Vous êtes sur la page 1sur 672

Trésor des chartes (layettes) (1247-1260)

Inventaire analytique (J//148-J//735)

Par J. de Laborde

Archives nationales (France)


Pierrefitte-sur-Seine
1875

1
https://www.siv.archives-nationales.culture.gouv.fr/siv/IR/FRAN_IR_000418
Cet instrument de recherche a été rédigé dans le système d'information archivistique des Archives nationales. Il est en
Français.
Il est conforme à la norme ISAD(G) et aux règles d'application de la DTD EAD (version 2002) aux Archives nationales.

2
Archives nationales (France)

Préface

Monsieur le Directeur général,


Chargé d'examiner, comme Chef de la Section historique, le troisième volume de l'Inventaire des layettes du Trésor des
Chartes, je me suis assuré que M. Joseph de Laborde, en y apportant tout le soin et l'exactitude désirables, s'est
conformé au plan que vous avez arrêté pour la rédaction des Inventaires. Je vous prie de vouloir bien autoriser
l'impression de ce volume, que j'ai l'honneur de vous présenter.
Le Chef de la Section historique,
L. DOUËT D'ARCQ.
Approuvé,
LE DIRECTEUR GÉNÉRAL.
PRÉFACE.
En publiant le tome III des Layettes du Trésor des Chartes, dont le tome II a paru en 1866, nous devons expliquer au
lecteur la cause des lenteurs qu'a subies son impression. La mort de M. A. Teulet, arrivée le 23 mai 1866, apporta tout
d'abord à l'exécution de ce volume un retard inévitable. Cet archiviste avait préparé de longue main les deux premiers
volumes, et il ne laissait pour le troisième qu'un ensemble de transcriptions et d'analyses. Il les avait rassemblées dans
un travail personnel fait en dehors des heures de service qu'il devait à l'administration des Archives, et elles étaient sa
propriété. Quoiqu'elles fussent loin de fournir tous les éléments nécessaires à la mise en train du tome III, on ne
pouvait cependant les négliger sans renoncer aux précieuses indications qu'y avait consignées l'expérience de leur
auteur, et le Directeur général des Archives obtint de l'État l'acquisition de ces utiles matériaux.
Le soin de reprendre et de poursuivre l'impression du Trésor des Chartes fut confié à deux archivistes de la section
historique, MM. Jules Tardif et Joseph de Laborde ; mais ce dernier dut bientôt consacrer tout son temps à un autre
inventaire, et M. Léon Gautier, chargé pendant plusieurs mois de le suppléer, apporta à ce travail l'utile concours de sa
profonde expérience et de ses précieuses connaissances paléographiques. Quand M. J. de Laborde vint reprendre sa
place dans l'oeuvre commune, la nécessité d'assurer l'unité de la publication concentra de plus en plus entre ses mains
l'exécution de ce tome III, et la même raison a laissé son nom figurer seul sur le titre.
L'impression n'avança que lentement pendant la maladie de M. le marquis de Laborde, mon prédécesseur, qu'une
mort si regrettable a enlevé aux lettres savantes et aux arts, quand tout devait faire espérer qu'il fournirait encore une
longue carrière. Il avait voulu garder dans les publications officielles, dont l'idée lui appartient, une direction
journalière, et son activité ne pouvait être paralysée sans que l'impression de l'Inventaire des Layettes du Trésor des
Chartes s'en ressentît considérablement. Les événements de 1870 et de 1871 entraînèrent à plusieurs reprises la
suspension du travail. L'administration des Archives se trouvait alors en présence d'obligations plus impérieuses que
celle de livrer au public le catalogue de ses richesses ; il les lui fallait défendre contre mille causes de destruction ou
d'appauvrissement, auxquelles elles ont heureusement échappé. Les archivistes avaient d'autres devoirs à remplir que
celui de poursuivre patiemment l'inventaire et l'analyse de nos vieilles chartes. Ce fut seulement à partir de l'automne
de 1871 que le tome III du Trésor put être continué d'une façon régulière.
Quelques légères modifications ont été apportées dans ce nouveau volume au plan de M. A. Teulet. Les documents
auxquels il n'a pu être assigné de date précise et qui ne fournissent pour indication chronologique qu'un millésime, ont
été rapportés à la veille de Pâques, c'est-à-dire au dernier jour de l'année, et non plus au 31 décembre. Dans les
analyses, on a mis entre guillemets les passages empruntés textuellement à la pièce originale. Je passe bien d'autres
modifications secondaires ; il sera facile au lecteur, en comparant le tome III aux précédents, de constater ces diverses
améliorations.
Dans des ouvrages tels que celui-ci, dont M. le marquis de Laborde promettait le prompt achèvement, la rapidité de
l'exécution importe moins que l'observation de toutes les garanties d'exactitude. Ils gagnent même à être lentement
conduits. Ce que M. de Laborde, impatient de faire jouir le public des trésors confiés à sa garde, pensait être l'oeuvre
de quelques années, exige de longs et persévérants efforts. C'est un édifice qui ne peut s'élever qu'assise par assise et
dont on n'appareille pas simultanément toutes les pierres. Ce tome III y ajoute une partie importante : il renferme tous
les actes appartenant à la période qui s'étend de 1247 à 1260. On avait d'abord espéré pouvoir réunir dans un seul

3
Archives nationales (France)

volume tous les documents tirés des Layettes qui s'étendent jusqu'à la fin du règne de Louis IX. Les analyses avaient
dans le principe été resserrées en conséquence, mais on n'a pas tardé à reconnaître l'impossibilité de ce projet, et il a
fallu s'arrêter dix années avant la mort du saint roi. Tel qu'il est, ce volume n'en offre pas moins à l'histoire d'un de nos
plus grands princes et à celle de son époque des matériaux indispensables et des pièces pleines d'intérêt. Des tables en
faciliteront l'usage. La table géographique a été l'objet d'une attention particulière. On s'est efforcé d'apporter à
l'identification des noms une extrême rigueur ; un archiviste, M. Auguste Longnon, a bien voulu prêter à M. J. de
Laborde le concours de son érudition éprouvée et de sa sagacité bien connue en fait de géographie du moyen âge.
J'ai la confiance que ce tome III des Layettes du Trésor des Chartes sera accueilli favorablement par tous ceux qui se
livrent à des études sérieuses sur l'histoire de notre patrie, et qu'il contribuera à faire mieux apprécier la valeur des
documents conservés aux Archives Nationales. Il sera en même temps comme un monument destiné à perpétuer la
mémoire de l'homme éminent qui m'a précédé dans la direction de notre incomparable dépôt.
Le Directeur général des Archives Nationales,
ALFRED MAURY.

4
Archives nationales (France)

INTRODUCTION

Référence
J//148-J//735

Niveau de description
fonds

Intitulé
Trésor des chartes (layettes)

Intitulé
LAYETTES DU TRÉSOR DES CHARTES

Intitulé
PARIS. TYPOGRAPHIE DE E. PLON ET C ie

Intitulé
8, RUE GARANCIÈRE.

Intitulé
MINISTÈRE DE L'INSTRUCTION PUBLIQUE, DES CULTES ET DES BEAUX-ARTS

Intitulé
ARCHIVES NATIONALES

Intitulé
INVENTAIRES ET DOCUMENTS

Intitulé
PUBLIÉS

Intitulé
PAR LA DIRECTION GÉNÉRALE DES ARCHIVES NATIONALES

Intitulé
LAYETTES DU TRÉSOR DES CHARTES

Intitulé
TOME TROISIÈME

Intitulé
PAR

Intitulé
M. JOSEPH DE LABORDE

Intitulé
ARCHIVISTE AUX ARCHIVES NATIONALES

Intitulé
PARIS

5
Archives nationales (France)

Intitulé
E. PLON ET C ie, IMPRIMEURS-ÉDITEURS

Intitulé
10, RUE GARANCIERE, 10

Intitulé
THESAURUS CHARTARUM FRANCIÆ.

Intitulé
OMNIA CUJUSCUMQUE GENERIS ACTA,

Intitulé
TUM PUBLICA, TUM PRIVATA, OLIM IN SCRINIIS REGIIS, HODIE IN ARCHIVO IMPERII ASSERVATA, ORDINE
TEMPORUM NUNC PRIMUM DIGESTA.

Date(s) extrême(s)
1247-1260

Localisation physique
Paris

6
Archives nationales (France)

Inventaire analytique (J//148-J//735)

J//304-J//314
LUDOVICUS IX SANCTUS.

J//304
Toulouse, II, n°72.
3574 - Bollène. 1246-47. 15 janvier.
Original
Bernardus de Aurencs declarat se omnia sua bona, in parrochia Gualardi sita, quœ a comite Tolosano in
feudum tenet, eidem comiti vendere.
Manifestum sit omnibus presentibus et futuris, quod anno Domini M° CC° XL° sexto, octavo decimo
kalendas februarii, ego Bernardus de Aurencs confiteor et in rei veritate recognosco vobis domino
Ramundo, Dei gracia comiti Tholose, marchioni Provincie, presenti et interroganti, me, tenere a vobis in
feudum omnia bona, possessiones, et omnia jura mea, que habeo vel habere debeo inter flumen Baise et
pontem Artigue, in parrochia Gualardi : videlicet domos et hedificia, columbarium, ortum et vineam,
cum omnibus juribus et pertinenciis suis. Et pro hiis facio et debeo vobis facere annualem censum,
videlicet unum morabetinum, quem pro dicto feudo vobis debeo solvere annuatim. Ad hec de mea
spontanea voluntate, non vi nec dolo nec aliqua machinatione inductus, vendo et ex causa vendicionis
trado vobis domino comiti, et successoribus vestris, omnia predicta et specialiter domos, hedificia,
columbarium, ortum et vineam cum omnibus juribus et pertinentiis suis, libera et absoluta et absque
omni impedimento, preter dominium quod habetis in eis racione feudi et census ; constituens me
possidere nomine vestro donec in corporalem possessionem intraveritis, dans vobis licentiam ut in
corporalem possessionem auctoritate vestra intrare possitis. Postquam autem in corporalem
possessionem intraveritis predictorum, et ea tenebitis et habebitis, ego vobis non tenebor ad
prestationem census predicti. Vendo, inquam, precio quinque millium solidorum morlanensium de
quibus vobis fidem ( sic) ; et si predicta plus valent, vel in posterum sunt valitura, pro dicto precio illud
totum vobis dono et ex causa donationis concedo. Promitto vobis insuper, sub obligatione omnium
bonorum meorum, me jure salvaturum et deffensurum ab omni controversia et interpellante predicta
omnia, generaliter et specialiter, sicut nominata sunt, et pro evictione in totum vel in partem contingente
me vobis obligo et omnia bona mea. Quod autem vendicionem istam, cum omnibus conventionibus
prescriptis, ratam et firmam habeam et contra non veniam, nec aliquid fecerim vel faciam in contrarium,
vobis prefato domino comiti, per sollempnem stipulationem, sub obligatione omnium bonorum
meorum, bona fidepromitto, et super sancta Dei Evuangelia juro, corporaliter prestito juramento ;
renuncians ex certa scientia omni juri scripto et non scripto, canonico et civili, promulgato et
promulgando, per quod possim venire contra predicta vel aliquid de predictis. - Actum est hoc apud
Abolenam. Testes presentes interfuerunt : Poncius de Villanova, Poncius Astoaudi cancellarius dicti
domini comitis, Ademarus de Miramonte, Imbertus de Aurone judex Veneissini, Bermundus Augerii,
Berengarius Alamanni, Raynaldus de Abolena, Bernardus frater ejus, Petrus Martinus bajulus Condomii,
Petrus Arnaldus Alamanni, Bertrandus de Fornesio, Sicardus de Saona, et ego Bernardus Aimericus,
publicus Tholose notarius, qui de mandato et voluntate domini comitis et predicti Bernardi hec scripsi.

J//317
Toulouse, VIII, n°37.
3575 - Hauterive. 1246-47. Mercredi 30 janvier.
Original
Instrumentum per litteras alphabeti divisum, quo Petrus de Pirario de Montealto, spontanea sua
voluntate, se, proprium corpus suum, infantes suos et omnia bona sua mobilia et immobilia, ad decem

7
Archives nationales (France)

annos, "in captennio, amparantia et speciali custodia et protectione domini R(aimundi) comitis Tholose
et marchionis Provincie", mittere declarat, promittens se præfato comiti vel ejus bajulo Rivorum, in
unoquoque anno, in festo S. Thomæ, duas libras bonæ et pulchræ ceræ soluturum. - "Hoc fuit ita
concessum apud Altam rippam, secundo die exitus mensis januarii, feria IIII., regnante Lodoico
Francorum rege et dicto domino R(aimundo), Tholosano comite, et R(aimundo), episcopo, anno M° CC°
XL° sexto ab incarnatione Domini. Hujus rei sunt testes Guilabertus de Monte-alto, etc.... et Bernardus
Aimericus publicus Tholose notarius qui cartam istam scripsit."

J//327
Toulouse, XVIII, n°37.
3576 - Buzet. 1246-47. 9 février.
Original
Acte du bail à cens d'une éminée de pré située à "Fontacalm" ; ledit bail consenti par "Vidal Borgarel,
Aimeric Borgarel" et "Marti de Raust" à "P. Izarnh e a Na Ramonda" sa femme. - "Testimoni P. Porquier,
etc.... Aiso fo fag a Buzet davan la maiho d'en P. Vifranc, VIIII° die intrante februario, regnante Lodoyco
rege Francorum, etc...., anno Domini M. CC. XLVI. - Johan de Malaura escrivas comunals hoc vidit et
audivit et scripsit et signavit." ( Hic signaculum scriptoris.)

J//304
Toulouse, II, n°74.
3577 - 1246-47. 10 février.
Original
Arrentement fait par W. Ats de Gualhac, bailli d'Agen, pour le comte de Toulouse, à A. Crosat de Paiols,
de "IIII. dinairadas de vinha de las cals so las doas dinairadas al Tempairesc, e las autras doas dinairadas
a Brias el terador de Sanhta Lhivrada", et d'un moulin provenant des biens confisqués sur A. de Rameu. -
"E d'aisso foron fachas doas cartas partidas per A. B. C., de las cals ag la una lo dichs W. Ats, e A. Crosads
l'autra. E fo autreiad x. dias dins fevrier intrant ; testimoni lo senhor Pons Amaneu, etc.... Bertran de
Pairinhac, notarius cumunis Penne, scripsit istam cartam, utriusque consensu, anno Verbi incarnati M°
CC° XL° VI°, regnante R(aimundo) comite Tolosano, cede ( sic) Agennensi vacante." ( Hic signaculum
notarii.)

J//473
Quittances, I, n°9.
3578 - Boulbonne. 1246-47. 19 février.
Original scellé
Berengarius abbas Bolbonæ, et totus ejusdem loci conventus, se renuntiare declarant litteris quas
habebant "a domino Rogerio, vicecomite quondam Biterris et domino Carcassone, de sale transeundo
per salinum Carcassone, sine leuda et costuma", contenti siquidem litteris, quas de hoc a domino rege
Franciæ nunc habent sigillo ipsius domini regis sigillatas. - "Et ad majorem horum firmitatem presentes
litteras sigillo mei B. abbatis nos omnes predicti fecimus communiri. Actum fuit hoc apud Bolbonam,
anno ab incarnatione Domini miilesimo ducentesimo quadragesimo sexto, XI kalendas marcii."
Scellé, en cire brune sur cordelettes de soie cramoisie, du sceau de Bérenger, abbé de Boulbonne, diocèse
de Mirepoix, décrit dans l' Inventaire sous le n°8556.

J//327
Toulouse, XVIII, n°32.
3579 - Buzet. 1246-47. Lundi 4, 11, 18 ou 25 février.

8
Archives nationales (France)

Original
Acte du bail à cens d'une quarterée de terre située près du ruisseau de "la Fereira" ; ledit bail consenti par
"Vidal Borgarel, en Aimeric so fraire et Marti de Raust a R. de Pradas e a so orden". - "Testimoni R. de
San-Marsal, etc... e W. Repolleir escrivas comunals de Buzet, que aqesta carta escrius el mes de febreir,
feria II., anno Domini M. CC. XL. VI. ans, reinan Lodoic lo rei, etc.... E aiso fo faig a Buzet ins el obrado
d'en Barata."

J//327
Toulouse, XVIII, n°36.
3580 - Buzet. 1246-47. Lundi 4, 11, 18 ou 25 février.
Original
Acte du bail à cens d'une quarterée de terre située à "la Fereira" ; ledit bail consenti par "Vidal, Borgarel,
en Aimeric so fraire et Marti de Raust a n'Uc de Pradas e a so orden". - "Testimoni R. de San-Marsal,
etc..., e W. Répolleir escrivas comunals de Buzet, que aqesta carta escrius el mes de febreir, feria II., anno
Domini M. CC. XL. VI. ans, reinan Lodoic lo rei, e Ramon lo conte de Toloza, e Ramon l'avesque. E aiso
fo faig a Buzet ins el obrador d'en R. Barata."

J//165
Valois, III, n°27.
3581 - 1246-47. Février.
Copie authentique
Charta donationis factœ ab Ansello de Garlanda scholariis S. Nicolai de Lupara totius decimœ quam
habebat in territorio de Corcellis.
Omnibus presentes litteras inspecturis, ego Ansellus de Gallandia, dominus Turnomii, notum facio quod
ego, de assensu et voluntate Ansellini et Johannis filiorum meorum, dedi et concessi ex nunc et
imposterum, causa donacionis inter vivos, in puram et perpetuam elemosinam, hospitali pauperum
scolarium Sancti Nicholai de Lupara Parisius, meam partem decime quam habeo in territorio de
Corcellis. Ita quod Michael de Villa-nova armiger, primo capiet in dicta decima septem sextarios bladi,
medietatem bladi et aliam medietatem avene, ad mensuram de Turnomio ; et totum residuum percipiet
plenarie predictum hospitale, ad opus anniversarii mei, et antecessorum meorum, in capella dicti
hospitalis annis singulis celebrandi ; et promitto quod contra dictam donacionem, per me vel per meos
filios supradictos sive per alium, non veniam in futurum, et dicto hospitali idem donum garantizare
teneor contra omnes juri parere volentes. - Quod ut ratum et firmum constet imperpetuum, presentem
cartam feci sigilli mei munimine roborari. - Datum anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo
sexto, mense februario.
Cette charte est insérée dans un vidimus délivré par l'official de Paris le mardi 9 novembre 1255, et scellé
du sceau de l'officialité, en cire jaune, sur double queue, décrit dans l' Inventaire sous le n°7003.

J//195
Champagne, III, n°26.
3582 - 1246-47. Février.
Original scellé
Coram magistro Johanne, officiali curiæ Trecensis, Simon de Humbauvile miles et Ermanjardis ejus
uxor, recognoscunt se illustri viro Theobaldo regi Navarræ, Campaniæ et Briæ comiti palatino, viginti
octo sextarios avenæ, triginta duas gallinas et quinquaginta sex solidos censuales annui redditus, apud
Paavium, et quatuordecim solidos censuales apud Faverias vendidisse et in perpetuum quittavisse. -
"Actum anno Domini M° CC° XL° sexto, mense februario."

9
Archives nationales (France)

Fragment de sceau en cire verte pendant sur double queue. - Voyez dans l' Inventaire, n°7045, la
description du sceau du l'officialité de Troyes.

J//303
Toulouse, I, n°11.
3583 - Paris. 1246-47. Février.
Original scellé
Litteræ Eustachii de Monte-Bussier, quibus ballum et tutelam Eustachii filii sui karissimo domino suo
A(lfonso) comiti Pictavensi committit et eumdem comitem præfati filii sui hæredem instituit, casu quo
prædictus filius suus sine prole decederet. - "Actum Parisius, anno Domini M° CC° XL° sexto, mense
februarii."
Fragment de sceau en cire blanche sur double queue. - Voyez dans l' Inventaire, n°2880, la description
du sceau d'Eustache de Montboissier.

J//383
G. et H. de Châtillon, n°20.
3584 - 1246-47. Février.
Original scellé
Charta excambii facti inter ecclesiam de Hermeriis et Petrum de Nualliaco.
Omnibus presentes litteras inspecturis, P. Dei patientia Hermeriensis dictus abbas et ejusdem loci
conventus, in Domino salutem. Notum facimus quod cum haberemus circiter triginta et tria arpenta
terre arabilis apud Ebeli, que tenebamus ad censum de domino Stephano dicto Rallart de Copeures, et in
censiva ejus, que antecessores dicti Stephani dederunt ecclesie nostre de Hermeriis in elemosinam ; et
cum predicte terre parum essent nobis utiles, quia remote erant nimis a nobis, et dominus Petrus de
Nualliaco, miles, haberet similiter circiter triginta et tria arpenta terre arabilis, que proxima erant domui
nostre de Ebeliaco, et ipsi predicto militi essent parum utiles, quia nimis remote erant ab ipso et a domo
sua de Lesches, quas terras dictus P(etrus) tenebat de feodo nobilissimi viri H(ugonis) de Castellione,
comitis Sancti Pauli, nos vero, considerata diligenter utriusque partis utilitate, in unum convenientes et
concordantes, voluimus quod predictus P(etrus) et heredes sui in perpetuum haberent et possiderent in
excambio predicta triginta et tria arpenta, que tenebamus de censiva domini Stephani Rallart, sicut
dictum est ; et ipse Petrus, de consensu et voluntate Johanne uxoris sue spontanee non coacte, voluit et
concessit quod nos teneremus et possideremus in perpetuum illa triginta et tria arpenta terre, que
tenebat de feodo nobilissimi viri H(ugonis) de Castellione comitis Sancti Pauli ; et ne aliquis dominorum
feodi vel censive aliquod dampnum propter dictum excambium incurreret, nos terras, quas predictus
P(etrus) tradidit nobis in excambio, posuimus in censiva domini Stephani Rallart, cum tali censu et tali
die et tali loco quo censum de terris, quas antea tenuimus, solvere solebamus. Predictus vero P(etrus)
terras, quas recipit a nobis in excambio, posuit in feodo nobilissimi comitis Sancti Pauli, et tale servitium
reddet dictus Petrus predicto comiti, proterris quas a nobis recipit, quale solebat pro terris quas nobis in
excambio commutavit. - In cujus rei testimonium, presens scriptum sigillorum nostrorum munimine
fecimus roborari. Datum anno Domini M° CC° XL° sexto, mense februario.
Deux sceaux sur double queue. - Le premier, en cire verte, dont il ne reste qu'un fragment, est celui de
l'abbé d'Hermières, diocèse de Paris, décrit dans l' Inventaire sous le n°8757, d'après un type appendu à
un acte de 1244 ; le second, en cire résine, est celui de l'abbaye, n°8241. - L'abbé P. manque à la série des
abbés d'Hermières donnée par le Gallia christiana.

J//192
Poitou, II, n°17.

10
Archives nationales (France)

3585 - 1246-47. Samedi 16 mars.


Original scellé
Johannes, Pictavensis episcopus, notam facit compositionem inter se et nobilem virum Alfonsum
comitem Pictavensem initam, de homagio castri Syvraii sibi a praefato comite non præstando, et de
rebus quas defunctus Aymericus de Vivonia miles a se episcopo in feodum tenebat. - "Datum die sabbati
post dominicam qua cantatur Letare Jerusalem, anno Domini M° CC° quadragesimo sexto."
Fragment de sceau en cire jaune pendant sur double queue. - Le sceau de Jean IV de Melun, évêque de
Poitiers, est décrit dans l' Inventaire sous le n°6817.

J//201
Champagne, IX, n°21.
3586 - 1246-47. Lundi 25 mars.
Original scellé
Coram magistris Johanne de Blesis canonico et Gerardo de Menesio, officiali Remensi, Guillelmus de
Germania, miles, notum facit novam villam dictam Bellam villam, quam "inter Castellionem super
Barrum, ex una parte, et Booul domum fratrum militie Templi, ex altera", construi fecit, a se in
salvamento Theobaldi regis Navarræ, Campaniæ et Briæ comitis palatini, positam fuisse, ea lege ut
quisque dictæ villae burgensium praefato regi, vel ejus successoribus, annuatim, unam sextariam avene
ad mensuram Remensem, in festo S. Remigii, reddere teneatur. - "In cujus rei testimonium, presentes
litteras sigillo curie Remensis fecimus communiri. Actum anno Domini M° CC° XL° sexto, mense marcio,
feria secunda post Ramos Palmarum."
Scellé en cire brune sur double queue du sceau de l'officialité de Reims décrit dans l' Inventaire sous le
n°7011. - Il n'en reste qu'un fragment.

J//205
Champagne, XIII, n°21.
3587 - 1246-47. Mars.
Original
Garnerus, Laudunensis episcopus, recognoscit illa triginta et octo arpenta terræ arabilis, quæ Anselmus
predecessor suus a defuncto Gaufrido de Brocia, milite, juxta Pruvinum, in loco qui dicitur Fontana de
Champegniaco acquisivit et ecclesiae Laudunensi legavit, esse de feodo illustris regis Navarrae,
Campaniæ et Briæ comitis palatini, et se esse paratum ad dictam terram extra manum suam ponendam,
quandocumque de hoc a dicto rege requisitus fuerit. - "Actum anno Domini millesimo CC° XL° sexto,
mense marcio."

J//295
Languedoc, n°11.
3588 - Béziers. 1247. 7 avril.
Original scellé
Instrumentum de cessione vicecomilatus Biterrensis facta domino regi a Trencavello, Biterrensi vice-
comite.
Pateat universis quod nos Trencavellus, vicecomes quondam Biterris et Carcassone, et filius quondam
Raimundi Rotgerii, vicecomitis quondam Biterrensis et Carcassonensis, confitemur et recognoscimus
vobis consulibus Biterris, videlicet Stephano de Manso, Berenguario de Alzona, Bernardo de Aniciano,
Guiraudo Johanni, Petro de Marmoreriis, Petro Borello cultellerio, Petro Rigaudo et toti universitati
Biterrensi, nos solvisse et diffinisse atque donasse et in perpetuum disamparasse, per nos et per omnes
heredes nostros presentes et futuros, illustrissimo domino nostro Lodoyco, Dei gratia Francorum regi, et
suis heredibus, et specialiter domino Johanni de Cranis, senescallo suo Biterris et Carcassone, recipienti

11
Archives nationales (France)

pro dicto domino rege eandem solucionem et deffinicionem, videlicet totum vicecomitatum Biterris et
Carcassone et universitatem, milites seu populum, dictarum civitatum et tocius vicecomitatus Biterrensis
et Carcassonensis, et quicquid habebamus nos, vel predecessores nostri, in Narbonensi, Agathensi,
Magalonensi, Nemausensi, Albiensi, vel aliis locis ubique, racione parentum aut predecessorum
nostrorum, seu habere debebamus. Quapropter nos dictus Trencavellus, consulte et ex certa sciencia,
omni remota fraude et dolo, nulla vi seu violencia intercedente, set gratis bono animo et bona fide atque
gratuita voluntate, per nos et heredes nostros, presentes et futuros, solvimus in perpetuum et liberamus
vos dictos consules et totam universitatem vestram Biterris et Biterresii, et singulos ejusdem mares seu
feminas presentes et futuros, et totam progeniem vestram ex vobis et vestris descendentem usque in
finem seculi, ab omni dominio seu dominacione ac jurisdiccione et districtu et animadversione criminali
seu jurisdiccione civili, et etiam ab omni vinculo servitutis seu servicii, et ab omni fidelitate et
sacramento fidelitatis, et aliis in quibus vel pro quibus nobis, vel antecessoribus nostris, racione dominii
jurisdictionis seu potestativi jure vel consuetudine vel alio quolibet modo, tenebamini vel eratis astricti.
Concedentes vobis et vestris, ut sicut unquam nobis vel antecessoribus nostris fuistis obedientes et
subditi, racione jurisdiccionis, potestativi, districtus, fidelitatis vel sacramenti fidelitatis, vel alio quolibet
modo, ita plene et plenius illustrissimo domino nostro regi Francie et suis in perpetuum teneamini ; et
sitis abstricti de mea conivencia et assensu expresso, ita quod in nichilo de cetero sitis nobis ligati vel
abstricti, set solummodo, ut dictum est, excellentissimo domino regi nostro supranominato. Nec
deinceps vos vel vestros nos possimus interpellare vel improbare, redarguere, seu accusare vos, vel
aliquem vestrum, de inobediencia, vel fide seu fidelitate non servata, occasione dominii seu
dominacionis vel jurisdictionis seu alicujus potestativi. Remitentes etiam bono animo et bona fide vobis
et vestris et singulis vestrum, in perpetuum plenarie, omnem indignacionem et animi rancorem, quam
vel que ( sic), contra vos vel aliquos vestrum, habere vel facere poteram, occasione alicujus offense olim a
vobis contra nos facte vel perpetrate, vel alteriuscujuslibet excessus a vobis in nos vel contra nos facti, vel
verbi aliquo unquam tempore initi vel comissi. Promitentes, corporaliter tactis sacrosanctis Evangeliis,
vobis dictis consulibus et toti universitati prenominate hic presenti, quod nullo tempore contra
predictam solucionem vel absolucionem, diffinicionem seu disamparacionem et donacionem, vel contra
ea que superius dicta sunt, unquam veniemus vel veniri faciemus in judicio, vel extra aliquo jure vel juris
remedio vel terre consuetudine, quibus contra venire possemus. Renunciantes specialiter, in predictis,
excepcioni doli seu in factum, vis, vel metus et ingratitudinis, et omni alii legis et canonis beneficio,
quibus ad ea que dicta sunt infrigenda venire quolibet modo possemus. Volentes et concedentes quod
hec generalis renunciacio prosit et valeat vobis in perpetuum, ac si casus speciales legum, decretorum vel
decretalium, essent hic expressim dicti vel quelibet alia jura nominatim interposita. Nec fecimus vel
faciemus, nec fieri vel dici consenciemus, quominus supradicta vel eorum singula firma in perpetuum
inviolabiliter permaneant. - Actum fuit hoc apud Biterrim, in plano Sancti Felicis, juxta ecclesiam, anno
nativitatis Domini millesimo ducentesimo quadragesimo septimo, septimo idus aprilis. In presencia et
testimonio domini Guillelmi Dei gracia Narbonensis archiepiscopi, domini Petri Dei gracia Agathensis
episcopi, domini Raimundi Dei gracia Biterrensis episcopi, domini Guillelmi Dei gracia episcopi
Lodovensis, domini Raimundi abbatis Ville magne, domini... ( sic) abbatis Anianensis, domini Poncii
abbatis Sancti Poncii Tomeriensis, domini... ( sic)abbatis Sancti Pauli Narbonensis, domini... (
sic)abbatis Sancti Tiberii, Poncii de Stagno prioris de Caciano, magistri Jacobi abbatis Sancti Affrodsii,
Berenguarii Guillelmi domini Clarimontis, Deodati de Bociacis, Guialfredi domini Felguariarum, Poncii
de Olargio, Sicardi de Muro veteri, Guillelmi Ramundi de Columbariis, Guillelmi de Lodova, Guillelmi de
Tezano, domini Ramundi de Canesuspenso, Guillelmi de Rocosello, magistri Berengarii judicis curie
domini regis Carcassone, domini Guillelmi Capusii judicis curie Biterris domini regis, Johannis de
Boiano, Raimundi de Gigniaco, Guillelmi Petri de Narbona, Raimundi de Rivo sicco, Boneti Salvatoris,
Petri Siguarii, Bernardi de Pradis, Raimundi de Furno, Petri de Castris, Petri de Ancisa, Petri Boffati,
Arcmandi de Bociacis, Arnaudi Boffati, Johannis de Manso, et quamplurium aliorum clericorum et

12
Archives nationales (France)

laicorum et mei Petri Grandis, publici Biterris notarii, qui rogatus a dicto Trencavello quondam
vicecomite et a consulibus predictis hec omnia scripsi et signum meum aposui. ( Hic segnaculum
notarii.)
Scellé, en cire blanche sur cordelettes de soie verte, du sceau de Trencavel, vicomte de Béziers ;
Inventaire , n°760.

J//324
Toulouse, XV, n°25.
3589 - 1247. 8 avril.
Original
Instrumentum quo notum fit Arnaldum de Pinu et Poncium de Pinu, "omnes illas oblias et
dominationes... quas ipsi habebant, ratione superfeudi, in curia que fuit quondam Bertrandi de
Guavarrerio, et in omnibus honoribus illi curie pertinentibus", domino R(aimundo) comiti Tholosae,
marchioni Provinciae, et ejus heredibus, nec non Berengario de Promilhaco, vicario Tholosæ, pro dicto
comite stipulanti et ementi, vendidisse et tradidisse. - "Actum fuit hoc ita et concessum VIII die introitus
mensis aprilis, regnante Lodoico Francorum rege et eodem domino R(aimundo) Tholosano comite et
R(aimundo) episcopo, anno M° CC° XL° septimo ab incarnacione Domini. Hujus rei sunt testes
Willelmus Isarnus, etc... Bonus-Mancipius judeus et Bernardus Aimericus qui cartam istam scripsit."

J//256
Nevers, n°47.
3590 - 1247. Mercredi 17 avril.
Copie authentique
Charta donationis factœ ab Andrea de Rubeo-monte ecclesiœ B. Mariœ Fontenensis.
Ego Andreas, miles Rubei-montis et Rupis-fortis dominus, universis presentes litteras inspecturis notum
facio, quod ego, in bona et sana memoria constitutus, pro remedio anime mee et antecessorum meorum
et etiam heredum meorum, et pro anniversario meo annuatim faciendo, dedi et concessi, in puram et
perpetuam elemosinam, Deo et ecclesie Beate Marie Fontenensi et fratribus ibidem Deo servientibus,
molendinum meum situm juxta villam de Crie. Dedi et concessi supradictis fratribus Fontenensibus,
quod possint in riparia juxta dictum molendinum edificare et facere, pro voluntate sua, batoor, botooir et
folon et etiam cloeres in pascuo juxta dictum molendinum adjacenti ; et quod animalia deportantia
bladum et res alias eorum, qui venerint ad dictum melendinum de Crie, sive au botooir ou au batooir ou
au folon, eundo et redeundo seu ibidem moram faciendo, in pascuis dicto molendino adjacentibus, sine
occasione aliqua et emenda, libere possint pasturare. Dedi etiam et concessi supradictis fratribus
Fontenensibus Blenchardum hominem meum de Crie, cum omnibus ejus heredibus, rebus et tenementis
suis, acquisitis et acquirendis, et quod ipse Blainchardus et ejus heredes plenarium usagium et aasantias
habeant in tota terra mea et nemoribus meis, sicuti et alii homines mei de Crie. Dedi etiam et concessi
jam dictis fratribus Fontenensibus, piscariam, pro voluntate sua quotiens et eodem modo quo voluerint,
a dicto molendino de Crie usque ad molendinum de Parrine, quod dicitur molendinum abbatisse, et ut
ipsi possint ponere panerios ad piscandum in riparia subtus dictum molendinum de Crie. Dedi etiam et
concessi supradicte ecclesie Fontenensi, vineam meam de Rubeo-monte, sitam juxta les Tanneries, ita
quod dicti Fontenenses, pro voluntate sua, dictam vineam poterunt meliorare et absque banno
vendemiare, et vinitores pro ipsa custodienda ponere, et ibidem torcular si voluerint facere et edificare,
ita quod omnes, qui voluerint, ad dictum torcular venient pressorare. Dedi etiam et concessi jam dictis
Fontenensibus omnes aasantias et plenarium usagium in omnibus nemoribus, terris, petrariis et
lapidibus meis, ad omnes usus omnium superius nominatorum videlicet molendini de Crie, batooir,
botooir, folon, cloeres, vinee et torcularis et specialiter pro jam dictis batoor, botoir, folon, cloeres et
torculari faciendis et edificandis. Si ea vel alterum illorum voluerint dicti Fontenenses facere vel

13
Archives nationales (France)

edificare, et etiam pro ipsis et molendino de Crie reficiendis et reedificandis, si ea vel alterum ipsorum
vellent dicti Fontenenses reficere vel reedificare. Volui etiam et concessi ut si contigeret me vel heredes
meos piscari in posterum in dicta riparia, quod nos non possemus rumpere exclusam dicti molendini de
Crie. Ego vero de omnibus superius nominatis me devestiens, fratrem Martinum, dictum abbatem
Fontenensem, de ipsis pro ecclesia Fontenensi possui in corporalem possessionem. Hec autem omnia
supradicta et quicquid in ipsis habebam et habere poteram dedi et concessi dictis Fontenensibus, libere
et pacifice in perpetuum possidenda et habenda. Et hec omnia laudaverunt et concesserunt et grata
habuerunt liberi mei, Andreas scilicet et Johannes, promittentes, per juramenta sua in mea presentia et
multorum aliorum corporaliter prestita, se omnia superius nominata bona fide in perpetuum servaturos
et se nunquam per se vel per alium contra venturos. - In cujus rei testimonium, presentes litteras sigilli
mei munimine roboravi. - Actum anno Domini M° CC° XL° septimo, mense aprilis, die mercurii proxima
post quindenam Resurrectionis Dominice.
Cet acte est inséré dans un vidimus du samedi 22 février 1248, donné par Martin, abbé de Notre-Dame
de Fontenay, diocèse d'Autun.

J//198
Champagne, VI, n°79.
3591 - 1247. 30 avril.
Original scellé
N(icholaus) abbas Pruliacensis, ex testimonio bonorum virorum burgensium de Musterolio et ex
testimonio plurium Judæorum ejusdem villæ, quorum, tam Christianorum quam Judæorum, Johannes
Musterolii præpositus recepit juramentum, attestatur Judæos, quorum nomina inferius scripta sunt,
fuisse, mansisse et certas mansiones habuisse, a decem et novem annis retroactis, apud Musterolium,
sub justitia et domino domini regis Navarræ, cui jura et tallias debitas reddiderunt et solverunt. - "In
cujus rei testimonium presenti scripto sigillum nostrum apposuimus. Actum anno Domini M° CC°
quadragesimo septimo, vigilia Beatorum apostolorum Philippi et Jacobi."
Traces de sceau pendant sur double queue. - Le sceau de Nicolas, abbé de Prully, diocèse de Sens,
n'existe plus aux Archives.

J//190
Poitou, I, n°30
3592 - 1247. Avril.
Original scellé
Homagium a Guillelmo Mangoti Alfonso, comiti Pictavensi, præstitum.
Ego Guillelmus Mangoti, dominus Surgeriarum, notum facio universis tam presentibus quam futuris,
quod ego karissimo domino meo Alfonso, comiti Pictavensi, feci quatuor homagia ligia contra omnes
homines et feminas qui possint vivere et mori : de Surgeriis et centum marchis argenti in prepositura
Rupelle, de centum libris Turonensium in eadem prepositura, et de hoc quod habeo apud Talneium,
supra Vulturnam, et de hoc quod habeo apud Dannipetram ; et idem dominus meus comes me recepit in
hominem ligium, salvo jure suo et alieno, de omnibus supradictis. Ego vero et heredes mei tenemur
dictum castrum reddere et tradere predicto domino meo et suis heredibus, vel eorum certo mandato, ad
vim magnam vel parvam, quociens ab ipso vel suis heredibus, vel eorum certo noncio patentes eorum
litteras deferente, fuerimus requisiti. Preterea ego vel heredes mei fortericiam novam construere vel
antiquam fortericiam inforciare non poterimus, sine ipsius domini mei vel heredum suorum licencia
speciali. Et similiter heredes mei tenentur dicto domino comiti et suis heredibus homagia facere et omnia
supradicta fideliter observare. Et hec omnia supradicta promisi et juravi, super sacrosancta, me fideliter
servaturum. Quod ut ratum et firmum permaneat, presentes litteras sigilli mei munimine roboravi. -
Actum anno Domini M° CC° quadragesimo septimo, mense aprilis.

14
Archives nationales (France)

Scellé sur double queue du sceau en cire verte de Guillaume Maingot, seigneur de Surgères (Charente-
Inférieure), décrit dans l' Inventaire sous le n°2664.

J//196
Champagne, IV, n°36.
3593 - 1247. Avril.
Original scellé
Guillaume, comte de Flandre, sire de Dampierre, déclare consentir à ce que le fief que tenait de lui
"Jehans, sires d'Arcies...à Maisons, à Loysie, à Coole, à Blaci", lequel fief a été transféré par ledit Jehan
d'Arcies à "Jehan, chasteelain de Roien et de Torote", soit mis en la mouvance du roi de Navarre, de qui
le dit châtelain et ses héritiers le tiendront désormais, à condition que le susdit sire d'Arcies et ses
héritiers tiendront de lui Guillaume et de ses héritiers, sires de Dampierre, le fief de "Beges", transféré au
sire d'Arcies par le susdit châtelain de Thourotte, qui le tenait du roi de Navarre. - "En tesmoing de la
quele chose et por ce que ce soit ferme chose et estable à touz jourz, nos avons fait seeler ces presentes
letres de nostre seel. Ce fut fait en l'an de l'incarnation Nostre Seigneur mil et deus cenz et quarante set,
ou mois d'avril."
Traces de sceau pendant sur double queue.

J//203
Champagne, XI, n°59
3594 - 1247. Avril.
Copie authentique
Theobaldus, rex Navarræ, Campaniæ et Briæ comes palatinus, notum facit se presbytero S. Mauritii de
Musterolo, in recompensationem oblationum a parrochianis S. Mauritii vel ab aliis ad altare capellæ suæ
de Musterolo oblatarum, quæ præfato presbytero jure communi pertinere debebant, viginti solidos annui
redditus in præpositura sua de Musterolo, per manus præpositi sui recipiendos, assignavisse. - "Datum
anno Domini M° CC° quadragesimo septimo mense aprili."
Cet acte est inséré dans une charte de confirmation donnée par Gélon, archevêque de Sens, le 22 mai
1247.

J//203
Champagne, XI, n°57.
3595 - 1247. Avril.
Original scellé
"Michiaus", abbé de Barbeaux, et tout le couvent du dit lieu, reconnaissent que les trois maisons qu'ils
possèdent "à Provins o neuf marchié, près des messons de Prulli", sont en la garde et justice de Thibaud,
roi de Navarre, comte palatin de Champagne et de Brie, et que ni eux, ni aucun autre pour eux, ne
peuvent en temps de foire avoir ni vendre des marchandises en ces dites maisons. - "Ces leitres furent
feites an l'an de l'incarnation mil et deus cenz et quarente set, o mois de avril."
Traces de sceau sur double queue. - Le sceau de Michel, abbé de Barbeaux, diocèse de Sens, n'existe plus
aux Archives.

J//292
Périgord, n°7.
3596 - Crépy. 1247. Avril.
Original scellé
Homagium Helyœ Talairandi comitis Petragoricensis.

15
Archives nationales (France)

Ego Helyas Talairandi, comes Petragoricensis, notum facio universis presentes litteras inspecturis, quod
ego karissimo domino meo Ludovico, regi Francie illustri, promisi et super sacrosancta juravi, quod ego
semper de cetero fidelis ero ei et heredibus suis, et eidem domino regi et heredibus suis fideliter serviam
; et quod castrum meum de Radulfia eidem domino regi, vel ejus mandato, reddam ad parvam vim et ad
magnam, quandocumque et quociens ab ipso vel ejus mandato super hoc fuero requisitus ; et quod idem
castrum non tradam vel committam alicui, qui sit inimicus domini regis, vel quem dominus rex habeat
pro inimico vel suspecto. - In cujus rei testimonium presentes litteras sigillo meo feci communiri. -
Actum apud Crispiacum, anno Domini M° CC° quadragesimo septimo, mense aprilis.
Fragment de sceau en cire blanche pendant sur double queue. - Le sceau d'Hélie VI, comte de Périgord,
est décrit dans l' Inventaire sous le n°1003.

J//326
Toulouse, XVII, n°34.
3597 - 1247. Avril.
Original
Acte par lequel "Arnautz de Serdaunis" déclare que tout ce qui lui appartenait à "Luganh" a été par lui
vendu à Raimond, comte de Toulouse, moyennant D C L. sous toulousains. - "Hoc fuit factum mense
aprilis, feria VII a, anno ab incarnatione Domini M° CC° XL° VII°, regnante Lodoico rege Francorum,
Raimundo Tolosano comite, Raimundo episcopo. Hujus rei testes sunt Peire Fredeill, etc... et Arnautz
maestre qui hanc cartam scripsit."

J//383
G. et H. de Châtillon, n°21.
3598 - 1247. Avril.
Original scellé
Lettres par lesquelles Jeanne, abbesse du Pont-aux-Dames, reconnaît le seigneur de Crécy pour avoué et
justicier dudit monastère.
Je suer Johenne, dite abbeesse dou Pont Nostre-Dame et touz li couvenz de cel meismes leu, feisons
asavoir à touz caus qui ces lettres verront, que nos tenons à gardeeur et à avoué de nostre abbeie le
signeur de Creci et à jousticier et à avoué de toutes les choses que nos avons acquises en son fié, et en ce
qui de li muet ou par achat ou par eschange ou par aumosne ou par aucunne autre manière jusques au
jour d'ui. - Et por ce que ceste chose soit ferme et estable à touz jors, nos avons feit seeler ces lettres de
nostre sceel. Ce fu feit en l'an de l'incarnation Nostre Signeur mil et deus cenz et quarante set, ou mois
d'avril.
Scellé en cire jaune sur double queue du sceau de Jeanne, abbesse du Pont-aux-Dames, diocèse de
Meaux, décrit dans l' Inventaire sous le n°9248.

J//303
Toulouse, I, n°14.
3599 - Castres. 1247. 12 mai.
Original scellé
Litterœ Trencavelli vicecomitis Biterrensis, quibus homines de Lombers ab omni fidelitate et servitio
sibi debitis solvere declarat.
Pateat universis quod nos Trencavellus, vicecomes quondam Biterris et Carcassone, et filius quondam
Raymundi Rotgerii vicecomitis quondam Biterrensis et Carcassonensis, confitemur et recognoscimus
vobis militibus et probis hominibus de Lombers, videlicet Sicardo de Buxasone, Matfrido Boldraco, Petro
Sigario, Hugoni de Paulin, Ermengaudo Amblardi, Gallardo Pelapol, Petro Vassalli, Guillelmo Frotardi,
Johanni Quairel, Isarno de Malpas, Hugoni Boucert et Petro Duranti de Condat et toti universitati de

16
Archives nationales (France)

Lombers, nos solvisse et diffinisse atque donasse et in perpetuum disamparasse, per nos et omnes
heredes nostros presentes et futuros, illustrissimo domino nostro Ludovico, Dei gratia Francie regi, et
suis heredibus, et specialiter domino J(ohanni) de Crannis, senescallo suo Biterris et Carcassone,
recipienti pro dicto domino rege eandem solutionem et diffinitionem, videlicet totum vicecomitatum
Biterris et Carcassone et universitatem, milites, seu populum dictarum civitatum et tocius vicecomitatus
Biterrensis et Carcassonensis, et quicquid habebamus nos, vel predecessores nostri, in Narbonensi,
Agathensi, Magalonensi, Nemausensi, Albiensi, Tholosano vel in aliis locis ubique, ratione parentum aut
predecessorum nostrorum, seu habere debebamus. Quapropter nos Trencavellus predictus, consulte et
ex certa scientia, omni remota fraude et dolo, nulla vi seu violentia intercedente, sed gratis, bono animo
et bona fide atque gratuita voluntate, per nos et heredes nostros presentes et futuros, solvimus in
perpetuum et liberamus vos milites et probos homines antedictos et totam universitatem de Lombers, et
singulos ejusdem mares seu feminas presentes et futuros, et totam progeniem vestram ex vobis et vestris
descendentem, usque in finem seculi, ab omni dominio seu dominatione ac jurisdictione civili et etiam
ab omni vinculo servitutis seu servicii et ab omni fidelitate et sacramento fidelitatis et aliis in quibus vel
pro quibus, nobis vel antecessoribus nostris, ratione dominii, jurisdictionis seu potestativi, jure vel
consuetudine vel alio quolibet modo tenebamini vel eratis astricti. Concedentes vobis et vestris ut, sicut
unquam nobis vel antecessoribus nostris fuistis obedientes et subditi ratione jurisdictionis, potestativi,
districtus, fidelitatis vel sacramenti fidelitatis, vel alio quolibet modo, ita plene et plenius illustrissimo
domino nostro regi Francie et suis in perpetuum teneamini et sitis astricti de mea convenientia et
assensu expresso. Ita quod in nichilo de cetero sitis nobis ligati vel astricti, sed solum modo, ut dictum
est, excellentissimo domino regi nostro supranominato. Nec deinceps vos vel vestros nos possimus
interpellare vel improbare, redarguere seu acusare vos, vel aliquem vestrum, de inobediencia vel fide seu
fidelitate non servata, occasione dominii seu dominationis vel jurisdictionis seu alicujus potestativi.
Remittentes etiam bono animo et bona fide vobis et vestris et singulis vestrum plenarie omnem
indignationem et animi rancorem, quam vel que ( sic), contra vos vel aliquos vestrum, habere vel facere
poteramus, occasione alicujus offense olim a vobis contra nos facte vel perpetrate, vel alterius cujuslibet
excessus a vobis in nos vel contra nos facti vel verbi aliquo unquam tempore initi vel commissi ;
promittentes, corporaliter tactis sacrosanctis evangeliis, vobis predictis militibus et probis hominibus
antedictis et toti universitati de Lombers prenominate, quod nullo tempore contra predictam solutionem
vel absolutionem, diffinitionem seu disamparationem et donationem, vel contra ea que superius dicta
sunt, unquam veniemus vel veniri faciemus, in judicio vel extra, aliquo jure, vel juris remedio, vel terre
consuetudine, quibus contra venire possemus, renuntiantes specialiter in predictis exceptioni doli seu in
factum, vis vel metus et ingratitudinis et omni alii legis et canonis beneficio, quibus ad ea que dicta sunt
infringenda venire quolibet modo possemus. Volentes et concedentes quod hec generalis renuntiatio
prosit et maneat vobis in perpetuum, ac si casus speciales legum, decretorum vel decretalium essent hic
expressim dicti vel quelibet alia jura nominatim interposita. Nec fecimus vel faciemus nec fieri vel dici
consentiemus, quominus supradicta vel eorum singula firma in perpetuum inviolabiliter permaneant. -
Actum fuit hoc apud Castras, in cimiterio Sancti Vincentii et Sancti Benedicti, anno a Nativitate Christi
millesimo ducentesimo quadragesimo septimo, IIII. idus madii, in presentia et testimonio domini
D(urandi), Dei gratia episcopi Albiensis, Guallardi prepositi Sancti Salvii, domini G(uillelmi) abbatis
Castrarum, Isarni Bonihominis monachi de Castris, Bernardi de Sancto Privato sacriste Sancti Vincentii,
domini Raymundi de Canesuspenso, domini Hugonis de Arsis, domini Guidonis de Manencort, Guillelmi
de Podio de Albio, domini Guillelmi Pelu, domini Johannis de Burlatio, magistri Guillelmi de Lombers,
Guillelmi Petri de Vintrono, Raimundi de Virmilio, Deodati de Virmilio, Arnaldi Amblardi, Bernardi de
Albio, Arnaldi Baconi, Arnaldi Raines, Petri Fabri, Bernardi de Penna, Symonis de Viridario juvenis,
Arnaldi Escafre, Duranti de Pallerol et quamplurium aliorum clericorum et laicorum, et mei Petri Poncii,
publici Biterris notarii, qui rogatus a dicto Trencavello, quondam vicccomite, et aliis predictis, hec omnia
scripsi et signum meum apposui. ( Sequitur signaculum notarii.)

17
Archives nationales (France)

Traces de sceau pendant sur lacet de fil de couleur variée. - Voyez D. Vaissète, t. III, p. 455, et Preuves,
col. 460.

J//323
Toulouse, XIV, n°86.
3600 - 1247. 13 mai.
Original
Bail à cens de trois quartonnées ( cartairadas) de terre situées "à La Bareira", consenti par Aimeric
Borgarel et Martin de Raust à P. Del Gorc et à ses héritiers. - "Aiso fo fag davan la maiho d'en Marti de
Raust, XIII° die intrante madii, regnante Lodoyco rege Francorum, etc... anno Domini M. CC. XL. VII.
Johan de Malaura escrivas comunals hoc vidit et audivit et scripsit et signavit." ( Hic signaculum
scriploris.)

J//203
Champagne, XI, n°59.
3601 - Apud Matrolias. 1247. Mercredi 22 mai.
Original scellé
Litteroe Gilonis Senonensis archiepiscopi, de viginti solidis annui redditus a Theobaldo, Campanioe
comite, presbytero S. Mauritii de Musterolo concessis.
Gilo, Dei gratia Senonensis archiepiscopus, universis presentes litteras inspecturis, salutem in Domino.
Noveritis nos litteras dilecti et fidelis nostri Theobaldi, illustris regis Navarre, Campanie et Brie comitis
palatini, non cancellatas, non abolitas, nec in aliqua sui parte viciatas, vidisse et inspexisse verbo ad
verbum, in hec verba. ( Vide supra, n°3594.) Nos vero credentes ordinationem istam, tam capelle Regis
predicti quam ecclesie Sancti Mauricii, utilem et fructuosam existere, ipsam ratam et gratam habentes,
auctoritate nostra dyocesiana duximus confirmandam ; hoc tamen salvo, quod capellanus predicte
capelle castellanum, vel aliam personam in castro vel turre dicti regis manentem, vel alium
parrochianum ecclesie Sancti Mauricii, ad jura parrochialia non admittat. In cujus rei memoriam et
testimonium litteris presentibus sigillum nostrum duximus apponendum. - Datum apud Matrolias, anno
Domini M° CC° quadragesimo septimo, die mercurii proxima post Penthecostem.
Traces de sceau pendant sur double queue.

J//190
Poitou, I, n°31.
3602 - Melun. 1247. Mai.
Original scellé
Homagium Beraudi de Mercorio Alfonso comiti Pictavensi proestitum.
Universis presentes litteras inspecturis, Beraudus dominus Mercorii, salutem. Notum facimus quod nos
karissimo domino nostro Alfonso, comiti Pictavensi, fecimus homatgium litgium, contra omnes homines
et feminas, qui possunt vivere et mori, de castro de Lastic, cum pertinentiis, et de omnibus illis que
tenentur a nobis in castro de Monceles et pertinentiis. Preterea recepimus ab ipso, in homatgium litgium,
castrum de Ruinis cum pertinentiis, villam de Talairac, castrum de Mommaira cum pertinentiis, Aunac
et Margiam cum pertinentiis suis, feodum d'Unsac cum pertinentiis, quod tenetur a nobis, Segunzac,
Sanctum Gervasium et Les cum pertinentiis eorumdem : que castra, villas et feoda a nullo tenebamus.
Idem vero dominus comes dedit nobis in augmentum feodorum nostrorum, que de ipso tenemus,
feodum quod Morinus de Breon advocabat tenere de ipso, videlicet Lucgardam cum pertinentiis, et
feodum quod Stephanus Bonpar advocabat tenere de ipso, videlicet le Boscharat cum pertinentiis ; et
tenemur reddere per juramentum nostrum eidem domino comiti castra et fortericias nostras antedictas,
ad magnam vim et parvam, quociens ab ipso, vel ab ejus certo nuncio litteras suas patentes deferente,

18
Archives nationales (France)

fuerimus requisiti. In cujus rei testimonium et munimen presentes litteras fecimus sigilli nostri
munimine roborari. - Actum apud Meledunum anno Domini M° CC° XL° septimo, mense maii.
Fragment de sceau en cire résine pendant sur double queue. - Le sceau de Béraud de Mercoeur est décrit
dans l' Inventaire sous le n°2795.

J//197
Champagne, V, n°68.
3603 - 1247. Mai.
Original scellé
Coram Johanne Vallis-Secretae abbate et Roberto decano christianitatis de Castro Theoderici, Guido
dictus Ripanz, miles, et Margareta ejus uxor, recognoscunt se domino Theobaldo regi Navarrae,
Campaniae et Briae comiti palatino, "quidquid habebant in minagio Castri Theodorici, pro octoginta sex
libris pruvinensium" vendidisse. - "In cujus rei testimonium, ad petitionem dictorum Guidonis dicti
Ripant et Margarete uxoris ejus, presentes litteras sigillorum nostrorum munimine fecimus roborari.
Actum anno Domini M° CC° XL° septimo, mense maio."
Traces de deux sceaux sur double queue. - Les sceaux de Jean, abbé du Val-Secret, diocèse de Soissons,
et de Robert, doyen de Château-Thierry, n'ont pas été retrouvés aux Archives.

J//509
Empereurs de Constantinople, n°2.
3604 - Namur. 1247. 12 juin.
Original scellé
Dispositions prises par Baudouin, empereur de Romanie, relativement à son château de Namur.
Nos Bauduins, par la grace de Dieu empereres de Romenie, de Dieu coronez et toz jorz accroissanz,
faisons à savoir à toz ceaus qui verront ces presenz lestres, que cum nos deusiens aler an servise Dieu, an
l'empire de Constantinople, au partir que nos feimes de nostre terre de Namur, nos ordenames et feimes
faire sairemant au chastelain dou chastiau de Namur, au doian, au chanoines et à toz les autres clers de
l'eglise de Saint-Peire, et à touz les sergenz dou chastel, por nos et por nos oirs, an tel forme que il
garderont et sauveront le chastel à nos et à nos oirs, ancontre toz homes qui puisset vivre ne morir ; et
que il receveront et osteront chastelainz et sergenz par le commandemant et l'ordenemant dou roi de
France Loois, qui or est, et par la roine Blanche, sa mère, et par les contes, c'est à savoir : Robert de
Artois, Anfons de Poitiers, Challe d'Angeou, freires au devantdit roi, ou par l'un d'aus ; et s'il avenoit
chose que de nos deffausit, au devant-diz roi, roine et contes obeiroient, si cum il est desuz dit, jusques à
tant que nostre enfant ou aucuns de nos anfanz i venroit, et se nostre anfant qui i venroient n'estoient de
aage, et l'empereriz nostre fame, mere à ces anfanz, i venoit, il randeroient à l'empereriz le chastel et ele
le garderoit en mainbornie, tant que li ainznez qui i seroit venuz seroit de aage ; et se la mère ne venoit et
nostre anfant veniset et ne fuset de aage, li devantdit chastelains, doians, chanoine, clerc et sergent
obeiroient au devantdiz roi, roine et contes, si cum il est desus dit, jusques à l'aage d'aucun de ces anfanz
qui i seroient venu. Et s'il avenoit chose que nos par aucune avanture fussiens pris, don Dieus nos
deffende, por nul peril ne por nul meschief de nostre cors, ne de mort ne de vie, il ne randeroient le
chastel por nul autre comandemant que nos lor seusiens faire, jusques à tant que nos fuissiens an nostre
delivre poesté ; et se de nos et de noz anfanz deffalloit sanz oir de lor cors, il randeroient le chastel à
nostre seror ainznée Marguerite, contesse de Viane, s'ele estoit vive, après le decès de nos et de nos
anfanz ; et s'ele ne vivoit après le decès de nos et de nos anfanz, il randeroient le chastel à nostre soror
Isabiau, dame de Montagu ; et se il deffaloit de nos II. serours devantdites, ainz que de nos et de nos
anfanz, après le decès de nos et de nos anfanz, il randeroient le chastel à nostre autre soror Agnès,
princesse de Achaye ; et se de totes ces trois devantdites soror nostres deffaloit ainz que de nos deffausit
et de noz anfanz, après le decès de nos et de nos anfanz, il randeroient le chastel as anfanz de l'ainznée

19
Archives nationales (France)

soror. Et por nules noveles qui veniset de nostre decès ne del decès de nos anfanz, il ne randeront le
chastel, se n'est par le commandemant et le tesmoignage le roi de France ou de la roine Blanche, ou des
devantdiz contes freires dou roi, ou par aucun d'aus. Et totes les choses devantdites ont juré tuit li
chastelain de nos chastiaus, c'est à savoir : li chastelains, li doians, li chanoine, li clerc et li sergent dou
chastiau de Namur ; li chastelains et li sergent dou chastiau de Bovines ; li chastelains et li sergent dou
chastiau de Sanxon ; et ce mesmes doient jurer tuit li chastelain, li doian, tuit li chanoine et tuit li
sergent, qu'an i metra et recevera. Et por ce que ceste chose fust plus estable, nos avons signiés ces
lestres de nostre signe imperial et bullé de nostre bulle de blom. - Ces lestres furent faites à Namur, le
mercredi après la feste sainct Barnabé l'apostre, an l'an de l'incarnation Nostre Signor M. CC. et XL. et
VII., en l'oitauve an de nostre empire.
Scellé en plomb sur lacs de soie amarante du sceau de l'empereur Baudouin II décrit dans l' Inventaire
sous le n°11826.
Au bas de cette pièce se trouve la date du mois et de l'indiction écrite en caractères grecs tracés avec du
cinabre, d'après l'usage suivi au douzième et au treizième siècle à la chancellerie des empereurs de
Constantinople. Voyez Nouveau traité de Diplomatique, t. I, p. 556.
Ducange ( Histoire de l'Empire de Constantinople, p. 134, XXXV), après avoir analysé cet acte, fait
observer que le comté de Namur avait été rendu à Baudouin par saint Louis, à qui il l'avait engagé pour la
somme de cinquante mille livres. - Voyez aussi Duchesne, Histoire des ducs de Bourgogne, t. II, partie 1 re
, Preuves, p. 138, et de Marne, Histoire du comté de Namur, p. 263.

J//190
Poitou, I, n°32.
3605 - Paris. 1247. Mercredi 26 juin.
Original scellé
Balduinus, "fidelissimus in Christo imperator, a Deo coronatus, Romanie moderator et semper
Augustus", notum facit se Flameno de Ambliniaco, militi suo, trecentas viginti libras turonenses debere,
quarum solutionem ei in redditibus suis de Valencenis et, si opus esset, in redditibus de Curtiniaco,
assignavit. - "In cujus rei testimonium et munimen, presentes litteras sigilli nostri munimine duximus
roborandas. Datum Parisius, anno Domini M° CC° quadragesimo septimo, die mercurii post Nativitatem
beati Johannis Baptiste, imperii nostri anno octavo."
Traces de sceau pendant sur double queue. - Le sceau de Baudouin est décrit dans l' Inventaire sous le
n°11826.

J//198
Champagne, VI, n°80.
3606 - 1247. Lundi 1 er juillet.
Original scellé
Litterae G. monasterii Chaziacensis prioris, totiusque ejusdem loci conventus, ad Theobaldum Navarrae
regem, Campaniae et Briae comitem palatinum, quem certiorem faciunt de morte D(rogonis) praefati
monasterii abbatis, ad eum mittentes Galterum, subpriorem suum, Theobaldum priorem de Verdelo et
Guillermum priorem de Gando, ab eo licentiam novi abbatis eligendi rogaturos. - "Datum anno Domini
M° CC° XL° septimo, die lune post festum apostolorum Petri et Pauli."
Traces de sceau pendant sur simple queue. - Le sceau de l'abbaye de Chésy, diocèse de Soissons, est
décrit dans l' Inventaire sous le n°8193, d'après un type appendu à un acte de l'an 1293.
Les auteurs du Gallia christiana (t. IX, col. 432, D.) ont donné l'analyse de cet acte d'après un cartulaire
de Champagne. Mais, dans le texte qu'ils avaient sous les yeux, la lettre D, initiale du nom de l'abbé
défunt ( Drogo), étant sans doute peu lisible, a été prise par eux pour un B ou pour un S, et par suite de
cette erreur de lecture, ils ont intercalé entre les abbés Dreu et Eudes un abbé de Chésy qui n'a jamais

20
Archives nationales (France)

existé.

J//180
Poitou, n°7.
3607 - La Gernatère. 1247. 2 juillet.
Original scellé
Alix, dame de Mauléon et de Pouzauges, fait savoir que par suite de l'accord intervenu entre elle et Raoul
de Mauléon son frère, au sujet de la succession de feu Savari de Mauléon leur père, elle a reçu dudit
Raoul onze cents livres de rente annuelle et perpétuelle qu'elle tiendra de lui en plein hommage, à un
besant de plaid et à une paire d'éperons dorés de service. - "E ceste paiz et totes cestes convenances
dessusdites ge Aeliz de Mauleon dessusdite, e ge Aymeris vicons de Toars, et ge Renaudz et ge Savaris filz
à ladite Aeliz, et ge Aumou et ge Bele-assez filles à ladite Aeliz, et ge Joffrei de Chasteau-Brient,
chevalers, et ge Willaume Maingou et ge Joffrei de Chasteau-Brient, vallet, gendre à la dessusdite Aeliz,
avom juré sus lo saint evangile Nostre Seignor à tenir et à garder audit Raou et à ses heirs et à ses
successors, fermement et durablement, et que nos ne vendrom encontre par nos ne par autre en nul
temps. E por ceu que ceu seit plus ferm et plus estable, ge Aeliz dessusdite, et ge Aymeris, vicons de
Toars, et ge Joffrei de Chasteau-Brien, chevalers, et ge Aumou, femme à celui Joffrei, et ge Willaume
Maingou, vallez, avom aposé noz demaines saiaus en cestes presentes lettres, en testemoine de verité. E
ge Renaudz et ge Savaris et ge Joffrei de Chasteau-Brient, vallet, et ge Bele-assez sa femme dessusdite,
por ceu que nos n'aviom demaines saiaus, avom cestes presentes letres saelées dau saiau au deien de
Saint-Lorenz-sor-Sevre. E ge Johan de Aler, deien de Saint-Lorenz, à lor requeste, ai aposé en cestes
presentes letres mon saiau. Ceste paiz fut faite à la Gernatere, lendemain daus oicteves de la Nativité
saint Johan-Baptiste. L'an de l'incarnacion Jhesu Crist M. et CC. et quarante et sept."
Cette charte était scellée, dans le principe, de six sceaux en cire résine pendants sur cordelettes de
chanvre et lacets de soie rouge et jaune, savoir :
1. Jean de Aler, doyen de Saint-Laurent-sur-Sèvre (Vendée) ; sceau décrit dans l' Inventaire sous le
n°7927.
2. Aimeri VIII, vicomte de Thouars. Ce sceau s'est détaché.- Voyez dans l' Inventaire la description des
sceaux du vicomte Aimeri sous les n os 1088 à 1090.
3. Alix de Mauléon, vicomtesse de Thouars ; Inventaire, n°1087.
4. Geoffroi, sire de Châteaubriant ; Inventaire, n°1756.
5. Aumou de Châteaubriant ; Inventaire, n°1757.
6. Guillaume Maingot ; Inventaire, n°2664.

J//292
Périgord, n°4.
3608 - Périgueux. 1247. Mercredi 3 juillet.
Original scellé
Litterœ compromissi initi coram Petro de Ernencuria et aliis regis nuntiis pro compositione querelarum
motarum inter comitem Petragoricensem et communiam S. Frontonis.
Petrus de Ernencuria, miles domini regis, et magister Guilhelmus de Lemovicis et Garnerus clerici
ejusdem domini regis, universis presentes litteras inspecturis, salutem in Domino. Noveritis quod
H(elias) comes Petragoricensis, pro se et hominibus qui exiverunt de Podio Sancti Frontonis et aliis
valitoribus suis, milites et cives Petragoricenses, Iterius decanus et capitulum Petragoricense, pro
communibus et singularibus querelis, excepta querela de qua officialis jam compromisit, Stephanus
miles, vigerius Podii Sancti Frontonis Petragoricensis et Gaufridus frater ejusdem, ex una parte, major,
consules et communitas Podii Sancti Frontonis Petragoricensis pro se et valitoribus suis, ex altera,
spontanea et libera voluntate in nos compromiserunt alte et basse, de omnibus querelis, dampnis et

21
Archives nationales (France)

injuriis et omnibus contentionibus et actionibus, quecumque sibi ad invicem conpetebant vel usque in
hodiernam diem conpetere poterant ullo modo, exceptis querelis mutuorum contractorum ante motam
guerram et exceptis querelis sen actionibus conpetentibus ante guerram predictam super hereditatibus,
nisi sint de querelis sive actionibus comitis antedicti, sive sint ipsius proprie, sive de feodis ejus et vigerii
et Gaufridi fratris ejusdem conpetentibus contra commune Sancti Frontonis. Promittentes ad invicem
quod quicquid nos concorditer, cum domini regis voluntate, dixerimus vel ordinaverimus super omnibus
vel quibuslibet de predictis, insimul vel separatim, gratanter recipient et in perpetuum observabunt et
contra in aliquo non venient in futurum.
Si vero aliquem de nobis, vel omnes, mori contigerit, partes nichilominus observare tenentur alte et
basse quodcumque a superstite cum illo vel illis quem vel quos dominus rex subrogaverit, fuerit
concorditer, de voluntate domini regis, dictum vel etiam ordinatum. Dabuntur etiam a partibus bone
securitates de servandis hiis que in presentibus litteris continentur, sub ea forma qua viderimus
expedire, salvis omnino et intactis manentibus omnibus juribus domini regis in quibuslibet supradictis.
Poterimus etiam dictum nostrum proferre et ordinationem nostram facere, ubicumque domino regi
placebit, sive partes presentes fuerint vel absentes. Si quid vero querele sive injurie, pendente
compromisso hujusmodi, contigerit inter partes, in eadem forma, qua de predictis dictum est,
terminabitur inter eas. Supradicta omnia promiserunt dicte partes se alte et basse inviolabiliter
servaturas et contra in aliquo non venturas, super sancta Dei evuangelia hinc inde corporaliter prestito
juramento. Nos vero H(elias) comes, pro nobis et prodictis hominibus et aliis valitoribus nostris ; nos
vero decanus et capitulum, pro nobis communiter et singulariter, sigilla nostra in testimonium omnium
premissorum presentibus litteris duximus apponenda. Nos etiam milites et cives Petragoricenses, quia
sigilla autentica non habemus, sigillis reverendi patris episcopi Petragoricensis et capituli supradicti
presentes litteras procuravimus sigillari. Nos etiam major et consules et communitas Podii Sancti
Frontonis, in testimonium predictorum, sigilla nostra presentibus litteris duximus annectenda. Et nos
Petrus de Ernencuria et magister Willelmus de Lemovicis et Garnerus, predicti nuncii domini regis, et ab
eo missi apud Petragoram pro negociis antedictis, in testimonium omnium predictorum sigilla nostra
presentibus litteris duximus apponenda.- Actum apud Petragoram, anno Domini millesimo ducentesimo
quadragesimo septimo, die mercurii proxima post festum apostolorum Petri et Pauli.
Cette charte était scellée de neuf sceaux sur double queue ; il ne reste plus que des fragments des deux
derniers en cire blanche.

J//292
Périgord, n°8.
3609 - Périgueux. 1247. 3 juillet.
Original scellé
Litterœ Heliœ comitis Petragoricensis de compromissione inter se et communiam S. Frontonis
observanda.
Nos H(elias) comes Petragoricensis notum facimus, quod nos volumus et concedimus ut filius noster
primogenitus sit ac remaneat in hostagio, et castrum nostrum de Rolfia, Petragoricense castrum, et tota
alia terra nostra, sint ac remaneant totaliter obligata erga dominum nostrum regem Francorum
illustrem, de tenenda et firmiter observanda compromissione quam fecimus, super diversis querelis, in
dominum Petrum de Ernencuria, magistrum Guillelmum de Lemovicis et Garnerum, clericos domini
regis et nuntios ejus, cum majore, consulibus et communitate Podii Sancti Frontonis Petragoricensis,
prout dicta compromissio in litteris sigillo nostro et sigillis reverendi patris P(etri) Petragoricensis
episcopi et dictorum nuntiorum domini regis, decani et capituli Petragoricensis, majoris et consulum
Podii prenotati signatis, plenius continetur. - In cujus rei testimonium presentes litteras sigilli nostri
munimine duximus roborandas. - Actum apud Petragoram, anno Domini M° CC° XL° septimo, die
mercurii proxima post octabas beati Johannis Baptiste.

22
Archives nationales (France)

Fragment de sceau en cire blanche pendant sur double queue.


— Le sceau d'Hélie VI, comte de Périgord, est décrit dans l' Inventaire sous le n°1003.
Voyez tome II, n°3568.- Cette pièce et la précedente ont été publiées dans le Recueil des titres et pièces
justificatives pour la ville et cité de Périgueux, p. 53 et 54.

J//195
Champagne, III, n°29.
3610 - 1247. Juillet.
Original scellé
"Aaliz, dame de Seint-Sepulcre et de Chanlot", déclare avoir vendu à son seigneur Thibaud, roi de
Navarre, comte palatin de Champagne et de Bric, tout ce qu'elle possédait "ou bois de Semont, qui siet
antre Bar-sus-Saigne et Vile-seur-Arce", et "ou bois dou Haye, qui siet devant la porte dou chastel de
Bar-sus-Saigne", avec la justice haute et basse desdits bois, le tout à raison de quarante cinq sous de
provenisiens forts, par arpent.- "Et an tesmoignance des choses devantdites, et porce qu'eles soient
fermes et estables, ai ge faites saeller ces presantes lestres de mon seel, l'an de l'incarnacion Nostre
Seigneur mil et deux cenz et quarante et set, ou mois de juignet."
Traces de sceau pendant sur double queue. - Le sceau d'Alix, dame de Champlost, n'existe pas aux
Archives.

J//292
Périgord, n°5.
3611 - Périgueux. 1247. Juillet.
Original scellé
Iterius de Petragora major, Iterius de Petragora filius Heliae de Petragora, quondam militis, Guido de
Treyschieras et G. de Malayolis, milites, viros venerabiles et discretos P(etrum) de Ernencuria militem, et
magistrum Guilhelmum de Lemovicis et Garnerum, clericos ac nuncios domini regis Franciae apud
Petragoram, certiores faciunt de eo quod se pro domino H(elia) comite Petragoricensi erga dominum
regem, in quadraginta libris turonensibus, de tenendo arbitrio dictorum nuntiorum super querelis inter
praefatum comitem et homines villae Podii Petragoricensis versatis, se plegios et fidejussores
constituunt.- "In cujus rei testimonium, sigillum venerabilis patris P(etri), Dei gratia Petragoricensis
episcopi, presentibus litteris duximus apponendum. - Actum apud Petragoram, anno Domini M°
ducentesimo XL° septimo, mense julio."
Scellé en cire verte sur double queue du sceau de Pierre de Saint-Astier, évêque de Périgueux, décrit dans
l' Inventaire sous le n°6812.

J//292
Périgord, n°6.
3612 - 1247. Samedi 17 août.
Original scellé
Litterae decani et capituli Petragoricensis serenissimo domino suo Ludovico, Francorum regi, quem
certiorem faciunt, cum de querelis inter se et burgenses villae Podii S. Frontonis Petragoricensis versatis,
in discretos viros, Petrum de Hernencuria, magistrum Willelmum de Lemovicis et magistrum
Garnerium, clericos et nuntios regios, compromissum fuerit, et dies a dictis nuntiis coram domino rege
partibus assignata fuerit, ad eum a se venerabilem virum Rannulfum de Turribus, archidiaconum
Petragoricensem procuratorem suum missum fuisse, pro beneplacito regiae majestatis super dictis
controversiis audiendo.- "Vobis humiliter supplicantes quatinus injurias et dampna que passi sumus
injuste, cum fortalicie nostre essent in manu vestra, nobis faciatis taliter emendari quod Regi regum
cedat ad gloriam et vobis eciam ad honorem, et Petragoricensem dyocesim, que cotidie patitur a tirannis

23
Archives nationales (France)

et inimicis pacis et fidei intolerabiles injurias et jacturas, occulo dignemini respicere pietatis, peticiones
eciam justas et honestas, quas idem archidiaconus pro nobis et statu patrie vobis offeret, dignemini
misericorditer exaudire. Data die sabbati, post Assumptionem beate Marie, anno M° CC° XL° VII°."
Traces de deux sceaux sur simple queue.- Le sceau du doyen de Saint-Front de Périgueux n'existe pas
aux Archives. - Voyez dans l' Inventaire la description du sceau du chapitre (n os 7271 et 7272).

J//235
Cartulaire de Ponthieu, nos 8 et 18.
3613 - Saint-Valéry. 1247. Septembre.
Copies
"Jehans, cueins de Dreues, sires de Saint-Waleri et de Braine", fait savoir que pour terminer les
différends qui existaient entre lui, d'une part, et le comte et la comtesse de Ponthieu, d'autre part, à
raison de leurs seigneuries et justices, il a été convenu de choisir pour arbitres, de sa part, "Jehan de
Friencourt, chevalier", et de la part desdits comte et comtesse, "Jehan de Toufflet, chevalier", qui devront
enquérir sur la manière dont en usaient durant leur vie le comte Robert, père de lui Jehan, et le comte
Guillaume de Ponthieu, et prononcer leur sentence avant la prochaine fête de la Chandeleur.- "Et pour
che que che soit ferme cose et estable, nous en avons baillié nos lettrez, seelées de nostre seel, au conte et
à la contesse de Pontieu. Ce fu fait à Saint Waleri, l'an de l'incarnacion Nostre Seigneur, mil ans CC.
quarante set, le mois de septembre."
Voyez l'observation faite sur le Cartulaire de Ponthieu, t. I, p. 120, note 1.- Voyez aussi Duchesne,
Histoire généalogique de la maison royale de Dreux, p. 85 et 276.

J//330
Toulouse, XXI, n°27.
3614 - 1247. 17 octobre.
Original
Instrumentum per litteras alphabeti divisum, quo notum fit quomodo Arnaldus Johannes et R. Johannes
frater ejus, filii Ugonis Johannis, spontanea sua voluntate, villam de Cepeto et villam de Galgaz, quas in
communi possidebant, inter se partiti sunt.- "Hee predicte divisiones fuerunt facte XV. die exitus mensis
octobris, regnante Lodoico rege Francorum et R(aimundo) Tolosano comite et R(aimundo) episcopo,
anno ab incarnatione Domini M° CC° XLVII° ... Testes Bertrandus de Montibus, etc... Ad hec omnia fuit
presens Ugo Pictor et est de toto testis et cartam istam scripsit."

J//198
Champagne, VI, n°78.
3615 - 1247. Octobre.
Original scellé
Guido, dominus de Firmitate super Amantiam, notum facit se "viro illustri Theobaldo Dei gratia regi
Navarre, Canpanie comiti palatino, feudum de Auvrincort, quod de se Erardus de Auvrincort tenebat ...
pro novies vinginti libris pruvinensibus" vendidisse.- "In cujus rei testimonium presentes litteras sigilli
mei munimine roboravi. Actum anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo septimo, mense
octobri.
Traces de sceau pendant sur double queue.- Le sceau de Gui, seigneur de la Ferté-sur-Amance, s'est
détaché et n'a pas été retrouvé aux Archives.

J//295
Languedoc, n°12.

24
Archives nationales (France)

3616 - Paris. 1247. Octobre.


Original scellé
Litterœ Trencavelli vicecomitis Biterrensis de cessione vicecomitatus Biterrensis facta domino regi.
Universis presentes litteras inspecturis, Trencavellus dictus vicecomes Byterrensis, salutem in Domino.
Noveritis quod nos quitavimus et adhuc quitamus excellentissimo domino nostro Ludovico, Dei gratia
illustrissimo Francie regi, et omnibus heredibus ejus im perpetuum, totum vicecomitatum Byterrensem,
si forsitan in eodem vicecomitatu jus nobis aliquod competebat, et omnia dominia, jura, feoda,
possessiones, fidelitates, et omnia quecumque aliquo modo habuimus et habere debuimus et quecumque
nobis competierunt aut competere potuerunt, quocumque modo, in omnibus civitatibus, castris, villis,
dyocesibus et terris Biterrensibus, Carcassonensibus, Tholosanis, Albiensibus, Agathensibus,
Lodovensibus, Nemausensibus et Magalonensibus. Omnes vero viros ecclesiasticos, barones, milites et
quoscumque alios nobiles, omnes communitates, et quoslibet homines civitatum, castrorum, villarum,
dyocesum et omnium predictarum terrarum, absolvimus et quitavimus et adhuc absolvimus et quitamus
ab omnibus homagiis, fidelitatibus, serviciis, colligationibus, juramentis et obligationibus redevenciis et
juribus quibuscumque ; volentes et concedentes ut, si quid juris nobis competierat aut competebat in
omnibus et singulis antedictis, sit et remaneat im perpetuum predicto domino regi et omnibus heredibus
et quibuscumque successoribus ejus, et omnibus causam ab eodem domino rege vel genitore ejusdem,
heredum seu successorum suorum ( sic), habentibus vel etiam habituris. Supradicta autem omnia, pro
nobis et heredibus nostris, quitavimus et quitamus predicto domino regi, et omnibus heredibus et
successoribus suis et omnibus causam habentibus ab eisdem. Promisimus etiam et adhuc promittimus
predicto domino regi, prestito super sacrosancta Dei evuangelia juramento, nos premissa omnia fideliter
ac firmiter servaturos et contra in aliquo non venturos. Promittimus quoque heredes nostros predicta
omnia servaturos et contra in aliquo non venturos. Et de hiis etiam omnibus firmiter observandis
honeramus eosdem et esse volumus obligatos. In quorum omnium testimonium et perpetuam
firmitatem presentes litteras sigillo, quo utebamur quando dicebamur vicecomes Biterrensis, nec non et
novo sigillo nostro, fecimus sigillari. Quibus sigillatis, predictum primum sigillum, cum contrasigillo quo
tunc similiter utebamur, fecimus cassari et frangi totaliter in presentia sepedicti domini nostri regis ad
majorem securitatem omnium predictorum. - Actum Parisius anno Domini M° CC° quadragesimo
septimo, mense octobri.
Cette charte était scellée, dans l'origine, de deux sceaux pendants : le premier, dont il reste un fragment
en cire blanche sur lacs de soie rouge, est le sceau de Raimond Trencavel, vicomte de Béziers, quo
utebamur quando dicebamur vicecomes Biterrensis, décrit dans l' Inventaire sous le n°760 ; l'autre,
aujourd'hui perdu, était le second sceau de Trencavel. ( Inventaire, n°761.) Voyez D. Vaissète, t. III, p.
457, et Preuves, col. 461.

J//447
Croisades, 1/er sac, n°47.
3617 - Lyon. 1247. 19 novembre.
Original scellé
Bulla Innocentii papœ IV Auxitanensi archiepiscopo et Aniciensi ac Lodovensi episcopis, ut de morte
comitis Tolosani inquirant et ejus corpus ecclesiasticœ tradant sepulturœ.
Innocentius, episcopus, servus servorum Dei, venerabilibus fratribus, ... ( sic), archiepiscopo
Auxitanensi, et ... ( sic), Aniciensi ac Lodovensi episcopis, salutem et apostolicam benedictionem. Licet
bonis contemptibilis sepultura non obsit, nec honorabilis prosit malis, convenit tamen in locis sacris
fidelium corpora tumulari, excommunicatorum autem deici ( sic) in vilibus et despectis, ut quibus
Ecclesia communicavit viventibus communicet et defunctis, eosque devitet mortuos quos evitavit et
vivos. Illis autem, qui ab ipsius unitate precisi certa signa penitentie ostenderunt, licet ei reconciliati non
fuerint, morte preventi, dum tamen per ipsos non steterit, et absolutionis impendendum est beneficium,

25
Archives nationales (France)

et sepultura etiam ecclesiastica exhibenda. Sane referente dilecto filio nobili viro comite Tholosano,
nobis innotuit quod, ipso dudum exponente felicis recordationis Gregorio pape, predecessori nostro,
quod licet quondam R(aimundus), pater suus, plurium excommunicationum sententiis innodatus
decessisset, absolutionis beneficio non obtento, inditia tamen penitentie apparuerant in eodem, ac
petente propter hoc corpus ipsius tradi ecclesiastice sepulture, idem predecessor venerabili fratri nostro
... ( sic), episcopo Albiensi, cjusque college, suis injunxit licteris, ut, super hujusmodi signis, quantum ad
diem obitus ejusdem patris, veritatem inquirerent et quod invenirent referre ad Sedem Apostolicam
procurarent. Quia vero iidem super penitentie signis que diem ipsum precesserant et quibusdam aliis
articulis hujusmodi negotium contingentibus, inquirere omiserunt, nos tibi, frater episcope Lodovensis,
et collegis tuis nostris dedimus licteris in mandatis, ut, super omnibus articulis ad negotium ipsum
spectantibus, quos idem comes coram nobis duceret proponendos, inquireretis diligentius veritatem et
que inveniretis fideliter in scriptis redacta sub sigillis vestris, per fidelem nobis studeretis nuntium
destinare. Verum, quia per inquisitionem super hiis a te, frater Lodovensis, et collegis eisdem factam
nobisque remissam plene liquere non potuit, ex quibus causis predictus pater excommunicatus extiterat
et quales fuerint testes, qui per vos erant in eadem inquisitione recepti, necnon que fuisse ( sic) illa alia
inquisitio de qua mentio fit in ista, liberum ad expeditionem ejusdem negotii nequivimus habere
processum. Ideoque fraternitati vestre, per Apostolica scripta, mandamus quatinus de hiis et aliis
contingentibus ipsum negotium, de quibus vobis inquirendum videbitur, inquirentes, si videritis quod
nichil rationabile impediat quominus memorati patris corpus in ecclesie cimiterio tumuletur, vos illud,
cum non sit ei post mortem ecclesie communio deneganda qui eam affectasse, dum viveret, evidentibus
penitentie indiciis, demonstratur, nosque simus omnibus in justitia debitores et prefati comitis tamquam
devoti ecclesie annuere petitionibus, quantum cum Deo possumus, intendamus, tradi faciatis
absolutione premissa, juxta formam ecclesie in talibus observandam, ecclesiastice sepulture ;
contradictores per censuram ecclesiasticam, appellatione postposita, compescendo, proviso ut si prefatus
pater, pro dampnis ab eo irrogatis, de quibus nondum satisfactum extitit, vinculo fuerit
excommunicationis astrictus, eundem comitem ad satisfaciendum pro ipso hujusmodi dampna passis,
monitione premissa, censura simili, appellatione remota, cogatis. - Datum Lugduni, XIII. kalendas
decembris, pontificatus nostri anno quinto.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre. - Voyez l' Inventaire, n°6048. Cette bulle a été publiée par
Catel, Histoire des Comtes de Toulouse, p. 371.

J//327
Toulouse, XVIII, n°41.
3618 - Buzet. 1247. Novembre.
Original
Lundi 4, 11, 18 ou 25 novembre.
Acte du bail à cens d'une quarterée de pré que "Vidals Borgarels, e 'n Aimerics sos fraire, e Martis de
Raust" ont consenti "à B. de San-Marsal" et à ses ayants cause. - "Testimoni 'n Uc d'Albi e Joan Baudet,
etc...., e W. Repolleir escrivas comunals de Buzet, que aqesta carta escrius el mes de novembre, feria II,
anno Domini M. CC. XL. VII. ans, reinan Lodoic lo rei, etc..., e aiso fo faig à Buzet denant la faurgua d'en
Marti de Raust."

J//184
Saint-Hilaire de Poitiers, n°3.
3619 - Lyon. 1247. 30 novembre.
Original
Epistola Innocentii papæ IV ad abbatem et conventùm monasterii de Burgolio, Andegavensis dioecesis,
qua eos rogat et hortatur ut Philippo thesaurario ecclesiæ S. Hylarii Pictavensis, nobilis viri Pictavensis

26
Archives nationales (France)

comitis capellano, prioratum de Palesiolo concedant, ab eo quamdiu vixerit possidendum, dummodo in


ipso consuetum teneat numerum monachorum et annuas pensiones ex-solvat. - "Datum Ludguni, II.
kalendas decembris, pontificatus nostri anno quinto."

J//192
Poitou, II, n°18.
3620 - Saint-Pourçain. 1247. Novembre.
Original scellé
Conventiones initœ inter Falconem dominum MontisGasconis et Alfonsum comitem Pictavensem.
Universis presentes litteras inspecturis, Falco, dominus Montis-Gasconis, salutem in Domino. Notum
facimus quod karissimus dominus noster Alfonsus, filius regis Francie, comes Pictavensis, dedit nobis et
concessit in augmentum feodi nostri, quod ab ipso tenemus, feodum quod ab eodem tenebat defunctus
Astorgius, apud Montem-Gasconis, a nobis et heredibus nostris in perpetuum tenendum, ab ipso domino
comite et heredibus suis et pacifice possidendum. Nos vero villam de Chapes, villam de Sancto-Lauro,
villam de Roiac, Marengues, Peignens, Sanctum-Andream, feodum de La Terrace cum pertinenciis,
domum Petri de Peignens domicelli, que domus vocatur Molendinum novum, domum de villa domini
Stephani Blanc cum pertinenciis, fortericiam domini Radulphi de Ponte-Gibaut cum pertinenciis, que
fortericia vocatur Luzillac, feodum Aupeignens et Aulebteins que a nullo tenebamus, in augmento feodi
domini comitis antedicti posuimus et ab eodem cepimus, et ex hiis eidem hominagium fecimus, et
similiter heredes nostri ipsi domino comiti et ejus heredibus facere tenebuntur. In cujus rei testimonium
presentibus litteris sigillum nostrum duximus apponendum. - Actum apud Sanctum-Porcianum, anno
Domini M° CC° XL° septimo, mense novembri.
Traces de sceau pendant sur double queue. - Le sceau de Fauque, seigneur de Montgacon, n'existe plus
aux Archives.

J//203
Champagne, XI, n°58.
3621 - 1247. Novembre.
Original scellé
Coram Hemerico, decano christianitatis Pruvinensis, Jorgetus dictus Serviens, Hugo Hurtechanne,
Girardus Munerius et Theobaldus dictus Gonde, de Riparia super Vousiam, recognoscunt se
"medietatem cujusdam molendini, siti ad Pontem-Benedictum, in eadem riparia, quod molendinum
dicitur molendinum defuncti Bernardi, pro triginta libris pruvinensium fortium" Theobaldo Navarræ
regi, Campaniæ et Briæ comiti palatino, vendidisse. - "In cujus rei testimonium presentibus litteris
sigillum nostrum apposuimus, ad peticionem hominum predictorum. Actum anno Domini M° CC°
quadragesimo septimo, mense novembri."
Traces de sceau pendant sur simple queue. - Le sceau d'Aimeri, doyen de Provins, est décrit dans l'
Inventaire sous le n°7922, d'après un type appendu à un acte de 1233.

J//308
Toulouse, IV, n°63.
3622 - Riom. 1247. Novembre.
Original scellé
Robertus de Alvernia, dominus Castri-Ussonis, notum facit, cum karissimus dominus suus Alfonsus,
comes Pictavensis, litteras patentes Roberto Guidonis et Stephano Gardele, burgensibus Ryomensibus,
tradiderit, de tribus milibus et quingentis libris claromontensibus, in quibus ipse Robertus, de bono et
legitimo debito Guillelmi patris sui, erga eosdem tenebatur, a se terram et totas res suas, jurisdictioni
prædicti comitis Pictavensis, quoad solutionem præfati debiti, suppositas fuisse. - "Actum apud

27
Archives nationales (France)

Ryomum, anno Domini M° CC° quadragesimo septimo, mense novembri."


Traces de sceau sur simple queue. - Le sceau de Robert d'Auvergne, seigneur d'Usson (Puy-de-Dôme),
n'existe pas aux Archives.

J//320
Toulouse, XI, n°57.
3623 - 1247. Novembre.
Original
Informatio super querimoniis Alestensium contra senescallos et alios officiales domini regis.
Anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo septimo, mense novembri, postquam domini
magister Petrus de Castra, canonicus Carnotensis, frater Johannes de Templo de ordine Vallis-Scolarium
venerunt ad villam de Alesto ad mandatum illustris et pii domini regis Francie exequendum, precipientes
et injungentes Raimundo de Roveria, presbitero et rectori ecclesie de Pinu, ut idem Raimundus, ex parte
ipsorum dominorum et nomine, reciperet et in scriptis redigi procuraret omnes et singulas querimonias
et querelas conquerentium hominum de villa Alesti et de tota vicaria seu bajulia ejusdem ville, nec non et
de parrochiis eidem ville adjecentibus, prout in litteris a dictis dominis prefato Raimundo missis
continetur, proponendas ab eisdem hominibus querelantibus tam contra ipsum dominum regem quam
contra senescallos, castellanos, viccarios, bailivos, prepositos, forestarios, executores vel officiales et
eorum familias vel uxores, qui vel que sunt vel fuerunt, toto tempore regni supradicti domini regis, in
dicta viccaria vel bajulia constituti vel constitute, oblate ac reddite fuerunt eidem Raimundo de Roveria,
Johanni Esborderio et Raimundo de Acuetz notariis, qui mandato dictorum dominorum et ejusdem
R(aimundi) de Roveria infrascripta scripserunt, petitiones et querimonie infrascripte. ( Sequuntur
querimoniæ longo ordine deductæ.)
Voyez l'analyse que D. Vaissète a donnée de cette enquête, t. III, p. 459.

J//447
Croisades, 1/er sac, n°49.
3624 - Lyon. 1247. 3 décembre.
Original scellé
Bulla Innocentii papœ IV, episcopo Tusculanensi, cui mandat ut comiti Tolosano, cum ad Terram
Sanctam pervenerit, duo millia marcharum sterlingorum tradat.
Innocentius, episcopus, servus servorum Dei, venerabili fratri... ( sic), episcopo Tusculanensi, Apostolice
Sedis legato, salutem et apostolicam benedictionem. Ad Terre Sancte liberationem totis affectibus
aspirantes, ea per que facilius provenire valeat quanta possumus diligentia procuramus, illis pro ea
crucis caractere insignitis apostolici manum auxilii, ut exequantur efficacius votum suum, potissime
porrigentes, qui celerius possunt sibi et utilius subvenire. Hinc est quod, cum dilectus filius nobilis vir... (
sic), comes Tholosanus, assumpto crucis signaculo, proponat in ejusdem terre subsidium proficisci, nos,
ut eo fortius se ad illius subventionem accingat quo magis Apostolicam Sedem sibi propter hoc senserit
suffragari, volumus et presentium tibi auctoritate mandamus quatinus, de redemptionibus votorum et
legatis ac aliis eidem deputatis subsidio, prefato comiti, cum idem ad predictam terram pervenerit, duo
milia marcharum sterlingorum exhibere procures. - Datum Lugduni, III. nonas decembris, pontificatus
nostri anno quinto.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre. - Voyez l' Inventaire, n°6048.

J//430
Bulles contre les hérétiques, n°1.
3625 - Lyon. 1247. 9 décembre.

28
Archives nationales (France)

Original scellé
Bulla Innocentii papoe IV, pro hoereticis poenitentibus comitatus Tolosoe, quibus indulget ut crucem
assumere valeant.
Innocentius episcopus, servus servorum Dei, venerabili fratri... ( sic), archiepiscopo Auxitanensi, salutem
et apostolicam benedictionem. Cum, sicut accepimus, nonnulli in terris dominio dilecti filii nobilis viri...
( sic), comitis Tholosani subjectis, agentes injunctam ad tempus eis pro heresi penitentiam muro clausi
existant, alii vero in signum penitentie crucem ferre ad certum tempus similiter teneantur, nos
fraternitati tue presentium tenore committimus, ut si tales voluerint signum crucis assumere, ac in Terre
Sancte subsidium personaliter proficisci, possis hujusmodi eorum penitentias in dictum subsidium
commutare. - Datum Lugduni, v idus decembris, pontificatus nostri anno quinto.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre. ( Inventaire, n°6048.) Dupuy a attribué à tort cette pièce à
Innocent III. Son erreur provient sans doute de ce que la bulle de plomb qui scelle cet acte, ne porte plus
que les mots : INNOCENTIUS PP. III, le premier chiffre ayant été enlevé.

J//314
Toulouse, VII, n°34.
3626 - Lavaur. 1247. Mardi 31 décembre.
Original
Instrumentum per litteras alphabeti divisum quo Guillelmus Boerius de Alguariis Raimundum,
Tolosanum comitem, pro suo unico domino recognoscit, et "suum proprium corpus et omnem suam
projeniem... ortam et orituram, per homines proprios ipsius domini comitis et heredum et successorum
ejus in perpetuum" concedere declarat. - "Actum fuit ita et concessum apud Vaurum, ultima die mensis
decembris, feria III., anno Domini M° CC° XL° septimo. Testes sunt ad hoc vocati et rogati Sicardus
Alamanni, etc... et Bernardus Aimericus, qui mandato ipsius domini comitis cartam istam scripsit."
Voyez Ducange, v° Hominium, t. III, p. 685, col. 1 re.

J//192
Poitou, III, n°13.
3627 - 1247. Décembre.
Original
Litteroe quibus Raimunda de Cabareto apud inquisitores regios de nonnullis injuriis conqueritur.
Anno Domini M. CC. XLVII., mense decembris, vobis dominis inquisitoribus pro domino rege Francie in
partibus istis, ego Raimunda, uxor condam R. Abbas ( sic) de Cabareto, volo vobis denunciare pro certo
quod Lucatium de Cabareto, tempore guerre vicecomitis, extorsit a me injuste et sine racione XII. bestias
cum lana et VIIII. capras. - Item habuerunt tempore guerre predicte R. Leret et Rederge III. bestias,
scilicet II. capras et I. ove. - Item predictum Lucarium ( sic) extorsit a me injuste et sine racione, in
tempore guerre predicte, scilicet XII. sextarios bladii et V. vasa et tres archas. - Item dico in veritate quod
R. Beciardi de Solelias habuit a me scilicet V. pulvinaria et duas flasadas et IIII. linteamina et II. tovalas
et II. coysis et meam pelliciam et XV. libras lane et V. libras lini et IIII. duodenas de caseos. Totum hoc
predictus R. Beciardi traxit de domo Augerii de Solelias. - Item dico quod P. Maurelli habuit a me injuste
et sine racione in tempore guerre predicte omnia mea superlectilia minuta. - Totum hoc abeo ( sic)
amissum amore domini regis et sancte ecclesie et plus corpus meum incisum et ruptum male sicuti
vimine ( ?) in facie. - Unde vobis dominis predictis humiliter supplico quod de tantis et magnis injuriis, si
vobis placet, faciatis mihi, in quantum poteritis, justicie complementum.

J//190
Poitou, I, n°76.

29
Archives nationales (France)

3628 - Vers 1247.


Original
Libellus quo Guido vicecomes Thoarcensis cum Alfonso comite Pictavensi de senescallia Pictavensi et
aliis rebus expostulat.
Requiro vos, domine comes Pictavensis, tanquam dominum meum quod mihi reddatis senescalliam
Pictavensem, quam bone memorie Philippus, Dei gratia Francorum rex, dedit patri meo et heredibus
suis, prout in ejusdem regis litteris continetur, quarum transcriptum vobis mitto, et quam pater meus
diu tenuit et expletavit. - Item vobis supplico quod mihi reddatis terram defuncti Savarici de Malleone,
de qua fui homo ligius domini regis apud Clicionium, quando cum comite Britannie guerram habebat,
que mea debet esse ex parte uxoris mee, filie et legitime heredis dicti Savarici. - Item quia P(etrus),
quondam comes Britannie, mea debita servicia et placita de manu mortua facere contradicit de
Garnechia, de Monte-Acuto, de tota terra uxoris sue, que de feodis meis est, que de vobis teneo, ea sola
occasione ut dicit quod fui cum domino rege super dictum comitem in guerra, requiro vos ut apellatis
dictum P(etrum) ad faciendum mihi dicta servicia, ne de servicio domini regis possim incommodum
reportare, ita quod inde possim habere rachetum meum et alias meas redevancias. - Item requiro vos ut
vim et injuriam amoveatis, quam dictus P(etrus) et ejus uxor mihi faciunt de Marrolio, et pertinentiis que
de vobis teneo, et que sunt de vicecomitatu Thoarcensi. - Item requiro vos ut Albam-Petram cum
pertinentiis mihi reddatis, cum sit de patrimonio matris uxoris mee, et debeat esse mea et sit de terra de
Pozauges. - Item quoniam senescallus Pictavensis, propter vim quam habet de vobis, mihi facere
homagia mea et placita de manu mortua hucusque distulit de Rupe-sor-Yon, de Luciono, requiro vos ut
eidem senescallo precipiatis vel mandetis mihi facere homagia et placita secundum consuetudinem
Thoarcensem. Preterea dictus senescallus me deseisivit de quodam domano feodo meo, in cujus
possessione eram, quod dicitur feodum de Marceio, inter Thoarcium et Argenton pro contencione quam
relicta Guidonis de Argenton habebat pro dotalicio suo contra dominum Argentonii. Unde requiro vos
quod dictum feodum mihi restitui faciatis, cum paratus sim eidem vidue jus tenere et quia multa
costamenta et labores sustinui veniendo ad curiam pro dictis peticionibus impetrandis, vos exoro ut me
super hiis fructuose et efficaciter audiatis. - Hoc est transcriptum carte regis Philippi. ( Sequuntur
litterae regis Philippi, quae supra, n° 703, insertae fuerunt.)
Ce mémoire fut probablement adressé au comte Alfonse peu de temps après son avénement au comté de
Poitiers en 1241 ; mais en l'absence d'indications précises nous avons cru devoir le placer à la fin de 1247,
comme date extrême, le P. Anselme paraissant fixer à cette année la mort du vicomte Gui de Thouars. -
Voyez P. Anselme, t. IV, p. 193, C.

J//311
Toulouse, V, n°60.
3629 - Vinsobres. 1247-48. 12 janvier.
Original scellé
Instrumentum quo notum fit, anno Domini M° CC° XL° VII°, scilicet II idus januarii, Guillelmum de
Cadarossa, dominum Vinsobris et Cadarossae, vicesimam quartam partem dominii, quam in villa
Cadarossa intus et extra, et in toto ejusdem villae territorio possidebat, Aimerico de Claro-Monte
senescallo Venaissini, pro domino Raimundo, comite Tolosae, stipulanti et ementi, pretio X milium
solidorum redensium, vendidisse. Quam quidem venditionem Borgondia praedicti Guillelmi de
Cadarossa uxor ratam et gratam habere declarat. - "Actum fuit hoc apud Vinsobres, in albergo dicti
Guillelmi de Cadarossa. Testes interfuerunt dominus Imbertus de Auronis, judex domini comitis
Tholose, Raimundus Rainerius, etc..., et ego Raimundus Bermundus, notarius publicus domini comitis
Tholose, presens interfui, et, mandato partium, hanc cartam scripsi, subscripsi et signavi." ( Sequitur
signaculum notarii.)

30
Archives nationales (France)

Scellé, sur cordelettes de soie rouge, de la bulle de plomb employée par le comte de Toulouse en
Venaissin, et décrite dans l' Inventaire sous le n°4607.

J//330
Toulouse, XXI, n°26.
3630 - 1247-48. 27 janvier.
Original
Instrumentum quo constat Bertrandum Maurandum, Maurandum de Pulchro-Podio, ejus fratrem,
eorumque consanguineos, quidquid juris habebant in tota villa de Cepeto, et in pertinentiis, Raimundo
Johannis, filio defuncti Ugonis Johannis, spontanea voluntate sua dedisse et donando absolvisse. - "Hoc
fuit ita positum et concessum, V die exitus mensis januarii, regnante Lodoico rege Francorum, etc...,
anno ab incarnatione Domini M° CC° XL° VII°. Hujus rei sunt testes... Berengarius de Promilhaco,
vicarius Tolose, et Arnaldus de Escalquencis, etc... Ad hec omnia fuit presens Ugo Pictor et est de toto
testis, et cartam istam scripsit."

J//330
Toulouse, XXI, n°26.
3631 - 1247-48. 27 janvier.
Original
Instrumentum quo constat Raimundum Johannis, filium Ugonis Johannis, assensu et voluntate Isabae,
uxoris suae, et approbantibus Arnaldo Johannis, fratre suo, et Ricarda, praedicti Arnaldi uxore, villam de
Cepeto, cum omnibus ejusdem pertinentiis et appenditiis, Raimundo comiti Tolosae et ejus ordinio
vendidisse. - "Hec supradicta venditio fuit ita facta, V. die exitus mensis januarii ; regnante Lodoico rege
Francorum, etc..., anno ab incarnatione Domini M° CC° XL° VII°. Hujus supradicte venditionis sunt
testes Berengarius de Promilhaco, vicarius Tolose, etc... Ad hec omnia supradicta fuit presens Ugo Pictor
et est de toto testis et cartam istam scripsit."
Cet acte et le précédent, qui porte la même cote, sont écrits tous les deux sur une seule et même feuille de
parchemin, au bas de laquelle se voit la partie supérieure d'un cyrographe, composé des lettres ABC.
DEF. GHJ.

J//317
Toulouse, VIII, n°39.
3632 - 1247-48. 28 janvier.
Original
Instrumentum, per litteras alphabeti divisum, quo Raimundus Faber de Monte-Esquivo "misit se et ipsos
filios suos, ... et eorum bona omnia mobilia et immobilia, quecumque et ubicumque sint, in captenio,
protectione et amparancia domini R(aimundi), ... comitis Tholose, et ejus ordinii", omnibus diebus vitae
suae, promittens se soluturum et redditurum dicto comiti, vel ejus bajulo Montis-Guiscardi, singulis
annis, in festo Beati Thomae apostoli, unam libram bonae et pulchrae cerae de servitio. - "Hoc fuit
factum, IIII die exitus mensis januarii, regnante Lodoico Francorum rege et dicto domino R(aimundo),
Tholosano comite, et R(aimundo) episcopo, anno M° CC° XL° septimo ab incarnatione Domini. Hujus
rei sunt testes R(aimundus) de Dorinia, etc... et Bernardus Aimericus qui cartam istam scripsit."

J//192
Poitou, III, n°2.
3633 - Le Puy. 1247-48. Vendredi 31 janvier.
Original scellé

31
Archives nationales (France)

Bernardus, Aniciensis episcopus, Alfonsum comitem Pictaviae certiorem facit a se Petrum Marescallum,
Aniciensem canonicum, procuratorem suum, constitutum fuisse ad agendum, quarta die post octabas
Candelosae, in causa coram praefato comite a se contra Stephanum de Vissac mota. - "In cujus rei
testimonium, has litteras sigillo nostro fecimus sigillari. Datum Anicii, die veneris ante festum
predictum, anno Domini M° CC° XL° septimo."
Fragment de sceau en cire verte sur simple queue. Le sceau de Bernard de Montaigu, évêque du Puy,
n'existe plus aux Archives.

J//197
Champagne, V, n°67.
3634 - 1247-48. Janvier.
Original scellé
Coram Johanne de Cramellis, archidiacono Suessionensi, Odardus, armiger, filius defuncti Guidonis de
"Dammaart" militis, recognoscit se domino regi Navarrae "quicquid juris, tam possessionis quam
proprietatis, habebat et habere poterat in nemoribus de potestate Nulliaci, precio centum et decem
librarum pruvinensium", vendidisse. Quam venditionem ratam et gratam habere declarat "Beatridis",
praefati Odardi uxor. - "In cujus rei testimonium et munimen, presentes litteras sigilli nostri munimine
fecimus roborari. Actum anno Domini M° CC° XL° septimo, mense januario."
Scellé, en cire verte sur double queue, du sceau de Jean de Crameilles, archidiacre de Tardenois, diocèse
de Soissons. Voyez l' Inventaire, n°7455.

J//176
Tours, II, n°10.
3635 - 1247-48. Samedi 8 février.
Original scellé
Gaufridus, Turonensis archiepiscopus, notam facit compositionem initam inter se, ex una parte, et
nobilem virum Droconem de Melloto, dominum Locharum et Meduanae, ex altera, "super sesinis et
expletamentis pertinentibus ad altam justitiam in feodis de Luzillo et de Aqua". - "In cujus rei
testimonium, presens scriptum sigilli nostri munimine fecimus roborari. - Actum die sabbati post
purificationem beate Marie, anno Domini M° CC° XL° septimo."
Fragment de sceau en cire verte sur double queue. - Le sceau de Geoffroi Marcel, archevêque de Tours,
est décrit dans l' Inventaire sous le n°6416.

J//256
Nevers, n°47.
3636 - 1247-48. 22 février.
Original scellé
Martinus abbas et conventus Fontenensis recognoscunt omnia, quae ecclesiae Fontenensi, ab Andrea de
Rubeo-Monte, milite, domino Rupis-Fortis, in eleemosynam collata fuerunt, "esse de garda domine
M(athildis), comitisse Nivernensis" et ejus heredum. ( Vide supra, n°3590, chartam donationis in his
litteris insertam.) - "Nos vero frater Martinus, dictus abbas Fontenensis, in testimonium premissorum,
presens transcriptum sigilli nostri munimine roboravimus. Actum anno Domini M° CC° XL° septimo, in
die cathedre sancti Petri."
Scellé, en cire brune sur double queue, du sceau de Martin, abbé de Notre-Dame de Fontenay, diocèse
d'Autun, décrit dans l' Inventaire sous le n°8725.

J//327

32
Archives nationales (France)

Toulouse, XVIII, n°42.


3637 - Buzet. 1247-48. Février.
Original
Lundi 3, 10, 17 ou 24 février.
Bail à cens d'une pièce de terre, consenti par Vidal Borgarel, Aimeric son frère, et Martin de Raust, à W.
At. Rosineir et à ses ayants cause. - "Testimoni W. de Gasqes, etc..., e W. Repolleir, escrivas comunals de
Buzet, que aqesta carta escrius, el mes de febreir, feria II, anno Domini M. CC. XL. VII ans, reinan Lodoic
lo rei, etc. ..., e aiso fo faig ins ela maio Vidal Borgarel, à Buzet."

J//315
Toulouse, VII, n°84.
3638 - 1247-48. Vendredi 28 février.
Original
Homagium Willelmi Unaldi de terris quas a domino comite Tolosano acquisivit.
ABC. DEF. GHJK.
Noverint universi presentes pariter et futuri quod dominus Ramundus, Dei gratia comes Tholose,
marchio Provincie, vendidit et vendendo solvit et reliquit Willelmo Unaldo, filio quondam Ramundi
Unaldi, et ejus ordinio, totum hoc quod dictus Ramundus Unaldus, ejus pater, in die sui obitus, habebat
et habere debebat, vel ei pertinebat vel pertinere debebat, ad Lantare et in Lantaresio, et ad Odarcium et
in pertinentiis Odarcii, et ad Aurinum et in pertinentiis Aurini, et in territorio de Vaure, vel in ullo alio
loco, excepta villa Luganni, cum omnibus suis pertinentiis. Quam villam Luganni, cum suis pertinentiis
sponderii dicti R(amundi) Unaldi predicto domino comiti vendiderant, sicut in carta illius venditionis,
secundum quod ibi fuit dictum, continetur, sive sint homines vel femine, vel eorum tenentie, domus,
hedificia, vel bastimenta, vel loca domorum, maloles vel vinee, terre culte vel inculte, prata vel pascua,
nemora vel barte, fontes vel aque vel piscarie, molendini vel loca molendinorum, explectiva vel
adempriva, queste vel albergui, quarti vel agrarii, vel alie persones, oblie vel dominationes vel dominium
castelli, vel ville introitus vel exitus, et denique totum hoc quod dictus Ramundus Unaldus, in die sui
obitus, habebat et tenebat et possidebat, et habere et tenere et possidere debebat, vel ei pertinebat, vel
pertinere debebat, vel aliquis vel aliqua tenebat de eo, vel pro eo, quiquid sit vel quicquid esse debeat in
aliquibus locis, excepta villa Luganni cum suis pertinentiis. Omnia hec vendidit et vendendo solvit et
reliquit dictus dominus comes dicto Willelmo Unaldo, et ejus ordinio, et de predictis omnibus contentis
in dicta vendicione dictus dominus comes debet et convenit esse guirens predicto Willelmo Unaldo et
ejus ordinio, de omnibus hominibus et feminis libere, sine omni censu et usu que inde alicui viventi non
faciat. Tali pacto tamen dictus dominus comes fecit predictam venditionem supradicto Willelmo Unaldo
et ejus ordinio, quod ipse Willelmus Unaldus, et ejus heres, vel ordinium, sit miles dicti domini comitis et
ejus ordinii, et serviat ei, pro predicta terra et pro aliis que predicta sunt, et ejus ordinio, sicuti pater suus
Ramundus Unaldus, pro predicta terra et pro predictis aliis serviebat et servire tenebatur. Et ibidem
dictus Willelmus Unaldus, flexis genibus et manibus suis junctis immissis inter manus dicti domini
comitis, accepit predictam terram, et alia que predicta sunt, ab ipso domino comite, et recognovit, et
concessit se esse militem dicti domini comitis et ejus ordinii, pro se et pro suo ordinio, pro predicta terra,
et pro aliis contentis in predicta venditione ; et convenit servire ipsi domino comiti et ejus ordinio, sicuti
fidelis miles tenetur servire suum dominum, tradens sibi osculum in signum fidelitatis, et in
consolidatione omnium predictorum. - Hoc fuit ita laudatum et concessum II° die exitus februarii, feria
VI°, regnante Lodoyco, rege Francorum, et predicto domino R(amundo) Tolosano comite et R(amundo)
episcopo, anno ab incarnatione Domini M° CC° XL° VII°. - Hujus rei sunt testes : dominus Ramundus,
Dei gratia Tholosanus episcopus, et dominus Ramundus, prepositus ejusdem sedis, et Bertrandus
Jordanus, ipsius sedis canonicus, et Willelmus Isarnus, bajulus dicti domini episcopi, et magister
Willelmus de Podio-Laurentio, capellanus dicti domini comitis, et Sicardus Alamannus, et Willelmus de

33
Archives nationales (France)

Bovevilla, et Rogerius de Monte-Alto, et Johannes Auriolus, et magister R(amundus) quondam officialis


Agenensis, et Belengarius de Promilhaco, vicarius Tolose, et Ramundus Alfaro, et Bernardus Aimericus,
notarius, et Ramundus Bertrandus, qui cartam istam scripsit.

J//256
Nevers, n°46.
3639 - 1247-48. Février.
Original scellé
Coram Hugone, archipresbytero Castellionis en Bazois, "Johannes de Bassot et uxor ejus, nomine
Comitissa, et Guillelmus et Hugo, filii dicti Johannis, et Petronilla uxor dicti Guillelmi, et Emelina uxor
dicti Hugonis, et Aaliz, soror dictorum fratrum" recognoscunt "se quitasse in perpetuum Matildi domine
comitisse Nivernensi, et heredibus suis, stagnum et molendina sita subtus castrum de Monte-Rupilionis,
et quicquid juris habebant, vel habere poterant in eisdem." - "In cujus rei testimonium, ad petitionem
ipsorum, presentes litteras duximus roborandas. Actum anno Domini M° CC° XL° septimo, mense
februario."
Sceau de Hugues, archipètre de Châtillon-en-Bazois ; cire résine, double queue. ( Inventaire, n°7939.)

J//310
Toulouse, V, n°25.
3640 - Saint-Sulpice. 1247-48. 19 mars.
Original scellé
Instrumentum per litteras alphabeti divisum quo Raimundus Tolosae comes, marchio Provinciae,
ecclesiam de Lenzaco, monasterio Beatae Mariae Soliacensi a praedecessoribus suis collatam, sub sua et
successorum suorum speciali tuitione, cum omnibus ejusdem bonis, suscipit. In cujus protectionis
recognitionem, Geraldus de Massauco, præfatæ ecclesiae prior, præsente et annuente Bertrando abbate
monàsterii S. Geraldi de Aurilhaco, se ad "annuum censum dimidiae marchae sterlingorum, videlicet sex
solidorum et VIII. denariorum sterlingorum", praefato comiti et ejus successoribus solvendum obligat. -
"Actum est hoc apud Sanctum-Sulpicium XIIII. kalendas aprilis, anno Domini M° CC° XL° septimo... In
cujus rei testimonium, nos dictus comes Tholose et nos prefatus abbas de Aurilhaco, presentem cartam
jussimus sigillorum nostrorum munimine roborari."
Deux sceaux en cire résine : le premier, à moitié détruit, sur cordelettes de soie verte ; le second, bien
conservé, sur cordelettes de soie rouge et blanche, savoir :
Sceau de Raimond, comte de Toulouse et marquis de Provence. ( Inventaire, n°745.)
Sceau de Bertrand, abbé de Saint-Géraud d'Aurillac, diocèse de Saint-Flour. ( Inventaire, n°8504.)

J//332
Foix et Comminges, n°72.
3641 - La Salvetat. 1247-48. 21 mars.
Original scellé
Testificatio Durandi Albiensis episcopi et Raimundi Gaucelmi domini Lunelli, de juramento quod
Rogerius, Fuxensis comes, Raimundo Tolosano comiti prœstitit, quoad castrum Savardunum.
Noverint universi presentes litteras inspecturi, quod nos Durandus, Dei gratia episcopus Albiensis, et
R(aimundus) Guaucelmi dominus Lunelli, profitemur et presentibus litteris testificamur nos vidisse et
audivisse et presentes fuisse, quando nobilis vir Rogerius, comes Fuxensis, et vicecomes Castriboni,
recognovit in camera prioris de Lunello, apud Lunellum, illustri domino R(aimundo), Dei gratia comiti
Tholosano, quod dominus Rogerius Bernardi, comes quondam Fuxensis, pater suus, tenebat de comenda
ejusdem domini comitis Tholosani castrum de Savarduno, cum suis pertinentiis, et totam aliam terram
que est a passu de Barra inferius in episcopatu Tholosano. Quod castrum Savarduni supradictum cum

34
Archives nationales (France)

honore et pertinenciis suis et totam aliam terram, prout superius est expressum, ipse supradictus
Rogerius, comes Fuxi, promisit bona fide domino comiti Tholosano supradicto se redditurum in pace, et
sine molestatione aliqua, et sine omni subterfugio, ad suam omnimodam voluntatem, quandocumque
super hiis per ipsum comitem Tholosanum, vel ipsius certum nuncium, ipse comes Fuxensis esset
requisitus ; et quod ita attenderet et compleret omnia supradicta, tactis corporaliter sacrosanctis
evuangeliis, nobis presentibus et quibusdam aliis bonis viris, gratis et bona fide juravit. Cujus
recognitionis et juramenti Johannes Auriolus scripsit litteras, quas ibidem ipse Rogerius, comes
Fuxensis, superius nominatus, sigillo proprio fecit sigillari, nosque hujus vere testificationis nostre
litteras presentes sigillis nostris fecimus comuniri. - Actum apud Salvitatem Albiensem, XII. kalendas
aprilis, anno Domini millesimo CC° quadragesimo septimo.
Deux sceaux pendants sur simple queue. - Le premier, qui était celui de Durand, évêque d'Alby, s'est
détaché ; mais il est décrit dans l' Inventaire sous le n°6434, d'après un type appendu à un acte du mois
de mars 1243. Le second, en cire verte, est celui de Raimond Gaucelme, seigneur de Lunel, décrit dans l'
Inventaire sous le n°2631.

J//203
Champagne, XI, n°56.
3642 - Chaumont-sur-Yonne. 1247-48. Dimanche 29 mars.
Original
Magister Petrus, officialis curiae Senonensis, notum facit quod coram magistro Adam de Gressio, clerico
jurato curiae Senonensis ad hoc specialiter destinato, nobilis mulier Helvysis domina Calvi-Montis et
Petrus de Barris, filius ejus, omnes homines suos de Villam-Mannesche, de Pontibus, de Gisiaco, de
Capella, de Champeigniaco, de Villanova-Guiardi, de Villa-Blovain, de Calvo-Monte et de Dyante, ab
omni servitute corporis et alia exactione liberos et immunes declarant, ea conditione ut quilibet dictorum
hominum sibi annuatim duodecim denarios reddere teneatur. - "In cujus rei testimonium, presentibus ...
sigillum curie Senonensis duximus apponendum. Actum apud Calvum-Montem, coram dicto mandato
nostro, anno Domini M° CC° quadragesimo septimo, mense martio, dominica qua canta[tur Leta]re,
Jerusalem."
Le sceau, bien qu'annoncé, n'a jamais été appendu. - Cette charte a beaucoup souffert de l'humidité.

J//190
Poitou, I, n°28.
3643 - 1247-48. Mars.
Original scellé
Homagium a Guillelmo de Sancto-Ferreolo Alfonso comiti Pictavensi prœstitum.
Ego Guillelmus de Sancto-Ferreolo, scutifer, notum facio universis, quod ego, illustrissimo viro
karissimo domino meo Alfonso, filio regis Francie, comiti Pictavensi, feci homagium ligium contra
homines et feminas qui possunt vivere et mori ; et ipse me in hominem recepit, salvo jure suo et alieno
de Chastel et de Salavert, cum pertinenciis eorum, que omnia a nemine tenebam. Promisi etiam predicto
domino meo, juramento interposito, quod fideliter ei serviam et quod dicta castra tradam ei, vel certo
mandato suo suas patentes litteras deferenti, ad magnam forciam et parvam, quociens ab ipso, vel certo
mandato suo patentes ejus litteras deferente, super hoc fuero requisitus. - Actum anno Domini M°CC°
quadragesimo septimo, mense marcii.
Traces de sceau pendant sur double queue. - Le sceau de Guillaume de Saint-Ferréol n'existe plus aux
Archives.

J//190

35
Archives nationales (France)

Poitou, I, n°29.
3644 - 1247-48. Mars.
Original scellé
Litterœ Archambaldi de Borbonio, de compositione a se inita cum Alfonso comite Pictavensi.
Universis presentes litteras inspecturis, Archembaudus dominus Borbonii, salutem. Noveritis quod, cum
contencio verteretur inter me, ex una parte, et karissimum dominum meum Alfonsum, filium domini
regis Francie, comitem Pictavensem, ex altera, super honore de Banacat, Bella-Nava, Rocha d'Agulphi,
Piuncat, Baroth, les Fayes, les Ayes et pertinenciis earumdem, tandem, de consilio bonorum, pro bono
pacis, compositum est in hunc modum, quod dictus comes et heredes sui habebunt in perpetuum Rocha
d'Agon (sic), Puncat, Baroth, les Fayes, les Ayes, cum homagiis, forestis, et pertinentiis earumdem ; ego
vero et heredes mei habebimus in perpetuum Bellam-Navam et honorem de Banacat, et quicquid dictus
comes saysiverat, tam in predictis quam in pertinenciis, racione Guidonis quondam comitis Arvernie.
Ego vero teneor dicto comiti assignare sexaginta libratas reddituum, apud Durat et apud Guoteres, ita
quod decem librate illius redditus erunt assignate apud Durat et quinquaginta librate apud Guoteres. Si
vero decem librate terre non possent ei assignari apud Durat, residuum illarum decem libratarum eidem
comiti assignarem apud Guoteres, si redditus de Guoteres tantum possent sufficere ; si autem non
sufficerent, ego totum residuum dictarum sexaginta libratarum in alio loco competenti eidem teneor
assignare : per istam vero composicionem feodum de Durat, quod tenebat de me Franco de Rupe
d'Agulphi, eidem comiti et heredibus ejus perpetuo remanebit. In cujus rei testimonium presens
scriptum sigilli mei munimine roboravi. - Actum anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo
septimo, mense marcio.
Scellé, en cire blanche sur double queue, du sceau d'Archambaud, X, sire de Bourbon, décrit dans l'
Inventaire sous le n°446.
- Voyez le P. Anselme, t. III, p. 160, E.

J//314
Toulouse, VII, n°33.
3645 - 1247-48. Mars.
Original scellé
"Archenbaudus, dominus Borbonii", notum facit se licentia domini regis praestitisse "homagium litgium
salva fidelitate ipsius regis... Alfonso, filio domini regis Francie, comiti Pictavensi, de baronia Montis-
Lucii..., de Salviniaco, de Vernolio, de Billiaco, de Gannaco, de Monte-Acuto, et de Berciaco" et de
omnibus aliis, quae in feodum a domino rege tenebat in Arvernia. - "In cujus rei testimonium, presentes
litteras sigilli mei munimine roboravi. Actum anno Domini M° CC° quadragesimo septimo, mense
martio."
Traces de sceau. - Voyez la note du numéro précédent.

J//726
Pierre de la Brosse, n°5.
3646 - 1247-48. Mars.
Original scellé
Magister A., archidiaconus Turonensis, notam facit permutationem factam inter presbyterum de Brais,
nomine ecclesiae suae, ex una parte, et Petrum de Brocia, ex altera, qui in excambium duorum
sextariorum molturengiae in molendino de Viridario, octo denariorum annui redditus, unius quarterii
terrae et quorumdam aliorum, decimam quam habebat in valle de Verilleio et quasdam alias decimas,
præfatæ ecclesiae contulit. - "Nos permutationi predicte favorem impercientes et assensum, presentes
litteras sigilli nostri munimine duximus roborandas. Datum mense martio, anno Domini M° CC° XL°
septimo.

36
Archives nationales (France)

Traces de sceau pendant sur double queue. - Le sceau de l'archidiacre de Tours est décrit dans l'
Inventaire sous le n°7458.

J//303
Toulouse, I, n°48.
3647 - 1247-1248. (Avant le 19 avril.)
Original
État des droits et revenus de Raimond Guillaume, seigneur de Villemur. - "Anno Domini M° CC° XLVII°
remenbransa scia de la eretad d'en R. W. de Vilamur, que a lui deu esser per la senhoria de Vilamur."
L'année 1247, commencée le 31 mars, s'est terminée le 18 avril, veille de Pâques 1248. Nous plaçons ici
comme date extrême cette charte, qui ne porte point d'indication de mois.

J//433
Chypre, n°5.
3648 - Nicosie. 1247-1248 : (Avant le 19 avril.)
Original scellé
Cession faite par Henri, roi de Chypre, à Jean de Brienne, son neveu, de tous ses droits aux comtés de
Champagne et de Brie.
Coneue chose soit a tous ceaus qui sunt present et qui sunt à venir, que je Henris, par la grace de Deu
rois de Chypre, doig, otroi, comferm et quit pardurablement à toi Johan de Briene, mon nevou, fil de ma
suer Marie et dou conte Gautier de Briene, et à tes hoirs qui de par ta mere moveroient, touz les droiz, les
raisons et les escheioites que j'ai et avoir doi es contez de Champaigne et de Brie. Et por ce que cestui don
et ceste quitance, si come il est desus escrit, soient ferm et estable pardurablement, je ai fait faire ce
present privilege et garnir le de mon seiau de plomb, par la garentie de mes homes du roiaume de Chypre
desouz escriz, des ques ce sunt li nom : Henris fils le prince d'Antioche, Baudoin d'Ybelin seneschal, Gui
d'Ybelin conestable, Johan d'Antioche mareschal, Jofroi le Tor chambellain dou devantdit roiaume,
Johan de Brie et Baudoin dou Morf. - Ce fu fait et doné à Nicossie, en l'an de l'incarnacion Nostre Seignor
Jhesu Christ M. CC. et XLVII.
Scellé sur lacs de soie cramoisie ; le sceau en plomb de Henri de Lusignan, roi de Chypre, est décrit dans
l' Inventaire sous le n°11804.
Même observation qu'au numéro précédent sur la date de cette pièce.

J//307
Toulouse, IV, n°43.
3649 - Lyon. 1248. 29 avril.
Original scellé
Litteroe Innocentii papoe IV quibus monet Agennensem episcopum ut diligenter inquirat contra
hoereticos.
Innocentius, episcopus servus servorum Dei, venerabili fratri... ( sic) episcopo Agenensi, salutem et
apostolicam benedictionem. Dilectus filius, nobilis vir... ( sic) comes Tholosanus, nobis humiliter
supplicavit ut, cum propter nimis lentum et remissum in terra sua contra hereticos processum hactenus
habitum, contra quamplurimos hereticos et in heresim relapsos, tam vivos quam mortuos,
condempnatio sit neglecta, quod de terra illa non solum macula heretice pravitatis, set infamia radicitus
deleatur, remedium festinatum et congruum apponere curaremus. Cupientes igitur, juxta officii nostri
debitum, hujusmodi periculis, que dampnationem inducunt, promptis remediis obviare, per que possit
pestis tanti discriminis extirpari, presertim cum dicatur, tam fines illos, quam quedam loca vicina,
quosdam hereticos, de extraneis partibus venientes, subintrasse de novo, per quos heresis ibidem pro
magna parte purgata repullulat ac errore solito recidivat, ac per hoc propositum dicti comitis pium et

37
Archives nationales (France)

providum in Domino commendantes fraternitati tue, districte precipiendo mandamus quatinus, omni
mora occasione ac dilatione postpositis, debita inquisitione premissa, contra quoscumque hereticos et in
perfidiam ipsam relapsos, tam vivos quam mortuos, infra fines terre ipsius comitis compertos, consilio
diocesani et inquisitorum loci super hoc habito, illis etiam quorum interest evocatis, sententialiter, prout
negotio fidei expedit, procedere non omittas. Proviso quod contra formam inquisitoribus jam dudum a
Sede Apostolica super hoc traditam, nichil attemptari contingat, et quod premissa temporalibus dominis
locorum, in quibus hec continget, fieri nuntientur. - Datum Lugduni, III. kalendas maii, pontificatus
nostri anno quinto.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre. - Voyez l' Inventaire, n°6048.
Voyez D. Vaissète, t. III, p. 459, et Preuves, col. 469.

J//205
Champagne, XIII, n°22.
3650 - 1248. Jeudi 30 avril.
Original
... Abbas de Caziaco, judex a domino papa delegatus, et Robertus subdelegatus a viro venerabili abbate
Vallis..., venerabilibus viris Sancti Johannis Trecensis et de Nogento super Sequanam presbyteris
mandant ut Petrum Marescallum, Gilonem Quatuor-Ova, clericos uxoratos, et uxorem Tourpini Fabri,
qui legitime citati et ad regem Navarrae, Campaniae et Briae comitem palatinum, responsuri, die
assignato non comparuerunt, excommunicatos denuntient. - "Datum die jovis post Quasimodo [anno
Domini millesimo CC°]XL. octavo. Reddite litteras cum apposicione sigillorum vestrorum."
Cette charte est déchirée ; il manque environ un tiers des dernières lignes.

J//431
Bulles contre les hérétiques, n°22.
3651 - Lyon. 1248. 30 avril.
Original scellé
Litteroe Innocentii papoe IV, quibus Agennensi episcopo mandat ut poenas hoereticis in terra comitis
Tolosani commorantibus injungendas curet.
Innocentius, episcopus, servus servorum Dei, venerabili fratri... ( sic) episcopo Agennensi, salutem et
apostolicam benedictionem. Cum dilectus filius, nobilis vir comes... ( sic) Tholosanus, sicut ex parte sua
fuit propositum, coram nobis, toto mentis affectu desideret, ut, de terra sua heretica, pravitas et infamia
radicitus deleatur, nos propositum ejus pium et providum in Domino commendantes fraternitati tue,
districte precipiendo mandamus, quatinus... ( sic) diocesani et locorum inquisitorum consilio requisito,
ad salutares penitentias, quam citius fieri poterit, quibuscumque terre sue, occasione pravitatis heretice
injungendas, accelerare procures, additis pluribus in terris ejusdem comitis inquisitoribus, ut per hoc
premissa valeant citius expediri. Proviso quod, in hujusmodi processibus, circa investigandos hereticos,
per illos quibus sunt penitentie injungende, quos ad hoc ydoneos esse perspexeris, adhibeatur debita
diligentia cum cautela. - Datum Lugduni, II. kalendas maii, pontificatus nostri anno quinto.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre. - Voyez l' Inventaire, n°6048.

J//155
Sainte-Chapelle de Paris, n°3.
3652 - 1248. Avril.
Copie ancienne
Indulgentia Sanctam Capellam Parisiensem visitantibus a proelatis concessa.
Universis Christi fidelibus presentes litteras inspecturis, Byturicensis, Senonensis, Rothomagensis,
Turonensis, Tholetanus archiepiscopi, et Laudunensis, Suessionensis, Ambianensis, Silvanectensis,

38
Archives nationales (France)

Lingonensis, Carnotensis, Aurelianensis, Meldensis, Baiocensis, Ebroicensis, Aprencensis episcopi,


salutem in Domino sempiternam. Si populus Israel, qui sub legis umbra vivebat, frequenter accedens
oraturus ad locum quem elegit Dominus ut ibi poneret nomen suum, vota et donaria plurima offerebat,
multo fortius populus christianus, cui benignitas apparuit et humanitas Salvatoris, tenetur ecclesias, in
quibus Christus, ad abolendam nostrorum criminum corruptelam, immortaliter ac incorruptibiliter
vivens in. altari cotidie immolatur, congruis honoribus frequentare, ac ibidem offerre munera cum animi
puritate. Debentur enim singuli prudenter attendere quod dum caro spiritum, vel spiritus culpat carnem,
immo, ut rectius dicamus, impugnat, nemo vivit absque peccato, ac excessus et debita sua, dum hoc
seculum manet, immo dum manat, potius redimentes pietatis operibus et ad ecclesiam in devocionis
spiritu accedendo, ejusdem, in cujus honore ipsa ecclesia consecrata fuisse dinoscitur, suffragium
invocare. Sane, cum capella illustrissimi regis Francorum, Ludovici, domini nostri, Parisius in ejusdem
regis palatio constituta, in honore sancte corone Domini nostri Jhesu Christi, et victoriosissime crucis
ejus, fuerit a reverendo patre Odone, Dei gratia Tusculanensi episcopo, legato Sedis Apostolice, nobis
eidem assistentibus, dedicata, singuli nostrum, ob reverenciam reliquiarum hujusmodi que ibidem una
cum pluribus aliis honorifice requiescunt, nos quoque Remensis archiepiscopus, licet die qua dedicata
fuit predicta capella presentes non fuerimus, die tamen sequenti advenientes ibidem, de omnipotentis
Dei misericordia et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus meritis confidentes, auctoritate ejusdem
domini legati ad id accedente pariter et consensu, omnibus qui dictam capellam in festivitate
dedicacionis ejusdem sive infra octabas et in ipsis octabis, cum devocione et reverencia annuatim
visitaverint, annum unum de injunctis sibi penitenciis misericorditer relaxamus ; facientes presentes
litteras, ad perpetuam hujus rei memoriam, sigillorum nostrorum munimine communiri. - Datum anno
Dominice incarnacionis millesimo ducentesimo quadragesimo octavo, mense aprili.
Voyez Morand, Histoire de la Sainte Chapelle royale de Paris, p. 68.

J//314
Toulouse, VII, n°39.
3653 - 1248. Dimanche 3 mai.
Original
Instrumentum quo "Petrus Vi-Franc qui manet apud Busetum", se, cum omnibus bonis suis, hominem
proprium Raimundi comitis Tolosani profitetur, recognoscens, "tam pro se, quam pro infantibus suis
quos habet et habiturus est, quod sunt proprii homines dicti domini comitis Tolosani, et res eorum res
proprie dicti domini comitis Tolosani, et esse debent in civitate Tolosana, et in claustris Tolose, et in
salvitate Tolose, in foro et ecclesia, in campo et platea, in nemore et extra, et in omnibus aliis locis aliquo
privilegio pro aliqua libertate decoratis, sive in Tolosa, sive in alio loco ubicumque extra Tolosam." -
"Actum fuit prima feria, III° die introitus mensis maii, regnante Lodoico Francorum rege, R(amundo)
Tolosano comite supradicto, et R(amundo) episcopo, anno M° CC° XL° VIII° incarnationis Domini.
Hujus rei sunt testes Arnaldus d'Escalquenxs, etc., et Matheus de Binhec, notarius de Monte-Astrucho et
de Bono-Loco, juratus, etc., qui, precibus et mandato supradicti Petri Vi-Franc. etc... hanc cartam
scripsit."

J//314
Toulouse, VII, n°38.
3654 - 1248. Mercredi 6 mai.
Original
Instrumentum per litteras alphabeti divisum quo Durandus de Pibras, spontanca sua voluntate, se
proprium hominem, cum infantibus suis natis et nascituris, nec non omnibus bonis suis habitis et
habendis, domini comitis Tolosani profitetur, et ei ubicumque omnimodum promittit servitium, Johanne
de Genebra, bajulo Buseti, hoc juramentum recipiente. - "Hoc fuit ita positum, IIII a feria, VI° die

39
Archives nationales (France)

introtus mensis maii, regnante Lodoico Francorum rege, R(amundo) Tolosano comite, R(amundo)
episcopo, anno M° CC° XL° VIII° incarnationis Domini. Hujus rei testes sunt Willelmus Capel de
Veceriis, etc..., et Matheus de Binhec, notarius publicus juratus noticia capituli Tolose, qui precibus et
mandato dicti Durandi et dicti Johannis bajuli, hanc cartam scripsit."
A la suite de cette pièce se trouve une charte de Guillaume de Pibrac, de même date et de même teneur.

J//314
Toulouse, VII, n°36.
3655 - 1248. Vendredi 8 mai.
Copie ancienne
Instrumentum quo Willelmus de Garrigas, spontanea sua voluntate, se, cum infantibus natis et
nascituris, nec non omnibus bonis suis habitis et habendis, proprium hominem domini Raimundi
comitis Tolosani profitetur et ei ubicumque omnimodum promittit servitium, Johanne de Genebra,
bajulo Buseti, hoc juramentum recipiente. - "Actum fuit VI a feria, VIII° die introitus mensis maii,
regnante Lodoico Francorum rege, et R(amundo) predicto comite Tolosano, et R(amundo) episcopo,
anno M° CC° XL° VIII° incarnationis Domini. Hujus rei sunt testes Arnaldus d'Escalquenxs, etc..., et
Matheus de Binhec notarius de Monte-Astrucho et de Bono-Loco publicus, juratus noticia capituli
Tolose, qui precibus et mandato supradicti Willelmi de Garrigiis et antedicti Johannis, hanc cartam
scripsit."

J//314
Toulouse, VII, n°36.
3656 - 1248. Vendredi 8 mai.
Copie ancienne
Charta Raimundi de Nemore et Arnaldi fratris ejus, ejusdem argumenti et formae.

J. 176
Tours, II, n°11.
3657 - 1248. Mercredi 13 mai.
Original scellé
Gaufridus, archiepiscopus Turonensis, testatur unam tantum "procurationem", a quolibet Turonensi
archiepiscopo, Franciae regi deberi. - "Datum mense maio, die mercurii post Jubilate, anno Domini M°
CC° XL° octavo."
Traces de sceau sur simple queue de parchemin. - Le sceau de Geoffroi Marcel, archevêque de Tours, est
décrit dans l' Inventaire sous le n°6416.

J//176
Tours, II, n°11/2.
3658 - 1248. (Mercredi 13) mai.
Original scellé
Litterae Raherii decani et capituli Turonensis, quibus testantur "Turonensem archiepiscopum semel
teneri in vita sua,... regi Francorum ad unam procurationem faciendam, dum tamen ipsum dominum
regem ire cum exercitu non contingat." - "In cujus rei memoriam presentes litteras conscribi fecimus et
sigilli nostri munimine roborari. Datum mense maio, anno Domini millesimo ducentesimo
quadragesimo octavo."
Traces de sceau pendant sur double queue. Bien que cette charte ne porte pas l'indication du quantième,
nous la plaçons sous la même date que la précédente, toutes deux ayant le même objet. - Voyez Le Nain
de Tillemont, Vie de saint Louis, t. III, p. 171.

40
Archives nationales (France)

J//314
Toulouse, VII, n°36.
3659 - 1248. Mercredi 20 mai.
Copie ancienne
Instrumentum quo Arnaldus Mayropia et Petrus, ejus filius, spontanea voluntate, se, cum infantibus
natis et nascituris, nec non omnibus bonis suis habitis et habendis, proprios homines domini Raimundi,
comitis Tolosani, recognoscunt, et ei ubicumque promittunt servitium, Johanne de Genebra, bajulo
Buseti, hoc juramentum recipiente. - "Actum fuit IIII e feria, XII° die exitus mensis maii, regnante
Lodoico Francorum rege et R(amundo) predicto comite Tolosano et R(amundo) episcopo, anno M° CC°
XL° VIII° incarnationis Domini. Hujus rei sunt testes : Raimundus Capelier de Tolosa, et Willelmus
Capel de Veceriis, et Yspanus qui manet Vasutio, et Raolinus qui manet Buseto, et Petrus Vi-Franc, et
Matheus de Bynhec notarius de Monte-Astrucho et de Bono-Loco publicus, juratus noticia capituli
Tolose, qui precibus et mandato supradicti Arnaldi Mayropia et Petri ejus filii et antedicti Johannis
bajuli, hanc cartam scripsit."

J//314
Toulouse, VII, n°36.
3660 - 1248. Jeudi 21 mai.
Copie ancienne
Instrumentum quo Willelmus de Caiarc et uxor ejus Willelma, qui manent apud Busetum, spontanea sua
voluntate, se, cum infantibus natis et nascituris, nec non omnibus bonis suis habitis et habendis,
proprios homines domini Raimundi comitis Tolosani profitentur, et ei ubicumque promittunt servitium,
Johanne de Genebra, bajulo Buseti, hoc juramentum recipiente. - "Actum fuit V° feria, XI° die exitus
mensis maii, regnante Lodoico Francorum rege et R(amundo) predicto comite Tolosano et R(amundo)
episcopo, anno M° CC° XL° VIII° incarnationis Domini. Hujus rei sunt testes : Arnaldus d'Escalquenxs et
Raimundus Capelier et Willelmus Capel de Veceriis et Petrus Vi-Franc et Matheus de Bynhec notarius de
Monte-Astrucho et de Bono-Loco publicus, juratus noticia capituli Tolose, qui precibus et mandato
supradicti Willelmi de Cahiarc et dicte uxoris ejus Willelme et antedicti Johannis bajuli, hanc cartam
scripsit."

J//259
Màcon, n°5.
5661 - 1248. 23 mai.
Original scellé
Litterœ Ottonis, ducis Meraniœ, Burgundiœ comitis, quibus Alidim sororem suam heredem instituit.
Nos Otto, dux Merannie, comes palatinus Burgondie, notum facimus universis presentem paginam
inspecturis, quod nos te, Alidis soror nostra dilectissima, heredem nostram tanquam bene meritam
instituimus in solidum. Quod si tibi valere non possit, te filiam nostram adobtamus. Si vero hec duo vel
alterum eorum tibi valeré non debeant, volumus, ordinamus et legamus, ut alie sorores nostre, in
Alemania commorantes, que linguam Burgondie ignorant, totam hereditatem nostram Alemanie
hereditarie possideant et habeant ; tu vero comitatum nostrum Burgondie, cum omni dominio, jure et
proventibus omnibus, jure hereditario possideas et habeas post decessum nostrum : ordinantes, volentes
et precipientes ut omnia prescripta tibi perfecte valeant vel alterum ipsorum, aut, si necesse fuerit,
valeant tibi vel valeat ratione testamenti, donationis vel codicilli, aut quoconque modo ista volontas
nostra tibi valere possit, vel debeat ; ita quod ab aliquibus modo aliquo de cetero non valeat inpediri. Ut
autem hec nostra ordinatio inviolabili gaudeat firmitate, presentem cartam conscribi fecimus et sigillo
nostro fecimus roborari. - Actum anno gracie millesimo ducentesimo quadragesimo octavo, decimo

41
Archives nationales (France)

kalendarum ( sic) junii.


Scellé, en cire résine sur cordelettes de chanvre, du sceau d'Othon III, duc de Méranie, décrit dans l'
Inventaire sous le n°489.

J//447
Croisades, 1/er sac, n°50.
5662 - Lyon. 1248. 25 mai.
Original scellé
Litterœ Innocentii papœ IV quibus patriarcham Hierosolymitanum monet ut comiti Tolosano favere
studeat.
Innocentius, episcopus, servus servorum Dei, venerabili fratri... ( sic) patriarche Jerosolimitano,
Apostolice Sedis legato, salutem et apostolicam benedictionem. Apostolice Sedis sublimitas, que in
omnium presidentium oculis velud in specula collocatur, ad cujus regimen sumus, licet immeriti, divina
dispositione vocati, provide pensans merita singulorum, eos attollere prerogativa dilectionis et gratie
consuevit, qui eam sibi student per devotionis obsequio se studia vendicare. Sane cum dilectus filius
nobilis vir... ( sic) comes Tholosanus, nobis et Ecclesie Romane devotus, pro anime sue remedio et
suorum, crucis signaculo insignitus, ad eripiendam terram de inimicorum manibus Domini nostri Jhesu
Christi sanguine dedicatam, quam nimia perfidorum rabies maculavit, una cum carissimo in Christo filio
nostro... ( sic), illustri rege Francie, velit in instanti passagio transfretare, cum armatorum magna et
honorabili comitiva, et nos ipsam terram et familiam suas sub protectione Apostolice Sedis et nostra
receperimus speciali, fraternitatem tuam rogamus, monemus et hortamur attente, per apostolica tibi
scripta mandantes, quatinus dictum comitem, quem ex eo prosequimur favore benivolentie specialis,
quod ad obsequia Sedis Apostolice semper se nobis voluntarium exhibuit et paratum, ob reverentiam
Apostolice Sedis et nostram, cum consilio polleat, cordis sit magnanimitate fulcitus et per eum ipsi terre
grandis fructus valeat provenire, videas favorabiliter et libenter, et in hiis, in quibus eum ad te contigerit
habere recursum, taliter assistas eidem, quod ex hoc tue sinceritatis affectum prosequamur plena gratia
et favore. - Datum Lugduni, VIII. kalendas junii, pontificatus nostri anno quinto.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre. - Voyez l' Inventaire, n°6048.

J//447
Croisades, 1/er sac, n°45.
3663 - Lyon. 1248. 26 mai.
Original scellé
Litterœ Innocentii papœ IV quibus comitem Tolosanum tuendum suscipit.
INNOCENTIUS, episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio nobili viro... ( sic) comiti Tholosano,
crucesignato, salutem et apostolicam benedictionem. Sacrosancta Romana Ecclesia devotos et humiles
filio, ex assuete pietatis officio, propensius diligere consuevit, et, ne pravorum hominum molestiis
agitentur, eos, tamquam pia mater, sue protectionis munimine confovere. Cum igitur, zelo fidei ac
devotionis accessus ( sic), signo vivifice crucis assumpto, proposueris in Terre Sancte subsidium
proficisci, nos, tuis precibus inclinati, personam tuam, cum familia, terra et aliis bonis, que
impresentiarum rationabiliter possides, sub beati Petri et nostra protectione suscipimus et presentis
scripti patrocinio communimus. Statuentes ut ex nunc ea omnia integra maneant et quieta, donec de tuo
reditu vel obitu certissime cognoscatur. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre
protectionis et constitutionis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare
presumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit
incursurum. - Datum Lugduni, VII. kalendas junii, pontificatus nostri anno quinto.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre. - Voyez l' Inventaire, n°6048.

42
Archives nationales (France)

J//447
Croisades, 1/er sac, n°46.
3664 - Lyon. 1248. 26 mai.
Original scellé
Litterœ Innocentii papœ IV episcopo Caturcensi et abbati Bonœ-Cumbœ in quorum tutelam comitem
Tolosanum et ejus bona tradit.
Innocentius, episcopus, servus servorum Dei, venerabili fratri... ( sic), episcopo Caturcensi, et dilecto
filio... ( sic) abbati Bone-Cumbe, Cisterciensis ordinis, Ruthenensis diocesis, salutem et apostolicam
benedictionem. Dilecti filii nobilis viri... ( sic), comitis Tholosani, qui, zelo fidei ac devotionis accensus,
signo vivifice crucis assumpto, proposuit in Terre Sancte subsidium proficisci, precibus inclinati,
personam suam cum familia, terra et aliis bonis, que impresentiarum rationabiliter possidet, sub beati
Petri et nostra protectione duximus admittendam. Statuentes ut ex nunc ea omnia integra maneant et
quieta, donec de suo reditu vel obitu certissime cognoscatur. Quocirca discretioni vestre per apostolica
scripta mandamus, quatinus dictum comitem non permittatis, contra protectionis et constitutionis
nostre tenorem, super hiis ab aliquibus indebite molestari, molestatores hujusmodi per censuram
ecclesiasticam, appellatione postposita, compescendo. Quod si non ambo hiis exequendis potueritis
interesse alter vestrum ea nichilominus exequatur. - Datum Lugduni, VII. kalendas junii, pontificatus
nostri anno quinto.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre. - Voyez l' Inventaire, n°6048.

J//447
Croisades, 1/er sac, n°51.
J//708
Bulles. Mélanges, n°295.
3665 - Lyon. 1248. 26 mai.
Copies authentiques
Litterœ quibus Innocentius papa IV regem Franciœ hortatur ut comitem Tolosanum propensius
commendatum habeat et insigni prosequatur benevolentia.
Innocentius, episcopus, servus servorum Dei, karissimo in Christo filio... ( sic) illustri regi Francie,
salutem et apostolicam benedictionem. Dum votivos processus serenitatis regie infra claustra cordis
diligentissime perscrutamur, dum successus prosperos viarum tuarum meditatione sedula recensemus,
spem firmam et fiduciam concipimus manifestam, quod crucis negocium, cujus es nutu celestis arbitrii
signaculo presignitus, tanto sub visceribus tue potentie felicia suscipiet incrementa, quanto clariori
presagio de celesti hoc fieri colligimus voluntate ; propter quod credimus non posse tibi malignum
aliquod adversari, quin terra illa, Domini nostri Jhesu Christi sanguine dedicata, quam nimia perfidorum
rabies maculavit, et christiana religio, inter hostes fidei miserabiliter collocata, que in tuo adventu
suspendit unanimiter vota sua, per magnanimitatis et constancie tue vires de manibus inimicorum crucis
erepta, restituantur feliciter cultui christiano. Set inter cetera que de tuis processibus nostro apostolatui
perferuntur, verba dilecti filii nobilis viri Poncii Astoaudi, sollempnis nuncii dilecti filii nobilis viri
comitis Tholosani, nobis et Ecclesie Romane devoti, pro suis et illius terre negociis ad Sedem
Apostolicam destinati, coram nobis et fratribus nostris ex parte ipsius proposita gratanter audivimus,
que nostro auditui plurimum placuerunt, videlicet quod nuper dictum comitem, ad indictum a te celebre
colloquium accedentem, aspectu fulgido, vultu sereno, jocundo sermone favorabiliter suscepisti, eum
inter alios inter quos habes ditionis imperium multipliciter honorando. Set in nostris sensibus mirabile
hoc non fuit, cum dictus comes consilio polleat et in armis strenuus habeatur, fulgeat aspectu, sitque de
prepotentioribus tuis unus. Decuit igitur regalem excellentiam tantum et talem sic amplecti et honorare
principem, cum in eo reperiatur solo quod multum est in pluribus inveniri, quia per ipsius grata

43
Archives nationales (France)

levamina multum exhonerari possunt honera principatus. Quare serenitatem regiam rogamus, monemus
et hortamur attente quatinus, ob reverentiam Sedis Apostolice et nostram, habeas dictum comitem
propensius commendatum, et circa ipsum, quern ex eo prosequimur benivolentia gratie specialis, quod
ad obsequia Sedis Apostolice se nobis voluntarium exhibuit et paratum, non defficiat, vel tepescat in
aliquo favor tuus, set per evidentiam operum crescat in latitudinem spatiosam. Habet enim amor ex
intimis nexus suos et quod pater pensat pro filio et dominus pro vassallo recompensatur ab eis sibi
vicissitudine relativa. Ex hoc autem, preter id quod a tuarum sollicitudinum honore oportuno tempore te
poterit relevare, semper tibi magis ac magis a nobis et ab Apostolica Sede paterni favoris exinde
provenient incrementa. - Datum Lugduni, VII. kalendas junii, pontificatus nostri anno quinto.
La pièce cotée J. 447, n°51, est un vidimus donné le 16 juin 1248 par les évêques d'Agen, d'Alby et de
Rodez, et scellé en cire verte de trois sceaux sur cordonnets de soie de même couleur, savoir :
Sceau à moitié détruit de Guillaume de Pontoise, évêque d'Agen. ( Inventaire, n°6431.)
Sceau bien conservé de Durand, évêque d'Alby. ( Inventaire, n°6434.)
Sceau de Vivien, évêque de Rodez, dont il ne reste qu'un fragment non décrit dans l' Inventaire.
La pièce cotée J. 708, n°295, est un vidimus de même date, mais donné seulement par les évêques d'Alby
et de Rodez, dont les sceaux en cire brune sont appendus sur cordelettes de soie verte.

J//155
Sainte-Chapelle de Paris, n°4.
3666 - Paris. 1248. 27 mai.
Copie ancienne
Indulgentia fidelibus, qui Sanctam Capellam Parisiensem in festivitate dedicationis ejusdem pie
visitaverint, ab Odone Tusculanensi episcopo concessa.
Odo, miseratione divina Tusculanensis ( sic) episcopus, Apostolice Sedis legatus, universis presentes
litteras inspecturis, salutem in Domino. Deus omnipotens, cujus unigenitus Filius Jhesus Christus semel
in ara crucis extitit immolatus, ut ibi moriens, a perpetue fideles suos erueret mortis morsu, loca suo
specialiter dicata numini tanto majori vult devotione ac reverencia honorari, quanto idem, qui summus
gubernator extitit ac dispositor orbis terre, cujus opera mirifica sunt et stupenda, dignatur loca
hujusmodi honorificentia decorari ; et ejus fideles, de cujus venit munere, ut sibi ab eis digne ac
laudabiliter serviatur, affectus debent ad id coaptare pro viribus effectivos, presertim cum de ipsius
habundancia pietatis se sciant, si bene serviant, proinde multo majora quam promeruerunt recepturos.
Cum itaque idem Dominus noster capellam Ludovici, Dei gratia Francie regis illustris, Parisius, in
ejusdem regis palatio constitutam, sancta corona et vexillo victoriosissime crucis ejusdem unigeniti Filii
sui Jhesu Christi dotandam duxerit et ditandam ; unde noster animus, in quadam magna extasi pre
ammiratione suspensus, quodammodo expavescit, quia non potest tanta Dei magnalia dignis attollere
laudibus vel debita honorificencia resonare, licet assurgamus ad quas possumus gratiarum actiones
multiplices exsolvendas, nos volentes ut eadem capella, quam in honore sancte corone ac victoriosissime
crucis prefatis consecravimus in octabis Resurrectionis Dominice, assistentibus nobis... ( sic)
Bituricensi,... Senonensi,... Rothomagensi,... Turonensi, et... Tholetanensi archiepiscopis,... Laudunensi,
... Suessionensi,... Silvanectensi,... Lingonensi,... Carnotensi,... Aurelianensi,... Meldensi,... Bajocensi,...
Ebroicensi et Aprencensi episcopis, et pluribus aliis prelatis, congruis honoribus frequentetur, ob
reliquiarum hujusmodi reverenciam que ibidem cum multis aliis honorifice requiescunt, et specialis
favoris gratia prosequatur de omnipotentis Dei misericordia et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus,
et, qua fungimur auctoritate confisi, omnibus dictam capellam in festivitate dedicationis ejusdem et
usque ad octavum diem cum devotione ac reverencia visitantibus annum unum et quadraginta dies de
injuncta sibi penitencia misericorditer relaxamus. - Datum Parisius, VI. kalendas junii, anno Domini
millesimo ducentesimo quadragesimo octavo.

44
Archives nationales (France)

Voyez Du Chesne, Histoire des cardinaux français, t. II, page 183.

J//447
Croisades, 1/er sac, n°48.
3667 - Lyon. 1248. 28 mai.
Original scellé
Litterœ Innocentii papœ IV quibus magistrum et fratres militiœ Templi monet, ut comitem Tolosanum,
cum rege Franciœ transfretantem, benigniter excipiant.
Innocentius, episcopus, servus servorum Dei, dilectis filiis... ( sic), magistro et fratribus domus militie
Templi, salutem et apostolicam benedictionem. Apostolice Sedis sublimitas, que in omnium
presidentium oculis velut in specula collocatur, ad cujus regimen sumus licet immeriti divina
dispositione vocati, provide pensans merita singulorum, eos attollere prerogativa dilectionis et gratie
consuevit qui eam sibi student, per devotionis obsequiose studia, vendicare. Sane cum dilectus filius
nobilis vir... ( sic), comes Tholosanus, nobis et Ecclesie Romane devotus, pro anime sue remedio et
suorum, crucis signaculo insignitus, ad eripiendam terram de inimicorum manibus, Domini nostri Jhesu
Christi sanguine dedicatam, quam nimia perfidorum rabies maculavit, una cum carissimo in Christo filio
nostro... ( sic) illustri rege Francie velit in instanti passagio transfretare, cum amatorum ( sic) magna et
honorabili comitiva et nos ipsum terram et familiam suas sub protectione Apostolice Sedis et nostra
receperimus speciali, universitatem vestram rogamus, monemus et hortamur attente, per Apostolica
vobis scripta mandantes, quatinus dictum comitem, quem ex eo prosequimur favore benivolentie
specialis, quod ad obsequia Sedis Apostolice semper se nobis voluntarium exhibuit et paratum ob
reverentiam Apostolice Sedis et nostras ( sic), cum consilio polleat, cordis sit magnanimitate ac potentia
fulcitus, et per eum ipsi terre grandis fructus valeat provinire, videatis favorabiliter et libenter ; et in hiis,
in quibus eum ad vos contigerit habere recursum, taliter assistatis eidem quod ex hoc vestre sinceritatis
affectum prosequamur plena gratia et favore. - Datum Lugduni, v. kalendas junii, pontificatus nostri
anno quinto.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre. - Voyez l' Inventaire, n°6048.

J//203
Champagne, XI, n°62.
3668 - 1248. Mai.
Original scellé
"Guillelmus Buticularius, miles, dominus de Braisilva, et Isabellis" uxor ejus, "filia quondam domini
Milonis le Brebant," notum faciunt se "domino regi de Navarre triginta et duos arpennos nemoris siti in
foresta de Sourdeul, videlicet quemlibet arpennum pro quinquaginta solidis parisiensium," vendidisse. -
"Et ne hoc, quod actum est bona fide, valeat imposterum perturbari, presentes litteras sigillorum
nostrorum impressione fecimus communiri. Datum anno Domini M° CC° XL° octavo, mense maio."
Scellé en cire verte, sur double queue, du sceau de Guillaume le Bouteiller, seigneur de Brasseuse en
Valois, décrit dans l' Inventaire sous le n°1524. Le sceau de sa femme Isabelle s'est détaché, et n'existe
plus aux Archives.

J//256
Nevers, n°49.
3669 - 1248. Mai.
Original scellé
Litterœ Milonis abbatis Pulteriensis, quibus domum suam de Willario recognoscit esse in custodia
comitissœ Nivernensis.

45
Archives nationales (France)

Nos Milo, humilis abbas Pulteriensis, totusque ejusdem ecclesie conventus, omnibus presentibus et
futuris, ad quos littere iste pervenerint, salutem in Domino. Noverint universi quod domus nostra de
Willario ou Pautaz, est in custodia domine comitisse Nivernensis, et de cetero non possumus nec
debemus predictam domum de custodia domine comitisse et successorum suorum auferre, nec sub alia
tutela ponere, nisi de assenssu et voluntate domine comitisse Nivernensis et successorum suorum, et hoc
volumus, laudamus, concedimus. Quod ut hoc ratum et firmum permaneat, presentes litteras sigillorum
nostrorum munimine fecimus roborari. - Actum anno Domini M° CC° XL° VIII°, mense maio.
Deux sceaux en cire blanche sur double queue. - Le sceau de Mile, abbé de Saint-Pierre de Pothières,
diocèse de Langres, est décrit dans l' Inventaire sous le n°8964 ; celui de l'abbaye sous le n°8343.

J//256
Nevers, n°50.
3670 - 1248. Mai.
Original scellé
Milo, abbas Pulteriarum, totusque ejusdem ecclesiae conventus, recognoscunt domum suam de "Vilario
ou Pautaz" esse de tutela et custodia comitissæ Nivernensis et eidem, ad magnam vim et ad parvam,
jurabilem et reddibilem. - "Datum anno Domini milesimo ducentesimo quadragesimo octavo, mense
mayo."
Scellé comme la charte précédente.

J//261
Sens, n°15.
3671 - 1248. Mai.
Original scellé
Coram officiali curiae Carnotensis, Symon de Botey-villari, miles, recognoscit se totum censum annuum,
quem apud Stampas, tam in domibus, hortis et vineis, quam in rebus aliis, percipiebat et ex hereditate
sua possidebat, ducentis libris turonensibus, illustrissimæ Blanchae reginae Franciæ vendidisse. Quam
venditionem Odelina, uxor prefati Symonis, coram dicto officiali personaliter constituta, auctoritate
mariti sui, ratam habere et confirmare declarat, omni juri quod in rebus venditis, ratione dotalitii vel alia
quacumque, habere poterat, expresse renuntians. - "In cujus rei testimonium, ad petitionem
memoratorum Symonis militis et Odeline, presentibus litteris sigillum curie Carnotensis dignum
duximus apponendum. Actum anno Domini millesimo CC° quadragesimo octavo, mense maio."
Scellé en cire verte, sur double queue, du sceau de l'officialité de Chartres, décrit dans l' Inventaire sous
le n°6972.

J//311
Toulouse, V, n°61.
3672 - Paris. 1248. Mai.
Original scellé
Litterœ Ludovici regis quibus viginti millia librarum parisiensium Raimundo comiti Tolosano, ad
transfretandum in subsidium Terrœ Sanctœ se accingenti, promittit.
Ludovicus, Dei gratia Francie rex, universis presentes litteras inspecturis, salutem. Notum facimus quod,
cum karissimus consanguineus et fidelis noster R(aimundus), comes Tholose, propter servicium Jhesu
Christi, et ob amorem nostrum et instantiam nostram, signum sancte crucis sibi imposuerit, nobisque
promiserit, et super sacrosancta evangelia nobis juraverit, in succursum Terre Sancte, in proximo
passagio nostro, transfretare nobiscum ; nos propter devocionis affectum, quem Deo et nobis exhibet et
exaltationi fidei christiane, cum ad presens, secundum quod tantum exigit negottum, apparatum per se
non posset facere sic honorabilem ut deceret, promisimus ei dare, si nobiscum transfretaverit, ut

46
Archives nationales (France)

promisit, viginti milia librarum parisiensium ad tenendos milites, balistarios, et alios necessarios ad
servitium Jhesu Christi. De quibus satisfactum est eidem super quinque milibus libris parisiensibus, et
residuum tenemur eidem persolvere, cum ad partes pervenerit transmarinas. - Actum Parisius, anno
Domini M° CC° quadragesimo octavo, mense maio.
Traces de sceau sur simple queue.

J//460
Fondations, I, n°7.
3673 - Paris. 1248. Mai.
Copie authentique
Litteræ Ludovici, Franciæ regis, quibus eleemosinam a Guillelmo de Garlanda et Aalide ejus uxore, anno
millesimo ducentesimo octavo factam pro capellano in capella Croissiaci instituendo, ad petitionem
Ysabellis, dictæ Buticulariae, uxoris Johannis de Bello-Monte, camerarii Franciæ, et praefatorum
Guillelmi et Aalidis filiæ, confirmare declarat, præposito suo Parisiensi, qui pro tempore fuerit,
præcipiens, ut dictam eleemosinam praefato capellano reddi faciat et haberi. - "Actum Parisius, anno
Domini millesimo ducentesimo quadragesimo octavo, mense mayo."
Inséré dans un vidimus donné le lundi 21 novembre 1328 par Hugues de Crusy, garde de la prévôté de
Paris, et scellé d'un sceau en cire verte dont il ne reste qu'un fragment. - Le texte de la donation de
Guillaume de Garlande et de sa femme a été analysé sous le n°847.

J//461
Fondations, II, n°14.
3674 - Paris. 1248. (Mai.)
Original scellé
Johannes, ordinis Prædicatorum magister, et definitores capituli generalis ejusdem ordinis, Parisius
celebrati, illustrem principem dominum Ludovicum, Francorum regem, certiorem faciunt se, ejus
devotis et humilibus precibus annuentes, decrevisse ut quilibet dicti ordinis sacerdotes, ubique sint
terrarum, ei, ad Jhesu Christi et gloriose crucis ejus obsequium accincto, in tribus missis, scilicet de
Spiritu Sancto, de sancta Cruce et de Beata Virgine gloriosa succurrere teneantur ; utque ejus et suorum,
in missis conventualibus, specialis memoria fiat ; et etiam singulis septimanis, in universis regni Franciæ
domibus, per fratrem, ad hoc specialiter deputatum, missa specialis pro dicto rege celebretur ;
promittentes præterea ut, quando dictum regem ab hac luce migrare contigerit, pro eo "universi
fratres..., sacerdotes in missis et reliqui in orationum suffragiis, facere teneantur, quantum pro magistro
ordinis defuncto solvere consueverunt." - "Datum Parisius, anno Domini M° CC° XLVIII°, in capitulo
generali."
Petit sceau en cire rouge pendant sur lacs de soie rouge et jaune. ( Inventaire, n°9714.)
Cette charte datée de Paris doit être antérieure au 12 juin, jour du départ de saint Louis, et fut
probablement donnée peu de temps après Pâques. Nous avons cru devoir la placer au mois de mai, en
suivant les indications de Le Nain de Tillemont, qui a analysé ainsi cet acte : "Les jacobins, qui tenoient
leur chapitre " général à Paris après Pasques, promirent au roi les prières de " tout l'ordre et plusieurs
messes pour son voyage." ( Vie de saint Louis, t. III, p. 171.)

J//238
Boulogne, I, n°37.
3675 - 1248. Lundi 1 er juin.
Original scellé
Attestatio Petri de Escantilla, olim ballivi de Albemarla, de septies viginti libris et centum et decem
solidis parisiensium Philippo comiti Boloniensi a Galtero de Fontibus debitis.

47
Archives nationales (France)

Karissimo amico suo... ( sic), ballivo Ambianensi, Petrus de Escantilla, salutem cum dilectione dominica.
Noveritis quod tempore illo, quo eram ballivus de Aubemale, coram mea presencia et multorum aliorum,
de quibus non recolo, constitutus Galterus de Fontibus, miles, recognovit se debere nobili viro Philippo,
quondam comiti Bolonie, sepcies viginti libras, centum et decem solidos parisiensium, de propria sorte
sua ; de quibus se obligaverunt esse plegios et redditores unusquisque in solidum, et pro toto, et per
fidem, Alelmus de Fontibus miles et Alelmus de Bello-Ramo ; in hujus rei testimonium sigilla sua cum
sigillo dicti Galteri in quibusdam litteris super hoc confectis spontanei apponentes. Hoc autem, prout
recolo, per meas litteras patentes protestor. - Datum die lune post Ascensionem, anno Domini M° CC°
XL° octavo.
Traces de sceau sur simple queue.

J//314
Toulouse, VII, n°35.
3676 - 1248. Mardi 2 juin.
Copie ancienne
Instrumentum quo Willelmus Mauri se cum infantibus natis et nascituris, proprium hominem domini
Raimundi, comitis Tolosani, profitetur, et ei ubicumque omnimodum promittit servitium, Johanne de
Genebra, bajulo Buseti, hoc juramentum recipiente. - "Hoc fuit ita positum III a seria, II° die introitus
mensis junii, regnante Lodoico francorum rege, R(aimundo) Tolosano comite, R(aimundo) episcopo,
anno M° CC° XL° VIII° incarnationis Domini. Hujus rei sunt testes Willelmus Capel de Veceiras, etc... et
Matheus de Binhec notarius publicus juratus noticia capituli Tolose qui precibus et mandato dicti
Willelmi Mauri et dicti Johannis bajuli hanc cartam scripsit."

J//314
Toulouse, VII, n°44.
3677 - Bonnecombe. 1248. 3 juin.
Original
Instrumentum quo Fortanerius de Boazone recognoscit et confitetur se terram, quam Miro de Buffoiol in
dominio et castro de Buffoiol, in castro seu villa de Guabriaco, et in dominio de Roca-Laura quondam
possidebat, et quidquid ipse habet et possidet in predictis locis et villis, a domino Raimundo, comite
Tolosæ, Provinciæ marchione, præsente et interrogante, in feudum tenere ; de quibus omnibus dicto
comiti homagium ligium præstat. - "Acta sunt hec apud Bonam-Cumbam, III. die introitus mensis junii,
regnante Lodoico Francorum rege, et eodem domino R(aimundo) Tholosano comite et R(aimundo)
episcopo, anno ab incarnatione Domini M° CC° XL° octavo. Testes presentes interfuerunt dominus
Sicardus Alamanni, Berengarius de Promilhaco, etc... et ego Bernardus Aimericus, publicus Tholose
notarius, qui mandato ipsius domini comitis Tholosani et dicti Fortanerii de Boazone hanc cartam
scripsi."

J//314
Toulouse, VII, n°45.
3678 - Bonnecombe. 1248. 3 juin.
Original
Instrumentum quo Geraldus de Valatz confitetur et in veritate recognoscit se, villam de Bia et quidquid
juris habet in castro de la Vinzela et pertinentiis, a domino suo Raimundo comite Tolosæ, marchione
Provinciæ, in feudum tenere ; de quibus dicto comiti homagium ligium præstat. - "Acta sunt hec apud
Bonam-Cumbam, III. die introitus mensis junii, regnante Lodoico Francorum rege, et eodem domino
R(aimundo) Tholosano comite, et R(aimundo) episcopo, anno M° CC. XL° octavo, ab incarnatione
Domini. Testes presentes interfuerunt dominus Hugo comes Ruthenensis et Arnaldus Odo vicecomes

48
Archives nationales (France)

Lomannie, etc... et ego Bernardus Aimericus, publicus Tholose notarius, qui mandato ipsius domini
comitis et dicti Geraldi de Valatz, hanc cartam scripsi."

J//327
Toulouse, XVIII, n°10.
3679 - Lyon. 1248. 4 juin.
Copie ancienne
Litterœ Innocentii papœ IV de sex millibus librarum parisiensium Alfonso comiti Pictavensi pro ejus
voti exsecutione concessis.
Innocentius, episcopus, servus servorum Dei, universis Christi fidelibus presentes litteras inspecturis,
salutem et apostolicam benedictionem. Noverit universitas vestra quod nos, dilectum filium nobilem
virum Alfonsum, comitem Pictavensem, crucesignatum, dignum reputantes, propter sue probitatis
affectum, gratia Sedis Apostolice speciali, sex milia librarum parisiensium, de hiis que subsidio Terre
Sancte deputata esse noscuntur, eidem nobili, ad subventionem executionis voti sui, de benignitate Sedis
ipsius concessimus eroganda. - Datum Lugduni, II. nonas junii, pontificatus nostri anno quinto.
Cette bulle est transcrite sur un rouleau de parchemin qui contient sept autres bulles. - Voyez la note du
n°3726.

J//322
Toulouse, XIII, n°71.
3680 - 1248. Vendredi 5 juin.
Copie ancienne
Instrumentum quo notum fit Petrum Stephani totam terram quæ est "inter rivum qui vocatur de
Merdairol et piscarias domini comitis Tolosani et flumen quod vocatur Tarn," domino Raimundo,
Tolosano comiti, vendidisse. - "Actum fuit totum hoc, VI a feria, V° die introitus mensis junii, regnante
Lodoico Francorum rege, R(aimundo) Tolosano comite, R(aimundo) episcopo, anno M° CC° XL° VIII°
incarnationis Domini. Hujus rei sunt testes Arnaldus d'Escalquenx, etc... et Matheus de Binhec, notarius
publicus juratus noticia capituli Tolose, qui hanc cartam scripsit."

J//261
Sens, n°16.
3681 - Asnières. 1248. Juin. (Avant le 12.)
Original scellé
Symon de Bouteyvillari, miles, notum facit se totum censum annuum, quem apud Stampas percipiebat et
ex hereditate sua possidebat, ducentis libris turonensium Blancæ reginæ Franciæ vendidisse. - "In cujus
rei testimonium et munimen, presentes litteras sigilli mei munimine roboravi. Actum apud Asnerias,
anno Domini M° CC° quadragesimo octavo, mense junio."
Scellé, en cire blanche sur double queue de parchemin, du sceau de Simon de Boutervilliers. ( Inventaire
, n°1535.)
Nous avons dû placer cette charte, ainsi que la suivante, avant le 12 juin, jour où saint Louis quitta Paris
avec la reine Blanche.

J//422
Obligations, II, n°13.
3682 - Paris. 1248. Juin. (Avant le 12.)
Original scellé
Charta Ludovici regis qua abbatiœ monialium de Porresio quinquaginta libras annui et perpetui reditus
constituit.

49
Archives nationales (France)

In nomine sancte et individue Trinitatis, amen. Ludovicus, Dei gratia Francorum rex. Notum facimus
quod nos, ob remedium anime nostre et animarum inclyte recordationis regis Ludovici genitoris nostri et
karissime domine et matris nostre Blanche, regine Francie illustris, abbatie monialium de Porresio,
Cisterciensis ordinis, damus et concedimus in puram et perpetuam elemosinam quinquaginta libras
turonensium annui redditus in villa que dicitur Mons-Martini ; et si dicta villa non sufficeret ad
solutionem perficiendam dictarum quinquaginta librarum annui redditus, cum in eadem percipere
debeat alias quinquaginta libras ex dono nostro abbatia monialium de Thesauro Nostre Domine,
ejusdem ordinis, residuum caperetur in villa, que Petitvilla appellatur : quas videlicet villas habet et tenet
dilectus et fidelis noster Matheus de Marliaco, ex dono et concessione felicis recordationis regis Philippi,
avi nostri ; et tenebit et habebit toto tempore vite sue, ac redditum similiter dictarum quinquaginta
librarum, similiter et liberi ejus post eum, si quos habuerit in posterum ex uxore sua desponsata. Et hanc
donationem fecimus, salvo omni jure alieno, et hoc insuper salvo et retento semper quod, si aliquando
dictaret nobis consciencia quod de dicta villa aliquibus restitutionem facere vellemus, nobis liceret, non
obstante predicta donatione. Quod ut perpetue stabilitatis robur obtineat, presentem paginam sigilli
nostri auctoritate et regii nominis karactere inferius annotato fecimus communiri. - Actum Parisius,
anno Domini M° CC° quadragesimo octavo, mense junio, regni vero nostri anno vicesimo secundo,
astantibus in palacio nostro quorum nomina supposita sunt et signa. Dapifero nullo. Signum Stephani
buticularii. Signum Johannis camerarii. Constabulario nullo. Data vacante (loc. monogr.) cancellaria.
Scellé du sceau royal en cire verte sur lacs de soie rouge. ( Inventaire, n°41.)
Voyez le Gallia christiana, t. VII, col. 911, C. ; preuves, col. 107, C. - Voyez aussi Le Nain de Tillemont, Vie
de saint Louis, t. III, p. 173.

J//256
Nevers, n°51.
3683 - 1248. Samedi 13 juin.
Original scellé
Coram officiali curiæ Autissiodorensis "Petrus, dictus Cocus, et Agnes, uxor sua, recognoverunt se
recepisse a nobili muliere Mathilde, comitissa Nivernensi et Autissiodorensi, calmas quasdam, sitas in
Cantumerula, prope nemus de Barro,... imperpetuum tenendas et possidendas" sub annuo censu sex
denariorum monetæ currentis Autissiodorensis, pro quolibet arpento, quotannis, in festo beati Remigii,
solvendorum. - "Actum sabbato post Penthecosten, anno Domini M° CC° XL° octavo, mense junio."
Scellé, en cire verte sur double queue, du sceau de l'officialité d'Auxerre décrit dans l' Inventaire sous le
n°6948.

J//311
Toulouse, V, n°62.
3684 - Toulouse. 1248. 21 juin.
Original scellé
Compositio inita inter comitem Tolosœ, episcopum Albiensem, et Sicardum Alamanni, de moneta
ramundensium.
Manifestum sit omnibus presentibus et futuris quod dominus Ramundus, Dei gratia comes Tholose,
marchio Provincie, filius quondam domine regine Johanne, et dominus Durandus, eadem gratia
episcopus Albiensis, et Sicardus Alamanni, super moneta ramundensium Albiensi, in qua dicebant se jus
habere, dubitatio inter eos fuit suborta, quia de juribus singulorum, videlicet quantum juris quilibet
eorum haberet in dicta moneta, non plene constabat : ipsi vero, de communi consensu ac de sua mera et
spontanea voluntate, super ipsa moneta sic amicabiliter convenerunt. Actum est si quidem inter eos,
quod dictus dominus comes et successores sui habeant, pleno jure et in perpetuum, terciam partem in
predicta moneta et in omnibus redditibus seu proventibus qualitercumque ex ipsa moneta

50
Archives nationales (France)

provenientibus ; et dictus dominus episcopus et successores sui habeant eodem modo, pleno jure et in
perpetuum, terciam partem in predicta moneta et in omnibus redditibus seu proventibus
qualitercumque ex ipsa moneta provenientibus ; et dictus Sicardus Alamanni et successores sui habeant
eodem modo, pleno jure et in perpetuum, terciam partem in predicta moneta et in omnibus redditibus
seu proventibus qualitercumque ex ipsa moneta provenientibus ; quam terciam ipse Sicardus tenet in
feudum a domino episcopo supradicto. Si quid autem plus juris aliquis eorum in dicta moneta habebat
vel habere debebat, ultra terciam partem, totum illud concessit, donavit et remisit aliis duobus
consortibus suis, ita ut penes quemlibet jus tercie partis prefate monete tantum remaneat et suam
terciam quilibet habeat pleno jure. Convenerunt preterea quod predicta moneta cudatur et fabricetur,
quandocumque eam cudi vel fabricari contigerit, in Castro-Novo de Bonafoss, et non alibi, quod castrum
Sicardus Alamanni tenet in feudum a domino comite, et dominus comes tenet in feudum dominium dicti
castri a domino episcopo Albiensi, nisi forsan de ipsa moneta in alio loco fabricanda ipsos tres ex causa
contingeret concordare. Convenerunt insuper quod predicta moneta currat et recipiatur comuniter ab
omnibus, in civitate Albiensi, et in omnibus terris, in dyocesibus Albiensi, Ruthenensi et Caturcensi
constitutis, ad eorum dominium qualitercumque pertinentibus, mediate vel immediate, et quod eam
recipi faciant comuniter ab omnibus hominibus illarum terrarum, tanquam propriam monetam eorum.
Quod autem omnia predicta et singula compleant et observent et contra non veniant, aliquo jure vel
aliqua ratione, per sollempnem stipulationem promiserunt sibi ad invicem bona fide ; renunciantes omni
juri scripto et non scripto, canonico et civili, competenti et competituro, et omni alii (sic) juri per quod
venire possent contra predicta vel aliquid de predictis. In cujus rei testimonium nos predicti comes
Tholosanus, episcopus Albiensis, et Sicardus Alamanni presentem cartam fecimus sigillorum nostrorum
munimine roborari. - Acta fuerunt hec Tholose, in castro Narbonensi, XI. kalendas julii, anno Domini
millesimo ducentesimo quadragesimo octavo. - Testes fuerunt ad hoc vocati et rogati Poncius de
Villanova de Monte-Regali, Poncius Astoaudus cancellarius dicti domini comitis Tholosani, Jordanus de
Lantari, Berengarius archidiaconus Albie, Arnaldis Bestiacius, magister Guillelmus de Vauro, Petrus
Laurencius de Burguo, Bernardus Gaicapodium ; et ego Bernardus Aimericus, publicus Tholose notarius,
qui mandato predictorum domini comitis, domini episcopi et Sicardi Alamanni hanc cartam scripsi.
Trois sceaux sur cordelettes de soie jaune et rouge :
1. Bulle de plomb employée par le comte de Toulouse en Venaissin. ( Inventaire, n°4608.)
2. Sceau en cire verte de Durand, évêque d'Alby. ( Inventaire, n°6434.)
3. Sceau en cire verte de Sicard Alaman. ( Inventaire, n°1154.) Voyez D. Vaissète, t. III, p. 424 ; preuves,
col. 469.

J//324
Toulouse, XV, n°24.
3685 - 1248. Vendredi 26 juin.
Copie ancienne
Instrumentum quo notum fit Gauterium Guitardi, totam terram suam, que est et tenet de rivo qui
vocatur Tortor, usque ad Gardam et usque ad flumen Tarn, Raimundo, comiti Tolosano, ejusque ordinio
vendidisse. - "Actum fuit VI° feria, V° die exitus mensis junii, regnante Lodoico Francorum rege, etc...,
anno M° CC° XL° VIII° incarnationis Domini. Hujus rei sunt testes Willelmus Capelli de Veceriis, etc...
Et fuit factum in presentia Johannis de Genebra, bajuli de Buseto, tunc qui pro dicto domino comite
Tolosano et ejus loco totam dictam venditionem recepit, et Matheus de Binhec, notarius publicus juratus
noticia capituli Tolose, qui de toto est testis et hanc cartam scripsit."

J//323
Toulouse, XIV, n°87.

51
Archives nationales (France)

3686 - 1248. Samedi 27 juin.


Original
Vente au comte de Toulouse de la terre du Caylar.
Sabedor es qu'en W. R. de Caslar, e'n P. de Caslar sos fraire, e'n P. de Caslar lor bodz, fihls que fo d'en R.
de Caslar, vendero e donero al senhor R(amon), comte de Toloza et à so ordeihn, per sa volontat far, tota
la terra e tota la onor del Caslar de la Gralharia, qu'eli i avio ni aver i devio, ni lor paire, ni lor aviol, ni lor
ansesor anc i ago ni aver i devio, que lor fos ni eser deges lor d'aquestz vendedors denan diz, sio terras
ermas e condrechas, e boscx, e bartas, e vinhas, e pratz, et aigas, e paichios, e salvagies, et albres vertz e
secx, el Caslar, el Castelar, els maionils, et omes e femnas, e seses et oblias et acaptes e senhorias, e tot
cant avio ni aver devio els feus ni els alos ni elas onors ni els terradors ni els deimaris del Caslar ni de la
Gralharia ; tot lo au vendut e donat W. R. de Caslar, en P. de Caslar sos fraire, e'n P. de Caslar lor bodz, al
senhor comte denandig et à so ordeihn senes tota reteneguda que no i fero de re nirretenego. E mandero
lin e lin covenego far bona e ferma guirensa de totz amparadors que per lor vida vas lor neguna ora re li
demandeso ni li ampareso. E tenego se per pagat del pretz ; e reconogo que lo senhor coms los n'avia de
tot pagatz, de guia e de maneira que eli s'en tenio per be pagat. E las honors, e li terrador del Caslar e de
la Gralharia dura e so e teno tro el mig loc del rio que ve davas Monloga, e tro à Sigaudesc, e tro à la
strada per on om va à Monpelegri, e tro al perier de la Crozeta, e tro à la terra d'en R. de Rocamaura e de
sos fraires, e tro à Pugmeja que om solia tener d'en P. de Rocamaura, e tro el rio d'en G. Perrotas, et es ne
lo feus de Gralhet, et entro e lob ( sic) alberga, e te tro el cavalgador de Bainac, e tro sus lo cros Lobant ; e
te tro ela comba dels castanhiers e tro el rio de Ragastela, et en aichi co s'en davala tro ela mejaria, e tro
el rio de Jonquieiras ; tot aisso tot en aichi co mihls es enclaus dis las davandichas ajacensias. E se mai n'i
avia deforas, lo mai que de las onors del Caslar ni de la Gralharia fos ni eser deia, tot aco que eli i avio ni
aver i devio, tot o au vendut e donat per toz tems li davandig W. R. de Caslar en P. de Caslar sos fraire, en
P. de Caslar lor bodz, per lor et per tot lor ordeihn, al senhor comte de Toloza denandig et à so ordeihn
per sa volontat far. - Et fo fag IIII. dias à l'ichit del mes de jun. - De tot aisso son testimoni Ar. Elias, en P.
de Vilamur, en Bertrans de Malhag, en P. R. de Roiols, en B. Garrautz de Roiols, en B. Graihls, en Pons
Garrautz, en B. de Solhols, en P. Bastida, en W. del Colombier qui esta carta escrios, feria VII, regnante
Lodoyco rege Francorum et en Tolosa R(aimundo) comite, en R(aimundo) ephiscopo, anno ab
incarnacione Domini M° CC° XL° VIII°.

