIMAT.

1^ PARTIE.

(p.

.'|fi).

(Ad commentarium in question. XI Libr. IV.


Ql'.estio DiopiivNTi Ou.F.STio B\ciiETi
ratione,
:

Inveiiiro

duos cubos suis qnalcs latcribus.


sit iu

Iiivcnire

duos cubos quorum suinma ad siimmani laterum


rationis sit

dala

dummodo deuominalor

quadralus vel triens quadrali.

E.xlerii

adJcrula liuic tleterminalioiii

([lue in notis soqiicnti

(') addi-

diiiuis, et niiror

Baclietum non quod mctliodiini generalem, (ju sano


viderit, sed (|uod saltcm

est

diffu'.ilis,

non

non admonuerit lectorem

liane qua^ ah ipso traditur

non esse generalem.

XI
(

(|..

l'iS).

Ad

quaestion. XII Libr. IV.

Invcnire duos cubos

quorum inlervallum

aequalo

sit

iulervallo laterum ipsoriim.

Utrum vero
lum a'qualc
sil

invcnire liccat duos iniadralnquadralns


inlervcdlo laterum ipsnrum.

quorum
et

i/iletval-

de hoc inquiratnr

tontetnr

artificiuni nostra;

mcthodi, quod haud dahie siiccedet.

QiKerantiir enim
sit 1,

duo

qiiadrato(jiiadrati

ita

ut difTcrenlia hUcruin

et diirerentia

quadratoquadratorum
o ^ 11

sit

cuhus. Erunt latera, per

priniam operationcm,
et

11
1.3

Sed, quia primus

numerus notatur signo ,

iteretur operatio juxta

(') Voir Observation XII. Soit rsoudre


.r' -t-

'

r'

="\
.r

lo

procd de Dacliet revient

liminer/ en posant
3.r-

+ =
>-

z.

On

a alors

3.r; -h z^ = a,
si

quation qui se traite facilement par les mthodes de Diopliantc,


(l'un carr.

a est carr ou

triple

OIJSEIIVATIONS SUH DlOl' HANTE.


iiostram rncthodiim pt ponatiir

301
i

primum

latiis

77!.;

sociiiuliim crit
cl incidetiii' in

;^:|,

iiovani

oporationem qiue

in vuris

nuuioris quiestioni

satisfaciet.

XII
(Ad commentarium
Qu.ESTio
(lataiii

(p. ./i8).

in

eamdem quxstionem.)
latcniiii

lt\ciiiiTi

Inveiliro

duos culw^, quonun inlcrvallum ad inlervalhim


ratioriis sil

habcal ratioiicm, diiminoilo dciiumiuator

quadraliis vcl Irions

(|iuidi-ati.

D('tcrmina(io est illegitima, quia non gencralis. Atldenduni

igi[iir

vel

muUipIex per numros primos qui superant unitale


aut ab ipsis compositos
,

teniaiii

inuUi|)licL's

ut 7,

i3, 19, ^7, etc., vcl 21,

91, etc. Denionstratio et construclio ex nostra metliodo petenda\

XIII

([1.

i5/|).

(Ad quaestion. XVII


luimoros aequales qiuidrato,
facial quadraUini.

Libr. IV.)

Invciiii'o

1res

ila

ul qiiadraliis cujiislibcl ipsoruni adscilo

scquciilc

numro

Elcgantius fortassc

ila

solvetnr ha'C qustio.


1

Ponatur primus nunierus

N,
-t-

sccundus

-jN

I,

ul

cum quadratu primi


quadratum;

conficial

ponatur tcriius

(juilihct

unitatuni et

numerorum numerus,

e condigratia,

tione ut additus quadrato secundi conficial


sit

quadratum; vcrbi

:',N-+-3.

lia igitur

dualius propositi partibus


teriii

fit

salis;

supcrcst ut suinma

trium, scd et quadratus

un cum primo, conficial quadratum.


4
-1-

Summa trium est summa vero cjuadrati

nN;

teriii et

primi est

9 4- 25l\

iGO,

M-2

(EUVIIES DE FE[{MAT.
(liiplicala

11^

PARTIE.
si

()riliii'(liie

.XHiualitas,

ciijiis

solutio in pidiiiplii
in

imittes

<|u;>dralas ad euiiHlom

luimcrum qiiadratum

ulrovis iuiiiumo qua-

(irato ail;o(|uando revoccs.

l'^doinquu via facillime cxtendetur qustio ad (iiiatuor iuiiiktos et


iniinitos;

cavcndum

ciiiin

solummodo

erit ut

siimma unitatum, qua>


:

iii

singiilis luinioris |)Oiuintiir,


iniiiii

confuiat quadratiiin

quod

qiiidcin lacilli-

est.

XIV(r.

i56).

(Ad quaestion. XVIII

Libr. IV.)

Invoiiii'c ti'CS iiuineros a^qiial<"s


riiin ordiiic

qnadralo,

iil

eujiisvis

ipsnrum quadraliis, dcniplo qui

sequitur, facial quadraluin.

liodein qiio in stipcriore qu;estione


qiie solvcnius et

iisi

sunius vatiocinio, liane qiio-

ad

qiiolliiiet

luimcros extendenuis.

XV

(p. I.KJ).

(Ad quaestion.

XX

Libr. IV.)

Iiiveuirc ti'cs numiu'us iiiddiiiilc, ul ([uom bini prodiiciiiil iiuilua midli|ilicaLiono, adscil
iiiiitaLc,

racial qiiadraliiin.

Proponatiir inveiiirc trs minieros ut queru

liiiii

prodiuunl

uiiitii

multiplicatioue, adscil unitate, faeial ([uadratuni, et pneterea unus(|uis(|ue tiiiini, adseit unitale, faeiat (|uadratuni.

Ilujus (juaslionis solutioucm


lia lit lertii

sulqungcmus

et

jam confeeta

est (').

solutio iiideiiiiita pr;rsentis quyestionis (-) ut unilates prinii et


:

nuuieii, addil unitate, eoufieiant quadiatos

verhi gralia, sint

')

Dioijhanlc (V,

'5)

a doiiiK'

une soUilion de ce problme dans


|icul Olrc

le

cas gnral on

le

nombre
1.^)

A ajniiler (ici l'unit) csl (piclconqnc.


sv ap'!'rr;)

La solution

de Dioplianle
N,

reprsente par les trois nombres

//(-N

-t- ?.',

(i -h

i)-N

-i-

>(/

-i-

).

OTSEUVATIONS SUU DIOIMIANTE.


trt'S luiiiuM'i iiiileliiiito

jJ.J

[iiimiis

seci indus ...

N,

8',

3G

l*atet

solulioucm liane indefinitam

salisfacero

conditionilnis

luijtis

([uaestionis vigesimie; superest ut singiili ex illis luimeris, adscil iinitatc, conficiant

quadratos et

orictiu- triplicata icqualitas, cujiis solnlio


in (iiinli-

dit
l)et

in proniptii

ex nosti'a nicthodo, qiuim nuincrus unitatnni


sit qiiadratiis.

ex

istis

luimoris uiiitate aiictis

XVI
(Ad
quaestion.

(p. .li.).

XXI

Libr.

IV.)

liivcniro

([iiaUinr

luiiiiord.s.
(
'

lU

(|iii

lU c\ biiiiiniiu iimlua iniilliplicaliDiie, ailsril

iiiii-

UUe, facial qiiailratuiii

).

Inveniantur

ti'e.s

niuneri quilihet ut(|iii

lit

l)iiioriiin iiintii niiiltipli-

catioiic, adscit unitate, i'aciat (juadratnni

verhi gralia, sint

illi

nn-

nieri 3,

8.
lit

Qua-ratur jam quartus e condilione ut qui


sigillatini

suli ti'ii)us

inventis

in quarluni, adscit unitalc,


i

sit

(luadratns.

l'onatur invc-

niendus esse

N; ergo
i)\

i,

item

-r-

item

8N

-i-

a'quantur (|uadiato et oritur


lioni
iiostra-

tii[)licata ;equalitas (Uijns solutio invcii(luu'

debetur.

Vide

adnotaviinus

ad

(|ua'sli()noiii

'2\

Libfi VI.

(') i'cnnat duiiiic de ce

|ii'oi)leiiic

une suluLion

tlillieulc

de celle de

l)ii)|)luiule

304

a:UVRES DE FEHMAT.

H" PARTIE.

XVII

(r- >-).

(Ad quaestion. XXIII Libr. IV.)


Iiivenirc trcs

numros, ut solidus sub

ipsis coiitentus

adscito quolibol ipsorum

fucijil

fiuailralum.

Non

soliini absqiie

lemmatc Diophanti

('), sed eliam

ahsque

tlupli-

cala a'qualitate (-), solvetur qustio. Ponatiir solidum sul) tribus

iQ
sif

2N,
2N.

pi'imus numcroriim

imitas,

secundus
lia

namqiie duobus partiltus proposilioiiis


tertio,

satisfit.

Pro

dividatur solidum sub tribus,

iQ

2N, per rectangu-

(') Soient
|)OSor

.r,, .r.>, .rj

l(^s

trois

nombres

clierciis.

La solution de Diophante revient

ii

.r,

i,

.7,.r2.r3= .r5-+- 2.r,

.ri.i^.Vj-h

.r,=

{.r

-^

m )-;

d'o
.r,

-?.{iii

\).v + ni"

et

.'"3=
1(111

).r -i-

in'

Il

reste ainsi satisfaire

une dernire condition, savoir que


fait

.r^.^,,.l^-^ .r^

soit carr.
i:,

Le Icmnic employ par Diophante consiste de


linaire en
.r,

dterminer

en sorte que

soit

c'esl--<lire satisfaire la relation

>.{ni

= iw2;
I)

d'o

;=).
et enfin

et

.r,

i.r,

avec

.<j

jt

.2'

-H 4

''i

's''3

H- '3

= '- -est ais

'",

expression

(pi'il

est facile

de rendre carre.
la

Il

de voir
.'

(|uc la solution

de

l'crniat

est au fond la

mme:

car on
(/tt/jfc

retrouve,

si l'on

change

en

>.'

2.
marche suivie

(-) L'emploi de la
[lar l)io|)liante

('(//w tait indiqu par Dachet, d'aprs la


le

problme suivant, qui ne diffre de celui-ci que parce que chacun des nombres cherchs doit lre non pas ajout, mais retranch du produit de.*; Irois. pour former les expressions i-aler des carrs. Iri lachcl [)0sait de fait

lui-mme dans

.r,

.r,

x,

I ,

.7-3

.r

et

il

ramonait

le

problme

la (tatihle cqiiatian

.r-

. -I-

a-,

.1-

=
I

p'^.

OBSERVATIONS SUR DIOI'HANTE.


lum sub primo
tius,
'

30a
divisione ter-

et

secundo, quod est 2N; orietur ex


addito ad solidum sub triltus
fit

liac

I, qiio

iQ

fN

I,

(|uod icriuari

(ioltcl

quadralo.

Oportet autem valorem numori majorem esse


tiones

l)inario,

proptcr posi-

jam

factas;

quetur

igitur (|uadrato cujus latus

iN

aliquo

unitatum numro binario majori. Oninki constabuut.

XVIIl
(Ad commentarium

(|..

.Sn).

in quaestion.

XXXI

Libr. IV

(JU/ESTio

Invenirc quatuor nuinoros quadratos,


(
'

quorum sumuia, cum sunim

laUruui

conjuncta, numcruni inipcratum facial

).

Imo proposilionem pulcberrimam


deteximus
:

et

maxime generalem nos primi


triangulum vel ex duovel ex

nempe omnem numerum

vel esse

bus aut tribus triangulis compositum; esse quadratum

duobus

aut tribus aut quatuor (juadratis compositum; esse pentagonum vel ex

duobus, tribus, quatuor aut quinque pentagonis compositum;


deinceps
libet,
in infinitum, iu liexagonis,

et sic

beptagonis et polygonis (|uibuset mirabili

enuntiand videlicet pro numro angulorum generali

propositione.

Ejus autem demonstrationem,qu ex multis variis et abstrusissimis

numerorum
libruui
in

mysteriis derivatur,

liic

apponere non

licet

opus cnim

e(

integrum buic operi destinare decrevimus

et
in

Aritbmeticen bac

parte ultra vetercs et notos terminos

mirum

modum

promo-

verc.

(')

Ce problme, comme
semble considrer
mais
i

le

remarque

Uacliel, se

ramne facilement
qu'en
il

dconqioscr

uu

nomljrc donne en quatre carrs, question que Dioplianle n'a soumise aucune rgle, mais
(]u'il

entier doit tre ou carr ou


stniliou,
il

comme toujours possible. Itacliet affirme somme de 2, 3, ou 4 carrs entiers;


donne
le

effet

tout
lii

n'en a pas

nombre dcmou-

s'en rfre l'induction,

Tableau de

la

composition pour tous les

nombres de

120, et ajoute qu'il a pouss l'exprience jus(|u' j>.i.

I'eumat.

I.

3()

306

UVRES DE FERMAT. XIX


(Ad quaestion.
(p. .ss).

II"

PARTIE.

XXXV

Libr. IV.)

Datum numerum

dividerc in trs numros, ut qui

fit

primo

in

secundum ducto,

sivc

acWito tertio, sive detracto, quadratum faciat. Esto datiis G.

Ita facilius fiet

operatio:Datus

numerusG utcumque
tum

dividatur, verbi

gratia in 5 et

i.

Productus dempt unitatc, hoc est

4. pei' 6,
i

datum

numerum,

dividatur: evenietf.

Qucm

si

a 5,

tum ab

abstuloris,
tertia

duo residua

et ~

erunt dua^ priores partes numeri dividendi;

igitur erit f (')

XX(p.

303).

(Ad commentarium in qnaestion. XLIV Libr.


Qu.ESTio
faciat

IV.)

Invonire trs numros, ut compositus ex tribus multiplicatus


in

in

primiini

triangulum,

secundum

faciat

quadratum,
in

in

icrtium faciat cubuni.

BAciiiiTus.

...

Advcrte postremo,

fingcndo laterc ultimi quadrali, talem adhibenreperiatur in


integris numeris,

dam

esse caulionem, ut valor Numeri

quum numorus
modo
a Dioin

Iriangulus non posset esse nisi inleger. Id autem semper succedel oprande

pbanto tradito,

si

quadrati latus

Qngalur

a
i
.

tt

Numeris qui

sinl latus
id
ficri

quadratorum

numro quadrato aequando contcntorum


pcricndo deprehendes
(').

Caterum vix abter

possc, salis ex-

Experientiam non

satis

exactam

fecit

Bachctus. Sumatur quilibet

(')

La solution do Fermt, fonde sur une identit


diffrente de celle de Diophantc.

facile

reconnatre, est essentielle-

ment
('-)

La

solution do Diophante, avec les gnralisation-; de Bachot,

peut se reprsenter

comme

suit.
./"i,

Soient

j-2, .r3 les

trois

nombres cherches. Posons


.r,

-u

.fj -!-

.3:3

= .1p2

ct

_
il

a(a

-H

T)

('

vient

'2

Posons maintenant

OBSERVATIONS SUR DIOPHANTE.


cubus, verbi gratia, cujus latus multiplici ternarii superaddal
tom. Erunt, vcrbi
i^natia,

307
uiiita-

2Q
ergo

314
i-Si

iequanda triangulo

16Q
cujus latus tinges,
si

iRquabunlur quadralo,

libet,

4N-3.
Etc.;
nihil

enini vetat

quominus generali niethodo,

loco

etiam

ipsius 3,rcliquos in infinitum impares usurpcmus, variando cubos.

XXI

(p-

Mg).
IV.)

(Ad commentarium in qusestion. XLV Libr.

(Ju.ESi'io

DiopiiANTi.

Invcnii'O

1res

numuros,

iil

inlorvallum inajoris ot

niudii

ad

iniervalliim mcdii cl minoris


cianl.

dalam

tiabcat ralionem, scd et bini

sumpli qiiadratuni confi-

liAciiETUs.

..\)iicniadniodiiin ergo in liac ([uacsliono Diophaiilusducel

modum

([iioduo

numeri simul acquentiir ([uadralo, quuin uler((uo componitur ex Numris mimeri Numerorum sunt
iii;oqualcs, 110c habeiil et qiiadrali
:

et unitalibus, cl

ralionem

([iiadrali

ad quadralum. numeri

aulem unitatum sunt inaequales


catam qualitatem,

sic aio

modum

dari posse rosolvcndi dnpli-

quum

utcrquc propositurum numerorum quadrato ;cquandorum com-

ponitur ex Numris cl unitalibus, et numeri

Numerorum

suni

iniuquales,

nec liabenl

on a
"(i-i-i)
, , , =,.;2j;2_34_^,.^
.

d'o l'on posera


(-2

2-1-1)-

ou

r03-.f-

8;* 8y''-i- =
I

(43.(:

0)-

et

8;t-i-S-c3-(-

g2_,

8;4_(_ ^y'

Mais

il

faut

que a

soit cnlicr et,

par consquent, que


Diopliante, et

(0
l'a

-1- 1)-

le soit.

Si l'on [irend S

=
=

t,

comme
comme

l'a fait

comme
c cl
il

liaclict

cru ncessaire,

on

peut prendre tout

fait
1,

arbitrairement les entiers

-y-

Fermai prend
choisit,

l'avait fait Diopliante;

fait d'ailleurs,

dans l'exemple

iiu'il

7,

3.

308

UVRES DE FERMAT. -

11=

PARTIE.

raiionem quadrali ad quadratum, sed eL niimcri iinilalum inaequales sunt, sive quadrati sinl,
sive non. Id aiileni prstabimus in diiplici casu.

Prinius casns est,

quum

niiniororum qiiadrato asquandorum intcrvallum lalo est


vel

iil,

eo
a

per aliquem unitatum nunicrum multiplieato vcl divise, et i)rodiicto

(|uotiente

minore propositonim numcrorum detraelo,


IliS....

supersil unitatum

numerus

solus quadra-

Secundiis casus est,

quum numcrorum

quadrato ;pquandorum intervallum laie est


et prodiicto vcl quotiente a

ut,

co

per aliquem unitatum nimicrum multiplieato voldiviso,

minore

propositornm numcrorum detracto,

deficiat

unitatum numerns solus, qui ad nudliplicato-

rcm

vel

divisorem raiionem haboat (juadrali ad qiiadratum...

S(^d

proponatur,

si

placet,

hc
fiN

duplicata a'qualitas,

nempe

2N-1-5

(M

-1-

a-quaiidi f|uaclralo.
erit
16,

Quadralus a-quandus tNh-">


et

quadralus iEquandus

6N

.->

eri(

3(5,

et invenientiir alii in iiilinidim quastioni satisfacientes.

Nec

difticilc

est

regulam generaleni ad hujusmodi qutestionum solutionom propo-

ncrc, ut vix limitatio ista Bacheti sittanto virodigna,

quum

ad

iniiiiitos

casus oxtcndi quod iu duo!)us lantum adinvenit, facillime possit, imi


et

ad casus omnes possibiles.

XXII

(p.

^.5).

(Ad quaestion.

III Libr. V.)

Date numro apponere 1res numros, ul quilibel i[)sorum et qui a hinis producitur quibusvis,

datum adsumens numerum,

facial

quadralum.

Ex

liac

propositione facile deducetur sequens qustio


qiialitor

hncnirc

numros ca conditione

ut

quod

siih hirus

prodiiraUir.

adscito dalo numro, facial quadralum.

Inveniantur trs quastioni satisiacicntes


aucti couficiant (juadralos juxta

ita

ut singuii dato

numeio

hanc propositionem. Ponatur quartus

inveniendus esse iN-i-i. Orietur triplicata a'qualitas cujus solutio

OBSEKVATIONS
nostrae

S>\]\\

DIOPHANTE.

309
21"'"

niethodi beneficio orit

in

promptu. Vide adnotata ad

questionem Libri VI.


Solvetur itaque qu;estio, (|iiam proposuit Bacbetus (') ad qu;estioneiii
lior,

12 Libri

III,

pcr liane

moUiodum qua%

quiini

multo

sit

gcncra-

boc prscterea amplius babet quani metbodus Bacbeti, quod trs

priores numcri aucli dato


tione.

numro

eonficiant quadratos in nostra solu-

An

vero

ita soivi

possit qustio ul ctiam quart us aucliis dalo


:

numro
ita(|ii('

conjciat

quadralum, boc sane bactenus ignoramus

inquiratur

ulterius (-).

XXIII

(p. .2,,).

(Ad quaestion. VIII

Libr. V.)

Iiwenirc

trin triangiila rectangiila (|iiorum areui sint ciiiales.

Num
bilis
:

vero inveniri possunt quatuor aul ctiam pluru ininjniturn trianniliil

^ula qualis are,

videtur obstarc quominiis quastio

sit

possi-

inquiratur itaque ulterius.


lioe

Nos

problema construxinius, imo

et

data

(julibet

trianguli

(')

Page MO.

Soient

.r,,

x^,

.C3,

x\ les (jualre nombres clicrclis, cl a

le

nombre

donne.

La solution de

iiacliet

revient poser

.r,

=
aii.\

II-

n
t

j-.,

i'-

n
,

.r3=

2(j:,

+
le

.fo)

(''

n),

ce qui satisfait

conditions pour trois nombres.

Si,

pour

ijuatrime, on pose

X; =1' on n'aura videmment qu' satisfaire en outre


x^.T:,-^
soit

II,

la condition bien facile

que

ou

(i'

-+-(()-

un carr indtermin.
l'a

Bachot

rsolue, en

fait,

do deux fagons diffrentes

1"

par rapport

11,

en se

donnant u; un carr.
(^)

2 par rapport , en se

donnant v
a

u,

iju'il

suppose inutilement devoir tre


|)uur

Dans l'Observation

.W'I,

Fermt

donn une solution

le

cas o lo

nombre

ajouter est l'unit.

310

(EUVRES DE FERMAT. -

II-

PARTIE.
:

are infinita trianguhi ejusdeni are exliibemus

verhi gratia,

rlat;

arc G trianguli 3./|.5., en aliud triangulum ejusciem area'


7

120
7

1201

lo

70

aut,

si

placct

cadem denominatio,
49 70
1200
1201

70

70

Perptua

et

constans niethodus hec est


//,

Exponatur quodlibet

trianf'or-

gulum, cujus liypotenusa Z, basis

perpendiculum D. Ab eo
:

sic

niatur aliud triangulum dissimile cjusdem areai

nempe

fornietur al)s

Z quadrato

et

B in D
bis

bis,

et

planoplana lateribus similia applicentur

in

li

quadraliim

in

D qitadralum

bis.

Hoc novum triangulum

babebit arcam qualem are praccedentis.

Ad boc secundo edem mctbodo formetur


a

tertium, a tertio quartum,

quarto quintum, et fient triangula

in infinitum dissimilia

ejusdeni

are.
Va ne dubites plura tribus dari posse, inventis tribus Diophanti

40.42.58.,

24.70.74.,

et

i5.

12.

i3.,

quartum adjungimus dissimile ejusdeni tamen


I

area

412 881
liyi)otenusa,

..89

4l2 880
Ijasis,

>>89
1681

perpendiculum,

1189

et,

omnibus

in

eumdem denominatorem
sequuntur

ductis, tient quatuor triangula


:

in intogris a'qualis areai qu;e

Prinuini

4? jGo.
....

49 938

Secunduni

28 536.
17 835.
1

Tertium
Ouarluni

681

OBSERVATIONS SUR DIOPHANTE.


cdemque mcthodo invenicntur
et qua'stio

:lll

triangula ejusdem area' in infinitiini

sequens ultra Dioplianteos limites progredietur.


ali

En etiam

metliodo (') triangulum cujus area facit sextuplum

quadrati, sicut3.4-5.;
2

nempe
7

896 804.

TiC 8o3.

77G

48'>-

(') J. DE liLLV
(j.

Doclriit analytic iin'ciitum noviim,


Iria

I,

3S. p. 11)

DiopluinUiS L. V,

8 Iradit arlem invcniendi

triangula roctangiila ([ua; sint cqualia

f[iioafl

arcam. Qui

vero plura ab ipso expetct, nunquani obtinebit; praclerca niu]uani tradidit Diopliantiis

methoduni invcniendi triangulum dato triangulo quale tiuoad arcam. Fermatius utrumcpic
niox at(iuo
"

edcm operatione
1)

pra?stabit.

Sil verbi gralia

invenicndum triangulum cujus area

sil G, <]ualis

est area Irianguli rec-

tanguli 3.4.5.
"

Eslo

unum

lalus cujuspiam Irianguli rcctanguli 3, et aliud latus sit

-h

\.

llorum

quadrata simul sumpta exhibent

25^iQ-i-8N
pro cpiadrato hypotenus
u
:

quare

isle

numerus qualur quadrato.


est,

Dcindc area

istius Irianguli,
r>)
:

|N

+- 0, dbet esse sextupla alicujus quadrati ((|uia posac proinde


ille

tulatur areain esse

ergo cjus are scxtans quadratus

ductus

in

30

eOiciei (piadralum. Efficit

autcm
<jN

+ 36

igitur

liic

numerus aequandus

est quadrato.
:

En

igitur

duos termines duplicattc qualltalis


(jN
-f-

36

et

au

-h

SX.
critqui.'

In

liis

autem unitatum numerus (|uadratus

est: ergo valor radicis facile repcrictur,

Go 53o 400
.>.i

G5o 409
2
.S()<J

ac proinde
I

04
(101

-*-

crit

X 4oii

Aliud autcm lalus circa rectum est

3.

Igitur

horum quadrata simul sumpta

laciunt quadra-

tum cujus

latus

7 7-6 485 2 40 J Coi


crit

hypotenusa. Ergo liabes triangulum rectangulum


7 77G 485 2 40 J Goi 2 SqG Soi
2
io'3

Goi

cujus area est sextupla cujuspiam (|uadrali, ncm[ic

724 201
2 4o5 Coi

312

UVRES DE FERMAT. XXIV


(p. 2.,).

\Y PARTIE.

(Ad qusstion. IX

Libr. V.)

Invenirc trs niinioros ut uniuscujusquo quadraUis,


iracl, facial

summ

Iriiim sive addil sivo

de-

quadralum.

l'A siipradictis

patot posso nos construero generaliter


iil

problema

Inwnirc quotcumquc numros

uniusciijusfjiw (/uadralus.
(').

summ

omnium

sivc

addit

sn'c detracl,

quadralum facial
:

Hanc qusestionem

forte

Bachetus ignoravit

Diopliantuni quippe pro-

inovisset, ut supra 31"

qustione Libri IV

et aliis in locis, si qusestionis

hujus solutionem detexisset.

XXV(p.
(Ad commentarium
QtjyESTio DiopiiANTi.

22/i).

in question. XII Libr. V.)

Unitatem dividero

in

duas partes,

et utrique

scgmento datiim
*

numcrum

adjicere

e't

facere quadratum. Oportet aiilem

datum nequc imparcm cssc

nequo

luijus vero quadrati latiis est

85 1
1

:j'ji

l'er

qiiod

si

dividas singeda lalera trianguli


12 o6i
2

mox

rcperti, liabebis triangiduni (pi.Esitiim

328
iG(3

.>,3j

4 49'i 9I' oot


'2

(^53
^i'

047

45i

047

't>(i

4"
i|iiod

ciijus area est 6.


"

Adverto nos invenissc

lioc triangidani

pcr

illml

daliim

liit

3.4.

j,

ac por

iiivcii-

lum

inveniri posse icrlitim; per lertium irivcnietur (piartum, et sic in infinilum.

(')
la

La question V, 9 de Diophantc se rsout en

elTet

par une application immdiate de

solution du problme prcdent.

Soient i, a,,

.,

les

hypotnuses de u triangles rectangles ayant une

mme

aire A.

comme
aj,
les
4

est carr,

nombres

4A
satisferont a
la

question pose par Fermt.

OBSERVATIONS SU H DIOPIFANTE.
(liiplum cjiis N. imitas niajorem liabcre
pi'iiiuis iiumL'i'US *
(
'

313

quadrantem qiiam

est niiiiierus, ()uo ipsiini nictitur

).

ISaciiictus

Kcliqiia

ver vcrba

iicqiic

duphiin

fju.r,

de.

adco

viliala siinl

iit

millam

commode

recipere possiiit cxplicationem.

Non dubito quidem

Diophanliiiii

res-

pexissc ad aliquam

numcrorum non vidgarem


ul diiplum ejus unitalo

proprielatem, qua dcfinitur


sit

qiiis niiiiicriis

par doligendus

sil,

auclum

(inadratus niiinerus

v(;l

composilus

ex diiobus quadralis. Sod quid sibi


id

vclil in tanta

vcrbonini caliginc diviuai'c non possnni;

oneris rulin([iiam

illi

qui in codicem aliquom cmcndaliorcm incideril.... Sano qiiod ail

Xilaiider,

verba
utiquc
:

illa

corrupla vidcri vcllc, deberc


nulli

cum

(|ni

daliir cssc

duplum numeri

primi,
rolelli

id

futile est et
si

fundamunto nixum, quodquo ips slatim expcriunii


duplus numeri primi S cl lamcn qucTStioni sol-

potcst

nani,

datiis sit lo, is est

\end;e minime rcpcritur idoneus,

nam

oporlci'ct dividere in

duos (|uadi\Uos niimonim 21.


sit,

(Juod quidem impossibilc est. ut rcor,

quum

is

iicque ([uadratus

nc(|uo suapte natura

compositus ex duobus qnadratis.

Numci'us 21 non potcst

divicii

in

duos quadratos

in

fractis.

Hoc

autem

facillime demonstrare possumiis, et gcncralius


iii

omnis numcrus
duos
(|na(lrat(is

cnjus trions non liabet triontem non potost dividi


nc(|ue in intcgris

ncque

in fractis.

XXVI

(p. 2j5).

(Ad idem commentarium.)


BvcnETUS.
paris unitato

Aiicpiando jnihi vcnit

in

mentcm

Diopliantuni voluisse

duplum

dati

numeri

auctum esse iiumerum pi'imum, quaiidoquidein umnus


5,

fere liujusmodi uiimeii

cuinponuutur ex duobus (piadratis, ipiales sunl

ij, 17, 2cj, 41, aliique primi


li:uc

numeri

ipii

sublata unitato relinquunt numci'um pariter parcni. Vei'umtamen neque


lincri potcst.

cxplicatio sus-

Nam primum

liac

ratione per liujusmodi ronditionem cxcludercntui'

omncs

nnmeri, quorum (hqilum unitato auctum est (piadralus nunierus


ctiarn

Dcindc cxcludcrontur
(piadralis,
l'i,

multi numeri,

quorum duplum
alii

unitato

auctum componitur ex duobus


du|ili

quales sunt 22, 5S, G2 et

iunumcrabiles.

Nam

liurum unitalc aucli sunl

117,

(') Le texte grec correspondant ce passage incomprhensible de

la

version latine est

le

suivant dans l'dition de Haclict (leon

tlu

manuscrit fonds grec n"

-lil'j

do

la

BibliothtpK^

Nationale)
|j.rT

oir.Xarj'M'i ajTOi q

[j."

a.

[XiCCo'/x '/t) [joi 5.

^ [x;Tp;T3<i j-fj ToO


le n"

".
:

5"',

et,

d'aprs Bacliet, dans un

l'itticuiiiis

^iwcav (probablement

301)

aptOaou.

Ces deux leons reviennent corrompus de la niOmc faon.


Ffiimat.

la

mOme,

et tous les

manuscrits connus de Diopliante sont

I.

4o

314
125,

UVRES DE FERMAT.^
quorum
nullus

II"

PARTIE.
unusex quadratis 36 et 9, sccundu^

al primus numcrus, quum


coiiflatur,

quilibol mullos linbcal inclicnles;


scilicct

(juisquc
fix

lamen c duohus quadralis

primus

quadratis 81 et 30, tertius ex quadratis 100 et iS.

Veia limitatio hc
excludens
:

est, gcneralis

nenipe et omnes numros inutiles

Oportet datum numei'um non csso imparcm, ncque


unitate auctuni, pcr
dividi a quovis
narii.

duplum

cjus

maximum quadratum

ex quo mensuratur divisuni,

numro primo

unitate minori

quam

multiplex quater-

XXVII

(p. 232).

(Ad commentarium in question. XIV Lihr. V.)


Qu.ESTio DiopiivNTi.

Unitatcm dividerc

in

trs

numros

cl cuilibct

adderc datum

cumdcm numerum
Bachetls
ostensum
est,

et ila

qucmlibet quadratum facerc. Oportet aulem datum neque biuafit

rium esse neque aliquem corum qui

addito binario ad oclonarii mullipiiccm.

Ingeniosa est et autore digna liujusmodi limitatio.


h;cc condiiio
sit

Ctcrum quamvis,
nain

ut

necessaria, non est lamen sufficieiis,

non soluni

numeri omnes
lerca

liac limilationc

comprelicnsi solvendjE quastioni sunt inutiles, sed praequi fiunl addito 9 ad 32 vcl ad aliquem cjus multiplicem.

numcrus 9

el

omnes

alii

qualcs sunt 4'i "3,

io5, etc.;

nam liorum

triplum addit unitate neque quadralus est


...

neque numcrus e duobus

vel tribus (juadratis compositus.

Ctoium an

li

du;u limitalioncs siinul sufficicntes sint,

ila

ul per ulraniquc simul

cxcludanlur omnes onuiino numeri quorum triplum unitate auctum non est quadralus

nec c duobus vel tribus ([uadralis compositus, non ausim teniore affirmare. Equidem vix

adducor ul
cx|)crtus.

aliter

senliain,

ipium

in

omnibus numeris ab unitate uscjue ad

01'J

id

sini

Limitatio ipsa Bacheti est insufticiens, imo nec ipsius experientia


satis fuit accurata, nani
in

87 numerus cadit

in

limitationom, non autem

regulam.

Vera limitatio

sic concipi

dbet

Exponantur du progressiones ([uadrupUe


al)

altra

al)

unitate, altra

octonario, et una alteri superponatur sic


1,

4,

"6,

64,

256,

1024,

4096,

etc.,

8,

32,

128,

5i2,

2o48,

8192,

32768,

elc.

et

considerando primo terminum primum secund;e qui est 8, oportet

OBSERVATIONS SUR DIOPHANE.


<latuni iiunicruni

:515

non esse

diipliiin

unitatis, quia ipsi supcrponatur

imitas, ncqiie siiperare duplo unitatis multipliceni 8.


Deiiulc, considerantio secunduni tei'uiinuni secunda' progressionis,
(jui est

32, sumatur
in

duplum uumeri

superpositi qui est 4

fit

8, cui

si

addas oinucs
(in iioc

oadem progressione

supcrioii proxime antcdentes


fit

cxemplo invenietur

sola unitas),

9.

Sumptis igitur duobus numeris 32

et 9, oportel

datum numerum

ncque esse 9 ne([uc superare dicto numro 9 inultiplicem 32.


(]onsiderctur niox tertius progressionis secunihe terminus, qui est

128

sumatur duplum numeri superpositi, qui


in
1

est 16

fit

3^, cui

si

addas omnes
(|ui

eadeni progressione supcriori proxime antcdentes,


fit

jain sunt

et 4.

37. Sumptis igitur duoi)Us numeris 128 et 37.


nc(jue esse 37, neque superai'c dicto 3- mul-

oportet

datum numerum

tiplicem 128.

Cousiderato deindc quarto progressionis secunda' termino, fient ex


nietliodo

numeri J12

et

149. Oportel)it ita(|ue

numerum neque

esse

149, neque superare dicto 149 multiplicem 5 12.

Et est uniformis et pei'pelua in infinitnm melliodus,

quam neque
vel
in

Diophantus gcneralitcr indicavit, nec Baclietus ipse detexit, cujus


ipsa experientia
([ui
fallit,

ut jani

pr;emonuimus, non solum


de qua fidem
facit,

numeio 37
iii

est intra limites experientiic


et aliis.

scd eliam

numro 149

XXVIII

(p. :.^.).

(Ad quaeslion. XIX Libr. V.)


Invcnirc 1res numcros,
eoruni
,

iil

cubus siimm:i'
facial ciii

Epev

Tiii;

apt(i;j.o,

ottw o

.7io

to

quovis ipsorum detraclo,

ijuyxs'.aevou

tcSv

Tpciv

x6o;

\tviiv.
C/t

Inim. Poiialiir riirsws trium siiiiima


ipsi ^ C,
juiicli
I

N. cl

XITTOV

7rO'.7|

Xijfiov.

TET7./0oJ(I7.V
ixv

TtXtV
,

1^ C,

l'v

C. Supcrcst ul 1res confil

TpE

'"'

.
'

xal o-xiv
,

x6oiv '
.

jpqucnliir iN.

ergo TTji C ;cqiiale


diviilaiilur,
1

xuciojv x;

fis

xuoi'iv
"

Ao'.tiov

eit;

N. cl oiiHiia per
;ct|ualc
1.

nmncrum
est

lit

Tou
Bioo^'

TpE
'

InCJcso.'.

a.

yi'vs-at

xuCixov

7yi-jQ

aulem

qiiadraliis.

Taov " a. TfivT Trapi p'.Oaov,

Oportcbal crgo
esse (piadi'aUim

cl
:

luimcruiii

qiiadraloriun
is iialiis

xai yivETi'. ouvay.oarov


xai EdT'.v
ri

owov

'.(jov y.

y..

undc aulem
suljdiicii

est?
cubi.

aova TExpyovo.
Etvy.c

SeyiSE'.

-/py.

Oiiod a

tcriiai'io

siiiil

iros

X; t; SijvyaE;;

TETpyo^'^v-

:r'JOiv

316
iliioi'iim qiiilibct

UVRES DE FERMAT.
minor esl
iinilatc.

1^ PARTIE.

Eo iloque

rcs

l'cdit,

ul invcuiantur 1res ciibi,

quorum
ip(Tcov

(luilil)et sit

minor

uiiilalo,

sumnia aulem

euT'. ijLOvioo .'..

y.y).

a-rryeTa'. e;

to

soruin a lernario sulilala, facial quadraUiin.

SpEtv Tpe xou,

OTTIO

SXXaTO?

Cl'JTiv

Et quia volumus cuborum qiiemquc mino-

IXaidiov

/)

iji"

. T 8

ijijvO|ji.a

aTJv ipOv

rcm esse

uiiitaLc, si

statuamus trcs numros

simili unilate minores,


i;uli

multo minores sin((iii

TOCiaEv xatTTOv atv xSov X<T50vx


|j.ovxSo
;x'.,

z'r/y.'.

erunl unilale. SicauLem quadraliim

av oipa xataTXu-idciiJ.sv to

rclimiiicUir oportcbil niajorem esse binario.


Slatuatiir qiiailraliis qui relinquitur 2{.
Icl ii^ilur I

Tps apiOao X^aovT. ij.ova5o; a. TtoXoj

Opor-

kx.5T0
CiI/Ei'Xe'.

OL'jTiv

Xiomov

ly.ovioo

^.

(oit

dividcre

in trs

cubos

et liorum

X7.TaXtz;J.EV0 TETpaYlOVO IXE'w"'

nuilliplicia secuniJinn aliquos

cubos

divisa.

iv7.1

SuiSo. TETOtyOo) xa.TaX'.7rO|AV0; TE[A

Eslo scciindum mG. Oportet igitur ut divi-

Tp^YdiVo

p.

oti ov

y''

oi)>e";v e!

damus 1G2

in trs

cubos. At 162 componitur

xpEt; xou. xa!


X2.T TtV<~)V

xaxx totwv

TroXXarrXd'.a

ex cube 125
(\\

et intervalio

duorum cuborum.
in porismatis,

xwv

S'.ipEOvTlOV.

57(0

et 27.

llabcmus aulem

om-

XT. TOV sT. cfEl'Xoy.EV Ov tv p;^ O'.eXe'V


e!

niiiui

duorum cul)orum

intervalhini

eomponi

tieT xCou.

sYXEtTa'. Si o p;^3 exte

ex duobus cubis. Kecurranuis ad proposituni


initio et

x&'j

TOu pxE
Xa'l

xat

So

x06(ov

ij-Kzo''jy7^

sumamus uunmqucmque cuborum

TOUTE O

TO xC. yOa>J SE V TOIs ^0-

invcntorum, et quolii)el ab unitatc subtraoto,


rcsidua statuamus pro quacsilis numeris et
sit

pc'ijy.OCJtV *

OTI TTXVTCOV SO
!i;

XSwV

/)

TTECO/'^

x" *. v7.T0/o;jiV

TO ; ap/T|, xa\ Tii-

summa

iN. Ita

fiel

ut

cubus snmm.T, quofaciat. leslal

coaEv EX5T0V xuCiov eceOvtov. to; o


t;eT;
ic'.O'j.ov .

vis

ipsorum detraclo, cubum


fit

xai

aui..Y,iTa'.

tov

oc7:o

to

ul Ires simul a^qucnlur iN.

aulem trium
1

TU-'XEy.EVOU EX TloV Tp'.ojV XUOOV XEl'iV-VT

summa
fiel
1

2 { C.
f.

Hoc cr^o ;pquatur


positioncs.

N. undc

EX7.5T0V,
taoj'.i
'.'

TTO'.E^V

XCoV. Xo!" OV dTl TOU


x'

"pE"?;

N,

Ad

5. yt'vovTii Se oi TpE?;

[ii

a'.
=-!

xaTX

l'sx '"

5. oOev y;'vet7.!

'

p'

TVc; 7T0I7T7.(IE!;.

Solutionis

modum

Diopliantiis

non expi'imit

aiit

gra'ca

coiTupta

sunt. Bachetus (') casii adjiitum Diopliantuni arhilratur,

quod tamen

non admittinuis, quum Dioplianteam motliodum non


oxistimoniiis.

difficiloin invonlii

Invenicndiis quadralus Ijinario major, ternario minor, qui a tcrnario

subtractus relinquat

numerum
que
la

in trs

cubos dividcndum.

(')

Il

est ais de voir

solution particulire
l'on

donne par Diopliante ne peut

et le
:

obtenue avec
I

les positions

de Fermai, et

a ds lors le droit de rcpctcr avec Bacliel

casu faclnm videtur ul sumpscrit autor il, quo de ox tribus cubis compositus. u

Ouamobrem

sublato relini|niliir f

OBSERVATIONS SUR DIOPIIANTE.


Ponaturquasitiquaclrati latus esse

317

quemlibetnumcrorum nunierum

unitatc

verhi gratia

iN-i;
ipsius

quadratusa ternario subtractus rclinquit

2-IQ4-2N,
cui inveniendi trs cuhi sequalos qui sic effingendi ut iequalitas

tandem

consistt inter duas tantuni species proximas.


Id

quidem innumeris modis construi

potcst

Sit

unius ex

cul)is iafus

alterius (ut

numerus numcroruni

in

ambobus cubis

conlciat

2N)

sit

i-f-iN;
tcrtii latus in

numcris dumtaxat fingendum, qui ctiam, ne valor

qusitos terminos vadt, debent notari signo defects, nec est ope-

rosum eum numcrum numerorum sumere cujus valor loquationeni ad


pi'iostitutos redigat terminos.

Hoc

peracto, patot

primum ex

cui)is esse
sit

minorem

uuitate, ut (|u;e-

rebamus;

quum

igitur

secundus

major et tertius signo delects


tertii

notetur, patet dillerenliam secundi et cubis,

anjuandam esse duobus


et

quam ob ratioucm

ad secuudam operationeni et Diopiiantus

nos devolvimur.

Habemus autem
intervalluin

incjuit

in

porismatibus

omnium duorum

cu-

borum

componi ex duobus cubis.

Hret

iteruni Bacbetus (') et, destitutus porismatibus Diopbanleis,


:

banc qustionem secuudam detcrminatione indigere contendit

duo-

rum quippe eubornm intervallum


dividere docet,
niinoris.

tantum couditione

in

duos

cui(s

dunimodo major datorum cuborum

exceihit

duplum

Nam quomodo omnium duorum cuborum


duos cubos ignotum
sibi

intervallum divi-

datur

in

ingnue profitctur. Nos supra ad

(')

Voir Observation VIII.

:518

UVRES DE FERMAT.IVsecundam ethanc


modiim

Il"

PARTIE.

quastioneni Libi'i

et rcliquas liujus matcria qiis-

tiones gencraliter constriicndi

fliciter

deteximus.

XXIX

(p. 2',9).

(Ad quaestion. XXIV Libr. V.)


Invcnire
i|)sis

trs quadralos, ul

solidus sub
adscilo,
illc

contcnlus,

quovis ipsorum

Tf'.JV

CTESEO TTpOsXaStoV XXTTOV

TIOIY,

T-

i|iiadratum faciat. l'onatiir solidus


et

rQ.

Tpayiovov. Ts-riyOw o kx -jv rpsiv (TTpeo


S''

qurantur trs quadrati quorum

i]uilibet

. xat ^TiToasv xpeT

Texpayujvou; o'xwc

adscil unitate facial quadratum.


peli potest a quovis

Hoc autcm

xaTo auTJv ara y.ovSo koiv^ tetsyiovov. TOJTO Sa


a'rro

triangulo rectangulo.

ttvto sOoyMviou

tc-

Expono

tria

triangula rectaugula, et acci-

/wvou. XTt'Oaai xa
xal XiSiov xov
i.it

xpi'a xpi'yojva pOoYiv.a,

picns quadratum unius lalerum cirea rec-

ata xwv [:rpl xT|V opOr|V

tum, divido cum pcr ([uadratuui

altcrius

xsxpiywvov]

u.tp'Xu> e

tov aTt

xy,; lo:~-7^

lalerum circa rectum, et iuvcnio quadratos,

xjv [Ttep; x/]v] pO/jV. xat E6py,(l0|j:V xo;

unum YsQ,
et quilibet

allerum -fT^-Q, tertium


i

^\Q,

XExpaywvou. ev asv
x;'^'^
.

B'''

'

xov Sa X:ov
.

ipsorum cum

facit

quadratum.

xov CE TCXOV

;ij

Xt U.EVE!

lieslat ut solidus

sub tribus coiUentus ;cqneillc

Exocdxoi; luxcv iisxa S"

ro'.iv

xsxp-'Mvov.

tur iQ. Est

autem solidus
i

5HVunj*^'C-

XoiTTov Txi XOV x xojv xp'.ojv CTtpev taiua'.


3" a. yivExa'. 3 o

hoc Eequatur

Q. et omnia ad eumdeui dcnoet dividcndo per


i.
i

x xwv xp'.wv sxEpeo;

.,

x'^
,

x'
,

minalorem rcducendo,
fiunt

_ % va
Q,
a. ou et latus
i.

i-j'

'

xiuxa tdi
xac Trapa
'j.

a. xa; ttvxx
3v|j.'.v yivExa'.
y,

E'.

xo
o'

-^rif^iQQ iPqualia

lateri

oi'jxo aop'.ov,

o'^

icquatur, fitquo
iiuitas

'tj-Q ;oqualc
si

Est autcm

a. ou

i5a

a. xai
l'ai
jj."

7iAEu:a

x/|

tt/eus.
y|

quadratus. (juud

etiam

H Q
J

'!"''-

yivExat "

pT''

a.

xa! etx'.v

y.ovi;
px'^'.

dratusesset, soluta fuissct qu.'pslio.