J//172
Chartres, II, n°15.
3687 - 1248. Juin.
Original scellé
Litteroe Matthoei, Carnotensis episcopi, de feodo Montis-Dupplelli.
Universis presentes litteras inspecturis, Matheus, miseratione divina Carnotensis episcopus, salutem in
Domino. Noveriat universi quod, cum jam dudum questio mota esset super feodo castri Montis-
Dupplelli et pertinentiarum ipsius, de quo nobilis vir Gaufridus vicecomes Castriduni fecerat, ut
dicebatur, homagium clare memorie regi Philippo, avo excellentissimi domini Ludovici, Dei gracia regis
Francie illustri, et postmodum inclite recordationis regi Ludovico genitori ejusdem regis Ludovici, ac
demum eidem domino regi Ludovico ; quod feodum nobilis vir dilectus et fidelis noster Petrus, comes
Vindocinensis, ad se de jure pertinere dicebat et se tenere illud a nobis episcopo Carnotensi, cum aliis,
que in feodum tenet a nobis episcopo Carnotensi ; et idem comes Vindocinensis et eciam nos episcopus
Carnotensis instanter peteremus a domino rege quod dictum homagium et feodum redderet comiti
Vindocinensi ; tandem, de assensu domini regis et nobilis viri domini Karoli fratris domini regis, comitis
Andegavensis, et dicti comitis Vindocinensis, et nostro et etiam capituli Carnotensis, super hiis
compositum est in hunc modum, quod dictus vicecomes Castriduni et heredes sui castrum Montis-
Dupplelli, cum pertinenciis ejus, de cetero tenebunt in feodum a dicto comite Andegavensi et heredibus

52
Archives nationales (France)

ejus, ad cujus comitatum dictum feodum pertinere dicebatur. Idem autem comes Andegavensis et
heredes ipsius dictum feodum tenebunt a domino rege et heredibus suis regibus Francie, cum alio feodo
quod de domino rege tenet idem comes Andegavensis, frater domini regis ; et dominus rex, in
recompensationem juris, si quod habebat idem comes Vindocinensis in predictis, eidem comiti dedit
mille libras turonensium. Supradictus comes Andegavensis, in recompensacionem juris nostri episcopi et
ecclesie Carnotensis, quod nos habere dicebamus in dicto feodo Montis-Dupplelli, voluit et concessit, de
assensu et voluntate domini regis, quod villa que dicitur Rupes-Episcopi, cum pertinentiis ejus, que
dictus comes Vindocinensis tenebat in feodum a dicto comite Andegavensi, fratre domini regis, cum aliis
que tenet ab ipso comite Andegavensi, cedant in feodum nostri episcopi Carnotensis in perpetuum ; ita
quod comes Vindocinensis et heredes sui semper de cetero teneant dictam villam de Rupibus, cum
pertinentiis, ab illo, quicumque pro tempore fuerit episcopus Carnotensis, cum aliis que idem comes
Vindocinensis tenet in feodum ab episcopo Carnotensi. - In cujus rei testimonium et munimen, presentes
litteras conscribi fecimus et sigilli nostri impressione muniri. - Actum anno Domini millesimo
ducentesimo quadragesimo octavo, mense junio.
Scellé, en cire blanche sur double queue de parchemin, du sceau de Mathieu des Champs, évêque de
Chartres, décrit dans l' Inventaire sous le n°6571.

J//172
Chartres, II, n°15 bis.
3688 - 1248. Juin.
Original scellé
Litterae decani et capituli Carnotensis ejusdem argumenti et formae.
Scellé, en cire brune sur double queue, du sceau du chapitre de Notre-Dame de Chartres. ( Inventaire,
n°7150.)

J//197
Champagne, V, n°69.
3689 - 1248. Juin.
Original scellé
Coram Hemerico, christianitatis Pruvinensis decano, "nobilis vir Baudonus de Pleseto-Brebanni, miles,"
recognoscit se, spontanea voluntate, "septem libras et septem solidos de tallia annuatim super hospitibus
suis apud Virgultum et Vanvillare, percipiendos," L. solidos pruvinenses annuatim in dictis duabus villis,
pro prandio suo, XII. solidos et VI. denarios minuti census ibidem, octo arpenta prati et unum feodum,
quod a se tenet Gaufridus de Vanvillari, miles, "pro ducentis libris pruvinensium fortium", Theobaldo
Navarrae regi, Campaniae et Briae comiti palatino, vendidisse. Quam venditionem ratam et gratam
habere declarat "Sedilia uxor dicti nobilis Baudoni". - "In cujus rei testimonium, ad peticionem dictorum
nobilis Baudoni et Sedilie, presentibus litteris sigillum nostrum, una cum sigillo dicti Baudoni,
apposuimus. Actum anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo octavo, mense junii."
Deux sceaux en cire jaune sur double queue de parchemin. - Le premier, dont il ne reste qu'un fragment,
était celui d'Aimeri, doyen de Provins, décrit dans l' Inventaire sous le n°7922 ; le second est celui de
Baudouin du Plessis-Brebant. ( Inventaire, n°3239.)

J//353
Gîtes dus au Roi, n°1.
3690 - Corbeil. 1248. Juin.
Original scellé
Litteroe Roberti Belvacensis episcopi, de gistis in sua dioecesi regi debitis.

53
Archives nationales (France)

Universis presentes litteras inspecturis R(obertus), miseracione divina Belvacensis ecclesie minister
humilis, salutem in Domino. Cum dominus Ludovicus, rex Francie illustris, diceret se habere tot gista
quot volebat, seu eciam se a nobis et successoribus nostris debere procurari, quociens ipsum vel
successores ipsius apud Belvacum venire contingeret ; et idem dominus rex expensas et pericula, que
nobis et successoribus nostris inde possent evenire, considerans, de consueta clemencia sua voluerit et
concesserit quod ipse et successores sui sint contenti, pro dictis gistis, centum libris parisiensium
singulis annis in Ascensione Domini sibi Parisius persolvendis, sive venerit apud Belvacum, sive non
venerit, et uno gisto tantum de centum libris, semel in anno, si ipsum apud Belvacum venire contingat,
salvis aliis gistis sibi alias conpetentibus in dyocesi Belvacensi ; nos gratiam predictam nobis et
successoribus nostris factam attendentes, omnes injurias et forefacta, si quas vel qua nobis, vel
predecessoribus nostris, ipse dominus rex vel pater suus vel avus suus intulerunt, remittimus, ipsum et
patrem suum et avum suum a predictis omnibus absolventes ; ita tamen quod per injurias, seu forefacta,
si quas ( sic) vel qua nobis et ecclesie nostre per ipsum dominum regem sunt illata, nullum ecclesie
nostre, in possessione vel proprietate, fiat prejudicium in futurum. Tenemur etiam ipsum liberare et
defendere erga executores bone memorie Milonis, quondam episcopi Belvacensis, de omnibus dampnis
et injuriis, si qua vel quas eidem episcopo intulit. In cujus rei testimonium has presentes litteras sigilli
nostri munimine fecimus communiri. - Actum apud Corbolium, anno Domini M° CC° quadragesimo
octavo, mense junio.
Scellé, en cire blanche sur double queue de parchemin, du sceau de Robert de Cressonsart, évêque de
Beauvais. ( Inventaire, n°6514.)
Voyez Louvet, Antiquités de Beauvaisis, t. II, p. 394 ; Le Nain de Tillemont, Vie de saint Louis, t. III, p.
181 ; Gallia christiana, t. IX, col. 744, A, et t. X., preuves, col. 269, B.

J//726
Pierre de la Brosse, n°6.
3691 - 1248. Juin.
Original scellé
Officialis curiae Turonensis notum facit coram seipso in jure constitutum Johannem presbyterum,
cantorem Sancti Petri de Curia Cenomannensis, Petro de Brocia, fratri suo et ejus heredibus, dimisisse
"totum jus quod habebat vel habere poterat, ratione portionis hereditarie, in bonis paternis et maternis."
Dictus autem Petrus "domum quandam, cum pertinentiis ejusdem, sitam in villa de Brois ante
ecclesiam", eidem Johanni, ab eo quamdiu vixerit possidendam, concedere declarat. - "Datum, ad
petitionem dictorum Johannis et Petri, in hujus rei testimonium et munimen, mense junio, anno Domini
M° CC° XL° octavo."
Scellé, en cire verte sur double queue, du sceau de l'officialité de Tours. ( Inventaire, n°7039.)

J//732
Eaux et Forêts, n°67.
3692 - Saint-Benoît-sur-Loire. 1248. Juin.
Original scellé
Litteroe abbatis et conventus Sancti-Benedicti Floriacensis de compositione facta cum rege super
nemore Montis-Brenoe.
Universis ad quos littere presentes pervenerint, J(ohannes), Dei gratia ecclesie Sancti-Benedicti
Floriacensis abbas, totusque ejusdem loci conventus, salutem in Domino. Noverit universitas vestra
quod, cum nos a karissimo domino nostro Ludovico, rege Francie illustri, peteremus medietatem
nemoris Montis-Brene et medietatem denariorum venditionis ejusdem nemoris, quod tunc temporis de
mandato ipsius domini regis vendebatur, quam medietatem nemoris dicebamus ad nos pertinere,
secundum quod in carta inclite recordationis regis Ludovici, attavi predicti regis, quam in presentia dicti

54
Archives nationales (France)

regis exhibuimus, contincbatur, et pro eodem domino rege fuisset propositum quod nos numquam dicto
nemore usi fueramus, nec non plura alia pro ipso domino rege proposita fuissent ; tandem, mediante
consilio bonorum, inter ipsum dominum regem et nos fuit facta talis compositio, quod idem dominus rex
duas partes dicti nemoris habebit et nos terciam partem habebimus : ita quod, quando prefatus dominus
rex dictum nemus vendet, ipse duas partes ipsius venditionis habebit et nos terciam partem necnon
aliorum proventuum qui de dicto nemore percipientur, nec nos poterimus vendere dictum nemus ; et per
istam compositionem nos omnia arreragia quitavimus predicto domino regi. Per hanc autem
compositionem idem dominus rex non intendit derogare aliis articulis in carta predicti regis Ludovici
contentis. Quod ut firmum et stabile permaneat imperpetuum, presentes litteras sigillorum nostrorum
impressione fecimus communiri. - Actum apud Sanctum-Benedictum Floriacensem, anno Domini M°
ducentesimo quadragesimo octavo, mense junio.
Deux sceaux en cire verte sur lacs de soie rouge, savoir :
Sceau de Jean I er, abbé de Saint-Benoît-sur-Loire, diocèse d'Orléans. ( Inventaire, n°9013.)
Sceau de l'abbaye. ( Inventaire, n°8369.)
Voyez Le Nain de Tillemont, t. III, p. 181. - Le montant de la vente qui fait l'objet de cet acte : " ...
nemoris Montis-Brene..., " quod tune temporis de mandato ipsius domini regis vendebatur", se trouve
consigné dans un document intitulé Compotus proepositorum et ballivorum Francioe, de termino
Ascensionis, anno Domini M CC XLVIII. Historiens de France, t. XXI p. 272, D.

J//732
Eaux et Forêts, n°66.
3693 - Noyers. 1248. Juin.
Original scellé
Litteroe quibus abbas Mortui-Maris notam facit concordiam inter se et regem initam de valle Mortui-
Maris.
O(do) Mortui-Maris in Leonibus dictus abbas et ejusdem loci conventus, omnibus presentes litteras
inspecturis, salutem in Domino. Notum facimus universis tam presentibus quam futuris quod, cum nos
peteremus ab excellentissimo et karissimo domino nostro L(udovico), Dei gratia rege Francie illustri,
totam vallem Mortui-Maris, et contencio verteretur inter ipsum et nos pro lateribus dicte vallis, tandem,
pro bono pacis et pro salute anime ipsius, assignavit nobis et concessit trecenta viginti quinque arpenta
nemoris sui, cum terra in foresta sua de Leonibus sita circa abbatiam nostram : videlicet centum
quadraginta et novem arpenta que movent de defenso de Torfrevilla usque ad metas que posite sunt in
fundo vallis, juxta boutum terrarum nostrarum, et ab eadem meta centum sexaginta sexdecim arpenta
usque ad carreriam de Lysorcio, a parte altera abbatie nostre. Predictum autem nemus vendere non
poterimus, sine ipsius domini regis et successorum suorum licentia speciali ; et sciendum quod, pro hiis
trecentis viginti quinque arpentis predictis, nos tenuimus pro pagatis pro tota dicta valle quam ab ipso
exigebamus, renunciantes omni juri et proprietati que habebamus vel habere poteramus aliqua racione
in valle supradicta, preterquam usuario et asiamentis nostris, sicut in alia foresta habebamus ante istam
composicionem. Hec autem predicta concessit nobis dominus rex, salvo jure alieno. Quod ut ratum et
stabile permaneat, presentem paginam sigilli nostri munimine duximus roborandam. - Actum apud
castrum Noeryarum, anno Domini M° CC° quadragesimo octavo, mense junyo.
Scellé en cire verte, sur double queue de parchemin, du sceau d'Eude, abbé de Mortemer, dans la forêt de
Lyons, diocèse de Rouen. ( Inventaire, n°8870.) - Voyez Du Monstier, Neustria Pia, p. 780, et le Gallia
Christiana, t. XI, col. 310, C.
Cet acte, daté du mois de juin, sans indication de quantième, fut donné à Noyers, apud castrum
Noeryarum. Le Nain de Tillemont pense qu'il s'agit ici de Noyers-sur-Serain, en Bourgogne, où saint
Louis aurait séjourné en se rendant de Saint-Benoît-sur-Loire à Lyon. ( Vie de saint Louis, t. III, p. 181.)
En nous conformant à cette opinion, nous avons placé cette charte après celle qui fut donnée à Saint-

55
Archives nationales (France)

Benoit-sur-Loire. (Voyez le n°précédent.) Néanmoins rien ne prouve que l'abbé de Mortemer ait quitté la
Normandie pour venir trouver le roi en Bourgogne, et l'on peut supposer que Castrum Noeryarum est
Noyers dans le Vexin normand, à quatre lieues environ de Mortemer. On sait d'ailleurs, d'après
l'Itinéraire de saint Louis ( Historiens de France, t. XXI, p. 414), qu'il était à Asnières et à Pontoise dans
les premiers jours de juin, et l'on peut admettre qu'il descendit jusqu'à Noyers-en-Vexin, qui n'est pas
très-éloigné de cette dernière ville. Dans cette hypothèse, notre charte devrait être reportée avant le 12,
jour où le roi quitta Paris.

J//256
Nevers, n°52.
3694 - Donzy. 1248. Mercredi 8 juillet.
Original scellé
Litterœ Guidonis Autissiodorensis episcopi de homagio facto Mathildi, Nivernensi comitissœ, a
Jocerando de Riparia.
G(uido), Dei gratia Autissiodorensis episcopus, universis presentes licteras inspecturis, in Domino
salutem. Noverint universi quod in nostra presentia constitutus Jocerandus de Riparia, miles, recognovit
se cepisse in feodum et homagium a dilecta et fideli nostra Matilde, comitissa Nivernensi, domum suam
fortem, que vocatur Mota de Villers, sitam prope Donziacum, cum stanno et pertinenciis dicte domus.
Recognovit eciam dictus Jocerandus quod dicta domus jurabilis est et reddibilis, ad magnam vim et ad
parvam, dicte comitisse et heredibus Donziaci, quocienscumque a dicta comitissa, vel a dictis heredibus
Donziaci, vel ab eorum mandato, secum suas patentes licteras deferenti, idem Jocerandus vel ejus
heredes super hoc fuerint requisiti. Et ipsa comitissa, aut heredes Donziaci, dicto Jocerando, vel ejus
heredibus, aut certo ipsorum mandato, dictam domum reddere tenebuntur, in eo poncto et ita garnitam,
prout eis tradita fuerit dicta domus, sicut ipsa comitissa in nostra presentia recognovit. Supposuit autem
dictus Jocerandus, quoad hec, juridictioni nostre se, volens et concedens quod nos et successores nostri
ipsum et ejus heredes possimus excommunicare ubicumque fecerint mansionem, si contra hujusmodi
conventionem venire aliquatenus apttentarent. In cujus rei testimonium, nos, ad petitionem dictorum
comitisse et militis, sigillum nostrum presentibus litteris duximus apponendum. - Datum apud
Donziacum, die mercurii in quindena sancti Johannis Baptiste, anno Domini millesimo ducentesimo
quadragesimo octavo, mense julio.
Scellé en cire verte, sur double queue, du sceau de Gui de Mello, évêque d'Auxerre, décrit dans l'
Inventaire sous le n°6481.
Voyez l'abbé Lebeuf, Mémoires concernant l'histoire civile et ecclésiastique d'Auxerre (édit. Challe et
Quantin), t. IV, p. 103, n°177. Cette charte y est imprimée par erreur à la date du 3 juillet.

J//256
Nevers, n°54.
3695 - Donzy. 1248. Mercredi 8 juillet.
Original scellé
Guido, Autissiodorensis episcopus, notum facit omnes res de feodo dominae Mathildis Nivernensis
comitissae moventes, quas a carissimo patre suo Guillelmo domino Sancti-Prisci habet et tenet nomine
episcopatus Autissiodorensis, ad quinque annos proximo venturos obligatas, elapsis praedictis quinque
annis, ad praefatum Guillelmum vel ejus heredes libere et pacifice esse reversuras. - "Datum apud
Danziacum, die mercurii post octabas sancti Johannis Baptiste, anno Domini M° CC° XL° octavo."
Scellé en cire verte, sur simple queue, du même sceau que la pièce précédente.

J//201

56
Archives nationales (France)

Champagne, IX, n°22.


3696 - 1248. Juillet.
Original scellé
Johannes de Touquino, miles, notum facit se totum terragium situm "apud Lardicourt, et in finagio dicte
ville", quod in feodo a Theobaldo, Navarrae rege, Campaniae et Briae comite palatino tenebat, praedicto
regi, quadraginta libris pruvinensibus, vendidisse. - "Quod ut ratum et firmum permaneat, presentes
litteras sigilli mei munimine roboravi. Actum anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo octavo,
mense julio."
Scellé en cire verte, sur double queue, du sceau de Jean de Touquin, décrit dans l' Inventaire sous le
n°3722.

J//203
Champagne, XI, n°64.
3697 - 1248. Juillet
Original scellé
"Guillelmus, dominus de Barris, miles, et nobilis mulier domina Heloydis, uxor ejus", notum faciunt se
"vicecomitatum Pruvinensem,... sex libras annui census apud Pruvinum, arpentum et dimidium
vinearum apud Pruvinum, sexaginta sex solidos pruvinensium annui redditus super cameris, quae
fuerunt defuncti Gervasii Auvere", et quosdam alios redditus, Theobaldo regi Navarrae, Campaniae et
Briae comiti palatino, vendidisse. - "In cujus rei testimonium presentibus litteris sigilla nostra
apposuimus. Actum anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo octavo, mense julio."
Scellé dans le principe, sur double queue, des sceaux de Guillaume des Barres et de sa femme.
Voyez Le Nain de Tillemont, t. III, p. 170 ; Bourquelot, Histoire de Provins, t. I er, p. 197, et t. II, p. 403-
405.

J//203
Champagne, XI, n°63.
3698 - 1248. Juillet
Original scellé
Johannes Bertaudi, miles, se ratam habere et confirmare declarat venditionem vicecomitatus
Pruvinensis, quam Guillelmus, dominus de Barris, et Heloydis, ejus uxor, soror praefati Johannis,
Theobaldo Navarrae regi, Campaniae et Briae comiti palatino, fecerunt. - "Quod ut ratum sit firmumque
permaneat, presentes litteras sigilli mei munimine roboravi. Actum anno Domini millesimo ducentesimo
quadragesimo octavo mense junii ( sic pro julii)."
Traces de sceau pendant sur double queue. - Les Archives possèdent deux sceaux de Jean Britaud, sire de
Nangis, décrits dans l' Inventaire sous les n os 3028 et 3029.
Cette charte qui ratifie la vente précédente ne peut être antérieure au mois de juillet ; le mot junii est une
erreur de scribe que nous avons dû rectifier.

J//205
Champagne, XIII, n°18.
3699 - 1248. Juillet
Original scellé
Johannes Britaudi, dominus de Nangis, miles, se, usque ad centum libras pruvinensium, sponsorem et
fidejussorem erga Theobaldum, Navarrae regem, Campaniae et Briae comitem palatinum, constituit de
feodo "de Paleiz" et pertinentiis, quae Henricus de Villa-Nova, armiger, eidem regi vendidit. - "In cujus
rei testimonium presentibus litteris sigillum meum apposui. Actum anno Domini millesimo CC° XL°
octavo, mense julio."

57
Archives nationales (France)

Traces de deux sceaux sur double queue. - Voyez la note précédente.

J//295
Languedoc, n°12 bis.
J//385
Dettes de villes, n°8.
Autrefois
3700 - La Roche-de-Glun. 1248. Juillet.
Original scellé
Obligatio Trencavelli Biterrensis de CCXC libris quas a rege mutuo acceperat.
Universis presentes litteras inspecturis, ego Trenquavellus Byterrensis notum facio quod ego mutuo
accepi ab excellentissimo et karissimo domino meo Ludovico, Dei gratia Francie rege, super
assignamentum, quod ipse michi fecit in pedagio Belli-Quadri, ducentas octoginta et decem libras
turonensium recipiendas ab ipso domino rege, vel ejus mandato, in pedagio predicto instantis primi
anni, qui incipiet in instanti Nativitate Domini. In cujus rei testimonium sigillum meum presentibus
litteris apposui. - Actum ante Rocham de Glui, anno Domini M° CC° quadragesimo octavo, mense julio.
Sceau de Trencavel de Béziers ; cire blanche, simple queue. - ( Inventaire, n°761.)
Voyez D. Vaissète, t. III, p. 460 ; Preuves, col. 462. Le Nain de Tillemont, t. III, p. 160, attribue à tort à
cet acte la date de 1258.
Dupuy avait classé cette charte parmi les pièces concernant les Dettes de villes ; elle a été placée depuis
dans les layettes du Languedoc.

J//622
Hommages, II, n°25.
3701 - 1248. Juillet.
Original scellé
Litterœ Ricardi Turstin, abbatis Montis Sancti-Michaelis in periculo maris, de homagio cujusdam terrœ,
apud Ardevon sitœ, ab Alano de Acigniaco, milite, prœstando.
Universis presentes litteras inspecturis, Ricardus, divina permissione humilis abbas Montis Sancti-
Michaelis de periculo maris, et ejusdem loci conventus, eternam in Domino salutem. Noverit universitas
vestra quod nos quitamus dominum Alanum de Acigniaco, militem, et heredes suos, de homagio, quod
ab ipso, coram excellentissimo domino nostro Ludovico, Dei gratia illustri rege Francie, nobis fieri
petebamus de terra que fuit Gaufredi Pigace, sita apud Ardevon in feodo nostro, quam eidem contulit
dominus rex supradictus. Volumus et concedimus quod predictus Alanus et heredes sui, de predicta
terra, remaneant in homagio predicti domini regis et heredum suorum. In cujus rei testimonium
presentes litteras sigilli nostri munimine duximus roborandas. - Datum anno Domini M° CC° XL°
octavo, mense julio.
Fragments de sceau en cire brune pendant sur double queue. - Le sceau de Richard Turstin, abbé du
Mont-Saint-Michel, n'a pas été retrouvé aux Archives.
Voyez le Gallia Christiana, t. XI, col. 523, A.

J//407
Testaments des Lusignan, n°2.
3702 - Lusignan. 1248. 1 er août.
Original scellé
Testamentum Hugonis de Lezigniaco, comitis Marchiae. - "Actum et datum in festo beati Petri ad
vincula, apud Lezigniacum, anno Domini M° CC° XL° octavo."

58
Archives nationales (France)

Cet acte fut suivi d'un second testament qui porte la date du samedi 8 août 1248, et contient une clause
nouvelle. (Voyez le n°3705.)
Scellé en cire résine, sur cordelettes de chanvre, de sept sceaux, dont il ne reste que des fragments ; ils
sont rangés dans l'ordre suivant :
1. Etienne, archidiacre d'Angoulême. ( Inventaire, n°7361.)
2. Hugue X de Lusignan, comte de la Marche. - Sceau équestre non décrit ; fragment. Le comte, en
costume de chasse, le cor au cou, tient un chien de la main droite ; on ne distingue plus sur la légende
que... IGIL. L'écu du contre-sceau porte un burelé et pour légende : + SECRETVM COMITIS MARCHIE.
- Hugue de Lusignan se servait d'un autre sceau décrit dans l' Inventaire sous le n°834, et qui n'offre avec
celui-ci que de légères différences.
3. Hugue le Brun, comte d'Angoulême. ( Inventaire, n°836.)
4. Gui de Lusignan. ( Inventaire, n°2638.) - Voyez sous le n°837 un autre sceau de Gui de Lusignan.
5. Geoffroi de Lusignan. ( Inventaire, n°839.)
6. Guillaume de Valence. ( Inventaire, n°840.)
7. Abbé de la Valence, diocèse de Poitiers. - Sceau dont il ne reste qu'un fragment très-fruste sur lequel
on distingue les plis des vêtements et la partie inférieure de la crosse avec trois lettres de la légende :...
VAL.

J//622
Hommages, II, n°63.
3703 - Arlempde. 1248. Samedi 1 er août.
Original
Litterœ quibus Eracleus de Monte-Lauro castra de Aynaco et de Beorzeto, a domino suo Ludovico, rege
Franciœ, se tenere declarat.
Excellentissimo domino suo Ludovico, Dei gracia regi Francie illustri, Eracleus de Monte-Lauro pater,
homo suus, salutem et fidele servicium. Cum nos castra de Monte-Auros et de Chanbo a rege Philipo,
clare memorie avo vestro, in feudum teneremus, que castra a domino episcopo Mimatensi inscienter
postea in feudum recepimus, nos, in recompensationem dictorum castrorum, volumus in feudum
recipere et tenere de vobis et heredibus vestris feuda duorum castrorum, videlicet de Aynaco et de
Beorzeto, que a nemine tenemus. Et, quare ad altitudinis vestre presentiam, propter infirmitatem
corporis nostri, accedere non possumus, mittimus ad vos filios nostros karissimos, videlicet Poncium de
Monte-Lauro, primogenitum, qui de castro de Aynaco, et Eracleum de Monte-Lauro qui de castro de
Beorzeto homagium et fidelitatem vobis facient ; et ipsi et sui, de vobis et heredibus, vestris feuda
dictorum castrorum de Aynaco et de Beorzeto in perpetuum tenebunt in feudum. Unde dominationem
vestram rogando requirimus quatinus dictos filios nostros de feudis dictorum castrorum in homines
recipiatis, sicut superius est expressum. - Datum apud Harnempde, sabbato in [festo] beati Petri ad
vincula, anno Domini M° CC° XL° octavo, mense augusto.
Voyez Baluze, Histoire généalogique de la maison d'Auvergne, t. I er, p. 81, et t. II, p. 87 ; Le Nain de
Tillemont, Vie de saint Louis, t. III, p. 200, et L. Delisle, Catalogue des actes de Philippe Auguste, p. 427,
n°1933, note 1.

J//303
Toulouse, I, n°15.
3704 - Laure. 1248. 6 août.
Original
Instrumentum excambii inter Raimundum, comitem Tolosae, Provinciae marchionem, ex una parte, et
Berengarium Gauteriumque de Sancto-Johanne, ex altera, "de forcia et bastida de Bello-Videre et de
vinea que se tenet cum dicta forcia : et est illa vinea inter dictam forciam et villam Insule et inter stratam

59
Archives nationales (France)

et flumen Tarni ; et de illa terra que fuit Petri Amelii et de prato et vinea que fuit ipsius Petri Amelii,
quod est totum apud Monteacutum et inter ambas stratas ; et de illa sestarada terre que est super
Fongau que fuit Geraldi Melioris et parieriorum suorum ; et de alia pecia terre que se tenet cum via dels
Ores, etc." - "Actum fuit apud Lauranum, VIII. idus augusti, anno Domini M° CC° XL° octavo. Testes
interfuerunt ad hoc vocati et rogati Sicardus Alamanni, etc..., et ego Bernardus Aimericus, publicus
Tholose notarius, qui, mandato ipsius domini comitis et predictorum fratrum, cartam istam scripsi."
Cette charte est d'après D. Vaissète le plus ancien texte où il soit fait mention de la ville de l'Isle-d'Albi. -
Voyez Histoire de Languedoc, t. III, p. 461.

J//407
Testaments des Lusignan, n°3.
J//407
Testaments des Lusignan, n°3 bis.
Original scellé
Copie ancienne
3705 - 1248, Samedi 8 août.
Testamentum Hugonis de Lezigniaco, comitis Marchioe.
In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Ego Hugo de Lezigniaco, comes Marchie, in bona
memoria et sanitate persistens, in procinctu itineris transmarini constitutus, de consilio bonorum
virorum, testamentum meum facio in hunc modum. - Imprimis heredes meos instituo Hugonem Bruni,
comitem Engolisme, Guidonem, Gaufridum, Willelmum de Valencia, milites, et Ademarum, clericum,
filios meos, in terram meam, secundum quod alias a me et Ysabelli, quondam uxore mea, sue cuilibet
assignate sunt porciones. - Deinde statuo quod, si hereditatem alicujus detinuerim minus juste, nec inde
satisfecerim cistra articulum mortis mee, solvo, restituo et penitus quipto, dummodo coram executoribus
testamenti mei probari potuerit, cognita veritate. - Item precipio quod emende injuriarum, quas
quibuscumque intuli quoquomodo, que probari poterunt arbitrio testamentariorum meorum, fiant per
eosdem testamentarios : ad quod solvendum statuo quod ipsi executores solvant annuatim, a tempore
mote ( sic) mee quamdiu vixero, quingentas libras de proventibus terre mee, quas tenentur eisdem
tradere Gaufridus filius meus, Hugo Poverelli et senescallus Marchie, quibus relinquo terram meam
gubernandam ; et post mortem meam, ad solvendum residuum emendarum, obligo terram meam et
proventus ejusdem, juxta taxacionem et arbitrium testamentariorum meorum, quousque super premissis
omnibus fuerit satisfactum. - Inter autem emendas predictas volo comprehendere emendas que debent
fieri, usque ad trecentum marchas, militibus et aliis qui, occasione guerre mee, perdiderunt terras suas,
nisi interim recuperaverint terras suas. - Similiter volo dari dominis Blavie centum marchas, si mihi et
filiis meis remiserint omnem rancorem et super hoc dederint litteras testimoniales archiepiscopi
Burdegalensis de quiptancia. - Item assumo et retineo mihi decem libras redditus annuatim in pedagio
Castri-Novi, in honore de Lezigniaco, pro duobus anniversariis perpetuo faciendis apud Lezigniacum, in
ecclesia Beate Marie, scilicet in die mei obitus et in die obitus patris mei, pro animabus nostris et
parentum nostrorum ; ita quod in quolibet anniversario distribuantur centum solidi monachis,
presbiteris, clericis ad officium existentibus, et pauperibus illic convenientibus, per manus prepositi
prioris de Lezigniaco, capellani de Pranzayo et elemosinarii Fontis-Sitis. Dictus vero prepositus reddet
annuatim dictas decem libras, dictis terminis, suis condistributoribus supradictis. - De quibus dictus
elemosinarius habebit in advantagium quinque solidos, pro quibus debet innotescere dicta anniversaria
vicinis capellanis, et convocare ipsos ad dicta anniversaria celebranda, et facere pulsari campanas per
villam et ecclesias in vigiliis decantandis. - Item, pro anniversario meo et domini patris mei in die nostri
obitus faciendo, dono et lego ecclesie Nobiliacensi viginti solidos annui redditus in prepositura Castri-
Hachardi, abbacie Bone-Vallis XX ti solidos annui redditus in prepositura de Lezigniaco, abbacie Fontis-
Comitis XX ti solidos annui redditus in eadem prepositura, abbacie de Castellariis XX ti solidos annui

60
Archives nationales (France)

redditus in mercato SanctiAredii, abbacie de Regali XX ti solidos annui redditus in prepositura


Karrofensi, abbacie de Albis-Petris XX ti solidos annui redditus in prepositura de Garacto, abbacie de
Albigniaco XX ti solidos annui redditus in prepositura de Crosenc, abbacie de Palacio XX ti solidos annui
redditus in prepositura de Murat. - Presbiteris et clericis convenientibus annuatim in ecclesia Beati
Martini, apud Choec, pro anniversario meo et domini patris mei et domine matris mee celebrando, dono
et lego similiter viginti quinque solidos annui redditus in prepositura de Choec, distribuendos per
manum prepositi, prioris et capellani. - Domui elemosinarie de Choec quinque solidos annui redditus in
eadem prepositura, elemosinarie Fontis-Sitis quinque solidos annui redditus in prepositura de
Lenzigniaco, elemosinarie de Pranzaio quinque solidos annui redditus in eadem prepositura. - Et volo
quod omnes denarii renduales predicti die anniversarii mei solvantur, ad refectionem seu distribucionem
eorum qui presentes erunt officio celebrando. - Item si, cistra mare vel supra, me mori contigerit, lego
quinque milia librarum de meis mobilibus, et victualia mea, que tunc habebo, ad subsidium Terre
Sancte, que tradentur Guidoni de Lenzigniaco, filio meo, tali condicione quod ipse tenebit ultra mare per
annum, de dicta peccunia, milites meos et familiam meam qui mecum erunt. Et hoc totum facere tenetur
de consilio et consensu fratris P. de Bleciaco, Hugonis Bernardi preceptoris de Rupibus, fratris Willelmi
de Olerone, monachi de Valencia, magistri Willelmi Peregrini, domini Eblonis de Rupe-Forti, Helie Roil,
Erberti de Garacto et Willelmi Fulcaudi de Bruillac militum. Et si de dicto Guidone interim contingeret
humanitus, dictum Eblonem de Rupe-Forti substituo ad hoc idem, sub eadem forma. Residuum vcro
omnium mobilium meorum in quibuscumque consistant, seu in navibus, seu vacselamentis et
ornamentis ecclesiasticis, seu aliis rebus, precipio per manus dictorum fratris P. de Bleciaco, fratris II
(ugonis) Bernardi, templarii, fratris Willelmi de Valencia et magistri Willelmi Peregrini, meis
testamentariis reportari, nisi de dictis mobilibus aliter disposuissem. Dicti autem testamentarii dicta
mobilia sibi reportata in subscriptas elemosinas fideliter distribuent et dispensabunt, et, solutis predictis
elemosinis, si quid residuum fuerit de dictis mobilibus, ponent illud pro meis emendis faciendis. -
Postquam applicuero ultra mare, quandocumque de me contigerit humanitus, proporcionem quinque
milia librarum predictarum et victualium meorum, habita racione decursus temporis et negocii Terre
Sancte, relinquo disposicioni et ordinacioni Guidonis de Lezigniaco, filii mei, Eblonis de Rupe-Forti,
fratris P. de Bleciaco, fratris Hugonis Bernardi, fratris Willelmi de Valencia, magistri Willelmi Peregrini,
Helie Roil, Erberti de Garacto, et Willelmi Fulcaudi de Brylac, nisi de hiis alias disposuissem, ut ipsi,
secundum decursum temporis et negocium Terre Sancte, disponant et ordinent de predictis militibus
meis et familia mea, aut morando illuc vel redeundo ; et residuum omnium mobilium meorum
reportetur meis testamentariis, per manus illorum quatuor, quos super hoc specialiter deputavi ad id
faciendum, quod superius est expressum.
- Hee sunt elemosine que sequntur, quas volo fieri de dictis mobilibus : abbaciis de Fonte-Dulci, de
Freyneda, de Corona, cuilibet istarum lego viginti libras ad redditus emendos ; monialibus de Tucomo,
de Montazeys, de La Gasconere, de Bonolio et de Fonte-Sancti-Martini et de Bleciaco, cuilibet istorum
locorum viginti libras ad emendos redditus ; abbacie Fontis-Ebraudi quinquaginta libras ad emendos
redditus ; abbacie de Valencia viginti libras ad emendos redditus ; abbacie Sancti-Amancii de Buxia
viginti libras ad emendos redditus ; ecclesie cathedrali Pictavensi, ecclesie Beati-Hylarii Pictavensis,
ecclesie cathedrali Engolismensi, cuilibet istarum triginta libras ad emendos redditus. - Hee omnia
supradicta lego, pro anniversario meo et domini patris mei et domine matris mee annuatim in
perpetuum faciendo, ita quod per testamentarios meos summa peccunie, que cuilibet loco legata est,
alicubi deponatur, quousque singuli inde redditus emerint in die mei anniversarii persolvendos ad
refectionem seu distribucionem eorum qui presentes erunt officio celebrando. - Item lego fratribus
Minoribus Pictavensibus quinquaginta libras, fratribus Predicatoribus Pictavensibus quinquaginta libras,
fratribus Minoribus Engolismensibus quinquaginta libras, fratribus Minoribus de Compgnac decem
libras ; cuilibet aliarum domorum fratrum Minorum Pictavensis dyocesis, triginta solidos. -

61
Archives nationales (France)

Hec similiter lego : pro meis exequiis faciendis, ad pauperes terre mee revestiendos, centum libras ; ad
pauperes puellas terre mee maritandas, centum libras. - Ut hec autem omnia premissa absque
impedimento aliquo compleantur volo, et precipio ut, me sublato de medio, filii mei singuli, pro
porcionibus suis, faciant homagia dominis quibus debent, nichil immutando propter hoc de premissis. -
Et hec omnia premissa ad sancta Dei evangelia juraverunt Hugo Bruni, comes Engolisme, Guido,
Gaufridus et Willelmus de Valencia, milites, filii mei, se inviolabiliter observaturos. Quod si aliquis
eorum, vel Ademarus, filius meus, clericus, contra hujusmodi juramentum vel presens testamentum
venire presumeret, venientem contra exheredo, et porcionem terre mee, que ipsum contingit,
condividendam aliis observantibus derelinquo. - Verumptamen volo quod Gaufridus, filius meus, propter
laborem quem pro me, in hujusmodi sustinebit, de porcione sua paterna in emendis meis faciendis nichil
ponat. Si vero me mori contigerit, arrepto itinere, vel in transmarinis partibus, et dictus Gaufridus
pagatus integre non fuerit de mille libris, quas michi mutuavit, volo et precipio quod dictus Gaufridus
habeat recursum de residuo ad totam terram meam, fructibus ab eo perceptis in sortem primitus
computatis. - Hujus autem testamenti executores instituo et assigno venerabiles viros Alnisiensem,
Thoarcensem et Engolismensem archidiaconos, Gaufridum de Lezigniaco et Ademarum filios meos, et ad
exequendum et procurandum ordinacionem hujusmodi testamenti, de dictorum executorum consilio et
mandato, constituo procuratores Hugonem Poverelli militem, Bartholomeum archipresbiterum de
Saucaio, et Symonem clericum meum. Quod si non omnes exequcioni totius testamenti potuerint
interesse, alii nichilominus exequantur. Si quis vero contra hujusmodi statutum et testamentum meum
ac predictos executores meos venire presumeret, vel eos, quantum ad hoc, in aliquo molestare,
conservatores et precipuos defensores constituo et assigno, super omnibus supradictis, dominum
comitem Pictavensem, Hugonem Bruni, comitem Engolismensem, filium meum et venerabiles patres
Pictavensem, Lemovicensem episcopos. Hujusmodi vero testamentum meum ego sigillo meo proprio
consignavi. - Hugo Bruni, comes Engolismensis, Guido, Gaufridus et Willelmus de Valencia, milites filii
mei ; venerabiles viri abbas de Valencia et Stephanus archidiaconus Engolismensis, sigillis suis similiter
consignarunt, ad meam instanciam et mandatum. - Istud vero novissimum testamentum volo et
precipio, pre omnibus aliis, teneri et observari. Datum sabbato post festum beati Sixti, anno gratie M°
CC° XL° octavo.
Ce texte est semblable à celui du premier testament de Hugue de Lusignan (Voyez n°3702), sauf
l'addition, vers la fin, d'une clause concernant son fils Geoffroi, commençant par ces mots :
Verumptamen volo quod Gaufridus, etc., et finissant par : In sortem primitus computatis, et la mention
d'un nouveau personnage : Bartholomeum archipresbiterum de Sancaio.
Nous publions ce testament d'après l'original coté J. 407, Testaments des Lusignan, n°3, et scellé dans le
principe en cire blanche et en cire résine, de sept sceaux, sur double queue de parchemin. L'acte avait été
préparé pour recevoir huit sceaux, mais la sixième queue n'a jamais reçu d'empreinte. Ces sceaux sont les
mêmes que ceux du testament du 1 er août (n°3702), mais ils sont rangés dans un ordre un peu différent
que nous indiquons ici.
1. Hugue X de Lusignan.
2. Hugue le Brun.
3. Gui de Lusignan.
4. Geoffroi de Lusignan.
5. Guillaume de Valence.
6. Queue de parchemin non scellée.
7. Fragment de sceau qui devait être celui de l'abbé de la Valence, diocèse de Poitiers.
8. Étienne, archidiacre d'Angoulême.
La pièce cotée J. 407, Testaments des Lusignan, n°3 bis, est une copie du temps sur parchemin réglé.
Le Nain de Tillemont, t. III, p. 170, a assigné à ce testament la date du 7 août.

62
Archives nationales (France)

J//295
Languedoc, n°13.
3706 - Aigues-Mortes. 1248, Août. (Avant le 25.)
Original scellé
Litteroe abbatis Psalmodiensis de territorio, in quo sitoe sunt Aquœ Mortuœ, pro quadam terra cum
Ludovico rege permutato.
Omnibus presentes litteras inspecturis, Remundus, permissione divina abbas Salmodii, et ejusdem loci
conventus, salutem in Domino. Notum facimus quod nos, unanimi ac deliberato consensu, territorium,
in quo sita est villa de Aquis-Mortuis et fortilecia ejusdem loci, quod territorium incipit a consa
Johannini, que dividit terram donne Giraude a territorio domini regis, et de illa consa directe protenditur
usque ad caput pontis novi Salmodii, cum toto ponte et calceia, et inde iterum protenditur ad Aquas-
Mortuas, secundum quod tenementum Sancti-Clementis illud dividit, et durat in illa parte usque ad
silvam domini de Portubus, et de illis Portubus usque ad mare, et a mari usque ad predictam consam
Johannini, cum omni jure quod habebamus ibidem, domino nostro [karissi] mo Ludovico, Dei gratia
illustri regi Francie, quitavimus et concessimus ab ipso et ejus heredibus perpetuo possidendum. Ipse
vero dominus Ludovicus nobis, in recompensacionem dicti territorii, dedit et concessit quamdam terram
sive condaminam, quam habebat in territorio Somedrii, juxta muros ejusdem castri, in porta ipsius castri
contigua vie que ducit Alestum, a sinistra parte usque ad viam que ducit ad molendinum de Garenel, et
ab eodem molendino super ripam Bidolle usque ad fossata predicti castri, et iterum a capite fossatorum
super eadem fossata usque ad portam predictam, a nobis... ( sic) abbate et conventu perpetuo
possidendam, hoc salvo quod idem dominus rex sibi et heredibus suis retinuit omnimodam justiciam in
terra superius annotata. Nos vero predictam recompensacionem gratanter recepimus et aceptam
habemus, et, in testimonium et munimen omnium premissorum, sigilla nostra presentibus litteris
duximus apponenda. - Actum apud Aquas-Mortuas, anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo
octavo, mense augusto.
Deux sceaux en cire brune sur double queue de parchemin. - Le premier est celui de Raimond IV, abbé
de Saint-Pierre de Psalmodi, diocèse de Nîmes, décrit dans l' Inventaire sous le n°8981. Le second est
celui de l'abbaye. ( Inventaire, n°8350.) Voyez le Gallia Christiana, t. VI, col. 477, A, et preuves, col. 202,
A. ; D. Vaissète, t. III, p. 461 ; Le Nain de Tillemont, t. III, p. 43.
Ces lettres, datées d'Aigues-Mortes, doivent être placées, ainsi que les suivantes, au mois d'août, avant le
25, jour où le roi s'embarqua pour la croisade.

J//335
Carcassonne, n°2.
3707 - Aigues-Mortes. 1248. Août. (Avant le 25.)
Original scellé
Guillelmus, Carcassonensis episcopus, de consilio capituli sui, escambium confirmat inter se et nobilem
Johannem de Crennis, senescallum Carcassonae, factum "de mandato domni Lodovici, Dei gratia
Francorum regis,... de medietate ville Villalerii et pertinentium ejusdem, pro platea sive solo, in quo
novus burgus edificatur Carcassone." - "Actum apud Aquas-Mortuas, anno Domini M° CC°
quadragesimo octavo, mense augusto."
Deux sceaux en cire verte sur cordelettes de fil bleu. - Le premier est celui de Guillaume Arnaud, évêque
de Carcassonne, décrit dans l' Inventaire sous le n°6545. Le second est celui du chapitre de Saint-Nazaire
de Carcassonne. ( Inventaire, n°7140.) - Les deux sceaux sont apposés sur les bouts d'une seule et même
cordelette. Ce cas exceptionnel a été signalé dans la notice placée en tête de l' Inventaire des sceaux, page
XXV, col. 1 re.
Voyez Bouges, Histoire de Carcassonne, p. 557 ; Gallia Christiana, t. VI, col. 886, D.

63
Archives nationales (France)

J//335
Carcassonne, n°3.
3708 - Aigues-Mortes. 1248. Août. (Avant le 25.)
Original scellé
Litterae capituli Carcassonensis quibus, assensu Guillelmi Carcassonensis episcopi, confirmatur
excambium factum inter dictum capitulum, et Johannem de Crannis, senescallum Carcassonae, nomine
Ludovici, Francorum regis, agentem, quo quidem excambio decem librae melgorienses in novo burgo
Carcassonae et aliae possessiones praefato capitulo assignatae fuerant, "pro redditibus et obventionibus
annuis, quas in subversione burgi Carcassone" amiserat. - "Actum apud Aquas-Mortuas, anno Domini
M°CC° quadragesimo octavo, mense augusto."
Scellé en cire verte, sur cordelettes de fil bleu, des mêmes sceaux que la charte précédente.

J//726
Pierre de la Brosse, n°7.
3709 - 1248. (Avant le 25 août.)
Copie authentique
Droco de Melloto, Locharum dominus, notum facit se Petro de Brocia, fideli suo, et ejus heredibus,
"usuagium in foresta... de Bosco-Ogerii, ad edificandum et redificandum domos... sitas in parochia de
Breeg", necnon "chaufagium... in predicta foresta, videlicet in qualibet arbore duas branchas", in
perpetuum concessisse. - "Datum anno Domini M° CC° quadragesimo octavo."
Voyez la note du n°3711.

J//726
Pierre de la Brosse, n°7.
3710 - 1248. (Avant le 25 août.)
Copie authentique
Droco de Melloto, Locharum dominus, notum facit se "centum solidos annui redditus, in paagio... de
Lochis", singulis annis percipiendos, fideli suo Petro de Brocia datos, Petro, dicti Petri filio, concessisse
et confirmasse. - "Quod ut ratum et stabile permaneat in futurum, eidem Petro litteras nostras dedimus,
et heredibus suis, sigilli nostri munimine confirmatas. Datum anno Domini M° CC° quadragesimo
octavo."
Voir la note du numéro suivant.

J//726
Pierre de la Brosse, n°7.
3711 - Aigues-Mortes. 1248. (Avant le 25 août.)
Copie authentique
Ludovicus, rex Franciae, donationis litteras, a Drocone de Melloto Petro de Brocia concessas, ad
petitionem dicti Droconis confirmat. - "Quod ut ratum et stabile permaneat in posterum, presentes
litteras sigillo nostro fecimus communiri. Actum apud Aquas-Mortuas, anno Domini M° CC°
quadragesimo octavo."
Cette charte et les deux précédentes qu'elle confirme sont insérées dans un vidimus donné par Philippe
Berruier, archevêque de Bourges, le jeudi 6 juillet 1251, et scellé en cire brune, sur simple queue, de son
sceau, décrit dans l' Inventaire sous le n°6305.

J//192

64
Archives nationales (France)

Poitou, II, n°21.


3712 - 1248. Août.
Original scellé
Obligatio Hugonis de Lezigniaco, comitis Marchiœ, qua se Alfonso, comiti Pictavensi, cum ei libuerit,
castra sua redditurum pollicetur.
Universis presentes litteras inspecturis, Hugo de Lezigniaco, comès Marchie, salutem in Domino. Notum
facimus quod karissimus dominus noster Alfonssus, comes Pictavensis, ad peticionem nostram, de
assenssu et voluntate nostra spontanea, non coacta, dilectum filium nostrum Hugonem Bruni, comitem
Engolisme, recepit in hominem litgium de Lezigniaco et comitatu Marchie, salva fide qua tenemur dicto
domino comiti Pictavensi, de dictis Lezigniaco et comitatu, retentis nobis omnibus proventibus et
dominio in predictis a nobis, coad vixerimus, ibidem percipiendis, et quousque nostre emende et
heleemosine persolvantur et salvis porcionibus filiorum et filiarum nostrarum. Promittimus etiam sub
fide et juramento, quo eidem domino comiti tenemur, quod nos, seu illi qui pro tempore ad castra nostra
custodienda erunt deputati, trademus dicto domino comiti castra nostra, ad forciam magnam et parvam,
quociencumque ab ipso domino comite, vel ejus nuncio suas patentes litteras defferente, super hoc
fuerimus requisiti. - Actum mense augusti, anno Domini M° CC° quadragesimo octavo.
Traces de sceau pendant sur simple queue. - Voyez n°3702.

J//628
Angleterre, II, n°17.
3713 - Lorris. 1248. Dimanche 20 septembre.
Original scellé
Litterœ Simonis, comitis Leycestriœ, quibus inducias inter regem Angliœ et regem Franciœ initas, usque
ad quintum diem instantis Natalis Domini prorogare declarat.
Universis presentes litteras inspecturis, Symon comes Lycestrie, salutem. Notum facimus, quod nos
treugam, que est inter illustrem regem Francie et karissimum dominum nostrum H(enricum), regem
Anglie illustrem, usque ad instans festum sancti Michaelis, pro eodem domino nostro rege Anglie
prorrogamus, potestate ab ipso per litteras suas patentes nobis tradita et concessa, usque ad quintum
diem instantis Natalis Domini, videlicet usque ad diem festi beati Thome Cantuariensis martiris, et
treuga duret per totum illum quintum diem. In cujus rei testimonium, presentibus litteris sigillum
nostrum duximus apponendum. - Actum apud Lorryacum, die Dominica in vigilia beati Mathei apostoli,
anno Domini M° CC° quadragesimo octavo, mense septembri.
Scellé en cire brune, sur double queue de parchemin, du sceau de Simon de Montfort, comte de
Leicester. ( Inventaire , n°10162.)
Dumont, Corps diplomatique, t. I, part. I, p. 197, col. 1 ; Le Nain de Tillemont, t. III, p. 204.

J//170
Orléans, n°16.
3714 - 1248. Septembre.
Original scellé
Manasses, decanus, et totum Aurelianensis ecclesiae capitulum notam faciunt compositionem, initam
inter se et Blancham, reginam, de mille arpentis nemoris "super terram de nemoribus de Trigano", quae
pro mille libris parisiensium Ludovico regi vendiderant, infra decem annos tradendis ; ex qua
compositione traditionis terminus ad duos annos prorogatur, trecentis libris parisiensium a capitulo,
Parisius apud Templum, accipiendis. - "Datum anno Domi millesimo ducentesimo quadragesimo octavo,
mense septembri."
Traces de sceau pendant sur double queue. Voyez le Gallia Christiana, t. VIII, col. 1506, C.

65
Archives nationales (France)

J//192
Poitou, II, n°20.
3715 - Poitiers. 1248. Septembre.
Original scellé
Homagium Alfonso comiti Pictavensi ab Hugone Archiepiscopo prœstitum.
Hugo, dictus Archiepiscopus, dominus Parteniaci et Volventi, universis presentes litteras inspecturis,
salutem. Noveritis quod nos karissimo domino nostro, Alfonso, filio regis Francie, comiti Pictavensi,
fecimus homagia ligia, contra omnes homines et feminas qui possint vivere et mori, de castris nostris
Parteniaci, Volventi, Maireventi, Sobisie, et pertinenciarum, et aliis ad feodum dicti domini comitis
pertinentibus ; et tenemur dicto domino comiti tradere castra nostra, que ad presens tenemus et
tenebimus ; ad forciam magnam et parvam, quocienscumque ab ipso domino comite, vel ejus nuncio
suas patentes litteras deferente, super hoc fuerimus requisiti. - Actum apud Pictavim, anno Domini M°
CC° XL mo octavo, mense septembri.
Sceau en cire résine de Hugue l'Archevêque, seigneur de Parthenay et de Vouvant, pendant sur double
queue de parchemin. ( Inventaire, n°3171.) Ledain, Histoire de la ville de Parthenay, p. 135.

J//314
Toulouse, VII, n°43.
3716 - Avignon. 1248. 10 octobre.
Original
Instrumentum per litteras alphabeti divisum quo Imbertus de Aurone, recognoscit et confitetur se
"castrum Robioni..., et totum affare quod Gauffridus de Cavellione habebat in civitate Cavellionis" et
quidquid ipse possidet in diœcesi Cavellicensi, a domino suo Raimundo comite Tolosano, marchione
Provinciae, in feudum tenere, de quibusei, forma solita, praestathomagium. - "Acta sunt hec apud
Avinionum ( sic), VI. idus octobris, regnante Lodoico Francorum rege, et eodem domino R(aimundo)
Tholosano comite, et R(aimundo) episcopo, anno M° CC° XL° octavo ab incarnatione Domini. Testes
presentes interfuerunt Barrallus dominus Baucii, R(aimundus) Gaucelmus dominus Lunelli, Sicardus
Alamanni, Poncius Astoaudi, cancellarius dicti domini comitis Tholosani, etc..., et ego Bernardus
Aimericus, publicus Tholose notarius, qui, mandato ipsius domini comitis et dicti Imberti de Aurone,
hanc cartam scripsi."
Dom Vaissète a placé à tort cet hommage sous la date du 2 octobre 1247 : Voyez Hist. du Languedoc, t.
III, p. 594, col. 1 re.

J//326
Toulouse, XVII, n°35.
3717 - 1248. 22 octobre.
Original
Instrumentum quo Bartholomeus de Cremona, bajulus domini Raimundi comitis Tolosani, notas facit
conditiones quibus, "pro eodem domino comite et in ejus loco dedit ad feodum Ramundo Brunoni
Molinerio, et ejus ordinio, unum ortum in condamina dicti domini comitis." - "Actum fuit hoc X a die
exitus mensis octobris, regnante Lodoico, etc..., anno M° CC° XL° VIII°, ab incarnatione Domini. Hujus
rei sunt testes Ramundus de Pena, etc... et Paulus qui cartam istam scripsit."

J//315
Toulouse, VII, n°85.
3718 - Apud Leborinas. 1248. 25 octobre.

66
Archives nationales (France)

Original
Instrumentum quo Willelmus de Auriaco, spontanea sua voluntate, praesente et interrogante Raimundo
comite Tolosano, marchione Provinciae, recognoscit et profitetur se quidquid juris habet "in villa Sancti-
Romani, sita in diocesi Ruthenensi, in rippa Tarni" et ejusdem pertinentiis, a praefato comite in feudum
tenere, promittens quod de praedicto feudo ei semper erit fidelis et fidele faciet servitium, videlicet
guerram et placitum, ad primam ejus commonitionem. Quod fidelitatis juramentum praefatus comes
recipiens, ex parte sua praedicto Willelmo promittit se, contra omnes molestatores, ejus personam et
omnia jura bona fide defensurum. - "Acta sunt hec apud Leborinas, VIII. kalendas novembris, regnante
Lodoico Francorum rege, et eodem domino R(aimundo) Tholosano comite, et R(aimundo) episcopo,
anno M° CC° XL° octavo ab incarnatione Domini. Testes presentes interfuerunt Willelmus Jordanus de
Creissello, Guido de Severaco, Beguo de Barreria, Berengarius Alamanni, Raimundus Barasc, Raimundus
de Podio bajulus Ruthenensis, magister Guillelmus de Vauro, Arnaldus Olricus de Vauro, et ego
Bernardus Aimericus, publicus Tholose notarius, qui, mandato ipsius domini comitis Tholosani et dicti
Willelmi de Auriaco, hanc cartam scripsi ; et Berengarius de Auriaco est similiter inde testis."

J//315
Toulouse, VII, n°86.
3719 - Apud Leborinas. 1248. 25 octobre.
Original
Instrumentum quo Berengarius de Auriaco, pro parte sibi in villa Sancti-Romani contingente, Raimundo
comiti Tolosano, marchioni Provinciae, homagium praestat. - "Acta sunt hec apud Leborinas, VIII°
kalendas novembris, regnante Lodoico Francorum rege, et eodem domino Raimundo Tholosano comite,
et Raimundo episcopo, anno M° CC° XL° octavo ab incarnatione Domini. Testes presentes interfuerunt
Willelmus Jordanus de Creissello, Guido de Severaco, Bogo de Barreria, Berengarius Alamanni, etc..., et
ego Bernardus Aimericus, publicus Tholose notarius, qui mandato ipsius domini comitis et dicti
Berengarii de Auriaco hanc cartam scripsi."
Cet hommage est conçu à peu près dans les mêmes termes que le précédent.

J//327
Toulouse, XVIII, n°10.
3720 - Lyon. 1248. 26 octobre.
Copie ancienne
Litterae Innocentii papae IV, quibus Philippo, thesaurario ecclesiæ Sancti-Hylarii Pictavensis, mandat
ut, ex restitutionibus, quas usurarii, pœnitentia ducti, in regno Franciæ et comitatu Pictavensi, facere
poterunt, "usque ad tria milia marcharum argenti", .... nobili viro comiti Pictavensi, conferat, "qui, zelo
fidei et devotionis accensus, crucis assumpto signaculo, ad Terre Sancte succursum potenter et magnifice
se accingit." - "Datum Lugduni, VII. kalendas novembris, pontificatus nostri anno sexto."
Voyez la note du n°3726.

J//442
Croisades, I, n°1.
J//327
Toulouse, XVIII, n°10/2.
Original scellé
Copie ancienne
3721 - Lyon. 1248. 27 octobre.
Litterœ Innocentii papœ IV Philippo, thesaurario ecclesiœ Pictavensis, ut redemptiones votorum
crucesignatorum Alfonso comiti Pictavensi pro subsidio Terrœ Sanctœ assignet.

67
Archives nationales (France)

Innocentius, episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio Philippo, thesaurario ecclesie Sancti-Hylarii
Pictavensis, salutem et apostolicam benedictionem. Volentes expensarum onera que subire oportet
dilectum filium nobilem virum..., ( sic) comitem Pictavensem, qui, zelo fidei et devotionis accensus,
crucis assumpto signaculo, ad Terre Sancte succursum potenter et magnifice se accingit, alicujus
subventions amminiculo sublevari, discretioni tue per apostolica scripta mandamus quatinus per te, vel
per alios quos ad hoc duxeris deputandos, redemptiones et obventiones, ex quacumque causa
provenientes, votorum crucesignatorum, necnon et alia quocumque modo relicta et legata deputata Terre
Sancte subsidio, in regno Francie, que, ex nostra concessione, aliis non debentur, usque ad reditum
ipsius comitis, colligas et ab aliis jam collecta tibi assignari facias et conserves, assignaturus ea dicto
comiti, cum iter arripuerit transmarinum, et concessurus, auctoritate nostra, personis hujusmodi illam
suorum veniam peccatorum que concedi talibus consuevit, juxta formam concilii generalis. Nolumus
itaque mandatum hujusmodi extendi ad terras crucesignatorum et crucesignandorum, quibus premissa
concessimus, vel in posterum specialiter concedemus. Verum si eosdem crucesignatos et crucesignandos,
quibus premissa concessimus, vel etiam concedemus, redire vel decessisse, sive decedere forte contigerit,
volumus prenominatum comitem existentem in jam dicte terre subsidio, vel illuc profecturum, eis
succedere, usque ad reditum ipsius comitis, in eisdem que pro ipsis fuerant colligenda. Contradictores
autem, per censuram ecclesiasticam, appellatione remota, compescas, non obstantibus litteris
postmodum a Sede Apostolica impetratis, que de premissis plenam et expressam non fecerint
mentionem. - Datum Lugduni, VI. kalendas novembris, pontificatus nostri anno sexto.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre ; Inventaire, n°6048.
Voyez la note du n°3726.

J//327
Toulouse, XVIII, n°10/4.
3722 - Lyon. 1248. 27 octobre.
Copie ancienne
Litteræ Innocentii papæ IV Philippo, thesaurario ecclesiæ Sancti-Hylarii Pictavensis. quibus ei mandat ut
excommunicationis sententiam in crucesignatos, qui, "in passagio proximo nunc preterito", non
transierunt, latam relaxet, et præfatæ sententiæ terminum usque ad transfretationem comitis Pictavensis
proroget. - "Datum Lugduni, VI. kalendas novembris, pontificatus nostri anno sexto."
Voyez la note du n°3726.

J//327
Toulouse, XVIII, n°10/3.
3723 - Lyon. 1248. 28 octobre.
Copie ancienne
Litteræ Innocentii papæ IV Philippo, thesaurario ecclesiæ Sancti-Hylarii Pictavensis, quibus ei mandat,
ut quidquid decedentes, ad pios usus, absque alia designatione, delegaverint, a testamentorum
curatoribus exigat, et pecuniam inde collectam subsidio Terræ Sanctæ assignans, partem hujusce
pecuniae comiti Pictavensi tradat, cum iter arripuerit transmarinum. - "Datum Lugduni, V. kalendas
novembris, pontificatus nostri anno sexto."
Voyez la note du n°3726.

J//327
Toulouse, XVIII, n°10/5.
3724 - Lyon. 1248. 28 octobre.
Copie ancienne

68
Archives nationales (France)

Litteræ Innocentii papæ IV Philippo, thesaurario ecclesiæ Sancti-Hylarii Pictavensis, quibus ei mandat
ut, in colligendis redemptionibus votorum illorum qui, post transfretationem regis Franciæ, crucis
signaculum assumpserunt, curam adhibcat, et pecuniam inde collectam comiti Pictavensi tradat, statim
ut iter arripuerit transmarinum. - "Datum Lugduni, v. kalendas novembris, pontificatus nostri anno
sexto."
Voyez la note du n°3726.

J//327
Toulouse, XVIII, n°10/7.
3725 - Lyon. 1248. 28 octobre.
Copie ancienne
Litteræ Innocentii papæ IV Philippo, thesaurario ecclesiæ Sancti Hylarii Pictavensis, quibus ei mandat ut
"de redemptionibus votorum crucesignatorum, ... et de legatis a crucesignatis eisdem Terre Sancte
succursui deputatis, usque ad mille marchas argenti" colligat, dictam pecuniam comiti Pictavensi ad
Terræ Sanctæ subsidium proficiscenti assignaturus. - "Datum Lugduni, V. kalendas novembris,
pontificatus nostri anno sexto."
Voyez la note du n°suivant.

J//442
Croisades, I, n°2.
J//327
Toulouse, XVIII, n°10/8.
Original scellé
Copie ancienne
3726 - Lyon. 1248. 28 octobre.
Litteræ Innocentii papæ IV Philippo, thesaurario ecclesiæ Sancti-Hylarii Pictavensis, quibus ei mandat
ut, cum nonnulli de regno Franciæ ac comitatu Pictavensi, ea conditione signum crucis assumpserint, ut,
si noluerint vel non potuerint in Terræ Sanctæ subsidium personaliter proficisci, votum suum, pro certa
pecuniae summa redimerent, hanc pecuniam colligendam studeat, eam comiti Pictavensi traditurus,
statim ut dictus comes iter arripuerit transmarinum. - "Datum Lugduni, v. kalendas novembris,
pontificatus nostri anno sexto."
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre. Voyez l' Inventaire, n°6048.
Les sept bulles qui précèdent et la bulle insérée plus haut sous le n°3679 se trouvent toutes les huit sur
une longue feuille de parchemin en tête de laquelle on lit la note suivante d'une écriture du temps :
Petitur per judicem delegatum fiat publicatio.

J//509
Empereurs de Constantinople, n°4.
3727 - (Constantinople.) Palais de Blaquerne. 1248. Octobre.
Original scellé
Pouvoirs donnés par Baudouin, empereur de Constantinople, à l'impératrice Marie sa femme, d'engager
ses terres de France pour le paiement des sommes par lui empruntées.
Nos, Baudoins, par la grace de Deu tres feaus empereres en Crist, coronez de Deu governierres de
Romanie, et touz jors accroissanz, faisons à savoir à touz ceaus qui ces presentes lettres verront, que cum
nos aions emprunté de marcheanz vint et quatre mile perpres de or, de droit pois au pois de
Costantinoble, les queles perpres, por ce que nos n'en poions autrement finer, nostre chiere compagne
M(arie) l'empererriz, a pris seur soi à paier por nos, nos donons et otroions à nostre devant dite
compagne plain pooir d'engagier nostre terre de outre monz et de France et de allors, por les devans dites

69
Archives nationales (France)

vint et quatre mile perpres paier, après le assenement que nos avons fait à nostre segnor le roi de France
et la reine sa mere et autres genz par noz lettres. Et en tesmoing de ceste chose, nos en avons faites cestes
presentes lettres scellées de nostre seel. Et furent donées en Blaquerne en l'an de l'incarnation Nostre-
Segnor Jhesu-Crist M. CC. quarante oet, el mois de octobre, en l'an novieme de nostre empire.
Scellé en cire rouge, sur double queue de parchemin, du sceau de Baudouin II, décrit dans l' Inventaire
sous le n°11826. - Cet acte porte une date en caractères grecs tracés au cinabre.

J//190
Poitou, I, n°33.
3728 - Paris. 1248. Vendredi 13 novembre
Original scellé
Conventiones initœ inter Hugonem Bruni comitem Engolismensem et Alfonsum Pictavensem comitem,
de comitatu Marchie et castello de Lizigniaco.
Universis presentes litteras inspecturis, Hugo Bruni, comes Engolismensis, salutem. Notum facimus
quod nos, de voluntate karissimi patris nostri, comitis Marchie et domini de Lizigniaco, fecimus
homagium ligium de comitatu Marchie et de castello de Lizigniaco, cum eorum pertinenciis, karissimo
domino nostro nobili viro Alfonso, comiti Pictavensi, hoc salvo quod dictus Hugo, comes Marchie, pater
noster, in homagium domini nostri Alfonsi, comitis Pictavensis, quoad vixerit, remaneat, hoc salvo quod
habeat fructus et proventus dicti comitatus Marchie et castelli de Lizigniaco, cum eorum pertinenciis,
quoad vixerit dictus comes Marchie, pater noster. Et dictus dominus noster Alfonsus, comes Pictavensis,
ad petitionem dicti patris nostri, nos recepit in hominem ligium de predictis, salvis redivenciis suis,
juribus, debitis et consuetis et conquestis excellentissimi domini nostri regis... ( sic) Francie et suis usque
in hodiernum diem factis, et omnibus aliis in predictis, que omnia supradicta ipsi domino nostro... ( sic)
comiti Pictavensi et heredibus ejus in perpetuum remanebunt, et salvo jure quolibet alieno. Nos vero
juravimus, tactis sacrosanctis euvangeliis, quod nos predictum castellum de Lizigniaco, et omnia castella
comitatus Marchie, ubicumque sint, trademus dicto domino nostro... comiti Pictavensi et ejus heredibus,
vel eorum nunciis suas patentes litteras super hoc deferentibus, ad forciam magnam et parvam,
quocienscumque ab ipso vel ejus heredibus, seu nunciis suis, et heredum suorum, suas patentes litteras
deferentibus fuerimus requisiti. Preterea promittimus et tenemur facere quod castellani, qui pro tempore
erunt deputati a nobis seu a nostris heredibus, ad dicta castella custodienda, jurabunt, tactis sacrosanctis
euvangeliis, quando a dicto comite Pictavensi, vel heredibus suis, vel nunciis, sive nuncio eorumdem,
fuerint requisiti, quod tradent dicto domino nostro comiti Pictavensi, vel ejus heredibus, seu nunciis
eorumdem suas patentes litteras super hoc deferentibus, dicta castra ad forciam magnam et parvam,
etiam nobis contradicentibus secundum quod superius est expressum, nobis tamen prius requisitis, dum
tamen simus presentes in comitatu Engolismensi, vel Marchie, vel in castellania de Lezigniaco, et aditum
facilem ad nos prestiterimus. Volumus etiam et concedimus quod si dictum Hugonem, nunc comitem
Marchie, patrem nostrum, dominum de Lezigniaco, guerram movere contingeret contra... regem Francie,
vel contra dominum nostrum Alfonsum, comitem Pictavensem, seu contra heredes ipsorum, vel etiam
aliquid aliud fecerit contra ipsos, vel heredes eorum, propter quod terram debeat perdere, quod dictus
dominus noster comes Pictavensis, seu heredes ejus, predicta comitatum Marchie et castellum de
Lizigniaco, cum eorum pertinenciis, tamquam forefacta possint capere in manu sua, et tamquam sua
propria in perpetuum possidere et retinere, non obstantibus homagiis a nobis factis predicto comiti
Pictavensi ; nec nos, nec heredes nostri ex tunc in dictis comitatu et castello de Lizigniaco, cum eorum
pertinenciis, aliquid juris poterimus reclamare.
Tenebuntur etiam castellani, quocienscumque mutabuntur a nobis vel a nostris heredibus, nobis
irrequisitis, facere juramentum de dictis castellis tradendis dicto domino nostro comiti Pictavensi, vel
ejus heredibus, seu nunciis suis suas patentes litteras deferentibus, nobis prius tamen requisitis, prout
superius est expressum. Volumus etiam et promittimus quod nos inducemus, quantum per jus

70
Archives nationales (France)

poterimus, homines nostros, postquam homagium ipsorum receperimus, ad hoc quod ipsi jurent, salva
fidelitate qua tenentur patri nostro ad vitam suam, quod, si contingat nos, vel heredes nostros, movere
guerram contra... regem Francie, vel ejus heredes, vel contra dominum nostrum... comitem Pictavensem,
vel ejus heredes, et vocati juxta consuetudinem curie comitis Pictavensis fuerimus, in defectu de jure
expectando, vel prosequendo in curia dicti comitis Pictavensis vel heredum ejusdem, quod nos in dicta
guerra contra dictum... regem, vel ejus heredes, vel contra dictum dominum nostrum... comitem
Pictavensem vel ejus heredes non juvabunt ; immo ex tunc erunt dicto domino regi et ejus heredibus et
dicto domino... comiti Pictavensi, et ejus heredibus, contra nos et contra heredes nostros adjutores. In
cujus rei testimonium, presentibus litteris sigillum nostrum duximus apponendum. Actum Parisius,
anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo octavo, die veneris post festum beati Martini
hyemalis.
Traces de sceau pendant sur double queue. - L' Inventaire renferme, sous les n os 835 et 836, la
description des deux sceaux dont Hugues le Brun, comte d'Angoulême, s'est successivement servi.
Voyez Le Nain de Tillemont, t. III, p. 204, et les lettres du Comte de la Marche, insérées plus haut sous
les n os 2928 et 3706.

J//314
Toulouse, VII, n°37.
3729 - 1248. Lundi 23 novembre.
Copie ancienne
Instrumentum quo Martinus de Raust se hominem proprium domini comitis Tolosani profitetur et ei
omnimodum servitium promitti, Johanne de Genebra, bajulo Buseti, hoc juramentum recipiente. - "Acta
fuit hec recognitio II° feria, VIII° die exitus mensis novembris, regnante Lodoico, Francorum rege,
R(aimundo) Tolesano comite, R(aimundo) episcopo, anno M° CC° XL° VIII° incarnationis Domini.
Hujus rei sunt testes Willelmus Capel de Veceriis, etc..., et Matheus de Binhec notarius publicus juratus
noticia capituli Tolose, qui, precibus et mandato supradicti Martini de Raost et dicti bajuli, hanc cartam
scripsit."

J//540
Flandre, I, sac 5, n°17.
3730 - Paris. 1248. Novembre.
Original scellé
Litteroe Johannis de Avesnis et Balduini, fratris ejus, de compositione pro hereditate Margaritoe
comitissoe Flandrioe inita.
Universis presentes litteras inspecturis, Johannes et Balduinus de Avesnis, fratres, milites, salutem in
Domino. Notum facimus quod cum inter nos, quos nobilis domina Margareta, etc... ( Sequuntur eadem
quæ continentur in litteris superius insertis, n°3404.) Predicti autem dominus rex et dominus legatus,
nobis presentibus, in negocio prefato, taliter ordinaverunt et per dictum suum assignaverunt michi,
Johanni de Avesnis, totum comitatum Hainonie cum omnibus pertinentiis, itaquod Balduino fratri meo
teneor de eodem comitatu in portione hereditaria providere. Dicto vero Guillelmo de Domna-Petra
assignaverunt totum comitatum Flandrie, cum omnibus pertinentiis, itaquod fratribus suis germanis,
Guidoni scilicet et Johanni, tenetur de eodem comitatu in portione hereditaria providere. Hec autem
provisiones fient secundum consuetudinem comitatuum predictorum. Hoc autem pronuntiaverunt,
retenta sibi potestate declarandi, exponendi ea que in dicto eorum continentur, si forte inter nos super eo
aliqua dubietas oriretur. Nos autem dictum eorum, sicut prolalum est, approbamus et ratum et gratum
habemus, promittentes nos dictum illud fideliter servaturos, et nullo unquam tempore contraventuros.
Et ad majorem firmitatem, presentes litteras dedimus eidem domino regi, sigillis nostris sigillatas. -
Datum Parisius, anno Domini M° CC° XL° Octavo, mense novembri.

71
Archives nationales (France)

Deux sceaux en cire verte sur double queue. - Le premier est celui de Jean d'Avesnes, décrit dans l'
Inventaire sous le n°626. Le second, dont il ne reste qu'un fragment, est celui de Baudouin son frère ; il
présente à la face le type équestre et au revers un écu, sur lequel on distingue un bandé, brisé d'un lambel
à cinq pendants. (Voyez le n°627 de L' Inventaire.)

J//328
Toulouse, XIX, n°25.
3731 - 1248. Jeudi 3 décembre.
Original
Instrumentum quo notum fit Raimundum Mascaroni domum et honorem sitos "inter honorem
Berengarii Mascaroni et carrariam publicam, et inter honorem canonicorum Sancti-Stephani de Tolosa
et honorem Bernardi Agni", domino Raimundo, Tolosano comiti, vendidisse.
- "Actum est hoc tercio die introitus mensis decembris, feria V a, regnante Lodovyco rege Franchorum,
etc..., anno M° CC° XL° XL° VIII° ab incarnatione Domini. Hujus rei sunt testes Petrus Ramundi, etc...,
et Arnaldus Esquinati, notarius publicus in Alta-Rippa, qui hanc cartam scripsit."

J//304
Toulouse, II, n°102.
3732 - 1248. Mercredi 9 décembre.
Original
Vente par Ramon Escriva, prieur de "Concas", à Raoli, d'une métairie "que es entrel cimiteri e la honor
de B. de Serramontes", moyennant quatre deniers toulousains de rente annuelle, quatre deniers de
reacapte, le cas échéant, et les autres droits seigneuriaux. - "Actum fuit III a feria, VIIII° die introitus
decembris, regnante Lodoico Francorum rege, R(aimundo) Tolosano comite, R(aimundo) episcopo, anno
M° CC° XL° VIII° incarnationis Domini. Hujus rei sunt testes Willelmus de Caiharc, etc..., et Matheus de
Bihec, notarius publicus, qui hanc eartam scripsit."

J//318
Toulouse, IX, n°93.
3733 - (1248.)
Original
Querimoniœ habitantium castri de Aquaviva super injuriis in se a senescallo Carcassonensi illatis.
Vobis dominis magistro P(etro) et fratri Johanni, nos videlicet Benedictus Pontius Chadmar, R. Amel,
Guillelmus Molant, Pontius bajuli nomine huniversitatis castri de Aqua-Viva, diocesis Carcassonensis,
conquerendo denuntiamus et ostendimus quod Guilabertus de Mess, bajulus Minerbensis et a multis
aliis locis, tunc temporis quando dominus Johannes de Afris-Campis erat senescallus Carcassone, dictus
Guilabertus bajulus habuit a nobis injuste XX. solidos Melgorienses, eo quod ipsi bajulus vellebat ponere
super nos malas mores.
Item vobis dominis predictis ostendimus et denuntiamus, quod, quando Vicecomes intravit terram
domini Regis, nos remanssimus apud Aquam-Vivam de Conssensu et voluntate domini Guillelmi de
Hulmeus, qui erat tunc senescallus Carcassone, et fecimus pactum cum Vicecomite ut ne intraret apud
Aquam-Vivam, ad minus donec haberet burgum Carcassone ; et etiam propter hoc CCC. solidos
Melgorienses eidem dedimus et, ultra, omnia jura, que dominus Rex habebat apud Aquam-Vivam,
servavimus. Et quando Vicecomes et sui arripuerunt fugam, Petrus de Ulmeus, bajulus tunc domini
Guillelmi de Hulmeus, habuit a nobis injuste et contra juris rationem LX. libras Melgoriensium et ex alia
parte dedimus eidem P(etro) de Ulmeus C. solidos Melgorienses, pro timore eo quod ipse vellebat super
nos ponere malas et injustas consuetudines.

72
Archives nationales (France)

Item vobis, dominis predictis, conquerendo ostendimus quod, quando comes Tolose intravit terram
domini Regis, dominus Guillelmus de Hulmeus erat tunc senescallus Carcassone, nos restituimus et
servavimus omnes redditus et jura, que dominus Rex habebat apud Aquam-Vivam. Postquam vero
dominus comes Tolose et sui arripuerunt fugam, dominus Guillelmus de Hulmeus exivit istius patrie, et
statim dominus Hugo de Arsis fuit senescallus Carcassone, et Milet Bergonion, qui erat tunc bajulus,
habuit a nobis injuste, vel aliquis pro ipso, XL. libras Melgoriensium. Dicebat nobis quod de mandato
domini Hugonis de Arsis dictos denarios nobis petebat.
Item dictus Milet Bergonion abuit a nobis injuste XX. solidos Melgorienses unde vobis, dominis magistro
Petro et fratri Johanni, misericorditer suplicamus, quatinus dictos denarios secundum vestram ( sic)
nobis restitui faciatis. Tamen sciatis pro certo quod nos sustinuimus multa mala et inhonesta diu propter
bailivos, que non sunt scripta in hac sedula.

J//314
Toulouse, VII, n°35.
3734 - 1248-49. Samedi 16 janvier.
Copie ancienne
Instrumentum quo "Bernardus Guitardi" notum facit se locum, qui vocatur "La Romegia," cum omnibus
ejusdem pertinentiis et appenditiis, domino R(aimundo) comiti Tolosano, vendidisse.-"Actum fuit hoc
VII a feria, XV° die, in mense januarii, regnante Lodoico, Francorum rege, R(amundo) Tolosano comite,
R(amundo) episcopo, anno M° CC° XL° VIII° incarnationis Domini. Hujus rei sunt testes Willelmus
Capel de Veceriis, etc... et Johannes de Genebra, qui tunc erat bajulus Buseti, qui, pro dicto domino
comite Tolosano et ejus loco, totam dictam venditionem recepit, et Matheus de Binhec, notarius publicus
juratus noticia capituli Tolose, qui precibus et mandato dicti Bernardi Guitardi et dicti Johannis bajuli
hanc cartam scripsit."
Pour faire concorder les divers éléments de la date, il faut de toute manière supposer une erreur du
scribe. Si la pièce est réellement du samedi, il aurait dû écrire : XVI° die, in mense januarii ; si elle est du
15 janvier, il aurait dû mettre : feria VI a.

J//322
Toulouse, XIII, n°71.
3735 - 1248-49. Samedi 16 janvier.
Copie ancienne
Instrumentum quo notum fit Petrum Ar(naldum) Graihl et Poncium Graihl, ejus fratrem, terram
interrivum qui vocatur de Soet et albergariam, etc., sitam, Raimundo comiti Tolosano vendidisse. -
"Actum fuit hoc VII a feria, XV° die, in mense januarii, regnante Lodoico Francorum rege, etc... anno M°
CC° XL° VIII° incarnationis Domini. Hujus rei sunt testes Willelmus Capel de Veceriis, etc... et Matheus
de Binhec, notarius juratus noticia capituli Tolose, qui hanc cartam scripsit."
Les divers éléments de la date ne concordent pas entre eux. Voyez l'observation du numéro précédent.

J//314
Toulouse, VII, n°37.
3736 - 1248-49. Vendredi 22 janvier.
Copie ancienne
Instrumentum quo "Ugo d'Albi et uxor ejus Rica... recognoverunt et concesserunt se esse homines
proprios domini Raimundi... comitis Tolosani." - "Facta fuit hec recognicio VI a feria, X° die exitus
mensis januarii, regnante Lodoico Francorum rege, (Raimundo) Tolosano comite, R(aimundo) episcopo,
anno M° CC° XL° VIII° incarnationis Domini. Hujus rei sunt testes : Petrus Vi-Franc et Willelmus de
Caiharcho et Poncius Ivernat et Matheus de Binhec notarius publicus juratus, noticia capituli Tolose, qui

73
Archives nationales (France)

hanc cartam scripsit, etc..."

J//509
Empereurs de Constantinople, n°3 bis.
3737 - 1248-49. 30 janvier.
Original scellé
Lettre de Marie, impératrice de Romanie, priant Blanche, reine de France, de faire payer à Escot Toscan
cinq cent cinquante livres tournois.
A la très haute et nostre très chière auntein et très chière dame, ma dame Blanche, par la grace de Deu
roine de France, Marie, par cele meisme grace empereriz de Romanie, salut et recomandement. Cum il
soit chose que nos eussiens emprunté en Costantinoble de sire Escot Toscan, citeien de Costantinoble,
porteor de ces presentes lettres, V.L. et L. livres de Tornais, à paier ou à fere paier en France par le
serement de nos et de Jahan nostre frere à celi Escot, ou à son comandement qui ces lettres portera,
dedenz les premiers XV. jorz puis qu'il, ou ses comandemenz, vos aura ces lettres mostrées, nos vos
prions, tant com nos povons, que vos à celi Escot, ou à son comandement ces lettres presentes portant,
fetes paier V. C. et L. livres de Tornais, de ce que vos avez là dou nostre et dou Jahan, mon frere. Et sache
Vostre Hautesce, douce dame, que sil n'estoit paiez, dedenz le termine devantdit, des V. C. et L. livres
devantdites, que nos et Jahans mes freres, d'iloques en avant, serons tenu sor toz nos biens et par nostre
serement de paier ou de fere paier au devantdit Escot, ou à son comandement, les V. C. et L. livres de
Tornais devantdites de chatel, et par deseure, toz les domages et les deperz et les despens rendre et
restorer à celi Escot, ou à son comandement ces lettres presentes portant, qu'il porroient dire par lor
serement qu'il auroient eu par la defaute dou paiement des V. C. et L. livres ne mie fet au termine devant
nomé. Et en tesmoignance de ceste chose avons nos baillié au devantdit Escot ces lettres presentes
saellées de nostre sael. - Ces lettres furent fetes en l'an de l'incarnation M. CC. XL. ouit, ou mois de
janver, la tierce kalende de fevrier.
Sceau en cire rouge sur double queue : le sceau de Marie, impératrice de Constantinople, est décrit dans
l' Inventaire sous le n°11828.

J//198
Champagne, VI, n°140.
3738 - Lyon. 1248-49. 31 janvier.
Original scellé
Litteræ Innocentii papæ ad... abbatem S. Genovefæ,... cancellarium et magistrum Petrum de P.,
canonicum Parisiensem, quibus mandat ut causam inter regem Navarræ, Campaniæ comitem, ex una
parte, atque Senonensem archiepiscopum et quosdam Senonensis, Trecensis et Parisiensis diœcesium
clericos, de pedagio castri Braii-superSequanam, pendentem, audiant et appellatione remota, fine debito
terminent. - "Datum Lugduni, II. kalendas februarii, pontificatus nostri anno sexto."
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre. - Inventaire, n°6048.

J//314
Toulouse, VII, n°41.
3739 - Condom. 1248-49. 31 janvier
Original
Instrumentum quo Ozils de Maorlhone, pro se et uxore sua Saura, filia quondam Geraldi de Cadoilha et
dominæ Bertrandæ uxoris ejus, et Poncius de Sancto-Privato, pro se et Beatrice, uxore sua, præsente et
interrogante domino suo R(aimundo) comite Tholosæ, Provinciæ marchione, recognoscunt et
profitentur se quidquid juris ex parte præfatorum Geraldi et Bertrandæ, "in castris seu villis Naiaci,
Mirandolli et Cordue,... et in omni tenemento et honore et universis juribus et pertinentiis Castrinovi de

74
Archives nationales (France)

Perendesio, " in feodum ligium a præfato comite tenere. - "Acta sunt hec apud Condomium ultima die
mensis januarii, regnante Lodoico Francorum rege et eodem domino R(aimundo) Tholosano comite et
R(aimundo) episcopo, anno M° CC° XL° octavo ab incarnatione Domini. Testes presentes interfuerunt
dominus Amalricus vicecomes Narbone, Poncius de Villanova, etc.. Et ego Bernardus Aimericus,
publicus Tholose notarius, qui... hanc cartam scripsi."

J//509
Empereurs de Constantinople, n°3.
3740 - Négrepont. 1248-49. 31 janvier.
Original scellé
Lettre de Marie, impératrice de Romanie, priant Blanche, reine de France, de faire payer à Pierre de
Roni deux cent quarante - cinq livres Parisis.
A la très haute et nostre dame et auntein, ma dame Blanche, par la grace de Deu roine de France, Marie,
par cele meisme grace empereriz de Romanie, salut et recomandement, com à nostre très chière dame.
Cum il soit chose que nos eussiens autrefoiz prié Vostre Hautesce, que vos feissiez fere paiement à nostre
chivalier messire Pierre de Roni, porteor de ces lettres, de CC. livres de Parisis, nos vos prions et
requerons, tant com nos povons, que vos à celi Pierre de Roni, ou à son commandement qui ces lettres
vos portera, fetes fere paiement de CC. et XLV. livres de Parisis, avant ce que vos facez fere paiement à
nul des marchaanz ; que sachiez, dame, quil nos a fet grant bonté dou sien prester et avant et après. Et en
tesmoignance de ceste chose, nos vos envoions ces lettres presentes saelées de nostre sael. - Ces lettres
furent fetes à Negrepont, l'an de l'incarnation M. CC. XL. ouit, le darrean jor de janver.
Scellé en cire rouge, sur double queue de parchemin, du sceau de Marie, impératrice de Constantinople,
décrit dans l' Inventaire sous le n°11828.

J//473
Quittances, I, n°10.
3741 - Négrepont. 1248-49. Janvier.
Original scellé
Lettre de Marie, impératrice de Romanie, priant Blanche, reine de France, de faire payer à Bon de Monz,
Toscan, six cent quatre-vingts livres tournois.
A la très haute et nostre très chière dame ma dame Blanche, par la grace de Deu roine de France, Marie,
par icele meisme grace empereriz de Romanie, salut et recomandement, com à nostre très chière dame.
Cum il soit chose que nos eussiens emprunté, en Costantinoble, de Bon de Monz, Toscan, citeien de
Costantinoble, porteor de ces lettres, VI° et LXXX. livres de Tornais, à paier ou à fere paier en France,
par le serement de nos et de Jahan, nostre frere, à celi Bon de Monz ou à son comandement ces lettres
portant, dedenz les premiers XV jorz puis qu'il, ou ses comandemenz, vos aura ces lettres mostrées, nos
vos prions, tant com nos porrons, que vos à celi Bon de Monz, ou à son comandement ces lettres portant,
fetes paier VI° et LXXX. livres de Tornais, de ce que vos avez là dou nostre, et dou Jahan, mon frere. Et
sache Vostre Hautesce, douce dame, que, s'il n'estoit paiez dedenz le termine devantdit, des VI c et
LXXX. livres de Tornais devantdites, que nos et Jahans, mes freres, d'iloques en avant serons et somes
tenu, sor toz nos biens et par nostre serement, de paier ou de fere paier au devantdit Bon de Monz, ou à
son comandement, les VI c et LXXX. livres de Tornais devant dites de chatel, et par deseure, toz les
domages et les despens et les deperz rendre et restorer à celi Bon de Monz ou à son comandement, qu'il
diront par lor serement qu'il auront eu par la defaute de lor paiement. Et en tesmoignance de ceste
chose, avons nos baillié au devantdit Bon de Monz ces lettres presentes saelées de nostre sael.
- Ces lettres furent fetes à Négrepont, l'an de l'incarnation M. CC. XL. ouit, ou mois de janver oissant.
Traces de sceau pendant sur double queue. - Inventaire, n°11828.

75
Archives nationales (France)

J//314
Toulouse, VII, n°37.
3742 - 1248-49. Mardi 2 février.
Copie ancienne
Instrumentum quo "Willelmus Ponsonenc et ejus filii Bernardus et Willelmus Petri... recognoverunt et
concesserunt se esse homines proprios domini Raimundi... comitis Tolosani." - "Hoc fuit ita factum, III a
feria, II° die introitus mensis febroarii, regnante Lodoico Francorum rege, R(aimundo) Tolosano comite,
R(aimundo) episcopo, anno M° CC° XL° VIII° incarnationis Domini. Hujus rei sunt testes : Willelmus de
Caiharc, etc... et Matheus de Binhec, notarius publicus juratus, noticia capituli Tolose, qui hanc cartam
scripsit precibus et mandato supradictorum Willelmi Ponsonenc et ejus filii Bernardi et Willelmi Petri et
dicti Johannis bajuli."
A la suite de cette pièce sont transcrits deux actes de même nature, datés du même jour et donnés au
nom de "Arnaldus Bernardi" et de "Bernarda d'Albi".

J//314
Toulouse, VII, n°35.
3743 - 1248-49. 15 février.
Copie ancienne
Instrumentum quo Wilelmus Petri del Vilar, se proprium hominem domini R(aimundi) comitis Tolosani
recognoscit et ei omnimodam promittit fidelitatem. "Hoc fuit ita positum XV° die in mense febroarii,
regnante Lodoico Francorum rege, R(aimundo) Tolosano comite, R(aimundo) episcopo, anno M° CC°
XL° VIII° incarnationis Domini. Hujus rei sunt testes Poncius Ivernat, etc... et Matheus de Binhec,
notarius publicus juratus, noticia capituli Tolose, qui, precibus et mandato dicti Willelmi Petri et dicti
Johannis bajuli, hanc cartam scripsit."
A la suite de cette pièce sont transcrits deux actes de même nature, datés du même jour et donnés au
nom de "Willelmus Capelherius et Raimundus Vercanterius".

J//322
Toulouse, XIII, n°70.
3744 - 1248-49. Vendredi 19 février.
Original
Instrumentum quo notum fit dominam Gaudam, uxorem Raimundi Laurentii, et eorum infantes,
solvisse "domino Ramundo comiti Tolose et ejus ordinio, totum quantum poterant petere vel requirere
sive amparare in bovaria de Monte-Aurono, et in domibus, et in honoribus cultis et incultis ejusdem
bovarie." - "Hoc fuit factum X. die exitus mensis febroarii, feria VI., regnante Lodoico Francorum rege,
etc... Anno M° CC° XL° octavo ab incarnatione Domini. Hujus rei sunt testes W. de Roaxio, etc... et
Bernardus de Samatano, qui cartam istam scripsit."

J//473
Quittances, I, n°10.
3745 - Négrepont. 1248-49. Février.
Original scellé
Lettre de Marie, impératrice de Romanie, priant Blanche, reine de France, de rembourser à Ernaut de
Nioles, chevalier, dix-huit cents livres tournois.
A la très haute et nostre très chière dame et très chière auntein ma dame Blanche, par la grace de Deu
roine de France, Marie, par cele meisme grace empereriz de Romanie, salut et recommandement, com à
nostre très chière dame. Cum il soit chose que nos aiens emprunté et receu, à Nigrepont, à nostre grant

76
Archives nationales (France)

besoing, de sire Ernaut de Nioles, qui ces lettres vos porte, M. et VIII. cenz livres de Tornaiz, sanz usure
et sanz nul preu et en deniers purement ; et en tele manière que nos et Jahans, mes freres, avons juré sor
la sainte Deu Evangile que nos les devantdites mil et VIII. cenz livres de Tornais ferons paier en France, à
celi Ernaut ou à son certain message, avant ce que nus autres, quicunques il soit, reçoive nul paiement de
par nos, et dedenz les premiers XV. jorz puis qu'il, ou ses messages, vos aura ces lettres mostrées ; nos
vos prions, dame, tant com nos povons, que vos de ce que vos avez là de la nostre chose et de la chose
Jehan, mon frere, fetes paier à celi sire Ernaut, ou à son certain message, mil et VIII. cenz livres de
Tornais. Et sachiez, douce dame, que s'il, ou ses messages, n'estoit paiez au termine devant nommé, que
nos li avons en covenant, que dès l'ores en avant serons tenu et je et Jahans, mes freres, par nostre
serement de paier ou de fere paier au devantdit Ernaut, ou à son certain message, dedenz les premiers
XV. jorz puis que ces lettres nos seront mostrées. en quelque liu que nos trové serons et nos et Jahans,
mes freres, avant ce que nus autres marchaanz soit paiez, et sanz nul contredit, les mil et VIII. cenz livres
de chatel et V c livres de Tornais de poine, por travail et toz les domages et les despenz qu'il diront par lor
serement qu'il auront eu par la defaute de lor paiement. Dont nos vos prions, douce dame, tant com nos
povons, que vos nos fetes quiter de ceste dette en tele manière que nos n'i aiens honte, ne domage, ne
que nos ne seiens parjure, et que nos puissiens autre foiz, se besoinz nos estoit, recoverer à aus et à lor
amis. Et en tesmoignance de ceste chose, nos avons baillié à celi sire Ernaut de Nioles ces lettres saelées
de nostre sael. Et je Jahans de Briene, li freres de madame l'Empereriz, en tesmoing de ce que je voil qui
soit paiez dou mien, ausinques com de celi de ma dame, por ce que je i sui tenuz par mon serement de la
dette paier, ai mis mon seal en ces lettres. - Ces lettres furent donées à Negrepont, en l'an de l'incarnation
M. CC. XL°. ouitesme, ou mois de fevrier.
Traces de deux sceaux pendants sur double queue. - Le premier était celui de Marie, impératrice de
Constantinople ( Inventaire, n°11828) ; le second était celui de Jean de Brienne, décrit dans l' Inventaire
sous le n°275, d'après un type appendu à un acte de 1288.

J//610
Empereurs d'Allemagne, n°6.
3746 - Au camp devant Ingelheim. 1249. 1 er mars.
Original scellé
Willelmus, Romanorum rex, Frederico, burgravio de Nurenberc, omnia feoda ducis Meranioe concedit.
Willelmus, Dei gratia, Romanorum rex semper augustus, universis imperii fidelibus graciam suam et
omne bonum. Ut fidelium nostrorum intendamus commodis et honori eorum obsequiosa merita nos
sollicitant et inducunt. Notum igitur facimus universis quod nos, ex liberalitate regia, nobili viro
Friderico, burgravio de Nurenberc, fideli nostro, pensatis serviciis suis, contulimus omnia feoda que (
sic) dux Meranie, clare memorie, ab imperio dinoscitur, titulo feodi, tenuisse. In cujus rei testimonium
presens scriptum sigillo nostro fecimus roborari. Datum in castris apud Ingelnheim, kalendis marcii,
indictione VI a, anno Domini M° CC° XL° IX°, anno regni nostri primo.
Traces de sceau pendant sur double queue. - Le sceau de Guillaume, comte de Hollande et roi des
Romains, est décrit dans l' Inventaire sous le n°10889.
Bien que cet acte soit daté du 1 er mars 1249, c'est-à-dire avant Pâques, il ne doit pas être reporté à
l'année 1250, puisqu'il fut donné l'an premier du règne de Guillaume, et que ce prince avait été couronné
le 1 er novembre 1248. (Voyez Nat. de Wailly, Éléments de paléographie, t. I, p. 305.) En outre, pendànt
les mois de février et mars 1249, Guillaume assiégea Ingelheim, tandis qu'au printemps de 1250 il se
trouvait en Hollande. (Voyez Böhmer, Regesta Imperii, p. 12 et 14.) La mention de l'indiction est fausse
et ne convient ni à l'an 1249 ni à l'an 1250 ; il faut mettre indictione VII a et non VI a. On sait que dans les
usages des chancelleries allemandes, au moyen âge, l'année commençait à Noel.

77
Archives nationales (France)

J//314
Toulouse, VII, n°35.
3747 - 1248-49. Mardi 9 mars.
Copie ancienne
Instrumentum quo Bernardus del Vilar "recognovit et concessit se esse homo ( sic) proprius domini
Ramundi... comitis Tolosani." - "Hoc fuit ita positum III a feria, VIIII° die introitus mensis marcii,
regnante Lodoico Francorum rege, Raimundo Tolosano comite, Raimundo episcopo, anno M° CC° XL°
VIII° incarnationis Domini. Hujus rei sunt testes : Poncius Ivernat et Petrus Stephani et Matheus de
Binhec notarius publicus juratus, noticia capituli Tolose, qui precibus et mandato dicti Bernardi del Vilar
et dicti Johannis bajuli hanc cartam scripsit."

J//314
Toulouse, VII, n°37.
3748 - 1248-49. Mardi 9 mars.
Copie ancienne
Instrumentum quo "Petrus Porquerius qui manet apud Busetum... recognoscit et concessit se esse homo
proprius ( sic) domini Raimundi... comitis Tolosani." - "Hoc fuit ita positum III a feria, VIIII° die
introitus mensis marcii, regnante Lodoico Francorum rege, Raimundo Tolosano comite, Raimundo
episcopo, anno M° CC° XL° VIII° incarnationis Domini. Hujus rei sunt testes : Willelmus de Caiharc et
Willelmus Ponsonenc et Petrus Bastida et Matheus de Binhec notarius publicus juratus, noticia capituli
Tolose, qui precibus et mandato dicti Petri Porquerii et supradicti Johannis bajuli hanc cartam scripsit."
A la suite de cette pièce est transcrit un autre acte de même nature, daté du même jour et donné au nom
de Pontius Ivernat.

J//304
Toulouse, II, n°75.
3749 - 1248-49. 14 mars.
Original
Charta qua notum fit Michaelem de Ros et dominam Englesiam, ejus uxorem, vendidisse "domino
Raimundo... Tolosano comiti et ejus ordinio totum hec quod ipsi habebant vel habere debebant... apud
Portellum, sive in alodio, aut in territorio, aut in decimario." - "Hoc fuit factum XIIII. die introitus
mensis marcii, regnante Lodoico rege Francorum et codem domino R(aimundo) Tolosano comite et
R(aimundo) episcopo, anno ab incarnatione Domini M° CC° XL° VIII°. Hujus rei sunt testes :
R(aimundus) Dalfaro, et Feirandos Dalfaro, etc., et Stephanus Medicus, qui cartam istam scripsit."

J//314
Toulouse, VII, n°35.
3750 - 1248-49. Mercredi 17 mars.
Copie ancienne
Instrumentum quo Raimundus Aimericus "recognovit et concessit se esse homo proprius ( sic) domini
Raimundi... comitis Tolosani." - "Hoc fuit ita positum IIII a feria, XII° die exitus marcii, regnante
Lodoico Francorum rege, R(amundo) Tolosano comite, R(amundo) episcopo, anno M° CC° XL° VIII°
incarnationis Domini. Hujus rei sunt testes : Willelmus Capel de Veceriis, etc... et Matheus de Binhec
notarius publicus juratus, noticia capitule Tolose, qui precibus et mandato dicti R(amundi) Aimerici et
dicti Johannis bajuli hanc cartam scripsit."
Pour faire concorder les divers éléments de la date, il faut mettre XV° die exitus marcii, ou bien reporter
la pièce au samedi 20 mars et mettre VII aferia.

78
Archives nationales (France)

J//324
Toulouse, XV, n°24.
3751 - 1248-49. Jeudi 18 mars.
Copie ancienne
Instrumentum quo notum fit Poncium Ivernat "R(aimundo) comiti Tolosano et ejus ordinio XXII.
denarios Tolosanos obliarum, cum omni dominatione sibi pertinenti," vendidisse. - "Actum fuit IIIII a
feria, XV° die in mense marcii, regnante Lodoico Francorum rege, etc., anno M° CC° XL° VIII°
incarnationis Domini. Hujus rei sunt testes : Willelmus de Caiharc, etc... Et fuit factum in presentia
Johannis de Genebra, qui tune erat bajulus de Buseto, qui, pro dicto domino comite et ejus loco, totam
dictam venditionem recepit, et Matheus de Binhec qui de toto est testis et hanc cartam scripsit."
Pour faire concorder les divers éléments de la date, il faut mettre XVIII° die in mense marcii, ou bien
reporter la pièce au lundi 15 mars et mettre I aferia.

J//314
Toulouse, VII, n°40.
3752 - Toulouse. 1248-49, 19 mars.
Original
Instrumentum, per litteras alphabeti divisum, quo "Ramundus, Dei gratia comes Tholose, marchio
Provincie... tradidit Lupo de Fuxo et Rogerio Isarno, filio suo, et heredibus et successoribus suis et
ordinio eorum, omnia jura... que dictus Lupus, tempore quo dominus Lodovicus, clare memorie, rex
quondam Francie, venit Avinionem..., tenebat et possidebat in castro Fani-Jovis." De quibus omnibus
praefati Lupus et Rogerius Isarnus dicto domino Comiti homagium ligium et fidelitatem faciunt. - "Acta
fuerunt hec ita et concessa Tholose in castro Narbonensi, XIII° die exitus mensis marcii, regnante
Lodovico Francorum rege et eodem domino R(amundo) Tholosano comite, et R(amundo) episcopo, anno
ab incarnatione M° CC° XL° octavo. Testes presentes fuerunt ad hoc vocati et rogati : Sicardus Alamanni,
Berengarius de Promilhaco, vicarius Tholose, etc... Et ego Bernardus Aimericus, publicus Tholose
notarius, qui, mandato ipsius domini Comitis et dictorum Lupi et Rogerii Isarni, hoc presens publicum
scripsi instrumentum."

J//314
Toulouse, VII, n°42.
3753 - Toulouse. 1248-49, 21 mars.
Original
Instrumentum quo Raimundus comes Tholosae, marchio Provinciae, notum facit se quidquid Geraldus
de Guordone sibi "in castro Montis-acuti aut in tenemento vel ejus pertinentiis," dedit, fideli suo Arnaldo
de Monteacuto, et ejus liberis, in perpetuum donare et concedere. - "Acta sunt hec Tholose, XII. kalendas
aprilis, anno Domini M° CC° XL° octavo. Testes presentes interfuerunt vocati et rogati : Mecarius,
Rychardus Filinguerius, Sicardus Alamanni, etc... Et ego Bernardus Aimericus, publicus Tholose
notarius, qui, mandato ipsius domini Comitis et dicti Arnaldi de Monte-acuto, hanc cartam scripsi."

J//192
Poitou, II, n°19.
5754 - Pontoise. 1248-49, Mars.
Original scellé
Homagium ab Herrico de Luziaco Alfonso, comiti Pictavensi, proestitum.
Universis presentes litteras inspecturis Herricus, dictus Grossus, dominus Luziaci, salutem. Noverint
universi quod ego accepi in feodum ab illustrissimo viro Alfonso, filio regis Francorum, comite

79
Archives nationales (France)

Pictavensi, centum libratas terre, scilicet fortericiam de Chaveiniaco, cum pertinentiis omnibus, et
fortericiam de Chauteis, et villam de Noviz, cum omnibus pertinentiis, que omnia a nemine tenebam. Et
si predicte fortericie et ville non valerent centum libras redditus annuatim, illud, quod minus valerent,
debeo et teneor supplere integre de aliis redditibus meis, que a nemine teneo, et sunt de proprio alodio
meo. In cujus rei testimonium, presentes litteras sigilli nostri munimine fecimus roborari. - Actum apud
Pontisaram, anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo octavo, mense martio.
Traces de sceau pendant sur double queue. - Le sceau de Henri dit le Gros, seigneur de Louzy (Deux-
Sèvres), n'existe plus aux Archives.

J//273
Auvergne, II, n°2.
J//327
Toulouse, XVIII, n°12.
Minute.
Statuta villoe Riomo in Arvernia ab Alphonso, comite Pictavensi, concessa.
Minute sans date.
3755 - 1248-49, Mars.
In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Nos Amphonsius, illustris regis Francie quondam filius,
comes Pictavensis, notum facimus, tam presentibus quam futuris presentes literas inspecturis, quod nos,
utilitati nostre et successorum nostrorum, et universitati hominum in villa nostra de Riomo, sita in
Claromontensi dyocesi, commorantium et advenientium ibi, et facientium transitum per eandem, nunc
et in futuris temporibus providere volentes, cum humana memoria de facili elabatur, ne que gesta sunt in
tempore possint elabi cum eodem, usus, statuta et consuetudines et usagia per que dicta villa Riomi et
homines ipsius et alii supradicti possint et posse volumus de cetero, per nos et successores nostros, in
perpetuum gubernari et regi, in scriptis dignum duximus redigenda, prout in hac presenti cedula
continentur, ut valeant perpetue memorie commendari. - Sane in primis scire volumus universos quod
nos dedimus et concessimus, nunc et in perpetuum, omnibus hominibus et mulierbus mansionem
facientibus, et illis qui venient mansionem facturi et qui mansuri sunt in villa Riomi et omnibus illis qui
domicilium ibi habebunt, consuetudines, et usus, et libertates, sive franchisias, quecumque poterunt
meliores inveniri ad opus burgensium, apud Montempessulanum, vel apud Montemferrandum, vel apud
Silviniacum, seu in quibuscumque aliis bonis villis. - Volentes scire universos et singulos quod pede sive
platee in quibus domus sunt edificate, in camino, sive in strata publica ville Riomi, sunt et debent esse
sexdecim brachiatarum in longum et in latitudinem octo brachiatarum. Et in qualibet peda habemus
unam quartam frumenti annuatim reddendam, ratione census et dominii, prout in villa Riomi venditur
et comparatur. Pede vero, que sunt extra caminum in ipsa villa, sunt et debent esse duodecim
brachiatarum in longum, et sex brachiatarum in latitudinem. Et in qualibet illarum pedarum habemus,
annis singulis, quandam quartam frumenti, ratione census et dominii, prout venditur et emitur, in villa
Riomi. - Quicumque habet domicilium in villa Riomi non tenetur dare leydam de quacumque re sua,
quando eam vendiderit. - Quicumque acceperit vel habuerit pedam in dicta villa et non edificaverit et
clauserit eam infra annum et diem, amittit eam, et potest alii dari [per conestabulum nostrum 1], nisi ille,
cujus est peda illa, aliud domicilium habuerit in villa Riomi. - Si aliquis extraneus, vel alienigena venerit,
[de terra Auvernie, et terris propinquis], mansionem facturus in villa Riomi, qui possit appellari et
convinci de servitute, vel de aliqua alia consuetudine, et non erit evocatus vel requisitus super hoc infra
annum et diem, ex tunc poterit remanere in villa Riomi, tanquam homo francus et liber, [sicut unus de
villa], et non tenebitur super hoc alicui respondere, nisi ad usum et consuetudinem ville Riomi. -
Quicumque venerint mansionem facturi apud Riomum, debebunt ibi stare et manere securi, quamdiu
parebunt juri, ad usum et consuetudinem ipsius ville. Si vero noluerint parere juri et justicie, nos et
successores nostri [volumus quod libere recedat cum rebus suis per terram et potestatem nostram infra

80
Archives nationales (France)

quadraginta dies, ita tamen quod caveat de stando juri si teneatur alicui... super contractu vel delicto,
coram nobis teneatur cuilibet conquerenti stare juri, donec causa pace vel nostro judicio sit finita, nisi
tale fuerit delictum, etc.] ; debemus eos conducere et guidare et res ipsorum quadraginta diebus per loca
in quibus habemus jurisdictionem et posse et districtum, quandocumque voluerint a villa recedere,
propter franchisiam et libertatem ville Riomi. - Quicumque miserint, vel habuerint, seu
commendaverint, vel deposuerint res vel bona sua, quecumque illa sint, in villa Riomi, hii qui hoc
fecerint, propter pacem, vel propter guerram quam haberemus forte contra dominos eorumdem, non
debent res seu bona illa amittere, [que posuerint ante guerram] ; immo possunt ea inde asportare et
transferre libere et pacifice, [infra quadraginta dies] quandocumque voluerint. - Quicumque habent vel
habuerint domos in villa Riomi, [et suburbiis], non amittent eas propter aliquam guerram [quam alii
facerent, dum tamen isti non facerent guerram hoc tamen salvo quod contra inhibitionem nostram non
possint guerrare], nec propter hoc timebunt de nobis vel de nostris, eundo vel redeundo, [si habeant
domicilium apud Riomum.] - Si aliquis voluerit recedere a villa Riomi, volens mansionem facere in
dominio alterius cujuscumque, [libere et pacifice cum rebus suis recedat] per loca, in quibus habemus
districtum et posse, nisi ille, qui ita voluerit recedere, [aliquid fecerit, vel faciat], propter quod ipse, [vel]
res ejus, debeant ibi remanere, vel detineri. - Quicumque vendit apud Riomum domum [vel res deforis],
que movent de dominio nostro et sunt de usu et consuetudine ville Riomi, nos habemus, in qualibet
precii illius venditionis libra, duodecim denarios ratione vendarum, et, satisfacto super vendis illis, nos,
vel baillivi nostri, debemus concedere [justam] venditionem, et rem [juste] venditam, [preterquam in
manu mortua, etc.]. - Si quis pignori obligaverit domos vel rem aliquam aliam que sit de usu et
consuetudine ville Riomi, nos et nostri debemus illud concedere libere et absque aliquo dono, [salvo jure
nostro et redeventiis nostris nisi ex hoc dominio nostro vel tranquillitati ville posset periculum generari].
- Preterea sciendum est quod pede et concessiones date et facte a bailivo nostro, in villa Riomi [et
suburbiis], que ad nos pertinent, [vel fient de cetero per conestabulum nostrum solum, non per
baillivum] debemus habere firmas et stabiles, et nos habituros promittimus, acsi per nos ipsos fuerint
facte. - Quicumque habent vel habituri sunt domos vel quascumque res alias apud Riomum, libere
possunt eas dare et vendere, [salvis vendis], et obligare pignori cuicumque voluerint, preterquam locis
religiosis et presbyteris et clericis et militibus et servientibus. Et, si hoc forte factum fuerit, hee persone
debent illud vendere infra annum et diem, quia tales non debent habere domos apud Riomum, nisi
fecerint consuetudines ville Riomi, vel domus et possessiones et res alie ad eos devenerint, occasione vel
nomine hereditatis cujuscumque. - Inter hec scire volumus universos quod nos non debemus, nec
habemus, nec aliquis pro nobis facere debet, in villa Riomi, talliam, toltam nec questam, [nisi in casibus
licitis, puta pro filia nostra maritanda, pro militia nostra vel successorum nostrorum, pro subsidio
transmarino, etc.] ; nec vendere, nec emere per vim, vel per compulsionem aliquam, [nisi in casibus
licitis] ; nec debet aliquis intrare in villa Riomi, [nisi velit stare juri ad usus et consuetudines ville Riomi],
qui aliquam injuriam fecerit hominibus ipsius ville in [villa Riomi], sine voluntate illius cui facta est
injuria, vel illata, [vel nostra vel ballivi nostri]. - Item sciendum est quod nos dedimus et concessimus
monasterium Sancti Amabilis de Riomo abbati et conventui ipsius monasterii, tali modo et sub tali lege,
quod aliquis de villa Riomi non det eis pro sepultura nisi quantum voluerit. [ Mutandus est iste articulus,
sic : Non contradicimus quin homines de villa Ryomi tantum dent pro sepultura, quantum consueti sunt
dare a longis temporibus retroactis]. - In clamore simplici habemus tantum tres solidos. - In clamore de
percussione, aut verbere, vel de sazina corporis irato animo, habemus LX. solidos, ad voluntatem et
miserationem nostram, cum probatum fuerit non aliter. - Si aliquis, qui non est de villa Riomi, neque de
usu vel consuetudine ipsius ville, trahit coram nobis, vel coram bailivo nostro, in causam, aliquem de
villa Riomi, ille qui non est de ipsa villa debet nobis loycas de litigio. Et ille qui convenitur et est de dicta
villa non tenetur nobis dare vel bailivo nostro propter hoc loytas. - Item nos non debemus compellere
aliquem de villa Riomi ad litigandum extra ipsam villam, [de contractu vel delicto factis et initis in villa
Riomi et pertinentiis, excepta causa appellationis]. Nec debemus ab eis levare seu habere pro litigiis vel

81
Archives nationales (France)

causis ipsorum loytas, sive expensas. - Si contigerit firmari duellum apud Riomum in nostra curia ex quo
illi qui firmant [dederunt gagia duelli], nos habemus ibi LX. solidos ad voluntatem et miserationem
nostram in illo qui se retraheret a duello. (Item homines ville Riomi non tenentur firmare duellum, et, si
firmaverint vel juraverint, etiam in ipso campo duelli potest se retrahere quicumque voluerit et ille qui se
retraxerit debet nobis sexaginta solidos). - Si vir et mulier capiuntur in adulterio, ambo debent duci nudi
currendo per villam [et, post cursum], quilibet dabit nobis LX. solidos ad voluntatem et miserationem
nostram, quando liquebit de hujusmodi facto. - Quicumque perpetrat homicidium apud Riomum, vel
furtive facit incendium, seu furtum committit, et hoc probatum fuerit, corpus et res illius qui agit talia
sunt ad voluntatem et miserationem nostram, quando convictus est super hoc. - Qui intrat ortum vel
vineam alicujus hominis de Riomo, animo malefaciendi, debet nobis II. solidos vel dentem et XII.
denarios probationi, [si habeat unde possit solvere ; si non autem, moderate corporaliter castigetur]. - Si
jurgium fit apud Riomum, et, in illo jurgio, extrahatur gladius irato animo, nos habemus in hoc sexaginta
solidos (si clamor inde factus fuerit), ad voluntatem et miserationem nostram, cum hoc probatum fuerit ;
[et, si percutiat de gladio, dum tamen mors non sequatur, LX. solidos]. - Si apud Riomum venerit aliquis,
ferens secum falsam monetam, et aliquem deceperit, et hoc probatum fuerit, corpus et res illius
deceptoris sunt ad voluntatem et miserationem nostram, si scienter hoc facit, et nos debemus facere
reddi [a deceptore] decepto capitale suum. - Qui vendit scienter in villa Riomi ad libram vel marcham
falsam, talis debet nobis LX. solidos, ad voluntatem nostram, cum hoc probatum fuerit. Et de alna falsa
et de falsa mensura bladi et vini et de leyda retenta, de qualibet [falsitate] debentur nobis VII. solidos
[usque ad tres vices, et ultra tres vices, nobis XIIIJ solidos currentis monete solvere tenebuntur pro
qualibet falsitate, et capitale debemus facere reddi, si deceptus homo fecit questionem].- Qui vendit apud
Riomum equum, vel mulum, aut mulam, vel equam, emptor debet de quolibet IIII or denarios de leyda ;
de bove, I. d. ; de asino, I. d. ; de duodecim arietibus, I. d ; de duodecim capris, I. d. ; de corio bovino,
obolum ; de duodecim pellibus caprarum, I. d. - Quicumque venit ad forum vel ad nundinas apud
Riomum ad vendendum pannos vel ferrum, vel alutas, hoc est cordoa, seu corium, vel sotulares, quolibet
anno debet VI. denarios, nisi illi qui hec vendiderint habuerint domicilium apud Riomum. - Si mercator
aliquis venerit in villa Riomi, die vel tempore quo forum vel nundine non sunt ibi, et dissolverit ibi
sarcinulas suas, nisi vendiderit ibi tunc aliquid, non tenebitur dare leydam.- Quicumque vendit pisces
apud Riomum debet nobis dare, quolibet anno, VI. d. ; de qualibet quadrigata piscium, VI. d. De qualibet
carrata matherie, I. d. ; de qualibet carrata circulorum quandam faissam ; de qualibet quadrigata
lignorum, duo ligna ; de qualibet quadrigata urnarum, I. d. ; de qualibet quadrigata cujuscumque generis
fructuum, I. d. ; de quolibet plaustro vendito, I. d. ; de qualibet saumata fructuum, obolum ; de qualibet
mola vendita, II. d. ; de quolibet sextario cujuscumque bladi, quandam copam quarum octo faciunt
quartam unam. - Leydarius qui portat quartam non debet accipere premium propter hoc, sed leydam
tantum. - In molendinis ville Riomi, debent molere quicumque voluerint de ipsa villa, quodlibet
sextarium pro quadam copa, et non debent dare aliquid pro adjutorio nisi adjuventur ; et, si adjuvantur,
debent dare, pro adjutorio, ad usum et consuetudinem molendinorum Claromontensium. De fornagio
debent dari denarii quatuor, pro quolibet sextario. - Quicumque faciunt scuta et lanceas et frena apud
Riomum, debent dare quolibet anno VI. denarios. - Qui vendit fluynam de ros, I. denarium. - Quicumque
portat ad collum suum telam vel cot, si vendit, debet dare I. d. ; de rota cere I. d. Qui autem vendit ceram
in statione sua debet II. d. quolibet anno. De cultellis, et forcipibus et scutellis et cyphis, II. d. quolibet
anno, pro unoquoque. - Quicumque vendit unum baconem, I. d. Quilibet carnifex, [unam] coxam boum
vel II. solidos, quolibet anno. - Quicumque vendit apud Riomum et non habet ibi domicilium, [et est de
ministerio et ibi moratur in hospitio alieno], VI d., quolibet anno. - Quicumque habet domum apud
Riomum et debet alicui de villa aliquid debitum [cognitum vel probatum], creditor poterit capere pignora
sui debitoris, quandocumque voluerit in mercato vel in nundinis [de Riomo].- Si quis debet aliquid alicui
homini de Riomo, et debitor transfert se ad aliam villam, debito non soluto, creditor faciet clamorem de
eo domino illius ville vel terre. Et si ille dominus non fecerit solvi debitum [cognitum vel probatum]

82
Archives nationales (France)

creditori, ille creditor poterit capere pignora hominum illius domini, [si dominus in defectu fuerit
manifesto], infra villam Riomi vel extra.- Si quis extraneus voluerit aliquid emere in villa Riomi, [aliqua
mercimonia non pro usu proprio], et aliquis habens in villa domicilicium supervenerit venditionis
contractui, [et incontinenti dixerit se velle partem habere], Riomensis habebit partem suam in re vendita
; et extraneus non in requam Riomensis voluerit emere.- Quicumque emerit aliquid in domo alicujus
Riomensis, et ille cujus domus est, vel ejus nuntius, partem ibi habere voluerit [in forma supradicta],
sicut unus ex aliis, habere poterit. - Quicumque dat lucrum alicui de Riomo pro re sua [empta vel
vendita], vel se daturum promittit sine aliqua coactione, Riomensis habebit illud, et postea non tenebitur
ad reddendum. nisi voluerit, secundum usum et consuetudinem ville Riomi. - Quicumque facit hominem
jurare apud Riomum super sancta Evangelia, pro ferendo testimonio, ille contra quem producitur debet
dare illi qui jurat III. sol. et IIII. d. propter sancta. - Nemo debet capere pignora alicujus scambiatoris ad
mensam scambii, nec ab ipsa mensa usque ad domum ipsius. - Nemo [de villa Riomi] debet apud
Riomum [arestare pro debito] aliquem qui non est de ipsa villa, si velit cautionem dare de parendo juri,
nec capere vestimenta ejus, in vico, vadiando eumdem. - Quicumque capit apud Riomum vadia debitoris
sui, debet pignus illud tenere per octo dies, antequam vendat ; et, postea, potest illud vendere ad
usagium ville. Ille autem qui emerit pignus illud, debet illud tenere per octo dies in villa Riomi,
antequam [perdatur]. Et si ille qui vendidit acceperit amplius quam fuerit debitum ipsius, debet illud
quod superest reddere illi cujus erat pignus. Si vero receperit inde minus quam fuerit ei debitum, potest
hoc quod restat sibi solvendum de debito exigere a debitore. - Quicumque habet domicilium apud
Riomum et non potest, quando necesse est, fidejussorem dare, non debet capi, nisi [delictum
commiserit, quare debeat capi vel retineri], (tantum in casibus tribus, scilicet pro furto et homicidio et si
quis per vim strupraverit aliquam mulierem, que omnia oportet primo esse probata) ; sed in res ipsius
sententiabitur contra ipsum.- Quicumque fecerit espoizo apud Riomum, ille qui se retrahere voluerit,
quantacumque sit sa espoizos, non dabit propter retractionem illam, preterquam unum sextarium vini,
nisi voluerit. - De conviciis non datur emenda apud Riomum [nisi quis conqueratur] ; sed si persona
inhonesta et vilis et inconveniens conviciata fuerit alicui bono viro vel mulieri, [vel etiam quicumque
alius alii, ille vel illa cui dicta fuerint convicia debet nobis de hoc clamorem facere ostendendo, non aliter,
vel bailivo ville. Et nos, vel bailivus, debemus facere emendam fieri super hoc cum consilio consulum
ville ; [sed tamen sequi eorum consilium, nisi voluerit, non teneretur, nisi sibi rationabile videretur
secundum usus et consuetudines ville Riomi.] - Quicumque vendit picem apud Riomum dat, quolibet
anno, duas comblas de pice proleyda. Venditor salis de quolibet sextario quandam manuatam [nobis], et
aliam manuatam de terragio [hospiti]. - Quicumque deceperit aliquem de Riomo in emptionibus, vel
venditionibus, vel in contractibus aliis, apud Riomum, si deceptus dixerit et probaverit se deceptum esse
in tercia parte justi precii, contractus ille pro non facto habebitur, cum hoc probatum fuerit. Et si
deceptus non fecerit querimoniam super hoc infra octo dies, contractus ille valebit et tenebit ad usum et
consuetudinem Riomi. - Nemo de villa Riomi tenetur, nisi voluerit de aliquo forifacto vel crimine
perpetrato ab uxore sua, vel a liberis suis, seu ab aliquibus de genere ipsius, vel ab illis qui sunt de
conductu et familia ipsius, neque corpus ; neque res ejus debent dampnificari propter hoc, [nisi auctor
aut particeps hujus sceleris fuerit, aut] nisi voluerit respondere super illis criminibus, pro eis a quibus
sunt perpetrata vel commissa, [et nisi, post forefactum, scienter receperit eosdem, excepto de receptione
uxoris, quam a se eicere non potest]. Similiter et uxor non tenetur de aliquo crimine seu delicto
perpetrato a marito suo, vel a liberis suis, vel ab eis qui sunt de ipsius familia vel conductu nisi voluerit
[et nisi, etc.]. - Quicumque possidet domos, vel res alias, [tanquam suas], ad usum et consuetudinem
Riomi per X. annos, et non contradixerit paruisse vel parere juri super illis in nostra curia [contra
presentes in provincia et tales sint qui possint agere causam suam], sunt sue, nisi forte res illas
possederit, tutorio nomine alicujus vel ex conductione vel pro pignore [vel simili causa]. - Nemo de
Riomo tenetur sequi nos per vim in exercitu, necque in expeditione aliqua, nisi ipsa die qua nos
sequeretur posset redire ad domum propriam usque ad noctem [Iste articulus temperandus est per

83
Archives nationales (France)

dominum comitem]. - Si quis de villa Riomi incurrerit erga nos propter aliquod delictum et habuerit
penes se aliquid commendatum, vel depositum (vel sit obligatus debitis), [et hoc constiterit], nos
debemus reddere illud commendatum vel depositum ei cujus est (et debitum solvere de bonis ipsius ;) et
residuum erit ad voluntatem et miserationem nostram.- Si quis de villa Riomi, cum serviente vel cum
mandato nostro, ceperit vadia debitoris vel fidejussoris sui qui non est de ipsa villa, et percussio aliqua
inde evenerit, [non tamen inculpata id est que modum non excedat], nobis non tenetur in aliquo
Riomensis, nec coadjutores ipsius, si ille cujus vadia capiuntur est de dominio alterius. - Si aliquis, [de
nocte], extirpaverit de villa Riomi campum vel vineam, seu arbores, et ille qui est de Riomo ierit ad hec
causa defendendi, [ipso clamante : " Audaz ! audaz !" et non possit vivus capi], et aliquem ibi mori
contigerit, Riomensis propter hoc non tenebitur nobis in aliquo. - Si quis de villa Riomi interfecerit
aliquem [bannitum aut inimicum ville Riomi] venientem ad malefaciendum in villa, et malefactor ille
non est de ipsa villa, ille qui ita interfecerit [si clamaverit et illum vivum capi non possit] non tenebitur in
aliquo erga nos - Sciendum est inter cetera quod quandocumque mittimus bajulum apud Riomum,
bajulus ille debet jurare, super sancta Dei Euvangelia, quod legitime faciat jus et justiciam in villa cum
consilio consulum, secundum usagium ville Riomi, [sicut dictum est supra]. - Si quis de villa Riomi
aufugerit cum uxore alterius, vel aliqua uxorata cum marito alterius, tales non debent redire et morari in
villa, nisi mandatum Ecclesie hoc fieri faciat, [sicut dictum est supra]. - Nullus de villa Riomi tenetur
respondere in causa, vel in lite [puta debitis et levibus injuriis quarum mulcta vel pena non excedat XL.
solidos], in nostra curia, nisi auderit clamorem de se fieri.- Assignationes hoc est enget, quas nos
faceremus alicui de villa Riomi, debent recipi et teneri ; et vadia [aliquorum debitorum], que nos vel
bailivus aut servientes nostri tradent pignori, debent redimi infra XV. dies. - Nos, et bailivus noster, non
debemus, propter amicum vel inimicum, vel propter pecuniam, vel alias, prolongare causas ville Riomi.-
Preterea scire volumus universos quod nos dedimus et concessimus communitati ville Riomi, quod,
quandocumque et quocienscumque voluerit mittant et faciant [semel in anno] consules in villa Riomi in
perpetuum ; [et, ipsis creatis, debent baillivo presentari et jurare quod ipsi servabunt jura nostra]. -
Quicumque de villa Riomi interfecerit latronem quem invenerit effodientem domum suam vel furantem
res ipsius [de nocte], non tenetur erga nos in aliquo [nisi posset ipsum capere vivum]. - Nos debemus in
securitate tenere, [bona fide], quamcumque rem homines de Riomo habuerint in posse nostro, vel
amicorum nostrorum. Et si forte res ille fuerint in terra vel in posse inimicorum nostrorum, et nos
ceperimus eas vel aliquis nomine nostro, nos debemus eas reddere liberas et sine aliqua redemptione,
[nisi ille, cujus res essent, tradidisset easdem inimicis in nostrum prejudicium et gravamen]. -
Quicumque de villa Riomi debet aliquid alicui de ipsa villa, si debitor non est solvendo, debet vendere de
rebus suis ad arbitrium consulum, pro solvendo debito. Et si debitor non invenerit qui velit emere,
creditor debet eas accipere in solutum, ad arbitrium consulum. - Si quis de villa Riomi, uxorem habens et
liberos, incurrerit erga nos pro delicto aliquo perpetrato ab ipso, uxor non debet propter hoc dotem suam
amittere, nec liberi debent haberi culpabiles in aliquo, [nisi in casu criminis lese-magestatis]. - Si qui de
villa Riomi remanserint orphani, et unus ex ipsis fecerit aliquid propter quod incurrat erga nos, alii non
debent pati dampnum propter hoc, neque portiones paterne et materne hereditatis contingentes eosdem
; immo portiones ille debent eis salve et integre remanere.- Nos, vel mandatum nostrum, non debemus
compellere aliquem de villa Riomi ad perhibendum testimonium. - Quicumque de villa Riomi facit
homicidium, non debet amplius manere in villa Riomi toto tempore vite sue, sine voluntate nostra et
amicorum illius qui ita fuerit interemtus et absque consensu consulum, [requisito non tamen expectato].
- Si quis de villa Riomi ceperit vadia alicujus de ipsa villa, vel qui non est de ea, pro debito suo vel pro
fidejussione, si incontinenti creditor probare poterit fidejussionem vel debitum, non tenebitur ei
restituere vadia, nisi satisfeccrit super fidejussione vel debito. - De casu fortuito non tenetur nec debet
aliquid vir, aut mulier de villa Riomi, [nisi culpa precedat casum]. - Apud Riommu vel in pertinenciis
ipsius ville non debent fieri caverne ad refugium cuniculorum, que vulgariter vocantur guarena. - (Item
consules ville Riomi presententur bajulo nostro, set non teneantur jurare eidem bajulo ; verumtamen

84
Archives nationales (France)

teneantur semel facere juramentum in ipsa villa Riomi, et non extra, nobis vel conestabulo nostro,
quando fuerint requisiti in eadem villa. - Sciendum est, inter cetera, quod si aliquis homo vel aliqua
mulier fecerit aliquod edificium, ut gradus vel eschalerium vel croto sive estras, vel aliquid tale, et super
hoc fecerit injuriam, satisfaciat secundum providentiam consulum et teneatur nobis in tribus solidis. -
Item, si aliqua persona conquiratur de alia ratione fraterne porcionis seu frairechie, et dicte partes
mangonem fecerint separatim, per decem annos, ad sumptus suos vel ad sumptus alterius, debent
remanere immunes ab impentione frairechie, nisi conquerens posset interrumpere dictas prescriptiones
ratione minoris etatis, vel propter moram factam extra patriam, vel alia causa racionabili. - Item, si pater
dotaverit unam filiam suam vel plures filias suas, volumus quod sint contente illa dote vel illa porcione
sibi assignata, et nihil amplius possint petere a fratre vel a fratribus ; set obventio de bonis earum, si
contigerit eas mori sine liberis, ad fratrem vel fratres earum seu liberos eorumdem vel heredes, integre
devolvatur.)
[Uxor alicujus non potest petere aliquid in bonis mariti sui, nisi maritus eidem dederit vel legaverit,
excepta dote sua quam debet habere liberam et portare ; nec potest habere tutelam puerorum suorum,
nisi pater preceperit ; et, si secundo nupserit, tutelam amittit].
Si casus aliquis, vel aliquod factum, aut negotium, quod in presenti cartula scriptum non est, evenerit in
villa Riomi, per consules debet terminari. Hos usus, et statuta, et usagia, et consuetudines, volumus et
precepimus teneri et observari in villa Riomi de cetero in perpetuum. Et, ut perpetui roboris firmitatem
optineant in futurum, presentem cartulam, in qua continentur, quam damus et concedimus communitati
ville Riomi, sigilli nostri munimine roboratam, confir-
1 Tous les mots entre crochets sont en interligne ou en renvoi au dos et au bas de la minute cotée J. 273,
n°2. Les mots entre parenthèses sont empruntés à la pièce cotée J. 327, n°12.
J. 327, n°12. Les Coutumes de Riom ont été données sous une nouvelle forme par Alphonse, en 1270.
(Voyez la Thaumassière, Coutumes du Beauvoisis , p. 457 ; d'Achery, Spicilegium , t. XI, p. 373 ;
Ordonnances , t. XI, p. 495 ; Warnkoenig, Franzüsische staatsgeschichte , t. I. Preuves, p. 40.)

J//320
Toulouse, XI, n°83.
3756 - [1249. Mars.]
Minute
Charta qua Alfonsus, comes Pictavensis, libertates et consuctudines villae Castri-Pontis, in diocesi
Claromontensi sitae, concedit.
Nous rapprochons cette pièce des Coutumes de Riom (Voyez le numéro précédent), dont elle n'est qu'une
copie. Elle parait être restée à l'état de projet, puisque la ville de Pont-du-Château reçut quelques mois
plus tard d'Alphonse les coutumes de Saint-Pierre-le-Moutier.

J//256
Nevers, n°53.
3757 - 1248-49. (Avant le 4 avril.)
Original scellé
R. abbas et conventus de Rupibus recognoscunt se debere "nobili domine Matildi, comitisse Nivernensi,
centum solidos Nivernenses, ad vitam suam tantummodo, annuatim eidem reddendos, infra festum
Beati Andree apostoli". - "In cujus rei testimonium, presentes litteras sigillo nostro duximus roborandas.
Datum anno Domini M° CC° XL° VIII°."
Scellé en cire verte, sur simple queue de parchemin, du sceau de R., abbé de Notre-Dame des Roches,
diocèse d'Auxerre, décrit dans l' Inventaire sous le n°8997. - L'abbé R. manque à la liste des abbés des
Roches donnée par le Gallia Christiana.
L'année 1248, commencée le 19 avril, s'est terminée le 3 avril 1248-1249. Nous plaçons ici, à sa date

85
Archives nationales (France)

extrême, cette charte, qui ne présente aucune indication de mois ni de quantième.

J//315
Toulouse, VII, n°88.
3758 - 1249. 11 avril.
Original
Instrumentum quo Isarnus Jordanus et Bertrandus, fratres, filii quondam Bertrandi Jordani de Insula,
recognoscunt se, quidquid juris habent "apud Lannacum, Tilhium, et Gresium... in tota terra Gimoesii, et
in tota factum et concessum fuit, III. idus aprilis, regnante Lodoico, Francorum rege, et eodem domino
R(aimundo Tholosano comite, et R(aimundo) episcopo, anno M° CC° XL° nono ab incarnatione Domini.
Testes presentes fuerunt, ad hoc vocati et rogati, Sicardus Alamanni, Poncius Astoaudi, cancellarius
domini comitis antedicti, etc... Et Bernardus Aimericus, publicus Tholose notarius, qui mandato ipsius
domini comitis et ipsorum fratrum, cartam istam scripsit."

J//326
Toulouse, XVII, n°37.
3759 - Toulouse. 1249. 23 avril.
Original
Instrumentum, quo Aymericus de Roaxio, filius quondam Bernardi de Roaxio, notum facit se "domino
Ramundo, comiti Tholose, marchioni Provincie, et heredibus et successoribus et ordinio ejus", quidquid
juris habebat seu habere debebat "in omni illa terra et hereditate... que fuit Arnaldi Gauffredi, avunculi
quondam matris sue", dereliquisse et tradidisse. - "Hoc fuit ita factum Tholose, in castro Narbonensi,
VIII. die exitus mensis aprilis, regnante Lodoico Francorum rege, et eodem domino R(aimundo)
Tholosano comite, et R(aimundo) episcopo, anuo M° CC° XL° nono ab incarnatione Domini. Hujus rei
sunt testes : G. de Roaxio, etc..., et Bernardus Aimericus, qui cartam istam scripsit."

J//441
De mutuis ultramarinis, n°12.
3760 - Némosie (Limassól). 1249. Vendredi 30 avril.
Original scellé
Litteroe Yolendis, dominoe Borbonii, de tribus millibus septingentis quinquagintalibris Turonensium, a
se in mutuum acceptis.
Nos Yolendis, domina Borbonii, notum facimus universis presentes litteras inspecturis, quod, ad
instantiam karissimi domini nostri illustris regis Francie, magister et fratres militie Templi Jherusalem,
tria milia septingentas quinquaginta libras Turonensium nobis mutuo tradiderunt, eisdem, vel
deficeremus, idem dominus rex dictam totam terram teneat, et ex ea fructus et exitus integre percipiat et
habeat, quousque dictis fratribus de predicta pecunia fuerit integre satisfactum. Si vero, pro defectu
solutionis hujusmodi, aliquod dampnum incurrerent idem dominus rex vel eciam dicti fratres, nos illud
eis restituere teneremur. - Actum Nimocii, die veneris in vigilia apostolorum Philippi et Jacobi, anno
Domini millesimo ducentesimo quadragesimo nono, mense aprili.
Traces de sceau en cire blanche, pendant sur simple queue. - Le sceau de Yolande de Châtillon, dame de
Bourbon, n'existe plus aux Archives.

J//192
Poitou, III, n°3.
3761 - 1249. Avril.
Original scellé

86
Archives nationales (France)

Litteroe quibus castrum, quod vocatur Rocha super-Yonam, Alfonso comiti Pictavensi traditur.
Universis presentes litteras inspecturis Mauricius de Bella-villa, miles, et Johanna, domina Lucionii et
Roche-super-Yonam, ejus uxor, salutem in Domino. Noveritis quod nos tradidimus et concessimus nobili
viro et domino nostro karissimo Alfonso, comiti Pictavensi, castrum nostrum, quod vocatur Rocha-
super-Yonam, tenendum et possidendum ab ipso domino comite a Nativitate sancti Johannis Baptiste
proximo veniente usque ad quinque annos continue subsequentes. Promittimus enim et tenemur
reddere, singulis annis, dicto domino comiti, vel ejus mandato, sex viginti libras currentis monete, ad
terminos inferius annotatos, videlicet in Ascensione Domini quadraginta libras, in festo Omnium
Sanctorum quadraginta libras, et in sequenti Purificatione beate Marie quadraginta libras pro custodia
dicti castri. Quod ut ratum et stabile permaneat, presentibus litteris sigilla nostra duxi-

J//190
Poitou, I, n°34.
3762 - 1249. Avril.
Original scellé
Litteroe compositionis initoe inter Johannam dominam Rochoe-super-Yonam et Alfonsum, comitem
Pictavensem.
Universis presentes litteras inspecturis, Johanna domina Lucionii et Roche-super-Yonam, uxor nobilis
viri Mauricii de Bella-villa, salutem in Domino. Universitati vestre, tenore presentium, notum facimus
quod, cum inter nos et dictum Mauricium de Bella-villa, virum nostrum, ex una parte, et nobilem virum
Alfonsum, comitem Pictavensem, ex altera, suborta fuisset materia questionis super castro de Talniaco
super Vulturnum, et super magnis feodis de Alnisio, et super villa que vocatur Dampere, Xanctonensis
dyocesis, et super omnibus pertinenciis dictorum castri, féodorum et ville, que petebamus ab ipso
comite, asserentes ea ad nos jure hereditario pertinere, prefato comite hoc negante et proponente ea ad
se de jure pertinere pluribus rationibus. Tandem, mediante bonorum virorum consilio, inter nos et
dictum dominum Comitem talis compositio intervenit, videlicet quod nos quittavimus, remitimus et
concedimus Comiti sepefato et ejus heredibus quicquid juris habemus vel habere hactenus potuimus in
predictis castro feodis et villa, et in omnibus pertinentiis eorumdem, cum omni honore, districtu,
jurisditione, feodis, balliis, chesamentis et cum omnibus juribus et rebus aliis quibuscumque,
quocumque modo pertineant ad supradicta castrum, villam et feoda et quocumque nomine censeantur.
Promittentes quod, super predictis, vel aliquo predictorum, de cetero nichil petemus, nec reclamabimus
per nos, nec per heredes nostros, nec per quoscumque alios, et quod, nullo tempore, eidem Comiti, vel
ejus heredibus, super predictis, vel aliquo predictorum, questionem aliquam movebimus, nec sibi, vel
ejus heredibus, controversiam aliquam faciemus. Prefatus vero Comes, pro bono pacis, reddidit nobis
Rocham-super-Yonam et castrum, quod vocatur le Luc et villam que vocatur le Peire, Pictavensis
dyocesis, cum omnibus eorum pertinentiis, habenda perpetuo et pacifice possidenda, a nobis et
heredibus nostris a corpore nostro exeuntibus, et a predicto Mauricio, marito nostro, vel ab alio viro
nostro legitimo, si predictum Mauricium virum nostrum mori contigerit, ex legitimo matrimonio
procreatis. Quod si forte, sine herede a nostro corpore exeunte et ex legitimo matrimonio procreato, nos
mori contigerit, dicta Rocha-super-Yonam et dictum castrum quod vocatur le Luc et dicta villa que
vocatur le Peire, cum omnibus juribus et eorum pertinentiis, ad dictum Comitem et ad heredes suos,
revertentur. Renunciantes, in omnibus supradictis, cuilibet privilegio, omni juri ecclesiastico et seculari,
omni consuetudini et statuto que nos possent quoquomodo juvare ad infringendam predictam
compositionem, vel aliquid contentum in ipsa. Juravimus insuper ad sancta Dei Evangelia, corporaliter
prestito juramento, predictam compositionem firmiter attendere et servare, et quod contra ipsam
compositionem, vel aliquam ejus partem, per nos, vel per heredes nostros, vel per quoscumque alios,
nullo tempore veniemus, et nullo tempore aliquid contra faciemus. Hanc autem compositionem fecimus
et firmavimus cum voluntate et assensu predicti mariti nostri Mauricii de Bella-villa, qui sigillum suum,

87
Archives nationales (France)

una cum sigillo nostro, presentibus litteris apposuit in testimonium veritatis. - Actum anno Domini
millesimo ducentesimo quadragesimo nono, mense aprilis.
Traces de deux sceaux pendants sur cordelettes de soie cramoisie. - Le premier était celui de Jeanne,
dame de Luçon et de la Roche-sur-Yon, décrit dans l' Inventaire sous le n°1393 ; le second était le sceau
de Maurice de Belleville, son mari. ( Inventaire, n°1390.)

J//192
Poitou, II, n°24.
3763 - 1249. Dimanche 2 mai.
Original scellé
Johannes, Pictavensis episcopus, notum facit, cum inter se, ex una parte, et illustrem virum dominum
"Anfulsum", comitem Pictavensem, ex altera, "super feodo et domanio rerum, quas Guillelmus de
Lezayo, miles defunctus tenuerat... in castro et castellania de Englia", discordia verteretur, tandem,
bonorum consilio, ita concordatum fuisse ut feodum episcopo et ecclesiae Pictavensi, domanium vero
Pictavensi comiti, in perpetuum remaneret. - "Actum die dominica post festum sanctorum apostolorum
Philippi et Jacobi, anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo nono."
Scellé en cire blanche, sur double queue, du sceau de Jean IV de Melun, évêque de Poitiers, décrit dans l'
Inventaire sous le n°6817.

J//314
Toulouse, VII, n°35.
3764 - 1249. Mardi 11 mai.
Copie ancienne
Instrumentum quo Bernardus Ragot "recognovit et concessit se esse homo proprius ( sic) domini
R(aimundi) ... comitis Tolosani." - "Hoc fuit ita positum III a feria, XI° die introitus mensis maii,
regnante Lodoico Francorum rege, R(aimundo) Tolosano comite, R(aimundo) episcopo, anno M° CC°
XL° VIIII° incarnationis Domini. Hujus reisunt testes : Willelmus Capel de Veceiras, etc ..., et Matheus
de Binhec notarius publicus juratus, noticia capituli Tolose, qui precibus et mandato dicti Bernardi Ragot
et dicti Johannis bajuli hanc cartam scripsit."

J//314
Toulouse, VII, n°35.
3765 - 1249. Dimanche 30 mai.
Copie ancienne
Instrumentum quo Petrus Bernardi de Garric dog "recognovit et concessit se esse homo proprius ( sic)
domini Raimundi ... comitis Tolosani." - "Hoc fuit ita positum I a feria, II° die exitus mensis maii,
regnante Lodoico Francorum rege, R(aimundo) Tolosano comite, R(aimundo) episcopo, anno M° CC°
XL° VIIII° incarnationis Domini. Hujus rei sunt testes : Willelmus de Caiharc, etc ..., et Matheus de
Binhec, notarius publicus juratus noticia capituli Tolose, qui precibus et mandato dicti Petri Bernardi et
dicti Johannis bajuli hanc cartam scripsit."

J//195
Champagne, III, n°77.
3766 - 1249. Mai.
Original scellé
Coram Johanne, officiali Trecensi, "Seerius de Ganz, armiger, et domina Aaliz de Sancto Sepulcro, ejus
uxor, recognoverunt se vendidisse ... Theobaldo, regi Navarre, comiti Campanie, et ejus heredibus in
perpetuum, quicquid habebant in bonis et proventibus quibuscumque, ex parte dicte uxoris

88
Archives nationales (France)

provenientibus, apud Barrum-super-Secanam, apud Villam-novam, apud Merriacum et apud Seres, et in


pertinentiis dictarum villarum ... pro centum et viginti quinque libris Pruvinensium, sibi jam pro singulis
decem libratis dicte terre persolutis." - "In cujus rei testimonium, presentibus litteris sigillum curie
Trecensis, ad petitionem dictorum Segerii et ejus uxoris duximus apponendum. Actum anno Domini M°
CC° XL° nono, mense maio."
Traces de sceau pendant sur double queue. - Le sceau dont se servait l'officialité de Troyes en 1249, est
décrit dans l' Inventaire sous le n°7045.

J//238
Boulogne, I, n°43.
3767 - 1249. Mai.
Original
Ratio pecunioe debitoe executori testamenti Philippi comitis Bolonioe.
Anno Domini M° CC° XL° nono, mense maio, hec debebantur executori testamenti domini Philippi
quondam comitis Bolonie.
Dominus Rex : C l., XXXVII S. Tur. ; valentes IIII XX l., XXIX s., VII d. Par.
Episcopus Belvacensis : VI C l ...
Comes et comitissa Bolonie : XIII C et XL l., sibi mutuatas, pro nuptiis suis.
Heredes comitis Sancti Pauli : XIII C l ...
Dominus Guido de Ruppeforti, Pictaviensis dyocesis, nunc manens in Anglia : V l. Tur., quas dominus
Comes solvit comiti Britannie, pro redemptione sua, de mandato comitis Marchie.
Dominus Matheus de Thria V C l., vel ad minus XII XX l. et VIII S. Tur., quos recepit a domino Johanne
de Barris et domino Willelmo Infante et domino Girardo de Sans, militibus, executoribus domini
Radulphi de Sans, de residuo quingentarum librarum Parisiensium, quas idem Matheus expendere
debuit ultra mare et non expendit. Debet tamen totas quingentas, quare non ivit.
Robertus de Bellomonte, miles, dyocesis Rothomagensis, ... LX l. Tur.
Heredes domini Symonis Dargies ( sic), XII C l.
Andreas Juvenis de Gizorcio, quondam ballivus regis apud Moretolium ... XXXV l. III s. X d. Tur.
Heredes Guidonis de Calvomonte, ballivie Attrebatensis, ... XLV. l. pro uno equo...
Stephanus de Alliaco ... XI XX l. et XLII s...
Dominos Galterus de Fontibus ... CXLV l., X s. Item, XXVIII l...
Hunoudus de Staplis, C. LXXXVII l. Par.
Summa totalis VI M C. LXII l., X s., VII d.

J//441
De mutuis ultramarinis, n°2.
3768 - Kamevoriak, près de Nicosie. 1249. Mai.
Déficit
Litteroe Petri de Curtiniaco de terra quoe fuerat Galchero de Jovigniaco.
Universis presentes litteras inspecturis, Petrus de Cortiniaco, dominus de Conches, salutem. Notum
facimus quod cum excellentissimus dominus Ludovicus, Dei gratia Francorum rex, me receperit in
hominem, salvo rachetto suo de terra que mihi obvenit ex caduco domini Galcheri de Jovigniaco
quondam fratris uxoris mee, ego promisi me soluturum dicto domino Regi, vel ejus mandato, dictum
rachetum suum de terra predicta, quando sue placuerit voluntati. - Actum in Cypro, apud casale quod
dicitur Kamevoriak prope Nicocium, anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo nono, mense
maio.
Cette pièce, inventoriée par Dupuy, n'est plus au Trésor. Nous la publions d'après le texte qu'en a donné
Du Bouchet dans son Histoire généalogique de la maison de Courtenay (Preuves, p. 33), où l'on peut voir

89
Archives nationales (France)

gravé le sceau qui y était appendu. - Voyez aussi le Nain de Tillemont, t. III, p. 267, et L. de Mas-Latrie,
Histoire de l'île de Chypre, t. II, p. 64, note 1.

J//441
De mutuis ultramarinis, n°7.
3769 - Némosie (Limassól). 1249. Mai.
Original scellé
Litteroe Radulphi, domini Cociaci, de tribus millibus et quingentis libris Turonensium, a se in mutuum
pro passagio transmarino acceptis.
Ego Radulfus, dominus Cociaci, miles, notum facio universis presentes litteras inspecturis, quod, cum a
Jacobo Romei, Bono-Restoro, Meliori Scoto, Domenichi Bonnecontre, Guichono Renero, Citadino, Petro
Scoto et Martino, mercatoribus Senensibus, receperim mutuo tria milia et quingentas libras
Turonensium, eisdem, vel eorum alteri, aut eorum certo nuncio, in nundinis Latiniaci proximo venturis
persolvendas, et karissimus dominus meus, rex Francie illustris, dictam summam pecunie teneatur
reddere, ad preces et instanciam meam, si a solutione dicte pecunie, ad dictum terminum, deficerem,
ego, totam terram meam, ubicumque eam habeam, in manu ejusdem domini Regis posui et tradidi.
Volens et concedens ut, si a solutione predicti debiti, ad dictum terminum, defecerim, idem dominus
Rex, ad predictam totam terram meam, sine se meffacere, assignet, et eam in manu sua teneat, et ex ea
fructus et proventus integre percipiat, quousque dictum debitum fuerit integre persolutum. Si vero idem
dominus Rex, vel dicti mercatores, pro defectu dicte solutionis aliquod dampnum incurrerint, vel custus
aliquos habuerint, ipsos super hoc teneor conservare indempnes. In cujus rei testimonium et munimen,
presentes litteras sigillo meo sigillavi. - Actum apud Nymocium, anno Domini M° CC° quadragesimo
nono, mense maio.
Scellé en cire blanche, sur double queue de parchemin, du sceau de Raoul II, sire de Coucy, non décrit
dans l' Inventaire. Ce sceau, dont il ne reste qu'un fragment, présente à la face le type équestre, avec la
housse du cheval aux armes de Coucy (fascé de six pièces de vair et de gueules). Le contre-sceau porte un
écu armorié entouré de la légende : [SIGI]LLVM SECRE[TI].

J//441
De mutuis ultramarinis, n°8.
3770 - Au camp devant Némosie (Limassól). 1249. Mai.
Original scellé
Litteroe Guillelmi, dominus Domnoe-Petroe, de trecentis et quinquaginta libris Turonensium, a se pro
passagio transmarino in mutuum acceptis.
Guillelmus, dominus Domne-Petre et heres Flandrie, universis presentes litteras inspecturis salutem in
Domino. Noverit universitas vestra quod, cum a Johanne Aymal de Monte-Pessulano, mutuo
receperimus secentas et quinquaginta libras Turonensium, eidem, vel alteri pro ipso, aut ejus certo
nuncio, in nundinis Latyniaci proximo venturis persolvendas, et karissimus dominus noster, rex Francie
illustris, eas teneatur reddere, ad preces et instantiam nostram, si a solutione dicte pecunie ad dictum
terminum deficeremus, nos totam terram nostram, ubicumque eam habeamus, in manu ejusdem domini
Regis posuimus et tradidimus. Volentes et concedentes ut, si a solutione dicti debiti, ad dictum
terminum, deficeremus, idem dominus Rex, ad predictam totam terram nostram et ad omnes alias res
nostras, mobiles et inmobiles, sine se meffacere, assignet, et eas in manu sua teneat, et ex predicta tota
terra nostra omnes fructus et proventus integre percipiat, quousque dictum debitum fuerit integre
persolutum. Si vero idem dominus Rex, vel dictus Johannes, pro defectu dicte solutionis aliquod
dampnum incurrerint, vel custus aliquos habuerint, ipsos super hoc tenemur conservare indempnes. In
cujus rei testimonium, presentes litteras sigillo nostro fecimus communiri. - Actum in castris juxta
Nimetonem 2, in Cypri insula, anno Domini M° CC° LX° nono, mense maio.

90
Archives nationales (France)

2 Voyez Mas-Latrie, Histoire de Chypre, t. II, p. 64.


Scellé en cire blanche, sur double queue, du sceau de Guillaume de Dampierre, décrit dans l' Inventaire
sous le n°628.

J//441
De mutuis ultramarinis, n°11.
3771 - Némosie (Limassól). 1249. Mai.
Original scellé
Litteroe Erardi de Chaceneio, de mille libris Turonensium, a se in mutuum pro passagio transmarino
acceptis.
Ego Erardus de Chaceneio, miles, notum facio universis presentes litteras inspecturis quod, cum ego, a
Guidone Danois, Bartholomeo Renouche, Ditevive Auberto, et Venturelorent, mercatoribus Senensibus,
mille libras Turonensium mutuo receperim, eisdem, vel eorum alteri, aut eorum certo nuntio, in
nundinis Barri proximo venturis persolvendas et karissimus dominus meus rex Francie illustris dictam
peccuniam teneatur facere reddi, ad preces et instantiam meam, si a solutione dicte pecunie ad dictum
terminum deficerem, ego, totam terram meam ubicumque eam habeam, in manu ejusdem domini regis
posui et tradidi. Volens et concedens ut, si a solutione predicti debiti, ad dictum terminum defecerim,
idem dominus Rex, ad predictam totam terram meam, sine se meffacere, assignet, et eam in manu sua
teneat et ex ea fructus et proventus integre percipiat, quousque dictum debitum fuerit integre
persolutum. Si vero idem dominus Rex, vel dicti mercatores, pro defectu dicte solutionis, aliquod
dampnum incurrerint, vel custus aliquos habuerint ipsos super hoc teneor conservare indempnes. In
cujus rei testimonium et munimen, presentes litteras sigillo meo sigillavi. - Actum apud Nymotium in
Cypro, anno Domini M° CC° quadragesimo nono, mense maio.
Traces de sceau pendant sur double queue. - Le sceau d'Érard de Chassenay n'existe plus aux Archives.

J//473
Quittances, I, n°10.
3772 - 1249. Mai.
Original scellé
Hernaudus de Nioliis recognoscit se recepisse "ab illustrissima domina B(lanca), Francorum regina ...,
per manum Stephani de Monteforti, thesaurarii Pontisarensis, ejusdem domine Regine clerici, in domo
hospitalis Parisiensis, mille octoginta libras Turonensium, in peccunia numerata, in quibus ..." sibi
"tenebantur ex causa mutui illustris domina M(aria) imperatrix Constantinopolitana et Johannes frater
ipsius." - "In cujus rei testimonium, presentes litteras sigilli mei munimine duxi roborandas. Data anno
Domini millesimo ducentesimo quadragesimo nono, mense maio."
Scellé en cire verte, sur double queue de parchemin, du sceau de Hernaud de Niole, décrit dans l'
Inventaire sous le n°11839.

J//473
Quittances, I, n°10.
3773 - 1249. Mai.
Original scellé
"Escot, Touscam, civis Constantinopolitanus", recognoscit se recepisse "ab illustrissima domina B(lanca),
Francorum regina ..., per manum Stephani de Monteforti, thesaurarii Pontisarensis, ejusdem domine
Regine clerici, in domo hospitalis Parisiensis, quingentas quinquaginta libras Turonensium, in pecunia
numerata, in quibus illustris domina M(aria) imperatrix Constantinopolitana", sibi "ex causa mutui
tenebatur". - "In cujus rei testimonium, presentes litteras sigilli mei munimine duxi roborandas. Datum
anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo nono, mense mayo."

91
Archives nationales (France)

Scellé en cire verte, sur double queue, du sceau d'Escot, Toscan, bourgeois de Constantinople, décrit dans
l' Inventaire sous le n°11840.

J//473
Quittances, I, n°10.
3774 - 1249. Mai.
Original scellé
"Bon de Monz, Touscan, civis Constantinopolitanus", recognoscit se, "ab illustrissima domina B(lanca),
Francorum regina, per manum Stephani de Monteforti, thesaurarii Pontisarensis, ejusdem domine
Regine clerici, in domo hospitalis Parisiensis, sexcentas octoginta libras Turonensium, in peccunia
numerata recepisse, in quibus illustris domina Maria, imperatrix Constantinopolitana", sibi "ex causa
mutui tenebatur". - "In cujus rei testimonium, presentes litteras sigilli mei munimine duxi roborandas.
Datum anno Domini millesimo CC° quadragesimo nono, mense mayo."
Scellé en cire verte, sur double queue de parchemin, du sceau de Bon de Monz, Toscan, bourgeois de
Constantinople, décrit dans l' Inventaire sous le n°11838.

J//473
Quittances, I, n°11.
3775 - 1249. Mai.
Original scellé
"Petrus de Roniaco, miles", recognoscit se recepisse, "ab illustrissima domina B(lanca) Franciae regina,
per manum Stephani de Monteforti, thesaurarii Pontisarensis, ejusdem domine Regine clerici, in domo
hospitalis Parisiensis, ducentas quadraginta quinque libras Parisiensium, in peccunia numerata, in
quibus illustris domina M(aria), imperatrix Constantinopolitana", sibi "ex causa mutui tenebatur...,
quitans et absolvens Imperatricem predictam a summa peccunie prenotata." - "In cujus rei testimonium,
presentes litteras sigilli mei munimine duxi roborandas. Data anno Domini millesimo CC° quadragesimo
nono, mense mayo."
Scellé en cire verte, sur double queue, du sceau de Pierre de Rosny, décrit dans l' Inventaire sous le
n°3449.

J//314
Toulouse, VII, n°46.
3776 - Agen. 1249. 10 juin.
Original
Instrumentum quo "Arnaldus Garsias de Fossato" confitetur et in veritate recognoscit se in feudum
tenere a domino R(aimundo) comité Tholosæ, marchione Provinciae, "castrum de Brugs, Floiracum,
Capmasios..., et omnia bona et jura quae R. de Telhaco... olim tenebat in dyocesi Agennensi, citra
Garonnam et ultra..."et omnia promittit que fidelis vassallus domino suo facere tenetur. - "Actum est hoc
apud Agennum, quarto idus junii, anno Domini M° CC° XL° nono. Testes presentes interfuerunt vocati et
rogati dominus Geraldus, episcopus Caturcensis, et dominus Amalricus, vicecomes et dominus Narbone,
etc..., et ego Bernardus Aimericus, publicus Tholose notarius, qui, mandato ipsius domini Comitis et
Arnaldi Garsie, hanc cartam scripsi."

J//202
Champagne, X, n°28.
3777 - 1249. 25 juin.
Original scellé

92
Archives nationales (France)

"Magistri J(ohannes) de Blesis et G(erardus) de Menesio, canonici et officiales Remenses", notum faciunt
"quod, coram Priore clerico fideli curie Remensis ad hoc specialiter misso, Willermus de Ludia, armiger,
filius quondam domini Petri de Ludia, militis, recognovit se vendidisse" pretio viginti quinque librarum
Pruvinensium fortium, "illustri regi Navarre dominium feodi de Duigni, quem feodum dominus
Johannes vicecomes de Luporum-viis tenebat a dicto Willermo in feodo et homagio." - "In cujus rei
testimonium, presentes litteras sigillo curie Remensis fecimus roborari. Datum anno Domini millesimo
ducentesimo quadragesimo nono, in crastino Nativitatis beati Johannis Baptiste."
Fragment du sceau de l'officialité de Reims, en cire jaune, sur double queue de parchemin. ( Inventaire,
n°7011.)

J//308
Toulouse, IV, n°64.
3778 - Agen. 1249. 29 juin.
Original
Litterœ Raimundi Tolosani comitis, quibus Arnaldo Ottoni, vicecomiti Leomaniœ, sententias in eum a
curia Albiensi latas significat.
AB. CD. EF.
R(aimundus) Dei gratia comes Tholose, marchio Provincie, nobili viro A(rnaldo) Otoni, vicecomiti
Lomannie, salutem. Nobilitati vestre, tenore presentium, innotescat quod super querimoniis, quas de
vobis fecimus coram curia Agennensi, ex eo quod conventiones per vos nobis juratas nec complere, nec
servare curastis, sicut in instrumento inde confecto, per publicum notarium sigillo nostro sigillato,
plenius continetur, et quia, coram eadem curia, ad parendum juri comparere contempsistis, contra nos
alias multipliciter et enormiter delinquendo, predicta curia Agennensis, culpis vestris exigentibus,
unanimiter et concorditer contra vos sententialiter pronuntiavit, et vos super hiis condempnavit ut
castrum Altivilaris et totam aliam terram quam a nobis tenetis in feudum tradatis et restituatis nobis,
habendam et tenendam a nobis jure obligationis quia eam obligastis nobis, pro complendis dictis
conventionibus et servandis. Item pronunciavit nos esse mittendos in possessionem predicte terre, et
eam nobis esse tradendam propter contumaciam vestram, quia noluistis ad dies vobis assignatas coram
eadem curia comparere. Item, pronunciavit quod predictam terram, qualitercumque, cum paucis vel cum
multis, irati seu paccati, eam velimus recipere, persone nostre, jure dominii, restituere tenemini et
debetis. Item, pronuntiavit ut omnes expensas, quas nos fecimus, vel ipsa curia fecit, in diebus illis vobis
assignatis vel occasione illarum dierum, restituatis nobis, et ad eas nobis restituendas vos similiter
condempnavit. Item, pronunciavit ut nobilem virum Geraldum de Armanhaco, quem captum tenetis,
liberetis et eum nobis liberum transmittatis. Volumus enim ipsum, jure nostri dominii, liberare. Hinc est
quod discretionem vestram requirimus, vobis districte precipiendo, mandantes quatinus predictis
sententiis pareatis in omnibus, et universa et singula que in predictis sententiis continentur, modis
omnibus compleatis et ea complere nullatenus differatis. Ad hec autem proponenda, requirenda et
recipienda, procuratores nostros constituimus dilectos ac fideles nostros nobiles viros Gastonem de
Guontaudo, et R. Bernardi de Balencs, promittentes quicquid super predictis per ipsos actum fuerit, nos
ratum et firmum perpetuo habituros. In cujus rei testimonium, presentes litteras fecimus sigilli nostri
munimine roborari. Consimiles litteras, divisas per alphabetum, ad hujus rei perpetuam memoriam,
nobiscum duximus retinendas. - Datum apud Agennum, tertio kalendas julii, anno Domini M° CC° XL°
nono.

J//190
Poitou, I, n°35.
3779 - Melun. 1249. Juin.

93
Archives nationales (France)

Original scellé
"Flamenus de Ambliniaco, miles", notum facit se trecentas et viginti libras Turonensium, ad terram de
Valencenis et de Curtiniaco sibi assignatas a Baldoino Constantinopolitano imperatore, domino suo
Alfonso, comiti Pictavensi, ad solvendam equalem summam a se ei debitam, transtulisse. - "In cujus rei
testimonium, presentibus litteris sigillum nostrum duximus apponendum. Actum apud Meledunum,
anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo nono, mense junii."
Scellé en cire blanche, sur simple queue de parchemin, du sceau de Flamenc d'Amblény (Aisne). (
Inventaire, n°1163.) - Voyez ci-dessus une charte du 26 juin 1247.

J//308
Toulouse, IV, n°65.
3780 - 1249. 1 er Juillet.
Original scellé
Responsum Arnaldi Ottonis, vicecomitis Leomaniœ, Raimundo, comiti Tolosano, de sententiis in se
latis.
A. B. C. D. E. F. G.
Reverendo domino R(aimundo), Dei gratia comiti Tholose, marchioni Provincie, A(rnaldus) Ottonis,
vicecomes Leomanie, salutem in eo qui est omnium vera salus. Litteras vestras recepimus sub hac forma
:
R(aimundus), gratia, etc. Propter ea que contra nos indebite comisistis et quia, super convencionibus
complendis et observandis, quas nobis fecistis, obligastis nobis omnia bona vestra et quia terram, quam a
nobis tenetis in feodum, jure dominii volumus recuperare, discrecioni vestre districte precipiendo
mandamus, quatinus castrum de Altovillari, et totam aliam terram, quam a nobis tenetis in feodum, visis
presentibus, restituatis et eam nobis restituere nullatenus obmittatis. Ad hujus autem perpetuam
memoriam, etc. Datum Agenni III° idus junii.
Sane mandatum hujusmodi, salva reverentia vestra, injuriosum nobis et injustum ex qualibet sui parte
videtur, tum quia non sumus convicti de aliquo crimine vel confessi, nec specificatum crimen vel
commissum ; licet maxima sit differencia inter delicta publica et privata, et circa ea pene varie prodite
sint in jure. Item circa hoc quod dicitur de obligacione, injustum est mandatum, cum non liqueat utrum
obligacio fuerit pura vel condicionalis. Si obligacio fuerit, nec circa eam, si sit, nos appareat esse in culpa,
vel mora, nec in ypothecaria accione, sicut nec in aliis, litte non contestata, regulariter sententia ferri
possit. Illud leviter transeundo quod nemo potest in causa propria esse judex. Adhuc circa illud quod
dicitur, quod, jure dominii, castrum de Altovilari et totam aliam terram, quam a vobis habemus in
feodum, vultis recuperare, respondendo dicimus quod in eis, que de vestro feodo existunt, vestrum
directum dominium nullatenus usurpamus, nec vestram civilem possessionem intervertimus, et sic
restitucioni, vel redicioni non est locus, nisi, pro vestro libito voluntatis, jus nostrum, sive dominium
utile, quod non credimus, velletis a nobis penitus abdicare. Item litteras vestras alias recepimus in hunc
modum :
R(aimundus), Dei gratia, etc., quoniam nobilem virum fidelem nostrum G(eraldum) de Armanaco, quem
captum tenetis, a captione vestra liberare volumus, sicut jure nostri dominii possumus et debemus,
discrecioni vestre districte precipiendo mandamus quatinus dictum G(eraldum) liberum et absolutum
nobis, visis litteris presentibus, transmittatis. Ad hujus autem rei, etc. ( sic). Datum ut supra ( sic).
Ad hoc dicimus hujusmodi mandatum injustum existere, tum quia habemus dominum, in multis et
majoribus possessionibus nostris, dominum regem Anglie, in quibus dictus G(eraldus) guerram nobis et
bellum injustum movebat, et in feodo domini regis Anglie fuit captus, et adhuc captus detinetur ibidem,
et injunctum est nobis per mandatum domini regis Anglie, quod dictus captus non exeat manus nostras,
donec de commisso et guerra, que movebat in feodo dicti Regis, satisfecerit competenter, et sic ad forum
vestrum, vel judicium non videtur ista petitio aliquatenus pertinere ; et si pertineret, non vocatis

94
Archives nationales (France)

partibus, talia precipere minime debuistis. Unde propter iniquum mandatum utriusque littere et quia, in
prima citacione nos perhemptorie vocavistis ad spacium VII dierum, circa normam et consuetudinem
curie laicalis ad dominum regem Francie, et ad curiam ejus in scriptis appellamus, in his vel circa hec
que de feodo ejus existunt, ejusdem proteccioni supponendo nos et nostra, per hanc presentem litteram
sigillo nostro signatam, cujus transcriptum per alfabetum divisum, ad perpetuam rei memoriam
duximus retinendum, instanter a vobis petentes apellationes nobis dari, per presentem litteram, et per
R., clericum quem ad premissa mittimus peragenda. - Datum et actum kalendis julii, anno gratie M° CC°
XL° nono. Ego notarius interlineavi "vultis". Datum ut supra.
Fragment de sceau en cire résine, pendant sur simple queue de parchemin. - Le sceau d'Arnaud Otton,
vicomte de Lomagne, n'existe plus aux Archives.

J//312
Toulouse, VI, n°34.
3781 - Lyon. 1249. 9 juillet.
Copie authentique
Bulla Innocentii papae IV, qua Alfonso, comiti. Pictavensi, juxta ejus petitionem, quosdam concedit
executores et conservatores, qui, ad executionem indulgentiarum et gratiarum ei, pro facto crucis
assumptae, concessarum, procedere valeant. - "Datum Lugduni, VII. idus julii, pontificatus nostri anno
septimo."
Cette bulle est insérée dans un vidimus du mois de décembre 1268, donné par le trésorier de Saint-
Hilaire de Poitiers, délégué par le Saint-Siège.

J//190
Poitou, I, n°36.
3782 - 1249. Juillet.
Original scellé
Litterœ Alfonsi, comitis Pictavensis, de quatuor solidis per focum solvendis a burgensibus Pictavii,
Rupellœ, S. Johannis-Angeliacensis, etc., pro perpetua judœrum a comitatibus Pictavensi et Xantonensi
expulsione obtinenda.
Alfonsus, filius regis Francie, comes Pictavensis, universis presentes litteras inspecturis salutem.
Noveritis quod, cum dilecti nostri major et communia Pictavenses, major et communia de Rupella, major
et communia Sancti-Johannis-Angeliacensis, major et communia de Nyorto, item cives Xanctonenses et
burgenses Sancti-Maxentii, pro Judeis expellendis et removendis perpetuo de dominio nostro tocius
comitatus Pictavensis et Xanctonensis, teneantur nobis reddere, vel mandato nostro, quatuor solidos
currentis monete, per manus majorum, de quolibet foco sub sua potestate constituto, dum tamen
dominus foci habeat valorem viginti solidorum, tam in mobilibus quam in immobilibus, exceptis vestibus
et lectis sibi quitis. Utrum autem dominus foci habeat valorem viginti solidorum, tam in mobilibus quam
in immobilibus, exceptis vestibus et lectis sibi quitis, secundum quod superius est dictum, et quot foci
sunt in dictis villis, inquiretur per majorem et scabinos dictarum villarum, et per servientem domini
Comitis, ad hoc specialiter deputatum ; que etiam peccunia solvenda est in tribus terminis videlicet duo
solidi in hoc instanti festo Assumptionis beate Marie et duodecim denarii, in alio festo sequenti
Assumptionis beate Marie, et duodecim denarii in tercio festo Assumptionis beate Marie subsequenti.
Nos vero, terminis predictis elapsis, et solutione hujusmodi nobis vel mandato nostro facta, prefatos
majores et communiam Pictavenses, nec non majores et communias de Rupella et Sancti-Johannis-
Angeliacensis, de Nyorto, et etiam de Xanctonibus et de Sancto-Maxentio homines et burgenses, heredes
et successores eorum, et foca predicta, cum mansionariis, a prestatione et solutione dictorum quatuor
solidorum, volumus et concedimus, pro nobis et successoribus nostris, in perpetuum esse liberos penitus
et immunes, et sciendum quod nos litteras nobis super premissa obligatione a dictis villis datas et

95
Archives nationales (France)

traditas eisdem tenemur reddere, sine contradictione aliqua, solutione premissa adimpleta, nec heedem
littere obligationis ulterius habebunt alicujus roboris firmitatem. Quod ut ratum et stabile permaneat,
presentibus litteris sigillum nostrum duximus apponendum. - Actum anno Domini millesimo
ducentesimo quadragesimo nono, mense julii.
Scellé en cire brune, sur double queue, du sceau d'Alphonse, comte de Poitiers. ( Inventaire, n°1077.)

J//191
Poitou, I, n°112.
3783 - Lyon. 1249. Juillet.
Original scellé
Litteroe Alfonsi, comitis Pictavensis, de Judoeis ex comitatu Pictavensi expellendis.
Alfonsus, filius regis Francie, comes Pictavensis, universis presentes litteras. inspecturis, salutem.
Noveritis quod nos promittimus, annuimus et concedimus dilectis et fidelibus nostris majori et
communie de Rupella, majori et communie Pictavensibus, majori et communie Sancti-Johannis-
Angeliacensis, majori et communie de Nyorto, et civibus nostris Xanctonensibus, et hominibus nostris de
Sancto-Maxentio, removere et expellere perpetuo, infra octabas instantis Assumptionis beate Marie
omnes Judeos et Judeas de toto domanio nostro tocius comitatus Pictavie et Xanctonie, tam civitatibus
quam dyocesibus, ita videlicet quod Judei et Judee qui modo sunt, vel alii qui pro tempore fuerint in
dictis civitatibus, villis et diocesibus, de cetero nullatenus habitabunt, nec eos nos, vel successores nostri,
in dictis locis poterimus habere mansionarios vel etiam retinere, presenti tempore vel futuro. Si autem
contigerit nos, vel successores nostros, aliquid acquirere, vel dominio nostro subicere infra comitatum
Pictavensem, Judeos et Judeas, si ibi fuerint, perpetuo expellemus vel expelli faciemus, juxtaformam
superius annotatam. Item, promittimus et concedimus quod si Judei vel Judee, post dictum terminum,
in dictis locis inventi fuerint, eos quicumque invenerit, poterit auctoritate propria capere et arrestare et
res eorum, sine accusatione, ballivo terre reddere, vel ejus allocato, et res ipsorum erunt deperdite, et
corpora redimentur, et iterum expellentur de dicto dominio comitatus Pictavensis. Et sciendum est quod
omnia debita et chatalla dictorum Judeorum et Judearum, que sibi debentur a septem annis citra, que
etiam debita et chatalla probari poterint per legitima testimonia Christianorum juratorum, nobis, sine
usuris, reddentur. Nulla autem alia debita, seu chatalla, autusuras, quoquomodo debeantur Judeis, a
septem annis ultra non poterimus petere, vel etiam vendicare. De summa autem debitorum, pro quibus
Judei habent gagia a Christianis, juramento ipsorum Christianorum credetur. Si tamen Christianus
suspectus fuerit, ejus juramento cum juramento alterius de dicta summa credetur. Quod ut ratum sit et
firmum, presentes litteras sigilli nostri munimine duximus roborandas. - Actum Lugduni, anno Domini
millesimo ducentesimo quadragesimo nono, mense julii.
Sceau d'Alphonse, en cire brune sur double queue. ( Inventaire, n°1077.)

J//191
Poitou, I, n°113.
3784 - 1249. Juillet
Original scellé
"Alfonsus, filius regis Franciae, comes Pictavensis", notum facit se velle et concedere ut, qui, ipsius
nomine, "tenebit terram domini Eustachii de Montboiser defuncti reddat annuatim Armendo de Valle-
moides et heredibus suis viginti sextarios siliginis et viginti sextarios avene" quamdiu dictam terram in
manu sua habebit, "videlicet pro illo escambio quod fecit dictus Eustachius de terra dicti Armendi cum
abbate Case-Dei... ; et, cum filius dicti Eustachii ad etatem legitimam pervenerit, tenetur dicto Armendo
et suis dictos viginti sextarios siliginis et viginti sextarios avene in loco competenti assedere." - "Quod ut
ratum et firmum permaneat in futurum, presentes litteras sigillo nostro fecimus sigillari. Actum anno
Domini millesimo ducentesimo quadragesimo nono, mense julii."

96
Archives nationales (France)

Sceau en cire blanche sur double queue. - Voyez l' Inventaire, n°1077.

J//195
Champagne, III, n°30.
3785 - 1249. Juillet
Original
"Theobaldus..., rex Navarre, Brie et Campanie comes palatinus" notum facit "quod Maugerus de Erviaco,
cambellanus suus, dedit priori et fratribus Belli-Prati, de ordine Vallis-Callium, grangiam suam que sita
erat juxta Cortaou, et XL. arpenta terre,... et omnia prata sua que habebat in finagio ejusdem ville." - "In
cujus rei testimonium..., presentes litteras sigilli nostri munimine fecimus roborari. Actum anno Domini
M° CC° XL° nono, mense julio."
Le sceau, bien qu'annoncé à la fin de l'acte, n'a jamais été apposé.

J//201
Champagne, IX, n°23.
3786 - 1249. Juillet
Original scellé
Coram magistro Reginaldo de Corbolio, archidiacono Remensi, "vir nobilis Rogerus, dominus de Roseto,
miles," recognoscit se a Theobaldo, Navarrae rege, Campaniae et Briae comite palatino, "castrum de
Chaumont, cum tota castellania..., in feodum et homagium ligium, salva ligeitate illustris viri regis
Francie..., episcopi Laudunensis..., et abbatis Sancti-Dionysii-in-Francia" tenere. Propter quod
homagium "sexaginta libratas terrae ad Pruvinum in redditibus quos ipse rex habet in portis de Pruvino"
annuatim percipiebat ; quas, una cum Aelydi uxore sua, praefato Navarrae regi, pro quingentis libris
Pruvinensium, vendere declarat. - "In cujus rei testimonium et munimen, presentes litteras super hoc
confectas, sigilli curie nostre munimine tradidimus roboratas. Actum anno Domini millesimo
quadragesimo nono, mense julio."
Scellé en cire verte, sur double queue, du sceau de Renaud de Corbeil, archidiacre de Reims, décrit dans
l' Inventaire sous le n°7499.

J//202
Champagne, X, n°24.
3787 - 1249. Juillet
Original scellé
Coram magistris Johanne de Blesis et Gerardo de Meneseio, canonicis et officialibus Remensibus,
"Rogerus, dominus de Roseto, et nobilis mulier Aelydis, ejus uxor", recognoscunt se, pro quingentis libris
Pruvinensium, Theobaldo, illustri Navarrae regi, vendidisse sexaginta libratas terre annui et perpetui
redditus, quae praedicto Roberto a praefato rege, ratione homagii "castri de Chaumont", constitutae
fuerant. - "In cujus rei testimonium et munimen, presentes litteras super hoc confectas sigilli curie
Remensis munimine fecimus roborari. Actum anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo nono,
mense julio."
Fragment de sceau pendant sur double queue. - Sceau de l'officialité de Reims. ( Inventaire, n°7011.)

J//318
Toulouse, IX, n°44.
3788 - Aigues-Mortes. 1249. Vendredi 13 août.
Original
"Compotus de remanencia, factus apud Aquas-mortuas anno Domini M° CC° XL° IX°, die veneris ante
Assumptionem B. Marie" pro domino Alfonso comite Pictavensi et Tolosano.

97
Archives nationales (France)

Recepta : VI XXM III C IIII XX XVI l. XVIII s. III d. Tur. Pictav. Ryom. et Vian.
Expensa : IIII XX XIII m VII C LXIIII l. XIII s. Tur.

J//304
Toulouse, II, nos 76 et 78.
3789 - Aigues-Mortes. 1249. 18 août
Copies authentiques
Instrumentum de sexcentis libris Lanfranco Malono et ejus sociis, mercatoribus Genuensibus, pro
navereficienda, a comite Pictavensi mutuatis.
In nomine Domini, amen. In presencia domini Willelmi Bucenigre et domini Ansaldi Stralerie,
consulorum Januenssium in Aquis-mortuis, et testium subscriptorum, nos Lanfrancus Malonus, Jacobus
Manente, Willelmus Manente et Lanfranchinus Malonus, participes navis que dicitur Regina, quilibet
nostrum in solidum, confitemur nos mutuo accepisse et habuisse, gratis et amore, a te Johanne de
Valencina, nomine et vice domini comitis Pictavini, et de ejus pecunia, libras sexcentum Turonensium ;
abrenunciantes exepcioni non numerate pecunie et mutui non accepti, quas confitemur expenssas et
versas esse in maximis utilitatibus et necessariis dicte navis, videlicet pro ipsius navis rebus et sartiis
luendis et emendis, sine quibus dicta navis ullomodo poterat expediri, vel navigari. Quas tibi, nomine
dicti domini Comitis, aut ipsi, sive ejuscerto misso, dare et solvere promitimus sine molestia, ultra mare
ubi ituri sumus cum predicta nave, deinde ad mensem unum postquam navis dicta ibi aplicuerit, vel ubi
aplicuerit causa exonerandi. Alioquin penam dupli tibi stipulanti, quisque nostrum in solidum, dare
promitimus et omnes expenssas tibi refficere que modo aliquo fierent post ipsum terminum in sorte
predicta exigenda et penam, credito de expensis solo verbo sine juramento et molestia, vel alia aliqua
probacione. Pro qua pena et predictis omnibus et singulis observandis obligamustibi pignori navem
predictam, cum omni sartia et conredu ejus. Constituentes nos dictum pignus tuo nomine, et nomine
dicti domini Comitis possidere, quousque de predictis tibi, aut dicto domino Comiti, sive ejus nuncio,
fuerit integre satisfactum. Et insuper juramus corporaliter, tactis sacrosanctis Evangeliis, hec omnia et
singula atendere et observare, nisi justo Dei impedimento aut licencia dicti domini comitis aut sui nuncii
remanserit, quibus intervenientibus elapssis, nichilominus de predictis omnibus teneamur, et ita ut,
ubique nos et quilibet nostrum in solidum possit et debeat conveniri ; abrenunciantes privilegio fori, et
omni juri, et specialiter abrenunciamus juri solidi, nove constitutioni, et generaliter omni juri. Actum
interius turris de Aquis-mortuis domini regis Francorum. Testes interfuerunt rogati et vocati Willelmus
Buccanigra et Ansaldus Straleria, consules supradicti, et Ansaldus Malonus, Bonavia Chalafatus, Nicola
Malonus et Raynaldus Buccanigra. - Anno dominice nativitatis millesimo ducentesimo quadragesimo
nono, indictione septima, die XVIII augusti.
Le n°78 est un vidimus délivré le 30 mai 1251 à la requête du comte de Poitiers par Pierre (de Colmieu),
évêque d'Albano, et Jacques, cardinal diacre de Saint-Nicolas in carcere Tulliano.

J//318
Toulouse, IX, n°42.
3790 - Milhaud. 1249. 22 août.
Original
Mandatum Raimundi Tolosani comitis preceptori Sanctoe-Eulalioe de quibusdam castris restituendis.
ABC. DEF. GHI.
R(aimundus) Dei gratia comes Tholose, marchio Provincie, discreto et religioso viro Petro de Camfaet,
preceptori Sancte Eulalie, salutem et dilectionem. Discretioni vestre tenore presentium duximus
intimandum quod nos, munitiones quas, nomine milicie Templi in Larzaco, tenetis a nobis, jure majoris
dominii quod in hiis, et in aliis feudis nostris, habemus et in signum recognitionis dominii nostri
recuperare volentes, discretioni vestre districte precipiendo mandamus quatinus dictas munitiones,

98
Archives nationales (France)

videlicet Cobertoratam, Sanctam-Eulaliam et Cavallariam, dilecto ac fideli nostro R. de Podio, bajulo


Ruthenensi, quem super hiis procuratorem nostrum constituimus, restituatis, visis litteris, omni
occasione postposita et tradatis sub pena dictorum feudorum ; vobis firmiter injungentes, ne presens
mandatum nostrum exsequi ommittatis, vel aliquatenus differatis, scituri quod injurias dudum et de
novo apud Cobertoratam nobis et nostris frequenter illatas ne sub dissimulatione pertranseant volumus,
prout justum fuerit vindicare, ne tante temeritatis exemplo ceteri religiosi vel laici ad consimilia
invitentur. Ex hoc enim et honori nostro et utilitati domus nostre credimus providere, quum ex facilitate
venie super tantis excessibus et nobis dedecus et domui nostre non modicum posset incommodum
provenire. Consimiles litteras, per alphabetum divisas, ad eternam memoriam penes nos duximus
retinendas. In cujus rei testimonium, presentes litteras fecimus sigilli nostri munimine roborari. - Datum
apud Amilianum, XI kalendas septembris, anno Domini M° CC° XL° nono.

J//328
Toulouse, XIX, n°26.
3791 - 1249. Jeudi 26 août.
Original
Instrumentum, per litteras alphabeti divisum, quo constat "Johannem de Genebra, bajulum de Buset pro
domino Ramundo comite Tolosano, pro eodem comite et ejus loco dedisse ad feodum Willelmo Sirvent
et uxori ejus Stefana et eorum ordinio... casalem... inter honorem dels Peliciers et honorem dels Calvez,
et viam publicam." - "Actum fuit V a feria, VI° die exitus mensis augusti, regnante Lodoico Francorum
rege, R(aimundo) Tolosano comite, R(aimundo) episcopo, anno M° CC° XL° VIIII° incarnationis
Domini. Hujus rei sunt testes Raimundus Sayset, etc... et Matheus de Binhec, notarius publicus juratus,
noticia capituli Tolose, qui hanc cartam scripsit."

J//318
Toulouse, IX, n°40.
3792 - 1249. (Après le 26 août
Original
Rotulus in quo continentur rationes pecuniae debitae Alfonso comiti Pictavensi et pecuniae quam ipse
debebat, a compoto facto in octabis Ascensionis Domini, anno M° CC° XLIII°, ad compotum factum
anno Domini M° CC° XL° IX°, die jovis post festum sancti Bartholomei.

J//190
Poitou, I, n°91.
3793 - Aigues-Mortes 1249. Août.
Original scellé
Litteroe Alfonsi, comitis Pictavensis, pro burgensibus Castri-Pontis.
Alfonsus, filius regis Francie, comes Pictavensis, universis presentes litteras inspecturis, salutem. Notum
facimus quod nos, burgensibus nostris de villa Castri-Pontis dedimus et concessimus franchisias, ad usus
et consuetudines franchisie de Sancto-Petro-Monasterii, tenendas ab ipsis in perpetuum et habendas,
excepto hoc quod non tenebuntur solvere censam, quam burgenses de Sancto-Petro-Monasterii solvunt,
videlicet de decem et octo denariis usque ad sex solidos ; tenebuntur tamen ad solutionem censuum,
reddituum, vendarum et aliorum que hactenus solvere consueverunt. Quod ut ratum et firmum
permaneat, presentes litteras sigilli nostri munimine fecimus roborari. - Actum apud Aquas-mortuas,
anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo nono, mense augusti.
Sceau en cire verte sur cordelettes de fil rouge, vert et jaune. ( Inventaire, n°1077.)

99
Archives nationales (France)

J//190
Poitou, I, n°92.
3794 - Aigues-Mortes. 1249. Août.
Original scellé
Alfonsus, filius regis Franciae, comes Pictavensis, notum facit se dedisse fideli suo "Ade Panetario, pro
bono suo servicio... et ejus heredibus... triginta libratas annui redditus currentis monete in prepositura
Pictavensi solvendas, de quibus praefatum Adam in hominem suum ligium recepit." - "Quod ut ratum et
firmum permaneat, presentes litteris sigilli nostri munimine fecimus roborari. Actum apud Aquas-
mortuas, anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo nono, mense augusto."
Sceau en cire verte sur cordelettes de soie rouge, verte et jaune. ( Inventaire, n°1077.)

J//190
Poitou, I, n°93.
3795 - Aigues-Mortes. 1249. Août.
Original scellé
Charta qua Alfonsus, comes Pictavensis, burgensibus Riomi consuetudines Sancti-Petri-Monasterii
concedit.
Alfonsus filius regis Francie, comes Pictavensis, universis presentes litteras inspecturis salutem. Notum
facimus quod nos burgensibus nostris de villa Ryomi dedimus et concessimus franchisias ad usus et
consuetudines franchisie de Sancto-Petro-Monasterii, tenendas ab ipsis in perpetuum et habendas,
excepto hoc quod non tenebuntur solvere censam, quam burgenses de Sancto-Petro-Monasterii solvunt,
videlicet de decem et octo denariis usque ad sex solidos ; tenebuntur tamen ad solutionem censuum,
reddituum, vendarum et aliorum que hactenus solvere consueverunt. Quod ut ratum et firmum
permaneat, presentes litteras sigilli nostri munimine fecimus roborari. - Actum apud Aquas mortuas,
anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo nono, mense augusti.
Sceau en cire verte sur cordelette de fil rouge, vert et blanc. ( Inventaire, n°1077, contre-sceau.)

J//192
Poitou, III, n°4.
3796 - Aigues-Mortes. 1249. Août.
Original scellé
Litteroe Alfonsi, comitis Pictavensis, de forisfactis suis a curatoribus testamenti sui emendandis.
Alfonsus, filius regis Francie, comes Pictavensis, universis presentes litteras inspecturis salutem.
Noveritis quod nos damus potestatem executoribus testamenti nostri, videlicet venerabili patri
G(uillelmo), Dei gratia episcopo Belvacensi, et venerabilibus viris... abbati de Pinu, Cisterciensis ordinis,
qui nunc est, Philippo, ecclesie Sancti-Hylarii Pictavensis thesaurario, Petro de Braya canonico
Parisiensi, Guidonem ( sic) de Neufla, decanum Sancti-Martini Turonensis, et fratri Gaufrido de
Virsione, de ordine Fratrum Minorum, ut ipsi, vel saltem tres ex ipsis, forefacta nostra et ballivorum
nostrorum emendant et faciant emendari, evocatis qui propter hoc fuerint evocandi. Precipimus etiam
universis ballivis nostris ut omnes contradictores et rebelles dictis executoribus testamenti nostri, vel
tribus ex ipsis, super hiis obedire compellant. - Actum apud Aquasmortuas, anno Domini millesimo
ducentesimo quadragesimo nono, mense augusto.
Traces de sceau pendant.

J//195
Champagne, III, n°31.
3797 - 1249. Août.

100
Archives nationales (France)

Original scellé
Coram magistro Petro, officiali curiae Senonensis, "Milo de Thusiaco, armiger, et Helissandis, uxor sua,
recognoverunt se vendidisse... Theobaldo regi Navarrie, illustri Campanie et Brie comiti palatino, et ejus
heredibus, centum et viginti arpenta nemoris sita inter Buciacum-in-Otha et Chenesiacum, mensuranda
ad arpentum Campanie... pro centum et octoginta libris Pruvinensium." - "Actum anno Domini M° CC°
quadragesimo nono, mense augusto."
Sceau en cire verte sur double queue. ( Inventaire, n°7023.)

J//195
Champagne, III, n°32.
3798 - 1249. Août.
Original
Theobaldus, rex Navarrae, Campaniae et Briae comes palatinus, notum facit, se, "monialibus de Jardino
prope Plaiostrum, Cisterciensis ordinis, decem arpenta prati sita inter Parregni et Pontes-super-
Secanam", de feodo suo moventia, in perpetuum possidenda confirmavisse. - "In cujus rei testimonium,
presentes litteras sigilli nostri munimine fecimus roborari. Actum anno Domini millesimo ducentesimo
quadragesimo nono, mense augusto."

J//202
Champagne, X, n°25.
3799 - 1249. Août.
Original scellé
In presentia Juhelli, Remensis archiepiscopi, Stephanus, dictus Bos, civis Remensis, recognovit "quod
omnia acquisita que fecerat et acquisierat... a domino Roberto de Summa-Vidula, castellano de Viteriaco,
in villa de Aussuncia, in nova villa sita in finagio de Aussuncia, in villa Sancti-Medardi juxta Pontem-
fabricatum, sunt penitus de feodo et dominio regis Navarre..., quod predicta acquisita tenebat a predicto
rege Navarre in libero, puro et quitto alodio, et quod in omnibus predictis habet... omnimodam
plenitudinem justitie et dominii." - "In cujus rei testimonium, presentes litteras sigilli nostri munimine
fecimus roborari, salvo in omnibus jure nostro ecclesie nostre Remensis, nec non et aliorum dominorum.
Actum anno Domini M° CC° quadragesimo nono, mense augusto."
Traces de sceau pendant sur lacet de soie violet et noir.

J//441
De mutuis ultramarinis, n°1.
3800 - Au camp devant Damiette. 1249. Août.
Original scellé
Litteroe Guillelmi de Domna-Petra, de quinque millibus libris Turonensium a se in mutuum acceptis.
Ego Guillelmus, dominus Donne-Petre et heres comitatus Flandrie, notum facio universis presentes
litteras inspecturis quod cum a Willelmo Larcario, Belmustino Larcario, Johannino Larcario, Johannino
de Marn, et Lanfracino Ceba, civibus Januensibus, mutuo receperim quinque milia libras Turonensium
reddendas eisdem apud Pruvinum in instantibus nundinis maii, karissimus dominus meus Ludovicus,
rex Francie illustris, ad preces meas et instanciam meam, promisit se soluturum dicte pecunie summam,
predictis civibus vel uni eorum, aut eorum certo nuncio presentes litteras deferenti, si me contingeret
deficere in dicta solutione predictis nundinis facienda. Ego vero totam terram meam, ubicumque eam
habeam, in manu ejusdem domini Regis posui et tradidi. Volens et concedens ut, si dictam pecunie
summam ad terminum prenominatum non reddiderim, dictam terram meam in manu sua teneat et ex ea
fructus et proventus integre et sine contradictione percipiat, et etiam ad omnes alias res meas mobiles et
immobiles assignet quousque dictum debitum fuerit integre persolutum. In cujus rei testimonium et

101
Archives nationales (France)

munimen presentes litteras feci sigillo meo sigillari. - Actum in castris juxta Damyetam, anno Domini M°
CC° XL° nono, mense augusto.
Traces de sceau pendant sur double queue.

J//198
Champagne, VI, n°85.
3801 - 1249. [Après le 22 septembre].
Original scellé
Litterae conventus B. Jacobi Pruvinensis ad Theobaldum, regem Navarrae, Campaniae et Briae comitem
palatinum, quem certiorem facit de morte G(uidonis), abbatis sui, ab eodem comite licentiam petendo
novi pastoris eligendi. - "Datum anno Domini M° CC° XL° nono."
Traces de sceau sur simple queue. - Voyez Gallia Christiana, t. XII, col. 207, A. L'abbé Gui était mort le
22 septembre 1249.

J//311
Toulouse, V, n°64.
3802 - Milhaud. 1249. 23 septembre.
Original scellé
Testamentum Raimundi Tolosani comitis.
In nomine sancte et individue Trinitatis, amen. Manifestum sit omnibus presentibus et futuris quod nos
R(aimundus), Dei gratia comes Tholose, marchio Provincie, filius quondam domine regine Johanne, in
bona mentis valitudine existentes, testamentum nostrum modis omnibus valiturum facimus in hunc
modum, quodlibet aliud testamentum antea per nos factum, si quid fecimus, revocantes penitus et
quassantes. In primis sepulturam nostram eligimus apud monasterium Fontis-Ebraudi, ubi jacet rex
Henricus Anglie, avus noster, et rex Richardus, avunculus noster, et regina Johanna, mater nostra, ad
pedes scilicet ejusdem matris nostre. Item, omnia a nobis adquisita injuste vel indebite ablata, vel
qualitercumque cum peccato vel contra Deum ad nos pervenerint, sive mobilia vel immobilia sint, vel
quecumque alia jura corporalia, seu incorporalia, plene et integre restitui volumus et mandamus et de
bonis nostris in integrum emendari. In primis pro anima nostra relinquimus decem milia marcharum
sterlingorum, de quibus relinquimus monasterio Fontis-Ebraudi quinque milia marcharum, et, preter
dictam summam decem milium marcharum, relinquimus eidem monasterio Fontis-Ebraudi omnia vasa
nostra aurea et argentea, et monilia nostra, et omnes anulos nostros, et lapides preciosos. Item, de dictis
decem milibus marcharum relinquimus monasteriis infra scriptis, videlicet monasterio monialium de
Spinassa, ordinis Fontis-Ebraudi, quadringentas marchas. Item, monasterio de Bragariaco, ejusdem
ordinis, centum marchas. Item, monasterio monialium Gratic-Dei, ejusdem ordinis, centum marchas.
Item, monasterio monialium de Longaticis, ejusdem ordinis, centum marchas. Item monasterio
monialium Sancte-Crucis, ejusdem ordinis, centum marchas. Item, monasterio monialium de Goiono,
Cisterciensis ordinis, centum marchas. Item, monasterio monialium de Oratione-Dei, Cisterciensis
ordinis, centum marchas. Item, monasterio monialium de Prulhano, ordinis Predicatorum, centum
marchas. Item, monasterio monialium Sancte-Marie de Bosqueto, Tricastrine diocesis, centum marchas.
Item monasterio monialium SanctiAndree, Vasionensis diocesis, centum marchas. Item, operi ecclesie
Sancti-Stephani Tholose, centum marchas. Item, operi ecclesie Grandissilve, Cisterciensis ordinis,
centum marchas. Item, monasterio Fulhencii, Cisterciensis ordinis, centum marchas. Item monasterio
de Elnis, Cisterciensis ordinis, centum marchas. Item monasterio Bonecumbe, Cisterciensis ordinis,
relinquimus, preter dictam summam decem milium marcharum, gregem nostrum et armenta nostra,
videlicet vaccas, boves et tauros, oves et arietes, cum saumeriis et aliis bestiis universis ad cabanam
nostram vaccarum et ovium pertinentibus. Item, operi ecclesie Belle-Pertice, Cisterciensis ordinis,
centum marchas. Residuum vero de decem milibus marcharum supradictis quod restat distribuendum,

102
Archives nationales (France)

distribui volumus arbitrio commissariorum nostrorum infrascriptorum, qui gadiatores seu spondarii
vulgariter appellantur, ad pias causas, sicut saluti anime nostre magis expedire videbunt. Item, in
omnibus terris et aliis bonis nostris et juribus universis ad nos pertinentibus, heredem instituimus filiam
nostram Johannam, uxorem illustris viri Alfonsi, comitis Pictavensis. Item, volumus, precipimus et
mandamus restitui omnes ecclesias et ecclesiasticas personas et omnes illos qui per nos vel bajulos
nostros spoliati sunt, absque ordine judiciario ; et ipsam restitutionem fieri volumus et mandamus, sine
strepitu judicii, de plano ad arbitrium commissariorum seu gadiatorum infra scriptorum, et quod sic
restituti heredibus nostris faciant quod debebunt. Item, volumus et mandamus ut omnia debita nostra,
quibuscumque personis ea debebamus, solvantur de bonis nostris, preter dictam summam decem
milium marcharum, ad cognitionem commissariorum seu gadiatorum infrascriptorum. Item,
concedimus et confirmamus baronibus, militibus, et aliis fidelibus nostris, ecclesiis, monasteriis,
civitatibus, castris et villis omnes debitas et consuetas libertates, quas usque modo habuerunt, nolentes
ut, ex talliis seu exactionibus, quas ab eis habuimus ex voluntate potiusquam ex debito, generetur eis vel
successoribus eorum aliquod prejudicium in futurum. Item instituimus, volumus et mandamus ut
dilectus ac fidelis noster Sicardus Alamanni presit toti terre nostre, regat et custodiat eam et quod
redditus et proventus omnes recipiat, ponendo ibi illos quos ad hoc viderit congruos et fideles, et quod
exinde cum aliis commissariis, seu gadiatoribus nostris, legata et debita nostra persolvat, quousque terra
nostra venerit ad manus filie nostre Johanne, comitisse Pictavie, quam heredem nostram instituimus,
sicut superius est expressum. Commissarii autem gadiatores, seu spondarii nostri sunt isti, videlicet :
venerabiles patres... Tholosanus, ... Agennensis, ... Albiensis, ... Caturcensis, .., Ruthenensis, ...
Carpentoratensis, et ... Cavellicensis episcopi, et dilecti ac fideles nostri nobiles viri, Bernardus comes
Convenarum et Sicardus Alamanni, et quatuor ex civibus Tholosanis quos comes Convenarum et
Sicardus Alamanni supradicti duxerint eligendos : dantes dictis commissariis, seu gadiatoribus nostris,
plenam et liberam potestatem exequendi omnia relicta pro anima nostra et alia légata, et ut ea et omnia
debita nostra solvant et solvi faciant de bonis nostris, et quod omnia a nobis injuste adquisita et indebite
ablata, prout superius est expressum, restituant et de bonis nostris in integrum emendent. Nam de ipsis
volumus ut, super omnibus supradictis, nostram adimpleant voluntatem et eam faciant inviolabiliter
observari. Item, volumus et mandamus ut de bonis nostris provideatur familie nostre, et hoc faciat
Sicardus Alamanni, arbitrio suo, prout honori nostro viderit expedire. Hanc voluntatem nostram
volumus valere jure testamenti, et si jure testamenti valere non posset, valeat jure codicillorum, vel
cujuscumque alterius ultime voluntatis vel quolibet alio jure quo valere potest. - Acta sunt hec apud
Amilianum, VIIII° kalendas octobris, anno Domini M° CC° XL° nono.
Dix sceaux en cire résine sur cordelettes de soie rouge. - Au dos de la pièce on lit les noms des
personnages dont elle porte les sceaux, dans l'ordre suivant : Guido de Severiaco, abbas Moysiacensis,
Jordanus de Insula, comes Ruthenensis, episcopus Albiensis, comes Convenarum, Rychardus
Filiangerius, R. de Alfaro, Fr. Guillelmus de Briva. - Voyez l' Inventaire, n os 3614, 8842, 2464, 6434, 595,
4134, 4132, 9847.
La pièce, dans sa partie supérieure, présente la trace de dix autres sceaux. - Voy. Catel, Hist. des comtes
de Tolose, p. 375.

J//311
Toulouse, V, n°63.
3803 - Milhaud. 1249. 25 septembre.
Original scellé
Codicilli Raimundi Tolosani comitis.
Noverint universi presentem cartam inspecturi quod dominus Raimundus, Dei gratia comes Tholose,
marchio Provincie, saluti anime sue cum devotione providere intendens, voluntatem suam declaravit
coram testibus infrascriptis, asserendo propositum suum esse, quod si ab infirmitate qua tenebatur

103
Archives nationales (France)

ipsum contingeret liberari, votum peregrinationis ultramarine pro qua crucem receperat personaliter
adimpleret. Si vero dictam peregrinationem adimplere non posset, voluit et mandavit ut pro
redemptione peregrinationis sue et illorum qui pro ipso et de mandato ejus crucem receperunt et dictam
peregrinationem facere tenentur, heres suus mittat ultra mare quinquaginta milites bene armatos et
bene paratos, in subsidium Terre sancte, moraturos in partibus transmarinis per unum annum integrum
in servicio Jhesu Christi, et quod illi, qui pro ipso domino Comite crucem receperunt, recipiantur pre
ceteris in numero illorum quinquaginta militum, si eis placuerit transfretare. Item, voluit et mandavit
quod pecunia illa, quam habuit de vicesimis ecclesiarum et de legatis et de redemptione votorum,
restituatur ab herede suo domino Pape. Item, voluit et mandavit quod pecunia illa, quam habuit a
domino rege Francie et a domina regina, occasione passagii sui, restituatur eisdem ab herede suo. -
Actum est hoc apud Amilianum, septimo kalendas octobris, anno Domini millesimo ducentesimo
quadragesimo nono. Testes presentes interfuerunt dominus Bernardus comes Convenarum, Jordanus de
Insula, Sicardus Alamanni, Ramundus de Alfaro, Poncius Astoaudi, cancellarius domini comitis
antedicti, frater Guillelmus de Briva, Johannes Aurioli, magister Petrus Guasanhator, magister Petrus de
Capella, Petrus de Espaor, Berengarius Alamanni. Et ego Bernardus Aimericus, publicus Tholose
notarius, qui mandato ipsius domini Comitis hanc cartam scripsi. In cujus rei testimonium, nos
Bernardus comes Convenarum, Jordanus de Insula, Sicardus Alamanni, Poncius Astoaudi, et frater
Guillelmus de Briva, presentem cartam fecimus sigillorum nostrorum munimine roborari.
Cette pièce était scellée de six sceaux : il en reste cinq en cire résine sur cordelettes de soie rouge.
1. Bernard VI, comte de Comminges ( Inv., n°595) ;
2. Jourdain de l'Ile ( Inv., n°2464) ;
3. Sicard Alleman ( Inv., n°1154) ;
4. Pons d'Astoaud ( Inv., n°1216) ;
6. Guillaume de Brives ( Inv., n°9847).

J//190
Poitou, I, n°73.
3804 [1249. Avant le 27 septembre.]
Copie authentique
Alfonsus, filius regis, etc. ( sic), notum facit se preceptori et fratribus domorum militiæ Templi in
Aquitania concessisse "ut quicquid usque ad tempus hujus concessionis... in feudis... et retrofeudis per
totum comitatum Pictavensem acquisierunt, retineant in perpetuum et habeant libere et quiete... et ut
homines mansionarii ipsorum universi et singuli, hactenus acquisiti, ab omni exercitu, equitatu et
exactione penitus sint immunes et negociationem vel mercaturam per totum comitatum Pictavensem
libere valeant exercere." - Datum, etc. ( sic).
Traces de deux sceaux sur simple queue.
Cette pièce, ainsi que les trois suivantes, n'est point datée. On doit supposer qu'elles sont antérieures à la
mort de Raymond VII, comte de Toulouse (27 septembre 1249), puisque son successeur, Alphonse,
comte de Poitiers, qui est mentionné dans ces divers documents, n'y porte encore que ce dernier titre.

J//191
Poitou, I, n°130.
3805 - [1249. Avant le 27 septembre.]
Original
Enquête au sujet d'un bois appelé "le boes Communau", qui était l'objet d'une contestation entre le comte
de Poitiers et W. Maingo, chevalier, seigneur de Surgères.

104
Archives nationales (France)

J//192
Poitou, III, n°18.
3806 - [1249. Avant le 27 septembre].
Minute.
De villa Baucaio in usumfructum Constantino Gyboin concessa.
Universis, etc., inquisitores, etc., ad universorum noticiam tenore presentium volumus pervenire quod
nos considerantes et attendentes quod Constantinus Gyboin diligenter ac fideliter servierit illustri viro
domino comiti Pictavensi, precipue in guerra quam habuit quondam contra comitem Marchie, de
consensu et voluntate domini Comitis ordinavimus quod dictus Constantinus teneret et expletaret, ad
vitam suam tantummodo, villam de Baucaio cum pertinentiis suis pacifice et quiete, proprietate tamen
dicte ville penes dictum comitem perpetuo remanente. Racione autem jam dicti servicii et aliis
quibusdam de causis, de consilio nostro, dicto Constantino hanc gratiam fieri voluit dictus Comes. Post
mortem vero dicti Constantini dicta villa de Baucaio cum pertinentiis libere et quiete dicto Comiti
perpetuo remanebit. Dictus etiam Constantinus, voluntarie, non coactus, quittavit dominum Comitem ab
omnibus in quibus tenebatur eidem, usu fructus dicte ville sibi, ut dictum est, ad vitam suam
tantummodo remanente. In cujus rei testimonium sigilla nostra, de consensu domini Comitis,
presentibus duximus apponenda. Datum, etc.
Sur la même feuille de parchemin se trouve un acte constatant que C. Gyboin a reconnu avoir été mis en
possession, sa vie durant, de la terre " de Baucaio".

J//192
Poitou, II, n°64.
3807 - [1249. Avant le 27 septembre.]
Original
État des cens et rentes dus au comte de Poitiers à Niort, Mogon et Voillec.
Cahier de onze feuillets, sur la couverture duquel on lit d'une écriture ancienne : " Continet census
debitos comiti Pictavensi certis terminis atque locis qui sunt confusi indeterminati cum expressione
nominum et non declaracione rerum et sunt penitus imperfecti."

J//195
Champagne, III, n°33.
3808 - 1249. Septembre.
Original scellé
Coram magistro Johanne officiali Trecensi, "Girardus de Partelanis, miles, recognovit... se vendidisse...
Th(eobaldo) regi Navarre, Campanie et Brie comiti palatino, quoddam molendinum cum pertinentiis
ejusdem... situm apud Pontes-super-Secanam in Moncello, pro quadraginta quinque libris
Pruvinensium." - "In cujus rei testimonium, presentibus litteris ... sigillum curie Trecensis duximus
apponendum. Actum anno Domini M° CC° XL° nono, mense septembri."
Traces de sceau sur double queue.

J//202
Champagne, X, n°26.
3809 - 1249. Septembre.
Original scellé
Eustachius et Hugo de Conflanz, milites, recognoscunt, Eustachius scilicet se "medietatem ville de
Congiaco et ville que dicitur Estoiges", quam in allodium tenebat, in feodum et homagium ligium illustris
regis Navarræ, Campaniæ et Briæ comitis palatini, salva ligeitate episcopi Cathalaunensis, Guidonis de
Milliaco, et episcopi Suessionensis, posuisse, ab uno liberorum suorum, post ipsius mortem, de dicto

105
Archives nationales (France)

rege tenendam ; et Hugo, prædicti Eustachii frater, se, ex ejus assensu, de altera medietate earumdem
villarum idem fecisse. - "In cujus rei testimonium et munimen, presentes litteras sigillorum nostrorum
munimine fecimus roborari. Datum apud Lachiacum, anno Domini millesimo ducentesimo
quadragesimo nono, mense septembri."
Traces de deux sceaux sur double queue.

J//441
De mutuis ultramarinis, n°3.
3810 - Au camp devant Damiette. 1249. Septembre.
Original scellé
Litterœ Galcheri de Castellione de mutuo ultramarino.
Ego Galcherus de Castellione, dominus Sancti Aniani in Byturico, notum facio universis presentes
litteras inspecturis quod, cum ego, tempore mortis karissimi consanguinei mei, Guidonis buticularii,
tenerer eidem causa mutui in mille sexcentis octoginta et sexdecim libris Turonensium, quas in pecunia
numerata receperam, exequtoribus predicti Guidonis, sub hiis terminis persolvendas, videlicet ad Pasca
Domini proximo venturum quadringintas triginta duas libras Turonensium ; et in festivitate Omnium
Sanctorum proximo subsequenti sexcentas triginta duas libras Turonensium ; et, ex tunc in annum,
sexcentas triginta duas libras Turonensium, karissimus meus Ludovicus rex Francie illustris, ad preces et
instanciam meam, se constituit redditorem, pro me, erga exequtores predicti Guidonis de sunma pecunie
supradicta, si a solutione dicte sunme pecunie terminis deficerem prenotatis. Ego autem totam terram
meam et omnia bona mea, res eciam mobiles et inmobiles, ubiconque ea habeam, eidem domino Regi
obligavi. Volens et concedens ut si a solutione dicte pecunie dictis terminis defecerim, idem dominus Rex
predictam terram meam et omnia bona mea teneat et ex eis fructus et proventus percipi faciat, quousque
defectus solutionis predicte eidem domino Regi, vel ejus mandato, fuerit plenarie persolutus. In cujus rei
testimonium, presentes litteras domino Regi sigillo meo contuli sigillatas. - Actum in castris juxta
Damiatam, anno Domini M° CC° XL° nono, mense septembris.
Sceau de Gaucher de Châtillon, en cire blanche sur double queue, décrit dans l' Inventaire sous le n°1784.

J//441
De mutuis ultramarinis, n°15.
3811 - Au camp devant Damiette. 1249. Septembre.
Original scellé
Litterœ Guidonis comitis Forensis, de mille libris Turonensium a se in mutuum pro passagio
transmarino acceptis.
Ego Guido, comes Forensis, notum facio universis presentes litteras inspecturis, quod Bosculus Albertini,
Rossos consilii, Bonaventure de Marcy, mercatores Senenses et eorum socii, videlicet Scotus Dominici,
Boeneencontre Guitonis, Jacobus et Renoncius de Baucy, Renerius Cytarini, Petrus Scoti, Boenaventure
Fornerii, Martinus Guillelmi, et Jacobus Romei, mercatores, mihi mutuo tradiderunt mille libras
Turonensium, quas karissimus dominus meus Ludovicus, rex Francie illustris, ad preces et instanciam
meam dictis mercatoribus pro me reddere tenetur in compotis Candelose proximo venture Parisius, apud
Templum. Dictus autem dominus Rex dedit mihi respectum ab instanti festo sancti Remigii in capite
octobris in annum de dicta pecunie summa eidem domino Regi, vel ejus mandato, integre persolvenda,
de qua dicto domino Regi integre tunc reddenda totam terram meam et omnia alia bona mea, mobilia et
immobilia, ubicumque ea habeam, dicto domino Regi obligavi. Volens et concedens ut, si a solutione
dicte pecunie, termino Sancti Remigii prenotato, deficerem, per captionem terre mee et omnium
bonorum meorum, mobilium et immobilium predictorum, me et heredes meos, si decederem, compellat
et compelli faciat, ad defectum solutionis predicte eidem domino Regi, vel ejus mandato, integre
persolvendum. In cujus rei testimonium, presentes litteras eidem domino Regi tradidi sigilli mei

106
Archives nationales (France)

munimine roboratas. - Actum in castris juxta Damyetam, anno Domini M° CC° XL. nono, mense
septembri.
Traces de sceau sur double queue.

J//190/A
Poitou, I, n°37.
3812 - 1249. Octobre.
Original scellé
Caution donnée par Gui de Dampierre à Blanche, reine de France, pour Odet, sire de Bourbon.
Gie, Guiz de Danperre, sire de Saint-Just, faiz à savoir à touz ceus qui verront ces letres que gie suy
pleiges en la mein ma dame Blainche, par la grace de Deu reine de France, et mon seignor lou conte de
Poitiers por Odet, seignor de Borbon, fil lou duc de Borgoine, de mil livres de Tornois por lou rachat que
l'en dit que la terre de la baronie de Monleçon et de Combraille, qui li est eschooite par raison de sa
femme, de la mort fu Archembaut de Borbon, qui est dou fié au dit conte de Poitiers, doit. Et se ai fait en
teil manière ceste pleigerie que, se il est trovey par lou devantdit conte ou par la devantdite reine sa
mere, ou par lou comandement de l'un des dous, que cele terre doive lou rachat, et li devantdiz Odez ne
fait gré à la devant-dite reine, ou au dit conte des dites mil livres, par la raison dou rachat, gie seroie
tenuz, après les sis semaines que gie en seroie requis de ladite reine, ou dou dit conte, ou de lor
comandement, de tenir ostaiges à Moret, jusque tant qu'en eust fait gré à la devantdite reine ou au dit
conte, ou de lor comandement, des devantdiz deniers. Et tant come gie tenroie ostaiges, l'en ne me
porroit contreindre ne guaigier par raison de ceste pleigerie. Et s'il n'ert trovey que li rachaz de la dite
terre fust deuz, gie seroie quites de la dite pleigerie. Et, en tesmoing de ceste chose, gie a fait metre mon
seaul en ces letres. - Et ce fu fait en l'an de l'incarnation Nostre Seignor mil et dous cenz et quarante et
neuf, ou mois d'oitovre.
Sceau de Gui de Dampierre, en cire brune sur double queue, décrit dans l' Inventaire sous le n°1991.)

J//190/A
Poitou, I, n°38.
3813 - 1249. Octobre.
Original scellé
"Bararz, sire de Marquuel", déclare s'être porté garant envers Blanche, reine de France, et envers le
comte de Poitiers, pour "Odet, seignor de Borbon, fil lou duc de Borgoine, de mil livres de tornois, por le
rachat que l'en dit que la terre de la baronie de Monleçon et de Combraille, qui li est eschooite par la
raison de sa femme de la mort fu Archembaut de Borbon, qui est dou fié dudit conte de Poitiers, doit." -
"Et, en tesmoin de ceste chose, gie a fait metre mon seaul en ces letres. Et ce fu fait en l'an de
l'incarnation Nostre Seignor mil et dous cenz et quarante et neuf, ou mois d'oitouvre."
Traces de sceau sur double queue.

J//192
Poitou, II, n°22.
3814 - Paris. 1249. Octobre.
Original scellé
Obligatio ab Odeto, domino de Borbonio, erga Alphonsum comitem Pictavensem suscepta.
Ego Odetus, dominus de Borbonio, filius ducis Burgundie, notum facio omnibus presentes litteras
inspecturis quod, cum castra terre de comitatu Pictavie et de Alvernia, et alia castra existencia de feodo
domini mei Alfonsi, comitis Pictavensis, que michi, racione uxoris mee, de morte bone memorie
Archenbaudi de Borbonio, obvenerunt, eidem comiti et heredibus suis, jurabilia esse dicerentur, ego
promisi et juravi quod, si inventum fuerit per ipsum dominum comitem, vel per dominam meam

107
Archives nationales (France)

Blancham, Dei gratia reginam Francorum illustrem, matrem ipsius, seu per eorum mandatum, vel
alterius ipsorum, quod dicta castra eidem domino comiti debeant esse jurata, de eisdem castris ipsi
comiti et heredi suo, vel mandato ipsorum, quandocumque requisitus fuero, juramentum prestabo. Me
autem et terram meam obligavi ad hoc faciendum et tenendum. In cujus rei testimonium, presentes
litteras sigilli mei munimine roboravi. - Actum Parisius, anno Domini M° CC° quadragesimo nono,
mense octobri.
Fragment de sceau en cire résine sur double queue.

J//192
Poitou, II, n°23.
3815 - 1249. Octobre.
Original scellé
Homagium ab Odeto, domino de Borbonio, Alfonso comiti Pictavensi proestitum.
Ego Odetus, dominus de Borbonio, filius ducis Burgundie, notum facio omnibus presentes litteras
inspecturis quod ego, de terra que ratione uxoris mee, filie bone memorie Archembaudi de Borbonio, de
morte ejusdem Archembaudi mihi obvenit in feodo illustris domini mei A(lfonsi), comitis Pictavensis,
coram excellentissima domina mea Blancha Dei gratia regina Francorum illustri, matre dicti comitis,
fidelitatem ipsius comitis et heredum suorum feci, et promisi, et juravi quod eidem comiti, et heredibus
suis, sicut homo ligius ipsorum, salva fidelitate excellentissimi domini mei Ludovici Dei gratia regis
Francie, bene et fideliter serviam contra omnes gentes, que possunt vivere et mori. Promisi etiam et
juravi quod, infra sex septimanas postquam idem comes dominus meus de transmarinis partibus
redierit, ei, vel heredi suo, homagia ligia faciam de terra supradicta, salva dicta fidelitate domini Regis
contra omnes gentes que possunt vivere et mori. Promisi insuper et juravi quod, de racheto ejusdem
terre, dicto comiti, seu dicte Regine vel mandato eorum, vel alterius ipsorum, satisfaciam, si inventum
fuerit per jam dictum dominum meum comitem, vel jam dictam dominam meam Reginam, vel
mandatum ipsorum, vel alterius ipsorum, quod rachetum illa terra debeat, et, infra sex septimanas
postquam de satisfaciendo requisitus fuero, satisfacere curabo. De quo racheto solvendo, si inventum
fuerit quod debeatur, me obligavi usque ad quatuor milia librarum Turonensium. De quibus quatuor
millibus libris dedi plegios, de duobus millibus scilicet dominum Guidonem de Donna-Petra de mille
libris, et dominum Baraudum de Mercorio de mille libris, si dictum rachetum dicta quatuor millia
librarum debeat valere, et, si plus debeat valere, de hoc quod esset ultra me satisfacere juravi et promisi.
Et si inventum fuerit quod minus debeat valere, de hoc quod minus esset quitus essem. Me autem et
terram meam obligavi ad supradicta omnia facienda et tenenda. In quorum omnium memoriam et
testimonium, presentes litteras sigilli mei munimine roboravi. - Datum anno Domini M° CC° XL° nono,
mense octobri.
Traces de sceau sur double queue.

J//275
Bourbonnais, n°1.
3816 - 1249. Octobre.
Original scellé
Odo, dominus Borbonii, filius ducis Burgundie, notum facit se teneri "dare fidejussores in manu mandati
A(lfonsi), comitis Pictavensis, de duobus millibus libris Turonensium, pro racheto terre baronie de
Moleçon et de Combraille". - "In cujus rei testimonium, presentes litteras sigilli mei munimine roboravi.
Datum anno Domini M° CC° XL. nono, mense octobris."
Traces de sceau sur simple queue.

108
Archives nationales (France)

J//275
Bourbonnais, n°2.
3817 - 1249. Octobre.
Original scellé
Litterœ Odeti, domini de Borbonio, de fidelitate quam fecit Blanchœ reginœ.
Ego Odetus, dominus de Borbonio, filius ducis Burgundie, notum facio omnibus presentes litteras
inspecturis quod ego, de terra, que ratione uxoris mee, filie bone memorie Archembaudi de Borbonio, de
morte ejusdem Archembaudi michi obvenit in feodo domini mei Ludovici, Dei gratia regis Francie,
coram illustrissima domina mea Blancha, Dei gratia regina Francie, illustri matre dicti Regis, fidelitatem
Regis et heredum suorum feci, et promisi et juravi quod eidem Regi, et heredibus suis, sicut homo ligius,
ipsorum bene et fideliter serviam contra omnes gentes que possint vivere et mori ; promisi etiam et
juravi quod infra sex septimanas, postquam idem dominus meus Rex de transmarinis partibus redierit,
ei, vel heredi suo, homagium ligium faciam de terra supradicta contra omnes gentes que possint vivere et
mori. Promisi insuper et juravi quod, de racheto terre ejusdem dicto Regi vel dicte Regine, seu mandato
ipsorum vel alterius eorum, satisfaciem, si inventum fuerit per dictum Regem, vel dictam Reginam, vel
per mandatum ipsorum vel alterius eorum, quod rachetum illa terra debeat ; et infra sex septimanas,
postquam de satisfaciendo requisitus fuero, satisfacere curabo. De quo racheto solvendo, si inventum
fuerit quod debeatur, usque ad sex milia librarum Turonensium, dedi plegios episcopum Cabilonensem,
Symonem dominum Castri-Villani, Milonem dominum de Noeriis, Hugonem de Antigniaco dominum de
Penni, Johannem dominum de Tillecastro, et Theobaldum comitem de Barro. Si vero inventum fuerit
quod dictum rachetum plus debeat valere quam dicta sex milia librarum Turonensium, de hoc quod esset
ultra me satisfacere juravi et promisi. Si vero inventum fuerit quod minus debeat valere, de hoc quod
minus esset quitus essem. Me autem et terram meam obligavi ad supradicta omnia facienda et tenenda.
In quorum omnium memoriam et testimonium, presentes litteras sigilli mei munimine roboravi. -
Datum anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo nono, mense octobri.
Fragment de sceau sur double queue.

J//295
Languedoc, n°14.
3818 - Saint-Antonin. 1249. Octobre.
Original scellé
"Bernardus Hugonis, filius quondam Frotardi, vice-comitis ville Sancti Antonini", notum facit se,
quidquid juris in villa Sancti Antonini et pertinentiis, ex successione defuncti patris sui, possidebat,
"stabili et irrevocabili donatione inter vivos, excellentissimo domino Ludovico regi Francie et suis
heredibus" concessisse, et in recompensationem quinquaginta libras Turonensium, a Ger. de Malamorte,
dicti regis senescallo, ejus nomine praefatam donationem accipiente, recepisse. - "Et cum sigillum
proprium non haberem pre manibus, supplicavi... venerabilibus viris Guillelmo, priori ecclesie Sancti-
Antonini, nec non et consulibus ipsius ville, quod presentibus sigilla sua apponerent in testimonium
premissorum... Acta fuerunt premissa, in presentia nostra, in aula Sancti-Antonini, mense octobri, anno
Domini millesimo ducentesimo quadragesimo nono."
Traces de deux sceaux sur double queue.

J//392
Dettes dues au Roi, n°5.
3819 - 1249. Octobre.
Original scellé
Caution donnée par J. de Thil-Chastel à Blanche, reine de France, pour Odet de Bourbon.

109
Archives nationales (France)

Gie Jahanz, sires de Tirechestel, faiz savoir à toz ces qui verront ces lettres, que gie sui plaiges en la main
ma dame Blanche, par la grace de Deu reigne de France, pour Odet, seignor de Borbon, fil le duc de
Burgoine, de mil livres de Tornois, por le rachat que l'on dit que la terre, que li est eschoite, par raison de
sa femme, de la mort fu Archembaut de Borbon, qui est dou fié le rei de France, doit. Et se ai fait en tel
menière ceste plaigerie que, se il est trové par le devantdit rei ou par la devantdite reigne sa mere, ou par
le commandement de l'un des deus, que çale terre doive le rachat, et li devanz diz Odez ne fait gré à la
devantdite reigne des dites mil livres, por la raison dou rachat, gie seroe tenuz, après les sis semennes
que ge en seroe requis de ladite reigne ou de son commandemant, de tenir ostaiges à Mouret, jusque tant
qu'en aust fait gré à la devant dite reigne, ou à son commandement, des devant diz deniers. Et tant
comme gie tenroe ostaiges, l'en ne me porroit conteigdre ne gaigier por raison de ceste plaigerie. Et s'il
n'iert trové que li rachat de ladite terre fust dauz ; ge seroe quites de ladite plegerie. Et ou tesmogn de
ceste chose, gie ai fait metre mon seel en ces letres. - Et ce fu fait en l'an del incarnation Nostre-Seigneur
mil et dus cenz et quarante-nuef, ou mois de oitovre.
Sceau de Jean de Thil-Chastel en cire blanche sur double queue.

J//202
Champagne, X, n°27.
3820 - Nogent-sur-Seine. 1249. Dimanche 7 novembre.
Original scellé
"Witaces de Coufflanz et... Hues, ses freres", reconnaissent avoir reçu de leur "chier seigneur Thibaut...,
roi de Navarre, de Champagne et de Brie comte palatin..., par la mein monseigneur Leoine de Sezanne,
chevalier, et par la mein J., le doien de Saint-Quiriace de Provins, sis cenz livres de Provenisiens, por le
fié de Congi." - "An tesmoignance de ces choses devandites, nos avons faites saeller ces presantes lestres
de noz seaux, an l'an de l'incarnacion Nostre Seigneur mil et deux cenz et quarante et nuef, ou mois de
novambre, le dimanche après la Touz-Seinz, à Nogent-sur-Saigne..."
Traces de deux sceaux sur double queue.

J//441
De mutuis ultramarinis, n°6.
3821 - Au camp devant Damiette. 1249. 10 novembre.
Original scellé
Litterœ Guillelmi de Calviniaco, militis, de quadringentis libris Turonensium, a se in mutuum pro
passagio transmarino acceptis.
Ego Guillelmus de Calviniaco, miles, notum facio universis presentes litteras inspecturis quod ego, a
Jacobo Leq... Jacobo filio Calvacantis, Tornabello de Lamato, Bruneto Johannino, et Gerardo filio Jacobi
del Belo, mercatoribus Florentinis, recepi mutuo quadringentas libras Turonensium, quas karissimus
dominus meus Ludovicus, rex Francie illustris, ad preces et instantiam meam, tenetur pro me reddere
dictis mercatoribus Parisius apud Templum, in nundinis Trecensibus Nativitatis sancti Johannis Baptiste
proximo venturis. Dictus vero dominus Rex dedit michi respectum usque ad festum Omnium Sanctorum
proximo venturum de dicto debito, eidem domino Regi, vel ejus mandato, integre tunc solvendo ; pro
quo debito predicto, domino Regi, vel ejus mandato, in dicto festo Omnium Sanctorum integre
persolvendo, totam terram meam, et omnia bona mea, mobilia et immobilia, eidem domino Regi
obligavi. Volens et concedens ut, si a solutione dicte pecunie in festo Omnium Sanctorum predicto me
contingeret deficere, idem dominus Rex, per captionem terre mee, rerum mearum et omnium bonorum
meorum, mobilium et immobilium predictorum, me vel heredes meos, si decederem, compellat et
compelli faciat, ad dictum debitum vel defectum solutionis ipsius debiti, eidem domino Regi, vel ejus
mandato, integre persolvendum. In cujus rei testimonium, presentes litteras eidem domino Regi tradidi
sigilli mei munimine sigillatas. - Actum in castris juxta Damyatam, anno Domini M° CC° quadragesimo

110
Archives nationales (France)

nono, mense novembri, in vigilia sancti Martini hyemalis.


Fragment de sceau en cire blanche sur double queue.

J//198
Champagne, VI, n°88.
3822 - 1249. Vendredi 19 novembre.
Original scellé
Litteræ Petri prioris ecclesiæ Sancti-Lupi Trecensis totiusque ejusdem loci conventus ad Th(eobaldum)
regem Navarræ, Campaniæ et Briæ comitem palatinum, quem certiorem faciunt de morte Galteri abbatis
sui in partibus transmarinis defuncti, ubi pro executione voti crucis agebat ; qui quidem prior et
conventus a præfato comite licentiam novi abbatis eligendi petunt. - "Datum anno Domini M° CC° XL°
nono, die veneris post octavas Beati Martini hyemalis."
Traces de deux sceaux sur simple queue.

J//441
De mutuis ultramarinis, n°14.
3823 - Au camp devant Damiette. 1249. Samedi 20 novembre.
Original scellé
Litteræ Galcheri de Castellione de tribus millibus septingentis et quinquaginta libris Turonensium, a se
in mutuum acceptis.
Ego Galcherus de Castellione, dominus Sancti Aniani in Byturico, notum facio universis presentes
litteras inspecturis, quod Bosculus Albertini, Rosso Consilii, Scotus Dominici, Bonencontre Guiton,
Renerius Cytarini, Ventura Fornerii, Martinus Guillelmi et Petrus Scoti, mercatores Senenses, ad
mandatum et preces karissimi domini mei Ludovici, regis Francie illustris, michi mutuo tradiderunt tria
millia septingentas et quinquaginta libras Turonensium, quas idem dominus Rex, ad preces et
instanciam meam, tenetur, pro me, reddere dictis mercatoribus, in festo Nativitatis sancti Johannis
Baptiste proximo venturo, Parisius, apud Templum. Idem vero dominus Rex dedit michi respectum
usque ad festum Omnium Sanctorum proximo venturum, de ipsa pecunie summa eidem domino Regi,
vel ejus mandato, integre tunc reddenda ; pro qua predicto domino Regi, vel ejus mandato, in dicto festo
Omnium Sanctorum integre persolvenda, ego, totam terram meam et omnia bona mea, mobilia et
immobilia, eidem domino Regi obligavi. Volens et concedens ut, si in solutione dicte pecunie, in festo
Omnium Sanctorum predicto, prout dictum est, facienda defecerim, me et heredes meos, si decederem,
per captionem rerum mearum, terre mee et omnium bonorum meorum predictorum, compellat et
compelli faciat ad dictum debitum, vel defectum solutionis ipsius debiti dicto domino Regi, vel ejus
mandato, integre persolvendum. In cujus rei testimonium, presentes litteras eidem domino Regi tradidi,
sigilli mei munimine roboratas. - Actum in castris juxta Damyatam, anno Domini M° CC° XL° nono,
mense novembris, die sabbati ante festum beati Clementis.
Sceau de Gaucher de Châtillon, en cire blanche sur double queue, décrit dans l' Inventaire sous le n°1784.

J//330
Toulouse, XXI, n°28.
3824 - 1249. Lundi 22 novembre.
Copie ancienne
Instrumentum excambii facti inter Stephanum Balderia, annuente Ramunda uxore sua, ex una parte, et
Arnaldum de Escrinea, et Petrum Mellum, consilio et voluntate uxorum suarum, ex altera ; quo quidem
excambio præfatus Stephanus partem, quam habebat in quodam molendino sito "in capicio comitali"
cum præfatis Arnaldo et Petro commutare declarat, pro æquali parte alterius molendini ibidem siti. -
"Actum fuit hoc X° die exitus mensis novembris, feria II, regnante Lodovico Francorum rege, etc. Anno

111
Archives nationales (France)

M° CC° XL° nono ab incarnatione Domini. Hujus rei sunt testes Bernardus de Bolsenaco, etc.... et
Paulus, qui cartam istam scripsit."

J//195
Champagne, III, n°34.
3825 - 1249. Novembre.
Original scellé
Coram magistro Johanne, officiali Trecensi, Johannes de Pampelune recognoscit "quod illustris vir
Theobaldus...., rex Navarre, Campanie et Brie comes palatinus, dedit et concessit quoddam
molendinum...., ad quod ferramenta moluntur, situm... apud Nogentum-super-Secanam, inter stannum
regis et aquam Secane..., tali conditione quod nec idem Johannes, nec ipsius heredes, imperpetuum
poterunt ibidem edificare molendinum ad molandum bladum." - "In cujus rei testimonium, presentibus
litteris sigillum curie Trecensis, ad requisitionem dicti Johannis duximus apponendum. Actum anno
Domini M° CC° XL. nono, mense novembris."
Sceau de l'officialité de Troyes, en cire jaune sur double queue, décrit dans l' Inventaire sous le n°7045.

J//197
Champagne, V, n°70.
3826 - 1249. Novembre.
Copie authentique
"Garnerus, abbas de Bello-Loco, ordinis Sancti Benedicti, Virdunensis diocesis, totusque ejusdem loci
conventus", notum faciunt se, "sextam partem nemoris de
Verreis", de qua cum domino suo, illustri rege Navarræ, contendebant, eidem "pro octingentis libris
Pruvinensium fortium" concessisse et in perpetuum dimisisse. - "In cujus rei testimonium et munimen,
presentes litteras sigillorum nostrorum munimine fecimus roborari. Actum anno Domini M° CC° XL°
nono, mense novembri."
Fragment de sceau en cire verte, sur cordelettes de fil blanc. Inséré dans une charte de confirmation de
Pierre, évêque de Chalons-sur-Marne, du mois de novembre 1249.

J//308
Toulouse, IV, n°66.
3827 - Au camp devant Damiette. 1249. Novembre.
Original scellé
"Guichardus de Bello-Joco, dominus Montisferrandi" recognovit se, "ad mandatum et preces... Alfonsi
comitis Pictavensis, a Bosculo Albertini, Rosso Consilii, etc..., mercatoribus Senensibus, centum libras
Turonensium recepisse, ad quas præfatis mercatoribus, vel eorum alteri, reddendas, prædictus comes
sese litteris suis obligavit. Ideo, ipse Guichardus, sub obligatione terræ suæ et omnium bonorum
suorum, promittit a se dictam summam præfato comiti, vel ejus certo nuntio, integraliter esse
reddendam. - "Actum in castris, anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo nono, mense
novembri."
Traces de sceau sur simple queue.

J//443
Croisades, II, n°4/89.
3828 - 1249. Novembre.
Bernardus, abbas Frigidi-Montis, juxta mandatum Papæ, Alfonso, comiti Pictavensi, ad Terram sanctam
transfretaturo, tradit omnia pia legata absque designatione personæ vel loci sibi commissa.

112
Archives nationales (France)

Original scellé
Universis presentes litteras inspecturis, vel audituris, frater B(ernardus), dictus abbas Frigidi-Montis,
Cisterciensis ordinis, Belvacensis diocesis, salutem in Domino sempiternam. Ad universitatis vestre
noticiam volumus pervenire nos in hec verba preceptum apostolicum recepisse :
Innocentius, episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio abbati Frigidi-Montis, Cisterciensis ordinis,
Belvacensis diocesis, salutem et apostolicam benedictionem. Cum, sicut dilecto filio, nobili viro.... comite
Pictavensi, crucesignato, in nostra presencia constituto, accepimus intimante, tu ad erogandum in pios
usus non nulla bona quorumdam qui decedentes, in dictos usus, non expressis certis personis et locis, in
voluntate ultima erogari indistincte mandarunt, executor fueris deputatus ; nos attendentes quod, inter
ipsos usus, Terre sancte subvencio, in qua Jhesus Christus Dominus noster universa redemptionis nostre
sacramenta patravit, potissime obtinet magnum locum, et volentes ipsi comiti, nobis super hoc
supplicanti, de bonis hujusmodi subveniri, discretioni tue, per apostolica scripta, in virtute obedientie
districte precipiendo mandamus, quatinus ipsorum bonorum, a quibuscumque illa debentur, cum
omnibus juribus et instrumentis ad ea spectantibus, ipsi comiti tuas cedas, sine difficultate qualibet,
actiones, predictis bonis per eum in ipsius Terre sancte subsidium convertendis, recepta prius ab eodem
comite sufficienti et ydonea cautione quod, si eum forte hac vice non contingeret transfretare, idem
comes vel heres suus, quicumque fuerit, ea que de premissis receperit, tibi vel successori tuo infra sex
menses a tempore quo non transibit continue computandos, cum justis et moderatis expensis ac debita
restauratione dampnorum que hac de causa te, vel successorem tuum subire contingeret, restituere
teneatur. Nos enim te, et successores tuos abbates, ab executionibus illorum que comiti jam dicto sic
dederis, reddimus absolutos. - Datum Lugduni, etc. ( sic.)
Nolentes igitur hujus tanti et tam violenti mandati fieri transgressores, fecimus in omnibus et per omnia,
prout nobis jam dictus summus pontifex imperavit, prenominatum dominum comitem, vel etiam illos
quibus hoc ipse commiserit, in omnibus debitis antedictis procuratorem, tanquam in rem suam, loco
nostri, penitus statuentes. - Datum anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo nono, mense
novembri.
Traces de sceau sur double queue.

J//308
Toulouse, IV, n°71.
3829 - 1249. 1 er décembre.
Copie ancienne
Sacramentum fidelitatis a comite Convenarum et aliis baronibus, militibus, consulibus et probis
hominibus, Alphonso comiti Pictavensi præstitum.
Noverint universi, tam presentes quam futuri, quod, anno Domini M° CC° XL° nono, prima die mensis
decembris, viri nobiles domini Guido et Herveus de Caprosia fratres et Phylippus Pictavensis ecclesie
thesaurarius, missi a domina Blancha, serenissima Francie regina, ad partes Tholosanas, pro saizienda et
recipienda terra domini Raimundi quondam comitis Tholosani, nomine domini Alfonsi illustris comitis
Tholose et Pictavie et marchionis Provincie, et pro recipiendis juramentis fidelitatis a baronibus,
militibus et aliis hominibus terre predicte, lectis litteris domine Regine publice in aula Castri
Narbonensis, coram multis baronibus et aliis nobilibus, et aliis tam clericis quam laicis, receperunt
juramentum domini Bernardi, comitis Convenarum, in hac forma jurantis :
Ego Bernardus, comes Convenarum, fidelis ero domino Alfonso, comiti Tholose et Pictavie, et marchioni
Provincie et filiis comunibus ipsius et domine Johanne, uxoris sue, filie quondam domini R(aimundi)
comitis Tholozani, et eorum vitam et membra, senhoriam, et jura, et eos qui pro eis eorum terram
tenebunt, totis viribus bona fide salvabo, salvo jure domini regis Francie et heredum suorum, secundum
formam pacis facte Parisius inter dominum regem Francie et dictum dominum R(aimundum), comitem
Tholosanum. Sic me Deus adjuvet et hec sancta Dei Evangelia, que propria manu tango.

113
Archives nationales (France)

In eadem autem forma juraverunt omnes barones, milites, consules, et probi homines infrascripti,
videlicet : Sicardus de Monte-Alto, Jordanus de Insula, Jordanus de Saissaco, Bernardus Amelius de
Palheriis, Sicardus Alamanni, Bernardus de Monte-Acuto, Guilabertus de Monte-Alto, Guillelmus
Arnaldus de Biran pro domina Syguin comitissa Astaracensi et in animam ipsius, Rogerius de Monte-
Alto, Bernardus de Bello-Monte, R. de Alfaro, Isarnus de Sancto-Paulo, Rogerius de Terciaco, Isarnus
Jordanus de Insula, R. Jordanus de Insula, Poncius de Villamuro, Jordanus de Lantario, Guillelmus Ato
de Bello-Monte, Bernardus de Miro-Monte, Petrus de Sancto-Saturnino, Arnaldus de Marcafabba filius
quondam Guillelmi Bernardi de Marcafabba, Arnaldus Poncius de Noerio, Geraldus Hunaldus de
Lantario, Guillelmus Bernardi de Marcafabba, Willelmus Hunaldi, Bernardus Convenarum, Gausbertus
de Podio-Laurentio, R. de Turri, Bernardus de Sancto-Mychaele, Isarnus Bernardi de Fano-Jovis,
Berengarius de Promilhaco vicarius Tholose, Petrus de Rovereto, Huguo de Montiliis, Bernardus Huguo
de Fosta, Affizatus de Sancto-Paulo, Fortanerius Convenarum, Aymericus Convenarum, Pictavinus de
Podio-Laurentio, Ato Audebaudus, Sayssius de Podio-Laurentio, Bernardus Audebaudus, Bernardus de
Villa-Nova de Caramanno, Vitalis de Villa-Nova frater ejus, R. de Monte-Caprario, Bernardus de Sancto-
Martino, Willelmus de Manso, Arnaldus de Laurano, Arnaldus Willelmi de Arcuinhano, W. Bernardi de
Sancto-Mychaele, Bernardus de Monte-Esquivo, Assalhitus de Lantario, R. de Decima, domina de Insula
uxor quondam Petri de Insula, Arnaldus de Mazerolis, Olricus de Curvo-Rivo, Arnaldus de Felgari, et W.
de Felgari, fratres domini episcopi Tholosani, Johannes Aurioli. - Item consules Podii-Laurentii, R. de
Puteo et Geraldus Sartor. - Item consules de Vauro, Poncius de Taulaco, etc. - Item consules de Lauraco,
Petrus Bertrandus, etc. - Item consules Fani-Jovis... - Item consules Verduni... - Item consules de Rivis...
- Item consules de Villamuro... - Item consules de Monteferrando... Item consules Castri-Sarraceni... -
Item, diocesis Albiensis : Poncius Amelius de Causaco, Petrus R., et Jordanus de Rabastenes fratres, R.
de Braco, Geraldus Petri de Cadaloinh, Petrus Bernardi de Causaco, Bertrandus filius domini Bertrandi,
fratris quondam dicti domini comitis Tholosani, Bernardus de Monte-Esquivo. - Item consules et probi
homines Galhaci... - Item consules Insule Albiensis... - Item consules Castri-Novi de Montemirailho... -
Item consules de Rabastencs... - Item consules et probi homines Cordue... - Acta sunt hec Tholose in aula
Castri Narbonensis, in presentia et testimonio venerabilium patrum dominorum G(uidonis), Dei gratia
Narbonensis archiepiscopi, et R(aimundi) Tholosani, G(uillelmi) Agennensis, et A(rnaldi) Convenarum
episcoporum et R(aimundi) Tholosane sedis prepositi, et nobilis viri domini Amalrici vicecomitis et
domini Narbonensis, Poncii Astoaudi cancellarii dicti domini Alfonsi comitis Tholosani, Guidonis
Fulcodii, magistri Guillelmi de Podio-Laurentio, magistri R. Taloni, Guillelmi Isarni archipresbyteri de
Rivis, Guillelmi de Piano, senescalli Carcassonensis, Hugonis de Arcisio et Petri de Vicinis. - Item, eodem
anno et mense, juraverunt in eadem forma omnes barones, milites, consules et probi homines infra
scripti, videlicet Guillelmus de Vilela, Arnaldus de Vilela, Arybertus de Deopantala, Berengarius
Alamanni, R. de Aniorto, Ademarus de Gualdino, Sicardus de Lissaco, W. Jordanus de Lissaco, dominus
Odo de Insula, domina Puncela mater Geraldi de Armaniaco pro se et pro dicto Geraldo filio suo, Odo de
Francs dominus de Montirone, Odo Escotus, W. de Rocaforte, Petrus de Tholosa miles Tholose, R. W. de
Villamuro, Bertrandus de Veceriis, Petrus Laurentius de Petra, Petrus de Podio, Rogerius de Aragone,
filius quondam Rogerii de Aragone, Petrus R. Baffeti, W. Ato de Villamuro pro facto Savarduni et pro
tota alia terra sua, Bernardus de Manso, R. de Rocovilla, Capellus de Veceriis, R. Stephanus Ato de
Francard-villa, Ademarus de Terciaco, Bertrandus et R. de Rocovilla fratres, Guillelmus de Castello-Novo
et W. nepos ejus, Petrus vicecomes Lautrecensis, Rogerius Isarnus filius Luppi de Fuxo, Rogerius de
Aspello, Bonifacius de Felgario, Guido de Severaco diocesis Ruthenensis, Arnaldus Feda, W. de Saysses,
W. Petrus de Berencs, Poncius Ato de Castluscio, R. de Cominhano, Berengarius de Gailhaco, Matfredus
de Rabastencs. - Item consules et probi homines de Lauzerta... - Item consules Avinionis diocesis
Tholosane... - Item consules Caramanni... - Item consules de Sancto-Felicio... - Item consules de Beceta...
- Item consules Castri-Novi de Arrio... - Item milites de Sancto-Paulo, Guillelmus de Sancto-Paulo et W.
lo clergs fratres, Huguo de Segureto et W. Donatus. - Item Bernardus Magister consul de Peirussa,

114
Archives nationales (France)

diocesis Ruthenensis. - Item consules Ville-Nove ejusdem diocesis... - Item consules et probi homines de
Montecuquo, Caturcensis diocesis,... - Item consules Amiliani... - Item consules et probi homines de
Najaco... - Item balistarii et servientes dicti domini R(aimundi), quondam comitis Tholosani, Bertrandus
de Ventenaco, Belaguarda, Petrus Willelmus Massa, etc. Acta sunt hec Tholose, in eodem Castro
Narbonensi, in presentia et testimonio domini Willelmes de Gacs, militis, et magistri R. Taloni, canonici
Sancti-Caprasii Agennensis. - Item, eodem anno et mense, Guastonus de Lomanha et Arnaldus de
Rovinhano, fratres, et Arnaldus de Esperveriis, miles, in presentia et testimonio dictorum domini
Willelmes et magistri R., apud Verdunum, in eadem forma antedictum fecerunt juramentum. Ad hec
omnia supradicta, ego Bernardus Aimericus, publicus Tholose notarius, presens interfui, et, mandato
omnium nunciorum, omniumque suprascriptorum baronum, militum, consulum et aliorum proborum
hominum, presens publicum scripsi instrumentum.
Cette pièce se divise en trois parties distinctes. La première seule est du 1 er décembre. (Voy. D. Vaissète,
III, Pr., col. 473 et suiv.)

J//308
Toulouse, IV, n°67.
3830 - Toulouse. 1249. Lundi 6 décembre.
Original scellé
Forma juramentorum quœ cives Tolosani Alphonso, comiti Pictavensi, et ballivus Alphonsi civibus
Tolosanis prœstare debent.
Forma juramenti quod facient cives Tholosani.
Ego talis, juro super sacrosancta Euvangelia et promitto per idem juramentum domino Alfonso, comiti
Tholose et Pictavie, et vobis talibus, nomine ipsius, me servaturum ipsi comiti vitam, menbra, honorem,
fidelitatem, urbem et suburbium Tholose, et quod ipsi comiti et suis ero bonus, legittimus et fidelis, et
quod in me et in meis possit confidere et credere se et sua, et quod contra hec, vel eorum aliquid, nullo
tempore veniam, vel aliquem venire faciam vel paciar ullo modo, salvo tamen et conservato dominio
domini... ( sic), regis Francie, et forma pacis, que olim Parisius facta fuit inter excellentissimum
dominum Ludovicum, Dei gratia regem Francorum, et bone memorie R(aimundum), quondam comitem
Tholose, quantum pertinet ad dominum regem et heredes suos, salva. - Et post istud juramentum sic
prestitum, dicet statim, si voluerit, ille qui juraverit : Dico, protestor et intelligo quod propter hujusmodi
juramentum nichil amittamus, ego, et alii cives et burgenses Tholose, de consuetudinibus et libertatibus
nostris.
Forma juramenti quod faciet ballivus consulibus, civibus et burgensibus Tholose.
Ego talis, ex parte domine Blanche, Francorum regine illustris, pro domino Alfonso, comite Tholose et
Pictavie, constitutus ballivus, quamdiu eidem domine regine placuerit, in partibus Tholosanis, juro super
sancta Euvangelia et per idem juramentum promitto vobis, consulibus, civibus et burgensibus Tholose,
quod omnes debitas et consuetas libertates, et consuetudines vestras, sicut eas usque modo habuistis,
vobis usque ad adventum predicti domini nostri, A(lfonsi), comitis Tholose et Pictavie, servabo fideliter
et faciam observari. - Nos vero, G(uillelmus), miseratione divina Nerbonensis archiepiscopus, et
R(aimundus), episcopus Tholosanus, testificamur presentibus litteris nos vidisse predictas duas formas
illustris regine Francorum litteris interclusas, quas siquidem litteras clausas et integras vidimus, et
coram nobis et viris nobilibus, Guidone et Herveo de Caprosia, fratribus, militibus, et Philippo, ecclesie
Sancti Hilarii Pictavensis thesaurario, et multis aliis vidimus aperiri. In cujus rei testimonium, presentes
litteras sigillorum nostrorum munimine fecimus roborari. - Datum Tholose, anno Domini M°. CC°. XL°.
nono, die lune in festo Beati Nicholai hiemalis.
Deux sceaux pendants sur double queue. ( Inventaire, n° s 6327 et 6898.) - Voy. D. Vaissète, t. III, Pr.,
col. 475 et 476.

115
Archives nationales (France)

J//308
Toulouse, IV, n°71.
3831 - Toulouse. 1249. 7 décembre.
Copie ancienne
Instrumentum quo constat "quod anno Domini M°. CC°. XL°. nono, VII° idus decembris, viri nobiles,
domini Guido et Herveus de Caprosia, fratres, et Phylippus, Pictavensis thesaurarius, missi a domina
Blancha,... Francie regina, ad partes Tholosanas, pro saizienda et recipienda terra domini R(aimundi),
quondam comitis Tholosani, nomine domini Alfonsi,... comitis Tholose et Pictavie,... receperunt
juramentum domini Hugonis, comitis Ruthenensis". - "Acta sunt hec Tholose, in castro Narbonensi,..."
Voy. le n°3829.

J//306
Toulouse, III, n°84.
3832 - Moissac. 1249. 12 décembre.
Original
Juramentum fidelitatis a Deurde Barasc et quibusdam aliis baronibus, militibus et consulibus Alphonso,
comiti Tolosano, prœstitum.
Noverint universi, tam presentes quam futuri, quod anno Domini M°. CC°. XL°. nono, pridie idus
decembris, viri nobiles, domini Guido et Herveus de Caprosia, fratres, et Phylippus, Pictavensis ecclesie
thesaurarius, missi a domina Blancha, serenissima Francie regina, ad partes Tholosanas et Caturcenses,
pro saizienda et recipienda terra domini R(aimundi), quondam comitis Tholosani, nomine domini
Alfonsi, illustris comitis Tholose et Pictavie et marchionis Provincie, et pro recipiendis juramentis
fidelitatis a baronibus, mili[ti]bus et aliis hominibus terre predicte, lectis litteris domine regine publice
apud Moysiacum, in aula abbatis Moysiacensis, coram multis baronibus et aliis nobilibus, et aliis tam
clericis quam laicis, receperunt juramentum nobilis viri, domini Deurde Barasc, in hac forma jurantis.
Ego, Deurde Barasc, fidelis ero domino Alfonso, comiti Tholose et Pictavie, et marchioni Provincie, et
filiis comunibus ipsius et domine Johanne, uxoris sue, filie quondam domini R(aimundi), comitis
Tholosani, et eorum vitam et membra, senhoriam et jura, et eos qui pro eis terram eorum tenebunt, totis
viribus, bona fide, salvabo. Sic me Deus adjuvet et hec sancta Dei Euvangelia, que propria manu tango.
In eadem a[u]tem forma juraverunt omnes barones, milites, consules et probi homines infrascripti,
videlicet : Fortanerius de Guordone, Bertrandus de Cardelhaco, Aymericus de Guordone, Gailhardus de
Bainaco, R. de Caussada, Huguo de la Roca, Raterius de Caussada, Amalvinus de Pestilhaco, Willelmus
de Bello Forti, Willelalmonus de Lart, civis Caturcensis, Willelmus de Balaguerio, D., vicecomes de
Calvinhaco, W. de Marssano, Raterius de Miro Monte, Arcmandus de Monte Lanardo, Tondutus de
Monte Lanardo, Bernardus de Olmia, Gailhardus Berailh, Bos de Orgoilh, R. de Bosco, Guillelmus de
Albaro de Orgoilh, W. Amalvinus de Lusoig, R. de Roncils, Bego de Calmonte, Willelmus de Cadeilha. -
Item, consules et probi homines Moysiaci, Vitalis de Paradge, etc... - Item, consules et probi homines
Montis Albani, W. de Biule, etc... - Acta sunt hec apud Moysiacum, in aula abbatis Moysiacensis, in
presentia et testimonio venerabilis patris, domini R(aimundi), Dei gratia episcopi Tholosani, G(uillelmi)
Moysiacensis et Ildefonsi Montis Albani abbatum, Arnaldi de Aragone, prioris Beate Marie Deaurate
Tholose, et nobilium virorum, Rayambaudi de Bello Joco, Jordani de Insula, Jordani de Rabastencs, W.
de Bouvila, et Bertrandi Roca, militis, Guillelmi Atonis, archidiaconi Ville Longe et canonici Sancti
Stephani Tholose, Poncii Astoaudi, cancellarii dicti domini Alfonsi, comitis Tholosani, magistri R. Taloni,
canonici Sancti Caprasii Agennensis, Aymerici Portarii, et mei, Bernardi Aimerici, publici Tholose
notarii, qui mandato dictorum nunciorum, omniumque suprascriptorum baronum, militum, consulum
et aliorum proborum hominum, presens publicum scripsi instrumentum.

116
Archives nationales (France)

Voy. D. Vaissète, t. III, Pr., col. 476.

J//192
Poitou, III, n°5.
3833 - Agen. 1249. 16 décembre.
Original scellé
Juramentum fidelitatis ab Agennensibus Alphonso, comiti Pictavensi, negatum.
Manifestum sit omnibus, presentibus et futuris, quod, anno Domini millesimo ducentesimo
quadragesimo nono, septimo decimo kalendas januarii, nobiles viri, dominus Guido et dominus Herveus
de Caprosia, fratres, et dominus Phylippus, thesaurarius ecclesie Sancti Ylarii Pictavensis, mandatum
domine regine Francie fideliter exsequentes, receptis juramentis fidelitatis, juxta mandatum ipsius
domine regine, a baronibus et militibus Tholosane diocesis, a consulibus et civibus Tholose, a baronibus,
militibus et aliis fidelibus Albiensis, Ruthenensis et Caturcensis diocesum, nomine domini Alfonsi,
comitis Tholose et Pictavie, et marchionis Provincie, ad quem jura terre obvenerant pro domina
Johanna, filia quondam domini R(aimund)i, felicis recordationis, illustris comitis Tholosani, apud
Agennum personaliter accesserunt, et, ibidem baronibus et militibus Agennensis diocesis, consulibus
ejusdem civitatis, nec non consiliis et burgensibus burgorum, castrorum et villarum ejusdem diocesis
congregatis, litteras domine regine, ad recipiendum juramentum fidelitatis eis commissas, publice legi
fecerunt, et eos postmodum monuerunt ut juramentum fidelitatis juxta mandatum domine regine
facerent, ut debebant. Ad quod, deliberato consilio, responderunt, Guillelmo de Tornadello, cive
Agennensi, pro ipsis presentibus et non contradicentibus verbum proponente, quod dictum juramentum
fidelitatis ad presens non facerent, pretendentes occasiones quod hoc esset contra pacem Parisius factam
inter dominum regem Francie et dominum comitem Tholosanum, et contra testamentum domini
comitis, et contra dictam dominam Johannam, uxorem domini comitis Pictavensis, et contra libertates et
consuetudines eorum. Ad quod fuit eis, pro dictis nunciis domine regine, sufficienter et rationabiliter
responsum, quod contra pacem Parisiensem nichil agebatur, immo volebant juramentum prestari salva
pace Parisiensi in omnibus et per omnia ; nec testamentum domini comitis obviabat, set pocius
craduniabat ( sic), quia in dicto testamento domina Johanna erat heres instituta a domino comite
Tholosano. Idcirco jura tocius terre ad dominum comitem Pictavensem, qui est vir et dominus domine
Johanne, per consequens pertinebant. Nec jura domine Johanne in aliquo diminui volebant, quia pro
honore et utilitate ipsius dictum juramentum requirebatur ; nec contra libertates et consuetudines
dictorum baronum, militum et burgensium aliquid machinabatur, quia non intelligebant ex hoc
libertatibus, consuetudinibus seu juribus ipsorum aliquod prejudicium generari. Unde, cum de potestate
domine regine sibi tam a domino rege quam ab aliis filiis suis commissa dubitare non deberent, et ipsi
nuncii prefati certum mandatum a domina regina, super recipiendo juramento fidelitatis haberent, sicut
per litteras patentes sigillo domine regine sigillatas evidenter constabat, predictis baronibus, militibus,
consulibus, consiliis et burgensibus districte precipiendo mandaverunt, eorum frivolis excusationibus
non admissis, ut juramentum fidelitatis juxta mandatum domine regine prestarent, sub pena omnium
expensarum quas propter hoc fieri contingeret, et sub penis omnibus, quas dominus vel locum ipsius
tenens, propter tantam inhobedientiam vellet vel posset imponere in futurum. - Ad que, nullas
excusationes penitus prettendendo, responsum factum mutare in aliquo noluerunt, persistentes in
contumacia supradicta. - Acta sunt hec apud civitatem Agenni, in ecclesia Sancti Stephani. Testes
presentes interfuerunt venerabiles patres, dominus... Tholosanus et dominus... Agennensis episcopi, A.
abbas et P. sacrista Condomii, G(uillelmus) abbas Sancti Maurini ; G. abbas de Pairinhaco, Guillelmus
Ato canonicus Sancti Stephani Tholose, magister Bonetus canonicus Sancti Stephani Agennensis,
Jordanus de Insula, Petrus Ramundus et Jordanus de Rabastencis fratres, Poncius Astoaudi, Isarnus
Jordanus, Bertrandus Roca, Vitalis Guilaberti et Gauterius Ramundi consules Tholose, Ramundus de
Alfaro senescallus Agennensis, Hugo de Arcisio miles, Johannes Aurioli, Aymericus Portarii, Stephanus

117
Archives nationales (France)

Grimoardi de Castro-Sarraceno, Berengarius Alamanni, Guillelmus de Togesio, et ego Bernardus


Aimericus, publicus Tholose notarius, qui, mandato dictorum domini Guidonis et domini Hervei et
domini Phylippi, hanc cartam scripsi. In cujus rei testimonium, nos, prefati episcopi, presentem cartam
fecimus sigillorum nostrorum munimine roborari.
Deux sceaux en cire brune sur cordelettes de soïe rouge. 1. Raimond de Moraumont, évêque de Toulouse.
( Inventaire, n°6898.)
2. Guillaume de Pontoise, évêque d'Agen. ( Inv., n°6431.)

J//176
Tours, III, n°1.
3834 - Au camp près du Nil. 1249. Décembre.
Copie
Compositio inita inter dominum regem et Droconem de Melloto, de castris Lochyarum et Castellionis.
In nomine sancte et individue Trinitatis, amen. Ludovicus Dei gratia Francorum rex, notum facimus
quod, cum inter nos ex una parte, et dilectum ac fidelem nostrum Droconem de Melloto, ex altera, esset
contencio super castris Lochyarum et Castellionis super Ayndriam et eorum castellaniis ac pertinenciis
eorumdem, in quibus dictus Droco se jus habere dicebat, occasione cujusdam donacionis olim facte
Droconi de Melloto, patruo ejus defuncto, ab inclite recordacionis rege Philippo, avo nostro, quibusdam
exceptis que sibi retinuerat in eisdem ; nobis e contrario dicentibus ea, post mortem dicti Droconis, ad
nos totaliter devenisse ; propositisque racionibus hinc inde, peteret idem Droco jus curie nostre quod
parati ei eramus facere de predictis ; tandem, die ad hoc assignata, mediantibus bonis viris, talis inter
nos composicio intercessit quod dictus Droco, in nostra presencia constitutus, omne jus, si quod habebat
vel habere poterat, in predictis castris et eorum castellaniis ac pertinenciis eorumdem, nobis et heredibus
nostris, quitavit imperpetuum, promittens se ea garantizaturum nobis et heredibus nostris, contra
dilectum et fidelem nostrum Guidonem Autisiodorensem episcopum, fratrem suum et neptem suam,
filiam Guillelmi de Melloto, defuncti fratris sui, ac sorores ipsius et contra quoscumque alios de
parentela sua, qui, in predictis aliquid juris reclamarent et vellent jus super hoc expectare, in curia
nostra, secundum usus et consuetudines locorum in quibus sita sunt dicta castra. Hec siquidem, tactis
sacrosanctis, juravit dictus Droco se fideliter ac firmiter observaturum, prout superius sunt expressa.
Nos autem, pro bono, pacis concessimus eidem Droconi et heredibus ejus imperpetuum, in feodum et
homagium ligium, de nobis et heredibus nostris tenendum, sexcentas libras Parisiensium, a nobis et
heredibus nostris percipiendas, in compotis nostris Parisius, annuatim, in octabis Omnium Sanctorum :
de quibus dictus Droco nobis fecit homagium ligium contra omnes homines et feminas qui possunt
vivere et mori, salvo homagio feodi de Sancto Prisco, quod tenet de dilecta et fideli nostra comitissa
Nyvernensi. De hiis etiam heredes ipsius Droconis nobis et heredibus nostris similiter homagium ligium
facere tenebuntur, salvo homagio feodi predicti quod tenet de comitissa memorata. Quod ut perpetue
stabilitatis robur obtineat, presentem paginam sigilli nostri auctoritate et regii nominis karactere,
inferius annotato, fecimus communiri.
- Actum in castris in Egypto juxta fluvium Nily, anno incarnacionis Dominice M° CC° quadragesimo
nono, mense decembris, regni vero nostri anno XX° quarto, astantibus in palacio nostro quorum nomina
supposita sunt et signa. Dapifero nullo. Signum Stephani buticularii. Signum Johannis camerarii.
Signum Imberti constabularii. Data vacante cancellaria.
Inséré dans un vidimus donné à Villeneuve, au mois de juillet 1251, par Renaud, évêque de Paris, et Gui,
évêque d'Auxerre.

J//195
Champagne, III, n°97.

118
Archives nationales (France)

3835 - 1249.
Original
Dénombrement des fiefs de la châtellenie de Jouy-le-Châtel, en 1249.

J//196
Champagne, IV, n°47.
3836 - 1249.
Original
Dénombrement des fiefs de la châtellenie de Bray, en 1249.

J//196
Champagne, IV, n°47 bis.
3837 - 1249.
Original
Dénombrement des fiefs de Nogent-sur-Seine, en 1249.

J//203
Champagne, XIII, n°30.
3838 - 1249.
Original
Dénombrement des fiefs de la châtellenie de Provins, en 1249.

J//316
Toulouse, VII, n°109.
3839 - 1249-50, Lundi 3 janvier.
Original
Forma homagii a consulibus et hominibus de Peirùssa comiti et comitissœ Tolosœ prœstiti.
Anno ab incarnatione Domini M° CC° XL° nono, die lune post Circumcisionem Domini. Conoguda causa
sia à totz homes, als presens et als endevenidors, qu'en R. del Poh, senelcalcx en Rozergue, venc à
Peirussa per mandament de mo seinor Sicart Alaman, que tenia e governava lo comtat de Tolosa per mo
seinhor n'Amphos, que era coms del dih cumtat de Tolosa, e per ma dona Jhoana, sa moiller, filla que fo
sai en reires de mo seinhor R(aimon), coms que fo de Tolosa, e pres sagrament lo dihz senescalex per mo
seinhor n'Amphos e per ma dona Jhoana, samoiller, dels cossols e dels prohomes del dih castel de
Peirussa en aquesta forma :
"Ego Bertrandus de Raissac, consul Petrucie, fidelis ero domino Alfonso, comiti Tolose et Pictavie et
marchioni Provincie, et domine Jhoanne uxori sue, filie quondam domini R(aimundi) illustris comitis
Tholosani, et heredibus eorum, et eorum vitam et membra, seinhoriam et omnia jura et eos, qui pro eis
terram eorum tenebunt, totis viribus, bona fide, salvabo. Sic me Deus adjuvet et hec sancta Dei
Euvangelia que propria manu tango."
Et in hunc modum juravit Durestatz, consul, et omnes alii subsequentes, scilicet Mantelli, D. Salpicat,
etc. ( Sequuntur quadringenta circiter nomina.) E Johan del Mas, notari de Peirussa, et magister B.
d'Aurllac, notari de Peirussa, ambidoi, la present carta escrissem per mandament del senescalc sobredih.
Et eu maestre B. d'Aurllac, nota[ri] de Peirussa, paziei y mon seinhal.

J//315
Toulouse, VII, n°89.
3840 - 1249-50, 4 janvier.

119
Archives nationales (France)

Original
Homagium Alphonso comiti a consulibus villœ AEmiliani prœstitum.
Notum sit omnibus hominibus quod, anno Dominice incarnationis M° CC° XLVIIII°, pridie nonas
januarii, nos B. Cabannerii, B. Benastruc, P. Salicii, Berengarius de Monte, consules Amiliani, fideles
erimus domino Alfonso, comiti Tholose et Pictavie, et marchionis ( sic) Provincie, et domine Johanne
uxoris sue, filie quondam domini R(aimundi) comitis Tholosani et filiis comunibus eorumdem, et eorum
vitam, membra, seinnoriam, et jura, et eos, qui pro eis terram tenebunt eorum, bona fide salyabimus : sic
Deus nos adjuvet et hec Dei Evangelia que propria manu tangimus ; salvis tamen nobis et universitati
nostre libertatibus, consuetudinibus, statutis, privilegiis, tam a domino R(aimundo) Dei gratia, quondam
comite Tholosano, quam ab antecessoribus ejus vel a quocumque alio nobis et antecessoribus nostris
concessis, et salvis usibus nostris, et salvo beneficio quod nobis et universitati nostre competit ex
testamento, seu ultima voluntate dicti domini comitis Tholosani. Et sic dicimus et protestamur pro
nobis, et pro omnibus singulis et universis, de tota universitate nostra. Et ita juraverunt omnes hii, qui
erant in consilio Sancti Martini, R. Gaucelmi, domino de Lunello recipienti, pro dicto domino comite et
uxore ejusdem, scilicet Uc Benezeg, Alaman, etc., et ego, W. Mainnani, publicus notarius Amilianensis,
qui rogatus hanc cartam scripsi et signavi.
Omnes isti inferius scripti juraverunt, W. de Podio, bajulo Amiliani, in forma superius contenta. (
Sequuntur 343 nomina.)

J//314
Toulouse, VII, n°47.
3841 - Milhaud. 1249-50, 8 janvier.
Original
Pierre de la Chapelle reconnaît tenir d'Alphonse, comte de Poitiers, les châteaux de Peyraleau et de
Capluc.
Notum sit omnibus hominibus quod, anno Dominice incarnationis M° CC° XL° VIIII°, sexto idus
januarii, eu, Peire de la Capella, conosc e sai et ab aquesta present carta cofes à vos, Willelm del Poig,
bailes que es de la vila da Meillau, receben tot aizo que en aquesta carta si contenra ni se segra per lo
seinnor Anfos, comte de Tholosa e de Peiteus e marques de Prœnza, e per ma dona Johanna sa moiller,
comtessa de Tholosa, filla que fo zai en reire del seinnor Raimunt, comte de Tholosa, e per ses heres
comus, que teni e deg tener francament lo castel de Peiraleu el castel de Capluc. E, part aizo, ai jurat,
sobre sans Evangelis tocatz, à vos Willelm del Poig, sobredig, vida, membra e seinnoria, receben aizo per
lo dig moseinner lo comte de Tholosa e de Peiteus e marques de Prœnza e per ma dona Johanna sa
moiller e per totz lurs heres comus, que eu redrai lo castel de Peiraleu el castel de Capluc, iratz e pagatz, à
vostra voluntat, o d'aquelz que per elz tenrio la terra. - Actum apud Amilianum, in carreria de las Airolas.
Testes rogati, P. Jorda, Matheu Adam, P. Morgue, Willems Peironetz ; et ego, Petrus Clapeira, publicus
notarius Amilianensis, qui, rogatus, hanc cartam scripsi et signavi.

J//315
Toulouse, VII, n°87.
3842 - Milhaud. 1249-50, 10 janvier.
Original
Berenger Ahenric reconnaît tenir le château de Compeyre d'Alphonse, comte de Poitiers.
Notum sit omnibus hominibus quod, anno Dominice incarnationis M° CC° XL° VIIII°, quarto idus
januarii, eu, Berenguiers Ahenrics, conosc e sai et ab aquesta present carta cofes à vos, Willelm del Poig,
bailes que es de la vila da Meillau, receben tot aizo que en aquesta carta si contenra ni se segra per lo
seinnor Anfos, comte de Tholosa e de Peiteus e marques de Prœnza, e per ma dona Johanna, sa moiller,
comtessa de Tholosa, filla que fo zai en reire del seinnor Raimunt, comte de Tholosa, e per lurs heres

120
Archives nationales (France)

comus, que teni e deg tener lo castel de Cumpeire ab totz sos pertenemenz. E, part aizo, ai jurat, sobre
sans Evangelis tocatz, à vos, Willelm del Poig, sobredig, vida, membra e seinnoria, receben aizo por lo dig
moseinner lo comte de Tholosa e de Peiteus e marques de Proenza, e per ma dona Johanna sa moiller et
per totz lurs heres comus que eu redrai lo dig castel de Cumpeire, iratz e pagatz, à vostra voluntat o
d'aquelz que per elz tenrio la terra, enpero salvas las razos que enz Gui de Seveirac a el dig castel. -
Actum apud Amilianum in curia. Testes rogati, B. Gauzfre et R. filius ipsius, P. Alaman, W. Peire lo
cavaler, Johan Chatguier, Gaucelm de Belvezer, et ego Petrus Clapeira, publicus notarius Amilianensis,
qui rogatus hanc cartam scripsi et signavi.

J//320
Toulouse, XI, n°58.
3843 - 1249-50. Jeudi 20 janvier.
Original
"Juramentum militum et hominum de Podio Laurentii et de Sancto Paulo."
Anno Domini M° CC° XL° VIIII°, lo dijous denant festa sanh Vices, anet à Pug-Laurens messire Johans
de Soizai, castelas de Lavaur, per recebre lo sagrament. E jurero aquesti e ma d'en Willelm At, baille de
Pug-Laurens e de Lavaur... ( Suivent les noms.)

J//318
Toulouse, IX, n°43.
3844 - 1249-50. Après le 2 février.
Original
"Expensa facta post recessum domini comitis Pictavensis de Aquis Mortuis in compotis Omnium
Sanctorum et Candelose, anno M° CC° XL° nono."
Summa expense, in via Aquarum Mortuarum et Albigesii : IX c XX. l. III. s.v.d. Par. valentes M. VII XX X
l. IIII s. III d. Tur.
Domine regine super feodo Omnium Sanctorum anni M. CC. XL. IX, II M l. Par. valentes II M V C l. Tur.,
etc.... Summa : IV M VIII C IIII XX XII l. XVIII s. IIII d. Tur.
Summa totalis de precedentibus : VI M XLIII. l. II. s. VII. d. Tur.

J//307
Toulouse, IV, n°10.
3845 - 1249-50. 3 février.
Original scellé
Epistola consulum civitatis Agenni et villœ Condomii, ad tractandum de forma juramenti Alphonso
comiti Pictaviœ et Tolosœ prœstandi.
Excellentissime domine sue Blanche, Dei gratia Francie regine, consules et universitates civitatis Agenni
et ville Condomii, salutem et reverentiam, tam debitam quam devotam. Nuncios sublimitatis vestre,
scilicet nobiles viros, dominum Guidonem de Caprosia et Herveum fratrem ejus, et venerabilem virum
dominum Philippum thesaurarium Sancti Hylarii Pictavensis, vestra dominatio noverit nos vidisse,
ostendentes nobis litteras excellencie vestre continentes formam sub qua, nomine illustris domini nostri
Alfonsi, Dei gratia comitis Tholosani ac Pictavensis et marchionis Provincie, nos juraremus fidelitatem
eisdem. Verumtamen nos cupientes, ex quo dictus dominus comes et domina Johanna, uxor ejus, filia
quondam illustris memorie domini R(aimundi), quondam comitis Tholose, cujus ipsa domina Johanna
heres existit, non sunt in terra ista, immo sunt in servitium Jhesu Christi, formam aptam invenire sub
qua, sine lesione libertatum et consuetudinum nostrarum antiquitus probatarum, juramentum
hujusmodi facere deberemus, tandem super hoc habito consilio, invenimus quamdam formam sub qua
dictis nunciis vestris, nomine predicti domini comitis, filii vestri, et dicte domine Johanne uxoris sue, qui

121
Archives nationales (France)

sunt domini nostri, nos facturos obtulimus juramentum, formam cujus nuncii vestri, inferius nominandi,
sigillo communi dicte civitatis Agenni inclusam, majestati vestre poterunt exhibere. Nuncii vero vestri
predicti, audita ipsa forma, tale juramentum a nobis recipere noluerunt, quod nos eis offerebamus,
precipue ob dominationis vestre reverentiam et honorem. Et super hiis, ad presentiam vestre regie
dignitatis transmittimus dilectos nostros Willelmum de Tornadella et Vitalem de Manso, cives dicte
civitatis Agenni, et Geraldum Boteti et Bertrandum de Cassanea, burgenses ville Condomii predicte,
presentium portitores, modis quibus possimus supplicantes quatinus super premissis eisdem credere, si
placet, dignetur vestra regia celsitudo. Et placeat vestre altitudini eos tam favorabiliter exaudire et etiam
expedire quod, in suo adventu, de liberalitate dominationis vestre vobis gratiarum refferant actiones,
atque propositis hiis que proposituri sunt, ante conspectum vestrum, pro nobis, per ipsos, nobis vestris
fidelibus vestra beneplacita, si placuerit, injungere procuretis. Nos enim, secundum quod vobis placuerit
; in hiis et aliis omnibus, faciemus et parati sumus per dominationis vestre mandata corrigere, si quid
super hiis, vel aliis, in nos vestra dominatio noverit corrigendum. Valeat vestra persona per tempora
longiora, et valeant in Domino Jhesu Christo excellentissimus dominus, noster rex, et fratres sui, filii
vestri, quos vobis, et nobis et terris eorum reddere dignetur divina clemencia incolumes atque sanos,
peractis que optant peragere, ad honorem Dei, et corone regni et catholice unitatis. Nos vero, consules et
universitas de Condomio predicti, non habentes sigillum commune, sigillationi consulum dicte civitatis
Agenni super hiis consentimus. - Datum tercio nonas febroarii, anno Domini millesimo ducentesimo
quadragesimo nono.
Sceau en cire verte sur cordelettes de soie rouge ; Inv., n°5565.

J//581
Bar, n°1.
3846 - [1249-50. Samedi 5 février.]
Original scellé
Thibaud, comte de Bar, se plaint au roi de son frère Renaud. Un partage avait été fait à Fère-en-
Tardenois entre les fils du comte Henri II, "par le consel de lor amis, le conte de Bretangne, lor uncle,
mon signor Thomas de Coucy, le vifdame de Loon." Durant dix années Renaud s'était montré content de
son lot et "tint sens nul reclaim.... ce que li fu assegnei en partie." Thibaud "se pena moult de son freire
tenir à amor par moult de biensfaiz qu'il li fit." Il le tint quitte de la portion de dettes que Renaud devait
payer pour sa part d'héritage, "car coustume est ou païs que, se terre est chergiées de dettes, li freire
enportent lor parties des dettes, selonc la partie de l'eritage." Renaud avait mal répondu à tant de bontés.
Il s'était fait l'homme lige du roi de Navarre pour ses terres de Champagne, au grand préjudice et
mécontentement de son frère ; il avait une première fois demandé un nouveau partage à Thibaud, et,
après une réconciliation de courte durée, il "le deffia de rechief et li mut guerre, et li a faiz si cruels et si
oustragex domages..., qui montent à la valor de vint mile livres Tornois." Thibaud demande au roi "que li
domage li soient rendu et restorei qui li ont estei fait.... par le tort son freire, et que il des fiez qui de lui
muevent puisse esploitier cumme de ses fiez meffaiz." Il réclame en outre cent quarante livrées de terre
pour "le sorcrois et la mels vallance que mesire R(enals) dut rendre au conte por la terre de Torcy", et
"requiert li cuens que mesire R(enals) li doint unes leittres saelées de son sael, teiles cum cils trancriz est,
qui est fichiez parmi ceste demande."
Scellé en cire verte, sur double queue, du second contre-sceau de Thibaud II, comte de Bar ( Inv., n°797).
- La date de cette pièce est donnée par l'acte suivant auquel elle est attachée.

J//581
Bar, n°1 bis.
3847 - 1249-50. Samedi 5 février.

122
Archives nationales (France)

Minute.
Modèle de la lettre que Thibaud, comte de Bar, exige de Renaud de Bar, son frère. - Renaud doit déclarer
qu'il tient en fief lige de son frère "Perpont et la chastelerie", et qu'il lui a été en outre assigné, "por
l'eschoite de mon freire, la terre de Givei et de Tardenois por trois cens livrées de terre, et quatre cens et
trante livrées de terre me doit il faire valoir Perpont et la chastelerie." Toutes ces terres doivent être
tenues "en fié lige, fors la terre de Tardenois, et est à savoir que li astans de Perpont ne doit mie estre
prisiez, ains est miens sens pris." Renaud se sert pour cet acte du sceau de son cousin Érard, mais
s'engage à se faire faire un sceau. - "Ce fu fait l'an de l'incarnacion Nostre Signor mil dous cens et
quarente et nuef, le samedi après la Chandelor."

J//198
Champagne, VI, n°87.
3848 - La Perrière. 1249-50. Vendredi 18 février.
Original scellé
Ansellus, Æduensis episcopus, notum facit, cum Guidoni, quondam Æduensi episcopo, ipsius
prædecessori, Theobaldus, rex Navarræ, Campaniae et Briae comes palatinus, suas patentes dederit
litteras, ut Æduensi ecclesiæ non foret prejudicium, ex eo quod homagium, a praefato rege dictae
ecclesiae debitum, apud pont de Neseles dictus episcopus recepisset, se a jam dicto rege similes accepisse
litteras de eodem homagio sibi apud la Perreire praestito ; prædictum vero homagium, in praefato loco
receptum, non trahetur in consuetudinem. - "Datum anno Domini M°. CC°. XL°. nono, die veneris post
Bordas, aput la Perreire."
Traces de sceau pendant sur double queue.

J//329
Toulouse, XX, n°25.
3849 - 1249-50. Dimanche 20 février.
Original
"Anno Domini M° CC° XL° nono, recepta magistri Durandi Durandi ( sic) Goolin, de graciis domini pape,
die dominica qua cantatur Reminiscere.
De terra domini Borbonii. De heredibus Chatardi de Chateil, militis, etc.... Summa Turonensium : XXX V
l.
De villa Cuciaci, etc.... Summa : LX l. Turonensium, XXVIII S., IIII d. sterlingorum, et I obolum auri, et I
denarium auri."

J//190
Poitou, I, n°40.
3850 - 1249-50. Février.
Copie authentique
Bail à cens d'une partie de la Besse à la Raine par les Templiers de la Rochelle.
Ge, frère P. Bos, comanderes adonques de la maison de la chevalerie dau Temple en la Rochele, fois
assaveir à toz ceaus qui ceste presente chartre veiront e oiront que ge, ob l'otrei e ob la volunté dau frères
de nostre maison, c'est assaveir de frère Michea lo chapelain, e de frère W. Faure, e de frère P. lo tresorer,
e de frère Renou lo claver, e de frère P. dau Bois, e daus autres frères de la dite maison, avom baillé e
otrée à Will(au)me Arbert, e à Giraut Arbert, e à maistre Girart Vender, borgeis de la Rochele, une partie
de nostre besse que nos aviom en la Rochele, qui est apelée la Besse à la Raine ; e duret cele partie que
nos lor avom baillé des la place W. Blundea, eissi cum la besse s'en passet à travers jusqu'à la terre de
l'Ospitau de l'autre part, e d'iqui s'en vait joingnant à la terre de l'Ospitau jusqu'au mur de la vile qui est
près de la chenau dau II. molins, sauves v. braces que nos en aviom baillé à Hervé lo Blaieter, qui se

123
Archives nationales (France)

tenent d'une part à la maison qui fut fahu P. de Roflac, e durent de lonc iceles v. braces jusqu'à la terre de
l'Ospitau, e duret la dite besse de lonc de l'autre part des la maison au dit W. Blundea par davant devers
la rue joingnant à la terre au conte de Peiters jusqu'au mur de la vile dessus dit, e duret de travers des la
dite terre lo conte de Peiters jusqu'à la terre de l'Ospitau de l'autre part. E, ob tot iceu, lor avom baillé e
otreé ceu que nos aviom defors lo davant dit mur jusqu'au bacious qui sunt de l'autre part de la dite
chenau, à tenir e à espleiter, e à charger e descharger granz vaisseas e petiz en la chenau dessus dite, e les
portes de la dite chenau nos ne poiriom pas mermer on temps qui est à venir. E totes icestes choses
dessus dites nos lor avom baillé e otreé à tenir e à aveir durablement, à eaus, e à lor herz, e à lor
comandement, e à faire tote lor volunté delivrement, à vie e à mort, por cent sols de cens rendant
chascun an à nos e à noz successors, ou à nostre comandement, par les IIII. quarterons de l'an, de la
moneie qui sera prise censaus par la vile de la Rochele, c'est assaveir XXV sols à chascun quarteron. E est
encore assaveir que nos e noz successors sommes tenu à garir aus davant diz borgeis, e à lor herz, e à lor
comandement les davant dites choses que nos lor avom baillé, si cum dessus est dit, quites e delivres de
tot cens, e de totes costumes, e de toz empaitremenz, ob les c. sols de cens rendant qui dessus sunt
nommez, sauve la seignorie dau Temple, come de censi, aus us e aus costumes de la Rochele. E por ceu
que ceste chose seit plus ferme e plus estable, ge, frère P. Bos, comanderes dessus nommez, lor en ai
doné ceste presente chartre, saelée e confermée de mon saea. - Ceu fu fait l'an de l'incarnation Jhesu
Crist M. CC. e XLIX, on meis de fevrer.
Inséré, sous forme de copie authentique, dans un vidimus donné au mois de novembre 1250 par Foulque
de Saint-Michel, commandeur du Temple en Aquitaine, et rédigé dans les termes suivants : Ge, frère
Foques de Saint Michea, comanderes adonques dau maisons de la chevalerie dau Temple en Aguiaine,
fois assaveir à toz ceaus qui ceste presente chartre veiront e oiront, que ge ai veu une chartre saielée dau
saea frère P. Bos, comandor adonques de la maison dau Temple en la Rochele, en itau forme : - Nos
donques, veue e oïe la chartre dessus dite, ob l'assentement e ob la volunté dau dit frère P. Bos e de noz
frères, voguismes e otreasmes lo bail e l'acensement dessus dit, e toz les diz e la tenor de ceste chartre, e
volom que seit ferm e estable durablement. E, à maire fermeté de ceste chose, nos en avom saclé e
confermé ceste presente charire de nostre saea, en l'an de l'incarnation Jhesu Crist M. CC. e cinquante,
on meis de novembre. - Ce vidimus était scellé, sur cordelettes de chanvre, du sceau de Foulque de Saint-
Michel, décrit dans l' Inventaire sous le n°9867.

J//203
Champagne, XI, n°65.
3851 - 1249-50. Février.
Original scellé
"Frater Philippus de Eglis, sancte domus Hospitalis Jherosolimitani prior humilis in Francia," notum
facit quod, cum incepisset "edificare quandam capellam apud Pruvinum, in loco" suo, "sito in foro novo
de Pruvino,... rex Navarre, Campanie et Brie comes," ei "inhibuit ne" consummaret "edificium
antedictum. Cum vero a praedecessoribus" dicti regis ei "concessum fuisset, quod homo" ipsius, "in dicto
loco commorans, liber esset a prestatione ventarum et ab omnibus aliis consuetudinibus ad
mercimoniam pertinentibus," dictus Philippus remisit eidem regi libertatem antedictam "quantum ad
premissa," volens et concedens quod, si homo praefatus "de bonis suis vel de aliis... uti voluerit officio
mercatoris, eidem regi teneatur ad prestationem ventarum, et etiam ad omnes alias consuetudines ad
mercimonia pertinentes," salvis omnibus aliis dicti loci libertatibus, "hoc addito quod ostium (præfatæ
capellæ), quod est a parte viæ, perpetuo claudetur, nec aliquod ostium poterit ibi esse." - "In cujus rei
testimonium, presentibus litteris sigilli nostri robur apposuimus et munimen. Actum anno Domini
millesimo ducentesimo quadragesimo nono, mense februario."
Traces de sceau sur double queue.

124
Archives nationales (France)

J//209
Champagne, XIV, n°36.
3852 - 1249-50, Février.
Original scellé
Magister Johannes, officialis Trecensis, litteras, ab Aelidi, regina Cypri, anno 1234 mense septembri
datas, de verbo ad verbum transcribit, quibus dicta Aelidis quitat et cedit Theobaldo, comiti Campaniæ et
Briæ, quidquid habet in comitatibus Campaniæ et Briæ. - "Nos vero officialis, in testimonium quod ita
vidimus, presenti transcripto sigillum curie Trecensis fecimus apponi. Actum anno Domini millesimo
ducentesimo quadragesimo nono, mense februario."
Voyez la charte d'Alix, n°2312.
Fragment de sceau en cire jaune sur double queue. ( Inventaire, n°7045.)

J//213
Archevêques de Rouen, n°5.
3853 - Melun. 1249-50, 1 er mars.
Original scellé
Odo, Rothomagensis archiepiscopus, notum facit, cum a longo tempore inter se et Ludovicum,
Francorum regem, de jure patronatus ecclesiæ de Watervilla, in archidiaconatu Augi, Rothomagensis
dioecesis, contentio verteretur, tandem a se cum domina Blanca, Francorum regina, ita compositum
fuisse ut abbas FulcardiMontis, Cisterciensis ordinis, Rothomagensis dioecesis, personam idoneam ad
dictam ecclesiam hac vice præsentaret, salvis in posterum utriusque partis juribus. - "Quod ut ratum et
firmum permaneat, presentes litteras sigilli nostri munimine duximus roborandas. Actum apud
Meledunum, in kalendis martii, anno Domini millesimo CC° XL° nono."
Traces de sceau sur simple queue.

J//310
Toulouse, V, n°26.
3854 - 1249-50, 1 er mars.
Original scellé
Litteroe Barralli, domini de Baucio, quibus promittit se ita facturum ut Avenionensis civitas comiti
Alphonso et Arelatensis civitas comiti Carolo se subjiciant.
Ego Barrallus, dominus Bautii, non coactus, sed mera et spontanea voluntate mea, promitto vobis,
domina Blancha, Dei gratia serenissima Francie regina, quod ego bona fide procurabo et faciam toto
posse quod civitas Avinionensis subitiet se domino Alfonso, comiti Tholose et Pictavie, ad vitam ipsius
domini comitis, et quod omnes redditus ad commune dicte civitatis pertinentes percipiat, dum vixerit
idem comes, salvis tamen civibus suis franquesiis, et quod, post mortem ejusdem domini comitis, dicta
civitas commune suum recuperet et in illam possessionem sue communitatis et plene jurisditionis
redeat, in qua erit tempore quo se illi subitiet, sine prejuditio tamen partis utriusque, et etiam domini
comitis Provintie, in proprietate. Promitto etiam vobis me bona fide procuraturum et toto posse
facturum quod in eumdem modum civitas Arelatensis se subitiet domino Karolo, comiti Provintie et
Andegavensi, scilicet ad vitam ejusdem comitis, et quod omnes redditus ad commune dicte civitatis
pertinentes percipiat, dum vixerit idem comes, salvis similiter civibus Arelatensibus suis franquesiis, et
quod, post mortem ejusdem domini comitis, dicta civitas Arelatensis commune suum recuperet et in
possessionem sue communitatis et plene jurisditionis redeat, in qua erit tempore quo se illi subitiet, sine
prejuditio tamen utriusque partis in proprietate. Si vero ista complere non possem, inducam, toto posse,
Arelatenses cives quod vobis, pro domino comite Provintie, reddent et restituent jura integra ejusdem
filii vestri in civitate et burgo Arelatensibus : et nominatim, in civitate, pedagium quod dominus

125
Archives nationales (France)

R(aimundus) Berengarii, quondam comes Provintie, percipiebat ad troliam ; et, in burgo, plenam
juridistionem mihi et aliis dominis burgi, qui a dicto domino Karolo, filio vestro, ea tenemus in feodum,
et vobis, pro dicto comite, omnia alia jura eidem filio vestro, pro uxore sua, competencia in civitate et
burgo, Castro Auricule, Cravo et Camargis. Quod si hec adimplere non possem, ad vestrum mandatum,
verbo vel litteris patentibus mihi faciendum, deseram dictas civitates et regimen earumdem, nec palam
vel occulte eis adherebo in auxilio, consilio vel favore ; immo, si mandaveritis, eis guerram faciam, vel
usus terre mee et omnem communionem et commertium interdicam, prout vobis mandare placuerit, nec
sine vestra vel filiorum vestrorum comitum predictorum licentia, cum eis pacem habebo, quamdiu vobis
vel ipsis placuerit. Et hec faciam bona fide, meis viribus, et complebo infra mensem Pasche nunc
instantis. Pro quibus complendis et fideliter observandis, tactis sacrosanctis evangeliis, corporale prestiti
juramentum. Et do in regressum vobis, et per vos dictis comitibus filiis vestris, omnia illa que ab eis
teneo in feodum ; que ipso facto, si contravenirem et monitus non emendarem infra mensem, plenarie
eis incidant in commissum, a vobis vel eis, auctoritate propria, juste et libere occupanda. Lapso autem
predicto termino infra quod hec debeo facere, tradam vobis, vel cui mandaveritis, obsidem filium meum
tenendum vestro nomine quamdiu vobis placuerit. Et vos, domina regina, debetis me recipere in vestram
gratiam, et scribere, et mittere, recepto filio meo, litteras dominis filiis vestris preces et consilium
continentes quod amorem et suam gratiam mihi reddant, et super hoc suas patentes litteras mihi
mittant, si tamen fidem vobis et eis servavero quam promitto. Hec enim promitto et faciam, intendens
quod, propter hec, dicti filii vestri omnem mihi rancorem et offensam dimittant et in suam gratiam me
recipiant, et jura mea in civitate Arelatensi et extra mihi sub eis sint salva. In cujus rei testimonium,
presentes litteras vobis trado sigilli mei appensione munitas. - Actum anno Domini M° CC° XL° nono,
prima die martii.
Sceau en cire résine sur double queue. ( Inventaire, n°1332.)

J//314
Toulouse, VII, n°48.
3855 - 1249-50, Vendredi 11 mars.
Original
Instrumentum, quo Poncius de Pibras se proprium hominem Alphonsi comitis Tolosani, profitetur et ei
omnimodum servitium promittit. - "Hoc fuit ita positum VI a feria, XI° die introitus mensis marcii,
regnante Lodoico Francorum rege, Alfonso Tolosano comite, R(aimundo) episcopo, anno M° CC° XL°
VIIII° incarnationis Domini. Hujus rei sunt testes Galhardus Azemar, etc... et Matheus de Binhec,
notarius publicus juratus noticia capituli Tolose, qui hanc cartam scripsit."

J//314
Toulouse, VII, n°48.
3856 - 1249-50, Vendredi 11 mars.
Original
Instrumentum quo Johannes de Pibras se proprium hominem Alphonsi comitis Tolosani declarat. - "Hoc
fuit ita positum VI a feria, XI° die introitus mensis marcii, regnante Lodoico Francorum rege, Alfonso
Tolosano comite, R(aimundo) episcopo, anno M° CC° XL° VIIII° incarnationis Domini. Hujus rei sunt
testes Galhardus Azemar, etc... et Matheus de Binhec, notarius publicus juratus noticia capituli Tolose,
qui hanc cartam scripsit."
Cette pièce est écrite à la suite de la précédente.

J//322
Toulouse, XIII, n°72.

126
Archives nationales (France)

3857 - 1249-50, Lundi 14 mars.


Original
Instrumentum quo Arnaldus Johannes, bajulus de Buseto, nomine Alphonsi comitis Tolosani, quemdam
hortum situm Tolosæ, inter honorem Bernardi Poncii et carreriam publicam, eidem Bernardo concedit,
pro quadam pecia terræ sita in loco qui vocatur ; "A fargeitis el costat". - "Actum fuit II a feria, XIIII° die
introitus mensis marcii, regnante Lodoico Francorum rege, Alfonso Tolosano comite, R(aimundo)
episcopo, anno M° CC° XL° VIIII° incarnationis Domini. Hujus rei sunt testes Bernardus Ugonis, etc... et
Matheus de Binhec, notarius publicus juratus noticia capituli Tolose, qui hanc cartam scripsit."

J//196
Champagne, IV, n°37.
3858 - Troyes. 1249-50, Samedi 19 mars.
Original scellé
Galterus miles, dominus Rignelli, cum Th (eobaldus) rex Navarræ, Campaniæ ac Briæ comes palatinus,
villas Onion, Loieres et Villam super Terram, de feodo suo moventes et propter defectum homagii
saisitas, eidem Galtero, ut heredi dictarum villarum, ratione ballii, restituisset, præfato domino regi
promittit se contra Galterum, Brenæ comitem, garantiam præstiturum. - "In cujus rei testimonium et
munimen, presentibus litteris sigillum meum duxi apponendum. Datum Trecis, die sabbati ante Ramos
Palmarum, anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo nono."
Sceau en cire résine pendant sur double queue. ( Inventaire, n°3394.)

J//198
Champagne, VI, n°86.
3859 - 1249-50, Lundi 21 mars.
Original scellé
Litteræ quibus Johannes, prior monasterii S. Petri de Cella Trecensis, Theobaldo, Navarræ regi,
Campaniæ et Briæ comiti palatino, monasterium suum "pastoris solatio esse destitutum" nuntiat ;
propter hoc ad eum fratres Bertinum et Laurentium mittit, pro se ab eo licentiam novi abbatis eligendi
rogaturos. - "Datum anno Domini M° CC° quadragesimo nono, die lune post Ramos Palmarum."
Traces de sceau pendant sur simple queue.

J//322
Toulouse, XIII, n°68.
3860 - 1250, 31 mars.
Copie authentique
Instrumentum quo notum fit Ricardum, abbatem Grandis-Silvæ, Aymericum cellerarium et Bertrandum
de Pertusio hospitalarium ejusdem domus, consilio et voluntate Bartolomei de Cremona, qui tunc erat
bajulus obliarum comitis Tolosani, quartam partem cujusdam molendini, siti in capitulo comitali,
Guillelmo Armannio et Bernardo Armannio, ejus fratri, vendidisse. - "Hoc fuit factum ultimo die mensis
marcii, regnante Lodovico rege Francorum, Alfonso comite, et R(aimundo) episcopo, anno ab
incarnatione Domini M° CC° L°. Hujus rei sunt testes, etc. Stephanus Medicus fuit presens ad totum, et
est de toto testis, et cartam istam scripsit."
Expédition délivrée par Bernard de Toulouse, notaire, en janvier 1274.

J//456
Croisade de saint Louis, n°28.
3861 - 1250, Jeudi 31 mars.

127
Archives nationales (France)

Original scellé
Epistola S., decani christianitatis Stampensis Philippo, thesaurario S. Hylarii Pictavensis, comitis
Pictaviensis capellano, in qua ei rationem reddit quarumdam summarum ex testamentis indivisis
receptarum, sicut in cedula epistolæ annexa describuntur. - "Datum anno Domini M° CC°
quinquagesimo, die jovis post Pascha."
Traces de sceau sur simple queue.
A cette pièce est annexé l'état des sommes reçues. Voyez le numéro suivant.

J//456
Croisade de saint Louis, n°28.
3862 - 1250, [31 mars.]
Original
Schedula cui hic inscribitur titulus :
"Hec sunt nomina eorum, a quibus recepimus legata indistincta in decanatu Stampensi."

J//318
Toulouse, IX, n°45.
3863 - Toulouse. 1250, 4 avril.
Original
Instrumentum quo notum fit "Sicardum Alamanni, vices gerentem illustris domini, Alphonsi comitis
Tholose, in comitatu Tholosano, de voluntate et assensu expresso domine Blanche regine Francie,...
forciam sive locum de Sauzencs cum pertinentiis, que est inter Broin et VillamPictam, priorisse et
conventui monialium Prulhani, diocesis Tholosane, "pro salute animæ defuncti Raimundi comitis,
restituisse, sub, hac conditione ut, Alphonso comiti et Johannæ ejus uxori, quandocumque eis placuerit,
dictam fortiam cum pertinentiis absque difficultate recuperare liceat. - "Acta fuerunt hec ita Tholose, in
castro Narbonensi, IIII. die introitus mensis aprilis, regnante Lodoico Francorum rege, et eodem domino
Alfonso Tholosano comite, et R(aimundo) episcopo, anno M° CC° L° ab incarnatione Domini. Testes
presentes interfuerunt ad hoc vocati et rogati : dominus R(aimundus) episcopus Tholosanus, etc... et ego
Bernardus Aimericus, publicus Tholose notarius, qui hanc cartam scripsi."

J//197
Champagne, V, n°72.
3864 - 1250, Avril.
Original scellé
Ada, domina de Hans, notum facit "quod cum... Domui-Dei de Hans domum quandam de Hauzi et duas
carruatas terre et triginta arpenta nemoris sita in territorio de Hauzi" dare vellet, "et rex Navarre,
Campanie et Brie comes palatinus, de cujus feodo predicta movebant, nollet predicte donationi suum
consensum prebere, tandem intuitu pietatis et precum suarum interventu predicte donationi consensit,
videlicet in hunc modum quod ipse et heres ejus, qui ei succedet in Campania, habebit et tenebit gardiam
in supradictis : scilicet in dicta domo, duabus carruatis terre et triginta arpentis nemoris..." - "Et ad
majorem firmitatem, litteras istas dicto illustri regi super hoc confectas sigillo meo tradidi sigillatas.
Actum anno Dominice incarnacionis millesimo ducentesimo quinquagesimo, mense aprili."
Traces de sceau pendant sur cordelettes.

J//195
Champagne, III, n°78.
3865 - 1250, Avril.

128
Archives nationales (France)

Original scellé
Coram officiali curiæ Cathalaunensis, "magister Domus-Dei de Hans et fratres ejusdem domus"
recognoscunt "quod Domus-Dei de Hauzi, cum duabus carruatis terre et triginta arpentis nemoris, sita in
territorio de Hauzi, que nobilis mulier, videlicet Ada, domina de Hans, Domui-Dei de Hans, pro remedio
anime sue dedit, est de gardia Dei gratia illustris regis Navarre Campanie et Brie comitis palatini, et
heredum suorum, scilicet eorum qui in comitatu Campanie eidem succedent." - "Actum anno Dominice
incarnacionis millesimo ducentesimo quinquagesimo, mense aprili. In cujus rei testimonium, presentes
litteras sigillo curie Cathalaunensis, cum sigillo magistri et fratrum predictorum, signavi."
Traces de deux sceaux pendants sur cordelettes.

J//422
Obligations, II, n°14
J//259
n°1 bis
Original scellé
Copie authentique
3866 - Au camp près de la Massoure. 1250. Avril.
Charta Ludovici regis qua domino Branceduni quinquaginta libras super pedagio Matisconensi
confirmat.
Ludovicus, Dei gratia Francorum rex, notum facimus quod nos assignationem et concessionem
quinquaginta librarum annui redditus Masticonensis monete, quas Johannes, quondam comes
Masticonensis, dedit et assignavit dilecto et fideli nostro Josceranno Grosso, domino Branceduni, sibi et
heredibus suis, in augmentationem feodi sui percipiendas annuatim in festo Assumptionis beate Marie in
pedagio Matisconensi per manum pedagiarii dicti loci, volumus et concedimus et presenti carta
confirmamus, volentes et precipientes quod dicte quinquaginta libre annuatim eidem et heredibus suis,
sicut predictum est, sine difficultate solvantur. - In cujus rei testimonium, presentes litteras sigilli nostri
fecimus impressione muniri. - Actum in castris in Egypto juxta Mensoram, anno Domini M° CC°
quinquagesimo, mense aprili.
Traces de sceau pendant sur double queue.
La pièce cotée J. 259, n°1 bis, est un vidimus royal du mois de mai 1266.

J//318
Toulouse, IX, n°97.
3867 - Niort. 1250. Mardi 10 mai.
Original
"Compotus Guillelmi de Vicinis, castellani Nyorti, factus apud Nyortum, die martis ante Pentecosten,
auno Domini M° CC° quinquagesimo."
"Summa totalis solucionis dicti castellani : XVII M V C LX XVIII l., XVI S., VI d."

J//392
Dettes dues aux Rois, n°6.
3868 - 1250. Vendredi 13 mai.
Original scellé
Petrus Savarici, miles, reginae Franciae, "pro rachato terre de Montebason et de Columbiers ... et
omnium aliorum que sibi successerunt ex morte Philippi Savarici in Turonia" septingentas libras
Turonensium tribus terminis se soluturum esse promittit. - "In cujus rei testimonium et munimen,
presentes litteras sigilli mei munimine roboravi. Actum die veneris ante Pentecosten, anno Domini M°
CC° quinquagesimo."

129
Archives nationales (France)

Traces de sceau pendant sur simple queue.

J//451
Croisades, 2/e sac, n°1.
3869 - Lyon. 1250. 30 mai.
Original scellé
Litterae Innocentii papae IV Bituricensi, Remensi, Senonensi, Rothomagensi et Narbonensi
archiepiscopis, priori Praedicatorum et ministro Fratrum Minorum provincialibus Franciae, quibus
impertitur ut, omnes illi, qui in regno Franciae signum crucis receperint vel recipient, vel domino regi
Franciae congruam bonorum suorum partem pro subsidio Terrae Sanctae dabunt, non obstante generali
quovis interdicto, si sint clerici, divina officia celebrare valeant, si laici, ea in ecclesiis audire, et
ecclesiasticis sacramentis frui possint, dum modo causam non dederint interdicto. - "Datum Lugduni, III
kalendas junii, pontificatus nostri anno septimo."
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre.

J//197
Champagne, V, n°73.
3870 - 1250. Mai.
Original scellé
Reginaldus, Mauri-Montis abbas, totusque ejusdem loci conventus notum faciunt se Theobaldo, regi
Navarrae, Campaniae et Briae comiti palatino, prata sita "in parrochia S. Manehyldis, contulisse", et ab
eo prata, "infra parrochiam Mauri-Montis" sita, "in permutationem" recepisse. - "In cujus rei
testimonium, presentes dedimus litteras sigillis nostris sigillatas. Actum anno Domini millesimo
ducentesimo quinquagesimo, mense maio."
Traces de deux sceaux pendants sur cordelettes.

J//201
Champagne, IX, n°25.
3871 - 1250. Mai.
Original scellé
Reginaldus, abbas Mauri-Montis, totusque ejusdem loci conventus notum faciunt sub quibus
conditionibus Theobaldum, Navarrae regem, Campaniae et Briae comitem palatinum, sibi associaverint
ad construendam novam villam" in banno et dominio suo de Hairicurte juxta Repontem, Remensis
dyocesis" ; cujus scilicet proventus aequa lance inter regem et monasterium sunt dividendi, decimis
tamen et quibusdam aliis rebus praefato monasterio integraliter reservatis. Homines autem praefatae
villae usus et consuetudines castri S. Manehyldis habebunt.
- "In cujus rei testimonium et perpetuam firmitatem, presentes dedimus litteras sigillorum nostrorum
munimine roboratas. Actum anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo, mense maio."
Traces de deux sceaux pendants sur lacs de soie rouge.

J//201
Champagne, IX, n°26.
3872 - 1250. Mai.
Original scellé
Reginaldus, abbas Mauri-Montis, totusque ejusdem loci conventus notum faciunt se pedagium suum
pontis Novae-Villae ad Pontem, necnon partem quam percipiebant in burgesiis praefatae Novae-Villae,
foagia quae ibidem habebant, census suos S. Manehyldis, terragia et census apud Esclerias, Theobaldo
regi Navarrae, Campaniae et Briae comiti palatino, contulisse et in excambium ab eo recepisse furnum

130
Archives nationales (France)

"dictum Reignaldi" quem praefatus rex habebat apud S. Manehyldim, in veteri villa. - "In cujus rei
testimonium et perpetuam firmitatem, presentes dedimus litteras sigillis nostris sigillatas. Datum anno
Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo, mense maio."
Traces de deux sceaux sur lacs de soie rouge.

J//201
Champagne, IX, n°27.
3873 - 1250. Mai.
Original scellé
Reginaldus, Mauri-Montis abbas, totusque ejusdem loci conventus notas faciunt conditiones excambii
initi inter ipsos et Theobaldum, Navarrae regem, Campaniae et Briae comitem palatinum, de quibusdam
pratis sitis in parrochia S. Manehyldis, pro aliis pratis sitis infra parrochiam Mauri-Montis. - "In cujus rei
testimonium, presentes dedimus litteras sigillis nostris sigillatas. Actum anno Domini millesimo
ducentesimo quinquagesimo, mense maio."
Traces de sceau pendant.

J//202
Champagne, X, n°39.
3874 - 1250. Mai.
Original scellé
"Wuystaces de Couwlans," chevalier, déclare avoir transféré, à titre d'échange, tout ce qui lui appartient
du chef de Jeanne, sa femme, en la terre et châtellenie de Gondrecourt, à Thibaud, roi de Navarre, comte
palatin de Champagne et de Brie. Il reçoit en échange des terres situées entre Coulommiers et Châlons-
sur-Marne. -"En tesmoing de laquele chose, ge ai fait pendre à ces presentes letres mon seel. Ce fu fait en
l'an de l'incarnation Nostre Seigneur Jhesu Crist mil et deus cens et cincquante, ou mois de mai."
Traces de sceau sur cordelettes.
Voy. Chantereau-Lefebvre, Traité des fiefs, Preuves, p. 242.

J//318
Toulouse, IX, n°95.
3875 - 1250. Mai.
Original
"Summa auri et argenti comparati per J. Aubert, per J. Mathei et per Thomam Le Tillier, missi ultra
mare : XI M IIII C IIII l. v s. v d. Tur., et insuper una marcha auri de Monte-Ferrando et de graciis XVII
marche, v uncie stellingorum et II d. auri."
Ce compte est reproduit, avec la date de mai 1250, dans un registre d'Alphonse (J. 317, n°61, f°1).

J//201
Champagne, IX, n°29.
3876 - 1250. Vendredi 3 juin.
Original scellé
Coram officiali curiae Cathalaunensis nobilis domina Johanna, uxor "Eustachii de Couvlans", ratum
habere declarat excambium, quo praefatus Eustachius castrum de Gondrecourt, ab ipsius Johannae
hereditate proveniens, Theobaldo Navarrae regi, Campaniae et Briae comiti palatino, contulit. - "In cujus
rei testimonium, ad petitionem dicte domine Johanne, presentes litteras fecimus sigillo curie
Cathalaunensis sigillari. Actum anno Domini M° CC° quinquagesimo, mense junio, feria sexta post
octabas Trinitatis."

131
Archives nationales (France)

Voy. le n°3874.
Sceau en cire brune sur cordelettes de soie rouge. ( Inventaire, n°6971.)

J//431
Bulles contre les hérétiques, n°23.
3877 - Lyon. 1250. 10 juin.
Original scellé
Litteroe Innocentii papoe IV ad archiepiscopum Narbonensem et ejus suffraganeos, quos hortatur ad
viriliter laborandum pro hereticorum excidio.
Innocentius, episcopus, servus servorum Dei, venerabilibus fratribus ... ( sic) archiepiscopo Narbonensi,
et ejus suffraganeis, ac dilectis filiis aliis universis inquisitoribus pravitatis heretice, in Narbonensi
provincia, et Tholosano ac Agennensi comitatibus, et aliis locis vicinis a Sede Apostolica deputatis,
salutem et apostolicam benedictionem. Ut officium vestrum luceat coram hominibus, et hereseos crimen
de vestris partibus radicitus, cum soleat ut cancer serpere, vestro ministerio extirpetur, volumus et
districte vobis per apostolica scripta precipiendo mandamus quatinus universi et singuli vestrum, in
inquisitione vobis commissa, Deum solum habentes pre oculis, procedentes, illos quos inveneritis
hujusmodi labe respersos, taliter, omni gratia, odio et favore postpositis, puniatis, quod sit ad laudem
Domini et fidei fulcimentum, nosque proinde diligentiam vestram et sollicitudinem non inmerito
commendemus. - Datum Lugduni, IIII. idus junii, pontificatus nostri anno septimo.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre.

J//198
Champagne, VI, n°89
3878 - 1250. Juin.
Original scellé
Johannes, Noviomensis et Torotae castellanus, notum facit illustrem dominum suum Theobaldum,
regem Navarrae, Campaniae et Briae comitem palatinum, sibi "ex mera gratia" buticulariam Campaniae,
tantummodo quamdiu vixerit, tenendam et possidendam dedisse et concessisse. - "In cujus rei
testimonium, presentes litteras fieri volui, sigillo meo sigillatas. Datum (anno Domini) M° ducentesimo
quinquagesimo, mense junio."
Sceau pendant, en cire résine. Le sceau de Jean, châtelain de Noyon et de Thourotte, est décrit dans l'
Inventaire des sceaux sous le n°5317.

J//441
De mutuis ultramarinis, VI, n°10
3879 - Saint-Jean d'Acre. 1250. Juin.
Original scellé
Litteroe Guillelmi de Bello-Monte de ducentis et triginta libris Turonensium a se in mutuum pro itinere
transmarino acceptis.
Ego Guillelmus de Bello-Monte, Francie marescallus, notum facio universis quod, cum excellentissimus
dominus meus Ludovicus, rex Francie illustris, ad preces et instantiam meam promiserit se redditurum
pro me domino Petro Cambellano, vel certo mandato ejus, ducentas triginta libras Turonensium, si ego
in solutione earum deficerem, infra octabas instantis Purificationis Beate Marie ; ego pro dicta pecunia
obligavi eidem domino meo regi totam terram meam, volens et concedens quod, si in solutione dicte
pecunie deficerem, ipse ad dictam terram meam sine se mesfacere posset assignare, et proventus ac
exitus ejusdem capere, donec de dicta pecunia esset eidem plenarie satisfactum. In cujus rei
testimonium, presentes litteras sigilli mei munimine roboravi. - Actum Acon, anno Domini M° CC°
quinquagesimo, mense junio.

132
Archives nationales (France)

Sceau en cire blanche sur double queue. ( Inventaire, n°214.)

J//192
Poitou, II, n°25
3880 - Saint-Jean d'Acre. 1250. 3 juillet.
Original scellé
Homagium Volendis, Marchioe et Engolismensis comitissoe, de ballo liberorum suorum, Alphonso
comiti Pictavensi proestitum.
Universis presentes litteras inspecturis Iolendis, Marchie et Engolisme comitissa, salutem. Universitati
vestre notum fieri volumus quod nos nobili viro Alfonso comiti Pictavensi fecimus homagium de ballo
liberorum nostrorum, quod habet in comitatu Marchie, et similiter de ballo quod habet in baronia de
Lizinio, salvo jure predicti comitis, si quod habet jus in predictis comitatu et baronia, sive ratione rachati
seu alia ratione. In cujus rei testimonium, presens scriptum sigillo nostro fecimus sigillari. - Datum
Accon, anno Domini M° CC° quinquagesimo, die tercia julii.
Sceau en cire blanche sur double queue. ( Inventaire, n°841.)

J//330
Toulouse, XXI, n°29
3881 - 1250. 15 juillet.
Original
Instrumentum quo constat "quod Poncius de VillaNova, filius quondam Arnaldi de Villa-Nova, vendidit
... Alphonso comiti Tholose et domine Johanne uxori sue et heredibus et successoribus eorum, et
Arnaldo Johanni, tunc bajulo Buzeti, pro ipsis et nomine ipsorum recipienti, totum illud jus et rationem
quam dictus Poncius habet et habere debet, jure aliquo, ratione vel modo, in honoribus de Gimillo et de
Paolhaco, et in pertinentiis et decimariis et terratoriis predictorum locorum", necnon "medietatem
illorum CCC. solidorum Tholosanorum, quos Petrus Bernardus de Paolhaco et Poncius Bernardus, frater
ejus, debebant Jordano de Villa-Nova, avvo ipsius Poncii de Villa-Nova." - "Hoc fuit factum XV° die
introitus julii, regnante Lod (oico) rege Francorum, et eodem domino Alfonso comite Tholosano, et R
(aimundo) episcopo, anno ab incarnatione Domini M° CC° L°. Hujus rei sunt testes Arnaldus Guido,
etc... et Arnaldus Peregrinus, qui cartam istam scripsit."

J//330
Toulouse, XXI, n°28.
3882 - 1250. Dimanche 24 juillet.
Copie authentique
Instrumentum quo constat Bernardam et Bonam, filias defuncti Guillelmi Balderie, sextam partem quam
habebant in molendino de Canale, sito in capicio comitali, Aymerico Fortanerio vendidisse. - "Actum fuit
hoc VIII e die exitus mensis julii, feria I e, regnante Lodoico Francorum rege, etc., anno M° CC° L° ab
incarnatione Domini. Hujus rei sunt testes Stephanus Balderia, etc... et Paulus, qui cartam istam
scripsit."
Copie faite en avril 1277 par Raymond Bonet, notaire à Toulouse.

J//455
Croisade de saint Louis, n°19.
3883 - 1250. 30 juillet.
Original
Sententia curioe Messinensis de lite versata inter quosdam peregrinos et patronos navis dictoe Sancti-
Victoris.

133
Archives nationales (France)

In nomine Domini, amen. Anno ejusdem incarnacionis millesimo ducentesimo quinquagesimo,


penultimo die mensis julii, octave indictionis, imperii domini nostri domini Friderici, Dei gracia
excellentissimi Romanorum imperatoris semper augusti, anno tricesimo, et regni ejusdem illustrissimi
regis Jherusalem anno vicesimo quinto, regni vero Sicilie anno quinquagesimo secundo, feliciter, amen.
Dum nos Unialdus de Bona-Morte, bajulus Messinensis, et subscripti judices civitatis ejusdem in
imperiali pretorio Messinensi more solito curiam regeremus super conquerentibus justicia ministranda,
Terricus Theotonicus, Petrus de Latigniaco, Johannes de Ala et Riccardus Anglicus contra Guillelmum
Mayo et Petrum Constantinum libellum obtulerunt in hunc modum :
Terricus Theotonicus, Petrus de Latigniaco, Johannes de Ala et Riccardus Anglicus peregrini, pro se et
tanquam sindici seu actores constituti ab infrascriptis peregrinis, quorum nomina sunt inferius annotata,
proponunt contra Guillelmum Mayo et Petrum Constantinum, dominos et parcionarios navis Sancti-
Victoris, dicentes quod predicti domini navis, pro se et per alios dominos et parcionarios [predic] te navis
statuti, per eos ad hoc locaverunt eis navem predictam et operas eorum, pro certa mercede in
Turonensibus constituta et soluta et in alia pecunia argentea et soluta, ut transportarent eos ad partes
ultramarinas pro eorum perigrinacione complenda ; et convenerunt et promiserunt per stipulacionem
sollepnem ( sic) portare eos in dicta navi, in viagio ultramarino, usque ad Damiatam, vel ubicumque
dicta navis ire poterit per mare et portum faceret in predictis partibus ultramarinis, vel ubi esset rex
Francie ; unde, cum predicti domini navis, una cum nave predicta, possint possint ( sic) ire quomomode
( sic) in partes predictas, videlicet in Acom et portum ibidem faceret ( sic), et specialiter cum rex Francie
sit ibidem, ut publice dicitur, petunt pro se et nomine quorum agunt, servare eis fidem, convencionem,
promissionem et legem in eodem contractu appositam, secundum quod dictum est, et protestantur
dapna ( sic) et expensas.
Nomina vero predictorum peregrinorum sunt hec : In primis dominus Marcualdus Suppanus de Boemia,
cum triginta sex sociis suis, dominus Theodericus de Vindibercli, dominus Ulandus Mane et socii eorum
tres, Rocherius Solerthetus et filius ejus, Elbertus de Kessenic, Henricus de Sterlar, Johannes de Eken,
Oliitus Friso Judeni socii sui, Johannes Rapino, Gerardus de Saciani, Leonardus de Ponte-Bantri,
Robertus Perrutuacius, Johannes Barbitonsor, Gualterius de Rachi, Johannes de Scumonantus,
Lambertus Huahui, Stepas Montes, Matheus Burra, dominus Johannes Canicus de Templo, Guiccardus
de Cusenei, Robin de Roherii, Sinvouvoyt, Guilot de Nongent, Guilot Henri, Amberar Daniel, Johannes
Leoy, Rainaut Rolau, Stephanus de Bar-super-Albam, Johannes de Vacat, Thomas de Couli, Guido de
Sancto-Martino, Philippus de Sancto-Martino, Guillelmus Prichieis, Petrus de Saviron, Gerardus de
Catalegia, Guillelmus Grorais, Erandus de Sancto-Paulo, Petrus Caparon, Guillelmus Tenoyi, Guido
Cappellanus, Laurencius Presbiter, Guarnerius de Loveres, Leccardus de Leuvres, Bertramnus Clericus,
Egidius Raus, Henricus de Chaalons, Guillelmus de SanctaPeruna, Thomas de Reugi, Eustacius Poylaut,
Robertus Conistram, Poncius de Levialoncie, Guillelmus de Nii, James Raydis, Betramnus de Vies,
Nicolaus de Vies, dominus Obbertus presbiter, Bertinus Denies, Jacobus Piccaveni, frater Petrus de
hospitali Sancti-Johannis, Gerosus, Stephanus presbiter, frater Guillelmus, frater Thomas, fratres milicie
Templi, nuncii comitis Richardi, fratres regis Anglie pro novem personis, dominus Otto, dominus Simon
Militi, Delefit camerarius pro viginti personis, dominus Rober de Nuiti pro decem, dominus Johannes de
Templo pro quatuor personis, Galibitus et socii, Avilla Talosana, Bavillo Talosano pro quatuor personis,
Riccardus Guillelmus, Maniscalcus, Gauffridus Scottus, Thomas Anglicus, Guillelmus de Aloneto, Moises
et Johannes, Johannes de Galardo, Ligier Arnulfus presbiter, Robertus de Roseto, Guillelmus et Simo
fratres de Nongento, Ugo et Gaut socii, Gilbertus Martinus, Radulfus, Johannes, Guillelmus Bicart socii,
Johannes Lirepties, Guillelmus Barba, Bernardus Johannes Dangre, Gilo frater suus, Rogerius frater sus
( sic), Eliudis de Plalli, Oliverius Alamanus, Johannes Montaus, Gualterius Biauvet, Stephanus de
Lesauna Guara, Gilet de Sancto-Johanne, Florencius Conse, Morencius de Deo-Salvagio, Riccordus de
Sancto-Dionisio, Johannes de Vurelli, Gilopuyus, Stephanus Ucle, Ansantalei de Sancto-Dionisio,
Menardus Pouliers, Gillaym Duraine, Arnulfus, Guipius, Johannes Sutor, Viabilla uxor sua, Itacius Gilot,

134
Archives nationales (France)

Stephanus de Corbei, Ray... uxor sua, Simon et Johannes de Mendres, Nicolaus de MonteRetaut,
Martinus Luusticies, Gualterius de Jaffes, Luneson de Toul, Gilbertus socius, Fulco de Beracle, Petrus de
Sateri et uxor sua, Perronus de Sancto-Martino, Tiessa de Sanu, Johannes Lipicays, Rogerius Limengies,
Thomas Licamus, Rogerius Darban, Ytiers Gyaurcoy, Petrus Talleror, Guillelma de Lalande, Bernarda
socia sua, Guillelmus Acies, Regnoni Lescuidiei, Gerardus Vioey, Guillelmus de Bordes, Stephanus,
Guillelmus Constans, Andreas de Ferbers, Pervit famulus navis, Perselvit, Adans de Hausis, Iteus
Limalasiex, Lambertus de Herercu, Gualterius Vidavaines, Rida de Lavuisomale, Johannes Sauvages,
Johannes Rigaus, Oddo de Coulle, Drouars de Caulli, Rober, Alanus, Guillelmus et Radulfus socii,
Robertus de Libeyr..., Moynet, Stacius Ernous, Gileins, Petrus de Stampis et uxor ejus, Johannes et uxor
ejus, Theobaldus, Berardus, Renaudus de Lomiz, Johannes Stampon, Michaelus, Garinus, Nevelo,
Aubinus, Peolinus, Magot, Robertus, Johannes et Ancellina fratres, Guillelmus, Gene, Laurentius
Chapp..., Johannes de Vita, Johannes major de Daulemant, Fulco de Beele et Gilebet socii, Salipies cum
uxore, Maria de Luseuma, Falco de Felis cum uxore, Ogerius et Floria socii, Radulfus de Poylono cum
uxore, Naubim de Chadegen, Achart de Pollien, Stephanus Danse, Ugo Michael, Guillelmus Salvaticus,
Baudan, Fecia, Hernaudus de Gracia serviens, Oliverius de Terrinis pro quatuor personis, Rogerius
Anglicus et ejus filia, Stephanus Henricus de Alneto, Jucies, Demors, Philippa uxor sua, Pasca soror sua,
Bercianus Garet, Johannes Gaouiers de Luset, Gerardus Letisor, Ogerius de Chalouns, Pavia, Petrus
Barbitonsoy, Johannes de Sale, Renaldus Livayguies, Clemencius de Brevol, Vicencius de Carmotto et
uxor sua, Philippus de Camotto, Thomas de Dinaud, Guillelmus de Chanbli, Stephanus de Stampis,
Jacobus Saracenus, Jacobus Probus, Nicolaus de Genevoys, Petrus de Seyton, Voy de Generes, Petrus de
Meis et uxor sua, Ugo Cohermacios, Petrus de Vayr..., Nicolaus Ramensis, Guillelmus Gieirs, Franciscus
de Chalonsi, Perrin Bonittus, Perri Simar, Thomas de Merdundo, Guillelmus de Borbera, Vincesus de
Sunturi, Martinus Caur... de Monte-Ferranti, Brunu, Liprest, Perri de Cologna, Guillelma de Troiblania,
Rivella, Guillelmus de Salone, Romit Salameno, Adahihi Nicolau, Stephana Muntilla, Uga de Palaia, Ugo
Flanu, Perri Rubertu, Perri Chaldran, Perin Varena, Perri de Lia, Perri Beli, Perrona de Riberat, Blancha,
Guillelmus de Anselmo, Johannes de Roberto, Guillelmus de Sisac, Jacobus de Tesitu, Guillelmus Rui,
Johannes Lonbardus, Johannes Bonus, Johannes del Cayru, Petrus Mussa, Bernardus de Busco,
Guillelmus de Argellie, Emmonet de Terune, Oddo de Damfier, Poncius de Daupir..., Guillelmus de
Viage, Agnes, uxor sua, Odurlandus de Vendone, Botridis, uxor sua, Christianus de Busco, Achalonus de
Sale, Gualterus Du Peroi, Ropert de Vendovia, Oliverius, frater suus, Radulfus de Petra Penta, Thomas
Theseus, Guillelmus de Verdel..., Milie de Nichalous, Hernolfus Presbyter, Robertus Jourdeve, Johannes
de Guelardo, Ligeir de Catras, Johannes Leiveyer, Durat de Albera, Blancha de Arura, Juenis de
Argentaria, Michae de Nual, magister Petrus Chenu, Americus de Varac, Johannes Barucheru, Petrus du
Marchaf, Rogerius de Nigro Monte, Petrus Bunvenu, Johannes de Brosiul, Alista de Lator, Petrus Alias,
Petrus Bregero, Gaut Maurit, Johannes Nalo, Bernar Porret, Petronilla Porreten, Petrus Bigner,
Johannes de Acia, Citador, Stephanus Estordi, Stephanus Filo, Petronilla de Ynsula, Petronilla
Traiandeu, Guillelmus Martini, Goffredus lo Logier, Maria Pediceta, Namerauria de Levria, Bernar de
Lepelos, Robin Lelit, G. Lelit, Robin leu Contein, Oliver leu Contein, Guillelmus de Monte Acuto,
Guillelmus Le Bernuil, Johannes de la Hala, Rogerius de Manebit, Gualterius de Reviton, Alanus de
Ponte, Guillelmus Anglicus, Henricus de Aucot, Robertus le Taleur, Henricus de Turquenbi, Julianus,
Robertus, Com... Guescont, Adam Vegresun, Robertus Sutor, Guillelmus Renchon, Pe... de Merignat,
Petrus de Glussello, Guillelmus Barbitonson, Guillelmus de Cheseli et uxor, Guillelmus de Ybenia, uxor
et filius ejus.
Rei, litem contestando, confitentur se esse dominos et parcionarios navis predicte, et quod dictus Petrus,
reus, una cum Johanne Madio, patre Guillelmi May, rei predicti, locaveru [n] t navem eandem predictis
Terrico Theotonico, Johanni de Ala et Ricardo Anglico, pro se et pro quibusdam aliis peregrinis, quorum
nomina superius designantur, suprascripta mercede statuta, pro portando eos apud Damiatam ; cetera,
ut proposita sunt, negant, salvis excepcionibus eorum. Prestitum fuit ab utraque parte calupnie

135
Archives nationales (France)

juramentum. Facta itaque litis contestacione et sacramento calupnie subsecuto, dati fuerunt ex parte
actorum articuli et ex parte reorum, excepcionibus curie suo die, et factis hinc inde super hiis
interrogacionibus, ut est juris, utraque pars cepit terminum ad probandum, infra quem terminum
utraque pars produxit testes suos. Adveniente autem termino, de parcium voluntate testibus in judicio
publicatis, sollepni disputatione secuta super efficacia probatorum ab utraque parte de comuni voluntate
eorum renunciatum extitit et conclusum, et utraque pars sentenciam ferri cum instancia postulavit. Nos
itaque, visis cause meritis et diligenter discussis, habito diligenti super premissis cum deliberacione
consilio, quia plene constitit de intencione Theurici Theotonici, Petri de Latigniaco, Johannis de Ala et
Riccardi Anglici, tam pro se, quam tanquam actorum et sindicorum seu procuratorum in libello
contentorum peregrinorum contra Guillelmum Mayum et Petrum Constantinum, dominos et
parcionarios navis Sancti Victoris, licet intencio fuerit elisa per excepciones predictorum dominorum,
tamen quia predicte excepciones fuerunt elise et excluse per replicaciones peregrinorum, sentencialiter
condepnavimus predictos Guillelmum et Petrum Constantinum quod eos ad partes ultramarinas
transportent, ad locum ubi est rex Francie. Et, quia tam jura vetera quam nova volunt quod victus victori
condepnari debeat in expensis, sentencialiter condepnavimus predictos reos nomine expensarum
predictis actoribus, tam pro se, quam pro parte peregrinorum in libello contentorum, in tremisses
aureorum centum, sacramento prestito ab eisdem et taxacione nostra precedente. Unde, ad futuram
memoriam et dictorum peregrinorum cautelam, scriptum est inde presens publicum instrumentum
sentencie per manus Perroni de Calvarosa, imperialis publici Messine et actorum curie civitatis ejusdem
notarii, nostris et ejusdem notarii subscriptionibus communitum. - Actum Messine, anno, mense, die et
indictione pretitulatis. - Perronus.
Ego, Unialdus de Bona Morte, bajulus Messine.
Ego, Guido de Bernardo, judex Messine.
Ego, Bartholomeus de Aymerio, judex Messine.
Ego, Grillus de Baialastro, judex Messine.
Ego, Nicolaus de No, judex Messine.
Ego, Perronus de Calvarosa, imperialis publicus Messine et actorum curie civitatis ejusdem notarius,
scripsi et testor.

J//195
Champagne, III, n°79.
3884 - 1250. Juillet.
Original scellé
"Christoforus," Molismensis abbas, totusque ejusdem loci conventus notum faciunt sub quibus
conditionibus Theobaldum, Campaniæ et Briæ comitem palatinum, sibi associaverint in remanencia et in
tota justitia et escheetis, abonamentis, talliis, nemoribus et cujuscumque generis proventibus quæ apud
"Rumiliacum, Serre, Moncés, Waudes, Voves, S. Patroclum prope Cappas, Corgelains, Fulcheres,
Frainines et Seles" habebant. - "Ut autem hec omnia rata et inconcussa permaneant et in perpetuum
inviolabiliter observentur, litteris adnotata, sigillorum nostrorum fecimus munimine roborari. - Actum
anno Domini M° CC° L°, mense julio."
Cet acte avait été scellé de deux sceaux sur lacs de soie rouge. Le premier, dont il reste un fragment en
cire verte, était le sceau de Christophe, abbé de Molesmes, diocèse de Langres, décrit dans l' Inventaire
sous le n°8848. Le second était le sceau de l'abbaye ; Invent., n°8295.

J//195
Champagne, III, n°35.
3885 - 1250. Juillet.

136
Archives nationales (France)

Original scellé
Litteræ Theobaldi, Campaniæ et Briæ comitis, de præfata societate, cum fratribus Molismensis
monasterii inita ( Vide n°3884). - "Ut autem hec omnia rata et inconcussa permaneant et in perpetuum
inviolabiliter observentur, litteris adnotata, sigilli mei fecimus munimine roborari. - Actum anno Domini
M° CC° quinquagesimo, mense julio."
Traces de sceau pendant sur double queue. - Le sceau de Thibaud IV, roi de Navarre, comte palatin de
Champagne et de Brie, est décrit dans l' Inventaire sous le n°11372.

J//201
Champagne, IX, n°30.
3886 - 1250. Juillet.
Original scellé
"Christoforus," Molismensis abbas, totusque ejusdem loci conventus notum faciunt sub quibus
conditionibus "in omni eo quod habent in hominibus et feminis, in bosco et plano, apud Coyfi et apud
Vi", Theobaldum, Navarræ regem, Campaniæ et Briæ comitem palatinum, et ejus heredes sibi
associaverint. - "Ut autem hec omnia rata et inconcussa permaneant et in perpetuum inviolabiliter
observentur, litteris adnotata, sigillorum nostrorum munimine fecimus roborari. - Actum anno Domini
millesimo ducentesimo quinquagesimo, mense julio."
Scellé, sur lacs de soie rouge, des mêmes sceaux que le n°3884.

J//198
Champagne, VI, n°90.
3887 - 1250. Juillet.
Original scellé
"Agnes, fyle le seingnor de Sailei, dame de Dampierre le Chatel en Ettenois," qui fut "fame Ansel, le
seingnor de la dite Dampierre, qui morz est", fait savoir que "par la requeste et le consantemant des
homes, des fames, des estagieres et des estagieres" de ses terres de "Dampierre en Ettenois, de Hans au
Planches, de Herpont et de la Nuevile à Warimont", elle les a mis "en la garde et ou sauvemant" de son
seigneur le roi de Navarre, comte palatin de Champagne et de Brie, à charge de payer au dit comte,
"chacuns des homes, de fames, des estagiers et des estagieres des viles devant dites qui gueeingnera à
charrue terre ou en quel meniere que ce soit..., chacun an, à la feste Seint Remi ou chief d'otembre, un
setier d'aveine..., et... qui ne gueeingnera en terre..., chacun an, un quartron d'aveinne." - "Et por ce que
ces choses soient fermes et estables, je ai mis mon seel en ces presenz letres. Ce fu fait en l'an Nostre
Seignor mil deus cenz et cinquante, ou mois de joignet."
Traces de sceau pendant sur double queue. - Le sceau d'Agnès, dame de Dampierre, manque dans la
collection de sceaux des Archives.

J//528
Mortagne et Tournai, n°3.
3888 - 1250. Juillet.
Original scellé
Litterœ Bartholomœi, abbatis Cisoniensis, de excambio terrœ facto cum Arnulpho, castellano
Tornacensi.
Omnibus presentes litteras inspecturis, B(artholomæus), Cysoniensis ecclesie minister humilis,
ejusdemque loci conventus, salutem in Domino. Cum nos ab antiquo possederimus dominium et censum
duorum solidorum Laudunensis monete super allodium triginta sex bonariorum terre que vulgariter
vocatur Hansars, jacentium in parrochia de Esplecin, que Matheus de Esplecin et sui participes tenebant
de nobis sub predicto censu, nos predictum censum et dominium, pro utilitate ecclesie nostre, dedimus

137
Archives nationales (France)

in scambium viro nobili Arnulpho, castellano Tornacensi, pro duabus raseriis siliginis valentibus quatuor
denarios minus de meliori, ad mensuram Tornacensem, et uno capone et dimidio et duobus denariis
Laudunensis monete de censu, supra dimidium bonarium terre jacentis in parrochia de Ramegnies juxta
Cheryg, quod Johannes dictus Hales tenet ; ita quod dictus castellanus predictos duos solidos et
dominium allodii des Hanssars de cetero possidebit. Et nos predictum redditum assignatum supra
predictum dimidium bonarium terre libere possidebimus in perpetuum et quiete. Concessimus etiam
predicto Ar(nulpho) castellano et Yolendi ejus uxori participationem omnium bonorum spiritualium que
fient de cetero in ecclesia Cysoniensi, obligantes nos et successores nostros quod, quam cito scire
poterimus diem obitus eorum, nomina eorum scribentur in libro capituli nostri, et quolibet anno, in die
obitus eorum, celebrabitur missa et officium defunctorum. In cujus rei testimonium, presentes litteras
dedimus sigillorum nostrorum appensione munitas. - Datum anno Domini millesimo ducentesimo
quinquagesimo, mense julio.
Deux sceaux en cire vierge pendant sur double queue. - Sceaux de l'abbaye de Cisoing, diocèse de
Tournay ( Inventaire, n°8194), et de Barthélemy, abbé. ( Inventaire, n°8634.)

J//339
Montpellier et Maguelonne, I, n°23.
3889 - Lyon. 1250. 16 août.
Original scellé
Innocentius papa IV, consulibus et universitati Montispessulani concedit ut privilegium, ad sex annos
indultum, ex quo extra Magalonensem diœcesim vel districtum Montispessulani in causam trahi non
possunt, usque ad futurum quinquennium prorogetur. - "Datum Lugduni, XVII kalendas septembris,
pontificatus nostri anno octavo."
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre.

J//190
Poitou, I, n°94.
3890 - 1250. Août.
Original scellé
"Bernart de la Roche, vaslez, filz fahu Willaume de la Roche, chevaler, sire jadis de Machegoz", déclare
avoir vendu du consentement de Jeanne sa femme, à son seigneur le comte de Poitiers, moyennant huit
cents livres de poitevins, "toute la dreiture" qu'il avait et pouvait avoir "ou grant feu d'Aunis, c'est
assaveir on tierz de Taunay..., sauf cent sols de rende que Johan Jahanz, borgeis de la Rochele" tient en
fief, excepté "quarante sols de rende que li frere de l'ospitau de la Rochele i ont" et le fief de Willaume de
La Chambre, dont il se réserve l'hommage. - "E por ceu que ceste chouse seit plus ferme et plus estable
durablement, ge, Bernart de la Roche et ge Johane sa femme, dessus nomé, en avom doné à nostre
seignor le conte de Peiters, et aus sons, ceste presente chartre, saielée et confermée dau saia à mei
Bernart dessus nomé ; et sire Hugues Felet, adonques evesques de Saintes, et sire Aymeri dau Broil,
arcediacres d'Aunis, saielerent et confermerent autressi ceste presente chartre, à la requeste de mei
Bernart et mei Johane, sa femme, de lor saias. Ceu fut fait l'an de l'Incarnacion Jhesu Crist M. CC. et
cinquante, on meis de aost."
Trace de trois sceaux pendants. Il ne reste plus que le sceau de Bernard de la Roche. ( Inventaire,
n°3402.)

J//195
Champagne, III, n°80.
3891 - 1250. Août.

138
Archives nationales (France)

Original scellé
Coram Radulpho decano et ... officiali Trecensibus "Seerius de Ganz, armiger, dominus S. Sepulcri, et
domina Aalidis, uxor ejus, recognoverunt ... se imperpetuum vendidisse et quitasse domino Leoni de
Sezannia militi quamdam villam..., que vocatur Evroles, ... a porta S. Florentini usque ad rivum de
Crianton", ea conditione ut, pro singulis decem libratis terræ, centum et sex librae Pruvinensium
venditoribus sint solvendae. - "In cujus rei testimonium, presentibus litteris sigillum nostrum nos,
decanus, et nos, officialis, sigillum curie Trecensis duximus apponendum. Actum anno Domini M° CC°
quinquagesimo, mense augusto."
Quoiqu'il n'y ait que deux sceaux annoncés, cette charte porte la trace de trois sceaux pendants.

J//250
N° 37.
3892 - Valenciennes. 1250. Mardi 6 septembre.
Original
Compositio inter Margaritam Flandriœ comitissam et abbatiam Sancti Amandi in Pabula.
Nos, Margareta Flandrie et Hanovie comitissa, notum facimus universis presentes litteras inspecturis
quod, cum contencio orta esset inter nos ex una parte, et abbatem et conventum Sancti Amandi in
Pabula ex altera, super exercenda sive facienda omnimoda justicia in strata publica que est inter villam
Sancti Amandi in Pabula et molendinum ad Salicem versus Viconiam, tandem, pro bono pacis, de
communi consensu nostro et ipsorum, fecimus inquestam fieri per homines nostros, scilicet : Arnulphum
dominum de Mauritania, Hughonem dominum de Anthonio et Egidium de Wasnes milites, super jure et
maniamentis partis utriusque justicie supradicte, concedentes et volentes ut cujus nostrum jus et
maniamentum melius videretur, illi parti adjudicaretur. Qui supradicti inquestores, facta inquesta a
probis et fidedignis juratis, nobis dictam inquestam retulerunt. Et nos, dicta inquesta diligenter lecta et
intellecta apud Valenchenas, coram quibusdam hominibus nostris et quibusdam aliis probis viris
pronunciando diximus jus omnimode justicie tam alte quam basse, inter dictos terminos, ad ecclesiam
Sancti Amandi supradictam pertinere, confitentes nos nullum jus habere justicie exercende infra
terminos supradictos. Et huic pronunciacioni nostre supradicti inquestores ab utraque parte ad hoc electi
requisiti consenserunt. Et eciam Johannes de Avesnes, primogenitus et successor noster in Hanovia,
cum aliis hominibus nostris, dicto judicio specialiter consensit. In cujus rei testimonium et munimen,
presentes litteras dictis abbati et conventui tradidimus, sigilli nostri munimine roboratas. - Datum apud
Valenchenas, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo, die martis ante Nativitatem beate
Virginis.

J//346
Régales, I, n°31.
3893 - 1250. Vendredi 16 septembre.
Original scellé
Litterœ quibus conventus B. Mariœ de Almaniscis rogat ut regalia abbatissœ suœ reddantur.
Excellentissime domine sue Blanche, Dei gratia Francie regine illustri, humilis conventus Beate Marie de
Aumenescha, Sagiensis diocesis, salutem in eo qui reginas collocat ad sue dexteram majestatis. Vacante
monasterio nostro, ex morte bone memorie M(abilie), quondam abbatisse nostre, nos convenientes in
unum, et, sicut moris est, Spiritus Sancti gratia invocata, reverendis patribus O(doni), Dei [gratia]
Rothomagensi archiepiscopo, et G(aufredo), eadem gratia Sagiensi episcopo, providendi nobis, hac vice,
de abbatissa, dedimus unanimiter potestatem. Ipsi vero, Deum habentes pre oculis, habitoque diligenti
tractatu de persona religiosa, provida et honesta, videlicet Matillide de Voureio, moniali Beate Marie
Andegavensis, nobis et monasterio nostro concorditer providerunt. Nos igitur, provisionem de ipsa nobis
factam gratanter acceptantes et ratam ac firmam habentes, majestati vestre supplicamus humiliter et

139
Archives nationales (France)

devote quatinus, cum reverendus pater supradictus G(aufredus), Dei gratia Sagiensis episcopus,
predictam provisionem vobis per litteras suas se significaverit confirmasse, prefate M(atillidi) regalia et
temporalia reddere dignemini et facere liberari. Conservet sibi Deus et ecclesie sue regem, reginam, et
regnum per tempora longiora. - Datum die veneris post Exaltationem sancte Crucis, anno Domini M°
CC° L°.
Fragment de sceau, en cire jaune, pendant sur simple queue. - Mathilde de Voré n'est pas nommée dans
le Gallia Christiana.

J//346
Régale, I, n°32.
3894 - Bourges. 1250. 27 septembre.
Original scellé
Litterœ quibus Philippus Bituricensis archiepiscopus, rogat ut regalia Guidoni de Turre, episcopo
Claromontensi confirmato, assignentur.
Excellentissime domine sue Blanche, Dei gracia Francorum regine illustrissime, Ph(ilippus), ejusdem
permissione Bituricensis archiepiscopus, Aquitanie primas, salutem in eo qui dat salutem reginis. Cum
nos, electionem in ecclesia Claromontensi factam de religioso viro et honesto fratre Guidone de Turre, de
ordine Fratrum Predicatorum, nepote bone memorie Hugonis ejusdem ecclesie episcopi, habito cum
capitulo nostro diligenti tractatu, et premissa examinacione debita super forma electionis et persone
meritis, duxerimus confirmandam, dominacioni vestre supplicamus quatinus, si placet, dicto electo
regalia concedatis, cum ipse paratus sit vestre regie majestati facere plenius quod tenetur. Conservet
Dominus vestram majestatem regiam per tempora longiora. - Datum Bituris, anno Domini M° CC° L°,
die martis ante festum beati Michaelis.
Sceau pendant sur simple queue. ( Inventaire, n°6305.)

J//176
Tours, II, n°12.
3895 - 1250, Septembre.
Original scellé
Litterae quibus Gaufridus, abbas Majoris-Monasterii Turonensis, notum facit Blancam, reginam
Francorum, sibi permisisse ut "corpus sancti Leonardi et quasdam alias reliquias que sunt reposite,
causa venerationis, in quadam capella... sita in fortricia de Belismo..., ad ecclesiam Sancti Martini de
Veteri Belismo" transferret. Predictus abbas firmiter promittit, se, quandocumque a dicta domina regina,
seu domino rege, vel ejus heredibus seu mandato eorum, requisitus fuerit, "predictum corpus, sicut in
cassa argentea continetur et reliquias, ad dictam capellam" esse reportaturum. - "In cujus rei memoriam,
presentes litteras fecimus sigillorum nostrorum munimine roborari. - Actum anno Domini M° CC°
quinquagesimo, mense septembri."
Deux sceaux en cire verte sur double queue. - Sceaux de l'abbaye de Marmoutiers et de Geoffroy, abbé. (
Inventaire, n os 8276 et 8822.)

J//400
Promesses, n°45.
3896 - 1250, Septembre.
Litteroe Isabellis de Credone, senescalloe Andegavensis, de castris Sabolio, Diexaide, Rupe-Monachi et
Chantouci, domino regi vel comiti Andegavensi reddendis.
Original scellé
Omnibus presentes litteras inspecturis, Isabellis, domina de Credone, senescalla Andegavensis, salutem.
Noveritis quod excellentissima domina mea, B(lanca), Dei gracia regina Francorum illustris, castra

140
Archives nationales (France)

Sabolii, de Diexaide, de Rupe-Monachi et de Chantouci tradidit custodienda, ad peticionem meam,


dilectis meis Bernardo, domino de Feritate, et Hamelino de Autennosia, militibus, qui promiserunt,
uterque in solidum, quod ipsi predicte domine regine seu karissimo domino meo Ludovico, Dei gratia
regi Francorum illustri, vel dilecto domino meo Karolo Andegavensi comiti, ejus filiis, vel certo mandato
a icujus ipsorum patentes litteras alicujus eorum deferenti, dicta castra reddent et deliberabunt omnino,
quandocumque fuerint requisiti, super quo omnia bona sua mobilia et immobilia obliguarunt. Et de hoc
me et omnia bona mea mobilia et immobilia obligavi, corporali super hoc prestito juramento. Dedi etiam
plegios Jacobum de Castro-Gonterii usque ad mille libras, Girardum de Saci et Haimericum de Capraria,
milites, utrumque pro toto. Quando vero predicte domine regine seu domino regi vel comiti predictis, aut
mandato alterius ipsorum, dicta castra reddiderimus, quita ero de obligacionibus supradictis et debebunt
iste littere michi reddi. In cujus rei memoriam presentibus litteris sigillum meum feci apponi. - Actum
anno Domini M° CC° quinquagesimo, mense septembri.
Sceau d'Isabelle de Craon ; en cire verte pendant sur double queue. ( Inventaire, n°297.)

J//314
Toulouse, VII, n°51.
3897 - Beaucaire. 1250, 30 octobre.
Original
Instrumentum quo Bernardus, comes Convenarum, fidelitatem facit Alphonso, comiti Tolosae et
Pictaviae, marchioni Provinciae, et Johannae, ejus uxori, filiae quondam Raimundi comitis, pro comitatu
Convenarum et tota alia terra, quam in dyoecesi Tolosana et alibi a praefato comite tenebat. - "Actum est
hoc apud Belliquadrum, secundo die exitus mensis octobris, regnante Lodoico Francorum rege, et eodem
domino Alfonso Tholosano comite, et R(aimundo) episcopo, anno M° CC° L° ab incarnatione Domini.
Testes presentes fuerunt ad hoc vocati et rogati dominus R(aimundus), episcopus Tholosanus et
Willelmus de Bellomonte, etc., et Bernardus Aimericus, publicus Tholose notarius, qui, mandato ipsius
domini comitis et domini comitis Convenarum, cartam istam scripsit."

J//315
Toulouse, VII, n°90.
3898 - Beaucaire. 1250, 30 octobre.
Original
Instrumentum quo Guillelmus de Sancto-Mauricio, Alphonso, Tolosae et Pictaviae comiti, ejusque uxori
Johannae comitissae, filiae quondam Raimundi comitis, fidelitatem jurat et servare promittit, pro Sancto
Caprario et turri, quae olim a praefato Raimundo comite in feudum tenebat. - "Actum est hoc apud
Belliquadrum, secundo die exitus mensis octobris, regnante Lodoico Francorum rege et eodem domino
Alfonso Tholosano comite et R(aimundo) episcopo. Anno M° CC° L° ab incarnacione Domini. Testes,
etc."

J//315
Toulouse, VII, n°91.
3899 - Beaucaire. 1250, 30 octobre.
Copie authentique
Instrumentum quo Bertrandus, vicecomes Lautricensis, declarat se Alphonso, comiti Pictaviae et
Tolosae, marchioni Provinciae, et Johannae, ejus uxori, filiae domini Raimundi comitis Tolosani,
fidelitatem et homagium praestare pro tota terra et feudis quae, in diocesi Tolosana, a praefato domino
Raimundo, comite Tolosano, olim tenebat, et quae a praedictis comite et comitissa nunc tenere
recognoscit. - "Actum est hoc apud Belliquadrum, secundo die exitus mensis octobris, regnante Lodoico
Francorum rege, et eodem domino Alfonso Tholosano comite, et R(aimundo) episcopo, anno M° CC° L°

141
Archives nationales (France)

ab incarnatione Domini. Testes, etc."

J//315
Toulouse, VII, n°91.
3900 - Beaucaire. 1250, 30 octobre.
Copie authentique
Instrumentum quo Petrus, vicecomes Lautricensis, tam suo quam fratrum suorum nomine, de castro seu
villa de Brugeria, et tota alia terra, et feudis, quae in dioecesi Tolosana tenent, Alphonso comiti et
Johannae comitissae, homagium praestare declarat. - "Actum est hoc apud Belliquadrum, secundo die
exitus mensis octobris... Anno M° CC° L° ab incarnatione Domini. Testes, etc."

J//315
Toulouse, VII, n°91.
3901 - Beaucaire. 1250, 30 octobre.
Copie authentique
Instrumentum quo Jordanus de Saissaco homagium de tota terra et feudis quae in dioecesi Tolosana
tenet, Alphonso comiti et Johannae comitissae praestare declarat. - "Actum est hoc apud Belliquadrum
secundo die exitus mensis octobris... Anno M° CC° L° ab incarnatione Domini. Testes, etc."

J//315
Toulouse, VII, n°91.
3902 - Beaucaire. 1250, 30 octobre.
Copie authentique
Instrumentum quo Jordanus de Insula homagium de tota terra quam in dioecesi Tolosana tenet,
Alphonso comiti et Johannae comitissae praestare declarat. - "Actum est apud Belliquadrum, secundo
die exitus mensis octobris... Anno M° CC° L° ab incarnatione Domini. Testes, etc."

J//315
Toulouse, VII, n°92.
3903 - Beaucaire. 1250, 30 octobre.
Original
Homagium Hugonis comitis Ruthenensis Alphonso, comiti Tolosano, proestitum.
Manifestum sit omnibus presentibus et futuris quod ego Hugo, comes Ruthenensis, fidelis ero contra
omnes homines de mundo, domino Alfonso, comiti Tholose et Pictavie, marchioni Provincie, et domine
Johanne, uxori sue, comitisse, filie quondam domini R(aimundi), felicis recordationis comitis Tholosani,
et eorum vitam et membra, senhoriam et omnia jura, pro viribus, bona fide salvabo. Et pro comitatu
Ruthenensi, et pro omni alia terra mea, et feudis que tenebam a prefato domino R(aimundo), comite
Tholosano, que a dicto domino comite Alfonso et a domina Johanna comitissa me tenere recognosco, ipsi
domino Alfonso homagium ligium facio : sic me Deus adjuvet et hec sancta Dei Euvangelia que propriis
manibus tango. - Dictum autem homagium et juramentum recepit dictus dominus comes, salvo jure suo
et dicte domine comitisse et cujuslibet alterius. - Actum est hoc apud Belliquadrum, secundo die exitus
mensis octobris, regnante Lodoico Francorum rege, et eodem domino Alfonso Tholosano comite, et
R(aimundo) episcopo, anno M° CC° L° ab incarnatione Domini. Testes presentes fuerunt ad hoc vocati et
rogati dominus R(aimundus), episcopus Tholosanus, et Willelmus de Bellomonte, et Robertus de Sancto
Clerio, et G. de Piano, senescallus Carcassonensis, et Odardus de Villari, senescalcus Belliquadri, et R.
Gaucelmi, dominus Lunelli, et Sicardus Alamanni, et Poncius Astoaudi, et magister Petrus de Sanctolio,
et magister R. de Amiliano, et Bernardus Aimericus, publicus Tholose notarius, qui, mandato ipsius
domini comitis Tholosani et comitis Ruthenensis, cartam istam scripsit.

142
Archives nationales (France)

J//315
Toulouse, VII, n°93.
3904 - Beaucaire. 1250, 30 octobre.
Original
Instrumentum quo Guido de Severaco, Alphonso, comiti Tolosae et Pictaviae, marchioni Provinciae, et
dominae Johannae comitissae, filiae quondam Raimundi, comitis Tolosani, ligium homagium praestare
declarat de "castris Severaci et Panose", et de omni jure quod habet in Laissasesio, Panaco, Auzid,
aliisque feudis quae a praefato comite Raimundo olim tenebat. - "Actum est hoc apud Belliquadrum,
secundo die exitus mensis octobris, regnante Lodoico, Francorum rege, et eodem domino, Alfonso,
Tholosano comite, et R(aimund)o episcopo, anno M°. CC°. L°."

J//329
Toulouse, XX, n°6.
3905 - Beaucaire. 1250, 30 octobre.
Original
Instrumentum quo constat Guillelmum de Bouvilla homagium et juramentum fidelitatis Alphonso,
comiti Pictavensi et Tolosae, Provinciae marchioni, et Johannae comitissae, ejus uxori, praestitisse, de
omnibus feudis quae in dioecesi Agennensi a comite Raimundo, patre dictae Johannae, tenebat, et quae
nunc a praefatis Alphonso et Johanna tenere se recognoscit. - "Actum est hoc apud Belliquadrum,
secundo die exitus mensis octobris, regnante Lodoico, Francorum rege, et eodem domino, Alfonso,
Tholosano comite, et R(aimund)o episcopo, anno M°. CC°. L°. ab incarnatione Domini. Testes presentes
fuerunt ad hoc vocati et rogati, dominus R(aimund)us, episcopus Tholosanus, et Willelmus de Bello
Monte, etc..., et Bernardus Aimericus, publicus Tholose notarius, qui, mandato ipsius domini comitis et
W(illelm)i de Bouvilla, cartam istam scripsit."

J//344
Élections, n°10.
3906 - 1250, Octobre.
Original scellé
Litteroe Guidonis, episcopi Claromontensis electi, pro cujus electione capitulum
Claromontenselicentiam regis non petierat.
Omnibus presentes litteras inspecturis, frater Guido, Dei gracia Claromontensis electus, salutem in
Domino. Notum facimus quod, cum ab excellentissima domina B(lanca), Dei gracia illustri regina
Francie, petiissemus nobis reddi regalia Claromontensis ecclesie, et ipsa diceret quod capitulum
Claromontense, cum eorum electio celebranda de episcopo imminebat, ab excellentissimo domino
nostro, Ludovico, Dei gracia rege Francie illustri, vel ejus mandato, petere licenciam eligendi debebant,
et hoc in nostra electione non fecissent, nobis redditio regalium merito poterat denegari. Nos autem dicte
domine regine promisimus et nos obligavimus quod, si idem dominus rex vel ejus mandatum dixerit
inventum esse per illos quos idem dominus rex vel ejus mandatum ad sciendum de hoc veritatem
deputaverit, quod dictum capitulum ab ipso domino rege eligendi episcopum petere debent licenciam,
emendam, quam sibi placuerit, faciemus de hoc quod in nostra electione dicta licencia petita non fuit. In
cujus rei memoriam, presentes litteras sigilli nostri munimine fecimus roborari. - Datum anno Domini
M°. CC°. quinquagesimo, mense octobri.
Sceau de Gui de la Tour, évêque de Clermont ; cire jaune, double queue. ( Inventaire, n°6579.)

J//318

143
Archives nationales (France)

Toulouse, IX, n°43.


3907 - 1250, [Après le 1 er novembre.]
Original
Computus Alphonsi, comitis Pictavensis, "inter Candelosam anno M° CC° XL° IX°, et Ascensionem anno
Domini M° CC° quinquagesimo."
"Pro expensa... Summa totalis : XVIII M VII C IIII M l., III S., I d. Tur.
Compotus inter Ascensionem et Omnes Sanctos anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo.
Summa expense : II C IIII XX l., XXXII S., III d. Par.
Item, Balduino de Valentia : M. V C l. Turonensium, quos debebat comes eidem per litteras suas.
Item, mercatoribus Sennensibus, pro domino Guichardo : C l. Tur."
Voy. le n°3844.

J//314
Toulouse, VII, n°49.
3908 - 1250, 16 novembre.
Original
Instrumentum quo Bernardus de Arpajone profitetur se castrum Cavi Montis et totam terram quam in
dioecesi Ruthenensi a domino Raimundo, comite Tolosano, quondam tenebat, ab Alphonso comite et
Johanna comitissa, ejus uxore, in homagium ligium tenere et eis, contra omnes homines, fidelitatem de
praedictis feudis promittere. - "Actum est hoc XV. die exitus mensis novembris, regnante Lodoico,
Francorum rege, et codem domino, Alfonso, Tholosano comite, et R(aimund)o episcopo, anno M°. CC°.
L°. ab incarnatione Domini."

J//292
Bordeaux, n°1.
3909 - Bordeaux. 1250, Dimanche 27 novembre.
Copie authentique)
Litteroe pacis inter cives Burdegalenses ordinatoe a Simone de Monte Forti, vices gerente regis Anglioe
in Vasconia, et a proedicto rege confirmatoe.
In nomine Domini nostri Jhesu Christi, amen. Hec est forma pacis de bonorum ac sapientum virorum
consilio ordinata inter cives Burdegalenses qui, de mandato domini Symonis de Monte Forti, comitis
Leycestrie, vices domini regis Anglie in Vasconia gerentis, extra civitatem Burdegalensem erant, et
quosdam alios qui in eadem civitate morantur. - In primis, ita est ordinatum quod omnes questiones,
petitiones et actiones, occasione cujuscumque discordie exorte, inter partes quascumque, que hactenus
in civitate Burdegalensi fuerint, hinc inde penitus remittantur. Instrumenta nichilominus omnia, super
conventione quacumque paci contraria confecta, domino comiti, vel alii de ipsius mandato, infra instans
festum Epiphanie Domini reddantur, aut coram aliquibus fide dignis, a dicto domino comite et a majore
et juratis Burdegalensibus electis, penitus destruantur ; conventiones paci contrarie, hinc inde habite,
dissolvantur, et juramenta quecumque super hec facta mutuo quittentur, salvis tamen et exceptis
juramentis factis et faciendis domino regi Anglie, vel ejus locum tenenti, et majori et communie
Burdegalensibus, salvis eciam juramentis de assensu ipsius domini comitis factis, seu in posterum
faciendis. Porro, pro bono pacis, et ut omnis mala cesset suspitio, de prudentum consilio est provisum
quod omnes et singuli, qui de mandato domini comitis extra civitatem sunt et huic paci observande se
astringunt, ad purgacionem innocencie sue, super altare ac sancta Dei Euvangelia, in presencia corporis
Christi, jurabunt quod mortem Willelmi Gondomerii, senioris, et Willelmi Gondomerii, filii sui, non
consuluerunt, nec in eam conspiraverunt, nec de morte eorum sunt rei. Plane, ut pax melius observetur,
est taliter ordinatum quod de illis, qui a villa Burdegalensi de mandato domini comitis sunt exclusi,
aliqui in civitatem libere revertantur. Hii tamen dabunt pro pace servanda domino comiti ydoneas

144
Archives nationales (France)

cautiones, ut pote instrumenta, vel litteras, juxta formam quam dominus comes duxerit ordinandam. Alii
vero, datis obsidibus, civitatem intrabunt, et, ut nulla occasio viollandi vel infringendi pacem alicui
pateat, reliqui extra civitatem manebunt, ubi et quamdiu domino comiti placuerit moraturi. Item, est
provisum quod, si quis contra dominum regem, vel ipsius locum tenentem, seu contra majorem et
juratos, infra villam Burdegalensem insurrexerit, armatis aliquibus congregatis, et hoc probatum fuerit
manifeste, a villa Burdegalensi perpetuo sit bannitus, et extra totam terram domini regis maneat,
quousque de assensu majoris et juratorum, per dominum regem, vel locum ejus tenentem, misericorditer
revocetur. Verum, ut precludatur omnis occasio malignandi, est statutum ne cives in turbationem pacis
aliqua conventicula faciant, seu conventiones ineant, vel juramenta prestent ; et, si contra hec venerint,
nisi omnes qui illis conventiculis interfuerint fidem faciant propriis juramentis quod ibidem malitiose
non convenerint, a villa Burdegalensi in perpetuum sint banniti. Ad hec, quia abundans cautela non
nocet, ne pax ista in posterum perturbetur, est de communi consilio ordinatum, quod ducenti homines
de villa Burdegalensi vel extra, ad cognitionem domini comitis et arbitrium et majoris eciam
Burdegalensis nominandi, jurabunt supra altare ac sancta Dei Euvangelia, in presencia corporis Christi,
quod pacem istam integre et inviolabiliter observabunt, et quod omnia instrumenta, quoquo modo paci
contraria, si qua habuerint, vel aliquos aliqua habere sciverint, reddent, vel pro posse suo reddi facient,
infra terminum prenotatum. Jurabit eciam nichilominus tota communia Burdegalensis, annis singulis,
super sacrosancta Dei Euvangelia, quod hanc pacem firmiter observabit ; et, si quis illam attemptaret
infringere, vel aliquatenus contravenire, bona fide juvabit majorem et juratos, et alios qui eam servare
voluerint, contra eum qui adversus eam venire presumeret. Jurabunt eciam quod, pretextu
consanguinitatis vel affinitatis, seu cujuscumque alterius proximitatis vel dilectionis, consilium, auxilium
vel favorem attemptantibus pacem infringere non prestabunt. Immo, pacem perturbantes seu infringere
nitentes impedient juxta posse, et maxime illos, utpote Gillardum de Solto et alios sequaces suos,
quorum bona propter culpam suam sunt occupata, qui pacem, tanquam discordie filii, recusarunt et
domino comiti et justicie seu juribus Burdegalensibus pertinaciter obedire contempnunt. Ceterum quia
nichil stabile in humanibus ( sic) inventionibus repperitur, immo frequenter voluntates hominum
variantur, et secundum varietates temporum nova emergunt negotia que nova requirunt consilia, ad
majorem pacis conservationem est ordinatum quod dominus comes, in omnibus predictis, addendi,
diminuendi et mutandi, reformando pacem, si in aliquo contra eam fuerit attemptatum, vel si opus fuerit
meliorando, quociens sibi expedire visum fuerit, salvis juribus et libertatibus majoris, juratorum et
communie Burdegalensium, plenam habeat potestatem. Hec autem omnia et singula supradicta sunt de
voluntate domini comitis ordinata qui huic rei auctoritatem et vigorem potuit impertiri, utpote quia cives
Burdegalenses inter se discordiam habentes, ex utraque parte juramento interveniente, et datis obsidibus
hinc et inde, disponendi et ordinandi pacem alte et basse potestatem plenariam concesserunt. Huic
ordinationi nichilominus major et jurati, totaque communia Burdegalensis, pro utilitate rei publice,
consenserunt, sane quia quod majoris et sapientum consilio est probatum majorem optinet firmitatem.
Ut pax ista duret in perpetuum et ne possit per aliquem temere violari, ad perhennem hujus rei
memoriam, sigilla domini comitis et communie Burdegalensis presenti carte sunt appensa. Hec autem
omnia supradicta fuerunt ordinata, approbata et etiam recitata in presencia venerabilium patrum G
(eraldi), Dei gratia Burdegalensis et I (spani), eadem gratia Auxitanensis archiepiscoporum, pluriumque
baronum Vasconie, ac tocius communie Burdegalensis, qui ad hec audienda et approbanda fuerunt
specialiter congregati. - Actum Burdegale, dominica prima Adventus Domini, anno ejusdem M° CC°
quinquagesimo.
Nos vero H (enricus), Dei gratia rex Anglie, dominus Hybernie, dux Normannie, Aquitanie et comes
Andegavie, dictam ordinationem et provisionem pacis ratam habentes et gratam, ipsam sigilli nostri
appositione, secundum tenorem premissum, duximus roborandam, teste me ipso, apud Windesorum
XXI° die januarii, anno regni nostri XXX quinto.

145
Archives nationales (France)

Sceau en cire résine sur double queue. Fragment.

J//318
Toulouse, IX, n°46.
3910 - 1250, Décembre.
Original
Comptes d'Alphonse, comte de Poitiers.
Ce est la some de la recete mestre Pierre de Santoil, de la Chandeleur jusque au samedi devant la feste
sainte Luce, an l'an Nostre Seignor M° CC° L°, XXXV M IIII C XIII Ib. XIII S. Tur.
Some de dons : II M IX C IIII XX Ib. II S., X d.
Some d'argent baillie à Guiart de Mosteruel, por le dapens madame la contesse : XIII C LIX Ib. de
tornois.
Some des mestiers : IIII M VII C LXXIII Ib. II d. de tornois.
Some por la garnison des nés, des galies : III M IX C XXXV Ib. VIII S. III d.
Some des aumones monseignor le conte : II M IIII C Ib. XIIII S. VIII d.
Some de hernois : II M V C XXIX Ib. XII S. VI d.
Some de dras de soie et de cameloz : IX C LXXII Ib. XIX S. VII d.
Some de robes de Pasques et de la feste de TozSainz : VIII XX XV Ib. XII S. VI d.
Some de chevaus, por les chevaliers de l'ostel monseignor le conte et por sa mesnie : II M IIII XX X Ib.
XI S.
Some de l'escuerie par monseignor Robert de Girelles : LXVIII Ib. XVI S. II d.
Some por le servise monseignor Gui de Lizignien et monseignor Robert de Saint-Cler : VIII C Ib.
Some des arbelastes, et des quarriaus, et des targes, et des arcs turcois : IX XX Ib. V S.
Some por gages de barons et de chevaliers : XIII C L Ib. XV S. VI d.
Some por chevaus perduz de barons et de chevaliers : II M V C XV Ib.
Some de gages de arbelastiers à cheval : III C IIII XX XIIII Ib. V S. II d.
Some de gages de sergenz à pié : III C IIII XX Ib. XXXVII S. II d.
Some por gages de mariniers et loage de nés et de galies : VI M II C IIII XX IX Ib. XVI S.
Some por lices et por fossez fere outre le pas à la Mansore : II C XVIIII Ib. X S.
Some por gages de charpantiers : XLVII Ib. XII d.
Some de dapens fez à Damiete par sire Hernaut de Fessac : IX C XXXII Ib. XII S. IX d.
Some de dapens fez par Pierre Le Breton à la Mansore et par Moriset à Acre por costures et offerendes : L
Ib. XVIII S.
Some de dapens fez par monseignor Guillaume de Monleart : VI XX XVII Ib. XIX S. VII d.
Some de dapens fez por la chevauchie Barraudi des Bauz : VI C XLVI Ib. XV S. XI d.
Some de tot le dapanz : XXXV M III C VII Ib.
Restat que mestre Pierre dut de la fin de son conte VIII XX XV Ib. conté jusque au samedi devant la feste
sainte Luce.
Suit le détail d'une somme de XIIII C XXXIX l. XV S. due à divers par le comte de Poitiers.

J//318
Toulouse, VIII, n°82.
3911 - [1250.]
Original
Pecunia missa ultra mare Alphonso comiti.
AURUM ET ARGENTUM COMPARATUM.
Pro II M LXVIII Anfursinis qui faciunt XXXII marchas XVII d. et unum tercium, quolibet VII S. VI d.
Pictav. - Summa : VII C LXXV l. X S. Pictav.

146
Archives nationales (France)

Pro III C obolis qui faciunt tres marchas, obolo minus, quolibet IIII S. IX d. Pictav. - Summa : LXXI l. V
S. Pictav.
Pro XX marchis et uno tercio Anfurs., qualibet marcha XIX l. IIII S. Par. - Summa : XIX XX IIII l. II S.
Par., valentes IIII C IIII XX l. II S. VI d. Tur. - Et sciendum quod LXIII Anfursini et unum tertium faciunt
marcham.
Pro III marchis et dimidia Augusta, marcha XVII l. XII S. Par. - Summa : LXI l. XII S. Par., valentes
LXXVII l. Tur.
Pro III marchis et dimidia Perpara., marcha XIIII l. XVI S. Par. - Summa : LI l. XVI S. Par., valentes
LXIIII l. XV S. Tur.
Item pro XLVII S. et dimidio Anfurs. qui faciunt IX marchas, qualibet marcha XXIIII l. Tur. - Summa : II
C XVI l. Tur.
Summa marcharum auri comparati : LXXI marchae XVII d. II tercia, XII obolis minus.
Summa custamenti auri comparati : M. VI C IIII XX IIII l. XII S. VI d. Tur.
Pro IIII C marchis stellingorum, marcha LIII S. Pictav. - Summa : M. LX l. Pictav.
Item pro IIII C L marchis stellingorum ad pondus, marcha XLII S. VI d. Par. - Summa : IX C LVI l. V S.
Par., valentes XI C IIII XX XV l. VI S. III d. Tur.
Pro IIII C marchis argenti in plata, marcha XLIII S. Par. - Summa : IIII C XXX l. Par., valentes V C
XXXVII l. XV S. Tur.
Item, pro II C marchis argenti et M. marchis stellingorum ad pondus, marcha LIII S. IX d. Tur. - Summa
: IIII M VI C l. XX S. Tur.
Pro IIII C LX marchis aquilatorum, marcha LIII S. IX d. Tur. - Summa : XII C XXXVI l. V S. Tur.
Summa marcharum argenti comparati in plata, ad pondus : XVII C LXXII march.
Summa stellingorum : XVIII C L march. ad pondus.
Summa custamenti argenti et stellingorum comparatorum : IX M VII C XIX l. XII S. XI Tur.
Summa totalis custamenti auri et argenti comparati, missi ultra mare : XI M IIII C IIII l. V S. V d. Tur. et
insuper una marcha auri de Monte-Ferrando et de gratiis XII l. X S. stelling. qui faciunt XVII marchas et
V oncias ad pondus. Item II denarii auri de gratiis. Item VI M l. Tur.
Summa omnium marcharum argenti tam in stellinguis quam in plata : III M VI C XXXIX l. V onciae.
Summa totalis argenti missi ultra mare : XVII M IIII C IIII l. V S. V d. Tur. I marcha et II d. auri et XII l.
X S. stelling. De hac autem summa sunt de gratiis IIII M VII C XXXI l. XVI S. Tur. et XII l. X S. stelling.
et II d. auri.

J//329
Toulouse, XX, n°5.
3912 - [1250.]
Original
"Summa debitorum que debebantur domino (Alphonso) comiti, quando transfretavit, et valor terrarum,
et recepta extra terras post transitum ejusdem, et summa expensarum in quolibet compoto et
remanentia."

J//318
Toulouse, IX, n°88
3913 - [1250.]
Original
Recepta et expensa Alphonsi comitis.
Dominus comes Pictavensis debebat in recessu suo de Aquis Mortuis V M III° X l. VI s. v d. Tur.
Eidem debebantur XXXV M IIII C l. XIIII s. VI d. Tur., Pictav., Ryom., Vian. et Nannetens.