Non

est

XExpiycovo.

et Y|V

xsxpyiovo xai x 3'

aulem. Eo igitur redactus sum, ul inveuiam


tria triangula rectangula, ul solidus

XXu|;.vov av y,v xo y|XO'jy.Evov.

ox Eaxiv

sub pcr-

0. aTTaYExai O'jv e xo sOps'tv xpc'a


iOoyo'ivi,
o:to)

xpiywva
xotOxiov

))cndiculis
faciat

ductus
*

in

solidum sub basibus


sit

xwv xpiwv

quadratum

cujus latus

numcrus

axiov (jXpo; iroXXaTiXao'.dOEK;


xjv fiiaEwv .xwv uxepEv
Tto'.yi

-rtl

xov x

multiplicationo ortus laterum circa rectum

TExpyioXV

unius triangulorum. Et

si

omuia diviserimus

VOV.
x/jv

TiXeuCIV
vo;

'yOVXI xov
XOJV

TTO

Zpl

per produclum ex lateribus circa rectum


inventi
rcclaiiguli,

cOviV

pOoyoJvov.
icr

XX!

av

orietur qui

fit

ex proin

nvxa TtapaGXtoaEv :iapi xov


xy^v sOjv

xwv zEpi

ducto laterum circa rectum secundi

pro-

xo etiiavou pOoywvt'ou yEvy,-

ihiclum laterum circa rectum altcrius trian-

(IXai TTO xjv TTEpl X'/)V cOyjV

XOU a 3

I!

gulorum. El
i5.

si

unum ipsorum statuamus

3.

xov 7tpi xyjv opOjV To xpou xiv xp'.ywvwv,


xal v xi^(oav
e!
'v

CD devcnlum est ul invenianlur duo

auxwv y.

o.

e. a:riyxa'.

triangula rcclangula ut productus ex lateri-

xo p";v

3tJ0

xpiywva pOoyiov.x, ozm;


OpO/jV XOU UT:6

bus circa rectum producti ex lateribus circa

X(oV TTEp;

X"/^V

XWV ~St

OBSERVATIONS SUR DlOl'UANTE.


rectum
sit

31!)

12N. Proindo et area areiu

12. Si

autem

12 et 3.

Hoc autom
'^o.

facile est et est


*

Sou

ifj.

B ip xal
Tc oO (
ly.

";.

toOto 3 piocov xi
l.
lA-Jt.

simile liuic 9.

41-

Alterum

5.

12.

3.

ETT'.V

'r'i'Lry.tjSi

FtitC'.}

TO Si
xpi-

(* le^ciiduni est 8.
tria
tio

i5. 17). Ilabcnles erso


iiii-

ETfov

i[i.

/ovte; ov t

xct'a

triangula roctangula, revci'taiiuir ad

yiovx fOoY<')i'i p/O|j.0a ei ri ; ap-/Y,.


T7.lTiT0aSV TCV

propositum. Et slatuaiiuis triiim qUcTsiqiiadratorum, altorimi


si

T|T!>uaivCOV TpUOV TETpayi""

toriini

9, alteruin a*),

vo)V,

|/.iv

0, Sv
i

8 xi, v o Tr. xal v


!(To')5(oy.Ev 3"

tcrtium 81, et
fiet
I

soliduin ex

liis

a3(|iiemus iQ,
*

Tov x Ttv 3.
TET7.'.
;"

UTettov

a. Yvy^-

rationalis.

Ad

positiones.

piTo. ttI

Ta UTCoaTaieii;.

\retli()(lum Dioplianti, qiiain

non perccpit Raclictus

(' ), ita rcslitno

ot t'xplico.

Quoniani prinuun triangulum esl


ribus
:

S, 4, 5, et

roctanguliim

sul) latcIria/i-

12, eo dcvcnliun est, in(|iiit l)io[)lianLus, ni

iinmianlur duo

gida ut produclus ex latciibas circa


rectum
sit

ivctii/n p/odiicti

ex

lalerdnis cirai

ihiodecuphis; et ratio est

(|uia

tune pioductns ex latcribus

unius

in

productum ex latcribus

alterius producct nunicruni qui eri(


liet (|ua-

planas similis 12, atcjue ideo eoruin nuitu nuiUiplicatione


dratus,

quod

vult propositio.
:

Sequitur Diopliantus
est.
fit ?>,

l'roi/ide et

area arc

2( -),

quod perse claruni


[\.

Deinde
et

Si

autem

12, et 3, (|uia,

dividendo 12 per quadratum

semper

in inultiplicatione oritur
l'aeil

quadratum; nam quadratum.

divisum per (|uadralnni,

(|uadralnm.
ita

Reliqua Dioplianti non pr;estant propositum, scd

restituemus.

(')
/
I

Il

s'agit

de trouver

trois triangles rectangles


ait,
iii,
ii-i,

(3,

''3, ''3)

lois

que

!
1

ou

3 tant les liv|iotenuses,

-11-

en nombres (1, l>i,ct),


hilf-tlj^
''1 c-i ('3

(,, O-i^c,).

'^ dans un rapport

carr.

Prenant arbitrairement

le triangle (rt,,

/^i,

f|), soit (5, 4, 3)

dans l'exemple

choisi, Bacliet
il

forme

les triangles suivants,


fait
:

respectivement des nombres 0|,


l'h
l)-l(l'f
/'3

bi et 1, r,, c'est--dire

pose do

ai
d'o

+ cj,

/;f=cj, = ? =
t'

lail),,
>'3-

''.

2,C,,

2i Les deux triangles ainsi construits sont


il

(,'ii,

9,

4")

t,

(34,

ifi,

3o).

Au

lieu

du second.

prend

semblable 07, 8, (^) Entendez duottcaiplti,


le

i5), le rapport restant le


et la ligne suivante
:

munie.

Si

autem duodecupla,

et tripla.

:{20

UVRES DE FERMAT. primum

II"

PARTIE.
altcrum vero abs 5

In lioc casu ('), fingatur trianguliim abs 7 et 2,


et 2; et

trianguloriim orit triphim ad seciindum, et duo pro-

posito satisfocicnt. Rgula autem gencralis inveniendi duo triangida rec-

langida

in ratione

data hc

est

Sit data ratio

R ad

S, majoris

ad minus. Majus triangulum formacl

bitur abs

R bis +
minus vero
Aliter.
al)s

-S

R+

Sliis

et

R-S.

FormcUir piiinuin
sccuiuium
Aliter.

Irianf^uluni alis
al)s

R jjis

el

Sl)is R

el

R R

-h S,
-h S.

Formelur primum

triangulum ahs
abs

Ilsexies

el el

sccundum
Aliter.

Rqnaler-i-S

R R

bis

S, quaier S bis.

Formelur primum

triangulum abs
abs

+ S quaier

et cl

secundum
\\\

S sexics

R bis Squater, R S liis.

jam

diclis deduci potcst

mcthudus

inve/iirndi Iria tiiangula reclan,

giila in proportione Iriinn

dalorum numeroniin

modo duo

dali numeri

reliqui sint quadrupli.

Sint, vcrbi gratia, dati trs

numeri R,

S, T, et sint ipsi R,
:

siuuil

quadrupli S. Formabuntur
lirimum
abs

sic tria (riangula

-t-

S qualci'

el
et

secundum abs
tertium

S sexies S quater -h

abs

et

S quaier, S bis, S quaier T bis.


R
R
bis

Sumpsimus autem R

esse

majorem

T.

(') Les triangles de Diophante ou do Baclicl s'obliennent par

la

seconde solution do

Fermai, c'est--dire avec

les

couples gnrateurs
la

5,

!\

el 4, i.

Diophante avait probable-

ment

traite,

dans un problme perdu,

construction de deux triangles rectangles dont

l'aire soit

dans un rapport donn.

OltSEltVATlONS SUU
Il
i

l)lOl>lIAi\Ti:.

321

lie

('(iam elicietur modiis invenicndi tria tria/igula rcrtangiila lui-

incro. (juoruin

are constiluanl Iriangtilum

rcclangii/it/n.
cl

Eo cnim deducetur

qiuestio ut inveniatur triangulum cujus basis

hypotenusa sint qiiadriipho perpendiculi. Hoc autcm est


(riaiiguluin simile liuic
:

facile et eril

i5,

8.

Tria vito tiiangula sic forinabuntur


IMiimiiii
;i1js

/i9

cl

2,
?.,

seciindum abs
tciluiiii

47

el
cl

abs

48

'

liinc

cliam elicictur modas iinenicndi

tria Iriaitgiila

(juorum are

siiil

m mlioiic Iriiim (jiiadratonim dalorum. (/lajnirii duo suit (fHadrupU rclumi.


ac pruiiide poLcrunt

cdem

via i/ivcniri

Ina Ina/igii/a rjusdc/n aiccv ('):


dtio triangula rcclangidu in
iiliiiiii(|iie

imo

et infinitis

modis possunuis construcrc

dala ralione, diiceiido iiiium ex tenninis aut


liata, etc.

in qiiadrala

XXX
(

(p. -'i).

Ad

quaestion.

XXV

Libr. V.

luv cuire 1res


i|isis

quadrulos, ul solidus sub

Kjpev Tpe; rexp xyo)vou;, otcw


Tiov (Tcpei Xet'J/a

ix tcjtioiv,

contentus, quolibet ipsorum delraelo,

kxoxov utojv
\

t-

facial

quadralum. Ponatur solidus


1

stib ipsis

Tpayiovov. TcTayOc)
XI!

anv CTSCi;

0' .

conlcnUis

Q, et rursus quadrnli qui (]u:c-

r.i)a-j 01 Ct|TO|j.vcpi

xsTpYOJVO'. aTro

twv

rimtiir, suiiuiutur

ex

triani;iilis

reclaiiyulis,
;

'jpOoyiovi'tov

rptyiviov, kvo asv t'', rou ci


',

luuis a

1-|,

aller a

^j,

Icrlius a -i^

statuo

kxipo'j

xi''"

To ;o

Tmco
a
rJ/et

'JtO'j; iv

cos in quadralis, cl niancl \Q, quolibet ip-

ouvia'.,

xai

v'.

Vj

0'

xuTou
IJT'.

sorum

(ietracto, faciens

quadralum. Super-

XUTCV ZO'.OUa TTpiYOJVOV. Xo'.TIOV

TOV

est ut solidus lur \{)


:

sub tribus contenlus queillc

ix

T(jjv

Tpuv iTEpeiv (Oojou

Suv|j.'. a. xv.;

est

aulem solidus

,;^Sa ^-C;
1

S1T1V
[i.

x Kv Tp'.wv TTepso X'joxCliJV


;j.opi'it)

hoc

crj,'o

;C(iualur iQ, cl
1

omnia per
a'qualia
1.

divi-

s/ iv

px|j.

ax. raTa ia Suvi-

dantur, fiunt

li' S'fr

QO

Ksi au-

ae! a. xal Trvxa Ttap SOvaaiv ai'av yivET'.


' o"
[i.

lem uuilas quadratus, latus babens quadralum. Eri^o o|iorlebal eliam rli^i'uT

/, v

aopi'ir) pxjb.

xl,

l'i

;j."

. xil

OU

esso

euTiv

y,

aova; TExpiYwvo TtXeupiv

yowj'j.

(')

/'(///

Observation X.XIII.

l'tRMlT.

1.

41

322

UVRES DE FERMAT.
[Aopi'co

11=

PARTIE.
Sy,ti

([uadralum lalus liabcnlcm quadralum. Hiirsus itaqae ros co est rcdacLa ut inveniantiir
tria

xETpiywvov.

aci xai

S" 5' p. :/, iv

pxp. x, etvai TETpiYwvov 7:Xe'j:v


cnzift-zT.'. et;

triangula

rectangula, ut solidus

sub

yovTX TTpaY(ovov. xat uiXtv

pcrpendiculis ductus in solidum sub hypolenusis facial quadratum, qui iatus habeat

To epelv Tpi'a Tpc^iova opOsycvia,

ottco;

x tSv xOerSv arspe; TtoXXotTrXas'.iOt


tiI

quadratuin.

El

si

omnia dividanuis per


in

xiv x TJV TTOTEtVOU^jV (TTEOEOV, "OlY, TrXEupav

prnduclum ex liypolenusa
iinius

perpendiculum
fil

TETyoJVOv

yoyix

Tsxpiyojvov,

reclangulorum, oportet orialur qui

*xal iv Tivra TtapaaXojaEv irap tov xvi


7roTE'.vo(iT|

ex producto hypolenuSiE in perpendiculum,


alicujus reclanguli, in
luisa in

xa\

xaOTOu vo; Tiv ocOo-

produclum ex hypotcalterius, este

YWVl'cOV, 87^(!

TOO TTOTElVOUdiv Xai XXxat xaOTOu rroX-

perpendiculum
3. 4- 5.

unum

Oetov toO itoTivo(J7],

reclangulorum
est,

Eo ilaque deventum

XaTrXaniKjOvTa xi-i tv 7:otivo'j5Ti xi

ut inveniantur

duo triangula reclanet

xiOtou iGoyivou
pOoyojviov
E'JpE'v

X'.VO,

EUXtO XO V

xwv
xo

gula, ut
culi,
>.o.

numerus liypotenusne

perpendi-

y.

5.

aTriysxai ov

'.

numeri hypolenusoc
Si

et pcrpendiculi sit

5iJo

xpt'YCDva cppOo^ivii o:t(d :to-

aulcm
j.

2i>

et 5. et est facile, (piippo


i3.

XE'.voiJT,;

xat xaOxou xo TroxE'.vO'JaT;;,

za'.

majus est

xi.

minus
alia

3. 4-

5.

Ab

liis

xOxou

v)

X. ec X. xal i. xai 'oxi p3;ov,

ergo qu.Trenda sunt

duo, ut numerus
sit G. est

XII xt xo |Av ueIov t. t8. ry. xo Sa eXxt-

hypotcnusac et perpendiculi

aulem

xov y. 0.
So,
rx" .
ij."

. i^T|X-rixov oiiv a'-ro


rj

xoxtov Xpa

majoris hypotenusa 6 , perpendiculum Go.

OTtw;

7toxE'.v!>iTT|

xai

xaOxou

Yi

Minoris aulcm liypolcnusa 2^- qui vcro

in

1X1 O XOO |XV aEloVO TIOXEt'vO'JSa


a''.
Ti

uno reclangulorum

r>,.

et accipienlcs niinima
initia,

o xOexo

^.

xo-j
jJ."

Se eXiitovo;
S.
3L'

similium, rccurrimus ad proposiUnn


et

iav
x?!

V XY| TIOXEIVOT'/)
ij.

0 v

ponimus

solidum

sub

Iribus

conlenalle-

a xwv pOoYwvtov

xxl XiSovte; x

tum iQ. ipsorum aulem quadratorum

X/idxa xjv

uLoicov avaxp/0|ji.Ev Et;

x ;

rum iGQ. allerum SjGQ. tertium

yj-'-j-f

Q.

p/Y|, xi xiTijO|jiEv xv x xjv xptwv sxe-

Supercst ut solidus sub Iribus ,T!quctur


et

i(}.

CEov

Z''

a.

lxjv SI xtv

XEXcayfvMV,

ov

omnia

in

Q. lalusquo laleri asquctur. cl

av
R.

''

;,

5v 0 S" -o, Sv Se S"


XotTt'jv

a v uopt'w
xptjv axE-

invenielur iN.Ci.

Ad

posiliones.

7-|i/;ot,

axt xiv x

xwv

pEov JTat S" . xzt Tivxi -Jtapi Svay.tv

Xl
i;

-J]

TrXEUpk
-Tit

XYl

TlXEUp. Xai Ept'dXEXXt

?e.

xi TrotJxaTEt.

Ad eluculationcm
Diopliaiiti,

et

explicationem qusestionis 25 juxla melliodum


similiter prtcrmisit('), (/iicvrefida sunt
et

quam Rachetus

duo

triangula rectangula ut produclus sub liypolenusa

pcrpendiculo unius

(') Bachot se propose de


(3,
/'3,

trouver trois triangles rectangles (rti,i,,f,), (2,


c\fiifi-\

/a, r,),

Ci) tels

que

le

rapport

soit carr.

cet elTcl,

il

prend arbitrairement

le

OHSERVATIONS SUK DIOPIIANE.


ad
dalam.
Quai sane qusestio diu nos

323

[iroducturn sub hypolcnusa cl ptrpendiculu allerius liabeat ralioncm

torsit et vere dirticillimarn quilil)et (i;nsolutioiiciii

tando experit'tur, scd tandem patuit generalis ad ipsius

methodus.
premier triangle, en sorle toulelbis que ac, ^//,;
il

forme

le

second en posant

tt,=
et le troisime

-,

-^

lii=

-,

(i=4fi,

en prenant
3

1 2

1/-,

hi C, -+

h-i

Cl

Cj

Cl

f.>

A, ij.

On

a alors,

d'une part,

(le l'autre,

Cl c-ic-i

-ibic^f.
le troi-

Fermt
sime

a bien

reconnu

(jue Diopliante, so

donnant arbitrairement, par exemple,


soit

triani;lc (5, 3, 4), clierclio les


5.

deux autres en sorte que -^-^


procd de l'auteur

dans un rappori

donne, savoir

Mais

il

n'a pas devine le

i;rcc, tpii a t restitu


iiclisl

par Otto Schulz {Diop/ianta.f vint Alc.iaiulria arillimclisclic Aiifynbcii


liber (lie Poljgim-/,a/ile/i,

dcsscn

Sc/irijl

aux dvin

Griccliitc/ieii iiberselzt uiiti

mit JiimcrlMnj^en be^lcilct.

Berlin, xixi, p. SjG-i'ji) d'aprs le texte


Dio[iliantc
fiiYi soit

donn par

Baclict.
(oti, p,, -ci J,

prend d'abord deux triangles auxiliaires

(2,^2, 72),

Itls
le

que
pro-

P2Y2 "l^^s '" rapport donn. Ces deux triangles, obtenus blme prcdent 'V, i\. sont d'ailleurs (i3, 12, 5) cl (5, 4, 3).
D'autre
Ici (pie
[lart,

comme
un

dans

ayant un triangle
Il

(et,

p, 7), Diopliante sait construire

triangle

(aji.r)

ne

=
'i-r

prend

cet effet

Du

triangle (i3, ii, " ^


'

'>)

il

dduit de celte

fai.'on

le

triani^lc

[h-, -r>
\
-j.

i I

lu 1()
-ih

00 Go

et

du

i /

triangle (J, 4,3), le triangle

'->

^)-

Les deux triangles ainsi forms satisfont

videmment

la condition impose.
le

Pour acliever

problme

primitif, Diopliante

prend pour les

trois carrs

cherchs

C^-Y\"l /
c'cst--du'e

(--^y^
\"2
/

f^^)^ \"J /
^^
>

14400

57G

et, Ci;alant

leur produit x-,

il

tire

pour

.?

la

valeur

82V

UVRES DE FERMAT. sul)

11"

PARTIE.
cl
sit

Quaeranlur duo triangula ut rectangulum suh liypotenusa unius

perpendiculo reclanguli
(lu pi uni.

liypotenusa altcrius et pcrpeiulicuU)

Finjratur

unum

ex (riangulis ab

et B,

alterum

al)

et

1).

Roctaii-

gulum

sul)

iiypotenusa prioris et perpendiculo erit

in

A culjum

l)is

+ R ciiljo in A l)is;
et

rectangulum vero sub bypotenusa posterioris


1)

perpendiculo

erit

in

\c.

i)is

4- lie. in

liis.

Quum
D
in

igitur
-i-

in

Ac. bis

+ Bt.

in

bis

sit

dupUim

rcctanguli

Ar. bis

Dr.
-+-

in

A bis,
A

ergo
a>riualntui'

R
et,

in

Ac.

Uc. in

in

Ac.

I)is

+ De.

in

his,

omnibus abs A

divisis, fiet

RinA'/. +l?c.
et,

quale

in Ar/. bis

+ De.

i)is,

per antitliesin.
De.
iiis

Rc.

fequabilur

in A*/.

D in Ay.

liis.

Si

igitur

Dc.bis

Br.,

divisum per B

Dbis, aequctur quadrato,

soluta erit qu;estio.

Qurendi

igitur

duo numeri, loco ipsorum B


alio,

et

D, ea conditione ut

(hiplum cubi unius, minus

divisum vel multiplicatum (eudeni

enim

res recidit) per dupluni


(').
i

posterioris

minus primo,

faciat qua-

dralum

Ponatur unus esse

+
i

i,

alter

(^ubus duplus prioris

minus cubo

a posteriorc facit

+ GN-f-GQ + aC.
facit

Duplus autem posterioris minus priore


I

N.
pa
gs
soit carre,

(')

On

\oil qu'ail lieu

de (l(^lerminor B et D en sorte nue en sorte que

y;

B 2D

Fermai

va les cherclicr, par erreur,

2P3 ^

g3 1

soit

carr. Plus loin, aprs avoir


s'appli-

reconnu

la faute

do calcul

(|uant en tout cas

ipi'il a commise, il laisse subsister sa solution comme un problme digne d'intrt.

ou s EU VAX IONS SUR DIOIMIANTE.


pA'go,
si

32o

ducas

iii

+ GN + GQ

-+-

al",

fict

quadratiis. Vvd-

(liicliim illiid a'f|iiatiir

-H

."iN

;')(-

3QO,

(|iio(l

irriiioiulmii (|u;h1i;iIo al) -

^0.
1

et oiiinia

statim constabunt.

Propositio autem ad

omnes

raliones cxtcndctur

si,

loco

uriiiis

ex

quserendis niinicris, ponatur

iN

plus cxccssu majoris rationis (ermiiii


excessus, ut jani a nol)is
iii

supra niinoreni

et, loco-alterius, iilc ipsc

rationeduplaest factum. Hac quippe rationcsemper unitatum nunioius


evadet quadratus
et

quatio
et

erit proclivis; lioc

pcracto invenientur duo

numeri qui ipsos B


reditus.

rcpraesentabunt, et ad

primam

quaestioneni

fii'l

Rctiactanti qu;o iuicusque ad 25""' quaistionem scripsimus, visuni


erat statim oninia dclere quia abductio ad

problema quod perfecimus


ail

uon convenit qusestioni nostra;


(|uani

quia tamcn qua;stioneni aliam,

maie praisens problema adduxeramus, recte construximus, uou


et ideo

tam operam perdidimus quam maie collocavimus,


tura margiiialis intacta.

maneat

sciip-

Qua'stionem ipsam Diophanteam novo iterum examini subjieientcs


et

metliodum nostram sedulo consulentes, landem generaliler solvimiis


contisi

oxemplum tantum subjiciemus,


non
In
sorti,

numros ipsos

satis indicaturos

sed

arti

solutioncm deberi.

propositione Diopbanti qurenda duo triangula rectangula e

eonditione ut produelum sub liypotenusa unius et perpendiculo ad

productum sub liypotcnusa


(|uam 5 ad
i

et

perpendiculo alterius habeat rationem

En duo

illa

triangula,
cujus hypolenusa
l)asis

l)riiiuiin,

48 'tSCGg 109,

36083779309,
42 636-52 938,
4i

pei'|)cndicuUim 32472275580,

secuiidum, cujus liypoteinisa


basis

990695 480,

perpendiculum

7394200038.

320

UVHES

J)E

FERMAT.
XXXI

11=

PARTIE.

(p. 255).

(Ad quaestion.
DiiLo

XXX

Libr. V.)

numro iva
quadratum.

aJinvciiirc qiiadratos

quorum

bini sumpli, adscitoque dato

numro,

lacianl

Hujus

(jua^stionis boncficio, scqucntis qusestionis


:

solulionem dahi-

mus

quB alioquiii dinicillima sane viderctur

JJalo

numro,

(/iialiiori/n'enire

numros quorum bini sumpli adseitoque

dalo numro facianl quadratum.


Sit datus

numcriis i5

et

primm, pcr

liane quwstioiicm, reperiantur

Ires quadrati

quorum
illi

hini suinpLi adscitoque dato

numro

facianl qua-

dratum;

et sint

trs quadrati (')


I

9.

100

'

^ aao
iQ

Sao

Ponatur primus

quatuor numororuni quiesitorum

'

sccundus
(quia 9 est unus ex quadratis,

6N

+
"'^

6N

auteni est

duplum

lateris in
t

N),

tortius (sidem ratione ponatur

ri'

quartus denique
Ita

^fN

+ |l|(jna-

quippc

institutis positionibus, tribus propositi partibus satisfit;


facit

quilibet

enim numerorum un cum primo, adscito i5,

dratum.
Supercst ut sccundus
et tertius addito

i5,

item terLius et quartus


i5, faciant qua-

addito i5, denique secundus et quartus,

eodem addito
in

dratum;
(!x

et oritur triplicata qualitas

cujns solutio

promptu,

quum

constructione, cujus arlificium ab bac quaestione desumpsimus, in

(') Ces

nombres sont ceux de

Dioplianle. Les racines de ces carrs peuvent se repr-

senter en gnral par


/(C--I-W)
Z.

pz
,

r{z^-i-t/)
^i(Z
;

tjz
,

4/^3

en supposant
r

/>--(-

7-

r-.

Diopliante a pris en

fait,

pour

i5, z

3,

p =

^,

i,

').

OliSEilVATIONS SUU UIOPIIANTE.

:?2-

(|uoIibct termiiio ;c([aan(lo rcperiantiir unilates tantuin quadrala' cl


inuiieri.
Lil)ri VI.

Rccurrendiim

ii,'itiir

ad ea

(|iul'

dixiinus ad (jiKvslioiioiii 24

XXXIl(p.

.5:).

(Ad qustion. XXXI Libr V.)


U:ilo

niiinoro

1res

udinvonire (inailralos, ([iionitn

Ijiiii

siiiiipLi

dclraclo

ilalo

luiiueid

faciaiil i|uadraliini.

Quo

artificio in

superiore qustione usi sunuis, ut qualuor numros


qiia-

inveniremus quorum hini sumpti adscito dalo niiinoro conficcrenl


dralimi, simili in Iiac qua;stionc uti possumus, ut
lutnieri f/uorii/n bii sianpii dclraclo

i/n'c/iia/itiir //iia/i/o/-

dalo iiumcro conficianl (juadicUnni.

Ponendus enim
primus ex invenlis
in

prinius
in liac

iQ

+ numro dato;

secundus quadratus
ah ipsius laterc

qua^stione uni

cum duplo

N;

et l'oliqua patent.

XXXIII
(Ad
Invcnii'o 1res ([uaiiralos, ut

(p. 2.8).

quaestion.

XXXII

Libr. V.)

cumposiLus ex

ipsoruiii ([uadratis faciat

quadralum.
sil

(ir

autem non

(ju;erat

duo (juadraloquadralos quorum summu

(juadralus? Sane luec quaistio est impossihilis, ut nostra dcmonslrandi


inetliodus potest

haud

dul)ie expedire.

XXXIV
(Ad commentarium
(Ju.ESTio Dioi'iiwTi.
iiier\s

(p. 2S7).

in quaestion. III Libr. VI.)

liiveiiiro

triaagidum roctaiigulum, ut aro cjus nuiiiorus, adsuEsto dalus


5.

datum munoruni,

faciat ([iiadratum.

Baciietus

Quoniain veru

liiuc forte veiiit in

mcntem Francisco

Victa;( ') ijiuustioiu'iii

(') ViTE, Zcteticuni V, y (dition Scliooloii, p. 7g)

Invenire

numro trianguluni rcctanguUini, cujus aroa adjuncta dato piano ex duolius


planum
Z, [ilanuin coiH(iosilum ex

(|iiadralis coniposito, conficiat ([uadraliim.

Sit daluui

B ([uadralo

cl

([uadrato. ElTingatur trian-

328
ii])[licari

UVRES
sumpserat
'i,

i)E

FEHMAT.

11'

l'AUTlE.
iii

possc solis miiiieris qui e diiobus

f[iia(lratis

compoimnUir. quia Dioplianlus


;

sua

liypotlicsi

o duobus quadralis ooiiipositum

quainvis ex ipso ducUi analyseos


proljlejiia,

Diuplianlo.TC satis constet

ad quemlibel nuinerum cxtcndi

ne quis lameii suporsil

dubilandi Incus, placel

id

cliam oxpericnlia comprobaro....

KiTor Vietae inde haud dubic oritur. Supposait vir clarissimus dif-

(rrontiam diioruni quadratoquadratorum, ut


cui adjiciendo
Si 5,

QQ

i ,

ipquari are,

quintuplum quadrati,
ia

fit

quadratus.

numcrus datas, dividatur


a

duos quadratos. poterit iaveuiri

quintuplum quadrati

quo. dompta unitate, supersit quadratus. Pona-

tur igitur latus <iuadrati (|uintuplicandi esse

iN+

i,

autalius quivis

iiumei'orum numerus

i.

Quintuplum

(|uadrati illias erit

5Q4-ION-I-5,
rui,
si

adjicias aream,

QQ
lOO

i, fiet

+ 5Q -1-ioN +

.'i,

(|utc

summa

dbet iequaii (juadrato. Hoc anleni non


liypotliesi adjecta

est

operosuni.
sit

(luuin

numerus unitatum, ex

problemati,

qua-

dratus.

Non

vidit Viela ([ua-sliononi perinde l'esolvi posse si, loco


i

QQ

i,

sunipsisset pro area

QQ
i

eo cnim deducenda statim (juiestio ut

datus numerus, 5 vel G vel alius quilibel, in quadratum ductus, adjecta unitate, conficiat

quadratum; quod generaliter

est racillimum,

(|uuni unitas sit quadratus.

i;uluni rocUinL;uluiii

abs (piadralo
oril
8.
fi

Hypotenusa
lasis

ij;ilur similis

adi;rei;ali latorum I), I), et quadralo diltereiitia' eorunideni. B(iuad.quad. 2 -t- B quad. in Dquad. i/ -i- D ([uad. quad. 2.
15

in 1) iu

Z planuin
1

Pcrpendiculuni
1

D quadralo
!

in

li

D (piadratuni
in
1)

?..

AdpNpla1

re[iUir

omnia ad

71 Ti li -1- 1)

n quad. \n B
l)

k,

bel area siindis

Z piano

,.

in I).

If

t)

Addc , Z
id

.,,

quad.
esl icqua-

niiin;

(pioniam B
,

L)

quad.
..

iu

Di

acquaUir B quadrato
>

-t-

quadralo,

lur Z piano,

summa ent B-I)quad.


J,

Z planoplannni '

quadratum

plani

a radice

-r-^

D
a-x
:

Sit

Z ijlannm
id esl

Di, B. Trianj;ulnm rcctanijulnni


5.

crit

luijusuiodi

So

Area ^-,

m. Adde

Sumnui

fil

l'i,

cujus radix est

j.

OBSEUVATIONS SU
Nos pcculiari metliodo (')
rosolvimus, cujus hcncficio,

II

1)10

PUANTE.

329

(|iKi'stioiu'ni liane et iluas

proximas (-)
ciijiis

dum

qu;ri'imiis triangiilum

area,

un cuin

j,

vorbi gratia, conticiat (|iia(lratmii, trianguluin in niini-

niis (^) cxliibemiis

9
i

''lo

cujus area 20, addito j,


nostra^' liujus inetliodi

facit

quadrakini

2,j.

Sed de

ratioiie et nsii

non

est luijiis loci plura addere;

non sullieeret

sanc marginis exiguitas,

niiilta oniin liaheniiis liue

referenda.

XX,\V(p.

.s,,).

(Ad quaestion. VI Libr.


Iiivonirc ti'i;ini;iiliim rcclan,i;uUini
iil

VI.)

nunicrus aie;D, adsuiiicns uniim lalonini eirca rec-

tum,

laciat

dalum iiumcriim.

'

La

nic'tliodc

de Dio[)liaMlc

pciit

se reprseiUer

comme
'^

suit

soient

le

iiond

dDiiu, et

^'-^.ij-^''

("'-^)->'
i.v-

le tiiangle clierclic,

on devra rendre carr


. , .

:,

\j--i-a. En galant cette e\iiressiui


r
1.
I

/
I

-MU-riX.'

)^,

on

ari'ive a tirer

rationnellement, en lonction d arbitraires

-1,

///

el n.

(7(4 n-iii''

->- \)

//-

cl
ftiiiiii

iiiiax
ni

//

('-)
(1(11(1

DioPll \NTi;. VI,


iiiiiiicro j((( (Kl
">
:

t\

Iinwnirc

triaii'^iihiin

rcclaiif^nliiiii

arav

iiiiiiicriis

niidUiliis

(^(((KlrnKdn.

DiopilANTK, VI,
inuiicro jiic(((l

Iic'Cinrc Irum'^idiim rccIdic^nUiin (d

iiiiiiicric<

arco' (Iclrdctits

((

(hdo

(i(((i(lr((l((iii.

La mtliodc de
pour VI,
(') L)c
3.
fait,

l)io|iliaiile,

jionr ces

deu\ problmes, est analogne

celle i|n'il a

sui\ie

ces nombres reviennent ceux de Vitc. ll(mipare/. au reste .l\coiES


in\'ciil((iii

nie

Hii.lv (Doctriit aiialylica:


c(

noviaii,

I,

3", p. lo)

Vieta, L.

Zetet. 9, iiifelicilor solvit (|Uinstionem lertiamlibri sexti Uioiilianti: ipniiii

enim

iste pro|ional invenire

triangnlnm r.eclangnium cnjus area assumens datum niimead datnm numcrnni e\ dnobns
solvit
i|u.i-

rnm

laciat ipiadratuin, coarctavit Vieta (puestionein

dralis coinpositnm. Al I>'ermatius innnmeris

modis

problcma de dalo (piocumcpie,


:

numro

si

enim delur

3,

miineri seipientes CNliibcnt triangninin cpia'silnm


I .j

i'

880
i()o

3;)7

V.")

3.1
'10

(iG
lif\i\T

4'''

'''o

I.

42

330
H;t'c

UVRES DE FERMAT.propositio et sc(|iicnles aliter


fieri

11=

PARTIE.
(
'

possunt

Fingatui- triangukim, in liac propositione, abs dato


tate, et

numro

el

uiii-

plana lateri!)us

siniilia

applicentur ad

summam

unitatis et nu-

ineri dati, orietur (jupesitiis triangiilus.

XXXVl

(p. 290).

(Ad quaestion. VII Libr.

VI.)

Invenire trian^iilum rectangulum, ut numerus areoe, mullalus uiio lalorum eirca recliiin.
facial (lalum

mimcrum.
et unitate, et

Fingatur Iriangulum abs dato numro


similia applicentur ad dilTerentiam dati

plana lateribus

numcri

et unitatis ('-).

Hice quastio ('), per viam qua bujusmodi duplicatas qualitates


infinifis

modis resolvimus,

infinitas recipit solutiones;

moduni autcni

que

iilinuir

tctigimus et explicavimus infra ad quslionem 24.

Imo

et solutiones ilhi' infinitai

aptantur quatuor scquenlibus quies-

tionibus ('),

quod nec Diopliantus nec Bachetus animadverlit. Cur

(') Soil n
Irian.L'le,

lo

nombre donne;

la

solution do Dlophanto

revient prenrirc,

pour

lo

L'aire, plus lo dernier cot, est identiquenienl a.

La solution do Format est prcisment


lieu

la

mme; seulement

il

la

pose direclemenl, au

de suivre

les loni^s

dtours de Diopliante, qui masquent

la

construction cllcctivo du

triangle.

(') Cette solution est encore, do

fait,

la

mme

y\\w celle

do Diopliante.

comme pour

le

problme prcdent.
(')
(

Il

faut entendre
:

ici

la fois les

problmes VI, 6

el 7

de Diopliante.
iitruni/jiic

'

VI, 8

lui'citirc

trinngiduin rcclaii'^iilum ut arca, ad.fumcii<:

lalcrimt rin-d

rccliiin,

faciat datuin iinmertiin.


:

VI,

;i

luvcnirc Iriangulum rcclau^'uluru, ut uuiiicrus aretr, nndtatU-< suiniiid

l.iileruni

circn rectum, fariat


VI, 10
:

dulum uuinerum.

Invenire trifiugulum rectangulum ut

arc numerus, nd\umc/i\

s[iiiitnam liypo-

lenui
Vf,
I

et
I
:

altcrms

Interuiii circn

rectum, faciat datum numerum.

luveuirc triaugulum rectangulum ut numerus arecv, mu/tatuf \iintm /irpotenunr

cl altcriuf lateruiu circn

rectum, facial datum numertim. Pour tous ces problmes, comme pour les deux prcdents, Diopliante arrive

une

doidile c(juatUiu, dont son procd ue lire qu'une solution unique.

OnSEUVATIONS SUR DIOPIIANTE.


autein noqiic Diopliantiis noqiioBachetus
(lerunt?
Invenire.
S(!(|iiont('in ([iKi>stioneiii

331

addi-

Iriangulum reclangulum ul

unum ex

lalcrihiis

arc inullatiiin

facial (lattim /lunirriim.


(A'rle liaiic

videntur ignorasse, quia non statim se prodit

in

resoUi-

tionc duplicata' a'qualitatis; vcriim ex nosira nuitiiodo facile potcst


invoniri.

Similiter in

sequentibus qustionihus tertius

liic

casiis

siippleri

potesl(').

XXXVII
{

(p.

i.p-)-

Ad

quaestiones VIII et IX Libri VI.)

Addi potest ex nostra melhodo se([uens quicstio

Invenire Iriaiigula/n reclangulum ul sutnma lalcrurn inuUala are cdh-

fciat daliiin

numerum.

XXXVIII
(

(p. .9'0.

Ad

quaestiones

et

XI Libri VI.)

Addi potest ex nostra nielliodo sequens quiestio

Invenire Iruatguliirn reclangulum ut sumnui //Y/xilenustr


laleris circa recluin. rnullala are,

ri

allcruis

facial dalum numerum.

Jmo

et

sequens addi potest

I5aclieti

commentariis (-)

Invenire Iriangulum <^ reclangulum

>

ul /typolenusa delnirl are

facial

dalum numerum.
XXWII, XXXVIII,

(') roir les Ubser\atiuiis (-)

XL, XLI.
:

Dans son conimcnlairc sur


tridii^uliiiii

VI, ii, Baclict avait trail la (|ucslion

hivcuirc
riim.

rcctciiiifuliim ut

arca, detracld

lij

polcniis, jacKtl

dalum

itiiiuc-

332

UVRES DE FERMAT. XXXIX


(p. 29S).

11=

PARTIE.

(Ad queestion. XIII Libr. VI.)


Invenire triangulum reclangiilum ut numcnis aro;c, adsumens alterulnim lalenim circa

rectum,

faciat

quadralum.

Uniustantum
plcntia; sed ex

speciei triangula Diopliantusexliibetproposituni adiin-

nostra metliodo suppetunt infinita diversa^ speciei

triangula qiue ex Diophanteo per ordinem derivantur.


Sit igitiir iiivciitum

triangulum 3.4- N

cujiis lia'c est propriotas


sul)

tit

qui

til

niiituo

ductu laterum circa rectum, adscilo solido

majore
l'aciat

latei'um circa rectum, intervallo

eorumdem,

et are

contenlo,

(|uadratum (')
Sit
^
-+I

Ah

eo

deducendum

aliud ejusdem proprietatis.


qua'siti 4;

majus ex laterihus circa rectum trianguli

minus vcro

N. Rectangulum suh laterihus circa rectum, adscilo solido suh


et are

majore laterum circa rectum, intervallo eorumdem,


facit

contenfo,

30

12N 8Q,
latera, 4 et 3

(]u;t.;

iileo (iL'l)cnl ;vM|uari (|ua(lralo.

Quum autcm
drata
illa

+ iN,

sint latera circa

rectum trianguli rec-

tanguli, dehent etiam eoruu) (juadrata juncta a^cjuari (|uadrato; qiia-

juncta f'aciunt
9.5 -\-

6N

Q,

f|ii;c

idcirco cliam

;ef|iiaii(la (|uailial(i.

')

Cette condition est empruiUoc au texte latin du problme,

l.c

procd de Diopliautc

revient en elfet prendre


h

comme

triangle cliereli

az,

liz,

cz:

puis poser (suppo.sant

> f)

x^

r-'"'
2

Il

arrive ainsi avoir rendre carr

bc.v--^ h(b

c)--

=,)2.

Or,

si le triani;Ic

(. h, c) est

tel ([uc

br

-r-b(h () =/)-,

Diopliante sait construire une infinit de valeuis de

=
ry(

hc
,'

'

donc de

z. Jlai.-

Ions les triangles ain?i obtenus sont semblables: P'crmat cherche donc dlerniiuer un

autre triangle

n, b, r

cpio celui

trouv par Diopliante

j,

1,

3).

OBSERVATIONS SUR DIOIMIANTE.


Et oritiir duplicata
SG
a'([Lialilas,

333

nam
et

iiN 8Q
Ejus

cliam

aS

+ GN + iQ
(luplicat;o
soliitio

(Icbont tcquai'i (|ua(li'ato.

;o((iialitatis

est

in

promptu.
XL(p.
.io-O-

(Ad quaestion. XIV


Iincuirc
liiani;iilinii

Libr. VI.)

roclaiiguhim

iil

iiumcrus arcac, mullatus allerutro laluriim circa

rccUiin, facial i|ua(lraUim.

E\ noslra mctiiodo
I /ne/lire

solvctiir se(|ii(Mis ([iia'stio, ali()(|uiii difticilliina

Irian^aluin rccldiii^ultun ut altcrulrum lalcruin cura

rccliiin.

nudlaliirn (irc, facial (juadralum.

XLI
(Ad quaestiones
13.

(p. :!o7).

XV

et

XVII Libri VI.)


arcic, lain liypotciuis ([iiam allci'o lato-

Imuairc

lriaiii;iiliiiii

rcclaii,L;uhim

iil

immcrus

rumcirca rccUini dclraclo,


17.

facial iiiiadraUim.

lincniro

triaiii^iiluiii

roclaiiguliim ul uiimeriis are;c, lam liy|iolciiiis,T

(|uaiii altei'iiis

lalcnini circa rccluni luimcro adscilo, facial i|iiadraUim.

Tentetur henc'ficio nostr;o mctiiodi sequoiis quastio, alioqiiin


cillima
:

diCti-

I/ivcnirc trianqulurn rcclanguluin ul tain /irpotr/iusa


lalciihiis, (h'tracl

qiiam

unum ex

arc. faciani (luadralum.

X LU

(,.:....).

(Ad quaestion. XIX Libr.


liivcnirc IriaiigiiUim l'cclaiii^iihim ut areai nmiicius

VI.)

cum

liypotcnusic

numcru

facial (|iia-

dralum,

al circiimferciilia' iiiiuienis

.sil

cidms....
i|iii,

...Oporlcl ilaquu invciiirc ([iiailraUini aii(|iicm,


igiliir ([tiadrali ialus 5, ciihi

liijiario

adjcclo.
>.-;....

ciihiiiii

facial

...

csl

voni 3; ipso qnadraliis

1,5,

cidiiis

An

auleiii aliiis in intcgris (luadratus, pra-ler ii)suin 25, invciiialnr

33i
(jui

UVRES DE FERMAT.adsumpto hinario

II"

PARTIE.
primo
ohtutii vi-

ciihiun i'aciat, id sanc difficilis

(Ictiir (lisquisttionis.

Certissim tamen demonstrationc probare possuni


2'), in

niillum aliuni qiiadratum, prater


(iilnim. In fractis

inlegris adjocto hiiiario lacre


infiniti,

ex melhodo Bachoti (') suppctiint

sed doc-

trinam de niimeris integris, (\ax sane pulcliorrima

et siii)lilissima est,

nec Baclietus, nec alins quivis cujiis scripta ad nie pervenerint, liacte-

nus

cailuit.

XLIII
(Ad commentarium
Ou.STio DiopiiVNTi.
culjiis. ot

(p. 329).

in question.

XXIV

Libr. VI.)

Invcnire trian^iiliim

reclaiiguliiin

iit

luimerus oircumroreiui.e

sil

adscilo arcrc numro, facial quadraliiiii.

Baciietus
liliilc.

Quoniam vcr

in liis libris Dioplianliis tlivei-siinode ulitiir (Jii|ilica(a a^(|uasi

non abs ro
in

me

faelurum arbitrer,

omncs

qiios usurpai

modos

sigillatim recenseani

cl

uniim

locum qu sparsim

a noins adnoiala sunt, collecta conjiciam, ni sic tola dupli-

cata' iTqualitatii doclrina discciitium

animis firmiiis

inlicrcat.

Nec

solas Dioplianti hypo-

tlioscs alTcrcnius, sod et alias pleriini(|iio c\liibcljiinus, ipiibiis vari.i luijiisniodi ;ci|uationiiiii

syiiiploniata

declarenlur,

novamquo insuper quam

c\coi;itaviniiis
aliis

jcqunlionis

ralionoin,

(pianiquc ad (|iiadra.La'Simani qnintam (piarti cxplicaviiiuis,

adjicieiuus.

Ul)i

non

sutriciiint duplicata' tiualitates vel oiTiT^oio-TY]-:;;,

recur-

rendiim ad Tpi-Xoia-T-^Ta seu triplicafas a'qualitatcs, qua- est nostra


inveiitio, ad

piurima proMemata pulclicrrirna pra-viani faceni prale-

rens.
(

iN

+ 4.
-+- It,

yl'^qucnlur vidclicct

quadrahi

<

aN
ar N

oritiir triplicata a'qualitas


lilatis est in

cujus

soliilio

per

nic<Iiiiin

duplicata'

a'(|iia-

i)romntu.

(') D'aprs cette

mthode (p. Sai),

si

l'on a

une solution

.ti,

de rc(|uatiun indlcr-

inince
.1-2-1-

=r^
9../'|

et (|u(' l'un

pose

on peut

tirer z rationnel

jr.rf

y.yy'i

OBSERVATIONS SUR DIOPIIANTE;


Si poiiatur,

335

loco

N, numeriis un cuin 4 (juadratum conficicns,


fiet

vcrbi gralia,

iQ-f-4N,

priiiius

numeroriim ncqiumdoruin

qiiacJrato

-t-

4N

-t-

4;

secundiis igilur dit


terliiis

aO-t-

8N-i-.'i,

50
est

+ 2oN-i-4.
teqiiari

Primus autom, ex coiistructione,


(|iuulralo

quadratus

ergo dobcnt

2Q-H8N-+-4
et
oritiii'

et

5Q

+ 20N + 4.
certe
exliil)ei)il

duplicata qualitas quai unicam

solulio-

neni ('), sed e exhibit prodibit rui'sum nova, et a sccund teitia

deducetur, et in infinitum.

Quod opus
esse
via

ita

pt'ocedct ut, invento valore


ipsi
i

iN,

rui'sus

ponatur

1\

iN

-f-

numro qui prinium

inventus est qualis. Ilac enini

intinita'

prioribus solutionibus soiutiones accdent et postrema

seni|>ei'

dciivabitur a proxime antecedenti.


i)encticio
infinila

Hujus inventionis

triangula ejusdein

ai'ea'

i>(tsiit

sunnis cxbibei'c (-), quod ipsuin videtur iatuisse Diopbantnin,

patct ex qu;estione octava Libri V, in ((ua tria tantum triangubi ;equalis


area' investigal
(|ua"

utsequenlem qua^stioncm
iis (|a;e

in

tribus numeris eonstrual.


i-ecipil

ad intinitos, ex

nos primi deteximus,

exlensionetn.

(') D'a[iros les procds de Diopliante, cctlc soliUion s'obtient


Soit
la

comme

suit

douljle quation

tix^

bx

-)-

c-

-,

a' X-

h'

-t- c'^

i'-,

on en conclut

(a

a')x''-+{b l/')x =

lv^.