147
Archives nationales (France)

Recepta post recessum ipsius de termino Omnium Sanctorum :


De ballivia Pictavensi, deductis expensis, VII C IIII XX IIII l. II S. X d. Tur.
De moneta Pictavensium, XIII C l. VI d.
De ballivia Alvernensi, IX C LXXV l. XIX S. VIII d. Tur. et VI XX IIII l. Vian.
De feodo Omnium Sanctorum : II M V C l. Tur.
Summa : V M VI C IIII XX IIII l. III S. Tur., Pictav. et Vian.
Recepta in termino Candelose anno octavo ( leg. nono).
De ballivia Pictavensi, VII C IIII XX XVII l. XVII S. X d., deductis expensis.
De moneta Pictavensium, VII C XLV l. V S. III d.
De ballivia Alvernensi, M. VII C XXVII l. XII S. VI d. Tur. et VI XX l. Vian.
De judeis Alvernie, II C XXI l. XVII S. Tur.
De feodo Candelose, II M V C l. Tur.
De domino Secardo, II C XVII l. VIII d. Tur.
De burgensibus Montis-Ferrandi, unam marcham auri.
Summa : VI M III C XXIX l. XV S. III d.
Item de redemptionibus per Templum, III M II C XVIII l. XIII S. V d.
Totalis summa debitorum que debebantur domino comiti, balliviarum, monete, redemptionum et
feodorum : L M VI C XXXIII l. VI S. II d. Tur., Ryom., Pictav., Vian.
EXPENSA.
Pro familia domini comitis redeundo de portu, LXIIII l. V d. Tur.
Pro expensis factis in via Albigesii, M. IIII XX VI l. III S. III d. Tur.
Pro expensis factis in compotis Omnium Sanctorum : XV l. XVII S. VII d. Tur.
Pro expensis factis in compoto Candelose, XXVI l. VII S. XI d. Tur.
Pro debitis solutis, V M LXXVI l. XV S. VII d. Tur.
Domino Poncio de Mirabelli pro feodo suo, II C l. Tur.
Pro aliis expensis, videlicet pro equis, hernesio, expensis Fratrum Minorum, pensionibus solutis et
nunciis missis C. XVII l. XIII S. VI d. Tur.
Summa debitorum solutorum et expense : VI M V C IIII XX VI l. XVIII S. III d. Tur.
Restant domino comiti tam in denariis habitis quamin debitis levandis XLIIII M XLVI l. VII S. XI d. Tur.,
Pictav., Ryom., Vian.
De hiis debet dominus comes domino regi VII XX l. X S. Tur., Guillelmo de Monlear, XXX l. Tur., et
Petro Gregorii IX XX l. III S. Tur.
On conserve au Trésor des chartes plusieurs exemplaires de ce compte, qui sont presque identiques. (J.
318, n os 86, 89 et 91.)

J//346
Régales, I, n°30
3914 - 1250-51. Samedi 15 janvier.
Original scellé
Litteroe capituli Constanciensis de regalibus Johanni de Esseio, episcopo Constanciensi electo,
restituendis.
Excellentissime domine sue Blanche, Dei gratia regine Francorum, devoti et fideles ejus, capitulum
Constanciense, salutem et regni gubernacula servare feliciter et tueri. Nuper, in nostra ecclesia, virum
providum et honestrum magistrum Johannem de Esseio, arcliidiaconum, regni fidelem, honoris regii et
augmenti precipuum zelatorem, in episcopum elegimus et pastorem, unde vestre celsitudini majestatis
devotissime supplicamus quatinus eidem sua regalia vestra dignetur restituere celsitudo. Prosperetur et
valeat vestra dominatio magnifica, per temporalongiora. - Datum anno Domini M° CC° quinquagesimo,
die sabbati in crastino Sancti Hylarii.

148
Archives nationales (France)

Traces de sceau pendant sur simple queue.


Le Gallia christiana (t. XI, col. 881) dit au sujet de cette lettre : "Cui electo (Johanni de Esseio) ut regalia
restitueret, Blancham reginam rogarunt canonici sabbato in vigilia S. Hilarii, mense januario 1250
(1251)." Les Bénédictins se sont évidemment mépris ; au lieu de in vigilia, ils auraient dû lire : in crastino
. Ce qu'il y a de certain, c'est qu'en 1251, le lendemain de la Saint-Hilaire tombait un dimanche et non pas
un samedi, comme l'a cru le rédacteur de notre charte. Que d'ailleurs il s'agisse ici de l'année 1251, c'est
ce dont on ne saurait douter ; les auteurs du Gallia ont connu plusieurs autres titres qui confirment cette
attribution chronologique, et ont pu dire : "Consecratus est Rotomagi [Johannes de Esseio] ab Odone
archiepiscopo IV. katendas martii ejusdem anni [1251]. Donationes factas capitulo confirmavit 20 martii,
etc."

J//346
Régales, I, n°34
3915 - Abbaye de Jumiéges. 1250-51. 20 janvier.
Original scellé
Litteroe Odonis archiepiscopi Rothomagensis de regalibus Roberto de Etellant, abbate Gemeticensi
electo, restituendis.
Excellentissime domine sue Blanche, Dei gracia Francorum regine illustri, frater Odo, ejusdem
permissione Rothomagensis ecclesie minister indignus, salutem eternam in Domino Jhesu Christo et
quicquid potest reverencie, obsequii et honoris. Cum nos electionem factam apud Gemeticum a priore
ejusdem loci et conventu de fratre Roberto de Estelant, conmonacho suo, in abbatem et pastorem ipsius
monasterii, ad dicti conventus instanciam, exigente justicia, duxerimus confirmandam, serenitatem
majestatis regie requirimus et rogamus quatinus bona temporalia ejusdem monasterii, que ad regalia
pertinent, restituatis eidem. Bene valeat in Christo vestre dominacionis excellentia qui eam sibi custodiat
in futurum. - Datum in monasterio predicto, in festo beatorum Fabiani et Sebastiani, anno Domini
millesimo CC° quinquagesimo.
Fragment de sceau pendant sur simple queue. - Le sceau d'Eudes Rigaud, archevêque de Rouen, est
décrit dans l' Inventaire sous les n os 6370 et 6371.

J//346
Régales, I, n°33
3916 - 1250-51. 21 janvier.
Original scellé
Litteroe conventus Gemeticensis de regalibus Roberto de Etellant abbati suo, noviter electo,
restituendis.
Excellentissime domine sue B(lanche), Dei gratia Francorum regine illustri, prior et conventus
monasterii Gemmeticensis, salutem in eo per quem reges regnant. Cum nos virum venerabilem, fratrem
Robertum de Esteiland, nostri monasterii monachum, concorditer elegerimus in abbatem nostrum, et
venerabilis pater noster O(do), Dei gratia Rothomagensis archiepiscopus, ipsam electionem canonice
factam duxerit confirmandam, serenitati vestre preces porrigimus humiles et devotas, quatinus eidem
electo bona nostri monasterii regalia concedatis et deliberari faciatis. - Datum anno Domini M° CC° L°,
in festo sancte Agnetis virginis. Valeat vestra sublimitas in eo qui regibus dat salutem.
Fragment du sceau de l'abbaye de Jumiéges, en cire verte, pendant sur simple queue. ( Inventaire,
n°8254.)

J//303
Toulouse, I, n°16

149
Archives nationales (France)

3917 - Montpellier. 1250-51. 24 janvier.


Original scellé
Frater Raembaldus de Carone, domorum militiae Templi in Provincia magister, notum facit se, consilio
et assensu fratrum suorum in Arvernia constitutorum, domino comiti Pictaviae, concessisse medietatem
villae de Paluel "tam census quam censive et justicie et clamorum et furni", quam frater Girbertus
Eraclei, quondam magister domorum militiae Templi, in partibus cismarinis, Philippo Francorum regi
dederat. - "Datum anno Domini M° CC° L°, apud Montempessulanum, in vigilia Conversionis beati
Pauli, mense januarii. Et nos frater R. de Carone, magister humilis Provincie, ad majorem roboris
firmitatem, cartam istam sigillo nostro munimine roboravimus."
Sceau en cire brune sur lacet de soie rouge et jaune, du précepteur des Templiers en Provence. (Voy. l'
Inventaire, n°9870.)

J//165
Valois, III, n°36
3918 - 1251. Janvier.
Original scellé
Alix de Possesse abandonne à son fils Ansel tons les hommes de sa châtellenie demeurant à Châlon et à
Passavant.
A touz ces qui ces presens lettres verront, je Aaliz, dame de Possesse, fais à savoir que je ai donné à mon
chier fil Ansel, segnor de Tournent, touz mes homes et touz mes borjois qui sunt isu de mon chatel de
Possesse et de ma chetelerie, qui sunt menent à Chaalons et à Pasavent. - Et ce fu fet l'an de l'incarnacion
Nostre Segnor mil et CC. et L., oumois de janvier.
Scellées sur simple queue d'un sceau en cire blanche. Le sceau d'Alix, dame de Possesse, a été décrit dans
l' Inventaire sous le n°3285.

J//193
Champagne, I, n°33
3919 - 1250-51. Janvier.
Original scellé
Reconnaissance des fiefs que Simon, sire de Châteauvilain, tient de Thibaud de Champagne.
Messires Symonz, sires de Chastiavilain, tient en fié lige dou noble roi Thiebaut, par la grace de Dieu roi
de Navarre, de Champaingne et de Brie, conte palazin : Chastiavilain, Marmeesse, qui siet desouz
Chastiavilain, et tout ce que messires Symonz a [à] Autreville et à Braom, et tout ce que messires Symonz
a à Orges, et tout ce que il a à Pont-la-Ville et à Oissy ( ?) et tout ce que il a à Syvaurouvre et tout ce que il
a à Dynteville, et tout ce que messires Jehanz, sires de Durnai a à Viler-le-Sec, que messires Jehanz
davantdiz tient de munseigneur Symont, lidiz Symonz tient dou roi ; et sa vingne de Varancées, et ses
vingnes que il a à Broies, et quanque li davantdiz Symonz a en touz ces leurs desurdiz et en fiez et en
demoinne, il tient tout dou roi ; ne lidiz Symonz ne seit pas ne entent que toutes ces choses desur
nommées ne muevent enterinement dou fié le roi, ne que nus i ait fié que messires Symonz et messires li
rois de Navarre. Et quanque lidiz Symonz tient dou roi en toutes choses, il l'a fait mettre en cest escrist à
bone loi, et plus anchore ; et se il s'apansoit ça en avant que plus i aust de sum fié, à sum esciant, il le
diroit volantiers. Et ou tesmoingnaige de ceste chose, lidiz Symonz mist en cest escrist sum contresael.
Ce fu en l'am de grace mil et deus cenz et cinquante ou mois de janvier.
Traces de sceau sur simple queue.

J//314
Toulouse, VII, n°50

150
Archives nationales (France)

3920 - Montauban. 1250-51. 22 février.


Original
Instrumentum quo Guillelmus Ademarus, filius Bernardi Ademari de Escura, recognoscit de villam de
Roseriis, in dioecesi Albiensi, ab Alphonso comite Tolosano et Pictavensi in feudum tenere et de ea
homagium ligium praestat. - "Acta sunt hec apud Montem-Albanum, VII die exitus mensis februarii,
anno M° CC° quinquagesimo ab incarnatione Domini. Testes presentes fueruent ad bec vocati et rogati
Jordanus de Rabastencs, R. de Alfaro, etc... Et ego Bernardus Aimericus, publicus Tholose notarius, qui,
mandato dicti domini Sicardi et Wilelmi Ademari, hanc cartam scripsi."

J//202
Champagne, X, n°31
3921 - Orges. 1250-51. Mercredi 3 mars.
Original scellé
Guichardus de Passavant, miles, notum facit se homagium ligium Theobaldo Navarrae régi praestitisse,
et ejus "hominem ligium devenisse de triginta libratis annui redditus, quas dictus rex Navarre dederat
patri suo," in nundinis Barri super Albam percipiendas. Praeterea, dictus Guichardus eidem régi praestat
aliud homagium ligium (salvo homagio Goberti de Aspero-Monte), pro aliis triginta libratis annui
redditus sibi, devolutis "per escasuram" Droconis de Aspero-Monte. - "Datum apud Ourges, die mercurii
proxima post Brandones, anno Domini M° ducentesimo quinquagesimo, mense marcio."
Traces de sceau sur double queue.

J//681
Lorraine, I, n°10
3922 - 1250-51. Jeudi 9 mars.
Copie authentique
Joffridus, dominus Valliscoloris, pro Catherina ducissa Lothoringioe et Frederico ejus filio, de trecentis
libris Pruvinensium, sese fidejussorem constituit.
Noverint universi presentes litteras inspecturi quod ego Joefridus, dominus de Valliscolore, constitui me
fidejussorem et principalem debitorem de trecentis libris Pruvinensium fortium, pro domina karissima
mea Catherina, ducissa Lothoringie et marchionissa, et pro Fred(erico) filio ejus, erga serenissimum
dominum meum Th(eobaldum), Dei gratia regem Navarre, Campanie et Brie comitem palatinum, ab hoc
instanti festo beati Remigii in unum annum persolvendum. - Datum anno Domini millesimo
ducentesimo quinquagesimo, die jovis proxima post Brandones.

J//310
Toulouse, V, n°39.
3923 - [1251.] 9 mars.
Original scellé
Litteroe Amedoei, comitis Sabaudiœ, episcopo Tolosano, Raimundo Gaucelmi et Sicardo Alamanni,
quibus eos rogat ut de reliqua dote uxoris suœ sibi solvenda studeant.
Reverendo in Christo patri ac domino, Dei providencia episcopo Tholosano, atque viris nobilibus
amicissuiskarissimis, domino Rey(mundo) Gaucelmi domino Lunelli, ac domino Sicardo Alamandi,
Amedeus, comes Sabaudie et in Italia marchio, salutem et paratam ad eorum beneplacita et mandata
voluntatem. Cum nos, sicut vestra benignitas atque benignitas ( sic), ut credimus, non innorant, per
religiosum virum dilectum nostrum priorem de AltaComba et per scriptorem nostrum vobis in anno
nuper preterito direxerimus scripta nostra, ut nobis, per eosdem nuncios tria milia VII c L. l., quas nobis
debebat illustris vir dominus comes Tholosanus bone memorie, et quas nobis, tactis Euvangeliis, pro
dote neptis sue, uxoris nostre, promiserat bona fide efficaciter soluturas ( sic) tramittere curaretis, cum

151
Archives nationales (France)

vos, pro dicto comite Tholosano, nobis exstiteritis fidejussores et principales, per sacramentum a vobis
corporaliter prestitum, et sitis etiam executores ipsius comitis testamenti ; verum nobis per dictos
nuncios nostros nobis litteratorie intimastis quod vos vestrum bonum ac certum nuntium, cum
responsione plenaria et decente, infra festum beati Michaelis nuper preteritum, ad nostram presenciam
mitteretis, quod nondum curavistis facere : de quo non modicum admiramur. Quapropter nos, coacti
super hoc, iterato vobis duximus rescribendum quatinus, sicut nobis, in dicta summa pecunie, per
sacramentum ex parte dicti comitis tenemini, et ipsius domini comitis anima obligatur nobis similiter et
tenetur, tractare efficaciter debeatis ut dicta summa pecunie nobis in proximo in integrum persolvatur ;
et, ne ipsius pecunie solutio amplius de cetero differatur, cum solutionis terminus, sicut scitis, jam diu
est, sit elapsus, non debetis enimvero, ut nobis videtur elucide, pati ullatinus quod tam illustris viri
anima, sicut domini comitis Tholosani, pro tantilla summa pecunie de perjurio obligetur, nec vos valeatis
similiter de perjurio reprehendi ; hoc etiam taliter facientes quod vobis cedat ad honorem non modicum
et nobis ad commodum et profectum, et ut vobis teneamur ad gratiarum multimodas actiones, et
quicquid inde facere volueritis, nobis per latorem presencium rescribatis. - Datum VII° idus martii,
indictione VIIII a.
Traces de sceau sur double queue.
Amédée IV, duc de Savoie, avait épousé, en 1244, Cécile des Baux, petite-nièce de Raimond VII, comte de
Toulouse. (Voy. le n°3206.) Après la mort de Raimond (27 septembre 1249), ses exécuteurs
testamentaires ayant reçu une réclamation du duc de Savoie relativement au payement de la dot de
Cécile des Baux, promirent de lui envoyer une réponse à la Saint-Michel prochaine (29 septembre). Cette
promesse n'ayant pas reçu d'exécution, Amédée leur écrivit, le 9 mars, une nouvelle lettre que nous
publions ci-dessus et qui doit appartenir à l'année 1251.

J//447
Croisades, I, n°52.
3924 - Lyon. [1251.] 18 mars.
Original scellé
Litterœ Innocentii papœ IV Blanchœ reginœ de decima biennali pro subsidio Terrœ Sanctœ regi
concessa.
Innocentius, episcopus, servus servorum Dei, carissime in Christo filie, illustri regine Francorum,
salutem et apostolicam benedictionem. Cum carissimo in Christo filio nostro, illustri regi Francie, nato
tuo, decimam omnium ecclesiasticorum proventuum regni sui per biennium, pro subsidio Terre-Sancte,
duxerimus concedendam, quia circa solutionem integram hujusmodi decime, quantum ad distributiones
cotidianas que residentibus in ecclesiis exhibentur, potest emergere difficultas que periculum pareret
animarum, excellentiam tuam rogamus attente, quatinus, ad evitandum hujusmodi periculum, quod
maxime aborrere te novimus, in singulis ecclesiis in quibus fiunt distributiones hujusmodi, eligi facias
duas personas idoneas que, secundum extimationem earumdem distributionum, si voluerint,
ecclesiarum capitula certam taxent pecunie quantitatem, eidem regi, loco decime distributionum
ipsarum, per idem biennium persolvendam, et contenta sis hujusmodi quantitate. Volumus tamen ut,
postquam circa earumdem distributionum decimam taliter provisum extiterit, nulli, occasione
hujusmodi decime, quantum ad distributiones ipsas, nisi forte ab ejusdem quantitatis solutione
destiterint, alicujus excommunicationis vinculo innodentur. - Datum Lugduni, XV. kalendas aprilis,
pontificatus nostri anno octavo.
Bulle de plomb sur cordelettes.

J//178
Anjou, n°21.

152
Archives nationales (France)

3925 - Saumur. 1250-51. Mardi 21 mars.


Original scellé
Statuta Caroli, Andegavensis comitis, de advocatis.
Universis presentes litteras inspecturis...( sic), Karolus, filius regis Francie, Andegavie et Provincie
comes, salutem in Domino. Noverint universi quod nos, de consensu et consilio baronum et hominum
nostrorum, et de assensu religiosorum virorum Reginaldi Sancti Florentii de Salmuro et Guillermi de
Lourouir abbatum, ita statuimus in terra scilicet Andegavie et Cenomanie, pro communi utilitate
hominum ipsius terre, ut quicumque in curia laicali advocatus esse voluerit, si talis sit auctoritatis quod
equm unum habeat, pro salario suo tres solidos Andegavensis monete ad plus pro dieta unius litis
accipiet. Si vero duos equos habeat, quinque solidos, ad plus, monete predicte pro salario habebit de
qualibet die unius litis. Ille autem qui equm non habebit, pro qualibet die unius litis duodecim denarios
ad plus monete predicte pro salario reportabit. Et hec intelligimus de illis advocatis, qui in villis, in
quibus litigabitur, habitaverint seu invenientur. Si autem aliquis aliquem de dictis advocatis extra villam
ducere pro lite aliqua specialiter voluerit, expensas competentes ei dabit, salvo insuper eidem advocato
salario in eundo pro qualibet dieta decem leugarum, ad minus, cum moderamine salarii supradicto ; in
redeundo vero a lite expensas competentes tantum habebit. Et sciendum quod si aliquis, propter
potenciam vel calliditatem adversarii sui, advocatum in curia nostra vel hominum nostrorum invenire
non poterit, ille qui plures advocatos habebit, duos de illis quos secum habebit, et quos maluerit, eligere
compelletur ; et illi qui curiam tenebit, advocatum adversario non habenti dabit, cum moderamine salarii
supradicto. Et ille advocatus, ad mandatum illius qui curiam tenebit, prestare patrocinium tenebitur
advocatum alias non habenti. Statuimus eciam ut illi qui advocacionis officium assumere voluerint, in
principio jurent se ultra taxatum superius salarium aliquid, per se vel per alium, non accepturos, et quod
officium advocacionis sue fideliter exequentur. Qui autem contra hec statuta aliquid, per se vel per alium,
acceperit, vel aliquid in fraudem hujusmodi statuti fecerit, vel fieri procuraverit, seu annuum redditum
ab aliquo, pro advocatione sua, receperit, qui redditus taxatum salarium excedat, sive donans sit, sive
recipiens, ejus bona, si super hoc convictus fuerit, illi domino, sub cujus dominio dicta bona inventa
fuerint, applicentur. Si autem aliquis, vel advocatus vel pars, suspectus fuerit quod aliquid contra hec
statuta vel in fraudem alicujus de predictis fecerit, compelli poterit ab illo qui curiam tenebit per
sacramentum suum super hiis dicere veritatem. - Actum apud Salmurium, anno Domini M° CC°
quinquagesimo, die martis post Dominicam, qua cantatur Oculi mei, assistentibus hiis quorum nomina
et sigilla supposita sunt, videlicet : Rotroudus, miles, de MonteForti ; Guillermus de Silliaco, miles ;
Theobaldus de Blazon, miles ; Bartholomeus de Insula, miles ; Buchardus, comes Vindocinensis ;
Johannes de Berria, miles ; Petrus de Bauceio et Guillermus frater ejus, milites ; Symon Chamaillart,
miles ; Johannes Chaourcim, miles ; Robertus Godechau, miles ; Hemericus de Souz, miles ; Jaquelinus
de Malliaco, miles, et plures alii, scilicet : Guillermus de Sancta Mora, miles ; Renaudus de Pleseio, miles
; Simon de Campo-Caprario, miles ; Ugo de Campo-Caprario, miles ; Robertus de Malo-Leprario, miles ;
Guillelmus de Malo-Leprario, miles ; Guillelmus de Pinquigniaco, miles ; Mauricius de Haia, miles ;
Gerardus de Saciaco, miles ; Herbertus Turpin, miles ; magister Odo de Lorricio, subdecanus Sancti
Martini Turonensis, et plures alii.
Cette pièce a été primitivement scellée de seize sceaux. Il n'en reste que dix :
1. Sceau de Charles d'Anjou. ( Inventaire, n°340.)
2. Sceau de Renard du Plessis, chevalier. ( Inv., n°3236.)
3. Sceau de Jean de Berrie, chevalier. ( Inv., n°1408.)
4. Sceau de Barthélemy de Lille, chevalier. ( Inv., n°2593.)
5. Sceau d'Emeri de Sous, chevalier. ( Inv., n°3647.)
6. Sceau de Herbert des Champs, chevalier. ( Inv., n°1715.)
7. Sceau de Robert de Maulevrier. ( Inv., n°2757.)
8. Sceau de Simon de Chanchevrier. ( Inv., n°1720.)

153
Archives nationales (France)

9. Fragment de sceau non moulé.


10. Sceau de Renaud, abbé de Saint-Florent de Saumur. ( Inv., n°9086.)

J//190
Poitou, I, n°39.
3926 - 1250-51. Mars.
Copie du temps.
Testament de Raoul de Mauléon.
En non dou Pere e dou Fil e dou Saint-Esperit. Ge Raous de Maleon, sires de Talemont e de
Chastelaillon, en mon boen mermoire e en mon dreit sen, fois et ordene mon testament en ceste manere :
premerainement ge voil, e ordene, et comant que totes les mauvaises costumes qui ont esté levées en ma
terre e en ma seignorie, dès le tens mon pere jusqu'à cest present jor, seient ostées, e ge les ost, e les quit,
e voil que eles ne seient nules desores en avant. Ensorquetot, tote autrui dreiture, en quauque manere
que ge, ou li men, ou mi ancesor, l'aient malement aquise, ge la quit e la rent. E voil e comant que, de ce
que mi aumosner seront certain que ge aurai ou d'autrui dreiture, que il la quitent et la rendent.
Ensorquetot, ge voil e comant que totes mes deptes seient rendues e mes amandes faites, c'est assavoir
celes amandes qui porront estre provées rainablement. Ensorquetot, ge done e lais a l'abeie de Talemont
quarante solz de rente que il me deveient, chascun an, à la saint Johan Baptiste, an fié de la Charrofesere
; e vint e quatre solz de cens que il me deveient, chascun an, des pasturaus que il tenent de mei an mareis
de Longevile ; e seze solz que il me deivent, chascun an, à la saint Johan, des prez de Verto, en la paroisse
d'Ollone. E done ancore e lais à icele meesme abbaie sis lb. de rente sus le fromentage de la forest
d'Orbeitier. E pri et requier à l'abé e au convent de ladite abbeie que il establissent un servitor en
l'abbeie, qui celebret por m'arme et por l'arme de mon pere e de ma mere e de ma mere e de mes autres
parenz, à toz jorzmais ; e il lor merci le m'ont otreié. Ensorquetot, ge done e lais, por le salu de m'arme, e
de mon pere e de ma mere e de mes ancesors, à l'abaie Saint-Michea de Lerz, en la quau mis sires mis
peres est enterrez, - e gei ei esleu ma sepulture, - tote la dreiture, tote la seignorie, e tot quanque ge ei e
que ge puis aveir e porroie en la vile, e en la seignorie, e ons apartenances de Saint-Michea de Lerz : c'est
assaveir en rentes, en esploiz, en homes, en hommages, en terrages, en conplanz, en vignes, en terres, en
prez, en maisons, en possessions, en mer e en totes autres choses qui à moi ou à mes heirs, par aucune
raison, poent et porreient apartenir, coment qu'eles soient apelées, dès l'estier qui est apelez Gastois qui
fiert, d'une part, en la chenau des Molins Saint-Michea, e de l'autre part, au Moille-pie qui depart la
seignorie de Saint-Michea e de Curson, e chiet on veillei de Seint-Benoeit-d'Angles, à tenir e à espleiter
franchement, paziblement e quitement, à durableté, sanz nule redevance que il en facent à nul home,
enprès la mort ma dame ma mere, la quau ge voil e comant que tienge e espleit totes cez choses
dessusdites, tant cum ele vivra, si com ele les a tenues e espleitées çai en arrère. E voil e comant que li
abbes e li convenz de ladite abbeie establissent dous servitors qui servent, à toz jorz mais, en ladite
abbeie, por mei e por mon pere e por ma mere, si comme il le m'ont otroié. E voil ancores e comant que
trente solz de rende que ge ei doné à l'abaie de Ré, e trente solz de rente à l'abaie dau Luec-Deu en Jart, e
trente solz de rente à l'abbeie de Saint-Leguaire, e trente solz de rente à l'abeie de Orbester, e vint solz de
rente à l'abeie de Broil-Grolant, e x. solz de rente au prioré d'Angles, e v. solz de rente à la maison de la
Mesleroie, de l'ordre de Grant-Mont, e v. solz de rente au prioré de Borc-Genest, e x. solz de rente à
l'abaie des Fonteneles, e XXX. solz de rente aus autres povres iglises de ma terre, les quaus ge voil que mi
aumoners departent, si cum il veiront que sera profitable à m'arme, por faire chascun an mon
anniversaire, e XXII. lb. de rente que ge avoie establi à ladite abbeie de Saint-Michea por les dous
servitors, e X. lb. de rente que ge ei doné à Johan, mon chapelain, X. lb. de rente que ge ei doné à Oliver
chevaler, e x. lb. de rente à Robert Pointel, chevaler, et cent solz de rente à W. le Barbier, et C. solz de
rente à Durant Bonhome, por lor leas servizes, seient paiées de ces choses que g'ei doné a ladite abeie de
Saint-Michea. Encores ge done e lais à Jehan Bonet quatre sesters de froment de rente on minage de

154
Archives nationales (France)

Niort, enprès le deceis ma dame ma mere. A Guillot de Paris done C. solz de rente en mes cens d'Aunis. A
Johan d'Aunai e à ses hers qu'il aura de sa femme espouse, done e otrei, por le boen servise qu il m'a fait,
totes les choses que maistre Gauters li charpenters e sa femme soloient tenir et espleiter. E voil e comant
que à mon seignor Hugue dou Bois, mon oncle, C. Ib. de rente, de quei il a les lettres mon sire mon pere e
les moies, seient assises en tau manere et en tau luec qu'eles ne puissent perir. E si lais en deners, por
faire ma seposture e mon anniversaire, C. Ib. à W. le Barbier, C. solz à Durant Bonhome, C. solz à maistre
Pierre le phisicien, XXV. Ib. à maistre Mascé, X. Ib. à W. dou Bois, c. solz à toz mes escuiers qui seront ob
moi le jor que Dex fera de moi son comandement, à chascun C. solz, à Breton Morea X. Ib., à Cardinau C.
solz, à Aymeri C. solz et XII. Ib. que ge li doi, à mon sor Gui Morea XXII. Ib. que ge li doi, à W. le Barbier
XII. Ib. e VIII. solz que ge li doi, à chascun de mes garçons XXV. solz, à W. de Raorz X. Ib., à Robert de
Guindesores X. Ib. ; e ce sera paié par la main de mes aumosners. Ensorquetot ge voil e comant que totes
les issues de ma terre, en quauque manere que eles issent, les quaus ge retenc e prenc e establis, jusqu'à
treis anz ou plus, si mesters est, à faire mes amandes e à paier mes deptes, seient receues par les mains
de mes aumosners, en tau manere que mes amandes en poissent estre faites, e mes aumosnes e mes
detes rendues. E voil e comant que de trois mile Ib. que g'enpruntei de ma dame ma mere pour ma
chevalerie et pour mes autres afaires, les quaus ge li doi ancores et de quei ele a mes lettres, e l'en obligei
tote ma forest d'Orbestier à aveir, à tenir e à vendre par pié, jusqu'ele soit paiée, qu'ele la tienge, e la
vende, e l'espleit, jusqu'ele soit paiée plenerement. E voil que ele soit creu de la paie par sa plaine parole.
Après, ge voil e comant que mil marc d'argent seient pris sus ladite forest d'Orbestier, per la main de mes
aumosners, faite premerement la paie ma dame ma mere. E voil que mi aumosner la tengent tant e
l'espleitent e la vendent, que de la vende e des espleiz seient trait li mil marcs, en tau manere que mes
amandes poissent estre faites e mes deptes paiées. E done e otrei a ma dame ma mere toz mes joyaus, e
tote ma vaissellemente, e toz mes dras de soie, fors IIII. cortines e I. samit raé qui ne semble pas les
autres, les quaus ge lais à ladite abbeie de Saint-Michea. E lais ancores à cele meisme abbeie tote ma
chapele, e voil que, se cez choses esteient aconplies qui sunt nomées en cest present testament, seient
donez li remaignenz par la main de mes aumosners, si cum il verront qu'il sera à faire. E, à totes cez
choses davantdites aconplir, ge esles e establis mes executors e mes aumosners l'abbé de Saint-Michea de
Lerz e l'abbé de Talemont, prodes homes e relegios, e mes amis e mes feiaus, mon sor Hugue dau Bois,
mon oncle et mon sor Thebaut Chasteigner, chevalers, aus queus quatre ge done plener comandement e
plenere poeté de faire e d'aconplir les davantdites choses. E si ensi esteit que li uns, ou li dui, ou li troi
par aventure, fussent lasche e negligent de cest men testament acomplir, ou que il n'i peussent estre, ge
done plener comandement e plener poer, aus autres, ou à l'un de eaus, dau faire et de l'aconplir. E, par
somet, ge eslies e establis gardeors e deffendeors d'icest men present testament la très noble dame e sage
ma dame Blanche, par la grace de Deu raine de France, e le noble prince mon seignor Anfons, fil le rei de
France, conte de Peitiers, e mes honorables peres monseignor l'evesque de Peiters, mon seignor l'evesque
de Saintes ; e les pre, e lor soplei, en totes les maneres que ge pois, que il, por Deu e por charité, à cest
men testament aposent lor saias, ensembléement ob le mien, e le facent garder, e tenir, e aconplir
enterinement, si cum ob est dit e content dessus en cest present escrit. - Ceu fut fait l'an de l'incarnacion
Jhesu Crist M. CC. e cinquante, on meis de marz.

J//201
Champagne, IX, n°31
3927 - 1250-51. Mars.
Copie authentique
Theobaldus, Navarræ rex, Campaniæ et Briæ comes palatinus, notum facit se in perpetuum fratribus
Clarevallis concedere omnia quæ, in ipsius terra, a tempore confirmationis quæ prædicto monasterio
anno 1231 mense aprili a se concessa est, acquisierunt, "ita tamen quod prefati Clarevallenses nichil de
cetero immobile acquirere poterunt in tota terra vel dominio" dicti regis, "nisi de beneplacito ipsius vel

155
Archives nationales (France)

heredum suorum." - "In cujus rei testimonium et munimen, presentibus litteris sigillum nostrum
fecimus apponi. Actum anno Domini M° CC° quinquagesimo, mense martio."
Inséré dans un vidimus d'Étienne de la Malmaison, bailli du roi de Navarre, donné à la Ferté-sur-Aube,
le 22 mai 1251.

J//201
Champagne, IX, n°24
3928 - 1250-51. Mars.
Original scellé
"Cum Theobaldus rex Navarre, Campanie et Brie comes palatinus, ex benignitate sua, de novo
concesserit et confirmaverit omnia que" Clarevallense monasterium acquisivit, "quocumque modo, a
tempore confirmationis anno Domini M° CC° XXX° primo, mense aprili, sibi facte, usque ad diem
confectionis presentium", Stephanus, Clarevallis abbas, et ejusdem loci conventus notum faciunt, se
promisisse "quod de cetero terras, seu alias possessiones immobiles, nec acquirent, nec acquirere
poterunt, nisi de ipsius" præfati regis "vel heredum suorum consensu et voluntate." - "In cujus rei robur
perpetuum et testimonium, litteris presentibus sigillum nostrum apposuimus. Actum anno Domini M°
CC° quinquagesimo, mense martio."
Traces de sceau pendant sur lacs de soie verte.

J//328
Toulouse, XIX, n°1
3929 - Gemil - 1250-51. Mars.
Copie ancienne
Instrumentum quo notum fit "quod Arnaldus Johannis, bajulus de Buzeto, pro illustri domino Alfonso
comite Pictavensi et Tholose," de mandato Sicardi Alamanni, vices gerentis prædicti comitis, audivit,
"testes valitudinarios, quos Guillelmus de Montejoure pro se et fratribus suis produxit, præsente
Johanne de Genebrio, domino de Gimillo, super petitione contra prædictum Johannem ab ipsis fratribus
proposita, et super hiis que prædicti fratres ad se pertinere dicebant in villa de Gimillo. - "Actum fuit hoc
ita, in presentia dicti Johannis de Genebrio, apud Gimillum, mense marcii, regnante Lodoico Francorum
rege, Alfonso Tholosano comite et R(aimundo) episcopo, anno M° CC° L° incarnationis Domini, etc..."

J//383
Mélanges, G. et H. de Chastillon, n°22
3930 - 1250-51. Mars.
Original scellé
Compositio inter monachos Sancti Faronis Meldensis et Galcherum de Creciaco super manibus mortuis
hominum Creciaci commorantium.
Omnibus presentes litteras inspecturis, abbas et conventus Sancti Faronis Meldensis, salutem in
Domino. Notum facimus quod, cum esset questio inter nos ac nobilem virum Galcherum, dominum de
Creciaco, super manibus mortuis hominum nostrorum commorantium in castro de Creciaco et in valle
de Creciaco, in dominio ipsius, Galcheri, bonorum ducti consilio, amicabiliter composuimus in hunc
modum cum eodem : quod idem Galcherus habebit terciam partem, in futurum, ejus quod recipiemus de
manibus mortuis hominum nostrorum commorantium in valle de Creciaco, in dominio suo ac etiam in
castro de Creciaco, extra veteres muros, salvo jure servientum nostrorum, qui vestes integraliter et jura,
que percipere debet serviens in manibus mortuis, habebunt, cum manus mortue nobis obvenerint. In
ipso autem castro, infra veteres muros, manus mortuas non habebimus hominum nostrorum ad presens
commorantium ibidem, nec heredum suorum, quamdiu moram fecerint in dicto castro infra veteres
muros ; homines autem nostri commorantes in dicto castro, infra veteres muros, sunt Robertus

156
Archives nationales (France)

Chevelart et Odo frater suus. In dicto autem castro, infra veteres muros, aliquis hominum nostrorum in
futurum non recipietur, nisi dicti duo fratres et eorum heredes ; et si aliquos ibidem recipi contigerit,
manus mortuas de ipsis habebimus ac omnia alia jura, sicut de aliis commorantibus extra castrum ; et
dictus Galcherus habebit terciam partem ejus quod recipiemus de ipsis manibus mortuis, et ejus heredes,
qui pro tempore fuerint, salvo tamen jure servientum nostrorum integraliter, ibidem ut alibi, prout
superius est expressum. In cujus rei testimonium, presentibus litteris sigilla nostra duximus apponenda.
- Actum anno Domini M° CC° quinquagesimo, mense marcio.
Fragments de deux sceaux en cire jaune, pendant sur double queue ; le premier est celui de Milon, abbé
de Saint-Faron de Meaux, le second est sans doute celui de l'abbaye.

J//198/B
Champagne, VI, n°91
3931 - Bourges. 1250-51. (Avant le 16 avril.) Original scellé
De inquisitione feodorum in comitatu Campanioe et Brioe facienda.
Theobaldus, Dei gratia rex Navarre, Campanie et Brie comes palatinus, universis baronibus, castellanis,
militibus et aliis feodatis, in comitatu Campanie et Brie constitutis, salutem et dilectionem. Noveritis
quod nos dilectos nostros Gilonem de Vilonissa, militem, et magistrum Jacobum, clericum nostrum,
mittimus per totam terram nostram, ad inquirendum de feodis nostris. Unde vobis mandamus firmiter,
per fidelitatem qua nobis tenemini, requirentes ut ipsis, quando fueritis requisiti, feodos nostros cum
omnibus retrofeodis fideliter per juramenta vestra nominetis. - Datum apud Bituricas, anno Domini
millesimo ducentesimo quinquagesimo.
Traces de sceau, pendant sur double queue.
L'année 1250 s'est terminée le 15 avril, veille de Pâques 1251. Nous plaçons ici, comme à leur date
extrême, cette charte et les deux suivantes, qui ne portent point d'indication de mois.

J//270
La Marche, n°17
3932 - 1250-51. (Avant le 16 avril.)
Déficit
Homagium Iolendis, Marchiae et Engolismensis comitissae, de ballo liberorum, quod habet in civitate
Engolismensi, regi præstitum.
Cette pièce est en déficit. Nous en donnons l'analyse d'après l'Inventaire de Dupuy.

J//294
Bigorre, n°4
3933 - Montaner ( ?). 1250-51. (Avant le 16 avril.)
Copie authentique
Petronilla, comitissa Bigorræ et vicecomitissa Martiani, Gastoni de Bearno et Matæ, ejus uxori, concedit
quidquid juris habet, "ratione successionis, in omnibus possessionibus, dominiis et aliis rebus mobilibus
et immobilibus, quæ de jure, ex bonis patris sui, ad se spectant."- "Hoc fuit factum apud Montan..., in
presencia reverendi patris Petri, episcopi Olorensis, et venerabilis R. abbatis Scale-Dei, anno Domini M°
CC° quinquagesimo. Ad cujus rei confirmationem, presentem cartam fecimus sigilli nostri munimine
roborari."
Inséré dans un vidimus de Guillaume Thibout, prévôt de Paris, du 25 novembre 1301.

J//247
Bourgogne, I, n°37/8/

157
Archives nationales (France)

3934 - Salins. 1251. 22 avril.


Copie ancienne
Diploma Willelmi, Romanorum regis, de moneta Salinensi.
Willelmus, Dei gratia Romanorum rex semper augustus, dilecto fideli suo Johanni, comiti Burgundie,
domino Salinensi, gratiam suam et omne bonum. Propter fidei puritatem et devotionis tue constanciam,
quam erga nostram celsitudinem habere dignosceris, te volentes specialiter honorare, auctoritate tibi
majestatis regie indulgemus ut, in villa tua Salinensi, moneta ad pondus et valorem denariorum
Turonensium de novo cudatur, quam recepistis a nobis et tenebis in posterum ab Imperio titulo feodali
Unde damus tibi presentes litteras excellencie nostre sigillo munitas. - Datum apud Salinum, X. kalendas
maii, indictione nona, anno Domini M° CC° LI°.
Inséré dans une bulle d'Innocent IV, du 25 août 1251.

J//610
Empereurs d'Allemagne, n°7
J//247
Bourgogne, n°37/18
Original scellé
Copie authentique
3935 - Salins. 1251. 23 avril.
Litteroe Willelmi, Romanorum regis, de obligatione Bisuntinensis et Lausannensis civitatum pro decem
millibus marchis argenti solvendis Johanni duci Burgundioe.
Willelmus, Dei gratia Romanorum rex semper augustus, universis Imperii fidelibus gratiam suam et
bonam voluntatem. Recognoscimus et tenore presentium publice protestamur quod nos, devocionis
constanciam et fidei puritatem nobilis viri Johannis, comitis Burgundie, domini Salinensis, regalis
beneficencie oculis intuentes, ac considerantes quod sue probitatis obsequia possunt nobis et Romano
imperio existere multipliciter fructuosa, ipsum, de providentia nostri consilii, in nostrum et imperii
fidelem recepimus et vassallum. Ipse quoque nobis prestitit fidelitatis debite juramentum, promittens
nobis, sub debito prestiti juramenti, quod, contra Conradum, filium Fr(iderici) quondam imperatoris et
omnes fautores ipsius ac universos alios se nobis in negociis regni et imperii opponentes, ipse et heredes
sui, omni dolo excluso, servirent bona fide, quandocunque ipsos duxerimus requirendos. Nos vero decem
milia marcarum argenti sibi dare promisimus liberaliter et libenter, pro quibus, quia ad presens solvendi
eas non habuimus facultatem, universos proventus et jura que in Bisuntinensi et Lausannensi civitatibus
ad nos racione regni et imperii pertinere noscuntur, eidem comiti et legitimis suis heredibus, titulo
pignoris, duximus obliganda ; regalibus, que familie curie nostre debentur, ac fidelitatibus in nostris
manibus faciendis nobis per omnia semper salvis. Si vero archiepiscopus Bisuntinensis et Lausannensis
episcopus, ad generalem nostram curiam evocati, non venerint et, propter eorum contumaciam, contra
ipsos vel alterum eorum processum fuerit, sentencia principum id dictante, volumus quod omnis utilitas,
que ex pena exigenda ab eis ad nostros usus pervenire deberet, cedat, cum integritate qualibet, comiti et
suis heredibus supradictis. In cujus rei testimonium presens privilegium nostro sigillo duximus
muniendum. - Datum apud Salinum, VIIII. kalendas maii, anno Domini millesimo ducentesimo
quinquagesimo primo, indictione nona.
Sceau en cire blanche sur lacs de soie. - Le sceau de Guillaume de Hollande est décrit dans l'Inventaire
sous le n°10889.

J//528
N°5
3936 - 1251. Avril.

158
Archives nationales (France)

Original scellé
Lettres de l'abbé de Saint-Pierre de Gand touchant un arbitrage entre ledit couvent et Ernoult de
Mortagne, châtelain de Tournay.
Nous Johans, li abbes de Saint-Piere de Gant et li couvens fasons à savoir à tous caus ki ces lettres veront
et orunt ke, comme debas et contens grans fust entre nous de une part, et mon signor Ernoul de
Mortangne, castellain de Tornai, d'autre part, d'aukunes justices et signeries ke me sires Ernous
devantdis demandoit en le vile et as hommes et as apendisse de Holaing ; nous, por le bien de le pais, li
abbes et li couvens devantdis, sour ces contens et sour ces debas, et je Ernous, sires de Mortangne, nous
mesimes en preudoumes : si loist à savoir en Dan Soiier, prouvost de Saint-Piere de Gant, en mon signor
Gilion de Lokeron, chevalier, et en Theri le Mestre, en tel maniere que, de ses debas et de ses contens, cil
troi devant noumet avoient poioir, de par nous et de par no couvent devant-dit, de dire et de ordener por
le mieudre de l'une partie et de l'autre, ensi com il lor sambleroit mieus et à cou tenir et varder, ke il en
diroient et ordeneroient. Li une partie et li autre s'oblia par devant preudoumes à cou apelés et samblés.
Et cil troi disent lor dit en tel maniere : Nous disons ke li treffons de Holaing est à le glise de Saint-Piere
de Gant. Et li eskevin de le vile sunt à Saint-Piere à metre et hoster ; et li meres hiretaules est hom fievés
de se merie à le glise de Saint-Piere de Gant. Et de toutes coses et de hautes et de basses, ki avienent
dedens le signourie de Holaing, dedens cemin roial et defors u ke ce soit, doit on plaidier-dedens le court
Saint-Piere de Holaing et jugier par les eskevins ; mais des fiés ke on tient de l'abbet devantdit à Holaing
doit on plaidier devant l'abbet et devant ses homes en se court, la u il vora, et les amendes en seront
l'abbet, saus cou ke, se fourfais avient sour ces fiés, li amende en sera commune entre l'abbé et le signor
de Mortangne, sauf le droit de homes ; li meres doit soumonre les eskevins par le coumandement l'abbet
u de celui ki est de par lui. Et cil ki est de par Saint-Piere doit les plés tenir, et li sires de Mortangne, u ses
sergans, i doit estre et warder sen droit. Et s'il avenoit cose ke li abbes u ses meres defausissent de loi à
faire, li sires de Mortangne le puet faire et le doit faire faire ; et de tous les fourfais devantdis ara li glise
de Saint-Piere le moitiet et li sires de Mortangne l'autre moitiet. Et se aukuns est jugiés à mort, quant li
jugemens sera dis en le court Saint-Piere, li serjant l'abbet et li serjant le signor de Mortangne en doivent
faire justice communement ; et se ceus ki est jugiés à mort a meubles, li moitiés en est Saint-Piere et li
autre moitiés le signeur de Mortangne ; et se il a fief u iretage, se l'aura cieus dont on le tient ; et se nus
est pris u arestés dedens le signourie de Holaing, on le doit tenir dedens le court de Holaing de ci adont
ke drois l'ait delivret. Et por hoster les debas ki estoient entre le glise de Saint-Piere de Gant de une part
d'endroit Holaing et le signeur de Mortangne d'autre part, li glise de Saint-Piere part au signeur de
Mortangne le moitiet des regiés de Holaing et le truf ausi c'on doit partir à moitiet entre le glise et le
signeur de Mortangne. Et si est à savoir ke li demis muis de blet, ke li sires de Mortangne demandoit à le
grange de Holaing, est quites, et ses sergans ke il i metoit en aoust, est ausi quites, ne jamès ne puet le
blet demander, ne le sergant metre. Et si est à savoir ke li meres doit criier les plais en le glise de Holaing,
et à jor noumet doit venir li sires de Mortangne u ses sergans, por warder sen droit, si com il doit. Et se il
avenoit cose ke il n'i venist, ne envoiast, por cou ne laira mie li mesages Saint-Piere ke il ne tingne les
plais, sauf le droit le signor de Mortangne. Et se li sergans l'abbet defaloit ke il ne tenist les plais, li
sergans le signor de Mortangne les puet tenir, sauf le droit de l'une partie et de l'autre. Et li abbes et li
sires de Mortangne doivent metre loi soufisant en le vile de Holaing. Et puet li sires de Mortangne des
aubains prendre ses dousaines, mais le milleur catel à le mort ke il demandoit n'a-il nient. Li terage, les
dimes, les rentes, li relief, li tonniu, li forage, li pasonnages et ses autres rentes demeurent à le glise
Saint-Piere ; li avaine, li taille, li dousaine des aubains et cou ke li sires de Mortangne a en l'Escaust et a
eut de ci à ore demeurent à lui et à ses oirs, sauf le ponton et le bac ki i doivent estre por les ases de le
glise de Saint-Piere et de le vile de Holaing. Et quant li sires de Flandres fera soumonre ses os, et li abbes
et li sires de Mortangne seront soumons de mener lor gent en l'ost, u li uns d'aus deus, mener i puet caus
de Holaing li sergans l'abbet et li sergans le signor de Mortangne, u li uns d'aus deus, se li autres n'i vet
aler sans cou ke cius ki sera soumons le doit faire savoir au sergant de l'autre en le vile de Holaing. Et s'il

159
Archives nationales (France)

avenoit cose ke li sires de Mortangne eust mestier de gens et il soumonsist les gens de se tere, soumonre
puet caus de Holaing et mener avec lui, por s'oneur à deffendre, si avant comme li tere de Mortangne et li
Bruiles et tous li Tornesis s'estendent ; et ceste soumonse doit il faire sans mauvese oquison, et as tornois
nes les puet li sires de Mortangne mener. Se nus fait forfait en le vile u en le signerie de Holaing, li
sergant l'abbet, u li sergans le signeur de Mortangne, le puet prendre et mener en le court de Holaing et
metre en prison. Ou vivier ki va devers le molin de lès le court, se tere i est cruite, à ce n'a nient li sires de
Mortangne. Et, de tous les regiés ki gisent dalès le court, prendera li abbes à se volentet ; et autretant
com li abbes en prendera, là en prendera li sires de Mortangne en autres regiés là u il vora. Et s'il avenoit
cose ke aukune mellée avenist en le court de Holaing des sergans de le mason, à amender est à l'abbet, se
mort n'i a, se ce n'estoit cose ke il se combatissent à estregnes gens. Et se il se combatoient à estregnes
gens, avoir deveroit li sires de Mortangne le moitiet de amende de celui ki ne seroit mie de le mason. Et
se li sires de Mortangne fasoit une mason en le signourie de Holaing, autretele frankise doit il avoir,
comme li masons Saint-Piere, d'endroit les mellées de se mennie. Et se nus hom forfait en le signourie de
Holaing, il ne doit avoir nul warant en le tere le signeur de Mortangne, se ce n'est dedens franke vile, si
con de Mortangne et dou Bruile. Et se nus hom fourfait en le tere le signor de Mortangne, il ne doit avoir
nul warant ausi à Holaing. Et s'il avenoit cose ke on menast les eskevins à enqueste et coust i avoit, se li
tors chaioit sor les signeurs, paiier en doit li abbes l'une moitié et li sires de Mortangne l'autre. Et se
prison i avoit ké on vosist warder, et il ne peust paiier son despens, paiier en doit li abbes l'une moitié et
li sires de Mortangne l'autre. Et, se prison i a, li abbes le doit warder ; et s'il i escape, rendre doit au
signeur de Mortangne le moitiet de l'amende. Et se il avenoit cose que li abbes apelast le sergant le signor
de Mortangne por aidier à warder le prison, envoiier i doit li sires de Mortangne son sergant ; et se li
prisons escapoit en le warde des deus sergans, celui prison ne doit mie li abbes rendre, ains doit aler li
damages sor les deus signeurs. Et, en le signourie de Holaing, ne puet ne ne doit li sires de Mortangne
faire molin de vent ne d'euwe, se ce n'est par le gret l'abbet. Et tele partie comme li sirez de Mortangne
aura es regiés de Holaing, doit il tenir de l'abbet parmi uns blans wans de quatre deniers Lonisiens
caskun an. Et se li vile de Holaing demandoit nul droit es regiés, aidier doit à. deffendre li uns des signors
l'autre. Et por ceu que cou soit ferme cose et estable, nous, Johans, abbes de Saint-Piere de Gant et tous
nos couvens, greans et loans toutes coses devantdites et caskune par soi, voluns estre à tout jors tenut à
warder et à tenir fermement toutes ces meimes coses, et caskune par soi, sans nul reclaim en bone foi. Ou
tesmoignage des qués coses, jou, Johans, abbes devant-dis et tous nos couvens, avons dounées ces lettres
seelées de nos propres saiaus au signor de Mortangne. Ce fu fait l'an de l'incarnasion Nostre Signeur mil
et CC. et cuinquante et un, el mois d'avril.
Deux sceaux en cire verte sur double queue de parchemin. Le premier est celui de Jean, abbé de Saint-
Pierre de Gand, décrit dans l' Inventaire sous le n°10790 ; le second est celui de l'abbaye de Saint-Pierre
de Gand, décrit sous le n°10771

J//311
Toulouse, V, n°65
3937 - Beaucaire. 1251. 7 mai.
Copie authentique
Conventiones inter Alphonsum Pictavioe et Tolosoe comitem et Carolum Andegavioe et Provincioe
comitem ex una parte, ac civitatem Avenionensem ex altera.
Anno ab incarnatione Domini M° CC° quincagesimo primo, scilicet nonis maii, regnante Ludovico rege
Francorum, notum sit universis quod, cum longa fuisset dissention inter viros illustres et nobilissimos
dominos Anfossum, Dei gratia Pictavie et Tholose comitem et marchionem Provincie, et Karolum eadem
[gratia] Andegavie et Provincie comitem et marchionem Provincie et comitem Fulcalquerii, ex parte una,
et civitatem ac cives Avinionenses ex altera, tandem, cives civitatis ejusdem ad cor provida
consideratione reversi, liquido cognoscentes se inconsulte eisdem comitibus et eorum loca tenentibus

160
Archives nationales (France)

contra justiciam restitisse, et eorumdem gratiam optinere summopere cupientes, ad ipsorum presentiam
sollempnes nuncios, procuratores, sindicos et actores, tam milites quam probos homines civitatis
ejusdem, communi et deliberato consilio, destinarunt, videlicet : Berengarium Raimundi, Willelmum
Cavallarium, Bermundum Mille-solidos, W. Arnaudi, Bertrandum Berengarii, Bertrandum Mataronem,
Rostagnum Magistrum, Bertrandum Taulerium et .Johannem Fabrum. Dicti vero sollempnes nuncii, de
plenitudine potestatis quam a suis concivibus, tocius universitatis nomine, in consilio generali
receperant super concordia cum dominis supradictis comitibus facienda, fidem fecerunt eisdem per
notam publicam scriptam manu Guillelmi de Tornone, publici Avinionensis notarii, quam idem notarius
presens se scripsisse mandato generalis consilii confitebatur, quam, redactam in formam publici
instrumenti, dominis predictis comitibus se redditurum promisit. Post multos et varios ergo tractatus
sollempnes, nuncii supradicti, suo et tocius universitatis Avinionensis nomine, quicquid de jure
dominorum comitum predictorum vel predecessorum eorum, Tholose, Provincie et Fulcalquerii
comitum et marchionum Provincie, dicta universitas tonet vel possidet, eisdem dominis comitibus gratis
et libere resignarunt. Et ad tollendam omnem dubitacionis materiam, merum et mixtum imperium et
omnem jurisdictionem, quam commune universitatis predicte in civitate et territorio possidebat, seu
possidet, exercuerat seu exercet, vel alius ejus nomine in civitate et territorio civitatis ejusdem, sive de
jure sit comitum predictorum, in solidum vel in partem, sive de jure ad commune pertineat civitatis, in
eosdem dominos comites plenissime transtulerunt, donantes eisdem et eorum heredibus in perpetuum
quicquid ultra jus eorumdem commune civitatis predicte tenebat, seu habebat, vel habere poterat, seu
debebat, in mero et in mixto imperio et jurisdictione predictis, et in bonis et juribus universis ad
commune pertinentibus supradictum. Que tamen ab alterutro comitum predicta civitas in feudum
tenuerat, vel tenebat, ei a quo tenebat in feudum in solidum dicti sollempnes nuncii, universitatis
nomine, plene et libere resignarunt memoratis dominis comitibus, promittentes reddere integre et
fideliter eis, vel cui, vel quibus ipsi mandaverint, instrumenta omnia et privilegia ad commune spectancia
memoratum. Super dampnis vero quibuscumque, civibus Avinionensibus vel Avinionensi episcopo et
ecclesie, et aliis ecclesiis seu locis religiosis ecclesiasticisque personis ab ipsis civibus irrogatis, vel ab aliis
eorum auxilio seu favore, nec non et super injuriis et offensis contra eosdem dominos comites vel eorum
gentem commissis, dicti sollempnes nuncii se, suo et universitatis nomine, et ipsam universitatem,
eorumdem dominorum comitum voluntati omnimode, mandato et mandatis uno diversisve temporibus
proferendis, gratis et concorditer subjecerunt, tenere firmiter promittentes quicquid per eosdem
dominos comites, vel alios quibus hoc duxerint comitendum, mandatum fuerit seu statutum super
premissis vel aliquo premissorum. Concives etiam et alios quos ceperunt eisdem dominis reddere
promiserunt. Promiserunt etiam se curaturos et effecturos quod dicta universitas hec omnia et singula
laudabit et approbabit et juramento firmabit. Universa autem et singula supradicta gratis et bono animo,
non inducti terroribus sive minis, nec dolo seu machinatione qualibet circumventi, firmum habentes
guidagium, eundo, stando et redeundo dictis dominis comitibus concessentus, eos recipientes et
recognoscentes in dominos ; et juraverunt eisdem, tactis corporaliter sacrosanctis Euvangeliis,
fidelitatem eis tenere, vitam eorum et membra et eorum locum tenencium defendere et salvare ; jura
etiam eorumdem manutenere et dampna vitare pro viribus, et, si ea sciverint, eadem eis vel eorum locum
tenentibus revelare, salvis civitati et civibus Avinionensibus tam presentibus quam futuris libertatibus,
immunitatibus, privilegiis et concessionibus infrascriptis, a sollempnibus nunciis suprascriptis pro se et
universitate nominatim et expresse retentis et ab eisdem dominis indultis, concessis et in perpetuum
approbatis.
Libertates autem et immunitates seu privilegia retenta a civibus Avinionensibus et a dictis dominis
comitibus eisdem, tam presentibus quam futuris, indulta, concessa et approbata, sunt hec :
In primis, siquidem debent predicti domini comites et eorum heredes unicum et communem extraneum
et non civem, annis singulis, in civitate Avinionensi, vicarium instituere, qui secum duos habebit judices
extraneos et non cives. Qui scilicet vicarius et judices per annum tantum continuum in officio

161
Archives nationales (France)

morabuntur. Institutus autem vicarius jurabit, in publico parlamento, de civitate Avinionensi et ejus
territorio extirpare pravitatem hereticam, episcopum et ecclesiam Avinionensem et alias ecclesias
civitatis et territorii et eorum temporalia jura defendere et salvare pro posse ; libertates, immunitates et
privilegia in hoc instrumento contenta, civibus integra et illibata servare, sine personarum acceptione ;
secundum leges et bonas consuetudines civitatis jus reddere tam civibus quam extraneis, et ab omni
munere manus excutere, esculentis et poculentis exceptis, que tamen legibus sunt permissa.
Juramentum vero dicti vicarii, in forma predicta, Avinionensis episcopus, si in civitate fuerit et
parlamento interesse voluerit, recipiet, si sibi placuerit ; si vero tunc temporis absens fuerit, vel presens
parlamento interesse noluerit, jurabit vicarius in forma predicta, sacrosanctis Euvangeliis coram positis
et propria manu tactis, quocumque textum Euvangeliorum tenente. Judices vero jurabunt in manu
vicarii, vel in parlamento, vel saltim in consilio generali, sine personarum acceptione, jus reddere tam
civibus quam extraneis, secundum leges et bonas consuetudines civitatis, amore et odio, prece et pretio,
gratia et timore postpositis, et a muneribus omnibus, exceptis esculentis et poculentis in jure permissis,
penitus abstinere. Sane justitias, banna vel alia ad jurisdictionem pertinentia, nullo tempore vendere
poterunt domini comites, vel eorum heredes, seu etiam locum eorum tenentes. - Item omnes cives
Avinionenses, presentes et futuri, convencione expressa et concessione dominorum comitum
predictorum, liberi remanent in perpetum et immunes a tallia, quista et touta, et omni adempre forsato,
tam in mutuis dandis dominis, vel eorum locum tenentibus, quam in equis emendis vel tenendis, vel aliis
quibuscumque exactionibus, ita quod novum pedagium vel superindictum quodlibet non licebit dictis
dominis, vel eorum locum tenentibus facere in civitate predicta vel territorio civitatis. - Item omnes
cause tam criminales quam civiles civium Avinionensium ventilari debent et legitime terminari in ipsa
civitate predicta, quod de causis principalibus intelligitur ; cause vero appellationum poterunt in civitate
vel extra, prout dictis comitibus placuerit, excerceri. - Item de verbis injuriosis vel factis etiam, nisi vel
vulnus illatum fuerit fuste, vel lapide, vel quocumque armorum genere, vel ossis fractio intervenerit, vel
ictus livorem manifestum relinquens, curia dominorum comitum aliquo tempore inquisicionem ex
officio suo non faciet, set, secundum ordinem juris, jus reddet conquerentibus de premissis. - Item in
sportulis et in penis illorum qui ad mandatum curie debita non solvunt, civitatis consuetudo servabitur,
scilicet quod qui in causa subcumbet, vel debitum ad terminum sibi datum a curia non solvet, XII.
denarios pro libra tantummodo persolvet, estimata lite secundum consuetudinem civitatis, et a victore
nichil eo nomine exigetur. - Item pascua et pacua civitatis et usus eorum salva remanent universitati
Avinionensi ; singulis etiam civibus salva remanent propria sua pedagia et usatica, leude et portus,
dominia et jurisdictiones que habent infra civitatem, vel extra, in prediis rusticis, vel urbanis ; et eorum
alodia eis remanent libera sicut hactenus extiterunt. - Item non licebit dictis dominis comitibus, vel
eorum locum tenentibus, cives Avinionenses compellere bladum suum, vel vinum, vel res alias certo
precio vendere, vel aliquod ei precium limitare ; set nec interdicere poterunt dictis civibus bladum suum,
vel vinum, vel alias res, de civitate extrabere, vel exportare vendendas, vel exportare volentibus vendere,
nisi sint hostes manifesti dominorum comitum, vel alterius eorum, quibus dicti cives vendere poterunt
prohiberi. Si etiam guerra predicte civitati immineat, necesse habebunt cives ad mandatum vicarii
victualia retinere que sufficiant civitati et districtui ejusdem. Set et si dicti domini comites, vel eorum
alter, in transmarinas partes transire voluerint, poterunt facere interdictum victualium, donec collegerint
quod eis fuerit necessarium ad passagium eorumdem. - Item licebit omnibus civibus Avinionensibus
cuilibet amico suo valere de guerra, nisi sit contra dictos dominos vel alterum eorumdem. - Item si quis
extraneus alicui civi corporalem injuriam intulerit, donec passo injuriam ad cognitionem curie
satisfecerit, civitatem ingredi non audebit. - Item vendiciones facte de bonis communis sub regimine
Barrali de Baucio per eosdem dominos comites, vel eorum vicarium, poterunt libere revocari, restituto
emptoribus precio quod dederunt ; fructus autem percepti lucro cedent emptori, nisi alienatio in
fraudem usurariam facta appareat, quo casu eos sibi computabunt in sortem. - Item quicumque cives
Avinionenses a dictis dominis, vel eorum curia, in embaxaturam sive messajariam mittentur, expensis

162
Archives nationales (France)

dominorum seu curie ibunt. - Item curia dictorum dominorum estimatores vel notarios nullos facient
nisi cives. - Item nullus civis extra civitatem compellatur tenere ostagia, hoc salvo quod, pro modo
delicti, possit reus convictus, in perpetuum vel ad tempus in exilium dari, vel alias legitime puniri. - Item
domini vel eorum locum tenentes nullum civem capere poterunt sufficienter satisdare paratum, nisi
occasione hereseos, vel homicidii, vel alterius enormis criminis, propter quod de jure non sit
fidejussoribus committendus. - Item si vicarius, vel aliquis curialis, sub pena aliquid precipiet vel
injunget civi vel civibus Avinionensibus, in qua civis reputet se gravatum, non poterit exigi dicta pena,
nisi quatenus judex, vel judices civitatis, pro modo et qualitate inobediencie vel excessus, eam fore
cognoverint exigendam. - Item, salva jurisdictione dominorum, boni usus et bone consuetudines civitatis
firmi et firme perpetuo permanebunt. - Item cavalcatas facient dicti cives ad mandatum dominorum vel
eorum vicarii, semel in anno, ad XL. dies et in imperio tantum, ubicumque dominis comitibus vel eorum
curie placuerit, usque ad XX. leucas a civitate Avinionensi computandas ; in quibus cavalcatis ire
personaliter compelli non poterunt, nec etiam mitere, milites, militaresve persone, seu etiam advocati, si
tamen dicti milites, vel militares persone, vel etiam advocati, equos non habeant ydoneos ad armandum ;
alioquin ire tenebuntur, nisi se probabili excusatione defendant. Burgenses vero honorabiles qui ut
milites vivere consueverunt, eodem gaudebunt privilegio quo predicti ; ceteri vero in cavalcatas ire
debebunt, nisi se juxta excusatione defendere possint, vel nisi tales sint quos non deceat ire pedites : qui
siquidem, si ydoneas pro se miserint personas, poterunt remanere. Porro milites et alii cives cum equis et
armis euntes in cavalcatam vel servicium dominorum vel eorum vicarii, expensis sive vadiis eorum, et ad
esmendam eorum ibunt, et tantum accipient burgenses quam milites ; hoc autem intelligitur de militibus
et burgensibus, qui feudum non tenent a dictis dominis vel eorum altero, racione cujus servire propriis
sumptibus teneantur. Cavalcatas autem redimere in pecunia cives non poterunt compelli. - Item dicti
domini, vel eorum locum tenentes, pro culpa non probata, neminem punient, nec etiam condempnabunt,
set nec personam quamlibet questioni subicient vel tormentis, nisi alias infamatam, legitimis indiciis
precedentibus, judex cognoscat debere subici questioni. - Item vicarius dominorum, cum fuerit
institutus, consiliarios eliget cives Avinionenses, tam milites quam burgenses, tot scilicet de hiis quot de
illis, qui jurabunt fidele dare consilium et tenere secretum, cum fuerint de consilio requisiti. Quia vero,
propter longam discordiam civium et bella intestina inter eos sepe commissa, dampna plurima civibus a
concivibus invicem sunt illata, nec non ecclesiis ecclesiasticisque personis, retinent dicti domini comites
plenam et liberam potestatem ordinandi et disponendi per se, vel per personas legales et discretas et
suspicione carentes, quibus personis et a quibus, et quando, et qualiter, et de quibus, vel quantis
dampnis fiat satisfactio seu esmenda. Quarum etiam relinquitur arbitrio de bannis et
condempnacionibus revocandis, per Barralum vel curiam ejus factis, nec non et de revocandis
alienationibus, ad quas faciendas aliquis civium per eumdem Barralum, vel ejus curiam, vel consulatum
proximo precedentem, sunt compulsi. De dampnis autem, injuriis et offensis contra dictos dominos
comites et gentes vel jura ipsorum a civitate vel civibus Avinionensibus commissis, dicti domini comites
pacem et finem civitati fecerunt et civibus universis, illis exceptis quos, eorum culpis exigentibus,
amissione bonorum vel exilio vel alia pena legitima, ad tempus vel in perpetuum, duxerint puniendos,
prout magis honori suo et quieti civitatis et civium viderint expedire. Cives autem, quos captos tenent
dicti domini comites, eo modo, quo videbitur eis tucius et honestius et civitati utilius, liberabunt. - Acta
sunt hec in castro Bellicadri, scilicet in municione domini regis, presentibus testibus : Z(oen)
Avinionensi, G(uillelmo) Auralianensi et Regensi episcopis ; vicedomino camerario Biterrensi et
capellano domini Pape ; domino R(aimundo) Gauselmi, domino Lunelli, senescalco Vennaisini ; domino
Alba de Tharascone milite et domino Guidone Fulcodio ; Poncio Astoaudo ; Bertrando Cavallario et R.
Alfredo jurisperitis ; domino Odoardo de Villari senescalco Bellicadri, et me, B. Capelli, notario publico,
qui mandato partium, scilicet predictorum dominorum comitum et predictorum sollempnium
nunciorum sive procuratorum, hoc instrumentum scripsi et signavi.

163
Archives nationales (France)

La ville d'Avignon, après avoir longtemps refusé de se soumettre à Alphonse, comte de Poitiers, et à
Charles, comte d'Anjou, son frère, envoya, en 1251, des députés à Beaucaire pour conclure avec les deux
princes un traité dont nous donnons le texte ci-dessus. Ce traité fut ratifié à Avignon trois jours plus tard
et inséré dans l'acte rédigé à cette occasion. (Voy. le numéro suivant.)

J//311
Toulouse, V, n°65
3938 - Avignon. 1251. 10 mai.
Original scellé
Litterœ universitatis civium Avinionensium pro confirmatione tractatus initi inter nuntios suos, ex una
parte, et comites Tolosœ et Provinciœ, ex altera.
Notum sit omnibus quod, anno Domini M. CC. quincagesimo primo, scilicet VI. idus maii, existentibus
dominis in civitate Avinionensi, domino Anfosso, Dei gratia comite Tholose et marchione Provincie, et
domino Karolo eadem comite ( sic) et marchione Provincie et comite Fulcalquerii, ex consensu virorum
illustrium dominorum comitum predictorum, nec non et universitatis civium Avinionensium in publico
parlamento ad campane sonum et voce ( sic) preconia more solito congregate, lecte sunt convenciones, in
omnium predictorum presencia, intelligibiliter etiam et seriatim exposite, facte nuper et inite, apud
Bellicadrum, inter dominos comites supradictos et sollempnes procuratores ac nuncios universitatis
ejusdem, et postmodum, apud Avinionem, in consilio generali, ad sonum campane more solito
congregato, laudate a consiliariis universis et singulis, et eorumdem juramento firmate, presentibus in
eodem consilio pro comitibus memoratis et confirmationem et juramenta consiliariorum recipientibus
Raimundo Gaucelmo, domino Lunelli, senescalco Vennaisini ; Alba de Tharascone, milite ; vicedomino
camerario Biterrensi ; capellano domini Pape ; Poncio Astoaldi et Guidone Fulcodii, quarum siquidem
conventionum tenor hic est :
Anno ab incarnacione Domini M° CC. quincagesimo primo, scilicet nonis maii, etc. ( Vide supra,
n°3937.)
Dictis igitur conventionibus et earum tenore diligenter perlectis, fideliter insuper et in linga vulgari
omnibus seriatim expositis, universitas supradicta, universa et singula, in dictis convencionibus et earum
tenore contenta, vera esse congnoscens et suo nomine, primo per procuratores sollempnesve nuncios
supradictos a generali consilio constitutos et missos, postmodum per consiliarios ejusdem consilii
laudata, approbata et juramento firmata ad utilitatem universitatis ejusdem, eadem laudavit in
parlamento predicto et expressa ratihabitione firmavit, eosdem dominos comites et eorum heredes in
dominos recipiens et veraciter recognoscens, omnia et singula supradicta illibata et integra bona fide
tenere promittens eisdem dominis comitibus supradictis. Et in hiis omnibus metum et terrorem et dolum
et omne genus violencie, fraudis et circumvencionis abesse ex parte eorumdem dominorum comitum et
gentis eorum dicta universitas recognovit. Et quod hec omnia omnes et singuli teneant et observent, et
tam eis quam eorum heredibus fideles existant, nec contraveniant de jure vel de facto, juraverunt in
animas omnium et singulorum, eorum nomine et mandato, R. de Mories et Petrus Guillelmus Martinus,
sindici communitatis Avinionensis ; hoc acto expresse quod omnes nichilominus idem sacramentum
faciant sigillatim. Porro, ad peticionem universitatis ejusdem et de ipsius consensu, de appellationibus in
civitate faciendis, sic idem domini comites ordinarunt, videlicet quod in vilibus questionibus, que scilicet
valorem L. solidorum Turonensium non excedunt, appellare non liceat ; a summa vero illa ultra libere
liceat utrique parti, semel solummodo, appellare, si inter partes ordinarie quevis questio ventiletur : quo
casu, a judice qui ferret sentenciam ad vicarium appellabitur, qui, infra dies VIII. post appellationem
porrectam, judicem appellationis dare tenebitur, neutri parti ex justa causa suspectum, qui causam
appellationis infra utiles dies XL. in civitate decideret, omni axtione et dilacione cessantibus, et victum
victori in omnem casum in expensis dampnabit, taxatione premissa. A condempnationibus vero
secundum morem civitatis faciendis ex officio, in publico parlamento non licebit alicui appellare. Set si

164
Archives nationales (France)

quis se gravatum credidit, supplicet vicario infra triduum, qui, tam suis judicibus quam aliis in jure
prudentibus convocatis, tam civibus quam extraneis, si voluerint, gravamen amoveat, si illud
intervenisse perpenderit, infra X. dies a supplicatione porrecta. Hanc igitur et omnes alias libertates,
concessiones et privilegia contenta superius et distincta, dicti domini comites per se et suos heredes
laudaverunt et concesserunt dicto universitati et civibus presentibus et futuris, ea omnia et singula hrma
eis tenere perpetuo promittentes ; de injuriis et offensis et dampnis sibi et genti sue et terre illatis per
civitatem et cives Avinionenses, pacem et finem in omnibus facientes, salvis hiis que sibi superius
retinuerunt expresse. Ad cujus rei memoriam atque robur, presens instrumentum sigillorum suorum
munimine roborarunt. - Factum fuit hoc in gradibus ecclesie Beate Marie. Testes presentes interfuerunt
dominus G(uillelmus) Auralianensis episcopus ; dominus F(araudus) episcopus Vasionensis ; dominus
Guido, comes Marchie ; dominus comes Suesionensis ; dominus Guido de Caprosia ; dominus W. de
Bellomonte ; dominus Philippus de Aquabona ; Guiraudus Amicus, dominus Castrinovi ; dominus
G(uillelmus), prepositus Avinionensis ; Alba de Tharascone ; vicedominus camerarius Biterrensis ;
dominus Guido Fulcodius ; dominus Poncius Astoaudi ; Petrus Amicus, dominus Airaguc ; R(aimundus)
Ganselmi, dominus Lunelli. Et ego Guillelmus de Tornone, notarius Avinionensis, interfui qui, mandato
et voluntate dictorum dominorum comitum et universitatis civitatis Avinionensis predicte, hanc cartam
scripsi, et bulla communitatis Avinionensis bullavi, et signo meo signavi.
Traces de trois sceaux sur lacs de soie rouge. Sceau de la ville d'Avignon : bulle de plomb décrite dans l'
Inventaire sous le n°5500. Les deux autres sceaux étaient sans doute ceux d'Alphonse et de Charles
d'Anjou.

J//311
Toulouse, V, n°69.
3939 - Toulouse. 1251. 28 mai.
Original scellé
Consultatio a jurisconsultis Tolosanis habita de testamento et codicillis Raimundi, Tolosoe comitis.
Notum sit omnibus presentem paginam inspecturis quod illustris dominus Alfonsus, filius regis Francie,
comes Pictavensis et Tholose, marchio Provincie, Tholosam veniens, convocatis ibidem sapientibus
infrascriptis, jurisperitia preditis utriusque, exhiberi fecit eisdem duas cartulas in quarum altera
testamentum clare memorie domini R(aimundi), quondam comitis Tholosani et in alia codicilli ejusdem
contineri a pluribus dicebantur, aliis suadentibus per cartas easdem non de testamento nec de qualibet
ultima voluntate domini comitis memorati fidem fieri, licet in eis plura et plurium sigilla penderent.
Ideoque placuit domino A(lfonso), comiti Pictavie et Tholose, consilium super hiis predictorum requirere
sapientum. Dicti igitur jurisperiti, collatione habita et dictis cartulis seriatim inspectis, licet eas non
abolitas, nec cancellatas, nec quacumque sui parte viciatas invenerint, quia tamen eis non constitit, nec
per eas constare potuit, quod instrumentum seu cartula que testamentum dicitur, coram testatore
perlecta fuerit a scriptore, nec coram testibus recitata, nec facta in forma publica, concorditer
responderunt quod, nisi aliud per testes idoneos probaretur, ex se vires testamenti nuncupativi habere
non poterat, set nec testamenti in scriptis, cum nec a testatore testibus probetur oblata, nec coram
comite sigillata, nec ibidem testium subscriptiones appareant, continentes quis et cujus signaverit
testium ; insuper etiam, cum aperta fuisse dicatur herede absente et mortem testatoris penitus ignorante,
nec ad ejusdem aperturam seu insinuationem vocato, nec etiam testes, sigillis recognitis, jurati
deposuerint tempore aperture in forma jure civili tradita et prefixa ; presertim cum nec apud tribunal
regium insinuatio facta fuerit apud quod de jure fuerat facienda. Ideoque visum est sapientibus
supradictis quod, ad probandum testimonium ejusdem comitis, scriptura non sufficiat supradicta ; nec
ad observationem ipsius, vel eorum que continentur in ea, dominus comes, qui nunc est, et domina
comitissa, aliquatenus teneantur, nisi alias probationes inveniant, vel eos propria urgeat conscientia,
que, si eis dictaverit voluntatem ejusdem comitis talem fuisse jure poli, licet non jure fori, eos obligat ad

165
Archives nationales (France)

eamdem in omnibus adimplendam. Porro de codicilli[s] visum est eis, quod, cum ibidem multi sint testes
coram quibus palam ordinati dicuntur, audiendi sint sigillatim, et, si concordaverint quinque ex eis cum
serie instrumenti, debent in omnibus observari ; vel etiam si tres, vel duo concordent, saltem in relictis
ad pias causas in eisdem codicillis contentis. Nomina autem dictorum sapientum sunt hec : dominus
Guido de Regio, doctor legum ; magister Raymondus de Amiliano, archidiaconus Agennensis ; magister
Gyraldus de Andirano, doctor in decretis ; magister Stephanus de Biderri, canonicus Narbonensis ;
Bernardus Guilaberti ; Raymondus Rufus ; Raymondus de Sauzeto ; Rogerus de Palacio ; Guillelmus
Arnaudus ; Petrus de Lerens ; Pontius Berangarius ; Arnaudus de Escalcens et Guillelmus filius ejus ;
magister Guillelmus de Vauro ; Bernardus de Vermeil ; magister Bonetus, canonicus Agennensis ;
Raymondus Capellarius ; Raymondus Johannis ; Guillelmus de Rayna ; Pontius Astoaldi et Guido
Fulcodii, jurisperiti, qui presentem paginam sigillorum suorum munimine roboraverunt. - Datum
Tholose, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo primo, dominica post Ascensionem.
Cette pièce était primitivement scellée de vingt et un sceaux. Dix seulement ont pu être moulés :
1. Gui de Regio, docteur en lois. ( Inventaire, n°8043.)
3. Giraud d'Andiran. ( Inv., n°8041.)
4. Etienne de Biderri, chanoine de Narbonne. ( Inv., n°7770.)
5. Bernard Guilabert. ( Inv., n°8037.)
8. Roger de Palais. ( Inv., n°3150.)
9. Guillaume Arnaud. ( Inv., n°8045.)
12. Arnaud d'Escalquens. ( Inv., n°8036.)
13. Guillaume d'Escalquens, fils du précédent. ( Inv., n°8047.)
17. Raymond Capellier. ( Inv., n°1620.)
18. Raymond de Jean. ( Inv., n°8060.)
Voy. Catel, Histoire des comtes de Tolose, p. 383, et l' Inventaire du Musée des Archives, p. 139, n°254.

J//247
Bourgogne, I, n°12.
3940 - 1251. Mai.
Original scellé
Aveu fait par Poncaz de Poligny d'un fief qu'il tient du comte Hugues de Bourgogne.
Je, Poncaz de Poloigne, diz Galefins, fais savoir à touz ces qui verront ces presentes letres que je, por le
lous et por le consentement de Fornere ma femme, a pris en fié et en chaysement do nouble prince
Hugum, conte palazin de Borgoigne, cinc jornals de terre et trois settuyres de pré, qui sunt assis ou
territoyre de Gevre, et la moe partie des molins qui sunt assis en la roye de Gevre, et le més que Juhans li
Muniers tien de moy en la vile de Gevre, por tel condition que je suy hons liges au devandit conte de
Borgoigne, salve la fauté au segnor de Chaucins, après la mort de Fornere ma femme, je doi estre hons
liges au devandit conte de Borgoigne, ou li uns de mes anfanz, ce est à savoir cil qui tendroit les
devandites chouses nommées cil qui tendroit les devandites chouses nommées senz aucum devantier. Ou
tesmoynage de ceste chouse, je, devandiz Poncaz, a fait saeler ces presentes letres de seal l'abbé de
Danparis. - Ce fu fait l'anc dois l'incarnatium Jhesu Crist mil et du cent et cincante et um, ou mois de
may.
Traces de sceau sur simple queue.

J//314
Toulouse, VII, n°52.
3941 - 1251. Mai.
Original

166
Archives nationales (France)

"Hec sunt homagia domini comitis Pictavie et Tholose, marchionis Provincie, de terra Venesini, recepta
mense maio, anno Domini M° CC° L° primo.
"Agoutus, dominus de Balmes, homo ligius de castello. de Balmes, etc...
"Ramondus de Baucio, homo ligius de Balivis, etc...
"Rostandus de Podio-Alto, homo ligius de castro de Crisilone, etc..."

J//307
Toulouse, IV, n°11.
3942 - Penne d'Agen. 1251. Jeudi 8 juin.
Original scellé
Litteroe Arnaldi Ottonis, vicecomitis Leomannioe, quibus Alphonso, comiti Pictavensi, quinque millia
solidorum debere confitetur.
Notum sit omnibus presentem paginam inspecturis actum esse inter dominum meum Anfonsum, filium
regis Francie, illustrem comitem Pictavensem et Tholose, et me Ar(naldum) Otonis, vicecomitem
Leomanie, quod, ex illa generali absolutione, qua, per suas patentes litteras, securitates absolvit a me
datas olim domino R(aimundo), clare memorie, comiti Tholosano, prejudicium nullum fiat eidem
domino meo Anfonso, comiti supradicto, in V M solidos Morlanorum, quos a me petit de debito quod
quondam debui domino R(aimundo) comiti supradicto. In hujus autem rei testimonium presentem
paginam eidem domino A(nfonso) comiti tradidi sigilli mei munimine roboratam. - Datum Penne
Agennii, anno Domini M° CC° L° I°, die jovis post festum Pentecostes.
Traces de sceau sur simple queue.
Voy. D. Vaissète, Histoire de Languedoc, t. III, Preuves, col. 489.

J//193
Champagne, I, n°34.
3943 - 1251. Samedi 10 juin.
Original scellé
Lettres de Julienne, dame d'Apremont, qui reconnaît tenir de Thibaud, roi de Navarre, le relief du tiers
de Chaumont.
Je, Juliane, dite dame d'Aspremont, fais savoir à touz caus qui ces letres verront, que ge doi à mon chier
seigneur Thibaut, roi de Navarre, son relief de la tierce partie de Chaumont et de la chastelerie et des
appartenances de celui Chaumont, qui fu mon seigneur Rogier de Rosoi, mon frere ; laquele tierce partie
est venue à moi par escheance de celui Rogier, et la tieng de mon seigneur le roi devantdit. Lequel relief
ge proumet et sui tenue à rendre à ce devantdit roi ou à son certain message, dedenz le mois que ge en
auroie esté requise de lui ou de son certain message. Et vueil et otroi que cil diz rois et si aidant praignent
et puissent penre dou mien, par touz leus, et saisir et tenir mon fié que ge tieng de lu, sanz soi meffaire
envers moi, dus qu'à tant que ses grez soit faiz tout à plain dou relief devantdit, s'il estoit ainsinc que ge
deffaussisse envers lui des choses devantdites. Et de cedit relief rendre, si comme il est dit deseure, ai ge
donné plege et deteur, à ce devantdit roi, Gobert mon fil, seigneur d'Aspremont. En tesmoing de laquele
chose, j'ai fait seeler les presentes letres de mon scel. - Ce fu fait et donné en l'an de l'incarnation Nostre
Seigneur mil et deus cenz cinquante et un, ou mois de juing, le samedi prouchain après Pentecouste.
Traces de sceau sur double queue.

J//312
Toulouse, VI, n°53.
3944 - Montauban. 1251. Jeudi 15 juin.
Original scellé

167
Archives nationales (France)

Alphonsus, comes Pictavensis et Tholosae, "recepto castro Penne Albiensis, ex causa permutationis, ab
Oliverio et Bernardo de Penna fratribus, vult quod, ultra valentiam reddituum eorum que ab ipsis
recepit, dilecti et fideles sui Sycardus Alemanni et magister Raymondus de Amiliano, archidiaconus
Agennensis, assignent eis c. libras annuas, pro compensacione fortalicie dicti castri" et etiam eisdem
fratribus "de alberga viginti militum, quam habebat in castro Pennæ, ... remittit albergam sexdecim
militum." - "Actum apud Montem-Albanum, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo
primo, die jovis post octabas Penthecostes."
Fragment de sceau en cire blanche sur double queue. L'échange entre Alphonse, comte de Poitiers et de
Toulouse, et les seigneurs de Penne en Albigeois, dont il est question dans cette pièce, est publié dans D.
Vaissète, Histoire du Languedoc, t. III, Preuves, col. 489.

J//247
Bourgogne, I, n°13.
3945 - 1521. Samedi 17 juin.
Original scellé
Johannes, dictus des Forges, "notum facit quod Johannes, dictus de Laitre, de Foulenges, vendidit tres
minas terre site apud les Heraules Roberto fratri suo, de Foulenges, pro septem libris Parisiensium ...
quam vero dictam terram dictus Johannes de Laitre tenebat ... in feodo" de Johanne des Forges. - "Quod
ut ratum sit [et] firmum, ego Johannes des Forges, et Johannes de Foulenges armiger, et Galterus, dictus
de Curia, presens scriptum sigillorum nostrorum munimine tradidimus roboratum. Datum anno Domini
M° CC° L° primo, die sabbati ante Nativitatem beati Johannis Bauptiste."
Trois sceaux pendant sur double queue :
1. Gauthier de Foulange. ( Inventaire, n°2230.)
2. Jean des Forges. ( Inv., n°2221.)
3. Jean de Foulange. ( Inv., n°2231.)

J//431
Bulles contre les hérétiques, n°24.
3946 - Gênes. 1251. 17 juin.
Original scellé
Innocentius papa IV priorem provincialem Fratrum Prœdicatorum et eos quos dictus prior elegerit,
diocesanis socios adjungit, ad agendum contra hereticos.
Innocentius, episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio priori provinciali Fratrum Predicatorum in
Provincia, salutem et apostolicam benedictionem. Ad capiendum vulpes parvulas que demoliuntur
vineam Domini, tanto sollicitius nos oportet intendere quanto magis orthodoxe fidei diligere tenemur
augmentum et illud totius diligentie studio procurare. Licet igitur olim inquisitionem contra hereticam
pravitatem, que partes comitatus Tholosani ab antiquo, peccatis exigentibus, infecisse dinoscitur,
diocesanis locorum duxerimus committendam ; attendentes tamen quod, multiplicatis inquisitoribus,
pravitas hujusmodi poterit melius juxta cordis nostri desiderium de ipsis partibus extirpari, discrotioni
tue, per apostolica scripta mandamus quatinus, ad eliminandam de comitatu ipso et aliis terris dilecti filii
nobilis viri comitis Pictavensis et Tholosani hereticam pravitatem, per te ac alios fratres tui ordinis
contra perversores fidei Christiane opere ac sermone potentes quos semel vel sepius ad hoc duxeris
eligendos, prudenter ac sollerter intendens, inquisita super hoc diligentius veritate, contra ipsos ac
fautores et receptatores eorum procedas auctoritate nostra, per te ac fratres predictos, secundum datam
tibi a Deo prudentiam et juxta canonicas sanctiones, proviso attentius ne cuiquam imponatur pena
pecuniaria, dum tamen alias persone delinquentis penitentia imponi valeat salutaris ; ita tamen quod si
aliquam gravem penitentiam aliquibus imponi contigerit, vel contra aliquos sententiam promulgari, ad
id cum diocesanorum locorum consilio et assensu libere procedatur, invocato ad id, si necesse fuerit,

168
Archives nationales (France)

auxilio brachii secularis. Non obstante indulgentia fratribus tui ordinis ab Apostolica Sede concessa ut,
de causis aliquibus per litteras apostolicas cognoscere non teneantur inviti, nisi eedem littere plenam de
indulgentia hujusmodi fecerint mentionem, contradictores per censuram ecclesiasticam, appellatione
postposita, compescendo. Nolumus autem ut, per presentes litteras, jurisdictioni eisdem diocesanis in
hac parte commisse seu etiam ordinarie aliquatenus derogetur. - Datum Janue, XV. kalendas julii,
pontificatus nostri anno octavo.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre. ( Inventaire, n°6048.)

J//320
Toulouse, XI, n°74.
3947 - 1251. 26 juin.
Copie.
Informatio de usurpationibus factis a consulibus et hominibus Najaci post mortem Raimundi comitis.
Anno Domini M° CC° L° I°, sexto kalendas julii. - Geraldus Raimundini, testis juratus, dixit quod cum
dominus R(aimundus) bone memorie comes Tholosanus infirmaretur apud Ruthenam, venit quidam
nuncius de nocte apud Najacum et dixit quod dictus dominus comes erat mortuus. Quo audito, ipse
testis, accepta clave turris quam tenebat dominus comes in dicto castro, accessit ad turrim et habuit
secum W. Cap de Coia et B. R., et intravit turrim, et clausit ostium, et ascendit superius. Et incontinenti
venerunt ad pedem turris Ysarnus de Najaco et R. B. et W. de Lavaleta, et vocaverunt eum et
resiquiverunt ( sic) eum ut redderet eis turrim, et ipse respondit quod non redderet, quia non tenebat
turrim pro eis, et fuerunt ei comminati et specialiter W. de Lavaleta durius fuit locutus, et dixit quod
modis omnibus oporteret quod eam redderet. Et interim venerunt consules et R. Ugo, bajulus pro
senescalco, et requisiverunt ab eo turrim et clavem turris. Et ipse dixit quod non redderet, quia non
tenebat ipsam pro eis, et post comminationes ei factas, dixit dictus bajulus ipsi testi ut descenderet de
turri et exiret extra, et exivit cum uno socio ; et dixit dictus bajulus quod invitus faciebat quicquid
faciebat, et reddidit clavem consulibus videlicet Ugoni Perario, qui tunc erat consul, dicens quod teneret
eam nomine domini comitis ; et quidam domini dixerunt : Immo et pro nobis. Et exiverunt de turrim (
sic) omnes servientes, qui erant ibi pro domino comite, et alii fuerunt introducti a consulibus. -
Requisitus dixit quod hoc fuit quadam die martis, dum dominus comes infirmaretur apud Ruthenam,
ante festum beati Micahelis. - Item dixit quod sic tenuerunt turrim usque ad annum novum. - Item dixit
quod W. B. et Ysarnus de Najaco, et Donatus, et Ugo Perarius venerunt ad domum domini comitis et
requisiverunt domini scripta curie a R. Ugoni bajulo et, contra voluntatem ipsius, extraxerunt inde
scripta et asportaverunt. - Item dixit quod domini prohibuerunt bajulo et ei ne reciperent fidejussores de
cetero pro domino comite, etiam de hominibus domini comitis. - Item dixit quod audivit publice dici ab
illis qui hoc fecerant, quod domini et milites et homines castri fecerunt conjurationem, post obitum
domini comitis ; sed ipse non interfuit sacramento quando fuit factum. - Item dixit quod W. de Lavaleta
dixit, coram pluribus dominis et aliis, quod quicumque vellet vel procuraret quod bajulus esset in castro
pro domino comite, amitteret caput juxta spatulas ; et nullus de audientibus contradixit ei. - Item dixit
quod, demandato dominorum, fuit ejectum nomen domini comitis de preconizatione contra
consuetudinem obtentam in vita domini comitis, et illud displicebat hominibus. - Item dixit quod R. B. et
W. de Valeta invaserunt domum domini comitis, banniendo res que intus erant, et eas computando, et
interdicendo bajulo ne inde aliquid extraheret. - Item dixit quod Bertrandus de Escura et W. de Lavaleta
banniverunt bladum domini comitis, quod erat in villa, et denarios qui ei debebantur, et illi hiidem
invaserunt aliam domum domini comitis, et miserunt ibi equos suos, et asportaverunt inde clavem et
serram, et adhuc habent. - Item dixit quod W. de La Valeta interdixit vineam domini comitis, ne
vindemiaretur, comminando quod, si aliquis intraret vindemiando, nunquam videret se inde exire, et sic
stetit interdicta, exposita porcis et avibus, donec omnes ahe vinee fuerint vindemiate et uve fuerint
putrefacte, et ipse W. fecit aportari racemos de dicta vinea. - Item dixit quod predictus Bertrandus de

169
Archives nationales (France)

Escura et W. de Valeta interdixerunt redditus, quos dominus comes habebat extra castrum, hominibus
qui eos debebant, ne ipsos redderent. - Item dixit quod predicta faciebant de consilio et de mandato W.
B. et R. B. et Ysarni de Najaco. - Item dixit quod W. B. invasit et occupavit quandam domum domini
comitis que fuit Gauzelli. - Item dixit quod Gaillardus Montarsinus, miles, veniens, cum litteris de
credentia, ex parte R. de Podio, senescalli Ruthenensis, apud Najacum, requisivit dominos et consules, et
homines ejusdem castri, super predictis, ex parte domini Alfonsi comitis Tholose et domine comitisse, et
domini Sycardi, et dicti senescalli, ut predicta revocarent et emendarent et dominum comitem resaizirent
; quorum nichil facere voluerunt. Immo, presentibus eis in magna quantitate, dixit Donatus dicto
Gaillardo quod nunquam de cetero, ex parte Alfonsi, vel domine nostre Johanne, vel Sycardi Alamanni,
esset bajulus in castro. Et adhuc dixit dictus Gaillardus Ugoni Perario, qui erat consul, si hoc dicebat
Donatus de consilio consulum et castri ; et Ugo Perarius respondit quod non, sed ex se dicebat ; et
quidam alii de hominibus contradixerunt, sed nullus dominorum vel militum contradixit. - Item dixit
quod senescallus, veniens apud Najacum, requisivit dominos ut emendarent predicta. Et tune
desbanniverunt bladum et denarios. Et aliqua desbandiverant, etiam ante requisitionem consulum ; et in
aliis noluerunt si hobedire. - Item dixit quod cum senescallus venisset a Cordoa, de mandato domini
Sycardi Alamanni, et esset nox, et plueret, et porta castri esset clausa preter posterlam, domini fecerunt
claudi posterlam, ne senescallus intraret. Et ipse testis ivit proclave ut faceret sibi aperiri, et Ugo
Donatus, qui tunc erat consul, accepit clavem ut aperiret ei et R. de Guipia, frater W. B., abstulit ei
clavem, ne aperiretur senescallo ; et fuit senescallus extra portam per longam moram. Demum W. B.
exivit ad eum extra portam, et rogavit ut non intraret et quod jaceret in domibus que erant extra ; et ipse
noluit adquiescere precibus ipsius, et intravit per portam quam invenit apertam. - Item dixit quod
Ysarnus de Najaco minatus fuit ipsum verberare coram pluribus, quia defendebat jura domini comitis. -
Item dixit quod Ber. de Laboria fuit comminatus B. Golferio, quia defendebat jura domini comitis, dicens
quod malum erat quia non eiciebatur de castro, verberando cum taparellis, quia erat ausus razonare, sive
defendere comitem, vel aliquem de suis. - Item dixit quod cum crederent quod dominus Sycardus
Alamanni deberet venire ad castrum W. B. dixit pluribus de castro : "Si Sycardus Alamanni veniret,
eciam solus cum aucipitre in manu, non permittatis ipsum intrare, quia si intraret et vellet accipere
clavem turris, ego sum forcior quam ipse et removerem sibi clavem de pugno, et magis volo quod foris
latret quam si intus me morderet." - Item dixit quod, dum preco clamaret nomine domini comitis, sicut
consueverat, ne portarentur arma propter pacem, R. de Najaco dixit preconi quod, si de cetero sic
clamaret nomine domini comitis, percuteret eum cum cultello per pectus usque ad manubrium, ita per
ventrem quod exiret per inquinam ; et dixit quod nunquam dimitteret arma portare pro aliquo homine ;
et preco recessit et non ausus fuit preconizare. - Item dixit quod Corno, qui erat filius femine domini
comitis, sine consilio et requisitione bajuli domini comitis, pro quodam furto fecerunt eum fustigare et
expelli de castro ; et habuerunt res ejus, et postea reduxerunt eum in castro sine consilio bajuli. -
Requisitus de tempore, dixit quod predicta, preter invasionem turris, fuerunt post obitum domini
comitis. ( Sequuntur dicta plurium aliorum testium de iisdem factis.)

J//441
De mutuis ultramarinis, VI, n°5.
3948 - Au camp près de Césarée. 1251. Juin.
Original scellé
Litterœ Johannis de Bello-Monte de mille et quingentis libris Turonensium pro passagio transmarino a
se in mutuum acceptis.
Universis presentes litteras inspecturis Johannes de Bello-Monte, camerarius Francie, salutem in
Domino. Notum sit omnibus quod, cum dominus rex a Rosso Consilii, pro se et Scoto Dominici,
Bonencontre Guitone, Renero Guicarini, Ventura Furnarii, Martino Guillelmi, Bona-gratia Ardemen et
Bonencontre Escot, sociis suis, mercatoribus Senensibus, michi fecerit haberi mutuo mille et quingentas

170
Archives nationales (France)

libras Turonensium, quas ipsis mercatoribus reddere tenetur pro me idem dominus rex ad Pascha
proximo venturum, ego, de debito illo, in partibus Francie, reddendo eidem ad instantem Purificacionem
beate Marie ante dictum Pascha, totam terram meam et omnia bona mea, mobilia et immobilia,
specialiter obligavi ; volens et concedens quod ego et heredes mei, si opus fuerit, compellamur per
captionem et detentionem terre mee et omnium bonorum meorum predictorum ad dictum debitum, in
dicto termino Purificationis, plenarie persolvendum. In cujus rei testimonium, sigillum meum duxi
presentibus apponendum. - Actum in castris juxta Cesaream, anno Domini M° CC° quinquagesimo
primo, mense junio.
Sceau en cire blanche sur simple queue de Jean de Beaumont, chambrier. ( Inventaire, n°236.)

J//315
Toulouse, VII, n°95.
3949 - Milhaud. 1251. 5 juillet.
Original
Instrumentum quo Guillelmus de Barreria, spontanea sua voluntate, domino suo Alphonso, comite
Tholosae et marchione Provinciae, praesente et interrogante, recognoscit se ab eo in feodum tenere
villam Aiguilonq... cum tenemento, et quidquid habet apud Montilium, Roquetam, et in pertinentiis... -
"Acta sunt hec apud Amilianum, v. die introitus mensis julii, regnante Lodoico Francorum rege, et
eodem domino Alfonso Tholosano comite, et R(aimundo) episcopo, anno M° CC° L° primo ab
incarnatione Domini. Testes presentes interfuerunt R(aimundus), episcopus Tholosanus, dominus
Philippus ecclesie S. Ylarii Pictavensis thesaurarius, etc..."

J//197
Champagne, V, n°74.
3950 - 1251. 21 juillet.
Original scellé
Vente faite à Thibaud de Champagne par Jean Bureiz de Saint-Vrain, de tout ce qu'il possède à Sainte-
Livière.
Je Jaques, doiens de la crestienté de Morcourt, fas savoir à tous ceus qui ces lestres verront et orront, que
Jehans Bureiz de Saint-Verain, escuiers, establiz en ma presance, a recouneu que il a vendu à Thiebaut
noble par la grace de Dieu roi de Navarre, conte palaïs de Chanpaingne et de Brie, quanque il a à Saint-
Liever-la-Ville en Pertois, si comme en dismes, en terrages, en bans, en justices, en fours, en céns en
toutes manières et en tos preus pour XLV. libres de fors de Chanpaingne des quex il a recouneu que il est
paiés. Et ce vendage a il promis à garentir au roi et à ces oirs ; et si i a obligié toutes ces choses muebles et
non muebles pour le garantir vers toutes gens qui vouront venir à droit. Et Marguerite, sa fame, establie
en ma presance a loé et otroié ces convenances et cest vandage deseurdit et a fiancié que en ces choses
desordites ne reclamera riens d'or en avant, ne fera reclamer pour raison de douaire ne por autre raison ;
et si a renoncié en cest fait à teus droiz qui li pouroient aidier et le roi grever. En tesmoingnage de ceste
chose j'ai seelé ces lestres de mon seel par la requeste de Jehan et Marguerite sa fame, en l'an de grace M.
CC. LI., eu mois de joingnet, la veille de la Maselainne.
Traces de sceau pendant sur double queue.

J//176
Tours, III, n°1.
3951 - Villeneuve-le-Roi. 1251. Juillet.
Original scellé
Reginaldus Parisiensis et Guldo Autissiodorensis episcopi se vidisse testantur litteras compositionis
initae, anno 1249, mense decembri, inter dominum regem Ludovicum et Droconem de Melloto, "super

171
Archives nationales (France)

castris Lochyarum et Castellionis super Ayndram et eorum castellaniis." - "In cujus rei testimonium,
sigilla nostra presentibus litteris duximus apponenda. Actum apud Villam-Novam juxta Senones, anno
Domini M° CC° quinquagesimo primo, mense julio."
Deux sceaux pendant sur double queue :
1. Renaud de Corbeil, évêque de Paris. ( Inventaire, n°6789.)
2. Gui de Mello, évêque d'Auxerre. ( Inv., n°6481).

J//311
Toulouse, V, n°67.
3952 - Tournel. 1251. Juillet.
Original scellé
Litteroe pariagii initi inter abbatiam Tyernensem et Alphonsum, comitem Tholosoe.
Nos, frater Bertrandus, humilis abbas Tyernensis, totusque ejusdem loci conventus notum facimus
universis quod nos, considerata et diligenter inspecta utilitate monasterii nostri, et habito prudentium
virorum consilio diligenti, pro bono pacis et observancie regularis que fere penitus deperibat propter
vexationes, rapinas, incendia, homicidia et alias maletractaciones quas diutissime passi sumus, tam a
domino Tyernensi quam ab aliis pravis hominibus inmisericorditer et intolerabiliter persequentibus nos,
et homines nostros, et res nostras in Tyernisio consistentes ; fere humano penitus destituti consilio et
auxilio, ad illustrem et nobilissimum virum dominum Alfonsum, comitem Pictavensem et Tholosanum,
clare memorie regis Ludovici filium, ob spem pacis et defensionis, nos dictus... (sic) abbas, de communi
assensu dicti conventus accessimus, ab ipsius clementia super premissis salubre consilium et remedium
postulantes, cui propter hoc, salvo jure alieno, fidelitatem fecimus, prestito juramento de rebus
temporalibus ad abbatiam et monasterium nostrum pertinentibus, et ut, per se et per suos, attentius et
affectuosius ad defensionem nostram et hominum nostrorum intenderet, ipsum et ejus heredes in
perpetuum associavimus nobis in burgo nostro monasterii Tyernensis, videlicet in omni justicia majori et
minori, jurisditione, dominio et districtu, in nundinis et mercato, in debitalibus, usagiis, juribus et in
omnibus que ibidem habemus vel habere debemus, exceptis illis que a dicta associatione excepimus, que
sunt inferius exprimenda. - Item associavimus ipsum et ejus heredes in omnibus terris, pratis, vineis,
pascuis, et in omnibus aliis temporalibus rebus, cultis et incultis, in parceriis, in censibus, redditibus et
in omnibus proventibus seu obventionibus, quas habemus vel habere debemus, contentis a via publica de
Culturis sicut ascenditur ad supercilium montis, qui dicitur Podius Rotondus, et a dicto supercilio
tenditur ad cortilium nostrum de Garofer, et ultra, sicut protenditur dictum supercilium, supra cortilium
qui dicitur Forcia, ad rivum de la Fora et ad ruppem de Margarida et ultra fluvium Dorolle, sicut
ascenditur ad fraxinum de Ruppe et venitur ad cortilium qui dicitur Costablia ; et exinde descenditur per
viam publicam ad crucem del Braide, et exinde per verticem collis qui est inter Dorollam et domum
Guillelmi de la Chasana, domicelli, et descenditur ad crucem de Chaorca, et exinde per cortilium quod
dicitur lo Pradet venitur ad fluvium Dore ; item, a parte meridionali, a supradicta via publica de Culturis
sicut descenditur per Gutam ad rivum de Busseroles, et sicut claudit dictus rivus versus monasterium et
descendit in fluvium Dore ; que omnia predicta, infra predictos fines contenta, a nemine tenemus. De
quibus predictis omnibus, prout superius exprimuntur, medietatem donamus et concedimus eidem
domino comiti et heredibus suis, et in perpetuum associando, ut monasterium et abbatiam nostram, cum
pertinentiis suis omnibus, personas nostras, conversorum, donatorum et familie nostre, et res nostras, et
bona nostra et hominum nostrorum, tam presentium quam futurorum, bona fide custodiant et
defendant, ea ratione quod ipse et heredes sui in perpetuum in manu sua nos retineant, et nulli alii nos et
successores nostros, et predictam associationem, seu donationem predicte medietatis sibi factam, donare
possint, seu permutare, vel alio modo seu titulo, in alterum transferre, nisi in domum Tyerni seu
monasterium vellent predicta transferre, si forte jus suum vellent eisdem donare. Aliam vero medietatem
premissorum nobis et monasterio nostro, sine diminutione aliqua, retinemus in perpetuum. Ballivus

172
Archives nationales (France)

vero ibidem a domino comite predicto de cetero institutus, vel instituendus in posterum, et unus de
fratribus seu conversis nostris, vel alius quilibet cui nos hoc commiserimus, levent et recipiant et
communiter inter se dividant obventiones seu redditus ville predicte et omnium premissorum, ex
quacumque causa provenerint seu obvenerint. Iidem vero ballivus domini comitis et ballivus noster, cum
de novo fuerint instituti, jurabunt, tactis sacrosanctis Euvangeliis, se fideliter observaturos omnia
supradicta. Ista vero, que inferius subnotantur, excepimus a predicta donatione seu associatione et
penitus amovimus, et in quibus dominus comes vel ejus heredes nichil reclamare possunt preter
custodiam et protectionem. In primis retinemus justiciam majorem et minorem domus nostre, videlicet
monachorum, conversorum, donatorum nostrorum et totius familie nostre infra ambitum domus nostre
vel abbacie seu clausuram, et hospitale pauperum, servitores, domum capellani, et ortum nostrum, et
unum molendinum infra clausure nostre ambitum, constitutum cum malleis et pertinenciis suis, et
unum furnum, in quibus libere et sine contradictione aliqua quicumque voluerint licite possint molere,
malleare et coquere, ita quod moltura et fornagium et precium malleorum sint totaliter nostra in
perpetuum. Item retinemus aream, in qua predictum furnum constituere debemus, et prata cum vineis
pertinentibus ad sacristariam. Preterea retinemus tres vineas quas clausos vocamus : videlicet, Alapit, et
clausum qui est inter Dorollam et castrum, cum domibus Malaura, et tercium clausum qui dicitur
Ardilers. Item retinemus census terrarum in quibus dominium non habemus et anniversaria nostra. Item
grangiam nostram, que dicitur Mansus, cum prato et quatuor sexteriatis terre in circuitu terre. Item
retinemus homagia fidelium et feodatalium nostrorum. Retinemus etiam pratum nostrum quod dicitur
Brolium, hoc salvo quod de eodem prato, si necesse fuerit, debemus tradere ad habitandum venientibus,
si alibi non haberemus terram competentem ad edificandum seu habitandum. Insuper nos damus, preter
omnia supradicta, eidem domino comiti unam sextariatam terre ad edificandum. Retinemus preterea
nobis in villa et infra fines prenominatos decimas minores et majores, et consuetudines seu jura
parrochialia. Et sciendum est quod in omnibus predictis locis erit justicia communis, exceptis ambitu
claustri, domo Dei et domo capellani superius nominatis. Hec autem omnia, prout sunt expressa
superius, volumus et concedimus, salvo jure alieno. Quod ut ratum et firmum permaneat, presentes
litteras sigillorum nostrorum munimine fecimus roborari. - Actum apud Tornolium, anno Domini
millesimo ducentesimo quinquagesimo primo, mense julii.
Traces de deux sceaux sur lacets de soie rouge et jaune.

J//316
Toulouse, VII, n°110.
3953 - Tournel. 1251. Juillet.
Original scellé
Radulphus de Rupe, vicecomes, notam facit pacem, inter se et Alphonsum, comitem Pictaviae et Tolosae,
initam super foresta de Rupe, quae quidem foresta a praefato comite dicto Radulpho in feudum
conceditur, salvo tamen jure venandi. - "In cujus rei testimonium, eidem domino comiti et ejus
heredibus presentes litteras sigillo meo proprio dedi sigillatas. - Actum apud Tornolium, anno Domini
millesimo ducentesimo quinquagesimo primo, mense julio."
Traces de sceau pendant sur cordonnet de fil.

J//441
De mutuis ultramarinis, n°13.
3954 - Au camp devant Césarée. 1251. Juillet.
Original scellé
Litteroe Philippi de Tociaco de quingentis libris a se in mutuum pro itinere transmarino acceptis.
Ego P(hilippus) de Tociaco, bajulus imperii Constantinopolitani, notum facio universis presentes litteras
inspecturis quod, cum excellentissimus dominus meus L(udovicus), Francie rex illustris, fecerit michi

173
Archives nationales (France)

mutuo tradi a Baldoino de Valencienes quingentas libras Turonensium, de denariis illustris A(lfonsi),
Pictavensis et Tholosani comitis, reddendas eidem comiti in Francia, ad instans festum Omnium
Sanctorum, ego dictum debitum promisi reddendum ipsi domino regi, vel mandato ipsius, in Francia, ad
sequentem Purificationem Beate Marie ; quantum ad hoc obligans eidem totam terram meam et omnia
bona mea, quousque sibi esset super dicto debito integraliter satisfactum. In cujus rei testimonium,
presentes litteras sigilli mei munimine roboravi. - Actum in castris juxta Cesaream, anno Domini M° CC°
quinquagesimo primo, mense julio.
Scellé en cire blanche, sur simple queue, du sceau de Philippe de Toucy, bayle de l'empire de
Constantinople, décrit dans l' Inventaire sous le n°11833. - Voyez Ducange, Histoire de l'empire de
Constantinople, p. 138, et Preuves, p. 7.

J//459
Monnaies, n°3.
3955 - Toulouse. 1251. Mardi 1er août.
Original
Charta Petri de Vicinis, senescalci Alphonsi, comitis Pictavice et Tolosoe, qua monetoe Tolosanoe
fabricam per tres annos Droi de la Moneda ejusque sociis concedit.
Manifestum sit omnibus presentibus et futuris quod nos, Petrus de Vicinis, senescalcus illustris domini
Alfonsi, comitis Pictavie et Tholose, pro eodem domino comite et nomine et loco ipsius, intendentes
utilitati ipsius domini comitis et terre ejusdem et comitatus ejusdem Tholose, et eadem utilitate cognita
et attenta, concedimus approbamus et donamus vobis, Droi de la Moneda et Stephano del Oli,
recipientibus pro vobis et Ugone de Guissello, fabricam monete Tholosanorum fabricande in civitate
Tholosana, promittentes nos curaturos et facturos, pro posse nostro, quod dictus dominus comes
potestatem monete fabricande vobis et dicto consocio vestro concedet et concessionem nostram
confirmabit, ad utilitatem vestram, plenarie et perfecte, sub forma et conventionibus infrascriptis, a
proximo festo Beate Marie augusti usque ad tres annos. Quam fabricam dicte monete faciendam ad
legem et pondus et numerum Turonensium, scilicet ad legem IIII or denariorum minus pogesia, et ad
pondus XVIII. solidorum et I. denarii pro marcha, ad marcham de Trias ; ita quod, si in tribus marchis
pecunie fabricate inveniantur L. IIII. solidi et quinque denarii, moneta exire debeat et liberari. De cujus
monete singulis c. libris VI. denarii ejusdem monete in pixide cum clavibus concludetur ( sic),
conservandis a custode et magistro monete, secundum consuetudinem monetarum domini regis, de
quibus in dicta pixide denariis repositis et inclusis fiat liberatio dicte monete ; qua liberatione facta cum
custode monete, ex tunc pro denariis liberatis in aliquo non teneamini. Tenemini tamen dare dicto
domino comiti de singulis miliaribus grossis singulis XX. V. libras ejusdem monete, quod miliare
grossum consistit et debet consistere, existis denariis, XI. centum et viginti quinque libris, et X. libris pro
fractis, officiis pertinentibus ad monetam omni voluntate magistri monete in dicta fabrica ordinandis ad
usus et consuetudines monete Nemausi domini regis. Promittimus etiam, nomine domini comitis, quod
billionus de tota terra domini comitis non exibit, sed totus billionus futurus venalis ad monetam
defferetur distraendus, sicut tenetur in moneta Nemausi domini regis ; quod fieri curabimus, curaturi
etiam quod idem faciet dominus comes. Adicitur etiam in forma et conventionibus supradictis quod, si
non possetis lucrari in singulis marchis duos denarios, quod ( sic) ex tunc ad faciendam fabricam dicte
monete minime teneamini, nisi quantum de vestra procederet voluntate ; qua dimissa, posset concedi alii
fabricanda. Recipimus etiam in deffensione nostra et guidagio et salvosa, vos, et omnes et singulos
officiales dicte monete, et servitores eorum, et mercatores quoscumque ad dictam monetam venientes,
ad usus et consuetudines monete Nemausi domini regis. Illud etiam promittimus quod nos faciemus
quod predicta moneta per totam terram domini comitis Tholose usualiter et curribiliter expendetur,
exclusis veteri moneta Tholosana et qualibet alia moneta, eo tamen salvo et retento quod nostra moneta
de Venneissino et moneta domini regis comuniter in terra nostra, cum predicta moneta nostra,

174
Archives nationales (France)

expendatur. Item fuit actum inter nos et vos quod nulli alii, infra predictum tempus, concedemus
fabricam dicte monete, nisi forte appareret aliquis qui offerret pro singulis miliaribus grossis, ultra XX.
V. libras dandas dicto domino comiti, LX. solidos. Quod si forte alii plus danti in forma predicta
concederetur, promittimus vobis quod nos conservabimus vel conservari faciemus vos indempnes, ad
cognitionem et dictum Odardi de Villaribus, senescalli Belliquadri et Nemausi, ad usum et
consuetudinem monete domini regis, et de expensis et dampnis factis occasione monete vel pertinentium
ad monetam. Promiserunt etiam dictus Droi et Stephanus del Oli et juraverunt fideliter properare dictum
opus ad utilitatem dicti domini comitis, et hoc idem facient jurari aliis consociis, et officialibus, ac
custodibus omnibus, bona fide. - Actum est hoc Tholose, in castro Narbonensi, primo die mensis augusti,
feria III., regnante Lodoico Francorum rege, et dicto domino Alfonso Tholosano comite, et R(aimundo)
episcopo, anno M° CC° L° primo ab incarnatione Domini. Testes presentes fuerunt ad hoc vocati et rogati
Petrus Bernardus de Chartres, de cujus consilio et voluntate dictus senescallus fecit predicta et concessit,
et dominus Sicardus Alamanni, Petrus Cristolli, Willelmus del Fraisse, magister Willelmus de Vauro,
juris periti, et ego Bernardus Aimericus, publicus Tholose notarius, qui, mandato utriusque predictorum,
hanc cartam scripsi. ABC. DEF. GHJ.
Voy. D. Vaissète, Histoire de Languedoc, t. III, p. 437, et Preuves, col. 490.

J//303
Toulouse, I, n°17.
3956 - Au camp devant Césarée. 1251, 11 août.
Original
Epistola Ludovici IX ad fratrem suum Alphonsum, comitem Pictavioe et Tolosoe, de rebus transmarinis.
Ludovicus, Dei gracia Francorum rex, karissimo fratri et fideli suo A(lfonso), Pictavensi et Tholosano
comiti, salutem et fraterne dilectionis affectum. Post recessum nuntiorum nostrorum, quos ad partes
destinavimus transmarinas, Bartholomei videlicet, capellani nostri, et Johannis de Domibus, militis, acta
sunt apud nos hec et circa partes Terre Sancte que inferius exprimuntur. Quidam admiratus, unus de
majoribustotius Egypti, dictus Feres Katay, qui, sicut celsitudini vestre jam scripsimus, venerat in partes
regni Jherosolimitani, cum duobus fere milibus Turcorum ad impugnandum soldanum Alapie et ad
recuperandum regnum Damasci, quod idem soldanus post mortem interfecti soldani Babilonie
occupaverat, moratus est assidue apud Neapolim civitatem, que distat a Cesarea circa per novem leucas,
ibidem per aliquod tempus succursum expectans, ubi paulatim venerunt ad ipsum aliqui de Egypto.
Soldanus autem Alapie, collecta multitudine bellatorum quos ex diversis partibus congregavit, magnum
et multo majorem exercitum misit circa partes predictas, ad exterminandos Babilonicos eosdem, qui,
adversus dictum exercitum Alapie pluries exeuntes, insidiabantur eisdem. Aliquotiens vero, cum
appropiarent acies hinc et inde, dictum fuit pluries apud nos et credebatur pro certo quod ad invicem
pugnare deberent ; sed tamen sese longius retrahebant. Sane recepimus aliquotiens nuntios hinc et inde,
quos nobis apud Cesaream destinarunt. Sed eorum verba nimis clausa fuerunt et nullius efficatie, ex
quibus etiam nulla jungi potuit concordatio treugarum. Siquidem, postquam venimus Cesaream, in
transquillo et quieto statu fuit exercitus Christianus, nec ex aliqua parte molestiam sustinuit vel
gravamen per aliquos Sarracenos, nec etiam per Beduinos, sicut multotiens solet accidere in exercitibus
citra mare. Fuit etiam assidue, per Dei gratiam, satis copiosa ubertas victualium et aliorum
neccessariorum in exercitu, et inter Acon et Cesaream iter liberum et securum, absque Sarracenorum vel
aliorum quorumcumque molestia, preterquam quod aliquando pyrate, sicut consueverunt facere circa
maritima, quibusdam per mare navigantibus dampna aliqua intulerunt, licet galeas et vasa armata ad
sumptus nostros teneremus in mari. A quibus tamen nuper vas quoddam, plenum hujusmodi corsariis,
captum fuit et, quia inde capta fuit justicia, hujus rei eventus aliis multum terroris incussit, ita quod
amodo liberior erit et securior erit via maris. Nuper siquidem, cum memoratus exercitus soldani Alapie,
transacto flumine, versus Neapolim, ubi predicti Turci Babilonie morabantur, propius accessisset,

175
Archives nationales (France)

soldano ipso apud Damascum remanente cum paucis, tandem, die sabbati post festum Beate Marie
Magdalene, prefatus admiratus Babilonie, una cum Turcis suis, cognito eorum accessu, non expectata
eorum multitudine cui resistere non poterat longe viribus inferior, castra amovit et a loco prodicto subito
recedens iter arripuit versus Gazam. Deinde subsequentes Alapini per partes illas transsitum fecerunt,
Babilonicis precedentibus, qui cum apud Gazam venissent, prosequentibus Alapinis et ad locum ipsum
tandem accedentibus, recesserunt iidem Babilonici fugientes et per desertum direxerunt versus
Babiloniam iter suum. Hee siquidem inimicitie et guerre, que hucusque durarunt et adhuc durant per
Dei providentiam inter hostes fidei Christiane, multum ipsi Christianitati perutiles et necessarie
extiterunt et esse poterunt, Domino concedente. Creditur enim verisimiliter et speratur quod, si nobis
presentialiter adveniret ex aliqua parte succursus, treugas bonas et utiles Christianitati reportare
possemus ab aliqua partium, vel forsitan ab utraque, propter quod neccessarium esset, maxime ad
presens, ut festinanter succursus aliquantus veniret et multum ad accelerationem negotii et nostrum ac
ipsius terre commodum proficeret et levamen. De statu nostro nosse vos volumus nos, per Dei gratiam,
sanos et incolumes apud Cesaream Palestine morari in castris, una cum exercitu Christiano, circa
firmaturam fortericie civitatis ejusdem insistentes. Et, cum jam pro magna parte processum sit in
operibus murorum, nunc etiam ad confirmacionem operis, assidue laborando, de die in diem operari
facimus ad muros pariter et fossata. Denique de statu karissime domine et matris nostre, vestro,
karissimi et fidelis nostri K(aroli), Andegavie et Provincie comitis, et karissime sororis nostre, quem
semper audire prosperum affectamus, et de rumoribus partium nostrarum, quotiens oportunitas
nuntiorum affuerit, curetis nos reddere certiores. - Datum in castris juxta Cesaream Palestine, anno
Domini M° CC° quinquagesimo primo, in crastino Sancti Laurentii martyris.
Voyez Labbe, Éloges historiques des rois de France, p. 656.

J//344
Élections, n°11.
3957 - 1251, 11 août.
Original scellé
Litteroe prioris et conventus S. Audoeni Rothomagensis, quibus a Blanca, Francioe regina, abbatis
eligendi licentiam petunt.
Christianissime generisque prosapia precellenti illustrissime domine B(lanche), divina providentia
Francie regine, sibi subditus et devotus frater J., prior Sancti Audoeni Rothomagensis, ejusdemque loci
grex humilis desolatus, cum oratione jugi, salutem eternam in omnium salutari, regnique terreni cum pia
progenie gubernacula feliciter possidere. Cum super veheementi ( sic) desolatione felicis memorie
H(ugonis), quondam abbatis nostri, qui viam universe carnis nuper est ingressus, unde et corda et verba
nostra dolore sunt plena, non modice perturbemur, regie dominationi vestre gemebundis precibus
supplicamus, quatinus fratribus nostris presentium latoribus, quos ad vos mittimus loco nostri, eligendi
nobis pastorem licenciam, quod in vobis est, misericorditer concedatis, ne mora, que ad se trahere
pericula consuevit, super hoc nostrum dampnificet monasterium vel perturbet. - Datum in crastino Beati
Laurencii, anno Domini M° CC° quinquagesimo primo. - Bene cum vestris liberis valeat vestra regia
sublimitas per tempora longiora.
Scellé en cire verte, sur simple queue, du sceau de l'abbaye de Saint-Ouen de Rouen, décrit dans l'
Inventaire sous le n° 8358. - Voy. Du Monstier, Neustria Pia, p. 32, et Pithou, Preuves des libertés de
l'Église gallicane, part. II, p. 75.

J//247
Bourgogne, I, n°37. 8.
3958 - Milan. (1251.) 25 août.

176
Archives nationales (France)

Copie authentique
Litteroe Innocentii papoe IV de moneta Salinensi.
Innocencius, episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio nobili viro J(ohanni), comiti Burgondie,
domino Salinensi, salutem et apostolicam benedictionem. Efficax tue devotionis meretur affectus ut
peticionibus tuis, quantum cum Deo possumus, favorem et gratiam impendamus. Cum igitur, sicut
peticio tua nobis exhibita continebat, carissimus in Christo filius noster Willermus, rex Romanorum
illustris, faciendi cudi monetam in villa tua Salinensi, quam ab eo tenes in feodum, tibi concesserit
facultatem, prout in litteris suis inde confectis plenius continetur, nos, tuis supplicationibus inclinati,
quod ab eodem rege super hoc provide factum est ratum et gratum habentes, id auctoritate apostolica
confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus, tenorem litterarum ipsarum presentibus de
verbo ad verbum inseri facientes, qui talis est : - Willelmus, Dei gratia Romanorum rex, etc. ( Vide supra,
n° 3934.) - Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre confirmationis infringere, vel ei ausu
temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis. Dei et
Beatorum Petri et Pauli, apostolorum ejus, se noverit incursurum. - Datum Mediolani, VIII kalendas
septembris, pontificatus nostri anno nono.
Inséré dans un vidimus donné au mois d'octobre 1289 par Hugue, abbé de la Charité, diocèse de
Besançon.

J//732
Eaux et Forêts, n°68.
3959 - 1251, Août.
Original scellé
Johannes de Germaincourt et Reginaldus, ejus filius, Blancoe, Francioe reginoe, quamdam piscariam
vendunt.
Petrus, miseracione divina Meldensis ecclesie minister humilis, universis presentes litteras inspecturis,
salutem in Domino. Notum facimus quod, in nostra constituti presencia, Johannes de Germain-court,
miles, et Reginaldus ; ejus filius, recognoverunt se vendidisse imperpetuum excellentissime domine
Blanche, Dei gratia Francie regine, que tenebat in dote, ut dicitur, terram Valesie, et heredibus suis
regibus Francie, omnem aquam et piscariam quam ipsi habebant inter vivarium dicte domine regine,
quod vulgaliter Tanejaux nuncupatur, et molendinum de Anteilli supra situm, videlicet pro viginti libris
Parisiensium in peccunia numerata eisdem solutis et traditis, prout ipsi confessi sunt coram nobis. Hanc
autem vendicionem nobilis mulier Eremburgis, uxor predicti Johannis, coram nobis voluit, laudavit et
concessit et quicquid juris in omnibus supradictis habebat et habere expectabat, sive jure dotis, sive jure
hereditario, sive donacione propter nupcias, sive quolibet alio modo, spontanea voluntate sua et sine
coactione aliqua imperpetuum quitavit. Et, fide corporali in nostra manu prestita, creantaverunt omnes
predicti, Johannes et Eremburgis, ejus uxor, et Reginaldus, eorum filius, quod in supradictis aqua et
piscaria per se vel per alium aliquid non reclamabunt nec reclamari facient in futurum. In cujus rei
testimonium, ad peticionem eorumdem Johannis, Eremburgis et Reginaldi, presentes litteras sigilli
nostri impressione duximus roborandas. - Actum anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo
primo, mense augusto.
Sceau de Pierre de Cuisy, évêque de Meaux ; cire verte, double queue ; décrit dans l' Inventaire sous le n°
6702.

J//318
Toulouse, IX, n°103.
3960 - Au camp devant Césarée. [1251.] Lundi 25 septembre.
Original

177
Archives nationales (France)

Litterœ Ludovici regis dominœ Blancœ, matri suœ, de mutuis ultramarinis.


Excellentissime et karissime domine et matri sue B(lanche), Dei gratia Francorum regine illustri,
Ludovicus, eadem gratia Francorum rex, salutem et cum sincera dilectione paratam ad ipsius beneplacita
voluntatem. Litteras quorundam baronum et militum, quas penes nos habebamus, super mutuis sibi
factis, excellentie vestre mittimus in presenti scrinio cum aliis litteris nostris, ut illis, qui pecuniam sive
mutuum sibi factum persolverint, littere sue reddantur, ne possent eis, si retinerentur, in periculum aut
incommodum redundare. - Datum in castris juxta Cesaream, die lune ante festum Beati Michaelis.
La date, incomplète par elle-même, est déterminée par la mention du séjour de Louis IX, au camp devant
Césarée.

J//312
Toulouse, VI, n°3.
3961 - Milhaud. 1251. 30 septembre.
Original scellé
Litteræ Johannis de Arcisio, Ruthenensis diœcesis senescalci, Alphonsum, comitem Pictaviæ et Tolosæ,
consulentis de questione pazagii, quod "consules et homines de Amiliano" asserebant per violentiam
domini Raimundi, defuncti comitis Tolosæ, a se extortum fuisse. Prædictus autem senescalcus litteras
profert dominæ Blancæ, Franciæ reginæ, quæ consuetudines et libertates civitatis Amiliani servari jubet,
necnon duas Sicardi Alamanni epistolas, qui Raimundum de Podio præfatis Amiliani consulibus mittit,
super dicto pazagio inquisitionem facturum. - "Datum apud Amilianum, anno Domini M° CC° LI°, pridie
kalendas octobris."
Scellé en cire brune, sur lacets de couleurs variées, du sceau de Jean d'Arcis, sénéchal de Rouergue,
décrit dans l' Inventaire sous le n° 5146.

J//310
Toulouse, V, n°27.
3962 - Vaison. 1251. 1 er octobre.
Original scellé
Faraudus, Vasionensis episcopus, ejusdemque ecclesiæ capitulum, Guidoni Fulcodii plenariam dant
potestatem pronuntiandi de juribus a se ipsis, necnon ab Alphonso comite Pictaviæ et Tolosæ, in castro
et civitate Vasionensi, vindicatis. - "In horum autem testimonium, nos dictus Vasionensis episcopus et
Vasionense capitulum presentem paginam sigillorum nostrorum munimine roboramus. - Datum apud
Vasionem, kalendis octobris, anno Domini M° CC° LI°."
Deux sceaux en cire jaune sur double queue :
1. Faraud, évêque de Vaison ; sceau décrit dans l' Inventaire sous le n° 6925.
2. Chapitre de Vaison ; Inventaire, n° 7350.
Voy. le Gallia Christiana, t. I er, col. 928. D.

J//323
Toulouse, XIV, n°88.
3963 - 1251. 17 octobre.
Original
Petrus de Vicinis, senescalcus Tolosanus et Albiensis, dat "ad manulevandum Bertrando Roca," et
quibusdam aliis, "Petrum de Biterri et Willelmum de Sancto Amancio, scilicet personas eorum, quos
bajulus suus Cordue quibusdam occasionibus ceperat..., sub obligatione omnium bonorum" dicti
Bertrandi Roca, sociorumque ipsius. - "Hoc fuit factum XV die exitus mensis octobris, regnante Lodoico,
Francorum rege, et Alfonso, Tholosano comite, et R(aimundo) episcopo, anno M° CC° L° primo, ab
incarnatione Domini. - Hujus rei sunt testes : dominus Sicardus Alamanni et Poncius Astoaudi, etc... et

178
Archives nationales (France)

Bernardus Aimericus, qui cartam istam scripsit."

J//193
Champagne, I, n°35.
3964 - 1251. Octobre.
Original scellé
Hommage de Gautier, seigneur de Vignory, à Thibaud, comte de Champagne.
A son très chier et très noble seigneur Th(iebaut), par la grace de Deu roi de Navarre, conte de
Champaignie et de Brie palatin, Wautiers, sires de Waingnourri, salut et amor entiere et deu servise. Sire,
ge vos fais savoir que ge tieng le bourc de Wuaignourri de vos et repris et tieng le chastel de Waignourri
de vos, pour le defaut des couvenances qui furent entre vos et le duc de Milant, conte de Bourgoignie,
dou mariage de voz enfanz. Et ce ai ge coneu par devant mon seigneur Jehan de Toroto, qui est en vostre
leu es contéez de Champaignie et de Brie, et par devant mon seigneur Jehan Barre. En tesmoing de la
quele chose et por ce que ce soit ferme chose et estable, j'ai fait seeler ces presentes letres de mon seel. -
Ce fu fait en l'an de l'incarnation Nostre Seigneur Jhesu Crist mil et deus cenz et cincquante un, ou mois
d'octobre.
Traces de sceau pendant sur double queue. - Voy. t. II, n° 1738.

J//197
Champagne, V, n°75.
3965 - 1251. Octobre.
Original scellé
In presentia Adam, decani "christianitatis de Donna Maria et de Monsterello, Tullensis diocesis, ...
Garnerus de Gironcort, armiger, et Isabellis, uxor sua," confitentur se "vendidisse et in perpetuum
concessisse illustrissimo viro Th(eobaldo), Dei gratia regi Navarre, Campanie et Brie comiti palatino,
quindecim sextarios bladi annui redditus..., quos habebant apud Secrutum..., et quindecim solidos annui
census, quos habebant apud Wasnou ad Dominas..., precio viginti librarum Pruviniensium." - "In cujus
rei testimonium, presentes litteras, ad peticionem dictorum Garneri et ejus uxoris, sigillo nostro
sigillavimus. - Datum anno Domini M° CC° quinquagesimo primo, mense octobris."
Traces de sceau pendant sur double queue.

J//294
Bigorre, n°6.
3966 - L'Escale-Dieu. 1251. 3 novembre.
Copie authentique
Testamentum Petronœ, comitissœ Bigorrœ.
Notum sit omnibus presentibus et futuris quod domina Petrona, comitissa Bigorre, posita in sua
infirmitate et graviter laborans, in sua tamen bona memoria existens, tale condidit testamentum. - In
primis concedit quod tenetur Vitali Gasco de Tarvia, in debito, c. solidis Morlanorum pro regula de Yvas,
et debet eidem Vitali XVIII. solidos pro calciamentis, que dicta domina comitissa misit regine Anglie, et
etiam debet Vitali XIII. solidos et dimidium propter tunicamunam, qua ( sic) sibimanulevavit. Item
dictus Vitalis Gasco tenetur prefate domine comitisse, post receptionem debiti quod debebat eidem Vitali
dominus Boso, bone memorie, quondam comes Bigorre, persolvere M. solidos Morlanorum, et hoc sit (
sic) dominus Arnaldus Raimundi, episcopus Bigorre, et dominus Peregrinus de Levitano, de denariis
quos debuit recipere de terra Bigorre, videlicet XII. denarios de quolibet homine. Preterea tenetur dictus
Vitalis Gasco pro domina comitissa fidejussor uxori quondam Petri W. de Peiruce, pro quodam debito,
quod erat predicti domini comitis, de quo debito pars quedam est persoluta et quedam persolvenda. -
Item dicta domina comitissa debet Guillelmo de Naanhne ( ?) VI. solidos VI. denarios. Item debet al

179
Archives nationales (France)

Bitort de Tarvia XL. solidos pro uno armario, de debito quo tenebatur dominus Boso, comes Bigorre, cui
Bitort de Tarba dicit domina comitissa quod simonadgium de Tarba jamdiu ei concesserat, et adhuc
concedit quod teneat, quousque singulis annis de eodem simonadgio sit predictum debitum persolutum.
Item debet à na Bona ( ?) de Domi XXI. solidos III. denarios. Debet à'n A. ( ?), filio Petri B., apud
Ortesium, L. solidos. Item filius Petri del Arrey petit ab ipsa quingentos solidos, set, cum ipsa non
habebat hoc in memoria, petit a domina Mata, filia sua, quod componat cum ipso, ut levis ( sic) poterit.
Item Augerio d'Escabas debet quinquaginta solidos ; cum etiam ipsa ingnorat quod debeat domine
marquese d'Escalas et filio ejus, Guilelmi ( sic), hoc ponit super conscientiam dicte domine marquese,
ipsa vivente, et si ipsa non superesset, super conscientiam Guillelmi, filii ejus, qui dicant super hoc
veritatem et de sua veritate credantur. Item debet Peregrino d'Anos CC. solidos. - Item dominus Simon
de Monteforti, comes Lyncestrie, tenetur dicte domine comitisse singulis annis, ex quo suscepit terram
Bigorre, dare septem milia solidorum Morlanorum, de quibus pro mille solidis concesserat eidem
comitisse villam de Bays et redditus pertinentes ad eandem, quos redditus unius anni semel
tantummodo percepit. Preterea persolverat Simon comes de residuis VI. milibus solidorum, quos
annuatim debebat dare dictus comes prefate domine comitisse, IIII or milia et quingentos solidos
tantum ; remanet ergo debitum, usque ad tempus istud, XV. milia et quingenti solidi Morlanorum de
tribus annis transactis. Petit ergo dicta domina comitissa supplicatione humili et requirit, pro domino
Jhesu Christo, a domino predicto Simone, comite Lincestrie, quod prefatam pecuniam suis
testamentariis plenarie persolvat, ut de supradicta pecunia ejusdem comitisse ordinium valeant
adimplere. Preterea ordinavit et disponit prefata domina comitissa quod pecunia, quam Guillelmi ( sic)
d'Escalas debet deferre de terra de Cabanas, tradatur integre abbati Scala ( sic) Dei et G. de File, ut ipsi
custodiant, quousque ordinium perficiatur, sicuti in carta ista jam est positum et inferius etiam plenius
exprimetur. - Item vacce omnes et oves, porci et boves, et bladum ac vinum, permittentes ( sic) proprie
ad dominam comitissam, ubicumque sint, integre et sine diminutione tradantur eisdem abbati et G. de
File, ut de eisdem eciam ejusdem ordinium copleatur ( sic). Ponit etiam domina comitissa in arbitrio
domini abbatis Scala ( sic) Dei et G. du File de domina Trona, que diu et fideliter servivit ei, et de aliis
servientibus suis, ut abbas et G. de File ipsi de rebus domine comitisse benefaciant eas, secundum quod
viderint expedire. - Item, sicuti primo elegerat fraternitatem et sepulturam in monasterio Scala ( sic) Dei,
modo iterum ibidem eligit sepeliri. Omnia vasa argentea et aurea, et omnes vestes suas, et omnes
pannos, sive sint de lino vel de lana, et ornamenta sua, sive sint sui corporis sive capelle sue, et reliquias
Sanctorum, quas habet, sive sint de serico, sive de argento vel auro, sive in anulis vel lapidibus preciosis,
et sarracenos suos, omnia ista ordinavit in helemosinam monasterio Scala ( sic) Dei. Preterea de aliis
rebus mobilibus, quas ipsa habet, et de hiis, que sibi debentur, mandat quod sua debita et suum
ordinium a testamentariis, prout ab ipsis haberi poterunt, persolventur, et, si aliqua superhabundaverint
de predictisrebus, illalargiantur in helemosinam integre abbati et conventui Scala ( sic) Dei. Si forte de
rebus predictis non posset ordinium perfici, heres, qui successurus est, satisfaciat de redditibus terre
Bigorre ad arbitrium spondalariorum, quousque ejusdem comitisse ordinium et debita sint integre
persoluta. - Item ordinat et disponit domina comitissa et mandat ac precepit curie Bigorre quod nullum
faciant omagium heredi, quousque domina Mata, filia ipsi ( sic), de possessionibus, quas pater ipsius
dominus Boso, quondam comes Bigorre, habebat vel habere debebat in terra et honore de Cabanes,
habeat plenarie jus suum. Et si forte heres, quod absit, super hoc maliciose vellet contraire, predicta
curia Bigorre prefate hue suc, ocilicet domine Mate, de omadgio teneantur, quousque hoc esset integre ac
fideliter adimpletum. Item ordinat et disponit prefata domina Petrona, comitissa Bigorre, et mandat ac
precepit quod donatio, quam fecit monasterio Scala ( sic) Dei, scilicet de domo que dicitur Vicaria in
Bagneres ( ?), et molendinis, ac batans, et casalibus de Sancto Martino et Peyrabuzan, et de agricultura et
viridariis, et de terra de Pomares, sicuti in instrumento super hoc confecto apud Burdegalam plenius
continetur, ab herede inviolabiliter observetur. Et supplicat dicta domina comitissa domino Simoni de
Monteforti, comiti Lincestrie, quod hoc faciat firmiter observari, ponens istud in periculo anime ipsius

180
Archives nationales (France)

prefati comitis Lincestrie, si super hac donatione, ab ipsa facta, consenserit seu dissimulaverit, vel per se,
vel per aliquem alium procuraverit aliqua diminuere, vel ausu temerario revocare. Item ordinavit quod
debita domini Bosonis, quondam comitis Bigorre, mariti sui, de terra Bigorre et redditibus suis
persolvantur, et rogat dominum comitem Lincestrie supradictum quod, quamdiu terram predictam
Bigorre tenuerit, debita supradicta persolvere creditoribus secundum exitum reddituum non obmittat. Si
forte temporibus suis, quibus tenuerit terram superius memoratam, debita supradicta non fuerint
integre persoluta, heres succedens satisfaciat creditoribus de debitis supradictis ; quod nisi facere
voluerit, curia Bigorre pro sacramento et fidelitate, qua dicte domine comitisse tenetur, adimplere
compellant heredem superius memoratum. Si forte debita aliqua peterentur, que non essent certa vel
probata, talibus petentibus a predicto herede respondetur ( sic) de consilio et assensu curie Bigorre et
sapientum virorum ejusdem terre. - Item dicta domina Petrona, comitissa Bigorre, constituit heredem in
dicto comitatu Bigorre dominum Esquivatum, nepotem suum, filium filie sue, scilicet domine Elis ; qui
Esquivatus si, quod absit, absque filio legitimo, vel filia legitima, ingrederetur viam universe carnis,
mandat et precepit dicta domina Petrona, comitissa Bigorre, quod dominus Jordanus, frater dicti domini
Esquivatii (sic), habeat et hereditet dictum comitatum Bigorre ; quod et si tempore dictus dominus
Jordanus absque filio legitimo, vel filia legitima, de hoe nequam et seducibili seculo tolletur, quod divina
pietas non permittat, vult, mandat et constituit dicta domina P(etrona), comitissa Bigorre, quod
comitatus ejusdem dicte terre de Bigorre ad domine Mate filie sue dominium deveniat, ipsamque
constituit dominam et heredem, et, post ipsam dictam dominam Matam, suam legitimam successionem.
- Item dicta domina Petrona, comitissa Bigorre, a multis astantibus coram ipsa, dum in extremis
laborabat, super facto et debito, quod archiepiscopus Auxitantus (sic) ab ipsa petebat, diligentissime
requisita, dixit et protesta (sic) est in periculo anime sue quod memorato domino archiepiscopo
Auxitannensi, nec predecessoribus suis, unicum denarium non debebat, nisi ratione cujusdam
testamenti, quod retro transactis temporibus condiderat, quod testamentum, cum voluit et sibi placuit,
potuit diminuere, augere seu eciam transmutare et ad nichilum penitus redigere secundum suam
propriam voluntatem. - Item dicta domina P(etrona), comitissa Bigorre, statuit et ordinat testamentarios
et spondelarios hujus presentis testamenti venerabiles patres, dominum episcopum Bigorritanum, et
dominum episcopum Convenarum, et dominam Matam, suam dilectissimam filiam, et dominum
abbatem Scala (sic) Dei, et dominum commendatorem militie Templi de Borderas, et nobilem virum
dominum Peregrinum de Lavedano, et G. de File, burgensem de Bagneras ; et supplicat humiliter et
devote unicuique testamentariorum et spondalariorum per se et omnibus insimul, ut presens
testamentum, ab ipsa devotissime et in ultima conditum voluntate, secundum posse suum in omnibus et
per omnia connentur perducere ad effectum. Item dicta domina Petrona, comitissa Bigorre, ad majorem
confirmationem et ad majus testimonium hujus sui testamenti, sigillum proprium precepit et fecit
apponere in testimonium veritatis. - Testes hujus testamenti sunt, qui hoc viderunt et audierunt et a
sepedicta domina P(etrona), comitissa Bigorre, fuerunt attentissime deprecati ut omnium in hac carta
superius memoratorum veritatis testimonium perhiberent, venerabiles abbates de Portoglonio et de
Flarano, qui tunc temporis in monasterio Scala (sic) Dei divino nutu personaliter existerunt (sic), et
presens instrumentum suorum sigillorum signaculis munierunt. Sunt vero et alii testes modo supradicto,
videlicet frater Bonus Filius, prior Scala (sic) Dei, et Sancius Filia, burgensis de Bagneras, et magister
Johannes d'Enbaca, et frater Bernardus d'Argelès, monachus Scala (sic) Dei, qui presentem cartam
scripsit. - Actum est hoc testamentum in hospitali monasterii Scale Dei, in quo ipsa decessit, anno Verbi
pro redentione humani generis incarnati M° CC° L primo, tercio nonas novembris. Et domina Mata, filia
dicte domine Petrone, comitisse Bigorre, presentem cartam sui sigilli munimine roboravit, ad
perhibendum testimonium veritatis. Abbas etiam Scale Dei, qui presens fuit omnibus memoratis, pro
majori certitudine sigillum suum posuit huic carte.
Ce testament, transcrit et authentiqué le 30 août 1283 par Vital de Carrette, notaire de Tarbes, est inséré
dans un vidimus délivré le samedi 25 novembre 1301 par Guillaume Thibout, garde de la prévôté de

181
Archives nationales (France)

Paris. Le texte en est très-défectueux. - Voyez ci-dessus le n°3933, Marca, Histoire de Béarn, p.827,
Merlet, Bibliothèque de l'École des Chartes, t. III, 4 e série, p.305 et suiv., d'Arbois de Jubainville,
Histoire des comtes de Champagne, t. IV, p.376.

J//309
Toulouse, V, n°10
3967 - [1251. Avant le 24 novembre.]
Original scellé
Epistola Bonifacii, abbatis Cisterciensis, Alphonso, comiti Pictavensi et Tolosano, directa, de quadam
pecunia monasterio Cisterciensi a Raimundo defuncto comite debita.
Salutat reverenter abbas Cistercii nobilissimum dominum Alfonsum, comitem Tholosanum, et mittit ei
presentem scripturam ut plenum et planum possit habere consilium super negocio quod habet cum eo,
super quo dies est assignata Parisius ad quindenam Omnium Sanctorum. ( Sequuntur tres litterae, a
Raimundo, comite Tolosano, mense novembri 1231 datae, quas supra videre est, n os 2164, 2168 et
2165.) - Istas supradictas litteras fecit nobilis vir R(aimundus), quondam comes Tholosanus, ut plene et
secure provisum esset abbacie Cistercii de elemosina duum milium marcharum, ab ipso comite facta
eidem domui Cistercii, et cum postea, tempore procedente, domus Cistercii, existens in pacifica
possessione redditum sibi assignatorum in redditibus ville Mermande, recepisset sexcentas marchas de
eisdem redditibus, et nuncii ejusdem domus similiter jam recepissent ducentas marchas pro quarto
anno, idem comes abstulit eis per violenciam redditus supradictos quarti anni, privando eciam eosdem
de facto recipiendi annuatim, sicut ordinatum fuerat, ducentas marchas in supradicta villa Mermande. Et
cum predecessor noster, vir venerabilis, W(illemus) frequenter requisisset a dicto comite ut et dictas
ducentas marchas quarti anni eidem restitueret, et residuum elemosine ipsum permitteret pacifie
possidere, non negavit idem comes debitum, sed per patentes litteras respondit ei, secundum quod
inferius continetur : Venerabili patri, etc. ( Sequitur forma litterarum Raimundi comitis, anno 1239
datarum, quas supra videsis n°2792.) - Cum igitur ex tenore supradictorum instrumentorum manifeste
appareat quod bone memorie R(aimundus), comes Tholosanus, tenebatur abbacie Cistercii in duobus
milibus marcharum, exceptis sexcentis quas dicta abbacia jam recepit, tenebatur eciam ad ducentas
marchas pro quarto anno restituendas, quas per violenciam nunciis ejusdem abbatie abstulit ; tenebatur,
inquam, ad supradicta, quia per firmam stipulacionem seipsum obligavit ; obligavit eciam heredes suos
et ballivos heredum suorum et redditus ville sue de Mermanda in tantum ut, si ipse vel sui
contravenirent, voluit et mandavit episcopo Agennensi ut ballivum de Marmanda excommunicaret et
ipsam totam villam subiceret interdicto ; supplicat serenitati vestre, domine comes Tholosane, abbas
Cistercii et conventus ut eisdem reddatis vel reddi faciatis mille quadringentas marchas argenti pro
salute anime vestre et.. (sic), comitis defuncti, cum vos ad hoc teneamini sicut et ipse comes tenebatur,
quia vos per Dei gratiam estis ejusdem heres legittimus, et, secundum omnia jura, heres qui habet
emolumentum hereditatis debet onera pariter supportare. Nec habet in hac parte locum exceptio
coactionis seu timoris, quia ista pax et ista elemosina data fuit et facta fere per triennium post aliam
pacem generalem et quia abbatia postea per triennium in pacifica et quieta fuit possessione, percipiendo
ducentas marchas argenti annuatim, sine aliqua supradicti comitis contradictione et suorum. Unde
attendatis diligenter, nobilissime domine, ne acquiescatis aliquorum consiliis qui forte vobis placere
intendunt, vel quia non auderent vobis rectum dare consilium ob timorem et favorem magnitudinis
vestre. Nam, si, per sinistrum consilium, rem alienam retineretis, hoc non esset sine detrimento anime
defuncti et gravi periculo anime vestre et dampno saltem temporali abbacie Cisterciensis
Traces de sceau pendant sur double queue. - Cette lettre n'est pas datée, mais elle est nécessairement
antérieure à l'accord intervenu entre l'abbé Boniface et le comte Alphonse le 24 novembre 1251, accord
qui satisfit aux justes réclamations des moines de Cîteaux. Voy. les numéros suivants.

182
Archives nationales (France)

J//308
Toulouse, IV, n°68
3968 - Saint-Port-sur-Seine. 1251. 24 novembre.
Original scellé
Bonifacius, abbas Cisterciensis, notum facit se, pro conventu suo, composuisse cum Alphonso, comite
Pictaviae et Tolosae, super mille et quadringentis marchis argenti, quas domui Cisterciensi Raimundus,
quondam comes Tolosanus, debebat. Praefata domus Cisterciensis centum marchas argenti quotannis
per manum ballivi Marmandae, usque ad plenam solutionem, percipiet. - "In hujus rei testimonium et
munimen, presentibus litteris sigillum nostrum duximus apponendum. - Datum apud Sacrum Portum,
anno Domini M° CC° L° primo, in crastino Beati Clementis martiris."
Fragment de sceau en cire verte sur simple queue. - Voy. les n os 3967 et 3969.

J//311
Toulouse, V, n°68
3969 - Paris. 1251. Novembre.
Minute
Alphonsus, comes Pictavensis et Tolosanus, abbati Cisterciensi centum marchas argenti, quotannis in
festo Purificationis Beatae Maariae percipiendas, assignat, "quousque eidem abbati... de.. mille et
quadringentis marchis", a Raimundo, defuncto comite, debitis, "plene et integre fuerit satisfactum...
Predictis autem omnibus... Johanna, comitissa Tolose, consentit." - "In cujus rei testimonium et
munimen, nos et predicta comitissa, uxor nostra, presentibus litteris sigilla nostra duximus apponenda. -
Actum Parisius, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo primo, mense novembri."
Voyez les numéros précédents.

J//201
Champagne, IX, n°32
3970 - 1251. Novembre.
Original scellé
Rachat d'une rente de quatre-vingts livres, que Thibaud, comte de Champagne, payait à Gui Roland,
chevalier.
A touz ceus qui verront et oront ces presentes letres, freres Roberz, prieus de Saint Pierre de Bar sur
Aube, freres Jehanz, prieus de Sainte Jermainne de sus Bar sur Aube et Guiz, deiens de la crestianté de
ces meimes leus, salut an Nostre Seignor. Nous faisons savoir à touz que, cum li nobles sires Thiebauz,
par la grace de Dieurois de Navarre, de Champaingne et de Brie cuens palazins, fust tenuz à randre
chascun an à Bar sur Aube, ès foires de Bar, à mon seignor Guion Rolant, chevalier, quatre vinz livres de
Provenisiens, jusqu'à tant qu'il eust assis à ce Guiom quatre vinz livrées de terre à Provenisiens, si com
cil Guis nous a fait antandant, pour trante nuef livrées de terre que les nonains d'Argentoles tienent et
por seze livrées de terre que cil Guiz tenoit à Sommesolt, les queus trante nuef livrées de terre et seze
livrées de terre devoient venir aus anfanz cedit Guiom, par raison de leur mere, et por vint livrées de
terre que cil Guiz avoit à Rouvre, à Arantières et à Columbe, et por cent soldées de terre que ce Guiz
tenoit à Vilemaheu ; cil diz Guiz Rolanz, Jehannins, Lamberz et Ysabiaus, anfant à cedit Guiom, ont
requeneu par devant nous de leur prope volanté, sanz contrangnemant, qu'il ont vandu et quitié, et
quittent à touz jourz parmeinablemant, an nom de vandaige, à mom seignor le Roi devantdit les quatre
vinz livres devantdiz por VIII e et XX. livres de Provenisiens forz, les queus il ont receu an deniers
contanz par la main Jehan le deien de Saint Quiriace de Provins, si com il ont requeneu par devant nous,
et des queus il se tienent à paié an deniers contanz. Et promittrent et jurerent par devant nous Guiz,
Jehanz, Lamberz et Ysabiaus devantdit que il contre cest vandaige, ceste quictance et ceste

183
Archives nationales (France)

requeneussance devantdites ne vanront par aus ne par autrui ; et renuncerent pardevant nous à ce qu'il
ne poissient dire, ne deissient que il n'eussient esté paié an deniers contanz des VIII e et XX. livres
devantdiz ; et renuncent à toutes raisons, causes et exceptions de aage, de doiare, de restitution por
menor aage et por doaire, à toute decevance et à ce qu'il ne puissient dire qu'il aient esté deceu oultre la
moitié de droit pris et qu'il aient esté contraint, et à touz privileges de croiz donez et à doner à croisiez, à
loi et à canom, à touz droiz, à toutes deffoisses et à touz estrumanz, letres et causes, par qu'il porroient
venir par aus et par autrui contre ces choses devantdites. - Et an tesmoignance et fermeté de ces choses
devantdites à tenir fermemant, si com il est de sus devisé, nous, à la requeste ce dit Guiom, Jeham,
Lamber et Ysabiau, anfanz à ce dit Guiom, avons mis noz seiaus an ces presantes letres. - Ce fu fait an
l'an Nostre Seignor mil deus cenz et cinquante un, ou mois de novambre.
Traces de trois sceaux pendants sur double queue. - Le sceau de Robert, prieur de Saint-Pierre de Bar-
sur-Aube, est décrit dans l' Inventaire sous le n°9471 ; ceux de Jean, prieur de Sainte-Germaine, et de
Gui, doyen de la chrétienté de Bar-sur-Aube, n'existent plus aux Archives.

J//400
Promesses, n°47
3971 - Pontoise, 1251. Novembre.
Original scellé
Litteroe Raimundi, vicecomitis Turennae, super fidelitate facienda regi ab hominibus et militibus dicti
vicecomitis, antequam sibi reddatur castrum Turennoe.
Ego, Raimundus, vicecomes Turenne, notum facio universis presentibus et futuris quod ego promitto
quod, quandocumque excellentissimus dominus meus rex, vel domina regina, voluerint michi reddere
castrum Turenne, antequam reddatur michi castrum, omnes homines meos vicecomitatus Turenne,
milites, burgenses et alios, vigiles eciam et custodes castrorum jurare faciam domino regi fidelitatem,
talem videlicet quod numquam erunt contra ipsum, vel heredes, seu successores suos ; et si ego, vel
heredes, seu successores mei, per nos, vel per alios faceremus guerram sibi, vel heredibus, seu
successoribus suis, quod ipsi essent contra me, et heredes, et successores meos, cum domino rege, et
heredibus, et successoribus suis. Ego eciam et heredes, et successores mei tenebimur jurare quod, ad
magnam vim et parvam, quandocumque dominus rex, seu heredes, vel successores sui mandaverint, sibi,
vel alterius ipsorum mandato certo, reddemus castrum Turenne et castrum Sancti Sereni, et omnes alias
fortericias meas, quas teneo de ipso domino rege. Volo eciam et concedo quod hujusmodi juramentum in
posterum semper fiat et renovetur annuatim, vel quociens dominus rex, seu heredes, vel successores sui
voluerint, et ad hoc obligo me, heredes, et successores meos, ac totam terram meam vicecomitatus
Turenne. Hec autem omnia facio libera et spontanea voluntate. In cujus rei testimonium, sigillum meum
duxi presentibus litteris apponendum. - Actum apud Pontisaram, anno Domini M°. CC°. quinquagesimo
primo, mense novembri.
Scellé en cire brune, sur double queue, du sceau de Raimond, vicomte de Turenne, décrit dans l'
Inventaire sous le n° 773. - Voy. ci-dessous des lettres de même teneur, données par le vicomte de
Turenne en juillet 1253, au camp devant Sidon.

J//192
Poitou, III, n°8.
3972 - Fontainebleau. 1251. Lundi 4 décembre.
Original scellé
Litterae Philippi, ecclesiae Sancti Hilarii Pictavensis thesaurarii, "Johanni de Pithueris, Noviomensis
ecclesie capellano", directae, super exsecutione testamenti defuncti Egidii, cognomine Comitis, quondam
burgensis Sancti Quintini, per quas mandatur ut sine mora exsecutores testamentarii, videlicet Maria,
dicta Vicecomitissa, et Colardus Clericus, dictus Comes, Alphonso, comiti Pictavensi, de jure quod

184
Archives nationales (France)

habebat in dicto testamento, satisfaciant et ab omni vadimonio, seu tergiversatione abstineant in


posterum. - "Datum apud Fontem Bliaudi, anno Domini M° CC° L° primo, die lune ante festum Sancti
Nycholai hyemalis. - Reddite litteras."
Fragment de sceau en cire brune sur simple queue, non décrit dans l' Inventaire. Personnage debout, vu
de face, tenant un livre des deux mains ; pour contre-sceau une fleur de lis, mi-partie d'un château ;
légende : SECRE. v. ...

J//400
Promesses, n°46.
3973 - 1251. Décembre.
Original scellé
Litteræ Manfredi de Castro Novo, de juramento a suis hominibus Blancæ reginæ præstando, antequam
Castrum Novum sibi restituatur.
Ego Mafredus de Castro Novo, miles, notum facio universis quod ego promisi excellentissime domine
mee, regine Francie illustri, quod, quandocumque dominus rex vel ipsa mihi reddere voluerint Castrum
Novum, antequam mihi restituatur, jurare faciam omnes homines terre mee et castri predicti milites et
alios, vigiles etiam et custodes castri predicti, domino regi fidelitatem, talem videlicet quod nunquam
erunt contra ipsum, heredes, vel successores ipsius, et si ego, heredes, vel successores mei, per nos, vel
per alios, moveremus guerram ei, heredibus, vel successoribus suis, quod ipsi essent contra nos cum eis.
Debeo etiam jurare, et heredes, et successores mei, quod ad magnam vim et ad parvam domino regi,
heredibus et successoribus suis, vel eorum certo mandato, trademus dictum castrum in signum dominii,
quandocumque fuerimus requisiti. Volo etiam quod hujusmodi juramenta de cetero semper fiant et
renoventur annuatim, vel quandocumque dominus rex, heredes vel successores sui, vel eorum
mandatum, requirent ; et si ego, vel mei filii, vel... ( sic) mei, per nos, vel per alios, dum dictum castrum
erit in custodia domini regis, violenter seu furtive caperemus, quod ex tunc esset domini regis, et illud
tamquam proprium requireret et haberet sibi, et heredibus, et successoribus suis. Promitto etiam quod,
si aliquando exactiones indebitàs, rabauriam vel injuriam, alicui me aliquando contingat facere, quod
absit, coram domino rege, vel mandato suo, stabo super hiis juri, quandocumque fuero requisitus, et ad
hec omnia obligo me, heredes, et successores meos, castrum predictum et totam aliam terram meam. In
cujus rei testimonium, sigillum meum duxi presentibus apponendum. - Datum anno Domini M°. CC°.
quinquagesimo primo, mense decembri.
Sceau de Matfre de Castelnau, cire blanche, simple queue ; décrit dans l' Inventaire sous le n° 1646.

J//304
Toulouse, II, n°77.
3974 - 1251-52. 6 janvier.
Original
Instrumentum, per litteras alphabeti divisum, quo notum fit anno "ab incarnacione Domini M° CC° L. I,
quod... R. Stephanus, miles de Lantario", donat "ad feodum ... Stephano Bareta de Avinhione ... duas
pecias terrarum, que sunt in decimario Sancti Stephani de Soplesecs, ... tali convencione ... quod de
omnibus usibus et fructibus" quinta pars donatori reddatur, "et acapitum nec retroacapitum de dicto
feodo ullo tempore non donetur." - "Hoc actum est VI dies a principio mensis januarii, regnante
Lodoyco, Francorum rege, domino Yldefonso comite, R(aimundo) episcopo Tholosanis. Hujus rei sunt
testes : W. de Podio Gozino, et B. Vicarius, etc., et Arnaldus de Boceiraco de Avinhione, publicus
notarius, qui hanc cartam scripsit et signum posuit." ( Hic signaculum notarii.)
ABC. ABC. ABC.

185
Archives nationales (France)

J//346
Régale, 1, n°36.
3975 - 1251-52. Mardi 9 janvier.
Original scellé
Litterœ capituli Turonensis de regalibus Petro de Lamballa, archiepiscopo nuper electo, assignandis.
Excellentissime domine sue B(lanche), Dei gratia regine Francorum, decanus totumque capitulum
Turonense, salutem et pro felicis temporalis regni regimine celestis regni gloriam obtinere. Majestati
vestre regie, tenore presencium, intimamus quod nos, vacante ecclesia nostra per mortem bone memorie
G(aufridi), quondam archiepiscopi Turonensis, unanimiter et concorditer, sine cujusquam
contradictione, magistrum Petrum de Lambale, archidiaconum Transvigennensem in ecclesia nostra,
elegimus in pastorem. Propter quod, clemencie vestre humiliter supplicamus quatinus eidem electo sua
regalia vestri gratia liberetis. - Datum et actum die martis post Epiphaniam Domini, anno Domini
millesimo ducentesimo quinquagesimo primo.
Fragment de sceau en cire verte sur simple queue. - Le sceau du chapitre, de Saint-Maurice de Tours est
décrit dans l' Inventaire sous le n° 7344.

J//346
Régale, 1, n°35.
3976 - 1251-52. Mardi 30 janvier.
Original scellé
Litterœ capituli Suessionensis de regalibus pro Nivelone episcopo obtinendis.
Excellentissime domine sue Blanche, Dei gratia regine Francorum illustri, H(ugo), prepositus, B.,
decanus, totumque capitulum Suessionense, salutem et cum devotis orationibus paratam ad beneplacita
voluntatem. Serenitati regie nos alias per litteras et nuncios nostros supplicasse recolimus, ut viro
venerabili N(iveloni), electo nostro, auctoritate reverendi patris Th(ome), Dei gratia Remensis
archiepiscopi, confirmato, regalia Suessionensia deliberare regalis bonitas dignaretur ; verum vobis non
placuit tunc ad exauditionis gratiam admittere preces nostras. Preces igitur precibus nos inculcare non
pudet, sed clementie vestre, flexis genibus, humiliter supplicamus, quantum possumus, iterato, quatinus,
considerantes quod ad regimen regni et tuitionem Ecclesie personam vestram Dominus preelegit,
qualiter hactenus sub pacis transquillo Ecclesiam, prout fuit possibile, ab insurgentibus contra ipsam
fortiter deffendistis, attendentes eciam, si placet, quod regalis potestas non in atrocitate consistere sed
potius in pietate dinoscitur, jura ecclesie nostre Suessionensis illesa conservare dignemini et predicto
electo, qui devotus regis et regni nec non persone vestre semper extitit et erit dante Domino in futurum,
cujus personam nichil demeruisse vel in nullo peccasse creditur, de innata vobis beatitudine, que
clementie defectum non patitur, nec justicie novit eclipsim, regalia Suessionensia deliberare velitis ;
tantum inde facientes, si placet, quod ad honorem Dei et Ecclesie utilitatem necnon persone vestre
laudem cedere debeat, et premium reportetis retributionem salutis eterne. Dominus vos conservet per
tempora longiora. - Datum anno Domini millesimo CC° quinquagesimo primo, die martis ante
Purificationem Beate Virginis.
Fragment de sceau en cire verte, sur simple queue. - Voy. dans l' Inventaire la description du sceau du
chapitre de Notre-Dame de Soissons, n° 7326.

J//176
Tours, II, n°13.
3977 - Maubuisson. 1251-52. Janvier.
Original scellé
Litterœ quibus Ebroicensis, Aurelianensis, Silvanectensis et Parisiensis episcopi testantur reginam
Blancam Petro de Lamballa, archiepiscopo Turonensi, regalia donasse.

186
Archives nationales (France)

Omnibus presentes litteras inspecturis, J(ohan-nes) Ebroicensis, G(uillelmus) Aurelianensis, A(dam)


Silvanectensis, et R(eginaldus) Parisiensis Dei gratia episcopi, salutem in Domino. Cum vir venerabilis
magister Petrus de Lambale, electus in Turonensem archiepiscopum, petiisset coram nobis ab
excellentissima domina nostra Blancha, Dei gratia regina Francorum illustrissima, sibi reddi regalia
Turonensis ecclesie, dicta domina regina dixit quod libenter eidem magistro faceret gratiam, et ei
reddidit de gratia regalia supradicta. Dictus vero magister respondit eidem domine regine : Domina, de
isto benefitio et aliis benefitiis, que expectamus a vobis, vobis referimus multas grates. - In cujus rei
memoriam et testimonium, presentibus litteris sigilla nostra duximus apponenda. - Actum apud
abbatiam Beate Marie regalis juxta Pontisaram, anno Domini M° CC° quinquagesimo primo, mense
januario.
Scellé de quatre sceaux pendants sur double queue, le premier en cire verte, les trois autres en cire
vierge, décrits dans l' Inventaire sous les numéros suivants :
1. Jean de la Cour d'Aubergenville, évêque d'Evreux, n° 6607.
2. Guillaume de Bussy, évêque d'Orléans, n° 6765.
3. Adam de Chambly, évêque de Senlis, n° 6858.
4. Renaud de Corbeil, évêque de Paris, n° 6789.
Dupuy, après avoir placé cette charte dans la layette Tours, II, sous le n° 13, l'a analysée une seconde fois,
par erreur, au n° 92 de la layette Champagne, VI. - Voy. Pithou, Preuves des libertés de l'Eglise gallicane,
part. II, p. 103, et Le Merre, Mém. du Clergé, t. II, p. 697.

J//390
Apanages et Douaires, n°1.
3978 - Paris. 1251-52. Vendredi 23 février.
Original scellé
Litterœ Blancœ reginœ de juribus filiorum suorum, Alphonsi et Caroli, in hœreditate Johannœ de
Bolonia conservandis.
Blancha, Dei gratia Francie regina, omnibus presentes litteras inspecturis salutem. Notum facimus quod,
cum nos pro karissimo filio nostro Ludovico, Dei gratia rege Francorum, tractaremus de caduco sive
escancia, que ex morte Johanne, filie Philippi, quondam comitis Bolonie ( verbum deest), et nos in
consilio haberemus ut ea, que clara erant ad regem pertinere, pro ipso retineremus, et que liquida essent
ad jus Matildis, comitisse Bolonie, spectare, eidem redderemus, et que dubia essent, in salva manu
karissimi filii nostri regis retineremus, accesserunt ad nos karissimi filii nostri, Alfonsus, comes
Pictavensis, et Karolus, comes Andegavensis, supplicantes ut jura ipsorum, que in dicto caduco
habebant, salva conservaremus eisdem, et nos attendentes justam ipsorum petitionem et quia nullatenus
vellemus quod per factum nostrum in aliquo prejuditium fieret eisdem, comunicato consilio bonorum
infrascriptorum, respondimus quod jura ipsorum in dicto caduco volebamus servare et salva esse, nec
per factum nostrum intendebamus ut eorum juribus in aliquo derogaretur, set pocius custodiretur. Istis
autem interfuerunt Philippus, Bituricensis archiepiscopus, Johannes, Ebroicensis episcopus, Guillelmus,
Aurelianensis episcopus, qui in hujus rei testimonium sigilla sua, una cum sigillo nostro, presentibus
litteris apposuerunt. Interfuerunt etiam Gaufridus de Capella, et Guido de Caprosia, milites, Philippus,
thesaurarius Pictavensis, magister Odo de Lorriaco, canonicus Aurelianensis. - Datum Parisius, anno
Domini M° CC° quinquagesimo primo, die veneris post Brandones.
Cette charte était scellée, dans le principe, de quatre sceaux pendants sur double queue. Le premier, qui
était celui de la reine Blanche, est perdu ; le second, dont il ne reste qu'un fragment, était le sceau de
Philippe Berruyer, archevêque de Bourges, décrit dans l' Inventaire sous le n° 6305. Le sceau de Jean de
la Cour d'Aubergenville, évêque d'Évreux, qui occupait la troisième place, s'est détaché ( Inv., n° 6607) ;
enfin le quatrième, en partie détruit, appartenait à Guillaume de Bussy, évêque d'Orléans ( Inv., n°
6765).

187
Archives nationales (France)

J//275
Bourbonnais, n°3.
3979 - 1251-52. Février.
Original scellé
Guido et Droco de Borbonio, pro quadam parte terrœ suœ de Borbonio, homagium regi faciunt.
Nos Guido et Droco de Borbonio, fratres, notum facimus universis presentes litteras inspecturis quod
excellentissime domine Blanche, Dei gratia regine Francie, promisimus quod pro porcione terre nostre
de Borbonio, que nobis obvenit jure hereditario ex parte patris et matris, que ad feodum domini regis
dicitur pertinere, ad ejusdem domini regis homagium veniemus, et eidem homagium faciemus a festo
Assumpcionis Beate Marie proximo venturo in antea, nisi dominus Borbonensis nos de hoc interim
garentiret. In cujus rei testimonium, presentibus litteris sigilla nostra apponi fecimus. - Datum anno
Domini M° CC° quinquagesimo primo, mense februario.
Deux sceaux en cire vierge, pendants sur double queue :
1. Gui de Bourbon, prévôt de l'église de Clermont. ( Inventaire, n° 7683.)
2. Dreu de Bourbon, chevecier de Chartres. ( Inv., n°7665.)

J//192
Poitou, II, n°26.
3980 - 1251-52. Février.
Original scellé
"Guido et Droco de Borbonio, fratres, ... nobili viro domino comiti Pictavensi" promittunt "quod pro
porcione terre" suae, sibi ex haereditate paterna vel materna obvenientis, "que ad feodum dicti comitis ...
pertinet..., ad ejusdem comitis homagium" venient, "a festo Assumptionis Beate Marie proximo venturo
in antea, nisi dominus Borbonensis de hoc" ipsos "interim garentiret." - "In cujus rei testimonium,
presentibus litteris sigilla nostra fecimus apponi. Datum anno Domini M° CC° quinquagesimo primo,
mense februarii."
Cette charte, dont le texte est identique pour le fond avec celui de la précédente, est scellée de la même
manière.

J//540
Flandre, I, sac 5, n°20
3981 - Paris. 1251-52. Février.
Original scellé
Guido, comes Flandrioe, confirmat omnes conventiones, quas ipsius matertera, mater et frater inierant
cum rege.
Ego Guido, comes Flandrie, notum facio universis quod, quando excellentissima domina mea Blancha,
Dei gratia regina Francorum illustrissima, loco excellentissimi domini mei Ludovici, Dei gratia regis
Francorum illustrissimi, me recepit, salva vita karissime domine matris mee Margarete, comitisse
Flandrie et Haynonie, ad fidelitatem ipsius domini regis de comitatu Flandrensi, ego super sacrosancta
juravi quod omnes conventiones, quas cum ipso domino rege habuerunt bone memorie karissima mea
matertera Johanna, quondam comitissa Flandrie et Haynonie, dicta domina mater mea, et bone
memorie karissimus frater meus Willelmus, quondam comes Flandrie, sicut in eorum litteris vel ipsorum
alterius continetur, firmiter et fideliter observabo. Et cum comitatus Flandrensis, quem dicta domina
mater mea per totam vitam suam tenere debet, ad me pervenerit, easdem securitates, quas ipsi fecerunt
haberi domino regi de baronibus, feodatis et bonis villis Flandrie, eidem domino regi, vel illi qui erit loco
ipsius domini regis, haberi faciam plenius, juxta formam que in dictorum mee matertere, mee matris et
fratris mei litteris, vel una earum, est expressa. In cujus rei testimonium et munimen, sigillum meum

188
Archives nationales (France)

presentibus duxi litteris apponendum. - Datum Parisius, anno Domini millesimo ducentesimo
quinquagesimo primo, mense februario.
Sceau en cire vierge, pendant sur double queue. - Ce sceau, dont il ne reste plus qu'un fragment, n'a pas
été décrit. Le cavalier, galopant à droite, l'épée haute ; sur l'écu et la housse un lion rampant ; légende : ...
DONIS COMITIS FLANDRIE. Pour contre-sceau, un écu aux armes, avec la légende : CONTRA
SIGILLVM GUID ...

J//320
Toulouse, XI, n°59.
3982 - Portet. 1251-52. Dimanche 10 mars.
Original
Mandatum Petri de Vicinis, Tolosani senescalci, Bernardo, comiti Convenarum, directum, ut ipsi
proefatus comes suam filiam tradat, dominoe Sarracenoe de Punctis committendam.
Notum sit cunctis quod dominus Petrus de Vicinis, senescalcus Tholosani, pro illustri domino Alfonso,
comite Tholosano et nomine et loco ipsius, dedit in mandatis et injunxit, ex parte domine Blanche,
illustris regine Francie, et dicti domini comitis Tholosani, nobili viro domino Bernardo, comiti
Convenarum, quod filiam suam et nobilis domine Th(eresie) comitisse tradat sibi ab hinc usque ad
proximum festum Pasche Domini, ad tradendam eam domine Sarracene de Punctis. - Hoc mandatum
fuit ita factum et injunctum apud Portellum, X die introitus mensis marcii, feria I, regnante Lodoico
Francorum rege, et eodem domino Alfonso, Tholosano comite, et R(aimundo) episcopo, anno M° CC° L°
primo ab incarnatione Domini. - Testes presentes fuerunt ad hoc vocati et rogati dominus R(aimundus),
episcopus Tholosanus, et dominus Rogerius, comes Fuxensis, et R., prepositus Sancti Stephani Tholose,
et Maurinus, abbas Sancti Antonini Appamie, et Bertrandus de Monte Acuto, prior ecclesie Beate Marie
Deaurate, et Martinus, operarius Sancti Stephani, et Jordanus de Insula, et Jordanus de Saissaco, et
Sicardus Alamanni, Sicardus de Monte Alto, Bernardus Amelii de Palheriis, R. Jordanus de Insula,
Jordanus de Lantario, Bernardus Convenarum, Bernardus de Monte Acuto, Petrus de Villa Muro,
Stephanus Barravi, Stephanus Arnaldi, Petrus de Leus, W. de Pozano, Petrus de Cossano, Castellus
Novus, Bertrandus de Villa Nova, Guido de Turre, W. de Fraixio, W. Arnaldi et W. de Escalquencis, juris
periti, et Bernardus Aimericus, qui, mandato dicti domini senescalci, cartam istam scripsit.
Voy. Dom Vaissète, Hist. de Languedoc, t. III, Preuves, col. 496, et ci-dessus n° 3897.

J//191
Poitou, I, n°114.
3983 - 1251-52. Jeudi 14 mars.
Original scellé
"Frater Fulcho de Sancto Michaele, preceptor domorum milicie Templi in Aquitania", notum facit "quod,
cum contencio verteretur inter" se "ex una parte, et ballivum et allocatos domini comitis Pictavensis ex
altera, racione capcionis cujusdam hominis, facte a predictis ballivo et ejus allocatis in domo" sua
"Pictavensi ..., in qua domo" dictus Fulco omne dominium dicebatur habere, "tandem, ... ad dominum
comitem Pictavensem questione delata," dictis domino comiti et Fulconi "similiter placuit ut super
premissis diligencius inquiratur." - "In cujus rei testimonium, presentibus litteris sigillum nostrum, quo
unico utimur, duximus apponendum. - Datum die jovis post dominicam qua cantatur Letare Jherusalem,
anno Domini M° CC° L m° primo."
Scellé en cire verte, sur simple queue, du sceau de Foulque de Saint-Michel, commandeur d'Aquitaine. (
Inventaire, n° 9867.)

J//192

189
Archives nationales (France)

Poitou, II, n°27.


3984 - 1251-52. Vendredi 15 mars.
Original scellé
"F(ulcho), humilis abbas Monasterii Novi Pictavensis, totusque ejusdem loci conventus, ... cum contentio
esset inter" ipsos "ex una parte, et castellanum ... Pictavensem ex altera ..., super aqua parvi fossati ante
primam portam ... castelli" Pictavensis "currente", judicio curiae Alphonsi, comitis Pictavensis,
subjecturos sese profitentur, de inquisitione facienda. - "Hoc vobis significamus humiliter et devote per
presentes litteras, sigillis nostris sigillatas. - Datum die veneris post Letare Jerusalem, anno Domini M°
CC° L m° primo."
Deux sceaux pendants sur simple queue. - Il ne reste qu'un fragement du sceau de Foulque, abbé du
Moutier-Neuf de Poitiers ; Inventaire, n° 8880. Le sceau du chapitre s'est détaché et perdu. - L'acte le
plus récent de cet abbé, cité par les auteurs du Gallia, est de mars 1250 (t. II, col. 1258, D).

J//202
Champagne, X, n°32.
3985 - 1251-52. Mars. [Avant Pâques, du 1 er au 30.]
Original scellé
"Hugo, dominus de Conflans, miles", recognoscit se debere "regi Navarre, Campanie et Brie comiti
palatino, unum rachatum pro terra karissime uxoris" suae, "Marie, domine de Nantolio, que terra est de
feodo ipsius domini regis." - "Datum anno Domini M° CC° quinquagesimo primo, mense martio."
Sceau de Hugue de Conflans, chevalier ; cire jaune, double queue ; décrit dans l' Inventaire sous le n°
1877.

J//422
Obligations, II, n°15.
3986 - Au camp devant Césarée. 1251-52. Mars. [Avant Pâques, du 1 er au 30.]
Original scellé
Litteroe Ludovici regis quibus Gervasio de Crannis quinquaginta libras annui redditus in feudum et
homagium ligium assignat.
Ludovicus, Dei gratia Francorum rex. Notum facimus quod nos dilecto et fideli nostro Gervasio de
Crannis dedimus et concessimus, sibi et heredibus suis, quinquaginta libras Parisiensium annui redditus,
percipiendas a nobis et heredibus nostris in feodum et homagium ligium, singulis annis, ad festum
Ascensionis Domini, in coffris nostris, quousque alibi in assisia terre dictum redditum sibi duxerimus
assignandum. Quod ut ratum et stabile permaneat in futurum, presentem paginam sigilli nostri fecimus
impressione muniri. - Actum in castris juxta Cesaream Palestine, anno Domini millesimo ducentesimo
quinquagesimo primo, mense martio.
Sceau de Louis IX ; cire verte, lacs de soie cramoisie ; Inventaire, n° 42.

J//193
Champagne, I, n/os/ 51, 54, 56.
J//195
Champagne, III, n/os/ 96, 98.
J//196
Champagne, IV, n/os/ 44, 45, 46, 48, 49, 50, 51.
J//202
Champagne, X, n/os/ 47, 48, 50, 51, 52.
J//202

190
Archives nationales (France)

Champagne, X, n°53.
J//202
Champagne, X, n°55
J//205
Champagne, XIII, n°29
Originaux
Déficit
3987 - 1251-52. Avant le 31 mars, jour de Pâques
Originaux
Undeviginti rotuli feudorum in nonnullis Campaniae balliviis et castellariis, quarum nomina
subsequuntur : - Calvus Mons. - Barrum super Albam. - Virtutum. - Sezanna. - Pruvinum. - Meriacum. -
Barrum super Sequanam. - Insula ?. - Sanctus Florentinus. - Erviacum. - Pons super Sequanam. - Trccae.
- Sparnacum. - Sancta Manehuldis. - Vitriacum et Ulcheium. - "Fimes." - Sancta Manehuldis. - Castrum
Theodorici. - Vitriacum. - Columbarium.
Le rouleau coté Champagne, X, n° 53, et mentionné dans l'Inventaire de Dupuy sous ce titre :
Dénombrement des fiefs de Château-Thierry, manque depuis longtemps dans les cartons du Trésor. -
Nous avons réuni sous un même numéro toutes ces pièces sans date, qui se rapportent évidemment à un
dénombrement des fiefs de la Champagne, prescrit par Thibaut IV en 1250, et exécuté en 1251. - (Voyez
ci-dessus, n° 3931, et d'Arbois de Jubainville, Histoire des comtes de Champagne, t. IV, p. 481 et 539, t.
VI, p. 393.

J//193
Champagne, I, n°52.
3988 - 1251-52. Avant le 31 mars, jour de Pâques
Original
État sommaire des revenus de la châtellenie de Montéclaire et de Nogent-en-Bassigny.
"Ce sunt li blés le Roi de la chastelerie de Mont Esclaire."
"Ce sunt les rantes de la prevosté de Mont Esclaire, qui viennent en la main le prevost."
"Redditus de Nogento in Bassigniaco."
Cet acte, ainsi que les deux suivants, semble se rapporter au dénombrement de 1251. - Voy. les n os 3931
et 3987.

J//202
Champagne, X, n°49.
3989 - 1251-52. Avant le 31 mars, jour de Pâques
Original
État sommaire des fiefs de Saulx-le-Duc.
"Ce sunt li fié de Saus que li seigneurs tiennent de l'evesque de Langres."
On lit dans ce rouleau les noms de : "Oeudes de Cortivron, Jehan de Raveres, Aymonnins de Broignon,
Huguenins de Vernoul, ... Guillemins de Pauchenerez, ... Regnaut de Quoiche, etc ..."
Voy. la note du n° 3987.

J//197
Champagne, V, n°110.
J//202
Champagne, X, n°54.
3990 - 1251-52. Avant le 31 mars, jour de Pâques

191
Archives nationales (France)

Originaux
Duo rotuli rerum alienatarum apud Castrum Theodorici, Vitriacum et Larcicuriam.
Voy. la note du n° 3987.

J//196
Champagne, IV, n°38.
3991 - 1251-52. Avant le 31 mars, jour de Pâques
Original scellé
Jean de Choiseul déclare tenir en fief de Thibaud, roi de Navarre et comte de Champagne, ce qu'il
possède à Balnot-sur-Laignes et à Buxeuil.
Jahans, sire de Cuissel, à ses amis, à mon segnor Jahan de Torote et à mon segnor Lioine, salut et veraie
amor. Je vos faiz savoir que je tien de mon segnor lo roi de Navarre, en feu et en chassement, totes les
choses que je ai à Baleno et es apendisses, et ce que je ai à Buisseu. - Ou tesmoin de la quel chose, je vos
en envoi mes letres pendanz, saelées de mon sael, en l'an de Nostre Segnor mil et CC et cinquante et un.
Traces de sceau pendant sur simple queue. - Le sceau de Jean de Choiseul est décrit dans l' Inventaire,
sous le n° 1835. - Voy. la note du n° 3987.

J//205
Champagne, XIII, n°35.
3992 - 1251-52. Avant le 31 mars, jour de Pâques
Original scellé
Lettre de Sebille de Traînel à Gilles de Villenauxe et Jacques de Rebais, contenant un état des fiefs
qu'elle tient de Thibaud, roi de Navarre et comte de Champagne.
C'est ce que madanme de Triegnel tient dou roi de Navarre an fiez et an demoinnes. - Madanme tient dou
roi de Navarre quanqu'ele tient à Triegnel, se n'est aucuns homs ou aucune fanme qui soient venu de
Soulengni, qu'ele tient de l'eveque de Troies, et se croit madanme qu'ele an tiengne aucuns de ses bois,
mais ele ne set lesqués, et oï dire madanme sun segneur, ainz qu'il an alat outre mer, que, se li rois de
Navarre li vouloit donner dou soen avenanmant, qu'il panroit de lui ce qu'il avoit à Vile Noeve, mais ele
ne sot onques s'il l'an prit. - Messire Erarz de Triegnel tient de li quanqu'il tient de sun eretage, et croit
madanme que Fouissiz et Poisiz et les apartenances, for les bois, soit tout dou roi de Navarre. Messire
Jehan Britauz tient de li VI XX livrées de terre, an qu'il an a XXXIIII livrées an bois, de que madanme ne
set se li bois an moet, mais l'autre terre an moet qui est à Fontainnes, à Courrecel, à Vilers seur Sainne et
à Noien. Messire Herris Patiers tient de madanme quanqu'il [tient] à Ceoingnes, qui bien vaut XXX
livres. Messires Guilliaumes de Rosiers tient de madanme quanqu'il tient à Triegnel et vaut bien XXX
livres ou plus. Messire Hues de Saint Aubin et sa marratre ( ?), et messires Simons de Roeves, et Guioz
de Melanfro tiennent II fiez de madanme, qui bien valent L livres. Girars Pailoe tient I fié de madanme,
qui bien vaut XX livres. Messire Ansiaus de Vaurenier et sa marratre ( ?) tiennent I fié de madanme, qui
bien vaut XXX livres. Messire Jehanz dou Mainil tient I fié de madanme, don li demoinnes vaut bien LX
livres ou plus. Messire Guiz de Verneul tient I fié de madanme, qui vaut anviz XV livres. Vilons de
Toregni tient I fié de madanme, qui vaut XV livres. Milez de Lainnes tient I fié de madanme antre lui et
ses sereurs, qui bien vaut XL livres.
Madanme Sebile, danme de Triegnel, à ses boens anmis Monsegneur Gilon de Velenesse, chevalier, et
maitre Jaque, clerc lou roi de Navarre, salut et anmour. - Vous me mandates arsoir, par lou crieeur de
Nogent, que je fuse hui à Provins devant vous pour mon fié nommer. Saichiez veraiemant que je n'i ai
povoir d'etre, car je ne leve de semaine ; mais à mon boen eciant je vous anvoi ci desus ecrit quanque je
croi tenir de monsegneur lou roi de Navarre an fiez et an demoinnes, et, se plus an povoie savoir, je lou
vous remanderoie. Seur ce, se me mandez voz voulentet et je sui apareliée dou fere.