On

satisfera celte relation on posant

--'
2C
-,

Il

j;

-I-

;>.

ic

l/

-+- V,

Il

l'.

De CCS deux, quations on tirera la valeur de it ou do i', et, en substituant dans une dos doux premires, on obtiendra pour x une valeur rationnelle dtermine.
(-) Foir Observation XXIII. Fermt renvoie d'ailleurs
la

prsente Observation .\LI1I

dans

les suivantes

VI,

XVI, X\II, XXXI.

:336

UVRES DE FERMAT.XLIV
(r- 333).

PARTIE.

(Ad idem commentarium.)

Huic de duplicatis
gcrc
qiiSL'

sc(|ualitatibus tractatui

multa possenius adjun-

nec vctcres nec novi dolcxerunl. Sufiicit iiunc, ut nictliodi

nosliu' dignitatcm cl

usum asseramus,
resolvamus.

ut

qustioncm sequcnteui, qua^

sanc difficillima
Iin'ciiirc
(Irattis, cl

est,

Irianguluin reclangnlitm nttmeri),

ciijiis

hypotcintsa

si/

qiia-

pariter siimrna lalcntin circa rectum


trs

(' ).
:

Triangulum quicsitum ii'prsentant


4

numcri scciuentes
I

687

9.98

Gio

28c),

.j()5

486027 7G1,

oGi C.J2 293 Sao.


:

Formatur autem

duobus nuineris
2

secjuentilnis

i5o 905,

246

7112.

Aii

autem metliodo

sequeiitis qu;eslionis solulionem delexiiiuis

lincnire Irianiiiilnm rcclansiihim nnincro ca co/n/itio/ic ni (iiKulnilKin

(') BlLLV {DiHtri/in' annhtirir i/i\-riilmn ituviun,


Iriantriiliiiii

I,

2.'),

p.

7)

QiKiTiUii', veibi ^TiUiii.


('iixa
;

rccUingiilimi

ciijiis

tiim

liypoloinisn

(|ii:iiii

siimma
i

luleriiiii
-1i

rccliim

sil

iHiiiicnis qiiaili'aliis. l'oniiclur Iriaii^uliiiii

ab nbviis iiiimoris
1,^'ilnr

N
et

et
-t-

N orgo
-h -iN,

Iria lalera ri

iTuiil

.>,

-1-

H-

''.X,

-I-

2N,
-11

''.N
-+-

-H 2Q.

livpolciuisa,

^(j
fit,

simiiiia

latcrum

cii'ca

rccUnii,

2(J

4N, duo

.Tipianliir

(piadraUi,

pcr

iiielliocJiim

cnin-

munem,
et

valor radicis

'->

iiiidc

luuiieii, a (|uibiis

forinalum est

triaiiidinii. cniiil

scii in iiUci;ris,

aecipiendo sulos luiiiicralDrcs,

j,

i>..

Triaiigidimi

aiileiii

inde formaluin est


alicpiod
eii'ca

iGij,

k), i'o. Uiide infero

ad ^olllliollem ]ii-oblcniatis iiiveiiionduin esse


et
dillcrciilia

Iriaugiiliim
.sil

reclani,'iilum cujiis livpoteniisa sil ([uadraus,


\\xv.

laicniiii

rcctniii

iiuadratus. atipic
est lOi),
1

concbisio

elicitiir
al)

vi

aiialyscus pncccdciitis; istiid


J

aiilem

li-iaiigiihiii)

n).

im,

qiiod formaliir vel

et
1

12,
-t")

\el a
et
!>.,

-i-

')

et

-t-

i:>..

Qiiac itciu opeialioacni et lorino liiangidum (pia':iiliim ab

et

pcrvenio

tandem ad
Iliiil..

.Tiinalitatem diiplicalain (pue iiun dal)it anipMns niniicros ficlos, scd veros, beiieiit

ficio lrian:,Mili illiiis primilivi,


(

dislinclius \idel)iliir

iiilra

mun.

45....
tjiuiilratiiiii cl ijiiiiriiiii

4.'i,

p. ri

Iiivciiirr

iliKis- /iiiiiiiTos- ijiiiiniin

siiiniiin

facidl

(jiiiidnita siinul jiincla jticidiil iiiiiidi-adiijiiiiilriilniii.


Istiid piolileina

idem plane est

ciiin
sit

sii|)erioii qiio

(pucrebatur triangulum rcclanguliim

cniiis liypotcuusa et

suuima lalerum
ikj,
:

quadrattis, alisiiuc fuit proposituin plei'isipie docsine solulionc. Utere ii;ilur triaugulo primitive) (piod formatur ab 5 cl
iG;i
-^^

lissimis Jlalliemalicis a Fermalio

iiosli'i)

>upra invcnto (num.


al)
I

2.j) iGo,

r>i),

i>,

et

forma triangulum
l.;;ilur

.N -+-

5 el

12.

Lalera eruiU

-1-

lo.N.

(J

h) -h

loN. ajN-i-iio.

OnSERVAIOiNS

S[lli

1)1

OI'

Il

A NTE.

337
lalcrc

a dijfcrcnlia lalcrum cirra rccliim minus


rnnflciai

chtplo

quadra a minore

quadralum.
([iiod

Uiiuin ex triangulis quic liuic qiuostioni aptaiiliir osL id

se-

quitur

f525,

i>'7,

i56;

formatui" a mimeris 39 et 2.
Iino confidenter adjungiiiuis

duo Irianguhi rectaiigula qu.T jam expo-

suimiis ad solutioiiem duariim propositarum qusestionum esse miiiima

omnium

iu inlegris

qustionem adimplentium.
Iipl'c

Metliodus nostra

est

Qua'ratui' (|na's(io proposita

secuudum

metliodum vulgarem.

Si

non succdt solutio post ahsolutam operaet

(ionem, quia nempe valor numeri nol dcfects insignitur


niinor esse
iiiiiilo

ideo

iutelligitur,

non lamen despondendum auimum con-

lidenter pronuniiamus (quic oscifantia, ul Io(iuitur Vieta ('), luit et

hypolcnusa,

iQ

>G',) "-

loN,

cl

sunima

latcniiii circa roctiim,


ilig;

-t-

quadialo; ihic siiminam islam laloriim in

crgo pi'orluclus,
qiiadratis.
.

iQ + i.iN, iiuaiiliir lOgQ -t- 57iGN -t- iGtj.


([u dicta
siiiil

cum hypolcnusa,
mim. ^2)
,

i(J

2().'i8o75 ... valor radicis csl -t. 20j()b

+ 1O9 -h loN,

icciiianUir
'

Krgd

([jcr ca

cl, luxla
>

..

posilioiies,
1

duo
1

... numeri

a (iiiibiis nasceUir

Iriangulum

quacsiUim,

.1687298010289,

.1

5C5 .'I8G027 7G1,

uGi G52 293 52o.


a?ipiantiLi'

Nam

cl

hypolcnusa csl quadralus cl siimma lalerum, cl quadrata lalcrum hvpolcnusrc; [iroindciiuc duo lalora circa reclum sunl duo numeri
illorum

quadrato

quicsili,
l'aciiml

tum quia
quadralo-

summa quadralus
:

est,

luui quia

horum quadrala ?imul

juiu'.la

quadratum....

Ilerum sil solvcnda ;cqualilas du(>licala i()9(J -h 574GN -1- 1G9, el 7) Primo accipicndo differentiam loN -1- 1G9. Triplicilcr ista iuqaalilas solvi [lolcsl Icrminorum illorum, (pi;e est iGSQ -+- 573GN, ol cligcndo duos produceules in (piorum uno sil 2G, duplum vidclicel latcris (piadrali 1G9; alque lixc csl melliodus communis. Secundo, solvi polcsl rcvocando diverses (piadraliuuni numros ad enuidem, (piod licrel ducendo sini;ulas parliculas numeri poslcrioris iu 1G9, ul cxplicatum csl num. -i. Terlio,
(I/iid., ti, p.
-+;

iQ

solvetur

cadem
eril

.cqualilas cligcndo

producenles i^N

cl

12X-1est

'

ila

cnim summa

radicum

2GN, duplum

laleris qiiadrali

1G9Q; alquc hxc

melhodns Fcrmaliana qu;c

20/18075 dal pro valore radicis


2()JGG
Lti

prcmicrc

inctlindc indiqiicc

par Jacques de

7G948 jo3i
Bill) dciiincrail la valc iir

J2
la

(UO'j.G H)

seconde

est illusotrc,

car elle donne pour valeur zro.


I,

(') VliiTE (In arleni analjticen IsagoLfC, cap.

d. Schoolcn, p.
in

1,

1.

23-25)

Forma

autem Zotesiu iucundi ex arle propri

est,

non jam

numcris suaui Logicam cxcrcenle,

(ju ftiit oscitantia l'eterian Jnaljsfari/nt,


Febmat.

I.

4J

.53S

UVRES DE FERMAT. ponamus iN

IP PARTIE.

ipsiiis et votci'iim

analystarum), scd itorum qujestioncm tentemus et

pro valore radicis

niimcro

qucm sub

signo defccts

ioquari radici incognita? in

prima operalione invenimus, prodibit nova

haul diibie a'qiiatio qiia per voros

numros solutionem quasstionis

repra>sentabit.

Et bac via superiores duas qiistiones alioquin difticillimas

re.sol-

vimus; (lemonstravimus pariter


ciibis

et

construximus

numorum

ex duobiis

compositum

in

duos

alios

cubos dividi posse ('), sed boc per


:

itcratam ter aliquando operationem

sapius

enim contingit ut veritas

quaesitaad multiplies operationuni iteralinnes solertem et industrium


necessario adigat analystam, ut facillime experiendo deprebendes.

.VPPENDIX

(-).

Proposait fliciter satis plcrosque duplicata; a'qualitatis et

modes

et

casus subtilis

ille et

doctissimus analysta Bacbetus ad quaistionem 24"'"

Lihri VI Dioplianti, sed integram sane

non demessuit segetem

quas

enim qutesliones unic tantum, aul ad


cum.scribit, ad infinitas porrigere et
id

summum

duplici solutione cir-

promovere

nibil vetat,

imo

proclivi

exsequi oporatione est

in

promptu.
satis prolixe explicat pag.

Proponatur sextus modus qucm ipse


et

439

440 (')
(')

'

casus

omnes ab

ipso enumerati, ex nostra

quam mox

exbi-

/wV

Ohscrvation IX.

(-) Ce Iragmcnt csl tir


.lacques de Billy (p.
n
>.),

du prambule
il

ilu

Doctriiue nnalytic
:

i/ive/ituin

noviini

de

suit le

passage ci-aprs

Quis

o.\

primilivis radicibiis elicuit dcrivativas,


in iiifinitum?
alieiiis

tum primi gradus, lum secundi,

tiim

Icrtii et sic
illo lia?c

deinceps

nemo plane

uni Fcrinatio debctur hoc invcntuni; unus

nmnia non e\

cumulavit operibus, quod rbapsodi quidam faccre cnnsuovc:

runt, sed proprio marte cudit et ex suis ipse fonlibus hausit

lioc ille

quiim mihi amicis-

sime cummunicasset per


lotius melhodi, cui

literas, judicavi

dignissinnim quod typis mandarelur, et ne ab

cjus mente ullalenus recedam, exscribcndum mihi videtur in primis

compcndium quoddam

nomen

dbit Appcitdicis

ad

dis.icrtationcm Claudii Gn.iparii Bacheti.

de

diiplicntif

apud

Dinphttnliiin iiiialiintibiis.

En

ipsissima ilhus verba.

(') Pages vi-jSS de l'dition do

Samuel Fermt.

Sextus modus est quando propositi


....

numeri diversimoilo componuntur ex Quadratis, Numris et Unitatibus,


'I

Primo crgo accidit utrumque propositorum numerorum componi ex tribus spcciebus

supra diclis et corum intervallum unic tantum conslaro specie....


.1

Secundo

accidit

utrumque propositorum numerorum ex duabus comi)oni spcciebus,

OBSERVATIONS
l)itui'i

SL'I{

DlOl'UANTE.
(|iui'

;m
a

siimus metliodo,

iiitinitas

ailmittunt solutionos,

prima

pci

iteratas analyses

gradatim
:

in intinituni dorivaiilur.

!\Iolhodus ha;c est

Quratiir solutio quaestionis proposita; scninlioc est

diim mctiiodum vulgarem,

sccundum metliodum

Baclicti

aiil

Diopliantcam, prodibit sfatim valor niiincri sive radicis ignotse;

quo

peracto, itcrctur analysis, et, pro valore nova' investiganda; radicis,

ponatur nna radix plus nnmero unitatiim prioris


(jua'stio

radicis.

Rcducctur

ad novam icqualitatcm duplicalam,

in

qua unitates uliim(|uc

reperientnrquadrat, propter priorem solutionem; ideoque dillcrentia


a'qualionuni ex numeris tantuin et quadratis, qua' sunl proxinKe intcr
se spccies, constabit
:

quare resoivetur, ex Dioplianto

et

Bacbcto,
ex tertia

nova b;ee duplicata ajqualitas. Ex qua, pari


quarta, et sic in intmitum, deducentur.

artilicio, lertia, et

Quod non
(lispendiuu)

advertisse aut Diopliantuni. aut Bacbetum, imo

el

Vietani,

iiucusque

Analyscos
iis

maximum

fuit.

Sed

pi-ecipuuni

inventionis nosti'a' artificium in

se prodit (|u;estionil)us, in (juibus

primigenia analysis, pro valore incognito radicis, exbibet numeruni


nota defects insignitum. qui idco minor esse nibilo intelligitur. Me-

tbodus autem nostra

in

lioe

casu, non solum in probleinatis (|u;e per

duplicatas a'(|ualitates solvuntur locum babet, sed generaliter in aliis

(luibuscumque, ut experienti notum


Sic igitnr procedit
</r/
:

fict.

Qua;ratur
I.

etc. [indc supra, p.

3^7,

1.

rt),

us(juc

ix'prscntabit, p. 338,

5) (').

allenim

scilicct ex

Quadratis et Unilalibiis, altenini c\ Nimieris

vl

Unitalibus. iiUcrvalIum

aiitcm illoniin conslaro ex Quadratis el iNuincris....

Tertio accidit allcrum propositorum

numcronim componi c\ Quadratis, Numris

cl

Unitatibus, altcrum ex Quadratis et Numris....


1)

Quarto accidit

alteruiii

propositorum numeroruni comiioni ex Quadratis. Numris


et Unitatibus....

el

UnitaliLius,
i>

alterum ex Quadratis

mris

Quinto dcnique accidit alterum propositorum numcrorum componi ux Quadiatis. Nuet Unitatibus, alterum vero ex Numeris et Unitatibus
:

(') BiLLY ajoute

llaetenus P'ermatius

Les diffrences,
le

pour cet

alina, entre le

texte do Ubscn'atio public par Samuel Fermt (S) et

texte de X'Iim-iitiini nm'iini (li)

sont les suivantes


r. :ii7,
1.

12.

nota defects insigniturS liabct nuiaiii delecls

IJ;

ij. inlelligitur

S depro-

licnditur B: ij, ul locuiilur Vicia S ul vcrbis Vicbe utar B.

.m

(KUVRES DE FERMAT. - IV PARTIE.

XLV
(Ad problema

(p. 338-330).

XX

commentarii

in

ultimam quaestionem Arithmeticorum Diophanti.)


datus numcrus. Oporlet

Baciietus

Invenire trianguliini rcclangiihim,

cujus area

sit

autcm ut

qiiadratiis arca; dnplicalne. addilus alicui quadratoqiiadralo, faciat qiiadratuiii.

Arca triangiiU reclangiili

in

numeris non potexl

esse

quadralm.

Hiijiis tlicorematis a no!)is

inventi domonstrationem, quani et ipsi

(andein non sine operosa et laborio.sa nieditatione deteximus, subjiin-

gemiis. lloc

ncmpe denionstrandi genus

niiros in Ai'itlimcticis suppe-

ditabit progressu.s.
Si

area triaiiguli esset quadratus, darcntur duo quadratoquadrati


diierentia esset quadratus;
et

quorum
quorum
rus,

unde sequitur
quadratus
:

dari

duo quadratos

sunima

et dlIFerentia esset et

datur itaque luime-

compositus ex quadrato

duplo (juadrati, {jualis quadrato, ea


faciant
et

conditione ut (|uadrati

eum componentes

quadratum. Sed,

si

numerus (juadratus componitur ex quadrato


drali, ejus latus similiter ut facilUme

duplo alterius ([uaet

componitur ex ([uadrato
;

duplo quadrati,
latus illud esse

possumus

(lcnv)nsirare

unde coneludetur

summam
dratis
;v {]

laterum cirea rectum trianguli rectanguli, et

unum

ex qua-

illud
\^

componentibus
i

eftlccre

bascm,

et

duplnm quadratum

ua

r' i

e rpend cu

o
a

Illud itaque

triangulum rectangulum eonlicietur


et dilTerentia

duobus quadratis
duo
([uadrali mi-

(juorum

summa

crunt (|uadrali. At

isti

nores probabuntur primis quadratis jirimo su[)positis,

quorum tam
qtiain

summa quam
draii

dilTerentia iaciunt
et

quadratum

ergo,

si

dentur duo

quorum summa

diierentia

faciant

quadratum, dabitur

integris

summa duorum
in

(piadratorum ejusdem natur;e, priore minor.

Eodcm
semper
stantes.

raliocinio dabitur et

minor

ist

inventa per viani prioris.

el

infinitum minores invcnientur numeri in integris idem pra'est, quia,

Quod impossibile

dato

numro quovis

integro, non

possunt dari

iniiniti in integris illo

minores.

OBSERVATIONS SUR
Demonstrationem integram
vetat ipsius oxiguitas.
t;t

I)

10 P

HANTE.

341

(isiiis

cxplicaLam inscrcre margini

Mac ratione deprcliondimus


Itim

ot

demonstratione contirmavimus

/</-

mtmerum

triangitlitm, prcvlcr unilalr/n.

quari (juadralocfiiadialo.

XLVI( p.
(Ad commentarium
iACiiETiJS
:

.'',).

in proposition.

IX Diophanti De
.

multniigidis niinwrix.)

Daln lalcrc

iiivciiirc polyi;oiuiiii

DiiUi pulysunii invcnire laUis.

Propositioncin pulclicrrimaiii

l't

miraliilcm, qiiam nos invenimus,


:

hoc

in loco sine

denionstrationo ap[)on('nuis
qiicf cih

lu progrcssionc naluidli.

imilale

sitinil
siii

twordiuin,
;

(/ui/ihcl'/iii-

mcrus

pni.ri//ic //ui/orcm facit

(Iiipliiin

Iriangidi
in

trta/ii^i/lum

jiroxiinc inajons, fcicil Iriplain sti pyrarnidis ;

pynimidcm proximc
nnifonni
cl

inajorh,jacil quadruplum
ra/i ui uiftnilurn luclliodo.

uni

tiiaiis;al()lrlaii'j:,tdi ;

cl sir

gcnc-

Ncc existimo

piilclirius

aut gcneralius in numcris possc dari

llieo-

rema. Ciijus demonstrationem margini inscrcre ncc vacat, ncc

licel.

XLVII

(p.

',",)

(Ad proposition. XXVII Bacheti Appendicis de numeris polygonis Libr.


Unitas
[ii'iiuiiiii

II.)

ciibuin;

duo se(|ueiUes im|)aros

coiijuncti, seciindiiiii ciilniiu; 1res sciiiio

([uonlcs, tcrliinii cabiini: (luatuor succedcnles, qiiai'Uiiii; .scmponiiic

plures so(|iiontciii

dcinccps

iii

iiirniiUiiii

cubum

ag^i'cgali iiiipares consliluuiU.

liane propositionem

ita conslitiio ('


)

niagis nniversaieni.

Unitas primani columnam

in

(juacunKiuc polygonornni progrcs-

sionc constitnit; duo sequcntes numcri, mulctati piimo Iriangnlo loties

sunipto cpiot sunt angnli polygoni (|uaternario mulctati, secundam

(I) l'cniial a voulu i,'6nraliscr, jwur les diirciitcs sortes de

nombres polygones,
colonne
lo pro(biit

la
//

notion do culie

produit par n du carre do cte n

).

et

il

a ap|iel(3

par

du polyL;ono de cot
est

. Cette expression tcclnii([ue, qu'il

semble avoir

fori^c

lui-mOme.

gnralement reste incoaipjise.

342

UVHES DE

F E KM AT.

II'

l'AKTIK.
(riiint,nil(

columnam;

trs sequentcs, mulctati st'cundu

loties siimpln

(juot sunt angiili


sic

polygoni quatcrnario mulctati, tertiam

columnam;

et

eodem

in infinitum progressu.

XLVIII

(p. ',.,).

(d proposition. XXXI Bacheti Appendicis Libr.


lu luic

II.)

prnijressione [netnpe arithmctica, in

ijiia

mininuis lerniiniis ;eqiiatur differcntia'].


nnmei'i torniiiionini a'qualiir
ai;,L;re!;at()

produeUis ex

cuIjii niinimi in (|iiadi'nliini trianf;nli

cubdniin a singulis.

Hinc scquiturcubum maximi, loties

sumpfum quof

sunt nunieii

lor-

minorum, ad aggregatum cuborum


quadruplani.

liahere

minorem rationem quam

APPENDICE.

DEDICACE DU DIOPIIANTE.

3i5

I.

DDICACE DU DIOPIIANTE DE 1670.

iLLvsTnissnio vino

i).

d.

ioa>m Baptiste colberto

licr.i

An intimis consiliis

i;t

SECRUTIS, ^fltAHIJ CENSOni GENERALI, SVMMO IIEGIOIIVM


COMMEltCll PR.EFECTO, REGSI

* UIKICIOnVM, NAVIGATIOMS

ET

ADMIMSTRO, ETC.

Pr.ODiT in liiccin tuis auspicijs, Vir Illustrissime, Diophantiis varijs

auctiis parcntis

mei ohseruationibus;

lllas

mole qiiidcm cxignas, sed


liumanitas, forsitan

pondre,

ni f'allor,

maiores, quai tua est

summa

non aspcrnaberis, pracsertim cum ad numros pertineant qui ladicis


instarac velut in centre Matheseos positi, difFunduntur in onines
circuli partes.
illius

Cur enim Geometria,

et

quidqnid

ei

affine est,

alium
vt in

quam

te

amhiat Patronum, qui lerrarum orbem animo metiris,

extremis Regionihus in quibus olim emoriens natura defecisse videbatur, prjieclara

Ucgis niaximi facta celebrentur, et 15arbaroruni pectora

liberalibus imbuta discipiinis milescanl.

Cum

veroiilas

fei'

omnes

aut

earuni scmina Mathesis contineat,

menli impei'io nat

et

mcmbris

i'amulilio aptis opitulatur, pacisque ac belli

femporibus idonea, non


lulb

tantum

llegijs

dibus magnifie extruendis, sed etiam vrbibas


vtileni se prad)et.

propugnandis

Huius doctrinal non immerito captus


in

illecebris Parens

meus, qucm adliuc lugeo, illam succisiuis boris


strepitu,

mcdio forensium negotiorum


tiae,

absque

vllo

tamen lurispruden-

et Senatorij

muneris dispcndio non

infeliciter excoluit.

An autem

hse,

quas

libi,

Vir Illustrissime, ofl'ero lucubrationcs, pondre, vt dixi,


si

majores sint quam mole,


qui Lynce sagacitate
Flkmat.

satis otij suppcteret, tu faeillim iudicaros,

in

abdita ([Uieque penetrans, veritatem ab errore


44

1.

3i6

(KUVRES DE FERMAT.- APPENDICE.


(iiiam

non minus

vcram virtutem

fucat secernis,

eteorum qui operain

nanant rario puras manus sequ dignoscis, ac puritatem auri se prol)aro

posse Matlieseos

quondam

ille

gcnius Archimedes celeherrinio


te alio

cirea coronani Hicronis

experimento demonstrauit. Sed

vocant

milita

magnaque,

in qiiihus ita versaris, vt te

pluribus parem, et adluic

majoriliiis

dignum ostcndons,
tihi

inuicti Principis

famam,

illiusque suhtcstantni'

ditornm leuamcn,

laborum metam proponas. Id al)undc

commcrcij reparatte,

et

Piratarum repressfe vires qui Herculem Galli-

cum

Herculeas columnas transeuntem et vtrumque maie eommitten latebris

tem vident

lanquani h Caci spelunc et pertimescunt

idem

(|uoque leslantur portus bellieis instructi nauihus quse pcrcgrinis non


indigent armanientis, etliostibus terrorcm incutiunt vt pateatqui mari
potitur,

eum rerum

potiri: testantur

denique bincrestaurat tuiseuris

Artcs, nobilique consorlio, vt egregiorum a^mulalione opificum eertatim augeri ae perfici possint, tu industri sociat*, illinc scienliarum

arcana in tuis ipsis penalibns

mirum

in

modum
et vt

illustrata.

Qu;e satis
vt

tidem f'aciunt quantum

tibi

cordi sit

non solum

vt

Regni, sed etiam

lleipublica; litterariie fines

promoueantur
tui fauoris
illos vt

quidquid ex noue

illius

orbe aduebitnr, aspirante


pulos vitare possit;

aura obliuionis et inuidia? scotui

nunquam
quod

metuet boc

nominis prsidio

munitum

opus,

si

benign manu,
tibi

enix rogo, suscipias istud lerni

monumentum

ol)se(]uii,

voveo,

Addictissimus
S.
Fi:r,MAT.

PREFACE DU DIOPHANTE.

347

II.

PRFACE DU DIOPIIANTE DE

1G70.

Lectori Beiieiiolo.

Diopii.vNTVM liic liabes, cl varias

quibus auctus

est

obserualiones,
nio

paucas
latct

illas

quidem etbreues, non tamcn contemnendas; nec enim

bujusmodi opra pondcrari potius quani numcrari

peritis acsti-

niatoribus, quibus vnica demonstratio,

imo interdum vnicum Problenia

magni voluininis
Laconico
licet

instar est; in Malbematicis niniirum disciplinis. noua


exliibita voritas piuris tieri soict, quani verbosa

more

quorumdani tautologia; Doctis tantuni quibus pauca


obseruationum auclor
dijs cxerccri

sulficiunt,

barum

scril)ebat, vcl potius ipsc sibi scribens, bis s(uille

malobat quam gloriari; adco autein

ab omiii ostcnla-

lione alienus erat, vtnec lucubrationes suas typis niandari cuiMUcril,


et

suoruni quandoque responsorum autograplia nuiio servato cxfuiphu'i

[)Otentibus vitro iniserit; noruntscilicct plerique celeberrirnoruin liuius


s;eculi

Geometrarum, quani libenter

ille et

quanta

liunianilati!,

sua

ijs

inventa patef'eccrit; Quamobreni supcrstites (juosdani Jpsius atnicos,


sa^pe liortatus suin spiiisque bortabor, vt
si

quos

iliius

ingeuij partus

liland

manu

susecperint, illos in

nius;i'i

vnibr diulius delitescerc non


spero. [ji'odibuiii. rolligo,

patiantur;
tihi

dum autcm

piura qu;e

l)i'eui, vt

non iniucundani

fore duxi, uovani horuni Diopbanti o|)erurn, ista:

l'umquc simul obseruationum editionem


agens
et

Illas l'arens
in locis

meus

(|uasi aliud

ad altiora festinans margiui variis

apposuil, pra'serille,
l'aci-

tim ad quatuor vltimos libros; cuin enim ardua seclarelur


liora et vulgo

Logistarum nota

(|u;c

duobus

priniis libiis conlincalui'.

3i8

UVRES DE FERMAT. - APPENDICE.


ih. ht

aul vt ipsius Diopliaiiti vcrhis vtar,

py^i

(JTCii-/ta)O)

lyovxa fer

omnino pnctermisit; Qualis aulem Quantusque

in Aiitlimeticis fuerit

Diopliantus, sat sciunt qui primis, vt dicitur, labris

puram Logisticam

gustauerunt; tredecim

ille

scripserat Arithineticorum libros,

quorum

sex tantum oxtant, vnusque de nunieris multangulis, reliqui vol leinporis iiiiuri pericrunt, aut alicubi f'orsan Thesauri instar
vt nullius
niinit
ita

scruantur,

vidcantur esse,
in

dum

publici juris

fieri

non possunt; mesecundo An-

Diophanti Suidas

voce Hypathia,

et Lucillius libro

Ibologia^ capitc vigesimo

secundo Diopbanti Astrologi recordatur; an

vero Suidas et Lucillius de hoc

codemque loquantur,

niliil

comperti

habcmus; cum

niulti circa

Neronis tempora vixisse putant, nec deest

qui Antonino pio iniperante

eum

floruissc leuibus fretus coniectnris


licet,

suspicetur; illud audacter asscrere

hoc Auctore nullum

anti-

quiorem haclenus innotuisse, qui hanc instaurauerit doctrinani, quam


Griecis acceplani

Arabes
;

cum

ipso Algebra

nomine ad nos

transnii-

sisse existimantur
tilur,

eximia vero Problemala qu; hoc opus complec-

adeo

human*
duo

mentis captum vidcntur suporarc, vt ad eorum

explanationem indefesso Xylandri labore et mirand Bachcti sagacitate

opus

fuerit;

iili

fuere doctissimi
est

horum librorum

interprtes,

nam
Al-

vix eo

nomine dignus

Grcus Scholiastes; Bombellius ver

in

gebra

quam

Italico
fidi

sermone vulgauit, Diophanti qustionibus suas


non sustinuit; neque eo functus est
Logistictc loca, nec alte-

permiscens,

intcrpretis partes

munere subtilissimus Vieta qui pcragrans auia


rius inha'rens vesligiis, sua maluit in

lucem proferre inuenta quam

faccm pneferrc Diopiiantaiis; quantum autem Analyticam vitra vetcres


terminos promouerit Parens meus, tuum
erit,

Erudile Lector, judiet

cium

vtinam ipsius cptis non obstitissent angustia; temporis,

plura parantem mors heu


set! plura procul

nimium immatura nobis illum non

prajripuis-

dubio ex eodem fonte manassent, nec suis quiedam

istorum problematum demonstrationibus carercnt; quin vero ipse cas

pnes

se, et in scrinio, vt ita loquar, pectoris

habuerit,

tum

alia^

hicu-

brationes,
licet

tum

illius

animi candor

et

modestia dubitare non sinunt;


Parens, liberis absquc

autem

tt tantisque viris laudatus

PRFACE DU DIOPIIANTE.
iiuiidia laudari possit,

349
irrj-

noc illud ingenti luctui solatium, vel polius

lamentum dcnegari debcat, magis


iniuiii

tainen libentcr, ni fallor, illius cnco-

perlcgcs quod in diario Doctorum elcgantissimo, et in picrisquc


libris occurrit;

borum nonnulli magnilicijanidndum mcntioncm fecere variorum ipsius opcrum, quai licet inedita non tamen latuerunt, vtabund testantur quiedam cxcerpta ([uuadjiccre non piget, et doctrina- Analylica;

clarissimorum scriptorum

inuentum noiuim,

collectiim

ex varijs

illius

epistolis K. P. lacobo de Billy Societalis Icsu Saoer-

dote, cujus pcrspicacissimuni ingenium et oruditio

commcndalionc

non cgent, cum


hoc erratum

in ipsius

operibus satis eluceant; cterum qui(Ujuid in


et

fucrit, id

Typograpboruni incuri;e tribuas,

qui boniqiie

consulas quteso. Vale.

350

UVRES DE FERMAT. - APPENDICE.

III.

DDICACE DES VARIA OPERA.

CELSISSIMO

S.

U.
,

I.

l'RINCIPI

FKRDINANDO El'ISCOPO rADERBORNENSI, COADIVTORI


,

HONASTERIENSl
DE FERMAT
S.

COMITI

l'YIlMONTANO

LIB.

BARONl

DP.

FtRSTENBERG.

SAMVEL

P.

Si iniuuis

quod
e(

tibi,

Celsissime Princeps,

ofi'ero

non respuas,

grati

simul animi
(eni
(ingi

obsequii
:

quodam
in

erga

te,

ac pietatis officio crga Parcn-

videbor

dtim

illius

operum Matliematicorum limine

noinen statuo, quod injurias temporum et invidiai morsus arcere possil.

Quis

eiiini

unquani credat improl)ari (juod

tu

semel probaveris,

(|uem Ai'ctoi syderis instar intuentur quicumquo scientiarum pelagus


sulcare cupiunt,

mox

tutius et tranquillius fulurum, cni fluctus

om-

nino sedaverit Icnior pacisaura qu;u tandem spirare cpit? Sic anteni

per oinnes orbis literarii partes lucem spargis, ut


et

te

cuncti suspiciant

nemincm

dcspicias;

ita

multorum errorem Magnatum damnas qui


concessum existimant,

vcluli (|uodani sumni;e dignitatis privilgie sibi

ut non tantin inipune,


se

verm
nisi

etiani splendid possint esse indoeli; et

contemnendos putent

Musas spernere audeant. Sed abundi'

tua

])r(d)at

autboiitas nulli magis utiles esse literas,

qum
:

ei

qui, t decet,

Paslor populoruni esse vclit, nulli plus gloriic alTerre quia rarb conve-

niuiU impcrii comes sollicitudo, etaptus coIend;o menti secessus. Idem


prol'cctb

centrum

fer

nunquam babent
:

civilium cararum et sublimiuni

disciplinaruin circuli

in tanto

negotiorum circuitu rect ad doctrinadifficile Politico

culmen ascendcre non minus forsan

videatur,

qum

DDICACE DES VAHIA.


Geomelrae curvas rectis
dissci'tatio.

331

ieqiiare, ciijus rci

spcimen

cxliibct

lic

dita

Superavit taincn omnes ohiccs tuaCclsiludo, tibiciuc fuluni

in

mediis tempcstatihus portum condere potuisli, ctcgregiis plerisque


allicit, iibi

scriptoribus quos tuarum fania virtutum ad Padcrtu fontes

venani quovis hiticc puriorein nanciscuntur, ubi


discLint

le

pra'cunle citis
ediicalis anxi

qu properanduni

sit, (jiim si

studiis in

umbra

semotos

calles investigarcnt.

Longum

scilicet iter est per prtccepta,

brave per exempla, brevissimuni per cxempla Piincipis viri, queni

etiam avia peragrantem loca pluriini libeiiter sequi conanliir; sed paucissimi sunt qui tnis inbscrere vestigiis queant; et duni optas
Voco cicre viros, Plibumqiie acccniJcrc

caiilii,

vocis tu;e suavilas tuis

non mediocriter

votis obslat. Detcrret nimiriini

qui sic bortatur; silcrc docet, qui tam docte loquitur. Id ego experior
(|uoties opra tua pervolvo, quai mibi licet ignolo et inimerenti niiltero

voluisti
Miirai'i

illa

scmpcr, adulationis expers, cujus causas procul babeo.

siinul et hiudare

gaudeo quio vix quisquam imitari posse con-

fidat.

Monumcntis

eniin Padeibornensibus, qu;e tam munific restau-

rans lam eleganter clbras,


si

monumentum

longe perennius exegisti

Quinctilii Vari, cujus cbadem cedro dignis carniinil)us incmoras,


tui

Legiones Romtc reddi nequeunt, at saltcm


venustatc Vari vel Angusli s;eculum
siniul et
ei

sermonis ilieccbris

et

rcddere videris, Virgiliun)que


et

Horatium ac utriusquc praesidium

dccus

ref'erre.

Augura-

batur olini lepidus Vates non defuturos Marones, quandiu sint M;ecenates, sed quidquid praiclarum in Macenate et

Maronc

fuit, in

eodem

pectore repcriri posse

nemo

speraverat, sive

quod nimia copia Potas


*

inopes et striles plerunque reddit (unde Tbeocritus


tur artes excitari paupertate,
alienis carminibus ei

Diophanto
sive

fate-

quam

laboris

magistram vocat)

qubd

non opus

est qui suis satis oblectari polest, ni

adoptivos liberos qurere non solet cui natura legitimam soboleni


ddit. Verini in te, Celsissime Princeps, collecta

non sine stupore

cer-

Idyl.

i6.

352
iiimiis, qua^

UVRES DE FEUMAT. APPENDICE.


divisa

tam

illustres alios clecerunt;

et

tua siugularis

liumanitas,

qu

tt exiinias dotes

conncctens, clestes

gemmas auio

inserere videtur, spondet te bnigne excipiendum, tuoque in sinu

fovendum hune

ingenii paterni

partum, qui suo defcnsore orbatus,

iit

postbumus, tuo patrocinio indiget, quod venerabundus exposco.

UE CELSISSIMO PIUNCIPE FERDINXNDO FURSTENBERGIO, EPISCOPO PADERDORNENSI, ETC.

OB AVREVM NVMISiMA,
illius iiiia^o

IN

QVO

conspicilur,

iiiissiiDi.

Aur.EA Pierio

quam culmine

niittis

imago

Quse nostros ingressa lares fulgorc replevit

Immoritamque manum, Phbi

ipsa referre videtur

Ora, solo qui cuncta fovet, nec florca tanlum

Rura super

Isetus rutilt

glebasque feraces,
;

Cernere sed sterilem non dedignatur arenam


Sic hilares oculos simul et

cum

fronte sercna

Innocuos mores insignis vultus adumhrat:


Sit

tamen ars quamvis spectanda numismatis, illam

Effigtem superavit opus quodcunque Cam;enis

Sponte

tuis fluxil dulei de fonte

leporum

Scilicet Aonij niclis te vertice montis

Spirantem ostendunt Musa%

dum

natus

Olympo
inane

Doclrinam pietate auges, castasque sorores

Ad superos
Si

tollens, dignoscis

quam

sit

Ornari ingcnium, nimioque calescere motu,

vacuum

a'thereo pectus
et

non uritur ign.

Luminibus quantis
SuAviiu* allicicns

quot virtutibus omnes

animos, validique catenis

hisU'issimi Trincipis lesscra si'avitdu et fortitkii.

DDICACE DES VARIA.


Eloqiiij Itlaulus viclor trahis!
liis

;io:!

cyo sensi
tihi

Me

placide

captum jampridom, noc

possim

Hoc magis

addici, qui nie devincit, honore.

At quas nunc grates referam?Te principe Valum

Munera digna mihi Romanaque cannina dsuni;


(]ai'niina

Msecenas sed

tu

par ipse Maroni


vilia

Nostra nec expeclas, nec

munera

(|utei'is.

Non eget exigu sublimis arundine hmrus,


VA
raucL"

non vocis eget tua

fania susurre;

Sat nitidis Latio (|uibus aurea rcddilur lelas

Kximias scriptis potuisti pandere dotes,


Piirior illirni ccu

splcndens flumine solus,

Ut decet, ipse suis radijs se pingif Apollo.

DE l-nlNCIPIS lilVSDEM
]\l(iiiuinciili)ri(rii

l'R^ECI.AIlO

l'aderboriifiisiiini apcrc.

Duni Padene fontes tcterno carmin Prinecps


Aonij clbrt spes colunienque
l't

cliori,

superat

qu

sic ponit

monumenta, suisquc

Aitius ipse aliud tollitad astra modis!

Hujus Cana

tidcs ornt pia pcctora,

nienlem

Lux Sophiie,

Latij priscus et ora lepoi-.


llevit in arvis,

Aniissas* hisolim A(|uilas qua'


Delicias iliinc

Roma

decus(jue trahit.

Fernandi eloquium Tiberis miratur, cta'vi

Immemor, Augusti
*

saccla redire putat.

Natiis est llluslris. Prinecps in ca Gcrmaiii;e parle in (|ua ca'su' fiicriinl Oiiinclilii

Vari I.eyiones.

l''KnMAT,

I,

4'^

54

UVRES DE FERMAT.- APPENDICE.

DE EODEM PRINCIPE QUI MIRANDIS


iiincun dDClri/ifcquc dotihus slcmniittit ac digiiitciliim splcitdorciii migc/iy,

pacein oinnilius inorum et faciuidi(c suavitatc pcrsnndcrc puwiit.

ODE.
Niinc corda mulcens utinam Saccr

Notos recursans por (luvios Olor

Mox

cogat infensos canor


lituos silcre;

Voce potcns
Ilic.

prima Pindi gloria cui favet

Plibiis, nitentem Lilia qiiem tegunt,

Qiias orc non coinpescat iras


Picri modiilatus arte?

Ut

ciini (|iicrelis

dulcisonis iicimis

Vox blaula

lato liiscini;c replet,

Discordis oblit susurri


.Mille

soient volucrcs tacere;

Non

ille

frustra sit patria* daliis


fleeli aiiimi

(jiio

froces

(|iieiint;

.Martis

nec incassuni per arua

flireicius cecinit

Sacerdos

Orplieiis pareil teni (^alliopen colens


l.ciiire

pleclro (|uot didicit feras!


sic

Sermone

prstat domare

Pectora,

qiiaiii

superarc ferro.

l'UFACE

l)i:S

VAllIA.

.'loS

IV.

PRFACE DES YARIA OPERA.

EurniTo LixToni.

Non
gerc
:

lo lalel, Eriidite

Lector, opra Matlieinatica pra>fatione vix indi-

nain nt Paralogismi ciilpam frustra longo sermonc Geoniolra

(leprccai'i vellet,

aut pro vera demonstratione falsain ol)ti'iidore;


solidie rationis

ila

non opus
efllagitaro,

est

assensum

viribus debitiim

suppliciter

qucin advcrsarius videns scicnsque, licet vald reluclans,


Pi';etere

denegare non possit.

supervacaneiim foret laudes Matliett egregij scriptorcs adoret

niatum fuse celebrare,


nandain jampridem
uberes
illiiis

cm hanc spartam
clum

susceperint.

Quis enim ncscil Geometriam

l'ructus

ad

evebi Platone, qui non solni eani


al)

divinitiis

buinan;e menti insilani, sed etiain

ipso

numine

excoli

putavit?

nonne meritb

Matlicsis l'Iiilone vocata fuit liberaliuui artiuin


illa,

inetropolis, quas, ubi desit

luminibus, et veluti manibus orbatas

esse li(juet?

Unde

vero

non aberrat qui ut nianuni instrunientuin

ante instrumenta, sie et Mathesin dici posse crdit artem ante alias
artes, cuni illius teir marique, et bello ut pace,
sit;

tam evidens

utilitas

quod unus
sed

instar

omnium

docuit olim Arcbimedes, duin infirmus senex, obsidionis


Syracusana; pars
a|)-

corpore

inviclus

ingenio
fuit,

maxima,
pellatus
al)
:

patriie vis

summa

Briareus et Ceutimanus Romanis

quamobrcm admiratione percuisum Marcellum


ei

licet liostem
tra-

eo totdamnis afTectuin

tamen inimicum esse noluisse Livius

dit, sed

propinquis inquisitis bonori praesidioque nomcn, ac

memoriam

tanti viri fuisse.

Matbematicas deinde disciplinas ansas Philosopliia'

336

UVRES DE FERMAT.- APPENDICE.


cum Philosophus quamvis
si

videri quis diffUeatur?

aliund LogicP ver-

sutijs et argutijs instructus,

lux mathematica non affulgeat in Pliyin

sica

comparari possit Polypiiemo


frui

spelunca occcato, et mnneris,

quo

potuit, iisum nescienti, vini scilicet, cui prfcclarus


dici

non

ita

pridem Philosoplius Geomctriam similem

posse arbitratus est,

quod recens

inflat,

vtus oblectat et vires auget. At non istorum ope-

rum Authorein

inflavit

unqnani Matliesis,

et tt

demonstrationes, diim

ab ipso non sunt editae, quibuslibet argumentis meliiis demonsfrant


euni ab ostentatione laudisque cupidine aiienum fuisse.

Quod autem
ser-

de illarum sorte soUicitus non

fuit, fer

scmper autograplia nullo

vato responsorum exemplari mittere solitus,

parum

abfuit quin haec,

qu

forte

non intcritura credes, oninino cxlincta


fit

fuerint,

anlequam

in

pulilicam lucem prodirent. Hinc

ut quia

bc sparsim

disjocta coUi-

gcre facile non

fuit, fato

postbumorum operum

sero, j)auciora, et

minus
bic

culta typis edantur. Hinc etiam contmgerc poterit ut

omnia quse

occurrent
rel)us,

tibi

non videantur nova

sed quamvis
et

alij

de quibusdam

quas bic invcnies, scripserint

lucubrationes suas priiisvulga-

verint,
(|ui

non ideo minus bc inventa istorum operum Autbori debentur,


et invidia;

adeb fasts,

expers

fuit,

ut alina suis sat aliunde notis


sibi tribuebat.

immiscuisse credi non possit, qui sua vix


causa,
libri

Ab

eo, exempli

duo Apollonij Pergai de

locis planis procul

dubio restituli

sunt, licet Franciscus Schootcn


illos se restitutos asserat;

Academi Lugduno Batav Professor

nam

sua typis mandavit Franciscus Scbooten

anno 16)7. sed

libros duos, qui bic extant, Apollonij Pergsei de locis

planis se vidisse LuteticTe manuscriptos, nec

non ad locos pianos

et

solidos Isagogcn,

lestis

omni exceptione .major Herigonius


editi

asserit
vt

tomo
dixi,

6. cursus

Matbematici

anno iG34

('). Credere

tamcn,

malim Batavum Professorem cdcm de

rc scripsisse,

qum

ab co,

vcl quovis alio aliquid

perpetratum esse suspicari quod ingcnuum

animum

dedeceat, vcl inverecundiam plagij probarc possit.

Verum
monlion

in

(') PVir la noie

de

la

page 171, o est rtablie

la

vritable date de

la

faite

par Hrigone.

PRFACE DES VARIA.


istis, ni fallor,

357
jiulicaturiiin

operibus, de quibus

te

non ex parva mole

sat scio, occurret tibi

non injucunda varietas, ut

et in cpislolis, qua'

vel ab Autbore, vel ad

ipsum

plerisque doctissimis viris scripliE fue-

runt. Has inter sont nonnullae Pascalij in quibus ingcnij non minus
tersi

qum

pcrspicacis radios agnosces, quos ejusdern alia lucubra:

tiones, et ips satis exbibent Pascalij cogitationum reliquiie

illtid

cnim opus

in

qno pendent opra

inlcrrupla, multis

eximium Matbeseos
clo.

circa res sacras

spcimen videtur, qualarjue machina

Quis autem

ignort qualis quantusque Gconietra et

quam

insignis in

Acadcmia

Parisiensi Professor fuerit llobervallius, cujus bic aliquot epistobis

lgre poteris, et perlegisse gaudebis? Eduntur bic


Gallic vel Italic script

quoque nonnulh

Kenelmo Digbseo, qui

pryeter generis nobi-

litatem et honores gestos, non solm ingenio doctrinque, sed etiam


pietate conspicuus fuit, ac verai Religionis cultu,
et

quam

ut gladio, sic

calamo

tueri conatus est, ut fidem facit aurons illius liber de vcritate


Illis

Catbolica; Religionis Anglic scriptus.


altra Frenicli, cujus

cpistolis additur

una aut
faciii-

miram Aritbmetica probleniata solvendi

tatem multis prtedicatam, et ejusdern responsis confirniatam Analyste norunt. Quas verb non adjecimus
circii

Cartesianam Dioptricam

cpistolas lgre poteris in tertio volumine epistolarum Cartesij cujus

stupend
is

sagacitatis circ

Geometriam adiniratione

se captuni l'atetur
istis

etiam qui

nonnunquam ab

eo dissentit. Ut autem in varijs

ope-

ribus, sic et in epistolis multa reperies quae ad Geometriam, vel Analyticen pertinent aut

numerorum arcana, de quibus

si

plura videre

cupias, babes observationes ad Diophantum, cujus opra typis mandari

curavi anno 1G70. et Doctrin Analytica inventum


variis epistolis D. Ptri de

novum coUectum
Mechanicam

Fermt ab insigni Gcometra R.

P. Jacobo de
et

Billy S. J. Sacerdote. Est bic pratereii nonnibil circa

Geostaticam, nec non Dioptricam ac Pbysicam, circ

qum

v. g.

non

contemnendam

fore conlldo epistolam

de proportione qu gravia deciipsi

dentia accelerantur, ad Gassendum,

qu

Gassendo viro exquisita'

eruditionis, et candore ac moribus qui Cbristianum Pbilosoplium dcent, praedito non displicuit, utejus responso, licet brevi, satis patet.

3o8

UVRES DE
ei

ERMAT.

- APPENDICE.
(lastelli

Sic cliarii celehris Itali

Geometr Ahbatis Bened.

opistola

probat

non displicuissc qu;e hic scripta sunt circ inotum graviinn


liis

aut ccntrum gravitatis. Csetcrm in


(olis qu.'c

Parentis mei operibus et opiset

muitas disputationes circ quaestiones arduas continent,

quibiis duas addidimus criticis obscrvationibus non spernendis refertas,

niiUam vocem

qiia" sit

acerbior, nulluin pervicacis controvcrsia-

vel amarulcntae contentionis occurrerc vestigium, poleris observare.


Id

innalam mansuetiulinem Authoris arguit, qni

niill

contradicendi

libidinc veritateni qurens, illam ab alijs inveniri gaudel)at et gratn-

labatnr
sibi

qui secs agunt cani ut juvenes proci colre videntur,

dum

dumtaxat afTulgerc vellent quod diligunt; sed qui veritateni divino,


prosequuntur, ipsam omnibus innotescere cupiunf,

ul j)ar est, ainore

suanique felicitatem augeri putant, cuni ejusdein plurimi fiunt participes. Epistolas vero ad Authoreni scriptas, suin,

qu

bic extant, ut nactus

edendas ingnue existiinavi, nuUomod niinuere sed augere cu-

piens tantoruni virorum famam, ([uoruin alia responsa,

nondnm prado

commissa,

si

mihi suppeterent, ut barum disputationum scriem ederc


istis

non pigeret. Ex
et vohiptatis

auteni operibus, Erudite Leclor, fructs, ni fallor,


et si qiiid incuri

non pariim percipere poteris


sit, illud

Typogra-

phorum erratum

supplas aut ignoscas quso.

SclKMnala suis locis


luissol sciilptor
eiini
lifiii

iii

lolo opre, ut in illius parle, repeiirentui', nisi de-

nolis (jeoinoli'ieis incidendi pcriliis; sed figurii (') rpia'

lexUi edila non fuerunl, ad libri calcem sunl rejecla, numeris paj,'iiiaruni,

ad (|uas referunlur, appositis, quod semel monuisse sufficial.

')

Co mol fisur, qui rend


l'dition
la fin

la iilirasc

incorreote, doit y avoir cl ajout ai)rs coup.

Dans
Il

des l'aria opra,

les figures

sont insres dans


les figures

le texte

jusqu'

la

page lo!.

y a

du Volume cinq Planches contenant


page gi. Pages
-201 et 5103,

des pages 104 1O7, plus une


le texte trois

<]ui

manque

la

reparaissent dans

autres figures

relativement simples.

KLOdE DE FEU M AT.

'.]",{)

V.

LOGE DE MONSIEVR DE FERMAT,


CuiueiUcr
<iu

Varlemcnl de

l\)U>sc.

Du luuriud Jos

Sc,'avans,

du Luudy

9,

Fvrier

lOfi.').

On

a appris icy

avec beaucoup de douleur

la

mort de M. de Fermt

Conseiller au Parlement de Tolosc. C'estoit un des plus beaux esprits

de ce sicle, et un gnie

si

universel et d'une esteadu

si

vaste,

que

si

tous les savans n'avoient rendu tmoignage de son mrite extraordinaire, on auroit de la peine croire toutes les elioses qu'on eu doit
dire,
Il

pour ne rien retranclicr de ses louanges.


avoit toujours entretenu

une correspondance tres-particulicre avec


Hugens,
etc.

.Vfessieurs Descartes, Toricelli, Pascal, Frenicle, Roberval,


et
il

avec

la

pluspart des grands Gomtres d'Angleterre et d'Italie. Mais

avoit li

une amiti

si le

troite avec

M. de Carcavi, pendant

qu'ils

estoient confrres dans

Parlement de Tolose, que


il

comme

il

a est le
tie

(Confident de ses estudes,

est encore aujourd'liuy le dpositaire

tous ses beaux crits.


.Mais parce

que ce Journal

est principalement

pour

faire

connotre
la

par leurs ouvrages les personnes qui se sont rendues clbres dans

republique des lettres; on se contentera de donner icy


crits de ce

le

catalogue des

grand liomme; laissant aux autres

le

soin de luy faire un

loge plus ample et plus


Il

pompeux.
la

excelloit dans toutes les parties de


la

Malliematique; mais princila

palement dans

science des nombres et dans

belle Gomtrie.

On

360
a de
liiy

UVRES DE FERMAT. - APPENDICE.


une mthode pour
la

quadrature des paraboles de tous

les

degrez.

Une autre de maximis

et ininirnis,

qui sert non seulement

la

dter-

mination des problmes plans et solides; mais encore l'invention des


touchantes et (') des lignes courbes, des centres de gravit des solides,
et

aux questions numriques.

Une introduction aux


lytique concernant
la

lieux, plans et solides; qui est

un

trait ana-

solution des problmes plans et solides; qui

avoit est veu devant que M. Descartes eut rien publi sur ce sujet.

Un
plans.

trait
]\I.

de contactibus sphricis, o

il

demonslr dans

les solides

ce que

Yiet Maitre des Requestes, n'avoit demonstr que dans les

Un autre

trait

dans lequel

il

rtablit et

demonstr

les

deux

livres

d'Apollonius Perg:eus, des lieux plans.


fit

une mthode gnrale pour


il

la

dimension des lignes courbes,

etc.

De plus, comme

avoit

une

connoissance tres-parfaite de l'anti-

(juit, et qu'il estoit consult de toutes parts sur les difficultez qui se

presentoient;

il

a claircy

une
a

infinit de lieux obscurs qui se

renconses

trent dans les anciens.

On

imprim depuis peu quelques-unes de


a

observations sur Athne; et celuy qui

traduit

le

Benedetto

Gastelli

de

la

mesure des eaux courantes, en

insr dans son ouvrage une


estoit
si

Ires-belle sur

une Epstre de Synesius, qui

difficile,

que

le

Perc Pelau qui a comment cet autheur, a advo qu'il ne l'avoit peu
entendre.
Il

encore

fait

beaucoup d'observations sur


la

le

Theon de

Smyrne

et

sur d'autres Autheurs anciens. Mais

pluspart ne se trou-

veront qu'parses dans ses Epitres; parce qu'il n'crivoit gueres sur
ces sortes de sujets, que pour satisfaire
la

curiosit de ses amis.

Tous CCS ouvrages de Mathmatique,

et toutes ces recherches cu-

rieuses de l'antiquit, n'empchoient pas que M. de

Fermt ne

fit

sa

charge avec beaucoup d'assiduit,

et

avec tant de suffisance, qu'il a

pass pour un des plus grands Jurisconsultes de son temps.

(') Lire des toiiclianles des lii;nes courbes.

i:i,()(.K

lK

l'EIJMAT.

:i,ii

.Mais ce (|ui est d,. plus sinpri'iiant, c'est (lu'avec loute la lorce d'es-

prit

(|iii

estoit ncessaire |(.ur soutenir les


il

rares (|ualilez

(l(.nl

nous

venons de parler,

avoil encore

une

si

-rande dlicatesse

d'es|iri(.

(|u'd laisoitdes vers l.alins, Franois et l'ispagnois avec la

mme
la

(de-

vance. (|ue

s'il

eut vcu <lu temps d'Au-nste, et

<|u'il

en! pass

plus

i^'rande partie le sa vie la

Cour de France

et celle le

Madrid.

On
lors

parlera |)lus particulirement des ouvrai,'es de ce grand


a

homme,

qu'on aura recouvert ce qui en


fils la

est publi, et qu'on aura ohtenn

de M. son

libert de publier ce qui ne Fa pas encore est.

:162

UVI5ES

l)F.

FERMAT. - APPENDICE.

VI.

OBSERVATION DE MONSIEUR DE PERMIT


s

in

s Y. m: s

us.
la

Jipporlcc

(t

la Jii (le la liridiiclio/i

du Livre de
CaUelli

mesure

des' caitr coiira/lles',

(le JSeiiedeltd

(').

Les pages qui reslent vuides dans ce cayer m'ont donn


les

la

pense de

remplir de

la

belle observation

que

j'ay apprise ces jours passez,


([iii

de l'incomparable Monsieur de (-) Fermt,

me

fait

l'Iionneur de
la

m'aimer,

et

de

me

souirir souvent

dans sa conversation. C'est sur


traite

quinzime Lettre de Synesius Ev(|ue de Cyrene, qui


tire qui n'a est

d'une ma-

entendue par aucun des interprtes, non pas

mmes
Notes

par

le

seavant Pre Petau, ainsi qu'il l'advou


faites sur cet Autlieur;

luy-mme dans

les

qu'il a
('('Ito

Et

je

donne d'autant plus volontiers


(jui

observation, (ju'elle a beaucoup de rapport avec les traitez

sont cy-devant.
(it

Evcjue crit

;i

la

scavantc Hypatia,

(jui

estoit la merveille de son


la

sicle, et laipielle enseignoil

publiquement
la

Pbilosopbie, avec l'ad-

miration de tous les scavans, dans

clbre Ville d'Alexandrie. J'av

Traduction

|>iil(lic

par Saporla sous

le litro

Traicte de la meuirc dex cntu- eauraiilc'i


Mntheinalicieii

de

JlcniHst Caslclli rcH'^ieiic

du MniU-Cnis-in
nu
discours-

et

du Pape
Mers,

llrliriiii

T'IJI.

Tradiiil d'Italien en Franois- as'ee


scigiieur.s les (.'iiinniissaires

de

la jnnclion des

/idresse'

Mes-

dputez /)ar sa

Itl/i/c.sle.

des eau.v d'Es-angchsie

J'orrierlli,

Matlienuitieien

Ensemble un Traiel du innus'emeni du Grand Duc de 't'o.srane. Traduit du

Latin en

l'rmti-ois
la

de l'Edicl, de

dite Ville cl Diocse, i(JG|.


le titre
:

A Castres, par Boiiiard Barcuuda, Imprimeur du Hoy, de la CliambriLe texte reproduit par Samuel se tnmve

pages Sl-Sj, sous


{)

Obxervalion sur Sjnesiuf.

Monsieur Fermt Saporla.

OBSERVATION
traduit cette Lettre
i"ay

SUIl

SYNESIUS.

3G3
si

du Grec en

celte manire. Je

me

trouve

mal,

(|iie

hesoin d'un liydroscope. Je vous prie d'en faire faire un de rtiivrc,

et lie
et la
(|ui

me

l'acheter, (rest

un tuyau en (orme de Cylindre,


longueur
il

([iii

a la

figure

grandeur d'une
est

tleute; sur sa

porte une ligne droite,

coupe en travers par de petites lignes, par lesquelles nous


(|ui

jugeons du poids des eaux. L'un des bouts est couvert d'un cne,
(st

pos galement dessus, en

telle sorte

que

le

tuyau

et le

cne ont
le

une

mme

base. L'on appelb^ cet instrument IJaryllion. Si on


la

met

dans l'eau par

pointe

il

y demeurera debout, et l'on peut aisment


la

compter
le

les sections

qui coupent

ligne droite, et par

l l'on

connoit

poids de l'eau.

Comme nous avons mme (|u'une infinit


inventes, et dont
ils

perdu

la

figure et l'usage de cet instrument, de

d'autres belles choses, que les Anciens avoient


se scrvoient, les savans de ce

temps

icy se sont

donnez beaucoup de peine pour comprendre


dont parle Synesins.
Il

(|uel estoit cet instrunu'ut

y en a qui ont cr que c'estoit une Clepsvdre,


il

mais

le

Pre Pctau a rejette avec raison cette opinion. Pour luv,


([u'il

advou,

ne

le

comprend

pas,

il

sou|)eoniu' pourtant

que

c'esloit

un instrument qui servoit


avec celuy dont Vitruve

niveler les

eaux, et

(|ui

avoit du l'apporl

fait

mention au
il

livre 8. ch. G.

de son Arcliila

fecture, qu'il appelle Chorohates, mais

est ais de juger par

lec-

ture de Vitruve, et de Synesius,

que ce sont deux instruniens

fort dif-

fcrcns, et en figure, et en usage, et

que

si

tous deux ont des sections,

comme

remar(|ue

le

Pre Pctau, celles du Chorohates sont perpendiJ(!

culaires sur l'horizon, et celles de l'hydroscope luy sont parallles.

passe sous silence plusieurs autres din'erences, que


(juer,

je
'

pourrois remar-

pour rapporter
le

le

sentiment de Monsieur de
(]t

('

Kermat,

i[ui

est

sans doute

vritable sens de Synesius.

instrument servoit pour

examiner
les

le

poids des diU'erentes eaux pour l'usage des malades; car


les

Mdecins sont d'accord que

plus lgres sont les meilleures;


le

\i:

ternie (-) pozY], dont se sert Synesius,

monstre clairement.

Il

ne

si

gni lie

')

M(]nsiciii' t'onriiit

Snpurla.

Ma

(i:U\UES
le

\)E

rj'HMAT.

A l'I'KM) K.E.
a cr le
(|iie

pas icY lihramcnlimi

nivelcment,
il

comme

Pcre Petaii. mais

en matire de Machines,

signitie le poids,

les Latins appellent


a

momcntnin,

et

de

la le trait
'

des equiponderans d'Archimede


la

pour

litre 'iG-oppoTTixiv

).

Mais dautant qne

balance, ny aucnn autre inla

strument

artificiel,

ne pouvoit pas donner exactement

diirerence du

poids des eaux, cause qu'elle est(-) petite entre elles, les Matliemaliciens inventrent sur les principes du trait d'Archimede de lus (juw
vriiiiiitiir
iti

arjua, celuy
la

dont parle Synesius, qui monstre par

la la

nature
figure

des eaux mmes,

dilTerence du poids qu'elles ont entr'elles,

en est telle (Jig. i5n);

AF

est

un (Cylindre de cuivre,

AB

est le honi

'\/'
d'en haut,
(jui

est toujours ouvert,


a la

EF

est le bout d'embas, qui est


le

couvert du cne EIF, qui

mme

base que

bout d'embas. AE, BF,


plus
la

sont deux lignes droites coupes par diverses


il

|)etites lignes, tant

y en aura, tant plus exact sera l'instiument. Si on le


et

met

par'

pointe du cne dans l'eau,


il(d)oul,
il

qu'on rajuste en

telle sorte qu'il se tienne

n'y enfoncera pas entirement; car le vuide (ju'il a au


il

dedans

l'en

empchera; mais

y enfoncera jusqucs une certaine mesure, qui


et
il

sera

marque par

les petites lignes;

y enfoncera diversement,
l'eau sera

suivant que l'eau sera plus ou


lgre, plus
il
il

moins pesante; car plus

y enfoncera; et moins, plus elle sera pesante,


ais de le

comme

nous seroit

dcmonstrer,

s'il

en estoit question icy. Voila

la

figure et l'usage de cet instrument, et la raison

de cet usage. La

lettre

de Synesius

s'y

rapporte

si

exactement dans toutes ses circon-

-) csl fort pclilc

Saporta.

0I5SEHVATI0N SUH SYNESIUS.

30o

stances, que feu Monsieur do Mondial, Archevque de Tolose, ayant

envoy cette explication an Pre Petau,

il

advoa que ftfonsienr de

')
il

Fermt

estoit le seul ([ui avoil

compris quel

estoit l'instrumenl, et
il

avoit crit

que dans une seconde impression


fait, j'ay

la

mettroit dans ses


le

notes. Mais parce (jue cela n'a pas est

cr que
(ait

Lecteur sra-

vant

et

curieux

n(!

sera pas marry ([ue

je

Iny en nye

pari.

'

Miiiisiciir

Fcniuil Sapurlu.

366

(EU VUE S JE FElMA.

- APPENDICE.

VII.

YIRO CLARISSIMO DOM. DE RANCIIN,


SEN.
TIICII,.

PETIUJS DH FERMAT

S.

I'.

1).

Polyiunum (')

tihi tiiuin,

Vir Clarissimc, mitlo, sed ol)serv;m(la in


ifi

co qua?clam siippcditat codex manuscriptus opfim; not auctonim


militaris liacleniis inediloriiiii
([ueiii

pnes
et

me

liaboo (-);

apud cuin
inveiii

collectionem
sul)

quamdam

pricceptoruni

monitorum militarium

nominc

Ilapr/.^'oXiv, ciijiis

auctorein licot manuscriptus non dete-

gat, colligo

tamen

ex glossario Cira'coharbaro IMeursij (^),

eum

esse

Heronem, non

iiluni

(juidem Alexandrinum cujus spiritalia et alia quiv-

dam opuscula
sit,

cxtant, et qui antiquo, hoc est, optimo vo, Gr.Tc scri|i;evi,

sed aliuni posterioris

(piod pieraque ipsius voeahula (Ira'coet

l)arl)ara satis

innunnt; utrumque, ;etatem ncmpe


ul)i

nomen
d: Ta

auctoris,

confirmt Meursius in voce xovtouIoviov,

eilanlur sequentia Hero-'kr/.-zy.

nis verha in -apx6'oXa, y.-ia-zCk yo'jv ttj vjxt

azrj

y.y.l

Ta

y.ovTO'jolpvia,
in

hceniin verba eum

in

meo manuscriplo

desint ('),

supplendum

eo

nomen

auctoris ex manuscripto Meursii;


'TrA-/]-/.TOv

t(unpus vero qun ba;c scribebantur et quo voces

et /.ovto-j-

(') Les oltsorvnlioii-; crilii|iics qui suivent

sl'

rapportent l'dition
rJ8i).

p ri ii cep\

tiu

texte j;rcc
Elles ont

de Pulyen. donne
t recueillies pnr

i^ir

Ciisanbon (LuL'dnni,
la

apud

lo.

Tornii'siuni,

in-i.',)-

Samuel Muisinnc dans

prface de son dition, Berlin.


i,'rec

i;j()-

(-)
(')

On
Il

ignore ce i]u'est devenu ce manuscrit

Imprim

Lcydc en 158;, rimprim en lOrl

cl

i('p>ii.

(')

faut sans doule lire a<hinl.

OIJSERVATIONS
*

SUl l'OLYEX.

367

opvtov in

usu crant, ultra septiiigentos plus minus annos non videUuin

cxcuiTcre;

hoc autom -apcx.6oXwv Iractatu,


alijs s;vpe

pl(;ra(inc

Polvni slrata-

gcinata supprcsso autlioris noniine

vorbis icferunlui', quanet

doque

et ijsdcni,

undc ampla

cnicrgit
tii)i,

cniendationum
vel
si

nolaruui

criti-

cai'uin (ii'iuis; celcbriores aliquot

mavisdoctis omnibus tuo

nominc jure rcpncscntatiouis

libcnler exhiboo.
lib. 1

Cleomcnis stratagema narratur


niosianto sequentibus verbis
:

Poly;cni pag. 20 oditiouis Tor-

Klioii-iv-q:,

AaxSauovtwv

'^y.oCkt

'),

;p'jXaxY) Ttv opa)[JLvwv TOt; 7:oAjj.ot' xai


iJTt x'/jp'jxo^ a"/][xaivc T'?]

-vTa
Ta

ony.

KAcoavv]^

[o'jAo'.to,

(JTpaTi, xat aTo

i'cry.

opav

(7-o'Joa'(ov.

o-Ai-

"(o;jt.vojv,

vOwTiAfCovTO. tivTwv, vT^icTav 7.va-auo[jt.vtov vxavcx-r]p^-(],

-a'JovTO. KA'3[jLvr]? ky.Opy. -y.pcioj/.cv oTav piTto-oi'jOa',


aa-jOa',- 6

-(-

av x-/^pu;v,

oi o 'ApY^o'.

-p; api^Tov Tp7-ov:o. KXOij.vTj

w-AiTjj.vo'j;
-X':tv,

-ayaYWv

(xapciJ;

voTiAo'j xal

[-'''
'-^

'^'^

To; 'ApYo'j

hoc loco post verba ^tivTwv, 7.v:-;7av, addenduni ex


jpcrTwv,

mauuscripto piTTwvTcov,
nissim confirmt.

quod

finis ipsius

stratagcmatis pie-

Tbemistoclis stratagema, eodem libro pag.

:\\,

reCertur lioc
toc;

modo

GcatrTTOxX]? 'Icvcov Hp^'O 'J'Jj-i.uayouvTcov, XAU7


Ypa'^iv
7:1

"KXAyjti

y.y.z(X-

ToO

Tt/^O'j,

"Avp; "Iojv, oO oixaia

-c/'.t':

c-:paT'jov':

-1 TO'Js "aTpy.:;. to'Jtcov 7.vaYtva)(7xto[j.voJv, paTiAiiJ


-oir,G-a-:c(,

O-tou (zto

corrigendum ex manuscripto ioYiiaTc, quam esse veram

lectionem innuit sensus.


Agesilai stratagema occurrit
lib.

2"

(-'),

pag.

S(j.
c-i

'AYVjTtAao. ait

ille, v Kopa)V7. 'AOrjvKto'j:; vtxrj-jcv

riyyzOd tu,
7.v

-oA[X'.ot ojyouaiv
ol

1; '^iv vcv T-?] 'AO'rjva':iiV7.r tb 'pa


'//]

b o

irpoTTa^r;,

aTO;

xal [io'JAovTO

noot.'Kzpov

G^jij.~'kiy.tr;f)y.<.

Tot i; -ovoia; u.y.yjixivo'.c.

ibi

loco vocis 'AOrjvao'jc;

rcponendum ex

Mianuscri|)t() Qr^yAou^.

(') U'S
luiil lo

/'((/v'rt

omcHcnt

Aa/.:^a'.;jLOv:(.iv

(iaTLi;,

(|iic

domio

le

|tiu|ilimUC <lc

Ifijci,

IVilir

reslc diuJclail des passa;;os cilcs (grec et IradiicUidii

hiliiu'),

on

a .suivi In

LeMo de

l'dilioii
('-)

de Polycii de 1)89.
a

Samuel

imprim

tili.

ni.

368
Aliiid

UVRES

])\i

PERMAT. - APPENDICE.
eodem
liI)ro

Agosilai stralagema rcfert Polyaiiius


oia.-izpz'jtiy.K; -/^^tou

pag. n>3.

'AYr,(7Xao; v Tat
TO'j T.iu-.iiQy.'.

'rwv -o[jl(cov to [jL7.}ao-:a O'jva-

zpo;

y.-.ov, o

oiaX^yjTai -pi toiv xotvYJ aufx^pvTCjJv

To^jTOi i~t rJ^tiG-rj') 'j\i^i^^tv\j.tvoz xai y.oivcovwv ciTa xal

a-ovov, Ta

rSkzav/

nzri.'jV't

vc-oui

li

x; twv

~ciXk(j)v 7ro'|i(a.

Vulteius hoc

modo

interprctatur
potenlcs
ferrel.

Agesilaus in legationibiis petchal ah Iiostihus, ut

maxime
eo/i-

ad se

mitlerenl;

cum

(/la'biis

de communi

ii/ilila/e

sermones

Cum

lus

plurimum hahens consuetudinis,

et

cormminicans focum
Videtur

cl cinercs,

scdiliones in urbes excilabal, propler rulgi suspicioncs.


vei-l)i

interprcs loco

a-novowv

quod

est in

textii

Graeco, legisso a-ooibv


iihi

cum

vcrtat rincres, sed nihil


/.al

mutandum

ex manuscripto evincitur

leguntur lurc verha


CIcarclii

opxou ~zoz a-ro? -oiop-vo.


i

stratagema narratur libroeod. pag.

lo, his verbis

KXap-a-

yo

TjV v 0p7.y,7jcl

vy/.Tsptvot oGoi to aTpiTEUtv-a /.y.ztki[).a\/ov , o o

pTjYYciXsv,

yivoi'To v'JxTcop OpuSo, [j.-/]0va opOov va":a(70af c vao'-

T
vv

vaip'jOoj. to

-apiyYXua toOto iooa^s to


Vci'ha

CT-rpaTiojTa;, -/.aTaopo-

ToO

vu/.Tjp'-vo'j -6ou.

quidcm

lic

supplcuda ex manuscripto,

qutc lamen videtur in suo codice vidisse interprcs Latinus, licet desint
in

editione grc Torna;sij, sunt autem sequentia, xal ou-co; v-a'jita

lavTO vazYjOwvT xal Tapaa(76jJ.cvot. Atr/ue


turl>ari.

desicnmt

cxilire

ac pcr-

Pcrdicca^ stratagema sequens legitur libro 4, pag. 3i/i (')


'iXX'jpicv xal

nspotxa
-/jXtd[j.'y.yy.

Maxcoivcov TToXsao'jvTcov,
oi XoitoI

ctOY] -oXT^ol
To'.

Maxo6v
Tip

xovTO wCOYpv, xal

Maxsoiv Tpcov

TjTaV TOAli-TEpOl, TtXXYJpUXEUTa-O -ipl

XuTpWV, vTlXu.VO TW
[rr]

XjpUXl,
4*^01^;-

i-avXOvTi YYlAa'., w apa A'JTpx 'iXXupiol


cTicv

-poalotvTo, XT^

'To ar/rxaAcTO'j;

x-'.vvjiv.

ol

o]

Max(i6v; -0Yv6vT t?;; oi


[/.ya? b^'ivov'o, 6j: iv ulvco

ccov XijTpwv crioTYjpa, 0toX[jl6tPOi


-) vix5.v v/'jv-.t:, TQ crc'Co-Oai,
*

"po T

quod

sic interprctatur Vulteius. Pcrdiccas,

Illyriis et
liir rii'i,

Macedonibiis bcllum gerentibus, ciim nndli Macedones capercnrebr/ui eliam redemplionis spc

ad pugnani minus

alacrcs eranl,

(') Les t'ar'ui indii]uciU pog. \\\.

OItSEHVATlON
(juibiis

SLI{ l'()l,VEN.

.UW
/^ra'ccpil

Icgatiuncni

iiiler se

de rcdcrnploriis mimcnhus tniUcnlihiis,


,

Icgato, ut reversas nuTiliarct se redemploria inunera Illyrioritm


inriini.

non

(iccep-

sed eondenmalos captivos morte ajfeetururyi. Macedo/ies. dcs/icra/

sainte rede/npim, audaciores

ad pugnandurn

reddchantitr,

(iiiippc (pilhia

in soi Victoria salus pusila esscl. In hoc, stratagemalc vocfiii 'iXXup'.o

mutandam
si

in 'iXT^upicv indicat

nota inarginalis cditionis Toina'sianic;

vera essot oxplicatio Vnltcii, non solim vcra sed et ncccssaria essct
eniendatio, sed tVigidissimuni esset stratagcma,
:

illa

si

se(|uercnuu' sen-

siim interprctis

Polynns quippe

vult

Perdiccam pra-cepisse legato,

ut reversas nuntiaret Illyrios redcmptoria


est

muneranon accepturos,et
aliis verbis,

Iiie

verus scnsus stratagematis,


vera et

qucm Hero

secundni liane
iiis

(jLue est

germana

interpretatio, expressit in manuscriplu

verl)is, i'zirfitwjt toioOtov, ~y.zza'AzoLGt 'riv cb

-pTO'JYK
/.al

ztS)i^r.'-j. y-.r,

Tcv -oXcL/.wv ziT.zvj


i

o~.<.

oi T.o'Kzw.'Ji
i

ouX'JTav'o

y.r.zv.'jzfxi'jy.'j
1

'.'va

OTOuc

v.oy.zT'j'JU'jV/

avaaAoJTO'JC -o/.TvcoT'..
liij.

Alexandri stralagema refertur etiam


tilnis,

4, pag. 24H, verhis

scquen-

'AX^avopo AapEico -apaTcacsOat uiiAXcuv,


"fjV

~a.zy.^piz\[xy. to

MaTa

v.zoavj EocDXtv

IyT'-*?

Y^vyjtO
r;v

twv

IIpTclJv,

t yov'j y.Xvav-

/z^'jvr C'.aTpioTcT'v yr^v.


v? ouTco; zT.niq'jy.v oi 61

oj (ri-p,'^ 07:o(7TjU."/v/]':6':Oy;

Maxo-

Ilip'jy.i T/riu.y. -po7y.uv;o-co;

toivT, 7r,v "pi; tcv

Ay-Ov

piAV'jV

iHX'jsav xai Ta?; Yvojaai; hih^ovzo

ay.'ky.Y.ixi-zp'ji.

Aaoior
'J-o

ci ix'JOp'.oOTO, y.al oaiop; r,v, co; y.ayyl y.paToJv oi oi

Maxodv;

tw

^'jvOraaTi Tf.c aA-irvoc


;j.io'.;,

y.vy.r.Tiorrjy.'j-z:,

i'jurov iu.aXAo'j^'. Toic -oAz-

/.al rr;/

^Aayya

p-rj^avTE, ; 9'-'YV'' i'pi'IavTO.

Hoc

loco dsuni (|Uicilani veilta post voccni tot, qua supplenda ex


ulii

nianusciipto
sic

narratio est intgra et eiegans; lacuna itacjuo ex eo


[xz':y.

replenda, tot

OuixoO xal vopsa to -oAeuloi TipoaXAcT.


lyij.ixb//]

Paninienis stralagema taie proponilur lihro 5, pag. 385.


XyYjv

ywv

ouvapLtv to -Aivwv -oA-/)oOl, i-a-liv

aToaoXov

':

Tiv 7:oXu.i(i)v TcaTOTTEOov oi j'JvOr.ua ixiAxOcv T:av7i0)v rrvciAc


ITauiaiv'.. 6 oi
0'.^'.T:-7.o-aT0

tw

vjxtoc

iz'.OiuLvo: tsT; -oA'xIo'.c,


r^v

-oAAo'J; aTtv c-Oilca;


Y'-'wp'-'^^^'-'''
i'-'

aJTo; o-JvOrjaa- Toi^ oi


O'.

'/"opiz,

o'xtco

to

o'.xioo;

[j.r,

ovvaaivo'.

toO

'j'jvOrju.aTo.

l'EtlMAT.

I.

47

370

(EUVRES DE FERMAT.- APPENDICE.


c/Sj-oq,

Hic addenda ex manuscripto post verl)um

scquentia, aO-r;

\j.h

TV

7:CiX[J.(c0V

(7UvO/j|J.a -CiXpiVCi[J.VWV.

Pompisci stralagema refertur


TozO'Jwv -61V, irX av

lih. 5,

pag. [\oi. 1100.-17x0;, -pttjTpa-

':;v 7:o}^X'r]v

Tf,?

ywpa

^ivai To TroXij.o'j

ixwXuo-v i-l o t-ov eva Tuvr/w;... xal


-OTZO'j TO'jTO'j TipOG-Tacv. o o

Tor7^yji;'Co[jLvoi 7ciy<70ai

to
i

T'?]?

TiocO);

cw ivTaOOa -pot77.v

o T:ao

twv axo-cov

d) iixaOv

To? TjXOVTa ttoAAo'j, i-tOlavo:; to

TiXtfTTO'j?

aTv

iyzi^bicax.'zo

Vox

o-ijv/i;, qu;i'

hic viilgo legitur, corrigcnda ex manuscripto

et.

loco illius

rcponendum Guviypv. quod ex conjectura vidcratCasaubo-

nus

ut patet ex ipsius notis.


lijj.

Alexandri Plicrensis stratagema refertur


opo;
ll7.vopL;.ov

G, pag. /pG. 'AA;avZ7.q

zoXiopxoOvTO AcorjOivo'j -p
o'j

y.-cf.icf.

'Ttix vaO

savEGOjr va'jij.avv

Oaoowv,

oii-ix'I/v -i x7.Ttov

vJxTcoo, etc. leffcn-

dum
nant.

esse,

ir.l

xaToo, ut vult Casauhonus in notis, contirinat codex


[xtxpoO zXotapfo'j,

manuscriptus uhi legitnr oi

qux

verlta

idem

so-

Cyri stratagema narrt Polyionus lih. 7" (-), pag. 477.

'lis

vcrbis.

Kpo? Mjoot
xal
-77.

Tia.pa-a^7.u.cVo; Tpl

-/iTTr/J-/]. -::l

o-wv

Ilpcrwv ai Y'Jvax

-xva

qrjy.v v

TaG-apyoai, tyjv -zz-.ipTq'j


(i

ul7.-/-/]v

v-aO0a

(T'jvtj'^-

~7.Xiv E'p'j^ov ot ITipaai, )^


::'

oov zv. ':ixva xal

T y'jvafxa, 7:a06vT
Tp'|i7.|J.-

aTot;, 7.vaTp'|'av, xal to Mr;oou


vfxTjv T-^Xtxa'JT'^v vtx-/]Tav,
[j.y.yt]:.

TaxTw; liwxovTa
Kipov

voi,

j?

[j.yjxi-:t

-p:; a'JTO

'xKkrfi

rivr^Vr^n.'.

Hic h)co vocis -xOvt; corrigeudum ex nianusci'iplo a^ju-y-^iv-i,


(juie

vox

itideni restitucnda in stratageniate Apoliodori pag.

435. main

nuscriptus noster ex quo coniicimus vocem T:aOovT


'j'ja-aOivT; vcrhis se(|ncntihus

mutandam

rem narrt

et

stratagema Polya^ii exilla

primit,

oi o G'ja-izyJldy.

totojv vixw[Xvoi, etc. vox autein

melius

(.

'}

Samuel

u imprimii li. 70.

OBSERVATION SUU POLYEN.


authoris sensui rcsponclctqiiaiii
-a TiaOvTc; vt

371
ceiisiiit

Icgendum

Casau-

bonus.
Darii stratagcma narratur lib. 7, pag. 489, hoc
ixti

modo. Aapao? i-oH-wv


oi laxxdiv

i:7.xxat Tpi7_Yi i-/^p-/iu.vot-

[;.ta

/.pTr]cr

[v.opa-

rCvTcov T7.; iaO-?)Ta;, xat tv x6aij.ov, xal


17-'.;,

Ta '-Xa -pdO-/]X to; Uioiii

etc. hic loco vocis 'Covtwv qu;o est coiTiipta

cdilionc Toni;osii,

legciidum ex maniiscripto vatpsOvTcov.

Autophradatis (') stratagema


A-.oopxoiTq iiiylilv ILcrioat;

legiliir lih. 7, pag.


flouAi[jivo t^jv
[j.iv

5iG

et (aie est,

screoX-Pjv

G-Tv6-op&v

xat ouXaTTO|i.v-/)v pwv, TrpocrvYayE

70 arpat-sSov, TtXiv oi z^i'aoi [j.iv

7v o-crco,

(/.ly^p-

(TTaStwv

'-

v^ iTzffkOiv,

^uXTTOv-s; -dJv

lliai-

owv

i-rfAX7.Yr]crav, otiu-vc. to -oXeu-o-j; -X-^jX-jOlva-.- 6 o tcv t|/tXiv


crTrouo-;^ opa[j.coy

xa -XtTwv Torj Xa9po-:7.Tou; Xacv, -oXXrj


<T':v

ofPjXrk -r

xa ttjV Ilt^iocv

ywpav

i-ooOyjTv.
[X-/pt

reponendiini procul dubio i-ia)u.ov x6-7ia,quod Vulteiiis arilhmeticariim apud Grivcos notarum paruiii callciis non intellexit, similitudine '
intci-

In

hoc stratagcmatc loco vei-borum

crTawv

'

quod

significat 6, et
cTTaofcov
si
4',

4'

quod

signiticat 90, delusus,

legendiini igitiir [xl/pi

(|uam esse veram lectionem, ratio ipsa

primum

confirmt,

stadia recessisset, hostes suspicione, et metii non liberassct, deinde in maniiscripto legitnr vvvv

enim Aiitopliradates ad sex tantum

xovTa absqne notis arithmeticis.


Scipioniscontinentia- exeniplum laude dignissimum refertur pag. 568, seqiientibus vcrhis, Ixyj-wv oopuiXcoTov
lib. 8,
'l6^-/]pia

Xawv

-iX'.v DoiviT^av,
tyo'jay.v, tv

w;

oi

ouYa-coyo! zapOivov yjyayov x.XXo.j 6-p-,.jco


va'CYj-ur.cra, iyocpi'jy-r,

-a-ipa aT/j;

aO-c ty^v O'jyaTipa.

ToO o owpa
iniOiovoLi

-pocrxoti.r;o-av-:o;, oi

xal

Tauia

cr'jvr/_aptc7aT0,

-poxa

OYicrac

vulgo legitnr ouyo^y^y (juod interpres \evl\l cap/'orum duc(on's, sed Icgeiidnm ex maniiscri|)(o v^a^aycoyot.
etc.
ihi

TQ

x6p-Q,

(') Cet alina Cl le suivai.l sont dans le


f iiria.

Diopliaiitc do 1C.70,

mais maimi.cnt

daii^

les

372

(J'UVIiKS

DE FEHMAT.

P PEN'DICE.
elei^aUissima.

hoc est rtii^uitim


lit

iliiclorrs, (|ua^ coi'r(!c(io et vorissiiiia et

niilliis suptiisit
l'Iin"!

(hibitandi locus.
simI
l'eriis

a(ljiini,'eroiii,

jam desincntibus (juarum hcneiicio

oliiini siip|)etcl);it, tinciii

(|no(jiio liiiic

-apsxoXwv uapcxoXiQ iniponi-

miis

Valc

cl iiic

aina.

LETTUE DE

S.

FERMAT A PELLISSON.

.iT

Mil.

VIRO CLARISSIMO

I).

DE PELLISSON,

l.niELLOltUM Slll'l'LICUM MAUlSTllO,

samuI':l de

format

s.

v.

d.

(Iriticas

obscrvationes quas milii

iiupcr

misisti,

vir

clarissiine,

siepius legi
jnclicii,

non sine

voliiptate et admiratione; in

illis

enini ingenii.

et doetrinaj dotes
:

quas

in

te

jampridem suspicimns uhique


tihi

ekicent

niliil

auteni iiivcnire possim qiiod tanti muneris vice


egestati

referam, nisi

eomniodm

mre succurrerenf varia; lectiones

quas

vir

til)i

singulari conjunclus amieiti, cujus milii jucunda


niargini apposuit

semper

est rccordatio,

(juorumdam lihrorum

(|uos seduli

pervoluebat, et
sois

quorum
nec

plera(]ue loea, sed oo -p^pY^'^ emendavit;


ille

enim ((um

pra-coci

ubertate llorum am(cnitatem fructunni


latct (juant

matui'itati junxeril,

me

ipse tiduci suas exercitalieet

tiones solitus

sil in

tuum siiium eirunderc;


n\v.\

autem

oiniies ista'
tilii

(|uas excerpsi enieudaliones, vel parentis


tatis grati

conjectura' ('),
(jua'

novite

non comniendenlnr,

illas

(amen,

tua esl coniilas,

henign manu suscepturum non

dultito.

Tliconem Smyrnauim, ne
torem operis
ToCi

te

diutius morer, vir elarissime, nosti, auc-

illius cul titulus

twv xa^

ij.y.Q-qij.y.^Ayj(]v

y pq'jvj.in'/

it; TrjV

nXTwvo vyvTiv, quod prodromi instar

est at isagoges Pliilo-

(')

Les mois

l'vl p'iriyilii iiici

canjcclitru- sont

omis dans

lo

Diopli.inlc

ilc

1(1711.

37'i

UVRES DE FERMAT.- APPENDICE.


qu nemini Geomctri non
anno 1644
initiato patcbat
:

sophiso Platonica,

illud

npiis edidil Liitcti

I.smael Bullialdus vir doctissimus et

Lafinitate donatuin elegantibus notis illustravit; sed

non omnibus

illud

mendis purgasse videtur, ut aliquot,


tur,

ni fallor, exemplis, quse

scquun-

planum

fict.

Primum
agit
:

occurrit pag. 78 illiusoperis ubi -tp\

p(i.ov(ac; et <nj[Acov(a;

locum ilium exscriberc non piget,

ipsa enini sries


('

emendationis

procul dnbio neecssitatem et veritatem ostendet; Ta


ille,
'-.y.i

) YS7.[i.[xaTa, ait

otoval TpcTai

s'ktI

xal T-oiyEioJOst (-), xai oiatpETol, xal tky.yirj-

etc. (^), et inferis,

x Sa

G'.aa-T-/][ji.a':a.

xtwv ^Ooyywv,

oi'-rivc

-T.tv

owval rn

t.z>~m\ xal iaioETixal, xal a-ov/v.biOtiZ,

buie voci oiaipsTixal

asteriscus in margine (*) rcspondet

cum voce

otatpeTal, at hic repoet oiaipTtxat, legen-

nenda
iluni

bis videtur

vox SiatpsTol loco toO otaipsTol


v.nX o'.atpcTol,
:

nempo ypu-aaTa owval


(''),

idque confirmt IManuel


praeterch (pOoyycov,

Brvennius

cap.

i, lib.

"Ap|j.ovixiv

legendum

oiT'.v -/j-v ocoval Ig-I

-pcTat xal iaipsiol, et hsec


lib. 1,

quoque

lectio con-

firmatur verbis ejusdem Bryennii


7.p-/Y;

cap. 3. ubi dicit oOoYyo ^Tl


Ypa[jL[jLfj,

piJ.ova j

'(]

aov ToQ

ptO[j.o,

T arjU-^rov t?;?

xal to

v'jv

ToOypovou, punctum vero

et

instans sunt otatpsT et consquente!'


,

oOoYyo; ctaipT;, non dmdcndi vim liabens

ut vult interpres Lati-

nus (")

nec iinmerito Bacchius Senior


illi

in

introductionc artis

mu-

sic (') qua'stioni

ci ov tt'.v

XyiaTov tv

u.Xcooujj:va)v, rcs-

pondet, OoYyo,

quem non tanlum

iXyiG-rov, sed etiam axoijLov esse

('

Le texte de

Boulliaii porto tj oi.


d-.v:/ z:imi\.c,

(-) Les mots

-/.i

sont omis dans les Varia.

(') Les ^'rtWrt omettent e^c.


(') La leon Z:%'.yr.\ est galement indique en marge, par Boulliau,
le

pour

5ia'.p:Tol

dans

premier

|)assage.

(^) Le texte grec do

Manuel Bryenne
a retrouv
la

n'a t publi

que par Wallls, dans

le

Tome

III

de

ses G'iuvres (Oxford, iHyg). Samuel de Fermt cite donc cet auteur d'aprs un
scrit,

manu-

que M.

II.

Omont

Biljiiolhquc Nationale.

11

contient, de la

main de

Fermt, des annotations critiques que nous publions


dice.

comme

dernire pice de cet appen-

(0) Boulliau traduit


xnnis \con\taiil'\,
('
)

comme

suit le

second passage grec donn plus haut

i/tCcn'alla

vcm
>-;

qu

vnces rursum sunt prima; vim dividcniU linbentes, et elcmcntarcs


I,

Aiitiqu miisic aiictorcs scptem, cd. Meibomius (Amsterdam, iG5a),

page

LETTRE DE
docet antiquse
lih.
liiiic
1

S.

FERMAT A PELLISSON.
ita

375

imisiccT
('),

celcberrimus auctor Aristidcs Qiiintilianus


aiithoritas a;quc ac ratio sufFragatur

lie

Music

atquo
lit

cmcndatioiii,

(|ikl'

iinius taiituni litterae mutatioiic. IMinim

qiioquc niulationc alla fiteodcm capitc licctminoris momcnti correctio,


iil)i

viilgo niale legitur,

cp-rjcr

y.al

t& nuOayop'./.o, Icgendum

scili-

cet,

cpao-i,

ut apud Bryoinium

\h(o\jrji (-).

Paulo

infci'is

ubi Icgitur

TroTEEfTai b i^Oi^Y^ [iipaSta ok pap, xal o-cpoop


ripiixou Si [xixpo,

[xv [xiicov TjVo,

legendum vidctur

rjpsaatac;, et

bryennii autliorilale

confirmatur

( ').

Hactenus de sono de quo


de semitonio,

agitiir in cap. illo G. In cap.


y.v.1

vero 8, agitur

et ita viilg Icgitur -/.aO (')

to

Yjjj.'pwvov

ypaaa

&>/

d) -quiau ooJVTj

xaAouv, XA'
-/.aO

co

ixy] Tcji

aTOTcAci
:

-/.at zyjj-.o

owvtv,

legendum vero videtur


[XY]

non xaO (')

legendum
lectio

pratere aAA'

aO-roTEX?] xaO'

aTo owvrjV -oTAoOv,

qu

ejusdcm Bryennii

autlioritatc nixa veriorcm vulgat

sensum

cfficit.

Atque liarum probatio lectionum desumi


[i.ou(7r/.o;

polest,

i/.

tv Tap

to

-oTicixvojv xal x

twv Tzap

to [j.aO"^[xaTtxor; Xa[j.avo[jL-

vwv, ut Porphyrii verbis utar, quie in commentariis clarissimi interpretis refcruntur pag. 27G, .scd
iv. Tcliv

non sine mendo, mal enim

ibi legitur,

r.apy.

(^) :?]?

[/.ouo"?];

-otiOc[j.vcov.

Nec

silentio prtermittcnda est elegantissima, et audacter dicani,


ilc

ccrtissima altcrius loci cjusdcni Tliconis cmendatio pagina iG/|,ubi

octonario loqnitur

refertur ibi vetns inscriptio

quam

in

cohuiiiia

vlilgyptiaca rcperiri tradidit

Evander boc inodo,

lIp(76':aTo; -vrco V

"Ocnpi, Oot; Oav7.TO'., -'jvjay'i, xal oOpavoj, fjAco xal 'Jikr^vQ, xal y?]

('l

.///tir/iiic

imis/rre aiictiirci wplfiii, cd. Meibomiiis,


cililion

II,

p;ii;e ')!.

(-)

Dans sou

Tliconis-

.Smyrmn
ici le

E.rposilio rcriiin iiuilliciiinticaraiii, Tuiibncr,

1878, Ed. Hillcr n'a pus adopte ccLto corrcclion,

comme

il

a fuit

pour

les prccdoiites; et,

eu

eiret,

Thon continue
lit r^-ji[v.^i.

citer

priputlicicu Adrasle. L'erreur de Ferniut u t au

reste occasionne par Douiliuu,


{') Uiller
(*)
7.aOo.
v.ixx'%

cpii u

Iruduil aiant.

(|ui

est nioius Iju.

Samuel.
a

JMuis Boulliau

donne zxOi,

(|ui

n'a

nullement besoin d'tre corrig en


la

Samuel
l-ri

du

faire

quckpie mprise.

HiUer suit, dans ce passuyc,


surabondant.

leon do Fermt.

en supprimant
( 5
)

le dernier

mot

i-.oxi'Mi-/ , cjui est

Sanuwl.