192
Archives nationales (France)

Traces de sceau pendant sur simple queue ; le sceau de Sebille, dame de Traînel, n'existe plus aux
Archives. - Voy. le n° 3931 et la note du n° 3987.

J//681
Lorraine, I, nos 11. 3 et 15.
3993 - 1252. 15 avril. [Après Pâques.]
Copies authentiques
Guillaume, seigneur de Deuilly, cautionne l'exécution du traité de paix conclu entre Thibaud, comte de
Bar, Catherine, duchesse de Lorraine, Ferri son fils, et Henri, comte de Luxembourg
Ge, Guillaumes, sires de Duilly, fas conoissant à tous que je me sui estably pleiges en la main monsignor
Th(ibaut), par la grace de Dieu roy de Navarre, de Champaigne et de Brie conte palazin, de deux cens
mars d'argent por monsignor Thibaut, conte de Bar, por la paix et la concorde de luy et de la duchesse de
Lorregne, et de Ferri, son fil, et de Henry, conte de Lucemborg, tenir, ensi com les lettres le conte de Bar
devant dit, qui de ce sunt faites, le devisent, et doi tenir prison quarante jours dans la quinzaine que en
serai somons par luy ou par son certain message à Vitry en Partois, et d'illuet en avant je li doi donner
gaiges de deux cens mars d'argent ou faire son gré ; et se je ne le faisoie, mes sires li Rois devant nommez
me pourroit gagier, sans meffaire, ou faire gagier en touz leus où en trouverroit de mien, et des
dommages qui me seroient fait por la raison dou gagier, si je l'en deffailloie, je n'en porroie demander
audit Roy, ne as gageurs. - En tesmoingnage de laquel chose, je ay faict seeler ces lettres de mon seel, qui
furent faictes quant li miliaires corroit par mil deux cens cinquante deux anz, lendemain de la quinzaine
de Pasques.
La pièce, cotée Lorraine, 1, n° 11. 3, est une expédition authentique sur papier, extraite du registre de la
Chambre des comptes de Champagne intitulé Liber principum, et délivrée, à la requête du procureur
général du Parlement, le 23 juillet 1562. - La pièce cotée n° 15 est une expédition semblable, faite sur le
même registre le 3 juillet 1564. - Pour établir le texte que nous donnons, nous avons suivi de préférence
cette dernière copie, dont l'orthographe nous a paru un peu moins défectueuse que celle de la
précédente.

J//201
Champagne, IX, n°34.
3994 - 1252. Mardi 16 avril. [Après Pâques.]
Original scellé
Simon, seigneur de Clefmont, et le prieur de Clefmont associent Thibaud, comte de Champagne, aux
finages de Consigny, Raillemont et Joliman.
Je, Symonz, sires de Clermont, et je prious de Clermont, faissons savoir à touz cex qui verront ces lestres,
que nos avons acompaignié mon seignor le roi de Navarre, de Brie et de Champaigne conte palazin, am
terreurs et es finages de Conseigneis, de Ralemont et de Jolimant, cumme faire ville et edifier à ces diz
leus, les quex finages je, Symonz, sires de Clermont, tenoie de mon seignor le roi de Navarre devandit, an
teil meniere que toutes les chosses qui isteront de la dite ville de Consigneis, c'est à savoir an forz, am
molins, am rantes et an toutes autres chosses, seront parties an tierz ; si an aura mes sires li rois
devandiz le tierz, mes sires de Clermont l'autre tierz, et je, prious de Clermont, l'autre tierz, por chief de
l'iglisse de Lissnex, de cui fonz li devandit finage muevent, sauf ce que je, prious de Clermont, por chief
de l'iglisse de Lixne ai la barroche de la devandite ville sanz partie d'autrui, et je, sires de Clermont, et je,
prious de Clermont, avons le dismes amsamble de celle dite ville sanz partie d'autrui ; et est à savoir que
li home, qui verront demorer an la dite ville de Consaigneis, seront aus us et as coustumes de Bordons,
comme de paier lor rantes et lor amandes, et cil dit home de celle dite ville doient à mon seignor le Roi
l'ost et la chevauchie sanz compaignie d'autrui, ansis com cil de Bordons la doient ; et après il est à savoir
que an celle ville ne puet on retenir les homes mon seignor le Roi de ses fiez, de ses demoignes, ne de ces

193
Archives nationales (France)

gardes, se n'est par sa volanté, ne ausimant les homes le seignor de Clermont, se n'est par sa volanté, de
ses fiez, de ses demoignes, ne de ses gardes, ne ausimant les homes de la prioulei de Clermont, se n'est
par la volanté le dit prioul, ne ausimant des homes la dame d'Iz, qui soient de son demoigne, ou de celui
de ses oirs qui tanra Yz ; et an celle dite ville li maior et li serjant, qui estre i deveront, seront assis et
establi par les trois seignors devandiz, ou par lor commandemanz, c'est à savoir par mon seignor le roi de
Navarre, de Champaigne et de Brie conte palazin, et par le seignor de Clermont, et par le dit prioul de
Clermont. Li for et li molin, qu'i convanroit faire an celle dite ville, et toutes le[s c]outanges, qu'i
convanra faire an celle dite ville asenir, seront assenies et doient estre faittes par la misse et par la
coutanges des trois parties, et une chascunne de[s t]rois partie avera place an celle dite ville, por faire
herbergages por lor rantes traire et recevoir, et li serjant, qui seront an ces herberjages por lor rantes
recevoir et traire, auront lor usage am bois, an terre, [an eve, an toutes] autres choses, ausis cum cil de la
devandite ville. - En tesmoignage de ces choses et por confermer, je, devandiz sires de Clermont, et je,
devandiz prious [de Clermont,] avons [à ces] presantes lestres mis noz seés, sauf le droit d'autrui, an l'an
de grace mil et deuz cenz et cinquante deus, ou mois d'avril, le mardi après la quinzaigne de Pasques.
Traces de deux sceaux pendants sur double queue. Tous deux se sont détachés et perdus. - Cette charte,
endommagée par l'humidité, présente quelques lacunes ; nous avons rétabli entre crochets les mots
disparus, en nous aidant du Liber Principum.(Bibl. Imp., 500 de Colbert, reg. 58, fol. 39 r°.)

J//681
Lorraine, 1, n°12. 1.
3995 - 1252. 22 avril.
Copie authentique
Henri, comte de Vaudemont, se porte caution, pour une somme de cinq cents marcs d'argent, "en la main
mon signor Th(ibaut), par la grace de Dieu roy de Navarre", de l'exécution par Catherine, duchesse de
Lorraine, du traité de paix conclu entre elle, Ferri son fils, Thibaud, comte de Bar, et Henri, comte de
Luxembourg. Il reconnaît qu'il doit "tenir prison quarante jours dedans la quinzaine" qu'il en sera
"somounz" par le roi de Navarre, "ou par son certain message, à Bar sur Aulbe." - "Et en tesmoignage de
ceste chose, ai je faict sceller ces lettres de mon scel, qui furent faictes la vigile de Sainct George, en l'an
que li miliaires coroit par mil deux cens et cinquante deux ans."
Expédition authentique sur papier, extraite du registre de la Chambre des comptes de Champagne,
intitulé Liber Principum, et délivrée le 23 juillet 1562. - Ces lettres et les suivantes sont conçues dans les
mêmes termes que celles de Guillaume de Deuilly ; voy. ci-dessus le n° 3993.

J//681
Lorraine, 1, n°14.
3996 - 1252. 23 avril.
Copie authentique
Lettres semblables de Gérard de Luxembourg. - "En tesmoign de la quel chose, j'ay faict sceller ces lettres
de mon scel, qui furent faictes le jor de feste Saint George, en l'an que li miliaires corroit par M. CC et LII
ans."
Expédition authentique délivrée d'après le Liber Principum le 24 juillet 1562. - Voy. la note du n°
précédent.

J//320
Toulouse, XI, n°60.
3997 - 1252. 28 avril.
Original

194
Archives nationales (France)

ABC. DEF. GHJ.


Sicardus Alamanni, inter Alphonsum, comitem Tolosae, et Raimundum, episcopum Tolosanum, arbiter
factus, limites assignat "tenementi et dominii Viridis Folii et Viridis Folesii." - "Hoc fuit ita a predicto
Sicardo Alamanni prolatum et recitatum, tercio die exitus mensis aprilis, regnante Lodoico, Francorum
rege, et dicto domino Alfonso, Tholosano comite, etc..., anno M° CC° L° secundo ab incarnacione
Domini. Testes presentes, ad hoc vocati et rogati, Bonus Mancipius Maurandus, Berengarius de
Gailhaco, etc... et Bernardus Aimericus, publicus Tholose notarius, qui, mandato dicti Sicardi Alamanni,
presens publicum scripsit instrumentum."
Le traité de Paris, en 1229, avait donné le château de Verfeil aux évêques de Toulouse ; voy. t. II, n° 1992,
p. 150, a.

J//205
Champagne, XIII, n°25.
3998 - 1252. Avril.
Original scellé
Coram Milone, abbate Beati Jacobi Pruvinensis, et Aimerico, christianitatis Pruvinensis decano,
"Johannes d'Ablois, miles", recognoscit se "calceiam et patellam vivarii... de Lecheriis" a Theobaldo, rege
Navarrae, Campaniae et Briae comite palatino, in feudum tenere. - "In cujus rei testimonium, ad
peticionem dicti militis, presentibus litteris sigilla nostra duximus apponenda. - Actum anno Domini
millesimo CC° L° secundo, mense aprili."
Traces de deux sceaux pendants sur double queue. Le sceau de Mile de Gondelot, abbé de Saint-Jacques
de Provins, diocèse de Sens, n'existe plus aux Archives ; celui d'Aimeri, doyen de la chrétienté de Provins,
est décrit dans l' Inventaire sous le n° 7922. - Cette charte pourrait appartenir au mois d'avril 1253 (du
1er au 19), puisque l'année 1252, commencée le 31 mars, ne s'est terminée que le 19 avril ; nous lui avons
assigné la date de 1252, en nous conformant aux indications de M. d'Arbois de Jubainville, Histoire des
comtes de Champagne, t. V, Catalogue, n° 3008.

J//365
Dons et aumônes, n°4.
3999 - 1252. Avril.
Copie authentique
Donatio facta a Theobaldo de Nantolio, cantore Belvacensi, quatuor domibus ordinis S. Trinitatis et
Captivorum.
Universis presentes litteras inspecturis, Th(eobaldus) de Nantolio, cantor Belvacensis, dominus
Livigniaci prope Crispeium in Valesio, salutem in Domino. Universitati vestre volumus esse notum quod
nos, ob remissionem peccatorum nostrorum, et anime nostre et predecessorum nostrorum salutem,
damus et concedimus, in puram et perpetuam elemosinam, sexaginta libras Nigellorum, que nobis et
successoribus nostris debentur annuatim in communia Crispeii in Valesio, quatuor domibus fratrum
ordinis Sancte Trinitatis et Captivorum, videlicet domui que dicitur Cervus Frigidus, in dyocesi Meldensi,
et domui Parisiensi ejusdem ordinis ; item domui de Ponte Hermeri et domui de Ponte Regine : ita quod
predicta domus Parisiensis de dicta summa medietatem integre percipiet, et in residuo dicte summe
domus de Cervo Frigido medietatem similiter integre percipiet ; reliquum vero dicte summe, scilicet
quarta pars totius, duabus aliis domibus equaliter dividetur. Et quia per manum unam dicta pecunia a
dicta communia, duobus terminis, singulis annis recipi consuevit, videlicet medietas in festo Beati
Remigii in capite octobris, et reliqua medietas in Natali Domini, volumus ut per nuntios domus
Parisiensis predicta pecunia totaliter a prefata communia recipiatur annuatim, et per eosdem, absque
difficultate aliqua et more dispendio, secundum portiones supradictas, tribus aliis domibus assignetur,
ita tamen quod, pro laboribus et expensis repetendi dictam pecuniam, prefata domus Parisiensis de

195
Archives nationales (France)

portionibus trium domorum, pro rata uniuscujusque, quadraginta solidos Parisienses retinebit
annuatim. Prefatam summam pecunie, sicut eam hactenus in dicta communia percepimus, predictis
domibus ex nunc concedimus in perpetuum possidendam, et quicquid juris hereditarii, vel alterius, in
predicto redditu hactenus habuimus et habemus, eisdem domibus concedimus et quittamus. - In cujus
rei testimonium, tradidimus eisdem presentes litteras, sigilli nostri munimine roboratas. - Datum mense
aprili, anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo ( in margine : L°) secundo.
Le scribe a pris soin de rectifier en marge l'erreur commise par lui dans l'énoncé de la date, erreur que
nous avons pu constater en nous référant à l'original de cette donation (S. 4259, n° 18, fonds des
Mathurins). - L'année 1252, commencée le 31 mars, s'est terminée le 19 avril. En l'absence d'indications
précises, notre charte pourrait donc appartenir à l'an 1253 ; mais nous possédons d'autres lettres de
Thibaud de Nanteuil (S. 4259, n° 29), adressées à Louis IX pour le prier de confirmer la donation susdite
: ces lettres étant du 28 mars 1252 (1253), la donation elle-même, nécessairement antérieure, doit être
datée du mois d'avril 1252. - Cette copie authentique est insérée dans les lettres de confirmation données
par Louis IX au mois de juin de l'année suivante. Voy. Du Plessis, Hist. de Meaux, t. II, p. 155.

J//431
Bulles contre les hérétiques, n°26.
4000 - Pérouse. (1252.) 11 mai.
Original scellé
Litterœ Innocentii papœ IV, episcopis in Tolosano comitatu constitutis directœ, de auxilio Fratribus
Prœdicatoribus, ad hœreticam pravitatem exstirpandam, gnaviter afferendo.
Innocentius, episcopus, servus servorum Dei, venerabilibus fratribus, universis episcopis per comitatum
Tholosanum constitutis, ad quos littere iste pervenerint, salutem et apostolicam benedictionem. - Ad
capiendum vulpeculas, que demoliuntur vineam Domini, tanto sollicitius nos oportet intendere, quanto
magis orthodoxe fidei diligere tenemur augmentum et illud totius diligentie studio procurare. Licet igitur
olim inquisitionem contra hereticam pravitatem, que partes comitatus Tholosani ab antiquo, peccatis
exigentibus, infecisse dinoscitur, vobis duxerimus committendam, attendentes tamen quod, multiplicatis
inquisitoribus, pravitas hujusmodi poterit melius, juxta cordis nostri desiderium, de ipsis partibus
extirpari, dilecto filio.. ( sic), priori provinciali Fratrum Predicatorum in provincia Narbonensi, nostris
damus litteris in preceptis ut, ad eliminandam de comitatu predicto et aliis terris dilecti filii nobilis viri.. (
sic), comitis Pictavensis et Tholosani, hereticam pravitatem, per se, ac alios fratres sui ordinis, contra
perversores fidei Christiane opere ac sermone potentes, quos semel vel sepius ad hoc duxerit eligendos,
prudenter ac sollerter intendens, inquisita super hoc diligentius veritate, contra ipsos ac fautores et
receptatores eorum procedat auctoritate nostra, per se ac Fratres predictos, secundum datam sibi a Deo
prudentiam et juxta canonicas sanctiones, proviso attentius ne cuiquam imponatur pena pecuniaria,
dum tamen alias persone delinquentis penitentia imponi valeat salutaris ; ita tamen quod si aliquam
gravem penitentiam aliquibus imponi contigerit, vel contra aliquos sententiam promulgari, ad id, cum
vestro consilio et assensu, libere, omni tarditate, difficultate ac occasione postpositis, procedatur,
invocato ad id, si necesse fuerit, auxilio brachii secularis. - Quocirca universitatem vestram rogandam
attente duximus et monendam, per apostolica vobis scripta precipiendo mandantes quatinus eisdem
priori et fratribus, cum fueritis requisiti ab ipsis, oportunum super hujusmodi negotio consilium et
auxilium, omni dilatione ac excusatione cessantibus, impendatis, ita quod prior vel fratres predicti
propter hoc ad metropolitanum vestrum recurrere non cogantur, nos quoque sinceritatem vestram super
hoc, de accepte diligentie studio, possimus merito commendare. - Datum Perusii, V. idus maii,
pontificatus nostri anno nono.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre ; Inventaire, n°6048.

196
Archives nationales (France)

J//431
Bulles contre les hérétiques, n°25.
4001 - Pérouse. (1252.) 11 mai.
Original scellé
Litteræ ejusdem argumenti, quibus Innocentius papa IV archiepiscopo Narbonensi præcipit ut Priori et
Fratribus Prædicatoribus, si "pro negligentia vel defectu diocesanorum" episcoporum ad ipsum
metropolitanum recurrerint, "oportunum ... consilium et auxilium" impertiatur. - "Datum Perusii, V.
idus maii, pontificatus nostri anno nono."
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre ; Inventaire , n° 6048. - Cette lettre reproduit presque
textuellement le préambule et l'exposé de la précédente.

J//310
Toulouse, V, n°29.
4002 - Poitiers. 1252. Mardi 21 mai.
Original scellé
Alphonsus, comes Pictavensis et Tolosæ, et Bartholomæus, Caturcensis episcopus, notum faciunt se,
super contentione quæ inter ipsos de "possessione et sesina feodi, seu dominii et homagii castri de
Calciata" exorta fuerat, in arbitrium Petri de Vicinis et Bertrandi de Cardiliaco confugisse, atque interim
præfatum castrum "in manu predictorum" positum fuisse. - "In quorum omnium testimonium, hoc
presens scriptum sigillorum nostrorum munimine duximus roborandum. - Actum Pictavis, die martis
post Penthecosten, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo secundo."
Deux sceaux pendants sur double queue. Le sceau d'Alphonse, qui s'est détaché, est décrit dans l'
Inventaire, sous le n° 1078 ; celui de Barthélemy, évêque de Cahors, reste seul appendu à l'acte ; cire
vierge ; Inv., n° 6531.

J//192
Poitou, II, n°56.
4003 - 1252. Vendredi 24 mai.
Copie contemporaine
Litterœ Alphonsi, comitis Pictavensis, quibus quorumdam nemorum limitationem, inter Hugonem de
Lezigniaco, quondam comitem Marchiœ, et capitulum Beatœ Radegundis Pictavensis factam, ratam
habet et confirmat.
Alfonsus, filius regis Francie, comes Pictavensis et Tolose, Marchie, Provincie, universis Christi fidelibus,
tam presentibus quam futuris, eternam in Domino salutem. - Ad vestram volumus noticiam pervenire
quod, cum nemus Beate Radegundis Pictavensis ipsius ecclesie proprium esse disnoscatur, tercia parte
ipsius nemoris comitibus Pictavensibus et eorum successoribus pro tocius nemoris garda concessa, nos,
qui veri domini existimus castri de Monsterolio Bonini, diligenter inspectis et consideratis et plenius
intellectis cartis, quas prior et capitulum ecclesie Beate Radegundis Pictavensis habent ab illustri domina
Alienordi, quondam Anglie regina, et a Petro de Marli et a karissimo fratre nostro Lodovico, Dei gracia
rege Francorum, et a nobili viro, Hugone de Lezignen, quondam comite Marchie et Engolisme, super
juribus et libertatibus ecclesie predicte et hominum ejusdem ecclesie de villa de Voilliaco et
circonajacentibus villis, et super divisione et limitacione nemorum factis inter dictos comitem Marchie ex
parte una et dictos priorem et capitulum ex altera, tam pro nobis quam pro heredibus seu successoribus
nostris, volentes pro remedio anime nostre et karissimi patris nostri Lodovici, Dei gracia quondam regis
Francorum, paci et transquillitati dicte ecclesie providere, divisionem et limitacionem nemorum, factas
inter dictum comitem Marchie ex una parte et dictos priorem et capitulum Beate Radegundis Pictavensis
ex altera, secundum quod certis metis sunt distincta nemora, ratam habemus atque firmam et eciam
concedimus et in ea consentimus ; volentes et concedentes pro nobis, heredibus successoribusque

197
Archives nationales (France)

nostris, quod due partes tocius nemoris, tam vivi quam mortui, que dicte due partes fuerunt divise et
limitate certis metis appositis et a tercia parte nemoris separate, dictis priori et capitulo juris dominii
pleno jure et integre in perpetuum remaneant inconcusse, cum ipsa terra in qua site sunt dicte due
partes, tercia vero parte tocius nemoris, tam vivi quam mortui, que divisa est certis metis, cum ipsa terra
in qua sita est dicta tercia pars, nobis in perpetuum remanente. - Item confitemur nos, heredes
successoresque nostros nichil juris, nichil dominii, nichil consuetudinis habere in predictis duabus
partibus dicti nemoris, nec omnino aliquid habemus, nec de cetero habebimus in dictis duabus partibus,
nec eciam in delictis quibuscunque in dictis duabus partibus nemoris perpetratis. Item nullum penitus
pasturagium homines nostri habebunt in predictis duabus partibus nemoris predicti, nec aliquod
explectamentum, nec homines similiter dicte ecclesie in nostra tercia parte ; immo partes predicte, sicut
distincte sunt certis metis, scilicet apud nos nostra tercia pars, apud dictam ecclesiam sue dicte due
partes, cum omni dominio et explectamento, jure plenissimo, in perpetuum remanebunt ; et venabimur
nos in predictis duabus partibus quandocunque et quomodocunque voluerimus. Item dictus prior et
canonicus unus, vel plures, jure dominii, quomodocunque et quandocunque et cum quibuscunque
hominibus voluerint, suis vel alienis, venabuntur in duabus predictis suis partibus nemoris supradicti.
Verumtamen dictus prior et canonici promiserunt nobis bona fide quod non permittent pro posse suo
homines suos, vel eciam alienos, aliquo modo in predictis duabus partibus nemoris venari, nisi presente
ad minus uno de canonicis supradictis. Quod si forte dicti homines sui facere presumerent, nos, vel
successores nostri, vel aliqui de ballivis dicti castri, nichil omnino habebimus in eodem delicto, nec
ballivi nostri, vel successorum nostrorum, poterunt aliquem de predictis hominibus, ob predictum
delictum, capere vel arestare in eodem nemore vel extra. Sed si nos, vel ballivi nostri, voluerimus,
denunciabimus illud priori et capitulo supradictis, et si ille, qui deliquisse dicetur, convictus fuerit in
curia dictorum prioris et capituli, prior et capitulum gagium, in quo fuerit condempnatus, in integrum
exigent ab eodem, nec facient remissionem aliquam dicti prior et capitulum gagii supradicti, in quo gagio
nichil penitus habebimus, nec successores nostri. Si vero extraneus ab hominibus ecclesie, venando in
dictis duabus partibus, sine priore vel canonico dicte ecclesie inveniatur, et prior, vel ejus mandatum,
venantem primum non ceperit, si nos, vel mandatum nostrum, eum invenerimus, poterimus eum capere
et statim tenemur eum reddere dicto priori et capitulo, vel eorum mandato, qui levabunt gagium sine
remissione, in quo nichil percipiemus, nichil juris, nichil dominii, nichil consuetudinis nobis ob hoc
ulterius acquirendo. - Predicti vero prior et capitulum predictas duas partes dicti nemoris, ut veri
domini, jure plenissimo explectabunt, vendendo, donando, exartando quandocunque et quomodocunque
voluerint, vel alia prout voluerint faciendo. De juridicione vero sic diffinitum est ut in omnibus
criminibus, que per sententiam possunt mortem inducere, si quidam extraneus, alius scilicet ab
hominibus ecclesie, deliquisse dicatur, erit in custodia nostra usque ad judicium, et, quando judicari
debebit, producetur apud Voilliacum et ibi in curia communi, scilicet prioris et capituli Beate Radegundis
et nostra, judicabitur. Execucio autem vindicte, si ad mortem judicatus fuerit, per ballivos nostros fiet in
confinio terrarum, bonis ipsius condempnati inter nos ex una parte et dictos priorem et capitulum ex
altera communiter et equaliter dividendis. Si autem aliquis hominum terre Beate Radegundis sic
deliquisse dicatur, erit in custodia dictorum prioris et capituli usque ad judicium. Tempore vero reddendi
judicii, vocabunt idem prior et capitulum, vel eorum mandatum, ballivum nostrum, non ut conjudicet
cum priore et capitulo, vel in curia sua possit contradicere, vel inpedire judicium ipsius prioris et capituli,
sed ut sciat si velit et videat judicari. Promiserunt eciam nobis dicti prior et canonici, pro se et
successoribus suis, quod justo judicio facient homines judicari. Si vero ballivus noster vocatus venire
noluerit, nichilominus prior et capitulum facient judicium in curia sua dictari, et si adcusatum ad
mortem dampnari contigerit, ballivis nostris reddetur pro execucione sententie in dicto loco facienda,
quam, si nos vel ballivi nostri facere noluerimus, prior et capitulum libere nichilominus exequentur,
bonis ipsius dampnati mobilibus inter nos ex una parte et dictos priorem et capitulum ex altera, pro
equis partibus, sicut in extraneo dictum est, dividendis ; inmobilia nanque ipsius, que movent a priore et

198
Archives nationales (France)

capitulo, apud eosdem priorem et capitulum jure dominii remanebunt. Quod si forte prior et capitulum
accusato ante sentenciam parcere, ex aliqua justa causa, vel cum eo pacificare voluerit, nobis nullum, ex
parte bonorum ipsius accusati mobilium, vel quantitate, ex composicione habita, prejudicium generabit.
Ballivus quoque ecclesie, si malefactores hujusmodi clamore facto non ceperit, vel eciam clamore non
facto, dum tamen sciverit ac poterit, vel captum abire permiserit, si quidem juraverit coram priore et
capitulo vel eorum mandato, presente ballivo nostro, si adesse voluerit, ad Sancta Dei Euvangelia quod
facto, vel consilio ipsius, vel disimulacione, malefactor non evaserit, post juramentum liber et immunis
ab omni pena consistet. Si autem jurare noluerit, solvet centum solidos nomine gagii, quorum medietas
erit nostra, medietate alia apud priorem et capitulum, jure dominii, remanente. De rebus quoque
mobilibus malefactoris inventis idem ballivus ecclesie, si necesse fuerit, juramentum prestabit coram
priore et capitulo, vel eorum mandato, post sentenciam vel ante, si ex justa causa prior et capitulum
pepercerint accusato, quando eadem bona dividi oportebit ; et ejus juramento stabitur et ea sola in
divisione venient, que juramento ipsius fuerint declarata. Hec omnia in ballivo nostro, quantum ad
extraneum, volumus firmiter observari ; hec de criminibus, que ad mortem inducunt, ceteris justiciis
omnibus, sive ex criminalibus sive ex civilibus causis descendant, apud priorem et capitulum in
perpetuum duraturis. - Item placuit nobis, pro tranquilitate dicte ecclesie, omnia honera ipsorum
hominum ad ea sola restringi, que dudum comitibus Pictavensibus et eorum successoribus nomine garde
concessa monstrentur, videlicet avenagium quinque modiorum et dimidii, ad mensuram ad quam dicta
ecclesia solvit et solvere consuevit dictum avenagium ; frescenjagium, scilicet triginta et tres solidos et
quatuor denarios, et pasquerium de omnibus, sicut in cartis comitis Pictavensis, videlicet Guillelmi ducis
Aquitanie, et alterius Guillelmi, filii sui, et postmodum domine Alienordis, quondam regine Anglie
illustris, plenius continetur, maxime cum prior et canonici pro exuberante custodia teneantur nobis
solvere singulis annis quindecim libras currentis monete apud Pictavos, ad census, que solucio debet
nobis et heredibus nostris fieri singulis annis apud Monsterolium, in festo Beati Michaelis, per manum
dictorum canonicorum, vel per mandatum eorum, cum aliis predictis gardis. Item placuit nobis quod
omnes homines dictorum prioris et capituli in villa de Voilliaco et omnibus aliis villis adjacentibus, terris,
vineis, pratis, nemoribus, aquis, que sunt predicte ecclesie, sint de cetero liberi et imunes ab omni
dominio nostro, et heredum et successorum nostrorum juridicione et consuetudine, et ab omni
prestacione redditus, census, vel cense, pecunie, sive bladi vel alterius rei, biannio, mestiva, tallia,
oblacionibus, vocacione in jus, exercitu, garda, ballivorum seu venatorum recepcione seu procuracione,
et generaliter ab omnibus inquietacionibus, preterquam avenagium et cetera que superius sunt expressa,
que eciam per manum prioris et canonicorum, vel per mandatum suum, tocius tenamenti conservandi
causa, nobis debent solvi, nulla in posterum occupacione violenta, vel precaria, vel clandestina, nulla
tenuta seu temporis prescripcione contra concessionem vel remissionem hujusmodi valituris. - Ex hiis
autem, que dicta sunt superius, nolumus aliquod prejudicium generari priori et capitulo memoratis,
quantum ad composicionem inter ipsos et karissimum fratrem nostrum Lodovicum, Dei gracia regem
Francorum, habitam, et quantum ad composicionem comitis Marchie habitam, et singulos articulos in
predictis cartis contentos ; sed omnes articulos in predictis cartis comprehensos, facientes propriore et
capitulo et ad eorum utilitatem spectantes, ratos et firmos habemus, et in eis consentimus, collaudamus
et approbamus. Item nos et heredes successoresque nostri tenemur, ob gardas predictas, ab omni
violencia predictos homines, et predictas villas, et nemora que sunt dicte ecclesie, necnon et universa eis
pertinencia in tenamento predicto, bona fide, quandocunque ab ipsis priore et canonicis, vel eorum
mandato, nos et heredes successoresque nostri requisiti fuerimus, deffendere et servare. Item in quolibet
festo Sancti Michaelis, in quo solvuntur apud Monsterolium predicte garde, tenemur nos et heredes
successoresque nostri procuracionem congruam exibere canonicis, vel clericis dicte ecclesie, cum
servientibus suis usque ad sex, qui nomine eorum dictas gardas persolvent, exceptis quadrigariis quibus
in nullo tenemur. Hec omnia et singula supradicta pro nobis, heredibus, successoribusque nostris
volumus in perpetuum observari, promittentes pro nobis, heredibus successoribusque nostris, contra

199
Archives nationales (France)

predicta, vel aliqua predictorum, in posterum non facere vel venire. - In cujus rei testimonium,
concessimus eisdem priori et capitulo has patentes litteras, sigilli nostri munimine roboratas. - Datum
die veneris post Penthecosten, anno Domini M° CC° quinquagesimo secundo.
En tête de cette copie on lit : Transcriptum cujusdam generalis littere, concesse venerabilibus viris, priori
et capitulo ecclesie Beate Radegundis Pictavensis, cujus tenor talis est.

J//180
Poitou, n°2.
4004 - Montreuil-Bonnin. 1252. Mai.
Original scellé
Alphonsus, comes Pictavensis et Tolosanus, ratam habet quamdam donationem, a Buchardo, domino
Marliaci et Mosterolii, anno 1225, mense octobri, factam. ( Vide supra, t. II, n° 1725.) - "Actum apud
Musterolium, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo secundo, mense maii."
Scellé en cire blanche, sur cordelettes de soie rouge, du sceau d'Alphonse, comte de Poitiers et de
Toulouse. ( Inventaire, n° 1078.)

J//201
Champagne, IX, n°28.
4005 - 1252. Mai.
Original scellé
Ponceardus de Marnaio, et Elisabeth, ejus uxor, quidquid apud Billam habebant Theobaldo, Campaniæ
comiti, vendunt.
Magister Th(eobaldus), officialis curie Lingonensis, universis presentes litteras inspecturis, salutem in
Domino. Noverint universi quod Ponceardus de Marnaio, armiger, et Elysabeth, uxor ejus, in presentia
nostra constituti, spontanei recognoverunt se vendidisse vera et perpetua vendicione, legitime facta,
illustrissimo domino Th(eobaldo), regi Navarre, Campanie et Brie comiti palatino, quicquid habebant vel
habere poterant et debebant, omnibus modis et quacumque ratione, in tota grossa decima de villa que
Billa vocatur, et de omni finagio ejusdem ville, scilicet totam partem suam, quam dictus Ponceardus et
Elysabeth, uxor ejus, tenebant in homagio et feodo a dicto domino... ( sic) rege, pro trigintta libris
Pruvinensium fortium et pro sex libris ejusdem monete, de quinto denario, de quibus dicti Ponceardus et
Elysabeth, uxor ejus, recognoverunt quod a dicto domino... ( sic) rege suum ad plenum receperunt
pagamentum in pecunia numerata. Promiserunt autem et promittunt dicti Ponceardus et Elysabeth, uxor
ejus, per fidem suam corporaliter prestitam in manu nostra, prefato domino... ( sic) regi et ejus
heredibus imperpetuum super dicta vendicione adversus omnes legittimam garantiam se portaturos, nec
aliquid per se, vel per alios, in dicta decima vendita, de cetero reclamaturos tacite vel expresse ;
abrenunciantes dicti Ponceardus et Elisabeth, uxor ejus, exceptioni non numerate pecunie vel non
tradite et etiam omni alii juri et exceptioni, canonico et civili, quod vel quam de jure possent vel deberent
habere contra omnia supradicta. - In cujus rei testimonium, ad peticionem dictorum Ponceardi et
Elisabeth, uxoris ejus, presentes litteras sigillo curie Lingonensis duximus roborandas. - Actum anno
Domini M° CC° quinquagesimo secundo, mense maio.
Traces de sceau pendant sur double queue ; le sceau de l'officialité de Langres est décrit dans l'
Inventaire , sous le n° 6977.

J//197
Champagne, V, n°76.
4006 - 1252. Mai.
Original scellé

200
Archives nationales (France)

Coram Henrico de Remis, archidiacono Barrensi in ecclesia Lingonensi, "Huo, dictus Abiganz, armiger,
Margareta, soror ejus, Ponceardus de Marnaio, armiger, et Elysabeth, uxor ejus," recognoscunt "se
vendidisse... illustrissimo viro, domino Theobaldo..., regi Navarre, Campanie et Brie comiti palatino,
quicquid habebant... III. in villa que Billa nuncupatur,... pro duccentis et decem libris Pruvinensium
fortium, et pro quinquaginta duabus libris ejusdem monete, de quinto denario." - "In cujus rei
testimonium,.... presentes litteras sigillo nostro duximus sigillandas. - Actum anno Domini millesimo
duccentesimo quinquagesimo secundo, mense maio."
Sceau de Henri de Reims, archidiacre de Barrois dans l'Église de Langres ; cire brune, double queue ;
Inventaire, n° 7389. - Voy. le n° précédent.

J//681
Lorraine, I, n°13.
4007 - 1252. Jeudi 6 juin.
Copie authentique
Catherine, duchesse de Lorraine, s'engage à observer l'assurement donné par Thibaud, comte de
Champagne, aux bourgeois de Neufchâteau.
Ge Katherine, duchesse de Lohereigne et marchise, faz connoissant à toux ceus qui ces lectres verront et
orront, que se je, ne autres por moi, entrepreniens rien en l'asseurement que mes sires Th(ibauz), par la
grace de Deu rois de Navarre, de Champeingne et de Brie cuens palazins, a fait as borjois dou Nef
Chastiel, qui dure jusqu'à la devision des Apostres, et mes sires li Rois devant nommez y avoit damages
ne coustanges, je li renderoie à son dit, par sa plaine parolle, et porroit panre, ou faire panre dou mien
par tout par ma volanté, sans meffaire, jusqu'à tant qu'il raveroit tout à plein toutes ses coustanges et ses
damages devant nommées. - Et en tesmoingnage de verité, j'ai fait ces lectres seeller de mon seeil, qui
furent fettes le jeudi prochein après la quinzeine de Pentecoste, en l'an que li miliaires courroit par mil et
CC et LII an X.
Expédition authentique, délivrée le 1 er août 1560, sur l'original existant alors au Trésor des Chartes. -
Voy. d'Arbois de Jubainville, Hist. des comtes de Champagne, t. IV, p. 393.

J//193
Champagne, I, n°36.
4008 - 1252. Juin.
Original scellé
Homagium Simonis, domini Clari Montis, Theobaldo, Campaniœ comiti, prœstitum.
Ego Simon, dominus Clari Montis in Bassigniaco, notum facio universis, presentes litteras inspecturis,
quod ego teneo in feodum et homagium de karissimo domino meo Th(eobaldo), Dei gratia rege Navarre,
Campanie et Brie comite palatino, castrum Clari Montis et id quod habeo infra parrochiatum Clari
Montis, jurabile et reddibile ipsi et heredibus suis, ad magnam vim et ad parvam, et istud homagium
heredes mei ipsi vel heredibus suis facere tenebuntur. Idem autem rex nobis promisit, concessit quod
nec ipse nec heredes sui dictum feodum aliqua de causa ponere poterunt extra manum suam. - In cujus
rei testimonium, presentes litteras sigilli mei feci munimine roborari. - Actum anno Domini millesimo
quinquagesimo secundo, mense junio.
Fragment de sceau en cire blanche sur cordelettes de coton ; le sceau de Simon de Clefmont n'existe plus
aux Archives. - C'est par erreur que M. d'Arbois de Jubainville a assigné à cette charte la date de mai (t.
V, Catalogue, n° 3016).

J//201
Champagne, IX, n°35.

201
Archives nationales (France)

4009 - 1252. Juin.


Original scellé
"Thomas de Janicuria, miles," notum facit se furnum suum, "situm apud Barrum super Albam, quod
dicitur furnum de Recepto, pro centum libris Pruvinensium," Theobaldo, Navarræ regi, Campaniæ et
Briæ comiti palatino, vendidisse. - "In cujus rei testimonium, quia sigillum non habeo, sigilla virorum
discretorum Roberti, prioris Sancti Petri de dicto Barro, et Guiardi, decani christianitatis ejusdem ville,
presentibus litteris apponi feci. - Datum anno Domini M° CC° quinquagesimo secundo, mense junii."
Cette charte était scellée, dans le principe, de deux sceaux en cire verte, pendants sur double queue :
1° Robert, prieur de Saint-Pierre de Bar-sur-Aube ; Inventaire, n° 9471.
2° Gui, doyen de la chrétienté de Bar-sur-Aube ; sceau perdu.

J//201
Champagne, IX, n°36.
4010 - 1252. Juin.
Original scellé
Coram Guiardo, decano christianitatis Barri super Albam, "nobilis mulier, domina Guillelma de Lanti,
uxor domini Thome, dicti de Janicuria, militis," ratam habet venditionem, quam fecit dictus Thomas regi
Navarræ "de furno, apud dictum Barrum sito, quod dicitur furnum de Recepto." - "In cujus rei
testimonium, presentes litteras sigillo meo sigillavi, ad preces nobilis supradicte. - Actum anno Domini
M° CC° L° secundo, mense junii."
Traces de sceau pendant sur double queue. - Voy. le n° précédent.

J//213
Rouen, II, n°5.
4011 - [Pontoise.] 1252. [13] Juillet.
Original scellé
Odo, Rothomagensis archiepiscopus, notum facit, cum peteret "a ballivo domini regis de Caleto quod"
dictus ballivus "conduceret... ad carcerem" archiepiscopalem "Rothomagensem prisones captos ab ipso,
quando tales sunt quod... debent reddi, racione justicie ecclesiastice," et id præfatus ballivus "facere
denegaret," sibi dominam Blancam, reginam Franciæ, ad preces domini Papæ, concessisse "quod
conductum dictorum prisonum precipiet fieri per dictum ballivum, vel ejus servientes," sumptibus
archiepiscopi Rothomagensis, "usque ad proximum festum Omnium Sanctorum, et extunc usque ad
duos annos completos, vel usque ad duos menses post reditum domini regis Parisius, si ipsum infra
dictum terminum redire contingat, ita quod per hanc concessionem... nullum prejudicium domino regi
in aliquo generetur." - "In cujus rei memoriam, presentes litteras sigilli nostri munimine fecimus
roborari.
- Datum anno Domini M° CC° quinquagesimo secundo, mense julyo."
Sceau d'Eude Rigaud, archevêque de Rouen, cire vierge, double queue ; Inventaire , n° 6370. -
L'indication du lieu et du quantième, qui ne sont pas mentionnés dans l'acte, nous est fournie par le
Journal des visites pastorales d'Eude Rigaud, où cette charte est reproduite intégralement (p. 142).

J//461
Fondations, II, n°15.
4012 - Sorèze. 1252. 20 juillet.
Original scellé
Petrus, abbas monasterii Soricinii, et alii ejusdem loci monachi, recognoscunt Alphonsum, comitem
Pictaviæ et Tolosæ, sibi in feudum octo libras Turonensium annui redditus concessisse, quas in locis
Soricinii, Durifortis et Rupisfortis percipiebat, "ratione heretice pravitatis." In cujus eleemosynæ

202
Archives nationales (France)

remunerationem, unum sacerdotem in perpetuum instituunt, "qui specialiter pro eodem domino comite,
et ejus progenitoribus ac eorum successoribus, in successoribus remissionem peccatorum, missam
cotidie celebret." - "Actum est hoc in capitulo monasterii antedicti, anno Domini M° CC° LII, XIII°
kalendas augusti, et ad majorem hujus rei firmitatem, nos, sepedicti abbas et conventus, presentem
paginam sigillorum nostrorum munimine duxmus ( sic) roborandam."
Deux sceaux, en cire brune, pendants sur cordelettes de soie rouge :
1° Abbaye de Sorèze, diocèse de Lavaur ; Inventaire, n°8419.
2° Pierre de Goust, abbé de Sorèze ; Invent., n° 9120.
Voy. le Gallia Christiana, t. XIII, col. 363. E.

J//579
Lorraine, n°1.
4013 - 1252. 26 juillet.
Original scellé
Catherine, duchesse de Lorraine, s'engage à respecter les franchises accordées par Matthieu, son mari,
aux bourgeois de Neufchâteau.
Ge Katherine, duchesse de Lorregne et marchise, fais à savoir à tous ceus qui ces lettres veirront et
orront, que, com descors fust entre moi d'une part, et les borjois dou Noef Chastel en Lorregne d'autre,
de ce qu'i se doutoient que ge ne lor tenisse lor chartre et lor franchise, ensi com mes sires li dus Maheus,
qui fuit mes maris, lor avoit donnée per ses lettres pendans, por ce qu'il en fussent en paix de cuer et por
la volentei que j'avoie dou tenir, je lor jurai sor Seins à tenir tele franchise et lor en donnai mes lettres
pendans que ge ne les enforceroie, ne autres por moi, par ma volentei ne par mon assentemant, et se lor
ottroiai qu'i garderoient le chastelet dou Noef Chastel et les portes de la vile, en tel meniere que, se ge lor
envoioie prison, il le me garderoient et renderoient en bone foi. Et est à savoir que, se j'aivoie guerre
apertemant, à sau et à veu de la gent, il m'aideroient en bone foi d'aus mexmes, et porroie recepter à Noef
Chastel ge et ma gent, à grant force et à petite, et om petit chastel et om grant ; et se lor ai ottroiei, que se
je n'avoie guerre apertemant, que ge ne puis envoieir gens à Noef Chastel, qui les pussent enforcier, ne
mener gens aveu mi, si ge i aloie. Et se ge aloie contre ceste convenance en nule meniere, ge lor ai donnei
congiei qu'i se pussent tenir à roi de Navarre et faire son commandemant dou petit chastel et dou grant
et des borjois, tant que l'entrepresure que j'aiuroie faite, ou autres por moi, fust amendée à dit le roi de
Navarre, ou de son comandemant qui auroit ses lettres pendans ; et ai prieit et requis mon segnor le roi
de Navarre, de cui je tieng le Noef Chastel et les apertenances, que, se je aloie encontre ces convenances,
ou encontre aucune, si com eles sont de seur dites, qu'i lor fust aidans sans mesfaire encontre moi, à
grant force et à petite, tant que l'entrepresure que j'auroie faite fust amendée à son dit, ou à son
commandemant qui porteroit ses lettres pendans. Et je entent que ces convenances duront tant com je
tenrai le bail, et cis baus doit durer tant que Ferris, mes fiz, soit en aage, aus us et aus coustumes de la
terre, se Dex li donne vie ; et s'il avoit descors aus choses de seur nommées, i seroit adreciet à l'esgart le
roi de Navarre, ou à son commandemant qui auroit ses lettres pendans. - Et en tesmoignage de ceste
chose, ai ge fait seeler ces lettres de mon seel, qui furent faites l'endemain de feste Seint Jake et Seint
Cristofle, en l'an que li miliares corroit per mil et CC. et cinquante dous ans.
Traces de sceau pendant sur double queue ; le sceau de Catherine, duchesse de Lorraine, n'existe plus
aux Archives. - Voy. le n° 4007.

J//198
Champagne, VI, n°94.
4014 - 1252. Juillet.
Original scellé

203
Archives nationales (France)

Litteroe quibus Johannes, comes Burgundioe, declarat se nonnulla feuda a Theobaldo, Campanioe
comite, in homagium ligium recepisse.
Ego Johannes, comes Burgundie, dominus Salinensis, notum facio omnibus presentes litteras
inspecturis, quod ego rogavi karissimum dominum, Th(eobaldum), Dei gratia regem Navarre illustrem,
Campanie et Brie comitem palatinum, ut ipse de Fonte Macons, quem teneo de ipso in feodum et
homagium ligium, reciperet in hominem generum meum, dominum Bellijoci ; quod ad preces meas
concessit rex supradictus. Ego tamen, volens in homagium dicti regis remanere, posui in feodum ligium
ipsius, et ab ipso reaccepi feodum, quod de me tenet fidelis meus dominus Tille Castri in puteis de
Salinis, et feodum, quod de me tenet dominus de Paigniaco, videlicet medietatem ville de Bocelangis, et
medietatem eminagii de Ledone, et quicquid de me tenet in feodum dominus de Paigniaco supradictus.
Istud vero homagium ego, et heredes mei, imperpetuum dicto regi vel heredibus suis, dominis
Campanie, facere tenebimur. - In cujus rei testimonium ; presentes litteras sigilli mei munimine feci
roborari. - Actum anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo secundo, mense julio.
Traces de sceau pendant sur double queue ; le sceau de Jean, comte de Bourgogne et seigneur de Salins,
est décrit dans l' Inventaire sous le n° 491.

J//201
Champagne, IX, n°37.
4015 - 1252. Juillet.
Original scellé
Sebille, abbesse du Val des Vignes, s'engage à ne rien acquérir, sans le consentement du comte de
Champagne, dans les fiefs mouvants de ce dernier.
Je Sebile, abbaesse del Val des Vignes delez Bar sor Aube, et toz nostre covenz, fas savoir à toz cels qui
verront et orront ces letres que nos ne poons riens aquerre en la terre mon signor le roi de Navarre, ne en
ses fiez, si ce n'est par la volenté et par l'assentement de lui et de ses hoirs. Et en tesmoignage de ceste
chose, nos avons ces letres saelées de nostre sael. - Ces letres furent donées l'an Nostre Signor M. CC. et
cinquante et deus ans, en mois de juignet.
Fragment de sceau en cire rouge, pendant sur double queue. Le sceau de Sebille, abbesse du Val des
Vignes, diocèse de Langres, n'existe plus aux Archives. - Les auteurs du Gallia Christiana , qui
mentionnent cet acte, l'ont indiqué à tort comme donné au mois de juin (t. IV, col. 657. B).

J//201
Champagne, IX, n°38.
4016 - 1252. Juillet.
Original scellé
Theobaldus, rex Navarrae, Campaniae et Briae comes palatinus, notum facit se "nomine admodiationis
concessisse... Stephano Lingonensi, et ejus heredibus imperpetuum, medietatem, quam" habebat "in
mo[lendino] de Reclancort, pro septuaginta bichetis melioris misturae," sibi annuatim in festo Sancti
Remigii solvendis. - "In cujus rei testimonium, presentes li[tteras sigilli nostri] munimine fecimus
roborari. - Actum anno Domini millesimo ducen[tesimo quinqua]gesimo secundo, mense julio."
Traces de sceau pendant sur cordelettes. Le sceau de Thibaud IV, roi de Navarre et comte de Champagne,
est décrit dans l' Inventaire sous le n° 11372. - Cet acte a été gravement endommagé par l'humidité.

J//201
Champagne, IX, n°41.
4017 - 1252. Juillet.
Original scellé

204
Archives nationales (France)

Coram Henrico de Remis, archidiacono Barrensi, Lingonensis dioecesis, Stephanus de Lingonibus


recognoscit se "recepisse imperpetuum, ad admodiationem," a Theobaldo, rege Navarrae, "medietatem,
quam habebat praedictus nobilis... (sic) rex in molendino de Reclaigcort, subtus Chaumunt, pro
septuagintta bichetis melioris misture, ... infra festum Beati Remigii ... persolvendis." - "In cujus rei
testimonium, presentibus litteris, ad peticionem dicti Stephani, sigillum nostrum apposuimus. - Actum
anno Domini millesimo duccentesimo quinquagesimo secundo, mense julio."
Traces de sceau pendant sur cordelettes ; le sceau de Henri de Reims, archidiacre de Barrois dans l'Eglise
de Langres, est décrit dans l' Inventaire, sous le n° 7389. - Voy. le numéro précédent. C'est par erreur que
M. d'Arbois de Jubainville a assigné à cet acte la date de juin (t. V, Catalogue, n° 3026).

J//201
Champagne, IX, n°39.
4018 - 1252. Juillet.
Original scellé
Confirmation par Thibaud, comte de Champagne, de toutes les acquisitions de l'abbaye de Saint-Dizier
dans les comtés de Champagne et de Brie.
Nos, Th(iebauz), par la grace de Dieu rois de Navarre, de Champaigne et de Brie cuens palazins, faisons
savoir à touz çaus qui ces letres verront et orront, que nos, pour le remede de nostre ame, avons loé et
outroié, tant com à nos apartient, à l'abaesse et au convant de l'abbaie de Seint Disier, de l'ordre de
Cistiaus, à tenir pardurablemant, quanque eles ont aquis an noz contez de Champaigne et de Brie, jusque
au jor que nos meumes à aler outre mer, qui fu anviron la Nativité Seint Jehan Baptiste, [an] l'an que li
miliares courroit par mil et deus cenz et trante et nuef. - An tesmoing de la quel chose, nos lor avons
baillées ces presantes letres saelées an nostre sael, an l'an mil et deus cenz et cinquante et deus, ou mois
de juillet.
Traces de sceau pendant sur simple queue ; Inventaire, n° 11372.

J//205
Champagne, XIII, n°16.
J//194
Champagne, II, n°7.
J//199
Champagne, VII, n°30.
Original scellé
Copie authentique
4019 - 1252. Juillet.
Déficit.
Thibaud, comte de Champagne, déclare qu'après le décès de Gilles de Roizy Château-Porcien
appartiendra aux enfants d'Isabelle, dame de Château-Porcien.
Nos, Th(iebauz), par la grace de Dieu rois de Navarre, de Champaingne et de Brie cuens palazins, faisons
savoir à touz çaus qui ces presantes letres verront, que nostre amé et nostre feax Giles de Roisi,
chevaliers, requeneut par devant nos, et vout, et outroia que, après son decet et lo decet sa fame, lo
Chastel an Porcien et les apandances antieremant venist as anfanz de nostre amée et feable Ysabel, dame
de Chastel an Porcien, sanz partie nule. Et nos, à la proiere et à la requeste dou dit Giles de Roisi,
chevalier, feimes saeller ces letres pandanz de nostre sael, sauf lo droit d'autrui. - Ce fu fait an l'an de
grace mil et deus cenz et cinquante et deus, ou mois de juignet.
Sceau de Thibaud IV, roi de Navarre et comte de Champagne ; cire vierge, double queue ; Inventaire, n°
11372. - Nous donnons le texte de cet acte d'après l'original coté Champagne, XIII, n° 16 ; la pièce cotée
Champagne, II, n° 7, est un vidimus scellé et délivré le 11 août 1270 par Philippe de Brétigny et Simon

205
Archives nationales (France)

Mattifard, chanoine et official de Reims. Il existait autrefois dans la layette Champagne, VII, sous le n°
30, un troisième texte de cette charte : il est depuis longtemps en déficit.

J//696
Bulles, Mélanges, n°15.
4020 - Pérouse. (1252.) 5 août.
Original scellé
Litteroe quibus Innocentius papa IV Alphonsum, comitem Pictavensem, rogat ut fratrem ipsius,
Carolum, comitem Provincioe, inducat ad regnum Sicilioe suscipiendum.
Innocentius episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio, nobili viro,... (sic), comiti Pictavensi, salutem
et apostolicam benedictionem. Quia nonnumquam ardua negocia desiderant longum tractum, mirari
non debes aliquatenus nec moveri, si tantus tractatus, qui habitus est inter ecclesiam Romanam et
dilectum filium, nobilem virum, Carolum, comitem Provincie, fratrem tuum, super dando sibi regno
Sicilie, ad eandem ecclesiam legitime devoluto, non est adhuc, ut desideratur, hincinde diversis
impedimentis emergentibus, consumatus, maxime cum non referat quantacumque sit in agendis dilatio,
si feliciter terminentur, soleantque cum quodam augmento venire, si protrahantur non malitiose sed
inevitabiliter, comcupita. Verum, cum nos et fratres nostri, diu super hoc diligenti deliberatione
prehabita, jam in personam ejusdem comitis, quam ad id preelegimus, concordemus, sperantes firmiter
et pro certo tenentes quod per ipsum, in quem non tam nostra quam aliorum fere omnium, quos tangit
negocium, vota concurrunt, quique veluti filius dextere, pacis princeps, et matutinus Lucifer expectatur,
quiescet orbis tumultuosa quassatio, Ecclesia tranquillitatem recipiet et prosperabitur, ut ipsemet, hec
omnia toto sicut credimus corde, desiderat negocium Terre Sancte, dilectum filium magistrum Albertum,
notarium nostrum, ad tuam et ipsius presentiam, cum pleno mandato consumandi predictum negocium,
et faciendi omnia que ad illud pertinent, de fratrum nostrorum consilio, destinamus, cui, tanquam tui et
ejusdem comitis honoris et comodi zelatori, adhibeas in omnibus, que tibi ex parte nostra dixerit, plenam
fidem. Rogamus itaque devotionem tuam attentius et hortamur, in remissionem tibi peccaminum
imponentes, quatinus, considerato clementer quam magnifice, quam utiliter, quamque virtuose dictus
comes Deo et Ecclesie ac toti Christianitati, hujusmodi onus et honorem suscipiendo, deservit, cum per
hoc, summota turbatione seculi, quam ipsius regni opulentia nutrit, tranquillitas desiderata proveniat,
intendatur ad laudem Domini latius, et salubriter futuris periculis occurratur, nec presumatur quod eum
ad id temporalium rerum cupiditas, sed solus zelus Domini et fervor fidei ac devotionis inducant,
prefatum comitem tua magnificentia moneat et inducat, ut idem regnum, ei et in ipso tibi desideranter
oblatum, pro divina et Apostolice Sedis ac nostra reverentia, cum humilitate ac ylaritate recipiat, ut de
terreno ad celeste ac temporali corona pervenire, propitiante illo cujus in hac parte negocium agitur,
valeat ad eternam ; sciturus pro certo quod universa et singula, que super hiis cum eo prefatus notarius
ordinabit, adimplebimus et servabimus inviolabiliter, sine aliqua diminutione, prout per eum fuerint
ordinata. - Datum Perusii, nonis augusti, pontificatus nostri anno decimo.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre ; Inventaire, n° 6048. - Voy. Leibnitz, Codex diplomat., part.
II, p. 240.

J//203
Champagne, XI, n°66.
4021 - 1252. Août.
Original scellé
Coram officiali Trecensi, "domina Ysabellis, olim filia defuncti Galteri de Mesothecelini, scutiferi,"
confitetur "se vendidisse..., pro octoginta libris Pruvinensium," Theobaldo, regi Navarrae, Campaniae et
Briae comiti palatino, quidquid habebat "in terragiis ville de Mesothecelini," nec non plurima alia jura et
mancipia. - "In cujus rei testimonium, presentibus litteris sigillum Trecensis curie duximus

206
Archives nationales (France)

apponendum. - Actum anno Domini M° CC° quinquagesimo secundo, mense augusto."


Scellé en cire vierge, sur double queue, du sceau de l'officialité de Troyes, décrit dans l' Inventaire sous le
n° 7046.

J//229
Picardie, n°10.
4022 - Au camp devant Joppé. 1252. Août.
Original scellé
Litteroe Ludovici regis, quibus Petro de Suessione, chirurgo suo, viginti libras, annui redditus, concedit.
Ludovicus, Dei gratia Francorum rex, universis presentes litteras inspecturis, salutem. Notum facimus
quod nos, obtentu grati et accepti servicii, quod Petrus de Suessione, cirurgicus noster, nobis impendit,
dedimus et concessimus eidem et heredibus suis de uxore sua desponsata, viginti libras Parisiensium,
annui redditus, percipiendas in prepositura nostra Laudunensi, per manum prepositi, qui pro tempore
fuerit, in festo Omnium Sanctorum, quousque dictum redditum eidem alibi in assisia terre duxerimus
assignandum. Quod ut ratum et stabile permaneat, presentes litteras sigilli nostri fecimus munimine
roborari. - Actum in castris juxta Joppen, anno Domini M° CC° quinquagesimo secundo, mense augusto.
Sceau de Louis IX ; cire verte, lacs de soie cramoisie ; Inventaire, n° 42.

J//238
Boulogne, I, n°12.4.
4023 - 1252. Août.
Copie authentique
Reginaldus de Nuteriaco, miles, et Margareta, uxor ejus, notum faciunt se vendidisse "abbati et
conventui ecclesie Beate Marie de Victoria, Silvanectensis dyocesis, in perpetuum, pro viginti quinque
libris Parisiensium..., sextam decimam partem griarie," quam possidebant in nemoribus dicti conventus,
nec non quidquid juris habebant in nemore quod tenebat praefatus conventus "de dono felicis
recordationis Ph (ilippi), regis Francorum, super vivaria dicte ecclesie, sita inter Coyam et Cumellas, et in
decem arpentis nemoris, sitis juxta bovam Coye, et in viginti arpentis nemoris, sitis supra vineas de
Melleya,... nec non et... nec non et... in quadraginta et uno arpentis nemoris, sitis juxta nemus Sancti
Luppi." - "In cujus rei testimonium et munimen, presentes litteras sigillorum nostrorum caractere
fecimus roborari. - Actum anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo secundo, mense
augusto."
Ces lettres sont insérées dans un vidimus délivré par Philippe le Bel au mois d'août 1293.

J//275
Bourbonnais, n°4.
4024 - 1252. Septembre.
Original scellé
Coram magistro Stephano, officiali curiae Claromontensis, et P. de Thyerno, notario ejusdem curiae,
praefati officialis vices gerente, "Stephanus de Valelhiis... et Alys, ejus uxor," confitentur se vendidisse
"nobili viro Odoni, domino Borbonii, filio Hugonis, illustris ducis Burgundie, ... pro pretio ducentarum
librarum monete currentis in baronia Borbonensi, ... quicquid juris ... habebant... in tota terra sita in
parrochia de Goteriis, ... et in terra que vulgariter appellatur Laboranges." - "In cujus rei testimonium, de
voluntate dicti S(tephani), et ad relacionem dicti notarii, cui fidem adhibuimus pleniorem, presentes
concessimus litteras dicto domino Borbonii, sigillo Claromontensis curie sigillatas. - Datum anno Domini
millesimo ducentesimo quinquagesimo secundo, mense septembris."
Scellé en cire résine sur cordelettes de chanvre, du sceau de l'officialité de Clermont-Ferrand ; Inventaire
, n° 6974. - Voy. le numéro suivant.

207
Archives nationales (France)

J//275
Bourbonnais, n°4 bis.
4025 - 1252. Septembre.
Original scellé
Litterae ejusdem argumenti, quibus "P. de Valelhas et Merlinus, et Bona, uxor dicti Petri, et Radulpha,
uxor quondam G. de Valelhas, mater dicti Merlini," similem venditionem, "pretio quater centum
librarum," faciunt. - "In cujus rei testimonium, de voluntate dictorum P. et Merlini, et ad relacionem
dicti notarii, cui fidem adhibuimus pleniorem, presentes litteras concessimus dicto domino Borbonensi,
sigillo Claromontensis curie sigillatas. - Datum anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo
secundo, mense septembris."
Scellé comme le numéro précédent.

J//328
Toulouse, XIX, n°27.
4026 - Gaillac. 1252. Samedi 5 octobre.
Original scellé
Sententia a judice Albiensi lata contra Mancipium et Berengarium de Galliaco, eorumque socios, qui,
inter se rixantes, in media dictoe civitatis platea manus conseruerant.
Pateat omnibus presentibus atque futuris quod Guillelmus de Ecclesia, bajulus in Albejesio, constitutus a
nobili viro, domino P(etro) de Vicinis, senescallo Tholose, significavit eidem domino quod, quadam die
in anno M° CC° L° primo, in festo Beati Michaelis, cum ipse esset in platea de Gallaco, ipse vidit ibi
Berenguarium de Gallaco et Mancipium invicem contendentes. Item, significavit eidem domino
senescallo idem W(illelmus) de Ecclesia quod incontinenti vidit plures probos de Gallaco ibi venientes,
quorum quidam erant amici et familiares dicti Berengarii, et quidam eorumdem amici dicti Mancipii :
quibus probis in platea congregatis, cum videret ipse W (illelmus) de Ecclesia quod quidam illorum
juvabant dictum Berengarium, et quidam eorumdem juvabant Mancipium, et sic contentio
aucmentabatur ; idem W (illelmus), timens ne contentio predicta, que nimis erat rigida, veniret ad
magnum dapnum tocius ville de Gallaco vel majoris partis, timens nichilominus quod dapnum, quod
poterat evenire de contentione predicta, redundaret in dapnum illustricimi domini comitis Tholosani,
cujus in parte villa de Gallaco est, et in dapnum domini abbatis de Gallaco et etiam domini W. Petri de
Berenx, ad quos dominium ville in parte pertinet, ideo dictus W (illelmus) de Ecclesia, secundum quod
ipse significavit supradicto senescallo, motus timoris predicti periculo, prohibuit dicto Berengario de
Gallaco et singulariter omnibus illis, qui cum eo erant in contentione predicta et eumdem juvabant, ex
parte dicti domini comitis Tholosani atque domini senescalli sui predicti et aliorum dominorum
predictorum, sub pena mille solidorum Caturcensium, ne ironice tenderent sive malo animo adversum
Mancipium vel eos qui cum eo erant ibi. Item, eodem modo prohibuit, sub pena predicta, dicto
Mancipio, et singulariter omnibus illis qui eum juvabant in contentione predicta, quod non tenderent
ironice sive malo animo se moverent adversum dictum Berengarium de Gallaco vel eos qui cum eo erant
ibi. Qua prohibitione facta tam de una parte quam de altera, quidam insurrexerunt unus contra alterum
et preparaverunt se ad dampnum dandum unus alteri et hoc, spreto mandato ipsius W (illelmi) de
Ecclesia, qui exclamando prohibebat sub pena predicta ex parte dictorum dominorum ne unus invaderet
alterum. Quod cum videret dictus W (illelmus) de Ecclesia, ipse inspecxit illos secundum quod melius
potuit ; qui noluerunt adquiescere dicto suo, immo magis impetuose, cultellis evaginatis a quibusdam,
unus contra alterum se opposuit, et darent magnum dampnum, nisi ipse W (illelmus) et dominus abbas
de Gallaco cum aliquibus probis benivolis se in medio ponerent. Nomina vero illorum, qui fuerunt in
contentione predicta et nellecxerunt servare dictum ipsius W (illelmi) de Ecclesia, sunt hec ; scilicet, ex
parte domini Berengarii : ipsemet Berengarius et frater suus Bertrandus, R. de Gallac, Bertrandus

208
Archives nationales (France)

Amblardi, Aimericus Amblardi, Ar. de Gallaco atque R (aimundus) Manenc ; item et ex parte Mancipii :
ipse Mancipius, W. At, P. Ar., W. Bec, Tron, D. Amalvi, P. Bec, R. Barrau, Ber. Ar., R. Ar., Bertrandus de
Gallac juvenis, P. Boneti, Ber. de Pena et frater suus W., Ber. Bec, Isarnus Bec, Jor. Pol, Ber., filius
Cappellani et P. Calveria. Omnes supradictos vidit dictus W (illelmus) de Ecclesia, occulo ad occulum
invadentes unus alterum, contra prohibitionem predictam, et etiam quosdam alios quorum nomina et
noticiam ignorat, et omnia predicta vera fuisse significavit domino senescallo. Revera, omnibus
supradictis denuntiatis atque significatis supradicto domino senescallo, tam per ipsum W (illelmum) de
Ecclesia quam per dominum abbatem et dominum W. Petri de Berenx, ipse dominus senescallus dedit
mihi, A. de Callavo, judici Albiensi, in mandatis quod super premissis facerem inquisitionem et, facta
inquisitione, si poteram invenire, veritate reperta, quod dicta pena fuisset apposita per W (illelmum) de
Ecclesia, omnes illos condempnarem singulariter in pena predicta dictorum mille solidorum
Caturcensium. Verumtamen, cum michi, dicto A. de Callavo, judici constet, quod super premissis
legitimam fecerim inquisitionem et per confessionem partium invenerim prohibitionem factam fuisse
per W (illelmum) de Ecclesia et per eumdem penam appositam dictorum M. solidorum, prout liquide
apparet in actis sive processu inquisitionis predicte, et etiam michi sit firmatum per testes fide dignos,
quos ex abundanti recepi, quod supradicta prohibitio fuit facta omnibus illis qui in contentione fuerant et
pena supradicta apposita per eumdem W (illelmum), qui de ore suo certum reddidit me de supradictis, et
etiam dominum meum senescallum et judicem suum, dominum W. de Fracxino, certos reddidit de
eisdem, ita quod eisdem dixit omnia predicta vera fuisse et etiam expressit numerum illorum qui fuerant
in contentione predicta, dicendo quod XX et VI erant illi qui debebant condempnari quilibet in M. solidis
Caturcensibus, ideo ego dictus judex, habito sapientum concilio, nomine Domini nostri Jhesu Christi
invocato, sacrosanctis Euvangeliis coram me positis, prenominatos XX. VI. singulariter condepno in M.
solidis Caturcensibus dandis domino comiti supradicto et domino abbati atque domino W. Petri,
tanquam illos qui prohibitionem predictam factam per W (illelmum) de Ecclesia et dictum ipsius, quod
erat justum et aprobabile, noluerunt conservare ; scilicet : Mancipium in M. solidis ; W. At in M. solidis ;
P. Ar. in M. solidis ; W. Bec in M solidis ; Tron in M. solidis ; D. Amalvi in M. solidis ; P. Bec in M. solidis
; R. Barrau in M. solidis ; B. Ar. in M. solidis ; R. Ar. in M. solidis ; Bertrandum de Gallac juvenem in M.
solidis ; P. Boneti in M. solidis ; Ber. de Pena in M. solidis ; W., fratrem suum, in M. solidis ; Ber. Bec in
M. solidis ; Isarnum Bec in M. solidis ; J. Pol in M. solidis ; Ber., filium Capellani, in M. solidis ; P.
Calvieira in M. solidis ; heredes domini Berengarii de Gallaco in M. solidis ; fratrem suum Bertrandum in
M. solidis ; R. de Gallac in M. solidis ; Ar. de Gallac in M. solidis ; Bertran Amblart in M. solidis ;
Aimericum Amblart in M. solidis, et Raimondum Manenc in M. solidis. Predictam vero condepnationem
feci, salvo jure illis dominis supradictis in quibusdam aliis qui fuerunt in contentione predicta, et non
servaverunt dictam prohibitionem a W (illelmo) de Ecclesia factam, qui non fuerunt nominati ab eodem
W (illelmo) ; sed ego, judex, per inquisitionem inveni eos culpabiles et specialiter Ugonem Bec et
Berengarium Bec, a quibus duobus et aliis quibusdam non nominatis possint exhibere penam dictorum
M. solidorum, si voluntas dictorum dominorum eveniret. Retineo tamen ego, dictus judex, in
prenominata cententia sive condempnatione, voluntatem domini mei senescalli Tholose, ita quod ad
voluntatem suum et ad beneplacitum possit memoratam superius mitigare. - Lata fuit hec sentencia in
ecclesia Beati Petri de Gallaco, in presentia et testimonio domini W. Petri de Berenx, W. de Alanhano,
tenentis ibi locum domini senescalli, Raimondi Richerii, Ber. P. At, W., bajuli domini abbatis, P. Escura,
P. R. Bardias, Ber. Boneti, domini R. Capellerii jurisperiti, P. Donat, Ber. At, anno Domini M° CC° L° II°,
die sabbati post festum Beati Michaelis ; et, ad majorem firmitatem hujus sentencie, ego, A. de Callavo,
predictus judex, hanc sentenciam sigilli mei munimine roboravi.
Traces de sceau pendant sur simple queue.

J//328

209
Archives nationales (France)

Toulouse, XIX, n°1. 12.


4027 - 1252. 23 octobre.
Copie ancienne
Instrumentum quo constat Bernardum Aguinaudi de Paolhaco "terciam partem ville de Gimillo,"
Johanni de Genebrio et ejus ordino vendidisse. - "Actum fuit hoc ita, VIIII. die exitus mensis octobris,
regnante Lodoico, Francorum rege, Alfonso Tholosano comite, et Raimundo episcopo, anno M° CC° L°
II° incarnationis Domini. - Hujus rei sunt testes Maurandus de Bello Podio, etc... et Matheus de Binheco,
notarius publicus de Monte Astrugo, juratus noticia capituli Tholose, qui hanc cartam scripsit."
Cet acte est extrait d'un rouleau intitulé : Transcripta instrumentorum magistri Johannis Dominici super
facto Gimilli.

J//330
Toulouse, XXI, n°30
4028 - Rouyre. 1252. Octobre. Mercredi 2, 9, 16, 23 ou 30 octobre.
Copie contemporaine
Échange de terres entre Hatton de la Grésigne et Bernard de Penne.
Conoguda causa sia à totz homes, qe aqesta carta veirau ni auszirau legir, qe ieu, N At de Grazinha, fraire
d'En B. Feral, per mi e per totz los meus, per tos temps, per ma propria et agradabla volontat, esgardat
mon profieg, ab pervist coratgue, iei donat, e sout, e lhiurat, e grupit, e desamparat, et alianat de mi, ses
deguna retenguda qe no i fas de re, per titol de perfieg escambi e de ferma donatio entre vieus, non
revocable per degus temps, à vos, senh'En B(ernartz) de Pena, et als vostres volontaris per tos temps, totz
los dregs e las razos, qe ieu avia, ni aver devia, ni aras iei, en aqest dia pressent, en la vila de Grazinha et
en la honor d'aqel meteis loc, aisi col rieu della Crog ve dreg à la font de Grazinha, e s'en va dreg al pas de
Burgelh, et aisi col sendier s'en va del pas de Burguelh dreg al pas de la Barieira, et aisi col dig sendier del
dig pas de la Barieira s'en va dreg al mas de Candeza, tro el rieu de Marlauso e tro e Vera, qeqe ieu, N At
de Graszinha sobredigs, aver degues ni agues, tro al dia d'oi, dins las dichas boulas, erm, e condreg, e
box, e bartas, aigas, esplechus, ademprieus, seses, usatgues e senhorias, per mi meteis o ensemps ab lo
dig B. Feral, mo fraire, non departidament o departidament, en las qals honors, qe ieu iei ab lo dig mo
fraire, dins las dichas boulas, iei la meitat per tot entieirament, iei lhiurat à vos, senh'En B (ernartz) de
Pena, sobredig, per far totas las vostras volontatz à tot vostre bon entendement e dels vostres ; e
reconosc, e autreii que ieu e nos lhinatgues avem tengut lo dig fieu de vos, e dels vostres, à fieu de
cavazier. Las causzas denant dichas ieu, N At de Grazinha sobredig, totas entieirament iei Ihiuradas à
vos, senh'En B(ernartz) de Pena, on mielhs pot eser entendut à tot vostre profieg e dels vostres. E cofesi
et autreii qe iei agudas e reseubudas, per escambi de las dichas causas et honors, tantas de teras e de
honors, e tans de deniers e d'autras causas, de qem tieng per ben pagatz. E, si aquo qe ieu vos iei lhiurat e
donat, aras ni lhuns temps, mai valia qe aquo que vos m'avetz donat e lhiurat per los digs escambis, doni
vos esientalment per ben e per amor, per donatio entre vieus, non revocable per negus temps, et hab
aqesta pressent carta, valedoira per tos temps, vong meti en durabla posesio, en despolhi mi, els meus,
en reviesti vos, els vostres, e seriei vong guirens de totz amparadors. E vos iei promes qe encontra aqestz
escambis no venriei, ni venir no fariei om ni femena, per mi ni davas mi, ans voz o fariei tot aver, e tener,
e posezir em patz per tos temps. - E sia conoguda causas ( sic) que ieu, B(ernartz) de Pena sobredigs, per
mi e per totz los meus, per tos temps, iei donat, e sout, e lhiurat, e grupit, et deszamparat, et alianat de
mi, per titol de perfieg escambi e de ferma donatio entre vieus, non revocabla per negus temps, à vos, N
At de Grazinha sobredig, et als vostres, per far totas vostras volontatz la tera de Verdala, et amdos los
ortz de San Serni, e la tera de Font Morena, el prat qe s'i te, e la tera de Font Tinhoza, erma e condrecha,
e la tera, e la pesa, el clusel, e la tera de las Mazieiras qe fa ( sic) B. de Benenguas de San Bauszili, e la
deime de las dichas teras et honors del deimari de San Clement, qeqe ieu, B (ernartz) de Pena sobredigs,
agues, ni aver degues, tro al dia d'oi, en las dichas teras et honors, et en lo dig deime, erm, e condreg, box

210
Archives nationales (France)

e bartas, aigas, esplechuss, ademprieus, seses, usatgues e senhorias, per mi meteis o ensemps ab autra
persona, partidament o non departidament, tot per entier voz o iei donat et escambiat, on mielhs pot eser
entendut à tot vostre profieg e dels vostres. E cofesi e reconosc qe vos, N At sobredig, m'avetz donadas e
lhiuradas tantas de teras, e de honors, e de causas, per escambi d'aqestas, de qem tieng per ben pagatz. E
se aquo qe ieu vosz iei donat e lhiurat, aras ni lhuns temps, mai valia qe aquo qe vos m'avetz donat e
lhiurat per los digs escambis, doni vos ecientalment tota la maivalensa, de manieira qe revocar no o posc
ni tornare atras. Et hab aqesta pressent carta, valedoira per tos temps, vong iei mes en durabla possesio,
e seriei vong guirens de totz amparadors. E vos iei promes, en amor et e fe, que tot enaisi com dig es
desus ni contengut en aqesta pressent carta, o tenriei ferm per tos temps et o fariei tener. - Et ieu, N At
de Grazinha sobredig, o conosc et autreii à vos, senh'En B (ernartz) de Pena, qe aqestas causas
sobredichas, qe vos m'avetz lhiuradas e donadas per los digs escambis, tenc de vos à fieu de cavazier e dei
tener. - Aiso fo fag el cammas de Roire. - S. Pelfort de Rabastex, R. Benenguier, W. Raines, N Ymbert, so
fraire, Ratier de Trebes, B. d'Albieira, W., so fraire, B. d'Artigas, Gualhart de Cantalausza, W. Audeguier,
R. de Bernenguas, S. de Bernengas, G. Gontier Bernado, P. Grant, P. de Bongieng. - Facta carta mense
octubri, feria IIII, anno Domini M° CC° L II°. - Magister Martinus Causzit, notarius Montis Miralhi,
scripsit et vidit.
Cette copie se termine par la phrase suivante : Et aiso es lo traslat de la carta.

J//198
Champagne, VI, n°96
4029 - Paris. 1252. Vendredi 15 novembre.
Original scellé
Litteroe monitorioe concilii Senonensis, ad Theobaldum Campanioe comitem directoe, de gravaminibus,
quoe personis et rebus ecclesiasticis, contra immunitatem Ecclesioe, dictus comes jamdudum intulerat et
adhuc inferebat.
Gilo, Dei gratia Senonensis archiepiscopus, M(attheus) Carnotensis, R(eginaldus) Parisiensis,
G(uillelmus) Aurelianensis, G(uido) Autissiodorensis, P(etrus) Meldensis, et N(icholaus) Trecensis
eadem gratia episcopi, karissimo in Christo illustri viro, Th(eobaldo), Dei gratia regi Navarre, Campanie
et Brie comiti palatino, salutem et sinceram in Domino caritatem. - Cum alias, ex parte concilii
provincialis Senonensis, per litteras nostras monitorias vos requisierimus et rogaverimus, ut ea, que de
bonis ecclesiasticis a quadraginta annis citra acquisitis saisiri feceratis, desaisiri faceretis, et preces et
monitio predicte nondum fuerint a vobis effectum aliquem consecute, sed magis ac magis, de die in
diem, adhuc incessanter in potestate Campanie saisiantur, nec non et alia multa gravamina ecclesiis et
personis ecclesiasticis earumque hominibus inferuntur ( sic), contra immunitatem Ecclesie et
ecclesiasticam libertatem, prout vobis magister Johannes de Vernolio, nuncius noster, ad hoc specialiter
destinatus, plenius explicabit, serenitatem vestram tenore presencium et per predictum nuncium,
auctoritate predicti concilii, rogandam duximus et monendam, ut saisita desaisiri faciatis, quousque de
jure vestro constiterit evidenter, et a predictis gravaminibus desistatis, et vestros ministeriales desistere
faciatis. Licet enim honori et persone vestre, in quantum possemus, deferre velimus, omittere tamen non
possumus, nec debemus, quin oppressioni ecclesiarum, prout juris est, succurramus, scituri pro certo
quod jus vestrum absorbere non volumus, sed potius ipsarum ecclesiarum indempnitatibus, quantum
cum Deo possumus, subvenire. - Datum Parisius, die veneris post festum Sancti Martini hyemalis, anno
Domini M° CC° quinquagesimo secundo.
Cette charte était scellée, dans le principe, de sept sceaux pendants sur double queue ; le premier, en cire
verte, s'est assez bien conservé, le second et le quatrième ont disparu ; les quatre autres, en cire blanche,
ne présentent plus que quelques fragments :
1. Gilon Cornut, archevêque de Sens ; Inventaire, n° 6391.
2. Mathieu des Champs, évêque de Chartres ; Inv., n° 6571.

211
Archives nationales (France)

3. Renaud de Corbeil, évêque de Paris ; Inv., n° 6789.


4. Guillaume de Bussi, évêque d'Orléans ; Inv., n°6765.
5. Gui de Mello, évêque d'Auxerre ; Inv., n° 6481.
6. Pierre de Cuissi, évêque de Meaux ; Inv., n° 6702.
7. Nicolas, évêque de Troyes ; fragment non décrit. L'évêque debout, vu de face ; pour contre-sceau, une
main bénissant.
Voy. d'Arbois de Jubainville, t. IV, p. 629 ; Labbe, Concil., t. XI, p. 706, et Hardouin, t. VII, p. 439. - Le P.
Hardouin a assigné par erreur à ces lettres la date de 1253.

J//320
Toulouse, XI, n°94
4030 - [1252. Avant le 28 novembre.]
Original
Epistola Philippi, capellani Alphonsi, Tolosoe comitis, ad Ludovicum regem directa, de oegritudine qua
prefatus comes laboraverat, et de signo crucis ab eodem assumpto.
Excellentissimo et reverentissimo domino suo, Ludovico, Dei gracia Francie regi serenissimo, Philippus,
capellanus domini comitis Pictavensis et Tholosani, parvitatis sue devotum et humilem famulatum. Cum
vestre celsitudini sepius scribere proposuerim, substiti plerumque timidus, non quia debita deesset
devocio, set quoniam nondum mihi quidquam occurrerat quo ( sic), meo judicio, vestris auribus dignum
esset. Quippe, si vestre preminencie scriberem statum regni, per dominam reginam et dominos fratres
vestros vobis pluries intimatum, superfluum merito videretur ; quod si meum offerrem obsequium, exilis
et modicus et tamen ex animo totus vester, rem parvam nec magestate regia satis dignam inserere litteris
judicarer. Nunc autem quod scribem ( sic) habeo, Deo gratum, ut arbitror, cujus creditur ordinatum
instinctu, quod videlicet dominus comes, gravi satis infirmitate detentus, in actorem tamdem salutis
respiciens, crucis caractere, in honorem ipsius, voluit insigniri. Sicque salutaris signi presidio ab
egritudinis sue periclo liberatus, hanelat toto spiritu, quam cicius poterit, in Terre Sancte reverti
subsidium, ad vindicanda vobiscum opprobria Crucifixi. Licet vero, si carnaliter saperem, in hoc et in
proposito perturbarer, comodum tamen attendes ( sic) quod jam sensit in corpore et quod aquiret in
spiritu longe majus, desiderium eciam illud advertens, quod faciem vestram desiderat et laboris
participium non declinat, serenitati vestre hec duxi cum gaudio nuncianda ; vestre clementie supplicans
quatinus mihi, vestrorum minimo, indulgere, si placet, dignemini, si quid demerui quia nichil hactenus
vobis scripsi. Conservet et salvet vos, reverendissime domine, ille qui regibus dat salutem.
Mathieu Paris assure qu'en 1252 Alphonse de Poitiers fut atteint de paralysie ; la lettre du chapelain
Philippe, qui donne à Louis IX des nouvelles de la santé de son frère, ne saurait être postérieure au 28
novembre de cette même année, date de la mort de la reine Blanche. - Voyez Dom Vaissète, t. III, p. 477,
et Preuves, col. 498 ; Le Nain de Tillemont, Vie de saint Louis, t. VI, notes, p. 268, 269, et le Journal des
visites pastorales d'Eude Rigaud, p. 150.

J//203
Champagne, XI, n°67
4031 - 1252. Novembre.
Original scellé
Coram Milone, abbate B. Jacobi Pruvinensis, et Nicolao, decano ecclesiae B. Mariae in Valle Pruvinensi,
"dominus Baldoynus de Plesseto Brebanni, miles," confitetur se "centum et undecim arpenta et unum
quarterum nemoris, cum fundo, sita in duabus petiis, quarum una vocatur li Bruleiz, ante li Morel, et
altera vocatur li Petiz Buignons, juxta nemora de Corberon," Theobaldo, regi Navarrae, Campagniae et
Briae comiti palatino, "pro trecentis et triginta quatuor libris Pruvinensium, quinque solidis minus,"
vendidisse. - "In cujus rei testimonium, presentibus litteris sigilla nostra duximus apponenda. - Actum

212
Archives nationales (France)

anno Domini M° CC° L° secundo, mense novembri."


Traces de deux sceaux pendants sur double queue. - Le premier, dont il reste un fragment en cire verte,
était celui de Mile, abbé de Saint-Jacques de Provins, diocèse de Sens, décrit dans l' Inventaire sous le n°
8974 ; le second, qui était le sceau de Nicolas, doyen de Notre-Dame du Val de Provins, n'existe plus aux
Archives.

J//318
Toulouse, IX, n°47
4032 - Au camp devant Joppé. 1252. Décembre.
Original scellé
Litteroe Ludovici regis de quadam compositione inita inter fratrem Nicholaum de Valle Dei
Robertumque de Girolis, ex una parte, et milites Alphonsi comitis in partibus ultramarinis, ex altera.
Ludovicus, Dei gracia Francorum rex, universis presentes litteras inspecturis, salutem. Notum facimus
quod cum Guillelmus de Rupe Forti, Augerius de Ravat, Remundus de Rupe Forti, Arnaudus de Guindre,
Niellus de Villa Floriani, Arnaudus Ferrolli, Bernardus de Turre, Henricus Brebancionus, Rogerus de
Gloiano, Hugo de Rosticano, Raynes, consanguineus ejus, Amelius de Rosticano, Arnaudus de
Cavanacho, Nuchonius, Pilus de Estivo, Eleazar, filius ejus, P. Guillelmi de Rosticano, Barengerus de
Narbona, Barengerus de Mociano, Raimondus de Yssello, Guillelmus de Capraria, Jordanus de
Caprairola, Guillelmus de Togesio, Centollus de Togesio, R. Aimerici de Samatano, Garsias Arnaudi,
socius ejus, P. de Cultura de Engolisma, Vitalis de Binetho, Guillelmus Reimundi de Escarvilla,
Bernardus de Monte Alto, R. Guillelmus de Dendorta, Odo de Bidone, Augerus de Craubincella de
Armanagersio, P. de Monte Lauro, Maurinus de Martris, R. de Villa Nova, Arnaudus de Villa Nova,
Arnaudus lo Sic de Saman, Robertus de Oregniaco, Hugo Bertrandi, Arnaudus de Marquefave,
Bernardus de Saisses, Odo de Tola, Bertrandus de Soeis, Gaubertus de Pesenacio, Ferrandus de Alfaro,
Reimundus de Decima, Poncius de Villa Nova, Guillelmi ( sic) Bertrandi, Petrus de Gimello, milites, qui,
pro karissimo fratre et fideli nostro A(lfonso), comite Pictavie et Tholose, venerunt ad partes cismarinas,
peterent a fratre Nicholao de Valle Dei, hospitalis Jherosolimitani, restitucionem equorum suorum, quos
secundum pactum contractum inter ipsos milites ex una parte, et P(etrum) de Vicinis, militem, et dictum
fratrem Nicholaum ex altera, iidem milites sibi debere restitui asserebant, et prefatus frater Nicholaus
diceret se ad hoc, pacto vel convencione aliqua, non teneri, tandem compromiserunt prefati milites et
predictus frater Nicholaus et Robertus de Girolis, miles noster, in dilectum et fidelem nostrum, Oliverum
de Terminis, voluntate unanimi et assensu, promittentes se quicquid per eundem ordinatum fuerit
firmiter ac inviolabiliter observare. Postmodum autem idem Oliverus, rationibus utriusque partis plenius
intellectis, ordinavit, de voluntate parcium, quod predicti frater Nicholaus et Robertus de Girolis
redderent, pro omnibus restitucionibus equorum suorum, trecentas sexaginta quindecim libras
Turonensium militibus supradictis, ita tamen quod dicti milites, pro equis suis, eciam si eos mori
contingeret, nullam restitucionem deinceps peterent ab eisdem. Memorati siquidem frater Nicholaus et
Robertus de Girolis bona fide promiserunt quod balistariis equitibus, stipendiariis dictorum militum,
eandem restitucionem facient, pro equis suis, quam nos balistariis equitibus, stipendiariis nostris, facere
dinoscemur. Ceterum, cum de mille nongentis sexaginta libris Turonensium, mutuo traditis eisdem
militibus et balistariis, in partibus ultramarinis, in eundem Oliverum compromisisset assensu unanimi
pars utraque, idem ordinavit ut dicti frater Nicholaus et Robertus de Girolis integre persolvant militibus
et balistariis supradictis omnia stipendia sua, que usque ad festum Beati Nicholai hiemalis proximo
preteritum, ratione sui servicii, meruerunt. Volunt autem et consenciunt, tam milites quam balistarii
antedicti, ut prefati frater Nicholaus et Robertus de Girolis retineant terciam partem stipendiorum
suorum, a predicto festo, pro solucione mutui superius nominati, quousque ipsum mutuum ad plenum
fuerit persolutum, ita tamen quod, soluto mutuo, recipiant integre stipendia sua milites et balistarii
supradicti, sicut eis de pacto et per instrumentum publicum est promissum. Promiserunt eciam frater

213
Archives nationales (France)

Nicholaus et Robertus de Girolis quod, soluto mutuo, reddent militibus et balistariis memoratis cartam
ipsam sive instrumentum, quod eisdem dederunt de mutuo sepedicto. Ceterum promiserunt bona fide
quod, quando mutuum fuerit integre solutum, dabunt singulis militibus et balistariis superius nominatis,
super solucione mutui, litteras suas patentes, sigillis propriis sigillatas. Quod si aliquem predictorum
militum aut balistariorum mori contingeret, vel recedere, antequam mutuum fuisset integre solutum,
ipsi frater Nicholaus et Robertus de Girolis reciperent pro solucione mutui omnia stipendia, que militi
vel balistario, mortuo vel recedenti, usque ad diem sui obitus deberentur. Quod si stipendia ad plenam
solucionem non sufficerent, ipsi saisirent hernesium et alia bona militis vel balistarii, mortui vel etiam
recedentis. Quod si hec omnia non sufficerent, cuncta bona sua, ubicumque existerent, essent pro
solucione dicti mutui obligata. Nec posset aliquis militum aut balistariorum de bonis suis legatum
aliquod facere, donec predictum mutuum fuisset integre persolutum. - In cujus rei testimonium, ad
peticionem parcium, presentes litteras sigilli nostri fecimus impressione muniri. - Actum in castris juxta
Joppen, anno Domini M° CC° quinquagesimo secundo, mense decembri.
Traces de sceau pendant sur double queue ; le second sceau de Louis IX est décrit dans l' Inventaire sous
le n°42. - Voy. Dom Vaissète, Histoire générale de Languedoc, t. III, Preuves, col. 497.

J//344
Élections, n°12
4033 - 1252-53. Mercredi 15 janvier.
Original scellé
Litteroe decani et capituli Nivernensis de licentia episcopi eligendi.
Nobilibus viris.. (sic) gerentibus vices domini Regis in regno Francie, ad quos littere iste pervenerint,
A(dam), decanus Nivernensis, totumque capitulum ipsius loci, salutem et devotam ad eorum beneplacita
voluntatem. Quoniam ex morte bone memorie Roberti, quondam episcopi nostri, cujus anime
propicietur Dominus, contingit ad presens vacare nostram ecclesiam, venerabiles viros G.,
archidiaconum, et G. de Chaneveriis, canonicum ipsius ecclesie, latores presentium, ad vos duximus
transmittendos, discretionem vestram requirentes et rogantes attente quatinus super hiis, que vobis ex
parte nostra dixerint, eisdem, tanquam nobis, indubitanter credatis. - Datum die mercurii post festum
Sancti Hylarii, anno gratie M° CC° quinquagesimo secundo.
Fragment de sceau en cire verte pendant sur simple queue. - Le sceau du chapitre de Nevers est décrit
dans l' Inventaire sous le n° 7240. - Voyez le Gallia Christiana, t. XII, col. 644. B.

J//198
Champagne, VI, n°93.
4034 - 1252-53. Janvier.
Original scellé
Litteroe quibus officialis curioe Trecensis magistrum et fratres Domus Dei Sancti Nicolai Trecensis nihil
in terra Theobaldi, comitis Campanioe, absque ejusdem licentia acquisituros esse declarat.
Omnibus presentibus litteras inspecturis, .. (sic), officialis Trecensis, salutem in Domino. Noverint
universi quod, in nostra presentia constituti, magister et fratres Domus Dei Sancti Nicholai Trecensis
coram nobis voluerunt et promiserunt quod de cetero in terra Campanie et Brie, sine licencia illustris viri
Th (eobaldi), Dei gratia regis Navarre, Campanie et Brie comitis pallatini, vel heredum suorum, nichil
acquirent quod moveat de feodo dicti domini Regis vel heredum suorum ; et, si forte eisdem magistro et
fratribus dicte Domus Dei aliquid, quod moveat de dicto feodo domini Regis predicti aut heredum
suorum, in elemosinam collatum fuerit ab aliquibus in terra Campanie et Brie, quod infra annum extra
manum suam ponent, nisi de assensu dicti domini.. ( sic) Regis vel heredum suorum remaneret. - In
cujus rei testimonium, presentibus litteris sigillum curie Trecensis duximus apponendum. - Actum anno
Domini M° CC° L° secundo, mense januario.

214
Archives nationales (France)

Sceau de l'officialité de Troyes ; cire jaune, double queue ; décrit dans l' Inventaire sous le n° 7046.

J//201
Champagne, IX, n°33.
4035 - 1252-53. Janvier.
Original scellé
Coram magistro Theobaldo, officiali curiae Lingonensis, "Forcaudus de Pailleio, miles, et domina
Hersandis," ejus uxor, confitentur se "quicquid habebant apud Billam" Theobaldo, regi Navarrae et
Campaniae comiti, pro centum libris Pruvinensium vendidisse. - "In cujus rei testimonium, sigillum
nostrum presentibus litteris est appensum. - Actum anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo
secundo, mense januario."
Scellé en cire brune, sur double queue, du sceau de l'officialité de Langres, décrit dans l' Inventaire sous
le n°6977.

J//311
Toulouse, V, n°70.
4036 - Vincennes. 1252-53. Janvier
Copie authentique
Litteroe Alphonsi comitis quibus Barrallo de Baucio terram quamdam, in Venaissino sitam, restituit.
Alfonsus, filius regis Francie, comes Pictavie et Tholose, marchio Provincie, universis presentes litteras
inspecturis, salutem. Noveritis quod, cum terra, quam Barrallus, dominus Baucii, in Venessino et terra
adjacente tenebat quondam a socero nostro bone memorie R(aimundo), comite Tholosano, nobis esset
multiplici ratione commissa, ad preces tamen inclite recordationis domine matris nostre et karissimi
fratris nostri K(aroli), comitis Andegavie et Provincie, eidem Barrallo reddimus quicquid de terra
predicta habemus vel possidemus. Ea autem, que jam aliis reddidimus vel reddi fecimus, qui ab eodem
Barrallo vel dicto socero nostro fuerant spoliati, ab eis quibus sunt restituta pacifice volumus possideri,
salva eidem Barrallo contra dictos possessores questione proprietatis, nisi super eadem nobiscum fuerit
compositum seu transactum. Ea etiam, que, nobis possidentibus dictam terram, per ballivos nostros sunt
facta, firma volumus permanere, nisi dolo vel fraude, prece vel precio, contra jus facta probentur ; set nec
tunc possunt, nisi causa cognita et per juditium, revocari. Dictam autem terram in modum predictum ei
reddidimus, a nobis et nostris successoribus marchionibus et dominis Venessini ab eo et successoribus
suis in fidelitatem et homagium possidendam. - In cujus rei testimonium, presentes litteras eidem
Barrallo dedimus, sigilli nostri munimine roboratas. - Actum apud Vicenas, anno Domini M° CC°
quinquagesimo secundo, mense januario.
Ces lettres sont insérées dans une charte de Barral des Baux. - Voy. le numéro suivant.

J//311
Toulouse, V, n°70.
4037 - Vincennes. 1252-53. Janvier.
Original scellé
Litteroe Barralli de Baucio, quibus Alphonso comiti homagium proestat seque iter transmarinum
suscepturum promittit.
Notum sit omnibus quod ego, Barrallus, dominus Baucii, recognosco vobis, domino meo Alfonso, comiti
Pictavie et Tholose, marchioni Provincie, quod, de vestra gratia et ad preces inclite recordationis domine
matris vestre, et domini mei Karoli, comitis Andegavie et Provincie, fratris vestri, reddidistis michi
terram quam quondam a bone memorie socero vestro domino R(aimundo), comite Tholosano, tenebam
in Venessino et locis adjacentibus, super quo vestras michi dedistis litteras in hac forma : Alfonsus, etc. (
Vide supra, n°4036.) Dictam igitur terram, michi de gratia vestra redditam, cum debita gratiarum

215
Archives nationales (France)

actione recipiens, promitto vobis domino meo Alfonso, comiti supradicto, quod vobis et successoribus
vestris, marchionibus et dominis Venessini, fidelis ero in perpetuum, vitam vestram et menbra, honorem
et jura, totis viribus, bona fide salvabo, dampnum vestrum vel dedecus non tractabo, nec faciam, nec
tractanti vel facienti consentiam, et, si illud scirem per aliquem procurari, impediam toto posse, et vobis,
vel locum vestrum tenentibus, protinus nunciabo, et integram fidelitatem vobis servabo, quam vassallus
domino, de jure vel bona consuetudine, servare tenetur. Castra etiam et fortalicias terre dicte, iratus et
pacatus, reddam vobis vel vestro certo nuncio, qui michi super hoc vestras litteras patentes reddiderit,
quando et quociens fuero requisitus. De dicta etiam terra vobis valebo in placito et in guerra contra
omnem hominem qui vivere posset et mori, preter dominum meum ligium, cum quo si placitum
haberetis aut guerram, dictam terram vobis redderem, finita guerra vel placito recuperaturus eandem.
Hec igitur omnia bona fide et absque omni fraude et duplicitate servare promittens, fidelitatem et
homagium pro dicta terra vobis facio, omnia et singula supradicta super Sancta Dei Euvangelia vobis
juro. Si vero, quod Deus avertat, promissam vobis fidelitatem frangerem, volo et concedo quod tota terra
predicta ipso facto vobis incidat in commissum ; et eam ex tunc libere vobis dono, solvo et quitto, ita
quod, vestra auctoritate et sine omni juditio, eam possitis occupare et cum bona et tuta conscientia vobis
et vestris perpetuo retinere ; et omnes homines terre ejusdem, si hoc contingeret, scilicet castellanos, et
milites, et populares, clericos et laicos, viros et mulieres, ab omni juramento et debito fidelitatis et
subjectionis absolvo, et vobis, sicut soli et vero domino, volo et jubeo respondere, volens nichilominus et
consentiens quod hoc jurent omnes homines dicte terre. Volo etiam et consentio quod, preter penam
predictam, dominus meus ligius K(arolus), comes Andegavie et Provincie, si dictam fidelitatem, quod
absit, frangerem, totam terram, quam ab ipso teneo, occupet ut sibi commissam, et de toto comitatu
Provincie me expellat, nec de terra ipsa vel meo reditu ad aliquam gratiam me recipiat sine vestro
beneplacito et assensu, et quod de hoc suas patentes litteras vobis tradat ; et ad omnia predicta, vobis
promittenda et juranda, omnes heredes meos, qui ad vestram fidelitatem et homagium, domine Alfonse
comes supradicte, venient, obligo et astringo, et in presenti hoc facio jurari a primogenito filio meo
Bertrando. Item promitto vobis domino meo Alfonso, comiti supradicto, quod ab augusto proximo
veniente in annum, vel antea, si jusseritis, si Dominus michi vitam prestiterit, mare transibo, me decimo
militum, cum equis et apparatu militari et cum decem balistariis in equis bene paratis, et in servitio Dei
et Terre Sancte subsidio complebo, si vita michi comes fuerit, annum unum, propriis meis omnino
sumptibus, cum societate predicta militum et balistariorum, quamdiu Dominus eos michi salvaverit. Set
si quis ex eis scilicet militibus vel balistariis, post recessum a portu, in ipso passagio, vel in ipsa Terra
Sancta decederet, non tenebor supplere numerum, set cum illis qui superstites fuerint annum predictum
complere. Dictum autem passagium in forma supradicta promitto facere et complere, nisi vel vos de
gratia prorogaveritis michi terminum, vel omnino me absolveritis a promissione predicta ; et quod sic
compleam bona fide, et sine omni fraude et duplicitate, vobis domino meo Alfonso, predicto comiti
Pictavie et Tholose, promitto et, tactis similiter sanctis Euvangeliis, juro, sub penis omnibus de
commissione terre quam a vobis recupero et terre quam a domino meo K(arolo), comite Andegavie et
Provincie, teneo, superius annotatis. Ad quas omnes et singulas, si de passagio in forma predicta
faciendo vobis mentirer, me et terras meas in eadem forma astringo, sub eisdem concludens
conventionibus quod in terra, a vobis michi reddita, nec novas faciam fortalicias, nec veteres inforciabo,
sine vestra licentia speciali, quamdiu terram tenebitis Venessini. - In cujus rei testimonium, presentes
litteras sigilli mei apensione confirmo. - Actum apud Vicenas, anno Domini millesimo ducentesimo
quinquagesimo secundo, mense januario.
Traces de sceau pendant sur double queue ; le sceau de Barral des Baux est décrit dans l' Inventaire sous
le n° 1331. - Voyez Dom Vaissète, Histoire de Languedoc, t. III, p. 478.

J//310

216
Archives nationales (France)

Toulouse, V, n°28.
4038 - Vincennes. 1252-53. Janvier.
Original scellé
Litteroe Barralli de Baucio quibus pollicetur se hominibus terroe cujusdam in Venaissino sibi redditoe
nullam molestiam esse illaturum.
Notum sit omnibus, tam presentibus quam futuris, quod ego, Barrallus, dominus Baucii, hominibus
terre, quam karissimus dominus meus Alfonsus, comes Pictavie et Tholose, michi reddidit in Venessino
et locis adjacentibus, molestiam non inferam vel gravamen, eo quod in fidelitatem ipsius venerunt, et, si
aliquam injuriam vel offensam a me propter hoc incurrerunt, eisdem remitto in perpetuum, bona fide. -
Quod ut ratum permaneat atque firmum, presentes litteras sigilli mei feci munimine roborari. - Actum
apud Vicenas, anno Domini M° CC° quinquagesimo secundo, mense januario.
Sceau de Barral des Baux ; cire jaune, double queue ; décrit dans l' Inventaire sous le n°1331. Voyez la
pièce précédente.

J//311
Toulouse, V, n°70 bis.
4039 - Vincennes. 1252-53. Janvier.
Original scellé
Litteroe Barralli de Baucio, quibus filium suum, si forte ipse decesserit, transfretaturum esse promittit.
Notum sit omnibus quod, cum ego, Barrallus, dominus Baucii, cum karissimo meo Alfonso, comite
Pictavie et Tholose, marchione Provincie, ab augusto proximo veniente in annum, vel antea, si jusserit,
me decimo militum, et cum decem balistariis in equis bene paratis, tenear transfretare, prout in litteris
meis patentibus super hoc confectis plenius continetur, volo et concedo, quod si ante terminum
predictum me decedere contingeret, quod Bertrandus, filius meus primogenitus, vel alius loco mei, cum
predicto numero militum et balistariorum, teneatur ad predictum terminum transfretare ; et ad hoc
predictum Bertrandum et successores meos obligo et astringo. - In cujus rei testimonium, presentes
litteras sigilli mei munimine roboravi. - Actum apud Vicenas, anno Domini M° CC° quinquagesimo
secundo, mense januario.
Traces de sceau pendant sur double queue. - Voyez les numéros précédents.

J//328
Toulouse, XIX, n°1. 11.
4040 - 1252-53. 5 mars.
Copie ancienne
Instrumentum quo notum fit Guillelmum de Junqueriis, filium quondam Thomae Borrelli, tertiam
partem villae de Gimillo Johanni de Genebrio vendidisse. - "Actum fuit hoc ita v die introitus mensis
marcii, regnante Lodoico, Francorum rege, ... anno M° CC° L° II° incarnacionis Domini. Hujus rei sunt
testes B. Estivus et B. Faber carruguerius ... et Matheus de Binheco, notarius publicus, juratus noticia
capituli Tholose, qui hanc cartam scripsit."
Cet acte, ainsi que le suivant, est extrait du rouleau intitulé : Transcripta instrumentorum magistri
Johannis Dominici super facto Gimilli.

J//328
Toulouse, XIX, n°1. 13.
4041 - 1252-53. 5 mars.
Copie ancienne
Instrumentum quo constat Galterium "Guicardi de Rabastenquis" quidquid habebat apud Gimillum
Johanni de Genebrio vendidisse. - "Actum fuit hoc ita V die introitus mensis marcii, regnante Lodoico,

217
Archives nationales (France)

Francorum rege, ... anno M° CC° L° II° incarnationis Domini. Hujus rei sunt testes : B. Estivus, B. Faber
carruguerius, ... et Matheus de Binheco, notarius publicus ..., qui hanc cartam scripsit."
Voyez le numéro précédent.

J//312
Toulouse, VI, n°34. 5.
J//442
Croisades, I, n/os 4. 3, 5. 3 et 6. 2.
4042 - Pérouse. (1253.) 14 mars.
Copies authentiques
Litterae Innocentii papae IV, quibus thesaurario ecclesiae Sancti Hilarii Pictavensis mandat "quatinus, si
qui usurarii, vel alii aliqui, aliena illicite detinentes..., penitencia ducti, usuras et sic ablata restituere
voluerint, si hujusmodi usurarii et detentores personas, ad quas pertineant usure ac ablata predicta,
ignoraverint," exigat et recipiat "de premissis usque ad tria milia marcharum argenti," eaque assignet
Alphonso, comiti Pictavensi et Tolosano, pro subsidio Terre Sancte. - "Datum Perusii, II idus marcii,
pontificatus nostri anno decimo."
Cette bulle est insérée sous forme de copie authentique : 1° dans un vidimus donné en décembre 1268
par le trésorier de Saint-Hilaire de Poitiers (Toulouse, VI, n°34) ; 2° dans un vidimus donné en juin 1253
par Philippe, archevêque de Bourges (Croisades, I, n os 4 et 5) ; 3° dans un vidimus donné en septembre
1254 par le trésorier de Saint-Hilaire de Poitiers (Croisades, I, n° 6).

J//312
Toulouse, VI, n°34. 4.
J//190
Poitou, I, n°70.
Copie authentique
Copie ancienne
4043 - Pérouse. (1253.) 21 mars.
Epistola Innocentii papoe IV de piis legatis Alphonso, Tolosano comiti, pro subsidio Terroe Sanctoe
tribuendis.
Innocentius, episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio.. ( sic), thesaurario ecclesie Sancti Hylarii
Pictaviensis, salutem et apostolicam benedictionem. Cum inter alios pios usus, quibus decedentes
interdum erogari precipiunt bona sua, subvencio Terre Sancte, in qua Jhesus Christus Dominus noster
universa redemptionis nostre sacramenta patravit, obtineat magnum locum, discretioni tue per
apostolica scripta mandamus quatinus executores testamentorum eorum, qui decesserunt a tempore quo
dilectus filius.. ( sic), comes Pictavensis, pro succursu ipsius terre, crucis est karactere insignitus, vel
decesserint usque ad reditum ejus, regni Francie, comitatuum, dominii, castellaniarum sive feudorum
dicti comitis, moneas attencius et efficaciter inducere studeas ut ea, que ipsi decedentes per manus
eorum indistincte in pios usus mandarunt, si nondum sint assignata certis personis et locis, vel ipsa
taliter mandaverint erogari, tibi cum integritate assignent tribuenda per te, vel alium seu alios, dicto
comiti, de jam collectis cum iter arripuerit transmarinum, et de colligendis imposterum quousque de
ipsius reditu vel obitu certissime cognoscatur, non obstantibus litteris post modum a Sede Apostolica
impetratis, que de premissis plenam et expressam non fecerint mencionem. - Datum Perusii, XII°
kalendas aprilis, pontificatus nostri anno decimo.
Nous publions cette bulle d'après une copie authentique insérée dans un vidimus du mois de décembre
1268, coté Toulouse, VI, n° 34 ; ce vidimus fut donné par le trésorier de Saint-Hilaire de Poitiers, délégué
par le Saint-Siège. La pièce cotée Poitou, I, n°70, est une copie du temps.

218
Archives nationales (France)

J//312
Toulouse, VI, n°34. 3.
J//442
Croisades, I, n/os 4. 2 et 5. 2.
4044 - Pérouse. (1253.) 21 mars.
Copies authentiques
Litterae Innocentii, papae IV, thesaurario ecclesiae S. Hilarii Pictavensis directae, cui mandat ut
"redempciones et obvenciones... votorum crucesignatorum, ... et alia quocunque modo relicta et legata
Terre Sancte" in terris Alphonsi, comitis Pictavensis et Tholosani, nec non in regno Navarrae, et in
Britanniae ac Provinciae comitatibus, colligat, collectaque in certo loco deponat, "assignaturus ea ipsi
comiti, cum iter arripuerit transmarinum, et colligenda imposterum quousque de ipsius reditu vel obitu
cognoscatur." - "Datum Perusii, XII° kalendas aprilis, pontificatus nostri anno decimo."
Bulle insérée dans deux vidimus : l'un du mois de décembre 1268, donné par le trésorier de Saint-Hilaire
de Poitiers (Toulouse, VI, n° 34) ; l'autre du mois de juin 1253, donné par l'archevêque de Bourges
(Croisades, I, n os 4 et 5).

J//442
Croisades, I, n°3.
4045 - Pérouse. (1253.) 21 mars.
Original scellé N os 4. 5. et 5. 4. - Copies authentiques
Litteroe Innocentii papoe IV, quibus thesaurario ecclesioe S. Hilarii Pictavensis concedit ut
crucesignatos a sententia excommunicationis possit absolvere.
Innocentius, episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio.. ( sic), thesaurario ecclesie Sancti Ylarii
Pictavensis, salutem et apostolicam benedictionem. Dilecto filio.. ( sic), comiti Pictavensi, ob sue
devotionis fervorem et reverentiam crucis, qua insignitus Crucifixi obsequio se devovit, gratificari
volentes, absolvendi juxta formam Ecclesie per te, vel per alium, quem ad hoc duxeris deputandum,
crucesignatos regni Francie, ac comitatuum et terrarum suarum, ab excommunicationis sententia, quam
latam in ipsos, pro eo quod non transieruntin Terre Sancte subsidium, in passagio proximo nunc
preterito, incurrerunt, et prorogandi eis terminum transeundi usque ad passagium dicti comitis,
auctoritate tibi presentium concedimus facultatem. - Datum Perusii, XII. kalendas aprilis, pontificatus
nostri anno decimo.
Nous donnons le texte de cette huile d'après la pièce cotée Croisades, I, n°3, qui est l'original scellé en
plomb sur cordelettes de chanvre ( Inventaire, n°6048) ; elle se trouve aussi, sous forme de copie
authentique, dans un vidimus de l'archevêque de Bourges, donné en juin 1253 (Croisades, I, n os 4 et 5).

J//442
Croisades, I, n°4. 4.
4046 - Pérouse. (1253.) 21 mars.
Copie authentique
Litterae quibus Innocentius papa IV thesaurario ecclesiae Sancti Hilarii Pictavensis mandat ut "barones
et milites crucesignati de terra... comitis Tolosani et Pictavensis in proximo passagio cum eodem comite
personaliter transfretare" vel pecuniam, quam a suis hominibus receperint, eidem comiti expendendam
in subsidium Terrae Sanctae "integre assignare" cogantur. - "Datum Perusii, XII kalendas aprilis,
pontificatus nostri anno decimo."
Inséré dans un vidimus donné en juin 1253 par l'archevêque de Bourges.

219
Archives nationales (France)

J//312
Toulouse, VI, n°34. 1.
J//442
Croisades, I,
4047 - Pérouse. (1253.) 29 mars.
n os 4. 1, 5. 1 et 6. 1. - Copies authentiques
Epistola Innocentii papoe IV de pecunia, e redemptionibus votorum crucesignatorum proveniente,
Alphonso, comiti Pictavioe et Tolosoe, conferenda.
Innocencius, episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio.. ( sic), thesaurario ecclesie Sancti Hylarii
Pictavensis, salutem et apostolicam benedictionem. - Ut dilectum filium, nobilem virum.. ( sic), comitem
Pictavensem, crucesignatum, prosequamur gracia et favore, non solum crucis reverencia, qua insignitus
Crucifixi obsequio se devovit, verum etiam illa prerogativa dilectionis et gracie, qua, exigente sue
devocionis fervore, personam suam complectimur, nos inducit. Cum igitur, sicut accepimus, nonnulli de
regnis Francie ac Navarre, necnon et Tholosano et Provincie ac Pictavensi comitatibus, ea condicione
assumpserint signum crucis ut, si nolluerint vel non potuerint in Terre Sancte subsidium personaliter
proficisci, certam quantitatem pecunie, quidam quoque juxta facultates suas, alii autem secundum
consilium illorum a quibus sunt crucis karactere insigniti, mittant, per aliquos eligendos ipsorum
arbitrio, in Terre subsidio memorate, nos, cupientes subvenire alicujus subvencionis aminiculo
expensarum oneribus dicti comitis, qui, zelo fidei et devocionis accensus, ad ejusdem Terre succursum
potenter et magnifice se accingit, discrecioni tue per Apostolica Scripta mandamus quatinus per te, vel
alium, vel alios, quos ad hoc ydoneos esse cognoveris, predictos sic crucesignatos et alios, quos de ipsis
regnis et comitatibus tali condicione crucesignari contigerit, exceptis illis qui electionem persone
mittende suo arbitrio reservantes, utilem personam cum effectu dicte Terre succursui deputabunt, ad
assignandum tibi ea que missuri sunt in ipsius Terre Sancte subsidium, per te post modum tradenda
dicto comiti, cum iter arripuerit transmarinum, monicione premissa, per censuram ecclesiasticam,
apellatione remota, compellas, a voto crucis, auctoritate nostra, eosdem absolvens et concedens eis illam
suorum veniam peccatorum, que dari talibus consuevit juxta formam concilii generalis. Nolumus itaque
hujusmodi mandatum extendi ad terras crucesignatorum et crucesignandorum, quibus premissa
concessimus vel imposterum specialiter concedemus. Verum si eosdem crucesignatos et crucesignandos,
quibus predicta concessimus, vel eciam concedemus, redire vel decessisse, aut decedere forte contigerit,
volumus ipsum comitem, existentem in dicte Terre subsidio, vel illuc profecturum, eis succedere, usque
ad redditum ejus, in eisdem que pro ipsis fuerint colligenda. Contradictores autem per censuram
ecclesiasticam, appellacione remota, compescas, non obstantibus litteris post modum a Sede Apostolica
impetratis, que de premissis plenam et expressam non fecerint mencionem, et constitucione de duabus
dietis edita in concilio generali. - Datum Perusii, IIII kalendas aprilis, pontificatus nostri anno decimo.
Copies authentiques, insérées dans trois vidimus donnés en juin 1253, septembre 1254 et décembre 1268.
(Voy. la note du n° 4042.)

J//459
Monnaies, n°4.
4048 - Toulouse. 1253, 9 avril.
Original
Instrumentum quo constat monetarios Tolosoe et senescalcum Tolosanum controversias inter se
versatas judicio arbitrorum commisisse.
ABC. DEF. GHJ.
Noverint universi, tam presentes quam futuri, quod controversia erat inter Guillelmum Fenassa,
Arnaldum Fenassa, Ademarum Brosa, Bernardum Raynaldum, et Petrum Bovem, monetarios et
magistros monete domini comitis Tholosani, pro se et pro eorum sociis monetariis et magistris una cum

220
Archives nationales (France)

eis ejusdem monete, ex una parte, et dominum Petrum de Vicinis, senescalcum Tholosani et Albiensem,
pro eodem domino comite Tholosano, et nomine et loco ipsius, et pro se ipso, et pro dicta senescalcia, ex
altera. In qua controversia siquidem petebant dicti probi homines, qui monetam dicti domini comitis ab
eodem domino senescalco emerant, se absolvi ab omnibus petitionibus, conventionibus et conditionibus,
quibus eidem domino senescalco fuerant, occasione monete supradicte, obligati, et ab honere monete
faciende, ita quod de cetero dictam monetam in totum, vel in partem facere nullatenus teneantur, cum
conventiones sive pacta per ipsum senescalcum eisdem emptoribus servata non fuerint in totum, vel in
aliqua parte sui. Petebant etiam dampna et expensas, quas passi fuerant, et fecerant, quod usque ad mille
et CC. libras extimabant, propter condiciones non servatas. Ad que dominus senescalcus respondebat,
dicens quod ad predicta nullatenus tenebatur, cum ipsorum emptorum observare conventiones
nullatenus interesset, quoniam ita bene suam monetam expenderant, et miserant, et vendiderant, sicut
conditiones omnes fuissent eisdem plenius observate ; propter quod eosdem emptores absolvere ab ipsa
moneta facienda et expensas eisdem solvere non tenetur, super hoc multis aliis rationibus allegatis. Item
dictus dominus senescalcus petebat ab eisdem emptoribus tascam de quinque miliariis, pro tempore ante
festum Beati Johannis proxime preteritum, et de XVIII. miliariis a festo predicto usque modo, cujus
summa est DC. et XL. IIII or librarum Tolosanorum simplicium, de qua vult recipere in solutum illam
pecunie summam, quam eidem domino senescalco dicti emptores, pro passagio transmarino,
tradiderunt, videlicet D. XXX. VIII. libras et XVIII. solidos, et IIII. denarios Turonensium ; et petiit
residuum sibi reddi, scilicet C. libras et C. solidos. Item petebat a dictis emptoribus, qui cum
promisissent prestito juramento facere monetam Tholosanam et dictus Bernardus Raynaldus in
dampnum ejusdem monete recepit monetam Carcassone, et illuc billonum de Tholosa portavit, propter
quod dicta moneta Tholosana fuerit deteriorata, tum propter billonem abstractum de Tholosa, tum
propter retardum predicte monete, quod extimat C. marchas argenti et amplius, quas petit sibi emendari
a predictis. De qua controversia et de omnibus aliis, que moveri possent inter partes occasione predicte
monete vel aliquo predictorum, compromiserunt, tanquam in arbitratores seu amicabiles compositores,
in Willelmum de Roaxio et Arnaldum Trunnum, campsorem, cives Tholose, ita ut quicquid ipsi dicerent
voluntate propria, requisitis partibus vel etiam nullatenus requisitis, ratum et firmum a partibus
perpetuo habeatur, sub pena C. marcharum argenti, danda a parte non parenti parti dictum arbitrium
observanti, et, pena soluta, nichilominus ratus remaneat arbitratus, ita scilicet quod dictum ipsorum
arbitrantium, amicabilis compositio aut voluntas nichilominus semper in suo robore seu firmitudine
perseveret. - Actum fuit hoc ita Tholose et concessum, in castro Narbonensi, VIIII. die introitus mensis
aprilis, regnante Lodovico, Francorum rege, et Alfonso, Tholosano comite, et R(aimundo), episcopo,
anno M° CC° L° tercio ab incarnatione Domini. - Testes presentes fuerunt, ad hoc vocati et rogati,
dominus Sicardus Alamanni, et Willelmus de Fraxio, et magister Guillelmus de Vauro, et Bernardus
Aimericus, publicus Tholose notarius, qui, mandato ipsius domini senescalci et predictorum proborum
hominum, cartam istam scripsit.
Sur la date de cette pièce et de la suivante, voyez l'observation du n° 4051.

J//459
Monnaies, n°5.
4049 - 1253, Vendredi 11 avril.
Original
Sententia arbitralis lata inter monetarios Tolosoe et senescalcum comitis.
Noverint universi, tam presentes quam futuri, quod Willelmus de Roaxio et Arnaldus Trunnus, campsor,
in quos Willelmus Fenassa, Arnaldus Fenassa, Ademarus Brosa, Bernardus Raynaldus, et Petrus Bos,
monetarii et magistri atque emptores monete Tholosane domini comitis, pro se et pro eorum sociis, ex
una parte, et dominus Petrus de Vicinis, senescalcus Tholosani et Albiensis, pro dicto domino comite, et
pro se, ex altera, compromiserant, super omnibus querelis, controversiis, rancuris, peticionibus et

221
Archives nationales (France)

demandis ac disensionibus, quas partes faciebant et habebant vel habere poterant ad invicem, super
opere dicte monete et super ipsa moneta, et super pactis, conventionibus et conditionibus hinc inde
factis, racione et occasione predicte monete, prout hec omnia in cartis dicti compromissi per alphabetum
divisis, quas ego Bernardus Aimericus inde scripsi, plenius continentur, predicti arbitratores, visis et
auditis ac diligenter intellectis racionibus et peticionibus hinc inde propositis, habito plurium bonorum
virorum de officio monete peritorum consilio, totoque negocio bene et subtiliter examinato et
considerato, dixerunt et recitaverunt arbitrando, concordia et amicabili composicione, quod dictus
dominus senescalcus, pro dicto domino comite, et nomine et loco ipsius, et pro se ipso absolvat dictos
magistros, emptores et eorum socios, et fidejussores ipsorum, eorumque res et bona de omni hoc quod
ipse eis poterat petere vel requirere, propter hoc quod operabantur vel tenebantur operari, aut
convenerant in dicta moneta et de omnibus pactionibus, conventionibus et conditionibus, quibus,
racione vel occasione predicte monete, fuerant ei obligati, et quod de cetero dictam monetam nullatenus
facere vel operari teneantur ; et, si quid eidem domino senescalco mutuaverint, quod usque ad instans
festum Pasche Domini reddat illud et persolvat eisdem. Dixerunt similiter et recitaverunt arbitrando,
concordia et amicabili composicione, quod ipsi magistri et emptores, pro se et pro eorum sociis,
absolvant dictum dominum comitem et ipsum dominum senescalcum de omnibus pactionibus,
conventionibus et conditionibus, eis racione vel occasione dicte monete ab eodem domino senescalco
factis, et quibus eis fuerat obligatus, et de omnibus graviis et dampnis, si que inde eis evenerant, et
missionibus, et expensis, si quas fecerant, et quod inde de toto se teneant ab ipso domino senescalco pro
paccatis. - Actum fuit hoc ita et recitatum XI. die introitus mensis aprilis, feria VI, regnante Lodovico,
Francorum rege, et Alfonso, Tholosano comite, et R(aimundo), episcopo, anno M° CC° L° tercio ab
incarnatione Domini. - Testes presentes fuerunt, ad hoc vocati et rogati, dominus Sicardus Alamanni, et
Petrus Bernardus de Chartres, et Guillelmus de Fraxio, et magister Willelmus Fenassa de Albia, et
Jaufridus, custos monete, et Bernardus Aimericus, qui, mandato predictorum arbitrantium, cartam
istam scripsit.
ABC. DEF. GHJ.

J//339
Montpellier et Maguelonne, I, n°23.
4050 - 1253, 12 avril.
Copie ancienne
Sententia curiae Montispessulani, ex qua constat patrem ad deffensionem filii sui admitti posse, "sine
satisdatione et bonorum suorum obligacione". - "Actum pridie idus aprilis, anno ab incarnatione Domini
M° CC° quinquagesimo tercio, in presentia et testimonio B. Ravanhi, curie advocati, Ugonis Bidocii, R.
de Sancta Cruce, Johannis Duranti et aliorum, et mei, Guillelmi Arnaldi, curie notarii, qui hoc scripsi."
En marge on lit : Carta con tot paire si pot metre à deffencion de son filh ses fermanssa.
Extrait du fragment de cartulaire intitulé Liber de consuetudinibus et libertatibus ville Montispessulani,
fol. 17 v°, col. 1 ; voyez sur ce document la note placée au bas de la p. 255, t. I er.
- La date de cet acte ne peut s'accorder avec le système suivant lequel on comptait l'année à partir de
Pâques ; à Montpellier l'an commençait le 25 mars, fête de l'Annonciation. Voyez A. Germain, Histoire de
la commune de Montpellier, t. I er, p. 155.

J//459
Monnaies, n°6.
4051 - 1253, Mercredi 16 avril.
Original
Instrumentum quo constat senescalcum Tolosanum et monetarios Tolosoe sese invicem penitus
absolvisse ex obligationibus et pactis inter se initis de fabricatione monetoe Tolosanoe.

222
Archives nationales (France)

ABC. DEF. GHJ.


Notum sit cunctis quod dominus Petrus de Vicinis, senescalcus Tholosani et Albiensis, pro illustri
domino Alfonso, comite Tholosano, et nomine et loco ipsius, et pro se ipso pro dicta senescalcia, de sua
mera, spontanea et gratuita voluntate, absolvit Willelmum Fenassa, Arnaldum Fenassa, Ademarum
Brosa, Bernardum Raynaldum et Petrum Bovem, tunc magistros et emptores monete dicti domini
comitis Tholose, et eorum socios, et fidejussores ipsorum, et eorum res et bona, de omni hoc quod eis
poterat petere vel requirere, propter hoc quod operabantur vel tenebantur aut convenerant operari in
dicta moneta, et de omnibus pactionibus, convencionibus et conditionibus, quibus racione vel occasione
predicte monete fuerant ei obligati ; volens et concedens quod ipsi de cetero dictam monetam nullatenus
facere vel operari teneantur. Hoc autem ita facto et concesso, dicti magistri et emptores, pro se ipsis et
pro eorum sociis, de eorum spontanea voluntate, absolverunt dictum dominum comitem et dominum
senescalcum de omnibus pactionibus, conventionibus et conditionibus, eis racione vel occasione predicte
monete ab eodem domino senescalco factis, et quibus fuerat eis obligatus, et de omnibus graviis et
dampnis, si que inde eis evenerant, et missionibus et expensis, si quas fecerant, de quo toto habuerunt et
tenuerunt se ab eodem plenarie pro paccatis, nulla tamen retencione ab ipsis ibi penitus facta. - Actum
fuit hoc ita et concessum XV. die exitus mensis aprilis, feria IIII, regnante Lodovico, Francorum rege, et
dicto domino Alfonso, Tholosano comite, et R(aimundo), episcopo, anno M° CC° L° tercio ab
incarnacione Domini. - Testes presentes fuerunt, ad hoc vocati et rogati, R. de Alfaro, et Petrus de Monte
Bruno, et Guillelmus de Fraixio, et magister Willelmus Fenassa de Albia, et Petrus de Alsona, et
Bernardus Aimericus, qui, mandato dicti domini senescalci et predictorum emptorum, cartam istam
scripsit.
Cette charte, donnée le 16 avril 1253, n'a pu être datée d'après le système qui consistait à ouvrir l'année
avec la fête de Pâques, puisque l'an 1253, commencé le 20 avril, s'est terminé le 11 avril suivant. Il est
évident que le notaire a compté le commencement de l'année à partir du 1 er janvier, ou à partir du 25
mars, suivant un usage dont on trouve beaucoup d'exemples dans le Midi. Les deux actes inscrits sous les
n os 4048 et 4049, qui sont antérieurs à celui-ci et de la main du même scribe, ont été datés suivant le
même système. On remarquera d'ailleurs que l'indication des féries deviendrait inexacte si l'on reportait
ces trois pièces à l'année 1254. (Voy. le n° 4064.)

J//629
Angleterre, III, n°1.
4052 - Au camp devant Joppé. 1253, 1 er mai.
Original scellé
Ludovicus rex fratribus suis Alphonso, comiti Pictavensi, et Carolo, Andegavensi comiti, dat potestatem
treugas cum rege Anglioe ineundi.
Ludovicus, Dei gracia Francorum rex, universis prensentes ( sic) litteras inspecturis, salutem. Noveritis
quod nos karissimis fratribus ac fidelibus nostris, Alfonso, Pictavie et Tholose, et K(arolo), Andegavie et
Provincie comitibus, aut alteri ipsorum, altero decedente, quod absit, aut absente a regno, seu vices suas
alteri fratri nostro per suas patentes litteras super hoc specialiter committente, specialem potestatem
concedimus ineundi treugas et firmandi pro nobis erga regem Anglie illustrem, quandocumque viderint
expedire, nec non et jurandi eas in animam nostram, si necessitas id exposcat, ratum habituri et gratum
quicquid iidem fratres vel alter eorum, secundum quod predictum est, super eo duxerint faciendum. -
Actum in castris juxta Joppen, anno Domini M° CC° quinquagesimo tercio, mense maio, prima die
mensis.
Traces de sceau pendant sur double queue. Les deux sceaux dont Louis IX s'est successivement servi sont
décrits dans l' Inventaire sous les n os 41 et 42. - Le Nain de Tillemont, ayant assigné par erreur à cet acte
la date du 1 er mars (t. III, p. 472), en a conclu que le roi, pendant son séjour en Orient, " suivoit la
coustume de la Palestine pour la manière de compter." (Notes, t. VI, p. 270.)

223
Archives nationales (France)

J//310
Toulouse, V, n/os/ 31 et 32.
J//461
Fondations, II, n°16.
4053 - 1253, 3 mai.
Originaux scellés
Litteroe abbatis Claroe Vallis quibus patronatum monasterii S. Bernardi Parisiensis Alphonso, Tolosano
comiti, confert.
Universis Christi fidelibus, presentes litteras inspecturis, frater Stephanus, dictus abbas Clarevallis, et
ejusdem loci conventus, salutem in Domino. Noveritis nos illustri viro, Alfonso, filio regis Francie, comiti
Pictavensi et Tholosano, ac suis heredibus, patronatum monasterii Sancti Bernardi Parisiensis et
conventus ejusdem monasterii, seu jus patronatus, cum hiis que ad patronum seu fundatorem libere
elemosine de jure pertinere noscuntur, possidendum, tenendum et habendum perpetuo liberaliter
concessisse. Dictus vero comes, pro salute anime sue, patris, matris et antecessorum et successorum
suorum, attendens bonum spirituale quod ex orationibus ibidem Deo deserviencium potest in posterum
evenire, dictum patronatum benigne recepit sibi ac suis heredibus tenendum imperpetuum et
habendum, liberali voluntate promittens quod ipsum patronatum a se nullatenus alienabit, vel ad alios
transferet, set dictum patronatum ipse et heredes sui sibi perpetuo retinebunt, et ipsi monasterio fidelem
defensionem ac diligentem custodiam, tam ipse quam heredes sui, impendent, sicut pure et speciali
elemosine sue ac libere atque ab omni consuetudine et exactione seculari immuni. Nos vero volumus et
concessimus quod, preter communes missas et orationes in dicto monasterio cotidie celebratas et factas,
una qualibet die de Sancto Spiritu, excepta die sabbati et festivitatibus Domine Nostre in quibus missa de
Beata Virgine celebrabitur, dum vixerit dictus comes, pro eo, et post mortem ipsius, qualibet die, pro illa
missa de Sancto Spiritu et Beata Virgine, missa una celebrabitur de defunctis. Concedimus eciam et nos
per presentem cartulam obligamus quod in dicto monasterio Beati Bernardi viginti monachos professos
abbatis Clarevallensis perpetuo tenebimus, Deo et gloriose Virgini, ac Beato Bernardo perpetuo
servituros sub observancia regulari, sacrum studium theologie, quod per summum pontificem et
Cisterciense capitulum generale institutum est, ibidem gubernaturos, sicut Deus ministraverit, et eciam
servaturos ; quorum viginti monachorum tredecim erunt in ordine sacerdotis. Dictus autem comes,
considerans principes seculares pro eterna vita sacerdotum orationibus indigere, et ipsos sacerdotes, pro
cursu temporalium rerum, beneficio principum, ut sic unum alio adjuvetur, pro sustentatione dictorum
monachorum ibidem Deo deserviencium, centum et quatuor libras Parisiensium, in prepositura sua de
Ruppella, perpetuo contulit, in puram et perpetuam elemosinam, Deo et dicto monasterio Beati
Bernardi, annis singulis, in Assumptione Beate Marie percipiendas, donec dictas centum et quatuor
libras in alio loco ydoneo dicto monasterio duxerit assignare. Nec nos, vel monachi dicti monasterii, a
dicto.. ( sic) comite, vel ejus heredibus, pro eorum sustentatione vel necessariis domus sue poterimus
ultra petere, set in omnibus necessariis eisdem, pro se et pro domo eorum, ultra dictam summam, nos et
monasterium Clarevallis dictis viginti monachis Sancti Bernardi tenebimur providere. Volumus siquidem
liberaliter et concessimus quod, si numerum viginti monachorum predictorum aliquo tempore diminui
contigerit, et dictus comes, vel ejus heredes, per se vel alium, apud Sanctum Bernardum, coram testibus,
monachos dicti monasterii vel aliquos officiales ipsorum manifeste monuerint ut dictum numerum per
nostram provisionem reintegrare procurent, et nos, infra quadraginta dies, computandos a die
monitionis predicte, hoc noluerimus adimplere neque compleverimus, ipse et heredes sui bona, que
habemus Parisius in cujuscumque dominio, et alibi in dominio suo seu potestate sua, et specialiter
predictas centum et quatuor libras, dicto monasterio superius assignatas, saisire libere poterit ac tenere,
nec recredere seu liberare tenebitur, donec dictus numerus viginti monachorum apud Sanctum
Bernardum Parisius integre sit completus. Si vero aliquo tempore contingeret quod ad tantam

224
Archives nationales (France)

desolationem, quod absit, esset redactum monasterium supradictum, quod ibidem nullus moraretur
monachus, ex tunc dicte centum et quatuor libre Parisiensium, ad ipsum comitem et heredes suos, libere
revertentur ad voluntatem suam, sine reclamatione aliqua Clarevallis monachorum, seu quorumlibet
subditorum eisdem, penitus faciendam. Insuper omne jus et actionem, que contra ipsum et heredes suos,
occasione bone memorie R(aimundi), comitis Tholosani, predecessoris sui, seu ex persona ipsius
habebamus, seu poteramus habere, eidem remittimus et per acceptilationem sollempnem penitus
liberamus eundem. Que omnia et singula promittimus bona fide tenere inviolabiliter et servare, et non
contravenire per nos, vel alios in futurum, renunciantes specialiter et expresse beneficio restitutionis in
integrum, pretextu cujuscumque deceptionis, quittationis, seu liberationis, et omni privilegio concesso
seu beneficio, vel eciam concedendo a jure vel homine, per que possint infringi in toto vel in parte
superius enarrata. Dictus vero dominus comes benigne promisit, pro se et heredibus suis, quod dictas
centum et quatuor libras annui redditus, in termino ad solvendum prenotato, certo nuntio nostro, seu
procuratori a nobis deputato, ita plene et expedite persolvi facient, quod pro dictorum denariorum
defectu a provisione dictorum viginti monachorum nequaquam prepediemur, et recipietur dicta pecunia
apud Ruppellam annuatim a preposito ejusdem ville, qui pro tempore fuerit deputatus ibidem, vel ejus
mandato. Promisimus siquidem nos procuraturos concessionem predictam, ut superius dictum est, a
summo pontifice confirmari et domino regi Francie supplicare ut omnibus predictis consenciat,
favoremque prebeat liberaliter et assensum. - In cujus rei robur perpetuum et testimonium, litteris
presentibus sigillum nostrum apposuimus. - Actum anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo
tercio, die Inventionis Sancte Crucis, mense mayo.
Nous publions cette charte d'après l'original coté Toulouse, V, n° 31, et scellé en cire verte, sur lacs de
soie rouge et verte, du sceau d'Étienne I er, abbé de Clairvaux, décrit dans l' Inventaire sous le n° 8646. Le
n° 32, et la pièce cotée Fondations, II, n° 16, sont deux autres originaux, scellés de la même manière. -
Voyez D. Vaissète, Histoire de Languedoc, t. III, p. 478.

J//306
Toulouse, III, n°87.
4054 - Béziers. 1253, 26 mai.
Original scellé
Epistola proelatorum provincioe Narbonensis, Alphonso, comiti Tolosoe, missa, de bonis hoereticorum.
Serenissimo domino A(lfonso), comiti Dei gratia Pictavie et Tholose illustri, G(uillelmus), Dei gratia
Narbonensis archiepiscopus, R(aimundus), Biterrensis, G(uillelmus) Lodovensis, P(etrus) Aguathensis
episcopi, salutem et sinceram in Domino caritatem. Signum Christianitatis in catholicis tunc relucet, si
fides catholica bonis operibus adornetur, quod est quibuslibet fidelibus necessarium, sed precipue hiis
qui presunt. Tacti autem dolore cordis, de relacione sola, super hiis que nuper audivimus, nec tacere
possumus nec debemus, quia nimis esset periculosa taciturnitas in hoc casu, que cederet in perniciem
fidei christiane. Intelleximus autem quod in partibus Tholosanis inter alia, ut dicitur, hec tractantur,
quod bona hereticorum pecuniario commodo, una via vel alia, reddimantur et quoquo modo ad posteros
reversura ; quod esset contra statuta, auctoritate Apostolice Sedis ac domini.. ( sic) regis edita,
prelatorum terre assensu ac principum approbata. Sic serpit hostis antiquus, et venenum quod suspecto
tempore efficaciter effundere non potuit, nunc eo conatur inficere fide dignorum corda, ut, fraude
pestifera prevalente, opprimantur catholici, insolescant heretici et sic fides catholica confundatur. Absit
hoc, o comes inclite, quod, vestris temporibus, in vestra gloria macula hec ponatur ; adeo enim vos fida
fide credimus insignitum, quod negocium Jhesu Christi, ejus passione confirmatum multorumque
Sanctorum martirio roboratum, providentia Sedis Apostolice sustentatum, brachio regni Francie
potenter deffensum, pereat vel periclitari valeat hiis diebus : quin pocius, per virtutem Sancti Spiritus,
vestram vestrorumque industriam, de bono in melius prosperetur, ne tanta felicitas, tot et tantis expensis
tantoque labore quesita, tam brevi momento infeliciter conculcetur ; tunc enim libere in alienis partibus

225
Archives nationales (France)

querere ac tueri poteritis gloriam Crucifixi, si tales, qui tractant talia, repuleritis, cum constet eos esse
inimicos fidei Christiane ; ac, si secus fieret, scandalizarentur fideles, et infideles guauderent de
confusione Sancte matris Ecclesie et subversione fidei orthodoxe. Si enim hereticorum bona
recuperarent infideles, vel eorum posteri, darentur eis arma, per que terram vestram ac regni
tranquillitatem liberius impugnarent, ac securius in heresi remanerent, sperantes bona sua quandoque
ad se suosque posteros reversura ; alii etiam, in heresim nondum lapsi, hoc pernicioso provocati
exemplo, facilius in heresim laberentur, et daretur talibus quodammodo impunitas delinquendi. Gratias
autem Deo de vestra sospitate agentes, ipsius clemenciam suppliciter imploramus, quod sic cor vestrum
igne sue caritatis accendat, ut tractatus tales nullatenus admittatis : nam per hos tractatus, si
exaudirentur, heresis in nostris partibus potissime plantaretur, quicquid aliud a malignum spiritum
habentibus in vestris auribus susurretur ; tales quippe munera diligunt, retribuciones sequuntur et
questum exstimant pietatem, et idcirco favent hereticis, eosque tolerant et dissimulant mala sua. Fertur
etiam quod, mira quadam dolositate ac diabolica malicia preconcepta, qui tractant talia sic catholicos
opprimere moliuntur, quod eos intendunt involvere ad contribucionem reddempcionis predicte, ut sit
infidelibus leviamen, si per plures, maxime catholicos, hec sarcina dividatur ; quibus credendum non est,
sed pocius confundendi et abcidendi sunt a Deo vobis tradita potestate. Credimus autem quod
venerabilis frater noster, Tholosane sedis episcopus, serenitati vestre direxerit super hiis scripta sua.
Demum sinceritatem vestram requirimus et roguamus, quod de statu vestro reddatis nos per vestras
litteras cerciores. Omnipotentis clemencia feliciter vos conservet. - Datum Biterris, VII. kalendas junii,
anno Domini M. CC. L° III°.
Cette charte était scellée dans le principe de quatre sceaux, en cire brune, pendants sur double queue et
rangés dans l'ordre suivant :
1. Guillaume I er de Broüe, archevêque de Narbonne. Ce sceau, qui s'est détaché, est décrit dans l'
Inventaire sous le n° 6328.
2. Raimond IV de Valhauques, évêque de Béziers. ( Inv., n° 6524.)
3. Guillaume I er de Casouls, évêque de Lodève. ( Inv., n° 6665.)
4. Pierre III Raimond Fabri, évêque d'Agde. ( Inv., n° 6430.)
Le mode d'apposition de ces quatre sceaux mérite d'être remarqué ; la pièce, qui n'offre pas de repli à sa
partie inférieure, avait été pliée en quatre avant d'être scellée, et les incisions destinées à donner passage
aux queues des sceaux ont été pratiquées dans la quadruple épaisseur du parchemin, ce qui faisait de
cette charte de véritables lettres closes. Au dos on lit l'adresse suivante, tracée par le scribe qui a écrit
l'acte : Serenissimo domino comiti Pictavensi ; et plus bas : Super facto heresum. - Voyez D. Vaissète,
Histoire de Languedoc, t. III, p. 478, Preuves, col. 500, et le Gallia Christiana, t. VI, col. 72. E.

J//320
Toulouse, XI, n°95.
4055 - Lunel. [1253.] Samedi 31 mai.
Original scellé
Epistola Raimundi Gaucelmi, ad Alphonsum, comitem Tolosoe, directa, de quodam judoeo medico, pro
oegritudine oculorum dicti comitis sananda requisito.
Serenissimo et karissimo domino suo Alfonso, filio domini regis Francie, Dei gratia illustri comiti
Pictavie et Tholose, marchioni Provincie, R(aimundus) Gaucelmi, dominus Lunelli, fidelis suus, salutem
cum parata in omnibus ad sua placita voluntate. Literas vestre celsitudinis, quas Phylipus Salsarius nobis
attulit, recepimus crastina Asscentionis Domini, intellectis verbis, que ipse ex parte vestra nobis retulit
diligenter, et incontinenti locuti fuimus cum illis duobus judeis nostris, quos hostendit dictus Phylippus,
de quibus dictis judeis nos ad plenum confidimus, et cum eis et quibusdam aliis inquisivimus diligenter
qualiter ipsi sciebant quod ille judeus, pro quo nobis scripsistis, haberet tantam scienciam in
egritudinibus occulorum, et pro vero invenimus quod dictus judeus diu et sepius expertus fuerat in

226
Archives nationales (France)

egritudine supradicta ; et dictus judeus dixit predictis judeis nostris quod si inveniret tantam virtutem in
vestro occulo quod possetis discernere inter colorem viridem et lividum sive blavum, vel quod possetis
discernere etiam rem parvam ab alia infra breve loci spacium, promittit dictus judeus, in capitis sui
periculo, in brevi tempore vos sanare. Et dictus judeus est de terra domini regis Aragonum, et vocatur
Habrahym, et venit de terra Sarracenorum ad illas partes, causa mercadarie, et est valde dives. Et, audita
certitudine quam dicebat, mittimus ad eum dictos duos judeos nostros, et dictum Phylipum, ut procurent
quod ad vos veniat, omni mora postposita, et nos ei promittimus et etiam promittemus quascumque
securitates ipse voluerit. Ipse enim multum timet de suo corpore, quod ipsum velletis, ultra voluntatem
suam, penes vos diucius [retinere]. Et sciatis quod, si dictus judeus venire noluerit propter eos, nos, in
propria persona, tam ad eum quam ad [dominum] regem Aragonum ire proponimus, pro ipso modis
omnibus adducendo. Et sciatis quod, inter alias securitates, ipse petit quod mittatis sibi vestras patentes
literas de conductu, sicut sub tenore quem vobis mittimus, et quod mittatis domino regi Aragonum
vestras literas deprecatorias, quod dictus judeus ad vos veniat, si oportuerit ; nos tamen sine eo
adventum suum credimus impetrare. Quas literas ambas predictas mittatis nobis, si placeat, per
presentium portitorem, et sciatis quod judei nostri recesserunt a nobis cum dicto Phylipo, die dominica
post receptionem literarum vestrarum, et nos in hiis et aliis, que possent cedere ad vestrum comodum et
honorem, atenti sumus plusquam de nostris negociis perducere ad effectum. Et dictus judeus vult hec
esse valde secreta. - Datum Lunelli, die sabbati post Assencionem Domini. - Et expediatis, si placet, cito
cursorem.
Cette lettre, écrite sur papier de coton, était pliée en trois dans le sens de la largeur, formant ainsi une
bande dont les extrémités, rentrées l'une dans l'autre, étaient maintenues par un sceau plaqué, en cire
vierge, dont on voit encore quelques traces. Ce sceau, en forme de losange, était celui de Raimond
Gaucelme de Lunel, décrit dans l' Inventaire sous le n° 2632.
Du côté opposé au sceau, on lit, au dos de l'acte, l'adresse suivante : Domino .. (sic), comiti Pictavie et
Tholose. - Le millésime n'est pas indiqué ; nous avons suivi pour le rétablir les indications de Dom
Vaissète. Suivant lui, l'ophthalmie dont souffrit Alphonse de Poitiers aurait été la conséquence d'une
attaque de paralysie qui frappa le comte en 1252. Voyez ci-dessus le n° 4030, et Histoire de Languedoc, t.
III, p. 477 ; Preuves, col. 499. - Le texte de cet acte a été légèrement détérioré par l'humidité.

J//383
G. et H. de Châtillon, n°24.
4056 - 1253. Mai.
Original scellé
Coram officiali curioe Meldensis, Ada, dicta Regina, promittit se, in omnibus causis, domino Creciaci
esse responsuram.
Omnibus presentes litteras inspecturis, .. ( sic), officialis curie Meldensis, salutem in Domino. Notum
facimus quod, in nostra presencia constituta, Ada, dicta Regina, relicta Johannis, dicti Regis, de
Creciaco, promisit, fide data in manu nostra, spontanea, non coacta, prout ipsa asseruit, quod sive
moram faciat apud Creciacum, sive, aliquo casu, ad alium locum se transferat, aliquem de dominio, sive
de justitia domini Creciaci, coram alio judice ecclesiastico vel seculari, quam coram ipso, vel mandato
suo, non trahet in causam vel judicium, vel vexabit. Promisit eciam quod, ubicumque se transferat, si
aliquis de dicto dominio vel de hiis qui subsunt domino Creciaci, traheret ipsam in causam, super
quacumque re esset illa causa, coram domino Creciaci, vel mandato ejus, ipsa ibidem teneretur
respondere et eciam littigare. Promisit eciam cum predictis dicta Ada quod, si aliquis extraneus, qui non
esset de dominio domini Creciaci, traheret ipsam in causam coram domino Creciaci, vel mandato ejus,
pro aliquo debito vel contractu, inito cum jam dicto marito suo, ipsa super debito, contractu, vel eciam
conventionibus aliis, ibidem responderet et eciam littigaret. Concessit etiam dicta Ada quod, si veniret
contra predicta, dominus Creciaci bona ejusdem Ade, tam mobilia quam immobilia, ubicumque possent

227
Archives nationales (France)

inveniri, tamquam sua propria, posset capere et tenere. - In cujus rei testimonium, presentes litteras
sigilli curie Meldensis munimine fecimus roborari. - Actum anno Domini millesimo ducentesimo
quinquagesimo tercio, mense maio.
Scellé en cire jaune, sur double queue, du sceau de l'officialité de Meaux. ( Inventaire, n° 6991.) Des deux
contre-sceaux décrits sous ce numéro, le second est celui qui a servi pour le present acte.

J//259
Cluny, n°1.
4057 - Cluny. 1253. Vendredi 6 juin.
Original scellé
Litteroe conventus Cluniacensis ad Ludovicum, filium primogenitum Ludovici, regis Francioe, de
injuriis sibi a duce Burgundioe illatis.
Excellentissimo domino suo Ludovico, Dei gratia primogenito illustrissimi domini nostri Ludovici, Dei
gratia regis Francorum, et ejus consilio, frater Guillelmus, miseratione divina humilis abbas
Cluniacensis, et totus ejusdem loci conventus, salutem et orationes ad Dominum pro eisdem. Ad
sublimitatis vestre presidium, nostrum post Deum singulare refugium, confugimus, ut nobis in angustiis
et pressuris, positis per dominum ducem Burgundie et quosdam latrones, raptores, invasores,
incendiarios, qui de nostris exierunt et de nostris non sunt, qui, dicti ducis favore, auxilio, nos et
ecclesiam nostram in membris ejus multipliciter aggravant et molestant, et, ut breviter concludamus, de
aliqua possessione, prioratu, vel domo, seu quacumque alia re, que in ducatu Burgundie consistit et ad
nos pertineat, nichil omnino habere possumus, nec jam per ducatum Burgundie gentes nostre ire
possunt secure ; dominus siquidem dux Burgundie de quibusdam excommunicatis latronibus,
invasoribus et raptoribus facit scutum et palliationem et umbram, qui nos infestant isto modo. Philippus
itaque, quondam decanus noster, Haidouinus dictus de Brancion, supprior Vergiaci, Stephanus
Esponfart, Philippus, dictus Kaim, Hugo de Giniaco, Guillelmus de Sancto Marcello, quondam de ordine
Cisterciensi, et quidam alii, ipsorum complices, monachi nostri fugitivi et ejecti a nobis, consilio, auxilio
et favore Galteri, quondam prioris Cluniacensis, et Jacobi, quondam prioris Martigniaci in ducatu
Burgundie, priorem Vergiaci a prioratu suo expulerunt nec priorem redeuntem intrare permiserunt,
ducis favore subnixi. Priorem etiam de Monte Mirabili, qui pro nostris negociis veniebat Cluniacum,
ceperunt, familiam et eum verberantes, equitaturis et rebus aliis spoliarunt. Villam et ecclesiam Givriaci,
que proprie pertinet ad mensam conventus nostri Cluniacensis, invaserunt, rapuerunt, vastaverunt,
dissipaverunt, more hostili, pacientia et favore ducis suffulti. Voonam villam et cellarium, domum de
Belna, de Monte Helye et pertinenciarum suarum invaserunt. Prioratum et ecclesiam de Charrola cum
multitudine armatorum invaserunt, et que invenerunt calices et ornamenta ecclesie asportaverunt, et ad
ultimum incendio concremarunt, et predictos prioratus, villas et ecclesias per ducis potentiam usque in
hunc diem detinent, violenter occupata. Dictus etiam Philippus et sui complices litteras nostras et
sigillum nostrum falsaverunt, et per quemdam nuncium apud Cluniacum miserunt, pro peccunia
impetranda, quem servientes nostri retinuerunt, et adhuc captivum detinemus, et hec omnia dictus
nuncius spontanea voluntate recognovit. Villam insuper et ecclesiam de Paredo, cum multitudine
armatorum, de nocte invaserunt, et, quia ibi prevalere non potuerunt, apud Tholon perrexerunt, ubi
quidam scutiferi et miles quidam, qui, causa audiendi missam, ibi perrexerant, ut dicebant, ecclesiam,
castrum, cimiterium occupaverunt, et duos homines ibi interfecerunt, sed ad ultimum capti fuerunt
scutiferi et miles predicti, et eos captos detinemus. Et cum per viam istam castrum de Tholon haberi non
posset, dominus Johannes de Miremont, qui se vocat mandatum ducis Burgundie, cum exercitu ducis
villam et castrum de Tholon obsederunt et ceperunt, et adhuc dux castrum et villam detinet, violenter
occupatam, bona, res hominum et ecclesie cepit, abstulit et peccunias extorsit ab eisdem, et licet
requisierimus dominum ducem ter aut quater humiliter, ut predicta faceret emendari et nostra nobis
reddi vel liberari, noluit, licet dominus comes Pictavensis bis sibi preces et litteras, pro hiis liberandis et

228
Archives nationales (France)

sedandis, duxerit destinandas, et insuper vos, domini regis consilium et ipse primogenitus domini regis,
nuncium et litteras, videlicet Matheum de Compens, ad ducem transmisistis, sed nec littere, nec nuncius
nobis hactenus valuerunt. Dixerat jam dudum mihi abbati dux, multis audientibus, Parisius, quod si
curia Francie sibi mandaret, predicta bona nostra faceret liberari ; quod jam curia fecit sua gratia, sed
dux nichil fecit nisi pejus. Dixerat etiam mihi abbati dux, multis audientibus, quod si prior et conventus
Cluniacensis sibi scriberet, quod nostra bona liberaret et faceret emendari ; sed pluries requisitus nichil
fecit, nec adhuc facit. Publice etiam fecit dictus dux apud Cabilonem preconizari in pleno foro, ut dicitur,
quod si abbas Cluniacensis veniret apud Sanctum Marcellum Cabilonensem, vel ad alia loca in ducatu,
quod omnes essent contra abbatem, et non permitterent eum vel suos intrare. Burgenses Cluniacenses,
vel mercatores terre abbatis non audent ire per terram ducis, nec nuncii abbatis, vel conventus. Spoliatus
fuit et captus quidam nuncius abbatis in potestate ducis. Preterea vobis et omnibus facimus manifestum,
quod in cartis comitum Cabilonensium, que apud nos sunt, videlicet avi domini Johannis, quondam
comitis Cabilonensis, et matris ipsius comitis, heredum comitatus Cabilonensis, domini etiam Johannis,
qui adhuc vivit, qui dominus est de Salins, inter alia capitula continentur verba ista, ut breviter omnia
comprehendam : In villa Paredi, vel terra ecclesie nullam mihi juridictinem, vel consuetudinem, exclusa
omni concertatione, retinui. - Quilibet Cabilonensium comitum sic loquitur, et jurat quilibet per se
servaturum cartas comitum Cabilonensium. Hec eadem in carta domini regis Philipi continentur.
Dominus autem dux Burgundie, qui nunc est, postquam habuit comitatum Cabilonensem, hujusmodi
juramentum fecit et litteras suas patentes, quas habemus, in hec verba dedit nobis : - Ego Hugo, dux
Burgundie et comes Cabilonensis, etc. ( Sequitur forma juramenti praedicti, dati anno 1243, mense
decembri, quod supra videsis n° 3153.) - Dominus autem dux, hec, prout deceret, non attendens, dampna
et injurias ac rapinas predicta nobis et membris nostris infert et inferri in suo ducatu permittit. Quare
vobis supplicamus humiliter et devote ut ecclesiam, cimiterium, villam et castrum de Tholon, cum rebus
et bonis nostris et hominum nostrorum ibidem inventis, nobis et nostris reddi, sive restitui, et ipsum ac
suos a talibus cessare faciatis, cum nullum jus habeant in ecclesiis seu villis vel castris nostris, et, si forte
aliquid haberent, illud dicimus eum amisisse ipso facto. Illa autem, que dictus Philippus et sui complices,
excommunicati a nobis, inobedientes et rebelles per favorem et potentiam dicti ducis vel aliorum in
potestate ducis, violenter detinent occupata, videlicet prioratum Vergiaci et Voonam, cum pertinentiis
suis, Givriacum, Sarthanai, Troandre, prioratum de Charrol, cum pertinenciis eorundem, et quedam alia
loca, nobis reddi et liberari penitus faciatis, ut tam nos quam illi, qui pro nobis dicta loca et alia nostra in
ducatu Burgundie debent tenere, seu illi qui predicta tenebant de mandato nostro, qui nobis obediendes
( sic) sunt et devoti, pacifica eorum possessione gaudeant et quieta, dampna et injurias emendari nobis et
nostris, ac eciam priori de Monte Mirabili ablata et consumpta restitui faciatis universa, raptores puniri,
omnem vim et violentiam removeri. Nos autem parati sumus, tam domino duci quam aliis
quibuscumque personis, ecclesiasticis vel mundanis, quod justum fuerit in curia domini regis
respondere. - Datum Cluniaci, anno Domini M° CC° L° tercio, die veneris proxima ante Penthecosten.
Traces de deux sceaux pendants sur double queue. - Le sceau de Guillaume III, abbé de Cluny, est décrit
dans l' Inventaire sous le n° 8652 ; celui de l'abbaye sous le n° 8203, d'après un type appendu à un acte
de l'an 1209. - Voyez le Gallia Christiana, t. IV, col. 1147. D.

J//304
Toulouse, II, n°106.
4058 - 1253. 9 juin.
Original
Instrumentum, per litteras alphabeti divisum, quo "Rogerius Ysarnus de Avinhione et Willelma, uxor
ejus," donant "ad feudum omni tempore... P. Poncio de Avinhione," et ejus ordinio, "VI. bractas terre de
latitudine et XII. de longitudine, in decimario Gaulegii."

229
Archives nationales (France)

- "Hoc actum est VIIII. die a principio mensis junii, anno ab incarnacione Domini M° CC. LIII, regnante
Lodoyco, Francorum rege, domino Alfonso comite, R(amundo) episcopo Tholosanis. Hujus rei sunt
testes : R. de Viridario de Avinhione... et Arnaldus de Boceiraco de Avinhione, publicus notarius, qui
hanc cartam scripsit et signum suum ( Hic signaculum notarii) apposuit."

J//310
Toulouse, V, n°30.
4059 - 1253. Dimanche 29 juin.
Original scellé
Litteroe Mabilioe, abbatissoe Fontis Ebraldi, de restitutione jocalium defuncti Raimundi, comitis
Tolosoe, quoe in deposito olim acceperat.
Karissimo domino suo Alfonso, filio regis Francie, illustri comiti Pictavie et Tholose, M(abilia), Dei
paciencia Fontis Ebraldi humilis ministra, salutem et orationes in Spiritu Sancto assiduas et devotas.
Vestre nobilitati tenore presencium volumus esse notum, die dominica in festo Apostolorum Petri et
Pauli, nobilem virum Guidonem, dominum Cabrosii, Johannem de Nantolio, Johannem de Grangia,
milites, et magistrum Willelmum Rollandi, clericum canonicum Cenomanensem, apud Fontem Ebraldi
personaliter accesisse, quibus pro vobis ac nomine vestro petentibus res quasdam, que fuerunt
R(aimundi), quondam bone memorie comitis Tholosani, nobis asserentibus ex adverso res predictas, ex
causa legati nobis facti in testamento predicti comitis, assignatas, ac ultra id quod de quinque milibus
marchis argenti in dicto testamento nobis relictum fuerat, assignari, tandem, post multas altercaciones
in hunc pacis modulum corde devenimus unanimi nos et ipsi, videlicet quod vos quadringentas libras
Turonensium, annui redditus, assignare nobis tenemini, percipiendas in portu vestro Marmandie et
mille quingentas libras Turonensium nobis solvere semel presencialiter in peccunia numerata, quo facto
omne jus, accionem et obbligacionem, quod et quas, occasione predicti comitis quondam Tholosani,
contra vos seu heredes vestros habemus seu habere possumus, liberamus penitus et quittamus, necnon
vasa aurea, argentea, anulos, monilia, zonas, aurum et argentum, lapides preciosos, necnon omnia
quecumque apud Fontem Ebraldi deposita sunt, occasione dicti defuncti comitis, vel que ipsius comitis
fuerunt seu alibi in nostra custodia, parate sumus liberare penitus vobis, seu vestris certis nunciis et
quittare ; promittentes nos nec conventum nostrum contra dictam composicionem non venire, nec eam
in aliquo, seu in aliquibus, de cetero per nos vel alios inpugnare. - In cujus rei testimonium, presentes
litteras vobis dirigimus, nostri sigilli munimine roboratas. - Actum dicta die dominica, anno gracie M°
CC° L mo tercio.
Fragment de sceau en cire blanche sur simple queue ; le sceau de Mabile de la Ferté, abbesse de
Fontevraud, est décrit dans l' Inventaire sous le n° 9206. - Voyez le Nain de Tillemont, Vie de saint Louis
, t. III, p. 428. Consultez aussi Dom Vaissète, t. III, p. 473, et Preuves, col. 501.

J//317
Toulouse, VIII, n°41.
4060 - 1253. [Juin.]
Déficit
Litterae quibus Mabilia, abbatissa Fontis Ebraldi, confitetur se ab Alphonso, comite Pictaviae et Tolosae,
quingentas libras recepisse, olim a Raimundo, comite Tolosano, conventui Fontis Ebraldi legatas. - Anno
M° CC° L° III°.
Nous donnons, d'après l'Inventaire de Dupuy, une courte analyse de cette pièce, qui n'est plus dans les
cartons. Nous lui avons assigné la date de juin pour la rapprocher de la pièce précédente.

J//365

230
Archives nationales (France)

Dons et aumônes, n°4.


4061 - Au camp devant Joppé. 1253. Juin.
Original scellé
Litterae Ludovici, Francorum regis, quibus confirmat quamdam donationem a Theobaldo de Nantolio,
cantore Belvacensi, factam sub hac forma : "Universisi, presentes litteras inspecturis, Th(eobaldus) de
Nantolio, etc." ( Vide supra, n° 3999.) - "Actum in castris juxta Joppen, anno Domini M° CC°
quinquagesimo tercio, mense junio."
Fragment de sceau en cire verte sur lacs de soie cramoisie. Le second sceau de Louis IX est décrit dans l'
Inventaire sous le n° 42.

J//442
Croisades, I, n/os/ 4 et 5.
4062 - 1253. Juin.
Litterae Philippi, BituricenOriginaux scellés
sis archiepiscopi, quibus notum facit se, "anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo tercio,
mense junio," quinque litteras Innocentii papae IV de crucesignatis inspexisse et legisse. ( Vide supra, n
os 4042, 4044, 4045, 4046, 4047.) - "Ad quorum auctenticorum publicationem perhempnem et ut
eorumdem deportationis periculum evitetur, sigillum nostrum presentibus duximus apponendum.
Datum anno et mense supradictis."
Fragment de sceau en cire jaune sur double queue ; le sceau de Philippe Berruyer, archevêque de
Bourges, est décrit dans l' Inventaire sous le n° 6305. - Au dos de la pièce cotée Croisades, I, n° 4, on lit,
d'une écriture contemporaine : Mittit vobis, domine, magister Petrus a nobis transcriptum litterarum
comitis Pictavensis, sigillatum sigillo domini auditoris contradictoriarum et peticionem conversi, et
transcripta indulgenciarum domini comitis Pictavensis sigillatarum [ sigillo] domini archiepiscopi
Bituricensis, una cum peticione rectorum nostrorum contra Xanctonenses. - Le n° 5, scellé comme le n°
4, est un duplicata identique, mais qui ne contient que quatre bulles au lieu de cinq ; on n'y trouve pas
celle dont nous avons donné l'analyse sous le n° 4046.

J//383
G. et H. de Châtillon, n°23.
4063 - 1253. Vendredi 4 juillet.
Original scellé
Litteroe Johannis de Tigello de una missa pro Galchero de Castellione et ejus heredibus in ecclesia de
Tigello, qualibet hebdomade, celebranda.
Omnibus presentes litteras inspecturis, J(ohannes) de Tigello, decanus de Creciaco, salutem. Noverint
universi quod, cum nobilis vir Galcherus de Castellione, dominus de Creciaco, intuitu pietatis nobis
concesserit ut instueremus ( sic) et fundaremus quamdam eclesiam apud Tigellum, in parrochia de
Donno Martino, nos eidem nobili concedimus et concessimus ut presbyter, qui in perpetuum deservierit
in eclesia memorata, in qualibet sextimana unam missam pro dicto Galchero et pro heridibus ( sic) suis
celebrabit in futurum. - Actum anno Domini M° CC° L° III°, die veneris post festum Apostolorum Petri
et Pauli.
Sceau de Jean de Tigeaux, doyen de Crécy ; cire jaune, double queue. ( Inventaire, n° 7885.)

J//459
Monnaies, n°7.
4064 - Vincennes. 1253. Jeudi 24 juillet.
Minute

231
Archives nationales (France)

Litteroe Alphonsi, Tolosani comitis, de fabricatione monetoe Tolosanoe Bernardo Renaldi et ejus sociis
commissa.
Alfonsus, filius regis Francie, comes Pictavie et Tholose, universis presentes litteras inspecturis, salutem.
Notum facimus quod nos monetam nostram Tholose tradidimus Bernaldo Renaldi, civi Albiensi, et
Bertrando de Croisses de Ruppe Amatoris, per Bernaldum Hugue, procuratorem dicti Bertrandi de
Croisses, recipientem eam nomine dicti Bertrandi ; qui Bernaldus obligavit se coram nobis ad penam
centum marcharum argenti pro dicto Bertrando, quod haberet ratam et firmam tradicionem predictam,
ita tamen quod, ipso Bertrando ratam tradicionem habente, dictus Bernaldus ab obligacione pene, quam
subiit pro dicto Bertrando, liberetur, vel si ipse nomine suo monetam cum Bernardo Renaudi habere
voluerit et pro pactionibus competenter cavere, vel si alius loco dicti Bertrandi monetam susceperit, qui
sufficientem de omnibus adimplendis dederit caucionem, ita vero quod predictus Bernaldus Reinaldi et
dictus Bertrandus, vel ille qui dictam monetam susceperit, prout dictum est, teneant tamquam magistri
monete ac faciant dictam monetam a festo Assumpcionis Beate Marie Virginis in unum annum ; et
debent dicti magistri facere tringinta milliaria, videlicet mille et centum et vinginti quinque libras pro
quolibet milliari, et decem libras pro fractis ; et debent nobis dare, pro uno quoque milliari scelicet
Tholosanorum simplicium, grossorum, seu obolorum, sexdecim libras Tholosanorum simplicium ; et, si
plus fecerint de moneta ultra dicta tringinta milliaria, eadem racione et eodem modo nobis dabunt de eo
quod plus facient. Si vero voluerint, predicti magistri possunt facere terciam partem grossorum
Tholosanorum et decimam partem obolorum. Simplices autem Tholosani debent esse legis et ponderis
Turonensium, hoc est sciendum, ad quatuor pougeisses minus legis, sicut debet fieri moneta domini
regis apud Carcasonam et Nimausum. Dicti enim simplices Tholosani debent deliberari de pondere
decem et octo solidorum, unius denarii, ad marcham Trecensem ; et si duo denarii plus fuerint in tribus
marchis, non arestarentur ad deliberandum, si magistri hoc facerent assuete. Oboli vero debent esse de
eadem lege, de qua sunt Tholosani simplices, et ponderis decem et octo solidorum et decem denariorum,
ad marcham Trecensem ; et si duo denarii plus fuerint in tribus marchis, non arestarentur ad
deliberandum, sicut dictum est de Tholosanis simplicibus. Et grossi Tholosani debent esse legis et
ponderis Cenomannensium, et deliberabuntur sicut Cenomannenses debent deliberari Cenomannis, de
pondere et lege, videlicet de lege ad sex denarios et obolum et de pondere quatuordecim solidorum et
dimidii, ad marcham Turonensem, secunda autem marcha totidem, tercia autem quatuordecim
solidorum et quinque denariorum, ita quod tres marche valeant quadraginta tres solidos, quinque
denarios, ad marcham tamen Turonensem. Predicti siquidem magistri monete debent ponere in una
pisside de quibuslibet centum libris sex denarios, in qua pisside erunt due claves, quarum unam
habebunt dicti magistri et aliam custos noster ; qui magistri debent respondere de lege denariorum per
denarios positos in pisside predicta, et debent illi denarii probari ter in anno, scelicet in festo Omnium
Sanctorum, in Candelosa, in Ascenssione Domini, si dicti magistri tociens requirant ; et quando illi
denarii probati fuerint et deliberati, sicut debent, de lege, dicti magistri liberantur. De pondere vero
debent deliberari dicti denarii per manum et cognicionem nostri custodis, et, quando deliberati fuerint
per custodem nostrum, nichil poterit peti a dictis magistris quamtum ad deliberacionem dictorum
denariorum. Predicti vero magistri, scelicet dictus Bernardus Renaudi et dictus Bertrandus, vel ille qui
dictam monetam susceperit una cum dicto Bernaldo Renaldi, tenebuntur per juramenta sua, que
senescallus noster Tholosanus recipiet ab illis, antequam incipiant facere monetam predictam, facere
bonam monetam et legalem, et omnia predicta complere bene et legittime, ac, omni casu contingente,
predicti magistri nobis solvent de tringinta milliaribus et de eo quod plus facient, scelicet de quolibet
milliari Tholosanorum simplicium vel grossorum, seu obolorum dupplicium, sexdecim libras
Tholosanorum simplicium, secundum quod superius dictum est. Ceterum, si aliquis voluerit monetam
predictam encherare a nobis, vel mandato nostro, nos possemus encheramentum recipere usque ad
festum Omnium Sanctorum proximo venturum, sine predictorum magistrorum injuria, et hoc possemus
facere, si nobis de quolibet milliari plus darentur quadraginta solidi, vel si inveniremus aliquem qui plus

232
Archives nationales (France)

de moneta predicta vellet facere quatuor milliaria, de quo escheramento, si reciperemus, debent predicti
magistri terciam partem habere. Predictam vero monetam sub dicta forma et cundicionibus vobis,
mediente justicia, defendemus. - Actum apud Vicenas, anno Domini millesimo ducentesimo
quinquagesimo tercio, die jovis ante festum Beatorum Jacobi et Christofori.
Voyez Dom Vaissète, t. III, p. 478, et Preuves, col. 491.

J//190
Poitou, I, n°41.
4065 - Paris. 1253. Juillet.
Copie ancienne
Litteroe Aymerici, vicecomitis Thoarcensis, quibus Abbati de Rocha, militi, villam Sancti Benedicti de
Anglis concedit.
Universis presentes litteras inspecturis, Aymericus, vicecomes Thoarcensis, salutem et dileccionem.
Noveritis quod nos dilecto nostro Abbati de Rocha, militi, pro suo bono servicio nobis facto, dedimus et
concessimus quicquid juris et dominii, proprietatis et feodï habebamus et habere poteramus in villa
Sancti Benedicti de Anglis, cum pertinenciis ejusdem ville, habendum, tenendum et pacifice sine aliqua
contencione in perpetuum sibi et suis heredibus et successoribus expletandum, nichil juris vel dominii
nec districtus in predicta villa, cum pertinenciis, nobis et heredibus et successoribus nostris retinentes,
nisi solummodo homagium ligium et placitum mortue manus usque ad decem libras monete currentis
tantummodo, quando illud contigerit evenire, et quedam calcaria deaurata, nobis vel heredibus et
successoribus nostris a predicto Abbate de Rocha vel ejus heredibus et successoribus persolvenda, in fine
anni quo placitum factum ; que calcaria servient, quamdiu vixerit ille qui predictum placitum fecerit. Nos
autem predictum Abbatem de rebus superius nominatis, tam pro se quam pro suis heredibus et
successoribus, in sazina posuimus corporali, quantum possumus promittentes bona fide, quod contra
non veniemus nec per nos nec per alium in futurum ; et, si quis vel aliqui contra hujusmodi donum
venire presumpserint, quod absit, nulla eis super hoc audiencia prebeatur. Nos vero possessionem et
proprietatem doni supradicti dicto Abbati et suis heredibus et successoribus nec possumus nec debemus
aliquatenus inpedire ; immo, eisdem promittimus bona fide donum predictum deffendere et garire erga
omnes et inviolabiliter observare. - In cujus rei testimonium, dedimus dicto Abbati et ejus heredibus et
successoribus nostras presentes litteras, sigillo nostro sigillatas. Datum anno Domini M° CC° L mo
tercio, mense julii.
Inferius legitur : Item, eadem carta, per eadem verba, in qua, una cum sigillo dicti vicecomitis, apponitur
sigillum domini comitis et adduntur hec verba post illud verbum PREBEATUR : - Hoc autem donum
supradictum fecimus predicto Abbati de Roca, militi, in manu et custodia vel tutela illustris ac
potentissimi viri Alfonsi, filii regis Francie, comitis Pictavie et Tholose, eo quod predicte res, de quibus
predicto Abbati, militi, donum supradictum fecimus, in suis feodis consistunt et etiam commorantur.
Cui, toto posse nostro, supplicavimus quod in presentibus litteris, una cum sigillo nostro, sigillum suum
apponere dignaretur, ad majus testimonium et munimen ; qui, sui gratia, pro nostris precibus, sigilli sui
robur apposuit in presentibus litteris, salvo jure suo et etiam alieno. - Datum Parisius, mense julii, anno
gratie M° CC° L mo tercio.
Extrait d'un petit rouleau de parchemin, coté Poitou, I, n° 41, qui renferme la copie de plusieurs actes sur
le même sujet.

J//318
Toulouse, IX, n°48.
4066 - Vincennes. 1253. Juillet.
Original scellé

233
Archives nationales (France)

Alphonsus, comes Pictavensis, hereditatem Radulphi de Malo Leone, licet e legitimo matrimonio non
nati, Aymerico vicecomiti Thoarcensi concedit.
Universis presentes litteras inspecturis, Alfonsus, filius regis Francie, comes Pictavensis et Tholosanus,
salutem in Domino. Cum dilecti et fideles nostri, [Aymericus], vicecomes Thoarcensis, et Aymericus de
Rupe Cavardi, [tunc valetus,] modo miles, ratione.. ( sic), uxoris sue, et Gaufridus de Talniaco, miles, pro
filiabus suis, terram que fuit bone memorie Radulphi de [Malo Leone], de qua erat homonoster ligius, a
nobis ex successione [ipsius Radulphi in judicio] petiissent, nobis respondentibus ex adverso quod illa
racione dictam terram petere non poterant, cum dictus Radulphus [non esset de legitimo] matrimonio
natus, et, secundum usus et consuetudines terre, bastardus successorem habere non poterat, nisi
dominum feodalem, super quo juditium curie nostre eisdem obstulimus, quod recipere noluerunt, [imo]
contumaciter de curia [recesserunt] ; post multum temporis, dicto vicecomite nobis humiliter
supplicante, ut de terra illa sibi gratiam faceremus, nos, adtendentes affectionem, quam erga nos habere
disnoscitur dictus vicecomes, ipsius precibus inclinati, totam terram cum pertinentiis, de quibus
prefatum Radulphum in hominem nostrum ligium receperamus, et tamquam suum proprium
possidebat, salvo dotalitio Amabilis, relicte bone memorie Savarici de Malo Leone, et jure suo quod, vita
solum comite, dicta Amabilis retinebit, salvoque jure quolibet alieno, et specialiter legato, et concessione
et confirmatione factis monasterio Beati Michaelis in Heremo et monachis ipsius, si de [jure fieri
potuerit], de quo jure deberemus cognoscere per nos, vel per alios ydoneos, et questionem fine debito
terminare infra annum computandum ab hoc instanti festo Beate Marie Magdalene usque ad annum,
eidem [vicecomiti] dimisimus, quiptavimus, et [omne] jus, quod in ipsa terra, redditibus, proventibus et
pertinentiis habebamus et habere poteramus, salvis nostris redibitionibus et debitis nobis homagiis et
servitiis, feudis et rachetis, in ipsum transtulimus et concessimus, sibi et suis heredibus et successoribus
in perpetuum possidendum. Post cujus domine mortem, dictum dotalitium et jus ipsius ad nominatum
vicecomitem et ad heredes et successores suos devenient pleno jure, qui vicecomes tenetur dicto
Aymerico de Rupe Cavardi, ac filiabus Gaufridi de Talniaco predicti, et aliis, secundum usus et
consuetudines terre, in eo quod eis competere debet, de jure satisfacere ; ita tamen quod pro parte alicui
predictorum competenti alium in possessionem ponere non debet, nisi illum cui restituenda porcio
dinoscitur pertinere. Pro qua concessione et liberalitate, quam predicto vicecomiti facimus in hac parte,
ipse per sollempnem stipulationem nobis promisit dare decem millia librarum currentis monete,
solvendarum terminis infrascriptis, videlicet quinque millia librarum in Paschate proximo futuro, et alia
quinque millia ab Ascensione proximo ventura usque ad aliam Ascensionem, anno revoluto. Verum
dictus vicecomes omne jus, actiones, ex quacumque causa seu ratione eidem vicecomiti pertinens, si
aliquid erat, et etiam [pertinentes] vel que competere poterant in Funteneto, et in Ardenen, et in
Benaonio, et eorum pertinenciis, vel quibuscumque rebus aliis moventibus de omnibus supradictis, nobis
et nostris heredibus atque successoribus remisit penitus et quiptavit, [et] nos de omnibus, in quibus
obligati eramus vel obligari poteramus, penitus liberavit. Item de dicta terra predicti Radulphi,
[videlicet]de terra Castri Julii et ejus pertinentiis, eumdem vicecomitem in hominem [nostrum] ligium
recepimus, et de terra Thalemundi, cum pertinenciis, eumdem vicecomitem in hominem nostrum ligium
similiter recepimus, [cum de istis] duabus terris ipse et heredes [sui] et successores nobis et heredibus et
successoribus nostris duo homagia ligia facere teneatur ( sic) ; et hec omnia et singula suprascripta
promisimus bona fide, [tam pro] nobis [quam pro] heredibus successoribusque [nostris], inviolabiliter in
perpetuum observare, nec in aliquo modo contravenire. - In cujus rei testimonium, dedimus dicto.. ( sic),
vicecomiti, et ejus heredibus successoribusque suis, [nostras] presentes licteras sigillo nostro sigillatas. -
Datum apud boscum de Vicenes, mense julii, anno gratie M° ducentesimo quinquagesimo tercio.
Scellé en cire blanche, sur lacets de fil gris et amarante, du sceau d'Alphonse, comte de Poitiers et de
Toulouse. ( Inventaire, n° 1078.)
Cette charte, endommagée par l'humidité, offre plusieurs lacunes ; nous avons rétabli entre crochets les
mots disparus, en nous aidant de la pièce suivante, identique pour le fond avec le texte du présent acte. -

234
Archives nationales (France)

Voyez ci-dessus le testament de Raoul de Mauléon, n° 3926.

J//190
Poitou, I, n°43.
4067 - Vincennes. 1253. Juillet.
Original scellé
Aymericus, vicecomes Thoarcensis, cui Alphonsus, comes Pictavensis et Tolosanus, hereditatem
Radulphi de Malo Leone concesserat, promittit prædicto comiti "dare decem millia librarum currentis
monete" et ei, "tamquam domino ... ligio, tradere castrum ... Thalemondi et omnia alia castra" sua "seu
fortalitias ad magnam vim et parvam, quantumque et quotienscumque ab ipso vel suo certo mandato
super hoc" fuerit requisitus. Insuper promittit "quod nullam fortalitiam de novo" faciet nec veteres
infortiabit, "sine ipsius comitis ... licentia speciali". - "In cujus rei testimonium, dedimus dicto comiti et
heredibus successoribusque suis nostras presentes litteras sigillo nostro sigillatas. - Datum apud boscum
de Vicenes, mense julii, anno gratie M° CC° L mo tercio."
Traces de sceau pendant sur double queue. - Les n os 1088 à 1090 de l' Inventaire donnent la description
des trois sceaux dont s'est successivement servi Aymeri, vicomte de Thouars. - Voyez la note de la pièce
précédente.

J//247
Bourgogne, I, n°37. 24.
4068 - 1253. Juillet.
Copie ancienne
Pariage entre Hugue, comte de Bourgogne, et la comtesse Alix, sa femme, d'une part, et Jean, comte de
Bourgogne, seigneur de Salins, d'autre part.
Nos Hugues, cuens de Borgoigne palatins, et Aalis, contesse de Borgoigne palatine, fame dou dit Hugue,
façons savoir à toz ces qui ces presentes lettres verront et orront, que, cum nobles honz Guillames, par la
grace de Deu rois des Romains, aust doné à nostre chier frere ( sic), Jehan, conte de Borgoigne et sires de
Salins, dix mile mars d'argent, por les quex dix mile mars d'argent li diz Guillames, rois des Romains, li
ai doné et outroié totes les droitures, les seignories, les usaiges et les costumes, que il, par nom de
l'ampire de Rome et dou reaume de Alemaigne et d'Arle, doit avoir en la cité de Besançon et de Losanne,
et ès apartinances des dites citez, à tenir, avoir et paisiblemant à porseoir, tant que il, ou sui suscessour, à
lui, ou à ses hoirs haussient paié les devant dites dix mile mars d'argent, lou quel don et la quel asise
nostre sainz peres l'Apostoiles ai confermé et outroié au dit Jehan, conte de Borgoigne et seignor de
Salins, par ses lettres ; et est à savoir que il, ou dit don et en la dite asise, nos ai acompaigné par moitié et
noz hoirs, en tel meniere que il sanz nos, et nos sanz lui, ès dites citez, ne ès dites droitures, seignories,
usaiges, costumes ne davons faire riens, ne demander, ne querir l'uns sanz l'autre ; et si avons promis à
bone foi que, ès dites citez, ne ès habitanz en celes, ne à lour aideors, ne aucuns d'aux, n'aurons pais, ne
trieve, ne acort, ne negun paaige, ne negune comandise, l'uns sanz l'autre. Et nos au dit Jehan, conte de
Borgoigne et seignor de Salins, nostre chier pere, avons outroié la moitié de totes les droitures que nos
avons ou poons avoir ou davons, et à ses hoirs, en la cité de Besançon ; et est à savoir que nos avons
promis, à bonefoi et par sairemant, de cestes choses aidier l'uns à l'autre, à grant force et à petite, sanz
fointise, et sans nul meniere de hayne, ne decevemant. Et totes ces choses, et totes ces covenances, si
cum il sunt contenues en ces presentes lettres, nos avons promis par noz sairemanz, faiz sus Sainz
Evangiles, à tenir et à garder sanz enfoindre, et, que ce soit fers et estauble, nos havons cestes presentes
lettres fait saeller de nostres seés. - Ce fu fait en l'an de l'incarnation de Nostre Seignor que on conte par
mil et CC. et cinquante et trois, ou mois de juilloit.
Au-dessous on lit : Collatio facta. - Voy. ci-dessus le n° 3935.

235
Archives nationales (France)

J//247
Bourgogne, I, n°37. 35.
4069 - 1253. Juillet.
Copie ancienne
Pariage des revenus de Besançon et de Lausanne entre Jean, comte de Bourgogne, seigneur de Salins,
d'une part, et Hugue, comte palatin de Bourgogne, et Alix, sa femme, d'autre part. - "Et que ce soit fers et
estauble, nos avons cestes presentes lettres fait saeler de nostres seels. - Ce fu fait en l'an de l'incarnacion
Nostre Signor que on conte par mil deus cens et cinquante trois, el mois de julet."
Nous nous bornons à donner une brève analyse de cet acte, dont le texte est identique pour le fond avec
celui du numéro précédent.

J//383
G. et H. de Châtillon, n°25.
4070 - 1253. Juillet.
Original scellé
Accord entre Galeran, chambrier de Saint-Germain des Prés, et Gaucher de Châtillon, sire de Crécy.
Nos, freres Gualerans, moines et chamberiers de Seint Germein des Prez de Paris, fesom savoir ad touz
ceus qui ces letres varront que, com nos eussiem commencié une closure de murs entour nostre pourpris
delez Coulli, qui fu feu Rigaut le chevallier, et nos eussiem fet seur ces murs deus petites tourneletes,
nobles hom Guauchier de Chatellion, sires de Creci, nos a otraié, par le conseul son chier frere, le comte
de Seint Pol, et de bone genz, que nos parfaçom les devant diz murs, selonc l'ordre que il sont
commencié, en tele menniere que nos, ne autres qui après nos viengnie, ne poom demander ne reclamer
ne forterece ne deffense contre le segneur de Creci, ne contre les seuns, en ces deus tourneletes, ne en
une autre, se nos, ou cil qui après nos vendra, la fesiom, que nos ices tourneletes ne feissom abatre, ad la
requeste le segneur de Creci ou ad son commandement. Et que ce soit ferme chose et estable, nos avom
fet seeler ces letres de nostre seel. - Ce fu fet en l'an mil deus cenz et cinquante trois, eu mois de jugniet.
Scellé en cire jaune, sur double queue, du sceau de Galeran, chambrier de Saint-Germain des Prés. (
Inventaire, n° 9272.)

J//622
Hommages, II, n°26.
4071 - Au camp devant Sidon. 1253. Juillet.
Original scellé
Litterœ Raimundi, vicecomitis Turennœ, super fidelitate facienda regi ab hominibus et militibus dicti
vicecomitis, antequam sibi reddatur castrum Turennœ.
Ego, Raimundus, vicecomes Turenne, notum facio universis presentibus et futuris quod ego promitto
quod, quandocumque excellentissimus dominus meus rex voluerit michi reddere castrum Turenne,
antequam reddatur michi, omnes homines meos vicecomitatus Turenne, milites, burgenses et alios,
vigiles etiam et custodes castrorum jurare faciam domino regi fidelitatem, talem videlicet quod
numquam erunt contra ipsum, heredes, seu successores suos ; et si ego, vel heredes, seu successores mei,
per nos, vel per alios faceremus guerram sibi, vel heredibus, seu successoribus suis, quod ipsi essent
contra me, et heredes, et successores meos, cum domino rege, et heredibus, et successoribus suis. Ego
etiam et heredes, et successores mei tenebimur jurare quod, ad magnam vim et parvam, quandocumque
dominus rex, seu heredes, vel successores sui mandaverint, sibi, vel alterius ipsorum mandato certo,
reddemus castrum Turenne et castrum Sancti Sereni, et omnes alias fortericias meas, quas teneo de ipso
domino rege. Volo etiam et concedo quod hujusmodi juramentum in posterum semper fiat et renovetur
annuatim, vel quociens dominus rex, seu heredes, vel successores sui voluerint, et ad hoc obligo me,

236
Archives nationales (France)

heredes, et successores meos, ac totam terram meam vicecomitatus Turenne. Hec autem omnia facio
libera et spontanea voluntate. In cujus rei testimonium, sigillum meum duxi presentibus litteris
apponendum. - Actum in castris juxta Sydonem, anno Domini M° CC° quinquagesimo tercio, mense
julio.
Traces de sceau pendant sur double queue. - Le sceau de Raimond, vicomte de Turenne, est décrit dans l'
Inventaire sous le n° 773. - Voyez Justel, Histoire de la maison de Turenne, p. 46, et Preuves, p. 55. -
Comp. ci-dessus le n° 3971.