376
/.al

UVRES DE
a-oO

l'ERMAT.
twv

- APPENDICE.
ovtcdv xal
(-') iuo[j.ivco^j

vuxxl, xai '/jalpa ('), xai nv.zpl

MVK

lj.vfi<j.ia: '-.-q

pr?i<; ^lou c-uvT?co,

id est, ut viTlit Bullialdus,


cl

anliquissimus
l't

omnium Uex

Osiris diis

unmortalibus Spinlia,

Clo, Soft,
qucvcjiic
:

Liin,

cl

Tcrrcv, cl Nocli, cl Dici, cl palri

eorum (ju

siint

ftiliirn siinl,

pradicaho memoriam magniflcenli ordinis vil cjus


in
liac

nicn-

Hosum procul dubio


(ionem
si

inscriptione illud

EPTE,

et liane lec-

retineas quis inde sensus elici potorit?

legendum

igitur

EPOTI,

atqiie ita parv

unius scilicet

litter.i;

mutatione huic loco sua

lux, etrt/no/7 sua laus facilo restituitur; ncc alina est ab hoc loco sa-

pientissimi Platonis, cujus velut interprcs Smyrna^us

ille,

scntentia,

dum

ait in

convivio (') xat


[xt]

[iv Sy] Tr^v

ye tv (^ojwv -oyjiv -vTcov


yj

tu

ivavTioJ^Tai

oyl (*) spwTo dvan crootav

y'"''^'^'-

(')

"''^''

'^'J^"^-'-

-yv-y-T vwa, elenim animalium

omnium

cffectioncm. ut vertit Serranus,

ex amnris sapicnli

exislerc, id est
Pcr

gigni alquc nasci, ccqnis negavcril,


animantum

qiiein i;cniis omiic

ConcipiUir, visilque cxortiiiii luinina Solis (^).

Apud lulium Frontinuui

(') de aquseductibus
:

Rom

pag. loG edi-

tionis Plantiniana;, vuig sic legitur

in viccnari fislulA, qii in conft-

nio iitnusqnc ralionis posilaesf. ulrique ralioni penc congruil.

Nam

hahcl

scc.undm
in
cl

eam compulalionem, qu
:

inlcrjacentibus modulis servanda est


digiti qitinquc sint

diamelro qtiadra/iles viginli

cm diamclri cjusdcm

sccundm eorum mudulorum rationeni qui sequunlur ad cam, habcl

digilorum quadralorum ex gnomnniis rnginli. Hic procul dubio legen-

dum non ad eam,

sed

aream : cujus enicndationis

ratio ex supputationc

geonietrica ducitur.

('
{ -

y.j.\

r.jicpa OUI.

Samuel.

7.a\

TO)v

Samuel.

(') Tlvtox, Banquet, 197 a.

Samuel emploie

l'ditioii

rlo

Platon d'Henri Estienne.

1578. qui renferme


( ' )

la

traduclion laline do Jean de Serres.

oxi

Samuel.
-.1.

(5) La vulgale ajoute


(") Lunm'CE,
la

De Rerum

natura,

I,

v.

4-5

Per

te

quoniam
Fermai

frenus etc.

Ililler a

adopt
no-

leon

owt'.

projjosc |iar Fermt.

(') Voir ci-aprs, sons le

numro X.

la

Lettre de

Ismael Boulliau du

v, j

vembre

iGjS.

LETTUR DE
Kdcm
eniiii

S.

FEUMAT A PELLISSON.
centenaria aitteni
cl

377

pagina

Icgitiir,

cenlcnum vicenurn.

f/uibus assidue accipiu/il,


est
:

non

ini/niitnlur,

sed augenlur, Nec usufrequens


li(-

videtur legcndum Cen.

id est

centenaria, loco vocis illius Nec,


in

teris scilicct ordiiic

inverso accipiendis, ciim fortassc

inanuscriplo

rcpcrtum
et

fuerit Cen. iioc est centenaria,

quod Iranscriptor transposuit

legendum Ncc,

particul sensui magis, ut videbatur, accoinmodat

pcrperam existimavit.
llis

eniendationiljus

unam
est
lil).

aut altcram diioruni insiriiiim locoruni


aller

addam, quorum prinuis


lueuni
:

apud Sextuin Knipyricum,


1.

apud

Atlie-

Sexlus

ille

(')

Pjrrlionianum liypolyposeon pag. 12,

ostcndere conatur quani varia' sint pro diversitate ajtatum Phantasia',


Trap Se x rjixa, inquit, OTt
6

aTo;

r^p 'zo

[jlv

yspoudi \/\jypi

ivat ooy.ll- tol i xp.(^ou(jiv, vj'/.py.':o^. xai


[xv

^ T > aTO 3p[jLa to


'/.c/.^aY.opq
,

TipeaSuTaTi [/.aupv cpavETai, lol o x[x"(ouai

v.aX

ocovr)

<^

[i.o(co

-r]

aT']

Tof av |jt.aup oxEf TuyYavEtv,

to os

Hxciua-ro;, id est, ut vertit Ilenricus Stepiianus,

Ex

latihiis

aulcm

(juoniam idem ar scnihus quidcm frigidus


jlorc (^) sunt, hene lemperalus, et

esse videtur, aliis qui in (Vlatis

idem

cU>us, senihus
et

quidem tenuis

vi-

detur, at us ([ui flore ni lale crassus;

eodem modo

vox eadem,

aliis

quidem depressa
tior

esse videtur, aliis atilem (J')afla; at liujus loci

elegan-

scnsus

erit si

legatur non

ppwaa sed

ypG)u.a.,

alioquin de sensu
iiic

visus

(|ui facile

niaxiniani mulalionein patitur, nullus

Ibret seinio

prtetereii lo

uaupv nielis colori eonvenit


cil)0 dici

(juani eil)0,

et aupii' de

colore ac de

potest t xaTaxop;, sic

apud Virgilium

legiiuus,

saturt as murice vestes (^) et liyali saturo fucala colore (^).

Nunc ad

Atliena-i

locum transeo; quis autcni urbanissimi

illius

(') Koniial s'esl servi de l'dilion t;rOco-laliiic des Cliuuel, Orlans, 1(121.
poiii' lu

II

laiil

lire

rclrciice

}><t'^-

'ri.,

au lieu de juige

12.

La correcliuu
uiaiso.
((
)

(lu'il

|)ru|)use a cl ad()|>te

par Fabrieius dans sujidiliun grco-latiiic des


Z. lillc avail l

CEuvres de Sexlus

lim|)iricus,

paye 28, nule

t;alemeul propose par Sau-

flore eoiisliluti suiit

Samuel.

^ )

vcro Sdiinicl.

(') Celle expres.^ion csl de Marlial, VllL 4. (5) Cc'orj^'uiucs, IV,


I''kiim*t.
'l'JS.

I.

/iS

378

UVRES DE FERMAT.- APPENDICE.


si

scriptores sales varia conditos eniditione ignorai? Et

quid

iti

co

fri-

gidum

aiit

inficetuin occurrat, quis ibi

niendum subessc non suspiceliic


si

lur? Suspecta igitur crit lectio loci illius in qiio

auctor

lib. 12.

loquitur de depravatis Alcibiadis nioribus, qni locus

vulgatam
:

Icc-

tionem retincas ipso forsan Aleibiade depravatior


verba baec sunt, Aua-ta o
ix-nXs'jfjavTE
v

erit

Atbena?i (')
cpjc-lv

b p-/]Ttop Titpl
'

':?)?

Tpu^-q aToO 'Kiywv

yp

xoiv]

'A^oyo xal A\y.iCiy.o-q


T'/]v
'

ti^ 'lXXrja-oVTOv eyjpiav

'AS'jSw 060

'6v~e,

MtovTioa
"r]v

A\>o-qvt]v , xal SuvcoxeiTrrjv. STisiTa


eTy].

<x.~ov

yivETai OuyaTYip,
-^v

oOx E^avTO ouva^-Oat yvcovai, iiOTpou


xal TaiY], xal
l l

-1 Sa
I)(_oi

vop cbpata,

^tJVxot[j.(!JvTO

piv

ypJTO xal

'AXxt6i7.0], 'A^to^rou :pa7Xv tvai Ouya-r^pa:

o 'A^oy^o, 'Axi-

iiSo'j

error

liic

procul diibio

in

voce

illa

^uvtuxl7r)v et

legendum

Huvc>jx(-:yjv

(-) boc est concubucrunt, atque

ita si falsa

Xynoceipe delea-

lur, et sola supersit illa

duobiis nupta Medontias, portentosai istorum

iuvenum

libidinis novitati nibil detralietur; veritas autcni istius

cmenillud

(bitionis satis
o'jo

perse patet,

et

ex ips loci srie elici potest,

in

quo

m-.t

alioqui

supervacaneuin foret, nec jam amplius anibigua


correctionis in
is

proies; ratio igitur illius

promptu
13.

est, cui

ejusdem

Atbenaei acccdit autboritas,

{') enim

lib.

iterum de Aleibiade
(*)

loquitur boc modo, MeoovtIo y^^^


aTp^, xal
ipacjT^, oj
TCkv'jaa.!:, ;
(p-/]Ti

'"^ 'Auo-/]v?ii; i\ xovi pao-OEl


oc, "rjv

"EX'rjcJTrovTOv a'jv 'A^toyco,

aToO

tyj

wpa

Auaa

pi^top v

tw

xa-:'

aToO Xoyw, xal TaTj

(')

Pages 54-535 de

l'ciiilion

de Lyon, 1G57.

Page 704 de cette

mme

dition, aprs
T.,
l'

certains Co/lectaiwa in oliquot


l(

AlIA in
5'ij

^ihcni loca, Autlinre f'iro Illiislri L. I. S. ATIIRNEUM AMMADVRnSIO SINGUI.MtlS, AUCTOBE VIP.O ILLUSTUI P
Tfjv

on

dit

S. T.

Page

A. AhoovT'.iia

'Au5rjv7iv xa'i

Zj'/i'y/.t'.r.T^'/.

Mirum

viros doctos

non animaduorlisse

liic

mendum

subessc,

cm

si

ponas Axioclnun

et

Alcibiadem duas vxorcs duxisse, Medontiadcrn et Xynoceipen, tota pcriit Icpidac nai-

ralionis gralia.

Legendum ver pro

Euvw/.c;'jt7iv, (juvw/.;'t7)v,

verbo auvotxao),

numro

duali

prcTteriti acliui iinperfocti, id est

concuml)obant, Axioclius iicm|ie et Alcibiadcs vni tanpeperissel, dubiimi quiiiem crat ex vtriiis scmine nata
facta,

" u

tiim Medoiitiadi. qu;c

essct
qiid

ideoque
se,

cm fibam cm puber esset

vterque

in

illiii?;

aiiipicxus rucbat,

ci>

[irlextu.

non ex

sed ex altero susceptam dicerct.


amt,>xi-:T,v

(2)

Ou

plutt uvwzc''niv. La leon


altii|iie,

(voir

la

note prcdente), qui ne conserve

pas

la

forme

ne

])eut

gure tre attribue Fermt.

(^)

Page 574 de

l'dition

de iGS;.

(M Ce mot

paiOil; est

omis par Samuel.

Liyi'TItE
ixoivcvjav

IM'

S.

FEllMAT A i'ELLISSON.

379

aTw,

id est ut intcrprctatur

Dalecliampius, Mcdonlidciii

Abydenarn audilionc tantrn


carn

Ulc

amarc

cpit, cl imprimis

charam hahuil.
co-

tamcn

ciini Ilcllcspoiitiirn iiavihiis adiisscl,

Axiochn nm'iga/io/iis
i/i

mili, cl pulchriludinis ipsius amalori, ut inquil Lysias

oratiuiic (puini
luilla

contra eiim
inentio, et
et Axiodii

scripsil,

lUciulam dcdit

ihi aiilein fictiti

Xynoceipcs

illiid xoivojvYjTcv

icquc ac ^uvcoxct/jv cominunos Alcihiadis,

amores

fuisse satis ariiuit. o


et eain (|ua' ex

Sed ab istorum juvenuiii voluptate oculos avertaiiuis,

studiorum socictatc pcrcipitur,

pui'ioreiii et diuluriiioreiii, suniiiuiui-.


liis uiiiuiii in
iii

que advcrsoruiii solatium

litteras esse fatcauur; cuiu tu

niodum

oblecteris, uon iniucundas tibi fore eoufido observatioues

quibusamiei inanuin agnusccs; ipsius ego lucui)ralionum sparsas


in locis reliquias

varijs

tenebris quibus abditae jamprideui eraut ('), eruere


spicilegio rerutn

eonatussum, ucquelic conteninenda duxi, ut ex hoe


qua; diligentissimos
(-'),

ut ita loquar,

messorcs latucrunt, paleal,

quantam earuin auctor

in libcriori et
si

conjccturis aperto critices cauipo


in illo spatiari voluisset
:

segetcni fuerit coilecturus,

spius

Vab'

(^(

me ama.
( ' )

(|uibiis illas paroiUis

modcslia

aliilideral

Samuel dans son

cdilion do Diophanlo.

(-) porspicacissiinos .S;;'/ dans son dition do Diopliantc.

380

UVRES DE FERMAT.- APPENDICE.

IX.

ISMAELI BULIALDO
p.
F. S.

Y.

C.

D. P. (').

Duas potissimum inodulorum seu fistularum, quibus aqua erogatur


aut accipitur, species constitiiit Frontinus in Tractalu de Aquaductihus, quariim

una secundiim diametros foraminis seu aperturse aut

lu-

ininis, utioquitiiripse

Frontinus, consideratur; altra socundum areani

ipsam, hoc est spatium planum ipsius foraminis, quod in utroque casu

rotundum

et circulare

supponitur.

Prioris fistularum speciei sries ila procedit, ut

carum diametri per

quadrantem unius
augeantur (-).

digiti juxta

progressionem aritlimeticam continuo

Primus
digiti;
trs,

istius

terminus est circulus cujus diameter est quadrans

secundus, cujus diameter habot duos quadrantes digiti; tertius


et sic

quartus quatuor,

de cteris usque ad viccnariam, centena-

riain, et ulterioris

grads fistulam.
(''),

In bac srie vicenaria fistula, verbi gratia


vel

ea est cujus apertura

lumen babet diametrum 20 quadrantium

(") unius digiti.

(') Publi

par Camusat (Hlttnire critique

des-

journaux, Amsterdam, J.-F. Bernard,

p.

17^4. P- 190-195) avec l'adresse fautive Paulus Fcrmatiis Ismaeli Buliatdo V. C. S. D. P. Reproduit par M. Ch. Henry (Reclierclies sur les Manuscrits de Pierre de Fernuil,

1G-17).
(*) augeatur

Cam.
Cam.

C)

V. C. Ca/n.

(*; quadratorum

OBSERVATIONS SUR FRONTIN.


Posterioi-is fistularum speciei sries

381

non sccundum diametros, sed

secundum aream
quadrati, sccunda
naria

ipsani luminis progreditur.

Prima nempc hujus speciei ea

qu arcam

< unius > duoruin digitornni quadratorum. quiest

qu

Iiabeat arcani

di'-ili

qu quinquc.
fistnlis speciei

His positis, intelligis.VirCIarissinie.prioris speciei fistulas difFeiTc

omniiio a
cioi

posterions.

Nam, cm prima posterions


liabet

spc-

habeat pro arca ipsius aperturjc

unum digitum quadratum, prima


vigcsimam duintaxat par-

prioris speciei pro area apcrturae

non

digiti quadrati, quod facile coliigitur ex supputatione aritlimetica juxta rationem Arcliimedeam ('), quam si sequaris, semper prions speciei tistulas minores fistulis speciei posterioris invenies usque ad vicenariam; post vicenariam vero semper prioris speciei
tis-

tcm unius

tulas majores fistulis speciei posterioris invenies. Ipsa vero viccnaria,

quae in confinio, utrol^ique fere qualis existit


prioris speciei est ad
et sic diirerentia est

lumen enim

vicenaria-

lumen

vicenariae speciei posterioris ut 55 ad 5G,

unius tantum quinquagesim: quinta;.


in

Ex supradictis patet emendandum tcxtum Frontini


ductUms,
ita

Hhro de Agtiet

p.

lo Slewcchian
:

cdilionis (-)

apud Raphelen giimi iGo8,

concipiendum

Invicenari fislula,

qu

in confinio utriitsque

mlionis posila

est,

ulriquc

secundum eam compulationem {') qu inlcrjacenlibus {') modulis sermnda est (quai quidem est prior tisP)
Arcliimcdx'am Cnni.

rationi {^) pne congruit.

Nam liabel,

/'. lut. FI. fc-ei Kenati Acccdant Fnmtini trata-cmatibus- cuisdcni auctns alla opuscuUi. Oninia cmcndadas qudam nunc prinmm edUa a Petro Scnvcno cuni comnwntariU mit notis God. Stenr-c/di et Fr. Modd. Ex olUcina PLantmiana Raplielcngd MOCVll. (') Dans son dition cntiquo hdd Frontud de aqucs ur

{') Slovversiaii edit.

Cam.

Il

s'a,;;it

du Volume

iiUilulo
libri.

Connus aliorumquc

alcquot vetcrum

De Re

Militari

Rom

Itbri

II

Tcubner, .858), Kr. lilicliolor corrige utraque ratio d'aprs lo manuscrit Cassinensil umquo source du icxlo de Frontin. Lo passage reproduit par Fermai se trouve dans cette dition, page i5, 1.21 a page iG, 1.3. (*) comparationem Cam.
{') l'olcnus a corrige
iri

(Lcipsig

antecedentibus, ce qui concorde avec

la

leon

du Cassinensis

tcccdcntibiis.

'

38-2

UVRES DE FEHMAT. - APPENDICE.


spec'ies), in diametro
sinl. el

tiilai'Uiii

quadranles t^ginti;

ci'im

diametri rjusdcin

digili

qtdnque

sccimdnin coriiininodidonun ralionem qui sc(jttuii-

lur, arearn (') (ita confuleiiter

corrigimus,

ciitn

vulgo maie logatur ad


/labet

cain

lic est

onim posterior fistularum spccies qu)


iHginli.

digilonun

qnadratorutn ex giwmoniis (-)

Cm enim
viginti
2.5

vicenaria prions speciei habeat in diametro quadrantes


digiti,

unius

hoc estquinque (Iigitos,erit(') quadratum diamelii


i[\

digitonim. Est autem proximo ut

ad ii,

ita

quadratum diamotri
iZj

ad circulum, ex Archimede, et est proxime pariter ut


25

ad ii,

ita

ad 2o. Krgo vicenaria prioris speciei,

qu

liabct viginti

quadrantes

in

diametro, habet etiam ferc viginti digitos quadratos areae, ut pne


sit fistulae

qualis

vicenari speciei posterioris

quod probandum

erat

ad sensum Frontini planius aperiendum.

Ut autem perfectius innotescat vicenarias utriusque speciei

omnium

proximas inter
1

se esse ('),
GG
77 88
224

exponatur tabula sequens


11
'

11

-22/1

(i

''

'>'>A

IG
17

17O
187

29,4

21

23i

274
llty

2
W 4

22
33
44

224
22,4

224
22I 224
;>2i

12
1:5

32

224 224 224 224

224

22
23

8
!)

143
i54
iGJ

18

198

224
224 224

2J2 253
2O4 273

224

22

59
110

li 15

10

55

224

10

20

209 220

2i
23

224
224

Primus ordo

est

numerorum ab

unitatc in progressione naturali.

Secundus

est a 11; progreditur per

additioncm ipsius 11.

Tertius est ejusdcm semper numeri 224.


Patet autem ex supputationibus geometricis fistulam prioris speciei

ad fistulam posterioris esse ut numcrus collateralis sccund;c columna*


(')
B'clieloi-

fait

la

mmo
cpii

correction que Fermt, mais


viginti,
il

point-virgule aprs

el

non aprs

considre

le texte

met plus haut comme comme en dsordre


il

lo et
:

propose de

le

remanier, ce

est inutile, car le sens est bien celui


la

qu'indicpic

Kormat

Dans

le

tuyau du module 20, qui se trouve

rencontre des deux laons do compter,

celles-ci se trouvent sensiblement d'accord. Car, selon le

systme adopt pour

les

modules
il

infrieurs,

il

20 quarts de doigt en diamtre;

cela faisant 5 doigts de diamtre,

aura

aussi,

si

on

le

rapporte au syslcmo des modules suprieurs, une section de presque


,

20 doigts carrs
systme.

au lieu de 20 doigts carrs exactement, qu'il devrait avoir d'aprs ce

(2) ex gnomoniis (3) cdit


(

Scrit.'.

et

gnomonum Cam.

cxiguo minus Bdielcr.

Cam.
Cam.

*) inlersesse

OBSERVATIONS SU
;i(l

II

FRONTIN.
lislula

38:J

iiLimeriiin

22/1

tciliai.

Exenipli gratia,

quinta (') prima'


est nuincrus colla-

speciei est ad fistiilain (luintam


teralis 5, est

secund ut 55, qui

ad 224. Etc.
nunieri 220 et 224 sint

Undc apparet, cui


tertia;

omnibus secundae

et

columnai inter se proximiores, vicenariam, qu

est ipsis colla-

tcralis, esse ejus

uatur

et proprietatis

quam

innuit Frontinus.

Unde

cvidens est non soluin corroctioneni nostram esse vcram, sed etiam

nccessariam, imo et demonstratain.


In

eadem pagina emendandus


:

est etiam tcxtus,

utsensus restituatur

Tronlino, ubi etiam lo'Mtur

Ccntenana au/cm

cl

cenlcnum vicenurn, quibas assidue accipiunl. non

niinuuntur, sed aiigenlur.

Post haic autcm verba, inquam, sigillatim cxponit Frontinus ([ua


propoi'tione aquarii bas duas fistulas f'rauduicnter auxerint; sequitur

itaque nec

nsii frecjuens esl

legendum loco

vocis nei\ ecn boc est ccit-

Icnaria. (|ua

baud dubie

liac

ratione tribus primis cbaracteribus iu

MSS. designabatur. Quod cm exscriptores non caperent, inverso


vocabulo, voci cen substituerunt nec, decepti fortasse simili,

quam

aliquot ante lineis, eiim de duodenaria loquitur Frontinus, viderani,

exprcssione (-).
Si
lutic.

hanc cinendationem non admiltas, erun( lic ouinia scopa; disso-

Sensus integer Frontini idprcipue


ita

vult, aijuarios (juatuor listu:

larum moduui mutavisse, quod

exprimit
(^'^

Sed

cK/iiaru,

cm manifcs/

rationiin

pluribus consentiant, in quacl

tuor rnodulis nominavcrunl (') duodenaria {^)

vicenaria

cl

ccnlenaria

'

<iuiiU<T!

Cain.
fail, les

{'^)
icfii

La conjoolurc do Fermai o=t plus inguiiiouse que solide; mais, de


c(t

mots nec
a

frcqucux

ne yo Irouvenl pas dans

le

Cassiiieiisis. liiiclielcr (|i.

iG,

I.

16-17) les

donc supprims purcmeiil et simplement. (') Fermai ajoute ici i/i au texte do l'dition qui ne
lion

|iurlo

que

p/arihiit, avec l'iiidica1.

do

la

variante /3/mn/H. Blielielcr

fail la

mme

addition, d'aprs l'oleims (p. iG.


il

g).

() D'aprs le Cassincnsis, |)our ce


i'cruiit.
('^)

mot qui

a tortur Fermt,

faut partout lire itmYi-

duodenariam

cl viccnariaui el

contenariam Ctn/i.

:584

UVUES DE FERMAT.- APPENDICE.


centenum vicenum, ubi
(juid

cl

per vocabiiliim nominavenuil


aliis locis

iiitel-

ligat,

quo idem Fronlinus duobiis

pagin seqiiontis (') 107

utitur, amplius qusercndum

et consiilendi forsan codices !MSS.

Reliqua sequuntur in quibus suspicareniur aliquid transponendum,

siScaligcrianam audaciam audercmus imitari,


post vcrba superiora (-)
:

et ita

omnino legenduni

Vicenanam cxiguiorem faciunt diametro


(/uinariis tribus {^) et

digili semissc (^), capacitalc


Hcli-

scmuncia, quo modula plerumquc erogatur.

(') pag. seq.


(

Cam.
le

')

L'ordre du Icxle dit est

suivant

Et duodenari quidem,
dif^ili

ijtiod

ncc mag/iiis en-or

iicc

ii-iii

frequenx

est,

diametro adjeccriint

seiminciam

.licilicum,

capacitati qidiiariir

<l licrtcm.

Rcllqidx nutcin tribus modulis- plus deprelienditur.

Tlcctiariwn exi^uiorem

faciunt diaineirii digili semissc, capncitntc quinnriis tribus et scmuiicier, quo nu>dulo plc-

riimque cmi^atur. Ccntcnaria aulem et cciileiiumviccnum

etc.

L'interversion |)roposce par


p. iC,
1.

Fermt

est inutile. Voici le sens gnral

du passage (d. Biicheler,

8 18)

Les distributeurs d'eau se conforment, en gnral, pour les modules des tuyaux, aux exigences del raison; toutefois ils ont innov pour quatre modules, n" 12, 20, 100 et 120.
l'our le

module
ils

12, l'erreur n'est pas


le

grande et d'ailleurs l'usage de ce module n'est pas fr-

(luent; '
l'our

augmentent '^

diamtre de
la

de

16

doii;t. "

la

caiiacit

de -f^ de quinaire (").


/|l)0

les

trois

autres modules,

dilVrcnce est

])lus

grande.

Le module 20,
la

le

plus

emplov' jiour les concessions, est diminue par eux de - doigt, ce qui rduit
> quinaires ^

capacit de

a_i

exactement -r
les prises,

Au

contraire, les

modules 100

et 120,

qui servent con-

-'-V

slammcnt pour

ne sont pas diminus, mais augments, etc.

(') Biicheler ajoute et senmncia, contre l'autorit des manuscrits, parce que, dans le

Tableau qui suit un peu plus loin (p. 19,

1.

i3), Fronlin
la

donne

doigts

pour

le

diamtre du module 20, ce qui correspond

section de 20 doigts carrs (systme des

modules su))rienrs). Mais

il

est clair qu'ici Frontin

compte

le

module

20. suivant le sys-

tme des modules infrieurs, 20 quarts de doigt ou 5 doigts de diamtre. (') Biicheler ajoute et quadrante, pour le motif indi(]u dans la note prcdente.
le

Comme
- -1
4
2-1

prend
'

ici

Fronlin,

le

module 20 vaut videmment lO


au Tahlciui suivant (p.
(

ipiinaires, et
14).

non iG

(luiiiaircs

comme

il

est indiqu

ig,

1.

Quant au module

elTeclif
3

des

nquarii, sa valeur on quinaire-; est

'2

La dillrcnce avec lO est

ou

2)
I.o

moins d'un scru ,ule(,^-ig)prs.

"

quinaire

e.-l le

Uiyau de inudulc

diiiiii'^lrc

"-

<le

doicl
ti'xle

j,

pris pour unil

ilc

cajiaiilc la frutlion

~-

p'I ccIU;

(lup

donne

lo calcul,

mais ne currcsponil pas e\a(icuicni au

de fronlm.

OBSKllN AXIONS SU
(jius ('
)

15

FHOMIN.
:

;85

aiilcin Irihiis dkuIuIis

/)/iis

(/cpir/ic/u/i/iif

(/iiot/c/niria' f/iiidc//!.

(jikhI (') /ICC ningiiiis crror iicc


<li<j;ili

iisii

frc(i tiens es/,

(hanictro adjrccni/il

scmiincKini sicilinini. caimcilaii (iidiian


cciilcnuiii ne. de.

( ') cl hrsscin.

Ccntciianu

(iiilnn cl

S('(l

(le

voce

noiniiinveritiil ijuid

staluomiis?
(|iii(leiii

(jii'nl

shiUics,

mi

Hii-

linldc?
iiciii

(|iiiil

statiKMil docti? Sciisiim

caiiiiiuis,

sed cxpi'cssio-

l'^foiitini aiit

seiismii ipsiiis cxpressioiiis dcsidrraiinis.


liac

Nom

dil'ticilc t'sl ([ii;i'cani(|iic in

pagina

cl

in

paginis lo- et

ioi<

de capacitatilins
tiir,
(|n;t'

lisLiilaruni, cariini dianietris cl [teiiiiicliis entinciaii-

mire cornipta snnt apnd Frontinnin, ex gconietiicis snppiionicndarc. Unas


si
si

lati(>nil)ns
at({U('

f'orlf

di'sidcres,

non gi-avabininr aggicdi


i[)st'

finnitor pro!)ar(', ni,

ca, (|na' dixerat


(jiiio

Fronlinns, non Incsu[)plei'(!

riniiis

plane assecnli, ea salUni,

dicerc (I(d)uerat,

non

dubitonuis.
Intcrea valc, JUilialde doctissinic cl aniicissiinc.
l)al)ani
l'olosa'

Tcctosagnin ad dicni

xxiv

novemliris (')

anni

;i

C. N.

MDCLV.
i|iii

(') Itiiclieler ajoiilo In ilewiiil rciniiiis, co


(

sciiiUlc

iiiiililc.

-)

lUiclicler siip|ii'iine

rjiiiHl,

d'aprs

le (lassiiicnsis, ol ajuiile

plus loin cnjus ii\ant dia-

iiwlrii.
(')
i|i.iiii

et

liesseiu

Cain., (piinaiia'

(piaiiraiilc-iii

liurlwler.

Le Cassinciisis ikmne

(jiu-

luirue elicscin. Le Icxtc csl videimnenl. currompii,

mai?
je

la

(.orreclioii

do

Itiiclielor. faite

d'aprs l'ulciuis, est peu admi.ssiblo.

lin

fait,

comme

l'ai

dit plus haut, l'auj^inentatiou


ipii

en (pnuaires est exactement


[)ules
(il),

'!-

j-^i ce

con'cspoiid eu sci'uap[ir(]\i]Mali<iii.

84. La correcliou

de l'dlenns suppose que Kronhu aurait, par


ici la

pris

7-2

scrupules. Mais,

comme
([iie la

dill'rence est trs petito, elle aura


'ilS

d tre calcule

encore plus exactement


Frontin aura admis
Icr,
|i.

prcdente (voir page

i,

note

).

Il

est
;

dune probable que


c<jmp. d.
la
Iti'ielie-

(>()

scrupides -

(comme
).

l'inilique la

Icrou ci hcsscni
f;iite

i.i,

1.

-(^-'J, et bessc seripiili


l'as,

L'indication des scrupules,


le

suivant

notation

romaine des fractions de


{

aura t laisse de cl par

copiste.

')

nov. Cal II.

Fi.ninr.

I.

49

380

EUVRES UE FERMT.- APPENDICE.

X.

LETTUE DE

IIIET

l'KinO El

SaHUEI.I

I'eIOIAIIIS,

l'ATIU

ET FILIO, Tol.OSAM.

Cni omnibus

officijs

atnorem orga
illuil

me suum

Segrosius noster

et

jam

nuncvester significauerit, lum

longe milii gratissimiim est qiiod.

(|iioramciimqiie liomiiuim aliqiia laiule florentium sihi eonciliauit he-

neiiolentiam, ejusdem
(or,

me

statim IVcit participem.

Quod

sic interpi'cleslitca-

existimasse ipsiim non certiorem propensi in


(iiiani si

me

animi

tioneni (lare se posse,

(piod in vita earissimurn liabet, amicos


vellel.

nempe, ces
unquani
el

ineciini coninuiiies esse

Oim

hcnelicii

gnre,

si

alias,

nunc certc me cnmiilare


specimina vt ad

pergit, eni docti'ina% ingenij

vilianitatis egregia

me

mitterctis, oper su et
perlecit. l'arum ei|ui-

aliqii Cortasse noslri

apud vos coinmcudatione


de;

dem miinere
digniim

isto

cque quam
nisi

me

suscepisse videmini opinione


gratias palani

me praheam,

maximas vohis debere me

protitear et pncclaras vtriusque vestrm dotes

apud omnes decantem.

Quod aulem
nccnon
t(

tuas veterum scriplorum castigationes cl conjectanea,

et

poematia, tu Fermati pater, puncto meoapprobare velle prie


testem et plausorcm, non judiceni

fers, sic accipio le industria* tna^

qna'icre. Sic crgo liabeto nibil milii magis


(|U(id
'jvco-/.i-rjv

consentaneum

videri (|uam

voeem

niliili

et a

vero Athena-i (-) sensu alienam

(M LcUie

publie par

I\l.
li'

C.li.

lli'ni'y

iUcclicrvIies sur

la

inanuscrils

de Pierre de

fcrnuit, p. 73-70) d'aprs

iiiaiiuscril n" 9i)7


le

de

la Bibliollicque

de l'Universit de Leyde,

pa^cs lig 01 i4o. cl


11"

la

cupio dans

mauiscril do la Bililiollicquo nalionalc,

Fonds

lutin

I! V.\i, 011 elle est niinirole

LXXVl.
-x.

(2) Foir ci-dessus, page 37H, noie

LETTRE DE
i'\|iuii!j;is.

IILJET Al \
(^(,

FEUMAT.
iiH!

:87

HuvwxtTTjV

aiiloiii

acu Ic

Icgi

ti

siil>s(itiiis.

ProCccto, ni

in l'inaciilandd ciiidilo Ikk- scriploro

miiHiim dosiularint Dalccanipiiis

iKislras et Casaiihoniis,
spi.'ilei^iu

non cxisnani tanien, post amplain nu'sscni,


(|ii;ini

rnaferiem rerKjni'i uni. Onid item ccilins


pliil()so[duini
'

/pwijLy. ikhi

(ipwu.a Icgendnn apiul Sextuin

)?

H;oc.

Tlifonis {-

(fnani profers eniendalio sese ipsa vel niininuini allendenli Inenlcntei'


pr'ol)al.

Quod

aiitem in Claiuliani

')

epii,Maininale /xilrr in />iicr relbr-

niandiini staluis, xpt-ixojTa-ov est et vulgaris xat -aioaYwyixfj; 6tv;

oUactum

pra'terii.

Puer porro

in

ohscnis esse

(jiii

nescit, (juid sint


iionit diclos esse
:

-a-.cixa, (juid

-aioscao-rsiv, ignorai,
(
'

nec cataniitos

pullos, nec .Marlialis

senlentiani asse(|nilnr, ciini ait


luiri

Sit noliis u'Iiilc \nicv.

|Hiinice. iicvi.s.
jiiilii.

l'roptor (pieiii

|ikic(;,il

niilhi [)iicU,i

Atqiie iilinani einsniodi annenilalilius, Iniscpie eliani eleganlissiniis

epigrammalis ac
piiint,
|)ai'

luis item,

F(>rniali

iili,

([n;e rniiitiee

sane noitis sael paiipertina

rei'erre

posseni

Sed

(|

al)

exigna nosira

facnllale non snppelit, id denolo erga vos aninni, i)Minilins((ne ohse(|uijs


lee.

repnesentare conabor.

Valete,

Viri

Exiniij.

Cadonii

III

non.

MDCLIX.

Si liiL'ul)ralionibus tnis geonietricis, in ((nilins diceris (ditiiiere prin-

eipatiini, Ferniaii pater,


ritus.

me

impertieris, optime de

me

lueris pronn--

(')
('-)

/''i//'

fi-dossiis,

page i-y.
page
'S-6.

/'(> ci-dessus,
Il
:

(3)
i'dii
lil

s'agit (le l'pigrainiiic

LXXVI
fiitlffi.'.

(k-

CiaiKlicii

u-il.

Iloiiisius,

iiijo

),

vers

el

G, oii

Miiu.l

tui|iojii

caK. j;im

ihmIiii-

iiinrtnini.

tuiiiioi..

5i;;ni

I.uii.i

\fiiu^i|iii-

tulil

FerjiiaL propiisail
lile.

de

lire

/;w/vv au

lieu

de paicrh; celle

cuuj('ctiii(',

ingnieuse mais

iiui-

n'a pas l prise en considcralion par les diteurs sul)sipu'nls de Claudien. (M Martial, XI\'. nigraniuie iO.'i.

;WH

(KLIVliES

DE

F EH M AT.

- APPENDICE.

XI.

LETTKE DE

FE

II

M A T.

Pirni.

Dan. IIiktio

s.

p.

n.

I^Hiit.

Fehmatii's. ("addmdi (').

Vix
latini

legeiiiiii (imiii

opistolam, ciim

ed'd'taiii jaindiii cl

mnirescentorii

sormoiiis faciiUatcni rcuocaro statim siiin


aiiiiiii orticiiini

aggressus, vt grafi
(iiani (|ua-

saltcni

(|uo{l(lani

rependcrm,

e(,

elegantiain
et in

(laniteniis adiiiiibrareiii.

Sed non siicciirrerunt voiba,


ant
si

mcdijs

l'ona(^),

lihns

;og('i'

jam

(leficiel)ani,

niaiiis

aliud

qnoqno Virgilianum

inccptiis clainor friistra1)alur hianlern,

cm

ecce coniniodiitn sn|)ernenit


et

vrbanissimus Sogrosins,

et

aniicnm scrio nieditabundnm,

jam pcne

cnni vnguiltus contlictantem, ac seciirn nescio (juid ohnuirmurantciii


ininitns

Ain vero,

in(jnil, credisiie

Hnelinni a

le aliqnid elaliora-

ttini cl

(|ii()d

diMiiorsos sapial vngnes cxspcctare? SinciM'iini lantuin

))

cordis alFoclnni cxposlnlat, et in pignus amicitia' nascenlis aiiquot


anl vorsiculos ant rriticas obseruationcs exposcit.
innlto,

Sed

iilnd

I)

inqnam,

diCiicilius eiiadet.

Car'mina enim paucissima

])en('s

')

nu- babeo, (jna; lanto et

tam celebri viro ausim eomnuinicarc; ani-

I)

madiiersiones antem critioas mnito adhnc pauciores valeam exhibcre; nain


is

"

certe

snm

(|ni
sit,

notas bujusmodi censorias, nisi ipsarnm

Veritas luce ips clarior


-::i(7Trj[jLovixY;v,

oninino rejiciam; imo

in ipsis -6oi:'.v

more gcometrico. existimem requirendam. Qnod


M.
Cli. Ilciiry
ii

(') Lettre piililie par

{Rechercher

viir

Ici ma/iiiicrilt

de Pierre de Fer-

mt,
pages
rai.t
('1

p.

77) d'aprs
et
i

le

nianiiscril

907 de

la

Uibliollicpio
la

do l'Universilc de Lcyde.

i/ji

1-2,

cl la copie
f'"

dans
loS et

le

manuscrit de

Bildiollique nationale, l'iulx jrtin-

lYow. Jctj. n" 3280,

locj.

Comparez ucUlc,

VI, 495.

I.KTTIiK

DK rKIJMAT

A IIUlT.

:{80

cxciiipla,

(|iia' jiiiii

ad

clanssiiniiiii llucliiirii tii ()|)ci ((ciiKMicriinl.


(aincii in

salis |)rol)ant.

Velim

siipplomcntum probationis

adjuiijicrc

doctissimi et ('nidiLissiini illiiisviri approhalionem vicom acciiratissiiiia-

>'

di'inoiistialionis a|)iid mc^ oittiiicrc, nc(; vlliini ampliiis


l'Iieonis et Claudiaiii

di-

vcro

ALlu'iKoi, Sexli,
(|iiero.
.1

sensu duhitandi

locuiii relin-


"

Qii ergo, inqiiit, rationc, amicc, cl cpislohu cl exspec

lalioni

irspondehis?
(|uam

Censeo,

in(|iiaiii,

iiil

aliud

inilii

laeienin

dmii,

rortiiiliini

lioc,

cl (amiliarc inler nos

cullo(|iiiMin

s|)(!cieni('pisl()laM'irormandiim,elCadonuMn (Hianiprinuini (ransniit-

tendnni.

Aiiniiil Segresius,
el

ego vero vsiis

sum

consilio innpiasi

niea"

pci(|uam accommodato,

ainicitiam Uiam,

Vii-

Clarissimc,

non

(acnndia, sallem (d)se(}nio ohseriiantissinio, in posleruni lentabo proniereii. Vale. Tolos;e, VI Kal. Januar. anni

MDCLX.

390

(EUVHES DE FERMAT.

VIM'EMUCE.

XII.

CEDE DEO,

SEl'

CIIllISTliS

MORIENS.

I).

l'i-TKi

iti;

Ekihut

(:An>iKN

v^iocmaii au D.

lAi.zAcrM.

Ohstiipuit toliesquo eliisiim iiienlis aciimcii

Dodidicit vaiins veris prief'crre coloros


Liiminihiis. Qaitl hclla iiioves, dclelaquo

pridcm

Numiiia praistigiis lingua; soierlis adiiiiihras


Inftdix ratio?

Nuni

to simiilaclira (ol aiinis

Desita, et inibelles
Fallaci cinxsre

Divm

siib

imagine iorma-

melu? Niim

to ostia Ditis

Anf
l']t

stygise remoraiitiir aqiia', Klysiivo roccssiis,

(|uid(|uid crcdi voliiit Dijs a'(|iia potestas?


le seciiro
via',

Pprgc lainen qui


Haizaco praeeiinte

(ramite duciinl
diidiiiii

nec ineitia

Fatidicic respoiisa l)e;e, queiciisve silontes

Dodona\

aiit

(acid veiierare oracula

Pii(i'l)i

Ode

Deo. Cessit veteruin luimerosa propagi)


:

("licoliim

Dons ecce

Deiis, qiiein

|)r()iia

paicniciii

Agnoscit natura sumn, oui

terra, salum(|iie

Paret, et edomita (atalia flahra proeeike.

Suhinitluntqiie ips;e

jaiii

non sua nuirniiita tiuhes.


de lumine liiinen
ci'al,

llic piiro fnlgoi-e inicaiis,

Duin

lialiercl,

Dcus nnns

na(ns(|ne siiprenii

.Etern a'terniini niaiians de mente paienlis

Assumpsit veros

moritiira' eaiiiis amielus.

CHIUSTUS MORIENS.
Si (|iia forte qiicat niortalia fleclere corda,

391

TaUillumque aiiimis cxtundere possit amorcm.

At postquani sumnii (andem mandata parentis

Horrendo sacrum caput objecerc

(urori,

Huinanas mrenti animo dcpromere voccs


Cpit, et insolito siiccussus
Omiiipotens,
si

mcmbra

fragore,

nondm orbem mala

nostra pianint,
ait, a<lsiim

Et placct infaiidum pna' geiius, en,

Vi(;tima, lel.liifero(|iio libens succcdo dolori.

Cerne tamen sudore madens


Et
si

et

sanguine corpus,

nulla super nostra*

tilti

cura salutis,

At saltem solare animuni non digna ferentcm.


Dixitet bunientes oculos ad sydera tollens,

Ouas non

ille

preccs, quic non suspiria


tua, rector

l'udit

Anxius terumnisque gravis,


J)um
satagit,

Olympi,
(

mentemque futur* accingere pugna


al)

')

Sponte part? Qelo intcre demissus

alto

Aliger, ut varios animi componeret stus.

Improvisas adest, cocidit(|uc repente fragorum


J'urba minax, auctie(|ue su|)erno robore vires

Despectant longe poMias, iiondumque parala'

Incubuere
Rector,
Sistis,
ait,

(Jruci

nam

cur, suprme, moraris

cur

me

per tanta ])ericula vectum

inexpletoque obices opponis amori?

Dixerat,

bumanisque iterum succumbere

curis

Visa caro, tristes agitant pra^cordia motus,

Necdum sccuro
Noctem

gressn vesligia ponit.

Ha'c inter dubia' mentis certamina totam


orat, socios altus sopor urget inertes,

Quos decuit

vigiles oraiili
si

impendere curas.

Heu pavidtc mentes,

nec clestia tangunt.

'

Liiez pngnii'.

:VM

(KUVHES
Nof
vera; virtutis

!)!:

FERMAT.- APFEMt ICK.


salterii

honos, hoc minire

Defiingi jiirata lides, jiissiim(|iie inagisiri

Delmit

iina sequi;

sed jam strcpit uiid'Kjue

iiuiriniir,

Va scgni tenebras abriimpunt luinine ta^U';


Qui) se cuinque ferct, jam vis iiiimica propinquat,
Ficta((iio adorantis species,

verique dolores
sul)

Non

pi'ocul. Infausti

tandem

pondre

ligni

Dficit, affixiis({ue crnci,


.lani

jam verhera passus,

spinas, laceros spargens lormenla per ai'tns

Nempe

urgehal amor, nostrfeque ciipido salutis,


egressus sbrteni, mortiqne tremendus
morti propior, fremitiis(|ue, minas([ue.
tiirl);e.

Humanam

Dnm

(ieret

Va conjuratie sperncns convicia

Degeneri vitam populo pacemque precatur,


Nec, quas ipse
Kt jam
lulil

p(enas, tortoribus optt.

tuiis erat, violata(iue

pcctora puri

Mui'icis undanles spargebant

undique

rivos.

Ne tamen imbelli subiit

fata

ultima mente;

Ouin magis assurgens. divina(|ne iumina, Vjv\o


Sic propior, vocemcjue

sonoram ad sydera toUens,


deseris, et

Summe

Deus, quid

me moribundum

jam

Semianimem, populique

tuO(|ue l'urore l'atigas?

Sat tibi, sat mun(b_> dedimiis, tinitacjue

dudum

Singida pra^scriptas liabuere oiaciila nietas.


Sic
l'atur

moriens, elataque Iumina rursm

Figitluimi, nec jam


lilbi

Clum

spectare facultas

datur, ecciderc animi, marcentiaque ora


:

.Elhereo vocem extremam fudere paen ti

Hane

tibi,

summe

parens,

animam commeii(b), nec


voce
relicjuil.

ullra

l'i'osiliit,

vitam(|ue simul

cum

llaud secs cxtremo videas spiramine lyclinuiu

Ingentem nisu valido producere lucem.


Et

sursm datas, iterum subsiderc flammas,

CIHUSTUS MOUIENS.
Douce
aniielanti siiiiilem cii'cumfhuis liuinor
iiiidie.

.m

Descrit, et deiis;e siibeunt fuliginis


Del)ilis intcre visa est scintilla

pcr ambras

Semiaiiimes atris niisccre vaporihiis igns,


Deficiunt tandem etvano conaminc sursiim
Evecti, eternis noctis condunlur in umbris.

Nec tamen xHernne claudent


Nale Deo, vcram rcferetlux

Ina Ininina nocles,


terlia

lucem.

Kl majora dabit renovato Inmina

mundo.
ire

Qu6 me,

qno, Balzace, rapis? jnvat

peraltnm

Exempio qnocnquc tuo me musa


lilxiguo sine te vix

vocaiit,
;

sudectura labori

Scilicet optati venient tanto Ausi)icc versus.

Et quo Pierij Irueris super ardua montis


Kditus, boc olini forsan potietur honore

Balzaeo proies non inficianda parenti.

Fermai

I.

v.i

(i:uvii:s

dI'

kumat. - uuM'Nuick.

Mil.

NOTES CRITIQUES
SIR LES

HARMONIQUES DE MANUEL BUYENNE

<).

I.

NOTATA

Ql'.i;!)AM

Al)

MaNUIXEM BltVENNIUM.

Iii

lihro primo, capite rrcl 'y^jn-r^u-y-o:, loro lior'iim verboi'uni

twv

T.z'.v

Ti

y.y.l

Vvj

7.zi'j.u.y.-.on

\c"itn(\um

-rovtov -vj-.t

xa

5'jo Xijj.av.-

In lil)ro

"2",

pai;'.

2"

xal i'jooco-.r-.zz, Ipi^eiuluiii

xal ai crooocc-

' )

Mauiscrit
fi'uilluU,
lie

t;rc(.'

2100 de

l.i

Bibliothque

iiiiliui\:il(!.

(Aipi

;ui

xvi' sicle, sur

i)a|)icr.

(lo

xiH

in-folio,

Cl reli

en veau l.uue. Ce volume, aprs avoir apparlcnu


(-1-

rarclievtjue

Toulouse, Cliarles do Monlclial

iGi), dans

la

bibliotliipie diuiucl

il

poi'Uiil le u" xr.iv,


la

puis sans lioule au surinlendaiil l''ouc(iuel ol Anl. l'aurc. passa dans

collection de l'arclievipie de leinis.


i

Le Tellier,

(pii

le

donna au Roi avec ses autres

nianuscrils en
la

;()().

On

v tro'ue lo rcciod suivant des auteurs i;recs ([ui ont trait de

Musique
.tlypii

i^fii^oi^c

i/iusira
:

(IdI.

i*");

OniidciUii
. .
.

isngoi^c
(fol.

Itnititonlca

(fol.

iV");

itpnscnlum de le rnnsica
(fui.

'l'-jOtto;

(r-jviTTTjXSv
'l'/;

3);

Pmcchi

seitturis isai^oge

Anonjrmi mnsifa

32);

noiiymi isago^e miisica


ej-cerpla de re

[lO-JTlxr,

zi/yr,... (lui. oG);

II

Enclidis isagoge har-

mo/iicu et scetio initsiei ennonis


(fol.
libri

(fol. '|o)

97);

T/teonis Vlaiontei
;

sumimi

et conspcctui totius mttsicfr

5o);

l'a/i/Ji

musiea

(fol. 5j')

Ariltoxeni liarmonleonim elemciitoruiii


liliii

(fol.

5S);

NU-umaclii Geiasciii harmoniecs enchiridion,


libri

(fol. >i>)

.-Irlsti1

dit Quinlitiani de miisiea


(fol. |'|J
i

lit

f'I.

Jlniiiieli.t

flneiiini

liarmonironini

lilii'i

rt

II

-202 ).

Les noies aulogniplies de l'ermal, dont nous devons


20 218

la

dcou\erte

.M.

Henri Onionl,

sous-bibliothcaire au dpartement des Manuscrits, forment


(

un

petit cahier de papier, in-4

loi.

),

reli la fin

du manuscrit; seuls

les fol. -200, -joS '.14 et aifi

mS

sont

crils.
(-)

Ms.. (h. VI, Ms., (h.


1,

loi.

i38,

I.

rS; dition Wallis (Oxford, 10; d. p. jr)|,


I.

il'.yij,

f"

1,

p. 3S3,

I.

uU.

(^

In!

i(r.>."", I.

il.

NOTES

sur,

MANUJ'L IMtYENNi:.

iJO.)

i~ Ttvo^ pyvou Ttov vTauTcv, xal o Aoi


-y.Oziav (juv^ytr ('
).

xaTa Tiva
vcrljiiin

ol/.iiTrjTa
(li;sci'i[it;i

"/.al

c'jaffiit;-

llc vcrl)a

vidf^iitiir ;ul

ex

iicnto Tlieonis, pai^. 3^ (-).

Ihi, loco
:

horum

veiboniiii

opyj.vou

twv
in

vrauTv, logidir

in

inanuscripto

tojv v

':o'jto'.,

sud

iiiaiiil'csliiiu

iilroquc est nicnihun; Ici^cnduni twv viaTiv. Rssc; luiini Iria insliii-

nicnlorum goncra apiid votcrcs

rniisicos nodiin, (|nM' ISiclioniaclins in

l']ncIiiridio -vEup-arty- hr.a.'h. et xpoua": appcllat. 'l^v-a-c-Jv vtTo, sivc

quae cliordis tensis constant, lucc est proprietas (juain


IJrvenniiis, ut

iioc locn indical

un ex dnalnis chordis consonanlihns pulsat,

alteia

statim occulta
Pag.
dividi
/j^
:

qudam

syuipahi resonet.
olov te oiaipsOriVai ci;
icra
^
(

Ta yo vva o/

).Tonuni

Ijifariani

non possc utprobet,


in

liane rationeni sultdil. Maie.

Non

eniin (|uia

nunierus 9

duas quales partes dividi non polcsl, iden tonus seu

pi'oportio sesquioetava bifariani dividi

non polesl. AnI igitur


lia'c

erravil

Bryennius, ant (quod proi)al)ilius est) sunl

verlta glossenia seioli

cujusdam, qu*

e inargine in textuni irrepserunt. >'eia eniin ratio liujus

impossihilitatis tani in ratione sesquioetava quani in lelicpiis superpar-

licularihus luec est, (|uoniam inter duos niuneros unitale distantes non
cadit incdius

proportionaiis neque

in

inlegris,

qnod per

se

patel,

neque
l'ag.

in (Vactis,
5-',

eujus propositionis denionstratio est


lin.:

in proclivi.

lin.

")',

xal -yooov xal i-frrvTy.aio/.a-ov, legenduin


(

TCoyooov xal i-ivvaTov

'').

Pag.
()'^,

7-',

in lig. r', loco ultinii

nunieri ^0, legenduni ^y (")

'"^*<^

^'^^

non

(M\.
tig.

Pag. 8'\ in

r''

C"').

Omnes
2-'

nunieri tetraeliorduni consliluentes sunl

corrupti, aut niale hue e\

tig.

ejnsdem

jiagiiue Iranslali. lia auleiii

')

.Ms., //;/(/.,
fol. fui.
fol.

1.
I.

17; G:
I.

(,(!.

p.

Sy/i,

I.

-^.j

[cd.

-/.a!:

.ii()|irimo uvaiit <!j[,'.niO:'.av).


|i.

(2) Ms., (3) Ms.,


{'')

'il,

('(1.

lioiiilluii,
i'(i.

r(>,l J.
I.
i

iii-i".
!.

So,

1.

\i.

\{\V\
i{)4,
1.

i;
ilii

p. 3;)0,
p.

Ms.,

bus; vu.

397.

I.

18

du

lias.

() Ms.,

fol.

lO"); I. p. 3(j9.

(') Ms.,

fol.

iGS'"; cd. p. .^oo.

39C
se liabeiit
:

(EUVRES DE FERMAT.- APPENDICE.


:;/], t^, tuly], loq,
cri,

quorum

loco substitui debent sequentcs

G"n, cro, (TV|i,

hoc est

280, 270, 252, 210.


,

(lorrigendi et

numcri proportionum conslitutivi


:

quos

in

vertieo
loco
:

Hgui'
ir.l
/."(,

ita

scriptes vides
'

i~i a, ui to, ir

'C,

legendum horum

i~l to, i~\

{'

)
numcrus
finalis

In 2^ figura tertius

dbet corrigi,

et loco tjxy], legen-

dum

T[J..

Pag. io\
ixij.t'ki,

ul)i

scribitur aocovoi

-q-zo

xax/covot

-/.al

[jLui.eXF,

legendum

aut

rjjxtki (-), ut
0"?]

constet sensus.
TCcVTsxatSExa TiiuLopioi Xoyoi tialv
iiXrjOou;*
ot

Pag. 12". 'AXa' oToi

[i.6vot ot

-navTo toO tojv ui[;.optwv


auvaiiTOiJi.voi,
T.T.^'y.

Xoywv

auvipei

irco ii.X'ki]koi

ovavTai tov

TirtTpiTov

uciTcXav

'koyoy/,

xal oolve?
('').

ixXko'.

toutou;

v oO[i.i a-/]-/avYi

toOto -oirv SuvavTat

Non possun

Iioc loco

dissimulare Bryennii errorem audacter nimis et confidonter

asserentis nullas alias in


niri rationes praeter
siiiuii

omni superparticularium multitudine invctrs


3'''

quindecim ab eo superius assignatas, quarum


allatge

sumptse sesquitertiam componant. Ab eo supra


libri

pag.

liuJMS

sunt sesquiquarta,

sesquiquinta

sesquisexta,

sesqui-

septima, sesquioctava, sesquinona, sesquidecima, sesqulundecima.

sesquidecima quarta, sesquidecima quinta, sesquivigesinia, sesquivi-

gesima prima, sesquivigesinia

tertia, sesquivigesinia

septima, et ses-

(|uiquadragesima quinta, quas proposito dumtaxat satisfacere affirmt.

Contrarium facillime probamus. Ecce enim sesquiducentesimani quin-

quagesimam quintam, qua^


206

lios

(juatuor termines dabit


2/^0

255

192.

Ex quibus

fiunt trs proportiones superparticulares,

nempe
et

sesqui-

ducentesima quinquagesinia quinta, sesquidecima sexta


quarta,
ihoris,

sesquiau-

qu simul
imb
et infra

juncta sesquiterti a^quantur contra

mentem

termines ab eo alltes

alia;

inveniuntur. Nani ex

(')

(') Ms.,
(3)

Dans ces expressions, le mot im ne devrait pas porter l'accent grave. fol. iGC, 1. 10 du bas; d. p. ^01, 1. 16 (iv.\).{kv.i). Ms., cil. Il, fol. 1C7", 1. 16; d. p. 4o3; 1. 8 du bas.

NOTES SUR MANUEL BUYENNE.


scsquidecim
Icrli,

397

sesquiduodecim

et sesquiseptim

simul junctis

conflatur sesquitertia; item ex sesquidecim non, scsquidecim octav et sesquiquint etc.

Cui speculationi
:

pulcherrimum problenia
data qualibet proportione

siibjungeremus,

si

per otium liceret

Nempe

superparticulari invenire quot niodis in trs proportiones superparti-

culares dividi possit, aut generalius, quot niodis in datum proportio-

num

superparticulariuin nunieruiii dividi possit, verbi grati, quot


in

modis proportio sesquioctava


dividi possit. Proponatur,
si

decem proportiones superparticulares


problema solvendum omnibus

placet, boc

hujus

aivi

matbematicis. Ejus certe notitiam vcteres et musicos et maest,

tbematicos latuisse vcrisimile

cum Bryennium

alioquin peritissi-

mum

et

exactissimum fugerit.

In cap. lo", pag. 2", in

numeris versas figur verticem atramento


vj,

depictis. loco x,

legendum

boc est

8,

non 20

('). Hi

enim numeri
et qui or-

sunt difTerentiic numerorum qui proportiones constituant


dine restitui debent versus figurse finem,
Pag. 4", decst quartus
y.zu.^,
,v-nL^c,, ,oi.p'ko,

nempe

(jxo, cti;, piiO,

phq.

numerus

in verticc tigurte,
ar^,

nempe

post trs

ponendus quarto loco

boc est 1008.

Media proportio

nial exprimitur in vertico,

nam non

ul

-/(

legen-

dum, sed
septima.
In

Tt'.

C simpliciter,

boc est sesquiseptim, non sesquivigesima

numeris atramento depictis loco primi numeri -S, legendum


ut in reliquis
pt[3

et

reponendum
In

(^).
:

eadcm pagina,

ubi legitur

y]

Si iiapuTiT'r] -Xiv touto'j okxzvo'j

ofxaAo ysvou crijvTOvoj-pa in- tt^; -apuTiaT"/); toO ixa^axoCi


Titixoa-TSo6[i.t]j

bnowj

XoYw ly^TTa, legendum

ii'.

w-w

xat SexaTto Aiyto

YYtaTa(^).
In

numeris proportionnai

dill'erentias

cxprimentibus qui

a vertice

(')

Ms

cil.

X,

fol.

183'";

rl.

p.

l^^\.

(-) Ms.,

fol.

iS/,"; d. p. 433.
I.

(^) Ms., ihid.,


Yi'vou;).

12 (niw To Siatovou); d. p. .133,


;i;vv;a/.a'.5x-:t.).

1.

9 du bas (toO Staiovou.

hxi'm

W'allis a d'ailleurs corrig

.508

(i:lvui-:s dI'

fei'.mat.

- appendice.
lit

Iijj,uia'

versus tinom sive y.at n-J.yjUt,

(jraH'i loqiuintiir, prolrinluii-

tur, loco irX 0, In scqiieiile

hoc est 19, non 9 (') figura dsuni duo numeri parhypaten et lichanon svntO,

legenduin i-\

loni
1

(liatoni

expriinontes,

(jui

sont ,a7;

et

.ap"/-,

hoc

est

i2()o

cl

120 (-).
Ivuli'in

pagina

')\

lin.
'i''"

G\
*"'

uhi legitur i-\ Toiaxo^Tw


inrcrius

Aoyw

h^^^ii-.y.
(h-

(Iclenda vox 'yY^^"^'

cdem pagina
est

('), uhi

e(h'iii
,'!').

propnrtione

fit

incutio. Accurata

enim

proportio 30. ad

ad

dilfei'entiam parhvpates prioris et poslerioris Ictraehordi


ihuii.

cxprinien-

Hue

usijue provccti, oiiines fere figuras corruptas euiii cernereuuis

iisque ad tinem lihri, proclivius

duximus errores oh oculos ponere


(luniii

eommunis
lextus.

figur henelicio,

ne aliter ohscurior esset glossa

Oue itcrat lectione visa


Lihro
i",

suiil

euiendaiida

iiic

apposuiuuis.
manusci'ipto legitur
:

cap.

1",

pag.

V',

line ultiin,

ni)i

in

vM

-7.0r)

Twv oucjIxwv

ci;

wv YtyvovTai, legenduiii

ciocov ^'b^vyj-

-ai(').
Pag.
:V,

lin.

21''',

TO'j

aiv

-i

toO

rjU.toAto'j,

legendiiin

toO

Cap. 2,
vtav ().
(^ap. 3",

lin.

iS\ TTcl to'j

rjpu.OTjj.vo'j

r;y.o\v

, legenduni

aacpr,-

pag. 2",

lin. 11^, xai

-vT; tv to'jtov oaivs|j.vov -otav,


:

oxi-ri 'kiyivj oaTt,


vo'j -oirv (' ).

AA' aoiv, corrige

xal -vT; To; toOto oatvo|X-

I (

/'oir noie a, p. )g7.


fol.

() Ms.,

i83: d. p.
1.

.i3i.
;:(j.;:u.)
)
:

(') Ms., ihid.,


/A/rf.,
I.

('V. Tp'.azoan
I.

fl.

p. /f'Jl,

I-

I9

Tpia/.0(5T0-s;ir:T(;i ;; cf.

ms.,

6 du bas, el d.

du bas.

- L'omission de
1.

nc'a-T';.,

dans

le

lc\to de l'enna!.

est

duo

une simple inadvertance.


cil.
I,

(') Ms.,

fol.

147,
1.

1. iilt.

d. p. 3G3,

,.

(5) Ms., () Ms.,

fol.

147",

21; d. p. 364, ) 5.
1.

cil. II, fol.


cil. III,

149',

1-^;
I.

d. p. 367,
(iiis.

1.

du bas.

I.e ins.

porte
1.

;ofjr;v:t''(
(

= aaoT;v:'.av).
).

(") Ms.,

fol.

1.54,

Il

cl

((/.

oxih): d.

p.

37O.

xov toOto oa'.vo'iiavov

NOTES SUR MANUEL HHYENNE.


(^;i|i.
''i",

3!)!

pag. iilL,

iiii.

iV, oiocuvot av

cttj'.v

oO

u:r^v

oi xal

ij.L;."Ai,

lKSTITUTIO

l'l(;i;ilAliUH

I.IUIII

2'

Al'UI)

MaNL'ELKM HltVKNNIUM.

;l'

Icti'uchoi'doiiim simt

aiil

simplicos

aiit

composila"

).

Siiii-

pliciuiii coiistriiclio aiil icsliliUio est in pi(m|)tu;

composilas

ila icslii*;s((.

lues,

a( liihil

consliMiclioiio et ad caiii

rcluiuis accoinnioilalis.

l"'i[;.

iji

b'igui'ii ulliiiia,

cap.

tj).

iL.;iliir lij;ui'a

iilliiiia

capilis

<)',

qua' pcr cliaiactcics i^riucos

l'I

lalirui

(li'iiotaliir, et

xotvoO

oiaY^i^-lJ-y-y-TO vicciii i^cril.

(I) Ms., eh. IV,


(')

l'il.

iJG'",

I.

li; cti.p. 38o,

I.

du bas.
k-i,

Les tlriicliordes i;rocs coinprcimoiU qualro cordes ilsii^ues


dcroissant, par les

dans

urdic di
soiil.

loii^uciii'

noms

i,

A'Inpntc, par/npnlc, lirlinnux, nelc. Les cxlrnies


les r.ipitorts

Iinijoiii'sdans le rapport

de

mais

inlermcdiaircs \arientSMi\ant
trois

les iienre-.

Manuel Itrvenne

eoniiait

linit

i;cnres.

pour

lesipicls les

rapjiorts

inti'rmdiaire

rm
Ita

UVRES DE FERMAT. APPENDICE.


nempe emendari
et recte construi dbet.

Supra scmicirculum
oo\i

ABC hc

veiba

poiii

debent

y.oivv

TSTp/op-

To iaTovou
y]
:

bixoikoi

xal to uvtovou SiaTvou yvou;.

In reet

-l u.
-q.

In rect s/^: i~\

\n recta /g'
In rect

tiI 0.

op

i-\ ta.

In rccl

pq
qy

iul

i.

In rect

It:\ 0.

In
In

Z
/?

:{.
:

4.

InM.-z.
In A': 0^. In c
In
'j
:

.
t.

In ^

Y).

successifs, en allant de Y/iypate

i'i

la
:

e/e (rapports dont

le

produit doit faire J), sont

consigns dans

le

Tableau ci-dessous

I.

Dltonien (o'.Tov.aov)

-j-fj

II.

Syntone diatone (av-ovov


Diatone gal

S'.ccTovov)

H
ff

III.

(oiitTOvov ofiaXdv)

x ^ x
>

-,

x
-*^

fj
7

x^
^
><

IV.

Mol tendu (jiaXaxov vTovov) Mol diatone


(

f
lo

V.
VI.
VII.
VIII.

fiaXa/ov Sitovov)

Chromatique synlone (yp|xa aJvTovov)

t
f'

x V' ^ ff
x
jv
f|

>< f

Chromatique mol
Enharnioni(|He

(-/po)|jLa |iaXa/.dv)

(vaprxo'vLov)

f|

X x

Les figures simples donnent en nombres entiers


genre; Fermt a dj plus haut
vantes
Kol.
:

les

longueurs dos cordes de

cliaqiie

indi(]iic

des corrections pour les figures simples sui-

iG5.

Mol diatone.
Fol. 183"".

- Fol.

idy,

monlque.

f^.

1.

Chromatique mol.

Ihul., f!^.

-i.

Euhar-

Mol tendu.
184') la comparaison

Les figures composes donnent en noml)rcs entiers les longueurs des cordes de deux genres compars l'un l'autre. Fermt a dj touch plus haut
(fol.

du mol tendu
11

et

du diatone gal

et (fol.

i85) celle du mol tendu et du tj/itone diatone.


la

reprend maintenant l'oxpos du systme de ses corrections sur


et

premire figure comsuivante (mol tendu

pose de Manuel Bryenne {.syntone diatone


et

diatone gal) et sur

la

diatone gal),

qu'il avait dj corrige.

NOTKS
In//:-ri.
in

SLII!

MANIKI. IJlUKNNli.

401

/:-.
:

In

Y).

Inp:-^.
In a
:

Tj.

In rect ov In rect
lis ((

ir

ijlo.

Y^

niliil in lic tiLnr;i [)oni dclx'l (jnia

liclnmos diatoni

;i'(|ua-

liclianos diatoni syntoni sunt a'(|nales.


?y'

Figura

capilis lo' (').


/.oivv

Supra semicirculuni AliC,


yivj'j xat ToO oiaTvo'j
In rccl In rect
r^z
:

T'rpyopoov

-.oO

aaAaxoO

vTvoii

oaaAoO.

iz

/.'(.

zf:

102

(J'IIVHKS

l)i:

lEHMVT. - VFI'KN DICE.


inlci;r;iiii

Kadciii mclliodo in reliquis [(rocodeimis. scd, ne tiyiiraiii

consdiicrc cogaiiuir, dciiicfiis cnata


iiiiis,

(aiiliiii)
iit

iiidical)inuis et reslifiic-

aiit (|ii;v

desiint supplohimiis. Oiiod


(|iiid

coniniodius

lit,

scicii-

diini

perptua et iinilormi inotliodo

valcaiil aiit indicent siniiiili

characteres.
Recta'
/],

zf,

/i,--

dnotant proporliones chordarurn nnins ex teda-

ehordis.
(^Iiaracteres /,
l\.

M,
ci

A'

dnotant

terniiiios liai'uin pcoportionuiii.

(characteres T,

'j,

diirercntias horniii

(erminormn.

Uecta'

()/),

pq, qy proporliones chordarnni alterins ex (elradiordis.


Z,
//,
/,

(]liaracteres

A'

terniinos

liai'iim

pi'oportionuni

piininni

qnippe

et iiltiinuin

terminnni dno

t(Mraeliot(la

eomnmnein

liahent.

(iliaracleres -, p, 7 dilFerenlias liornni terininornin.

Denique recta

ov indicat proportionein |)arliypates piioris el poste-

rioris tetracliordi.

Va

recta

Y^ proporliones liypates

'

pr'ioris

et

poslei'ioris

tetra-

cliordi.

In

V
:

iigiii'a

ejiisdem capitis (-) desiint dno nnmeri

i(a

snpplendi

In //

y.'Ji.

In/:,ap/..
In
'.]"

tigur cap.
jttI

1',

ila

corrige (^)

In recl rj

/..

In

/|-'

lignr ejiisdeni capitis,

ila

corrige

'

II

ni

cru s

tvj.
/, ita

Desnnt niuneri //et


In //: Tic.

snpplendi

In /: 1-.

'

Livcz

licluiiii

au

lien tic livpales.

(-)
(')
(

')

Mol iciidu et syiiiimc diatonc. f'oir Mol didlo/ir et dialdiic c\'nl. Mol diiiliiiii- cl \) /ifiiiic dialDiic.

plus liaul, p.

(ij.s.

noiu

>..

NOTKS
Figura
scripto
(
'

III!

M A Ml KL

15

H V KN NK.
cniiu
es!
in

W.\
iiiaiiii-

y'
) :

ita

reslitiii

ilclx't,

imu riiplissima

In rcct

r^i

i~\

/..

In rect
In roct

tf
fi^'
(>/>

ir.i 0. ir.l

'C.

in rect
In

ir.l /.C.

rcd

pr/

i-\
:

'.

In rect f/y

i-\

r^.

In/:
In In
/l
:

-/_o,3.

/[JL.

.1/

oo;.

In A'

00.

In//: y [xr]

ln/:9rC.

in- :Xp.
In
-j
:

^J.
o[i.

in
1

In

^
:

7.0.

In p In

Tia.

^Y.
:

In recl Sv In rect
yj'i

i-1 -.
7:1.

^y.

In ligura 3' cap. 12',


ita

desniilaut corrnpti snnl

t<!rniini pr()p((rliununi

supplendi (-)
in

/
II

il.

In

Tt^.
:

\\\M

TAa.

'

Mol

(-)

dialoiic et nml tendu Chromatique yntoiic cl diciloiic

ci^td.

I);iiis

cello '^urc cl

il,

111s

l,i

sui\aiilc,

Mnimcl
:

liryeiino avait pris,


>.-'],
25-.'.,

pour

les

cordes du

j,'eiire

c/iro/iiiiiujur

\)iii(iiu\ les lonpiiciir.s

>HS,

21G,

(Iniil la

seconde est

seideiiiiil

approche,

cl prise

an

lieo

de

}.-\

-]-",

lon-

gueur

tlicoriqiio.

hOh

<KUVIU:S DE

l'F.ltMAT.

~ MM'KNDICE.

In//:
In /
:

T^Ji.
'77..

Kmendantko etiam lionim


In In
'j
:

dillcrontia'

i[i.

7.7..

In In

'^

Ay.
:

o(

rpponcndnni

//:}

snnt cnitn

lia-

trs dillorontia'

a'qiialos.

In figura In

'i''

ejusdoin capitis (') edoni opus est cnii-ndiitinnc

Z
/l

C/xr,. "Jj.
'jV;i-

In Tn

.1/

In/v'rT^.
In //:
'j{t.
'jij..

In /

Siniilitcr

In
In
I

-:

xo.
ujii.

'j

In

cp

r ;.

In

7:

A7.
v.
U.O.

In p

In T

In tigur

S'"

ejusdiMn cap.

ita

cori'igtMidnrn csl (-)

In

//

,|iTv^.

('
I

C/iroinaliijiir syiitoiic cl

syntmic dialDiic.
iiiiil

'

Clirniiiatiqur \tiii(i/ic cl

li-ndti.

Miinucl Brvennc avait pris pour les rordes du

unit iciiiln los


Ci-S -.

longueurs

70,,

('179,

m|J.

v>S.

Ln sccoiujp n'est

(|u'appriii'liL'0,

au Wcw

ilc

N()Ti:s
In.lA:,!3pv?.
lu A'
:

siiii

manui-:l

bkyknm:.

yMar^. iB'jS.

lu //: ,^TO. In /
:

,|ioO.

lnT:p..^.
In
'j
:

p4;.

in
In

c-

TT.
7TY).

In p
In
'7

<C.
fjAa.

In

l't'ct

ov

iiz\ ^rj.

Scd

(;(

in l(!\tu,

cfiili'ni pai^'in, lin.

^r',

loco

ir.'.-

zvvvnf/.oi'oiy.-M, repoiicndnin z'.vvvrjxo^TOoyico. liadciii cnicndalio


in lin. 22" ejiisdeni pagin;i' tirri dclx'l.

In iignra
In

(i'

ojnsdcni capitis, corriiic (')

7.'\>lo.

In A'

,7.':-;.

In//: a^c.
In

rcrj.

In li^nr i" caji. i3 (")

In roL't

op

-'.v/.aTo.

In tignr

/i''

cjusdcin cap.

ila

coirigcndnin

'

in

/
/t

,ay-.
,'yyy-:

\n in

,a^tfi.
,7.7^.

In A'
In //
in /
:

.a^o.
a'j.

'

Cliriiiiinliqiic \) /iloiic ot /"/ (linluiK-.

(') Clirointilniiic

(')
ilii

('liriiiiKttiijiin

mol mol

et dintiim: Cj^nl. cl .lyntniic ili/ilaiir. .M.iiun'l


:

UryciiiiL' avail
'fi\>.

pris, puiii' l(s


-^''i'-

cordes

c/iromaliijiic mol, les luiigueiirs

jSd,

ilV!

(iiii

lieu le

),

4>'-

/i06

<i;iIVI{i:S
:

l)K Fi:i{M\T.

M'I'KMtlCE.

In z
In
'j

l
p-q.

In o

Tvfi.

Inz
In p
In

zt.

po.
pijL.

Hdem

pagina,

lin. cf,

dolenda vox
'

lyV'-''"-^'

*^'

"tiiini

in lin.

ponult.

In fig. 5" In A" In o

ojnsdcm cap.

,a/z.
tA.
()"

In fig.

ojnsdcm cap.

('- )

\n

A: TU.

In //: u.

In/:T;.
In tig.
7''

cjnsdcm cap.
:

'

In rpcl

/]

irA

y..

In o

c/xoar,.

In figura

^"

cap.

'i

(")

ln//:,aip.
In 7
:

xo.

In tig. 4' In l'cct

ejusdem cap.
:

'

op

i-l u.
:

In rect

pq

ir

/].

In
I

/
A'

aoo.
cox]

11

')
)

Ctiriiiniitiqiie mol Chromaliquc mol

et

mol
mol

tciithi

et

diiitoiir.

(')
['')
(

Chromai Kjiiv mol


EnhnrmoiiKjitc ol
EiilutniioiiKiuc et

ci clirniiKiliqur oiitniif.
diiiloiic Ci;nl.
,f i

nlonc dintonc.

NOTES
lii

suit

MANUI'L lllYENNE.

407

//
:

,aAc.
TDx.

lu /

In T
IriTT

xo.
10.
pic.

in p

In lignr 5" cjusdeni cap., ita

cunigc (')

In

Z:,3pv?.
/,':

in
In

za.
:

.1/

,ow".

in

Vi'

,yco;.

in //: />j;y].
In /
:

,o~u.L.

in . In u In in

p.p.
Ji.
T?;;.

p-G.

In p

/xa.
uzy.
()"

in

a-

In figura

ejusdcni cap. (-)

\n-:pi:q.
In u
\n
(^ji

T'..

,au[j.O.

In

T^v].

In figura 7' ejiisdcin cap. (^)


In rccl r/y
:

TitcXTo.

lnZ:,Yi4;.
In
/f
:

/(Tyx.

(') lih(irinoiii<iiie ol /ho/ iciidu.


iiii/ttc :

.Noiiibii).-;
1

ili'

Itryciuio

[luiir k'S

iiudcs

ili;

\'fii/uiniio-

I79'2,

173!

jj

nij.i^ligo),

iliSc).

i'ii.

(-) /iii/iarinniiique ot iiml dinliuic. (') En/iarmo/ii(jiu; o[ c/ironiatiijiir


;yiiti>ni-.

/,08

(i:iIVI{i:S

lK

FKIUIAT.

AIM'ENUICE.

In .1/: /Ccp^.
In

T^rj.

NOTES
In tii^ui

SIIH

MANUKL

IIUVENNK.

km

V
c/'/_
:

i'jii^il'''i'

'-''P-

{')'

In rect

TiivvaTo;.
TTOYOOY]7.oa--6.

In roct ov
In

[xq.

In p

-.
:o.
5-'

In T

In figura

cjusdcni cap. (-)


:

In l'ocl /i^
In

i-'.-'^'O'jo:;.

Z
//

,a}i[i.
^av};xr|.
,7-9'.^.

In In

.1/

In A' In //
In
/
:

^a-:ao.
,a];a.
/y.Gi^l

In T
In u

:ci.

C7i;.

In o
In

pbq.
(a.

In p
In

p-0.
pY).

In figura
In
In
//
:

6''

ejnsdom cap. (')

zzv..

T.

'joy.

In (i"\tn luijus paginic, lin. 12, ioco veibi iziTpia/.OTToj.


TTi'rpia/.o^jio'j'rw
(

Icgonduni

').

In figura 7" cjusdein cap. (')


In A':
,|3pt[i.

'

Dilimicn cl

yjiito/ic diatimc.
ilo

('')
I

Mi>l tendu cl ditonieii. Les iiombic^

lirvoiiiu'

sojU scxUiplcs.

^) yl/o/

diatoiw

el ditdideii.
1.

{'')

.Ms., fol. 9.00,


C/iri)iii(itiijiw

i>;

cil.

|i.

ji;;,

I. ,s.

(5)

synloHC cl

ditoiiicn.
)'(

l'I.nMAT.

I.

MO
In c
:

tIVUES DE FEKMAT. - AI'PENDICE.


px/j.
(Txo.
z'/^.
C7^C.

In u
In o In p

In figura S^'cjusdcni cap.


In //
,Y19.

'

In

ro^.
Tx.
co|j..

In In 7
Ili

lic

pagina,
(-').

lin.

',

loco

vt'rl)i

-uixo^TO-rpiTto, Itigendum i-ii^r^-

XOTTOTptTCO

In figni' nitini cjusdcni capitis (' In //: ,9710. In /


:

,o7)Hy].

Possunt
/?

in his iiinnii)us liguiis notari fliani (liUd'cntiic

tciinindiuni

et //, et toiniinornni

et / ox altcr vidclicct parle reefariiin


l'eeit

zp et

/(/.

Quod

in

quibusdain figuris
intcgi';e

antlior, iino videdii' in

munihiis
ad-

locisse,

quia

ad nos non pervenerimt. Hoc aniern

in liiinris

jicere est in jii'nniptu.

Vidcdir eliam anthor snminani


niei'oruni
tt,

nninei'oi'iiin t.
e,

'j,

o,

i-t

snniniain nu-

p,

a, extra figurain
fiiruris

regione ipsornm eollocasse, (|nod

ctiam

in

omnibus

restituere faeillinuini esl.


(;x

Figur;c simplices Iioruni eapituin

restitutis et eineiidalis snperius

capitis primi tiguris lacillime resfitnentur, ea'deni enirn sunt, (|uas


initio lioruni

capitum autlior repetil.


mol
I.

(') C/iroiiiati(jiic'

et ditoiiieii.
1;

V-) Ms., fol. oi>",

cil.

p. 11/5,

I.

M-

(') Eitliarinoniqnc cl ditonicii.

VAIilANTES ET NOTES CRITIOUES.

VAlUAiMES ET NOTES ClUTIQUES.

LIEUX PLANS D'APOLLONIUS.


{

Lct'ons (les

farta =^

f'a,

p.i^^cs

i:;

'(3.)

I'.

3. ligne

ri

AppoUonium (aussi

!))

!^

10 Appulloiiiis

P. 4.

11

ligne 2. La pouctiiaiion

Co (Cominandiii) fui. 1G2 l'oclo, ligne 8 en l'omonUuil, loi. \(yi. verso, (le Co a cl conserve. * IjS spacium Cn. * 17 Piioposrno 1. eu
|

vedette (^', i3).

ik-

2:2.

Les figures des Farta ne sont pas nnmorolos;

les

renvois aux

figures ont t ajouts au texte entre parenthses.


1'.

5.

8 (|uanicun([uc G cuin (aiKsi


llj,
I

P. 6.

et

'i'i)

nh

!'>
|

IL Proi-ositio.

c/i

vedetlei Ta,

:!IJ

rec-

lang.
P. 7.
Fi.^'.

j.

La ligure comporte une seconde droite marque


la

B.Vl) et

mene par
rk-

le

point

de l'antre cote de CE; de mme,

ligne

DE

est double.

3 cuni

dircctum|

(t/Diitez

corapreliendcntes spalium datum {cf.

p. 9, 8).

')
|

;eipiale

(fa, i3)

P. 8.
P. 9.
P. 10.

cundem *

10

cum

>-

27
III.

VR]VI
Piiui'ositio. c/i vcdetio

7 cnui ((tusse 2'2)

liabft
I

(fa, iG)
le

Cum
>-.

P. 11.

2 priore]
4-

renvoi est fait la prop. \,fi^.

sccunda]-;!.

tum

apr'!

sensusjtam

D IV. Vwovo'ivwa. en vcdctic

15

ilescribatur

(/, 17) * 21

GEjGD
1..

propositionis] ]}ositionis
P.

12.
.i

3 vol

EV sub AB

<-

cum

it-

10 priore ]|)rima (le renvoi est fait


lia IIA

prop.

fig.

18 on voiulrait ajouter sed ut B.V ad AC,

ad

GA

eril igitur ut IIA ad

GA.

ita Al)

ad Al,

P. 13.

2 secundo ]>,.
Hc
1 1
|

if

sccund.T]
)

>..

posucramus]perscveramus
l,"i/l(>

G Piiopositio V.

en vedette

punctum(/^Vv, 18

>*

KEGjEFG *

similes ergo triangidi

17

Cum

21 occurrentc
P. i^.
P. 15. P. 16.
.")

PiiorosiTlo VI. en vedette

)<-

!)

oui (l'a,
j*^

nj)

.")

cum
aio
I

-k

C secundoji.
v.o)

(au.tsi

1,'i)

l'i

VIL PnoposiTio. en vedette


il

(fa,

cum

(auisi 10 et (lum 12) *

syntliesim

20/21 pro-

cueatur
P. 17.

21 Centro D] ajoutez, iutervallo IJE,


:>

cuiH

it

VIII.

Piuji'OsiTio.

cn vedette

!)

ductae

>-

10

et

(fa, i\)

Uik
P. 18.

YAIUANTES ET NOTES CRITIQUES.


3 (icmi)nslmlis

cl

B ( corriger)
voir
p. i,

ik-

10

ul

lijinll

*
i.

li

Apiiollonii

*
* *

20 secunda]?-. * 21 interdum
1'.

de]

9/10

* 22 prima]
Cn.
1.
(i

19.
I

similitcr etc.]

voir

p.

4, !)/IO

* 11/12=

\Cyj.'\

1.

4 G

l(i

cuin
3:5

18

l'noposiTio.

m.
1.

{ra, 23)
8 10

*
2.J

19/21

Co. iCi",
*

23 Euclule,

III,

2ri/27

=
1

Co.

iG-.).'",

spacii Co.

positione cl magniludinc Ijasis


11 14

1'.

20.
*:

Elemenl.

Eudide.

1,

40

4/6

Co. 162",

1.

* 22 Su|per {fa,

23)

24 eu m 2 ciim {nussi i)

P. 21.

Fi;;.

iS.

Les droites CN,

FO

ne

sont

pas

traces.

11/13
P. 22.
P. 23.
P. 24.

=
1

Co. 162',

1.

19

*
3

11

quodam omis
dimissis.

spc|cic (r,

2n *

cum 5

19 ra|tionem (f'n, 25) 4/8

Co. 1G2",
*

1.

19 25

quolcumque Co. *
])oiir

7 diiera Co.

reliquis
la

Co. rcliqu fa.


])ago 93.

10 VI] sext

Voir.

le

renvoi i'Isagoge dans la Note,

P. 25.

.4B,

AC] AC, AB *

Fig. 22. Les

Farin donnent doux figures; dans

la

se-

conde, qui n'a pas t reproduite, toutes les lignes sont l'intcrieur du triangle ABC, sur ADULBKOVZIEA. * 18 cum (aii.^.n 19) les cts duquel l'ordre des points est le suivant
:

19/20 VE,
P. 26.

MO] MO, VE
*

cum

M |VE
1.

(/-?/,

2G)

*
*-

20 perallelas
G spacium Co.

* 24

porrigcndas
sit

P. 27.

4/8

Co. 1G2"',

25 3o

7 qualis

Co.

sit
la

.Tqualis

fa.

8 spacio Co.

21

cm *

foir,

pour

le

renvoi

Vhagogc dans

Noie,

la

page 102.
P. 28.

4|ct [l'a. >.-)


:

Fig. 2.
el

Les f'aria donnent deux figures diffrant seulement

par l'ordre des points

seconde.
P. 29.
P. 30.
*

et

AB 20 cm

GCDEF

dans

la

premire (supprime);

BA

et

DCEGF

dans

la

{Fil, 28)

* 3/3=

Co. 162',

I.

32 dernire

3 sunl Co.

-h

4 sjiacio Co.

Foir, pour
P. 31.

cm * 12|Nam {Fa, '.g) * 16 per quartam secundi le renvoi Vhngoge dans la Note 2, la page 99.
quadrat.

(Euclide,

II,

4)

AD

3/4 quartam propositionem 2' {Euclide,


iG3,
I.

II,

4)

9 datam]
:

dalum
in

19|NC(rfl. 3o) * 23/21 Co. (162", 1. dernire proportione data vcl rcct line vcl circumferenti ;
*

i) a

seulement

.u

.uni

V. 32. P. 33.
3i)

3 rectos

7 ut U,

quadratum ad

S, et ita

OVZJNOZ

id est

H, quadratum ad S, quadratum.
1.
r

ita

10/11

=
in

Co. iG3,

7.

* 12

fit

Co

sit l'a.

13
17
|

AN, quad. adVB, Quad. *- 9 {fa, et om. Fa. * 14 contingere Co.


rectangulum {Fa, 32)

P. 34. in

7 latitudinom rectam

AP (

rorr/ijcr)

21 .Mi

BO] AB,
P. 35.
t

AO *

22 .Tqualur

rerectangulum
12

deficicns in figura

10/12

Co. iG3,

1.

7 10

11

ma-

jor Co.

datam Co. datum Fa. * 13 BI]IB { corriger)

VARIANTES ET NOTES CRITIQUES.


P. 36.

415

."iita|ut

Il

sinl

*
9/10

l'J

utriii([uo

VNH (la prcinicre * 21 (Jatum


lo i3

foi.i}\

NVQ *

|Sc(J

(Fn. J3)

8 ciim

P. 37.

Co.

iG'i, 1.
*

i)

(|iiotciiiii(iiic

Co. qiiolciuiciuc fii.

10 spacio

Co.
i'.

Hr

li|dico (f^a, 34)

20

ciiiii

38.

iilriiiquo

{aimi 12

et 17)

5 C.cnlro C JcciUro E

(xiir la

figure des Vnria.

te

centre est cffcclwcinciU E)


P. 39. i

* G

('.A]EA

7/8
in

candom *
a.

10 ei 12 ciim

CE]AE *
*

81Si {P'a, 35)

* 12

i.

et 3.

(de

iiinc,

i.

7.

1.

sur les

fif^iires

3- c! 38)
:t

P. 40.
*

in

r.

i in

?..

*
*

3 in 3 16 in
1.

illinc]illi

li In 2.

* 6 in * 20
i.

i.

et in

>.

figura

7 c;

1 i

et

Ad
in

utriniiuc
i .

(|naciinqne

*
(i

21 (Tn, 30)

fignra

P. 41.

1/2

sccunda et

tcrlia

3 In

* CNjEN

Al) (la premire J'ois )\

Alt

ol l'RIMVjl.
P. 42. P. 43.
;;

spallio {^rt. 37)

*
l.^i

8 .'Eiiuulnrl Ar-nclnr

* 23At]nt
i(,NM|l)N.\l

li|ctail(r, 3S)
ici

DM]/),

f.

OM,
E.

IIM

Fig.

Los

^mc

donnent

iruis figures
la

la

pretniio a cl reproduite [ilus loin


c. a. d.

(//);. 4?,); elle est

accomsceondo
la
la

pagne de
troisime

lgende

AD4. pars Alt'i.+


.\lt

Al)

=
lieu

K'jiAB

-t-

AE);

la

a pour lgende
(

Al)4. pars

+- E.

(/(.;

encore .\E an

de E) et ne didre do
et lo point

/7^'.

Ji) (pi'en ce (pie le point

est entre le point

N de

droite;

lgende de
P. 44.

la

troisime est

Al)4. pars

AB

+ AE.

21 avpientnr

8 li.MjliM
le

12

QJZ
-k

(sur la Jigiirc 43, la lettre Z est inscrite en dehors pou r


l."iQI|ZI

reprsenter
P. 45.
1

plan donne Z)
.4

QUJZK *

utrinque
P. 46.

28 secundo] 2.
ta
*-

QO|ZO * * 31 DV
(J

(JR|Zli
1

(llphmo (Va. 3y) *

lo

cum *

2:;

1)1

2 (|uadrata

VIjOl

10

prohajidum *

H|et

(l'a,

jo)

([uod-

libct] ipiotlibct
P. 47.

( corriger)
* -k

2 sexlies

3 l)]U

rcct assignala

-k

l'i;^.

45.

La Icllre

<)

niampio.

IG conditionata
P. 48.

I8|sexlaiis (/n,
1.

40

2/0

Co. iG3,
-k

i3 18.
\-.

i'.

49.

G liypotesi

Fig.

La lettre

()

man(pie.
*
l.'i

* 12|LA()V/,
(r^H.v.s/

\-i)

l.'l/l

i [iro-

posiliouem tcrtiam .Vppoilonii triauguluni EOIt


ferelur
P. 50.

ulrincpic

21, 23, 2G)

* 22 an-

* 23
I

sive]sine
C.casns

lAOJIOA * (piadratis|quadrato * 3
libri

.'J/KI

C". iG

>,

!.

iS

'4

*
13

12 propos. 157.

Cn. aGo*" 2G1

scptimi (cf. l'appus. d. llultseli, p. yio-jr 3) * 17 (piodcunijuo

i;i

jusqu' P. 51,

P. 51.

i/o sunt... proplerea

Co. disait

cl

anguhis ad A lUrisquc eommnnis,


siuiilc
:

orit et
ila

rcliquus relique ;e(|ualis et triangulum Iriangulo

qnare. eui
l'a.

sit

ut

V\ ad AL
{fa,

EA k
I.

ad Alt, erit
11
i'

ex (aprs cpiadratis)

Co.
1.3

oui.

10

(pia|drato

Yi)
i()3,

\i.\L\Co. ajoute ut demonstravimus

F(i

Co.

EG

Va.

k 17/10= Co.

24

27

* 19 eandcm

416

VAiUANTES ET NOTES CRITIQUES.

CONTACTS SPHHRIQUliS.
(

Leons

lies

f'aria

fa., pages

-'i

SS.)

I'.

52.

7 oxlilit

75)
1'.

*
53.

20 d;it]dato

* lu qiia * * 21 cum *
Fi^.

17 elcmentis

^ttcZ/rfc,

XI, 2

18 pers
|

piciiuiii (/^V/,

G ACDjC.VD
et 0.

4ij.

Le triangle

NOM

n'est pas figur; le point

est

mar-

qu cnlie A
P. 54.

13 et 13

cum
1 4 igi
1

IIMEONJNEOM *
2 5

tur

Tn, 7G

18

cum

r. 55.
r. 56.
/?];. 5'i

cum

cum *

12 Appollonio
la

10 {T'a,

77)

Fi^.

'tx

ne vient ([u'aprs

la

et

au bas de

page fa, 77.

P. 57.
1'.

10 incli|naiioncm
Fi^'.

(fa, 78)
Les points
I.

58.

19

i cum * ERCAJLKCII
3
1

J4.
2.0)

H ne

sont pas marques.

Il (/>,

79)

{aussi
i,

V. 59.

cum

(aussi

.''i,

i,

19;

G etiam perpend. ad

1'.

60. 61.

(fa, 80)

cil

7 ri 10
vcilrlic

cum

I'.

LK\m\l.

3K('.A]E('.B

elemcnlis
('.

/;V7/c,

III,

jG

*
1

/V;;. J7.

sur l'axe Itl). * 8 converti Des perpendiculaires AN, CM sont aliaisses des points A, fa. ,Si) * 9 cum 12 LE.M.MA 11. cil vcdcttc * IG 0, L, E, n]OELI)
(

I'.

62.

/'/,;'.

js.

Des perpendiculaires ON,


G1Li.mma
111

1.1,

liF,
S'i)

DB

sont abaisses des points O, L, E,

I)

sur l'axe
1'.

Al'.

en vcdcltc (Ta,
-k
l'i

63.
ir

splia-ricam scmlile .superflu

rcilcuc
I'.

30 naui sccetur spliocra ad planum


1

cum (aussi * 32|planum

17, 31) (^ft. K3

*
)

2(!

Lemmv IV

<//

64.

llal)emus]liabens

7 L\!.mi\

/'(^.

I.

La lettre

n'est pas inscrite.

\ *

eu rci/ctlc
13
1i|l!l

9 plauojpuncto IG superfilcieui
(

* FOIUJFHI
/^V/.

84)
*

1'.

65.

G M]ll

8 IFllJDKH
2.

* 9 PFM

(/es ^/OT.r/rv)]PFll

Il

FM

Fil

22 cxe-

quemur * 30/31 per


P. 66. P. 67.
P. 68.

pro|blema (f'a, 8J)

cum
3.

8 ex
."i

Icmmato * 9

fa, 8G) *

il

fict

VllIJoctavum * G V]ipiinti *
figure, qui a t
1),

17

Une

llljtertio * 8 {l'a. 87) * 12 II1|.!. * supprime, reprsente un cercle inscrit dans un angle

et

om.
et

AHC

renfermant deux cercles


P. 69.
1)
1

E qui sont tangents intrieurement au premier.


scxloJVl.