J//339
Montpellier et Maguelone, I, n°23.
4072 - Assise. (1253.) 7 août.
Copie ancienne
Litterae quibus Innocentius papa IV consulibus et universitati Montispessulani concedit ut usque ad
quinquennium a nemine, per apostolicas litteras, in causam extra Montempessulanum trahi possint, nisi
praefatae litterae "de hac indulgencia plenam et expressam fecerint mencionem." - "Datum Asisii, VII
idus augusti, pontificatus nostri anno undecimo."
Extrait du fragment de cartulaire intitulé : Liber de consuetudinibus et libertatibus ville Montispessulani
, fol. 17 r°, col. 1. - Cette bulle est transcrite dans le cartulaire immédiatement à la suite d'une autre bulle
du même pape (voy. t. II, n° 3510), en marge de laquelle on lit : Que hom non sia tragt foras de
Monpeslier. En regard de celle dont nous donnons ici l'analyse se trouve l'annotation suivante : Da que la
razon de sobre.

J//165
Valois, III, n°37.
4073 - 1253. 13 août.
Original scellé
Échange entre Jean des Barres, seigneur de Villegenard, et Ansel de Garlande, seigneur de Tournan.
Sachet tuit cil, qui ore sont et qui sont à venir, que je Jehans des Barres, sires de Vile Genart, par la
volanté Isabel, ma fanme, quite et otroie et baillie à Ansel de Garlande, chevalier, seigneur de Tornant, et
à son oir, XXVIII. arpenz de bois, qui siest delez Pré Gontier, an la foret de Vile Genart, por VI. arpenz de
prez, I. cartier moins, qui sont apelé Pré Lonc, li quel siest an l'estan de Vile Genart, et sui tenuz à
garantir à cel Ansel, et à son oir, ces XXVIII. arpenz de bois, je et mes oirs, come sires, vers totes janz. Et
por ce que ce soit fert et estable, je an baille mes lestres à cel Ansel, seellées à mon seel, et à ce furant
Jehanz li Bretons, Symons de Soloirre et Ferris de Anet, chevalier, Ingranz, prestres de Tornant,
Jehannins, clers, et Droarz, bailis de Tornant. - Ce fu fest an l'an de grace M. et CC. LIII. anz, la sorvoile
de la mi aout.
Traces de sceau pendant sur double queue.

J//323
Toulouse, XIV, n°93.
4074 - Conques. 1253. Jeudi 28 août.
Original
Bail à cens des terres du Born par Hugue de Panat, abbé de Conques, à Bertrand de Mailhac.
A. B. C. D. E. F. G.
In nomine Patri et Filii et Spiritu Sancti, amen. Ad onor de Deu tot poderos, lo Paire el Fihl el Saihn
Esperit, e de la bonaurada glorioza virge Maria, maire de nostre Senhor Deu Jhesu Christ, e de tota la
celestial companhia dels angels de la cort de nostre Senhor Deu tot poderos, e de totz los fizels de Christ,
nos, Ucx de Panatz, per la gracia de Deu abas de Concas, eu, Uc de Merle, priors coventuals, e totz lo

237
Archives nationales (France)

covens de la bonaurada Virje Saihncha Fe de Concas, cossirada e bonament esgardada la nostra gran
utilitat, el nostre gran profige del monesteri de Concas, conogut fam à trastotz, prezens et endevenidors,
ab bona e leial en totas cauzas volontat, cert de dreig e de fag, ab autreiament et espres cosseihl e tractat
d'En W. d'Amelhau, prior del nostre priorat de Saihncha Fe de S. P. del Borhn, las terras nostras els
dreigz totz del Borhn, o sian, pratz, aigas o pastenc, boscx, terras coutas, o no coutas, o autras cauzas,
d'on que sian, ad aquestas pertenens, ab francx intratz et ichitz, aichi co mihls s'enclavo es cofrontant
d'una part ab la strada comunal per on om va à Vilamur et entre las terras d'En Izarn de Tauriac, de
Merladel, e de l'autra part ab las terras d'En Bertran de Malhag e de sos fraires e del senhor comte de
Toloza, de Monbosant e dels Montilhas, e de l'autra part ab las terras d'En Bertran de Saihn Miquel, que
so apeladas de Linairolas, e de l'autra part ab las terras proprias d'En Bertran de Malhag e de sos fraires,
que so apeladas terras de Moriers, las avandichas totas cauzas, ab los dreigz et ab las pertenensas, salvas
e retencgudas à nos las cauzas dejos escriotas, donam et autreiam e quitam, per nostre nom e de la gleia
de Concas e dels sucsesors nostres, à feu, à vos N Bertran de Malhag et als fraires vostres N Galhart, En
Pons, En W. et à vostres eretiers et à totz aquels que vos volretz per totz tems, à ses à nos et al prior del
Borhn sobredig retencgut, so es à saber XX. sols de Tornes, los cals redatz al dig prior et als sucsesors
seus cadan e la festa de la Asumcio de madona Saihnta Maria ; retencgut echement à nos en aquest feu,
per nom de vestidura e de reire acapte, I. marabeti de leial pes e de leial letradura, pagador à nos, abat
avandig, et als sucsesors nostres, per cantas vegadas el monesteri de Concas abat mudar s'endevendra, o
feuant el dig feu en aquela manieira que mihls ad obs de vos, N Bertran de Malhag, e de vostres fraires
avandiz e del vostres per vos o per autre pod estre entendut, et à la entencio et à la volontat vostra, la
possesio de totas las avandichas, natural, nuga e ses embarc, e sivil, à vos et als vostres lioran ab aquesta
carta totz tems valedoira ; renoncians nomnadament et espressament, per nostre nom e per la gleia de
Concas, à totz dreigz et à totz uzagjes et à totas costumas et à totas razos et à totas allegacios de cert fag e
de dreig et à tota restitucio et à totz privilegis et à totas exsepcios e repicacios, pertenens per razo de la
cauza o de personas o de personas o per neguna autra manieira, per las cals cauzas fachas o fazedoiras, o
que poirian estre cossiradas, o per alcuna d'aquelas, l'avandigz afeuamentz o aquelas cauzas que desobre
son dichas o alcuna d'aquelas per nos e per nostres sucsesors d'aici enant en alcu tems per neguna
manieira poges estre embargatz, abans totas las avandichas cauzas e sencglas aian fermetat et estabblitat
en durabbletat. Et aquest avandig assesament fam et autreiam, car à nos et al sobredig priorat las
sobredichas terras erant senes fruc e no profechabblas, volens e conoichens per aquelas terras l'abandig
asesament estre redut de maior fruc e plus profechapble estre al priorat sobredig. Empero, car aisso es
enaichi fag, vos, N Bertrans de Malhag, e vostre fraire sobredig, el vostre sucsesor, e possezidor de las
avandichas, dis l'an, mudat l'abat de Concas, omenagje del feu e fezeutat far es tencgut, el reire acapte
pagar à Concas à l'abat que sera en aquel tems, el comunal capitol del mosteri denant dig. E sobre totas
cauzas prometem vos per leial stipulacio far bona e ferma gerentia de totz amparadors, e retenem e
retencgem e las dichas terras del Borhn entieirament lo deime e totz los dreigz peroquials al priorat
nostre del Borhn ; e retenem echement lo bosc que es apelatz de Saihncha Fe, que es enclaus del rio de
Merladel e de la cumba que dechen de la strada de Vilamur tro el rio eihs de Merladel ; e retenem al dig
priorat, à volontat dels priors que aqui seran per lors tems, las terras que tocant à la gleia, saubudas à las
partz e de lor eiches plenieirament senhadas e bozoladas. De sobre tot aisso, nos, abas el covens
avandigz, à durabbla fermetat de las avandichas, los sagels nostres ad aquesta prezent carta pauzam. -
Aisso fo fag à Concas, el plenier capitol, anno ab incarnacione Domini M° CC° L° III°, regnante Lodoyco,
rege Francorum et en Tolosa Alfonso comite, En R(amundo) ephiscopo. De tot aisso son testimoni Joans
de Carlato, lo selariers ; En W. de Folhola, l'obriers ; En R. de Boazo, sagrestas ; En P. de Gerla,
camariers ; En W. Albois, almoiniers ; En W. Vesias ; En Ber. de Begola ; En Daide ; en P. Dias ; En
Rainautz ; En P. del Ga ; En Garniers de Fleoso ; En Figuiers, prestres ; En Daide, l'acabrilzier ( ?) ; En
W. Ainart ; En P. de Saihn Antoni ; En Daide Brancols ; En R. de Saihn Giniers ; En Pons Gairautz ; En B.
Graihls, fihls d'En B. Graihl ; En Joans del Ga ; En W. del Colombier, comunals notaris de Vilamur, qui

238
Archives nationales (France)

esta carta escrios, lo dia que era festa de Saihn Jolia, feria V.
Cette charte n'est pas scellée, bien que l'apposition des sceaux soit annoncée dans l'acte.

J//207
Mouzon, n°11.
4075 - 1253. Août.
Original scellé
Lettres par lesquelles Simon de Lombut déclare tenir de Thomas, archevêque de Reims, vingt-cinq
fauchées de pré à Villers-devant-Mouzon, et la moitié de la terre de Wadimont.
Je Simons, chevaliers, de Lenbus, à touz seaus qui ces presentes letres verront salut en Nostre Signeur.
Je faz savoir à touz seaus qui ces letres verront que je ai repris de men signeur Theumas, l'arcevesque de
Rains, XXV fauchies de preit, qui sient on teroer de Vileir devant Meuson, et la moitié de la terre de
Waudimont sainz le douzime, et le four et le meulin que je tieng en la ville de Villeir, et l'estan dou vivier,
que je ai en celle meisme ville, et le jardin de derier ma maison de celle ville devant dite, et li dei porteir
leaul warendie de ces chozes contre touz seaus qui à droit et à loi verront venir. Et en tesmeugnage de
toutes ces chozes, je Simons ai fait ces presentes letres saelleir de men sael. - Ce fu fait en l'an de
l'incarnation Nostre Signeur M. CC. LIII, on mois d'aoust.
Scellé en cire vierge, sur double queue, du sceau de Simon de Lombut, chevalier. ( Inventaire, n° 2606.)

J//317
Toulouse, VIII, n°40.
4076 - Vincennes. 1253. Août.
Original scellé
Litteroe quibus Alphonsus, comes Pictavensis, Stephano, filio Stephani de Sacro Coesare, quinquaginta
libras Parisiensum, annui redditus, in proepositura Musterolii Bonini concedit.
Alfonsus, filius regis Francie, comes Pictavensis et Tholosanus, universis presentes litteras inspecturis
salutem. Notum facimus quod, cum nos, ob amorem quem semper habuimus et habemus erga dilectum
consanguineum nostrum, Stephanum de Sacro Cesare, dominum Castellionis super Luppam,
dedissemus et concessissemus eidem, ad vitam suam, centum libras Parisiensium, annui redditus,
percipiendas in coffris nostris, terminis inferius annotatis : videlicet quinquaginta libras ad octabas
Omnium Sanctorum, et alias quinquaginta libras ad octabas Purificationis Beate Marie, nos de illis
centum libris, ad instanciam et preces dicti Stephani, dedimus et concessimus Stephano, filio suo, et
heredibus suis de uxore sua legitima procreandis, quinquaginta libras Parisiensium, annui redditus,
percipiendas singulis annis in prepositura nostra Musterolii Bonin, ad festum Purificationis Beate Marie,
quousque eidem Stephano predictum redditum alibi in terra nostra assignaverimus conpetenter ; et alie
quinquaginta libre Stephano patri, superius memorato, ad vitam suam remanebunt, percipiende in
coffris nostris ad festum Omnium Sanctorum annuatim. Et sciendum est quod Stephanus, filius Stephani
memorati, de predicto redditu nobis fecit homagium ligium contra omnes homines et feminas qui
possunt vivere et mori, et similiter heredes ejus nobis et nostris heredibus homagium predictum facere
tenebuntur. - In cujus rei testimonium, presentes litteras sigilli nostri munimine fecimus roborari. -
Actum apud Vicenas, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo tercio, mense augusti.
Traces de sceau pendant sur double queue ; voyez dans l' Inventaire, n° 1078, le sceau dont se servait à
cette époque le comte Alphonse.

J//696
Bulles, Mélanges, n°16.
4077 - Assise. (1253.) 30 septembre.

239
Archives nationales (France)

Original scellé
Litteroe Innocentii papoe IV ad Consilium regis directoe, de regalibus episcopo Abrincensi assignandis.
Innocentius, episcopus, servus servorum Dei, dilectis filiis, Consilio carissimi in Christo filii nostri .. (
sic), regis Francie illustris, cum ipsius primogenito commorantibus, salutem et apostolicam
benedictionem. Cum dilecto filio nobili viro.. ( sic), primogenito carissimi in Christo filii nostri .. ( sic),
regis Francie illustris, nostras litteras dirigamus, ut venerabili fratri nostro .. ( sic), episcopo Abrincensi,
quem ad ecclesiam Abrincensem promovimus, faciat regalia ipsius ecclesie assignari, universitatem
vestram rogamus, monemus et hortamur attente, per Apostolica vobis Scripta mandantes quatinus apud
eundem primogenitum, quod sine difficultate id faciat, interponatis pro Apostolice Sedis et nostra
reverentia efficaciter partes vestras, ita quod proinde vobis universis et singulis teneamur ad merita
gratiarum. - Datum Asisii, II. kalendas octobris, pontificatus nostri anno undecimo.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre. (Voy. l' Inventaire , n° 6048.) - Les auteurs du Gallia
Christiana, qui mentionnent cette bulle, t. XI, col. 486. A, lui ont faussement attribué la date de 1254.
Voy. le Nain de Tillemont, t. III, p. 467.

J//343
Abb. de la Grasse, n°52.
4078 - [Sidon. 1253. Août ou Septembre.]
Copie authentique
Litterae quibus Bernardus, abbas monasterii Crassensis, omnia feuda quae, propter haeresim vel
faidimentum, in commissum ceciderant et de dicto monasterio movebant, regi tradit, pro trecentis libris
Turonensium, annui redditus.
Copie authentique, au bas de laquelle on lit : Nos vero, P(etrus) de Vicinis, senescalcus Carcassone et
Biterrensis, hoc transcriptum sigilli nostri munimine fecimus sigillari, sumptum ab originali, de
contrasigillo domini Regis Francorum illustris sigillato. Cette copie, scellée en cire blanche du sceau de
Pierre de Voisins, sénéchal de Carcassonne et de Béziers, décrit dans l' Inventaire sous le n° 5106, est
annexée à une lettre du Roi écrite de Paris, en août 1256, à Gui Foulcoy et au sénéchal de Beaucaire.
Cette transaction, qui n'est point datée, fut faite en Orient, où Bernard, abbé de la Grasse, était allé
trouver Louis IX. Les lettres du Roi sur ce sujet, données à Sidon en août 1253, ont été publiées dans le
Gallia Christiana, t. VI, Preuves, col. 454 ; nous assignons la même date à celles de l'abbé, qui sont
conçues en termes identiques. Le Nain de Tillemont (t. IV, p. 99) ajoute qu'elles furent peut-être rédigées
l'année suivante, lorsque Bernard fut rentré dans son abbaye ; mais cette supposition est inadmissible,
puisque l'acte dont il s'agit était scellé du contre-sceau royal. Nous nous sommes borné à une courte
analyse de ce document, reproduit intégralement dans la ratification donnée par tout le couvent, le 13
mai 1254. (Voy. le n° 4097.)

J//190
Poitou, I, n°42.
4079 - Vincennes. 1253. Mercredi 1 er octobre.
Original scellé
Litterœ quibus Hugo, dictus Archiepiscopus, dominus Partiniaci et Volventi, notum facit se juramento
teneri ad castra sua Partiniaci, Volventi et Melventi reddenda Alphonso, comiti Pictavensi et Tolosano.
Universis presentes litteras inspecturis, Hugo, dictus Archiepiscopus, dominus Partiniaci et Volventi,
salutem. Noveritis quod nos castra nostra Partiniaci, Volventi et Melventi, ac omnia alia castra nostra
tenemur, juramento nostro prestito corporali, tradere karissimo domino nostro Alfonso, filio regis
Francie, comiti Pictavie et Tholose, ac suis heredibus, iratis et pacatis, vel mandato ejusdem comitis aut
heredum suorum, litteras patentes predicti comitis aut ejus heredum afferenti, ad magnam fortiam et
parvam, quocienscumque ex parte dicti comitis vel heredum suorum fuerimus super hoc requisiti.

240
Archives nationales (France)

Volumus eciam et comsentimus quod milites ac homines nostri et eciam villarum nostrarum jurent
quod, si contra convencionem predictam nos vel heredes nostri aliquatenus veniremus, predicti milites
et homines nostri et eciam villarum nostrarum juvent dictum dominum comitem Pictavensem et ejus
heredes contra nos et nostros heredes. - In cujus rei certitudinem ampliorem, nos eidem domino comiti
Pictavensi et ejus heredibus presentes litteras sigillo nostro dedimus sigillatas. - Actum apud Vicenas,
anno Domini millesimo duccentesimo quinquagesimo tercio, die mercurii, in festo Beati Remigii.
Sceau de Hugue l'Archevêque, seigneur de Parthenay et de Vouvant ; cire brune, double queue. (
Inventaire, n° 3173.) - Voyez Besly, Histoire des comtes de Poitou, Preuves, p. 399, Ledain, Histoire de la
ville de Parthenay, p. 135, et ci-dessus le n° 3715.

J//312
Toulouse, VI, n°34. 8.
4080 - Assise. (1253.) 1 er octobre.
Copie authentique
Littereæ Innocentii papæ IV, quibus thesaurario ecclesiæ S. Hilarii Pictavensis dat facultatem, eis, quos
Alphonsus, Pictaviæ et Tolosæ comes, "in Terre Sancte subsidium proficiscens,... ad procuranda negocia
sua in comitatibus et terris suis" deputavit, talem peccatorum veniam concedendi, qualis "transeuntibus
in ipsius terre subsidium in generali concilio est concessa." - "Datum Asisii, kalendis octobris,
pontificatus nostri anno undecimo."
Cette bulle est insérée, comme la suivante, dans un vidimus du mois de décembre 1268, donné par le
trésorier de Saint-Hilaire de Poitiers.

J//312
Toulouse, VI, n°34. 2.
4081 - Latran. (1253.) 17 octobre.
Copie authentique
Litterœ Innocentii papœ IV, quibus prœcipit pie legata Alphonso, comiti Pictaviœ et Tolosœ, sine
ulliusmodi detrimento assignari.
Innocencius, episcopus, servus servorum Dei, .. ( sic), dilecto filio, nobili viro, A(lfonso), Pictavensi et
Tholose comiti, crucesignato, salutem et apostolicam benedictionem. - Cum, sicut ex parte tua fuit
propositum coram nobis, olim tibi, crucis caractere pro Terre Sancte subsidio insignito, redempciones
votorum crucesignatorum ac legata indistincte in pios usus, necnon et extorta per usurariam pravitatem
et ablata illicite, si non apparerent aliqui quibus eorum deberetur restitucio, in regno Francie,
comitatibus et terris, dominiis, castellaniis, sive feudis tuis, sub certa forma mandaverimus assignari,
aliasque fieri gratias, intuitu dicte terre, tuis supplicationibus inclinati, auctoritate tibi presencium
indulgemus ut per gratias factas a nobis in casu simili aliis in eisdem regno, comitatibus, terris, dominiis,
castellaniis, seu feudis ad te immediate sive mediate spectantibus, nullum in premissis possittibi
prejudicium generari. - Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionis infringere
vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignacionem omnipotentis
Dei et Beatorum Petri et Pauli, apostolorum ejus, se noverit incursurum. - Datum Laterani, XVI°
kalendas novembris, pontificatus nostri anno undecimo.
Voyez la note précédente et les n os 4042 et 4043.

J//442
Croisades, I, n°7.
4082 - Latran. (1253.) 17 octobre.
Original scellé

241
Archives nationales (France)

Litterœ quibus Innocentius papa IV abbati de Pinu et thesaurario Sancti Hilarii Pictavensis mandat ut
Alphonsum, comitem Pictaviœ et Tolosœ, molestari non permittant de gratiis a Sede Apostolica eidem
comiti concessis.
Innocentius, episcopus, servus servorum Dei, dilectis filiis.. ( sic), abbati de Pinu, Pictavensis diocesis,
et.. ( sic), thesaurario ecclesie Sancti Hylarii Pictavensis, salutem et apostolicam benedictionem. Cum,
sicut ex parte dilecti filii, nobilis viri, A(lfonsi), Pictavensis et Tholose comitis, crucesignati, fuit
propositum, etc. ( Sequitur, mutatis mutandis, forma litterarum, jamjam insertarum, usque ad hæc verba
: prejudicium generari, quas supra videsis, n° 4081.) Discretioni vestre per Apostolica Scripta mandamus
quatinus dictum comitem non permittatis contra concessionis nostre tenorem super hiis ab aliquibus
indebite molestari, molestatores hujusmodi per censuram ecclesiasticam, appellatione postposita,
compescendo, non obstante si aliquibus a Sede Apostolica est indultum quod interdici, suspendi et
excommunicari non possint per litteras Apostolicas, non facientes plenam de indulto hujusmodi
mentionem. Quod si non ambo hiis exequendis potueritis interesse, alter vestrum ea nichilominus
exequatur. - Datum Laterani, XVI. kalendas novembris, pontificatus nostri anno undecimo.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre. ( Inventaire, n° 6048.)

J//226
Alençon, n°29.
4083 - 1253. Octobre.
Original scellé
Radulphus de Pedecocto quidquid juris habebat in palude de Auneto Aimerico de Auneto concedit.
Universis Christi fidelibus, presentes litteras inspecturis, Radulfus de Pedecocto, salutem in Domino.
Noveritis quod ego ad feodalem censum tradidi et concessi Hamerico de Auneto, filio Fulconis de
Auneto, quicquid juris jure hereditario habebam in marais de Auneto, sito inter terram heredum Alalions
ex una parte et le marais Roberti de Garennis ex altera, quos predictus Fulco de Auneto, pater dicti
Hamerici, a dicto Roberto de Garennis jure hereditario tenet et possidet, tenendum et possidendum
predicto Hamerico et heredibus suis jure hereditario libere, pacifice et quiete, sine reclamatione et
contradictione aliqua, a me et heredibus meis super hoc de cetero facienda ; reddendo inde michi et
heredibus meis pro'omnibus serviciis et exactionibus tres solidos Cenomanensium, ad festum Beati
Remigii annuatim, salvis serviciis capitalium dominorum, salvo tamen relevio, pro quo predictus
Hamericus et heredes sui michi et heredibus meis tres solidos Turonensium, quando de jure advenerit,
tantummodo solvere tenebuntur, et totidem pro auxilio milicie mee, et tantumdem pro auxilio milicie
filii mei primogeniti, et similiter pro auxilio maritagii filie mee primogenite tantummodo solvere
tenebuntur. Hanc autem tradictionem, concessionem et eciam feodationem ego et heredes mei dicto
Hamerico et heredibus suis garantizare tenemur bona fide et defendere contra omnes, vel in alia
hereditate nostra, si neccesse fuerit, escambiam facere competentem. - In cujus rei testimonium, eisdem
dedi presentes litteras, sigilli mei munimine roboratas. - Actum anno Domini M° CC° quinquagesimo
tercio, mense octobri.
Sceau de Raoul de Piécuet ; cire verte, double queue. ( Inventaire, n° 3204.)

J//696
Bulles, Mélanges, n°17.
4084 - Latran. (1253.) 27 novembre.
Original scellé
Innocentius papa IV apud Alphonsum, comitem Pictavensem, sese excusat, quod episcopo Belvacensi,
querelam de rege Franciœ habenti, audientiam denegare nequeat.
Innocentius, episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio, nobili viro,.. ( sic), comiti Pictavensi, germano
carissimi in Christo filii nostri,.. ( sic), Francie regis illustris, salutem et apostolicam benedictionem.

242
Archives nationales (France)

Benignitate solita et affectione paterna receptis litteris, quas tua nobis destinavit devotio, et per ipsarum
seriem intentione mittentis plenarie intellecta, dignum ad ea, que tenor illarum nobis aperuit, tue
nobilitati duximus respondendum, affectibus nostris id, inter cetera que cupimus, votivum gerentes,
quod gloriosum Francie regnum, sicut alia regalis honoris fastigio et sincere precellit fidei claritate, sic
ipsum et in ejus throno regnantes, in hiis et aliis que sue saluti ( sic) suique augmenti profectum sapiant,
auctore Deo grata semper suscipiant incrementa. - Per easdem siquidem a nobis litteras petivisti ut
venerabili fratri nostro,.. ( sic), episcopo Belvacensi, ad Sedem Apostolicam accedenti, super illis
audientiam negaremus, que carissimo in Christo filio nostro,.. ( sic), illustri regi Francie, prejudicium
parerent, aut offensam regie magnificentie, seu jurisdictionis ipsius, aliquam saperent lesionem. Sane
cum ex apostolatus officio simus tam principibus quam aliis in justitia debitores, nec habere in nobis
excusatio locum possit, si eam quibusque petentibus renuamus, cum in ipsa esse non debeat apud nos
acceptio personarum, paratos utique nos exhibemus et promptos ad eam quibuslibet faciendam, et, si a
nobis illam idem episcopus pro ecclesiastica maxime libertate ac jurium ecclesie sue defensione requirat,
non digna de hoc contra eum proferri potest argutio, nec ex eo labi videtur ad injuriam, sive culpam ;
quin immo et a te, ac aliis catholicis principibus, in hiis eidem episcopo impendendus est favor, et
reputari potius potest laudabilis, si pro suorum preservatione jurium sollicitus invenitur, nec nos juste
aures avertere a sua tali requisitione possemus, qui nulli justitiam, super hiis precipue que ad examen
apostolicum pertinent, denegamus. Nunquam tamen intendimus juri detrahere regio, nec de hiis, que ad
jurisdictionem spectant regalem, nobis appropriare vel usurpare judicium, sed memorati regis honorem
et dignitatem per omnia conservare, nec ex eo quod jura et libertates ecclesiarum, prout ex nostro
tenemur officio, justitia suadente tuemur, debemus subtractores seu offensores jurium regalium reputari
; quin immo, cum prefatum regnum affectione precipua diligamus, nimium doleremus, si, quod absit,
libertatem in eo ecclesiasticam turbari vel minui audiremus. Ideoque nobilitatem tuam rogamus et
hortamur attente quatinus, si contrarium aliquid forte suggestum, illud nullatenus circumspectio tua
credat. - Datum Laterani, v kalendas decembris, pontificatus nostri anno undecimo.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre. ( Inventaire, n° 6048.) - Voy. Le Nain de Tillemont, t. II, p.
260.

J//174
Blois, n°6.
4085 - 1253. Novembre.
Original scellé
Johannes, comes Blesensis, omne jus suum in abbatia Majoris Monasterii Alphonso, comiti Pictavensi,
concedit.
Universis presentes litteras inspecturis, Johannes, comes Blesensis et dominus de Avesnis, salutem in
Domino. Noverit universitas vestra quod gardiam seu advocationem et gistam, et omne aliud jus
quodcumque cum predictis habebamus in abbacia Majoris Monasterii prope Turones, donamus ex mera
et pura liberalitate nostra et concedimus karissimo consanguineo nostro, Alfonso, illustri comiti
Pictavensi et Tholosano, filio regis Francie, habenda et possidenda ab eo et heredibus seu successoribus
suis imperpetuum pacifice et quiete. Et volumus et concedimus quod de predictis suam possit plenarie
facere voluntatem, et de cetero infra confinium et metas dicte abbacie nichil juris habebimus vel petemus
occasione predictorum, salvo nobis et heredibus nostris jure quod habemus in prioratibus monasterii
supradicti et in omnibus aliis bonis, ubicumque exstant extra comfinium et metas dicte abbacie. - In
cujus rei testimonium et munimen, presentes litteras dedimus dicto comiti, sigilli nostri impressione
roboratas. - Actum anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo tercio, mense novembri.
Scellé en cire blanche, sur double queue, du sceau de Jean de Châtillon, comte de Blois, décrit dans l'
Inventaire sous le n° 961. - Voyez du Chesne, Histoire de la maison de Châtillon, p. 104, et Preuves, p. 57.

243
Archives nationales (France)

J//190
Poitou, I, n°41.
4086 - 1253. Novembre.
Copie ancienne
Charta qua Alphonsus, comes Pictaviœ et Tolosœ, Abbati de Rocha, militi, quosdam redditus apud
Burgum Novum concedit, et a dicto Abbate pro quodam albergamento homagium accipit.
Alfons ( sic), filius regis Francie, comes Pictavensis et Tholosanus, universis presentes litteras inspecturis
salutem et dileccionem. Noverit universitas vestra nos dedisse et concessisse dilecto et fideli nostro,
Abbati de Rocha, militi et heredibus suis quatuor sextaria frumenti, uno boissello minus, et très
prebendarios avene, que habebamus apud Burgum Novum in parrochia de Fontanis ; dedimus eciam et
concessimus dicto Abbati hayam nostram, sitam in dicta parrochia inter Fontanas et Boeisse : habenda
et possidenda in perpetuum pacifice et quiete, ita tamen quod ipse Abbas vel heredes sui non poterunt
facere garennam in loco supradicto. Dictus autem Abbas arbergamentum suum, situm in jam dicta
parrochia, posuit in nostrum feodum, et de omnibus predictis fecit nobis ligium homagium contra omnes
qui possunt vivere et mori. Et eo modo heredes sui dictum homagium nobis et heredibus aut
successoribus nostris facere tenebuntur et, pro placito manus mortue, quando contigerit, dictus Abbas et
heredes sui nobis et heredibus aut successoribus nostris tenebuntur persolvere centum solidos currentis
monete. - In cujus rei testimonium et munimen, presentibus litteris sigillum nostrum duximus
apponendum. - Actum anno Domini M° CC° L mo tercio, mense novembri.
Voyez ci-dessus la note du n° 4065.

J//219
Conches et Breteuil, n°4.
4087 - Paris. 1253. Novembre.
Déficit
Henricus, dominus Soliaci, recipit terram heredis defuncti Petri de Curtiniaco, quam Ludovicus rex
ratione balli tenebat.
Universis presentes litteras inspecturis, salutem. Henricus, dominus Soliaci, miles, in Domino salutem.
Notum facimus quod nos terram heredis defuncti Petri de Curtineio, quam idem Petrus habebat in
Normannia, quam excellentissimus et charissimus dominus noster rex ratione balli tenebat, recepimus
sine vendis boscorum et releveis et ballis nobilium, per membrum lorice tenentium, a charissimis
dominis et amicis nostris consiliariis domini regis tenendam, quousque dictus heres pervenerit ad
etatem, etc... - Actum Parisius, anno millesimo ducentesimo quinquagesimo tertio, mense novembri.
Cet acte est depuis longtemps en déficit dans les layettes du Trésor. Mentionné par du Bouchet dans l'
Histoire de la maison de Courtenay, p. 131, il a été imprimé d'une manière incomplète parmi les Preuves
du même ouvrage, p. 35, avec le titre suivant :
"Charte de Henry, seigneur de Suilly, second mary de Perre" nelle de Joigny, dite de Courtenay, dame de
Chasteau-Regnard, " portant reconnoissance au roy Saint Louis, comme il promet de " faire valoir, en
qualité de baillistre, les biens scituez en Nor" mandie, appartenans à l'heritière de Pierre de Courtenay,
premier mary de sa femme, aux conditions y portées : de laquelle " héritière les roys de France s'estoient
rendus auparavant " tuteurs. "Nous avons reproduit le texte donné par du Bouchet.
- Dupuy, dans son inventaire, a analysé ainsi ce même acte : " Obligation de Henry, seigneur de Sully,
chevalier, pour la terre " de l'héritier de deffunct Pierre de Courtenay, que ledit Pierre " avoit en
Normandie, et que le roy tenoit à tiltre de bail, de " laquelle ledit Henry promet payer au roy par an mil
cent cin" quante livres tournois. A Paris, l'an 1253, novembre. Scellée."
- Le sceau de Henri, seigneur de Sully, n'existe pas dans la collection des Archives de l'Empire.

244
Archives nationales (France)

J//158
Melun, I, n°4.
4088 - 1253. Decembre.
Original scellé
Litterœ capituli Beatœ Mariœ Meledunensis de tornellis regis, juxta pontem Sancti Ambrosii sitis, quas
servandas recipit.
Omnibus presentes litteras inspecturis, capitulum Beate Marie Meledunensis salutem in Domino. Notum
facimus quod in tornellis domini regis, domibus nostris contiguis, sitis juxta pontem Sancti Ambrosii,
nullum jus reclamamus, sed eas, quamdiu dicto regi placuerit, recepimus observandas. - Datum anno
Domini M° CC° quinquagesimo tercio, mense decembri.
Fragment en cire blanche, sur simple queue, du sceau du chapitre de Notre-Dame de Melun, décrit dans
l' Inventaire sous le n° 7223.

J//178
Anjou, n°22.
4089 - Valenciennes. 1253-54. 5 janvier.
Original scellé
Litterœ quibus Carolus, Andegavensis comes, Arnulpho de Cison, militi, sexaginta libras Parisiensium,
annuatim apud Templum percipiendas, concedit.
Karolus, filius regis Francie, Andegavie, Provincie, Forcalquerii et Haynoie comes, et marchio Provincie,
universis presentes litteras inspecturis, salutem. Notum facimus quod nos dilecto et fideli nostro,
Arnulfo de Cison, militi, et heredibus suis de corpore suo in linea descendenti et ex legitimis nupciis
procreatis et procreandis, dedimus et concessimus imperpetuum sexaginta libras Parisiensium, annui
redditus, percipiendas singulis annis in crastino octabbarum festivitatis Omnium Sanctorum, Parisius
apud Templum, donec terram, ad valorem dictarum sexaginta librarum Parisiensium, nos vel heredes
nostri eidem Arnulfo vel heredibus suis duxerimus assignandam. Pro qua donacione seu redditu fecit
nobis homagium ligium dictus Arnulfus, post alios dominos suos ligios, quibus ante donationem istam
tenebatur, quod et heredes sui predicti nobis et heredibus nostris pro eadem donacione et eodem redditu
seu terra assignata facere similiter tenebuntur. - In cujus rei memoriam et perpetuam firmitatem,
presentes litteras sigilli nostri munimine fecimus roborari. - Datum Valencenis, anno Domini millesimo
ducentesimo quinquagesimo tercio, in vigilia Epiphanie Domini.
Scellé en cire blanche, sur lacs de soie rouge, du sceau de Charles, comte d'Anjou, décrit dans l'
Inventaire sous le n° 340.

J//335
Carcassonne, n°1.
4090 - 1253-54. 4 fevrier.
Vidimus scellé
Transcriptum cujusdam chartae homagii, a Bernardo Attone, vicecomite Carcassonae, praestiti, jamjam
insertae, t. l, n° 39. - "Hoc est translatum quod ego Guillelmus Raimundi, publicus notarius de Calavo, de
originali instrumento translatavi..., anno Domini incarnationis M° CC° L. III°, regnante Lodovico rege,
pridie nonas febroarii." - "Nos vero G(uillelmus), Dei gratia sancte Narbonensis ecclesie archiepiscopus,
et G(uillelmus), eadem gratia Carcassonensis episcopus, predictum originale instrumentum, non
cancellatum, non abolitum, non corruptum, nec in aliqua sui parte viciatum, vidimus, legimus et
inspeximus diligenter et, habita collatione ipsius ad presens transcriptum, invenimus bene per omnia
convenire." - "In cujus rei testimonium, presens transcriptum ( sic) sigillorum nostrorum munimine
fecimus roborari."

245
Archives nationales (France)

Deux sceaux en cire blanche sur ganse plate de fil brun et blanc :
1. Guillaume I er de Broüe, archevêque de Narbonne. ( Inventaire, n° 6328.)
2. Guillaume II Arnaud, évêque de Carcassonne. ( Inv., n°6545.)

J//190
Poitou, I, n°3. 8.
4091 - 1253-54. Fevrier.
Déficit
Litterae quibus Guillelmus Mangoti, dominus Surgeriarum, priori Sanctae Valeriae de Manso essarta
Sancti Saturnini concedit, ea tamen conditione ut nunquam a possessionibus dictae ecclesiae distrahi
qucant. - Anno incarnationis M. CC. LIII, mense februario.
Le rouleau coté Poitou, I, n° 3, qui renfermait la transcription de onze pièces, et qui a déjà été mentionné
plusieurs fois, n'est plus dans les layettes du Trésor. Nous avons vainement cherché ailleurs la charte de
Guillaume Maingot, et nous en donnons l'analyse d'après l'Inventaire de Dupuy.

J//339
Montpellier et Maguelone, I, n°23.
4092 - [1253-54. Avant le 1er mars.]
Copie ancienne
Nomina consulum Montispessulani, ab anno 1204 usque ad annum 1253.
In nomine Domini nostri Jhesu Christi, anno ejusdem incarnationis millesimo ducentesimo quarto,
fuerunt consules : Austorgus de Orllaco, Regordus, Pontius Aldeguerius, Petrus Lobeti, Johannes
Luciani, Pontius de Aniana, Lucas Pulverelli, Raimundus Benedicti, Bernardus Ecclesia, Berengarius
Amicus, Bertrandus Gilius, Petrus de Bisanchis. - Hoc anno fuit bajulus : P. de Bizanchis.
Anno Domini M. CC. V, fuerunt secundi consules : Petrus Faber, Petrus Rainaldi, Guillelmus Bocados,
P(etrus) de Monte Beliardo, junior, Pontius Raimundi, Bernardus Capud Mallei, Guillelmus Capud
Bovis, Bonus Amici, Guillelmus Rosselli, Guillelmus de Lunello, Otho Cairell. - Et eodem anno obiit
Petrus de Monte Beliardo, et fuit ei substitutus Ugo de Rofiaco. - Bajulus : Johannes Luciani.
Anno Domini M. CC. VI., fuerunt tercii consules : R. de Caturcio, Petrus Deodatus, G. Gres, Randulfus
Bonefacius, Johannes Andreas, Johannes Ruffus, Stephanus Arberti, Guido Burgundionus, Petrus
Franciscus, Bernardus de Montaniaco, Deodatus de Fans, Petrus Bligerius. - Bajulus : Johannes de
Orllaco.
Anno Domini M. CC. VII., fuerunt quarti consules : Johannes de Casa, Stephanus Tabernarius,
Bertrandus Medicus, Gr. Raimundi de Gordone, Bernardus Gres, Johannes Bocados, Rainaldus Stornelli,
Girardus Tahon, Guillelmus de Venranicis, Salvaire, Petrus Porcellus, Petrus Baudilius.
- Bajulus : Guillelmus Capud Bovis.
Anno Domini M. CC. VIII., fuerunt quinti consules : Johannes de Orllaco, G. de Campo Grisio,
Raimundus Capud Bovis, Petrus Lobeti, Johannes Luciani, Raimundus Galterius, Carbonellus, Aimeric
Poli, Stephanus d'Oissa, F. Deus lo fez, Johannes Bocheti, Raimundus de Mairosio. - Bajulus : Rainaldus
Stornelli.
Anno Domini M. CC. VIIII. fuerunt sexti consules : Petrus Belliani, Guillelmus de Grabells, A. de Orllaco,
U(go) de Monte Beliardo, Bernardus Capud Bovis, Guillelmus de Orchis, Raimundus Ebrardi, Regordus,
D. de Rocennaco, Petrus de Bizanchis, Blancus, Guillelmus de Planterio, junior. - Bajulus : Johannes
Luciani.
Anno Domini M. CC. X., fuerunt septimi consules : Luchas Pulverelli, J. Bocados, Petrus Gazainnhaire,
Girardus Tahon, Pontius Raimundi, Petrus Salvaire, Bertrandus de Venranicis, Raimundus Carbonelli,
Bernat de Montaniaco, Guillelmus de Lunello, Raimundus de Sancto Tiberio, Ber. Macellarius. - Eodem
anno obiit Petrus Gazainnhaire, et fuit ei substitutus Stephanus Johannini. - Bajulus : Johannis de Casa.

246
Archives nationales (France)

Anno Domini M. CC. XI., fuerunt octavi consules : Petrus Deodatus, Petrus Lobeti, Johannes Luciani,
Raimundus Capud Bovis, Johannes de Orllaco, Pontius Aldeguerius, Guillelmus de Azillano, Guillelmus
Rosselli, A. Poli, Joannes de Claperiis, Raimundus Benedicti, Johannes Vacca. - Bajulus : Ber. Capud
Bovis.
Anno Domini M. CC. XII., fuerunt noni consules : Guillelmus de Conchis, Hemengavus de Azillano, Ugo
de Monte Beliardo, G. de Cavannaco, Regordus, Raimundus Ebrardi, Garrellus, Johannes de Latis,
Raimundus de Biterris, P. Seneuquerius, St[e]phanus de Cerviano, D. de Gros. - Bajulus : R. Capud
Bovis.
Anno Domini M. CC. XIII., fuerunt decimi consules : Petrus Rainaldi, Ber. Gres, P. de Caranta,
Guillelmus de Orchis, Guillelmus de Lunello, Raimundus Galterii, P. Guiraldi, Bernardus d'Oissa, P. de
Sumena, Guillelmus Johannis, P. de Bizanchis, Raimundus de Sancto Tiberio. - Bajulus : Johannes
Luciani.
Anno Domini M. CC. XIIII., fuerunt undecimi consules : Petrus Luciani, Ber. de Ribalta, Petrus Belliani,
Petrus de Gi[n]iano, G. Tahonus, Petrus Francus, D(urantus) Macellarius, Luchas Pulverelli, P. de
Poscheriis, Guillelmus Borrelli, Ber. Radulfi, Joannes Ruffi. - Bajulus : P. Lobeti.
Anno Domini M. CC. XV., fuerunt duodecim[i] consules : Johannes Luciani, R. Atbrandi, R. Benedicti,
Bernardus Capud Bovis, P. Ymberti, Ber. de Montaniaco, R. de Giniaco, Guillelmus de Planterio, P.
Salvator, Ber. de Bitterris, Deodatus de Fans et Ugo Laurentius. - Bajulus : Johannes Bocados.
Anno Domini M. CC. XVI., fuerunt tercii decimi consules : Petrus Lobeti, Stephanus de Conchis,
Johannes de Orllaco, Stephanus de Candeianicis, Blanchus de Sancto Tiberio, G. Peironetus, Johannes
de Claperiis, Firminus Burgensis, Deodatus Bocados et Ugo de Porta, G. de Lunello et R. de Sancto
Tiberio. - Et, mortuo P. Lobeto, successit ei G. Rotbertus, draperius. - Bajulus : Ber. Capud Bovis. -
Salvator de Antonicis, scriptor consulum, quo anno fuit factus notarius.
Anno Dominice ( sic) M. CC. XVII., fuerunt quarti decimi consules : Ber. de Asillano, G. de Conchis, G.
Fusterii, G. Cordoanerii, G. de Monte Arbedono, Pontius de Quaranta, Ber. Macellarii, Vivianus Biguora,
Regordus, Andreas de Congeniis, R. de Moreze, P. de Bisanchis ; et obiit eodem anno, et successit ei Ber.
de Furno. - Bajulus : G. de Asillano. - In quorum consulatu, fuit captum castrum de Maderiis, in festo
Sancti Vincentii. - Salvator de Antonicis, notarius consulum.
Anno Domini M. CC. XVIII., fuerunt quinti decimi consules : Johannes Bocados, Ermengavus de
Asillano, Jacobus Lombardi, Guillelmus Rossell, R. Proensal, Pontius Guir (aldi), G. de Planterio, Ber. de
Ribalta, R. de Circio, Guarrellus, P. Verre, G. Borell. - Bajulus : Ber. de Asillan. - Salvator de Antonicis,
notarius consulum.
Anno Domini M. CC. XVIIII., fuerunt sexti decimi consules : Johannes Luciani, R. Benedicti, G. de
Asillano, Guillelmus de Cavanaco, R. Galterii, Johannes Ros, Ber. de Montaniaco, P. de Sancta Cruce, P.
Guir (aldi), R. de Biterri, Nicholaus Seguin, Petrus de Sumena. - Bajulus : G. de Conchis. - Salvator de
Antonicis, notarius.
Anno Domini M. CC. XX., fuerunt consules : Fermin Borses, Bernardus d'Oisa, Durantus de Gros, Petrus
de Barlet, Poncius Audeguerius, Johannes de Claperiis, Johannes de Ramas, Andreas d'Antonhan,
Johannes Ademari, Uguo Rotberti, G. Johannes, Bernardus de Nemze. - Et, mortuo Bernardo de Nemze,
successitei Rainaudus Stornelli.
- Bajulus : Ber. Gres. - Salvator de Antonicis, notarius consulum.
Anno Domini M. CC. XXI., fuerunt consules : Guillelmus Folcrandi, R. de Latis, Michael Blegerii,
Guiraldus de Rutenis, P. de Valfera, Johannes Vincencii, Johannes Dominicus, Poncius Johannis,
Pontius Geraldi, Firminus Blanquerii, G. Rufi, Guillelmus de Planterio. - Bajulus : Johannes Luciani. -
Salvator de Antonicis, notarius consulum. - Qui consules, supradicti proxime, fecerunt incoari et scribi
hoc registrum.
Anno Domini M. CC. XXII., fuerunt consules : P. Salvaire, R. Lambert, G. Lucian, J. Jordan, R. de
Gordon, Ymbertus de Juviniaco, J. de Baladuco, R. de Biterri, Guiraut d'Oissa, J(ohannes) Vincencius,

247
Archives nationales (France)

fusterius, G. Andreas, P. de Sumena. - Bajulus : Guiraldus Atbrandi ; quo defuncto, v. nonas julii,
subrogatus fuit ei R. Atbrandi, pater ejus, in bajulia. - Salvator de Antonicis, notarius consulum. - In
quorum consulatu, fuit captum castrum de Boisazone, XVI° kalendas junii.
Anno Domini M° CC° XX° III°, fuerunt consules : R. de Conchis, Atbrandus, Bernardus de Tilio, J.
Luciani, Rainaldus Stornelli, P. Ymberti, Ber. de Biterris, Guillelmus Johannis, J. de Salicatis, Andreas
d'Antonhan, Rogerius Cabrieira, Ber. de Montannaco. - Bajulus : J. de Orllacho. - P(etrus) de Furno,
notarius consulum. - Et, mortuo J. Luciano, successit ei Firminus Bortzes.
Anno Dominice M° CC° XX° IIII°, fuerunt consules : G. Lamberti, Johannes Bocados, P. de Loguanhac,
R. de Latis, G. Fulcrandi, G. Cordoanerii, Vezianus Biguorra, G. de Antonicis, P. de Perols, S. Costa, P.
Jaufre, S. de Congeniis. - Bajulus : Bernardus d'Oissa. - Salvator de Antonicis, notarius consulum.
Anno Dominice M. CC. XX. V., fuerunt consules : Ugo Polverelli, Guiraldus de Rutenis, Johannes de
Sancto Antonino, Pontius de Caranta, Petrus Lobeti, Bernardus de Furno, Deodatus Petri, Rostagnus de
Poscheriis, Augerius de Vuel, Guillelmus Borrelli, Petrus Verre, Firminus Blanquerii. - Bajulus : P.
Salvator. - P(etrus) de Furno, notarius.
- In quorum consulatu, pax facta est cum Januensibus, Pisanis, Niciensibus, Tholonensibus et cum
dominis Arearum et cum Antiboli.
Anno Dominice M. CC. XX. VI., fuerunt consules : Raimundus Atbrandi, G. de Conchis, R. Lamberti, G.
Lucian, G. Auruol, B. de Montannaco, Ber. de Ribauta, Pontius Guiraut, Seguin Mazellier, Johannes
Coutellier, R. Lop, P. Tahon. - Bajulus : Jacobus Lombardi. - G. Jordani, notarius.
Anno Dominice M° CC° XX° VII°, fuerunt consules : G. Lamberti, Bertrandus, R. Bernardus d'Oissa, R.
de Latis, P. de Murlis, Regordus, J. de Claperiis, P. de Poscheriis, G. de Planterio, Geraldus d'Oissa,
Firminus de Poscheriis, Bartolomeus Aimelini. - P(etrus) de Furno, notarius. - Bajulus : Bernardus
Capud Bovis.
Anno Dominice M. CC. XX. VIII., fuerunt consules : Johannes Bocados, Atbrandus, Johannes Boudroc,
R. de Conchis, P. Ebrardi, Bertrandus de Venranicis, Bernardus Carbonelli, P. de Perols, Augerius de
Vueil, S. de Cerviano, P. Jaufre, P. de Sumena. - G(uillelmus) Jordani, notarius. - Bajulus : Raimundus
Atbrandi.
Anno Dominice M° CC° XX° VIIII°, fuerunt consules : J. de Sang Antonin, Tomas de Conquas, J. Jordan,
N Arnaut Esteve, P. Salvaire, J. Vincens, P. Malian, J. de Balazuc, G. Cordoanier, S. de Vernasal, jove,
Fermin Blanquier, G. de Mecina. - Notarius : Salvator. - Bajulus : Guillelmus de Conchis. - Et est
sciendum quod G. Cordoanerius obiit in eodem consulatu, et fuit ei subrogatus Petrus Tahon, major.
Anno Dominice incarnationis M° CC° XXX°, fuerunt consules : P. Bonifacii, Raimundus Lanberti, G.
Fulcrandi, Deodatus Petri, Pontius Guiraldi, Raimundus de Monte Arbedone, Vesianus Blanquerius, S.
Juliani, J. de Giniaco, Guillelmus de Monte Lauro, J. Ademari, Nicholaus de Sancto Nicholao. - Notarius
: W(illelmus) Jordani. - Bajulus : Jo. Bocados. - In quorum consulum regimine, consacrata fuit ecclesia
Beate Marie de Tabulis.
Anno Dominice M° CC° XXX° I°, fuerunt consules : Geraldus de Barta, Bernardus Resserius, Simon
Ricardi, R. de Latis, R. Lupi, Bernardus Amelii, Poncius Guarini, Bernardus Guillelmi, Petrus Cabal,
Bernardus Sartre, R. Amancii, Guillelmus Borrelli ; e[t], mortuo Guillelmo Borrelli, fuit subroguatus ei P.
de Monte Rotundo. - Bertrandus Arnaldi, notarius. - Bajulus : G. de Azillano. - In quorum consulatu, fuit
pax facta cum domino Nunone Sancii, eodemque anno, scilicet in festo Beati Sixti, venit dominus rex
Aragonum in Montepessulano.
Anno Dominice incarnationis M. CC. XXXII., fuerunt consules : Johannes Boldroc, Andreas Faber, R.
Gitberti, Bernardus de Andusia, Ber. d'Entremons, Bertrandus de Venranicis, Willelmus Sartor,
Bartholomeus Aimelini, R. Ugo, Pontius de Bello Loco, Andreas de Anthonano et P. Fornerius. - Et
notarius eorum : Bertrandus Arnaldi. - Quo anno, fuit bajulus : P. de Murlis. - Quo anno, predicti
consules fecerunt illos IIII or furnos, scilicet furnum qui est extra portale Petronis, et illum qui est in
Costa Frigida, et illum qui est prope portale Blancarie, et illum qui est subtus Fustariam.

248
Archives nationales (France)

Anno Dominice incarnationis M. CC. XXXIII., fuerunt consules : Guillelmus de Regordana, Ugo
Laurentius, Stephanus Boverius, Baudoynus Bauzilius, Petrus de Quaranta, Petrus Maliani, Bernardus
Lamberti, Petrus Dominicus, Firminus Deus lo fes, Petrus de Posqueriis, Bertrandus de Teirata et Petrus
Ebrardi, loco cujus subrogatus fuit Petrus Feutrerii. - Et notarius eorum : Bertrandus Arnaldi.
- Quo anno, fuit bajulus : Bernardus d'Uxia.
Anno Dominice incarnationis M. CC. XXXIIII., fuerunt consules : Ugo Polverelli, Guillelmus Bocados,
Martinus Faber, Ber. Guiraldi, Guillelmus Niger, Johannes de Claperiis, Petrus de Vezenobre, Guillelmus
Seruti, Ber. de Montannaco, Petrus Jogos, Poncius Guiraudi, Petrus Verre. - Et notarius eorum : P(etrus)
de Furno. - Quo anno, fuit bajulus : R. de Conchis.
Anno Dominice incarnationis M. CC. XXX. V., fuerunt consules : Petrus Bonifacius, Guillelmus Princer,
Symon Ricardi, B. de Ribalta, Nicholaus de Sancto Nicholao, Ugo Rotberti, S. de Candeianicis, S. de
Congeniis, B. Delechos, B. Girardi, B. Guillelmi, J. d'Ortols. - Et notarius eorum : R(aimundus) d'Osca. -
Et eodem anno, fuit bajulus : B. Capud Bovis. - In quorum consulatu, fuerunt facti notarii : Jacobus
Boisson, B. de Bernicio, et dictus R(aimundus) d'Osca.
Anno Dominice incarnationis M. CC. XXXVI., fuerunt consules : B. d'Uxia, Guiraldus de Barta, Johannes
de Mecio, Johannes Jordani, B. Longi, S. Juliani, R. de Circio, B(ertrandus) de Teirada, P. Dominicus,
Johannes Disderius, G. Menbrati, et R. Amancii. - In quorum consulatu, obiit J. de Mes, et fuit ei
subrogatus J. Boudroci. - Et notarius eorum : R(aimundus) d'Osca. - Quo anno, fuit bajulus : B.
Bonifacius.
Anno Dominice incarnationis M. CC. XXXVII., fuerunt consules : R. de Conchis, J. de Sancto Antonino,
Guillelmus Boccadocius, R. de Portu, Regordus, G. Longi, Jacobus Lumbardi, G. Ceiruti, Durantus
Porcelli, Guir(aldus) Quintalerius, G. Tocaudinus, Nicholaus Seguini. - In quorum consulatu, obiit
G(uillelmus) Boccadocius, et fuit ei substitutus : Ugo de Quatuor Casis. - Et R(aimundus) d'Osca, eorum
notarius. - Quo anno, fuit bajulus : G. Lamberti.
Anno Dominice incarnationis M. CC. XXX. VIII., fuerunt consules : P. Bonifacius, G(uillelmus) Princer,
P. de Lugannihaco, Bartholomeus Ricardi, J. de Claperiis, P. Ugo, G. Faber, Poncius de Bello Loco, G. de
Perolis, Bertrandus de Terrada, Durantus Gaudon, J. de Sancto Antonino, draperius. - In quorum
consulatu, obiit J. de Sancto Antonino et fuit ei subrogatus G. Johanninus. - Et R(aimundus) d'Osca,
notarius eorum. - Quo anno, fuit bajulus : P. Salvaire.
Anno Dominice incarnationis M° CC° XXX° VIIII°, fuerunt consules : R. Lamberti, Firminus Burgensis,
Andreas Faber, J. de Basaluco, Pontius Guiraldi, P. de Balaguerio, B. de Ribauta, G. Sartor, Rainardus de
Volio, Elyas Garnerii, S(tephanus) Capsan, B. de Olivo. - Quo anno, dictus B. de Olivo decessit, et fuit ei
subrogatus Bartholomeus Regordi.
- Quo anno, dominus rex venit in Montepessulano.
- Et eodem anno, fuit bajulus curie Montispessulani : P. de Murlis. - Eodem anno, fuit notarius dictorum
consulum : Bertrandus Arnaldi.
Anno Dominice incarnationis M° CC° XL°, fuerunt consules : Johannes Tabernarii, G. de Murlis, B. de
Sancto Paulo, S. Boverii, Andreas d'Antonhano, Firminus Deus lo fes, R. de Giniaco, B. Sartre, S. de
Sambuco, R. Ugo, R. Caslani et Ymbertus de Juviniaco. - Et eodem anno, fuit bajulus : G. Johannini. - Et
eodem anno, consulum notarius : Jacobus Boisson.
Anno Dominice incarnationis M° CC° XL° primo, fuerunt consules Montispessulani : Ugo Pulverelli, R.
de Melgorio, B. Frotgerii, B. Delechos, P. de Poscheriis, G. Garnerii, Durantus de Mesua, P. Ricardi, G. de
Vilari, B. Lamberti, G. de Alba Terra et Johannes de Giniaco. - Quo anno, fuit mortuus dictus J(ohannes)
de Giniaco, et fuit ei subrogatus P. Felicii. - Et eodem anno, fuit bajulus : Tomas de Conchis. - Et
eorumdem consulum notarius : Jacobus Boisson.
Anno Dominice incarnationis M° CC° XL° II°, fuerunt consules Montispessulani : Willelmus Lanberti,
Ugo Laurentii, R. Amantii, Willelmus Amelii, Willelmus de Planterio, Bernardus Flori, Bartholomeus
Aymelini, Petrus Feutrerii, Guiraut Fumati, P. Ebrardi, Nicholaus de Sancto Nicholao, Bernardus

249
Archives nationales (France)

Agullon. - Quo anno, fuit bajulus curie : P. Rigaldi.


Anno Dominice incarnationis M° CC° XL° III°, fuerunt consules Montispessulani : P. de Murlis,
Johannes de Moresio, Berengarius Atbrandi, P. Luciani, Ber. de Montanhaco, Firminus Dieus lo fes, Ber.
Carbonelli, Bernardus Ugo, Duran Guiraudi, Willelmus de Calvinhaco, Firminus Cabal et Ber. Crispini. -
Quo anno, fuit bajulus curie : Willelmus Princer. - Et dictorum consulum notarius : Bertrandus Arnaldi. -
Quo etiam anno, dominus rex Jacobus et domina regina, ejus uxor, fuerunt in Montepessulano, et fuit
natus Jacobus, filius eorumdem, in vigilia Penthecosten. - Item, eodem anno, in festo Beatorum Petri et
Pauli, dicti consules et populus hujus ville, mandato dicti domini regis, juraverunt Petro, filio ipsius
domini regis et domine regine Yoles, secundum quod inferius continetur :
Ego, homo, juro vobis, domino Jacobo, Dei gratia regi Aragonum et regni Mayoricarum et Valentie,
comiti Barchinone et Urgelli et domino Montispessulani, quod ego salvabo et custodiam vitam vestram
et membra vestra et dominationem vestram, et semper ero fidelis in tota vita vestra, et, post vos, domine
regine, Yoles, uxori vestre, quamdiu vixerit et viduitatem legitime observabit, et non ingredietur domum
religiosam, et post attendam ad Petrum, filium vestrum, semper, et, post obitum vestrum, habebo ipsum
in dominum meum et Montispessulani, vel alium filium vestrum et dicte domine regine, de quo vos hoc
mihi mandaveritis verbo vel testamento, nec admittam vel recipiam alium in dominum Montispessulani,
nisi hoc facerem de voluntate vestra, vel filii vestri, et dicte domine regine, Yoles, qui esset dominus
Montispessulani, et cui tenerer obedire de voluntate vestra, ut, dictum est, salvis consuetudinibus et
libertatibus Montispessulani, a vobis laudatis.
Anno Dominice incarnationis M° CC° XL° IIII°, fuerunt consules Montispessulani : Tomas de Conchis,
Johannes Tabernarii, G. Ymberti, Bernardus Lupi, Guillelmus de Genoa, R. Caslani, Petrus de
Posqueriis, Bernardus Duranti, Bernardus Romevi, Petrus Jaufredi, Stephanus Gossa, Petrus Salvator. -
Quo anno, fuit bajulus curie : R. Lamberti.
Anno Dominice incarnationis millesimo ducentesimo quadragesimo quinto, fuerunt consules :
Guillelmus Lamberti, Raymundus Atbrandi, Guillelmus de Cruolis, Guillelmus Johannini, Stephanus de
Candellanicis, Bernardus de Ribauta, Raynardus de Volio, Durantus Guodafredi, Poncius Guiraudi,
Petrus Joguos, Johannes Egidii, Bernardus de Teirada. - Quo anno, fuit bajulus curie : P. Rigaldi. - Et
eorumdem consulum notarius : Petrus de Ponte.
Anno Dominice incarnationis M. CC. XLVI., fuerunt consules Montispessulani : Guillelmus Princer,
Johannes de Casa, Firminus Dieus lo fes, S(tephanus) Capsan, Petrus Ebrardi, Poncius de Bello Loco,
Johannes de Balazuco, Bertrandus Sartor, Stephanus Lobeti, Petrus Ricardi, Poncius Garini et Petrus
Blanchi. - Quo anno, fuit bajulus curie : Petrus Bonifacii. - Et eorum notarius : Raimundus d'Osca.
Anno Dominice incarnationis M. CC. XLVII., fuerunt consules Montispessulani : Johannes de Claperiis,
S. Rog, S. Civata, S. de Sambuco, Thozetus de Aussaco, Durantus Guiraudi, B. Girardi, Raimundus
Bartholomei, B. de Nemauso, Petrus Hugo, Guiraudus de Ruthenis, Berengarius Rays. - Et eodem anno,
fuit bajulus curie : R. Lanberti. - Et dictorum consulum notarius : Bertrandus Arnaldi.
Anno Dominice incarnationis millesimo ducentesimo quadragesimo octavo, fuerunt consules : Deodatus
Faber, Nicholaus de Sancto Nicholao, Petrus de Murlis, Raimundus Helyas, Bernardus Luppi,
B(ernardus) Romevi, Firminus Cabal, R. Salamon, Willelmus de Arssatio, Stephanus de Perrolis,
Johannes Orrici et Willelmus Costa. - In quo anno, fuit bajulus : Thomas de Conchis, qui obiit in festo
Beati Thome, apostoli, et fuit subrogatus in locum ipsius Raimundus de Salzeto. - Consulum notarius :
Bertrandus Arnaldi. - Quo anno, fuit electus in episcopum P(etrus) de Conchis, et eodem anno
transfretavit de portu Aquarum Mortuarum dominus Ludovicus, Dei gratia rex Francorum. In quo etiam
anno, dictus rex, ad preces et postulationem consulum, concessit et donavit ipsis consulibus et populo
Montispessulani quod scilicet nullus Montispessulani mercator, vel alius, solvendo debita pedatica,
possit in terra sua aliquo facto alieno marchari vel impediri. - Item quod de cetero non fiat in terra sua
interdictum aliquod vel prohibitio de non portandis et introducendis victualibus de terra sua ad
Montempessulanum, nisi forte ex magna causa et urgenti necessitate. - Item quod nullus Januensis, vel

250
Archives nationales (France)

alius, non habeatur vel recipiatur pro cive sive burgense Aquarum Mortuarum, nisi sit verus habitator
ejusdem loci Aquarum Mortuarum, secundum ordinationem et statutum datum et concessum ab ipso
domino rege habitatoribus veris ejusdem loci. - Et hoc concessit dictus dominus rex in dicto loco, scilicet
in Aquis Mortuis, et precepit ore proprio senescallis suis Belli Cadri et Carcassone ut predicta servarent
et facerent ab omnibus custodiri.
Anno Dominice incarnationis millesimo ducentesimo quadragesimo nono, fuerunt consules : Petrus
Bonifacii, Poncius Guiraudi, Micahel Raustit, P. Ymberti, R. de Lugannihaco, J. Faber, B. Delechos,
Augerius de Volio, P. Seguini, J. Tabernarius, Pontius Faber et R. de Monte Lauro. - Quo anno, fuit
bajulus : Guillelmus Lanberti.
Anno Dominice incarnationis millesimo ducentesimo quinquagesimo, fuerunt consules : Ugo Faber,
Petrus de Bordellis, R. Atbrandi, Stephanus de Candeianicis, Guillelmus de Biterri, Stephanus Capsan,
Laurencius de Montus, Johannes Aimelini, Bertrandus Sartor, Bernardus Bartholomei, Petrus Regordi et
Bartholomeus Bidocii. - Quo anno, obiit R. Atbrandi, et fuit ei substitutus R. de Conchis, juvenis. - Et
eodem anno, fuit bajulus : P. Bonifacii. - Et R(aimundus) d'Osca fuit notarius consulum.
Anno Dominice incarnationis millesimo ducentesimo quinquagesimo primo, fuerunt consules : B. Petri,
Johannes de Bordellis, Austorgus de Orllaco, Deodatus Petri, Petrus Ebrardi, Firminus Dieus lo fes, Ber.
de Ribalta, Berengarius Rais, Johannes Ortola, Ber. de Tornamira, Petrus Felis et Guillelmus de
Marcellano. - Et eodem anno, fuit bajulus : R. de Salzeto. - Et R(aimundus) d'Osca fuit notarius
consulum. - Quo anno, obiit domina Yoles, regina Aragonum.
Anno Dominice incarnationis millesimo ducentesimo quinquagesimo secundo, fuerunt consules :
Guillelmus de Cruzols, Thosetus de Ausaco, Johannes de Casis, Bernardus Ricardi, Bernardus de
Montaniaco, Johannes Guiraldi, Bernardus Dieus lo fes, Guillelmus Bartholomei, Petrus Jaufridi,
Poncius Garnerii, P. Garric et Petrus de Salellis. - Et eodem anno, fuit bajulus : R. de Conchis. - Et
R(aimundus) d'Osca fuit notarius consulum.
Anno Dominice incarnationis millesimo ducentesimo quinquagesimo tercio, fuerunt consules
Montispessulani : Johannes Tabernarii, Ugo de Quatuor Casis, Berengarius Atbrandi, R. Helyas,
Bernardus Ugo, P. Cabal, Rainardus de Volio, P. de Galasanicis, Michael Raustit, Johannes Bartolomei,
P. de Carnacio, Johannes de Tornamira. - Et eodem anno, fuit bajulus : Guiraldus de Barta. - Et
R(aimundus) de Osca notarius consulum.
Extrait d'un fragment de cartulaire intitulé : Liber de consuetudinibus et libertatibus ville
Montispessulani, du folio 1 r° au folio 3 v° ; voyez sur ce document la note placée au bas de la p. 255, t. I
er. - L'année commençait à Montpellier le 25 mars, jour de l'Annonciation, et les consuls étaient élus le 1
er du même mois. (A. Germain, Histoire de la commune de Montpellier, t. I er, p. 155.) La présente liste ne
donnant pas leurs noms pour 1254, nous lui avons assigné pour date extrême le 28 février de cette année.
- Le manuscrit du Petit Thalamus contient la liste des consuls de Montpellier, de 1204 à 1426, écrite en
langue du Midi. Elle a été imprimée par M. Germain, t. I er, p. 376 et suiv.

J//198
Champagne, VI, n°95.
4093 - 1253-54. Mercredi 25 mars.
Original scellé
Litterae prioris et conventus S. Faronis Meldensis, ad reginam Navarrae, Campaniae et Briae comitissam
palatinam, directae, quam de morte Milonis, quondam abbatis sui, certiorem faciunt, ab ea, per quosdam
ejusdem monasterii monachos, nuntios et procuratores suos, licentiam novi abbatis eligendi
deprecantes. - "Datum anno Domini millesimo CC° quinquagesimo tertio, die mercurii post Letare
Jherusalem."
Traces de sceau pendant sur simple queue. - Le sceau de l'abbaye de Saint-Faron de Meaux est décrit
dans l' Inventaire sous le n° 8283, d'après un type appendu à un acte de l'an 1320. - Voyez le Gallia

251
Archives nationales (France)

Christiana, t. VIII, col. 1693. D.

J//307
Toulouse, IV, n°12.
4094 - Monteux. 1253-54. 25 mars.
Original scellé
Barrallus, dominus de Baucio, Alphonso, comiti Pictavensi, significat sibi a Johanne Castri Montiliorum
prœdictum castrum restitutum fuisse.
Illustrissimo et karissimo domino suo, Alfonso, filio domini regis Francie, comiti Pictavie et Tholose,
marchioni Provincie, Barralus, dominus Baucii, salutem et paratam in omnibus ad sua placita
voluntatem. Serenitati vestre pateat manifestum quod Johannes Castri Montiliorum nobis restituit
castrum Montiliorum, super restitutione dicti castri nobis facienda vestris habitis literis et receptis, et ad
majorem horum omnium firmitatem, presentes literas sigillo nostro jussimus communiri. - Datum
Montiliis, anno Domini millesimo CC° quinquagesimo tercio, in Anunciatione Dominica.
Sceau de Barral, seigneur des Baux ; cire blanche, simple queue. ( Inventaire, n° 1331.)

J//312
Toulouse, VI, n°34. 7.
4095 - Latran. (1254.) 1 er avril.
Copie authentique
Litterae Innocentii papae IV, quibus thesaurario ecclesiae S. Hilarii Pictavensis mandat ut, non
obstantibus Templariorum et Hospitalariorum privilegiis, "redempciones votorum crucesignatorum,
legata, et quedam alia, deputata Terre Sancte subsidio, in regno Francie" atque in terris Alphonso, comiti
Pictavensi et Tolosano, subjectis, colligat, et conservet, "assignaturus ea prefato comiti, cum iter
arripuerit transmarinum". - "Datum Laterani, kalendis aprilis, pontificatus nostri anno undecimo."
Inséré dans un vidimus du mois de décembre 1268, donné par le trésorier de Saint-Hilaire de Poitiers. -
Voy. les n os 4042 à 4044, 4047 et 4080.

J//319
Toulouse, X, n°3
4096 - [1253-54. Avant le 12 avril, jour de Pâques.]
Original
Possessiones comitis Tolosœ in senescalcia Venaissini.
Recepto dominationis vestre mandato, de proprietatibus vestris, feudis, juribus et redditibus in
senescalcia Vennaissini fideliter inquirendis, nos in hiis et in aliis parati pro viribus vestrum
beneplacitum adimplere, aliqua personaliter inquisivimus, alia vero per dilectum et fidelem nostrum
notarium, Guillelmum Bermundi, cui nichil committere vereremur, fecimus diligenter inquiri, data
tamen eidem forma, cum consilio dilecti nostri Guidonis Fulchodii, per quam posset ad veritatis
indaginem planius et plenius pervenire. Duos igitur codices magnitudini vestre transmittimus, unum
videlicet in quo continentur distincte proprietates, feuda et redditus, quos habetis et in pace percipitis in
locis singulis senescalcie predicte, et, si qua sunt que nec percipitis, nec tenetis, ad jus tamen vestrum
pertinere dicuntur, seorsum invenietis distincta. In alio vero codice inquisitio continetur facta super
juribus vestris per juramenta militum et aliorum virorum bone opinionis et fame, ad quam siquidem
inquisitionem recurri poterit, si qua de predictis juribus dubitatio oriatur. Illud sane vestram decere
credimus excellentiam, ut in hiis que nec percipitis nec tenetis, quamvis in dicta inquisitione ab aliquibus
ad vos pertinere dicantur, ballivis vestris non detis licentiam nec audaciam occupandi, quia nec jura nec
terre consuetudines paciuntur aliquem sine juris audiencia sua possessione privari, et, si quis jus
vestrum possidet, facile vobis est et honestum illud sine injuria et data audiencia revocare. Quamvis

252
Archives nationales (France)

autem in inquisitione, quam mittimus, illi, per quos inquisivimus, juxta suum arbitrium extimaverint
valorem justiciarum et venditionum, nos in extimatione ipsorum non multam vim facimus, cum
obventiones hujusmodi precia certa non habeant, sed diversis temporibus valeant plus et minus.
LIBER ABREVIATUS.
Hec sunt que dominus comes Tholose tenet et percipit in senescalcia Venaissini.
Hic reperiuntur feuda et redditus domini comitis in Venaissino, longo ordine digesta sub titulis
insequentibus : De civitate Cavallicensi (fol. 2 r°). - De castro Vallis Cluse et aliis feudis Cavellicensis
episcopi (fol. 3 v°). - De Roqueta (fol. 4 r°). - De Tailliadis ( ibid.). - De Robione ( ibid.). - De Malbec (
ibid.)- De Opeda (fol. 4 v°.). - De Menerba (fol. 9 r°). - De Laneis ( ibid.). - De Caprariis (fol. 9 v°). - De
bastida de Montalvernegue ( ibid.). - De Saumanna ( ibid.).- De Insula ( ibid.).- De Thoro et Caumonte
(fol. 10 r°). - De Bonilis, Aptensis diocesis (fol. 10 v°). - De civitate Carpentoratensi et diocesi
Carpentoratensi (fol. 12 v°). - De Maasano, Avellarone et de Fara ( ibid.). - De terra domini Barrali (
ibid.). - De Paternis ( ibid.). - De Roca Sancti Romani (fol. 16 r°). - De Murmurione (fol. 17 r°). - De
Blausaco (fol. 20 r°). - - De Nometamiis (fol. 21 r°). - De Villa (fol. 21 v°). - De Sancto Johanne de
Vaceolis ( ibid.). - De Credullione ( ibid.). - De Pilis ( ibid.). - De Serris ( ibid.). - De ecclesia Sancti
Salvatoris (fol. 23 r°). - De Vasione et diocesi Vasionensi ( ibid.). - De Cresto (fol. 26 r°). - De Rastello (
ibid.). - De Intercalles ( ibid.). - De Albarruffo ( ibid.). - De Malaucena (fol. 26 v°). - De Bello Monte (fol.
31 r°). - De Falcone ( ibid.). - De Podio Almeratio (fol. 31 v°). - De castro Sancti Romani ( ibid.). - De
Sableto ( ibid.). - De Segureto (fol. 35 r°). - De Valriaco et quibusdam aliis locis (fol. 37 v°). - De
Mornacio et diocesi Aurasicensi ( ibid.). - De Podio Oleno (fol. 43 r°). - De Cadarossa ( ibid.). - De terra
domini Raimundi de Baucio (fol. 44 r°). - De Vacairacio ( ibid.). - De Balmis, Durbanno et Roca Aelrici (
ibid.). - De Serriano (fol. 44 v°). - De Albagnano ( ibid.). - De Abolena et diocesi Tricastina ( ibid.). - De
Barri ( ibid.). - De Stagniolo ( ibid.). - De villa de Palude (fol. 45 r°). - De Mota (fol. 45 v°). - De Ponte
Sorgie (fol. 46 r°). - De Vedena (fol. 47 r°). - De Avinione (fol. 47 v°). - Hec sunt dubitabilia. Hec sunt que
dominus comes Tholose nec habet, nec percipit in senescalcia Venaissini ; dicunt tamen aliqui quod
pertinent ad jus ejus et sua esse deberent (fol. 51 v°). - De civitate Tricastrina, que appellatur Sancti Pauli
et de Castro de Balmis de Trainsi (fol. 52 r°).
Registre en papier coton, de cinquante-deux feuillets, format in-quarto. Sur la couverture en parchemin,
on lit, d'une écriture qui paraît appartenir à la seconde moitié du treizième siècle : Iste liber continet ea
que comes Tholose tenet aut tenere debet in seneschallia Venassini. - On voit par la lettre du sénéchal,
placée en tête du registre et imprimée ici in extenso, qu'il avait envoyé au comte deux manuscrits
différents : Duos codices magnitudini vestre transmittimus. Le premier est celui dont nous donnons ici
les rubriques, et qui est coté Toulouse, X, n° 3 ; le second, relatif aux enquêtes ( in alio vero codice
inquisitio continetur), est depuis longtemps perdu ; mais tous deux sont transcrits dans le registre JJ. 11,
fol. 158 r° et fol. 179 v°. Les dates inscrites en tête des enquêtes nous apprennent qu'elles furent
commencées le 27 octobre 1253 et terminées le 23 janvier suivant. D'après ces indications, nous avons
placé le registre coté Toulouse, X, n° 3, à la fin de l'année 1253, c'est-à-dire avant Pâques 1254 (12 avril),
date que Dupuy lui avait assignée.

J//343
Abb. de la Grasse, n°3.
4097 - 1254. 13 mai.
Original scellé
Litterœ quibus Bernardus, abbas monasterii Crassensis, ejusdemque loci conventus, omnia feuda quœ,
propter hœresim vel faidimentum, in commissum ceciderunt et de prœfato monasterio movent, regi
tradunt, pro trecentis libris Turonensium, annui redditus.
Universis presentes litteras inspecturis, B(ernardus), Dei permissione abbas monasterii Crassensis et
conventus ejusdem loci, scilicet B., prior claustri, Bertrandus de Trulis, subprior, Berengarius,

253
Archives nationales (France)

camerarius, Palatinus, quondam abbas Sancti Andreç, R(aimundus), electus dicti loci, G., prepositus
Sancti Cucuphatis, R(aimundus), prepositus de Ravato, G(uillelmus), prior Rividazari, Aimericus,
prepositus Tornixarni, G. de Pullia, prepositus Sancti Michaelis, R(aimundus) de Sancto Barcio,
prepositus Pediliani, Ber. de Colnacio, prepositus Liziniani, Johannes, prior Sancti Stephani,
Ber(engarius), sacrista, G. Neroni, subsacrista, Rogerius, Geraldus Bergonon, Poncius de Massilia,
G(uillelmus) Ermengaudi, Poncius de Vilario, Arnaldus de Taxo, Xatmarus, Ber. de Rupe Fixa, Poncius,
Agathensis cambrarius, R. de Sancto Laurentio, G(uillelmus) de Sancto Felice, Gausbertus, R(aimundus)
Ynart, P(etrus) de Monte Olivo, Arnaldus Graita, sacrista Rividazari, Aimericus Liziniani, R. Jordani, R.
de Pezena, Galardus de Podio, G. de Reca, Johannes de Rodis, G. de Corintino, Girbertus, Rainoart,
Arnaldus Raimundi, Poncius de Bolonaco, Clemens, G(uillelmus) de Insula, cellararius, Pictavinus, prior
Camboni, G. de Epiano, B(ernardus) de Scalis, infirmarius, et R. de Massilia, salutem in Domino
sempiternam. Noveritis quod, cum nos, predictus abbas, diceremus in presentia domini nostri, Ludovici,
Dei gratia regis Francie illustris, quod pie recordationis ejus genitor restituerat seu donaverat ad
proprietatem monasterii nostri omnia feuda, que tenuerat A(malricus), quondam comes Montis Fortis,
et sui milites, que de nostro movebant monasterio, ac etiam hereses et faidimenta, que in feudis et
domaniis nostris caderent in comissum, super quibus litteris ( sic) dicti genitoris domini regis
habebamus, tandem quia non erat liquidum que essent illa feuda, que moverent de monasterio nostro,
nos, ex hac causa moti et aliis, domino regi suplicavimus ut super predictis, que ab ipso petebamus,
intendere vellet ad pacem. Post aliquos vero tractatus super hiis habitos, de bonorum consilio
composuimus in hune modum : videlicet quod nos mera et spontanea voluntate quitavimus et quitamus
in perpetuum domino regi, et ejus heredibus, omnia feuda supradicta, hereses et faidimenta, que
ceciderint in comissum usque in presentem diem, tam in feudis quam in domaniis nostris, que dominus
rex tenet, vel alter, ex dono pie recordationis genitoris sui, seu suo, et quicquid genitor ejus, vel ipse, de
dictis feudis recepit, vel alius, tenens ea per donum genitoris sui, sive suum. Omnia vero feuda baronum
et militum ac nobilium, que de cetero cadent in comissum, propter heresim, vel faidimentum, tam in
feudis quam in domaniis nostris, quicumque ea tenuerit feuda, tota vel partem ex ipsis, miles, burgensis,
vel alius, domini regis erunt ; et si bona mobilia fuerint in dictis feudis, que cadent in comissum propter
heresim vel faidimentum, ad dominum regem pertinebunt cum feudis predictis. Nos vero, dictus abbas
et conventus, qui supra sumus nominati, habebimus in castris et villis nostris vilanagia et burgesias, que
propter heresim et faidimentum cadent in comissum, si a nobis teneantur, quicumque dicta vilanagia seu
burgesias vel partem ex eis tenuerit, si sit eciam miles, burgensis, vel alius ; et habebimus mobilia, que
erunt in vilanagiis et burgesiis nostris, in castris et villis propriis nostris, si propter heresim vel
faidimentum ceciderint in comissum, dum tamen ibi magnam justiciam habeamus, exceptis bonis
mobilibus baronum, militum et aliorum nobilium, que ceciderint propter predicta in comissum ; domini
regis erunt, ubicumque fuerint, et non nostra. De heresibus vero et faidimentis, que ad manum domini
regis advenient, et a nobis tenebuntur, faciet nobis fieri dominus rex redevencias debitas, secundum
quod consuevit facere comuniter de heresibus et faidimentis aliis prelatis senescallie Carcassone, et si ea
extra manum suam posuerit, habebimus redeventias et homagia de illis feudis, sicut habebamus
antequam ad manum domini regis devenissent. Preterea nos renuntiamus ( sic) et renuntiamus penitus
et expresse omni juri, si quod habebamus in omnibus hiis que quitavimus et que erunt domini regis per
dictam compositionem, et litteris inclite recordationis genitoris domini regis predictis, quantum ad
predicta, et donationi, si quam nobis fecerat de feudis, heresibus et faidimentis supradictis. Renuntiamus
etiam cuidam compositioni, quam super premissis dominus rex nobiscum alias fecit in Aquis Mortuis et
litteris suis, quas super ea nobis tradidit, quas tenemur ei reddere per istam compositionem, que de
cetero habeantur pro cancellatis et nullis. Et pro bono pacis dominus rex tenetur assignare nobis
trecentas libras Turonensium annui redditus in terra sua pro predictis. Nos vero promisimus domino
regi et promittimus quod hec omnia et singula fideliter observabimus, nec contra hanc compositionem
veniemus in futurum, nec aliquid quocumque jure sive litteris in predictis reclamabimus, vel faciemus

254
Archives nationales (France)

reclamari, nos et successores nostros ad predicta observanda obligantes. Litteras vero pie recordationis
genitoris domini regis, de quibus fit mentio superius, tenemur reddere domino regi, quandocumque ab
ipso vel per certum ejus mandatum fuerimus requisiti, et postquam eas redderimus ( sic), dominus rex
tenetur tradere nobis litteras suas de libertatibus contentis in litteris dicti genitoris sui, quas dictus
genitor nobis fecit, salva tamen compositione predicta. - Igitur nos, conventus supradicti, per nos et
successores nostros unanimiter concordantes, supradictam composicionem, factam per vos dominum
B(ernardum), Dei gratia abbatem monasterii antedicti, sicut superius est dictum et ordinatum,
laudamus, aprobamus et concedimus, promittentes nostra bona fide et sub religione nostri ordinis, quod
contra non veniamus nec venire fæciamus, nec fæcimus, vel faciemus quo minus dicta compositio vel
aliquid ex ipsa valeat ; unde renuntiamus omni juri, tam divino quam III. humano, promulgato vel in
futurum promulgando, et etiam omni auxilio et beneficio, quo contra venire possemus. Quia vero
sigillum non habemus, rogamus dictum dominum abbatem, ut dictas litteras sigillo suo bis sigillet vel
faciat sigillari, et, litteris sigillatis, si dicta sigilla propter vetustatem, vel alio quocumque casu, tota vel in
parte frangerentur, vel cassarentur, non obstante cassatura vel fractura, volumus et concedimus quod
nichilominus iste littere perpetuo obtineant roboris firmitatem. - Nos vero, dictus abbas, precibus dicti
conventus et nostra voluntate interveniente, predictas litteras cum sigillo nostro bis fecimus sigillari. -
Preterea sit omnibus manifestum quod Guillelmus Lobet, sacrista Camboni, et Ermengaudus Saissac,
apud Cambonum residentes, dictam compositionem laudant et aprobant, sicut patet per litteras in dorso
sigillatas sigilli domini Pictavini, prioris Camboni. - Omnium horum predictorum sunt testes : Petrus de
Roca Fixa, canonicus Biterensis, Bernardus de Narbona, Guillelmus, capellanus Crassensis, Guillelmus,
capellanus Ripe Alte, Petrus, capellanus Tornixarni, Petrus Arnaldi, clericus, et B(erengarius) Major,
notarius publicus ville Crasse, vice cujus Raimundus Geraldi hoc scripsit, III° ydus maii, anno Nativitatis
Domini M° CC° L° IIII°, regnante Ludovico rege. - Et ego Berengarius Major, predictus, me subscribo.
ABC. DEF. GHJ.
Scellé deux fois, sur lacets de soie rouge, du sceau en cire verte de Bernard Imbert, abbé de la Grasse,
diocèse de Carcassonne, décrit dans l' Inventaire sous le n° 8746 ; le chirographe, tracé à la partie
inférieure de l'acte, est en partie dissimulé par le repli du parchemin. - Sur le différend qui existait entre
le roi de France et l'abbaye de la Grasse, consultez le Nain de Tillemont, Vie de saint Louis, t. IV, p. 98 et
suiv., et t. VI, p. 282 ; le Gallia Christiana, t. VI, col. 949. A ; Preuves, col. 453 et suiv., et Mahul, Cart. de
Carcassonne, t. II, p. 279. - Voyez aussi le n° 2022, t. II, le n° 4078, et ci-dessous, aux dates d'août 1256
et dn 16 janvier 1257.

J//328
Toulouse, XIX, n°1. 17.
4098 - 1254. 21 mai.
Copie ancienne
Instrumentum quo "notum fit quod Johannes de Genebrio obligavit specialiter pignori Johanni
Dominico, et ejus ordinio, villam et locum de Gimillo, cum omnibus suis pertinenciis, pro cccc. solidis
Tolosanorum, vel Turonensium duplorum, ad electionem creditoris," et quod "dictus Johannes Dominici
... instituit bajulum suum, Guidonem, filium dicti Johannis de Genebre, in dicto loco et villa de Gimillo."
- "Hoc fuit factum XI. die exitus mensis madii, regnante Lodovico, Francorum rege, etc ... anno M° CC°
L° IIII 10, ab incarnatione Domini. - Hujus rei sunt testes : Petrus Centulli et Bertrandus Juliani ... et
magister Bernardus de Creissello, qui cartam istam scripsit."
Extrait du rouleau intitulé : Transcripta instrumentorum magistri Johannis Dominici super facto Gimilli
.

J//209

255
Archives nationales (France)

Champagne, XIV, n°60.


4099 - Assise. (1254.) 27 mai.
Original scellé
Epistola Innocentii papœ IV, qua Meldensi episcopo mandat ut de sacramento, a Theobaldo rege
Navarrœ baronibus suis prœstito, perpensis salute animœ dicti regis, ecclesiarum libertate, regnique
utilitate, pronuntiet.
Innocentius, episcopus, servus servorum Dei, venerabili fratri .. ( sic), episcopo Meldensi, salutem et
apostolicam benedictionem. Ex parte carissimi in Christo filii nostri, Th(eobaldi), regis Navarre illustris,
comitis Campanie ac Brie, fuit propositum coram nobis quod, cum clare memorie Th(eobaldo) rege
Navarre, Campanie comite, patre suo, rebus humanis exempto, ipse adepturus corporalem possessionem
regni Navarre ad illud personaliter accessisset, barones, nobiles et quamplures alii regni ejusdem, licet
eum verum heredem regni recognoscerent memorati, eundem tamen ad illud admittere noluerunt, nisi
prius quoddam juramentum prestaret, quod in derogationem libertatis ecclesiastice ac in prejudicium
status dicti regni dinoscitur redundare ; quod tandem, timens ejusdem regni ammissionem incurrere,
prestitit necessitate compulsus, nobis humiliter supplicans ut vel ipsum absolvi ab eodem juramento, vel
denuntiari non teneri ad illius observantiam, mandaremus. De tua igitur circunspectione plenam in
Domino fiduciam obtinentes, presentium tibi auctoritate committimus ut super hoc facias prout saluti
anime dicti regis, ecclesiarum libertati et ejusdem regni utilitati videris expedire. - Datum Asisii, VI
kalendas junii, pontificatus nostri anno undecimo.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre ; Inventaire, n° 6048. ... Voy. d'Arbois de Jubainville, t. IV, p.
352 et 353.

J//195
Champagne, III, n°81.
4100 - 1254. Mai.
Iterus, LaudunensisOriginal scellé
episcopus, declarat hœredes Guillelmi de Roseto terram quamdam, sitam apud Pontes super Sequanam,
Margaritœ, reginœ Navarrœ, vendidisse.
Iterus, divina permissione Laudunensis episcopus, universis presentes litteras inspecturis, salutem in
Domino. Noveritis quod in nostra presentia constituti, Johannes, dictus Juvenis, canonicus de Roseto in
Theraschia, Symon, presbyter, curatus de Estran, et Hermetus de Ongnis, fratres quondam defuncti
Guillelmi de Roseto predicto, et domina Emangardis de Ongnis, uxor dicti Hermeti, in nostra presencia
constituti, propria et spontanea voluntate, sine vi et exactione qualibet, recognoverunt coram nobis se
vendidisse et nomine venditionis tradidisse et penitus quitasse illustri domine, M(argarete), Dei gratia
regine Navarre, Campanie et Brie comitisse palatine, et ejus heredibus, centum arpenta nemoris ciciter (
sic), uno arpento minus, sita, ut dicitur, in nouys de Pontibus super Secanam, tenenda ab eadem regina
et ejus heredibus in perpetuum et possidenda que arpenta ad ipsos vendentes dicebantur devenisse ex
successione defuncti Guillelmi de Roseto, quondam fratris eorumdem, mediantibus trecentis libris
Pruvinensium sibi quitis tam ex rachato quam quinto denario et omnibus aliis. De quibus trecentis libris
se tenuerunt supradicti venditores pro pagatis in pecunia numerata, recognoscentes se in hoc facto non
fuisse deceptos, nec aliquatenus circonventos ; promittentes iidem venditores una cum dicta uxore dicti
Hermeti, per fidem suam corporaliter prestitam, quod in dicto nemore, per se vel per alium, nichil de
cetero reclamabunt, nec venient contra venditionem istam in futurum. Insuper dicta uxor dicti Hermeti
per dictam fidem suam promisit quod in dicto nemore, ratione dotis vel quacunque alia ratione, nichil de
cetero reclamabit, et recognovit quod supradicte venditioni assensum suum prebuerat et prebebat non
coacta. Preterea ipsa uxor et alii venditores se nostre jurisditioni supposuerunt, ita quod ipsos et heredes
suos, vel alterum ipsorum, excommunicemus et excommunicare possimus, si contra predictam
venditionem venirent et venire presumerent in futurum, quousque de dampnis eidem regine, vel ejus

256
Archives nationales (France)

heredi, esset plenarie satisfactum. - In cujus rei testimonium, presentes litteras sigilli nostri munimine
emisimus roboratas. - Actum anno Domini M° CC° quinquagesimo quarto, mense maio.
Scellé en cire brune sur double queue, du sceau d'Itier de Mauny, évêque de Laon, décrit dans l'
Inventaire sous le n°6639.

J//206
Reims, n°5
4101 - Paris. 1254. Mai
Original scellé
Thomas, Remensis archiepiscopus, abbatiam Sancti Remigii vacantem in custodiam recipit.
Thomas, Dei gratia, Remensis archiepiscopus, universis presentes litteras inspecturis salutem in
Domino. Notum facimus quod nos custodiemus abbatiam Sancti Remigii Remensis, nunc vacantem, et
bona ejusdem, salvo jure domini regis, si quod habet ibidem, volentes et concedentes quod per hoc
nullum domino regi prejudicium generetur. - Datum Parisius, anno Domini M° CC° L° quarto, mense
maio.
Fragment de sceau en cire brune sur simple queue. Le sceau de Thomas de Beaumetz, archevêque de
Reims, est décrit dans l' Inventaire sous le n°6347.

J//338
Le Puy, n°4/2/
4102 - Paris. 1254. Mardi 9 juin.
Original scellé
Litteroe Bernardi de Ventedoro, episcopi Aniciensis electi, de juribus regis in Aniciensi dioecesi.
Omnibus presentes litteras visuris, Bernardus de Ventedor, Aniciensis electus, salutem in Domino.
Noverint universi quod nos recognoscimus serenissimum dominum Ludovicum, Francorum regem
illustrem, esse et fuisse in possessione et sazina custodie et regalium in civitate Aniciensi et pertinenciis
suis, sede Aniciensi vacante. Preterea omnibus volumus fieri manifestum quod, cum nos requireremus a
consiliariis dicti domini regis ut a nobis pro dicto domino rege fidelitatis reciperent juramentum, ac ipsi
prius omnium castrorum, villarum et omnium existencium extra dictam civitatem, ad episcopum
Aniciensem in dicto episcopatu pertinentium, sazinam nomine regalium peterent, tandem nobiscum
benigne agere volentes, recepta a nobis primo fidelitate domini regis, nobis predicta regalia de gratia
reddiderunt. Nos autem volumus et concedimus quod, de mandato ipsorum, per aliquos bonos viros fiat
inquesta super omnibus pertinentibus in dicto episcopatu ad manum dicti episcopi, que sunt extra
civitatem predictam, et utrum obitus episcopi Aniciensis dicto domino regi denunciari consueverit, vel ab
eodem peti licentia eligendi, licet ipsi nos ob persone reverenciam recipiendos nos (sic) duxerint sine
hujusmodi difficultate ; et, si inveniatur quod in illo dominus rex vel predecessores ipsius unquam
habuerint vel perciperint (sic) regalia, nos omnia, que inde levata fuerunt a die obitus predecessoris
nostri, tenemur restituere domino regi, vel mandato ipsius, et super hiis omnibus, prout per dictam
inquestam liquere poterit, tenemur subire judicium eorumdem. Si vero inveniatur per dictam inquestam
quod ibi non debeant, prout dictum est, habere regalia, ipsi promiserunt quod ea, que tempore vacationis
istius percepta fuerint extra civitatem, facient nobis reddi ; et, si judicatum fuerit dominum regem
habuisse regalia in predictis, nos in hujus rei perpetuam memoriam tenebimur dare litteras nostras
testimoniales eidem domino regi Francorum. - In quorum omnium testimonium, presentes litteras
sigillo nostro duximus sigillandas. - Actum Parisius, coram consilio regis, anno Domini M° CC° L ms
quarto, die martis post octabas Pentecostes, mense junio.
Scellé en cire verte, sur double queue, du sceau de Bernard de Ventadour, évêque du Puy ; Inventaire,
n°6822.

257
Archives nationales (France)

J//346
Régale, I, n°39
4103 - Autun. 1254. 25 juin
Original scellé
Litteroe capituli AEduensis, quibus a comite Pictavensi petit ut regalia episcopo suo, Girardo de Bello
Visu, novissime electo, concedantur.
Illustri viro, domino suo, et in Christo karissimo.. (sic), comiti Pictavensi et Tholose, et mandato
illustrissimi regis Framcie, Guillermus decanus et capitulum Eduense, salutem cum omni reverencia
debita et honore. Cum venerabilis pater Ph(ilippus), Dei gracia prime Lugdunensis ecclesie electus,
electionem a nobis in ecclesia Eduensi de reverendo patre, Girardo de Bello Visu, tunc ejusdem ecclesie
preposito, celebratam, prout moris est, duxerit confirmandam, vestram nobilitatem rogamus et in amore
requirimus, eo affectu quo possumus ampliori, ut prefato Girardo, patri nostro, regalia, prout moris est,
absque more dispendio concedatis. - Datum Edue, in crastino Nativitatis Beati Johannis Baptiste, anno
Domini M° CC° L° quarto.
Fragment de sceau en cire jaune pendant sur simple queue ; le sceau du chapitre d'Autun est décrit dans
l' Inventaire sous le n°7109.

J//330
Toulouse, XXI, n°31
4104 - 1254. 27 juin
Copie authentique
Instrumentum quo "Guillelmus Vitalis, molnerius, Poncius de Fonte Cuberta, speciarius, et Ramundus
Bretus," a Petro Bernardo, sartore, sextam partem molendini, "quod est in flumine Garonne, in capicio
comitali," inter molendina Ramundi de Podio Buscano et Arnaldi Guillelmi, macellarii, Aymerico
Fortanerio, venditam esse testificantur, "et, mortuo venditore, ... spondarii ejus... dictam venditionem"
confirmant. - "Hoc fuit ita a dictis testibus jurantibus testificatum et adctis spondariis dicta venditio
confirmata..., IIII. die exitus mensis junii, regnante Lodoico, rege Francorum, Alfonso, Tholosano
comite, Ramundo episcopo, ab incarnatione Domini M° CC° L° quarto... Sunt testes : Guillelmus de
Rayna... et Arnaldus de Monte Esquivo... et Guillelmus Vitulus est de toto testis, qui cartam istam
scripsit."
Copie délivrée au mois d'avril 1277 par Raimond Bonet, notaire à Toulouse.

J//307
Toulouse, IV, n°51
4105 - Du camp devant Bergerac. (1254.) 28 juin.
Original scellé
Litteroe Henrici, regis Anglioe, pro mercatoribus Tolosanis.
H(enricus), Dei gratia rex Anglie, dominus Hibernie, dux Normannie, Aquitanie et comes Andegavie,
omnibus ballivis et fidelibus suis, ad quos presentes littere pervenerint, salutem. Sciatis quod licentiam
dedimus omnibus probis hominibus et mercatoribus de terra comitis Tholosani, quod salvo et secure
ducere possint curallos suos, cum rebus et mercandisis suis, per aquam, per totam potestatem nostram
Vasconie, faciendo inde debitas consuetudines, cum tamen non deferant victualia inimicis nostris. Et si
aliqui ballivorum nostrorum curallos hominum seu mercatorum predictorum ceperint ad servitium
nostrum, salvo et secure veniant per totam potestatem nostram pro curallis predictis, et eos ducant quo
voluerint, sine impedimento nostri vel ballivorum nostrorum, nisi curallos illos retinuerimus de
voluntate hominum et mercatorum predictorum. - In cujus rei testimonium, has litteras nostras fieri
fecimus patentes, teste me ipso, in castris extra Brigeriacum, XXVIII. die junii, anno regni nostri

258
Archives nationales (France)

XXXVIII.
Traces de sceau pendant sur simple queue. - Le sceau de Henri III, roi d'Angleterre, est décrit dans l'
Inventaire sous le n° 10012.

J//152
Acquisitions faites à Paris par le comte de Poitiers, n°2
4106 - Paris. 1254. Juin
Original scellé
Johannes de Domibus, miles, domos quasdam, sitas Parisius in vico qui dicitur Oteriche, Alphonso,
comiti Pictavensi, concedit, pro quinquaginta libris Turonensium, annui redditus.
Universis presentes litteras inspecturis, Johannes de Domibus, miles, salutem. Noverit universitas vestra
me donavisse et concessisse, donatione inter vivos, de assensu et voluntate spontanea, non coacta,
Aelipdis de Pyris, uxoris mee, nobili viro, Alfonso, comiti Pictavensi et Tholose, et nobili domine
Johanne, uxori sue, et heredibus suis, domos meas sitas in vico qui vocatur Oterriche, prope portam
Sancti Honorati Parisiensis et prope castellum de Lupera, que sunt de censiva episcopi Parisiensis et de
censiva Sancti Dyonisii de Carcere Parisiensis, et omnes domos quas habebam retro domos predictas,
cum plateis et pratellis, sita in fossato Sancti Germani Altisiodorensis Parisiensis, de censiva ejusdem
Sancti Germani, excepta quadam domo, quam tenet de me Guiburgis de Taverniaco, contigua domibus
de fossato superius nominatis, que omnia premissa ego Johannes, de speciali voluntate et assensu
predicte Aelipdis, uxoris mee, dicto comiti et uxori ejus, ac heredibus suis, cum omni jure quod habebam
et habere poteram in eisdem, in perpetuum quittavi et dimisi, promittens quod ego, vel uxor mea, vel
heredes mei, vel alius nomine nostro, contra predictam donationem non veniemus in futurum. Hanc
autem donationem et quittationem, super rebus prenominatis a me factas, ego Johannes et heredes mei
dicto comiti, uxori ejus et heredibus suis, secundum consuetudinem Francie, contra omnes homines
tenemur garantizare, vel ad competentem valorem in nostra propria hereditate eisdem excambiare, si
forte garantizare non possemus. Pro hac autem donatione et concessione, dicto comiti, uxori et
heredibus suis a me factis, dictus comes dedit michi et concessit quinquaginta libras Turonensium, in
perpetuum quolibet anno percipiendas in coffris suis, in festo Sancti Johannis Baptiste, quousque
predictas quinquaginta libras idem comes vel heredes sui michi et heredibus meis duxerit assidendas. De
quibus predictis quinquaginta libris, annui redditus, ego Johannes dicto comiti homagium feci, et ego, et
heredes mei, dicto comiti et heredibus suis facere tenebimur. - In cujus rei testimonium, presentes
litteras sigilli mei munimine confirmavi. - Actum apud Parisius, anno Domini millesimo ducentesimo
quinquagesimo quarto, mense junio.
Traces de sceau pendant sur double queue. Le sceau de Jean des Maisons, chevalier, n'a pas été retrouvé.
- Voyez A. Berty, Topographie historique du vieux Paris, région du Louvre, t. I, p. 7, et, ci-dessous,
n°4140.

J//312
Toulouse, VI, n°54
4107 - 1254. Juin.
Original scellé
Coram officiali curiae Parisiensis, Johannes de Domibus, miles, quasdam domos, sitas Parisius,
Alphonso, comiti Pictaviae et Tolosae donatione inter vivos concedit. ( Hoc instrumentum üsdem poene
verbis constat, mutatis mutandis, atque Johannis de Domibus litteroe, jamjam insertoe, n°4106.) -
"Quod autem audivimus hoc testamur, salvo jure cujuscumque. In cujus rei testimonium, ad petitionem
predictorum Johannis et Aalipdis, presentes litteras sigillo curie Parisiensis fecimus sigillari. - Datum et
actum anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo quarto, mense junio."

259
Archives nationales (France)

Scellé en cire verte, sur double queue, du sceau de l'officialité de Paris, décrit dans l' Inventaire sous le
n°7002.

J//304
Toulouse, II, n°79
J//312
Toulouse, VI, n°55
4108 - Vincennes. 1254. Juin
Copies authentiques
Alphonsus, comes Pictavensis et Tolosanus, notum facit se, "in recompensationem domorum... sitarum
in vico qui dicitur Otreriche," quas sibi Johannes de Domibus, miles, concessit, eidem militi et ejus
heredibus quinquaginta libras Turonensium, annui et perpetui redditus, contulisse, in festo S. Johannis
Baptistae percipiendas. - "In cujus rei testimonium, presentibus litteris sigillum nostrum duximus
apponendum. Actum apud Vicenas, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo quarto, mense
junio."
Voyez les numéros précédents. - La pièce cotée Toulouse, II, n° 79, est un vidimus scellé, délivré par le
roi Philippe le Bel, à Paris, le mercredi 24 novembre 1288. La pièce cotée Toulouse, VI, n°55, est un autre
vidimus, donné sous le sceau de l'officialité de l'archidiacre de Paris, le mardi 10 octobre 1279.

J//191
Poitou, I, n°116
4109 - Vincennes. 1254. Juin.
Original scellé
Alphonsus, comes Pictavensis, R. de Sancto Martino quindecim libras, annui redditus, concedit.
Alfonsus, filius regis Francie, comes Pictavie et Tholose, universis presentes litteras inspecturis, salutem.
Noveritis quod nos dilecto et fideli nostro, Remondo de Sancto Martino, dedimus quindecim libras
Pictavensium, annui redditus, in cofris nostris percipiendas ab ipso et heredibus suis, ex uxore sua
legittima procreatis seu procreandis, in hunc modum, videlicet : medietatem in octabis Omnium
Sanctorum, et aliam medietatem in octabis Ascensionis Domini, quousque predictas quindecim libras
eidem in terram nostram Pictavensem, ubi nobis placuerit, duxerimus assidendas. Dictus vero
Remondus nobis fecit homagium ligium de predictis quindecim libris, annui redditus, et similiter
heredes sui nobis et nostris heredibus homagium facere tenebuntur. Quod ut ratum et firmum
permaneat, presentes litteras sigilli nostri munimine duximus roborandas. - Actum apud Vicenas, anno
Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo quarto, mense junii.
Scellé en cire blanche, sur cordelettes de fil, du sceau d'Alphonse, comte de Poitiers et de Toulouse. (
Inventaire, n°1078.)

J//428
Albigeois, n°1.
4110 - [1254. Juin.]
Minute
Forma quarumdam litterarum, a domino Papa impetrandarum, contra hœreticos.
Innocencius, episcopus, dilecto filio priori Fratrum ordinis Predicatorum Parisiensium, salutem et
apostolicam benedictionem. - Ad extirpandam pravitatem hereticam de regno Francie tanto sollicicius
intendere nos oportet, quanto per incrementum ejus gravius regnum ipsum inficitur et per ipsius
fraudem periculosius sinplicium anime capiuntur. Cum igitur heretice labis morbus, serpens paulatim ut
cancer, comitatus Pictavie et Tholose, nec non et alias terras dilecti filii nobilis viri, A(lfonsi), comitis
Pictavie et Tholose, dicatur graviter infecisse, nos, de circumspectione tua plenam in Domino fiduciam

260
Archives nationales (France)

obtinentes, discretioni tue per Apostolica Scripta mandamus quatinus super dicta pravitate in eisdem
comitatibus et terris, per te, vel per alios, quos ad hoc idoneos esse cognoveris, sine advocatorum strepitu
diligenter inquirens, contra illos, quos labe ipsa infectos esse inveneris, procedas ratione previa,
secundum scientiam a Deo tibi datam, credentes, receptatores, et fautores eorumdem puniens secundum
canonicas sanctiones. Si vero aliqui, heretica labe penitus abjurata, ad ecclesiasticam redire voluerint
unitatem, ipsis, juxta formam ecclesie, beneficium absolucionis inpendas, et injungas de bonorum
consilio quod injungi talibus consuevit. Verum, quum non solum tam ex occultacione dictorum et
nominum testium, quam eorum publicatione nimium manifesta, posset periculum multiplex tam rerum
quam corporum pluribus obvenire, ideo circa hoc per viam mediam incedentes, volumus quod ipsa
testium publicatio non sit omnino publica, nec penitus occultata, sed, vocatis a te bonis viris et discretis,
tam prelatis quam aliis pluribus, coram eis ipsa dicta et nomina testium publicentur. Concedimus tibi
nichilominus ut dictos prelatos et alios bonos viros dictorum locorum possis auctoritate Apostolica
comvocare, quocienscumque tibi fuerint neccessarii in dandis consiliis et sentenciis maxime proferendis.
Ne vero aliquid tibi desit ad predictum negocium prosequendum, in contradictores et rebelles
ecclesiasticam proferendi censuram tenore presencium, appellatione postposita, liberam tibi concedimus
facultatem, non obstante si aliquibus a Sede Apostolica est indultum quod interdici, suspendi non
possint per litteras Apostolicas, non facientes plenam de indulto hujusmodi mencionem. Predicatores
quoque questuarios, quorum interest caritativa tantum subsidia sinpliciter querere, ac indulgenciam, si
quam forsan habent, exponere, a predicationis officio, quod ad ipsos nullatenus pertinet, compescendi
sententia simili tibi nichilominus licenciam indulgemus. Adhuc, ut super premissis omnibus officium tibi
commissum liberius possis et efficacius exercere, omnibus, qui ad predicacionem tuam accesserint
singulis stacionibus, XL. dies, illis vero, qui ad expugnandum hereticorum fautores, receptatores et
deffensores eorum, in municionibus et castellis, vel alias, contra Ecclesiam rebellantes, tibi ex animo
auxilium, consilium prestiterint vel favorem, de Omnipotentis Dei misericordia et Beatorum Petri et
Pauli apostolorum auctoritate comfisi, tres annos de injuncta sibi penitencia misericorditer relaxamus ;
et, si qui ex eis in prosecutione hujusmodi negocii forte decesserint, eis omnium peccatorum, de quibus
corde contriti et ore comfessi fuerint, plenam veniam indulgemus. Prefati vero viri, quibus predicte
inquisicionis officium duxeris committendum, eamdem in omnibus supradictis, quam tibi damus,
habeant potestatem. - Ista litera duplicetur : una dirigatur priori Fratrum Predicatorum Parisiensium, et
alia ministro Francie ordinis Fratrum Minorum. - A tergo legitur : Hec est forma secundum quam debet
inpetrari littera Apostolica contra hereticos.
Ce projet de bulle, évidemment rédigé dans la chancellerie d'Alphonse de Poitiers, ne porte aucune date ;
mais il est nécessairement antérieur à la mort d'Innocent IV (7 décembre) ; nous l'avons placé vers la fin
de juin 1254, pour le rapprocher des bulles suivantes, relatives aux poursuites contre les hérétiques. On y
retrouve les mêmes prescriptions, sinon les mêmes termes, et elles sont adressées, comme le demandait
Alphonse, aux Frères Prêcheurs et aux-Frères Mineurs de Paris. - Voyez dans l' Inventaire du Musée des
Archives de l'Empire, n°257, l'opinion de M. E. Boutaric sur ce document. - Nous donnons ci-dessous le
fac-simile d'un dessin tracé au dos de l'acte.

J//431
Bulles contre les hérétiques, n°27.
4111 - Anagni. (1254.) 11 juillet.
Original scellé
Litterœ Innocentii papœ IV, quibus priorem Fratrum Prœdicatorum Parisiensium, in comitatibus
Pictaviœ et Tolosœ inquisitorem, hortatur ut pro dictorum hœreticorum exscidio viriliter agat.
Innocentius, episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio.. ( sic), priori fratrum Predicatorum
Parisiensium, inquisitori heretice pravitatis in comitatibus Pictavie ac Tholose, nec non et aliis terris
dilecti filii nobilis viri, A(lfonsi), comitis Pictavensis et Tholosani, a Sede Apostolica deputato, salutem et

261
Archives nationales (France)

apostolicam benedictionem. Licet ex omnibus mundi partibus, que nomine Christiano censentur,
teneamur ex officii nostri debito expurgare letiferam pestem heretice pravitatis, in comitatibus tamen
Pictavie ac Tholose, nec non et in aliis terris dilecti filii nobilis viri, A(lfonsi), comitis Pictavie et Tholose,
imminet nobis hec sollicitudo propensius, ubi eandem pestem, propter malitiam temporis, que in
detrimentum fidei catholice perversos mores peperit, persensimus habundantius succrevisse. Cum igitur,
ad inquisitionis officium contra hereticos in eisdem comitatibus et terris exequendum, sis auctoritate
nostra per consilium deliberationis provide constitutus, discretionem tuam monemus, rogamus et
hortamur attente, per Apostolica tibi Scripta in remissionem peccaminum injungentes quatinus, in
caritate Dei, hominum timore postposito, virtutem Spiritus ex alto induens, predictum officium ubique
infra designatos tibi limites, prout negotii utilitas suadebit, sub spe mercedis eterne sic efficaciter
prosequi studeas, ut per sollicitudinis tue prudentiam de predictis comitatibus et terris radix iniquitatis
heretice succidatur, et vinea Domini, exterminatis vulpeculis que perversis moribus demoliuntur
eandem, fructus afferat catholice puritatis. Si quos autem de pravitate predicta culpabiles inveneris vel
infectos seu etiam infamatos, contra ipsos, nisi examinati absolute velint mandatis Ecclesie obedire, nec
non et receptatores, defensores et fautores eorum, juxta sanctiones canonicas, auctoritate Apostolica,
hominis metu divino timori postposito, sine strepitu advocatorum procedas, invocato ad hoc contra eos,
si opus fuerit, auxilio brachii secularis, contradictores per censuram ecclesiasticam, appellatione
postposita, compescendo. Si vero aliqui ex eis, heretica labe penitus abjurata, redire voluerint ad
ecclesiasticam unitatem, eis juxta formam ecclesie beneficium absolutionis impendens, injungas eisdem
quod injungi talibus consuevit, proviso sollerter ne simulata conversione redeant fraudulenter, et te,
immo potius se ipsos fallentes, sub agni specie gerant lupum. Ut autem commissi tibi officii debitum
liberius exequaris, committendi citationes, testium examinationes, cum de predicto crimine ac ipsius
circumstantiis duxeris inquirendum, et sententiarum denuntiationes quas in quoslibet hac de causa
tuleris, plenam tibi concedimus facultatem, non obstante si religiosis quibuslibet, quod causarum vel
negotiorum commissiones minime teneantur suscipere, quodque excommunicari vel interdici aut
suspendi nequeant a Sede Apostolica, sit indultum. Sed quia in tam gravi crimine cum multa oportet
cautela procedi, ut in reos sine ullo proferatur errore dure ac digne severitas ultionis, volumus et
mandamus ut tu, vel quos ad hoc duxeris deputandos, in examinatione testium quos recipi super crimine
predicto ipsumque contingentibus oportuerit, adhibeas tibi duas religiosas et discretas personas, sub
quarum presentia per viros idoneos fideliter eorum testium deposita conscribantur. Ceterum cum aliqui
fuerint judicandi heretici, vel incarcerationis pena perpetue alicui pro hujusmodi crimine infligenda, ad
id de diocesanorum, vel vicariorum suorum, si ipsi, diocesanis absentibus, presentes fuerint, consilio
procedere non omittas, ut in tante animadversionis judicio non postponenda pontificum auctoritas
intercedat. Quod si forte, quod non credimus, aliqui cujuscumque conditionis huic negotio contra
hereticos per te, vel alios, prout per litteras nostras nuper disposuimus, exequendo se opponere seu illud
presumpserint aliquatenus impedire, ut non possit procedi libere in eodem, immo nisi requisiti illud
foverint et juxta officium et posse suum singuli juverint studiose, contra eos, tanquam contra
hereticorum fautores et defensores, secundum sanctiones canonicas, eadem intrepide fretus auctoritate
procedas. Nos enim nichilominus, ad comprimendam tam superbam et pernitiosam audaciam et
omnimode confundendam, in illos gladium ecclesiastice potestatis acriter extendemus, et reges et
principes aliosque Christi fideles, sive pro Terre Sancte succursu sive alias pro Christi servitio crucis
caractere insignitos, nec non et ceteros catholicos invocabimus contra eos, ut celum et terra adversus
detestabilem temeritatem ipsorum pariter moveantur. Verum, ut predicta possis utilius et liberius
exercere, tibi largiendi viginti vel quadraginta dierum indulgentiam, quotiens oportunum videris,
omnibus vere penitentibus et confessis, qui ad tuam convocationem propter hoc faciendam accesserint,
plenam tenore presentium concedimus facultatem. Illis vero, qui ad impugnandum hereticos, fautores, et
receptatores, ac defensores eorum, tibi ex animo auxilium, consilium prestiterint vel favorem, de
Omnipotentis Dei misericordia et Beatorum Petri et Pauli, apostolorum ejus, auctoritate confisi, tres

262
Archives nationales (France)

annos de injuncta sibi penitentia relaxamus ; et, si qui ex hiis in prosecutione hujusmodi negotii forte
decesserint, eis peccatorum omnium, de quibus corde contriti ac ore confessi fuerint, plenam veniam
indulgemus. Compescendi quoque, monitione premissa, per censuram ecclesiasticam, appellatione
postposita, predicatores questuarios a predicationis officio, quod ad ipsos nullatenus pertinet quorum
interest tantum caritativa subsidia simpliciter petere, ac indulgentiam, si quam forte habeant, exponere,
liberam tibi tribuimus facultatem. - Datum Anagnie, v. idus julii, pontificatus nostri anno duodecimo.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre. ( Inventaire, n°6048.) - Les mots : Prout per litteras nostras
nuper disposuimus ont été exponctués, et supplées par la phrase suivante, écrite sur le repli de l'acte :
Prout felicis recordationis I(nnocentius) papa, predecessor noster, per suas litteras disposuit. Cette
correction n'existe pas dans la bulle du 21 juillet, adressée aux Frères Mineurs. (Voy. le n°4113.)

J//431
Bulles contre les hérétiques, n°29.
4112 - Anagni. (1254.) 13 juillet.
Original scellé
Litterœ Innocentii papœ IV, ad priorem Fratrum Prœdicatorum Parisiensium directœ, de juris
exsecutione contra hœreticos in terris comitis Pictavie et Tolosœ.
Innocentius, episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio, .. ( sic), priori Fratrum Predicatorum
Parisiensium, salutem et apostolicam benedictionem. Ut commissum tibi inquisitionis officium contra
pravitatem hereticam in comitatibus Pictavie ac Tholose, nec non et aliis terris dilecti filii nobilis viri,
A(lfonsi), comitis Pictavensis et Tholosani, efficacius et liberius exequaris, interpretandi vel declarandi,
una cum diocesanis locorum, in quibus idem tibi officium est commissum, vel ipsorum vicariis, cum
diocesanos abesse contigerit, statuta contra hereticos, credentes, receptatores, fautores et defensores
ipsorum edita, quotiens in eis apparuerit aliquid ambiguum vel obscurum, nec non et eosdem hereticos,
credentes, receptatores, fautores et defensores, eorumque filios et nepotes, dignitatibus, personatibus, et
honoribus quibuscumque ac beneficiis ecclesiasticis et publicis officiis, illos etiam qui hereticorum, vel
aliorum predictorum interventu vel gratia talia sunt adepti vel in posterum assequentur, eisdem
privandi, de diocesanorum, vel, eis absentibus, vicariorum suorum consilio, liberam tibi tenore
presentium concedimus potestatem. Sane si accusatoribus, aut testibus, quos a te, vel aliis vice tua, super
crimine hereseos recipi contigerit, ex publicatione nominum eorumdem videris periculum imminere,
eorumdem nomina non publice sed secreto coram aliquibus personis providis et honestis, religiosis et
aliis, ad hoc vocatis, de quarum consilio ad sententiam vel condempnationem procedi volumus,
exprimantur, et sic ad cognitionem judicis instruendam eorumdem testium depositionibus plena fides et
auctoritas habeatur. - Datum Anagnie, III. idus julii, pontificatus nostri anno duodecimo.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre. ( Inventaire, n° 6048.)

J//431
Bulles contre les hérétiques, n°28.
4113 - Anagni. (1254.) 21 juillet.
Original scellé
Litteræ Innocentii papæ IV ministro ordinis Fratrum Minorum in Francia, "inquisitori heretice pravitatis
in comitatibus Pictavie ac Tholose, nec non et aliis terris ... nobilis viri A(lfonsi), comitis Pictavensis et
Tholosani," de dicta pravitate a præfatis terris radicitus exstirpanda. - "Datum Anagnie, XII. kalendas
augusti, pontificatus nostri anno duodecimo."
Scellé en plomb sur cordelettes de chanvre. ( Inventaire, n° 6048.) - Cette bulle est conçue exactement
dans les mêmes termes que celle du 11 juillet, adressée au prieur des Frères Prêcheurs. (Voy. le n° 4111.)

263
Archives nationales (France)

J//156
Saint-Denis en France, n°3.
4114 - 1254. Juillet.
Minute
Guido, dominus de Laval, ratam habet permutationem quamdam, inter Robertum cognomine Fabrum
de Stains, hominem suum ligium, et monachos Sancti Dionysii in Francia factam.
Ego Guido, miles, dominus de Laval, notum facio omnibus, tam presentibus quam futuris, quod, cum
Robertus dictus Faber de Seteins haberet et possideret apud Sanctum Dyonisium in locis inferius
annotatis tales censivas : videlicet, ab Andrea de Ruella undecim denarios et pictavinam pro terra de
Ruella ; ab Aurico de Villaribus undecim denarios et pictavinam super terra de Fonte ; ab Andrea Morin
novem denarios et pictavinam super terra de Villaribus ; ab Adam de Hauberto Villari duos solidos super
terra que sita est ante monasterium de Hauberto Villari ; de Bartholomeo dicto Milite viginti denarios
pro terra de Praeles ; de Baldoino de Hospicio quinque denarios pro quadam pecia terre juxta Formosein
; de Christoforo Coquerel quatuor denarios pro terra super Puteum ; de domino Symone de Trembleio,
milite, tres solidos et tres denarios pro terra de Bivio ; de Dyonisio de Altisiodoro viginti denarios et
obolum pro terra de Praeles ; de domicella Odelina septem denarios pro terra juxta Roillon ; de Domo
Dei viginti unum denarios pro terra de Sarquiz ; de domino Symone de Malo Leone novem denarios de
cameris prope Portam Novam ; de filiabus Johannis de Trembleio tres solidos pro terra de la Flasche ; de
familia Johannis Heroart decem et octo denarios pro terra de Praeles ; duodecim denarios de familia
Guillermi de Hauberto Villari ; de familia Johannis de Solio, militis, quindecim denarios pro terra du
Troet ; de Genovefa la Chauvine viginti duos denarios et obolum pro terra du Quarrefour ; tres denarios
de Henrico Augeri ; de Johanne Huberti duos solidos pro terra de Sancto Quintino ; de Johanna, filia
Lamberti Viarii, duos denarios et obolum pro terra de Champvoiseus ; de magistro Henrico Surdo unum
obolum de Folia Gauberti ; de Martino dicto Milite duodecim denarios de terra de Praeles ; de magistro
Henrico de Ponte septem denarios pro terra super Roillon ; de Nicholao de Rigonel tres denarios et
obolum de Champvoiseus ; de Nicholao de Besonz duodecim denarios de terra de Praeles ; de Odone
dicto Flandrin decem denarios de Poncellis ; de Odelina la Peurele quatuor denarios de terra de Puteo et
novem denarios et pictavinam de terra de Villaribus ; de Petro de Hospicio sex denarios de terra super
Roillon ; de Radulpho de Andegavis viginti quinque denarios de terra de Praeles ; de Terrico Doinart
unum denarium de quarellis de Ponte Petri ; de Thoma Engenoil viginti septem denarios de terra juxta
Sanctum Quintinum ; que quidem omnia teneret in feodum idem Robertus et pro quibus ipse erat meus
homo ligius ; quas predictas censivas asseruit idem Robertus se permutasse et dedisse in escambium
viris religiosis,... ( sic), abbati Sancti Dyonisii in Francia, et conventui ejusdem loci, pro quibusdam
censivis et rebus aliis, quas ipsi religiosi habebant apud Seteins ; que omnia in suis litteris patentibus,
quas promiserunt se daturos dicto Roberto, specificabunt et nominabunt et pro quibus idem Robertus
deveniet ad homagium meum et tenebit in feodum eo modo quo antea prenominata tenebat ; quam
permutationem sive escambium volo, concedo et laudo, promittens bona fide et obligans me, heredes et
successores meos, quod contra premissa vel aliquod premissorum per me vel per alium non veniam in
futurum. Et quod ut ratum et firmum in futurum permaneat, presentes litteras sigilli mei munimine
roboravi. - Datum anno Domini millesimo duccentesimo quinquagesimo quarto, mense julio.
Voy. Du Chesne, Histoire de la maison de Montmorency, Preuves, p. 385.

J//373
Courpalay, n°1.
4115 - 1254. Juillet.
Original scellé
Litterœ capituli Beatœ Mariœ Magdalenœ de Corpaleio super decima de Champroure.

264
Archives nationales (France)

Omnibus presentes litteras inspecturis, capitulum Beate Marie Magdalene de Corpaleio, salutem in
Domino. Notum facimus quod nos promittimus et ad hoc nos obligamus, quod, si aliquis nobis, super
decima de Champroure, quam Margareta, relicta defuncti Johannis dicti Hure, militis, vendidit nobis,
injuriam nobis fecerit, nos ad aliquam justiciam secularem non deferemus de dicta injuria querimoniam,
preterquam in curia nobilis viri, Anselli de Gallande, vel heredum suorum, nisi ipse, vel heredes sui,
deficerent de injuriatoribus super dicta decima in justicia nobis exibenda. Propter defectum vero dicti
Anselli, vel heredum ejus, poterimus ad quamcumque secularem justiciam, si voluerimus, clamorem
deferre super hoc, et habere recursum. In curia tamen ecclesiastica, sive dictus Ansellus vel heredes ejus
nobis defecerint, sive non defecerint, antequam etiam ad ipsos querimoniam detulerimus ; poterimus
conqueri, sive archiepiscopo, sive episcopo, vel officialibus eorum, vel auctoritati domini Pape. - In cujus
rei testimonium, sigillum nostrum presentibus litteris dignum duximus apponendum. - Datum anno
Domini M° CC° quinquagesimo quarto, mense julio.
Traces de sceau pendant sur double queue ; le sceau du chapitre de Sainte-Madeleine de Courpalay n'a
pas été retrouvé.

J//346
Régale, I, n°37.
4116 - 1254. 22 août.
Original scellé
Litterœ Petri, Petragoricensis episcopi, de regalibus Geraldo de Albussone, abbati Sarlatensi electo,
restituendis.
Serenissimo domino Ludovico, Dei gracia regi Francorum illustri, P(etrus), ejusdem miseratione
Petragoricensis episcopus, salutem in eo qui dat salutem regibus. Cum frater Geraldus de Albussone sit
electus canonice in abbatem monasterii Sarlatensis, et electio ipsius sit per nos, de prudentium virorum
consilio, confirmata, ut pote de persona ydonea celebrata, serenitatem regiam humiliter requirimus et
rogamus quatinus dictum Geraldum, electum confirmatum, paratum vobis fidelitatem facere et servare,
benigne recipiatis, et ei de temporalibus, que sunt de feodo vestro, faciatis, si placet, liberaliter
responderi ; magistrum Radulphum de Albussone, virum venerabilem, litteratum, providum et
discretum, socium domini legati, fratrem ipsius electi, super hiis et aliis, que vobis de statu terre nostre
dixerit, graciose, si vobis placuerit, audientes ; et si aliqua ab Helia, quondam electo Sarlatensi, vel pro
eo, vobis sugjesta fuerint, aliquathenus non credatis, cum idem Helias, culpis suis exigentibus, de
consilio domini legati, per nos sententialiter sit amotus, presertim cum per octo annos monasterium
Sarlatense tenuerit occupatum, nec promoveri voluerit in presbyterum, vel abbatem. - Datum XI.
kalendas septembris, anno Domini M° CC° L mo quarto.
Fragment de sceau en cire vierge, pendant sur simple queue.
Le sceau de Pierre de Saint-Astier, évèque de Périgueux, est décrit dans l' Inventaire sous le n° 6812. -
Voyez le Gallia Christiana, t. II, col. 1510. D.

J//346
Régale, I, n°38.
4117 - Sarlat. 1254. 25 août.
Original scellé
Litterœ conventus Sarlatensis quibus rogat ut regalia Geraldo de Albussone, abbati suo, novissime
electo, assignentur.
Domino Ludovico, Dei gratia illustrissimo regi Francorum, prior et conventus monasterii Sarlatensis,
Petragoricensis dyocesis, se ipsos et orationes. Cum Helias, quondam electus monasterii nostri, per
venerabilem patrem, Petragoricensem episcopum, auctoritate domini legati, ab amministratione
monasterii Sarlatensis sententialiter sit amotus, et per electionem canonicam, discretum et religiosum

265
Archives nationales (France)

fratrem nostrum, G(eraldum) de Albussone, nobis elegerimus in abbatem, cujus electionem predictus
Petragoricensis episcopus canonice approbavit, et eundem electum, servato juris ordine, confirmavit,
dominationem vestram humiliter duximus exorandam, quatinus, fidelitate debita ab eo recepta,
regualiam ei assignari libere faciatis, scientes pro certo quod, nisi celeriter preces nostras vobis exaudire
placuerit, adeo bona nostri monasterii consumuntur, quod conventus non habebit quid comedat isto
anno. Piam ergo petitionem pius dominus exaudiat, ita quod sibi sit meritorium apud Deum. - Datum
apud Sarlatum, anno Domini M° CC° quinquagesimo quarto, in crastino Beati Bartolomei apostoli.
Scellé en cire vierge, sur simple queue, du sceau de l'abbaye de Sarlat, diocèse de Périgueux, décrit dans l'
Inventaire sous le n° 8405. - Voyez le numéro précédent.

J//197
Champagne, V, n°79.
4118 - Nogent-sur-Seine. 1254. Vendredi 28 août.
Original scellé
Gui de Milly, chevalier, reconnaît n'avoir qu'un droit viager sur la chasse de la forêt de Ris.
Gie, Guiz de Milli, chevaliers, fais savoir à touz çaus qui ces letres verront et orront, que ge an la chace de
la forest de Rie ne recleins ni reclameré nul droit par heritage, ni feré reclamer par nul autre, fors que tan
seulemant à ma vie, et pour ce que nul autre de par moi n'i puisse rien reclamer de par moi après mon
décès, ge sceillai ces presantes letres de mon sael pandant. - Ce fu fait à Nogent seur Seigne, lo vanredi
premier après la Seint Bertremieu, an l'an de grace mil et deus cenz et cinquante et quatre, ou mois
d'aoust.
Scellé en cire blanche, sur double queue, du sceau de Gui de Milly, chevalier. ( Inventaire, n° 2843.)

J//338
Le Puy, n°4/1.
4119 - Le Puy. 1254. Août.
Original scellé
Bernardus de Ventedoro, Aniciensis episcopus electus, et capitulum Aniciense in arbitrium Philippi,
archiepiscopi Bituricensis, compromittunt de quœstione regalium inter seipsos et dominum regem
dijudicanda.
Universis presentes litteras inspecturis, B(ernardus), miseracione divina Aniciensis electus, Guido,
decanus, et capitulum ejusdem loci, salutem in Domino Jhesu Christo. Ad noticiam omnium volumus
pervenire, quod nos recognoscimus illustrissimum dominum Ludovicum, Francorum regem, et ejus
predecessores, esse et fuisse in possessione et sazina regalium Aniciensis ecclesie, existencium in civitate
Aniciensi et pertinenciis ejusdem, sede Aniciensi vacante. Super eo autem quod ab ipso domino rege
petebantur regalia in aliis ad episcopatum Aniciensem pertinentibus, que sunt extra civitatem predictam,
dictis electo et capitulo in contrarium. asserentibus ipsum dominum regem in eisdem nonquam aliquid
percepisse, racione regalium, nec predecessores ipsius, tandem dictus dominus rex, et nos electus,
decanus et capitulum supradicti, assensu mutuo conpromisimus in venerabilem patrem Ph(ilippum),
Bituricensem archiepiscopum, ut ipse super hiis, de quibus agitur questio, inquisita plenius veritate,
faciat et ordinet quod viderit ordinandum ; et nos quicquid idem dominus archiepiscopus egerit vel
ordinaverit de premissis, promittimus nos firmiter servaturos. In cujus rei testimonium, sigilla nostra
presentibus duximus apponenda. - Datum Anicii, mense augusti, anno Domini millesimo ducentesimo
quinquagesimo quarto.
Deux sceaux pendants sur double queue ; le premier, en cire verte, est celui de Bernard de Ventadour,
évèque du Puy ; le second, en cire vierge, est celui du chapitre de Notre-Dame du Puy ; Inventaire, n os
6822 et 7285. - Voyez le Nain de Tillemont, Vie de Saint Louis, t. IV, p. 126 et suiv., le Gallia Christiana, t.
II, col. 715, note c, D. Vaissète, t. III, p. 481, et ci-dessus le n° 4102.

266
Archives nationales (France)

J//330
Toulouse, XXI, n°31.
4120 - 1254. 13 septembre.
Copie authentique
Instrumentum quo notum fit quod "Ramundus Bernardus, sartor, et Arnaldus Guillelmus de Poncia,
spondarii Petri Bernardi, sartoris, fratris quondam ipsius Ramundi Bernardi, " ab Aimerico Fortanerio
pretium venditionis acceperunt, pro sexta parte cujusdam molendini inter dictos Aimericum et Petrum
olim initæ ( Vide supra, n°4104). - "Hoc fuit factum XIII. die introitus mensis setembris, regnante
Lodoico, rege Francorum, Alfonso, Tholosano comite, Ramundo episcopo, anno ab incarnatione Domini
M° CC° L° quarto." - " Hujus rei sunt testes : Guillelmus de Rayna, notarius, et Arnaldus de Quimballo, et
Guillelmus Vitulus, qui cartam istam scripsit."
Copie délivrée au mois d'avril 1277 par Raimond Bonet, notaire à Toulouse.

J//473
Quittances, I, n°12.
4121 - Saint-Jean d'Acre. 1254. 16 septembre.
Original scellé
Odo, Tusculanus episcopus, notum facit Ludovicum regem a Guidone Picta Petra de omnibus servitiis,
quœ dicto regi fecerat, penitus absolutum fuisse.
Odo, miseratione divina Tusculanus episcopus, Apostolice Sedis legatus, universis presentes litteras
inspecturis, salutem in Domino sempiternam. Noverit universitas vestra quod Guido Picta Petra,
Januensis, in nostra presencia constitutus, quitavit illustrem regem Francie de omnibus serviciis, que
fecit dicto regi, et de omnibus mutuis et expensis, quas fecerat pro eodem, et juravit super sacrosancta
Dei Evangelia, in manibus nostris, quod, occasione rerum predictarum vel alicujus earumdem, pro
quibus habuit in recompensationem quadringentos bisantios sarracenicos, nec per se nec per alium petet
vel peti faciet a rege antedicto, renuncians omni actioni et juri, si quid sibi competit vel competere potest,
contra dictum regem, occasione rerum predictarum, vel quacumque alia ratione, sive causa. In cujus rei
testimonium, sigillum nostrum duximus presentibus litteris apponendum. - Datum in Accon, anno
Domini M° CC° LIIII° XVI°, kalendas octobris.
Scellé en cire rouge sur double queue ; le sceau d'Eude, évêque de Tusculuin, est décrit dans l' Inventaire
sous le n°6142. - Voy. G. Servois, Bibliothèque de l'Ecole des Chartes, t. IV, 4 e sér., p. 284.

J//442
Croisades, I, n°6.
4122 - 1254. Septembre.
Original scellé
Litterœ Philippi, Beati Hilarii Pictavensis thesaurarii, quibus Assoni, capellano capellanie regis, in
Laudunensi diœcesi partes suas suscipiendas committit, de indulgentiis comiti Pictavensi a Summo
Pontifice concessis.
Philippus, ecclesie Beati Hylarii Pictavensis thesaurarius, executor in negotio indulgentiarum, illustri
viro,.. ( sic), comiti Pictavensi et Tholosano, concessarum, a Summo Pontifice deputatus, viro venerabili
et discreto domino, Assoni, capellano perpetuo capellanie domini regis in Lauduno ; salutem in Domino.
Noveritis nos litteras domini Pape, inferius subscriptas, non cancellatas, non abolitas, nec in aliqua parte
sui viciatas, sub forma que sequitur recepisse. - Innocentius, etc. ( Sequitur forma litterarum quas supra
videsis, n°4047.) Item : Innocentius, etc. ( Vide supra, n°4042.) - Cum igitur in executione mandati
hujusmodi non possimus personaliter interesse, aliis negociis prepediti, ad ea, que in dictis mandatis
nobis exequenda mandantur, cum nobis potestas data sit per nos seu per alios mandatum hujusmodi

267
Archives nationales (France)

exequendi, prout in mandatis Apostolicis continetur, vobis in civitate et dyocesi Laudunensibus


committimus vices nostras, quousque eas duxerimus revocandas. Commissionem vero, quam fecimus
magistro Gaufrido de Pontibus, canonico Laudunensi, super premissis, totaliter revocamus, transcripta
etiam litterarum domini Pape commissioni presenti inseri facientes, quia periculosum esset originalia
ipsa defferri in tot locis et civitatibus, in quibus expedit ipsa negocia agitari ; dantes vobis specialiter in
mandatis et plenariam potestatem citandi Parisius, coram substitutis a nobis, illos, quos contradictores
inveneritis et rebelles in exequendis mandatis, que ipsis duxeritis injungenda, occasione exhibitionis
originalium rescriptorum Apostolicorum non facte eisdem a vobis, ad diem et locum, et dies et loca, que
videritis expedire, non intendentes ratione citationis, si quam vel quas feceritis ratione predicta,
sententiam, si quam tuleritis in contradictores hujusmodi vel rebelles, seu commissionem vobis factam
in aliquo suspendere vel etiam revocare. Nomina autem citatorum et dies, ad quos ipsos citandos
duxeritis, nobis per vestras patentes litteras significare curetis. - Datum anno Domini M° CC° L mo
quarto, mense septembri.
Traces de sceau sur double queue ; le sceau de Philippe, trésorier de Saint-Hilaire de Poitiers, n'existe
pas aux Archives.

J//307
Toulouse, IV, n°14.
4123 - Vincennes. 1254. Mardi 6 octobre.
Original scellé
Litterœ Ricardi, abbatis Grandis Silvœ, quibus, pro quindecim libris, annui redditus, sibi ab Alphonso,
comite Pictavie et Tolosœ, concessis, ab omni petitione erga dictum comitem desistit.
Noverint universi, presentes litteras inspecturi, quod, cum nos, frater R(icardus), dictus abbas Grandis
Silve, et conventus ejusdem loci, Tolosane diocesis, ordinis Cisterciensis, peteremus ab illustri domino
Alfonso, Dei gratia comite Pictavie et Tholose, centum marchas, quas nobis legaverat dominus
R(aimundus) bone memorie, quondam comes Tholose, in testamento suo, et mille solidos
Tholosanorum, quos nobis debebat idem R(aimundus) ex causa mutui, et mille marchas pro dampnis
nobis illatis tempore guerrarum, et ipse dominus A(lfonsus), comes predictus, pietate motus, nobis
assignaverit pro omnibus supradictis quindecim libras Turonensium, annui redditus, super salinum
suum de Tholosa, nos, predicti abbas et conventus, dictum dominum A(lfonsum) comitem, et ejus
successores et heredes, ab omnibus predictis, que ab eo petebamus et petere possemus usque ad
presentem diem, absolvimus penitus et quittamus, et super omnibus querelis aliis et actionibus, quas
habebamus et habere poteramus contra eum usque ad tempus et diem confectionis presentium
litterarum. In cujus rei testimonium, presentes litteras sigilli nostri munimine duximus roborandas. -
Acctum ( sic) apud Vicennas, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo quarto, die martis
ante festum Beati Dyonisii.
Sceau de Richard, abbé de Grandselve, diocèse de Toulouse, cire vierge, double queue. - Petit sceau
ogival, non décrit dans l' Inventaire : l'abbé est vu de face, tenant la crosse ; la légende, en partie détruite,
ne présente plus que les mots : GRANDIS SILVE.

J//310
Toulouse, V, n°33.
4124 - Vincennes. 1254. Mardi 6 octobre.
Original scellé
Egidius, abbas Bellae Perticæ, et conventus ejusdem loci, Tolosanæ diœcesis, ordinis Cisterciensis,
notum faciunt, dominum suum, Alphonsum, comitem Pictaviae et Tolosae, de pecunia et terris, quas ab
eo repetere potuissent, a se absolutum fuisse, pro decem libris Turonensium, annui redditus, quas dicto
monasterio "super salinum suum de Tholosa" assignavit. - "Actum apud Vicenas, anno Domini millesimo

268
Archives nationales (France)

ducentesimo quinquagesimo quarto, die martis ante festum Beati Dyonisii."


Scellé en cire vierge, sur double queue, du sceau de Gilles, abbé de Belleperche, diocèse de Toulouse ;
Inventaire, n°8530. - Cette charte, rédigée le même jour que la précédente et sur un sujet analogue, est
conçue à peu près dans les mêmes termes.

J//328
Toulouse, XIX, n°1.24.
4125 - 1254. 6 octobre.
Copie ancienne
Instrumentum quo "Johannes de Genebrio debet et convenit reddere et persolvere Johanni Dominico,
notario, et ejus ordinio, CX. solidos bonorum Turonensium Turonis, quando illos recuperare voluerit in
Tholosa." - " Actum fuit hoc et ita positum VI. die introitus octobris, regnante Lodoico, Francorum rege,
Alfonso, Tholosano comite, et R(aimundo) episcopo, anno M°. CC°. L°. IIII°. incarnacionis Domini.
Hujus rei sunt testes : Petrus R., major, etc...., et Matheus de Binheco, notarius publicus juratus noticia
capituli Tholose, qui hanc cartam scripsit."
Extrait du rouleau intitulé : Transcripta instrumentorum magistri Johannis Dominici super facto Gimilli
.

J//311
Toulouse, V, n°71.
4126 - 1254. 1 er novembre.
Original scellé
Litterœ a Raimundo Gaucelmi, domino Lunelli, datœ de juribus communitatis Pontis Sorgiœ.
Noverint universi et singuli quod, anno Dominice incarnacionis millesimo CC°. LIIII., kalendis
novembris, nos, R(aimundus) Gaucelmi, dominus Lunelli, sub debito fidelitatis, quam domino nostro,
comiti Pictavie et Tholose, fecimus, testificamur et dicimus, sub presencium testimonio literarum, quod
tempore, quo pro dicto domino nostro comite, cujus tunc tenebamus senescalliam in partibus Venaissini,
recepimus Pontem Sorgie, habuimus cum universitate tam militum quam proborum hominum dicti loci,
et specialiter cum matre Guillelmi Augerii et Ysnardi Augerii, et cum ipso Ysnardo Augerio, presentibus,
convenciones hujusmodi : videlicet quod dicta universitas et singuli de ea debuerint et tenere et habere,
pacifice et quiete, omnia bona et jura que habebant in tota jurisdictione et districtu dicti Pontis Sorgie,
sicut antea habere solebant ; et pro predictis habendis et tenendis nos promisimus eis fidum adjutorium,
nomine domini nostri,.. ( sic), comitis Pictavie et Tholose, et quod ipsos et omnia bona sua, in dicto
districtu et jurisdictione existencia, defenderemus ut homines et bona hominum Venaissini. - In cujus rei
testimonium, presentes literas sigillo nostro pendenti jussimus roborari.
Scellé en cire brune, sur simple queue, du sceau de Raimond Gaucelme, seigneur de Lunel ; Inventaire,
n° 2632. - Voyez D. Vaissète, Histoire de Languedoc, t. III, Preuves, col. 507.

J//346
Régale, I, n°40.
4127 - Saint-Vandrille.
Original scellé
1254. Lundi 2 novembre.
Litterœ quibus Odo, archiepiscopus Rothomagensis, petit ut regalia Gaufrido de Naitot, monasterii
Sancti Wandregisili abbati electo, concedantur.
Excellentissimo domino suo, Ludovico, Dei gratia regi Francorum illustri, ejus humilis et devotus frater,
Odo, permissione ejusdem Rothomagensis Ecclesie minister indignus, salutem eternam in Domino
Jhesu Christo, et ad regie majestatis beneplacita se paratum. Cum nos electionem in monasterio Sancti

269
Archives nationales (France)

Wandrigisilii, nostre dyocesis, canonice acconcorditer celebratam de viro religioso, provido et honesto,
fratre Gaufrido de Naitot, ejusdem monasterii monacho, sollempniter confirmaverimus, majestatem
regiam imploramus quatinus eidem regalia predicti monasterii concedere et restituere velitis, vos eidem
electo ita benignum et propicium exhibentes, quod vobis sit meritorium apud Deum. Bene et diu valeat
regia celsitudo in Domino Jhesu Christo, qui eam conservet Ecclesie sue Sancte per tempora longiora. -
Datum apud Sanctum Wandrigisilium, feria secunda post festum Omnium Sanctorum, anno Domini M°
CC° quinquagesimo quarto.
Fragment de sceau en cire jaune, sur simple queue ; le sceau d'Eude Rigaud, archevêque de Rouen, est
décrit dans l' Inventaire sous les n os 6370 et 6371. - Voy. le Journal des visites pastorales d'Eude Rigaud,
p. 191.

J//328
Toulouse, XIX, n°1. 25.
4128 - Toulouse. 1254. 8 novembre.
Copie ancienne
"Hugo de Arsicio, senescallus Tholose, Agennensis et Caturcensis," notum facit se " recepisse a Johanne
Dominici, nomine Johannis de Genebre, pro medietate, attingente dictum Johannem de Genebre,
persolutionis tercie partis ballivie Buzeti et Villemuri, que tercia pars debuit persolvi in festo Omnium
Sanctorum proxime preterito, C. XVI. libras, XVII. solidos, X. denarios Turonensium, de qua solucione
restant ad solvendum, pro dicta medietate tercie partis, XVII. libre, IX. solidi, I. denarius Turonensium. "
- " In cujus rei testimonio, presentes litteras sigilli nostri munimine fecimus roborari. Datum Tholose,
anno Domini M° CC° L° IIII, VI idus novembris."
Extrait du rouleau intitulé : Transcripta instrumentorum magistri Johannis Dominici super facto Gimilli
.

J//247
Bourgogne, I, n°37. 27.
4129 - 1254. Novembre.
Copie ancienne
Le duc de Bourgogne déclare que Hugue de Malimont, chevalier, a reconnu tenir soixante soudées de
terre du comte de Bourgogne.
Nos, Hugues, dux de Borgoigne, façons savoir à toz ces qui verront ces lectres, que Hugues de Malimont,
chevaliers, a reconeu devant nos que il a pris an fyé LX. sodées de terre de Huguon, conte de Borgoigne,
sus ces chanbres de Dijon, et sus la vigne qui est deriers les quex chambres ; et la quex vignes seent la
maison d'Oigne d'une part, et la maison au Paumier d'autre. Et, à la requeste dou devant dit Huguon,
chevalier, nos i avons mis nostre seal, an tesmoignaige de vérité. - Ce fu fait l'an de l'incarnacion Nostre
Seignor M. CC. L. quatre, ou mois de novanbre.
Au-dessous on lit : Collacio facta.

J//191
Poitou, I, n°115.
4130 - 1254. Mardi 8 décembre.
Original scellé
Litterœ Yolendis, comitissœ Marchiœ et Engolismœ, quibus trecentas libras, a comite Pictavensi sibi
debitas, accepisse profitetur.
Hyolendis, comitissa Marchie et Engolisme, omnibus presentes litteras inspecturis salutem et pacem.
Noverint universi quod nos habuimus et recepimus in peccunia numerata a domino Robberto Lerroelhie,
milite, senescallo Pictavensi, tres centum libras monete currentis, quas nobis debebat solvere in isto festo

270
Archives nationales (France)

Natalis Domini dominus comes Pictavensis, ratione nostri redditus, de qua solucione et recepcione nos
tenemus pro paccata. In cujus rei testimonium, presentes litteras eidem senescallo dedimus sigillo nostro
sigillatas. - Datum die martis post octabas Beati Andree apostoli, anno Domini M° CC° L mo quarto.
Traces de sceau sur simple queue ; le sceau de Yolande de Dreux, comtesse de la Marche et d'Angoulême,
est décrit dans l' Inventaire sous le n° 841. - Comp. E. Boutarie, Saint Louis et Alfonse de Poitiers, p. 164.

J//174
Blois, n°20
4131 - 1254. Vendredi 11 décembre.
Copie authentique
Conventions matrimoniales entre Jean de Châtillon, comte de Blois, et Alix, fille de Jean, comte de
Bretagne.
Je, Jehan de Chastellon, conte de Bloys e sire de Avesnes, faz assavoir à touz ceax qui cetes letres verront
e orront, que je otroi e ai fiancié à Jehan, duc de Breteigne, conte de Richemont, que je prendrai à fame
Aeliz, sa fille, si Sainte Église s'i assent, par les convenances qui sont entre moi e lui, e la ai douée de sis
mile livrées de terre à Tornois por toutes mes terres, c'est assavoir en la conté de Blois, en la mellor
forterece hors Blois, e ès apartenances de la conté de Bloys, au plus près de cele forterece. E des
conquestes que je e icele Aeliz, la fille d'icelui conte devant dit, aurions fetes, ele en aura la moitié sans
nul contredit, e se il avenoit, que ja n'aviegne, que ele morust sanz hoir, je sui tenuz à rendre à celui
conte, ou à ses hoirs, toute la terre, o toutes ses apartenances, que il m'auroit donée en mariage o sa fille
devant dite, quite e delivre, en la maniere que il la m'auroit balliée, e la moitié des conquestes que je e la
fille devant dite aurions fetes, tantost comme la devant dite fille seroit morte. E sui tenuz ensorquetout
de rendre à icelui conte, ou à ses hoirs, quinze mile livres de Tornois dedenz set anz ensivanz e
commençanz dès le decès de la fille devant dite, c'est assavoir deus mile livres chascun an, juque à sis anz
ensivanz, e au septieme an trois mile livres. E cetes convenances devant dites fetes e enterignées en la
maniere devisée par devant, icelui conte ne ses hoirs ne puent riens plus demander à moi ne à mes hoirs,
par la reson du mariage devant dit. E de touz les couz e les mises que l'en fera por procurer la
dispensation do mariage entre moi e la fille devant dite, je sui tenuz à paier la moitié, e le conte devant
dit l'autre moitié. E que ce soit ferme e estable, je fis seeler cez letres de mon seel. - E ce fu doné le
vendredi après la Saint Nicholas d'iver, l'an de grace mil e deus cenz e cinquante e quatre.
Inséré dans un vidimus de Philippe le Hardi donné à Paris le mercredi 26 juin 1280. - Voyez D.
Lobineau, Histoire de Bretagne , t. I er , p. 255.

J//198
Champagne, VI, n°97.
= n°98.
Original scellé
Copie
4132 - Saint-Denis. 1254. Décembre.
Louis IX fait connaître la renonciation de Jean, comte de Bretagne, et de Blanche, sa femme, au
royaume de Navarre.
Loois, par la grace de Deu, rois de France. Nos faisons à savoir à toz ceaus qui verront ces letres que, com
il eust contenz entre nostre amée et nostre feele M(arguerite), roine de Navarre, et Thi(baud), roi de
Navarre, son fil, d'une part, et nostre amé et nostre feel J(ehan), conte de Bretaigne, et B(lanche), la
contesse sa fame, d'autre, pour ocheison de la descendue que cil cuens leur demandoit pour raison de la
contesse sa fame, qui fu fille dou roi de Navarre, il en fu pacefié en tel maniere en nostre presence. C'est à
savoir que l'en asserra au devandit conte, à lui et à ses hoirs, trois mile livrées de rente chascun an, à
Provenisiens, en terres et en rentes, et sera faite ceste assise par deus chevalers que les parties hont mis à

271
Archives nationales (France)

ce faire, c'est à savoir par Guilleaume de Brion, qui i sera de par la devandite roine et lo roi de Navarre, et
Guilleaume Chevri, qui i sera ausint de par lo devandit conte de Bretaigne et la contesse sa fame. Et ont
juré cist dui chevaler qu'il feront ceste assise, à bone foi et loiaument, pour l'une partie et pour l'autre à
leur escient, si com l'en doit tel chouse faire et au moins de grevement qu'il porront de l'une partie et de
l'autre, ne non leiront pour amor, ne pour haigne, ne pour autre chouse ; et si cist dui chevaler ne se
pooent acorder, li descorz nos seroit raportez, et nos i metrions lo tierz pour eaus acorder, tel com nos
voudrions, et ce que li tierz en feroit seroit estable. Et si ont oustroié li devandiz cuens et la contesse sa
fame que il ce feisant se tendront à paé, ne que rien plus ne demanderont, pour chouse qui hait esté tant
qu'au jor d'ui, à la roine ne au roi de Navarre, ne à leur hoirs, por raison de ceste descendue, anceis leur
quitent tot lo droit qu'il avoent ou reaume de Navarre et en totes leur autres chouses hors de ceste assise,
sauves leaus eschoetes, se eles i avenoent, et, s'il avoent lettres ne nule autre chouse par qu'il peussent
riens demander à la roine ou au roi de Navarre, il les rendroent. Et ceste chouse ont juré à tenir en bone
foi la roine et li rois de Navarre, et li cuens de Bretaigne et la contesse sa fame, et ce meesmes doit
asseurer li devandiz rois de Navarre à toz jorz, et de ceste chouse donra la roine et li rois de Navarre ses
letres pendanz au conte et à la contesse sa fame ; et li cuens et sa fame donront ausint leur letres pendanz
de ceste chouse à la roine et au roi de Navarre, et de ceste chouse a fait homage li devandiz cuens à la
roine de Navarre, comme de bail, de l'oustroi de volenté la contesse sa fame, sauf nostre droit et sauf lo
droit des autres seigneurs et d'autrui ; et de ce meesmes fera cil cuens de Bretaigne homage en ceste
meesme forme au seignor de Champaigne, quant il sera hors de bail. En tesmoing de la quiel chouse, nos,
à la requeste des parties, avons fait mestre nostre seel en ces letres. - Ce fu fait à Saint Denis, l'an de
l'incarnacion Nostre Seignor Jhesu Crist M. CC. cinquante et quatre, ou mois de decembre.
Traces de sceau sur lacs de soie rouge et verte ; voyez dans l' Inventaire, n° 42, la description du second
sceau de Louis IX.
- Nous donnons le texte de cet acte d'après la pièce cotée Champagne, VI, n° 97, qui est l'original ; le n°
98 n'est qu'une copie sur papier, faite au seizième siècle, à la fin de laquelle on lit : Seellé en laz pendant
de rouge et verd en cire verde. - Sur cette importante transaction, reproduite dans le cartulaire JJ. 26,
fol.XVIIJ xx ij, r°, col. 2, et publiée par D. Morice, Preuves de l' Histoire de Bretagne, t. I er , p. 958,
consultez Le Nain de Tillemont, Vie de saint Louis, t. IV, p. 53. d'Arbois de Jubainville, Histoire des
Comtes de Champagne, t. IV, p. 354 et suiv., et le n° 2432, t. II. - Nous avons placé cette pièce et la
suivante avant les lettres de Louis IX au sénéchal de Périgord données le 18 décembre (voy. le n° 4134),
pour nous conformer aux indications fournies dans les Mansiones et itinera Ludovici noni. (Historiens
de France, t. XXI, p. 415. E.)

J//259
Cluny, n°2.
4133 - Paris. 1254. Décembre.
Original scellé
Litteræ Ludovici regis de quadam pecunia, quam ab abbate Cluniacensi mutuatus fuerat.
Ludovicus, Dei gratia Francorum rex, universis presentes litteras inspecturis, salutem. Notum facimus
quod nos a dilecto nostro,.. ( sic), abbate Cluniacensi, mutuo recepimus quinque milia librarum
Turonensium in pecunia numerata. Quam pecunie summam eidem tenemur reddere, vel ejus certo
nuncio presentes litteras deferenti, quocienscumque ab eo super hoc fuerimus requisiti. - Actum
Parisius, anno Domini M° CC° quinquagesimo quarto, mense decembri.
Traces de sceau pendant sur simple queue ( Inventaire, n° 42.) - Voy. ci-dessous, à la date du mardi 3
octobre 1256.

J//318

272
Archives nationales (France)

Toulouse, IX, n°28. 3.


4134 - Paris. 1254. Vendredi 18 décembre.
Copie ancienne
Litterœ Ludovici regis, ad senescalcum suum Petragoricensem directœ, de Brageraco castro ab Anglis
obsesso.
Ludovicus, Dei gratia Francorum rex, senescallo Petragoricensi, salutem. Ex relatione quorumdam
intelleximus quod gentes regis Anglie illustris castrum de Brageriac, quod est Raginaldi de Pontibus,
obsederunt. Quocirca mandamus vobis quatinus, ad dictum castrum personaliter accedentes, gentibus in
dicto castro existentibus ex parte nostra dicatis, eosdem efficaciter inducentes ut in auxilium domini sui
Raginaldi de Pontibus viriliter se habentes, dictum castrum, ad opus domini sui predicti, ab
impugnatione adversariorum suorum tueantur, maxime cum idem Raginaldus in prisione dicti regis sit
detentus. Gentes siquidem regis. Anglie et Eduardum, dicti regis filium, si ibidem fuerint, ex parte nostra
requiratis quod obsidionem exinde amoveant, recedant, quousque per dictatores treugarum initarum
inter nos et dictum regem, vel per alios per quos debuerit, fuerit terminatum utrum de nostro seu regis
Anglie feodo moveat dictum castrum. Militibus vero, et aliis de regno nostro in exercitu predicto
existentibus, ex parte nostra firmiter injungatis, ut exinde recedant, nec gentibus dicti castri aliquam
violentiam seu dampnum aliquod inferre presumant. Ceterum omnibus sub potestate vestra constitutis
inhibeatis firmiter et districte ne victualia aliqua ducant, vel duci faciant, ad exercitum antedictum. -
Actum Parisius, die veneris post festum Sancte Lucie virginis, anno Domini M° CC° quinquagesimo
quarto.

J//328
Toulouse, XIX, n°1. 23
4135 - 1254. 24 décembre.
Copie ancienne
Instrumentum quo "Petrus Ramundus, major," recognoscit se dedisse "Johanni Dominico, notario, et
ejus ordinio, c. solidos Turonensium bonorum,... de illis LXXX. II. libris Turonensium, quas Johannes de
Genebre eidem Petro... debebat." - "Hoc fuit factum VIII. die exitus decembris, regnante Lodoico, rege
Francorum, Alfonso, Tolosano comite, R(amundo) episcopo, anno M° CC° L° IIII° ab incarnacione
Domini. Hujus rei sunt testes : Petrus Girardus, et Bernardus de Columberiis, et Guillelmus Pictavinus,
qui cartam istam scripsit."
Extrait du rouleau intitulé : Transcripta instrumentorum magistri Johannis Dominici super facto Gimilli
.

J//192
Poitou, III, n°6
4136 - 1254-55. Janvier.
Original scellé
Bartholomœus, abbas, et G., prior Beatœ Mariœ de Bolonia, Alphonsum, comitem Pictavensem, de uno
cereo in ecclesia sua accendendo supplicant, ita ut duodecim libratas terrœ, apud Odinguehem
acquisitas, solvere queunt.
Excellenti domino suo, Alfunso, comiti Pictavensi, devoti ejus in Christo, B(artholomeus), abbas, G.,
prior, et conventus ecclesie Beate Marie de Bolonia supra mare, salutem et cum orationibus paratam ad
ejus beneplacita voluntatem. Vestre magnificentie, quam dominus Jhesus Christus precibus matris sue
prosperare dignetur, tenore presentium designamus et in bona dicimus veritate, quod nos, obtentu
propositi vestri sancti, acquisivimus in nostre ecclesie personatu, de novo, apud Odinguehem, duodecim
libratas terre annuatim in decimis consistentes. Quare dominationi vestre unanimiter supplicamus
quatinus bonitatem, quam cum servis vestris cepistis facere, et verbum, in quo nobis de uno cereo spem

273
Archives nationales (France)

dedistis, misericorditer impleatis, si placet, habituri nostram ecclesiam ad orationum rependia in


perpetuum obligatam, et ab illius filio recepturi mercedem, cujus cultum et ecclesiam per vestri gratiam
honoratis in jugi accensione cerei memorati. Et ut plenius viva voce super hoc vestre celsitudi ( sic)
satisfiat, dilectum nostrum in Christo dominum S., Doudelville abbatem, latorem presentium, ad vos
mittimus vice nostri, iterum supplicantes quatinus vos eidem, in cujus ore posuimus verba nostra, fidem
dignemini adhibere in hiis que pro nobis hac vice vobis dixerit de premissis. - Datum anno Domini M°
CC° L° IIII°, mense januario. - Valete in Domino, domine venerande.
Traces de sceau sur simple queue. Le sceau de l'ancienne abbaye de Notre-Dame de Boulogne, diocèse de
Térouanne, est décrit dans l' Inventaire sous le n° 8163, d'après un type appendu à un acte du 20 janvier
1314-15.
L'abbé S. manque à la liste des abbés de Doudeauville donnée par le Gallia Christiana, t. X, col. 1611. B. -
Voy. le n°4141.

J//528
Mortagne et Tournai, n°4
4137 - 1254-55. Janvier.
Original scellé
Raoul, abbé de Saint-Martin de Tournai, reconnaît que le seigneur de Mortagne, châtelain de Tournai, a
droit de haute justice sur les terres qu'Alard de Rume tient de l'église de Saint-Martin.
Jou, Rauous, par le grase de Deu abbes de Saint Martin de Tornai, fac à savoir à tous ciaus ki ces lettres
veront et oront que jou recounois au segneur de Mortaigne, castelain de Tornai, sor III. bouniers de tiere
ki gisent en le porofe de Templueve, que mesire Alars de Rume tient de le glise Saint Martin en fief, les
IIII. hautes justices, si comme rat, mourdre, reube de cemin, arsin à baniere levée, et toutes les droitures
k'il doit avoir sour les alues Saint Martin en le castelerie, tout en si com il est contenu en le cartre ki est
faite de nos et del castelain devant dit et saielée del saiiel le castelain, li quele cartre est deviers le glise
Saint Martin. Et por çou que ce soit ferme cose et estaule, si en ai jou ces lettres saielées de men saiiel et
livrées au castelain devant dit, l'an de l'incarnation Nostre Segneur Jhesu Crist mil cc. et L.IIII, el mois
de jenvier.
Scellé en cire verte sur double queue du sceau de Raoul, abbé de Saint-Martin de Tournai, décrit dans l'
Inventaire sous le n°7614. - Voy. le n°2857, t. II, et le Gallia Christiana, t. III, col. 277. C.

J//540
Flandre, I, sac 5, n°21
4138 1254-55. Samedi 13 février.
Original scellé
Litteroe quibus Margarita, comitissa Flandrioe, recognoscit se terram Wasioe, villam et castrum de
Ruplemonde a rege Francioe in feudum tenere.
Nos, Margareta, Flandrie comitissa, notum facimus universis presentibus et futuris quod nos terram
Wasie, villam et castrum nostrum de Ruplemonde, cum comitatu Flandrie, ab excellentissimo domino
nostro, Ludovico, Dei gratia Francorum rege illustrissimo, ad unum feodum tenemus. In cujus rei
testimonium, presentes litteras sigilli nostri fecimus appensione muniri. - Datum anno Domini M° CC°
L° quarto, sabbato post Cineres.
Traces de sceau pendant sur double queue. - Voyez le numéro suivant.

J//540
Flandre, I, sac 5, n°22
4139 - Paris. 1254-55. Février

274
Archives nationales (France)

Original scellé
Litteroe Margaritoe, Flandrioe comitissoe, quibus notum facit Ludovicum regem sibi facultatem
concessisse muniendi castrum suum de Ruplemonde.
Universis presentes litteras inspecturis, M(argareta), comitissa Flandrie, salutem. Notum facimus quod,
cum per conventiones habitas inter excellentissimum dominum nostrum, Ludovicum, Dei gracia
Francorum regem illustrem, et clare memorie .. ( sic), sororem nostram, quondam Flandrie comitissam,
non possimus facere forterecias novas, nec veteres infortiare in Flandria, citra fluvium qui dicitur Escauz,
et prefatus dominus rex, propter necessitatem nostram, nobis firmare concesserit castrum nostrum de
Ruplemonde, quod est de terra de Waise, quod etiam est citra fluvium predictum qui dicitur Escauz, et
quod nos tenemus et advocamus de ipso rege, volumus ut predicte conventiones, in hoc et in aliis,
nichilominus in sua maneant firmitate. - Datum Parisius, anno Domini M° CC° quinquagesimo quarto,
mense februario.
Sceau de Marguerite, comtesse de Flandre et de Hainaut, cire vierge, double queue ; Inventaire, n° 624. -
Voyez Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 21 ; le Mire, Opera diplomat., t. IV, p. 559 ; Galland, Mémoires pour
l'histoire de Navarre, Preuves, p. 148 ; Baluze, Miscellanea, t. VII, p. 285 et 286.

J//152
Acquisitions faites à Paris par le comte de Poitiers, n°1
4140 - 1254-55. Février.
Original scellé
Litteroe officialis curioe Parisiensis, quibus constat Robertum, dictum Morel, et Petronillam, ejus
uxorem, vendidisse Alphonso, comiti Pictavensi, domum quamdam, sitam Parisius in vico qui dicitur
Oteriche.
Universis presentes litteras inspecturis, .. ( sic), officialis curie Parisiensis, salutem in Domino. Notum
facimus quod, in nostra presencia constituti, Robertus, dictus Morel, et Petronilla, ejus uxor, asseruerunt
quod habebant et possidebant quandam domum, sitam Parisius in vico qui vocatur Oteriche, ante
domum illustris viri .. ( sic), comitis Pictavensis, et nobilis domine .. (sic), comitisse Pictavensis, in
censiva ecclesie Sancti Dyonisii de Carcere Parisiensis, oneratam de sex denariis Parisiensibus debitis,
singulis annis, duobus terminis, videlicet ad Pascha medietate et alia medietate ad festum Sancti
Remigii, ecclesie Sancti Dyonisii de Carcere antedicte. Quam domum, ut dictum est, oneratam, dicti
Robertus et Petronilla, ejus uxor, in nostra presencia constituti, vendiderunt et imperpetuum
quittaverunt illustri viro domino Alfonso, filio regis, comiti Pictavensi et Tholose, et nobili domine,
Johanne, ejus uxori, comitisse Pictavensi et Tholose, et eorum heredibus seu causam ab ipsis habentibus,
pro duodecies viginti libris Parisiensium, jam sibi traditis et in peccunia numerata solutis, ut confessi
sunt coram nobis, excepcioni non numerate peccunie, non tradite, non solute et non recepte
renunciantes. Et promiserunt dicti Robertus et Petronilla, ejus uxor, fide data, quod contra vendicionem
et quittacionem hujusmodi jure hereditario, racione dotis, dotalicii aut conquestus, vel alio quoquo
modo, per se vel per alios non venient in futurum, et quod dictam vendicionem predictis.. ( sic), comiti,
et., ( sic), comitisse, seu causam ab ipsis habentibus, garentizabunt et liberabunt, ad usus et
consuetudines Francie, contra omnes et specialiter contra Emelinam Secheriam, si aliquid peteret in
dicta domo, racione dotalicii, vel alio modo, et quod solvent predictis emptoribus vel causam ab ipsis
habentibus, quadraginta libras Parisiensium, nomine pene, si dictam vendicionem retrahi ab aliquo
contigerit vel evinci, in toto, vel in parte. - Datum anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo
quarto, mense februario.
Scellé en cire jaune, sur double queue, du sceau de l'officialité de Paris, décrit dans l' Inventaire sous le
n°7002. - Voyez ci-dessus les n os 4106 à 4108.

275
Archives nationales (France)

J//307
Toulouse, IV, n°13
4141 - 1254-55. Février.
Original scellé
Radulphus, Morinensis episcopus, ab Alphonso, comite Pictavensi, petit ut precibus abbatis et
conventus Beatoe Marioe de Bolonia satisfaciat.
Viro nobili domino suo karissimo, Alfunso, comiti Pictavensi, Radulfus, miseratione divina Morinensis
ecclesie minister humilis, salutem et sinceram ad ejus beneplacita voluntatem. Vestra noverit celsitudo
quod dilecti filii, B(artholomeus), abbas, et conventus ecclesie Beate Marie de Bolonia supra mare, nostre
dyocesis, acquisierunt in parrochia sua de Odinguehem, ad decimas ipsius parrochie consistentes in
proprio personatu eorum, duodecim libratas redditus annualis, prout per fidele testimonium nobis
constat. Quod dominationi vestre idcirco ad eorum instanciam intimamus, ut, si placet vobis implere
propositum ac promissum pecunie exhibende ad opus unius cerei accendendi pro vobis jugiter in eorum
ecclesia, sicut dicunt, eam ad nostrum testimonium faciatis eisdem securius exhiberi, ad solvendum
precium acquisitionis predicte et ad implendum finaliter propositum, quod, prout unctio vos docebit,
bene vos credimus impleturum. Ceterum in eorum patentibus litteris vidimus contineri quod bene
concedunt et volunt quod dictas duodecim libratas, redditus annualis, non possint in alios usus
convertere quam in exhibitionem cerei memorati, et quod, si secus facerent, per suum ordinarium
graviter punirentur et compellerentur ad observantiam predictorum. - Datum anno Domini M° CC° L°
IIII°, mense februario. - Valeat in Domino Jhesu Christo dominatio vestra semper.
Traces de sceau pendant sur simple queue. - Le sceau de Raoul, évêque de Térouanne, n'a pas été
retrouvé aux Archives. - Voyez le n°4136.

J//461
Fondations, II, n°21
4142 - 1254-55. Mercredi 3 mars.
Original scellé
Litteroe quibus E., abbas Morolii, Ludovico regi promittit conventum dicti loci missam,per annum
singulis diebus, in sua ecclesia, pro salute animoe Blancoe reginoe, esse celebraturum.
Illustri domino suo, L(udovico), Dei gratia regi Francie, E., humilis abbas Morolii, ordinis Sancti
Benedicti, totusque ejusdem loci conventus, cum omni reverentia et honore eternam in Domino salutem.
- Vestre reverentie et honori significamus quod nos, ad mandatum domini pape tam quam ad vestram
justam et piam petitionem, pro remedio et salute anime illustrissime matris vestre, B(lanche), quondam
regine Francie, clare memorie, in ecclesia nostra liberaliter et devote unam missam per annum singulis
diebus annuimus celebrandam, ipsam in omnibus benefactis nostre domus, vigiliis, jejuniis, orationibus
pie et devote recipientes. Quod reverentie et honori vestro per istas patentes litteras nostras duximus
significandum. - Datum anno Domini M° CC° L° quarto, feria quarta ante Letare Jherusalem, mense
martio.
Scellé en cire blanche, sur simple queue, du sceau d'E., abbé de Moreuil, diocèse d'Amiens, décrit dans l'
Inventaire sous le n°8865. - L'abbé E. manque à la liste des abbés de Moreuil donnée par le Gallia
Christiana, t. X, col. 1311. C.

J//461
Fondations, II, n°21. 1
4143 - 1254-55. Dimanche 7 mars.
Original scellé
Similes litterae Johannis, abbatis Sancti Justi Belvacensis, ejusdemque loci conventus, ordinis
Praemonstratensis. - "Datum anno Domini M° CC° quinquagesimo quarto, mense martio, dominica qua

276
Archives nationales (France)

cantatur Letare Jerusalem."


Scellé en cire verte, sur simple queue, du sceau de Jean, abbé de Saint-Just, diocèse de Beauvais, décrit
dans l' Inventaire sous le n°9044.

J//461
Fondations, II, n°21.9
4144 - 1254-55. Vendredi 12 mars.
Original scellé
Similes litterae Adae, abbatis Sancti Nicolai in Bosco, ejusdemque loci conventus. - "Datum anno Domini
M° CC° quinquagesimo quarto, mense martio, feria sexta post Letare Jerusalem."
Petit fragment de sceau en cire vierge, sur simple queue, non décrit dans l' Inventaire. - Le sceau d'Adam
de Viry, abbé de Saint-Nicolas-aux-Bois, diocèse de Laon, n'existe plus aux Archives.

J//461
Fondations, II, n°21. 5
4145 - 1254-55. Mardi 16 mars.
Original scellé
Litteroe quibus Martinus, prior Vallis Sancti Petri, Ludovico regi notum facit se anniversarium Blancoe
reginoe, in ecclesia sua annuatim celebrandum, in obituario dicti loci adscripsisse.
Illustri domino suo, Ludovico, regi Francorum clementissimo, frater Martinus, dictus prior Vallis Sancti
Petri, ordinis Carthusiensis, necnon et pusillus grex monachorum ibidem Domino famulantium, eternam
in Domino salutem et orationum suarum suffragia, paratamque et voluntariam ad ipsius beneplacita
voluntatem. - Majestati regie significare dignum duximus quod nos, audito obitu piissime matris vestre,
domine Blanche, divinum officium in ecclesia nostra, sicut pro mortuis fieri consuevit, devote
celebravimus, primo scilicet quilibet nostrum missam unam, secundo tricennarium cum
commendationibus ad hoc officium pertinentibus, tercio ipsius anniversarium, annuatim a nobis et a
successoribus nostris exsolvendum, in martirologiis nostris annotavimus ; scientes preterea quod nos
litteras vestras et episcoporum Ebroycensis et Silvanectensis, mandatum domini pape continentes,
devote et alacri mente suscipientes, quicquid postulastis, nichil de preteritis minuentes, libentissime et
devotissime, prout dignum est, persolvemus. Insuper vos et reginam cum filiis et filiabus vestris
orationum nostrarum, in missis scilicet, ymnis, psalmis et canticis spiritualibus, que fiunt apud nos et in
perpetuum fient, participes efficimus. - Datum anno Domini M° CC° LIIII°, feria tercia, ante Ramos
Palmarum.
Sceau de la Chartreuse du Val-Saint-Pierre, diocèse de Laon, cire vierge, simple queue ; Inventaire,
n°9711.

J//461
Fondations, II, n°21.10
4146 - 1254-55. Mercredi 17 mars.
Original scellé
Litterae ejusdem argumenti, a Guillelmo, abbate monasterii Omnium Sanctorum in Insula
Cathalaunensi, concessae. - "Datum anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo quarto, feria
quarta in Passione Domini."
Fragment de sceau en cire verte sur simple queue. - Le sceau de Guillaume, abbé de Toussaints-en-l'île-
de-Châlons-sur-Marne, n'a pas été retrouvé aux Archives.

J//461

277
Archives nationales (France)

Fondations, II, n°21. 12


4147 - Clairfontaine. 1254-55. Mercredi 17 mars.
Original scellé
Similes litterae Johannis, fratrum Clarifontium ministri, ejusdemque loci conventus, Praemonstratensis
ordinis. - "Datum Clarifontibus, feria quarta ante Ramos Palmarum, anno Domini M° CC° L° quarto,
mense martio."
Traces de sceau sur simple queue. - Le sceau de Jean, abbé de Saint-Nicolas de Clairfontaine, diocèse de
Laon, n'existe plus aux Archives ; celui de l'abbaye est décrit dans l' Inventaire sous le n°8199, d'après un
type appendu à un acte de septembre 1265.

J//461
Fondations, II, n°21. 11
4148 - 1254-55. Vendredi 19 mars.
Original scellé
P., abbas Signiaci, Ludovico regi significat se, pro salute animoe Blancoe reginoe, missam, per annum
integrum in ecclesia sua celebrandam, statuisse.
Excellentissimo et illustri domino suo speciali, L(udovico), divina providencia regi Francie, frater P.,
Signiaci dictus abbas, et ejusdem loci conventus, Cysterciensis ordinis, Remensis dyocesis, salutem cum
toto cordis affectu et quicquid servorum suorum humilium potest a Domino desideriis et devotis
orationibus optineri. - Cum desideriis justa petentium, domine karissime, ad obediendum faciles nos
esse conveniat, excellentissime dignationi vestre, quam sincere diligimus in visceribus Jhesu Christi, et
cui, causa exigente rationabili, nos parere et subici condecet animo proniori, cum multimoda gratiarum
assurgimus actione, quod a nobis indignis et peccatoribus dignata est vestra sublimitas pro bone
memorie benignissima et prudentissima matre vestra orationum suffragia postulare. Nos igitur, ad
mandatum domini pape et vestram justam mellifluamque petitionem, pro remedio et salute anime
ipsius, missam unam per annum integrum celebrandam statuimus, liberaliter et devote, omnium
bonorum, que per exercitia vite et discipline monastice in ecclesia nostra fiunt et fient imperpetuum,
participationem plenariam prompta benivolencia concedente. Dignum siquidem et justum est, reverende
pater et domine, ut ante Deum nos inveniatis vestris in necessitatibus benivolos et devotos intercessores,
qui murum vos opposuistis pro domo nostra fortissimum, qui hostes nostros, sicut vobis inspiravit
divina clementia, potenter et misericorditer repulistis, et obmutescere fecistis loquentes sublimia et in
sua potentia confidentes. Ceterum quis subjectionem et honorem vobis deferre non debeat, quem
universorum Dominus in presenti et in futuro decrevit multipliciter honorare ? Vos enim solus estis inter
potentes seculi, qui terrene potencie talentum vobis creditum cum lucro multiplici ad Dominum
reportatis, cum, sicut signis evidentibus declaratis, divine vos per omnia subicitis servituti, cum
Ecclesiam, que est corpus Christi, tam potenter protegitis, et ejus menbra alacri strenuitate deffenditis et
fovetis. - Datum anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo quarto, feria sexta ante Ramos
Palmarum.
Petit fragment de sceau en cire brune, simple queue. - Les Archives ne possèdent aucun sceau de l'abbaye
ni des abbés de Signy, diocèse de Reims. - L'abbé P. manque à la liste des abbés de Signy donnée par le
Gallia Christiana, t. IX, col. 304. B et C.

J//461
Fondations, II, n°21. 3.
4149 - 1254-55. Mercredi 24 mars.
Original scellé
Litterae ejusdem argumenti, a fratre N., guardiano Fratrum Minorum Cathalaunensium, concessae. -
"Datum anno Domini M° CC° LIIII°, feria quarta ante Resurrectionem Domini."

278
Archives nationales (France)

Sceau du couvent des Frères Mineurs de Châlons, cire verte, simple queue ; Inventaire, n° 9766.

J//461
Fondations, II, n°21. 6.
4150 - 1254-55. Vendredi 26 mars.
Original scellé
Litteroe Guidonis, abbatis de Alto Villari, ad Ludovicum regem directoe, de precibus in ecclesia sua, pro
anima Blancoe reginoe, adhibendis.
Illustri ac excellentissimo domino suo, Ludovico, divina providencia regi Francorum, frater Guido, Dei
permissione abbas humilis de Alto Villari, et ejusdem loci conventus, cum parata ad quecumque
beneplacita voluntate, quidquid possunt pro sue modulo humilitatis in omnimodo sincere dilectionis
affectu. - Excellentem honoris ac reverencie vestre gratiam, qua vos pre ceteris terre ac vite hujus
principibus, divine dono largitatis, honorari merito ac preferri ( verbum deest), certam fieri volumus,
quod nos, domini pape mandato vestreque juste honeste et omni acceptione et exauditu dignissime
petitioni, pro salute ac remedio anime clare memorie B(lanche), quondam illustris regine Francie, matris
vestre, grato et alacri occurrentes assensu pariter et affectu, in conventu nostro libenter, liberaliter ac
devote ipsam in omnibus conventus nostri beneficiis spiritualibus, jejuniis, vigiliis, missis et orationibus,
necnon et in missa, quam nobis singulis diebus demandat dominus papa, dignum duximus et curavimus
admittandam, prout in litteris domini pape et vestris vidimus contineri, et jam antea faciebamus ad
monitionem domini legati. - Datum anno Domini M° CC° LIIII°, feria VI a, ante Resurectionem Domini.
Fragment de sceau en cire brune, sur simple queue. - Le sceau de Gui, abbé de Hautvillers, diocèse de
Reims, est décrit dans l' Inventaire sous le n° 8754.

J//461
Fondations, II, n°21. 2.
4151 - 1255. 29 mars.
Original scellé
Litterae B., prioris Sancti Theodorici, dictique loci conventus, ordinis Sancti Benedicti, Remensis
dioecesis, ejusdem argumenti. - "Datum, absente venerabili patre nostro abbate, anno Domini M° CC°
quinquagesimo quarto ( corr. quinto), in crastino Resurrectionis Domini."
Sceau du prieur de l'abbaye de Saint-Thierry lez Reims, cire verte, simple queue ; Inventaire, n° 9339. -
Nous nous sommes permis de rectifier la date de cette charte. Le scribe, entraîné par l'habitude et
oubliant que la fête de Pâques venait de commencer une nouvelle année, a écrit sans doute quarto pour
quinto. L'erreur devient presque certaine quand on se reporte aux nombreux actes de même nature
donnés pendant le carême de 1255. Voyez les n os précédents.

J//461
Fondations, II, n°21. 7.
4152 - 1255. Lundi 29 mars.
Original scellé
Similes litterae Girardi, monasterii Sancti Theodorici juxta Remos abbatis, et totius ejusdem loci
conventus. - "Datum anno Domini M° CC° quinquagesimo quinto, feria secunda post Pascha."
Sceau de Gérard, abbé de Saint-Thierry lez Reims, cire blanche, simple queue ; Inventaire, n° 9074. -
Voy. le n° précédent.

J//461
Fondations, II, n°21. 8.

279
Archives nationales (France)

4153 - 1255. Mardi 30 mars.


Original scellé
Similes litterae prioris Sancti Egidii de Aceyo, Remensis dioecesis, ejusdemque loci monachorum. "...
magnificentie regali, quanto possumus humilius, flexis genibus supplicantes, quatinus istud modicum,
immo magnum, quod facere fideliter promittimus pro anima domine matris vestre, grato recipere
dignemini animo pariter et affectu, pensata et considerata attentius fratrum nostrorum monachorum,
qui non sunt nisi septem tantum numero, paucitate. - Datum anno Domini M° CC° L° quinto, instanti die
martis post Pascha."
Sceau du prieur de Saint-Gilles, diocèse de Reims. Fragment, en cire vierge, sur simple queue, non décrit
dans l' Inventaire ; une crosse ; légende : SIC ... SCI ...

J//461
Fondations, II, n°21. 4.
4154 - 1255. Mercredi 31 mars.
Original scellé
Litterae Girardi, abbatis de Brana, totiusque dicti loci conventus, Praemonstratensis ordinis, ejusdem
argumenti et formae. - "In cujus rei testimonium, sigillorum nostrorum appensione vestre regie dignitati
transmittimus presentes litteras sigillatas. - Actum anno Domini M° CC° quinquagesimo quinto, die
mercurii post Resurrectionem Domini."
Deux sceaux pendants, en cire vierge, sur simple queue. - Le premier, dont il ne reste qu'un fragment,
était celui de Gérard, abbé de Saint-Yved de Braisne, diocèse de Soissons ; le second est celui de l'abbaye,
décrit dans l' Inventaire sous le n° 8403.

J//461
Fondations, II, n°22. 3.
4155 - 1255. Jeudi 1 er avril.
Original scellé
Similes litterae Johannis, Sancti Leodegarii Suessionensis, ordinis Sancti Augustini, abbatis, totiusque
ejusdem loci conventus. "... ad mandatum domini pape, et vestram... petitionem, pro remedio et salute
anime illustrissime... matris vestre, B(lanche), quondam Francie regine, ... in ecclesia nostra liberaliter et
devote unam missam per annum singulis diebus statuimus celebrandam." - "In cujus rei testimonium,
sigillorum nostrorum appensione vestre regie dignitati transmittimus presentes literas sigillatas. -
Datum anno Domini M° CC° L° quinto, feria quinta post Resurrectionem Domini."
Bien que l'apposition de deux sceaux soit annoncée dans l'acte, un seul, en cire verte, a été appliqué sur
simple queue ; il est aujourd'hui détruit. - Le sceau de Jean, abbé de Saint-Léger de Soissons, n'existe
plus aux Archives ; celui de l'abbaye a été décrit dans l' Inventaire, sous le n° 8416, d'après un type
appendu à un acte de l'année 1303.

J//340
Montpellier et Maguelone, II, n/os/ 23. 3. et 23. 4.
J//339
Montpellier et Maguelone, I, n°22. 1.
J//340
Montpellier et Maguelone, II, n/os/ 23. 1 ; 23. 2 ; 31.
J//598
Majorque, n/os/ 2 et 3.
J//339

280
Archives nationales (France)

Montpellier et Maguelone, I, n°20.