(lui, 88)

8 Une figure reprsente fpiatre cercles A, H,

<'-,

tangents intrieurement un cinquime

13 splu'ericus

lire sphiericis (?)

VARlANTliS KT NOTES CUITIQUES.

417

SOLUTION DU PROIJLKME D'ETIENNE PASCAL.


P

Texte d'aprs

Bos:?iit,

OEiwics de Pascai, 1779, Tome IV. pages

/|5o

'|.V|.

F=
2

V
Auloj,n-aplio de

Fermt,

liilil.

Nat. Imprims, Ucscrvc

S/|8.

P.

70.

(Ifio (le Piisclial

/''(/'rt/oz/^c^H

///-c.-

t'odcm aiitoro Fcrni:il

).

*
kx

:(

de

P;iscliiil

/'

lioc iiroliiema P,oiii.

F ( Miji/iriincr) *
J'criniil ;

Fi^: Cj. Les fii^urcs joinUs /'imtoj^rtip/ic ne


/es lellres
d<':\i^/i/ii//

suiit l><ix

de

la iniiin

de

dans

le tcvle,
trtiit

j>oiiils

sont en

niiiiiiseide

{smij B et II) et
I

siifiiio/ites

d'an

horizontal.
-k

W
*
*

71.

KV\U F
]

(aussi 2)

lF]fi /' (.s.v/:!)

oinii

/'

ciim

/'

1^2

II!]Iii

/'

10 dM[ilum
21 r.O](ie/'"
r. 72.

diinidiiim
-k

FV

{peut-tre faut-Il
.W'V.\ ajoutez

lire

lUriiisriiic

dimidiuin

triangidiiiii

2i yvhm'^nV)
-k

ovee

isosecli
7',

c'iiiii

/'

rout;c /' rccla J'


/'

i)rima]()

oiu.

*:

.'i

EDJdc

/'

(i

i;;iliir

t'lul
if

n'ctaiigulumlIlEad
/'

7 ad idem reclaiiguhini .\C


Jii"

/'

10 lilljlle/'* 18 iinn]iicc/'

19 l'acMliini

avant

ti'iangidmii

/'

* 20 *
-k

scciinda
Fif^.

fiCi.

i2
1'.

iilriiKiiic /'7'

el|lk'cl/''

/'' scptim P * aiiloni est en interligne et .sod raye' Lu droite K.\l est trace sur la fii^ure de Bossiit * 23 \aiialiil]vai'icl F

73.

diit]ciiL /'
si 7'

* 2

d(!|cx

-k

o ciiiioludct
iiao'.[ia''t.);

proporliuncin
k

20 placelj/'' yoK/c

22

lialiaiii /' Galii:i'i

k 23

l)(jnHnii.s]druis

do

/'

F -k 9 ciim /' cm P k V'< varian.s k \)om\nn (les deux fois)\i\m Aq. !' k 2.') cx|icclaiinis /' k 29 ac dillV-

rcnlia' /'
1'.

74.

8 Baliaid

/'

Galdrci /'

11

ciim /'

DEUX PORISMES.
p
:=

Texte

<ie

lossut des OEu\'rt-s de Paseal,

1779,

Tome

l\".

[i.

\\(_j

^|jii

Aiilofjraiilii'

de Fermt,

lild.

Nat. Im[irims. Itsc'rve

8'|S-

Nota.

Les

fi.nui'os

jointes l'aiitn;;fa|ilic sont do


Ikissiit
1'"";
:

la

main de

Fei'nial cl scinliiablc-S
ff(. Ci- et

eclies; ini'a
la

repredintes

au nombre de trois cori'cspondanl notre


notre_/7:,'-. (iS

avce
:

li;cnde

Jd porisma
cl a\ec
la

an nondjre de dcnx |;onr


:

avec

la

lgende

./(/

porisnia

?.'""

noti^
la

eireiilos

non adiinpkviiiius,

lieet

propositio told eiretintje-

rentid linitm liaheal. (Dans


et

lignre non reproduilo |ionr le second [lorisnie, lea points

sont sur les proioiigeinenls du diamtre AC.) Les lettres des fignres sont en minns-

cnlc, sauf A,

et

11

dans

le texte, elles

sont surmontes d'un


il

Irait iKU'izontal;

au lien de

V, ipio nous avons adopt d'aprs l'usage des Faria,


fait

faudrait partout lire U,

comme

Bossut; an contraire,
74.
/',

la

lettre

V correspond
/"r

un

v miiujscule

de Fermt.

1'.

13

F ne porte pas de titre gnral,


*
13 .4BE]ABd

"yo"'t' autore Petro

Format. * \i

1'""

po-

risma

roiiis.MV l'iiiMiM /'

F k

<pia'ranlur /'

FEnM,VT.

I.

53

418
I'.

VARIANTES ET NOTKS CRITIQUES.


75.
iii

Ali

1)|.U!(I

si:<:i:MirM
P. 76.

V (pur erreur) -k 12 NI(|iii F p/ir erreur) * li ropr*sonliil)il ronisMv F (xiippriinez doue siib aprs roclnngiilo) -k \'\ 2"" piirisma /' * \V>(',\'\\\\\f.\\ F {en ilrsnceord avce la fit^ure) k 22 quadrupla /7' F lijoutc et (Wfiut siiiiipl. * n NI)]UI) P nd
0]|i
/
{

/'.

/'

PORISMES D'EUCLIDE.
{

Lp(;ons des

Varia

/'<,

pagfts ii' inj.)

I\ 76.

1.

EiiCLiD.iORUM

-k

K) Pappiis (!>o/r

C(J.

IIuUscli, p. ()3G,

1.

* 20 cdax aliolcrc k 20 c)iopi<[X'vr|;


P. 77.
I'

\c\.uslas (/icmi\lie/ic <rOi-i(/c.

Met/un. X\,

i'.y^,

18 3o) k 17 cm k 2i WiUebrordus

n/i Euclitl:rorinn
10
ri

5 l'oppus, p.

G.18,
11,

1.

19 xn; Iraduclion de Conimandin.

i(i(),

I.

K) diimlaxal
P. 78.
4 {l'<i.
fij,'ure.s

11/10 rir^ile, F.iicide,


17 (|iian(locuii(pie
fi.i;nra

5S;)-59o

11?

sydiis

Il aliseondamus

117) Videaliir

porismalis

i .

cxt ri/ont au-dcs.sous la


fui

MiM

(les

de csl opuscule soal i;raves sur les Planches


0<j.

de Poiiis.m\ du Volume

i>ni-

de.s

Jiiri(i).

k
el

Fi^.
1-:,

La

mme
et V:

figure

comporte
la

trois [)Ojitions
le

du point V, onlrc
79, G 11.
*

et ().
/j

cuire

et entre
<i

comparez

fy. 70 cl

te.xle, p.

Ligne

de

la

Note. JlouiUau

crit Cavallcrio.
2.

P. 79.
e/iil/'rex

5 Videalur figura jjorismalis


rcspcelifs
'.\.,

njont nu-de.ixnu.i

lu iiiiic ndd'itiou. saiij les


sui\.'iiiits,

4.,

'.,

est f/iilc m>aiit les c/ioues

des porisincs

79, 12; 80.

S; 81, 0.
P. 80.

k
:!

13/' i ntcuiique
.\(>1.VX

S {fa. 118)

*-

Fi^j;.

72.

Uuc

lettre

est inscrite au

mme

point

que

la Ictlre II.

P. 81.

10 utcun(pie
p. (i)0,
1.

II
1

juncta
.

AZ

fial]/;CT/(-fVn-

junctii'

.VZ

fiai

l.'i

11N|11(;

* 20 Pappns.
P. 82.
l

10

nN]lli;
(/'rt.
I

k
l'j
I.

i;ilN]Ell(;

9 Pappns. p. Gj2,
1.

1.

li.

(aim
*

*
21
1.

Hi

cuni

k *

10 P.ippns
I

/o/r d.

llullseli, p.GV.>,
*-

*20quinlilj'
Coiuiiininliii.
i"

R.V(;]UA!i
lo
i3.
l"^-:'!

P. 83.

:>

(piinli

V * C C.um
10/11
T. z.

ipsilipsa

IjO

=
p.

iGo,
:

10

t7

17

cum

*
y..

autliorcm

12 l'appus.

GiS,

I.

iS 21

r.'>o'.'i<j.%-.%

EJzA''cio-j T-n'-ol,

PROPOSITION SUR LA PARABOLE.


(Leons
les

rnrin=

fa, pages

l'/i

i4').)

P. 84.

ri

cpiatuor]
(;M](;.N
2:t
)

J.

G urliquo
I.

7 in

1.

fig.

P. 85.

12 ex 52.

Apnll.
2IJ

l:{

in >. fig.

{aussi tO et
P. 86.
P. 87.
I

k 20 denUirJdetur k
*
9

In 2. rasu
\'.\

k 1 * 2i In

ipiatuorl

',.

18

cum

3. (ig.
3. Apoll.

quatuor]4. {aussi IG)

et

cum *
jj)

12 per iG.

cum

{aussi

'.<)

k laulem

(J'u,

G ex 29. 2. .\poll.

11

M|N

VAUIANTES

1:T

NOTES CRITIQUES.

il9

LIEU A TllOIS DROITES.


(Leons
(ic

la

copie ancienne, dans

le

manuscrit de la Nationale,

fuiuls latin,

nouv.

acc]. n '^33'J, [ i5.)

I'.

87.

iJI

Sur lu

figure, les Icttrc.i


<i\'cc

(/<'Mi^/ii//il

/ex

points sont

fii

iiiinnsciite

ilaiis

Ir

Ici te, la iniiiusciilc doiiiiiic


P. 88.
(lalurjiliinliir

des

vuriiitioiis irrc^ii/ircs.

* S

ciiiu (.s.v/

17)

*,)

;pqu;ik's

10 rctlani;""'

l.'i

sc-

(eluf

fcrliir

P. 89.
!*

ciini

i^

10 rccUi 0.\J

l'ocliu

cm * ox *

[i

|iro|)ooiic

3'

Apol!.

ie

fi

rcclaii^'"" (iiiissi

7)

'.(

ci'im

11

rcliijiufj rcflii;

12 dciiioiistraonciii

LIEUX PLANS ET SOLIDES.


(Texte
talili

d'apns
f"
1

la copie
9,

ancienne dans

le

MS., fonds

latin,
i

nouv. aeip n" 'i339

/,,

12

f].

Leons des f^aria; pages

ii

f'".)*

P. 91.
iiiriiiila

scpliinijj.

t'ii.

Hr

A|ipolloiiiimi
(

!)

ad Itieos yciicralis
le

A *

12 curva

lioleiu

* *

Il \i;nu[iv.\J''a,

ajoute
-k

liiit;i;

recUu rc|)onciidLMn)

15 circularcm

para-

Ki liypcibolcm
i

olliiisiin

P. 92.

possiiiiL instiliii

Vi

ad aiigniiim daUim

f.

9|ltocta (l'a, !)
/.

Fi-:;,

-'i.

La didilc L\L incnliniinRc dans

le

texte (93. 7) n'c-t trace id dans

in

dans

l'a.

Kn

regard de

la fii^'iirc

de

l'<i.

est inscrit

\)\

UK

(l'accolado currespond au

sij,'ne

d'L;a-

lito). Kiifin

aucune des sources ne distingue entre


-k

les lettres algbrl(iues et les lelres

go-

nilritiues.
P. 93.

22

Z''

L)A

-k

a'quetur

a'(|u. /,.

/"
j

/,'

(I

ZIJLI
prop.

/.

(en
1.

mar^e

fursan Zl)

sed angulus ad Z datur

*
/.
:

10 adli-

cicnlur
uiit.

L k
l'J

I2/I:j 7.

lilj.

A|)pollonii * 15 nos oui.

17 ipiodcuniino

*
/,

recta'

ellieictur
*

21 A|ipullonianis
2,'J

2.'!

aMpiatnr

/-.

l'a ajoute en iiiar^c

W.y/.''

k 2i

iiyporboleni
1

ciuodlibcl

/.

(piodvis

fa k

20 rcctang.
\'.\)

*
k

27 Z piano
Fii^. 71J.

P. 94.

cinn l'a. cuni

L
i

(aussi IW.ti))

k
L,
8
1)

reelang. (aiissi[),

La courbe

n'est pas trace,

l'a.
I)

aul KJvcl

V.

adieeta
\vt\.

(aussi 8,
l)i'-t-

i,

l."j),

plannni

X *

a'fpiari

Ponatur {l'a, 3) * (i Di" Fa entre parenthses fa, nui a en vedellc


.il

A *

al;

:cUA

-I-

Sli

sur trois
Ujio

lii^nes.
./.S'

plaini

A k
a^pietur

duob.
()
l't

laterib.
II

11

repc/;
:

i'ianlMr|/ ajoute

verlio
I)''

(lise/.

./

.S)

/;'

a'i[uetur

igitnr (//y. (a sas'oir

=)

(ajoutez

ll.S),

(piod propunitur, et
j

li:ec crit

constriictio

JP

{ajoutez

/i.S)

a.'(pietnr AJili;

rcctang. (lisez rectangiduin

igitur AC.K crit () in /.

"

-/ ec te.rte se

rapporte une figure rcprseiitaiit deu.r a.ies rectani^u/aires a.\rinptoles

d 'une

hrainlie d'tij jierliole ipidatre dont AC,


eiirrespinidantes.
cule.

AE

sont des abscisses: (IF, Elt les ordonnes


/.,

k 17 parall. * 20 ZPJZl A (en inarf^e


leons sans indication

{-j.

J'ois)

k Dans

la

lettre

est toujours

un U minus-

fcnsan ZP)

(') Les

ap[iartiennent sculenicnt an texte des


il

l'tirui.

Dans L,

les lettres

alg(;brii[ues et

geometnipios sont gnralement eu majuscule;

y a

(|uelcines exceptions iiTCgulircs.

/t20
1'.

VAIUANTES ET NOTES CKITIQUES.


95.
/;i

1)1'

l'tt

{aiis. 3

),

piano

i * 2
)*

liyi)Crl)o!cm

-k

Fi^-. 8o.

La courbe n'est

jjas
:

Iraco,
Il

l't/.
((

*
ail

4 parall.

Uoclang.

fa
;

eu marge sur 6 lignes confuses


ralio.io

A'^ioF^

A-

E- in ralionc data

A--i-

\(\.\T'n emploie roitstammciit In notation

AKadE^ in A^ de mme
/.
8'.

cm
-k

f'ti,

cnni

/.

E' p(mr

Eij. etc.

Ijii a'(|ua*

lur],T(].
(Iraliiin

11

quad.
8i.

E *
Dans

roctang.
/'.

*
la

adficinnlur

1t|Sit (/',

4)

Zl qiia-

Fi>^.

les

/%. 8i et
/^j'.

sont confondues cl les courbes ne sont

pas traces sur colto dernii-re; dans L,


P. 96.

8i n'oiro ([u'uno dniilc de

I.

4 adricientiir
l'a,

/-

* 5 perquirere
(eorrigcz)

8 evadlt

10

fa a

en nniri^c
:

A'-vdDE

*
cl

11

Kq.
ad

acquctur

/,

Zl

quemcumque angalum Z

k *

i-2

parabolem /, qui

ojoiile

constitiiantur
:

13 circa] on

imudrail aiiparai'niit
17 1Z]IP

vcrlice
/.

NZ N
/..

Il dal.T

4/lo parallellrc
tisane,

15
:

NZ]NP L * parabolem *
hoc
est, si

L * NZ]NE
NP

Jii lieu de cette esse


l

T'a doinie

PI inlelligatur esso

et

intelligatnr

P. 97.

.^i

l'a

a en niar^e
I)

E-y. I)A

-k

(>

parallela
lij^ncs.

li-

A- DE
-k
Fi;.;.
f.

It-

DE A-

sur troii

L k

l'a

9 ,Tqu.

l'a,

qni a en inar^e
ii'e.ii\lcnl

Wt Lei parenthses
-k

pas.

I.

t'a.

83. f.a conrhe n'est

pas

trace,

l'a.

20 ifqualur NZ]a''quabit'.!r Nli


5)

*
lur

quadrato
/..

(aussi

^21)

k 22 rectum ]dcxtruni k |NZ(Va,

k 23

a'qu. l'a, n}quu-

P. 98.

supr.

k ab

el .!<].

om.

l'a

a en marge

U-

A-coE'-'.
A
l'a;

Fig.

X.].

Le cercle
ajouter
.V

n'est pas trace; les lettres yi cl


la

no sont pas inscrites,


le

un point

est

marqu l'extrmit gauche de


:

droite

MN. * 8 quodcunque
10
signe

/-

(sive Ft/.)
in A"/.,

k
in

i)/l()

quad.

NM *

e\t omis,

9 Zl] on voudrait

quad.

NZ *

l.'i

1)

in

bis
1

1)

'D

A Fa
:

(ehaciinc des sources cnnsen'ant par ta suite sa notation

propre)
ajoute
:

l'a

a en marge
scilicot 0^,

aufcrondo
1

It^ ^DA A- 1(2+ 2RE. k 17 ;rqu. quod utrimquc fuerat addituni,


fi

19 Ergo

l'a

P. 99.
13, 22);
*

::p

*-

;pi|.
:

Appollonii
rati.

S Appollonio
12

l'a

a eu marge

B^ A^adE*
fi)

11 ellipsim MNJN.M A * NJZ *


/,

/,
l(i

/>/

(ov

(piad

NZ
:

22 comniisccantur

23181 {Fa,

2fi

ia raliono dal

l'a

a en marge

.V-+ B- ad E2
P. 100.
1

ratio hyperbol.

27 liyperbolem

* 2S/29

(luail.

hyporbola

ciim quadrato
lettres
.-/

NU

om.

* k

2 toto]/(.ve3 tota 6 rcctang.

k 2/3 uii cnm KO quadrato om. k k NU quad. t'a, NU ipiad'" I. k l'igla figure

i/o uii

85.

Les

et

ne sont

|)as

marques. Dans
l'a

de

/.,

il

n'y a de courbe trace (|M'


.sit

l'intrieur

i|uadrat.

bolem
>^

21

{lisez
P.

a en marge : 01 sil A. ON, scu Zl, E. * 7 NOq />, NO NU tpiadratum /, * 12 l]Z k liypcr* quadrat. 01 * k 13 icqualionem k li adficiunlur /, * K! adfeiMionis /, * adficiantur /, Aq.h'iA par c.rception F k iUipialur/Vf k F.n marge de l'a : W-^-.V-j^ >.\V, +'+E2) du rectangle,

Fa k

Zl quadr.

i)

l'.l

101.

utrinquo

F k
*

-\-

Fq. om. k
Les lettres
tota]toti

C
.:/

MN

q.

/-

* NZ quadrato h k

1 quad.
11

abs
lella

* k

8|liac (Va, 7)

/'Vu. 80.

et .^

no sont pas marques,

k
17

i)aral-

12

Cm

/',

eum F k 13

Ij

quad. MN quad. NZ

/.

NZJUZZ

19

NRJU L k NO]UO
2 quad.NZ *^ 3 NU quadrati L {mieu.r) k NO quad. ad quad.OV * * 5 ellipsim F la k G dissimili Z, * 13 propos, k 13/11 lib. i.
l

P. 102.

supe-

rioribus

Appoll-

VARIANTES ET NOTES CIUTIQUES.


*
18 (iaolcun([uc
tcrmiii'.is

k2l
2i/2d E,

NZ,

X * 21 practicoii /,, praxim l'it * 2;{ liabeant dalain L * L fa * 2ij /r/, L crit bis c// toulcs Icurci, apvs Aq. <v K(|.
*
I

I'.

103.

(fa, 8)

pcrpcnil.
iii/c

2 dalio

*
:

N.M|Z.\l
ipsi

A wnit d'ohord

crit

ipsi
1

OZ

.'tipialis

ZM,

piii.t

corrige

jjrcinicrc Jois

ZM

.'cqualis Z()

se trouve

marque au pied d'une perpendiculaire abaisse de avec notre ligne MI; l'arc M n'est pas trac fa. Dans L, la figure, tout fait incorrecte, comporte un cercle complet UOI, les droites UIZ, Z, NM, RN et U.\I, celle dernire passant au-dessous
(le
I.

* /'7^'. 87. Le point surVZ; lM se confond

7/11 Cet aliiicn c\l omis duiis h.

jf

1.^

/?/,

9)

-k

Isagouem
elle

Im

copie de L,

pour

/Ai)peridice, est d'une autre criture que celle

de /'Isagogc;

subi dii'crses corrections, de Ut main de Rohcrval (?); notamment parabolen a sjst/natiijuement t chang en [)arabolam, hyperbolen en liyperbolam, paraboles et hyperboles en
paraboliB et liyporbokE, parabole
1'.

et

hyperbole en parabola
/-

et liyperbola.

104.

r>

scant] corrig de intersecant

*
in

(>

seetionis] corrige
J'a,
ipii

de

iiilcrsectionis

/.

'J

A cubus
/.

+U

in

A i|uadralum

/.,

A'+U

A-

continue l'emploi des e.rpoI

quad.

de mcnie ensuite) * 13 cuni A fa * i A cubns -r- li in A 2.')) 23 hypcrbolem * 20 synlliesiin 28 adfcclis A *31 exenipl. * quadraloqiiadrulicisjquad. ipiad. fa, quadratoquadralorum L * 32 Aq(|.|A* -k lisulA, ir/>y * Z(i.|Zpl.Z,, Z'' / * D|ipl. Z., l)'''' />/
ui/ils.

k Z *

[ilano

L, Tf

fa

{et

17 |iaruboleni {aussi,

P. 105.

2 Dppl. L (aussi 10, 12)


le

*
omis

Bsol.

{de

k
18)

"i

J.

omet
10 le

second signe

premier signe
IO/17|eniend.
si


t.

*
est

i (^iini
I,

{et 9, cnin)

mme 12; au contraire Kl, H solid.) L J'a k S parabole! (aussi i.


1

la k
/,,

12 Dans fa, la liarre de

di'.'ision

s'tend jusqu'au-dessous de ie(luabiUir; dans

la frtntion est dii'ise en

deux,

lt|et

ad (Va. 10)

J'a
et

k 23 Dans A,
Koherval (?)
r. 106.

est

ratur

21 A cubus L remplac par posito nempe ([uod, de l'criture de

l'.l

hypcrbolem

22/23 pro|)ort.

2 B Il et

in

DE k 5 *

iiUersecliiincm |soclionem
*
l,")

*-

12 a'q.

13

liolem

AO

applicalic

parallelic est l>ien


*1!)

dans L\

les crochets sont

tamqnam * paradonc

supprimer,
P. 107.
1

lue

K! seL'unda]2.

rectaiig.

OVZ
k 9
;cqiiab.

dabiturjdatur

L k
//JB-

'i

proportion.

7 ([uadrat.qiiad.

k 12
sol

xt\.

{les dcu.v fois)] cl


lie

J'a

13 parabolcm ((/c/e'/Hc 23)


tre entre crochets,

*
2(1

17 climactic;c]/rM/;f

3"

dans L, om. J'a; ce mol da'rail


(Va, 11)

]-t-

* Z

A *

Dppl.
r.

L k 2r|Ergo
108.

]+
li(|.

kl
in

om.
8 Z

k
bipi.

IjH

leiprdo
B(|. ia

liqq.

l!(l.

in

A([. bis -l-|liet


li"

-Vqc]. -t- li(|(i

B-

Aq. bis iequale

Aq.

A,
l(i
)

a'ipialu

H-

in

.\-

;cquale
*

B'
'

A'-

-h
It

fa k
-+

sol.

A *
r^

Dppl.
.

t (a/mi
^
rr

10 l!q. bis]-B2

/
.

,,
I

|)arabolcMi

,1

w-

Nq.
r;

Zs. inA"|
J
2.')

m Ai,
Zsol..
N(l

Z'inA
N

Ja

k
/.

19/20 qnadrato' '

,,,,,,,

qnadral.
(juadrata
P.

* 22
*

quad. qnadraUc
est
sol.

cni

J'<',

Cum L k

adfectione

27 (pia<bato-

29
i

curandum

109.

(aussi 11, 17)


in

B((. in A(i.

bisJ-A^

in

B^ (auvsi 11 la \" fois)


)

k
*

'.)

Bq.

in

Aq. bis]-B-

B^

1|

Zpl.]Z'' (de

mme
2(i

13, 18, 21

12 secunda|7..A
pi.

13 verbi gratia] (V.

G) *

17 Zs.]Z

19
/,

hypcrbolem J'a 21 Z

corrig de plus
P.
i'*"

L k
B-

il
/-

corrig de minus

;rquale A,
'

a.'([U.

J'a
B([

L * 22 -^J k 28 U'q.
Aq. bis (la

110.

ntrinque

bisjZ- prtai la notation abrge


fiet islinc.

* 2

in

_/bi',v))-.V2 in

* 7 parabolem k

422

VARIANTES ET NOTES CRITIQUES.

LIEUX EN SURFACE.
(Leons du maimsci'it Arbogast-lioncompagni,
fui.

Tu i 55.)

I'.

111. 112.

2 2

cil

renvoi, la note

d'aprs une copie.


Icinincs

.'i

i-:;'?;;;'.;

l.'i

conicis

(f"

Si""
l.")

1'.

/.et-

Humcnis des

ne sont pas

inscrits

-k

12 criljcsl

*
*

Si

f"

5'2)

P. 113.

:{|sint (f 5-2')

-k

parabola

aiit

liypcrbola

* *

i:!

Arcliimcdiua

21 cir-

cum|lerenliam (fS) * 27 NII']NM1'


1'.

2S
'J,

Cum
i,"i,

114.
(

3|Nll* (f53>")
04
)

Cum
* *

(a.t.H

17, l'J)

11)

dunUa.xat

-k

20

salis-

faciat
P.

115.

li| locoriim (f 54*)


1
I

l.'i

diimlaxal

18 et
-k

2(!

ciim

P.

116.
117.

superficies (f" 5i)

10 qiiiljuscunque

20

major

(f"

5?")

P.

mabis(?) *

Il jan.

.Ju-c/essoiis Finis.

DlSSEllTATION TRIPARTIE.
(Leons des

aria, pages

lo

i5.)

P.
P.
I'.

118. 119.

12 cxeculuros

13

cum
{l'a,
1

20 sivc qualio
4

nom

120.

verbigraliajv.g.

k 2i
*

cuboculnis

planosobdum k solidosolido k

2(i

ipia-

dralocidius * planoplanum * planosolido


P.

121.

:!

(|uadralocubocubus

plaiioplanosolidum

*
7

planosolidosolido

1
)

."i

quadralo-

quadralociibus
P. 122.
:!

* *

solidosolido

planoplanosolido

cum

(rfc ;(vc

paraboiam
Il

iiaraboliC

Fa
llf

{corriger [)arabolcs)

*
5'.

Fig. yo.

Non reproduite

dans
P.

les />'//>(.

cum

123.

l|

conlincnl (/>/, iia)


','.

*
*

cum *

21 3'.

l'.

* 22

('.'.

;'.

8". 9'.

10'.
P.

k 21
1

2;i 3'.

28

i".

124.

c.xlex una parte, ex

8/!)

ipradrali

/(n'/)(7//-rV/'f(piailratiei
J

Z plan,

in

A
P.

(|njil.(|uad.

L'i

I)

solid.

k M
*

plan. plan,

iii

(piad.

* 27

uti'imiuo
!l

125.

2 Z planum
*

."i

3'.

8 poste

riori

.//fcpiadralici

".)/IO
2.'i

(piadratienmjquadralnm

raclolpacto

quadratuni]latiis (juadrali
cit

(/', ii3) k qiiadralij /ire i>eut* 12 prioris * i inlcrsol.N * 20 pc* a?quandum];equandi l'cul-clrc jinit-il
1

conserver ccf deux leons


P.

supprimant

les

mots a lalero
((ti/ssi
2(1 ei'im

(2.")/2()).

126.

.1'.

(aussi 8)

Il

problcmatibus

11)

l'J

iiomogena
'.i'.i

*
8'.

18

lia-c

* *
*

Ibrjua
i'.

2:f

Cum *
*
;)'.

21 ad priniam]pura *

* 27 quadrat;e k

;'.

P.

127.

10'.

*
7'

0".

12".

2 11'.

*
11'.

G'.

*
(i

:i

Cl',

lo'. *

9'.

;>

8'.

\i'.

9'.

Cum * 8'. k k 10'. k 11

7'.

k 15".
|

alienis

On

VAUI.WTES ET NOTES CRITIQUES.


ii'ii

423
d'une

pu
i:t

rclroin-cr
(jui

qui,

en pnriiciilier,

Fermt

tiiirnit

eiiipriiiit
.sur

relie joriiiule
,

/)e/ixe

c.vprinicc

de

dii.'erscs

nuinircs soit

l'iiiton

soit

sur .Iri'toie.

(/>/,

iii)
1

21 expatiari
21,
2:;, 2'.)
>*

1'.

128. 28,

y
*

(/w,v,f(
7/<S

*
*

y
17

(aussi 2,

lifl,

:i;!)

3'
Hr

(otm.v/S, II,
11'

i;i,

29)
7'

maiiobit

;pqiialiu

CarLesius solvi

Uiiilimi

1-2'

I'.l/2(J

1'.

129.

2 4". (tuissi

:i,

2H)

>*-

iriginlajlrigcsima
1

.'>

7'.

(nussi 8/0)
(/
',

(i

(i'.

(c/Kv.vt'lO)
.i;ral.

7 A'elB'l)

Il y'.

cum

Ki

immulandam

iij)

21 vcrb.

P.
2:!)

130.
*-

3'. (/.'

2,21, ;n

* (Icccm]io. * 2
(

4'.

;i

exociili

*
i.'i.

G cuiii("vv/

12 (iiiodociin]
I

i';i..

2(1

(iclo] 8

rm.vf/

27

2!) (|ualiior(Jc(-iml

lil

V.

I'.

131.

C.nni

Il

Dimi.

*r

17'

\l 2'>:

l!l/2(l

cxpcclci

MAXIMA KT MINIMA.
L
-./,

~
= = =

copit!

anciiMino foiuis

Lil>ri

(nouv.

at-q.

lat.

23.^)),

f"'

lo/ii.

co[ii<;

il'.Vrhogast (ii'uiv. ari|. Ir. .TjKo,

f"^

i'|.*>

i'\).

.1

coiiiu

au net d'Arliogast
linncoiiiiiagni
)

inauusci-it

De
il

la (la^c

i3:i,

li^'iic

7,

1 j

imiir la .'eooniic rdaction


(

la

page i34, lisne

7.

,-/'

liroiiillon d'-Vr-liogast
3l>Sii)

(nouv. acq.
de

fr.

(
)

vo/r page i33, note

1).

en tant

qu'il diire

VA'.

D =
du
titre

Li'tires

de Uescartos, d. CIcrseliLT,

III.

.'16

et

!)-j

I'.
il
I

133.

.Iii-drssiis

Copie d'un

cscrit

cnvovc par
>/,

le

II.

Pcrc Mcrcennc
J^^a

nionsiciii'

ru riiiurc\ des Cartes L: Kx Kcrmatio


jieut-ctre ronscn'cr
:

^
10

(i

in
liO,

notis]ignolis

/-.-/,.

lerou

fju'il Jt//liiit
:

cp. pai;e 186,

28 et

tiiulefois te seii.t est


./I

dil/c-rent
-k

pour

la leon propose, voir p.

140,

prius esse terminus l^a

11/12
I'.

j^radiliiis o"/. .1' aj-

A
-k

-k

l.">

adfieiunliir /,_/.

134.

adfeclione /-.y
.'/, II

deiiide |deliinc

^ *
12)

iilrinipie

A *

adfirmatis
-k

./

*
k
I-;

7 subjecimus 10 .Vq.J.V- l
liis|'-H in

8 rectang.

/V

.-/,

(rm.vs-/

1)

parsjpar /'

\\t^\\x'ioui.Vu
-k
\'-\

L
ili

./,

J'ii.

'-K in
1!

{(pd eonsen'eul eusuile ht notation ejponenticlle )


.V --/,

A
:

k
It

lii[.|li

l'u

-k

U
1',

reclan^'. l'a

l.'i

./,

ajoute

A- -h
lieu
-k

2A X
li^iic
,

V:^

=
B

1)

A-(- li:

17
*

E
1!)

bis]

F."
,V

fa
bisj
'-A

Ju
J'u

de
crit

cette

./,
l'J
:

crit
eril

et 21

J,

pour

tu ligne

eril B x E = 2.\ x E = 2A -H E. pour ta ligne 21

erit

2A.
I

V.

135.

{fa, 04) *
*
il

piinctumJOl

oj.

Fa,

aj.

A, et {en interligne)

peut-tre

fiuii-il a/riuier ut

(a ./, Il i[uam CE ipiad. a k (piad. Ili fa k 12 Cum /, t'a ./, k El DJA a. B et en marge i|u'il nciinnic d par aprs * l(iad]ant/' proportionem 7^/,, rationem
tpiad. (4 fois)
:
il

ad lE (piad. J,
icy noinin /V( ./,
-k

B ce

17 bis
10 Af|.

om.

,/,

J'a

{de mente

1!),

22

et
-k

l).

136, 2, 4, 8);
./, yo//(f
.

La
x

partout la iwtaliiui E"

(la seconde fois)] Xt\\VK\Av.

21

L)

A'- erit

klk
P. 136.

VARIANTES ET NOTES CRITIQUES.


GAbisl-VJ'a.

*
le

l.'i

pro|iorlio:iil)ii.s]pro|)orlione
:

.t/,

l'a

Ki Dciiiiinol

Dno i

* L

porte en marine dans

sens vertical

M'' (les

Caries,

f.

'i\-.

II,

Lei.ons des J'aiia, pages G5

;i

6(j

{o

la nntnlion exponentielle

n rte ailnple).

P.

137. 138.
l'.li

".t

paahola
1"'".

*
liot.

12 hasis

1'.

* *
.\

!2

.Vrcliimcd. do

mquipond. cum

:i

cavas

.'>

ciim

[iiu.\M

!*

7 Arcliimcdico
nin.

*
in

it

lbislK" (iwlalinn qui


ad H--J-K--4- EM-:itin
-\ in

cniitiinte

c/iuiilc)

12

ad

Il/].-h

J/.
,

Ki ni
in \,"

It

K2

Pila *
,

17 a^iiiiabiUir]ap|ili-

It- in

'"'"^"'-

'

-h \ in F.^ B in |iMK"-lin>^B

-K^

* -'

'^^^^K'"'

,t ^'^'
,

P.

139.

/.V/.

bis]

-F.-

i\\i.\

La

iwtdlinn est dsormais le coefficient en exposant

ra<.-aiii.

*
-k

^1

(i

/.f .vc(w/(/ /cr/Hc

o<

li^

8 ab

TT,

adfecla

l<)/20

indicarejju-

(licarc

21 5]5i.

III.

I.i-ror.s

des

l'tiria,

pngfs 00

O9

{uii lu

uotnlion exponentielle a t adopte).

W
k
2(1

UO.
l1)1

7 .Ugebricis
cn.'uite

8 .Vr.|.\
coefficients)
le

11)

qnad.
llj

Il

ex
-k

1F..V

iiotiilinii

pour

les

-k

\\c.<iin

li

* 12 F bisj^E (/twc prim * Ki lamqnam

A
:!

A'
E(i.]F

* 22
*

troisime terme est

\*

in -'E^

P.

141.
142.

Il opoiletjii'qnalioncs
relferl

^v;.

17 ^pcpir.lc

* 21

linca

IV

(/rt. fi;)

k 2

ul ul

Il

piop(irhonom]qn;rsliontMn

21)

crit

OIN

P.

143.
144.

.MN'I crit

l!inA]B * 22

l.e iroisiciiie

terme eu rcprlc.
2(1
;

P.

7 rcsidniini (ro/T/:,'c.-)

20
1(1)

pni
:

cL.

N * H O.MDJONO * *
.">

L"M

/ .

G8

I'.

145.

Klli|isini

ho/

7,

1>.
'.)

Ali;cbric's

conlenlani linlor pnnciiim

sumpUini ad libitum, ajoute k


{xfois)
(o.

D.MJDN
f< 2li

12

qnad.

PO

ad quad. IV

(juad.
(|iiad.

Ki rcctang.
2:i (?

(A./ii/.v)

*
2,">

18 i\m.{\j'ois)

k 20
2(i

rcclang. (i/w.v)

21

fois)
P.

2i

rcclani,'.

quad.

*
1

cril

"w.
Oq)

146.

Ki lioniog.

17 in

(i

om. k 21 ciun

doni

/'(/,

2.^!

O.MjON

P.

147.

2 numcpiuin

."i

n^yml)^ol'on

(i

Diiniino]!).

IV.

Lcrdiis d'.\rlingast.

A
,V|=
./

copiu au net
]>i'oiiillon

(MS. Boncompagiii,
acij. franc.,
11

f"'

7S Si).
f'

(nouv.

3280,

i33 i3G).

leons de A, irites aprs coup d'une autre ciure en corroctiins ou dans des lacunes
priiiiitivL-nn-nt laisses.

P.
titre

I! 'litre d'aprs A qui a en noie : Dapri'S la Copie de Merscnne. .Ji a pour 147. iMelhode du niaxima et mininia de Fermt et en mar^c. D'aprs nne copie crile par

Mersenne
/c//c()(

et

peu

li-iblu

* k

il

syneriscus] en renan Vict. jiag. io4

yJ,

anastropliesjf.v;

Viet. pag. ij'i -/,

10 correlatarum o;h../,

10/11 conslitutionc .Vj. construc-

VAIIANTKS ET NOTES CIU TIQUES.


lione
licel

425

Al * 13/14 qua;

vctori el

nov molestiam exhibuere Geomelrio.'

./.,

10 licetjsed ./,

sed-/
A. 148.
sccaiiihi
1

|iova/o5]monaclios
f'

coiisliliiLivi ./.

*
II

(!

ulriiiiiuo

3^^

.'i

sccla

/(/<
1

/j//u/

*
de

1(1

condilioiic yU, ila

quidcm
-/

yi
lit

sii|)|iOiilui'
./., it

J^. cndiim ccrii aii-k

ilcssus

la

filiale

de supponilur

iiilercipiiiiilur

11 alicujiis

Ji

*
l-.

17 igiuir -Z,

corrcllata

A *
*

!2l

loco .l^

* 20

acccdunl

-/

'il

scmpciqiic

aiiclis

k 28
I'.

diircieiilia corr.

de

dislanlia A, disUiiilia -/i

149.

iillimam A-i

divi.sionom J.,

1/2

aova/r]

vel
./i
.'i

<

Inciiiir

./,,

lU

*
*

iiiiica .!.<

*
-k

cuiilingit -/|
ii;iliir

qiuiin
)

./,

eiim o liim (?)


corrcllatis
qiiadr.
/o
l.">

(pianlitalcs iw/.

/,
./.j

i Ciiiii ,/,,

((wr.
(>

(/(

jam
./.j
(

/!

*
l't
)

iiielliodiiiu Vii'la'am

* *
*-

aMiiiotiir

ipsi

./.j

)*

soinper

*
2
21!

correlluta -/

Ki (|iiadr.

./

17 CoiiiparaiiUir
'21

/i

18 (|iiadr.
./,

/i'/.v

* cubo

(> fais)

!iO

(|uaili'. ./

K(|uadr.

coiisUliilio ./,

( Incline

-k

(piadr. _/

I'.

150.

piaclicL'

A, pra\is Ai

corrcUaUii'um Ai

-k

2 pcr

ipsoriiiii
-/,

diderciuiaiii

coiiiparaii |soii ipsuruin dillorciUias {corr.

de distanlias) comparari

son i|)Sonim (corr.

de sumiiiani) distanlias paiari A, en renvoi mt Ihis de la pa^c ; ./j a corrii^c le dernier mol en com\r,.\vm k ut e ratioiic ./-i, iiL. rationc rrwv. (/y conslitutloiie /i * iiiiic cwv. (fc niiscrc (?) -/] k dillcrnutiam ro;v. (/c- dislauiani ./, dislanliaiii /, k .\c.|.\
. .
.

ii

.">

ciib. (nienie

abrv.
*

7,

10,

12,

l(>)

7
.V-.

1!

qiiad. ./i

11

una]priina A|

* 2i

(^iirii

./,

inventa
1'.

-/.>

21/2.") coiislituliune

151.

I!

liju'oji.

k
21!

I..7-/1
p.

lilj.

-]

te calcul.

|;,

17,

2(1,

et

152,

10,

10)

k k

11

-I-]

./i

{itienie Jniile poiirsnivir tlnns


./i

18 parte

o/;/.

21

en

uiiiilius./.j,

aMpialilnis ,/i
I'.

152.

I) iii

in l(.]

I)

in

Im]../,

* 8

luijiisinodi co/v./c lias liiv. ,/^


./i

con-

stitutionejconstr.
dcci'it

-/.,

1.")

i.^iturrwr.t/f sive./sive

/, * 21 ci'ebras k 20 tamen licot .-Z *

A.2

2.'i

lecnrrcndnni

.Z,

se vel ./i * 21 non postcrioi'cni (//. ifc posiliones l<

* 20 quippc
oni. A,

20/27

facilieitaleni ./

k 27 abnndc

2!

id L;eiuis ./^

P.
le

153.

vers est

corr.

iiroaunuiainns k scniper et-/.j k 2 antcni /.^ * I! (.-Dnlinori .\.; * 8 Tout de A.i k 10 tribus] 3 * repcrire corr. de invcnirc ./^ k si ducantiir lies de ducanlur du;e et 1res .U [en sorte r/n'il rc'.\ln si dufailtur trs duii' et 1res
1
1

\.

I,t\'uns lie

l;i

co[''k-

(IWrliOL^risl

(MS.

roiicompa^iii,

I'"'

.\>G

5i)).

P.
p.

153.

\i asvmelria^

* 22

/x/.v

de pareiulisa (non plus

(pie

p.

154. 2, 8. 10, 20;

155, 10, II, Ki; p. 156, Il


V.

ipiadr. (incnie nhrccinlion ensuite)

154. 155.
156.

17

quadrato

*
11

18 Cuni
Ciiin

k
\':

21 asynictri
rt

I'.

10 (piadiali

k
Il

U\ latcri

111

dini.

li

1'.

(.)

plan.

*
ad

resnlvitnr
|

17 15q.
(piadr.

-V

cpiadr.

18 Ali ipiadr. (9

/ii/v

,\l)

ipiadr.

21

(pia>

(pia:

ad

* A

1'.

157.

'(

.\(i.(piad.

'.<

iiiininia] nuixinia

.\i]quad.

niaxiiiia

rniiiiin:i

10 U

cubus k

12

It

(piadratu

10

asymetrias

* 20

liy|ierbula

k 27

li\ fierl'ol,!-

l'i;iiiAT.

I.

.)J

'rlG

VARIANTES ET NOTES CUITIQUES.

p.

it

-2'.)

158.

(asymplotis AF, FC) cxplUolion de sub angiilo APC, n'est pein-vtrc

pas de
V.

i'ci'Duil.

158.

liyperbolam

"i

liypeibol

-k

'.)

MB]

in

B *

12 miiioris]nimis

VI.

D'aprs
/'

l'orij^inal tlo Fi-rniat.

= iiiiinusciit origiiiul (nouv. Va ^ pa^c.^


t'tirin,
(I)

acq.

fr.,

n .3280,

f"'

ii2 117).

"^h.

A =

copie il'Ailjo^MSt

(MS. Bonconipa^ni,
(D'api'cs

f'

G8 73

).

ci

ne

jiorteiil

point de titre:
les

A
I
(

a eu note

une copie. Cet opuscule est imprim tiaus

Ojier

aria de l'crinat, Tolosa-, 1C711).


les lettres

Dans

le

manuscrit uriginal F,

des figures et colles

((ui,

dans

le texte,

en dsi-

gnent

les points, sont eu

minuscule, sauf A,

et II, et

surmontes d'un

trait horizontal:

les lettres algliricpies snut .au contraire

en majuscule.)

P. 159.

2 Pr;cf. l'u

*
-k

Vil]
.1
|

7'/'',

7.

fn

suas corr. de \psarum

laUin r/i
lateiii

laiiion

nm.
20

*
Eslo

Icgitimuiii
( l^fl',

om. F,

sufTiciens T^a

F * A -k

,'>

lineas rcclas li adicquali-

|;pqualilalem
1

Vu
lu

70 )

scctis /

P. 160.
licltc.

Clim

k Met
II

\1 pcii:

de parcnlhsef
li'^iic

l'ii

stnt la iinlalion

e.rpoiieii-

\'.'>

Ciini /'./,

Ciii 1

Fi?. 101. /.

AU
3

'c pas trace


'ti
/^rt

dam

Vri.

P. 161.

\\

l)is|-K 1(1 (iiinne notation en.uiite)

k
aj.

omet
il

prinn- disorniais

m diais- le\ monmes-, k


/

i A(]uailraluniJ

A-

N in F bis et snp* 10CA|AA'ft * Ulpdiir


hilituilino -/

cctlc lettre, J'a et


iccla Fil l'a
{l'a, yi)
P. 162.

oui
\'.\

toujours V.

ACJrocliC

Va k

k
1(1
1

juncta
l'oins

k
\1

V^ et

k
;

cuv\d l'a

Nicomoda F l'a k \'t pfoli.\iorj prodivior /'/ a k k 18 est o;/i. ./ k M\\\li\ F l'a
(i

BI|B(i

/a k
./,

procdt

||)i-0(loat
F:11

l'a

k
/'./

7 recta (devant

CD

et EIl

om. la
/'
l'a

k *
*
k

vocelur (ywrt Cl)


14
l)omi[ius| Dmius
/',

</ Kll)|sit /V/

|FN (peu

lisible

dans

/')-/ />(

12

iisj liis />/


/'.

D. l'a

k 22

:P(pialilas
11

21!

curva] Cycloide
>.'

l)omini]l)ii
2(1

Dm

./, I).
2!

l'a

k 21

corrig de

A dans

/^(

main)

* CFJFF
k *

est

dueenda l'a k
7 jUl)
1:!

CM]A.M

l'a
/

P. 163.

vocclurZ(data w.) /'(p. 7a) k 8 vocelurjsit

(r,r( !))
/^V;

'*

nl-

cuniiuc/'/ *
17 niiuusl
V.

l'a
(i

MUOF|nione
k
18 1res om.

/',

MOVE /a
Va k
1"J

* Met
exjet
./

17 adicipiari Jajciuari

Hi '/

superiorc l'a

164.

trianguiornui siinilitndinem l'a

i|)si

om. l'a

k
K

8/'.t

qualilas
in

la
/

11 in li|in in

/'

*^

consistel ad;P(pia!itas inler


J

///.

/>(

12 et

in
j

A]

UHF

k
OUI.

F!
I

C.um
II

F
18

l'a

k k

li a'quelur

/>/
J

l(i

ex una parte

:i'(piatnrl

/^V
j

*
l'a

ex allcra

nempe

ZBli cnni l'a

k 20

.ICquetur om. l'a


(

21
)

cuni
/',

k 22

liet

li^itur
I

cl fiel l'a

2i-

ConslrnclioJConsl.

crit

au-dessus de Ad

oui. l'a

P.

165.

li

iileoj corr.
t

de
|

ii;ilur

/''

it

veru OUI.

II

Sil

(l'a, -">)

* k

'

BI)|l)li l'a
ll/l."i
/-'(

."I

sive et elegnntior e\adel


la noie
li-:

/
\

correction indique

peut cire rellement de lu main de Fermt;


lit.... ad rcelau)

le tc.rle

dans primitif, remplac par


le

mots

NO, scuihle avoir

t.

autant ipi'on peut


doit tre gale
/'

discerner sous la rature


c'est la

porlioni quadranlis

MD

lectain

NO

constilniiuus ;C(]ualcni.
ijiii

Kn fait,
l'arc

projection de

10 sur la perpendiculaire au rayon Ml


P.

!\ll).

166.

Nicoaicd.ea

/'

la k 2

l)oniini|l)ni

it

pertinent

( corriger)

VAUIANTES ET NOTES
* 8 in sequciUi (i^ura iiiarum /'
P. 167.
Diiii
(nii.
/'./

ClUTlQL'IiS.
*
11)

427
I

'.)

applicalo ./

cum

/' /

-k

foinuc [Idi-

utcuiifjiie
/'.

/"'

."i

slalioiic] ralione r'

8/'.)

D.nniiio

lio

llulicrval

o/;;. />/.

de Rohcrval

VII.

Texte d'aprs

le

MS.

Vicii-d'Azyr-lnmniji|iagiii,
I"'

i'""

i7"'-iS

- /;,

A ^ my'w. d'Arhogast (MS. Io]iuuni]>agni, j^-iS. // = NulioLialo, fuiuls lalin iii()7,


1'"

t8-?i|).

Titre .ieulemi'ttt dans

II

avec t'nbrviaiiuu Al)

l.

1'.

M.

P.

167.

20 seniicirclo

//

21 et] plus.///
(piadi-ali

.//)/('?

cyliiidri, // rt/<)/(-

(Similis csl
//;rj,'7-

reclangulo
iiale
:

DHA

plus

tliiiiiilio

ex DM et oninilms

diiplalis),

rfc ////<;

(Juod

iiicliismii est luic

addidi ad e\[>licatioiiom.

P. 168.

:{

;C(|uatur];i'iiuale //(./ i)
2:i)

(1

adplicatis//

'.)

satisfacil /V

I.'!

('.uni

IliH (aiis
P.
iij.

18 aulein oni.

JH
|

169.

-k

ut mains] uiajus ut // * 2 sect.'c ~ determinationc )demonslralione //


I

divisa.' //
*:

* minus

\'ide in altra pai^dn


./

8 (pia'sliuni] proposilu

(pian-

dijquc Iqnandoipndem //

10

Cnm

.//?//

12 ipuesliononi |p|()pu^itum //

111

il

IX.

i;

1)

= =

copie d'aiires Clerselicr

iiouv. acq. fr.,

ii"

.'i'^SD,

f'"

S-j

siiiv.

et

^.S .-iiiv.y.

Lettres do Descartes, cd. (lierselior,

III,

lii.

Dans ces deux sources,


adnpti'-c

piiur

le

uiurceau
siiTipIe

\'lll,

la iiotatiou cartsieiuie

a t coiiii)Itenieut

(expusanis.
eu

juxtaposition des lettres dans cliaqilu niouoiiie, coeriieieiit


ySx\

nuiiii'i iiruc

avant

tei'uie),

mais avec des lettres majuscules.

P
P.

170.

:;

AKDit]Al)l'H r, ADII
cl

/>

*
(;

</

I:

cnm *

12 rectain

wn.

I)

172.

W 10

6',

01 I)

-k

et

jalus (|nad.|rudi\ quadrala

l.<i

ixircnllisr
l.'i

n'est pfis jcrmco

D\

jKis lie pareiillixcs


vcri;it

('.

i\

l'cts

de parcinlw\cs.

-k

10 fict

al)iiip-

lis]et ruplis
P.

* 22

k 21
12

in\ei\to cl tlienrcniali
I)

173. 174.

8 Inmiins
'>

"///.

C k

;:afa',-f:'^fi);

P.

snmina
P.

]<:o/T.

duo illa I) k (i Cum (chm.21) *de ut snmmam 6', ni summum H


dcnso T,
101)

'.)

ad ralienem lempoi'is

iiuiliis

* 20

ni

175.

12 in nicilio
ici lu

in

siqierlicic mcdii
:

dcnsi

k *

l.'i

|iure

i).

pen(^
iniiri^c

C
:

k
in

10
I'

C place

f^.

rare

les iiioH

In lii;nra iivaiil |{sto.

2.'i

a vu

lifr.

P.
L'uln

176.
<im.

ininoi- est

/'

C k

12

.MN]M\I

* N'V]NI( C k cum (iiii\m 7, li, 20 k quadratnni 1>, qn,MlialO(pKulralnm C C k


.'1
1

II
-t-

rcclan:;o

l.'i

cl

P.

177.
;

,')

cnm *

7 ul

ow,

C k
21
('

II

NS|SN C k
:

U/I."i

rccl.in;;nlo

IINV

liis

ii/ciil-

c'irc iiiieH.f

ou<\i 17/18)
"i

C k
Il

a en marge

V. in >'

fij_'.

P.

178.

a.'ipialur

IS]C

a/oiitr ita ci on/cl les lignes

12 et

i:;

l:;

IN

/>

* 21 Mll.M C

428

VAIllANTES ET NOTES CRITIQUES.

METHODE D'ELIMINATION.
t'ii

P
L
(Cette dernire

Varia 0[icra, paj;es 58 Gj.


SIS. Nationale, fonds latin lUflO, f"
SIS., nouv. acq. latin
ein|doie
^.S.'ig,

!fi

53.

f"'

17 20.

eojiie

constamment
iiafj;(!

la

notation cartsienne coiniilte,

partir do la

iKi, li^'m^ i5.)

P.

181.
ifi'ii)
/.

/.

ajoute

niiiuiiio

de Fcniinl ml
(i

aniio

inissus

*
!-

.'i

Upddiiclio

A *
Z

.Vl.oliricis

cuiiqiio
crutiito)

l.'i

cl 19

ciim
/.

*
ali

l(!

sol. /'

P. 7/"

Dominum do (larcavi din 20" Aprilis * 1:2 Eq. * N qdtn /. * ll(|ii;i'L * 18 Z, .S In, Z sol /'; [de mciiic

2:!

al)S

seciiada
Ciiiu

In

I.

P. 182.

liiijiisiiiodi /'

I!

tanquam

et

/.

* S

l'a

marque ^/'a
J'
|

di'vaul le

premier

Irriiie.

Kl loties oui.

/.

umniiio|continiio

A *

l(> airici

17 al>s
f

E fa
391

* E qdtiiin /- * 22 ni A, * 27 ni dixiiiiiis oin. I.


P. 183.
.">

cl /' /'

quoinodociinque

L *

alFocia

2:f

Ki'il

fer.

Ciini {(Je

mnit
le

l'ahrc\'ialioii Zs.

mme 17, Nq. *


!

22')
in

tamqiiain

Va

/',

ni

lanquam
.4

/,

*:

B]Nq,

trohicinc terme du de'iiombiatcur,


P.

in U, J'n La: l.VN*


12
cl Cirt.
/'

-k

11 in

in

J'a

P *

ilsor-

2")

Pour

184.

:!

cuiii

-k

secnnduin
/

/,

-k

l:!

(/'.

Oo)

i:>

Al^'cbricis

* *

.symolrica /'A
esl

*
l!l

climalisinns
laliis

A *
(B

l.^/lli

om. A *

ciiliicum

in .\(Hi.

Acnl).)

Viiulcu /'

17 suflicienslsiipcrlicieiis

l'a

-k
)

laliis

eiibicuni.
ialiis
(]iia-

laliis

qiiadraliim

draloqiiadratiini

* Z]'. l'a [de mme ciixuile) k 20 laliis (-k foi.i l'a 1' k A * laliis qiiadialuni A * 1) cidi. /'/i * .V ipi. qn. /' /'.
qii.

P.

185.
III,

.\

l'a

de

mme
cnini

11, 2S:

nin E euh.
2(1
1)

iiiia

L k

cidnis
/'

mme E qii. 2(1, K (]n. 22) * .\ cidi. (/ i" fois la /' de 'iS k Ac. o/h. /, * -:- lai.] -i- L, l'a A * ITi liiL'c l'a P (de mme E cnlms 22, A ciibo 22) *| 21 scd cl
> 1 1

ox

A *
P.

21/2") conjiciuiidi

2S B- l'a
(I

2'.l

radice l'a.

186.

inutili.i]aiulil.i
I

A *
i

lerliiis, (iiiartus
fiioriiil

A k
l.j

clca-l.

/'

*
. . .

7 lanniiiain se
/,

cini|

dani

(/'';, Gi

*
l^

Kl fiicrinl A'o

k redueUe
l!.l

A * roduccs om.
resoliitiono.
2(i

Il

deniquo

deindo A

k
l'a

cxidare

inuunierosa /'

asyminolri.T om.

I.

k enim m. P k
quani
P.

IS ciini

quandin l'a A

eonstiUiendmn A

* 2S

niiiu-

187.

diiinlaxal l'a

A * 3
B
qii

cl e;cl.

P k

'o

data om.

P k

13 cxposcat]e.\pnsuil
2 ipi. l'a

eiKiuc Inecpio

P k

Kl

l'a

(de

mme

23)

* Z

qii. /'

2(1

ciini

* 21

dcRicioiites J'

k 23 A

(]q. l'a

P.

k 21 exjdc A

P. 188.
caet. /'

Palebil corrig

de Ha

crit 1'

i!

culiio:r, (piadraloqiiadralicjc
.
. .

om.

l'a

li

mmeiO) k siimaliir A * 17
(de

ciijns)ejns

A k qiiiTnincpic A

12 inveniiinl.

solidum (13) om. A

13

k cl cnm

VARIANTES ET NOTES CRITIQUES.

'j29

PROBLME D'ADRIEN ROMAIN.


l,c.;oiis (le
l'oi'igiiial

(Ms.

Ilciygciis 3(>

du rUiiiversit du Lrydo)

collation de

M.

liereiis di>

llaau.

I.n (listiiiclioii

dos

ii

ul v,

cl

n'c\islo pas

dans

l'origiii.il.

I'.

189. 7
-t-

ce|ii

*r

190,

1:2

(iniiiliscclionem
i^
-2~2

192.

If

-h

/wur ci?)

l'.idici

cidiiciP
-1

l;i

radici (|iiadraliiculjic;p
."i

-t-

i-adici

(luadraluiiuadraloruhicir

194,

pri-

mogeniain *

I dresse :

pour Mmisicur
Iliiggens.

QUESTIONS DK CAVAMERI.
Leons du >./= JIS. Arbogast Lont'onipagni,
/i

fol. :>5 foi.

;i

:(>.

./

M.S. \'ic(]-d'.\7.yi"-}innconiit;ii;ni,

i.S.

I'.

195. 196.

piiiiii ./

;;

D"

duo
/)'

tS

-k

IV" ./ dniuii J>

8 nolicissiiilinii

/;

P.

'2

laOititcr /<

-k

fi

iiiii
it

!.

:2:!

1rs ilcii.r inciiiltrcs

de

lu p/irasc.

l(i

suiiiuiaill

* 8 pronuiici.imiis * * HO V. i;.
/'

14/l."i

i uiici-'.xriii

P.
(

197.

:!

ncmpc
-11

|ilciiiiiuu ./

ciiin /?

7 parabulam (>. S

*
|

i.

aplicalis
./,
I).

y.Jois) Il

-k

ambicns

.111 et Mer.sciiiic {voir\>. 195,

note

i;

'i\)

J)oniiiio

D"

/;

c\C(iuciutir.

I'.

198.

parabdlani
i

2 propi-jctatcs

-k

'i

wn^osn'iW^^]

J a

cerit eiisuile.

puis niy

venini csi

elly|ises

PROPOSITIONS A LALOUVRE.
Leons du Laloiivru {de Crclot<lc, pngus
3iji

3().')

j.

I,cs lellrcs

des figures sur celles-ci

cl

dans

le

lc\lc sonl minuscules.

Los rmois au\

figures sonl faits dans le texte, les figures 112 a inj de niUrc dition ctanl d'ailleurs

numrotes io5
I'.

112 par Lalouvorc.

199.

."i

liyperbola

*
.">

(i

parabole (aussi 205,


l."l
)

10/11,

206,

-1-1,

207.

'.).

209.

I.'Ij

k k

(5

liyiierbohe unissi 200, 7,


ipiarta I108.

202.

(i/7 v. g.

-k

203, W ([uarta lioj.

k
*

8 ipiiula
:2(l

|u).s.

II
-1\

*
2:2

204.

(piinla |ioij.

*8.\M|.iu *
-1

18sexlalij(i.
l.'i

Icrlia I107.

.\IS|ul) * liU|/.u k * 206, sexlajiio * l parabola iiiiissi 7. k 18 /,( iiiiinrri) VI est report 206, k 206. 12 seplima|iii. * 207, i cujuscunquc 207, 20. 208, i, 21, 28, 209, l) k II u'ipiciur * 11 ipiocuncpic * 208, 12 a?quelur * 20 trienbus * 209, Il dimi-

liac|linc

eundcm k

205,

.\(;|dc

li .\N]au

imla'.

V30

VARIANTES ET NOTES ClUTIQUES.

DISSKRTATIOX
(

M.

P.

K.
i

A. S

Lnrons

(les

yaria,

[tages Ht)

(>())

I'.

211.

'.\

I'(i

porte

cil

mar^r

II;pc Disscrtalio Ivpis cditei fiiil

annn lOGo. oecultoAu-

loris iiniiiiie.
I'.

212. 213.
al>

cuiii

i:j

I.] PItl.M.V.

*
i-

l.'l

cava

|ciirv;i

lit

poi'liii

nom

^7^

ijo)

1'.

ciim
li

:i

basem

HI|KI

* *
(

7 (|iiam roiin ab

II

ad U

ilui-la |(|ii;p

roc-

lam
I'.

IIK ad

diictani

10 eandciti Kl
lixjioiiaUir
:

214.

W Denuiiislratiunom (corrigez)

(Id. 91)
liu-o

.^l'ciinda |2.

Il

A(i|Al"

(|ii(idlib('t

calciMU
I'.

liliri IccIOL' iiivoiiicl.)

* *

-H) lci-|ia|j.
tl

(v;

iiuirgc

DcQl hoc

fii,'iiiM

3. (|iiaiii

ad

eiiiideiii

215.
et

'.)

c.t\nT

lie iiii'iiir \\
iili' iiiciiir

]'.',)
.

it

10
!2I,

uli'iiii|iic

*
2.

basi

/(.V.V7

Ut,

-2ii

</cii.r foix

]~1 -x.

S.

Ki^iinu
aiii
)

1(S.

20,

2^, 24,
a^(iiialcs

2,"i,

pour spcimda on
f)-..
1

S(jcimd:p,

j.

/(w' Icriia, ac,


l'.

'IW

a^qnalos

*
(

i(>

/'.

216.
*
I

i secuiidal'.
b.isi

*
*

.'I

basi.s

/ma/ 10

ipsius|ipsi

-k

(I

cuni [ilc inc'inc

1)>,

52

I'.

217. 218.

."i

qiiarla 14.

paiabnhp
2(1

l>.

2i] ni (/,
12 (|uinla
I

(jl)

i-oclarumjrecla'

211

IF]
[3

P.

219.

J.

parabola

Fit;.

i>i.

I.cs lettres

iH

soiil (mi

majuscnlo

i:roci|in;.

I'.

220.

:!

dirci-tii

ivi'la

*
2fi
|

l.'iKIllK
s^cd
(

*
<j
1

lilelsiljel
)

fil

* parabola *

21

parabohp
liO

{aussi i^)

* 22FX|h;.\.
(lie iiiiie
'.I

/',

* 27 IK
plus loin

in
)

KL

IK

in

KI.S

cnni

;)2 \
I

i/iiiis lit pille

221, mais

iiiiii

W
I'.

221. 222.
i'_)i

cinn
paraljolani
(///

12

Les lettres ^rceipies


iiinjiisiiile
:

["i,

et

plus loin

0,

/,,

le

lu

fil^lire

(/

te.ite sont

en

tliiiis

l'ilitioii

iiiitiinme.
ciini

tontes les lettres ro2(i iiiinori

iiiiiines

on ^reeijnes, sont en
parabola'
'.)

iiiiini\eiile.

17 piissiL
(

*
)

2">

candcni

P.
I'.

223.

Hr
j

pi'rpcnilicidaros

/>/. f)5

* ICyI^I^F

224225.
cjCi
)

minorj

niiMiirnni

*
12,

12

iniiii

P.
I

eum
2li

lie nie'nie

KS r/ cinn
1

2."i

(i

paraboiain

rn.K'

21

I71,pqnal('

l'/i.

*
;i

paraboles iini\si 27
-k
.'i

P. 226.

parabolos
IJ7
I

rrbipia

rcr'la'

(i

a^ipialis

son applical:p smiibasi

17
I

ad

/ II.

I'.

227.
228.

(;

scplima
l'nin

I7.

,S

li.\l,

NL,

I:K. III

',

bac

\eijoiitcz

piiore

*:

lli

i|Maria, a

1.
1

P. P.
P. P.

:;

l.'i(/', (|S

10 in Fi-. 8.
li(;|lil-;

229. 230.
231.

li rccla|ciirva
:;

* 27 cuni *

laiiicMii

/>', 9;))

* 27 Pn|np

in

).

Fi-.

:!

A(;|A(i

V.VIUANES
I'.

I:T

notes ClUTIOUES.
S
|

431

232.
)

(>

ciim

cniiii

c;clcra lulcra

Kl {f'n,

looj

'H't

in

\.

v. ^.

qiod {cor-

ri-;cz
1'.

233.
234.
in
-i.

".)

in l'ig.

10.
sini
|

i'.

paiabola

plcx

f't/,

loi)

*-

i parabola

"i

ciini

l!2

|iaral)oI:i'

i(i

I'.

235.

(I

[laiaiiulai [inissi
(

i,

l.'lj

Il

in

.'\.

1(j

i|iioUpJ

i|niil,

18

i;.

siL in

ii.

('il;.

:21
I

in

l'u,

102)
*

1'.

236.

.'i

paraliola
7
r>.

7 (|LiarUr|i.
)

*
*

est
12/lli

J.

22 rccUc
sc.'i-nnda
(

dala;

lilj

(uni

I'.

237. 238.
i

!ll)asis (.v./ 17

/V.

io3)
11)

I'.

(/'(/.
5',,

lo.'i)

* Les filtres *
)

dcl'\\)\wm\'\\ sont lu findd voliaiw. *

l'IU.MA

l.">

t,

*
-1

rccUi'J l'cela

y.
I'.

239. 240. 241.


242. 243. 244. 245.

12 .\IF

|.\l<

l,-;.M|nl
2!)

:jl

(i;

Z^',

loi)

(-fini

7 cnni {missi
:;

l,"i,

l".l

i^

lui iiuir^r

Figura 2.

P.
I'.

YXji.s:
f.uui

li)

* 2G|sil(/V/.
j.
)*

lud)
.

1'.

(i

IcLlia]

i;'//

///(v/'^'f

Figura

j.

I'.

10 fiun
'.)

2;j

i|uarlaJ4.

1^

/i iiuir^c

y\'^ui\\

.].

W
I'.

Ill|lrrlia'

20

cum
*I

246. 247.
lu

l|crgo(/'(f, 107)

i|uinla
/>//.v

|.

').

* En

imir^r
KilJI),
'.)/IO

Figura

5.

*-

22

liasis

i*.

5 Eit

iniiri^c

F'igura 0.

/'i-ilitio/i

<lr
*

lu Jh^iirc c,/ imiitrri>lcc


paraliiilani

'.\.

(iiiiiiiic
*-

prcccc/ci/Ce.

S conslruatur

|iaralj(ilr

[u/iwu'

1(1.

Il)

Fi cuni
I'.

248. 249.

:;

hiscca

12 Vf |>r\la
/Vc,

V.

10
I

langcns

108)

/.es lcllrc.<. i;rc(i/iicx

r/ii

siiivc/it

diiiis

li:\

fi'^iircx cl

le Ir.r/r smil cii niiijnsrnli\ V.

250. 251.

cinu

a\i

(jS

*-

|;i

ciini

I'.

:;/i

scnnliasis

l(IVI|s('\la
-k

1'.

252.

10

cnm

(.v.w' 2:!)
-k

Kl c.Dn

slrurlionc

/',

lo))

17

r;

\^. l'/n- c.iccp-

lioii 0), i-\i

ru
I

iniluisriilt;.

20 paraliola * 21 paralidla'
i,
.'i

1'.

253.

paralidla' iuiissi 2,

* 2

liasis

li

p.ualiola {uii<n.i

\.

(i;

I1|m.'-

cnnil.i

cuui (uusm 10)


/.c/r.v ^n-rijucs
{

1'.

254.

eu uiiuiisnilr

0,

2 0-^,

li

Oo,

il

B-f),

12 oX.

liiisi>

paralidla
J. ex

uii.ssl

Fi,

1t)

e.iiui

Il

liasiuijliasL'ni
)

*
*

Il paralidla'

fleures

lu fui
:

du

i<oliuiie

[premire pluiiilie

ue

miiiI

pu\

iiiiiueroliw. iiiuis iudi-

ipires eoiuiiie

\iiif

h'ig. l'.ig. iji. /loiir


V.\",

noire Fig. 122 {'\};


[ctii.

Fig. l'ag. idj.

F'ig.

l'ag.

loj.

pour
11

(2):

Fig. Pag.

pour

Fili

(3);

Fig. l'ag. \(\.

pour Fil pour

i:

l.'i7

{,\)\
/)/'

*
1

Fig. l'ag. ii>-.


( j ) L'/
1

10

Cl).

pour l:i8(,5); * Fig. l'ag. loj. pour FJ!) (m; * Fig. l'ag. Sur cette dernire, lu lellre y^ est iiniuisciile, pour s (m lit

idS.
0, cl

le elii[lre 12 //Va/ pu.\ luurtpi.

W2

VARIANTES ET NOTES CRITIQUES.

MTHODES DE QUADRATURE.
(Leons dos
l'nria,

pngcs

4'|

-"y.)

P.

255. 256.

tldiimla\at
7

parabolam
Il

1'.

asyiiiplolwn

*
*

so

lum

(/>/,

45)

12

3. Pl 4)i

l"

liyperhola

Imi^.

\fii.

/.rs lignes poiirliu-cs

ne sont

prix iracccs cl le point


-k
\l)

n'est pris rote.


'i

P.

257.

8 Archimedipam

!)

GllIh:]GHI-;
iiliiiii.
ic

/prs ;v]nvUi\.-..

lu /i^ne G\i, \n
-k

(iti. jHiis

Mom

eninnieiiee un nouvel
2.">

dli

ArcliimediPa

l(i

('iiiii

17

AU

ad

A0|A11,A0
I'. iii

ci'im

])arallolugi-alcmi
4f>

iiarallnuraiiimmn

258.

't
I

ei'go

if^'/T,

* 22

parallelogi-ainmos

2:!

Arclihiu'd.Ta

* 2i

<-ur\a

IMi
P.

259.

Ai-ohimcdaRa

G hyporl)ol;c
in GII, ila

(iiiissi

10)

* 22

Jiire

GK

et in

ad

est

iiiierml

ad parallologrammiun sub
P.

Gl>:,

parallcloi,'rammiim siib

GK,
l'J

GE * GA|G11
* 22
1

260.
17)

2 livpcrbdia iniissi C. Il)

cuiii

l:

cii)ii

paraijola

Sil

iTii.
P.

* AGMCJAGlUi
'

-k

2(i

CKJIC
\\

261.

eiiin

Fii;.

3.

f.es lettres

\ ne

soin

pns

insen'les.

-k

20 EN"]liV

P. 262. P. 263.

VCIUG * 27 AlGRjAKOIi

2 (piodjipjic

2/:i

ropra:"sciUatcs
li^'iirs

1!

ad

>
|

{/^n.

(S)

."i

Arcliimed;eo

15
P. P.

AIGC]AI(;H
:!

Vi'j,.

\\i. Les

A\),\)V. ne sont

/),is Iriires.

264. 265.

cum (mv/

0,

21)

* -iGEJEG
* 20
|

Il parallolo,!,M-ainimini]ilt njoiit rlevnnt.


-k

ncnipo

/'.

4'J

'

* 22

para-

iillograiiinuini
P.

'il

iijH.

* 28
11

2;|3.

266.

livpcrliiila

polcstalis](Hiaiilitalis

I'.

267.

.">

(llqnad. (trois
cimi
l'..

l'ois;
.V.].

meinc
J.V

nlireidtioii jnir lu siiile)

10

U]V

(/' iiieine

ensuite)
P.

11

Il

qiiad.

IS

oin.

* 28
par

.\q.|\(;

268.

2/.'!

qiiad.

G clciib.

{inenie (ihreiiition

In siiile)

10 ;pquaU>

II)

i|iiail.

P.

269.

|loco (/>/,

')o

3 qiiad.

Il re.|i'ub. nid),

{i/eii.r fois

mme

fiiiilm-e,

lion

pur

In suite)
*

qe.lQl'.

qii. (pia. 2ri)

ivqiialisjx
In
I

* *

q(:i.|(iuad.
l'.t

quadr. (aussi
(

lil;

mais
ciib.

OO
2.'i
)

21, qii.

(pi.

22.

2.'!,

(|c.JQV. ciib.

///r'.v

quad.

P. 7,

270.

:\

i\e.Y){'.

\"'

fois:

i\n.

enh In
-k

seriinile et i)iir la

siiiti-

-k

(|q.

ipi.

(|il.

w.vi

niiiis

ipia.

cpia.
(pia.
(111.

10

*
i"'

S liypcrbohe
j'ois,
,

10
Il

(|.|

l.'ahreiation
*

ordinaire
fori'clatis

est ilsornuiis

qu.;

loiiiefois

In

2'>)

jiai'aljokt)

20

Sri

]-i-

2i

sivc

It
I

cil.

!---

(cqnalo

P.

271.
li

(/".

Oi)
l'ig.

*
i.jii.

2 ieqiialc

.>

3 cxjdo
n'est

...
.>

,
.

H
n?qiia:i

li

ciib.

fl"- '" ^
-y^

lin.

qu.

roiirlic

IIOPN

pas trnee

et la lettre

n'est

pas

insrrile

VAIIIANTES ET NOTES CRITIQUES.


I'.

WS
*
i-J sta-

272.
*
;!.)

7 iinLcstiUiLiiis Ipi-.TSlaiililMis
a[)|ili('alo

!)

ignolariini]ignoi-atiim
li,

-k

\'\\'V.]VC,

lum

2.S

It,

quad.

qii. aiqiinli;

iiiiad.

ldcin

;t'2

ad basini UN,

sive ad
I'.

applicalis est iiitcrcidr 31 <q}rcs applicala


1

273.
cuiii
:
(

ad U applicala cv/ /(/(/( /-Av


*

a^ipialia

* datojcurvo *
-k

"i

eniiil (/ . 5

!l

m/A.v/ 17, 2^>) et 21!,


I<i

Vi\\

(de. iniic cii.iuilc)

17 autcmj ergo
2.'(

i\:\ (ihim'inlllriirs ri

lidiis

(pi.

in

sccninle fois,

pour

Juj..

IS, 21

Ct

pour

F.ij.:

ipiad.

pur
I*.

lu suite juxqu' iiiilicatioii ronlriiirr.

i\

(|(|.]qiiad. qiiad. (niiiis ipi. (pi.

23)
-k

274.

3 OMimiiuni

*-

;('(]iiaUir|a'(pialis

11

cxscfpiamur

|sc(piaiiiiir

12

ii,

(luad. cuil.

!;,

cul), culi. culi.


/fw/i'.

cni

li,

(pi.

l.'i

I!.

((uadraluiii

21

sil (/'.

Vi)
1'.

-k

23 IjasimjMV
3

275.

cum k

V>

MVj.MN
k
irqnalo E, cuho
7
vai(ji'('

r.

276.

3 i|C.](piad. euh.

(i

i[.\ i/i'-soriti//is-

/'a//rrvii/lioii est i\u.,


.\K()(il)(',ll

smij

iii(/iralioii\ to/ilrttirvs.

10 a'tpialc

12

curva

13 au-

tliorein

k
k

iri

c.\l

de

I'.

277.

(|uaila|4.
prioi'i

.3

li,

ijuad.

II

K,(piad.
(pii
|

.3

1'^

(pi.
li

(piad.

Vipiad.
(f'ii.
"i4
)

* *

Kl ipia-

draliini"

* 20

c'x|(lc

k 21

in

E, (pi.

ipi. (pi.

"30

I:,

ipiad. (piad.
P. P.

278.

alis

12
ciilii

li,

(pi. cuil. lu

V, (piad.

10 iulcr|iii

* 23

liypcrliula'

279.
.\,

2 (piad.
*
1!,

*
(pi.

(piad.

([lia.

* k

3 praxiin
1

laiii

(piam
)

k
17
11,

pra^ccdcules
(pi.

*
-\,

(i

curva' |ciini'

ipiad.

(rt"W 20

(pi.

Ou.

2<i

li, (|,

V, (piad.
i

27

It,

ipiad.

* 2S
I

Uq.|.\, qiiad.

1'.
*

280.
Il,

id(|uc|i(l (pup

(i

llifc (/',

Vi

.Vl)l!|.\,

11,

(;.

11

ipsi in

ipsi

sii;

2'i.

(piad.

1'.

281.
282.
ciiiii

7
i

ciiiii

(fiiissi

23)

* 22 K
('i\-.,i\.

ciib.

culi

(Fn.

5(i)

P.

cM)

V, (piad.

7 oiiines

(piadrati

13
P.

!*-

uiiiues E, (pi.
ciiiii

1.3

ciiiii

k 21

synlliesiiii

ipiad. * 12\'.(pi.i(l. * 10 * 27 cxpaliaiiduiii


!;,

283.
(|.

.3

(iiiiiK'S
()

11

in

A k > omncs *
13 V, (piadr.

rt
1

13

()(|.

7 a'ipialid |a'(pi.

*-

S E,
P.

*
2

10
(7

omncs
1)

(piadrali

Icrlia ppiaita

IS V, (piaiiiald

284.

quad.

*
Unii

10 (piiiUa |sc\la

* * V|l *

'.i

cl omix.
l(i

k
1

"i

([uai'La |(piiiila

* omncs V

(|uadr.

*
1,

illo

;ni|ua

le (Krt. 'i;)

17 sexUilseplima

* 20

(piadr.i-

21 scpliiiia |iicta\a
i .\(|.

P. 285.
>*

li(|.

in

Oq.
l>S

3 A:

i{u.

oclava

iiona

ciiiii

Il

(|uad.

12

noaam ](lccimam *

no\cm]dcccm

l'KAll.MKNl" Sli|{
[

[.A
ilr

CISSOIDK.
C/ircm'f, pa;^i:s
K-'io).]

[,('i;(iiis

(le

M.

Cil.

Iloiiry

(Pirrrr

1*.

283.

"21

yssuis

*
*

"l'I

porpcniJiculns

"li yssoitlis

*
*

ti-

yssoido

-k

nsympto

IV

286.
Kf.hmat.

7 yssoidi

10

cl

I)

|.MII>

i:i

ys-^oidalo

17KI|KL
^'>

I.

WV
1'.

VAIUANTES ET NOTES CUITIQUES.


287.
I

vssoidom

-k

applicalis

cx]iIg

"1

yssoidis
1:2, 2:j,

III|LH

niam rectanim HI, HV, ita roda NO rpctc. * 8, 10, * 1!) rcci.T -k 22 eu m * IIG IIC * 23 candem
j

20, 28

* 7/S ad siimVO |N0 * lit yssoidis

288.

I,

i,

NO]VO *

.'i

omia

Il yssoidalc

OBSERVATIONS SUR DIOPHANTE.


{Levons
ilii

rJilion

(li;

S:imuiil Funiuil

i()^o:=5.)

On

a reproduit

cii

cararlms plus petits

les lextes

de Bacliel (traduction on coinnieiiliaclict

taircs), anxcpiels se rapportent les observations

de l'crmat. Les leons de

sont don-

nes d'aprs rdition do Dioplianle par Bacliet,

iGu
et

lia.

La numrotaiie
ajouts.

fies

oliservations

de Fermai

les

renvois

entre parentli.ses sont

Dans
et

le

Diopliante de

Samuel Fermt,
la

les

notes de son pore sont imprimes en ilnliipu'.

prcdes cliaeune de
II).

mention

pour

Les indications

OliSLKVATlO D. 1". F. (DO.MIM PKTlil DF FFUM.VT de pagination {S avec le n) ne se rapportent ipi'au texte de
:

Fermai.
I'.

291. 292.

(piihuscuni[ue
lil).

* cm * ITduasJduos *
17 ipialuor]:,

22 duos

/>'.

o/

.V

I'.

4.

* 8(7
Oliptinla

10

3o|3

IC

ji ""

lerliam

2:i

Extal

VJ(|uinto
1'.

* 2i

293.

tres|3.

2 corundcm

7 Primus]!.

* Secundus]2.
'>.

.S

nio|)lianl;eam

* lliiuatuor]4 *
i.

V.\ b'""]')

lil>.

*
l.'i

19
v.

(.V,

inj)

* Terlius|3. k 22VI|sexti

I'.

294. 295. 296.

2 1er]
1

ipuU("r).i

*-

oliani

,S',

ikSi

;,'.

1'.

loco|loci

V.

t;.

12 quotcnn(pic

r.

"i

datus

|iliiclus

1 ci omis,

k
l!l

18 Iresjj.
v. g.

18/1!) ipii

/H-niiit

qualernarium entre

p<irciitlicsrs.

H'ijU'y

ncmpo unitale .vnempc quaternarium unitale

snpprantcs entre parciiUicscs.


1'.

k
.

'i.'i

produclus.
10 prescribitur
(

297. 298.

trcsjl.

k
17
|

11

^'.

P.

7 cnni

dilTcreuliam

.V.

i34)

P. 299. P. 300.
P.

10 iteraliouem|opcrationcni
(!

soquenlis

L! duo qnadraloquadrala

10 qnadraloqnadrala

301.

I{

operaliuncnijaxpiatioiiem

* *

10 mnltiplus
12 superiori

* 22 *
8

V.

(i.

P. 302.

2 cundem
l

*
-

iipialuorli.

21! v.

i;.

P.

303.
(.V.

^!T7
> 1 iS

J J 184

o,
|0.

'^

vigcsima"|secund.T

cum *

l.'l

v. g.

17|condi-

lione
P.
P.

iG-j)

*
I

2:i

VI
(.V,

305.

Il
.'1

esse

181)
*

10 poli.u;onis
j:.

306.

ulcnnipie
((

5/(J v.

k 8lcrtia]i. *

1.")

ciini

V. 307.

V. g.

l:j/li conficianl ]coiislitnaiil

{ corriger

\Vt cl

10

ciini

I'.

308.

:!

ci

VAIUANTES ET NOTFiS CUITIQIJES. ciim * * * 17 i;|N + 3 7


ci'iiii

W5
1

(.V.

v>.i<))

^JO

'iS

iiiialiini-

j.

|ho-

ilncilur {rorrif^cz)
I'.

309.
310. 311. 312.

li.
V.

*
*

-2

lili.

C.

lil>.

i.

ciim

Il (|iuiUiiir|

J.

I'.

i:.

18 liypollic.

* 20

porpciKlic.

21

oiiiidi'ui

*r

i|iialu(ir],i

I'.

-2

Diopliantaeos
lib.
-

I'.

y U. qiinestiono
7 possuiil
cl
.S'

I'.

313. 314.

11!

ciii

* 21

VcruiitaiiuMi

1'.

21

ciiiu

*-

H (piiini|ip[M

* IH

iMiadeiii

l.'i

aulliui'c

:ll)

(luadrij-

pliejipiadrali
P.

imilale|i,
(.V.

315.

:i|

nciiide

2j3)

I.";

quarU]

J.

r. 316.

2!

Diopluinliraiii

I'.

317.

2
1

V.

1^.

>*

12 duntaxal
fadiciU'i-

-k

17

ciiiii

* 2!

l)iophniila-is

1'.

318. 319.

lV|i.

l!l

cimdciii
/.'

1'.

If

(0 Fatic.) est la leon indii|uc dans le cominonlairc de

*
Jlii

Los mots
-k
\"t

entre parciitlicscs sont lires de Ui innr^c do

et ddiiils

du eomnieiiUiire de

pro-

diicUim
1'.

320.

Ii| piinuim

(.V.

'.5())

* 22

v.

.^.

1'.

321.

quadrupla

* 2i-^.V 27
T;T,';ay<.)/ov

1'.

322. 323. 324.

\
:(

w-w;

Jiii

Jid

* T\

pindlU'liiin

P.

vciel\ero
(.V,

1'.

2J-2)

!l

fvuii

\:\

\. i\a;vW:\U\\\\ (l>reiiiirc foh)

lli

D.C. --

1(

liis

C.

I".),

2lt (/

23 niimis
I

* 20 minus
^(^

omis.
e\ccssiis

1*.

325. 326.

-t-

'.('.
I

(>

iNpKis|A-f- *
l.'i)

1".

12 ())i5

{iiiissi

\i,

IH

|h*

Il

et

!.-;

(i

|i..

-k

IS pnipositis

2li

eu m
2/3 vigcsimain qiiartani
:i

P. P.

327. 328.

librl sovli.

IS ipiadraloqn.idrala

l)ioplianUp;p
V.

-k

l(i

cl

22 cuni

P.

329.
330.

::

i;.

P.

4 qii.Tsitus Irian.miliis

.S',

/(.tfc-;

(Hiaisitiini

IriauijidiMii

Il

(.V,

.kji)

qua-

tuor 11.
P. 331. P.
:i

Iriani;.

reclani;.
*

332. 334.

7 Diophanta'o
l

10 rt

1 1

eorundoni

17 cuiii

P.

SU|)CtUUt

* 20

TsrjjtXo'.aoTriTa;

i36
1'.

VAIUANTES ET NOTES CHITIOCES.


335. 336.

i
1 1

;;.

l:!

luimcnis

liacccdmil

IX

lili.

5.

P.

Fdrmauis
a

P. 337.

iprcinicrc fois) omis.


vi^'csimani
(|iiarUiiii

3()]'ii).

I'.

338.

lo scxli

-k

IS excrpii

P. 339. P.

.'i

OioplianUcani
laljorios
(.9,

S utiin(|iie

340. 341. 342.

339)

Il

i|iiailralusj(iuadrala

P.

ii'i

iniiltnli

1'.

</

i imillali

ERRAIM
Pai

(')

TABLE DE CONCORDANCE
ENTUE L'DITION DES OEUVRES DE FERMAT DE 1G79
KT
l.A

l'Ul'.SENTK

KDITION.

'1.38

TABLE DE CONCORDANCE.
raginatiiiii
Hcjiivnis
;i

de
l'dilion

la pnisciit"
l'ditinn.

de

1*171).

Vaeff

28

Apollonii PcrgEci Proposiliones de Locis planis reslilutip.

Liber

II

-^-9

44 58
()0
(13
(13

De

irqiialiomim localiuin transmntationo ctc


et ulterioris onlinis radiciim etc..
.

'ii"'

Novus sccunilanini

iSi
1

Appendix ad snpeiiorcm metliodain

Methodus ad
1.

disqiiireiulain

maxiniam

et ininimatii

53

3 en

rem.

Do

langentibus linoarum ciir\aruni


gravitatis, paraboliei connidis,

i34

fi.i

Cenlrum
tliodo

ex eadem

mc1

31'

()(')

Ad canidom methodum.

Volo elc

Docirinaiii etc

\"
"i^

(i()

Ad

eamdeiii inetliodiiin.

70
.Sy

Oe conlaclibiis

spli:erieis

j>-

De lineanim

eurvariiiii ciiin lineis rectis etc

-"i
.'.3S

104
III
1

Appendix ad disserlatioiiem do linearuin etc

Do

solutionc problematiim ctc

118
7'i

1<)

Pnrisniatum Eiiclid:Eoriim renovaUi doctrina etc


Lettre: de Monsieur
tic

1511

Fernuit, iivcr qiiclqiiea-iuics

de

cetlcx qui luy ont este' eritcs

par

plusieurs />ersoiiues

de ((raml seavoir sur ou de /'/lysiquc


Lettre de M. de

tlivcrs sujets

de Maliu'nintiques
N

Format an U

l're

Merscnne Minime.
III

Du
\/.x

3 jnin
P.
I'.

iG3G
?.
j

Au
An

I!.

Mersonno Minime. Du
Meisenne
.Miniine.

juin iG3f)

IV
lO'it]

la
1-24

R.

Dn

>.

septembre

X
VIII

Lettre do Messieurs de Pascal et de Uoberxal M. de

Fermt. A Paris,
I

le

iG anust iG3G

if)

Letiro de

.M.

de Fermt
.^3

.Messieurs de

l'ascai et

de lUi-

ber\al.

Dn

anust iG3G

IX

i33

A Monsieur de Uoberval Professeur aux Malhmatiques


il

Paris

VII

i3{

A Monsieur de Uoberval Professeur aux Malliniatiqnes


Paris.

Du

16

septembre iG3G

^1

iii

.Monsieur de Uoberval Professeur aux Matlimaliques


y Paris.

Du ti septembre iG3G

XIII

i38

Lettre de Monsieur de Uoberval Monsieur do Format.

Du
I

octobre rG3G

XIV XVI

dbjccta D. de Format, advfirss iiropositionem Mocba-

nicam
i4y.

D.

de Uoberval

Nova

in

Meclianicis Tlioorcmata D. do Format

et

II

TAI5LE DE
l'a(,'iiKiticm

CONCORDANCE.

439
Uenvois
la prsente

l'iidition
ilu

i'i7i).

ditiuu.

^3

l'ropnsilio Gcostatica D.
Projiositio

de Fermt
eirca paraboleii

II

U
i

D. de Fermnt

H;

Lettre

(ic y\.

de Fermt au U. Pre Mersemic do l'Ordre


VI

des Minimes
I

(fi

Lettre lic .Monsieur de Fermai Paris. Du ( novembre i(J3G

Monsieur de Uolicrval

.W
.Wll
i(ij(i.

147 14s
1

A Monsieur

de Rolierval. Du 7 dcembre iGjG


loberval Paris. loberval

A Monsieur de A .Monsieur de
Du
4
i'^ l'il

Du

lO dcoudire

XVlll
XI.\

i5a

Lettre de .Monsieur do Uobcrval Monsieur de Fermt.

''"7
P'erniat

^^^^

i5'>

Lettre

<le

Monsieur de

Monsieur

<lc

Itoberval

Paris.

Du 20

avril 1G37

X.\l

i5}

Lettre do Monsieur do liol)cr\al .Monsieur do Format.

Du
liii
1

I" juin iC38

XXL\.

*"* Lettre de Monsieur de Format Monsieur de


Dmonstration dont
il

O.WI
C.WII
XLII

">s

est parl

dans

la ieltre

prcdente.

Mil

Lettre de Monsieur de Fermt Monsieur do Uoberval


Paris

iCyt.

.Monsieur do **'*. Du

octobre itijo

XLIV
XLI

iGj

Lettre do .Monsieur de Uobcrval .Monsieur de Format.

Du
iGG

4 aonst iG4i>

Lettre de Monsieur de Freniclc .Moiisicur do Fermai.

Du
ifiy

2 aoust lO

.XLl.K

.M.

Lettre de

M. do Freniclc

de Format. Du G sep-

tombro 1G41
173
Lettre do M. do Format au Uvrend Pore

L Mersonne do

rurdrc des Minimes. A Paris


17G Lettre de Monsieur do Format au llvcrond l'orc Mer-

XXXVllI

senne de l'Ordre des Minimes. A Paris


17S,
1.3

XL
1.111

Lettre de .Monsieur de Format Monsieur do Carcasi Consoiller au

Grand

Ccmsoil.

Paris

17S,

1.4

on rom.

Lettre

do .Monsieur do Format

Consoiller au

Monsieur do Carcavi Grand Conseil. \ Paris


l"'orm,it.

LXI

179

Lettre do .Monsieur Pascal Monsieur do

Lo

29
iS3
iS^

juillet iGJ
il

I.XX
mention dans
la

Table dont

est fait

Lettre prccdento.

LXXa
l.XXll

Lettre de Monsieur Pascal Monsieur de Format.

Du

24 aoust

i(iJ4

uo
Pagination de
l'ditinn

TABLE DE CONCORDANCE.
Renvois
la prosente

de
PaRcs

ifi79.

dition.
N"'

i88

Lettre de Monsieur Pascal Monsieur de

Fermt. Du

27 octobre iGJl 88
189
l'roblemata proposita D. de Fermai
Lettre de Monsieur de

LXXV
I.XXIX
le Clievalier

Fermt Kenclmc Digby. Du ao avril iGy

Monsieur

LW.Xll

190
'9'

l'roblema propositum D. de Fermt


Lettre de Monsieur de Format Monsieur le Clievalier

LXXXI
LXXXllI
le

Kcndine Digby. Du 20
'9

juin iGjy

Lettre de Monsieur de

Fermt

Monsieur

Chevalier

Kenelme Digby. Du i5 aoust 1C57


193

LXXXIV
In-

Remarques de M. de Fermt sur l'Arithmtique des


finis

de Monsieur Wallis Professeur de Gomtrie en

Angleterre dans l'Universit d'Oxford

LXXXV
I.XXXVIl

196

Lettre de Monsieur

le

Chevalier Digby M. de Fermt.

Du
'97

dcembre lOi;
le

Lettre de Monsieur

Chevalier Digby M. de Fermt.

Du
'97

12

dcembre

l'iS;

LXXX\III
I.XXXIX

Lettre do Monsieur le Chevalier Digby M. de F'ermat.

Du
198

i3 lvrier iG58

Lettera del
-> r

Signer

Digby

al

Signor

di

Fermt.

Di
Xt^ll

maggio iG58

Lettre do Monsieur Pascal M. do Ferihat.


le

Do Bienassis
CVIII

10 aoust iGGo

201

Viro Clarissimo Dom. Gassendo Petrus de Fermai. S. P.

De proportione qu gravia dccidentia acceleranlur.


ao4
Lettre de Monsieur Gassendi Monsieur de
****
ili

LXII
LXII,,

Lettera del Signor Benedetto Castelli Abbate


al

Verona,

Signor

di

"**

V
3GG
Libellnrum

SOS

Viro Clarissimo Dom. de Hanchiii, sen. Thol. Petrus de

Format
9.08

S.

P
supplicum

Viro Clarissiuio D. de Pellisson,


uiagislro.

Samuel de Format,

S. P

3;3

aprs /lo,

>.

Fol.

(!ede

Deo seu Christus moriens. D.


ad. D. Bal/.acum

Pelri

de Fermai Car3;)o

non numrots

men ama'b:rum
Cin([

planches de figures gcomtri(|nes.

FIN DU

TOME PU FMI EH.

,;v,',

l'.nri.

Imprinierin

GAUTiliEn-ViLLAns et fils, quai dos Grands-Augustins,

Wn.

This prservation copy

was created, printcd and bound


at

Bridgeport National Bindcry,

Inc.,

in

compliance with U.S. copyright

iaw.

The papcr used mects thc requiremcnts


of ANSI/NISO Z39.48-1992

(Permanence of Paper).

D C

2003

(00)

WELLESLEY COLLEGE LIBRARY

3 5002 03395 7361

Science qQA
Fermt,
1665.

F35 ISSla
1601-

Pierre de,

OEuvres de Fermt

Vous aimerez peut-être aussi