Originaux scellés
Copies authentiques.
Copie ancienne
4156 - Sommières. 1255. 15 avril.
Homagium pro Montepessulano, necnon pro feudo Montispessulaneti et castro de Palude, a Petro,
Magalonensi episcopo, regi Francioe proestitum.
A. B. C. D. E. F.
Notum sit omnibus quod nos Petrus, divina miseratione Magalonensis episcopus, recognoscimus, de jure
et facto cerciorati, vobis, domino Guillelmo de Autono, militi, senescallo Belli Cadri et Nemausi, et
Guidoni Fulcodii, nomine et speciali mandato domini nostri, Ludovici, Dei gratia serenissimi regis
Francie, requirentibus et recipientibus, quod villa Montispessulani tota, cum pertimenciis suis, est et
fuit, a tempore cujus non extat memoria, de feudo corone et regum Francie, et tam nos quam nostri
predecessores dictum feudum tenemus et tenuerunt a dominis nostris pro tempore Francie regibus, et
nunc tenemus nos a dicto domino rege ; ita, videlicet, quod illam partem ville, que pars vulgariter
appellatur Monspessulanetus, cum pertinenciis suis, tam infra muros quam extra, tenemus in domanio
et ad manum nostram a domino rege predicto, et residuum dicte ville et castrum de Palude, quod vulgo
dicitur Latas, tenet a nobis in feudum vir illustris, Jacobus, Dei gratia rex Aragonum, non ut rex, set ut
dominus Montispessulani, et antecessores ejusdem, a quibus causam habuit, a predecessoribus nostris
Magalonensibus episcopis in feudum similiter tenuerunt et debuerunt tenere, pro quo feudo dictus rex
Aragonum, qui nunc est, domino Johanni, Magalonensi episcopo, predecessori nostro, fecit homagium et
fidelitatem juravit. Nos ergo tam predictum domanium nostrum quam feudum quod dictus rex
Aragonum, ut dominus Montispessulani, tenet et tenere debet a nobis, recognoscimus nos a dicto
domino rege Francie tenere in feudum, et predecessores nostros tenuisse, pro quo fidelitatem eidem
juravimus, domina Blancha recordationis inclite, matre sua, recipiente pro eo, et successores nostri
jurare tenentur. Recognoscimus etiam vobis, ejusdem domini regis Francie nomine recipientibus, nos
tenere et tenere debere in feudum, sub debito ejusdem fidelitatis, ab eodem domino rege Francie omnia
et singula contenta in privilegio domini Philipi, quondam regis Francie, cujus transcriptum vobis
tradidimus sigilli nostri appensione munitum. In quorum testimonium et majorem firmitatem
habendam, nos episcopus et senescallus et Guido Fulcodii, supradicti, presentem cartam fecimus
sigillorum nostrorum munimine roborari. - Acta fuerunt hec in capella castri Sumidrii, anno Dominice
incarnationis millesimo ducentesimo quinquagesimo quinto, septimo decimo kalendas maii, in presentia
et testimonio Michaelis de Moresio, archidiaconi, Berengarii Arnaldi, archipresbyteri, magistri Raimundi
de Claro Monte, prioris de Frontiniano, Berengarii Fredoli de Veiruna, prioris de Castriis, canonicorum
Magalonensium, Bernardi Razeire, rectoris de Sursanicis, Poncii Gonterii, capellani dicte capelle,
Guillelmi de Codolis, jurisperiti, Guillelmi de Agantico, Johannis de Castris, Symonis de Foresta, Philipi
de Castaneto, Petri, castellani dicti castri, Rotgerii, cellerarii, Petri Garsini, clerici, Jordanis, et plurium
aliorum, et mei, Johannis Bruneti, dicti domini episcopi in sua dyocesi et comitatu Melgorii et
Montisferrandi publici notarii, qui, mandatus a domino episcopo, domino senescallo, et domino
Guidone, supradictis, hec scripsi et signo meo signavi. ( Hie signaculum notarii.)
Nous donnons le texte de cet acte d'après l'original coté J. 340, Montpellier et Maguelone, II, n° 23. 4. La
pièce cotée 23. 3. est un duplicata, formant la seconde partie du chirographe, et dont la dernière phrase
mentionne quelques corrections et surcharges. Ces deux originaux sont scellés en cire brune de trois
sceaux pendants sur une ganse plate de fil échiqueté de trois couleurs, brun, vert et blanc.
1. Pierre II, de Conques, évêque de Maguelone, Inventaire, n° 6676. Ce sceau s'est détaché de la pièce
cotée 23. 3.
2. Guillaume d'Auton, sénéchal de Beaucaire, Inventaire, n° 5096.
3. Gui Foulcoy, clerc du roi. Sceau non décrit dans l' Inventaire ; empreinte d'une pierre gravée ; un bras

281
Archives nationales (France)

gauche tenant trois épis ( ?) ; légende : + S. GUIDONIS FUL...


La pièce cotée J. 339, Montpellier et Maguelone, I, n° 20, est une copie faite, selon toute vraisemblance,
dans le premier tiers du quatorzième siècle. - Les six autres pièces sont toutes des copies authentiques,
délivrées à diverses époques :
1° Dans un acte du chapitre de Maguelone, 28 avril 1255. (J. 598, n° 2.)
2° Par Guillaume Christol, évêque de Maguelone, le 11 septembre 1256. (J. 340, n° 23. 2.)
3° Dans les lettres de Bérenger, évêque de Maguelone, adressées au roi Philippe le Hardi, le 4 septembre
1271. (J. 598, n° 3.)
4° Dans une copie des mêmes lettres, certifiée par deux notaires apostoliques, Mathieu Gueherici, du
diocèse de Saint-Malo, et Hugue de la Roche, du diocèse de Châlons-sur-Marne. - Cette copie, sans date,
fut écrite, croyons-nous, dans la première moitié du quatorzième siècle. (J. 340, n° 23. 1.)
5° Dans une expédition d'actes relatifs à l'église de Maguelone, faite par le notaire Bernard Cabrespine
sur l'ordre de Bertrand de la Tourrette, recteur royal de Montpellier, le 6 février 1311 (1312) et donnée
sous son seing et sous celui de deux autres notaires royaux, Pons Laurent et Raimond Roger. (J. 340, n°
31.)
6° Dans une expédition d'actes de même nature donnée sous le seing de trois notaires, Raimond Vidal,
Raimond Roger et Bernard Chacinarii de Husticanis, le 23 avril 1341, par Girard, seigneur de Roussillon,
sénéchal de Carcassonne et de Béziers, et scellée du sceau royal de la sénéchaussée de Carcassonne. (J.
339, n° 22. 1.)
Cet important document a été publié plusieurs fois, notamment par d'Aigrefeuille, Histoire de
Montpellier, partie II, p. 66, et dans le Gallia Christiana, t. VI, Preuves, col. 370. - Voyez t. I er, n° 849, A.
Germain, Histoire de la commune de Montpellier, t. II, p. 78, 286 et suiv., et 352 ; Le Nain de Tillemont,
Vie de saint Louis, t. IV, p. 64, et ci-dessous, n° 4160.

J//447
Croisades, sac 1, n°53.
J//442
Croisades, 1, n°8.
Original scellé
Copie authentique
4157 - Naples. (1255.) 25 avril.
Mandamentum Alexandri papœ IV, Philippo, Bituricensi archiepiscopo, directum, de votis
crucesignatorum redimendis.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, venerabili fratri,.. ( sic), archiepiscopo Bituricensi, salutem
et apostolicam benedictionem. Volumus et presentium tibi auctoritate mandamus quatinus, si qui de
regno Francie crucesignati in subsidium Terre Sancte voluerint redimere vota sua, pro eo quod forte sunt
inhabiles ad pugnandum, vel alias impedimento legitimo detinentur, tu, per te vel per discretos alios
quibus id commiseris exequendum, crucesignatos hujusmodi a votis ipsis absolvere, ac redemptiones
eorum recipere et integre in tutis locis deponere non postponas, in prefatum subsidium juxta mandatum
apostolicum postmodum convertendas, concessa talibus auctoritate nostra peccatorum venia, que
succurentibus eidem Terre in generali concilio est indulta. Omnes autem crucesignatos de ipso regno, qui
habiles ad pugnandum esse noscuntur, ad transfretandum juxta consilium carissimi in Christo filii
nostri,.. ( sic), illustris regis Francie, in subsidium dicte Terre, monitione premissa, per censuram
ecclesiasticam, appellatione remota, compellas, non obstante si personis aliquibus a Sede Apostolica sit
indultum quod interdici, suspendi vel excommunicari non possint per litteras apostolicas, plenam et
expressam aut de verbo ad verbum non facientes de indulto hujusmodi mentionem. - Datum Neapoli,
VII kalendas maii, pontificatus nostri anno primo.

282
Archives nationales (France)

Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre ; Inventaire, n°6049. - La pièce cotée J. 447, Croisades, sac 1,
n°53, est l'original ; la seconde, cotée J. 442, Croisades, I, n°8, est une copie authentique, délivrée par
l'official de Paris le lundi 11 octobre 1305.

J//683
Bulles de priviléges, n°1.
4158 - Naples. (1255.) 25 avril.
Original scellé
Alexander papa IV Ludovico, Franciœ regi, concedit ut ipse, et Margarita, ejus uxor, ejusque legitimi
successores, a nullo prœsule, nulloque Apostolicœ Sedis delegato excommunicari queant, nisi speciali
quodam ejusdem Sedis mandato.
ALEXANDER, episcopus, servus servus ( sic) Dei, carissimo in Christo filio,.. ( sic), illustri regi Francie,
salutem et apostolicam benedictionem. Sublime regni Francie solium, preminentie corruscans titulis,
generositate, magnanimitate ac strenuitate clarius ceteris et excelsius innotescit, sed dum fidei sue
solem, devotionis ignem, et speculum operum, quibus prefulget, attendimus, aspicimus ipsum hiis tribus
luminaribus copiosius radiare, ac exempli fulgorem ad alios effundere potiorem. Claritate quippe
sanguinis rutilat, sed animi puritate prelucet ; magnum quidem est dignitatis honore, sed gestorum
nobilitate magnificum, conspicuum, inquam, altitudine status, sed precellentia bonitatis illustre.
Convenit itaque ut hoc genus regium, tam insigne, tot utique preminentiis et meritis insignitum,
singularium privilegiorum insigniis, in signum precipue benivolentie ac gratie, specialiter presignemus,
maxime quia ex hoc genere suscepit mater Ecclesia et suscipit filios benedictionis et gaudii, filios factis et
fama pollentes, filios opportuni auxilii et favoris, quia in hoc genere suavem delibat dulcorem reverentie
filialis, quia de hoc haurit continue amenum innate sinceritatis odorem. - Hinc est igitur quod nos genus
ipsum eximio dono gracie honorantes, tuis devotis precibus inclinati, auctoritate apostolica, indulgemus
ut nullus ordinariam jurisdictionem habens, nullusque Apostolice Sedis legatus, aut delegatus, vel
subdelegatus ab eorum aliquo, seu exequutor aut conservator a Sede deputatus eadem, in tuam, vel
carissime in Christo filie nostre, Margarite, illustris regine Francie, uxoris tue, aut successorum tuorum,
qui legitime in predicto Francie regno succedent, personas interdicti vel excomunicationis sententiam
valeat promulgare, sine speciali ejusdem Sedis licentia vel mandato, plenam et expressam faciente de
presentibus mentionem, decernentes hujusmodi sententias, si contra hoc indultum prolate fuerint,
irritas et inanes. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionis et constitutionis
infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem
Omnipotentis Dei et Beatorum Petri et Pauli, apostolorum ejus, se noverit incursurum. - Datum Neapoli,
vu kalendas maii, pontificatus nostri anno primo.
Bulle de plomb sur lacs de soie rouge et jaune ; Invent., n°6049. - Voyez Raynaldi, Annal., t. II (XXI), p.
532, col. 2, Privil. accordés à la couronne de Fr. (Doc. inéd.), p. 338.

J//685
Bulles de Priviléges, n°53.
4159 - Naples. (1255.) 25 avril.
Original scellé
Litterœ Alexandri papœ IV, quibus Ludovico, regi Franciœ, et Margaritœ, uxori ejus, quotiescumque
prœdicationibus affuerint, centum dies de injuncta ipsis pœnitentia relaxat.
ALEXANDER, episcopus, servus servorum Dei, carissimo in Christo filio,.. ( sic), illustri regi Francie,
salutem et apostolicam benedictionem. - Sublime regni Francie solium, preminentie corruscans titulis,
etc... ( Hoc proœmium eisdem verbis constat ac litterarum ejusdem papœ proœmium, superius
insertarum, n°4158).... innate sinceritatis odorem. - Volentes igitur sic tuam et carissime in Christo filie
nostre, M(argarite), illustris regine Francie, uxoris tue, personas eximie dono gratie honorare, et ut alii

283
Archives nationales (France)

etiam propter vos spiritualia comoda consequantur, de Omnipotentis Dei misericordia et Beatorum Petri
et Pauli, apostolorum ejus, auctoritate confisi, tibi et eidem uxori, quotienscumque in predicationibus
affueritis, ac omnibus etiam vere penitentibus et confessis, qui vobis vel altero vestrum presentibus in
illis intererunt, centum dies de injuncta vobis et eis penitentia relaxamus. - Datum Neapoli, VII kalendas
maii, pontificatus nostri anno primo.
Bulle de plomb sur lacs de soie rouge et jaune ; Invent., n°6049. - Voyez Privil. accordés à la couronne de
Fr. (Doc. inéd.), p. 8.

J//598
Majorque, n°2.
J//339
Montpellier et Maguelone, I, n°22. 1.
Original scellé
Copie authentique
4160 - Maguelone. 1255. 28 avril.
Magalonense capitulum litteras Petri, Magalonensis episcopi, de feudo Montispessulani, necnon de
Montepessulaneto castroque de Palude, salvo tamen jure suo, ratas habet et confirmat.
Noverint universi quod lecta fuit in Magalonensi III. capitulo, more solito congregato, recognitio quam
dominus P(etrus), Dei gratia Magalonensis episcopus, fecit apud Sumidrium domino Guillelmo de
Automno, militi, senescallo Belli Cadri et Nemausi, et domino Guidoni Fulcodii, requirentibus et
recipientibus pro domino Ludovico, Dei gratia serenissimo rege Francie ; cujus recognitionis tenor talis
est. - Notum sit omnibus quod nos Petrus, divina miseratione Magalonensis episcopus, etc... ( Sequitur
forma litterarum superius insertarum, n°4156.) Lecta igitur et fideliter exposita ipsi capitulo dicta
recognitione, protestati fuerunt dictum capitulum quod in privilegio serenissimi domini Philipi,
recordationis inclite, Francie regis, multa continentur ad jus ipsius capituli pertinencia in solidum vel in
partem, et in quorum possessione plenaria dictum capitulum est et fuit quiete et pacifice, sine
contradictione episcoporum Magalonensium, ab antiquo. Unde, nolentes ex dicta recognitione generali
domini episcopi supradicti ipsi capitulo de jure vel de facto prejudicium generari, ratam habuerunt,
approbaverunt et laudaverunt recognitionem, quam fecit dictus dominus episcopus domino senescallo et
domino Guidoni Fulcodii supradictis, de Montepessulaneto et feudo Montispessulani et castro de
Palude, seu Latis, quod tenet illustris rex Aragonum a domino episcopo supradicto, in hiis tamen et in
omnibus aliis plene et perfecte retentis omni jure suo, privilegiis, libertatibus, usibus, indulgenciis,
diffinitionibus, compositionibus, concessionibus ac universis quibus ecclesia Magalonensis actenus usa
fuit. In quorum testimonium et majorem firmitatem, dictus dominus episcopus et dictum capitulum
presentem scripturam, sigillis suis pendentibus roboratam, serenissimo domino Ludovico, Dei gratia
illustrissimo regi Francie, direxerunt. - Actum et datum Magalone in capitulo, anno Dominice
incarnationis millesimo ducentesimo quinquagesimo quinto, quarto kalendas madii.
Nous publions le texte de cet acte d'après l'original, coté Majorque, n°2, scellé, sur ganse de fil brun et
vert, de deux sceaux en cire brune. Le premier est celui de Pierre II de Conques, évêque de Maguelone,
décrit dans l' Inventaire sous le n°6676 ; le second est le sceau du chapitre ; Inventaire, n°7210. - La pièce
cotée Montpellier et Maguelone, I, n°22. 1, est une copie authentique, donnée le 23 avril 1341 par le
sénéchal de Carcassonne. Voyez ci-dessus la note du n°4156.

J//684
Bulles de Priviléges, n°25.
4161 - Naples. (1255.) 30 avril.
Original scellé

284
Archives nationales (France)

Alexander papa IV regi Franciœ concedit ut, propter participationem cum excommunicatis, ipse vinculis
excommunicationis haud innodetur.
ALEXANDER, episcopus, servus servorum Dei, carissimo in Christo filio,.. ( sic), illustri regi Francie,
salutem et apostolicam benedictionem. Cum contingat interdum quod tam hii qui ordinariam
jurisdictionem habent, quam etiam delegati Sedis Apostolice et subdelegati eorum, in certas personas
excommunicationis sententias proferant, participantes talibus eisdem sententiis innodantes, nos,
volentes persone tue gratiam facere specialem, excellentie tue, ut ex hujusmodi participatione talibus
sententiis ligari non possis, dum modo in crimine nequaquam participes criminosis, auctoritate
presentium indulgemus. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionis
infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem
Omnipotentis Dei et Beatorum Petri et Pauli, apostolorum ejus, se noverit incursurum. - Datum Neapoli,
II kalendas maii, pontificatus nostri anno primo.
Bulle de plomb sur lacs de soie rouge et jaune ; Inventaire, n°6049. - Voy. Privil. acc. à la cour. de Fr.
(Doc. inéd.), p. 9.

J//174
Vendôme, n°2.
4162 - 1255. Avril.
Original scellé
Litterœ quibus Yolendis, comitissa Marchiœ et Engolismœ, Guidoni, domino Caprosiœ, triginta libras
Parisiensium, annui redditus, concedit.
Universis presentes litteras inspecturis, Hyolendis, comitissa Marchie et Engolisme, salutem in Domino.
Notum facimus quod nos nobili viro, dilecto et fideli nostro, Guidoni, domino Caprosie, militi, dedimus
et concessimus tringinta libras Parisiensis monete, annui redditus, ab ipso et heredibus suis perpetuo
possidendas, et eas assignavimus percipiendas annuatim in prepositura de Gometo Castro terminis
infrascriptis, videlicet : in festo Beati Martini hyemalis quindecim libras Parisiensium, et in octabis
Pasche alias quindecim libras ejusdem monete. Volumus eciam et concedimus quod prepositus, in dicta
prepositura protempore existens, vel quicumque eam teneat, dictum Guidonem, vel heredes suos,
assecuret quolibet anno per bonos plegios de pagis suis faciendis terminis supradictis, et, si forte
contingeret quod dictis G(uidoni), vel heredibus suis, non fieret solucio aliquo dictorum terminorum,
prepositus de Gometo Castro, vel quicumque preposituram teneret, prefatis G(uidoni), vel heredibus
suis, seu certo mandato eorum, teneretur solvere nomine pene duos solidos Parisiensium, qualibet die
qua deficeret de dicta solucione facienda. Ad quam penam dicto G(uidoni), vel suis heredibus, plenarie
similiter persolvendam, volumus et concedimus predictos plegios obligari et teneri, et, ad predicta
tenenda et firmiter observenda, nos et heredes nostros obligamus et obligari volumus in futurum.
Memoratus autem G(uido) fecit nobis homagium ligium de donacione predicta, salva fide priorum
dominorum ligiorum, et heredes sui nobis et heredibus nostris simili modo facere tenebuntur, nosque et
heredes nostri dictam donacionem prefatis G(uidoni) et heredibus suis garendire tenemur. - Utautem
omnia predicta, prout superius sunt expressa, robur obtineant perpetue firmitatis, sigillo nostro fecimus
presentes litteras communiri. - Datum anno Domini millesimo duccentessimo quinquagesimo quinto,
mense aprili.
Fragment de sceau, en cire blanche, sur double queue. - Le sceau d'Yolande de Dreux, comtesse de la
Marche et d'Angoulème, est décrit dans l' Inventaire sous le n°841.
Cette charte pourrait appartenir au mois d'avril 1256 ; mais le premier terme indiqué pour le payement
de la rente étant celui de la Saint-Martin d'hiver (11 novembre), il est probable que l'acte fut rédigé dans
l'octave de Pâques, ou du moins peu de jours après.

285
Archives nationales (France)

J//176
Tours, II, n°14.
4163 - 1255. Avril.
Original scellé
Litterœ Petri, archiepiscopi Turonensis, quibus constat in gisto, a quolibet archiepiscopo Turonensi
semel regi Franciœ debito, summam centum librarum nunquam esse excedendam.
Universis Christi fidelibus, presentes litteras inspecturis, Petrus, miseracione divina Turonensis
archiepiscopus,.. ( sic), decanus, et universitas capituli Turonensis, salutem in salutis Actore.
Aduniversorum volumus pervenire noticiam quod nos assensu communi recognoscimus nos,
archiepiscopum, et successores nostros, archiepiscopos Turonenses, excellentissimo domino nostro, regi
Francie, et ejus successoribus, regibus Francie, debere procuracionem unam seu gistum in vita cujuslibet
archiepiscopii Turonensis semel. Idemque dominus rex recognovit quod ipse, aut successores sui,
procuracionem aut gistum in vita cujuslibet archiepiscopi, nisi semel, a nobis, vel nostris successoribus
archiepiscopis, exigere vel habere non poterunt in futurum, ita videlicet quod, post-quam ipse, vel
successorum suorum aliquis, regum Francie, procuracionem aut gistum hujusmodi semel ab aliquo
Turonensi archiepiscopo receperit, ipse, vel successorum suorum aliquis, deinceps procuracionem aut
gistum hujusmodi ab eodem, dum vixerit, exigere vel habere non possit. Insuper idem dominus rex, ad
peticionem nostram, nobis, archiepiscopo, ac successoribus nostris, regia liberalitate concessit quod
dicta procuracio sive gistum summam centum librarum Parisiensium non excedet. Sane nuper dominus
rex Ludovicus, apud Turones constitutus, dominica scilicet intrante Passione Domini, debitam sibi a
nobis, P(etro), Turonensi archiepiscopo, procuracionem sumpsit et de ipsa se tenuit pro pagato. - In
cujus rei testimonium, presentibus litteris sigilla nostra duximus apponenda. - Actum anno Domini M°
CC° quinquagesimo quinto, mense aprili.
Deux sceaux en cire vierge pendants sur doubles queue. - Le premier est celui de Pierre de Lamballe,
archevêque de Tours ; Inventaire, n° 6417 ; le second est celui du chapitre de Saint-Maurice ; Inventaire,
n° 7344.
Si l'on tenait seulement compte de la date de cet acte, il pourrait appartenir au mois d'avril 1256, puisque
l'année 1255, commencée le 28 mars, ne s'est terminée que le 15 avril ; mais la présence du roi à Tours
pendant le mois de mars 1255 suffit à préciser l'époque à laquelle furent données les lettres de
l'archevêque. - Voyez Le Nain de Tillemont. t. IV, p. 63, et L. et S. Sammarthani, Gallia Christiana, t. I er,
p. 775, col. 2. A.

J//624
Hommages, III, n°9.
4164 - Corbeil. 1255. Avril.
Original scellé
Guido, dominus de Sevriaco, a Ludovico, rege Francioe, quartam partem castri de Doalon, mansumque
de Serra tenere se déclarat.
Universis presentes litteras inspecturis, Guido, dominus de Sevriaco, salutem in Domino. Noveritis quod
ego teneo in feodum et homagium ligium ab excellentissimo domino meo, Ludovico, rege Francie illustri,
quartam partem castri de Doalon, quam quartam partem tenuit quondam Gaufridus de Doalon, et
mansum de Serra, et omnia alia que habeo et teneo in partibus Gaballitani, exceptis illis que a
quibusdam aliis dominis teneo in partibus supradictis, et pro premissis, que ab ipso teneo, homagium ei
feci. - In cujus rei testimonium, sigillum meum duxi presentibus litteris apponendum. - Actum apud
Gorbolium, anno Domini M° CC° quinquagesimo quinto, mense aprili.
Scellé en cire blanche, sur double queue, du sceau de Gui de Séverac, décrit dans l' Inventaire sous le n°
3614. - La présence de Louis IX à Etampes et à Paris, c'est-à-dire dans le voisinage de Corbeil, se trouve
constatée par divers actes du mois d'avril 1255, tandis qu'en avril 1256 il parcourait la Normandie ; nous

286
Archives nationales (France)

avons dû tenir compte de ce fait pour dater la présente charte. Voyez la note du n° précédent.

J//190
Poitou, I, n°41.
4165 - 1255. 2 mai.
Copie ancienne
Compositio inita inter Aymericum, vicecomitem Thoarcensem et Almaudim, uxorem defuncti Abbatis de
Rocha, militis, utpote pupilli bajulam.
Universis presentes litteras inspecturis, Aymericus, vicecomes Thoarcii, salutem in Domino. Noveritis
quod, cum Almaudis, domina, relicta dilecti fidelis nostri, dicti Abbatis de Roca, militis, defuncti, peteret
a nobis, racione pupilli qui, filii dicti defuncti, quem habet in ballio suo, villam Sancti Benedicti cum
pertinenciis suis, quam villam dederamus dicto Abbati et heredibus suis pro servicio suo nobis ab eodem
fideliter inpenso, et parata esset nobis facere deverium quod nobis debetur reacione ville predicte et
donacionispredicte, et nos peteremus ab. eadem Almaudi nobis computacionem facere reddere de bonis
perceptis terre nostre a dicto Abbate, cujus bona dicta domina tenebat et possidebat, peteremus eciam a
dicta Almaudi quosdam cyphos argenteos, neenon quendam palefredum et quandam summam pecunie,
tandem, de prudentium virorum consilio, inter nos et dictam dominam et pupillum suum compositum
extitit in hunc modum, videlicet : quod nos eidem domine et pupillo suo quiptavimus computacionem
predictam, remittentes nichilominus eisdem dictos cyphos, et dictum palefredum, et predictam summam
pecunie, necnon et omnem aliam actionem et peticionem, quas possemus movere tunc et habere pro
nobis et heredibus successoribusque nostris contra dominam et pupillum superius nominatos, ponsentes
eandem dominam in possessionem dicte ville cum pertinenciis suis, racione ballii sui pupilli, remittendo
eisdem, videlicet domine et pupillo suo, hac vice deverium nobis propter hoc faciendum. Volumus eciam
et concedimus pro nobis, heredibusque suis ( sic) et successoribus nostris, ut si predictam dominam
matrimonium contingat contrahere, vel pupillum filium suum ante ipsam viam carnis ingredi universe,
quod dicta domina predictam villam cum pertinenciis suis teneat, possideat et expletet libère, pacifice et
quiete, coad vixerit, renunciantes eciam pro nobis, heredibus et successoribus nostris super hiis omnibus
omni juri, auxilio, et consuetudini, et statuto. - In cujus rei testimonium, dictis domine et pupillo suo
dedimus has présentes litteras, sigilli nostri munimine roboratas. - Datum in crastinum ( sic)
apostolorum Philippi et Jacobi, anno Domini M° CC° L mo quinto.
Inferius legitur : Et, nisi presens kartula sufficiat ad probandum sufficienter quod dicta domina,
quamdium vixerit, dictam villam cum suis pertinenciis, sine deverio ab eadem faciendo, tenere et
possidere debeat, hoc promittit probare per testes idoneos et sufficientes.
Voyez ci-dessus les n os 4065 et 4086.

J//198
Champagne, VI, n°99.
4166 - Château-Thierry. 1255. Mercredi 5 mai.
Original scellé
Guido, Lingonensis episcopus, a Margarita, Campanioe comitissa, homagium apud Castrum Theodorici
recipit, quod in determinato episcopatus Lingonensis loco recipere deberet.
Nos, G(uido), permissione divina episcopus Lingonensis, notum volumus fieri universis, quod, cum
illustris domina, Margareta, Dei gracia regina Navarre, Campanie et Brie comitissa palatina, racione filii
sui, Th(eobaldi), regis Navarre, quem habet in sua avoeria, nobis homagium et fidelitatem loco
determinato in episcopatu Lingonensi facere teneretur, nos, transitum facientes per quoddam castrum
suum, scilicet per Castrum Theodorici, ubi dicta regina propter infirmitatem sui corporis morabatur, ad
preces excellentissimi viri, Ludovici, Dei gracia regis Francie, et ad preces suas, ex gracia in dicto Castro
suo ad fidelitatem et homagium recepimus ipsam, hoc salvo quod nullum sibi, vel successoribus suis,

287
Archives nationales (France)

dominis Campanie, propter hoc prejudicium in posterum generetur. Volentes eciam nos concedimus
quod nullum prejudicium dicte regine Navarre, vel successoribus suis, dominis Campanie, propter hoc in
posterum generetur, quin dicta regina, vel qui pro tempore comites erunt Campanie, episcopo
Lingonensi, qui pro tempore erit, fidelitatem et homagium loco debito facere teneantur. - In cujus rei
perpetuum testimonium ; presentem litteram sigillo nostro fecimus sigillari. - Actum apud Castrum
Theodorici predictum, anno Domini M° CC° quinquagesimo V°, in vigilia Ascensionis Domini, mense
madio.
Traces de sceau pendant sur double queue. - Le sceau de Gui de Rochefort, évêque de Langres, est décrit
dans l' Inventaire sous le n° 6621.

J//213
Archevêques de Rouen, n°6.
4167 - Paris. 1255. Jeudi 20 mai.
Déficit
Odo, Rothomagensis archiepiscopus, Pontisarensi archidiaconatu a Ludovico, rege Francioe, sibi
ecclesioeque suoe collato, certam personam, Pontisaroe sedem habituram, ad causas burgensium
audiendas, deputare promittit.
Frater Odo, permissione divina Rothomagensis ecclesie minister indignus, universis presentes litteras
inspecturis, salutem eternam in Domino Jhesu Christo. Noveritis quod, cum excellentissimus dominus,
Ludovicus, Dei gratia rex Francorum illustris, archidiaconatum Pontisarensem, ex resignation
venerabilis viri, magistri Haymonis, quondam archidiaconi dicti loci, liberum et vaccantem, cum omni
integritate ac plenitudine juris ac jurisdictions, ceterorumque omnium pertinentium ad archidiaconatum
eumdem, cujus archidiaconatus cum suis pertinentiis ad eumdem dominum regem collatio pertinebat,
ad honorem Dei et Beate Marie semper virginis, ecclesie Rothomagensi et nobis, ipsius ecclesie curam
gerentibus pastoralem, contulerit intuitu pietatis, a nobis nostrisque successoribus in perpetuum libere
ac pacifice possidendum, nosque investierit de eodem, omnia ipsius archidiaconatus jura et
jurisdictionem, ceteraque omnia ad impsum archidiaconatum pertinentia, in nos et Rothomagensem
ecclesiam totaliter transferendo, nos eidem domino... ( sic), regi illustri, promisimus et promittimus
bona fide quod nos et successores nostri, qui pro tempore fuerint, deputabimus certam personam, que
tenebitur facere apud Pontisaram residentiam personalem, videlicet infra muros castri Pontisare, vel in
parrochia Sancte Marie Pontisarensis, vel apud Sanctum Martinum Pontisarensem, in illo loco de
predictis in quo maluerimus nos, vel successores nostri, qui pro tempore fuerint, et in aliquo dictorum
locorum cognoscet de omnibus causis burgensium Pontisarensium, per sinplicem querimoniam
conveniendorum, ad forum ecclesiasticum pertinentibus, ipsasque decidet ibidem, exceptis causis super
criminibus hereseos et falsi, de quibus coram nobis et successoribus nostris, vel.. ( sic), officiali
Rothomagensi, et non coram predicta persona, etiam extra loca predicta, per sinplicem querimoniam
respondebunt. De causis vero aliis non poterunt extra predicta loca coram nobis, vel nostris
successoribus, vel alia quacumque persona vices nostras vel alicujus successorum nostrorum gerente, per
sinplicem querimoniam conveniri ; poterunt tamen dicti burgenses, vel litigantes cum ipsis, a dicta
persona, in omnibus causis ad ejus forum pertinentibus, tam a gravaminibus quam a sententiis, ad nos,
successoresque nostros, qui pro tempore fuerint, et ad officialem Rothomagensem, licite et libere
appellare. Nos autem et successores nostri, predictaque persona, tenebimur dictis burgensibus observare
eorum consuetudines rationabiles et antiquas. - In cujus rei testimonium, presentes litteras sigillo nostro
fecimus sigillari. - Datum Parisius, die jovis post Penthecosten, anno Domini millesimo duccentesimo
quinquagesimo quinto.
L'original de cette charte est perdu depuis longtemps ; nous en donnons le texte d'après le registre coté
JJ. 31, où elle est transcrite fol. xxij v°, n° x ; elle se trouve aussi reproduite intégralement, avec quelques
variantes insignifiantes, dans la confirmation donnée par le chapitre au mois de juin suivant (n° 4173). -

288
Archives nationales (France)

Voyez Journal des visites pastorales d'Eude Rigaud, p. 215, note 2, et Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 66.

J//233
Laon, n°13
4168 - 1255. Mai.
Original scellé
Johannes de Roumilliaco, ecclesioe Beatoe Marioe Laudunensis thesaurarius, hominibus de corpore
dictoe ecclesioe manus mortuas et forismaritagia dimittit, dum modo duodecim denarii Parisienses
unusque denarius bonoe monetoe, ratione capitagii, a qualibet persona vel a qualibet familia annuatim
solvantur.
Univesis ( sic) presentes litteras inspecturis, Johannes de Roumilliaco, thesaurarius ecclesie Beate Marie
Laudunensis, salutem in Domino. Noverit universitas vestra quod nos, qui curam et sollicitudinem
gerimus rerum ad thesaurum ecclesie Beate Marie Laudunensis pertinencium, ad quem eciam spectat
conmodum et inconmodum dicti thesauri, attendentes quod homines de corpore, ad thesaurum ecclesie
Beate Marie Laudunensis pertinentes, tam mares quam femine, capitagia, ad que annuatim solvenda
dicto thesauro tenebantur, celabant et subtrahebant, in periculum animarum suarum, timore
mortuarum manuum et forismaritagiorum ad que tenebantur, bonorum virorum usi consilio, saluti
dictorum hominum providere volentes in hac parte, predictis hominibus de dyocesi Laudunensi, excepto
Baldoino Morel de Brissiaco, ac eorum heredibus quictavimus, et quittamus et remittimus imperpetuum
mortuas manus et forismaritagia predicta, mediantibus duodecim denariis Parisiensibus et uno denario
bone monete, quos dicti homines et eorum heredes imperpetuum tenebuntur solvere et reddere nobis et
successoribus nostris, thesaurariis ecclesie Beate Marie Laudunensis, quolibet anno, in die Nativitatis
Beate Marie Virginis, in ecclesia. Beate Marie Laudunensis, ad cliepeum ubi ab antiquo solvi
consueverunt capitagia de dicto thesauro, videlicet quilibet homo et quelibet femina, capud suum
portans, duodecim denarios Parisiensis monete, vel equivalentis, et unum denarium bone monete,
nomine et ratione capitagii sui, in recompensacionem mortuarum manuum et forismaritagiorum
predictorum ; ita tamen quod, si homo et femina, conjuncti insimul per matrimonium seu maritagium,
fuerint homines de corpore sive homines capitagii de predicto thesauro Beate Marie Laudunensis,
quamdiu insimul vixerint, non tenebuntur nisi ad unum capitagium duodecim denariorum Parisiensis
monete, vel equivalentis, pro quolibet anno persolvendum, quamvis uterque eorum, constante
matrimonio inter ipsos, ad solucionem dicti denarii bone monete, quolibet anno, in dicto termino
teneatur. Altero autem dictorum duorum conjugum sublato de medio, surperstes eorum, quamdiu
vixerit, dictum capitagium dictorum duodecim denariorum Parisiensis monete, vel equivalentis, et dicti
denarii bone monete integre persolvere tenebitur, quolibet anno, loco et termino supradictis, et qui in
solucione capitagii sui, ut dictum est, facienda defecerit, tenebitur ad justam emendam, ad quam tenetur
quilibet homo de corpore sive homo capitagii, pro defectu solucionis capitagii sui. Homines vero et
femine, ad thesaurum predictum pertinentes, qui gaudere voluerint libertate premissa, predicta
capitagia, prout supradictum est, et heredes sui ex nunc imposterum solvere tenebuntur. - Ut autem
premissa firma imperpetuum habeantur, presens scriptum fieri jussimus, et sigilli nostri munimine
fecimus roborari, et tam nos quam successores nostros, thesaurarios ecclesie Beate Marie Laudunensis,
ad omnia predicta tenenda firmiter et observanda, quantum in nobis est, imperpetuum obligamus. Hec
autem acta sunt de assensu Ludovici, Dei gracia illustris regis Francorum, et de auctoritate et assensu
reverendi patris, Iteri, Dei gracia Laudunensis episcopi, a quo nos tenemus dictum thesaurum in feodo,
et eciam de assensu venerabilium virorum,.. ( sic), decani et capituli Laudunensis. - Actum anno Domini
millesimo ducentesimo quinquagesimo quinto, mense mayo.
Scellé en cire jaune, sur double queue, du sceau de Jean de Romilly, trésorier de Notre-Dame de Laon,
décrit dans l' Inventaire sous le n° 7701.

289
Archives nationales (France)

J//233
Laon, n°14.
4169 - 1255, Mai.
Original scellé
Iterus, Laudunensis episcopus, praecedentes litteras ratas habet et confirmat. - "Ut autem supradicta
firma imperpetuum habeantur et rata, ad requisicionem et voluntatem dicti thesaurarii, nos, tanquam
dominus dicti thesauri, ea auctoritate qua potuimus et debuimus, supradicta omnia, de assensu illustris
domini, Ludovici, Dei gratia Francorum regis, laudavimus et approbavi-
mus, et ad memoriam sempiternam presentes pattentes litteras scribi fecimus, et sigilli nostri caractere
insigniri ac munimine roborari. - Actum anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo quinto,
mense maio."
Scellé en cire jaune, sur double queue, du sceau d'Itier de Mauny, évêque de Laon, décrit dans l'
Inventaire sous le n° 6639. - Voyez le numéro précédent.

J//732
Eaux et Forêts, n°69.
4170 - Paris. 1255, Mai.
Original scellé
Simon de Valle Gontardi, miles, quidquid juris habebat in nemorum usu, quibus nomen Districtus
Sancti Karauni, pro centum libris Parisiensium Ludovico, regi Francioe, vendit.
Universis presentes litteras inspecturis, Symon de Valle Gontardi, miles, salutem. Notum facio quod ego,
de voluntate et assensu Basilie, uxoris mee, et Symonis, primogeniti mei, domino meo, Ludovico, regi
Francorum illustri, usuagium, quod habebam in boscis ipsius domini regis, qui vocantur Destreiz Sancti
Cheroni, juxta Vallem Gontardi, vendidi pro centum libris Parisiensium jam michi solutis, et illud eidem
et ipsius domini regis heredibus quitavi imperpetuum pro pecunia antedicta.
- In cujus rei testimonium, presentes litteras sigilli mei munimine roboravi. - Actum Parisius, anno
Domini M° CC° quinquagesimo quinto, mense mayo.
Sceau de Simon de Vaugontard, chevalier, cire verte, double queue ; Inventaire, n° 3827.

J//346
Régale, I, n°66.
4171 - Vernon. 1255, Samedi 19 juin.
Original scellé
Johannes, Ebroicensis episcopus, ad Ludovicum, regem Francioe, Isabellam dictam de Bolonia, Sancti
Salvatoris Ebroicensis abbatissam, mittit, regalia ab eodem rege petituram.
Excellentissimo et precarissimo domino suo, Ludovico, Dei gratia regi Francorum illustri, Johannes,
miseratione ejusdem Ebroicensis ecclesie minister humilis, salutem et cum omni reverentia et honore
paratum ad ejus beneplacita famulatum. Religiosam mulierem, sororem Ysabellam, dictam de Bolonia,
honestate et moribus multipliciter commendatam, de qua monasterio Sancti Salvatoris Ebroicensis
canonice est provisum, a nobis, prout moris est, confirmatam, serenitati regie mittimus, quod debuerit
facturam, et a celsitudine regie majestatis, si placet, regalia recepturam. - Datum Vernone, sabbato in
festo Beatorum Gervasii et Prothasii, martyrum, anno Domini M° CC° quinquagesimo quinto.
Traces de sceau pendant sur simple queue ; le sceau de Jean de la Cour d'Aubergenville, évêque
d'Evreux, est décrit dans l' Inventaire sous le n° 6607.

J//312

290
Archives nationales (France)

Toulouse, VI, n°59.


4172 - Ventérol. 1255. 25 juin.
Original scellé
F. de Baranto, prior domorum Hospitalis Sancti Johannis Hierosolymitani in prioratu Sancti Aegidii,
promittit se ratum habiturum quidquid Johannes de Arcisio, senescalcus Venaissini, Guidoque Fulcodii,
una cum fratre Guillelmo Richerii, de Murmurione castro statuerint.
Noverint universi, presentes litteras inspecturi, quod nos, frater F. de Baranto, prior domorum
Hospitalis Sancti Johannis Jherosolimitani in prioratu Sancti Egidii, def consensu et voluntate fratrum
nostrorum nobiscum assistencium, nomine Hospitalis consentimus et ratum et firmum habemus
quicquid per dilectum nostrum in Christo fratrem, Guillelmum Richerium, factum est sive gestum super
inquisitione facta per nobiles viros, dominum Johannem de Arcicio, senescallum Venaicini, et dominum
Guidonem Fulcodii, super eo scilicet quod domus hospitalis erat in possessione bonorum et jurium que
fuerunt condam Rufi de Murmurione et Dulcie, uxoris ejus, et Petri Berengarii, et Guillelmi Enguiranni
in castro de Murmurione, et ejus tenemento seu pertinenciis, et etiam super eo quod nobilis vir,
Aimericus de Claro Monte, vel sui, tempore quo erat senescallus Venaicini pro illustri viro, domino R
(aimundo), condam comite Tholosano, spoliavit dictam domum Hospitalis de possesione predicta ;
promittantes, nomine quo supra, nos ratum et firmum habere quicquid super dicta inquisitione per
dictos nobiles, dominum Johannem de Arcicio et dominum Guidonem Fulcodii, cum dicto fratre
Guillelmo Richerii factum fuerit sive gestum, et in contrarium nullo tempore veniemus, et, ad majorem
hujus rei firmitatem, presentes litteras predicto fratri concessimus, nostri sigilli munimine roboratas. -
Datum apud Ventairol, annon Domini M° CC° LV, VII. kalendas julii.
Sceau du prieur des hospitaliers de Saint-Gilles, cire noire encastrée dans une capsule de cire jaune,
double queue ; Inventaire, n° 9927. - Voy. t. I, n° 1549, et t. II, n os2486, 2693, 2708 et 2793.

J//213
Archevêques de Rouen, n°7.
4173 - 1255. Juin.
Original scellé
Litteroe quibus constat Rothomagense capitulum promission Odonis archiepiscopi de archidiaconatu
Pontisarensi assentire.
Frater Odo, permissione divina Rothomagensis ecclesie minister indignus, universis presentes litteras
inspecturis, salutem eternam in Domino Jhesu Christo. Notum facimus quod, cum excellentissimus
dominus, Ludovicus, Dei gratia rex. Francorum illustris, archidiaconatum Pontisarensem, etc ...
(Sequitur forma litterarum, quas supra videsis n° 4167, usque ad haec verba : consuetudines rationabiles
et antiquas.) Nos vero, Rothomagense capitulum, consentimus dicte promissioni, a memorato reverendo
patre facte, eandem, prout est expressa superius, approbantes. - In cujus rei testimonium, nos,
archiepiscopus et capitulum supradicti, sigilla nostra pressentibus litteris duximus apponenda. - Datum
anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo quinto, mense junii.
Scellé en cire verte, sur cordonnets de soie rouge, du sceau d'Eude Rigaud, archevêque de Rouen, et du
sceau du chapitre ; Inventaire, n os6370 et 7301. - Voy. Louvet, Antiquités de Beauvoisis, t. II, p.29, le
Gallia Christiana, t. XI, col. 68. B ; Preuves, col. 33. E, et ci-dessus la note du n° 4167.

J//307
Toulouse, IV, n°15.
4174 - Toulousse. 1255. [Juin.]
Original scellé
Instrumentum quo tolosoe consules conditionibus, a Guillelmo Rolandi, canonico Parisiensi, et Philippo
de Aqua Bona, milite, nomine Alphonsi, comitis Tolosani, dictis, annuere pro majori parte recusant.

291
Archives nationales (France)

Noverint universi, presentes litteras inspecturi, quod prudentes viri, magister Guillelmus Rolandi,
canonicus Parisiensis, et Ph (ilippus) de A qua Bona, miles, a partes Tholosanas a domino Alfonso,
illustri comite pictavie et Tholose, super magnis et arduis negociis destinati, statum terre ad communem
utilitatem in melius reformare volentes et jura domini comitis conservare illesa, consulibus Tholosanis
plures articulos amicabiliter proposuerunt ex parte domini comitis, in quibus et equuitas ledi et juribus
domini comitis detrahi videbatur, postulantes nomine domini comitis dictos articulos emendari, nisi
aliquod rationabile proponere vellent, propter quod ipsi deberent desistre a postulatione predicta, et ut
deliberandi haberent copiam pleniorem, in scriptis dictos eis articulos tradiderunt. Ad hec predicti
consules, deliberatione prehabita, ad singulos articulos responderunt, paucos ex eis admittentes, et pro
majori parte, super majoribus et carioribus articulis, monitis eorum condescendere noluerunt,
pretendentes excusationes suas per libertates et consuetudines suas sic obtinuisse temporibus retroactis.
Sane, post diveras et varias altercationes, prefati nuncii domini comitis, manifestis racionibus
adherentes, et cum omni mansuetudine proceder volentes, requisivement a predictis consulibus ut
consuetudines, quas super hiis se habere dicebant, eis ostenderent, et responsiones suas in scriptis
redderent, ne responsionibus eorum aliquid addi posset vel detrahi, et ne super eis aliquid posset in
dubium revocari. Volentes insuper dilectionis affectum quam habent ad cives Tholosanos apercius
demonstrare, et eis graciam domini comitis conservare, obtulerunt eisdem quod super predictis
questionibus et articulis parati erant stare de plano, et sine strepitu judicii et absque forma conpromisii
cognicioni et consilio venerabilis patris, domini.. (sic), episcopi Tholosani, Sychardi Alemanni et Poncii
Astoaudi, vel, si magis eis placeret, parati erant stare sub eadem forma cognicioni et consilio venerabilis
patris, domini.. (sic), Narbonensis archiepiscopi, vel domini.. (sic), episcopi Agenensis, vel etiam
quorumlibet aliorum prudentum et fidelium virorum, quos ipsis consulibus nominare placeret. Tandem
sepedicti consules, habito consilio et satis prolixa deliberatione precedenti, finaliter responderunt quod
nichil super predictis articulis immutarent, nec quantum in eis erat permitterent inmutari, nec
responsiones suas in scriptis traderent, nec cognitioni seu consilio alicujus super predictis se
committerent, nec etiam super hiis coram aliquo disputarent ; nec consuetudines ostendere voluerunt,
occasiones suas, sicut eis placuit, pretendentes, et ad uis excusationem proponentes quod, cum
dominum comitem ad partes istas venire continget, coram ipso raciones suas proponent, et ipsum
affectuose rogabunt ut omnes consuetudines, quas habent super predictis articulis et aliis, eis confirment
et etiam ampliores concedat. - In cujus rei testimonium, venerabiles patres,.. (sic), episcopus
Tholosanus, et dominus.. (sic), episcopus Cocerenensis, et religiosi viri,... (sic), abbas Sancti Saturnini
Tholosani, et,.. (sic), abbas de Sorezeio, et vir venerabilis,.. (sic), prepositus ecclesie Sancti Stephani
Tholosani, et nobiles viri, S(ycchardus) Alemanni et Poncius Astoaudi, predicti, et magister Stephanus de
Biterris, canonicus Agenensis, presentes litteras fecerunt sigillorum suorum munimine roborari. - Acta
fuerunt hec Tholose, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo quinto.
Cette charte avait été préparée pour recevoir huit sceaux pendants, sur ganse plate de soie noire et jaune
; il ne reste plus que des fragments, en cire verte, du premier et du sixième :
1. Raimond de Felgar, évêque de Toulouse ; Inventaire, n° 6898.
2. Nicolas, évêque de Conserans. - Le sceau, annoncée dans l'acte, n'as pas été apposé. (Voyez la pièce
suivante.)
3. Bernard, abbé de Saint-Sernin de Toulouse. - Sceau perdu.
4. Pierre de Goust, abbé de Sorèze ; Inventaire, n° 9120.
5. Bertrand de l'Isle Jourdain prévôt de l'église Saint-Etienne de Toulouse ; Inventaire, n° 7695.
6. Sicard d'Alaman ; Inventaire, n° 1154.
7. Pons d'Astoaud ; Inventaire, n°1216.
8. Étienne de Béziers, chanoine d'Agen. - Sceau non apposé. Les deux envoyés d'Alphonse, Guillaume
Roland et Philippe d'Eaubonne, députés pour mettre un terme aux prétentions des consuls de Toulouse,
leur avaient fait connaître les intentions du comte. Dans une assemblée générale, tenue le 3 juin 1255, il

292
Archives nationales (France)

fut décidé que l'on répondrait par un refus aux représentations des commissaires. La présente charte, qui
constate ce refus, fut donc rédigée, sinon le 3 juin, du moins quelques jours après. - Voyez Catel, Histoire
des comtes de Tolose, p. 380 et suiv. ; D. Vaissète, t. III, p. 483, et Preuves, col. 514. - Le 12 décembre
suivant, une ordonnance d'Alphonse condamna les prétentions des consuls. Voyez ci-dessous le n°4223.

J//318
Toulouse, IX, n°49.
4175 - [1255. Juin.]
Original scellé
Epistola Nicolai, episcopi Conseranensis, de dissentionibus inter consules Tolosanos et Guillelmum
Rolandi, Philippumque de Aqua Bona, exortis.
Noverint universi quod, cum anno Domini M° CC° L° quinto, III° nonas junii, ad requisitonem ( sic) et
preces venerabilium consulum Tholosanorum in domo communi ejusdem civitatis multi boni viri
convenissent, videlicet venerabilis pater, dominus episcopus Tholosanus, et domini Sancti Saturnini et
Soricinii abbates, et dominus prepositus Sancti Stephani, et domini inquisitores novi Tholose, et
dominus prior Predicatorum, et plures alii religiosi viri, et dominus senescallus Tholose, et dominus
Sicardus Alamanni, et dominus Poncius Astoaud, et nos, N(icolaus), Coseranensis episcopus, cum
eisdem, ex parte predictorum consulum et communitatis Tholose coram predictis personis fuerunt plura
proposita ad defendendas consuetudines Tholose. Demum, post multas allegationes et varias rationes, ex
parte memoratorum consulum fuit humiliter requisitum ut prenominate persone, que ob reverentiam
illorum convenerant, personaliter sine dilatione accederent ad dominum magistrum Guillelmum
Rollandi et dominum Philipum de Aqua Bona, militem, gerentes vices domini comitis Tholose, pro ipsis
consulibus et pro aliis Tholosanis taliter responsuri : quod ipsi et civitas Tholosa bonas habebant
consuetudines et longevas, concessas et obtentas successive a pluribus dominis Tholose, quas volebant
sine diminutione et immutatione tenere, sicut consueverant, et servare, sperantes et firmiter confidentes
quod dominus comes Tholose in adventu suo super his et pluribus aliis audiet et exaudiet ipsorum
supplicationem et preces, et propter hoc nolebant predictas consuetudines coram aliquibus personis in
questionem seu disputationem deducere, neque super eisdem consuetudinibus volebant subire
cognitionem seu arbitrium predictorum domini episcopi Tholosani et Sicardi Alamanni et Poncii
Astoaudi, vel quorumlibet aliorum, secundum quod, ut tangabatur ( sic), super premissis ex parte
predictorum magistri Guillelmi Rollandi et domini Ph(ilipi) fuerat presentatum ; supplicabant tamen
multipliciter et rogabant ut predicti domini, gerentes vices illustris comitis Tholose, vellent tenere
civitatem et terram et servare in bona pace et statu tranquillo. Et tunc, fere eadem hora, per easdem
personas que convenerant eorum responsio fuit facta in castro Narbonensi, specialiter tamen per os
domini Poncii Astoaudi. Qua responsione facta provide et succincte, et pacienter audita, predictus
magister Guillelmus Rollandi, deliberatione seorsum habita cum domino episcopo Tholosano et
quibusdam aliis, secundum quod tunc temporis sibi visum fuit, affectuosis verbis coram omnibus
proposuit diligenter quod dominus comes Pictavie et Tholose pacem et bonum commune civitatis
Tholose et terre volebat, et jura minorum et majorum, universorum et singulorum, conservare volebat et
intendebat. Dicebat etiam quod ad hec et propter hec ipse et dominus Ph(ilipus) de Aqua Bona ad partes
Tholosanas fuerant destinati, et multa alia proponebat, que faciebant ad honorem et laudem domini
comitis Tholose. Preterea idem magister, si bene recolimus, ex animo proponebat quod super omnibus
articulis, quos proposuerant consulibus Tholosanis, quid super illis deberet fieri starent cognitioni
predictorum domini episcopi Tholosani et Sicardi Alamanni et Poncii Astoaudi, vel aliquorum aliorum
bonorum virorum. Premissa offerebat predictus magister pro se et domino Ph(ilipo) de Aqua Bona,
nunciis domini comitis Tholose, nichilominus proponendo et allegando quam plura, in excusationem sui
et domini comitis Tholose, contra consuetudines Tholose, requirendo instanter a prelatis et quibusdam
aliis ibidem presentibus super premissis suarum testimonium litterarum. Et, quia nos, N(icolaus),

293
Archives nationales (France)

episcopus Coseranensis, omnibus tractatibus et processibus, habitis antea super eodem negotio inter vos,
magistrum Guillelmum Rollandi et dominum Ph(ilipum) et vestros, ex una parte, et predictos consules
Tholosanos et suos, ex altera, personaliter non interfuimus, set tantum interfuimus his que ultima die,
sicut premissum est, tractata fuerunt, generali memoriali super toto negotio, ad sigillandum nobis
transmisso, sigillum nostrum non duximus apponendum, quamvis super premissis omnibus minime
dubitemus. Verumtamen ad cautelam et ut satisfaciamus vobis quantum possumus bona fide, pro
memoriali ultimi processus habiti coram nobis, secundum quod nobis visum est, salva cujuslibet alterius
recordatione per omnia et in omnibus, presens scriptum sigillo nostro duximus sigillandum, vobis,
domino magistro Guillelmo Rollandi et domino Ph(ilipo) de Aqua Bona, quantum possumus
supplicantes, ut nos, si placet, super premissis excusatos habentes, de nobis et de bono nostro specialiter,
intuitu Jhesu Christi, et de bono communi tocius terre sitis ubique solliciti et rogati. Dominus Jhesus
Christus sit vobiscum, qui gratiam suam in vobis multiplicet et conservet. Amen.
Traces de sceau pendant ; le sceau de Nicolas, évêque de Conserans, est décrit dans l' Inventaire sous le
n°6584.
On voit que l'évêque de Conserans s'était refusé à sceller de son sceau le procès-verbal de l'assemblée du
3 juin. (Voyez la pièce précédente.) Il préféra adresser aux commissaires d'Alphonse une lettre spéciale
sur cette affaire ; selon toute probabilité, elle fut écrite quelques jours après, c'est-à-dire en juin 1255. -
Voyez D. Vaissète, t. III, Preuves, col. 515.

J//313
Toulouse, VI, n°73.
4176 - 1255. Juin.
Original scellé
Jacobus, viceproeceptor domus Hospitalis Tolosoe et Sancti Sulpicii, Alphonsum, comitem Pictavioe et
Tolosoe, necnon heredes ejusdem comitis, in nonnullis proedictoe domus territoriis, ratione paragii,
socium facit.
Omnibus presentes litteras inspecturis, frater Jacobus, vicepreceptor domus Hospitalis Tolose et Sancti
Supplicii, salutem in Domino. Notum facimus quod nos, de voluntate et assenssu karissimorum in
Christo fratrum, Sycardi de Miro Monte, preceptoris de Borbonio, Bernardi de Aura, preceptoris de
Frontonio, et Guillelmi Alnaudi, preceptoris de Gaudre, dominum Alfonsum, filium regis Francie
illustrem, comitem Pictavie et Tolose, et heredes suos in loco Sancte Marie de Aurezauleide et Sancti
Supplicii juxta Lesas, diocesis Tolosane, et in territoriis nostris de Noeriis, de Paderne, de Fumel, de
Moillant, et in omnibus aliis locis et territoriis nostris et domus nostre Sancti Supplicii, ex honore
predicti loci Sancte Marie et Sancti Supplicii moventibus, et omnibus locorum predictorum et
territoriorum pertinenciis associamus, sub forma et comditionibus infrascriptis, videlicet : quod apud
predictum locum Sancte Marie et Sancti Supplicii bastida nova fiat, nomine domini comitis predicti et
nostro ac domus nostre, in qua dominus comes omnem justiciam magnam et parvam habeat et ibidem ac
in omnibus pertinenciis et honore dicte bastide, locorum et territoriorum predictorum excerceat per
bajulum suum, in quarum justiciarum explectis, scelicet sexaginta solidis currentis monete et infra, nos
et domus nostra medietatem habebimus et percipiemus, et dominus comes predictus aliam medietatem.
Quod autem per incursum, aut alia quacumque de causa, ultra sexaginta solidos et plus percipiendum
fuerit ab aliquo, levandum et exigendum, dominus comes predictus totum habebit libere et pacifice
percipiet, sine contradictione nostra aut nostrorum. In molendinis vero, furnis, in dicta bastida et
locorum predictorum pertinenciis faciendis, in obliis, censibus, mercatis, nundinis, leydis, fabricis et in
omnibus quibuscumque proventibus et redditibus dicte bastide, locorum predictorum, territoriorum, et
pertinenciarum ipsorum, dominus comes, successores aut heredes sui per omnia medietatem habebunt
et nos aliam medietatem, excepto tamen quod domino comiti salvum et proprium remanet de sexaginta
solidis et plus, ut dictum est superius, salvis eciam decimis, oblationibus et aliis spiritualibus, que nobis

294
Archives nationales (France)

et domui nostre debent libere remanere. Bajulus vero domini comitis, quem ibi posuerit, in institucione
sua, comsules et tabelliones dicte bastide, cum creati fuerint, debent nobis jurare quod in juribus nostris
omnibus servandis, sicut in juribus domini comitis, fideliter se habebunt. Preterea, si ad manum domini
comitis aut heredum suorum feuda aut alia immobilia, racione incursus aut alia de causa, deveniant, in
quibus jus aliquod haberemus, defraudari jure nostro propter hoc non debemus. Dominus autem comes
dictam bastidam extra manum suam, aut comes Tolose pro tempore existens, ponere non debebit, nisi de
nostra processerit voluntate. Nos vero, aut domum predictam Sancti Supplicii tenens, alienaciones
feudorum, sicut sunt vendiciones, pignora, seu que dantur in emphyteosim, pro parte nostra laudare
debemus, una cum bajulo domini comitis supradicti. Cum autem in villa predicta Sancti Supplicii
preconizandum aliquid fuerit aut eciam proclamandum prece dicte ville, preconizabit et proclamabit
nomine domini comitis et nostro, quod de bannis similiter fiet. Nos enim, magister Guillelmus Rolandi,
canonicus Parissiensis, clericus predicti domini comitis, et Philippus de Aqua Bona, miles, missi ab
eodem domino comite in comitatu Tolosano, et Hugo de Arsiz, miles, senescallus Tolose, predicta,
nomine ejusdem domini comitis, recipimus et laudamus. Quod ut ratum et stabile perseveret, nos,
fratres predicti, sigilla nostra, una cum sigillis dictorum magistri Guillelmi, Philippi et senescalli,
presentibus duximus apponenda. - Actum anno Domini millesimo duccentesimo L mo quinto, mense
junii.
Ces lettres étaient scellées dans le principe de six sceaux pendants sur double queue, qui ne sont pas
décrits dans l' Inventaire.
1. Jacques, vice-précepteur des Hospitaliers de Toulouse ; petit sceau rond en cire verte ; une coquille ;
légende : + SIGILLVM JACOBI.
2. Guillaume Roland, chanoine de Paris, clerc d'Alphonse : sceau ovale, cire vierge ; deux personnages,
dont l'un assis, sous un édicule gothique surmonté d'un crucifix ; légende... GVILLELMI ROLANDI, le
reste indistinct.
3. Hugue d'Arcis, sénéchal de Toulouse ; fragment de sceau rond, cire vierge ; on distingue encore sur
l'écu deux annelets et dans la légende les lettres... ONIS DE... ; au contre-sceau un écu bandé.
4. Manque.
5. Manque.
6. Manque.
Les trois derniers sceaux, qui devaient être ceux de Philippe d'Eaubonne, chevalier, envoyé d'Alphonse,
et des frères Hospitaliers Sicard de Miremont et Bernard d'Aure, se sont détachés et perdus.

J//317
Toulouse, VIII, n°42.
4177 - 1255. Juin.
Original
Rotulus in quo inscripta sunt "debita ... comiti Pictavensi ac magistro et fratribus domus milicie Templi
Jerosolimitani communiter, racione indulgenciarum eisdem a domino papa concessarum, anno Domini
M° CC° L° V°, mense junio." - In dioecesi Trecensi : VI e XXVIII. l., x. s. Tur. - In dioecesi Meldensi : C. l.,
LII. S. Tur. - In dioecesi Ebroicensi : C. III l., XIIII. S. - Rothomagi : VI xx X. l. Tur. - In dioecesi
Carnotensi : IIII xx l., XII. S. Par. - In dioecesi Lingonensi : XXXV. l., X. S. Tur. - In dioecesi Laudunensi
: CC. XL. l., XX. S. - In dioecesi Cathalaunensi : CCCC. XXIIII. l., X. S., VI. d. Tur. - Remis : CC. XLVII. l.,
X. S. Par. - In dioecesi Remensi : XLVIII. l., X. S., III. d. Tur. - In episcopatu Belvacensi : XLIII. l., VII. S.
- De Borbone : XL. l., VI. S. Pruv. - In episcopatu Noviomensi : LXX. l. Par., etc... - "Summa tocius debiti
istarum indulgenciarum : MM. VII c XXIII. l., VII. S."
Au dos de ce compte, écrit sur un petit rouleau de parchemin, on lit : Debita que debentur domino comiti
et Templariis communiter.

295
Archives nationales (France)

J//629
Angleterre, III, n°2.
4178 - Paris. 1255. Juin.
Original scellé
Litteroe Simonis de Monte Forti Petrique de Sabaudia super induciis inter reges Anglioe et Francioe a se
prorogatis.
Universis presentes litteras inspecturis, Symon de Monte Forti, comes Leycestrie, et Petrus de Sabaudia,
miles, salutem. Notum facimus quod nos, plenam et liberam potestatem habentes a karissimo domino
nostro, H(enrico), rege Anglie illustri, super treugis inter ipsum dominum nostrum, regem Anglie, et
Edoardum, filium ejus, et Richardum, comitem Cornubie, et Guillelmum de Valencia, fratres ipsius, et
imprisios, valitores et homines suos, ex una parte, et regem Francorum illustrem, tam pro ipso rege et
fratribus suis quam pro imprisiis, valitoribus et hominibus suis, ex altera, capiendis, prorogandis et
firmandis, dictas treugas prorogavimus in forma in qua prius erant inter ipsos, addito quod heredes
illorum, qui pro utraque parte nominati erant in forma predicta et postmodum decesserunt, in treugis
remaneant loco ipsorum quibus in hereditate ad ipsius domini nostri, regis Anglie, feodum vel dominium
pertinente succedent, amoto etiam quod memoratus rex Francorum dictatores treugarum ab ipso
institutos, pro treugarum intercepcionibus emendandis, et predictus rex Anglie dictatores suos similiter
mutare poterunt, quociens viderint faciendum et sue placuerit voluntati, ab instanti festo Sancti Remigii
usque ad terminum trium annorum continue subsequentium duraturas ; et super dictis treugis a domino
rege Anglie predicto bona fide observandis, data nobis plena super hoc potestate, in animam ipsius
domini regis, in predicti regis Francorum presencia, super sacrosancta Evangelia prestitimus
juramentum. In cujus rei testimonium, presentibus litteris sigilla nostra duximus apponenda. - Actum
Parisius, anno Domini M° CC° quinquagesimo quinto, mense junio.
Deux sceaux pendants sur double queue. - Le premier, qui est celui de Simon de Montfort, comte de
Leicester, s'est détaché et perdu ; il est décrit dans l'Inventaire sous le n° 10162 ; le second, en cire vierge,
est celui de Pierre de Savoie ; Inventaire, n° 11645. - Voyez Rymer, t. I er, part. I re, p. 324. col. 1 re ;
Dumont, Corps diplomat., t. I er, part. I re, p. 202, col. 2 ; Le Nain de Tillemont, Vie de Saint Louis, t. IV,
p. 68, et ci-dessus n° 3713.

J//312
Toulouse, VI, n°56.
4179 - Pierrelatte. 1255. Vendredi 2 juillet.
Original scellé
Ademarus, electus Vivariensis, compositioni quondam initœ inter Arnaldum, episcopum Vivariensem et
Johannem de Arsicio, senescalcum Venaissini, suffragari recusat.
Noverint universi, presentes litteras inspecturi, quod venerabilis pater, dominus A (demarus), Dei gratia
Vivariensis electus, et nobilis vir, Johannes de Arsicio, miles, senescallus Venaisini, convenerunt apud
Petram Laptam in die veneris post octabas Beati Johannis Baptiste super mutuis querimoniis quas inter
se habebant, videlicet dictus dominus electus pro se et ecclesia Vivariensi, et dictus senescallus pro
domino comite Tholosano et hominibus senescallie Venaisini, ex altera parte ; et inter alias querimonias
proposuit dictus senescallus quod venerabilis pater, dominus A(rnaldus), quondam Vivariensis
episcopus, antecessor dicti domini electi, et ipse senescallus conpromiserunt super pluribus et diversis
articulis querimoniarum, quas contra se ad invicem faciebant, in discretos viros, prepositum
Tricastrinum, et Inberto ( sic) de Aurono, jurisperito ( sic), conpromisso, fidejussoribus datis, sub certa
pena vallato. Tandam ( sic) predictiarbitri seu arbitratoresinter predictas partes amicabiliter
conposuerunt, diffinientes querimonias eorum in hunc modum : videlicet quod, universis querimoniis
que facte fuerant ab utraque parte remissis, mandaverunt quod prefatus dominus episcopus emendaret

296
Archives nationales (France)

dicto senescallo, recipienti pro dicto domino comite et hominibus suis, centum libras, scilicet L libras
Turonensium et L libras Vianensium, domino comiti applicandas, et viginti quinque libras Vianensium
pro expensis et salariis arbitrorum et advocatorum. Dictis mandatis in presencia parcium recitatis,
dominus episcopus requisivit dictam conpositionem a domino comite confirmari et sigillo ipsius proprio
sigillari. Ad hec requisivit dictus senescallus prefatum dominum electum ut predicte conposicioni staret,
et, licet de sigillando dictam conposicionem sigillo domini comitis negaret se fuisse astrictum, quia non
erat de consuetudine curie quod dominus comes sigillaret ea que per senescallos suos agerentur, ob
reverenciam tamen dicti domini electi, ad sigillandam dictam conposicionem sigillo domini comitis se
voluit obligare et obtulit dicto domino electo quod dictam conpositionem faceret sigillari. Dominus
autem electus noluit stare dicte conposicioni, oferendo quod super hiis de novo et super aliis post ea
conmisis paratus erat conpromittere in conmunes amicos, ad que senescallus respondit quod super
conposicione semel determinata nolebat iterum conpromittere, quia sic non esset licium finis, set super
aliis post dictam conposicionem conmissis paratus erat conpromittere in duos vel tres conmunes amicos
et amicabilem conposicionem subire. In cujus rei testimonium, nos, Raimondus de Baucio, nos,
Guillelmus de Baucio, principes Aurasice, nos, abbas Aque Belle, Cisterciensis ordinis, nos, preceptor
domus Templi de Richirenches, nos, prior de Abolena, et nos, Poncius Austoaudi, jurisperitus, qui
presentes hiis interfuimus, sigilla nostra presenti pagine duximus apponenda. - Actum anno Domini M°
CC° L° quinto, die et loco predictis.
Scellé de six sceaux en cire brune sur ganse plate de fil, échiqueté de trois couleurs, brun, jaune et blanc :
1. Raimond des Baux ; Inventaire, n° 935.
2. Guillaume des Baux, prince d'Orange ; Inventaire, n° 936.
3. L'abbé d'Aiguebelle, diocèse de Saint-Paul-Trois-Châteaux ; Inventaire, n° 8489.
4. Le précepteur des Templiers de Richerenches. Sceau équestre, non décrit : le cavalier armé de toutes
pièces, courant l'épée haute. Légende : S. PCEPTORIS RICHERECHE.
5. Le prieuré de Bollène ; Inventaire, n° 9377.
6. Pons d'Astoaud, chevalier. Sceau disparu ; il est décrit dans l' Inventaire sous le n° 1216.

J//256
Nevers, n°55.
4180 - Champvert. 1255. Lundi 5 juillet.
Original scellé
Odo, dominus Borbonensis, matri suœ Mathildi, comitissœ Nivernensi, castrum de Sancto Salvio tradit.
Ego, Odo, filius ducis Burgundie, dominus Borbonensis, notum facio universis, presentes litteras
inspecturis, quod ego tradidi et concessi karissime domine et matri mee, M (athildi), comitisse
Nivernensi, castrum meum de Sancto Salvio cum tota castellania et pertinenciis dicti castri ab ipsa
domina comitissa possidendum, prout castrum de Conada et ipsius castri castellaniam possidebat. In
cujus rei testimonium, presentibus litteris sigillum meum apponi feci. - Datum apud Chanversum, anno
Domini M° CC° L° quinto, die lune in crastino Beati Martini estivalis.
Sceau d'Eude de Bourgogne, seigneur de Bourbon, cire blanche, double queue ; Inventaire, n° 447. -
Voyez du Chesne, Histoire des ducs de Bourgogne, t. II, Preuves, p. 84, et le P. Anselme, t. I, p. 476. D.

J//256
Nevers, n°56.
4181 - 1255. [5] juillet.
Original scellé
Odo, filius ducis Burgundiae, dominus Borbonensis, recognoscit quod "apud Conadam, vel in alio loco
castellanie de Conada, aliquem de hominibus sive de burgensibus karissime domine et matris" suæ,
"Matildis, comitisse Nivernensis," neque potest neque debet retinere. - "In cujus rei testimonium,

297
Archives nationales (France)

sigillum meum duxi presentibus apponendum. - Datum anno Domini M°CC° quinquagesimo quinto,
mense julio."
Scellé comme le n° 4180. - Bien que le quantième du mois ne soit pas indiqué dans la date, nous avons
cru devoir rapprocher cette pièce de la précédente ; toutes deux furent sans doute données le même jour.

J//681
Lorraine, I, n°16.
4182 - 1255. Samedi 10 juillet.
Copie authentique
Contrat de mariage entre Ferri, duc de Lorraine, et Marguerite, fille de Thibaud, roi de Navarre, comte
de Champagne et de Brie.
Ge, Ferris, dus de Lorregne, et marchis, fas savoir à tous ceus qui verront et orront ces presentes lettres
que convenances furent ou tans mon chier signor Th(iebaut), par la grace de Dieu roi de Navarre et de
Champaigne et Brie conte palazin, et ma chiere dame la reine Marguerite, sa feme, et ou chier tans mon
pere, Maheu, de bone memoire, duc de Lorregne, et marchis, et Katerine, ma mere, dou mariage de moi
et de Marguerite, la fille à dit roi et à la devant dite reine, les quelz furent tex : que li devant diz rois et la
reine me promisrent à donner douze mile livres de Provenisiens fors, et, par le don de ces douze mile
livres, ge et Marguerite ma feme avons quitté tout l'heritage qui nos pooit et devoit venir de par le devant
dit roi et la devant dite reine, se ce ne fust par aucune nouvele escheoite qui venist après les espousailles
de moi et Marguerite ma feme, où nos eussiens raison as us et coustumes dou pais où ce escherroit,
sauve la quittance de l'heritage que nos avons devant faite de l'escheoite dou roi et de la reine devant diz ;
et ceste quittance ge et Marguerite ma feme avons juré à tenir et li doi faire jurer, quant ele sera en aage,
de novel et faire tenir ce qui est en ces lettres, par ses lettres ouvertes pendans qu'ele donra de ce, devant
ce que l'an face paiement des douze mile livres devant dites. Et ge li doin et ottroi en doaire trois mile
livres de terre à Provenisiens fors, que ge li ai assises à Nuef Chastel en Lorregne, à Chastenoi, à Nancy, à
Port et à Varengevile, et ès chastelleries et les appartenances entierement de tous les devant diz leus, et
en fiez et en autres choses, et, s'il valoient plus, il demorra Marguerite ma feme devant dite, et, s'il
valoient mains, mi hoir ou cil qui tanroient la duchée li doivent parfaire au plus près des leus devant
nomez, sauf ce que li fié ne seront pas prisié en vaillance, et seroit sauve la vaillance par l'esgard de
quatre chevaliers, des quex Marguerite ma feme devant dite panroit les deus de ces chevaliers, et mi hoir
ou cil qui tanroient la duchée de Lorregne les deux autres, et cil quatre chevaliers esgardeor doivent estre
mis dedans les trois mois que la chose torneroit à doaire, et doivent jurer que il à bone foi le feront por
l'une partie et por l'autre, et dou delivrer et de la vaillance, et s'il se descordoient, il esliroient un
prudome par desus, à bone foi, por l'une partie et por l'autre, li quiex auroit le pooir dou descort acorder ;
et s'il avenoit que li uns des quatre esgardeors moroit, ainçois que les choses devant dites fuissent
assouvies, cil de la quele partie il seroit i mettroit un autre en leu dou mort. Et s'il avenoit chose que ge
mourusse sans hoir de mon cors de ma feme Marguerite, dont Diex me gart, ele panroit les douze mile
livres de Provenisiens fors en mile livres de terre qui siet en tel leu, c'est à savoir à Lignielvile et à Gilbert
Viler, et ès chastelleries et ès appartenances de ces deus chastiaus ; et, se ces chastelleries ne valoient les
mile livres devant dites chascun an, mi hoir ou cil qui tanroient la duchée de Lorregne le parferoit ; et se
Marguerite ma feme moroit sans hoir de son cors, dont Diex la gart, madame la reine de Navarre devant
dite tanroit le Nuef Chastel, Chastenoi, Port et Varengevile, et les appendises de ces chastiaus por deus
mile livres chascun an, jusqu'à tant qu'ele auroit eus douze mile livres enterinement ; et s'il avenoit qu'il
defausist de madame la reine, cil qui seroit hoirs de Champaigne seroit en leu de madame la reine por les
deniers repanre, en tel maniere que, se ces viles valoient plus de deus mile livres chascun an, li sorplus
seroit à moi et à mes hoirs, et, s'eles valoient mains, ge ou mi hoir ou cil qui tanroient la duchée de
Lorregne le devons parfaire au plus près des devant diz leus ; et après, se ge moroie, ainçois que ge eusse
aucune chose receu de ces douze mile livres, Marguerite ma feme devant dite ne panroit rien en

298
Archives nationales (France)

Lignielvile ne en Gilbert Viler, et, se ge avoie receu aucune chose de ces douze mile livres, ele tanroit
Lignielvile et Gilbert Viler, et les appartenances de ces deus chastiaus, jusque tant qu'ele eust eu ce que
ge auroie levé ou receu des douze mile livres devant dites, si com il est dit dessus ; et est à savoir que des
douze mile livres devant dites, que ge doi avoir en mariage, l'an m'an doit randre et paier à Troies, as
octaves de la feste Saint Andri qui sera en l'an mil deus cens et cinquante uit, sis mile livres, et as octaves
de la feste Saint Andri, à Troies, qui sera en l'an mil deus cens et cinquante nuef, sis mile livres, et, se
Marguerite ma feme avoit aucune chose eu des douze mile livres après ma mort, il cherroit des douze
mile livres devant dites ; et est à savoir que ge doi faire la quittance de l'heritage, si com il est escrit
desus, devant le roi de France et devant les autres signors de Champaigne et de Brie. En quel
tesmoignance de toutes ces choses devant dites, ge ai seelées ces lettres de mon seel. - Ce fut fait en l'an
de grace mil deus cens et cinquante cinq, le semedi après les octaves de feste Saint Pere et Saint Pol.
Expédition authentique sur papier, extraite du registre de la Chambre des comptes, intitulé Liber
Principum, délivrée et certifiée le 4 juillet 1564 par Danès, auditeur des comptes, à la requête du
procureur général du roi. - Nous avons dû corriger le texte de cette expédition qui fourmille de fautes. La
copie du Liber Principum (Bibl. Imp., 500 de Colbert, reg. 56, fol. 223 r°) est presque aussi défectueuse.
Voyez Dumont, Corps diplom., t. I er, part. I, p. 398, col. 2 ; Baleicourt, Origine et généalogie de la maison
de Lorraine, Pr., p. 102, et Vignier, Origine des maisons d'Alsace, p. 147.

J//343
Abbaye de la Grasse, n°4.
4183 - Béziers. 1255. 12 juillet.
Vidimus scellé
Transcriptum cujusdam epistolæ Gregorii papae IX, in qua insertae fuerunt litterae Caroli Calvi,
imperatoris, pro abbatia Beatae Mariæ Crassensis. ( Vide t. I, n° 11, et t. II, n° 1971.) - "Nos vero,
R(aimundus), Dei gracia Biterensis episcopus, presens transcriptum sigillo nostro fecimus communiri. -
Hujusmodi transcriptum fuit examinatum cum originali apud Biterrim, anno Domini millesimo
ducentesimo quinquagesimo quinto, IIII. idus julii."
Scellé en cire jaune, sur ganse plate de fil jaune et blanc, du sceau de Raimond IV de Valhauques, évêque
de Béziers ; Inventaire, n° 6524. - C'est par erreur que M. Teulet a assigné à cet acte la date du 10 juin ;
voyez t. I er, p. 13, note 1, et t. II, p. 142.

J//198
Champagne, VI, n°100.
4184 - 1255. Jeudi 15 juillet.
Original scellé
Renaud de Vichier, maître de la chevalerie du Temple, accepte la transaction que Marguerite, comtesse
de Champagne et Thibaud, son fils, ont faite avec les Templiers sur le droit d'acquérir dans les comtés de
Champagne et de Brie.
Nos, freres Regnauz de Vichier, maistres de la povre chevalerie dou Temple de Jherusalem, et li couvenz
de cele meisme chevalerie fesons savoir à touz çaux qui cels presentes lettres verront et orront que,
comme il fust descorz entre Marguarite, par la grace de Deu reyne de Navarre, de Champaingne et de
Brie contesse palazine, et Thiebaut, par cele meisme grace roy de Navarre, de Champaingne et de Brie
conte palazin, et Ysabel, fille lou roi de France, par cele meismes grace reyne de Navarre, de
Champaingne et de Brie contesse palazine, d'une part, et nos et noz freres de la chevalerie devant dite,
d'autre part, sus ce que nous et nostre frere diseiens que nous pooiens aquerre et tenir ce que nos
aquerriens en toute la terre et en toute la seingnorie de Champaingne et de Brie, terres, possessions et
toutes choses, fors que seingnorie de cité et de chastel, si com il est contenu, si comme nos disiens, en
lettres d'aucuns de lor devantiers que nos avons par devers nos, à la parfin entre aux et nos et noz freres

299
Archives nationales (France)

fu faite pes en tele meniere, que nos puissiens acquerre et tenir tant seulement en noz fiez, en noz
rierefiez, et en noz censives que l'an tient de nos, dom la joutise est nostre ; et en leur fiez, et en leur
rierefiez, ne en leur censives, ne en nuls leus qui descendent de leur fiez ne de leur rierefiez, ne en nuls
leus dom la joutise puisse revenir à aux ne à çaux qui d'aux tienent en fié ne en rierefié, nos ne poons
aquerre des ore mès, se par leur otroi non, se n'est par aumosnes ou par lès, les quiex nos metreiens fors
de nostre mein en tele mein ou en semblant, comme cele seroit don nos les auriens eues ou en semblant,
c'est à entendre, se ce est baronie, en mein de baron ou de plus grant, se ce est chastelerie, en mein de
chastelain ou de plus grant, se ce est vavassorerie, en mein de vavasseur ou de plus grant, et se ce est
simples fiez de gentil home, en mein de gentil home ou de plus grant, et se ce est chose de borjois ou de
vilein, en mein de borjois ou de vilein ou de plus grant ; et est à savoir que, se la chose nos venoit de leur
homes, nos la metriens en meins de leur homes, et se ele venoit de home saintel qui ne soit pas nostre
hom, nos la metriens en mein de home saintel qui ne seroit pas nostre hom, et se ele nos venoit de home
de chevalier ou de autre gentil home, nos la metriens en mein de home de chevalier ou de autre gentil
home, et se ele nos venoit de noz homes, nos la metriens en mein de noz homes ou de quiexque genz que
nos voudroiens ; et est encor à savoir que, se l'an nos lessoit ou aumosnoit la quinzieme partie de baronie
ou de chastelerie, ou la sezieme, ou la diseseptieme, ou einsi en montant, il soufiroit se nos la meteiens
en mein de gentil home, et se l'an nos lessoit ou aumosnoit la quatorzieme partie de baronie ou de
chastelerie, la trezieme, ou la douzieme, ou einsi en avalant, il convenroit que nos la meissiens en mein
de baron ou de chastelain ou de plus grant, si comme il est desus dit, et ce ferons dedanz l'en et le jor que
li mestres de la meson, qui les lès ou les aumosnes manborniroit, et, se li mestres n'i estoit, uns de freres
de la meson ou uns des plus principaux de la meson en seroit requis d'aux ou de leur commendement, et
si est à savoir que cil en cui mein nos la metriens, selonc la reson qu'il emporteront de ces choses, seront
tenu as seingnors de Champaingne à teles redevances et à tex servises comme cil estoient qui la chose
auroient aumosnée ou lessiée ; et est à savoir que nos porrons aquerre et tenir les rentes et les fiez qui
d'aux muevent et cez qui muevent de nos, les quiex nos rendons en noz granches, en noz fourz, en noz
moulins, en noz mesons, et les rentes et les usaiges que l'en a ès bois qui sont nostre sanz partie d'autrui,
et s'il i avoit bois ou autre eussient partie avec nos ou nos avec autrui, et il fussent parti, et la partie qui
aferroit à nos devoit ne rentes ne usaiges, nos les porreiens aquerre et tenir sanz contredit des seingnors
de Champaingne, en tele meniere que par tele partie comme nos enporterons dou bois nos enporterons
des usagiers, à la reson que il i auroit dou bois et des usagiers, et li usagier qui venront en nostre partie
ne porront riens demander par reson d'usaige en l'autre partie, et li usagier de l'autre partie ne porront
riens demander d'usaige en nostre partie, ne autrement la partie ne puet estre faite ; et est à savoir que li
devant nomé rois et reynes nos ont otroié que nos puissiens aquerre et tenir dismes par tout lou conté et
la seingnorie de Champaingne et de Brie, encore muevent eles de leur fiez ou de leur rerefiez, tant
comme à aux apartient ; et est à savoir que nos porrons aquerre et tenir ausi comme les autres yglises et
les autres religions qui sont en leurs terres devant dites et en leur seingnories, qui n'aquerent par
privileges ou par frainchises qui otroiées leur soient d'aux ou de leurs devantiers ou de çaux dont les
choses leur sont venues, sauf les cas devant diz ; et est à savoir que nos porrons eschangier as yglises et as
genz de religions en la terre et en la seingnorie devant dite, en tele meniere que li eschanges que nos
baillerons demorra quant à aux en tele seingnorie et en tele redevance comme il avoient en celi que nos
averons, et ce que nos emporterons leur demorra en tele redevance com ce estoit que nos aurons baillié,
et doivent estre fait cist eschange en bone foi sanz nule soltei ; et est à savoir que charroi, se nos point
leur en deviens, il le nos ont quité, ne puent il ne leur commendement prendre noz chevax ne noz bestes
por charroi ne por servise, se n'est par nostre gré ; et est à savoir que les herietaiges et les possessions et
les rentes et les autres droiz que nos aviens aquis en toute leur terre et en lor seingnorie de Champaingne
et de Brie par aumosne, par eschat, par dons et par toutes autres menieres, dont nos estiens tenant et
manbornissant, au veu et au seu de vinez où les choses sieent, ou, se autre les tenoient de par nos, qui
fust au veu et au seu de vinez que il fust tenu de par nos, les quiex Thiebauz, jadis rois de Navarre, qui

300
Archives nationales (France)

morut en l'an de l'incarnation Nostre Seingnor mil deus cenz et cinquante trois, ou mois de juignet, le
lundi après feste Saint Beneoit, avoit sesi sus nos, ou ses commendemenz ou autres por lui, illes nos
rendent, delivrent et otroient que nos les teingniens à touz jorzenbone pès etaiens, tant comme à aux
apartient, et tout ce dont nos estiens tenant et manbornissant, au veu et au seu de vinez où les choses
sieent, et, se autre les tenoient par nos, qui fust au veu et au seu de vinez qu'il fust tenu de par nos, qui de
par lou devant dit roi Thiebaut, qui morz est, ne par son commendement, n'estoient pas sus nos sesi, il
vuelent et otroient que nos les aiens et teingniens à touz jorz paisiblement, tant com à aus apartient ; et
est à savoir toutes voies que, se aucun avoient vendu ou aumosné puis vint et cinc anz en ça à nos
aucunes choses, par tel condiccion que cil qui les auroient vendues ou aumosnées que il les deussent
tenir toute leur vie, et après leur decès deussent à nos venir, et les quiex nos n'aussiens pas tenu un an
acompli, au veu et au seu de vinez, et les quex n'avoient pas esté sesies dou devant dit roi Thiebaut, qui
morz est, ou de son commendement, ou par les devant diz roi et reynes ou leur commendement, nos ne
les porrons tenir, se n'est selonc l'ordenance et les articles qui sont nomé en ceste presente chartre, et
avons nos et nostre frere renoncié à toutes lettres, estrumenz et indulgences que nos avons de leur
devantiers quant à ce que nos ne puissiens tenir les choses qui nos auroient esté vendues et aumosnées
puis vint et cinc anz en ça, par tel condiccion que cil qui les auroient vendues ou aumosnées les deussent
tenir toutes leur vies, et après leur decès deussent à nos venir, et les quiex nos n'aussiens pas tenu un an
acompli, au veu et au seu de vinez, et les quiex n'avoient pas esté sesies dou devant dit Thiebaut, qui
morz est, ou de son commendement, ou dou roi et des reines devant dites ou de leur commendement,
mais que selonc la meniere qui desus est dite et devisée ; et est à savoir que, se li rois Thiebauz, qui or est,
ou les reines devant dites, ou leur commendemenz ou autres de par els avoient aucunes des devant dites
choses sesies, il les nos delivrent et les nos otroient à tenir à touz jors mès quittement et en pais et
conferment, sauves les issues qui en ont esté levées jusque au jor d'ui, contées et rendues à aux ou lor
commendement, les queles leur demeurent, et des issues recelées, là où eles seront trovées, il sera en leur
volenté dou retenir ou de les nos rendre, sauf ce que nos n'en poons pleidier ; et si nos otroient que se
nos avons aquis puis la mort lou devant dit roi Thiebaut aucunes choses en noz fiez, en noz rierefiez, ou
en noz censives, dont la joutise est nostre, ou aiens ailleurs faiz aquez ou eschanges, dont nos aiens otroi
ou lettres de la devant dite reyne et de son fil Thiebaut, roi devant dit, et de la dite reyne Ysabel, sa
famme, ou d'aucun d'aux, si comme de l'achat que nos avons fait de mon seingnor Guion de Milli et de
madame Agnès, sa famme, de ce qui siet en Oriant, et si comme de l'ordenance qui a esté faite entre nos
et l'abaesse et lou couvent Nostre Dame de Troies et les homes dou Fai sus le fait dou Perthoi, et einsi
comme de l'eschainge qui a esté faiz entre nos et mon seingnor Henri Fonvenne des prez qui sieent à
Resson, et einsi comme de l'aquest que nos poons faire por endroit de l'estan de la Foleterre, que nos les
teingniens ensement et puissiens tenir bien et en pès ; et est à savoir que li devant dit rois et reynes
vuelent et otroient que ès mesons et ès edifices, que nos avons orandroit et que nos ferons ès parrochages
où cels mesons et cil edefice sont que nos avons ores, que nos aiens communes pastures et communes
aesances, à toutes noz bestes, quiex qu'eles soient ; et vuelent encor et otroient que en chascune des
mesons que nos porrons faire par droit, selonc la coustume dou pais, en noz propres possessions defors
les devant diz parrochaiges, que por chascune charruée de terre gaaingnable de sis vinz arpenz que nos
aurons, que nos puissiens avoir sis vinz bestes leines portanz, sanz plus, qui aient les communes pastures
et aesances ès finaiges et ès leus en viron, por l'amendement de noz terres ; et est à savoir que nos et
nostre frere avons renoncié, sauve en toutes choses ceste presente pès, à toutes les lettres, et à touz les
instrumenz et à toutes les indulgences des devantiers lou roi Thiebaut devant dit, qui or est, ou de çaux
de qui les choses li sont venues, et à toutes confirmations et indulgences, et à touz privileges et
concessions d'Apostoile, de legat, de roi de France et d'autrui, par quoi nos disiens que il nos ere otroié
que nos peussions acquerre, et à toutes lettres et à touz instrumenz, indulgences, confirmations,
privileges, concessions, par quoi nos disiens que nos porriens tenir ce que nos aquerreiens en toutes les
terres et en toutes les seingnories de Champaingne et de Brie desus dites, quant à ce que li dit

301
Archives nationales (France)

instrument, lettres, indulgences, confirmations, privilege et concessions ne nos vaillent riens quant à
aquerre et à tenir ce que nos aquerreiens des ore mès, fors que selonc la meniere qui otroiée nos est par
ceste presente pès, en tele meniere toutes voie que li dit instrument, lettres, indulgences, confirmations,
privilege et concessions, quant à toutes autres choses qui en aux sont contenues, remeingnent en cel estat
et en cele valeur ès quiex il estoient lou jor devant que ceste presente pès fu seelée, que por ce ne vaillent
ne plus ne mains ; et toutes cels choses cil rois et reynes devant dit vuelent et otroient por aux, et por leur
hoirs et por leur successeurs, et prometent à bone foi à tenir et à garder à touz jorz mès, sanz freindre,
tant com à els, à leur hoirs et à leur successeurs apartient et apartenir puet, sauve autrui droiture en
toutes choses ; et li devant diz rois Thiebauz, qui or est, promet à bone foi que il, dedanz l'an que il aura
plenierement l'aministracion dou devant dit conté de Champaingne et de Brie, ceste pès enterinement, si
comme ele est desus en toutes menieres et parties devisée, ordenée et otroiée, confermera epeciaument
par ses lettres et baillera sanz nul contredit ses lettres en ceste meisme forme, seelées de son seel, à nos ;
et est à savoir que, se li devant diz rois Thiebauz moreust, dont Dex lou guart, ançois que cels choses
fussent compliées et seelées, si comme il a promis, il veut et otroie et oblige ses hoirs et ses successeurs à
ce que il acompliroient, seeleroient et confermeroient toutes cels choses devant dites. Et en tesmoing de
toutes cels choses, et por ce que eles soient fermes et estables à touz jorz mès sanz rapeler, avons nos
seelées cels presentes lettres de noz seaus. - Ce fu fait en l'an de grace mil deux cenz et cinquante et cinc,
ou mois de juignet, lou juedi devant la feste de la Magdelaine.
Scellé en cire verte sur ganse plate de soie rouge, des deux sceaux de l'ordre du Temple décrits dans l'
Inventaire sous les n os 9863 et 9862. - Voyez le n° 2936, t. II.

J//318
Toulouse, IX, n°50.
4185 - 1255. 17 juillet.
Original scellé
Inventarium seu declaratio omnium rerum quas Jaujacus, miles, avus et tutor liberorum de functi
Beraudi de Bidagio in hereditate eorumdem invenit.
In nomine sancte et individue Trinitatis, Patris, et Filii, et Spiritus Sancti. Amen. - + Anno ab
incarnacione Domini M. CC. L. V, XVI. kalendas augusti, notum sit omnibus, presentibus et futuris, quod
Jaujacus, miles, avus maternus liberorum quondam Beraudi de Bidagio et tutor eorum, adiit curiam
domini Pontii de Monte Lauro, filii domini Heraclii de Monte Lauro, patris, coram eodem Pontio
proposuit quod ipse erat tutor nepotum suorum, liberorum quondam dicti Beraudi de Bidagio, et dixit
quod volebat conficere inventarium, coram eo, de hiis que invenit in bonis et hereditate predictorum
liberorum, et coram predicto domino Poncio, presentibus testibus infra scriptis, confecit inventarium in
modum infra scriptum. - Ego, Jaujacus avus liberorum quondam dicti Beraudi de Bidagio et legitimus
tutor eorum, evitare cupiens penas legum et laqueos, ne, dum lucrum non spero, in dampnum non
incidam, super bonis et rebus dictorum liberorum, que inveni et invenio, inventarium conficio in hunc
modum. Invenio ecquidem et me invenisse confiteor et occasione tutele me recepisse et habere res et
bona infra scripta. Inprimis invenio sextam partem pedagii castri de Luco, et sextam partem dominii
dicti castri, et medietatem illarum duarum domorum que fuerunt quondam patris dicti Beraudi, que sunt
in dicto castro de Luco juxta castrum vetus et juxta murum del Vinte, et medietatem mansi de
Lesteveneso, et medietatem omnium illarum rerum quas pater ejus habebat tempore mortis sue in
manso del Celler, et medietatem mansi Chatbertenc d'Aiodor, et medietatem pratorum de Longa Cumba
; et confrontantur, ex una parte, cum strata Sancti Stephani, et, ex altera parte, cum territorio del Cros ;
et sextam partem mansi del Fraisser, et domum castri de Monte Acuto, et terciam partem dominii
ejusdem castri et mandamenti, et quasdam domos apud Anicium, in plano Sancti Georgii, que tenent se
cum domibus clericorum Aniciensium et magistri Guidonis, et sunt subtus domos de Gratalop, et
medietatem castri Bidagii et mandamenti, quod castrum tenet dominus rex Francie, et medietatem

302
Archives nationales (France)

sexdecim modiorum vini, quos pater ejusdem B (eraudi) percipiebat et habebat debitales annuatim apud
Atoits, et quemdam equum et viginti sestaria frumenti, quod fuit venditum viginti et quinque libras
Viennensium. - Hoc inventarium inceptum, et consummatum et perfectum fuit in curia dicti domini
Pontii de Monte Lauro de Albenacio, ipso domino Pontio presente et audiente et pro tribunali sedente,
perdictum Jaujacum, tutorem dictorum liberorum, sub forma prescripta, presentibus testibus infra
scriptis. - Preterea inveni in dictis bonis quinque alberjots, et unum auberc, et tres balistas, et unam
coutre pointa. - Ad hec fuerunt testes : Godafredus de Cairos, miles, magister Guillelmus de Dya,
Ademarus de Balneolis, Bartholomeus de Cella, et Guigo de Chasseriis, et Johannes de Monasterio ; et
fuit actum anno et die quo supra. - In cujus rei testimonium, nos, dictus Pontius de Monte Lauro,
presentem paginam sigillo nostro jussimus sigillari, presens inventarium continentem.
Scellé en cire brune, sur cordelettes de fil bleu, du sceau de Pons de Montlaur, non décrit dans l'
Inventaire : écu chargé d'un lion rampant ; légende : + S. PONTII DE MONTELAVRO. - Voyez Le Nain
de Tillemont, t. IV, p. 96.

J//610
Empereurs d'Allemagne, n°10 bis.
4186 - Aalbertsberg. 1255. 21 juillet.
Original scellé
Willelmus, rex Romanorum, litteras Johannis, comitis Burgundiœ, confirmat, quibus prœdictus comes
Lisœ, filiœ Frederici, burgravii de Nuremberg, filio suo Johanni nupturœ, ducentas marcas argenti
singulis annis pro dotalitio soluturum esse se pollicetur, si dictum Johannem mori contigerit.
Willelmus, Dei gratia Romanorum rex semper augustus, universis Sacri Imperii fidelibus, presentes
litteras inspecturis, gratiam suam et omne bonum. Ex insinuatione dilecti fidelis nostri, nobilis viri,
Johannis, comitis Burgundie et domini Salinensis, nobis innotuit quod idem comes Lise, filie dilecti
fidelis nostri, Frederici, burgravii de Nuremberg, si Johannem, filium suum, mori contigerit, qui
eamdem Lisam sibi matrimonialiter copulabit, ducentas marcas argenti annis singulis pro dotalicio
exhibebit, prout in litteris ejusdem comitis plenius dicitur contineri ; quod quidem ratum et gratum
habentes et id tenore presentium protestantes, volumus quod imposterum inviolabiliter id a predicto
comite et suis heredibus observetur. - In cujus rei testimonium, presentes litteras, sigillo majestatis
nostre munitas, edem ( sic) Lise duximus transmittendas. - Datum Alberti Monte, XII kalendas augusti,
indictione XIII, anno Domini M° CC° L° quinto.
Scellé en cire blanche, sur lacs de soie rouge, du sceau de Guillaume de Hollande, roi des Romains, décrit
dans l' Inventaire sous le n° 10889.

J//610
Empereurs d'Allemagne, n°9
4187 - Aalbertsberg. 1255. 21 juillet.
Original scellé
Willelmus, rex Romanorum, quidquid Otto, dux Meraniœ, in comitatu Burgundiœ ab Imperio tenebat,
Johanni, comiti Burgundiœ, ejusque heredibus ex Isabella de Curtiniaco natis, largitur.
Willelmus, Dei gratia Romanorum rex semper augustus, universis presentes litteras inspecturis gratiam
suam et omne bonum. Cupientes dilectum fidelem nostrum, Johannem, comitem Burgundie et
dominum de Salines, et ejus heredes, quos ex nobili matrona, Ysabella de Cortenay, uxore sua, suscepit,
speciali prosequi gratia et favore, quicquid juris in feudis et bonis, que dudum clare memorie Otto, dux
Meranie, in comitatu Burgundie ab Imperio jure habuit, tenuit et possedit, nobis ratione Imperii
competit vel competere posset, tum quia sorores predicti ducis Meranie in bonis feudalibus secundum
jura Imperii succedere nequeunt, tum quia forte predicta bona non fuerunt a nobis tempore debito
requisita, prout consuetudinis et juris ordo requirit, tum etiam ex quocumque jure vel causa predicta

303
Archives nationales (France)

feuda et bona nobis fuerint devoluta, eidem comiti Burgundie et predictis heredibus liberaliter
remittimus et donamus, advocatia Bisumptina predicto burgravio de Nurenberg semper salva. - Datum
Alberti Monte, XII kalendas augusti, indictione XIII a, anno Domini M° CC° quinquagesimo quinto.
Scellé comme le n° précédent. - Voyez du Bouchet, Histoire de la maison de Courtenay, p. 121, et ci-
dessus les nos 3661 et 3746.

J//610
Empereurs d'Allemagne, n°10.
4188 - Aalbertsberg. 1255. 27 juillet.
Original scellé
Willelmus, rex Romanorum, dotem Lisœ, filiœ Frederici, burgravii de Nuremberg, rogante Conrado,
ejusdem Lisœ avo, ratam habet et confirmat.
Willelmus, Dei gratia Romanorum rex semper augustus, universis Sacri Imperii Romani fidelibus,
presentes litteras inspecturis, gratiam suam et omne bonum. Devota fidelium nostrorum obsequia,
manifestis operum indiciis comprobata, tanto debemus libentius largitatis nostre muneribus
compensare, quanto celsitudini nostre grata exhibentur pariter et accepta ; nam non debemus a mercede
repellere a quibus servitia recepimus fructuosa, nec bene meritos debemus sine condigna retributionum
vicissitudine preterire. - Porrecta siquidem nobis dilecti fidelis nostri, Friderici, burgravii de Nuremberg,
et Elizabeth, uxoris sue, sororis quondam clare memorie Ottonis, ducis Meranie, petitio continebat quod
ipsi omnia bona, possessiones et jura, que idem dux Meranie, dum viveret, in comitatu Burgundie ab
Imperio jure habuit, tenuit et possedit titulo feudali, et omnia bona et feuda, que in predicto comitatu
Burgundie tam eidem Frederico quam dilecto fideli nostro, Conrado, patri ejusdem, dudum liberalitate
propria in feudum concessimus, Johanni, filio dilecti fidelis nostri, Johannis, comitis Burgundie et
domini Salinensis, cum eorum filia, Lisa, in dotem, advocatia Bisumptina dumtaxat excepta, pure,
legitime et liberaliter assignarunt, prout idem Conradus, burgravius de Nuremberg, pater Frederici
ejusdem, nobis exposuit viva voce, et a nobis confirmari humiliter postulavit. Unde nos, tam ipsorum
Frederici et Elizabeth, uxoris ejusdem, et predicti comitis Burgundie precibus inclinati, cui adesse in jure
suo favorabiliter volumus et in gratia faciles inveniri, quod ab eodem Frederico et Elizabeth, uxore sua,
super assignatione predicte dotis factum est ratum habemus et gratum et id auctoritate regalis culminis
confirmamus, statuentes ut, quam cito idem Johannes, filius predicti comitis Burgundie, comode poterit,
nostro se studeat conspectui presentare, predicta feuda et bona in feudum recepturus a nobis, et proinde
nobis speciale prestiturus homagium et fidelitatis debite juramentum. Quare universis et singulis
presenti edicto districtius inhibemus ne quis contra hanc nostram confirmationem et assignationem
predicte dotis venire audeat, vel ipsum Johannem in aliquo molestare. Quod qui facere presumpserit,
gravem indignationem celsitudinis nostre se noverit incursurum. - Datum Alberti Monte, VI kalendas
augusti, indictione XIII, anno Domini M° CC° L° quinto.
Scellé comme les n os précédents.

J//201
Champagne, IX, n°43.
4189 - 1255. Juillet.
Original scellé
Jean, seigneur de Choiseul, fait connaître la sentence rendue, sur sa demande, par Gui de Rochefort,
évêque de Langres, et Jean, comte de Bourgogne, seigneur de Salins, au sujet du pariage de Vicq et de
Coiffy entre Thibaud IV et l'abbaye de Molesme.
Gie, Jehans, chevaliers, sires de Chosiel, fais savoir à touz ces qui verront et orront ces presentes letres,
que, quant il aust descort antre ma chiere dame et noble, Marguerite, par la grace de Dieu reine de
Navarre, de Champaigne et de Brie contesse palatine, et mon chier segnor, Thiebaut, son fil, par la grace

304
Archives nationales (France)

de Dieu roi de Navarre, de Champaigne et de Brie conte palazim, d'une part, et moi, d'autre part, sur la
compaignie qui aveit esté faite antre mon chier seignor, Thiebaut, par la grace de Dieu qui fu rois de
Navarre, de Champaigne et de Brie cuens palazins, mariz à la devant dite roine, et l'abé et lo covent de
Molesmes, de Vy et de Cufy et des apartenences de ces deus viles, si com il est contenu ès letres qui sont
seelées de seiaux, de seel l'abé et dou covent, la quel compaignie gie disoie qui ne pooit estre, por ce que
ce estoit de ma garde, et si avoie de mon heritage et droiture, et gie ausse pris an ces viles, por mon droit,
chatex sur les moines et sur les viles et domaiges fais, les quex domages la devant dite reine et ses fiz
devant diz voloient que gie randisse, les quex domaches gie ne voloie pas randre, por la droiture que gie
disoie que gie avoie, pais fu faite par l'evesque de Langres, par Jehan, conte de Borgoigne et segnor de
Salyns, et par autres bones gens, en tel meniere, que gie ai quité et quit à la roine devant dite et à son fil
lo roi devant dit et à lor hoirs, por moi, por toz mes freres et por totes mes serors, trestot lo droit que gie,
et mi frere et mes serous avoiens an ces leus, ne par raison d'éritage, ne par nule autre meniere, et luer
doi porter garantie, por moi et por mes hoirs, contre toz ceus et contre totes celes qui rien i
demanderoient, qui à droit en voroient venir ; et cele devant dite roine me quite et doit porter garentie
vers les moines et ver les homes de ces viles de choises que gie avoie prises et des domages devant diz. Et
est à savoir qu'an ne puet retenir an ces leus mes homes, ne de mes hoirs, ne les homes de mes fiez qu'ant
tient de moi en domoine, ne de mes gardes, ne les homes le seignor de Ray, ne les homes que ma mere,
mi frere mes serors tienent de l'eritaige de Choisel, ne les homes le seignor de Chauveri, ne gie, ne li sires
de Ray, ne li sires de Chauveri, ne ma mere, ne mi frere, ne mes serors ne poons retenir les homes de ces
viles devant dites, ne li home de ces viles devant dites ne se pueent acroitre ès finaiges li un des autres,
fors que solonc l'us et les costumes dou pais. Et gie ai reprins de ma dame la reine devant dite et de son
fil, le roi Thiebaut devant dit, et repenrai de celui qui sera cuens de Champaigne le fié de Poolli, que li
sires de Ray [tient de] moi, avec l'autre fié que gie ting de mon seigneur Thiebaut, roi de Navarre, qui fu
mariz à ma dame la roine devant dite et peres au [roi Thieb] aut devant dit, qui or est. Et por ce que ce
soit plus ferme chose et estable, gie ai mis mon seel an ces letres et ai requis à mes chiers [seignors, Gu]y,
esvesque de Laingres, et Jehan, conte de Borgoigne et segnort de Salyns, que il metent lor seiaux en ces
letres, en tesmoing de ces choses. [Et nos], Guiz, evesques de Langres, et Jehans, cuens de Borgoigne et
sires de Salyns, à la requeste et à la proiere dou devant Jehan, seignor de Choisel, avons [mis] nos seiaux
avec son seel en ces letres. - Ce fu fait an l'an de Nostre Seignor mil deus cens et cinquante cinc, ou meis
de juillet.
Cette charte était scellée dans le principe de trois sceaux, pendants sur double queue :
1. Jean de Choiseul ; Inventaire, n° 1835.
2. Gui de Rochefort, évêque de Langres ; Inventaire, n°6621.
3. Jean de Chalon, comte de Bourgogne, et seigneur de Salins ; Inventaire, n° 491.
Voy. Chantereau-Lefebvre, Traité des fiefs, Preuves, p. 246 ; d'Arbois de Jubainville, t. IV, p. 390, note b,
et le P. Anselme, t. IV, p. 820. A. - Une déchirure du parchemin a fait disparaître les premiers mots des
cinq dernières lignes ; nous avons rétabli entre crochets les passages qui manquent, d'après la copie du
Liber Principum (Bibl. Imp., 500 de Colbert, reg. 58, fol. 20 v°).

J//193
Champagne, I, n°38
4190 - 1255. Juillet.
Original scellé
Lettres de Gui de Rochefort, évêque de Langres, sur le même sujet.
Nos, Guiz, par la grace de Deu eivesques de Lengres, faisons saivoir à tot ces qui verront et orront ces
presentes letres, que, cum il aust descort antre Marguerite, par la grace de Deu roine de Navarre,
contesse de Champegne et de Brie palatine, et Thiebaut, son fil, par cele meime grace roi de Navarre,
conte de Champegne et de Brie palatin, d'une part, et Jeham, segnor de Choisuel, d'autre part, suer les

305
Archives nationales (France)

viles de Vy et de Cuffy et les apartenances de ces viles, si cum il est contenu ès letres au segnor de
Choisuel, seelées de son seel, et dou noitre et dou seel Jeham, conte de Borgoune et segnor de Sailins,
pais fu faite an tel meniere : ce est à saivoir que ces viles davant dites et les apartenances demoirient à
ceile davant dite roine et à Thiebaut, son fil, et à Ior hoirs, et la partie qu'il i ont il tanront et tienent de
nos avoiec l'autre fiez qu'i tienent de nos, et poient faire forteroice an ces lous davant dit et ès
apartenances, et tel forteroice cum il i feroient il la tanront et tienent de nos et de noz successors avoiec
l'autre fiez qu'i tienent de nos, si cum il est dit desus, et est à saivoir que ceile davant dite roine, ne cil
Th(iebauz), ne lor hoir ne porront retenir an ces viles davant dites, ne ès apartenances, noz homes, ne les
homes de nos fieuz qui tienent de nos en demoigne, ne nos, ne noitre home qui tienent ansinc de nos en
demoigne ne porront ansinc retenir les loer homes des viles davant dites, ne des apartenances, sau lou
droit à l'abé et à moignes de Moilaismes, qui se sunt otroié que il ne hait pont de parcours ès davant dit
lous, ansinc cum il est davant dit. - Et ce fu fait an l'an de l'encarnation Noitre Segnor mil et ij c et
cinquante cinq, ou mois de juloit.
Traces de sceau pendant sur double queue ; le sceau de Gui de Rochefort, évêque de Langres, est décrit
dans l' Inventaire sous le n°6621. - Voy. le n° précédent.

J//201
Champagne, IX, n°42.
4191 - 1255. Juillet.
Original scellé
Lettres du doyen et du chapitre de Langres sur le même sujet.
Nos, Otes, doiens, et li chapitres de Lengres, faisons saivoir à toz ces qui verront et orront ces presentes
letres, que nos, ne noitre successor, ne cil qui tienent de nos en demoigne ne poonmes retenir les homes
Marguerite, par lai grace de Deu roine de Navarre, contesse de Champegne et de Brie palatine, ne de
Thebaut, son fil, par cele meime grace roi de Navarre, conte de Champegne et de Brie palatin, ne de lor
hoirs, des viles de Vy et de Cuffy, ne des apartenances, des queles la dite roine, et li diz Thebaut et lor
hoir tienent et tanront la partie que il i ont avoiec l'autre fié de nostre henorauble pere l'evesque de
Lengres, ne lai dite roine, ne li diz Th (iebauz), ses fiz, ne lor hoir ne porront retenir les noz homes, ne les
homes de noz fievez qui tienent de nos en demegne ès viles davant dites, ne ès apartenances, sau le droit
à l'aibé et ès moignes de Moilasmes, qui se sunt outroié que il n'ait pont de parcours ès davant diz leus. -
Et por ce que ce soit ferme choise et estauble, nos avons saelé ces presentes letres de noitre sael ; et ce fu
fait en l'an de l'encarnation Nostre Segnor mil et ij c et cinquante cinq, ou mois de juloit.
Traces de sceau pendant sur double queue ; le sceau d'Otton, doyen du chapitre de Langres, n'existe plus
aux Archives. - Voyez les n os précédents, et le Gallia Christiana, t. IV, col. 649. E.

J//599
Castille, n°4
4192 - Paris. 1255. Vendredi 20 août.
Original scellé
Conventiones initœ inter Ludovicum, regem Franciœ, et Sancium, Toletanœ sedis electum, necnon
fratrem et procuratorem Alphonsi, Castellœ regis, de matrimonio contrahendo inter Ludovicum,
primogenitum filium regis Franciœ, et Berengariam, ejusdem Alphonsi filiam.
Universis presentes litteras inspecturis, Sancius, miseracione divina Tholetane sedis electus, frater
domini regis Castelle, Tholeti, Legionis, Gallecie, Sibilie, Cordube, Murcie et Jahenni illustris, et ejusdem
cancellarius, et magister Vivianus, ecclesie Tholetane archidiaconus, Garssias Martini de Tholeto et
Rodericus Ferdinandi, ejusdem regis Castelle et Legionis milites, salutem in Actore salutis. Noverint
universi quod, cum predictus dominus noster, Alfonsus, rex Castelle et Legionis illustris, nos, Sancium,
electum, ad karissimum consanguineum nostrum, Ludovicum, regem Francorum illustrem, et uxorem

306
Archives nationales (France)

ejus, Margaretam, reginam illustrem, procuratorem suum et specialem nuncium destinasset, insuper
etiam idem rex Castelle et Legionis et uxor ejus, Yoles, regina illustris, nos, magistrum Vivianum, ecclesie
Tholetane archidiaconum, Garssiam Martini de Tholeto et Rodericum Ferdinandi, milites suos, ad ipsos
regem et reginam Francorum illustres procuratores suos et speciales nuncios destinassent, ad
tractandum et conveniendum cum eis super matrimonio contrahendo inter Ludovicum, filium dictorum
regis et regine Francorum primogenitum, et Berengariam, filiam ipsorum regis et regine Castelle et
Legionis primogenitam, nos patentes litteras eorumdem regis et regine Castelle et Legionis, sigillis
eorum sigillatas, memoratis regi et regine Francorum exhibuimus et tradidimus de potestate super hoc
nobis data. Prefati siquidem rex et regina Francorum et nos procuratores predicti, nomine procuratorio,
super dicto matrimonio, contrahendo inter ipsos Ludovicum et Berengariam, pacciones et convenciones
inivimus in hunc modum : videlicet, quod dicta filia Berengaria habebit omnia regna et totam terram que
habet idem rex Castelle et Legionis et etiam que habebit tempore mortis sue, nisi heredem masculum eo
tempore habeat de sua uxore legittime desponsata, servitoribus tamen suis, jure hereditario vel ad vitam,
nec non piis locis et religiosis, vel cuicumque voluerit, villas, redditus et possessiones dare poterit,
dominio regnorum ipsorum penes dictam B(erengariam) et maritum suum ac eorum liberos salvo et
integro remanente ; quod si etiam tempore decessus sui heredem habeat masculum, et ipse heres, non
relicto alio herede de sua uxore legittime desponsata, decedat, ad dictam filiam B(erengariam) predicta
regna omnia et tota terra modo predicto integre devolventur. Confessi autem sumus nos procuratores
predicti, procuratorio nomine, quod secundum generalem tocius Hispanie consuetudinem approbatam,
si rex heredem masculum non relinqueret de uxore sua legittima, licet plures haberet filias, tamen ad
dictam B(erengariam) primogenitam regna omnia et tota terra predicta devenire deberent, nec inde
posset, etiam si vellet, idem rex aliud facere vel ordinare ; quod si etiam posset aliud facere inde vel
ordinare de consuetudine vel de jure, omnem ab ipso rege, procuratorio nomine, abdicavimus penitus
hujusmodi potestatem, eidem renunciantes expresse, volentes et concedentes, procuratorio nomine,
quod, si dictus rex inde faceret vel ordinaret aliud quoquo modo, pro irrito et nullo penitus haberetur. De
predictis quidem omnibus, fideliter adimplendis et firmiter observandis, tenetur dictus rex Castelle et
Legionis dare prefato regi Francorum et ejus filio Ludovico predicto suas patentes litteras et uxoris sue,
regine, et fratrum suorum, necnon prelatorum, baronum et bonarum villarum terre sue, in quibus
continebitur quod, quicquid idem rex faceret vel ordinaret de terra et regnis predictis, ipsi predicte filie,
tamquam domine sue et heredi terre et regnorum ipsorum, secundum confessionem et pacciones
predictas, necnon et ejus marito, tamquam ipsorum domino, et eorum liberis intenderent et obedirent et
nulli alii adherent, et hoc idem fratres ipsius regis, necnon prelati, barones et homines bonarum villarum
firmabunt propriis juramentis, que etiam juramenta continebuntur in eorum litteris antedictis. Si vero,
ante contractum dictum matrimonium, ipsum regem Castelle heredem masculum habere contingat, de
sua uxore legittima procreatum, idem rex tenetur filie sue predicte et ejus marito futuro dare tringinta
milia marcharum argenti ad pondus Trecense, antequam dictum matrimonium in facie ecclesie
celebretur ; si autem, post contractum inter ipsos Ludovicum et B(erengariam) matrimonium, dicto regi
Castelle nascatur heres masculus de sua uxore legittima, idem rex tenebitur predicte filie sue et marito
ejus dare dictam summam pecunie, infra annum a die nativitatis predicti heredis masculi computandum,
et super hoc dabit litteras magistri et conventus milicie Templi Jerosolimitani et litteras magistri et
conventus Hospitalis Jerosolimitani, qui, ad solucionem dicte pecunie, prout dictum est, faciendam, se et
omnia bona domorum suorum principaliter obligabunt. Quod si forte dictum regem Castelle, sive ante
dictum contractum matrimonium, sive post, heredem masculum habere contingat de uxore sua legittime
desponsata, et ipse heres masculus patre supervivente decedat, non obstante donacione et solucione
dicte pecunie, ad ipsam filiam et liberos suos tota predicta hereditas et regna omnia devolventur, et hoc
idem servabitur, si post patris decessum contigerit dictum heredem masculum sine herede decedere, de
uxore sua legittima procreato ; dicta tamen pecunia, sic recepta, sorori vel sororibus ipsius B(erengarie)
legittimis, si que fuerint, de proventibus dicte terre et regnorum ipsorum restituetur. Tenetur insuper

307
Archives nationales (France)

idem rex Castelle et Legionis prefato regi Francorum et filio suo primogenito, Ludovico, filiam suam
predictam, scilicet Bereguariam, tradere infra quinquennium computandum ab instanti festo Omnium
Sanctorum, quod eritanno Domini M° CC° quinquagesimo quinto, in ipsius regis Francorum propria
potestate. Ad omnia autem et singula supradicta, bona fide firmiter observanda et fideliter adimplenda,
nos, procuratores predicti, nomine procuratorio, predictos regem et reginam Castelle et Legionis
obligavimus expresse et in ipsorum animas juravimus, tactis sacrosanctis Evuangeliis, quod ipsi rex et
regina predicta omnia et singula bona fide firmiter observabunt et fideliter adimplebunt. Obligavimus
etiam dictos regem et reginam Castelle et Legionis ad hoc, procuratorio nomine, quod premissa omnia
iidem rex et regina in presencia mandati predicti regis Francorum in animas suas jurari facient, ipsis
etiam rege et regina Castelle et Legionis ibidem presencialiter assistentibus, se premissa omnia et singula
firmiter observaturos et fideliter adimpleturos, et quod inde dabunt iidem rex et regina Castelle et
Legionis dicto regi Francorum suas patentes litteras, ipsorum juramenta et premissa omnia continentes.
- Memoratus siquidem rex Francorum, Ludovicus, et uxor sua, Margareta, regina, in nostra presencia
jurari fecerunt in animas suas per venerabilem patrem, Guidonem, Autisiodorensem episcopum, et
nobilem virum, Egidium Bruni, Francie constabularium, quod, si pacciones et convenciones predicte sibi
et filio suo, Ludovico, serventur, bona fide procurabunt quod idem Ludovicus cum dicta B(erengaria),
quando ipsa ad nubiles annos devenerit, in facie ecclesie matrimonium sollempnizet, nec per se nec per
alium procurabunt quo minus dictum matrimonium celebretur, et ex nunc precipiunt iidem rex et regina
Francorum quod, quicquid de ipsis contingat, memoratus Ludovicus predictum matrimonium contrahat,
si pacciones et convenciones predicte serventur eidem. Cum autem ipse Ludovicus quartum decimum
annum etatis sue compleverit, si juraverit se contracturum matrimonium cum dicta B(erengaria),
secundum pacciones predictas, prefati rex et regina Francorum ex tunc absoluti erunt et liberi a predicti
vinculo juramenti ; nichilominus tamen tenebuntur bona fide matrimonium procurare predictum et
quod per se vel per alium nullatenus procurabunt quin ipsum matrimonium contrahatur, predictis
paccionibus observatis. Sciendum est autem quod predicte pacciones, sicut continentur superius,
servabuntur, si infra biennium a domino papa dispensacio obtenta fuerit, ut dicti L(udovicus) et
B(erengaria) possint adinvicem matrimonialiter copulari, non obstante consanguinitatis gradu quo
invicem se attingunt ; si autem contingeret, quod absit, deformitatem aliquam esse vel apparere,
tempore quo matrimonium in facieecclesie celebrari deberet, in aliqua personarum predictarum,
Ludovici scilicet et Berengarie, que personam eamdem ad contrahendum cum reliqua redderet
indecentem, iidem Ludovicus et Berengaria matrimonium adinvicem contrahere nullatenus tenerentur
et predicte pacciones haberentur pro nullis, non obstantibus juramentis seu premissis aliis
quibuscumque. - Tenentur autem dicti rex et regina Castelle et Legionis predictam securitatem domorum
Templi et Hospitalis Jerosolimitani infra triennium, dare memoratis regi et regine Francorum et eorum
filio primogenito, Ludovico, de solucione predicte summe pecunie facienda, sicut superius est
expressum. Prefatus siquidem rex Francorum promisit eidem Berengarie et tenetur, si inter ipsam et
predictum Ludovicum, primogenitum ipsius regis, matrimonium contrahatur, dare et assignare in
dotalicium civitatem suam Silvanectensem, sicut prepositura continet, nenon ( sic) comitatum Belli
Montis super Ysaram, cum parco et nemoribus ejusdem comitatus, feodis et domaniis, et aliis
pertinenciis que habet in eodem comitatu, jure dotalicii pacifice possidenda ; quod si predicta valorem
quinque milium librarum Turonensium, annui redditus, perficere non valerent, tenetur idem rex
Francorum residuum illud seu defectum alias in valore terre supplere et assignare eidem Berengarie in
loco competenti et propinquo. In quorum omnium testimonium et munimen, presentes litteras
sigillorum nostrorum impressionibus duximus roborandas. - Actum Parisius, die veneris post
Assumpcionem Beate Marie Virginis, anno Domini M° CC° quinquagesimo quinto, mense augusto,
presentibus illustri viro, Theobaldo, rege Navarre, Campanie et Brie comite palatino, necnon
venerabilibus patribus, P(hilippo), Bituricensi archiepiscopo ; J(ohanne), Ebroicensi, G(uidone),
Autisiodorensi episcopis ;.. ( sic), abbate Sancte Genovefe Parisiensis ; Egidio Bruni, Francie

308
Archives nationales (France)

constabulario ; Olivero de Terminis ; Johanne de Thorota, Noviomensi castellano ; Ansello de Triangulo,


marescallo Campanie ; Petro, domini regis Francorum cambellano ; magistro Odone de Lorriaco ;
R(adulpho), archidiacono Nicosiensi ; St(ephano), Sancti Aniani Aurelianensis decano ; Ph(ilippo),
thesaurario Sancti Hillarii Pictavensis ; magistro Guillelmo Rollandi, canonico Parisiensi ; magistro
Johanne de Nemosio, canonico Noviomensi ; Guidone de Caprosia, Gervasio de Scrannis, Johanne de
Nantolio, Guillelmo de Centongnonvilla, militibus regis Francorum.
Scellé de quatre sceaux en cire verte, pendants sur lacs de soie rouge et verte et placés dans l'ordre
suivant :
1. Sanche, archevêque de Tolède et chancelier de Castille ; Inventaire, n° 11343.
2. Vivien, archidiacre de Tolède ; Inventaire, n° 11368.
3. Garcias Martinez de Tolède, chevalier ; Invent., n° 11317.
4. Ruy Fernandez Cardena, chevalier ; Inventaire, n° 11307.
Voyez Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 69.

J//310
Toulouse, V, n°34.
4193 - Conques. 1255. 22 août.
Original scellé
Hugo, abbas Conchensis, ratam habet compositionem quamdam de castro Sanctoe Fidis, inter nuntios
Alphonsi, comitis Pictaviœ et Tolosoe, et Raimundum, priorem ecclesiœ dicti castri, initam.
Noverint universi, presentes pariter et futuri, presentes literas inspecturi vel audituri, quod nos, frater
Hugo, Dei permissione abbas Conchensis, Ruthenensis diocesis, et totus ejusdem loci conventus
ordinationem factam super facto castri Sancte Fidis de Perarolio, Tholosane diocesis, per discretos et
nobiles viros, magistrum Guillelmum Rotlandi, canonicum Parisiensem, et Phylippum de Aqua Bona,
militem, nuncios illustris domini Alfonsi, filii regis Francie, Dei gratia comitis Pictavie et Tholose, pro
dicto domino comite, et per karissimum fratrem nostrum, Raimundum, priorem ecclesie dicti castri
Sancte Fidis, pro nobis, et monasterio nostro et dicta ecclesia Sancte Fidis, prout in instrumentis per
manum Johannis Dominici, publici Tholose notarii, confectis, per alfabetum divisis, dictam
ordinationem continentibus, plenius est expressum, laudamus, approbamus, ratam et gratam habemus
et auctoritate presentium confirmamus. In cujus rei testimonium, presentes literas sigillorum nostrorum
duximus munimine roborandas. - Datum Conchis, XI. kalendas septembris, anno gratie M° CC°
quinquagesimo quinto.
Deux sceaux en cire vierge, pendants sur simple queue.
1. Hugue de Panat, abbé de Conques, diocèse de Rodez ; Inventaire, n° 8666.
2. Abbaye de Sainte-Foi de Conques ; Inventaire, n° 8207.
Voyez le Gallia Christiana, t. 1 er, col. 246. D.

J//195
Champagne, III, n°37.
4194 - 1255. Août.
Original scellé
Confirmation par Marguerite, comtesse de Champagne, Thibaud V, son fils, et Isabeau, sa bellefille,
d'une vente de deux mille cinq cents arpents dans la forêt de Der, faite aux Templiers par Bernard de
Montcuq et Marguerite, sa femme.
Nous, Marguerite, par la grace de Dieu roine de Navarre, de Champaigne et de Brie contesse palazine, et
nous, Thiebauz, ses fiuz, par icele meisme grace rois de Navarre, de Champaigne et de Brie
cuenspalazins, et nous, Ysabiaus, fille le roi de France, feme à celui Thiebaut, par icele meisme grace
roine de Navarre et contesse de Champaigne et de Brie palazine, faisons savoir à touz ces qui ces letres

309
Archives nationales (France)

verront et orront, que la vente que Bernarz de Montcuc et Marguerite, sa femme, citoien de Troies, ont
faite aus freres de la chevalerie dou Temple de deus mile et cinc cenz arpenz de terre et de bois asis ès
bois de Derf, mesurez, si com il dient, à l'arpent de Troies de sis perches de gros et de trente de lonc, et de
ses maisons, et de ses edifices, et de ses granges, et de ses tieleries, et de ses estanz et de toutes les autres
droitures que il avoient en ces deus mile et cinc cenz arpenz, et de l'usaige en touz les bois de Derf, et dou
pasturaige à toutes bestes en touz les bois de Derf et en toute la chastelerie de Vanduevre, sauf le droit
que li enfant fau Odon de Clermont ont, si com l'an dit, en l'octoime partie des devant dites pastures
defuers les deus mile et cinc cenz arpenz de bois devant diz, qui muevent de nous et de nostre fié, nous, à
la requeste dou dit Bernart, et Marguerite, sa feme, et pour cinquante livrées de terre que il nous ont
données et asises en heritaige à touz jors, à panre chascun an dedanz les portes de Troies, loons,
otroions, volons et confermons aus freres de la chevalerie dou Temple devant diz à avoir et à tenir à touz
jors franchemant et en pais, en main morte, et à faire toute lor volanté, soit d'essarter, soit en toute autre
maniere, sauf ce que ce que ( sic) mes sires Jehans de Durnai i retient, c'est à savoir la garde et la grant
joutise il tanra de nous. Et nous, Thiebauz, rois de Navarre, de Champaigne et de Brie cuens palazins
devant diz, prometons en bone foi et loiaument, come rois, que dedanz l'an que nous aurons
plenieremant l'aministracion de la conté de Champaigne et de Brie, que nous ceste vendue loerons,
otroierons et confermerons par noz letres à ces freres toutes ces choses qui vendues sont, à tenir et à
avoir à touz jors, sauf le droit d'autrui ; et s'il avenoit que nous moreussiens, d'où Diex nous gart, ançois
que ces choses fuissient acomplies et seelées, si com nous avons promis, nous volons, et otroions et
obligons noz hoirs et noz successors à ce que il acomplissent, et seelent et conferment toutes ces choses
devant dites. Et en tesmoignance de ces choses et qu'eles soient toutes fermes et estables à touz jors,
nous avons fait seeler ces letres de noz seaus. - Ce fu fait en l'an de grace mil CC. cinquante cinc, ou mois
de aoust.
Cette charte était scellée dans le principe de trois sceaux en cire verte, pendants sur lacs de soie rouge ; le
premier est en partie détruit, le troisième s'est détaché, le second seul est à peu près intact :
1. Marguerite de Bourbon, comtesse de Champagne ; Invent., n° 11374.
3. Thibaud V, roi de Navarre et comte de Champagne ; Invent., n° 11375.
3. Isabelle de France, sa femme ; Invent., n° 11378.
Voy. d'Arbois de Jubainville, t. IV, p. 509.

J//203
Champagne, XI, n°68.
4195 - 1255. Août.
Original scellé
Decanus et capitulum ecclesiae Beatae Mariae in Valle Pruvinensi notum faciunt, "cum bone memorie
Theobaldus, quondam rex Navarre, Campanie et Brie comes palatinus,... ob remedium anime sue,...
omnia acquisita, que usque nunc" fecerat predicta ecclesia, eidem ecclesiae "quitaverit et pacifice
laudaverit, prout in litteris illustris domine, Margarete,... regine Navarre,... super hoc confectis plenius
continetur," se, "in recompensatione tanti beneficii,... predicto Theobaldo et ejus heredibus... viginti
libratas terre ad perpetuitatem, in quibus" praefatae ecclesiae "tenebantur annuatim," remisisse. - "In
cujus rei testimonium et memoriam, presentibus litteris sigillum nostrum duximus apponendum. -
Actum anno Domini M° CC° L° quinto, mense augusto."
Fragment de sceau ogival en cire blanche, pendant sur double queue. - Ce sceau, qui est celui du chapitre
de l'église de Notre-Dame-du-Val de Provins, n'est pas décrit dans l' Inventaire ; il représente la Vierge
assise, avec l'Enfant Jésus bénissant. Légende : ... APITVLI BEA ... ; au contre-sceau : un ange nimbé, vu
à mi-corps.

310
Archives nationales (France)

J//224
Beaumont le Roger, n°1.
4196 - 1255. Août.
Original scellé
Radulphus de Mellento, miles, omni jure decedit, quod in terra Belli Montis Rogeri et Brionioe a
Ludovico, rege Francorum, expetebat, necnon accipit quasdam in Normannia terras, sibi a prœdicto rege
pro compensatione benevole assignatas.
Universis presentes litteras inspecturis, Radulphus de Mellento, miles, salutem. Noverint presentes et
futuri quod, cum ego ab excellentissimo Ludovico, Dei gratia rege Francorum, instanter peterem ut jus
quod in terra Belli Montis Rogeri et Brionie, ratione antecessorum meorum, dicebam me habere michi
redderet, et super hoc non appareret sibi testimonium vel probatio, ipse tamen, nobilitatem mei generis
attendens et necessitati mee compatiens, sexcentas libratas terre ad Turonenses michi dedit et eas fecit
michi in Normannia, sicut continetur inferius, assignari, videlicet totam terram de Corcelleia et de
Berneriis, quam habebam ex assignatione per inclite recordationis Philipum, quondam regem
Francorum, michifacta, pro trecentis libris Turonensium. Alias autem trecentas libratas terre fecit michi
assignari in locis que inferius sunt expressa : videlicet, apud Corcelleiam, pro auxiliis feodalibus ad
feriam prati reddendis viginti unam libras, novem solidos, octo denarios, et ibidem pro terra Renaudi,
filii Haisonis ( ?), duos solidos, sex denarios ; apud Cortiseigneium, pro auxiliis quatuor solidos et
quatuor denarios, pro fabrica octo denarios, pro triginta ferris equorum, cum clavis, quinque solidos,
sexaginta gallinas, pro panibus quatuor solidos, octo denarios ; item quingenta septuaginta ova, pro
panibus quinque solidos, pro quodam ariete ad Ascensionem Domini tres solidos ; item in feodo viginti
quinque sextaria frumenti : videlicet, de feodo Johannis de Bosco et ejus participum octo sextaria, unam
minam, de feodo Osulfi sex sextaria, de Gilleberto Marie septem quarteria, de Rogero le Riant tres minas,
de Ricardo Marie unum sextarium, de Michaele Floires quinque quarteria, de Roberto de Baionvilla
unam minam, de Ivone, filio Hugonis, quinque quarteria, de feodo Petronille unum quarterium, de feodo
Grivel unam minam, de Gilleberto, filio Hugonis, unam minam, de Rogero Nigelli unam minam, de
Johanne Osmundi unum sextarium, de relicta Giloti unam minam ; item ibidem tres acras et unam
virgatam terre in dominico ; item ibidem quatuor modios et tria sextaria avene, et ibidem pro anseribus
decem solidos ; de predictis autem teneor solvere annuatim decem sextaria frumenti pro elemosinis piis
locis concessis ; item presbytero leprosorum Corcelleie sex sextaria ordei, ipsisque leprosis viginti
solidos, monialibus Moretolii unum modium ordei, monachis Barbereii duo sextaria ordei ; item ego
percipiam apud Beneium quinque solidos, annui census, pro fabrica duos solidos, pro auxiliis et servicio
equi undecim libras, pro porcagio, in tercio anno, quadraginta solidos, quadraginta tres gallinas, triginta
duos capones et sexcenta septuaginta ova, pro panibus quinque boissellos frumenti, pro anseribus
quadraginta quinque solidos ; item in feodo decem et octo sextaria frumenti, videlicet de Helya Caillon
quinque quarteria, de Guillelmo Osberi tres minas, de Guillelmo Herberti quatuor sextaria, unam
minam, de Helya Voisin unum sextarium, de familia Robini novem quarteria, de Roberto Cauvin unum
sextarium, de Rogero le Seignor unum sextarium, de filia au Valois unum sextarium, de Herberto
Terouse unum sextarium, de relicta Huberti unum sextarium, de Aelipdi, filia Helye, unum sextarium, de
Hugone Osberi tres minas ; item septem acras unam virgatam et dimidiam terre in dominico ; item
unum quarterium ordei in feodo, et quatuor sextaria, unam minam avene, in feodo similiter, que debet
Helyas Caillon ; item herbagium magne bruierie, roagium et praetellum ; item, ex altera parte, in
dominico quinque modios, quinque sextaria tam ordei quam avene ; item apud Lyon, in terra que fuit
Garini de Glapion, pro servicio equi viginti libras, in censibus sexaginta solidos, decem capones, centum
viginti octo gallinas ; in feodo decem sextaria, unam minam ordei, et duo ( sic) modios et dimidium
frumenti in feodo ; item in dominico ibidem viginti octo modios, sex sextaria frumenti, et in terra que
fuit Damiani de Plumetot, de tenemento eodem, dimidium modium et unam minam frumenti ; item in
tercio anno, pro porcagio, quinquaginta quatuor solidos ; item in eadem villa, in terra que fuit comitis

311
Archives nationales (France)

Cestrie, duodecim gallinas, pro panibus unum boissellum frumenti et octo denarios ; in feodo quatuor
sextaria frumenti, et ad firmam mobilem octo modios, duo sextaria ; in prepositura ejusdem ville
quatuordecim libras, quindecim solidos et undecim denarios. Istam autem terram dominus rex predictus
concessit michi, et heredibus meis de uxore mea legittime desponsata, de ipso et heredibus ipsius, in
homagium ligium, per servitium duorum militum, cum homagiis et domaniis que habebat ibidem, ad
usus et consuetudines Normannie, libere et quiete perpetuo possidendam, ita quod, si de me et uxore
mea desponsata, sicut dictum est, heredem nullum contingeret remanere, ad ipsum dominum regem et
heredes suos reverteretur plenarie et libere dicta terra. Ego autem, si quid juris in dicta terra quam
petebam, vel etiam in alia quam ab ipso possem petere, competebat michi vel competere poterat, pro me
et heredibus meis, sibi et suis sucessoribus plene et omnino quitavi, cum fructibus et proventibus ab ipso
et suis predecessoribus inde perceptis, ita quod in illa nec ego, nec alius pro me, erga ipsum, vel heredes
aut successores suos, nichil potero de cetero reclamare. - In cujus rei testimonium et munimen, ego
prenominatus Radulphus feci presentem paginam sigilli mei munimine roborari. - Actum anno
incarnationis Dominice millesimo ducentesimo quinquagesimo quinto, mense augusto.
Scellé en cire verte, sur double queue, du sceau de Raoul de Meulan, chevalier, non décrit dans l'
Inventaire . Le cavalier galopant l'épée à la main ; écu échiqueté ; légende : + S. RADVLPHI DE
MEVLENT.- Voy. Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 72. L'acte de concession, donné par Louis IX et rédigé
d'après les mêmes formules, a été imprimé dans la Roque, Histoire de la maison d'Harcourt, t. IV, p.
1352 ; voy. le même ouvrage, t. I er, p. 80.

J//273
Auvergne, II, n°3.
4197 - 1255. Août.
Original scellé
Litterœ civium Claromontensium, quibus omnia jura, quœ ad defunctum Guidonem, comitem Alverniœ,
in Claromontensi civitate pertinebant, ad Alphonsum, comitem Pictaviœ et Tolosœ, pertinere
confitentur.
Universis presentes litteras inspecturis tota universitas civium Claremontensium salutem. Noveritis
quod, cum intellexerimus, et plures nostrum id sciant veraciter, illustrem virum, Alfonsum, filium regis
Francorum, comitem Pictavie et Tolose, ex donacione Ludovici, clare memorie, patris sui, regis
Francorum illustris, habere debere fidelitatem hominum de civitate predicta, justiciam majorem et
minorem, excercitum et calvacatam, nec non alia plura, que bone memorie Guido, comes Alvernie,
tenebat, dum viveret, et habebat in civitate predicta, jus prefati comitis Pictavie et Tolose perspicaciter
attendentes, recognoscimus eumdem comitem Alfonsum, in nobis et civitate predicta, quamtum ad
supradicta, plenarie jus habere calvacatam ac exercitum eidem facere, sicut suis predeccessoribus a nobis
et nostris predecessoribus hactenus fuit factum, promittentes in omnibus supradictis prefato comiti,
Alfonso, suisque successoribus, tamquam vero domino, obedire, quamtum in nobis est, dum ab ipso
fuerimus requisiti, salvo jure regio, si quod habet.- Datum in perpetuam rei memoriam, anno Domini
millesimo duccentesimo quinquagesimo quinto, mense augusti.
Sceau de la ville de Clermont en Auvergne, cire brune, double queue ; Inventaire, n° 5461.- Comp. E.
Boutaric, Saint Louis et Alfonse de Poitiers, p. 57, note 2.

J//308
Toulouse, IV, n°69.
4198 - 1255. Août.
Original scellé
Litterœ eorumdem, ad Ludovicum, regem Franciœ, directœ, de prœdictis juribus Alphonso, comiti
Pictaviœ et Tolosœ, restituendis.

312
Archives nationales (France)

Reverentissimo domino suo, L(udovico), Dei gratia regi Francorum illustri, tota universitas civium
civitatis Claremontensis salutem in eo qui regibus dat salutem. Cum a plurimis fide dignis didicerimus,
et nos firmiter credamus, karissimum fratrem vestrum, Alfonsum, comitem Pictavie et Tholose, habere
jus in civitate Claremontensi ac in nobis, et in hiis potissime que Guido, bone memorie, comes condam
Alvernie, dum viveret, obtinebat, et hec petat a vobis vel partem horum, ex donatione sibi facta a clare
memorie Ludovico, rege Francorum, patre vestro, vestre dominationi tenore significamus presentium,
quod, quantum in nobis est, gratum et ratum habemus et nobis multum placet ut jus quod petit in
civitate predicta sibi restituere velitis, quia nullam scimus rationem vel causam quare jus illud obtinere
non debeat et habere, et hec vobis tenore presentium significamus. - Datum anno Domini M° CC° L mo
quinto, mense augusti.
Scellé en cire brune, sur simple queue, du sceau de la ville de Clermont en Auvergne, décrit dans l'
Inventaire sous le n° 5461. Voy. le n° précédent.

J//192
Poitou, III, n°7.
4199 - 1255. Du vendredi 3 septembre au mardi 7 septembre.
Minute
Odo de Pardelano, Fortanerius de Casa Nova, necnon alii plures milites in Vasconia, ob damna quœdam,
in terram Alphonsi, comitis Pictaviœ et Tolosœ, a semetipsis illata, in potestatem Willelmi de Balneolis,
Agennensis et Caturcensis senescalci, se permittunt.
HEC EST SUBSTANCIA ET FORMA PACIS DE DAMPNIS ET INJURIIS QUE SEU QUAS QUIDAM
BARONES ET MILITES DE VASCONIA FECERANT HOMINIBUS ET BURGENSIBUS DOMINI .. ( sic),
COMITIS PICTAVIE ET THOLOSE, PROPTER QUOD W(ILLELMUS) DE BALNEOLIS, SENESCALLUS
DOMINI COMITIS PREDICTI, FECIT EXERCITUM, DE CONSILIO BARONUM ET MILITUM ET
PROBORUM HOMINUM DYOCESIS AGENNENSIS.
Anno Domini M° CC° L° V to, die veneris proxima ante festum Beate Marie Virginis de septempbri,
tradidit corpus suum nobilis vir Odo de Pardelano Guillelmo de Balneolis, militi, senescallo Agennensi et
Caturcensi pro domino .. ( sic), comite Pictavie et Tholose, pro dampnis et injuriis, emendendis ad
cognitionem curie dicti senescalli, illatis ab dicto Odone et suis hominibus terre domini .. ( sic), comitis
supradicti, promittens per bonam et firmam stipulationem quod non recederet ab ipso senescallo sine
licentia et mandato suo ; et de hoc dedit idem Odo fidejussores Bernaldum de Revingnaco et Bernaldum
de Forcès, milites, qui promisserunt, sub obligatione omnium bonorum suorum, quod si ipse recederet a
dicto senescallo, quod ipsi tenerent prisionem corporalem ubicumque vellet idem senescallus in dyocesi
Agennensi.
Item, die sabbati proximo sequenti, obligavit se idem Odo de Pardelano dicto senescallo pro Gaillhardo
de Gretinhaco, milite, promittens quod a die veneris proximo veniente in octo dies habebit idem Odo
dictum Gaillhardum apud Agennum et quod faciet tunc quod predictus Gaillhardus tradet se obsidem
dicto senescallo, pro emendendis omnibus rapinis et aliis dampnis, illatis in terra domini .. ( sic), comitis,
ab ipso Gaillhardo et .. ( sic), hominibus suis castri de Bello Videre, vel ab aliis hominibus qui predas et
rapinas adduxerunt in dicto castro de Bello Videre, ad cognicionem curie dicti senescalli, et, pro predictis
omnibus complendis, intraverunt fidejussores nobiles viri, Bernaldus de Revignaco et Bernaldus de
Forcès, promittentes dicto senescallo, quod si dictus Odo non compleret dictas emendas ad cognicionem
dicti senescalli, ut dictum est, quod ipsi tradedentur ( sic) dicto senescallo ad tenendum prisionem
ubicumque vellet in dyocesi Agennensi, et de premissis faciendis obligarunt se et omnia bona sua.
Item Fortanerius de Casa Nova, miles, tradidit se obsidem dicto senescallo pro se et pro Bertrando de
Gratinhaco, et obligavit se et omnia bona sua, que habet in dyocesi Agennensi et in posse domini .. ( sic),
comitis Pictavie et Tholose, pro emendis faciendis, ad cognicionem curie dicti senescalli, de omnibus
dampnis et rapinis factis per se et per suos ab .. ( sic), hominibus castri de Gondri, vel ab .. ( sic),

313
Archives nationales (France)

hominibus castri de Taraube, vel ab aliis personis qui aliquas rapinas adduxerunt in dictis castris de terra
domini .. ( sic), comitis predicti. Item Fortanerius obligavit se et sua de gagiis et emendis faciendis dicto
senescallo, ad cognicionem ipsius senescalli, eo excepto quod de expensis, quas fecit dictus senescallus
vel exercitus suus, non obligabat se dicto senescallo, maxime cum idem Fortanerius paratus fuerit et sit
stare juri, in curia dicti senescalli, omnibus de se querelantibus. Actum etiam fuit, quod si dictus
Fortanerius redderet castrum de Gondri, quod persona sua esset libera ab hostagio et etiam absoluta.
Item eodem modo et sub eadem forma obligavit se Odto de Laumonia, pro castro quod vocatur castrum
de Laceres.
Item, die martis in vigilia Beate Marie Virginis de setempbri, tradidit corpus suum Alnaudus Guillelmi de
Monteleun, miles, et juravit, tactis sacrosanctis Evangeliis, quod ipse stabit cognicioni curie domini
senescalli Agennensis et Caturcensis pro domino .. ( sic), comite, de emendendis malefactis, quas ( sic)
ipse et sui fecerunt hominibus terre domini .. ( sic), comitis supradicti ; et de hoc dedit fidejussores idem
Alnaudus Guillelmi, videlicet Theobaldum de Peruca et Bernaldum, ejus fratrem, armigeros, Petrum
Maugrin, et Bernardum de Sevigniacen, quemlibet eorum in solidum et per sacramentum suum ; et
insuper de omnibus hiis faciendis et complendis dedit obsidem idem Alnaudus Willelmi Petrum de
Maugrin, militem, donec mitteret dictus Arnaudus Guillelmi quemdem ( sic) nepotem suum obsidem, in
permutacionem dicti Petri.

J//151
Paris, II, n°7.
4200 - 1255. Lundi 13 septembre.
Original scellé
Coram officiali curiœ Parisiensis, Johanna, uxor defuncti Roberti de Sancto Ionio, grangiam quamdam,
Parisius sitam, Alphonso, comiti Pictaviœ et Tolosœ, vendit.
Universis presentes litteras inspecturis .. ( sic), officialis curie Parisiensis, salutem in Domino. Notum
facimus quod, in nostra presencia constituta, Johanna, relicta defuncti Roberti de Sancto Ionio, asseruit
quod ipsa habebat et possidebat Parisius, in vico qui vocatur Hoteriche, quandam granchiam in censiva,
ut dicebat, Sancti Germani Autissiodorensis Parisiensis, honeratam tantummodo in quadraginta quinque
denariis censualibus, contiguam domui illustris viri, Alfonsi, comitis Pictavensis, ex una parte, et, ex
altera parte, domui puerorum defuncti Mauricii de Carnoto. Quam granchiam, prout se comportat ante
et retro, recognovit dicta Johanna et confessa fuit se vendidisse et in perpetuum quitavisse dicto illustri
viro, domino Alfoncio, comiti Pictavensi, et nobili domine, Johanne, ejus uxori, ac eorum heredibus, pro
centum et decem libris Parisiensium, jam sibi traditis et solutis in pecunia numerata, prout ipsa confessa
est coram nobis, renuncians excepcioni non numerate pecunie, non tradite, non solute et non recepte, et
promisit dicta Johanna, fide data in manu nostra, quod contra predictas vendicionem et quitacionem
ullo jure per se vel per alium non veniet in futurum, et quod dictam granchiam dictis comiti et comitisse
liberabit et garentizabit, ad usus et consuetudines Francie, contra omnes, necnon et quod solvet dictis
emptoribus viginti libras Turonensium, nomine pene, si dictam granchiam contigerit retrahi vel evinci ;
de qua pena, si conmitteretur, solvenda et de garendia ferenda, dicta Johanna dictis comiti et comitisse
triginta duos solidos Parisiensium, augmenta census, quos habebat, ut dicebat, Parisius, supra domum
defuncti Petri Obite, sitam, ut dicitur, in carnificeria, in censiva domini regis, in contraplegium obligavit.
- Datum anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo quinto, die lune post festum Nativitatis
Beate Marie Virginis, mense septembri. - Ademarus Lemovicensis.
Scellé en cire brune, sur double queue, du sceau de l'officialité de Paris, décrit dans l' Inventaire sous le
n° 7002. - Voyez ci-dessus les n os 4106 à 4108 et le n° 4140.

J//192

314
Archives nationales (France)

Poitou, II, n°28.


4201 - 1255. Samedi 18 septembre.
Original scellé
Hugo, abbas monasterii S. Illidii Claromontensis, ceterique fratres ejusdem domus, "quorundam
impetitionibus, perturbationibus et calumpniis obviare volentes," confitentur se "locum, in quo ipsum
monasterium situm est et cetere officine, insuper et villam Sancti Illidii ..., ceteraque bona... ad prefatum
monasterium spectancia, tenere, possidere et habere de dominio ... comitis Pictavensis." - "In cujus rei
testimonium, presentes litteras sigillis nostris duximus consignandas. - Datum die sabbati post
Exaltationem Sancte Crucis, anno Domini M° CC° L° V°."
Deux sceaux en cire brune, pendants sur double queue :
1. Hugue de Cussac, abbé de Saint-Allyre, diocèse de Clermont. ( Inventaire, n°8648.)
2. Abbaye de Saint-Allyre. ( Inventaire, n°8202.)

J//473
Quittances, I, n°13.
4202 - Nîmes. 1255. 20 septembre.
Original scellé
Litterœ Philippi, Aquensis archiepiscopi, necnon aliorum regis Franciœ nuntiorum et inquisitorum, de
restitutionibus pecuniariis a senescalco Belli Quadri et Nemausi pro dicto rege in eadem senescalcia circa
Sumidrium, ex una parte, et Sanctum Pauletum, ex altera, faciendis.
Philippus, Dei gratia Aquensis archiepiscopus, frater Poncius de Sancto Egidio, de ordine Fratrum
Predicatorum, frater G(uillelmus) Rotberti, de ordine Fratrum Minorum, et Guido Fulcodii, viro nobili et
amico karissimo, domino G(uillelmo) de Autono, senescallo Belli Cadri et Nemausi, salutem in Domino
Jhesu Christo. Emendas seu restitutiones pecuniarias, quas pro domino nostro, serenissimo rege
Francorum, nuper apud Nemausum decrevimus faciendas, nobilitati vestre transmittimus, vos rogantes
et ex parte regie celsitudinis requirentes quatinus easdem sine difficultate solvatis, factis solutionibus
presentes litteras retenturi, quas, interim dato vobis transcripto, penes Nemausensem prepositum
volumus custodiri. - Petierunt siquidem Stephanus et Gaufridus Vituli, fratres, reddi sibi dampnum et
interesse, quod passi sunt conducendo domum alienam, eo quod dominus rex, tempore quo debuit,
dictis fratribus non reddidit domum suam in castro de Harenis, et hoc nomine petierunt VIII. libras
Turonensium. Nos vero, super hiis veritate comperta, C. solidos Turonensium mandavimus eis reddi. -
Item Raimundus de Monte Rotundo petiit emendam cujusdam columbarii sui, quod fecit dirui curia
Calvitionis domini regis, ut castrum esset securius. Idem petit et ex eadem causa Guillelmus de Balneolis
pro alio columbario suo diruto apud Calvitionem. Nos vero, super hiis veritate comperta, reddi
mandavimus dicto Raimundo de Monte Rotundo VI libras Turonensium et Guillelmo de Balneolis
tantumdem. - Item conquesti sunt nobis aliqui homines Sumidrii, asserentes quod per curiales domini
regis domus eorum apud Sumidrium fuerant occupate et dirute, pro quibus quidam eorum
insufficientem et tenuem emendam habuerant, alii vero nullam. Nos vero, a singulis conquerentibus
juramento recepto, tam supervalore propriarum domorum, quam super emenda quam habuerant, et
super valore materie sive ruderum que ad eos pervenerant, inquisivimus nichilominus de predictis per
viros providos et fideles, et tandem restitutiones mandavimus fieri infrascriptas. - Mandavimus siquidem
reddi Petro Ricols LXIIII. solidos Turonensium, et, 3 pro emenda, vel de materia seu ruderibus, habuit,
detrahatur, super quibus suo sacramento credatur. - Item Raimundo Andree, de Junacio, et fratri ejus,
qui habuerant L. solidos Viannensium pro emenda, XXII. solidos Turonensium. - Petro Foillaquerii, qui
habuerat XL. solidos Viannensium pro emenda, XXX. solidos Turonensium. - Guilelmo de Regainhola,
qui habuerat IIII or. libras Viannensium pro emenda, VIII. libras et X. solidos. - Jacmete, filie quondam
Guiraudi Guersi, XII. libras Turonensium, et, si quid habuit pro emenda, vel de materia seu ruderibus,
detrahatur, super quibus suo sacramento credatur. - Petro Isnardi, pro se et uxore sua, qui inter

315
Archives nationales (France)

emendam et materiam recuperaverant LV. solidos Viannensium, XX. solidos Turonensium. - Petro Oliva,
qui habuerat VII. libras et X. solidos Viannensium pro emenda, VIIII. libras et XII. solidos Turonensium.
- Guillelme, uxori quondam Peregrini de Junacio, que habuerat XXV. solidos Viannensium pro emenda,
XXVII. solidos Turonensium. - Bernardo de Campaneis, qui habuerat XXV. solidos Viannensium pro
emenda, VII. libras Turonensium. - Petro Chabaldo, qui pro emenda orti habuerat XV. solidos
Viannensium, XX. solidos Turonensium. - Alixendi, uxori quondam Bertrandi Baiol, pro liberis suis, que
habuerat VII. solidos et VI. denarios Viannensium pro emenda, LXXIIII. solidos Turonensium. - Uxori
quondam Johannis Leca VIII. libras Turonensium, et, si quid habuit pro emenda, vel de ruderibus seu
materia, detrahatur, super quibus suo sacramento credatur. - Poncie, uxori quondam Johannis de
Cumba, pro liberis suis, que habuerat VI. libras Viannensium pro emenda, CXIII. solidos Turonensium. -
Raimundo Arcmanno, qui, pro domo et censu VI. denariorum, habuerat XXXV. solidos Viannensium pro
emenda, X. libras et X. solidos Turonensium. - Bernardo Arcmanno, qui habuerat XL. solidos
Viannensium pro emenda, X. libras et VI. solidos Turonensium. - Johanni Gontardo et fratri ejus, qui
habuerant XL. solidos Turonensium pro emenda, X. solidos Turonensium. - Marie de Manso, que
habuerat LX. solidos Viannensium pro emenda, VIIII. libras et VIII. solidos Turonensium. - Johanni
Frainello de Sancto Egidio et coheredibus suis, qui pro emenda habuerant inter omnes XXII. libras et X.
solidos Viannensium, XXVIII. libras et XV. solidos Turonensium. - Johanni Frainello alteri et suis
coheredibus, si quos habet, quater viginti libras Turonensium, et, si quid habuerunt pro emenda, vel de
ruderibus seu materia, detrahatur, super quibus suo sacramento credatur. - Petro de Briude XVI. libras
Turonensium, et, si quid habuit pro emenda, vel de ruderibus seu materia, detrahatur, et super hiis suo
sacramento credatur. - Poncio de Molinis, qui habuerat VIIII. libras et X. solidos Viannensium pro
emenda, XV. libras et XVI. solidos Turonensium. - Ponssone LXIIII. solidos Turonensium, et, si quid
habuit pro emenda, detrahatur, ut supra. - Si vero sunt aliqui de predictis, quorum juramentis credi
jussimus super habitis de materia vel emenda, qui propter imbecillitatem etatis vel jurare vel veritatem
scire nequiverint, inquiratur veritas per duos vel tres de propinquis juratos et eis stetur. - Item conqueste
sunt nobis persone infrascripte de arboribus eorum incisis circa Sumidrium et Salve et in opera domini
regis positis, ut dicebant, videlicet : Guillelmus Regainhola, de Sumidrio, de XXI. arboribus. - Dalmacius
de Roveria, de parrochia Montis Rotundi, de LX. arboribus. - Petrus Foillaquerius, de Sumidrio, de
XLIII. arboribus. - Bernardus Carbonelli, de Albasio, de II. arboribus albars. - Vediana de Villa Veteri de
CXVII. quercubus et de XXX. salicibus. - Raimundus Morraldi, de Junacio, de quibusdam salicibus. -
Stephanus Macipus, de Junacio, de XII. arboribus. - Raimundus Lecas, de Junacio, de tribus arboribus. -
Petrus Oliva, filius Bernardi Oliva, de Sumidrio, de quibusdam arboribus. - Clementa Floirana, de
Sumidrio, de quibusdam arboribus. - Guillelmus Leca de XVI. duodenis plansonorum. - Poncius
Guiraldi, presbyter, pro se et fratribus suis, de VIII. arboribus. - Petrus Chabaudi de VIII. arboribus. -
Petrus Capellerius de III. arboribus. - Raimundus Arcman de quadam arbore. - Bertrandus Imberti de
quater viginti arboribus. - Alazaicis de Violis de XI. arboribus. - Guillelma Marveissa de L. arboribus. -
Petrus Cordurerius de V. arboribus. - Guillelmus Ricardi de XXVIIII. arboribus. - Bernardus Rabas de
XII. arboribus. - Johannes de Fonte Cohoperto de LX. arboribus. - Johannes Bessinus de XI. arboribus. -
Poncius Teisserius de XXX. plansonis. - Poncius Malpueg de VIII. arboribus. - Guillelma, uxor Raimundi
Bonafos, pro liberis suis, de duabus arboribus albars. - Guillelmus Berengarii et Berengarius de Lieuco,
fratrès, de quater viginti quercubus. - Petrus Rainaldi et frater ejus de XIII. arboribus albars,
communibus ipsis et liberis G. Nadal. - Bernardus de Asperis de XII. arboribus albars. - Guillelmus de
Rossillone et Johannes, frater ejus, de Solcinas, de arboribus roverie ipsorum. - Guillelmus de Hospitali
de II. salicibus. - Petrus Firigolerius et Johannes, frater ejus, pro uxoribus eorum, de LIII. arboribus. -
Petrus de Trieilla, de Villa Viridi, de VI. arboribus albars et hulmis. - Bernardus Chairicus, de Villa
Veteri, de quater viginti arboribus. - Petrus Regini, de Villa Veteri, de XXVI. arboribus. - Petrus Guersus,
de Sumidrio, de VIIII. arboribus. - Bonafossus Rebollus, de Orianicis, de XXII. arboribus. - Bernardus de
Campo, de Monte Rotundo, de XXIII. arboribus. - Bernardus de Portali, de Monte Rotundo, de II.

316
Archives nationales (France)

arboribus. - Johannes Carbonellus, pro se et nepotibus suis, de II. arboribus et fusta. - Bernardus de
Ecclesia de quadam quercu, quam emerat X. solidis. - Guillelmus Medicus de IIII. arboribus. -
Raimundus de Ponte, de Quinsaco, de XLVIII. quercubus. - Berengarius de Salve, miles, de octies viginti
quercubus. - Hospitalarius de Salve de quater viginti et VII. quercubus.. - Guillelmus Deude, de
Quinsaco, de VIIII. quercubus magnis. - Prior de Quinsaco de XVIII. quercubus. - Poncia de Rovreto, de
parrochia Sancti Michaelis de Rovreto, de VI. quercubus. - Bernardus Aicardi, de Grandillanicis, de XXV.
quercubus. - Guillelmus Fabri, de Quinsaco, de V. quercubus. - Ermessendis Buova, de parrochia de
Margis, de XLII. arboribus albars. - Nos vero, receptis conquerentium juramentis et veritate per testes
aliquos inquisita, quoniam ad plenum de valore arborum incisarum nobis constare non potuit, volumus
et mandamus, ex potestate nobis a domino rege concessa, quod predictis conquerentibus, qui se nostro
super hoc omnimodo beneplacito subjecerunt, reddantur pro dampnis predictis ducente libre
Turonensium, distribuende inter ipsos, arbitrio illorum quos ad hoc deputabimus, prout quisque majus
vel minus dampnum sustinuit in predictis. - Item conquesti sunt Guillelmus Fulco, de Corconna, et
Philippus de Margaritis, et Guillelmus Fulco, de Bisturre, petentes reddi sibi, pro quinque milibus
pinuum incisis in silva subtus Salmodium, que vocabatur Tosca et tunc erat ipsorum, que pinus fuerunt
posite in opere pontis et aliis operibus Aquarum Mortuarum, trescentas et nonagintas ( sic) libras
Turonensium, cum pro dictis arboribus fuerit facta emenda CX. librarum Turonensium tantum. Nos
vero, super hoc veritate plenius inquisita per incisores arborum, et per magistrum Florentium et
magistrum Ricardum, qui dictis operibus et solucionibus operariorum tunc preerant, volumus et
mandamus reddi adhuc dictis petitoribus centum et quatuor libras et V. solidos Turonensium,
dividendas inter ipsos, secundum partes quas in dicta silva habebant. - Item conqueste sunt coram nobis
persone infrascripte de arboribus et blachis eorum incisis circa Sanctum Saturninum et Sanctum
Pauletum et loca adjacentia, et in opera domini regis positis. Nos vero, inspecta inquisitione super hoc
facta, de mandato O(dardi) de Villaribus, quondam senescalli Belli Cadri et Nemausi, secundum quod
nobis equm et justum visum fuit, restitutiones mandavimus fieri infrascriptas. Mandavimus siquidem
reddi de denariis domini regis : Ozil de Celeiraco III. solidos Turonensium. - Petro Martini XXIIII.
solidos. - Poncio Pellicerio X. solidos. - Petro de Liveiras V. solidos. - Johanni Dijous IIII. solidos. -
Bermundo de Pinu II. solidos. - Petro Bertrandi X. solidos. - Priori de Celeiraco VI. solidos. -
Bartholomeo de Celeiraco et fratribus ejus IIII or. libras Turonensium. - Bertrando Dalavila VII. solidos.
- Guillelmo Mercoira IIII. solidos. - Stephano Afortito VII. solidos. - Poncio de Raphael et Juliane III.
solidos. - Item Imberto de Feugieira, de villa Sancti Juliani, VIII. solidos. - Bertrando Alberto et Imberto
de Feugieira XVIII. denarios. - Nicholao Textori VIII. solidos. - Petro Donadieu XII. denarios. - Stephano
d'Albenna VII. solidos. - Guillelmo Rebolli et Raimundo Hugoni XXX. solidos. - Raimundo Trebueis L.
solidos. - Raimundo Gilio VII. solidos. - Trissaudo XIIII. solidos. - Priori ecclesie Sancti Juliani XL.
solidos. - Raimundo Guigoni XII. denarios. - Raimundo de Fundonegues IIII. solidos et VI. denarios. -
Hugoni de Podio X. solidos. - Poncio Duban X. solidos. - Raimundo Fabri II. solidos. - Gaucelmo de
Monasterio XVIII. denarios. - Guillelmo de Cambono IIII. solidos. - Guillelme, uxori G. Vitalis, II.
solidos. - Poncio Gilio VII. solidos. - Guillelmo de Cadeneto VI. solidos. - Poncio de Cantaduc V. solidos. -
Petro de Cervassas LXII. solidos. - Raimundo Yterio XXX. solidos. - Rostagno de Chambono, presbytero,
XV. solidos. - Beatrici ( Nomen vacat) X. solidos. - Guillelmo Testaneto VIII. solidos. - Duranto de
Hospitali X. solidos. - Raimundo Hugoni XXIIII. solidos. - Guillelmo Duranti VII. solidos. - Beatrici,
uxori quondam Guiraudi de Leca, VIII. solidos. - Raimundo de Albenna VIIII. solidos. - Duranto de
Cumera, II. solidos. - Hugoni de Podio VI. solidos. - Raimundo Hugoni et Duranto Calamells III. solidos.
- Guillelmo Chazaudo III. solidos. - Martino de Maurigua VIII. solidos. - Bertrando Alberti IIII. solidos. -
Petro de Mandinas IIII. solidos. - Petro Guebills XX. solidos. - Bertrando de Colons III. solidos. - Petro
Justenc VIII. solidos et VI. denarios. - Item de villa Sancti Saturnini, Bertrando Audeguerio et Guillelmo,
fratribus, VII. libras Turonensium. - Guillelmo de Terins c. solidos. - Poncie, uxori Stephani Capioni, X.
solidos. - Guillelmo Berengarii XXX. solidos. - Bartholomeo Penchenato XX. solidos. - Petro Penchenato

317
Archives nationales (France)

XX. solidos. - Poncio Costa Bella V. solidos. - Hugoni Seguario IIII. solidos. - Duranto de Carsano XX.
solidos. - Guillelmo Florentio XXX. solidos. - Petro Thomieu XX. solidos. - Guiraudo Augusto, et Poncio
del Rovre et Raimundo Ozil, quantum arbitrabitur Raimundus Felicius, notarius domini regis. - Item de
villa Sancti Pauleti et aliorum locorum adjacentium, Petro Raserio, clerico, XX. solidos Turonensium. -
Bartholomeo Carumbino V. solidos. - Johanni Petro XX. solidos. - ( Nomen vacat), sororio Johannis
Petri, X. solidos. - Bartholomeo ( Nomen vacat) XII. denarios. - Guillelmo Bastida XXX. solidos. -
Raimunde de Campainha III. solidos. - Guillelmo Chaberti XXX. solidos. - Guizoni Bremundo XX.
solidos. - Guillelmo Folcoaudi IIII. solidos. - Petro Fabro V III. solidos. - Stephano Mairona IIII. solidos.
- Petro de Campanis XL. solidos. - Petro Duranti LIIII. solidos. - Raimundo Radulfo X. solidos. -
Raimundo Olerio VI. solidos. - Guillelmo Cabessa V. solidos. - Guillelmo Carbonello IIII. solidos. - Petro
de Maricam XX. solidos. - Petro Cabassa IIII or. libras et X. solidos. - Poncio Ferragut XXVI. solidos. -
Martino Bremundo X. solidos.- Raimundo Garcini VI. solidos. - Guizoni Berengarii IIII. solidos. -
Guiraudo Garvol XVI. solidos. - Guillelmo de Sezano V. solidos. - Priori de Sancto Paulo XIIII. solidos. -
Bernardo Guiberto VI. solidos et VI. denarios. - Genciane Bartholomee VI, solidos. - Raimundo del Grael
LX. solidos. - Bertrando de Insula, clerico, XXIII. solidos. - Stephano de Mairona XXVIII. solidos. -
Barralo de Sancto Paulo XII. solidos. - Poncio de Brausa IIII. solidos. - Petro Rufo V. solidos. - Petro de
Orto VIII. solidos. - Item domino decano de Ucecia LX. solidos. - Item pro blaca de Vennejano XX.
solidos. - Item pro blaca Sancti Nazarii XL. solidos. - Item Poncio de Maurensas XXX. solidos. - Item pro
nemore Sancti Stephani XL. solidos. - Hec sunt emende, seu restitutiones, de quibus supra in principio
litterarum fecimus mentionem, et quibus singule sint solvende patet ex annotationibus singularum, hoc
salvo quod illas ducentas libras, quas pro arboribus circa Sumidrium et Salve incisis jussimus emendari,
tradetis viris discretis decano Sancti Egidii, priori ecclesie de Sumidrio, et priori ecclesie de Brozeto ;
emendas vero, quas pro arboribus et talis incisis et factis circa Sanctum Saturninum et Sanctum
Pauletum, et loca adjacentia, fieri jussimus, solvi facietis per priorem de Balneolis et Raimundum
Felicium, domini regis notarium, qui factum novit et merita personarum. Ut autem universis premissis
et singulis fides certior habeatur, presentes litteras sigillorum nostrorum munimine duximus
roborandas. - Data Nemausi, XII° kalendas octobris, anno Domini millesimo ducentesimo
quinquagesimo quinto.
3 Il manque : si quid.
Cette charte, écrite sur deux colonnes, usage dont on ne rencontre que peu d'exemples, était scellée dans
le principe de quatre sceaux, pendants sur double queue ; le premier, en cire verte, et le quatrième, en
cire brune, subsistent seuls aujourd'hui :
1. Philippe, archevêque d'Aix. ( Inventaire, n° 6284.)
2. Frère Pons de Saint-Gilles, de l'ordre des Frères Prècheurs. ( Inventaire, n° 9739.)
3. Frère Guillaume Robert, de l'ordre des Frères Mineurs ; sceau non décrit dans l' Inventaire. - Voy. ci-
dessous le n° 4207. 4. Gui Foulcoy, clerc du roi. (Voy. ci-dessus le n° 4156.) Sur les commissaires
enquêteurs, envoyés par le roi dans les deux sénéchaussées de Beaucaire et de Carcassonne, voy. D.
Vaissète, t. III, p. 481 et 485.

J//684
Bulles de Priviléges, n°30.
4203 - Anagni. (1255.) 22 septembre.
Original scellé
Alexander papa IV declarat regem Francioe, ipsiusque familiam, licet cum excommunicatis conversati
fuerint, majoris excommunicationis vinculo ligari non posse.
ALEXANDER, episcopus, servus servorum Dei, carissimo in Christo filio illustri,.. ( sic), regi Francie,
salutem et apostolicam benedictionem. Cum, sicut ex parte tua nostris est auribus intimatum, nonnulli
prelati regni tui, et judices a Sede Apostolica delegati, cum aliquos, sibi obedire nolentes, vinculo

318
Archives nationales (France)

excomunicationis astringunt, in participantes excomunicatis hujusmodi, non solum in crimine set etiam
alio modo, excomunicationis presumant sententias fulminare, tuis precibus inclinati, ad instar felicis
recordationis Gregorii pape, predecessoris nostri, auctoritate tibi presentium indulgemus ut, si quando te
vel familiam tuam hujusmodi excomunicatis comunicare contingat, propter hoc majoris
excominicationis ( sic) laqueo nequaquam ligari possitis, dummodo non comunicetis in crimine
criminosis. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionis infringere, vel ei ausu
temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem Omnipotentis Dei et
Beatorum Petri et Pauli, apostolorum ejus, se noverit incursurum. - Datum Anagnie, X kalendas octobris,
pontificatus nostri anno primo.
Bulle de plomb, sur lacs de soie rouge et jaune ; Inventaire, n° 6049. - Voy. Privileges accordés à la
couronne de France (Doc. inéd.), p. 10, et le n° 2574, t. II.

J//695
Bulles de Priviléges, n°175.
4204 - Anagni. (1255.) 22 septembre.
Original scellé
Alexander papa IV abbati Sancti Dionysii in Francia dat negotium ut privilegia, regibus Francioe per
Apostolicam Sedem concessa, serventur.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio,.. ( sic), abbati Sancti Dionisii in Francia,
Parisiensis diocesis, salutem et apostolicam benedictionem. Cum Apostolica Sedes, que consuevit
illustrium virorum personas, quas in sua devotione promptas invenerit et ferventes, quibusdam titulis
decentius decorare, carissimo in Christo filio nostro, .. ( sic), regi Francie illustri, multa et magna
indulserit, ipsumque, tanquam singularem Ecclesie ac libertatis ecclesiastice defensorem, specialibus
privilegiis insignirit, nos, volentes paci et tranquillitati ejusdem regis, quem speciali prosequimur
prerogativa favoris, paterna sollicitudine providere, ad instar felicis reordationis ( sic) Innocentii pape,
predecessoris nostri, presentium tibi auctoritate mandamus, quatinus ipsum, contra indulgentiarum et
privilegiorum Apostolice Sedis tenorem, non permittas ab aliquibus molestari, molestatores ipsius, si qui
fuerint, per censuram ecclesiasticam, appellatione postposita, compescendo. - Datum Anagnie, X
kalendas octobris, pontificatus nostri anno primo.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre ; Invent., n° 6049. - Voy. Privil., etc., p. 11.

J//686
Bulles de Priviléges, n°70.
4205 - Anagni. (1255.) 23 septembre.
Original scellé
Mandamentum, ab Alexandro papa IV datum, ut nulli liceat capellas regis Francioe interdicto
supponere.
ALEXANDER, episcopus, servus servorum Dei, carissimo in Christo filio, L(odoico), regi Francorum
illustri, salutem et apostolicam benedictionem. Illa filialis devotio et dilectio singularis, quam clare
memorie progenitores tui circa predecessores nostros et Romanam ecclesiam habuerunt, et in qua tu
illis, velut heres legitimus, hereditario jure succedis, nos in eo constituit proposito volumtatis, ut in hiis
que a nobis secundum Deum celsitudo regia duxerit postulanda favorem tibi velimus apostolicum
impertiri. Eapropter, carissime in Christo fili, tuis devotis precibus benignum impertientes assensum, ad
instar felicis recordationis Gregorii pape, predecessoris nostri, auctoritate presentium firmiter
inhibemus, ut nulli liceat capellas tuas ecclesiastico supponere interdicto, nisi de licentia Sedis
Apostolice speciali. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre inhibitionis infringere, vel ei
ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem Omnipotentis Dei
et Beatorum Petri et Pauli, apostolorum ejus, se noverit incursurum. - Datum Anagnie, VIIII kalendas

319
Archives nationales (France)

octobris, pontificatus nostri anno primo.


Bulle de plomb sur lacs de soie rouge et jaune ; Invent., n° 6049. - Voyez Privil., etc., p. 12, le n° 4210 et
les nos 2264 et 2465, t. II.

J//686
Bulles de Priviléges, n°61.
4206 - Anagni. (1255.) 28 septembre.
Original scellé
Alexander papa IV omnibus, pro Ludovico, rege Francioe, orantibus, decem dies de injuncta poenitentia
relaxat.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, carissimo in Christo filio, Lodoico, regi Francorum, illustri,
salutem et apostolicam benedictionem. Cum felicis recordationis Innocentius papa, predecessor noster,
et nos postmodum omnibus vere penitentibus et confessis, qui pro te oraverint, decem dies de injuncta
sibi penitentia duxerimus misericorditer relaxandos, nostre intentionis existit quod pro te singulis diebus
orantes indulgentiam hujusmodi consequantur. - Datum Anagnie, IIII kalendas octobris, pontificatus
nostri anno primo.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre ; Invent., n° 6049. - Voy. Privil., etc., p. 12.

J//473
Quittances, I, n°13 ter.
4207 - 1255. Septembre.
Original scellé
Litteroe additicioe, a Philippo, Aquensi archiepiscopo, necnon aliis regis Francioe nuntiis et
inquisitoribus datoe, de restitutionibus pecuniariis pro dicto rege per senescalcum Belli Quadri et
Nemausi faciendis.
Ph(ilippus), Dei gracia Aquensis archiepiscopus, frater Poncius de Sancto Egidio, de ordine Fratrum
Predicatorum, frater G(uillelmus) Rotberti, de ordine Fratrum Minorum, et Guido Fulcodii, viro nobili et
amico karissimo, domino G(uillelmo) de Autono, senescallo Belli Cadri et Nemausi, salutem in Domino
Jhesu Christo. Preter restituciones pecuniarias, quas vobis scripsimus in alia majori littera, remanent
alique apud Sumidrium faciende, quas cum illis ponere non potuimus, quia petebantur occasione
expensarum factarum in refectionibus molendini et resclause domini regis apud Sumidrium, que
nondum fuerant estimate. Facta igitur postmodum estimatione per personas communes et juratas,
mandamus reddi ex causa predicta Johanni Bidocio, de Sumidrio, viginti libras Turonensium, et
Guillelmo Vitali, pro liberis fratris sui, Petri Vitalis, et Johanni Dominico, et liberis quondam Bernardi
Alamanni quadraginta et tres libras, et undecim solidos Turonensium, de quibus habeant terciam partem
liberi quondam P(etri) Vitalis, et aliam terciam Johannes Dominicus, et aliam terciam liberi quondam
Bernardi Alamanni. Vos igitur hec et alia que reddi mandavimus predictis et aliis, de quibus nostras
vidistis litteras vel videbitis, sine difficultate solvatis. - Datum mense septembri, anno Domini M° CC°
quinquagesimo quinto.
Scellé comme le n° 4202 ; les quatre sceaux sont à peu près intacts ; celui du frère Guillaume Robert,
dont l' Inventaire n'a pas donné la description, porte une croix enhendée, et pour légende : + S. FRIS. G.
ROTBTI... E FRM MINORVM.

J//307
Toulouse, IV, n°53.
4208 - [Vers 1255. Septembre.]
Original scellé

320
Archives nationales (France)

Guillelmus, Lodovensis episcopus, nuntios et inquisitores, a Ludovico rege Francioe constitutos, rogat ut
Carcassonoe senescalco, necnon vicariis, ballivis judicibusque prohibeatur quominus in episcopatu
Lodovensi crimina inquirant, feudorum recognitiones excipiant, et feudalibus ejusdem ecclesioe rebus se
ullatenus immisceant.
Vobis, religiosis viris, fratri Poncio de Sancto Egidio, de ordine Fratrum Predicatorum, et fratri Guillelmo
Rotberti, de ordine Fratrum Minorum, et prudenti viro, Guidoni Fulcodio, inquisitoribus constitutis ab
illustrissimo domino, Ludovico, Dei gratia Francorum rege, graviter conquerendo significat G(uillelmus),
miseratione divina Lodovensis episcopus, quod, cum tempore quo dominus rex terram senescallie
Carcassone et Bitterrensis ad manum suam adquisivit, et ante et postea, predecessores ejusdem episcopi
essent et fuissent, et idem episcopus sit et fuerit, per se vel per alios, in possessione vel quasi possessione
plene juridictionis et judiciarie potestatis omnium causarum et inquisitionum, civilium et criminalium
atque capitalium, et fidelitatum regi debitarum, et regalium, et feudorum episcopio suo adquisitorum, et
cavalgatarum tocius episcopatus Lodovensis, que omnia fuerunt olim cunctis Lodovensibus episcopis
concessa in privilegiis serenissimi domini, Philipi, condam Francorum regis, senescallus, bailivi, vicarii,
judices et alii officiales curie domini regis, post dictam adquisitionem terre, invitis vel ignorantibus ipso
episcopo et suis predecessoribus, inceperunt injuste et indebite et contra predicta privilegia facere et
adhuc plerumque faciunt aliquas citationes, et criminum inquisitiones ac condempnationes, et illicitas
per vim et metum exactiones, et inceperunt recipere et receperunt, nomine regio, quorumdam feudorum,
ad dictum episcopium pertinentium, recognitiones, et etiam inceperunt mandare et adhuc mandant
aliquibus hominibus cavalcatas debitas ipsi episcopo, in episcopatu Lodovensi et terra, hominibus
feudalibus et subditis ejusdem episcopii, prout hec inferius exponentur.
Proponit quidem dictus Lodovensis episcopus quod Johannes de Affricano, olim senescallus Carcassone,
exegit et habuit injuste XVI. milia solidorum Turonensium a domino P(etro), bone memorie, condam
episcopo Lodovensi, quos dicitur idem senescallus posuisse in computo et ratione domini regis.
Item, proponit quod Guillelmus de Piano, condam senescallus Carcassone, vel tempore suo vicarii,
bailivi, judices et alii officiales curie Biterrensis, invito vel ignorante ipso episcopo, fecerunt aliquas
inquisitiones criminum infra episcopatum Lodovensem, in terra et juridictione ejusdem episcopi, et
contra feudales et subditos ejus, scilicet, apud Villam de Salasco, contra nobiles viros Guialfredum de
Felgeriis et Berengarium de Moresio, et apud fortiam de Tuda contra Raimundum de Virseco,
domicellum, et apud castrum de Subersio contra homines ejusdem castri et universitatem civitatis
Lodove.
Item, proponit quod, invito vel ignorante ipso episcopo, curia Bitterrensis incepit facere inquisitionem
contra Deodatum Raimundi, domicellum, et socios ejus, apud villam Sancti Geraldi, et eandem
inquisitionem prosequendo contra voluntatem ipsius episcopi, tempore domini P(etri) de Autolio,
militis, nunc senescalli Carcassone, eadem curia condempnavit dictum Deodatum in quadam peccunie
quantitate, licet prius facta fuisset contra dictum Deodatum inquisitio et condempnatio per curiam
Lodovensem.
Item, proponit quod dictus Guillelmus de Piano et alii senescalli, vicarii, bailivi, judices et officiales curie
Bitterrensis, invitis vel ignorantibus ipso episcopo et suis predecessoribus, recognitiones plurium
feudorum, que ab episcopo Lodovensi tenentur et in sequenti processu designabuntur, receperunt a
feudalibus ejusdem episcopii, scilicet a Poncio Petri, de Agantico, et a Petro Raimundi, filio suo, et a
Raimundo Berengarii, de Subercio, militibus, et a Bernardo Raimundi, de Gigniaco, et a Bertrando de
Arboracio, domicellis, et a Berengario de Moresio, milite, et ab abbate Sancti Guillelmi.
Item, proponit quod dictus Guillelmus de Piano, olim senescallus, et vicarii, bailivi, judices et alii
officiales curie Bitterrensis, pluries citaverunt, invito episcopo vel ignorante, et venire cohegerunt invitos
P. Raimundi, de Monte Petroso, militem, et multos alios vassallos, feudales et subditos episcopii
Lodovensis a terra et a juridictione ipsius episcopi ad curiam Bitterrensem, cujus curie examen illos
subire et ibidem litigare compulerunt, non admissa fori exceptione, proposita coram eis.

321
Archives nationales (France)

Item, proponit quod homines ville Sancti Guillelmi et castrorum de Claro Monte, et de Moresio et de
terra Clari Montis, qui olim, ad mandatum episcoporum Lodovensium, consueverunt eosdem episcopos
sequi in cavalcatam, nuper inceperunt cessare et adhuc cessant sequi ipsum episcopum, imo secuntur
senescallos Carcassone, nomine regio, propter mandata que dicti senescalli inceperunt eisdem
hominibus facere et faciunt, ut ipsos sequantur senescallos.
Item, adicit suis querelis episcopus Lodovensis et proponit quod, cum tempore quo dominus rex ad
manum suam adquisivit terram nobilis viri, P(etri)Bermundi, predecessor ipsius episcopi esset in
possessione seu quasi possessione cujusdam feudi sui, scilicet castri de Maderiis, et Balme Aurioli et ville
de Ceirac, quod feudum idem nobilis tenebat et ejus successor tenere debet ab episcopio Lodovensi,
senescallus et bailivi domini regis spoliaverunt dictum predecessorem ipsius episcopi possessione seu
quasi possessione dicti feudi, usurpando et occupando jus et juridictionem que ad ipsum episcopum
pertinebant in eodem feudo et ejusdem feudi subditis, quam possessionem seu quasi possessionem feudi
adhuc detinet injuste dominus rex per personam Guillelmi de Andusia, filii nobilis antedicti, cui
Guillelmo dominus rex tradidit terram Arisdii, sitam in episcopatu Nemausensi, cum qua terra dicit idem
Guillelmus sibi traditum fuisse a domino rege predictum feudum, quod est situm infra episcopatum
Lodovensem, et propter illam traditionem terre seu feudi, dictus Guillelmus recusat ipsi episcopo facere
recognitionem dicti feudi, et ei tanquam feudi domino obedire, et homagium facere pro feudo eodem.
Unde petit dictus Lodovensis episcopus prohiberi senescallo, vicariis, bailivis, judicibus et aliis
officialibus curie domini regis, presentibus et futuris, ne deinceps in episcopatu Lodovensi, terra,
hominibus feudalibus, subditis ejusdem episcopii, faciant aliquas citationes, vel criminum inquisitiones
sive condempnationes, vel aliquas exactiones, vel recipiant feudorum recognitiones, vel mandent
aliquibus cavalcatas debitas ipsi episcopo Lodovensi. Petit etiam sibi restitui possessionem seu quasi
possessionem feudorum supradictorum et sexdecim milia solidorum suprapetita, et insuper petit sibi et
successoribus suis observari predicta privilegia gloriose recordationis domini Philipi, condam
Francorum regis, quibus privilegiis semper usi sunt idem ipse Lodovensis episcopus et sui predecessores.
AB. CD. EF.
Traces de sceau, pendant sur double queue ; le parchemin n'offre pas de repli. - Le sceau de Guillaume de
Casouls, évêque de Lodève, est décrit dans l' Inventaire sous le n° 6665.
Cet acte n'est pas daté ; nous avons voulu le rapprocher de la charte précédente, en lui assignant la date
approximative de septembre 1255, époque où l'on voit les trois commissaires royaux procéder à l'enquête
dont Louis IX les avait chargés. (Voy. ci-dessus le n° 4202.)

J//683
Bulles de Privilèges, n°16.
4209 - Anagni. (1255.) 1 er octobre.
Original scellé
Alexander papa IV litteras Innocentii, prœdecessoris sui, confirmat, quibus nulli licet in terram
Ludovici, Franciœ regis, interdicti proferre sententiam.
ALEXANDER, episcopus, servus servorum Dei, carissimo in Christo filio, Lodoico, illustri regi Francie,
salutem et apostolicam benedictionem. Cum, sicut ex parte tua nobis extitit intimatum, felicis
recordationis Innocentius papa, predecessor noster, per suas tibi concesserit litteras ut nullus in terram
tuam ex-communicationis vel interdicti sententiam proferat, nos, ejusdem predecessoris vestigiis
inherentes, excellentie tue, auctoritate presentium, indulgemus ut nullus predictam terram universaliter
ecclesiastico subicere valeat interdicto, sine mandato Sedis Apostolice speciali ; nos enim decernimus
irritum et inane si quid contra hujusmodi indulti nostri tenorem contigerit attemptari. Nulli ergo omnino
hominum liceat hanc paginam nostre concessionis et constitutionis infringere, vel ei ausu temerario
contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem Omnipotentis Dei et Beatorum
Petri et Pauli, apostolorum ejus, se noverit incursurum. - Datum Anagnie, kalendis octobris, pontificatus

322
Archives nationales (France)

nostri anno primo.


Bulle de plomb sur lacs de soie rouge et jaune ; Inventaire, n° 6049. - Voy. Privilèges accordés à la
couronne de France (Doc. inéd.), p. 13.

J//686
Bulles de privilèges, n°70 bis.
4210 - Anagni. (1255.) 1 er octobre.
Original scellé
Alexander papa IV vetat ne quis capellas Ludovici, regis branciœ, nisi Sedis Apostolicœ licentia,
interdicto supponat.
ALEXANDER, episcopus, servus servorum Dei, carissimo in Christo filio, Lodoico, regi Francorum
illustri, salutem et apostolicam benedictionem. Illa filialis devotio et dilectio singularis, quam clrare ( sic)
memorie progenitores tui circa predecessores nostros et Romanam ecclesiam habuerunt, et in qua tu
illis, velut heres legitimus, hereditario jure succedis, nos in eo constituit proposito voluntatis, ut in hiis
que a nobis secundum Deum celsitudo regia duxerit postulanda favorem tibi velimus apostolicum
impertiri. Eapropter, carissime in Christo fili, tuis devotis precibus benignum impertientes assensum, et
felicis recordationis Gregorii pape, predecessoris nostri, vestigiis inherentes, auctoritate presentium
firmiter inhibemus ne aliquis capellas tuas ecclesiastico supponere interdicto presumat, nisi de licentia
Sedis Apostolice speciali. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre inhibitionis infringere,
vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem
Omnipotentis Dei et Beatorum Petri et Pauli, apostolorum ejus, se noverit incursurum. - Datum Anagnie,
kalendis octobris, pontificatus nostri anno primo.
Scellé comme le numéro précédent. - Voy. Privil., etc., p. 13, et d'Achery, Spicileg., t. III, p. 633, col. 2. -
Cette bulle, sauf deux variantes insignifiantes, reproduit exactement celle que nous avons donnée sous le
n° 4205.

J//461
Fondations, II, n°22. 2.
4211 - Prémontré. 1255. (Du 9 au 11 octobre.
Original scellé
Johannes, abbas Prœmonstratensis, et capitulum generale abbatum ejusdem ordinis orationum suarum
spiritualiumque beneficiorum Ludovicum, Franciœ regem, participem faciunt.
Magnifico ac sereno domino suo, Ludovico, Dei gratia regi Francorum illustri, J(ohannes), ejusdem
patientia Premonstratensis abbas, et ejusdem ordinis abbatum capitulum generale, salutem et cum
devotis orationibus paratum obsequium ad sue beneplacita voluntatis. Alto Illius consilio, qui est in
eternum secundum ordinem Melchisedech sacerdos, agitur, ut speramus, quod ornatus et prudens vestre
regie majestatis sacer intuitus, Spiritus Sancti gratia debriatus, modestus et pius vestre religiositatis
affectus, ad omne bonum divinitus inspiratus, fervens zelus insuper et devotus, vultus Dei lumine
decoratus, ad amorem religionis accensus, nobis, qui sumus quasi peripsima mundi hujus, tanquam de
archa Noe columbam simplicitatis, transmit regales litteras destinando, per quas perspeximus evidenter
vos de orationibus ordinis confidere, ut a regni sarcina temporalis ad patriam claritatis eterne,
nostrarum intercesionum et aliorum bonorum subsidiis, post cursum debitum hujus vite, ultimo clauso
die, possitis, abstersa omni lacrima, ducentibus cetibus Angelorum, bone actionis merito mediante,
feliciter pervenire. Sane per dictas vestras litteras, quas venerabilis frater noster,.. ( sic), abbas Vallis
Gaudii, deportavit, nobis innotuit quam sinceram et piam voluntatem erga nostrum ordinem habeatis,
quantamque defensionem ecclesiis vestri regni exhibere curetis, que secure sub tutela vestri culminis
proteguntur, ut eo securius serviant Deo suo et elevent manus suas in sacrificium vespertinum pro vobis,
quo liberius, propulsa malefactorum injuria, Domino famulantur. Quare, vestris precibus humiliter

323
Archives nationales (France)

inclinati, participationem orationum et omnium spiritualium beneficiorum, que per ordinem nostrum
fiunt, benigna vobis concedimus caritate, addentes de gratia speciali quod quilibet sacerdos nostri
ordinis tres missas de Spiritu Sancto celebrabit hoc anno pro vobis, et aliorum inferioris ordinis quilibet
psalterium unum dicet, conversorumque quilibet trecentas PATER NOSTER exsolvet, ut Rex regum et
Dominus dominantium vobis sui luminis gratiam sic infundat, quod, peracto regimine vestri, regni,
regnum consequamini sempiternum. Ceterum, cum nobis constiterit vos carnis debitum persolvisse, pro
anime vestre remedio salutari singuli nostri ordinis sacerdotes tres missas de defunctis devotione debita
celebrabunt, singuli inferioris ordinis psalterium unum dicent, et trecentas conversi singuli PATER
NOSTER ; animasque recordationis inclite domine Blanche, karissime matris vestre, necnon viri nobilis,
R(oberti), quondam Attrebatensis comitis, karissimi fratris vestri, qui pro fide occubuit confidenter, ac
aliorum antecessorum vestrorum benigne in nostris orationibus recolligimus et recommendatas
habemus, et pro ipsis singuli sacerdotes tres missas de defunctis celebrabunt hoc anno. Insuper vestre
regie majestati, omni humilitate quam possumus, supplicamus quatinus Premontratensem ecclesiam,
que de vestra clementia se collaudat, et universum ordinem recommendatos in vestra gratia habeatis.
Vivat dominus rex et domina regina, nobilis conjux sua, cum inclita prole sua, et valeat in eternum. -
Datum Premonstrati, in capitulo generali, anno Domini M° CC° quinquagesimo quinto.
Traces de sceau, pendant sur simple queue. Le sceau de Jean, abbé de Prémontré, diocèse de Laon,
n'existe plus aux Archives.
- Le chapitre général de l'ordre de Prémontré se tenait à la Saint-Denis, et durait trois jours. (Voy. le
Gallia Christiana, t. IX, col. 650. B.) Cette indication nous a permis de compléter la date de notre charte,
où le millésime seul est mentionné.

J//201
Champagne, IX, n°40.
4212 - 1255. Samedi 16 octobre.
Original scellé
Coram Guidone, abbate Sancti Memmii, et officiali curiœ Cathalaunensis, Petrus de Colla, armiger,
ejusque uxor, furnum quemdam, situm Barri super Albam, Margaritœ, comitissœ Campaniœ, vendunt.
Universis presentes litteras inspecturis, Guido, Dei gracia abbas Sancti Memmii Cathalaunensis, et
officialis curie Cathalaunensis salutem in Domino. Noveritis quod Petrus dictus de Colla, armiger, et
domicella Aelidis, uxor ejus, soror quondam domini Petri dicti Pute Monoie, militis, coram nobis ad hoc
constituti, recognoverunt se vendidisse in perpetuum et tradidisse illustri domine Margarete, Dei gracia
regine Navarrie ( sic), Campanie et Brie comitisse palatine, furnum quendam, cum appendiciis, situm
apud Barrum super Albam, in vico qui dicitur la rue d'Aube, qui furnus fuit, ut dicitur, de hereditate dicte
Aelidis. Recognoverunt eciam dicti Petrus et Aelidis dictum furnum esse venditum pro centum libris
forcium, de quibus dicti Petrus et Aelidis se tenent pro pagatis in pecunia numerata, et ex inde dictam
dominam reginam quitam clamaverunt. Promiserunt eciam dicti Petrus et Aelidis quod in dicto furno et
appendiciis ejus nichil de cetero reclamabunt, nec per aliquem alium facient reclamari. Hec omnia voluit
et laudavit dicta Aelidis, spontanea voluntate, nullo metu seu coactione interveniente, et eciam dicti
Petrus et Aelidis de hiis omnibus tenendis fidem dederunt corporalem. - In cujus rei testimonium,
presentes litteras, ad petitionem eorum, sigillis nostris roboravimus. - Datum anno Domini M° CC° L°
quinto, die sabbati ante festum Beati Luce evangeliste.
Deux sceaux en cire verte, pendants sur double queue ; le second est en partie détruit :
1. Gui, abbé de Saint-Memmie de Châlons-sur-Marne ; Inventaire, n° 8610.
2. Officialité de Châlons-sur-Marne ; Inventaire, n° 6971. Voyez le Gallia Christiana, t. IX, col. 945. D.

J//461

324
Archives nationales (France)

Fondations, II, n°17.


4213 - (Villeloin.) 1255. Mardi 19 octobre.
Original scellé
Robertus, Villoe Lupoe abbas, ejusdemque monasterii fratres pro Ludovico, Francioe rege, se missam
quotidie celebraturos esse pollicentur.
Excellentissim domino suo, Ludovico, Dei gracia Francorum regi, frater Robertus, monasterii
Villelupensis, Turonensis dyocesis, minister humilis, totusque ejusdem loci conventus salutem in Eo qui
regibus dat salutem. Licet ex officii nostri debito, pro salute omnium qui Christiana professione
censentur, rogare teneamur humiliter ac devote, tamen eis tenemur ad precum suffragia specialiter
obligati, qui nobis bona tenporalia contulerunt et collata custodiunt, sine quibus divinis vaccare non
possumus officiis exequendis. Attendentes itaque devocionem, quam circa Eclesiam, et maxime circa
monasterium nostrum, vos et predecessores vestri habuistis actenus et habetis, cum predictum
monasterium fundatum fuerit bonis vestris, ac ea, que de bonis ipsius monasterii quibusdam videbantur
oscura, per vestram diligenciam fuerint declarata, possessiones et jura, coram vobis in judicium jam
deducta, restituentes monasterio memorato, nos, qui beneficiorum acceptorum esse nolumus
inmemores nec debemus, in reconpensacionem bonorum tenporalium, que de largitate regia habuimus
et habemus, concessimus et statuimus, inmo unanimiter in conventu nostro promisimus, quod de cetero,
quandiu vixeritis, missa una in monasterio nostro, pro salute anime vestre et corporis, de Spiritu Sancto
vel Beata Virgine, diebus singulis, per unum de monachis nostris celebretur ; post decessum vero
vestrum, simili modo, missa pro deffunctis, et specialiter pro vobis, celebrabitur in perpectuum in
monasterio memorato ; et hec serenitati regie, bona fide, sub debito religionis promittimus nos de cetero
fideliter attendere et servare, et hoc excellencie regie tenore presencium intimamus. Deus conservet vos
bene et diu Ecclesie sue Sancte. - Actum in communi capitulo nostro, anno Incarnati Verbi millesimo
ducentesimo quinquagesimo quinto, die martis in crastino Beati Luce ewangeliste.
Deux sceaux en cire verte, pendants sur lacs de soie rouge. Le sceau de Robert, abbé de Villeloin, diocèse
de Tours, est décrit dans l' Inventaire sous le n° 9178, et celui de l'abbaye sous le n° 8439.

J//461
Fondations, II, n°22. 1.
4214 - 1255. Mardi 19 octobre.
Original scellé
Girardus, Nucariarum abbas, necnon capitulum ejusdem monasterii in societatem orationum
operumque suorum Ludovicum, Francioe regem, adsciscunt.
Excellentissimo domino suo, Ludovico, Dei gracia regi Francorum illustrissimo, sui devoti filii, frater
Girardus, humilis abbas Nuchariensis, et ejusdem loci capitulum cum devotis oracionibus salutem. Cum
excellencia serenitatis et clemencia vestre benignitatis in recessu ecclesie nostre, ad petendum a nobis
oraciones et suffragia, se inclinaverit, sicut ex relacione Girardi, venerabilis patris nostri, didicimus, et ad
peticionem tante excellencie recipiendam simus indigni, tamen de benignitate, pietate et misericordia
Dei confisi, licet inmeriti, secundum possibilitatem nostre fragilitatis per omnia adimplere curantes,
dictam peticionem duximus ad effectum, significantes vestre excellencie nos in ecclesia nostra pro vobis,
vita comite, singulis diebus ad missam has oraciones speciales dicere, videlicet : - Quesumus,
Omnipotens Deus, ut famulus tuus, rex noster, qui tua miseracione suscepit regni gubernacula, virtutum
eciam omnium percipiat incrementa, quibus decenter ornatus et viciorum monstra devitare, et hostes
superare, et ad te, qui Via, Veritas et Vita es, graciosus valeat pervenire. Per Dominum. - Munera,
Domine, quesumus, oblata sanctifica, ut et Unigeniti tui corpus et sanguis fiat, regi nostro ad
optinendam anime corporisque salutem, et peragendum injuctum ( sic) officium, te largiente,
usquequaque proficiat. Per Dominum. - Hec, Domine, oracio salutaris famulum tuum, regem nostrum,
ab omnibus tueatur adversis, quatenus et ecclesiastice pacis obtineat tranquillitatem, et post istius

325
Archives nationales (France)

temporis decursum ad eternam perveniat hereditatem. Per Dominum. - vel alias plus speciales, si quas
habetis, dum tamen in scriptis vestra serenitas nobis transmittat. Concedimus eciam vestre excellencie
annuatim, vita comite, in die Sancte Cene quinquaginta pauperes, quibus pedes et manus abluemus, loco
vestri, in signum et memoriam mandati et exempli humilitatis quod Dominus reliquid ( sic) discipulis,
quos ipsa die reficiemus, prout nostros reficere consuevimus. Postquam vero excellencia vestre presencie
ab hac luce migrare contigerit, denunciacione predicte migracionis vestre serenitatis nobis facta, officium
et missam in conventu nostro sollempniter celebrabimus, et quilibet sacerdos ecclesie nostre et
menbrorum tres missas pro salute anime vestre celebrabit, et clerici, qui sacerdotes non sunt, centum et
quinquaginta psalmos, et conversi, qui non sunt clerici, CCC. et quinquaginta PATER NOSTER ; insuper
eciam annuale integrum faciemus, in quo continentur CCC te et LX ta et sex misse. Omnia predicta
unanimi assensu suscepimus et ipsa libenti animo ducere concedimus ad effectum. Preterea significamus
excellencie vestre nos, pro remedio anime illustrissime regine Blanche, bone memorie, matris vestre,
officium et missam in conventu nostro sollempniter celebrasse, et eidem concessisse quod quilibet
sacerdos ecclesie nostre et menbrorum pro anima ipsius septem missas celebraret, quas in parte
peregisse confitemur, et partem residuam ad perfectionem ducere concedimus, quarum summa continet
trecentas et octoginta duas missas. Supplicamus insuper majestati regie humiliter et devote, ut ipsa
majestas regia motu pietatis dignetur inclinare ut in aliqua particula suarum oracionum sive
suffragiorum nos, indignos peccatores, misericorditer velit associare. Sanum et incolumen ( sic) vos
conservet et custodiat qui dat salutem regibus ; valeat bene et diu serenitas vestra. - Data anno Domini
millesimo CC° L mo quinto, die martis post festum Beati Luce evangeliste.
Deux sceaux en cire verte, pendants sur double queue. Le sceau de Girard, abbé de Noyers, diocèse de
Tours, dont il ne resta qu'un fragment, n'est pas mentionné dans l' Inventaire ; celui de l'abbaye est décrit
sous le n° 8315.

J//176
Tours, II, n°16.
4215 - 1255. Octobre.
Original scellé - N° 15. Copie authentique
Petrus, Turonensis archiepiscopus, judoeis, in sua dioecesi commorantibus, coemeterium quoddam, in
parrochia Sancti Vincentii Turonensis, pro censu annuo concedit, ubi libere corpora judoeorum
sepeliantur.
Petrus, Dei gratia Turonensis archiepiscopus, universis presentes litteras inspecturis et audituris,
salutem in Domino. Noveritis quod, cum esset contentio mota inter nos, ex parte una, et judeos, Turo
nensis diocesis, ex altera, super cimiterio judeorum, et tota terra, domo, vinea, et omnibus aliis ad
dictum cimiterium pertinentibus, que predicti judei habent et tenent a nobis in feodo nostro et dominio,
in parrochia Sancti Vincencii Turonensis, et habuerunt et tenuerunt retroactis temporibus a
predecessoribus nostris, prope Turones, ante Ortum Vetus, prout predictum cimiterium et predicta terra
protenduntur in longum, in vinea, terra, et domo, a vineis nostris de Sancto Vincencio usque ad ruam
Chevre, et in latum a vineis.. ( sic), sacriste Beati Juliani Turonensis, usque ad viam que protenditur ante
predictum Ortum Vetus, tandem inter nos et predictos judeos, de bonorum virorum consilio, cum
assensu nostri capituli super dicta contentione est compositum in hunc modum : videlicet, quod nos pro
bono pacis volumus et concedimus ut predicti judei et successores eorum predictum cimiterium, cum
tota terra, vinea, domo et pertinenciis omnibus aliis eorumdem, habeant et teneant perpetuo a nobis et
successoribus nostris, ad censum annuum quinque obolorum auri, ad valorem viginti quinque
solidorum, monete currentis, reddendorum ab ipsis nobis et successoribus nostris, vel mandato nostro,
apud Turones, in posterum, ad Nativitatem Domini annuatim ; in quo censu solvendo si defecerint, non
poterunt terram predictam excolere vel explectare, donec dicti judei super dicto censu et emenda, pro
defectu solutionis ejusdem census debita, sattisfecerint, scilicet septem solidis et dimidio ; verumtamen

326
Archives nationales (France)

cimiterium predictum nos, vel successores nostri, interdicere non poterimus, nec prohibere quin corpora
judeorum, undecumque afferantur, in illo cimiterio pacifice sepeliantur. Volumus etiam et concedimus
judeïs predictis et successoribus eorum ut hospes ipsorum, qui pro tempore mansionarius erit in domo
predicti cimiterii, liber sit et immunis, ita quod nobis et successoribus nostris ad servicia aliqua, alia
quam ad predicta, seu redibitiones minime teneantur ; et nos et successores nostri tenemur judeis
predictis et successoribus eorum, pro dicto censu et ad eundem censum, cimiterium predictum, cum
terra predicta, domo, et vinea et omnibus aliis pertinenciis supradictis, contra omnes defendere legittime
et garantizare, sine alia aliqua consuetudine, vel costuma, nobis, vel successoribus nostris, ab ipsis, vel
eorum successoribus, vel eorum hospite in dicto cimiterio pro tempore commoranti, persolvenda,
justicia predicti cimiterii, vinee et domus, cum omnibus aliis pertinenciis eorumdem, ad nos et
successores nostros in posterum remanente. In cujus rei testimonium et munimen, presentes litteras
sepedictis judeis concessimus, sigilli nostri munimine roboratas. - Actum anno Domini M° CC° L mo
quinto, mense octobri.
Nous publions cet acte d'après l'original, coté Tours, II, n° 16, et scellé en cire verte du sceau de Pierre de
Lamballe, archevêque de Tours, décrit dans l' Inventaire sous le n° 6417. Le sceau est appendu sur
cordonnet de soie rouge et sur cordelettes de chanvre, mode d'attache qui mérite d'être remarqué. La
pièce cotée n° 15 est une copie authentique, insérée dans un vidimus de même date donné par le chapitre
de Tours. - Voyez le numéro suivant, et le Gallia Christiana, t. XIV, col. 110. E.

J//176
Tours, II, n°15.
4216 - 1255. Octobre.
Original scellé
Jacobus, decanus, et capitulum ecclesiae Turonensis praefatas litteras ratas habent et confirmant. - "Nos
autem predictam concessionem, a predicto archiepiscopo super premissis predictis judeis factam, ratam
et firmam habemus, sigillum nostrum presentibus apponentes in testimonium veritatis. - Datum anno
Domini M° CC° L mo quinto, mense octobri."
Sceau du chapitre de Saint-Maurice de Tours en cire verte, sur cordonnet de soie rouge ; Inventaire, n°
7344. - Voyez le numéro précédent.

J//208
Vallery, n°2 bis.
4217 - 1255. Octobre.
Original scellé
Coram Odone, officiali curioe Senonensis, Guillelmus de Monte Regnaudi, miles, et ejus uxor Johanni
de Valeriaco, militi, pro septingentis libris Turonensium eidem Johanni a se debitis, sexaginta et decem
terroe libratas tradunt.
Omnibus presentes litteras inspecturis, magister Odo, officialis curie Senonensis, in Domino salutem.
Notum facimus quod coram nobis constituti, Guillelmus de Monte Regnaudi, miles, senior, et Isabellis,
ejus uxor, recognoverunt quod, cum idem Guillelmus per legittimum compotum et acceptum, factum
inter ipsum, ex una parte, et nobilem virum, Johannem de Valeriaco, militem, ex altera, recepisset et
habuisset de redditibus, proventibus et exitibus terre ipsius nobilis, ipso nobili existente in partibus
transmarinis, usque ad summam mille et septingentarum librarum Turonensium, et eidem nobili
satisfecisset tam in denariis quam in assignationibus aliis et expensis quibusdam usque ad mille libras,
ipsi Guillelmus et Isabellis, pro residuo illius totius summe mille et septingentarum librarum
Turonensium, videlicet pro septingentis libris Turonensium, vendiderant, anno diu est elapso, sponte,
provide, discrete et maxima deliberatione prehabita, sexaginta et decem libratas terre ad Turonenses
nobili supradicto, quas ipsi Guillelmus et Isabellis tradiderunt et assederunt, anno diu est elapso, eidem

327
Archives nationales (France)

nobili et ejus heredibus ad perpetuitatem, super duo stagna ipsorum Guillelmi et Isabellis, sita inter
Doeletum et Montem Regnaudi, quorum unum situm est contigue super cheminum per quod itur a
Senonibus usque ad Cheseium, et aliud subtus dictum cheminum, et super totam terram quam idem
Guillelmus et ejus uxor habebant inter dicta duo stagna et fontanas, ex una parte, et hayas Sancti
Valeriani, et territorium nobilis viri, Petri de Barris, militis, et territorium de Molendinis, ex altera,
quarum terrarum idem Guillelmus et uxor ejus quandam partem tenebant in domanio suo, et partem
tenebant alii ad censum ab ipsis, et super dimidium modium frumenti et dimidium modium avene, ad
mensuram magni modii Sancti Valeriani, quos ipsi Guillelmus et Isabellis singulis annis percipiebant et
habebant in granchia Sancti Valeriani et de Foucheriis, et super quadraginta solidos Parisiensium, annui
redditus, quos ipsi Guillelmus et Isabellis percipiebant annis singulis, die festo Beati Michaelis, in
censibus dictarum villarum Sancti Valeriani et de Foucheriis, et super totum molendinum de Collenniau,
situm subtus calciatam stagni inferioris, et super duos hospites, quos ipsi Guillelmus et Isabellis
habebant ibidem in parrochia Ville Nove la Dondagre, qui hospites tenebantur eisdem Guillelmo et ejus
uxori, quolibet anno, in redibitione et solutione duorum solidorum Parisiensium, uterque ipsorum pro
corpore suo, in festo Beati Michaelis reddendorum, et super terras et prata que tenebant ibidem apud
Collenniau dicti hospites a dictis Guillelmo et Isabelli in parrochia supradicta, et super totum
herbergagium, porprisiam, terras, nemus, prata et alias pertinencias, tam in censivis quam rebus aliis,
sita supra stagnum de Montz, quod est Gilonis de Plesseto, que omnia fuerunt eorundem Guillelmi et
Isabellis, exceptis illis rebus que movebant a monachis Sacre Celle et a Guillelmo de Peveriaco, milite, et
a domina de Bella Avia, et excepto uno denario census quem habet idem Guillelmus in molendino de
Montz, que excepta non sunt de ista emptione ; item super hospites manentes prope domum Regnaudi
Rogeri ; item super quoddam pratum quod iidem Guillelmus et Isabellis habebant subtus planchiam de
Rux, et quoddam aliud pratum, situm prope domum Ogeri Cormi ; et hec omnia, cum omnimoda justicia
et jure, que ipsi Guillelmus et ejus uxor in rebus superius nominatis habebant, venditionem renovantes
predictam, tradiderunt et assignarunt ad perpetuitatem nobili memorato et heredibus suis ; et hec omnia
et singula, tactis sacrosanctis, eidem nobili et ejus heredibus dicti Guillelmus et ejus uxor, Odo, miles,
filius ipsius Guillelmi, et Isabellis, uxor ejus, Ingrandus et Guillelmus, armigeri, filii ipsius Guillelmi,
promiserunt garentizare, liberare et deffendere erga omnes, libera et immunia ab omni alio onere,
servitio et redibitione quacunque, preterquam de uno sextario frumenti et uno sextario avene, que
prioratus de Villa Nova la Dondagre percipit annuatim in molendino de Collenniau supradicto, et
preterquam de jure feodali et censuali ; prefate autem mulieres renunciaverunt omni juri quod habebant
in dictis rebus venditis, ratione dotis, acquisitionis, hereditatis, sive quacunque alia ratione, asserentes
per fidem suam quod hoc faciebant spontanee, non coacte ; supponentes se quantum ad hoc predicti
Guillelmus, Odo, Ingrandus et Guillelmus, ac etiam mulieres, jurisdictioni curie Senonensis, ubicunque
maneant vel existant. - Actum anno Domini M° CC° quinquagesimo quinto, mense octobri.
Fragment de sceau en cire verte, pendant sur double queue ; le sceau de l'officialité de Sens est décrit
dans l' Inventaire sous le n° 7024.

J//461
Fondations, II, n°18.
4218 - 1255, Octobre.
Original scellé
Litteroe Gaufridi, Pontilevii abbatis, ejusdemque domus fratrum, quibus pro Ludovico, Francioe rege,
missam quotidie celebraturos esse se promittunt.
Excellentissimo domino suo, Ludovico, Dei gratia Francorum regi, Gaufridus, Pontileviensium fratrum
minister humilis, et eorumdem fratrum conventus, salutem cum summa reverentia et honore.
Qui dat quod potuit dat maxima gratus habunde, Et finem pietas contigit illa suum.

328
Archives nationales (France)

Inde est, illustrissime domine, quod nos, non inmemores a vobis accepti beneficii, scilicet quod in parte
jam evasimus hostium nostrorum molestias, vestro consilio et auxilio pariter mediante, vobis aurum vel
argentum non offerimus, seu pecuniam numeratam, sed quod possumus facere facimus, et quod dare
vobis et concedere possumus donamus et concedimus diligenter. Quare noverint universi, tam presentes
quam futuri, quod nos, pari voto et assensu totius nostri capituli, volumus et concedimus quod nos pro
vobis in nostro monasterio, quamdiu vitam duxeritis super terram, unam missam in honore Sancti
Spiritus, diebus singulis, celebremus, quatinus Spiritus Sanctus, qui est Deus perfectus cum Patre et
Unigenito, qui est etiam illuminator cordium, vobis et vestris concedat sic transire per bona temporalia,
ut non amittatis gaudia sempiterna. Cum vero placuerit Illi, qui vos elegit in tantam excellentiam, quod
vos reddatis nature debita, volumus et concedimus, audito vestro obitu, quod nos in nostro monasterio,
diebus singulis, usque ad finem seculi unam missam pro fidelibus celebremus, quatinus creator omnium,
largitor venie, amator salutis hominum, Jhesus Christus vobis et vestris peccatorum vestrorum veniam
tribuat, et secum vivere faciat in sempiterna requie, per infinita secula seculorum. Amen. - In cujus rei
memoriam et munimen, presentibus litteris sigilla nostra duximus apponenda. - Actum anno gratie M°
CC° quinquagesimo quinto, mense octobri.
Scellé de deux sceaux en cire verte ; le premier, sur cordonnet de soie verte ; le second, sur cordonnet de
soie rouge :
1. Geoffroi, abbé de Notre-Dame de Pontlevoy, diocèse de Chartres ; Inventaire, n° 8958.
2. Abbaye de Notre-Dame de Pontlevoy ; Inventaire, n° 8337.

J//461
Fondations, II, n°20.
4219 - 1255. 8 novembre.
Original scellé
Prior fratresque domus Grandis Montis Ludovicum, Francioe regem, orationum suarum participem
factum, rogant ut ipsis nemus quoddam restituat, a Philippo rege olim captum, pro quo nemore nullam
hactenus dicti fratres compensationem acceperant.
Illustrissimo domino, et super omnes mortales sibi in Christo karissimo, Ludovico, Dei gratia regi
Francorum, frater A., humilis prior ordinis Grandimontensis, totusque conventus domus Grandimontis,
sui in omnibus et per omnia salutem, et sic temporale regnum gubernare quod regi eterno valeat
complacere. Super benignitate et gratia quam semper ad ordinem nostrum vestra exibuit clemencia, et
super gratia speciali quam fecistis domui nostre, imo vestre, de Vicenis, de restitutione nemoris quod
excellentissimus rex, Philippus, avus vester, tempore quo lites et dissensiones in nostro vigebant ordine,
ceperat, non quantas deberemus, sed quantascumque possumus, majestati regie gratiarum referimus
actiones, nos exinde servos vestros perpetuos et devotos in Domino profitentes. Verum, cum a
quibusdam, sicut audivimus, vobis suggestum fuerit quod dicta domus de Vicenis recompensationem pro
dicto nemore habuit, nos, prior, qui in illis partibus per multum tempus conversati fuimus, et eamdem
domum per duodecim annos sub nostro regimine tenuimus, excellenciam vestram certificamus, quod
nunquam scivimus vel audivimus quod recompensatio pro dicto nemore facta fuerit domui supradicte,
sed bene audivimus, scivimus, et verum est quod clare memorie excellentissimus rex, Philippus
supradictus, avus vester, dedit mille libras ad edificationem ecclesie dicte domus, de venditione ejusdem
nemoris supradicti. Unde, quia, ad exemplar pietatis regis celestis, vestra pietas fere omnia merita
suplicum excedit et vota, majestatem regiam vestram, flexis genibus, quantacumque suplicatione cordis
et corporis possumus, deprecamur, quatinus pro amore Dei et honoris vestri amplitudine concedere
misericorditer dignemini ut dicta domus nemus supradictum, ad sustentationem fratrum, libere
expletare valeat, ita quod conventus fratrum clericorum, quod hactenus fieri non potuit pre inopia
bonorum temporalium, ibidem immorari et sustentari valeat compenter ( sic), et pro vobis et vestris, tam
predecessoribus quam suscessoribus, Domino inibi perpetuo famuletur ; dicta etenim domus usque ad

329
Archives nationales (France)

hanc diem tam tenuis fuit in bonis temporalibus, quod conventus clericorum ibi esse non potuit, nec
postea poterit, nisi hanc misericordiam vobis facere placuerit cum eisdem. Sciat autem caritas vestra
quod non solum pro restitutione dicti nemoris, sed etiam pro immensis beneficiis et graciis aliis quas
domibus nostris, et toti ordini, et specialiter de novo jam fecistis, pro vobis, et domina regina, et liberis
vestris apud Deum preces jugiter effundimus speciales ; et nos, prior, voluimus, concessimus et
injunximus ut unusquisque frater sacerdos nostri ordinis pro vobis et vestris celebret duas missas,
singulis annis, unam scilicet de Sancto Spiritu, et aliam de Beata Virgine Maria, ut, intercedentibus
ipsius meritis et precibus, idem Spiritus, dator omnium bonorum, gratiam suam vobis omnibus largiri in
presenti dignetur, et gloriam beatitudinis in futuro. - Datum VI. idus novembris, anno Domini M° CC° L
mo quinto.
Fragment de sceau en cire brune, pendant sur double queue ; le sceau d'A., prieur de Grandmont, diocèse
de Limoges, est décrit dans l' Inventaire sous le n° 9529. - Ce prieur manque à la liste donnée par le
Gallia Christiana, t. II, col. 653. B.

J//726
Pierre de la Brosse, n°8.
4220 - 1255. Novembre.
Original scellé
Litteroe Matthoei de Sancto Venantio, quibus filioe suoe, Petro de Brocia nupturoe, dotem quamdam
consignat.
Universis presentes litteras inspecturis, Matheus de Sancto Venancio salutem in Domino. Notum facio
universis quod ego dedi et concessi, do etiam et concedo Petro de Brocia, latori presentium, una cum filia
mea in maritagium, sexaginta et septem libras et dimidiam Turonensium, quas mihi debent et reddere
tenentur ad Natale Domini proximo venturum Henricus Botarz, et Maria, ejus uxor, et Odetus, frater
dicte Marie, et quater viginti libras, quas mihi reddere tenentur ad Natale Domini proximo sequens, de
quibus solutionibus faciendis se constituerunt plegios Renerius de Porta, Henricus Froe et Guillelmus
Nerest erga me pro eisdem, prout hec omnia continentur in litteris, sigillo communie Silvanetensis
sigillatis. Volo etiam et concedo quod dictus Petrus totam predictam pecuniam petat, recipiat et habeat,
sicut ego facerem, si presens essem, et inde suam faciat omnimodam voluntatem ; et ego de solutionibus
dicte pecunie eidem factis me teneo pro pagato. In cujus rei testimonium, presentes litteras eidem Petro
dedi, sigilli mei munimine roboratas. - Datum anno Domini M° CC° L mo quinto, mense novembri.
Scellé en cire verte, sur simple queue, du sceau de Mathieu de Saint-Venant, non décrit dans l' Inventaire
; il n'en reste qu'un fragment, où l'on distingue une hure de sanglier et quelques lettres de la légende :... E
SCO VEN...

J//431
Bulles contre les hérétiques, n°32.
4221 - Latran. (1255.) 7 décembre.
Original scellé
Alexander papa IV priori provinciali Fratrum Proedicatorum in Francia et gardiano Fratrum Minorum
Parisiensium mandat ut in causis contra hoereticos nomina testium non edantur in vulgus.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, dilectis filiis,.. ( sic), priori provinciali Fratrum Predicatorum
in Francia, et.. ( sic), guardiano Fratrum Minorum Parisiensium, salutem et apostolicam benedictionem.
Licet vobis per alias litteras nostras duxerimus committendum ut, ad extirpandum de regno Francie
ejusque districtu hereticam pravitatem, sollicite ac efficaciter, per vos ac per alios, quos ad hoc idoneos
fore noveritis, procedatis, sicut in ipsis litteris expressius continetur, facientes vobis quaternos et alia
scripta, in quibus inquisitiones facte contra hereticos et processus contra ipsos habiti continentur, a
quibuslibet detentoribus assignari, quia tamen testibus, qui super hoc deposuerunt et quos continget

330
Archives nationales (France)

deponere, propter personarum potentiam contra quas inquisitum est et per vos inquiretur deinceps,
timetur posse imminere mortis periculum, si contingat fieri publicationem nominum testium eorundem,
volumus quod super hoc taliter procedatur ut, si ex hujusmodi publicatione videritis imminere
periculum, eorundem testium nomina non publice sed secreto coram aliquibus personis providis et
honestis, religiosis et aliis, ad hoc vocatis, de quarum consilio ad sententiam vel condempnationem
procedi volumus, exprimantur, et ad cognitionem judicis instruendam eorundem testium depositionibus
plena fides et auctoritas habeatur. - Datum Laterani, VII idus decembris, pontificatus nostri anno primo.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre ; Invent., n° 6049. - Comp. ci-dessus le n° 4112.

J//318
Toulouse, IX, n°85.
4222 - [1255. Avant le 12 décembre.]
Minute
Index quo Alphonsi, comitis Tolosoe, crimina in consules ejusdem civitatis longo ordine recensentur.
HEC SUNT CAPITULA IN QUIBUS CONSULES THOLOSANI INJURIANTUR DOMINO.. COMITI.
Primo, quia consules Tholosani citant ballivos domini comitis, si sibi non pareant in suis mandatis
quibuscumque, ut apud Tholosam veniant responsuri coram ipsis, et, si ipsi bajuli domini comitis ad
mandatum eorum non venerint, consules pignorant homines domini comitis de diocesi Tholosana, et
extra diocesim Tholosanam in terra domini comitis, in nullo culpabiles, sub balliviis dictorum ballivorum
in terra domini.. (sic) comitis constitutos. - Item, si aliqui nobiles de terra domini comitis alicui
Tholosano in debito aut alio teneantur, consules mandant eis ut reddant, quod si non faciant ad eorum
mandatum, consules pignorant per unum aut duos garciones, et pignorari faciunt homines ipsorum
nobilium de terra domini comitis, pro debitis dictorum nobilium, dominorum suorum, licet ipsi homines
pro dictis non fuerint obligati. - Item, citant milites de terra domini comitis, ut super causis
quibuscumque apud Tholosam coram ipsis veniant responsuri, et, si non veniant, destruunt bona
ipsorum et eos pignorant, licet illi milites in curia domini comitis, coram senescallo, parati sint stare juri,
et propter hoc castrum Bernardi Convennarum, quod est de feodo domini comitis, funditus
destruxerunt. - Item, quando delicta conmittuntur inter civem Tholosanum et aliquem extraneum, extra
Tholosam vel ejus territorium aut tenementum, aut in diocesibus Agennensi, Caturcensi, vel alibi in
omni terra comitatus Tholosani, consules volunt de hoc cognoscere, et super illis delictis delinquentes
punire, etiam contra inhibitionem senescalli domini comitis, nec permittunt quod puniantur ubi
delinquerunt (sic), vel quod senescallus domini comitis aut locum ejusdem comitis tenens de hoc
cognoscat, quanquam conventus coram dicto senescallo aut curia domini comitis velit et offerat stare
juri. - Item, quando querimonie proponuntur coram vicario domini comitis apud Tholosam, locum
domini comitis ibidem tenent elitigantes aut alter ipsorum, sine auctoritate et consensu vicarii et judicis,
sive etiam contra eorum inhibitionem expressam, constituunt sive eligunt sibi judices, scilicet quemdam
pelliparium, sutorem, aut quamlibet vilem personam et imperitam de villa Tolose, et jurisdicionem
domini comitis deludentes, nolunt in curia ejusdem comitis respondere ; et consules interdixerunt
advocatis Tholosanis ne prestent patrocinium in curia dicti vicarii, nisi coram judicibus in forma predicta
a litigatoribus vel eorum altero sic constitutis vel electis. - Item, consules interdixerunt advocatis
Tholosanis ne prestent patrocinium hominibus extraneis, sive sint de terra domini comitis, sive de aliis
terris, contra civem Tholosanum, super injuria vel violencia aut alio maleficio conquerentem. - Item,
consules non permittunt mercatores extraneos puniri, quando in civitate Tholose furantur pedagium
domini comitis, nec permittunt quod vicarius habeat emendam domini comitis pro dicto furto, que est
LX solidorum et unius denarii ; et, cum vicarius pignorat dictos mercatores ex causa predicta, etiam
extra Tholosam et ipsius territorium seu tenementum, consules restitunt (sic) pignora mercatoribus qui
delinquerunt (sic), invito vicario et sibi expresse prohibente, et ita privatur dominus comes jure suo, et
maleficia remanent impunita. - Item, licet adulterium sit maximum crimen jure divino et humano,

331
Archives nationales (France)

consules non permittunt adulterium, in domo adulteri cum adultera deprehensum, capi vel puniri. -
Item, consules prohibent ne vicarius possit inquirere seu cognoscere super injuriis et criminibus Tholose
vel extra conmissis. - Item, prohibent consules ne vicarius possit compellere testes ad perhibendum
testimonium veritati, in causis que coram ipso agitantur. - Item, consules confessiones et recognitiones,
in judicio factas coram vicario domini comitis, reputant nullas esse, et dicunt quod nullum afferunt
prejudicium confessis aut recognoscentibus, licet de ipsis confessionibus et recognitionibus constet per
scripturam publici notarii curie domini comitis, vel per ydoneos testes. - Item, consules non permittunt
quod vicarius banniat sive sesiat bona alicujus accusati velcapti, donec fuerit condempnatus, licet
persona sit suspecta et crimen sit tale per quod bona ipsius domino comiti incidant in conmissum, et ita
datur oportunitas delinquenti subtrahendi bona sua mobilia, et sic privatur dominus comes jure suo. -
Item, consules non permittunt quod vicarius intersit inquisitionibus quas ipsi faciunt super criminibus,
cum bona delinquentium domino comiti debent incidere in incursum, et sic privatur plerumque dominus
comes jure suo. - Item, licet omnes justicie Tholose sint domini comitis, consules tamen, preter debitas
condempnationes quas vobis faciunt, iterum alias condempnationes faciunt ad opus sui pro eodem
crimine, et eciam majores quam condempnationes domini comitis, quod est contra jus commune et
specialiter contra jus domini comitis. - Item, consules non permittunt quod ad dominum comitem ab
eorum sentenciis appelletur, nec ipsas appellationes reciperent, quascumque contra sentenciam
rationabiliter a gravato, contra quem fertur sentencia, possit opponi. - Item, quando dominus comes
monetam suam facit Tholose, et vult ac precipit quod communiter mittatur in villa Tholose et terra, et
penam imponit, consules penam illam, quando conmissa est, exigunt et levant ad opus sui, nec volunt
quod vicarius aliquid exigat nomine domini comitis ; et breviter dicunt et pro certo asserunt quod
dominus comes in civitate Tholose solum habet et habere debet de simplici clamore v solidos, de ictu
usque ad effusionem sanguinis LX solidos, et in magnis criminibus incursum. Istis autem tribus debet
esse contentus, nec plus habet in villa predicta, sicut dicunt. - Item, cives Tholosani emunt terras et feoda
militum de terra domini comitis, sine laudimio et scientia domini comitis, aut locum tenentis. - Item, si
aliquis extraneus teneatur alicui Tholosano, in debito aut alio, per cartam alicujus notarii Tholosani, et
ille debitor solvat extra Tholosam illi debitori debitum suum, et de solutione, extra Tholosam facta,
publica carta fiat, volunt consules quod carte obligationis, facte apud Tholosam, credatur, et non carte
solutionis ; immo nichilominus compellunt debitorem ad solvendum dictum debitum, licet asserat se
solvisse et id probare sit paratus. - In multis vero aliis injuriantur domino comiti consules et cives
Tholosani.
Item, quod nuncii, qui mittentur apud Tholosam, inhibeant civibus ne ipsi vel quicumque alii retineant
pedagia domini comitis, vel per fraudem vendicent. - Item, quod exigatur emenda super eo quod cives
Tholosani funditus diruerunt castrum Bernardi Convennarum, quod tenebat in feodum et homagium a
domino comite Tholosano, et quod emenda vel satisfactio conpetens de dampnis illatis fiat militi
supradicto. - Item, quod injuria et dedecus, illata gentibus magistri Guillelmi Rollandi et Philippi de
Aqua Bona, militis, nunciorum domini comitis, emendentur.
Au dos on lit : Laudat dominus Guido Fulcodius. - La liste des griefs d'Alphonse contre les consuls de
Toulouse ne porte aucune date. Il est vraisemblable qu'elle fut dressée, ou tout au moins modifiée et
augmentée, après le refus qu'ils opposèrent le 3 juin 1255 aux demandes du comte (Voy. les n os 4174 et
4175). D'autre part, cette liste est certainement antérieure aux lettres du 12 décembre, qui renferment la
décision d'Alphonse sur les principaux articles dont elle se compose. Les autres sont discutés et appréciés
dans la note de chancellerie, écrite à la suite de ces lettres. (Voy. le numéro suivant.)

J//318
Toulouse, IX, n/os/83, 108 et 109
n°84.

332
Archives nationales (France)

Minute
Copie contemporaine
4223 - [Vincennes. 1255. Dimanche 12 décembre.]
Litteroe Alphonsi, comitis Tolosani, ad consules Tolosanos directoe, de pravis civitatis Tolosoe
consuetudinibus corrigendis.
Alfunsus, etc., dilectis et fidelibus suis, consulibus et consiliariis, et universitati civitatis et suburbii
Tholose, salutem cum dilectione sincera. Sicut bone consuetudines in singulis regionibus sunt servande,
sic male adinvente penitus abolende ; ad quarum defensionem longinqui temporis nec sufficit usus, nec
proficit, qui, quanto prolixior tanto pernitiosior, eliminandus est potius quam fovendus. Nos sane, qui
nostrorum jura fidelium sic firma volumus observari, ut nostra minime negligere videamur, vos dudum
et sepius per sollempnes nuncios nostros monuimus, ut ea, que in nostram et nostrorum subditorum
injuriam, sub colore consuetudinis, in usum, vel ut melius dicamus, abusum nostro vel predecessoris
nostri temporibus redegistis, salubriori dimitteretis consilio, quod tamen hactenus facere noluistis, licet
articuli sigillatim per eosdem nuncios vobis expressi fuerint, quos homines tanti consilii, quanti vos esse
credimus, nec decebat defendere nec tenere. Verum, tam evidens nostri dominii prejudicium, in divinam
cedens injuriam et enormem nostrorum fidelium lesionem, ulterius sustinere cum bona conscientia non
valentes, longa satis deliberatione prehabita, et multorum communicato consilio sapientum et virorum
Deum timentium, ea, que per vos corrigere noluistis, auctoritate nostra duximus ad statum debitum
reducenda. Vobis igitur districte precipimus, ne vicarios, ballivos, vel officiales nostros, pro facto
quolibet ad suum officium pertinente, citetis, vel coram vobis respondere cogatis, vel in eos aliquem
exerceatis districtum, nec, pro ipsorum debitis vel delictis, homines nostros de balliviis eorumdem
impediatis, vel eorum pignora capiatis, cum ad nos solos pertineat eorum cohertio et correctio, vel ad eos
quibus conmittimus vices nostras. - Quia vero dudum mandavimus, et publice fecimus interdici, ne pro
debitis dominorum, sub nostro dominio consistentium, eorum homines pignorentur, pro eisdem debitis
specialiter non astricti, quod generaliter omnibus inhibuimus vobis specialiter inhibemus. Quod si dicti
domini alicujus ex vobis fuerint debitores, vel alii quilibet Tholose domicilium non habentes, siquidem
ibi contraxerint et ibidem inventi fuerint, quin de dictis debitis ibidem respondeant non vetamus ; quod
si absentes, ratione contractus apud vos celebrati, citandos duxeritis, vestram consuetudinem in hac
parte toleramus ad presens. Si tamen ad citationem vestram non venerint, quod bona ipsorum, sine
nostra vel ballivorum nostrorum licentia, capiatis, vel in eos faciatis aliquam aggressuram cujuslibet
consuetudinis seu usus obtentu, sustinere non possumus nec debemus, ne id ulterius attemptetis vobis
districtius inhibentes. Set in hoc casu, si in bona debitorum seu possessionem bonorum fuerit missio
facienda, ad nostros ballivos fiducialiter recurratis, quibus obnixe precipimus quod sine subterfugio et
calumpnia super hoc faciant, cum judicum suorum consilio, quod de jure fuerit faciendum ; set nec pro
quocumque delicto terras baronum nostrorum, vel aliorum fidelium, autoritate vestra invadere vel
vastare sine nostra licentia presumatis ; vestram quidem consuetudinem, si qua est in hac parte, que
dicenda est pocius corruptela, ratione previa reprobamus. - Cum autem civem aliquem Tholosanum,
extra Tholosam et territorium, in alia terra nostra offendi contigerit in persona vel rebus, excessum
hujusmodi non per vos, set per ballivos nostros discuti volumus, et, prout res exiget, emendari ; et si
forsan cohertione hujusmodi usos vos esse dicitis, perversam consuetudinem, que, reum ad forum
actoris pertrahens, juris ordinem pervertebat, omnino duximus abolendam. - Illud etiam, quod ex usu
longevo defenditis, similiter duximus reprobandum, videlicet quod super querimoniis, ad vicarium
nostrum Tholosanum perlatis, alter ex litigatoribus ejus possit jurisditionem eludere, dum tamen
paratum se dicat coram communibus litigare judicibus, quorum unum ipse protinus nominabit, vilem
forte vel abjectam personam, et alter alium, et sic coram dicto vicario postea minime comparebunt. Cum
sit enim equitati contrarium naturali quemquam ad conpromittendum compelli, cum etiam manifestum
errorem contineat ut privatorum consensus eum judicem faciat, qui nulli jurisditioni preesse dinoscitur,
hunc usum, quantumcumque longevum, cum multis predecessoris nostri rancoribus usurpatum,

333
Archives nationales (France)

tanquam errore plenum et ratione vacuum, merito duximus elidendum. - Quia vero plerumque contingit
mercatores extraneos, per Tholosam transitum facientes, nostra pedagia defraudare, vobis obnixius
inhibemus ne nostrum impediatis vicarium quominus eos puniat, et penam ab eis habeat in pedagiis
usitatam, que est LX. solidorum et I. denarii, prout intelligi nobis datur, set nec impediatis eumdem
quominus de excessibus, extra urbem et territorium in sua conmissis ballivia, inquirat ubi voluerit, prout
eidem et suo judici de jure videbitur faciendum. - Porro, quod vobis mirabili privilegio vendicatis, latas
scilicet in curia vestra sententias esse tante dignitatis et ponderis, ut ab eis nequeat appellari, juste et
rationabiliter confutamus, districtissime vobis mandantes, quatinus appellationibus omnibus deferatis,
quas ad nos interponi contigerit a curie vestre sentenciis, in casibus a jure concessis, nec eisdem
pendentibus aliquid innovetis, nec appellantes aliquatenus offendatis, nec appellare volentes minis vel
terroribus, apertis vel clandestinis, retrahatis. - Quia vero multam absurditatem continet, et multis
calumpniis viam parat, quod apud vos dicitur usitatum, ut videlicet instrumenta, extra Tholosam facta,
quamvis sint publica, super solutionibus debitorum que Tholosanis civibus debebantur, fidem non
faciant, si de dictis debitis instrumenta monstrantur confecta per notarios Tholosanos, volumus et
mandamus id apud vos ammodo non servari ; cum enim par sit aliorum notariorum auctoritas, et major
forsitan aliquorum, fidem parem haberi volumus omnium instrumentis. - Ceterum interdicta, que fecisse
dicimini, ne advocati Tholose in curia vicarii nostri ferant alicui patrocinium, nec patrocinentur extraneo
contra civem, cum sint ad presidium et velamen malicie calumpniari volentium, et oppressionem non
modicam advenarum, iniqua pariter et illicita fuisse decernimus, et, quatinus processere de facto, a vobis
eadem indilate relaxari mandamus. - Preterea, cum bone memorie R(aimundus), quondam comes
Tholose, predecessor noster, tempore quo decessit, esset in possessione, vel quasi, ponendi consules in
civitate Tholosana, de qua possessione nos spoliastis minus juste, volumus et precipimus ipsam
possessionem nobis restitui indilate. - Demum preterire non possumus indiscussum, quod, quando
nuncios ad vos mittimus, litteras de credencia, vel etiam alias, consulibus et consilio vel universitati
portantes, consules eos loqui ipsi universitati vel consilio non permittunt, nisi prius ipsis consulibus
credenciam suam seorsum dixerint, vel litteras alias, si quas habent, ostenderint ; ex quo sequitur quod
verba nostra, que nunciis sive litteris credimus, et ( corr. ad) nostros subditos transitum liberum habere
nequeunt, et potest fieri subornatio inter moras, que nobis cedit in dedecus et posset cedere in jacturam.
Quod quia equo animo sustinere non possumus, vobis precipiendo mandamus quatinus ab hujusmodi
presumptione cessetis, ad requisitionem nunciorum nostrorum, generale consilium, cum eis
scripserimus, congregetis, et, si res exegerit, parlamentum, ut omnes mandata nostra licenter audiant,
que sic, dante Domino, temperabimus ut ab equitatis et juris tramite non recedant, cervicosis et discolis
terrorem ingerant, gaudium vero fidelibus et devotis. - Hec autem ad presens, per dilectos nostros -
tales.. ( sic) - et presentis pagine testimonium, vobis duximus intimanda, donec super quibusdam
capitulis aliis, que vobis alias sunt exposita, consilium plenius habuerimus ; set et dictis nunciis nostris
sollempnibus credatis et obediatis in omnibus que vobis ex parte nostra proponenda duxerint vel etiam
injungenda, et in premissis vos taliter habeatis ne acumulato contemptu manum cogamur apponere
graviorem. - vel sic - taliter habeatis ut devotionem vestram et fidem possimus merito commendare. - vel
totum simul - vos taliter habeatis ut devotionem vestram et fidem possimus merito commendare, nec
accumulato contemptu manum cogamur apponere graviorem.
Utuntur cives Tholosani quod, quando dominus comes mittit litteras de credentia, vel alias, per aliquos
bonos viros universitati vel consilio generali Tholose, nunquam illi nuncii possunt suam credentiam
dicere consilio vel universitati, vel litteras suas ostendere, donec omnia solis consulibus revelaverint ; et
tunc consules postea loquntur quibus volunt, et subornant eos taliter quod nichil respondetur nisi quod
ipsi dictant. Quantum autem sit hoc dedecus et quanti periculi, videat dominus comes cum suo consilio,
et, si est apponendum, apponi faciat, alioquin dimittat.
Non omnia capitula posui que continentur in cedula michi reddita, quia multa sunt ibi que possent de
consuetudine obtineri, et credo predicta sufficere hac vice, salvo consilio meliori. Quod enim de adulterio

334
Archives nationales (France)

ponitur inter capitula, non accepto ; cum enim inquisitio hujusmodi, que fit circa capiendos adulteros,
aliena sit ab omnium fere consuetudinibus regionum, preter nostram, nec etiam sit de jure, nisi in certis
casibus, inquirendum, non reprobo si suam sibi petunt consuetudinem observari, et eam infringere esset
materia magni mali. - Quod sequitur, quia vicarius non permittitur inquirere de injuriis, Tolose et extra
conmissis, pro parte posui : scilicet de hiis que extra ; de hiis que intus credo ad capitulum pertinere. -
Quod sequitur de testibus conpellendis non est ita ex abrupto mutandum ; si enim generalis consuetudo
in civitate illa, est et in aliis multis ; si vero in eorum curia non servatur, et ipsi vellent in curia vicarii
specialiter hoc servari, esset iniqum et minime tolerandum ; et ideo veritas est scienda. - Quod sequitur
de confessionibus et recognitionibus factis coram vicario, quas nullas reputant, frustra poneretur. Error
enim est juris quod non possunt cogi deponere nisi velint ; set, si in causis pronunciant contra aliquos,
contra hoc appellent qui senserint se gravatos. Satis enim providetur huic capitulo per hoc quod illud de
appellationibus non admittendis sublatum est, et illud similiter de communibus judicibus eligendis. -
Quod sequitur de saisiendis bonis accusatorum ante sententiam nichil valet ; nec enim fit bonorum
annotatio, nisi propter defectum seu contumaciam non venientis. Aliud est cum quis conparet in judicio
et se defendit idonee ; unde etiam nec bona illorum contra quos de hiis inquiritur capiuntur, quamdiu
coram inquisitoribus conparent, donec sit diffinitum. - Sequens capitulum nichil valet. - Sequens nichil,
si consuetudo non valuit. - De feudis, inquirenda est natura feudorum et consuetudo servata.
Nous donnons cet acte d'après la minute rédigée dans la chancellerie d'Alphonse, et présentant plusieurs
ratures et surcharges. Elle est en trois parties, cotées Toulouse, IX, n os 83, 108 et 109.
- Le n° 83, sur papier de coton, contient la presque totalité du texte ; le n° 109, sur parchemin, ne
comprend que la phrase : Preterea cum bone memorie, .... restitui indilate ; enfin le n° 108 est une
addition indiquée par un renvoi ; il renferme le passage commençant par les mots : Demum preterire, et
finissant par ceux-ci : gaudium vero fidelibus et devotis. - La pièce, cotée Toulouse, IX, n° 84, est une
copie du temps, sur double feuillet de parchemin, reproduisant le texte complet que nous venons de
publier. Au dos de cette copie, assez défectueuse, on lit : Capitula super quibus consules Tholosani
injuriantur domino comiti, et transcriptum littere misse per dominum comitem super dictis capitulis. -
Voy. le numéro précédent.
Ce document présente deux parties distinctes. La seconde n'est qu'une note relative à divers points de
droit ; la première est le texte même des lettres d'Alphonse. Ces lettres ne sont pas datées ; elles ont été
publiées par Catel, Histoire des comtes de Tolose, p. 387. Le texte qu'il a donné se termine par la phrase
suivante : Datum anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo quarto, dominica proxima post
festum Sancti Nicolai. C'est ainsi qu'elles sont transcrites dans l'un des cartulaires d'Alphonse, d'où Catel
les a tirées (JJ. 24 B, fol. 6 et 7) ; mais au fol. 3 v° du même cartulaire on trouve un second texte avec la
date de 1255, Vincennes. Cette dernière est évidemment la bonne, et D. Vaissète l'a adoptée avec raison
(t. III, p. 484).

J//431
Bulles contre les hérétiques, n°30.
4224 - Latran. (1255.) 13 décembre.
Original scellé
Alexander papa IV priori provinciali Fratrum Proedicatorum in Francia, et gardiano Fratrum Minorum
Parisiensium inquisitionis officium ad exstirpandam e toto Francioe regno hoereticam pravitatem
committit, exceptis dumtaxat terris comitis Pictavioe.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, dilectis filiis,.. ( sic), priori provinciali Fratrum Predicatorum
in Francia, et.. ( sic), guardiano Fratrum Minorum Parisiensium, salutem et apostolicam benedictionem.
Pre cunctis mentis nostre desiderabilibus catholice incrementum fidei affectantes, nimio utique dolore
replemur, cum audimus aliquos vel sentimus ad illius depressionem quacumque malignitate satagere, vel
dampnabilibus ipsam depravando reprehensionibus, aut detractionibus ei abrogabilibus derogando, seu

335
Archives nationales (France)

comentis eandem mendacibus pervertendo, ad quorum iniqua sternenda molimina eo animosius


aspiramus, quo in animarum stragem pernitiosius eos agnoscimus conspirare. Unde, quia in aliquibus
regni Francie adeo infidelitatis orror ( sic) invaluit, quod ibi quam plurimi, a via veritatis prorsus aversi,
ruentes per devium falsitatis, pestiferas ad concutiendum orthodoxe murum fidei machinas
construebant, molientes ipsum fallatium argumentationum impulsibus demoliri, Sedis Apostolice
diligentia contra talium dolosam astutiam, ne diffusus serperet morbus iste, remedium adhibuit
oportunum, instituens illic viros idoneos, quorum honesta conversatio exemplum tribueret puritatis, et
erudita labia doctrinam funderent salutarem, ut sacro ipsorum ministerio prefate partes ab hujusmodi
contagiis purgarentur ; et, licet horum ducatu homines partium earumdem in rectam semitam sint
directi, et per hos multis sit ibidem periculis obviatum, cupientes tamen anxie ut negotium inibi fidei jugi
profectu, elisis omnino erroribus, fortius convalescat, vigilare ad hec per nos et alios, prout sollertius
possumus, non cessamus, et modo circa id ipsum eo studemus attentius, quo carissimum in Christo
filium nostrum,.. ( sic), illustrem regem Francorum, ferventiorem sentimus ad idem negotium efficaciter
promovendum. Quare, habita deliberatione, providimus ibidem, ad presens, personas aliquas
circumspectas pro tanto negotio deputare. Quia igitur de sollicitudine, prudentia et industria vestra
firmam in Domino fiduciam obtinemus, vos tamquam inter alios preelectos in predicto regno, ad
instantiam prefati regis, ad hoc duximus deputandos, discretioni vestre per Apostolica Scripta districte
precipiendo mandantes, ac in remissionem vobis peccaminum injungentes quatinus, in caritate Dei,
hominum timore postposito, virtutem Spiritus induentes ex alto, etc. ( Cetera iisdem fere constant verbis
ac litteræ Innocentii papæ, superius, n° 4111, insertæ.) Quod si non ambo hiis interfueritis, alter vestrum
ea nichilominus exequatur. - Datum Laterani, idibus decembris, pontificatus nostri anno primo.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre ; Inventaire, n° 6049.
- Voyez Raynaldi, Annales eccles., t. II (XXI), p.530, col. 1.
- Compt. ci-dessus les n os 4111 et 4113.

J//460
Fondations, I, n°13.
4225 - Laon. 1255. Décembre (avant le 19).
Original scellé
Ludovicus, Francioe rex, capellaniam quamdam apud Chauniacum super Isaram instituit atque dotat.
In nomine sancte et individue Trinitatatis ( sic). Amen. - Ludovicus, Dei gracia Francorum rex. Noverint
universi, tam presentes quam futuri, quod nos, pro remedio anime nostre et animarum inclite
recordacionis genitoris nostri, Ludovici, regis, et genitricis nostre, Blanche, regine, ac aliorum
antecessorum nostrorum, in capella nostra Chauniaci super Ysaram, que in honore Beati Nicholai
fundata est, quendam instituimus capellanum qui de cetero divinum ibidem officium celebrabit.
Tenebitur autem idem capellanus ibidem diebus singulis celebrare, nisi proprii corporis egritudine vel
alia racionabili causa fuerit impeditus, et specialiter pro nobis quamdiu vixerimus, bis in qualibet
septimana missam de Sancto Spiritu, sive de Beata Virgine, et post decessum nostrum bis similiter in
qualibet septimana missam que pro defunctis fidelibus celebratur ; pro nobis eciam nichilominus, tam
quamdiu vixerimus quam post decessum nostrum, aliis diebus ad missam oracionem tenebitur dicere
specialem. Donamus siquidem et assignamus eidem capellano et ejus successoribus in perpetuum
duodecim libras Parisiensium, annuatim percipiendas in prepositura nostra Chauniaci modo inferius
annotato, videlicet : sex libras in crastino Beati Remigii et in crastino Cinerum alias sex libras. Preterea
damus eidem et ejus successoribus sexaginta solidos Parisiensium pro roba et viginti solidos
Parisiensium pro luminari dicte capelle, percipiendos in eadem prepositura singulis annis in crastino
Beati Remigii supradicto, ita quod singulis diebus per quos prepositus noster Chauniaci, qui pro tempore
fuerit, dictas sexdecim libras detinuerit post prefatos terminos, postquam cartam nostram presentem
viderit et ab ipso capellano de ipsis reddendis monitus fuerit vel requisitus, très solidos Parisiensium de

336
Archives nationales (France)

suo proprio reddere tenebitur nobis pro pena. Volumus insuper ut, quociens nos in domum nostram
Chauniaci venerimus et ibi pernoctaverimus, idem capellanus habeat liberacionem suam a nobis,
quatuor panes videlicet et dimidium sextarium vini ad mensuram Parisiensem, et duos denarios
Parisienses pro coquina et unam tesiam candele. Quociens eciam regina, uxor nostra, seu regia proles
ibidem venerint et pernoctaverint, habeat medietatem liberacionis predicte. Dictus autem capellanus,
quamdiu capellaniam predictam tenuerit, recipere non poterit aliud ecclesiasticum beneficium, quin
vacet dicta capellania ipso facto. Quod ut perpetue stabilitatis robur obtineat, presentem paginam sigilli
nostri auctoritate ac regii nominis karactere inferius annotato fecimus communiri. - Actum Lauduni,
anno Domini M° CC° quinquagesimo quinto, mense decembri, regni vero nostri anno tricesimo.
Astantibus in palacio nostro quorum nomina supposita sunt et signa : Dapifero nullo. Buticulario nullo.
Signum Alfonsi camerarii. S. Egidii constabularii. - Data vacante ( locus monogrammatis) cancellaria.
Scellé en cire verte sur lacs de soie rouge et verte du sceau de Louis IX, décrit dans l' Inventaire sous le n°
42.
Voy. l'itinéraire suivi par le Roi dans son voyage en Picardie et en Champagne (Le Nain de Tillemont, t.
IV, p. 70) ; il avait déjà quitté Laon le 19 décembre pour se diriger vers Reims, et de là vers Châlons.

J//353
Gîtes dus au Roi, n°2.
4226 - 1255. Jeudi 23 décembre.
Original scellé
Litteroe Girardi, abbatis Sancti Theodorici, quibus, assentiente Ludovico, Francioe rege, declarat semel
tantum in quolibet anno ab ecclesia sua gistum proedicto regi deberi.
G(erardus), Dei permissione Sancti Theoderici minister humilis, totusque ejusdem loci conventus,
universis presentes litteras inspecturis in Domino salutem. Noverit universitas vestra quod de gisto in
quo ecclesia nostra Sancti Theoderici, de Alto Villari et Sancti Basoli ecclesie, Remensis dyocesis, illustri
viro, Ludovico, Dei gratia regi Franchorum, tenebantur, de nostro ac ipsius domini Ludovici regis
consensu, extitit ordinatum, quod dictus dominus Ludovicus rex et successores sui apud Remis ( sic),
cum ibidem venerint, et non alibi percipere poterunt dictum gistum, dum tamen non percipiant gistum
aliud ea die, et tunc etiam ad minus cum integraliter completa fuerit anni revolutio, a die quo gistum
anni perceperint precedentis. In cujus rei testimonium, presentes litteras sigillorum nostrorum
munimine fecimus roborari. - Actum anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo quinto,
mense decembri, feria quinta ante Nativitatem Domini.
Scellé de deux sceaux pendants sur lacs de soie rouge, le premier en cire verte, le second en cire brune. Le
sceau de Gérard, abbé de Saint-Thierry, diocèse de Reims, est décrit dans l' Inventaire sous le n° 9074,
celui de l'abbaye sous le n° 8396. - Voyez Marlot, Metropol. Remens. histor., t. II, p. 23, et Le Nain de
Tillemont, t. IV, p. 70 et 71.

J//353
Gîtes dus au Roi, n°3.
4227 - 1255. [23] décembre.
Original scellé
Litterae Guidonis, Beati Petri de Alto Villari humilis ministri, ejusdem argumenti et formae. - "In cujus
rei testimonium, presentes litteras sigillorum nostrorum munimine duximus roborandas. - Actum anno
Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo quinto, mense decenbris."
Deux sceaux en cire jaune pendants sur double queue ; le premier est celui de Gui, abbé de Saint-Pierre
de Hautvillers, diocèse de Reims, décrit dans l' Inventaire sous le n° 8754. Le second est celui de l'abbaye
( Inventaire, n° 8240). - Cet acte, rédigé dans les mêmes termes que le précédent, fut donné sans doute le
même jour ; aussi lui avons-nous assigné pour date le 23 décembre, bien que le quantième ne soit pas

337
Archives nationales (France)

indiqué.

J//426
Obligations, IV, n°7.
4228 - Châlons. 1255. Mardi 28 décembre.
Original scellé
Hugo, Catalaunensis vicedominus, nullo Catalaunensem ecclesiam damno se vexaturum esse pollicetur,
necnon pecuniam quamdam pro claustri fractione soluturum.
Universis presentes litteras inspecturis, Hugo, vicedominus Kathalanensis, salutem in Domino. Noveritis
quod ego excellentissimo domino, Ludovico, Francie regi, bona fide promisi quod karissimo domino
meo, P(etro), Kathalanensi episcopo, capitulo eciam Kathalanensi, hominibus ac rebus ipsorum nullum
malum seu dampnum per me vel per alium faciam amodo, vel fieri procurabo. Ceterum noveritis quod
eidem domino regi feci emendam, eo quod contra inhibicionem ipsius fregi claustrum ecclesie
Kathalanensis, quam emendam teneor et promicto ipsi ad voluntatem suam solvere, quociens super hoc
ex parte ipsius fuero requisitus, et ad hoc obligo me et omnia bona mea, mobilia et immobilia,
ubicumque existant. In cujus rei testimonium et munimen, presentes dedi litteras, sigilli mei munimine
roboratas. - Datum apud Kathalanum, anno Domini M° CC° quinquagesimo quinto, mense decembri, die
martis post Natale Domini.
Traces de sceau pendant sur double queue. - Le sceau de Hugue, vidame de Châlons, n'existe pas dans la
collection des Archives. - Voy. Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 71.

J//312
Toulouse, VI, n°34. 10.
4229 - Latran. (1256.) 28 janvier.
Copie authentique
Alexander papa IV thesaurario ecclesioe Sancti Hilarii Pictavensis mandat ut pecuniam e redemptione
votorum crucesignatorum oriundam, necnon legata pro Terroe Sanctoe subsidio, assignet Alphonso
comiti, iter transmarinum ingressuro.
Alexander, episcopus, servus servorum'Dei, dilecto filio,.. ( sic), thesaurario ecclesie Sancti Hylarii
Pictavensis, salutem et apostolicam benedictionem. Ad impendendam dilecto filio, nobili viro, A(lfonso),
comiti Pictavensi et Tholosano, graciam et favorem, et crucis reverencia qua insignitus Crucifixi obsequio
se devovit, et sincere devocionis affectus quem ad nos et Romanam ecclesiam habere dignoscitur merito
nos inducunt. Quocirca discrecioni tue, ad instar felicis recordacionis Innocencii pape, predecessoris
nostri, per Apostolica Scripta mandamus quatinus redempciones et obvenciones, ex quacunque causa
provenientes, votorum crucesignatorum, qui justo impedimento detenti nequiverint exequi vota sua,
necnon et alia quocunque modo relicta et legata, Terre Sancte deputata subsidio, in terris ipsius comitis,
et tocius regni Navarre, ac Britannie et Provincie comitatuum per te, vel alium, vel alios colligas, et
collecta in certo loco reponas, assignaturus ea ipsi comiti, cum iter arripuerit transmarinum, et
colligenda imposterum, quousque de ipsius reditu vel obitu cognoscatur, contradictores per censuram
ecclesiasticam, appellacione postposita, conpescendo, et concessurus auctoritate nostra hujusmodi
personis illam suorum veniam peccatorum, que concedi talibus consuevit, juxta formam concilii
generalis, non obstantibus si aliquibus de partibus illis a Sede Apostolica sit indultum quod interdici,
suspendi et excommunicari non possint per litteras Apostolicas, nisi expressam fecerint de indulto
hujusmodi mencionem, et constitucione de duabus dietis edita in concilio generali, proviso ut, si te, vel
illis quibus hoc commiseris, in eisdem comitatibus premissa colligentibus, locorum dominos interim
crucesignari contigerit, ad colligenda predicta ulterius non procedas, set que prius collecta fuerint eidem
comiti assignentur. - Datum Laterani, v. kalendas februarii, pontificatus nostri anno secundo.

338
Archives nationales (France)

Cette bulle, insérée dans un vidimus du mois de décembre 1268 donné par le trésorier de Saint-Hilaire
de Poitiers, est conçue exactement dans les mêmes termes que celle d'Innocent IV, en date du 21 mars
1253 dont nous avons donné l'analyse sous le n° 4044.

J//461
Fondations, II, n°19.
4230 - 1255-56. Janvier.
Original scellé
Prior et fratres domus Sancti Michaelis de Basteborc pro Ludovico rege, quem omnium suarum
orationum participem faciunt, promittunt se missam quotidie celebraturos.
Excellentissimo domino suo, Ludovico, Dei gratia regi Francorum illustrissimo,.. ( sic), prior, et fratres
domus Sancti Michaelis de Basteborc, Lexovensis diocesis. ordinis Vallis Callium, orationes in Domino
Jhesu Christo. Cum sicut dignum et justum est ut pro benefactoribus nostris orare teneamur et
spetialiter pro hiis quorum, solo Dei amore, beneficia recepimus in terris, nolentes beneficii a vobis
accepti esse inmemores, attendentes etiam vestre pie devotionis affectum, quam erga ordinem nostrum,
et etiam erga nos et domum nostram Sancti Michaelis de Basteborc, quam pro vestra reputamus, habetis
vestri gratia et habuistis, ad aures clementie volumus pervenire quod nos, grato et unanimi concurrentes
assensu, omnium et singulorum bonorum spiritualium que umquam facta fuerunt et de cetero fient in
predicta domo Sancti Michaelis de Basteborc, que vestra est, vobis, et anime vestre et animabus
antecessorum, amicorum et parentum vestrorum, quos ad hoc vobis associari placuerit, plenariam in
Domino participationem concedimus, tam ad vitam quam ad mortem, et spetialiter illarum orationum
que ad missam pro vobis, et domina regina Francie et liberis vestris consueverunt in ecclesia
sollempniter celebrari, de spetiali gratia addentes et concedentes benigne pro vestre ac felicis
recordationis.. ( sic), patris vestri, et karissime matris vestre et aliorum amicorum vestrorum animarum
remedio, quos ad hoc vobis, prout dictum est, associari placuerit, unam missam per singulos dies in
monasterio nostro ex nunc in perpetuum per unum de fratribus nostris presbyteris cum pia devotione
sollempniter celebrandam. Ad cujus rei memoriam et perpetuam firmitatem, hanc presentem cartam
benignitati vestre transmittimus humiliter et concedimus, sigilli nostri munimine roboratam. - Datum
anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo quinto, mense januario. - Valeat excellentia et
dominatio vestra bene et diu in Domino Jhesu Christo.
Scellé en cire verte sur cordelettes de soie rouge et rose du sceau du prieur de Saint-Michel de
Bassebourg, diocèse de Lisieux ; Inventaire , n° 9472.

J//330
Toulouse, XXI, n°59.
4231 - Du 6 mai 1255 au 2 février 1255-56.
Original
"Compotus inquisitorum heresis, per manum Egidii clerici factus, de Accensione Domini usque ad
festum Purificationis Beate Virginis ... Totalis summa recepte... : VIII e XX. lb., XIIII. s., VI. d. ..." -
"Summa summarum tocius expense : VIII e XXXII. lb., XIX. S., III. d. ; et sic restat quod debentur
Egidio : XI. lb., XVI. S. Turonensium, per totum."
Le millésime est indiqué par une note inscrite au dos du rouleau : + Compotus inquisitorum Accensionis
Domini, anno Domini M° CC° L° quinto. - La balance de ce compte est fausse.

J//312
Toulouse, VI, n°34. 14.
4232 - Latran. (1256.) 15 février

339
Archives nationales (France)

Copie authentique
Alexander papa IV thesaurario ecclesioe Sancti Hilarii Pictavensis mandat ut omnia quoe foeneratores
restituerint, si lateant illi quibus hoec nocuerint foenora, assignet Alphonso, comiti Pictavioe et Tolosoe,
iter transmarinum ingressuro.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio,.. ( sic), thesaurario ecclesie Sancti Hylarii
Pictavensis, salutem et apostolicam benedictionem. Volentes expensarum onera que subire oportet
dilectum filium, nobilem virum, A(lfonsum), comitem Pictavensem, qui zelo fidei et devocionis accensus,
crucis assumpto signaculo, ad Terre Sancte succursum potenter et magnifice se accingit, alicujus
subvencionis aminiculo sublevari, ad instar felicis recordacionis Innocencii pape, predecessoris nostri,
discrecioni tue per Apostolica Scripta mandamus quatinus, si qui usurarii, vel alii aliqui, aliena illicite
detinentes de regno Francie ac Provincie, Tholose et Britannie comitatibus, penitencia ducti, usuras et sic
ablata restituere voluerint, si hujusmodi usurarii et detentores personas ad quas pertineant usure ac
ablata predicta ignoraverint, et per dyocesanos et presbyteros parrochiales eorum, hoc publice proposito
in locis in quibus expedire videbitur, aliqui non apparuerint quibus eorum restitucio debeatur, per te, vel
alium, aut alios quos ad hoc duxeris deputandos, exigas et recipias de premissis usque ad tria milia
marcharum argenti, eaque assignes dicto comiti, cum iter arripuerit transmarinum ; quantitatem vero
receptorum, et nomina eorum a quibus et quantum a quolibet receperis, nobis studeas tuis litteris
fideliter intimare, contradictores per censuram ecclesiasticam, appellacione postposita, compescendo,
non obstantibus aliquibus litteris postmodum a Sede Apostolica impetratis, que de premissis plenam et
expressam non fecerint mencionem, et constitucione de duabus dietis edita in concilio generali. - Datum
Laterani, XV. kalendas marcii, pontificatus nostri anno secundo.
Bulle insérée dans un vidimus du mois de décembre 1268 donné par le trésorier de Saint-Hilaire de
Poitiers.
Nous avons inséré sous le n° 4042 l'analyse d'une bulle d'Innocent IV, en date du 14 mars 1253, que
celle-ci reproduit textuellement.

J//312
Toulouse, VI, n°34. 9.
4233 - Latran. (1256.) 28 février.
Copie authentique
Litterae quibus Alexander papa IV, ad instar Innocentii papae, thesaurario ecclesiae Sancti Hilarii
Pictavensis mandat ut illos, "de regnis Francie ac Navarre, necnon et Tholose, Provincie ac Pictavensi
comitatibus," qui "ea condicione assumpserint signum crucis, ut, si nolluerint ... personaliter proficisci,
certam quantitatem pecunie ... mittant," compellat "ad assignandum" dicto thesaurario "ea que missuri
sunt in.... Terre Sancte subsidium." - "Datum Laterani, III. kalendas marcii, pontificatus nostri anno
secundo."
Nous nous bornons à donner une courte analyse de cette bulle, insérée dans le même vidimus que la
précédente. Elle est conçue dans les mêmes termes que la bulle d'Innocent IV en date du 29 mars 1253. -
Voyez ci-dessus le n°4047.

J//193
Champagne, I, n°37.
4234 - 1255-56. Février.
Original scellé
Caution donnée en faveur de Gaucher d'Agart, chevalier, par Henri de Vergy, sénéchal de Bourgogne,
qui met en la main de Marguerite, reine de Navarre et comtesse de Champagne, ce qu'il tenait d'elle en
fief à Montsaugeon.

340
Archives nationales (France)

Je, Henris de Vergi, senechiaus de Borgoigne, fas à savoir à tous ces qui ces lestres verront que je ay mis
an la main ma danme la raine de Navare ce que j'ay à Monçaugon, qui est de son fié, que elle i puet
asener san mesfaire, se mes sires Wachier d'Agart, chevaliers, ne se remetoit an prison de dens la qui
[n]zaine de Paques, à Vitri ou petit chastelet, se la pais ne venoit si comme elle est devisée ; et, por ce que
soit ferme chose et estable, je an ay donné ces lestres sailés ( sic) de mon seel, an l'an de l'incarnacion
Nostre Signor M. et CC. L. et V., ou mois de fevrier.
Traces de sceau pendant sur simple queue. - Le sceau de Henri de Vergy, sénéchal de Bourgogne, n'existe
pas dans la collection des Archives ; le sceau, décrit sous ce nom au n° 299 de l' Inventaire, est celui de
son fils. - Voyez du Chesne, Histoire généal. de la maison de Vergy, p. 143, et Pr., p. 196.

J//383
G. et H. de Châtillon, n°26.
4235 - 1255-56. Février.
Original scellé
Gaufridus de Capella, miles, quinquaginta libras, annui redditus, quas a Galchero de Creciaco in feudo
tenebat, eidem Galchero vendit.
Ego, Gaufridus de Capella, miles, notum facio omnibus presentes litteras inspecturis quod, cum essem
homo ligius nobilis viri, domini Galcheri, domini de Creciaco, pro quinquaginta libris Turonensium
annuatim michi persolvendis nomine feodi, confiteor et recognosco me de bona mea voluntate
vendidisse illas quinquaginta libras predicto domino Galchero pro ducentis libris Parisiensium, michi vel
mandato meo persolvendis per terminos istos, videlicet : in proximis venturis octabis Brandonum
centum libras Parisiensium, et alias centum libras in proximis venturis nundinis maii de Pruvino apud
Pruvinum infra rectum pagamentum ; et per predictas ducentas libras Parisiensium, michi, ut predictum
est, persolvendas, de supradicto feodo et de prefatis quinquaginta libris et omnibus arreragiis que michi
dare tenebatur et solvere, et que petere poteram ab ipso, per me et per heredes meos eundem dominum
Galcherum et omnes suos heredes bene clamo quitos et imperpetuum absolutos ; et, persolutis michi
predictis ducentis libris, promitto tunc reddere et restituere eidem domino Galchero, vel mandato ipsius,
litteras predicti feodi quas habeo a defuncto domino Hugone, quondam comite Sancti Pauli, pro cassis et
inutilibus nulliusque valoris, volens insuper et concedens, ut si que alie littere illius feodi apparerent ex
tunc in antea, quod casse sint et irrite nulliusque valoris. In cujus rei testimonium, presentibus litteris
sigillum meum apposui. - Actum anno Domini M° CC° L° quinto, mense februario.
Fragment de sceau, en cire blanche, pendant sur double queue ; le sceau de Geoffroi de la Chapelle,
chevalier, est décrit dans l' Inventaire sous le n° 1729. - Voy. du Chesne, Histoire de la maison de
Chastillon, p. 324, et Pr., p. 191.

J//383
G. et H. de Châtillon, n°27
4236 - 1255-56. Février.
Original scellé
Litterœ Gaufridi de Capella, militis, quibus recognoscit se recepisse pretium quinquaginta librarum
Turonensium, Galchero, domino Greciaci, venditarum.
Ego, Gaufridus de Capella, miles, notum facio omnibus presentes litteras inspecturis quod, cum essem
homo ligius nobilis viri, domini Galcheri, domini Creciaci, pro quinquaginta libris Turonensium
annuatim michi persolvendis nomine feodi, confiteor et recognosco me de mea bona voluntate
vendidisse predicto domino Galchero illas quinquaginta libras pro ducentis libris Parisiensium, de
quibus me bene quittum et integre pagatum voco, exceptioni non numerate et non recepte michi pecunie
omnino renuntiando. Quare prefatum dictum Galcherum et omnes suos heredes, tam pro me quam pro
meis heredibus, de predicto feodo, et de dictis quinquaginta libris et omnibus arreragiis que petere

341
Archives nationales (France)

possem et exigere a dicto domino Galchero pro ipso feodo, et que michi solvere tenebatur, bene clamo
quitos et imperpetuum absolutos, promittens pro me et meis heredibus quod contra predictas
venditionem et quitationem per me vel per alium non veniam nec faciam in futurum. In cujus rei
testimonium, presentibus litteris sigillum meum apposui. - Actum anno Domini M° CC° L° quinto,
mense februario.
Scellé comme la pièce précédente. - Voy. la note du n° 4235.

J//685
Bulles de Priviléges, n°41
4237 - Latran. (1256.) 20 mars.
Original scellé
Alexander papa IV Ludovico, regi Franciœ, concedit ut quemcumque voluerit presbyterum, secularem
seu religiosum, in confessorem eligere valeat.
ALEXANDER, episcopus, servus servorum Dei, carissimo in Christo filio, Ludovico, regi Frantie illustri,
salutem et apostolicam benedictionem. Quia proni sunt sensus hominis ad malum ab adolescentia sua,
clementia regia libenter inquirit remedia quibus irruentes auctores mortis valeat declinare. Cum igitur,
sicut regia nobis sublimitas intimavit, tibi a Sede Apostolica sit concessum ut possis quemcumque
volueris eligere confessorem, nos, devotionis tue precibus inclinati, regali excellentie presentium
auctoritate concedimus ut, quandocumque vel quocienscumque malueris, aliquem discretum
presbyterum, secularem seu religiosum, in confessorem tuum eligere valeas, qui, audita confessione tua,
cum fuerit oportunum, injungat tibi pro commissis penitentiam salutarem ac beneficium debite
absolutionis impendat. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionis infringere,
vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem
Omnipotentis Dei et Beatorum Petri et Pauli, apostolorum ejus, se noverit incursurum. - Datum
Laterani, XIII kalendas aprilis, pontificatus nostri anno secundo.
Bulle de plomb sur lacs de soie rouge et jaune ; Inventaire, n°6049. - Voy. Privil. acc. à la cour de Fr.
(Doc. inéd.), p. 14.

J//689
Bulles de Priviléges, n°129/2/
4238 - Latran. (1256.) 20 mars.
Original scellé
Alexander papa IV Ludovico, regi Franciœ, et Margaritœ, uxori ejus, concedit ut in locis interdicto
suppositis audire divina valeant.
ALEXANDER, episcopus, servus servorum Dei, carissimis in Christo filiis, Ludovico, regi, et Margarete,
uxori ejus, regine Frantie illustribus, salutem et apostolicam benedictionem. Illa regalem excellentiam
caritatis prerogativa diligimus, et sic eam sinceritatis brachiis amplexamur ut in hiis vobis Apostolice
Sedis gratiam impendamus, in quibus numquam vel raro aliis faceremus. Hinc est quod, innate vobis
devotionis supplicationibus benignum impertientes assensum, personis vestris, auctoritate presentium,
indulgemus ut, si vos ad loca ecclesiastico interdicto supposita declinare contigerit, liceat vobis ibidem,
clausis januis, interdictis et excommunicatis exclusis, non pulsatis campanis, audire divina, etiam si voce
alta eadem celebrentur, dummodo vos causam non dederitis interdicto et id non contingat vobis
specialiter interdici. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionis infringere, vel
ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem Omnipotentis
Dei et Beatorum Petri et Pauli, apostolorum ejus, se noverit incursurum. - Datum Laterani, XIII kalendas
aprilis, pontificatus nostri anno secundo.
Scellé comme la bulle précédente. - Voy. t. I, n° 1638, et Privil. acc. à la cour de Fr. (Doc. inéd.), p. 15.

342
Archives nationales (France)

J//461
Fondations, II, n°22. 4
4239 - 1255-56. 26 mars.
Original scellé
Litterœ Roberti, Beccensis ecclesiœ abbatis, et ejusdem loci conventus, quibus pro Ludovico, rege
Franciœ, sese oraturos, necnon missas celebraturos profitentur.
Serenissimo domino, L(udovico), Dei gratia illustri regi Francorum, Robertus, eadem permissione
ecclesie Beccensis minister humilis, et ejusdem loci conventus salutem et orationes quascumque in
Domino valituras. Petitionem vestram admodum gratam habentes, et beneficiorum vestrorum necnon et
devotionis quam erga Deum et universalem Ecclesiam habetis nequaquam inmemores, inducimur ut vos
speciali gratia prosequamur. Hinc est quod nos, vestris beneplacitis coaptantes, de quolibet sacerdote in
ordine nostro, ubique extiterit, triginta missas, et a quolibet non sacerdote decem psalterios pro tricenali
post decessum vestrum devota vobis concedimus caritate, et, ut super hoc majorem certitudinem
habeatis, presentes litteras sigillorum nostrorum munimine vobis concessimus roboratas. Valeat
dominatio vestra in Domino Jhesu Christo. - Datum die crastina Annuntiationis Dominice, anno
ejusdem M° CC° L° quinto.
Deux sceaux en cire verte, pendants sur double queue ; le premier est celui de Robert, abbé du Bec-
Hellouin, diocèse de Rouen, décrit dans l' Inventaire sous le n° 8526 ; le second est le sceau de l'abbaye. (
Inventaire, n° 8148.)

J//345
Élections, n°143
4240 - 1255-56. Mercredi 29 mars.
Original scellé
Litterœ quibus priorissa et sorores Monasterii Villaris a Ludovico, rege Francorum, abbatissœ licentiam
petunt eligendœ.
Excellentissimo domino suo, Ludovico, Dei gratia regi Francorum illustri, priorissa Monasterii Villaris et
ejusdem loci conventus orationes in Christo cum totius subjectionis reverentia et honore. Cum religiosa
et honesta domina, Margareta de Sargines, quondam abbatissa nostra, que Domino, quandiu sibi placuit,
in ministerio monasterii nostri militavit, cujus opera apud Deum et homines multimodo approbantur,
die mercurii ante dominicam qua cantatur LETARE JERUSALEM in manibus reverendi patris, domini
archiepiscopi Rothomagensis, fecerit cessionem, unde dolemus non modicum et non inmerito, quam
cessionem dictus reverendus pater, ad instantiam dicte M(argarete) vehementem, admittens, nobis dedit
suis litteris in mandatis quatinus monasterio nostro de persona ydonea curaremus canonice providere,
quapropter virum providum et honestum, magistrum Johannem de Harefloto, latorem presentium, ad
vos duximus destinandum, supplicantes regie excellentie quatinus nobis concedere dignemini licentiam
eligendi. Quia vero non consuevimus habere sigillum, inmo semper sigillo nostre abbatisse utimur,
sigillum dicte M(argarete), antequam fractum esset, una cum sigillo decani nostri presentibus litteris
apponi fecimus. Quia vero dictus reverendus pater, dominus archiepiscopus, eidem domine M(argarete)
administrationem spiritualium conmisit, quousque monasterio nostro de persona ydonea sit provisum,
regie excellentie supplicamus quatinus eidem M(argarete) administrationem temporalium conmittatis.
Conservet vos Dominus regno suo per tempora longiora. - Datum anno. Domini M° CC° quinquagesimo
quinto, die mercurii post dictam diem dominicam ; qua die dicta cessio in nostro fuit capitulo publicata.
Deux sceaux en cire verte, pendants sur simple queue :
1. Marguerite de Sergines, abbesse de Montivilliers, diocèse de Rouen. ( Inventaire, n° 9231.)
2. Officialité de l'abbaye. ( Inventaire, n°9283.)

343
Archives nationales (France)

J//683
Bulles de Priviléges, n°16 bis.
4241 - Latran. (1256.) 31 mars.
Original scellé
Alexander papa IV Ludovico, regi Franciæ, concedit ut nullus archiepiscopus vel episcopus
excommunicationis aut interdicti sententiam in terram prædicti regis proferre valeat.
ALEXANDER, episcopous, servu servorum Dei, carissimo in Christo filio, Lodowico, regi Francie illustri,
salutem et apostolicam benedictionem. Illo caritatis affectu regalem excellentiam amplexamur, et sic te,
tamquam specialem ac devotum ecclesie Romane filium, sincero corde diligimus ut, votis tuis
favorabiliter annuentes, petitiones regias, quantum cum Deo possumus, ad exauditionis gratiam
admittamus. Hinc est quod, tuis devotis suppicationibus benignum impertientes assensum, auctoritate
tibi presentium indulgemus ut nullus archiepiscipus, seu quilibet alius prelatus, possit in terram tuam
excommunicationis vel nterdicti sententiam promulgare, absque mandato vel licentia Sedis Apostolice
speciali. Nos enim decernimus irritum et inane si quid super hoc contra hujusmodi nostre concessionis
tenorem contigerit attemptari. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionis et
constitutionis infrigere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptatre ( sic)
presumpserit, indignationem Omnipotentis Dei et Beatorum Petri et Pauli, apostolorum ejus, se noverti
incursurum. - Datum Laterani, II kalendas aprilis, pontificatus nostri anno secundo.
Bulle de plomb sur lacs de soie rouge et jaune ; Inventaire, n° 6049. - Voy. ci-desous le n°4209 ; Privil.
acc. à la cour de Fr. (Doc, inéd.), p. 15 ; Du Chesne, Hist. Francor, Scriptor., t. V, p. 862, et d'Achery,
Spiciley., t. III, p. 633, col. 2.

J//174
Blois, n°7.
4242 - Vincennes. 1255-56. Mars.
Original scellé
Alphonsus, comes Pictaviæ et Tolosæ, abbati et fratribus Majoris Monasterii advocationem et gistum,
ceteraque jura remittit, quæ a Johanne, comite Blesensi, ipse accepterat.
Alfonsus, filius regis Francie, comes Pictavie et Tholose, universis presentes litteras inspecturis, salutem
in Domino. Noveritis quod, cum inter religiosos viros,.. ( sic) abbatem, et conventum Majoris Monasterii
propre Turones, ex una parte, et nobilem virum Johannem, comitem Blescensem, ex altera, questio esset
diucius agitata super gardia seu advocatione dicti monasterii, et super gista que in eodem monasterio se
habere dicebat, parte monasterii hoc negante, cum, post multo tractatus habitos inter partes, ex nullo
posset concordia provenire, tandem dictus Johannes comes, ex mera et poura liberalitate sua, donavit et
concessit nobis, heredibus et successoribus nostris, integre et precise, omnia jura que ratione
predictorum vel quacumque alia habebat et habere poterat in abbatia supradicta, et infra confinium et
metas. Voluit eciam et concessit quod de predictis nostram possemus facere plenariam voluntatem ; cui
donationi taliter nobis facte nostrum prebuimus gratanter assensum, et ipsam ratam habuimus et
habemus acceptam. Nos igitur, affectantes ut monasterium memoratum cum habitatoribus suis ad
serviendum Deo perpetuo habeat transquillitatem et pacem, omnia predicta integre et precise premissis..
( sic), abbati, et conventui ac eciam monasterio, pietatis intuitu, in perpetuum condonamus, remittimus
et quittamus, et ab omnibus que predictus Johannes comes aut nos, vel successores sui aut nostri,
ratione predictorum vel quacumque alia habere potuimus aut habuimus vel habemus in monasterio
memorato, confinio et metis, ipsos et idem monasterium in perpetuum reddimus liberos penitus et
immunes, salvo jure utriusque partis in rebus aliis universis extra monasterium, metas et confinium
supradicta. In cujus rei testimonium, presentes litteras sigilli nostri munimine duximus roborandas. -
Actum apud Vicenas, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo quinto, mense marcio.

344
Archives nationales (France)

Scellé en cire rouge, sur lacs de soie de même couleur, du sceau d'Alphonse, comte de Poitiers et de
Toulouse ; Invent., n° 1078. L'an 1255, commencé le 28 mars, s'est terminé le 15 avril ; nous plaçons ici à
leur date extrême ces lettres, qui pourraient avoir été données dans les derniers jours de mars de l'année
précédente. - Voy. le n°4085, Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 72 et 73, et ci-dessous d'autres lettres
d'Alphonse sur le même sujet, datées de février 1257-58.

J//213
Rouen, II, n°6.
4243 - Rouen. 1255-56. Mars.
Copie authentique
Litteroe Odonis, Rothomagensis archiepiscopi, quibus ecclesiam Sanctoe Marioe Rotundoe
Rothomagensis ad meliorem statum redigit.
Frater Odo, permissione divina Rothomagensis ecclesie minister indignus, universis presentes litteras
inspecturis salutem eternam in Domino Jhesu Christo. Prisca prudentum auctoritas justa petentium
desideria assensu facili recipienda esse decrevit et affectu benivolo prosequenda, ad quod tanto pre
ceteris nos esse convenit proniores, quanto ad id officii nostri debitum specialius nos astringit, presertim
ubi vota petencium cultum divinum ad Dei honorem et animarum salutem sitiunt augmentari. Eapropter
excellentissimi domini Ludovici, Dei gracia regis Francorum illustris, pia nobis facta peticio super
reformacione et ordinacione status ecclesie Sancte Marie Rothonde Rothomagensis assensum facilem,
effectum validum et maturum apud nos merito debuit obtinere. Attendens enim et dolens idem dominus
rex in dicta ecclesia, in qua sunt tres prebende pingues redditibus, quarum collacio ad ipsum pertinere
disnoscitur, cultum divinum, libertates ac jura Ecclesie non solum diminui, set perire, propter continuam
canonicorum absenciam, qui nunquam resident in ecclesia memorata, nec residere tenentur, secundum
consuetudinem in ipsa ecclesia hactenus observatam, a nobis spontaneus requisivit quod, tanto
incomodo salubre remedium adhibentes ac utilitati ecclesie ipsius providentes, imposterum de
redditibus ecclesie prebendarum, et vicariarum numero et valore, de modo percipiendi proventus
cotidianasque distribuciones, ac certa residencia ibidem a canonicis de cetero facienda, aliisque omnibus
ad reformacionem status sepedicte ecclesie et divini cultus augmentum pertinentibus, prout secundum
Deum ipsi ecclesie et animarum saluti nobis expedire videretur, ordinare ac statuere curaremus. Nos
igitur, peticioni tam pie, tam laudabili, tam devote grato concurrentes assensu, deliberacione super hiis
habita diligenti, ordinavimus et statuimus de premissis in forma inferius annotata. Ordinamus atque
statuimus quod, post decessum trium canonicorum qui ad presens residere in dicta ecclesia non
tenentur, redditibus prebendarum ipsorum et trium vicariarum que sunt ibidem omnibus contributis ad
invicem et collatis, constituantur et fundentur tres viccarie, quarum quelibet valeat peran[n]um
sexdecim libras Turonensium, et quatuor prebende, quarum tres valebunt singule quadraginta libras
Turonensium, et quarta quinquaginta libras Turonensium redditus annuatim. De residuo autem
assignabuntur presbytero curato viginti una libre Turonensium, annui redditus, quas percipere
consueverunt vicarii, qui ad presens sunt in prefata ecclesia, in oblacionibus et obvencionibus que fiunt
et eveniunt in missis que celebrantur in benedictionibus nubencium, et purificacionibus mulierum post
partum, et admissacionibus post nuptias, et in missis peregrinancium, et in exequiis defunctorum,ita
quod in oblacionibus et obvencionibus predictis, que ad ipsum curatum de jure communi pertinent,
nichil percipient vicarii memorati. Totum vero residuum reddituum predictorum convertetur in
distribuciones cotidianas, percipiendas a canonicis et vicariis ibidem personaliter deservientibus, prout
inferius continetur. Ordinamus etiam et statuimus quod canonicus, habiturus prebendam quinquaginta
libras valentem, sit decanus dicte ecclesie, presitque ceteris canonicis atque vicariis, nobisque
presentetur a domino rege, a nobis curam animarum canonicorum et vicariorum dicte ecclesie
recepturus, teneaturque promoveri ad ordinem sacerdocii infra annum postquam in ecclesia fuerit
institutus, et in ipsa continue residere ; ad que facienda astringetur in sua institucione proprio

345
Archives nationales (France)

juramento. Alii vero canonici tenebuntur se facere promoveri ad ordinem subdiaconatus ad minus,
vicarii vero ad ordinem sacerdotis infra annum a die sue institucionis numerandum, et ad hoc juramento
proprio astringentur ; qui etiam vicarii tenebuntur ad faciendum ibidem continue residenciam
personalem. Tres autem canonici supradicti tenebuntur in dicta ecclesia residere per octo menses
singulis annis, incipiente residencia in festo Sancti Michaelis in monte Gargano, vel morari in scolis per
tempus predictum in loco in quo sit studium scolarum clericorum, dum tamen primam residentiam
feceri[n]t in ecclesia memorata, ita tamen quod, singulis annis quibus scolares fuerint, subtrahantur
cuilibet eorum, in scolis dictam residenciam facienti, decem libre Turonensium defructibus prebende
sue, que cedent in augmentum cotidianarum distribucionum, percipiendarum ab illis qui in ecclesia
personaliter residebunt. Si autem aliquis vel aliqui eorum dictam residenciam non fecerint aliquo seu
aliquibus annis in dicta ecclesia vel in scolis, nichil omnino percipient de fructibus prebendarum suarum
illo vel illis annis quibus non fecerint residenciam memoratam ; set omnes proventus dictarum
prebendarum cedent, illo seu illis annis, in augmentum distribucionum percipiendarum a residentibus in
ecclesia, prout superius est expressum. Que quidem distribuciones percipientur a tribus canonicis et
tribus vicariis pro partibus equalibus. Decanus vero tantumdem de ipsis percipiet quantum duo de
canonicis seu vicariis antedictis ; sane distribuciones hujusmodi percipientur a decano et canonicis isto
modo : decanus et omnes canonici in ecclesia residentes tenebuntur interesse matutinis, majori misse et
vesperis, et percipiet quilibet canonicus in matutinis tres denarios ad minus, in missa unum, in vesperis
unum, et decanus quantum duo canonici in qualibet hora, prout est suprascriptum ; et, si de fructibus
prebende vel prebendarum canonici vel canonicorum, non residencium in ecclesia vel in scolis,
distribuciones ultra quinque denarios in die contigerit augmentari, due partes ejus quod accrescet
percipientur in matutinis, et tertia pars in missa ; et, si contigerit decanum vel canonicum in ecclesia
residentem non interesse aliquibus de predictis horis, nichil percipiet de eo quod esset percepturus, si illi
hore interfuisset, nisi forte ipsum obesse ( sic) contigerit pro negocio ecclesie, de licencia reliquorum
ibidem residencium, vel nisi infirmitate proprii corporis vel causa minucionis impeditus fuerit, prout
inferius continetur. Vicarii autem tenebuntur interesse matutinis et singulis horis diei, tali modo quod, si
non interfuerint matutinis, vel prime, vel majori misse seu vesperis, nichil percipient de distribucionibus
illa die. Licebit tamen eis unam vel duas de aliis horis diei amittere, et nichilominus distribuciones diei
integre percipere. Canonici vero et vicarii in ecclesia residentes, adeo gravi infirmitate detenti quod sine
corporis sui periculo non possent interesse nocturno officio seu diurno, ecclesie distribuciones integre
percipient, ac si singulis horis personaliter interessent, ita tamen quod de impedimento, si in hoc assueti
fuerint vel suspecti, tenebuntur fidem facere proprio juramento ; si autem minuti fuerint, percipient
distribuciones die minucionis et duabus immediate sequentibus, nec tunc tenebuntur officio interesse.
Presbyter vero curatus nichil de distribucionibus percipiet, cum habeat oblaciones et obvenciones que in
suis missis et vesperis ex devocione fidelium offeruntur, nec teneatur canonicorum et vicariorum officiis
interesse ; dictus vero presbyter curatus non erit subjectus decano ecclesie sepedicte. Item ordinamus
atque statuimus quod quilibet canonicus, habens prebendam quadraginta libras valentem, conferat
unam vicariam certam ac prebende sue appropriatam, quociens eam vacare contigerit ; tenebiturque
juxta consuetudinem ecclesie ipsum nobis seu successoribus nostris, qui pro tempore fuerint, presentare,
ut nos seu successores nostri ipsos, si ydonei fuerint, in dicta ecclesia institui faciamus. Collacio autem
trium prebendarum, quadraginta libras valencium, et presentacio ad decanatum et ad beneficium,
habens curam animarum parrochie, ad dictum dominum regem et successores suos plene ac libere
pertinebunt, cujus juri non intendimus in aliquo derogare. Si autem super horis et modo celebrandi
divinum officium inter decanum et canonicos seu viccarios predicte ecclesie, ex una parte, et.. ( sic),
presbyterum curatum, ex altera, exorta fuerit materia questionis, per nos seu successores nostros, qui
pro tempore fuerint, decidetur. Per hanc autem ordinacionem nostram nullum prejudicium generabitur
Rothomagensi archidiacono, seu nostro decano christianitatis Rothomagensis, quin possint officium
suum in ecclesiam et personas predictas plene ac libere exercere. Quam quidem ordinacionem nostram

346
Archives nationales (France)

dictus dominus rex vidit, et intellexit, ratamque habuit et sigilli sui impressione munivit. In cujus rei
testimonium, sigillum nostrum presentibus litteris duximus apponendum. - Actum Rothomagi, anno
Domini millesimo CC° quinquagesimo quinto, mense marcio.
Cette copie authentique est insérée dans les lettres de confirmation données par Louis IX au mois d'avril
suivant. - La présence du Roi à Rouen au mois de mars de l'année 1255-56 ( Histor. de Fr., t. XXI, p. 416.
C) suffit à préciser la date des lettres de l'archevêque. - Voyez Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 91, Farin,
Hist. de Rouen, t. II, part. IV, p. 50, et Pommeraye, Concil. de Rouen, p. 261.

J//473
Quittances, I, n°13 bis.
4244 - Sommières. 1256. 1 er avril.
Original scellé
Litteroe fratris Pontii de Sancto AEgidio et aliorum Ludovici regis nuntiorum, quibus ducentas libras
Turonensium a senescalco Belli Quadri se recepisse configentur, pro restitutionibus quibusdam apud
Sumidrium impendendas.
Nobili viro et amico in Christo karissimo, domino G(uillelmo) de Autono, senescallo Belli Cadri, frater
Poncius de Sancto Egidio, ordinis Fratrum Predicatorum, frater G(uillelmus) Rotberti, ordinis Fratrum
Minorum, et Guido Fulcodii salutem cum dilectione sincera. Transacta proxima, die jovis, ex parte vestra
recepimus apud Sumidrium novem saccos sigillatos, qui inter omnes, secundum superscripciones quas
habebant, ducentas libras Turonensium continebant, et eosdem, sigillis non motis, tradidimus viro
religioso, P(etro), decano monasterii Sancti Egidii, priori ecclesie de Sumidrio, ut ipse cum priore
ecclesie de Brozeto eas dividat interillos quibus restitutiones mandavimus fieri, pro dampnis eis datis in
arboribus quas habebant circa Sumidrium et Salve, et adjacencia eis loca. In hujus autem rei
testimonium, presentes litteras vobis mittimus, sigillorum nostrorum appensione munitas.
- Datum Sumidrii, kalendis aprilis, anno Domini M° CC° quinquagesimo sexto.
Traces de trois sceaux pendants sur simple queue. - Le sceau de Pons de Saint-Gilles, de l'ordre des
Frères Prêcheurs, est décrit dans l' Inventaire sous le n°9739. Ceux du frère Guillaume Robert, de l'ordre
des Frères Mineurs, et de Gui Foulcoy, clerc du Roi, ont été décrits ci-dessus, n os 4207 et 4156.
Ce reçu, délivré le 1 er avril 1256 a été daté d'après l'usage généralement suivi dans le Midi, qui consistait
à commencer l'année à partir du 25 mars. - Voyez ci-dessus, n°4202, l'enquête du 20 septembre 1255 à
laquelle cette charte est jointe.

J//460
Fondations, I, n°14.
4245 - Mortain. 1256. 23 avril.
Original scellé
Litteroe decani et capituli Abrincensis ecclesioe, quibus de decima sibimetipsis a Ludovico rege concessa
novam in eadem ecclesia capellaniam instituunt.
Universis presentes litteras inspecturis, A(lanus), decanus Abrincensis, Ricardi, Dei gratia episcopi
Abrincensis, vicarius et idem decanus, totumque capitulum Abrincense salutem in Domino. Noveritis
quod, cum magister Ricardus de Landa, presbiter, ex donatione illustrissimi regis Francie, Ludovici,
teneret et ad vitam suam dumtaxat possideret decimam quamdam, in parrochia Beati Martini de Campis
juxta Abrincas sitam, nulli intitulatam ecclesie aut specialiter assignatam, idem dominus rex, ob divini
cultus augmentum et anime sue salutem, ac remedium animarum inclite recordationis regis Ludovici,
genitoris sui, regine Blanche, genitricis sue, regis Philippi, avi sui, et aliorum progenitorum ac
predecessorum suorum, in puram ac perpetuam elemosinam decimam ipsam nobis et ecclesie nostre
Abrincensi tenendam et possidendam libere, pacifice et quiete concessit, post decessum ipsius Ricardi
presbiteri, vel cessionem ejusdem, cum ea integritate qua idem presbiter decimam ipsam presencialiter

347
Archives nationales (France)

possidet et possedit hucusque. Nos autem super valore seu estimatione ejusdem decime, de ipsius
domini regis consensu, taliter duximus ordinandum, quod ex nunc in ecclesia Abrincensi creabitur una
capellania specialis, in qua constituetur sacerdos unus qui deserviet in eadem ecclesia continue et eciam
residenter, ac in septimana qualibet unam missam de Sancto Spiritu et aliam de Beata Virgine pro ipso
domino rege Ludovico celebrare tenebitur, quamdiu vixerit, et post decessum ejus missam que pro
defunctis fidelibus celebratur per duos dies in qualibet septimana, nichilominus eciam in missis singulis
quas celebrabit orationem pro ipso domino rege tenebitur dicere specialem. Capellanus autem qui ad hoc
deputabitur singulis annis duodecim libras Turonensium de decima predicta percipiet, post decessum
presbiteri memorati ; residuum vero dicte decime, scilicet octo libre vel circa distribuentur hoc modo,
videlicet : in anniversario predicti regis Philippi, avi ipsius domini regis, quadraginta solidi
Turonensium, et in anniversario regis Ludovici, genitoris ejusdem, quadraginta solidi Turonensium, et in
anniversario regine Blanche, genitricis ipsius, similiter quadraginta solidi, et in domini regis Ludovici
anniversario, post decessum ejusdem, quadraginta solidi, que quidem anniversaria inperpetuum
annuatim fient in ecclesia Abrincensi. Predictam vero capellaniam, quociens eam vacare contigerit,
conferet Abrincense capitulum persone ydonee et ad sacerdocium jam promote. Quod ut ratum et stabile
permaneat in futurum, presenti scripto sigilla nostra duximus apponenda. - Datum apud Moretonium,
anno Domini M° CC° quinquagesimo sexto, in octabis Resurrection is Dominice.
Deux sceaux en cire verte, pendants sur double queue :
1. Alain, doyen d'Avranches. ( Inventaire, n° 7519.)
2. Chapitre de Saint-André d'Avranches.( Inventaire, n°7115.)
Voyez Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 92 ; le Gallia Christiana, t. XI, col. 486. B, et col. 506. D.

J//461
Fondations, II, n°22.7.
4246 - 1256. Avril. [Après Pâques, du 16 au 30.]
Original scellé
Conventus Montis Dei Franciœ regem, Ludovicum, fratrem domus suœ constituunt et orationum
suarum participem, Blancœque, defunctœ ejus matri, spiritualia conferunt bénéficia.
Excellentissimo domino suo et illustri Dei gratia regi Francie, Ludovico, frater J., prior Montis Dei,
totusque ejusdem loci conventus, Cartusiensis ordinis, eternam in Domino salutem, orationes humiles,
et cum beneplacito Dei semper optatis ad vota pollere successibus. Multimodas affectu humili et quo
possumus ampliori vestre dignationi referimus gratiarum actiones, quod tam benigne, tam clementer et
pie tribulationibus nostris, angustiis et afflictionibus compati divine pietatis intuitu dignatus estis,
quibus ex magna parte, vestro succurrente suffragio et Domino miserante, finem, ut speramus, posuistis.
Constituimus itaque vos fratrem domus nostre et participem omnium bonorum que fiunt et fient in ea de
cetero, in missis, orationibus et vigiliis, et ceteris spiritualibus excerciciis, disciplineque regularis
observantiis, tantumdem pro vobis facturi post obitum vestrum, quantum pro unoquoque fratrum
nostrorum. Hec sunt autem que pro quolibet ipsorum, post obitum suum, specialiter facimus : ipso
utique defuncto et preparato, vigilias in communi statim pro ipsius absolutione decantamus, singulique
monachi, quantocius possunt, scilicet cum eis vacat, duo pro ipso psalteria dicunt ; singuli laici, quos
conversos vocamus, trecentas et XXX a dominicas orationes, scilicet PATER NOSTER, et a primo die
obitus ipsius usque ad tricesimum pro ipso specialiter diebus singulis missa celebratur, totoque hoc
tempore, scilicet a primo die obitus sui usque ad tricesimum, prima in vigiliis collecta pro ipso specialiter
dicitur, et singulis annis in die anniversario obitus ipsius vigilias et missam in conventu pro ipso
specialiter celebramus, exceptis aliis beneficiis et officiis que singulis annis suo tempore, et singulis
ebdomadibus in communi sive privatim, et commemorationibus in missis, et vigiliis et horis singulis
cotidie specialiter pro omnibus fratribus nostris et benefactoribus jugiter inter nos fieri consueverunt,
excepto etiam quod quilibet ex devotione pro eisdem fratribus suis et benefactoribus, orationibus

348
Archives nationales (France)

assuetis et psalmis, pro tempore et valitudine, voluntate spontanea, Deo sacrificium laudis satagit
immolare. Noverit etiam, domine, vestra sublimitas, nos domine nostre, excellentissime et illustri matri
vestre, eademque et vobis spiritualia beneficia contulisse, preter id quod, ad petitionem dignationis
vestre, singulis diebus, per annum integrum, missam in ecclesia nostra pro ipsius absolutione fecimus
celebrari. Optamus et oramus vos et vestros in Domino semper bene valere, ecclesiis et regno vestro
pacem obtinere temporalem, et post hujus vite cursum gloria perfrui sempiterna. - Datum anno
Dominice incarnationis M° CC° quinquagesimo sexto, mense aprili.
Scellé en cire brune, sur simple queue, du sceau de la Chartreuse de Mont-Dieu, diocèse de Reims, décrit
dans l' Inventaire, sous le n° 9702.
Cette charte, datée du mois d'avril, sans indication du quantième, pourrait appartenir à l'an 1257,
puisque l'année 1256, commencée le 16 avril, ne s'est terminée que le 7 avril suivant. La date que nous lui
avons assignée nous a semblé préférable, en raison des nombreux actes de même nature donnés en 1256.

J//340
Montpellier et Maguelone, II, n°24.
J//339
Montpellier et Maguelone, I, n°22. 1.
Original scellé
Copie authentique
4247 - Montpellier. 1256. 3 mai.
Guillelmus, episcopus Magalonensis electus, Petrum Juliani, priorem de Lunello Veteri, procuratorem
suum in curia Franciœ regis constituit, ad defensionem feudi Montispessulani pro Magalonensi ecclesia
expostulandam.
Notum sit universis et singulis, presentem paginam inspecturis, quod nos, G(uillelmus), divina
miseratione Magalonensis electus, constituimus et etiam ordinamus certum et specialem procuratorem
nostrum magistrum P(etrum) Juliani, priorem de Lunello Veteri, canonicum Magalonensem, ad
petendum et exigendum in curia domini Ludovici, Dei gratia illustrissimi regis Francorum, pro nobis et
ecclesia Magalonensi tuicionem, defensionem et conservationem feudi Montispessulani et sibi
pertinentium, quod tenere dignoscimur et fatemur a domino rege Francie supradicto, et ad impetrandum
in eadem curia quicquid predicto procuratori ad conservationem et libertatem juris nostri et ecclesie
Magalonensis videbuntur expedire, ratum habentes perpetuo atque firmum quicquid per dictum
procuratorem nostrum actum fuerit in premissis. In cujus rei testimonium, presentes litteras sigilli
nostri munimine fecimus roborari. - Datum apud Mo[n]tempessulanum, quinto nonas maii, anno
Domini M° CC° L. sexto.
Nous donnons ce texte d'après l'original, coté Montpellier et Maguelone, II, n° 24, et scellé en cire verte,
sur double queue, du sceau de Guillaume Christol, évêque de Maguelone, décrit dans l' Inventaire sous le
n° 6677. Il se trouve aussi sous forme de copie authentique dans la pièce cotée Montpellier et Maguelone,
I, n° 22.1, qui est une expédition d'actes relatifs à l'Église de Maguelone, délivrée sous le seing de trois
notaires, le 23 avril 1341, par Girard, seigneur de Roussillon, sénéchal de Carcassonne et de Béziers, et
scellée du sceau royal de la sénéchaussée de Carcassonne. - Voyez le Gallia Christiana, t. VI, col. 770. E,
Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 64, et ci-dessus, n° 4156.

J//461
Fondations, II, n°22.8.
4248 - Sées. 1256. Jeudi 4 mai.
Original scellé
Litterœ quibus Gaufridus, episcopus Sagiensis, omnes diœcesis suœ presbyteros pro Ludovico, rege
Franciœ, et uxore ejus, necnon pro defunctis Blanca regina, Robertoque Atrebatensi comite peculiariter

349
Archives nationales (France)

oraturos esse pollicetur.


Excellentissimo domino suo, Ludovico, Dei gracia Francorum regi illustri, G(aufridus), miseracione
ejusdem Sagiensis ecclesie minister humilis, salutem in Eo qui judicat fines terre et regibus dat salutem.
Hac die jovis, in crastino Invencionis Sancte Crucis ultimo preterite, facta congregacione in nostra
synodo universorum presbyterorum in nostra diocesi existencium, prout moris est, ipsis presbyteris ex
parte vestra a nobis humiliter postulatis, concesserunt favorabiliter et benigne omnes et singuli quod ad
presens pro statu et incolumitate vestra, et salute vestri corporis et anime, et karissime domine nostre
regine, vestrorumque liberorum, et omnium eorum qui vobiscum et pro vobis ubicumque laborant, et
pro tocius regni pace et transquillitate tres missas de Sancto Spiritu, tres missas de Cruce sive
Resurrectione, et tres missas de Beatissima Virgine Maria, et pro felicis recordacionis Blanchie, quondam
karissime matris vestre, et Roberti, comitis Altensis ( corr. Atrebatensis), quondam karissimi fratris
vestri, animarum remedio tres missas pro defunctis eorum quilibet celebrabit ; et, cum Dominus a
presenti seculo vos disposuerit evocandum et vester obitus eis fuerit nunciatus, pro vobis se celebraturos
unum tricennale omnes et singuli promiserunt, et hoc de eorum consensu significandum duximus regie
magestati per presentes litteras, sigilli nostri munimine roboratas. Vivant et valeant dominus rex et
regina, liberi et amici per tempora longiora. - Datum apud Sagium in dicta synodo, anno gracie M° CC° L
mo sexto.
Fragment de sceau en cire verte pendant sur double queue. - Le sceau de Geoffroi de Mayet, évêque de
Sées, n'existe pas dans la collection des sceaux des Archives.

J//312
Toulouse, VI, n°34. 15.
J//442
Croisades, I, n°9. 3.
Copies authentiques
4249 - Latran. (1256.) 8 mai.
Alexander papa IV thesaurario ecclesiœ Sancti Hilarii Pictavensis mandat ut crucesignatos in terra
Alphonsi, comitis Pictaviœ et Tolosœ, ad transfretandum compellat, vel ad expendendam prœdicto
comiti pecuniam, quam pro Terrœ Sanctœ subsidio ab hominibus suis receperant.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio, thesaurario ecclesie Sancti Hylarii Pictavensis,
salutem et apostolicam benedictionem. Cum, sicut accepimus, nonnulli barones et milites crucesignati in
terra dilecti filii, nobilis viri, A(lfonsi), comitis Tholosani ac Pictavensis, crucesignati, ab eorum
hominibus quandam pecunie summam receperint pro subsidio Terre Sancte, nec post modum curaverint
transfrettare, ad instar felicis recordacionis Innocencii pape, predecessoris nostri, discrecioni tue per
Apostolica Scripta mandamus quantinus, si est ita, eosdem barones et milites, ut vel in proximo passagio
cum eodem comite personaliter transfrettare, vel pecuniam ipsam eidem comiti expendendam in
ejusdem Terre subsidium integre assignare procurent, monicione premissa, per censuram
ecclesiasticam, per te, vel alium aut alios, appellacione remota, compellas, non obstante si eorum
aliquibus a Sede Apostolica sit indultum quod interdici, suspendi vel excommunicari non possint per
litteras Apostolicas, nisi plenam et expressam de indulto hujusmodi fecerint mencionem, seu
constitucione de duabus dietis edita in concilio generali. - Datum Laterani, VIII° idus maii, pontificatus
nostri anno secundo.
Cette bulle est insérée sous forme de copie authentique : 1°dans un vidimus donné en décembre 1268 par
le trésorier de Saint-Hilaire de Poitiers (Toulouse, VI, n° 34) ; 2° dans un autre vidimus donné sous le
sceau de l'officialité de Paris le mardi 22 août 1256 (Croisades, I, n° 9). - Voyez ci-dessus l'analyse de la
bulle d'Innocent IV sur le même sujet, n° 4046.

350
Archives nationales (France)

J//442
Croisades, I, n°9. 1.
4250 - Latran. (1256.) 8 mai.
Copie authentique
Litterœ Alexandri papœ IV, ad abbatem de Pinu et thesaurarium Sancti Hilarii Pictavensis directœ, de
quibusdam clericis Alphonsi, comitis Pictaviœ et Tolosœ, qui, licet pro Terrœ Sanctœ subsidio ab
ecclesiis suis abfuerint, ecclesiasticis proventibus nihilominus frui debent.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, dilectis filiis, .. ( sic), abbati de Pinu, Pictavensis dyocesis, et
thesaurario ecclesie Sancti Hylarii Pictavensis salutem et apostolicam benedictionem. Cum dilectus
filius, nobilis vir, A(lfonsus), comes Pictavie ac Tholose, sicut eo intimante accepimus, crucis insignitus
caractere, in Terre Sancte profecturus subsidium, quosdam clericos suos disponat citra mare in servicio
suo dimittere ac quosdam secum ducere ultra mare, ad instar felicis recordacionis Innocencii pape,
predecessoris nostri, discrecioni vestre per Apostolica Scripta mandamus quatinus clericis tam propter
hoc remanentibus quam secum euntibus, quam diu in hujusmodi servicio fuerint, faciatis proventus suos
ecclesiasticos integre, cotidianis exceptis dumtaxat distribucionibus, ministrari, ac si personaliter in
ecclesiis in quibus illos detinent residerent, contraria ipsarum ecclesiarum consuetudine vel statuto,
vallato juramento seu firmitate alia, non obstante, proviso quod in eisdem ecclesiis interim per ydoneos
vicarios serviatur, contradictores per censuram ecclesiasticam, appellacione postposita, compescendo,
nonobstante si aliquibus a Sede Apostolica est indultum quod interdici, suspendi et excommunicari non
possint per litteras Apostolicas, non facientes plenam de indulto hujusmodi mencionem. Quod si non
ambo hiis exequamdis potueritis interesse, alter vestrum ea nichilominus exequatur. - Datum Laterani,
VIII idus maii, pontificatus nostri anno secundo.
Bulle insérée dans un vidimus donné le mardi 22 août 1256 sous le sceau de l'officialité de Paris.

J//391
Nominations à des prébendes. Bulles, n°8.
4251 - Latran. (1256.) 9 mai.
Original
Litteroe Alexandri papoe IV, quibus clericos Alphonsi, comitis Pictaviœ et Tolosœ, unius munere
beneficii donat.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio,.. ( sic), magistro scolarum ecclesie
Cenomanensis, salutem et apostolicam benedictionem. Ut ex prerogativa dilectionis et gratie, qua
personam dilecti filii, nobilis viri, Alfonsi, comitis Pictavensis et Tolosani, exigentibus meritis sue
devotionis, complectimur, aliis etiam apostolicus favor accrescat, ipsius comitis supplicationibus
inclinati, ut quilibet clericorum, suis obsequiis insistentium, possit proventus unius beneficii, curam
animarum non habentis, quod obtinet, cum ea integritate, distributionibus cotidianis dumtaxat exceptis,
percipere, ac si personaliter in ecclesia in qua illud obtinet resideret, non obstante contraria
consuetudine vel statuto ipsius ecclesie, juramento vel confirmatione Sedis Apostolice aut alia firmitate
vallato, ipsis clericis per nostras litteras duximus indulgendum. Quocirca discretioni tue per Apostolica
Scripta mandamus quatinus eisdem clericis dictos proventus facias juxta concessionem hujusmodi
integre ministrari, contradictores per censuram ecclesiasticam, appellatione postposita, compescendo. -
Datum Laterani, VII idus maii, pontificatus nostri anno secundo.
Au dos de cette bulle, qui n'a pas été scellée, on lit : Magister Durandus. - Voy. le n° précédent.

J//148
Paris, I, n°2/a/.
4252 - 1256. Mai.

351
Archives nationales (France)

Original scellé
Litteroe officialis curiœ Parisiensis, quibus constat Johannem de Nemosio et abbatem Sancti Portus
inter se quoedam commutavisse.
Universis presentes litteras inspecturis,.. ( sic), officialis curie Parisiensis, salutem in Domino. Notum
facimus quod in nostra presencia constitutus, Johannes de Nemosio, clericus, filius defuncti Philippi,
quondam domini regis Francie cambellani et domini Nemosii, recognovit se excambiavisse imperpetuum
cum viro religioso,.. ( sic), abbate, et conventu Sancti Portus viginti libras Parisiensium, annui redditus,
quas idem Johannes percipiebat, ut ipse asseruit coram nobis, in bursa domini.. ( sic), regis Francie, in
compotis Ascensionis Domini, in Templo Parisius annuatim, de quibus ipse erat, ut dicebat, in homagio
dicti domini regis, pro quatuor modiis frumenti, et quatuor libris Parisiensium atque duobus modiis vini,
quos quidem quatuor modios frumenti in granchia de Guichervilla, et quas quatuor libras in censibus
ejusdem ville, et quos duos modios vini in clauso de Bromilla dicti abbas et conventus percipiebant annis
singulis, sicut idem Johannes asseruit coram nobis, promittens, fide in manu nostra prestita corporali,
quod dictum excambium erga omnes, preterquam erga dominum regem Francie, dictis abbati et
conventui garentizabit ex nunc imperpetuum et deffendet, et quod eisdem reddet integraliter,
quocienscumque fuerit requisitus, omnia dampna deperdita vel expensas, que vel quas iidem incurrerent
occasione dicte garendie non portate, se, quantum ad omnia predicta et singula, heredes suos ac
successores quoslibet, et omnia bona sua, et heredum suorum ac quorumlibet sucessorum suorum,
mobilia et inmobilia, presencia et futura, ecclesiastica et mundana, ubicumque sint et fuerint et in
quibuscumque rebus existant, memoratis abbati et conventui obligando specialiter et expresse,
renuncians, quantum ad hec, omni juri sive omnibus juribus quod vel que contra presens instrumentum
possent obici vel adduci, et sibi possent prodesse, et dictis abbati et conventui obesse in aliquo sive in
aliquibus premissorum, et se, quantum ad hec omnia et singula, juridicioni curie Parisiensis, ubicumque
se transferat, specialiter et ex certa sciencia supposuit. Confessus est eciam coram nobis memoratus
Johannes ob hujusmodi excambium ab eisdem abbate et conventu quater viginti decem libras
Parisiensium recepisse, renuncians, quantum ad hoc, excepcioni non numerate, non tradite, non solute
et non recepte peccunie. Quod autem audivimus hoc testamur, salvo jure domini regis et alterius
cujuscumque. In cujus rei testimonium, ad peticionem predicti Johannis, presentes litteras sigillo
Parisiensis curie fecimus conmuniri. - Actum anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo sexto,
mense mayo.
Scellé en cire brune, sur lacs de soie rouge, du sceau de l'officialité de Paris, décrit dans l' Inventaire sous
le n° 7002. - L'acte est cancellé. - Voyez ci-dessous les n os 4265 et 4266.

J//247
Bourgogne, I, n°14.
4253 - 1256. Mai.
Original scellé
Litteroe Johannis, abbatis Sancti Germani Autissiodorensis, ad Ludovicum regem directœ, de
manumissione suorum hominum a dicto rege confirmanda.
Excellentissimo viro, L(udovico), divina gratia regi Francorum illustri, frater Johannes, humilis abbas
Sancti Germani Autisiodorensis, totusque ejusdem loci conventus salutem, honorem et reverentiam cum
debito famulatu. Cum nos de communi consensu fratrum nostrorum quandam consuetudinem, que
manus mortua vulgariter appellatur, quam in hominibus nostris commorantibus apud Autisiodorum
habebamus, eisdem hominibus vendiderimus, prout in litteris nostris, sigillorum nostrorum munimine
roboratis, super venditione hujusmodi confectis plenius continetur, nos, ad requisitionem et
supplicationem dictorum hominum, timentium ne a nobis successoribus nostris possint predicti
homines vel eorum successores super venditione predicta in posterum aliquatenus impeti seu etiam
molestari, majestatem regiam humiliter ac unanimiter duximus exorandam quatinus venditioni predicte

352
Archives nationales (France)

pium dignemini prebere assensum, ipsam per vestras litteras confirmando, in testimonium venditionis
predicte et memoriam sempiternam, cum ratum sit et integrum judicium quod plurimorum sententiis
confirmatur. - Datum anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo sexto, mense maio.
Cette charte était scellée dans le principe de deux sceaux pendants sur double queue. Le sceau en cire
brune de Jean, abbé de Saint-Germain d'Auxerre, est encore appendu à l'acte ; il n'a pas été décrit dans l'
Inventaire. Abbé mitré, crossé, tenant un livre. Légende : ... OIIANNIS ABBIS S... TISSIOD... Au contre-
sceau un aigle essorant ; légende : + IN PRINCIPIO ERAT VERBVM. - Le sceau de l'abbaye, qui s'est
détaché, est décrit dans l' Inventaire sous les n os 8139 et 8140, d'après deux types appartenant au
douzième siècle.
Voyez le Gallia Christiana, t. XII, col. 389. D, Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 92, et l'abbé Lebeuf,
Mémoires concernant l'histoire civile et ecclésiastique d'Auxerre (édit. Challe et Quantin), t. IV, p. 108 et
109.

J//460
Fondations, I, n°12.
4254 - La Cour-Dieu. 1256. Mai.
Original scellé
Litterœ quibus Ludovicus, Franciœ rex, donationem cujusdam domus, quam Odo Salomonis capellœ
Castri Novi concesserat, ratam habet et confirmat.
Ludovicus, Dei gratia Francie rex, universis presentes litteras inspecturis salutem. Notum facimus quod
in nostra presentia constitutus, Odo Salomonis, capellanus capelle nostre Castri Novi, dedit et concessit
in puram et perpetuam elemosinam capelle jam dicte quandam domum suam, de conquestu suo
moventem, sitam apud Castrum Novum, contiguam domui Robini Taon, volens et concedens quod
quicumque pro tempore fuerit capellanus dicte capelle dictam domum quiete et pacifice, sine
reclamacione sui vel heredum suorum, teneat et possideat in futurum. Quod ut ratum et stabile
permaneat in posterum, presentes litteras, ad peticionem dicti Odonis, sigilli nostri fecimus impressione
muniri. - Actum apud Curiam Dei, anno Domini M° CC° quinquagesimo sexto, mense mayo.
Scellé en cire vierge, sur double queue, du sceau de Louis IX, décrit dans l' Inventaire sous le n° 42.

J//320
Toulouse, XI, n°61.
4255 - Vincennes. 1256. Mai.
Copie authentique
Statuta ab Alphonso, comite Pictavioe et Tolosoe hominibus Villoe Francoe in dioecesi Ruthenensi
concessa.
Alfonsus, filius regis Francie, comes Pictavie et Tholose, universis presentes literas inspecturis salutem.
Subditorum precibus libenter adquiescimus, cum per eos a nobis quod justum esse credimus
[postulatur]. Hinc est quod [nos], proborum hominum de Villa Franca, Ruthenensis dyocesis, in terra
nostra existentium, precibus inclinati, habito proborum virorum, religiosorum et secularium, consilio,
predictis hominibus concessimus usus et consuetudines infrascriptas, quarum prima hec est : Quod si
aliquis homo vel femina de die intraverit ortos, vineas aut prata alterius, sine mandato vel voluntate illius
cujus fueri[n]t, postquam de mandato nostro quolibet anno defensum fuerit, paguet tres solidos monete
ibi currentis consulibus dicte ville, si habeat unde solvat, alias ad arbitrium nostri judicis vel ballivi
corporaliter puniatur ; et quelibet bestia que ibi inventa fuerit paguet dictis consulibus quatuor denarios ;
si anser fuerit, aut avis consimilis illi, vel porcus, unum denarium, et dominus cujus fuerit avis vel bestia
dampnum tenebitur emendare. Denarios vero, quos de hujusmodi emendis consules h[ab]uerint, in
proficium dicte ville, videlicet ad reparationem poncium, malorum passagiorum et viarum publicarum
mittent. Alie[ni]g[e]ne autem transeuntes, qui dictum defensum ignoraverint, pene non subjaceant

353
Archives nationales (France)

antedicte, set alias ad nostri allocati arbitrium puniantur. - Item, quicumque de nocte intraverit ortos,
vineas vel prata alterius, sine mandato vel voluntate illius cujus fueri[n]t, nobis in LX. solidis sit incursus
pro illo forefacto, postquam similiter de mandato nostro fuerit quolibet anno deffensum, et dampnum
insuper emendabit. - Item, quicumque in dicta villa tenuerit falsum pondus, falsam mensuram, falsam
canam vel alnam, nobis in LX. solidis et uno denario condempnetur, et, si ultra duas vices hoc
[commise]rit, ad nostrum aut nostri judicis arbitrium puniatur. - Item, carnifices qui carnes
vendideri[n]t in villa predicta bonas carnes et sanas vendant, et, si bone vel sane non fuerint, capiantur
et pauperibus erogentur, et illi qui eas emerit precium restituatur. A festo autem Sancti Michaelis usque
ad Pascha lucrentur in quolibet solido tres obolos tantum, a Pascha usque ad festum Sancti Michaelis
duos denarios tantummodo, et quicumque carnifex in hoc mandatum nostrum excesserit, in septem
solidis et uno denario nobis solvendis puniatur. [Quilibet] autem pistor, vel pistorissa, vel aliquis panem
faciens in dicta villa ad vendendum, lucr[e]tur in uno sextario frumenti octo denarios et furfur
tantummodo, et hoc secundum magis et minus, et si amplius lucratus fuerit, totus panis capiatur et
pauperibus tribuatur. Omnes vero res com[e]stibiles, ex quo ad dictam villam fuerint asportate ad
vendendum, non vendantur donec prius ad plateam fuerint deportate, dum tamen prius ex parte nostra
hoc in dicta villa defensum fuerit et clamatum : et hec defensio duret a festo Sancti Johannis Babtiste
usque ad festum Sancti Michaelis, et qui contravenerit nobis in duodecim denariis condempnetur. Perdix
quidem, lepus et coniculus vendantur ad precium quod in foro ex parte nostra fuerit proclamatum. -
Item, quicumque ad dictam villam res comestibiles asportaverit, utpote volatilia, silvestr[e]m bestiam,
poma, pira et similia, non det leudam nisi die fori. - Item, nullus habitans in dicta villa det leudam de re
quam vendiderit vel emerit in villa jam dicta ad usus suos proprios, die fori vel alio, in foro vel extra. -
Item, volumus quod nullus bajulus vim seu violenciam inferat hominibus dicte ville, personas eorum
capiendo vel[d]etinendo, nisi in casibus qui corporis exigunt capcionem, quibus exceptis, si vim forte
faceret, personam aliquam capiendo vel detinendo, ille cui vis fieret posset ad nostram curiam appellare,
data ca[uc]ione ydonea de stando juri coram nobis. Sane consules dicte ville jurabunt se defendere
fideliter et servare corpus nostrum, et membra nostra et eciam jura nostra, et quod officium
consul[a]tus, quamdiu erunt in officio, fideliter exequentur, nec munus aut servicium racione officii ab
aliquo capient per se vel per alium, nisi id quod a jure est concessum cuilibet in officio existenti.
Communitas siquidem dicte ville in presencia consulum jurabit nobis, vel mandato nostro, dare ipsis
consulibus bonum consilium et fidele, pro posse suo et sciencia cum requisiti fuerint, salvo in omnibus
jure nostro. - Item, instrumenta, a publico notario, a nobis vel mandato nostro instituendo vel pocius
instituto, facta, illam firmitatem habeant quam habent publica instrumenta. - Item, testamenta, in
extrema voluntate hominis coram testibus ydoneis facta, roboris obtineant firmitatem. - Item, si quis
d[e]cesserit sine herede qui heres esse non ( sic) debeat, et testamentum [non] fecerit, consules dicte
ville de mandato nostro bona ejus per annum et diem custodiant, descriptis tamen per nostrum bajulum
bonis predictis, et, si interim non venerit heres qui hereditare debeat, nobis redda[n]t dicta bona ad
nostram voluntatem faciendam. - Item, omne debitum cognitum, si clamor factus fuerit, nisi infra XIIII.
dies persolvatur, debitor nobis solvat tres solidos pro clamore ; si vero negetur debitum et probari non
possit, qui victus fuerit nobis in duobus solidis condempnetur. - Item, si quis aliqua alicui verba
contumeliosa et grossa dixerit, nisi super hoc questio fiat, nobis non tenetur ad emendam ; si questio
fuerit, nobis in tribus solidis tenetur pro clamore, et pro estimacione injurie in duobus solidis pro libra. -
Item, si quis aliquam ducat in uxorem et cum ea mille solidos acceperit pro dote, ipse det uxori sue
propter nupcias quingentos solidos, et secundum magis et minus, nisi aliud pactum intervenerit inter eos
; et, si maritus supervixerit nec de uxore sua infantem habeat, tota vita sua tenebit totam dotem et post
mortem suam parentes uxoris vel heredes dotem illam recuperabunt, nisi marito imperpetuum dederit.
Si vero uxor supervixerit nec infantem habeat, vel etiam habeat, ipsa recuperabit dotem suam et
donacionem propter nupcias ; qua mortua, infantes quos a marito suo habuerit donationem propter
nupcias rehabebunt, vel [ille] quem maritus duxerit in testamento suo ordinandum. - Item, qui gladium

354
Archives nationales (France)

traxerit contra alium, licet non percuciat, nobis in LX. solidis condempnetur. Si vero percu[ss]erit ita
quod sanguis exeat, in centum solidis puniatur et emendet vulnerato. Quod si mutilacio membri
intervenerit, in decem libris, vel amplius, si nobis placuerit, condempnetur, et nichilominus satisfaciat
mutilato. Si autem percussus pro ictu moritur, qui ictum fecerit ad nostram voluntatem puniatur et bona
sua omnia in manu nostra capiantur. - Item, quicumque condempnatus fuerit quacumque
condempnacione, bona sua in manu nostra capiantur ; inde tamen sua debita persolvantur, et residuum,
si quod fuerit, nostrum erit. - Item, latrones et homicide ad voluntatem nostram punientur. - Item, si
quis in [adulterio] deprehensus fuerit, currat per villam, ut in aliis villis nostris fieri consuevit, aut solvat
nobis trecentos solidos, et quod voluerit opcionem habeat eligendi. - Item, si quis pro alio fidejusserit, si
principalis debitor solvendo non fuerit, is qui fidejussit [satisfaciat], si bona habeat unde solvat. - Item,
quicumque rem suam dare voluerit, donet, et talis donacio firma permaneat in futurum, hoc salvo quod
liberis suis, secundum usus et consuetudines terre, recta porcio tribuatur, salvo insuper jure nostro et
cujuslibet alterius in hoc casu. - Item, homines de Villa Franca et illi de [jurisdicione] sua, qui
morabuntur in dicta villa et infra dimidiam leucam circa, pro se et animalibus suis propriis, manentibus
et pascentibus infra easdem metas, non teneantur ad solutionem pazate. - Item, concessimus predictis
hominibus quod possint accensare de milite et emere de omni venditore qui vendere voluerit, nisi fuerit
feudum vel res feudales, salvo jure nostro. - Item, quicumque in dicta villa venire voluerit, seu h[ab]itare
et mansionem facere, sit liber sicut alii habitatores, si sine [prejudicio] alterius fieri possit. - Item, dicta
villa sit libera ab omni questa, nisi fiat de voluntate hominum dicte ville, exceptis tribus casibus in quibus
questam ibi facere possimus, videlicet : pro redempcione proprii nostri corporis, pro filia nostra
maritanda, et causa peregrinacionis transmarine, si nos continger[e]t personaliter tran[s]fretare.
Preterea in domo qualibet sive airali dicte ville, longa de decem canis et lata de quatuor, ad mensuram
Figiaci, debemus annuatim percipere in festo Sancti Andree, apostoli, sex denarios censuales, et hoc
secundum magis et minus. - Item, de unoquoque sestario frumenti seu cujuslibet alterius bladi, ad
mensuram ejusdem ville, in nostro furno cocto, IIII. denarios habere debemus. - Item, de quolibet bove,
vendito in foro ab extraneo, ab illo qui emet unum denarium. - Item, de porco unum denarium, de asino
ferrato VI. denarios, de deferrato unum denarium, de bestia grossa duodecim denarios, de quolibet corio
grosse bestie, ab illo qui [emit] unum denarium, de pelle vulpis seu [do loitre]unum denarium. - Item, de
ove, de capra obolum ab illo qui emet. - Item, de cera, de una libra in amplius, unum denarium ab illo qui
vendit, et, si colerius portaret, non daret amplius quam is qui vendit. - Item, de una [summata] ollarum
unum denarium, aut unam ollam valentem unum denarium. - Item, de qualibet fioza carnis porci, que
inventa fuerit in foro propinquiori ante Nativitatem Domini, semel in anno unum denarium. Has leudas
predictas pagabunt extranei, et homines dicte ville sunt ab omni leuda liberi de his que ad proprios usus
emunt in villa vel in foro ; et quicumque extraneus teneat die fori tentorium, de [quocumque] opere sit,
det unum denarium pro leuda, excepto [mercenario] qui non det nisi obolum. - Item, quilibet panem
faciens ad vendendum in villa predicta det nobis quatuor denariatas panis die jovis Cene annuatim. -
Item, [summata] ferri, de foris asportata, det pro leuda IIII. denarios. - Item, una [summata] salis det
unum panem salis et unum denarium. - Item, quicumque extraneus voluerit trahere bladum, vinum vel
sal, pro una [summata] vini [det] I. denarium pro leuda, pro [summata] bladi unam copam rasam, et
secundum magis et minus, pro honere un[i]us hominis de sale unum obolum. - Item, de uno honere
cy[ph]orum vitrorum unum denarium ab extraneo. - Item, de uno onere scutellarum et grazelarum
unum denarium ; de quolibet semine ortorum ab [extraneo]secundum quod ratio esse videbitur. - Item,
si quis leudam debens a villa vel a foro exierit, nec leudam solverit, paguet septem solidos et obolum pro
emenda. - Item, qui in foro aliquem cum pugno percu[ss]erit, in septem [solidis] et [obolo]
condempnetur, et, si pro ictu sanguis exeat, qui ictum fecerit in LX. solidos puniatur. - Item, qui de
possessione litigaverit, donet pro libra duos solidos et clamorem, et illam summam non teneantur
solvere litigantes usque in finem litis. - Item, si bajulus pignoret aliquem post quindecim dies assignatos
debitori a[d] solvendum, ille cujus erit debitum per alios quindecim dies pignora custodiat, quibus

355
Archives nationales (France)

elapsis, vendat cui voluerit pignora et ulterius non tenetur. - Item, bajulus dicte ville jurabit in presencia
consulum quod suum officium fideliter faciet, munus vel servicium pro suo officio seu officii racione non
capiet, unicuique jus suum pro posse suo reddet, et usus bonos et consuetudines ville supradicte
approbatas, salvo jure nostro, custodiet et deffendet. - Item, in villa predicta consules creabimus
annuatim in crastino Nativitatis Domini, et, si tunc instituti vel creati non fuerint, duret potestas
consulum qui [immediate] extiterunt, donec alii [pernos], vel mandatum nostrum, ibidem fuerint
ins[ti]tuti. - Item, consules qui pro tempore fuerint potestatem habeant vias publicas et mala passagia
reparandi. Si quis vero in dicta villa jactaverit fe[tancia] vel aliqua nocencia, per nostrum bajulum et
consules, prout justum fuerit, puniatur. - Has autem consuetudines et omnia predicta et singula,
quantum de jure possumus, approbantes, imperpetuum eorum testimonium, sigillum nostrum
presentibus duximus apponendum. - Actum apud Vicenas, anno Domini M°. CC°. L°. sexto, mense maio.
Copie délivrée le mercredi 28 janvier 1259-60, par Eustache, notaire à Villefranche-de-Rouergue. - On lit
dans D. Vaissète : "Alfonse... continua son séjour dans le château de Vincennes, où il donna cette année
(1256)... des coutumes aux habitans de Villefranche en Rouergue, de Sainte-Foy et de Montclar en
Agenois." ( Histoire générale de Languedoc, t. III, p. 486.)
Cette copie est assez défectueuse ; nous l'avons corrigée en faisant quelques emprunts, indiqués entre
crochets, au texte qui se trouve dans le cartulaire d'Alphonse, JJ. 24 B, fol. 112 v°. - Comp. Ordonnances
des Rois de France, t. III, p. 203, t. IV, p. 18, et passim.

J//190
Poitou, I, n°44
4256 - 1256. Lundi 5 juin.
Original scellé
Ludovicus de Royre, Claromontensis ecclesioe canonicus, Alphonsum, comitem Pictavensem, juris sui in
manso qui dicitur de Corna participem facit, ad villam francam communiter condendam.
Nos, Lodovicus de Royre, canonicus Claromontensis ecclesie, notum facimus universis quod nos scienter
et provide, non coacti, non decepti, nec in aliquo circumventi, set spontenea voluntate associamus virum
illustrissimum, dominum Alfonsum, comitem Pictavensem, et suos in nostro dominio et jure hereditario
quod habemus in quodam manso qui vocatur mansus de Corna et pertinenciis ejusdem mansi, ad villam
francam faciendam et componendam communem inter nos et nostros, et dictum comitem et suos
heredes. Juramus siquidem quod in dicto manso nec pertinenciis ab ullo homine nichil tenebamus, nec
ullam fidelitatem alicui faciebamus, set de novo dictum mansum cum pertinenciis capimus et tenemus
de predicto comite et suis, nunc et in perpetuum, ita tamen quod nos retinemus ad opus nostri et
nostrorum, nunc et in perpetuum, homagia que nobis pertinent vel pertinere poterunt, et feoda a simili,
et omnia alia homagia et feoda que in dicto manso vel pertinenciis acquirere de cetero poterimus, salvo
tamen quod predicta feoda et homagia tenebimus et tenemus, nunc et in perpetuum, de predicto comite
et successoribus suis. Preterea sciendum est quod per nos et nostros, ex una parte, et per Guaufridum
Thome, militem, conestabulum Arvernie, ex parti domini comitis Pictavensis et suorum, ex altera,
ordinatum, compositum et conventum est quod in dicto manso seu in dicta villa, et pertinenciis
eorumdem, ponere debemus communiter bajulum qui percipiat et levet omnes redditus, census, atque
proventus et exitus, et quod reddat unicuique mediam partem reddituum, censuum, proventuum et
exituum qui in dicta villa seu pertinenciis poterunt quocumque modo evenire seu devenire, et tam unus
quam alter debet percipere et levare mediam partem de predictis, prout superius est expressum, et
bajulus, seu prepositus, quando constitueretur in predicta villa, debet jurare fidelitatem unicuique de
dominis supradictis, et quod reddat et deliberet tam uni quam alteri mediam partem de predictis. Nos
vero, dictus Lodovicus, retinemus ad opus nostri et nostrorum quandam plateam unius sextariate terre,
ad voluntatem nostram eligendam ubicumque voluerimus in dicto manso vel pertinenciis, nunc et in
perpetuum, ad edificandum seu faciendam voluntatem nostram ; quam plateam et domum que in ea

356
Archives nationales (France)

construetur nos et nostri tenebimus et tenemus in feodum cum aliis feodis de predicto comite. In cujus
rei testimonium, dedimus dicto conestabulo, ad opus memorati comitis et suorum, presentes literas
sigillo nostro sigillatas. - Actum et datum die lune post Pentecosten, anno Domini millesimo
ducentesimo quinquagesimo sexto.
Scellé en cire blanche, sur cordelettes de coton, du sceau de Louis de Royre, décrit dans l' Inventaire sous
le n° 7539.

J//344
Élections, n°13
4257 - 1256. Mardi 6 juin.
Original scellé
Capitulum Ebroicense a Ludovico rege licentiam episcopi petit eligendi.
Excellentissimo domino suo, Ludovico, Dei gratia regi Francorum illustri, R., decanus, et capitulum
Ebroicense salutem, et ita regnum temporale sibi commissum gubernare, quod regnum eternum valeat
adipisci. Cum ecclesia nostra Ebroicensis ad presens sit pastoris solatio destituta, ex morte bone
memorie J(ohannis), Dei gratia quondam Ebroicensis episcopi, super quo dolemus non modicum,
excellentie vestre humiliter supplicamus ut providendi eidem ecclesie nostre de pastore nobis licentiam
concedatis. Hec autem excellentie vestre sub sigillo nostro communi significamus. - Datum anno Domini
M° CC° L mo sexto, die martis post Penthecostem.
Sceau du chapitre de Notre-Dame d'Évreux, cire verte, simple queue ; Inventaire, n° 7178. - Le doyen R.
manque à la liste des doyens d'Évreux donnée par le Gallia Christiana ; voy. t. XI, col. 622. B, et 587. B.

J//461
Fondations, II, n°22. 6.
4258 - (Cerfroid.) 1256. 11 juin.
Original scellé
Capitulum generale ordinis Sanctœ Trinitatis et Captivorum Ludovicum, Franciœ regem, in suam
operum et orationum societatem adsciscit.
Excellentissimo ac reverentissimo domino suo, Ludovico, Dei gracia Francorum regi illustrissimo, frater
Nicholaus, major minister, ceterique ministri et fratres ordinis Sancte Trinitatis et Captivorum, apud
Cervum Frigidum in generali capitulo congregati, salutem et cum orationum salutari hostia seipsos cum
omni promtitudine serviendi. Racionis equitas suadere non desinit ac ididem meretur pia petentis
devocio, ut, qui seipsum inpendit juge sacrificium et clipeum invincibilem pro ecclesia Jhesu Christi, is
ejusdem filiorum humilium devota suscipiat suffragia meritorum. Hinc est quod devocioni vestre
assensu benivolo concurrentes, attendentes zelum laudabilem quem ad Ecclesiam generalem geritis,
necnon affectum specialem quem ad ordinem nostrum per effectum multiplicem novimus vos habere,
omnium bonorum, que in ordine nostro fiunt ac fient, inspirante Domino, de cetero, participacionem
plenariam vobis ac serenissime regine, uxori vestre, vestrisque liberis et majestati regie servientibus
concedimus in vita vestra ac sua, pariter et in morte, addentes nichilominus de gracia speciali quod in
singulis domibus nostris qualibet ebdomada, quoad vixeritis, vobis concedimus duas missas, unam
dumtaxat de Spiritu Sancto et alteram de Virgine gloriosa. Post felicem vero transitum vestrum, infra
annum, de quolibet sacerdote nostro triginta missas vobis concedimus celebrandas. - Datum in die
Trinitatis, anno Domini millesimo CC°. L mo. sexto.
Sceau des religieux de la Trinité, cire verte, double queue ; Inventaire, n° 9801. - Robert Gaguin, cité par
les auteurs du Gallia Christiana, t. VIII, col. 1737. A, fixe au 3 mai 1256 la mort du frère Nicolas, ministre
général de l'ordre. Le présent acte prouve que ce dernier vivait encore le 11 juin suivant.

357
Archives nationales (France)

J//328
Toulouse, XIX, n°1. 19.
4259 - 1256. 13 juin.
Copie ancienne
Instrumentum quo Johannes de Genebrio centum libras Turonensium bonorum, tribus terminis
solvendas, magistro Johanni Dominico, notario, debere se profitetur, atque pro earum solutione omnia
bona sua et specialiter "villam de Gimillo" obligavisse. - "Actum fuit hoc XIII. die introitus junii,
regnante Lodoico, rege Francorum, etc ..., anno ab incarnacione Domini M° CC° L° VI°. Hujus rei sunt
testes : Guillelmus Capelli de Veceriis ..., et Arnaldus de Fumello, qui cartam istam scripsit."
Extrait du rouleau intitulé : Transcripta instrumentorum magistri Johannis Dominici super facto Gimilli
.

J//241
Bretagne. Coffre, n°18.
4260 - 1256. Mercredi 14 juin.
Original scellé
Johannes, comes Britanniœ, a Ludovico rege petit ut Johannes de Castellione, comes Blesensis, cui
terram de Breia cum filia sua propter matrimonium dederat, homo regis antedicti habeatur.
Excellentissimo domino suo, Ludovico, Dei gracia illustri regi Francorum, Johannes, dux Britannie,
comes Richemundie, salutem et se ad ejus beneplacita preparatum. Cum nos dilecto genero nostro,
Johanni de Chateillons, comiti Blesensi, terram nostram de Breia in maritagium cum nostra filia
dederimus, dominacionem vestram exoramus quatinus ipsum de dicta terra in hominem vestri gracia
capiatis. - Datum die mercurii post octabas Penthecostes, anno Domini M° CC° L mo sexto.
Sceau de Jean I er, dit le Roux, duc de Bretagne, cire verte, simple queue ; Inventaire, n° 537. - Voy. ci-
dessus le n° 4131, du Chesne, Histoire généal. de la maison de Chastillon-sur-Marne, p. 104 ; Pr., p. 57, et
Histoire de la maison de Dreux, p. 209 ; Pr., p. 331. - C'est par erreur que du Chesne a daté cette charte
du mercredi après la Pentecôte.

J//307
Toulouse, IV, n°20.
4261 - Anagni. (1256.) 16 juin.
Copie authentique
Alexander papa IV clericis Alphonsi, comitis Pictavensis et Tolosani, unius cujusdam prœbendœ fructus
per quinquennium ministrari jubet.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, venerabili fratri,.. ( sic), episcopo Cenomanensi, salutem et
apostolicam benedictionem. Dilecti filii, nobilis viri, A(lfonsi), comitis Pictavie et Tholose, precibus
inclinati, volentes clericis ejus obsequiis insistentibus gratiam facere specialem, fraternitati tue per
Apostolica Scripta mandamus quatinus cuilibet clericorum ipsorum facias auctoritate nostra, per te vel
per alium, usque ad quinquennium, dum ejusdem comitis obsequiis institerint, fructus et proventus
unius ex prebendis seu ecclesiis, curam animarum non habentibus, quas obtinent, cum ea integritate,
cotidianis distributionibus dumtaxat exceptis, ministrari, qua illos perciperent, si personaliter in ecclesiis
hujusmodi residerent, non obstantibus aliquibus contrariis consuetudinibus vel statutis, juramento vel
confirmatione Sedis Apostolice aut quacumque firmitate vallatis, necnon et statuto quod nonnulli prelati,
seu persone, ac capitula ecclesiarum, in quibus eedem optinentur prebende, in ecclesiis ipsis habere se
asserunt juramento firmatum, ne fructus et proventus hujusmodi canonicis earumdem ecclesiarum
debeant exhiheri, qui primam residentiam non fecerint in eisdem, contradictores per censuram
ecclesiasticam, appellatione postposita compescendo. - Datum Anagnie, XVI. kalendas julii, pontificatus
nostri anno secundo.

358
Archives nationales (France)

Bulle insérée dans une charte de Geoffroi Freslon, évêque du Mans, donnée en septembre 1259. - Comp.
ci-dessus le n° 4251.

J//153
Paris, IV, n°24.
4262 - Anagni. (1256.) 17 juin.
Copie contemporaine
Litterœ quibus Alexander papa IV, pro pace in Universitate Parisiensi reparanda, Guillelmum de Sancto
Amore, Odonem de Duaco, Nicolaum, decanum Barri super Albam et Christianum, canonicum
Belvacensem, tanquam Fratrum Prœdicatorum criminatores et contemptores, condemnat, atque
honoribus eos exuit.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, venerabili fratri,.. ( sic), episcopo Parisiensi, salutem et
apostolicam benedictionem. Cunctis processibus et ordinationibus vel statutis, que malitie sunt plena
tribulis et ordine carentia rationis, vel que Apostolice Sedis auctoritati derogant et multos Christi fideles
enormiter scandalizant, ac in divine legis vergunt prejudicium, et evidens continent periculum
animarum, prompto spiritu debemus obsistere, ut nulla prorsus gaudeant firmitate, sed redigantur ad
nichilum, ne transeant aliis in exemplum, inflicta nichilominus tali pena temerariis actoribus eorumdem,
quod sit eis omnino necessitas de sua presumptione dampnabili humiliter et propere penitendi. Sane,
pro dilectissimo nobis Parisiensi Studio in vigore debito conservando, quedam olim circa ipsum, de
fratrum nostrorum consilio, diligenti examinatione premissa, provide duximus statuenda, sicut in
specialibus litteris nostris inde confectis, quarum principium est : QUASI LIGNUM VITE 4, plenius
continetur, certis super hoc executoribus deputatis. Dilectis etiam filiis, magistris theologie
Parisiensibus, per litteras nostras dedimus in mandatis ut dilectos filios, Fratres Predicatores, regentes
Parisius in theologica facultate, qui per felicis recordationis I(nnocentium) papam, predecessorem
nostrum, et subsequenter per nos restituti fuerunt ad consortium magistrorum, infra quindecim dies
post receptionem litterarum ipsarum ad consortium jam dictum admitterent, alioquin ab officiis et
beneficiis essent ipso facto suspensi. Dicti vero et quamplures alii magistri et scolares Parisienses,
restitutionis, ordinationis, et litterarum nostrarum ac sententiarum executorum ipsorum temerarii
transgressores, in delusionem earum ab Universitate nequiter recesserunt, et preter ipsam
Universitatem, ut dicebant, in quadam societate seu congregatione morantes Parisius, actumque legendi
postmodum ex sola malitia suspendentes, licet nos nomine Universitatis, in dicta ordinatione nostra
sepius iterato, intelligamus et velimus intelligi omnes magistros et scolares Parisius existentes,
asserebant se, cum de Universitate non essent, ad restitutionis, ordinationis, et litterarum ac
sententiarum ipsarum observantiam non teneri, frustratorie, ne super hoc in prejudicium ipsorum
aliquid fieret, appellando, prout in litteris eorum, transmissis nobis et fratribus nostris, perspeximus
contineri. Juraverunt etiam ut Fratres Predicatores et scolares Fratrum regentium in scolis suis et ad
scolasticam societatem nun quam recip[er]ent, nisi prius quod possent ad hoc recipi esset per Ecclesiam
diffinitum ; et sic, hujusmodi ac aliis malitiosis exceptionibus et appellationibus interjectis, quas frivolas
reputamus, prefatas restitutionem, ordinationem, litteras et sententias obstinato animo non servantes,
nostre intentioni circa effectum ordinationis ipsius presumunt calumpniosis adinventionibus obviare, ad
tantam nichilominus prorumpendo vesaniam, quod in proprie salutis dispendium et scandalum
plurimorum conati sunt per dampnabilem astutiam impedire ne aliqui predictis Fratribus elemosinas
largirentur, vel ab eis aut in domo ipsorum sermones, seu lectiones aut disputationes audirent, vel
confiterentur ipsis peccata propria, etiam si licentia super hoc a nobis, vel a te, loci diocesano, aut
sacerdote proprio haberetur. Preterea, in divinam et nostram offensam, non modicam, ipsi sacre
religionis emuli et turbatores quietis, ac laudabilium operum quibus dicti Fratres ferventer invigilant
nefarii detractores, claram et celebrem illorum famam obfuscare falsis obloquiis molientes, litteras, per
quas ipsos, virtutum odore perfusos, ac pium et sanctum eorum ordinem, quasi quoddam sydus in Dei

359
Archives nationales (France)

ecclesia refulgentem, qui, a longis retro temporibus per Sedem Apostolicam sollempniter approbatus,
fructus desiderabiles et felices in eadem ecclesia continua fecunditate producit, odibiles redderent et
despectos, prelatis diversarum partium et nobis etiam ac fratribus nostris dirigere presumpserunt, illa
ducti crudelitate ( corr. credulitate) nequissima quod doctrina catholica et salubris, ac predicatio
Fratrum ipsorum, Deo gratissima et delectabilis eum timentibus, contempnatur, ac invalescat
hereticorum perfidia, pro qua impugnanda viriliter et omnimode confutanda dicti Fratres, velut strenui
pugiles orthodoxe fidei, sunt ita vigiles et intenti, quod ducunt pro deliciis si hac de causa bibant
aliquando calicem passionis. In quosdam etiam de Fratribus eisdem quidam ex scolaribus supradictis,
maligno concitati spiritu vel quasi frenetico furore possessi, violentas manus, ut dicitur, injecerunt et
ipsos alias tot affecerunt injuriis, ut vix de claustro suo auderent egredi pro cotidianis elemosinis in sue
pauperis vite remedium acquirendis. Demum vero iidem Fratres, tam duris afflicti molestiis et
obprobriis lacessiti, ad quandam compositionem cum dictis magistris et scolaribus sine conniventia
Sedis Apostolice minus provide devenerunt, per quam, inter alia reprobatione dignissima, dicti Fratres et
scolares a scolis et scolastica societate magistrorum Universitatis contemptibiliter excluduntur, quod est
apertissime in contumeliam Creatoris, et animarum jacturam ac discrimen fidei, et in favorem heretice
pravitatis, maxime cum non solum virtuosi et religiosi viri, sed etiam judei vel quicumque alii Christiani
nominis inimici libere in scolis legis divine recipi et etiam ad hoc deberent precibus invitari, ut ibi lumen
fidei et morum susciperent disciplinam. Quid plura ? Predicti magistri et scolares hujusmodi concordiam
stimulis discordie circumseptam observare, sicut accepimus, non curarunt, illis quivolunt Fratrum
ipsorum lectiones, et disputationes ac predicationes audire, necnon et illis qui dilecti filii, fratris Thome
de Aquino, voluerunt interesse principio, se nequiter opponendo. Licet igitur ex parte dictorum Fratrum,
qui pacem cum omnibus habere cupiunt et persecutores etiam pro divina reverentia diligere delectantur,
nobis fuerit humiliter supplicatum ut sententias occasione ipsorum in eosdem magistros et scolares
prolatas et expressum superius juramentum, cum pax esset inter eos ad invicem reformata, relaxare
misericorditer dignaremur, quia tamen pacem ipsam, nobis irrequisitis initam seu presumptam, quod
nullo modo provenire debuit, omnino duximus reprobandam, cum sit iniqua et attemptata contra
ordinationem nostram, quam illibatam et firmam semper volumus observari, preces Fratrum ipsorum
super hoc decrevimus nullatenus admittendas. Quin immo, ne tante rebellionis vitium, contra Romanam
Ecclesiam ausu detestabili attemptatum, quod diu apud nos sub nimia dissimulatione preteriit, possit
esse aliis occasio scismatis et contumacie perniciose fomentum, Guillelmum de Sancto Amore et
Oddonem de Duaco, doctores theologie, ac magistros Nicolaum, decanum de Barro super Albam, et
Christianum, canonicum Belvacensem, tanquam principales hujusmodi rebellionis et contumacie
incentores, omnibus dignitatibus et beneficiis suis ecclesiasticis ac officio magistrali, dictumque G
(uillelmum) capellania nostra privamus, sub pena simili districtius inhibentes ne aliquem ipsorum quis
audiat, si forsan contra inhibitionem hujusmodi docere presumpserit, aut cathedram ascendere
magistralem. Ipsos etiam doctores et magistros jam dictis beneficiis et aliis indignos reddimus, ac de toto
regno Francie precipimus amoveri. Alios autem hujusmodi rebellionis consortes pari vel acriori pena,
prout nobis videbitur, puniemus, nisi reverenter et humiliter infra quindecim dies, postquam presentes
fuerint Parisius publicate, restitutioni, ordinationi, et litteris ac sententiis memoratis parere studuerint,
ac de prestanda nobis super hiis juxta beneplacitum nostrum satisfactione plenaria vel condigna se tibi
sufficienter duxerint obligandos. Juramenta quidem aut obligationes quascumque a dictis doctoribus, ac
magistris et scolaribus, sive de non recipiendo ad scolas vel scolasticam societatem dictos Fratres et
scolares Fratrum ipsorum regentium, sive alias contra prefatam nostram ordinationem facta decernentes
penitus non tenere, predictorum executorum sententias in doctores et magistros, ac scolares eosdem aut
ipsorum aliquos promulgatas, appellationibus nullis obstantibus, auctoritate Apostolica confirmamus.
Quocirca, fraternitati tue per Apostolica Scripta, in virtute obedientie ac etiam sub excommunicationis
pena districte precipiendo, mandamus quatinus tenorem presentium, omni dilatione et occasione
postposita, per te vel per alios studens Parisius publicare, si prefati doctores et magistri que premisimus

360
Archives nationales (France)

non duxerint omnimode adimplenda, ipsos ex tunc ex-communicatos denunties, et denuntiari facias
ubicumque videris expedire, ac illis, ad quos dignitatum et beneficiorum ipsorum collatio dinoscitur
pertinere, per litteras tuas sine mora demandes, ut infra quindecim dies post receptionem earum, omni
occasione cessante, dignitates et beneficia ipsa conferant personis idoneis et Ecclesie Romane devotis.
Quod si facere forte neglexerint, tu illa conferre auctoritate nostra infra dies totidem non postponens,
carissimum in Christo filium nostrum,.. ( sic), illustrem regem Francie, cui super hoc scripta nostra
dirigimus, diligenter moneas et inducas ut dictos doctores et magistros, tanquam Ecclesie Romane
rebelles et Parisiensis Studii turbatores, de toto regno suo postposita tarditate propellat, contradictores
per censuram ecclesiasticam, appellatione postposita, compescendo, non obstantibus appellationibus et
exceptionibus aut occasionibus supradictis, vel aliis quibuscumque sive litteris vel indulgentiis ab
Apostolica Sede concessis, per quas precepti nostri executio in hac parte impediri valeat vel differri, aut
de quibus plenam et expressam seu de verbo ad verbum oporteat in presentibus fieri mentionem, seu
etiam quod dicti Fratres omnibus litteris Apostolicis impetratis et impetrandis renuntiasse dicuntur,
quando in compositione hujusmodi consenserunt, presertim, cum ipsam nullam esse ac jam dictas
Apostolicas litteras in suo robore remanere velimus, et ipsas tibi ac eisdem fratribus ab earum
detentoribus exhiberi, quos ad id, si necesse fuerit, per censuram eandem, appellatione remota,
compellas, preceptum nostrum, quod ex toto cordis affectu tibi dirigimus, taliter impleturus, ut efficacis
obedientie gaudeamus in te promptitudinem invenisse. Alias autem pro firmo teneas quod
indignationem nostram sub incursu predicte pene contra personam tuam, licet ipsam in Christo
sincerissime diligamus, gravissime provocabis. Quod enim super hoc inveneris et feceris nobis fideliter
rescribere non omittas. - Datum Anagnie, XV. kalendas julii, pontificatus nostri anno secundo.
4 La bulle Quasi lignum vite, donnée à Naples le 14 avril 1255, a été publiée par du Boulay, Hist.
Universit. Paris., t. III, p. 282, et dans le Bullar. Roman., t. III, p. 353, XI.
Cette bulle est insérée dans un vidimus de Renaud de Corbeil, évêque de Paris (1250-6 juin 1268). Ce
vidimus n'est lui-même qu'une copie sans date. Nous donnons le texte de cet acte d'après l'original
conservé aux Archives sous la cote L. 250, n° 95. - Voy. ci-dessous le n° 4264, du Boulay, Hist. Universit.
Paris., t. III, p. 302., Dubois, Hist. Eccl. Paris., t. II, p. 427, et Le Nain de Tillemont, t. VI, p. 192.

J//461
Fondations, II, n°22. 5.
4263 - Paris. 1256. 20 juin.
Original
Litteroe Humberti, Fratrum Proedicatorum prioris generalis, ad Ludovicum regem directoe, de missis
celebrandis, precibusque pro dicto rege effundendis.
Excellentissimo domino, Lodovico, Dei gratia regi Francorum, frater Humbertus, ordinis Fratrum
Predicatorum servus inutilis, immarcescibilem eterne glorie coronam. Sublimitati vestre presentibus
innotescat quod petitio, quam pro habendis suffragiis nostri ordinis porrexistis, sic ducta est ad effectum,
quod ordinatum est ut pro vobis et aliis, quos vobiscum recommendastis nostro capitulo generali,
quilibet sacerdos tres missas devote celebret, clericus psalterium, conversus quingenta PATER NOSTER
dicant per ordinem universum. Insuper est adjectum ut post feliciter administrata regni temporalis
gubernacula, cum Dominus vos subtraxerit ex hac vita, idem pro vobis fiat officium per totum ordinem,
quod pro defuncto magistro ordinis fieri consuevit, ut videlicet sacerdos quilibet tres missas celebrare,
clericus psalterium, conversus quingenta PATER NOSTER dicere teneantur. Estimantur autem ad
summam XXX. millium missarum attingere predicta suffragia, tam pro mortuis quam pro vivis.
Injunximus quoque fratribus universis ut in diversis mundi partibus predicantes notum faciant quod pro
vobis orantibus omni die dominus Papa concedit de indulgentia X. dies. Gratia Domini Nostri Jhesu
Christi multo tempore vos conservet incolumem, ad salutem populi Christiani. - Datum Parisius, anno
Domini Nostri Jhesu Christi millesimo ducentesimo LVI°, XII° kalendas julii.

361
Archives nationales (France)

Cet acte ne paraît pas avoir été scellé.

J//153
Paris, IV, n°24.
4264 - Anagni. (1256.) 27 juin.
Copie contemporaine
Literoe Alexandri papoe IV, ad episcopum Pari-siensem de jurgiis in Universitate Parisiensi
compescendis directoe, quibus eidem episcopo mandat ne patiatur proedictam Universitatem absque
speciali Sedis Apostolicoe licentia in alium transferri locum.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, venerabili fratri,.. ( sic), episcopo Parisiensi, salutem et
apostolicam benedictionem. Licet olim pro Studii Parisiensis conservatione quedam circa Studium
ipsum, de fratrum-nostrorum consilio, provide duxerimus ordinanda, prout in litteris nostris exinde
confectis, que QUASI LIGNUM VITE 5 incipiunt, plenius
continetur, nonnulli tamen magistri et scolares Parisienses quasdam colligationes et obligationes
nefarias ad invicem, ut audivimus, inierunt, per quas scolares religiosi et alii non possunt libere, sicut
volunt, scolas maxime sacre legis pro lectionibus et disputationibus audiendis intrare. Alias etiam, non
sine Apostolice Sedis-injuria et impedimento dicti Studii ac salutis animarum dispendio, intentionem
nostram circa effectum ordinationis ipsius evacuare multipliciter moliuntur. Volentes igitur et
auctoritate presentium statuentes quod scolares omnes, tam religiosi, qui de prelatorum suorum licentia
morantur in Studio, quam etiam seculares, libere valeant ubi volunt lectiones, et disputationes ac
predicationes audire, quodque prefata nostra ordinatio ab omnibus magistris et scolaribus Parisius
existentibus reverenter et humiliter observetur, necnon quod dilecti filii, Predicatorum et Minorum
ordinum Fratres, ac alii religiosi qui Parisius fuerint pro tempore doctores theologice facultatis, seu
scolares ipsorum in consortium et collegium seu societatem aliorum magistrorum et scolarium
Parisiensium recipiantur simpliciter et efficaciter habeantur, et quod Parisiense Studium preter tenorem
ordinationis ejusdem aut absque Sedis Apostolice licentia speciali nullatenus alibi transferatur, omnes
qui contra hoc salubre statutum nostrum venire, vel occasione presentium aut aliarum litterarum
nostrarum directarum tibi, que incipiunt : CUNCTIS PROCESSIBUS 6, Studium ipsum conturbare
presumpserint, omnibus ecclesiasticis beneficiis decernimus esse privatos, et ab ordinum executione
suspensos. Omnes autem obligationes, etiam juramento firmatas, a magistris et scolaribus memoratis
contra ordinationis aut litterarum superius expressarum seu presentium tenorem presumptas, vel in
posterum presumendas, necnon et compositionem inter eosdem Fratres Predicatores, ex parte una, ac
magistros et scolares, ex altera, contra ordinationem ipsam nobis irrequisitis initam, tanquam iniquam
et temerariam penitus irritamus. Ut igitur a supradictorum observantia nullus se possit per ignorantiam
excusare, fraternitati tue per Apostolica Scripta, in virtute obedientie districte precipiendo, mandamus
quatinus tenorem presentium, qualibet occasione et dilatione ac appellatione cessante, per te vel per
alios publicare Parisius non omittens, si qui contra predictorum aliquod venientes privationem
incurrerint memoratam, tu illis, ad quos beneficiorum ipsorum collatio spectare dinoscitur, per litteras
tuas sine mora demandes, ut infra quindecim dies post receptionem ipsarum, omni occasione cessante,
beneficia illorum, de quibus videris expedire, conferant personis idoneis et Ecclesie Romane devotis.
Quod si hoc facere neglexerint, tu illa conferre personis ejusmodi non postponas, non obstantibus
appellationibus et exceptionibus aut occasionibus quibuscumque, sive litteris vel indulgentiis ab
Apostolica Sede concessis, per quas precepti nostri executio in hac parte impediri valeat vel differri, aut
de quibus plenam et expressam seu de verbo ad verbum oporteat in presentibus fieri mentionem, seu
etiam quod dicti Fratres omnibus litteris Apostolicis impetratis et impetrandis renuntiasse dicuntur,
quando in compositione hujusmodi consenserunt, presertim, cum ipsam nullam esse ac jam dictas
Apostolicas litteras in suo robore remanere velimus, et ipsas tibi ac eisdem fratribus ab earum
detentoribus exhiberi, quos ad id, si necesse fuerit, per censuram ecclesiasticam, appellatione remota,

362
Archives nationales (France)

compellas, preceptum nostrum, quod ex toto cordis affectu tibi dirigimus, taliter, impleturus, ut efficacis
obedientie gaudeamus in te promptitudinem invenisse. Alias autem pro firmo teneas quod
indignationem nostram contra personam tuam, licet ipsam in Christo sincerissime diligamus, gravissime
provocabis. Quod enim super hoc inveneris et feceris nobis per tuas litteras fideliter intimare procures. -
Datum Anagnie, V. kalendas julii, pontificatus nostri anno secundo.
6 Voy. cette bulle, n° 4262.
5 Voy. la note de la page 302 b.
Nous donnons le texte de cette bulle, insérée dans le même vidimus que la bulle du 17 juin, d'après
l'original conservé aux Archives sous la cote L. 250, n° 96. - Voy. du Boulay, Hist. Universit. Paris., t.III,
p. 305, et Bullar. Roman., t. III, p. 381, XXXIX, où cet acte est imprimé par erreur avec la date de 1257
(an 3 du pontificat). - On lit dans du Boulay ( loc. cit.) : "Quia vero Universitas dixerat saepius se alio
migraturam Studiaque translaturam, si se videret a Summo Pontifice compelli ad recipiendos Fratres,
idem Pontifex paulo post praedictam Bullam datam, aliam ad eundem Episcopum dirigit, quâ mandat ne
patiatur alio transferri Studium Parisiense."

J//148
Paris, I, n°2/b/.
4265 - Paris. 1256. Juin.
Original scellé = N os 2 c et 2 d. Copies authentiques
Coram Ludovico, Francorum rege, Johannes de Nemosio notum facit se viginti libras Parisiensium, quas
in thesauro dicti regis annuatim percipiebat, abbati et conventui Sacri Portus, pro reditibus quibusdam
retributis, contulisse.
Ludovicus, Dei gracia, Francorum rex, notum facimus universis presentes litteras inspecturis, quod in
nostra presencia constitutus, Johannes de Nemosio, clericus, filius defuncti Philippi, quondam domini
Nemosii, viginti libras Parisiensium, annui redditus, quas habebat in bursa nostra, singulis annis apud
Templum Parisius percipiendas in compotis Ascensionis Domini, de quibus erat in homagio nostro,
recognovit se escambiasse.. ( sic), abbati, et conventui Sacri Portus, Gisterciensis ordinis, pro quatuor
libris Parisiensium, et quatuor modiis frumenti, ac duobus modiis vini, quos quidem quatuor modios
frumenti in granchia de Guichervilla, et quas quatuor libras in censibus ejusdem ville, et duos modios
vini in clauso de Bromilla dicti abbas et conventus percipiebant annis singulis ab antiquo, ut idem
Johannes assuerit coram nobis, volens et concedens quod prefati abbas et conventus predictas viginti
libras Parisiensium annuatim apud Templum Parisius libere et quitte percipiant, et habeant
imperpetuum in termino supradicto. Promisit insuper idem Johannes quod contra escambium istud per
se vel per alium non veniet in futurum, set illud garendizabit eisdem abbati et conventui erga omnes.
Dictus vero Johannes de dictis quatuor modiis frumenti, duobus modiis vini et quatuor libris erit in
homagio nostro, sicut erat de viginti libris Parisiensium memoratis. Nos autem, ad peticionem prefati
Johannis, predictum escambium volumus, concedimus ac eciam auctoritate regia confirmamus, salvo
jure in omnibus alieno, volentes et precipientes quod predicti abbas et conventus pacifice percipiant et
habeant singulis annis, in compotis Ascensionis Domini, apud Templum Parisius, ut premissum est,
viginti libras Parisiensium antedictas. Quod ut ratum et stabile permaneat in futurum, presentes litteras
sigilli nostri fecimus impressione muniri. - Actum Parisius, anno Domini millesimo ducentesimo
quinquagesimo sexto, mense junio.
Scellé en cire verte, sur lacs de soie rouge, du sceau de Louis IX ; Inventaire, n° 42.
Nous donnons le texte de cet acte d'après l'original coté Paris, I, n° 2 b ; les n os 2 e et 2 d sont deux copies
authentiques, délivrées sous le sceau de l'officialité de Paris le samedi 9 juin 1257 et le mercredi 21 mai
1259. Les trois pièces sont cancellées. - Voy. le n° 4252 et le n° suivant.

363
Archives nationales (France)

J//148
Paris, I, n°1.
4266 - Paris. 1256. Juin.
Original scellé
Litteroe Ludovici, Francorum regis, de viginti libris, annui reditus, a Philippo de Nemosio in Templo
Parisius percipiendis.
Ludovicus, Dei gracia Francorum rex, notum facimus universis tam presentibus quam futuris quod, cum
ex successione quondam Philippi de Nemosio, cambellani nostri, Johanni et Philippo, liberis suis,
cessissent in partem quadraginta libre Parisiensium, annui redditus, videlicet cuilibet ipsorum viginti
libre, quas quadraginta libras dictus defunctus percipiebat annuatim in bursa nostra, in Templo Parisius,
ad compotos Ascensionis Domini, ex quodam escambio olim inter dictum defunctum et Guillelmum,
dominum Lyneriarum et Mereville, de assensu nostro facto, predictusque Johannes postmodum dictas
viginti libras, ipsum contingentes, abbati et conventui Sancti Portus, nobis concedentibus, in escambium
dederit, nos volumus ut predictus Philippus, filius dicti defuncti, et ejus heredes dictas viginti libras, que
cesserunt ei in partem porcionis hereditatis, in bursa nostra nichilominus percipiat annuatim, libere, et
quiete, sicut predictum est, in Templo Parisius, ad terminum supradictum. Quod ut ratum et stabile
permaneat in futurum, presentes litteras sigilli nostri fecimus impressione muniri. - Actum Parisius,
anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo sexto, mense junio.
Sceau de Louis IX, en cire verte, sur lacs de soie rouge ( Invent., n° 42). L'acte est cancellé. - Voy. les n os
4252 et 4265.

J//732
Eaux et Forêts, n°70.
4267 - Paris. 1256. Juin.
Original scellé
Ada, abbatissa Fontis Guerardi, ejusdemque loci conventus, indemnitate sibi, damna propter quoedam,
a Ludovico rege proestita, proefatum regem ab omni vindicatione solvunt.
Universis presentes litteras inspecturis, A(da), humilis abbatissa, totusque conventus Beate Marie Fontis
Guerardi salutem. Notum facimus quod, cum in reconpensacionem et restauracionem dampnorum, que
habebamus in hoc quod quasdam terras foreste Longi Buelli olim dominus rex, ad opus abbatie sue
Regalis Montis, tradidit ad agriculturam redigendas, in quibus usuagium et herbagium habebamus,
dederit nobis idem dominus rex liberaliter et concesserit in eadem foresta quinque acras terre, sitas in
defenso de campo Osout, et vinginti quinque acras tenentes eisdem quinque, insuper et vinginti acras in
haya de Seint Joire, libere in perpetuum possidendas, nos ipsi domino regi et ejus heredibus remisimus
et quitavimus omnino quecunque dampna vel incommoda sustinebamus in dictis terris ad culturam
redactis, et quicquid juris, racione usuagii vel quacunque alia, reclamabamus vel reclamare poteramus in
eisdem. In cujus rei testimonium et munimen, sigillum nostrum presentibus litteris duximus
apponendum. - Actum Parisius, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo sexto, mense junio.
Scellé en cire vierge, sur double queue, du sceau d'Ade, abbesse de la Fontaine-Guérard, diocèse de
Rouen, décrit dans l' Inventaire, sous le n° 9203. - Voy. Du Monstier, Neustria Pia, p. 784, le Gallia
Christiana, t. XI, col. 320. D, et Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 92.

J//338
Le Puy, n°51
4268 - Paris. 1256. Samedi 1 er juillet.
Original scellé
Litteroe Armandi, episcopi Aniciensis electi, quibus inquisitioni de regalibus ecclesioe suoe faciendoe
assentitur.

364
Archives nationales (France)

Omnibus presentes litteras visuris, A(rmandus), Aniciensis electus, salutem in Domino. Noverint
universi quod nos recognoscimus serenissimum dominum Ludovicum, Francorum regem illustrem, esse
et fuisse in possessione et saisina custodie et regalium in civitate Aniciensi et pertinenciis suis, sede
Aniciensi vacante. Preterea omnibus fieri volumus manifestum quod, cum nos requireremus a predicto
domino rege ut a nobis fidelitatis reciperet juramentum, ac ipse prius omnium castrorum, villarum et
omnium existentium extra dictam civitatem, ad episcopum Aniciensem in dicto episcopatu pertinentium,
saisinam nomine regalium peteret, tandem, nobiscum benigne agere volens, recepta a nobis primo
fidelitate, nobis de gratia reddidit regalia supradicta. Nos autem volumus et concedimus quod de
mandato ipsius domini regis per aliquos bonos viros fiat inquesta super omnibus pertinentibus in dicto
episcopatu ad manum dicti episcopi, que sunt extra civitatem predictam, et utrum obitus episcopi
Aniciensis dicto domino regi denunciari consueverit, vel ab eodem peti licencia eligendi, licet ipse nos ob
persone reverentiam recipiendos duxerit sine hujusmodi difficultate, et, si inveniatur quod in illis
dominus rex vel predecessores ipsius unquam habuerint vel perceperint regalia, nos omnia, que inde
levata fuerint a die cessionis predecessoris nostri, tenemur restituere domino regi vel mandato ipsius, et
super hiis omnibus, prout per dictam inquestam liquere poterit, tenemur subire judicium ejusdem. Si
vero inveniatur per dictam inquestam quod ibi non debeat, prout dictum est, habere regalia, ipse voluit
quod ea, que tempore vacationis istius extra civitatem percepta fuerint, nobis reddet, et, si judicatum
fuerit dominum regem habuisse regalia in predictis, nos, in hujus rei perpetuam memoriam, tenebimur
dare litteras nostras testimoniales eidem domino regi Francorum. In quorum omnium testimonium,
presentes litteras sigillo nostro duximus sigillandas. - Actum Parisius, anno Domini M° CC°
quinquagesimo sexto, die sabbati post festum Beatorum Apostolorum Petri et Pauli.
Scellé en cire verte, sur double queue, du sceau d'Armand de Polignac, évêque du Puy, décrit dans l'
Inventaire sous le n°6823. - Voy. ci-dessus les n os 4102 et 4119, le Gallia Christiana, t. II, col. 716. C, Le
Nain de Tillemont, t. IV, p. 127, et ci-dessous le n° 4276.

J//473
Quittances, I, n°14. 6.
4269 - Tarascon. 1256. 1 er juillet.
Original scellé
Litteroe a nuntiis et inquisitoribus Francioe regis ad senescalcum Belli Quadri et Nemausi directoe, de
rationibus quas Johannes de Mercato dudum contulit purgandis, et de quadam pecunia eidem
restituenda.
Viro nobili et amico karissimo, domino G(uillelmo) de Autono, militi, senescallo Belli Cadri et Nemausi,
frater Poncius de Sancto Egidio, de ordine Predicatorum, frater G(uillelmus) Rotberti, de ordine Fratrum
Minorum, et Guido Fulcodii salutem in Domino Jhesu Christo. Noverit vestra discetio quod Johannes de
Mercato computavit dudum nobiscum super trezenis et aliis que se ammisisse dicebat, propter statuta
domini regis, a Nativitate Domini, que fuit anno Domini M° CC° LIIII°, usque ad Annunciationem
Dominicam subsequentem, et facta detractione eorum que habuit vel habere potuit de decima litium
inceptarum et medio tempore finitarum, et etiam salarii judicis pro quarta parte anni, remisimus ei de
firma sua pro ballivia Andusie et Lesani et Sancti Stephani sexdecim libras Turonensium, et pro ballivia
Meleti quadraginta solidos Turonensium. Item, de denariis ejusdem Johannis solvi fecimus, apud
Andusiam, peireriis conductis ab eodem ad salvandam fustam et aliam materiam castri Andusie, quando
fuit dirutum, et quibusdam servientibus pro mercede, qui conducti ab eo remanserunt apud Bornam,
exercitu recedente, centum solidos Turonensium et VIII. denarios. Item, recepto computo per Petrum
Lamberti, de nostro mandato, super ballivia de Mairocio, super dampnis que propter predicta statuta
passus fuerat, a festo Beate Marie Magdalene, quod fuit anno Domini M° CC° LIIII°, usque ad Pascha
subsequens, quitavimus eidem sex libras Turonensium, et pro dampnis ballivie de Duro Forti, a
Nativitate Domini, que fuerat anno eodem, usque ad Pascha predictum, quatuor libras Turonensium, et

365
Archives nationales (France)

est summa totalis omnium predictorum triginta et trium librarum et VIII. denariorum Turonensium,
quam in ejus computum recipi volumus, et mandamus. Recipiatis tamen juramentum ipsius vel nepotis
sui, si scire se asserit veritatem, quod de C. solidis et VIII. denariis Turonensium, quos peireriis et
servientibus de denariis dicti Johannis solvi fecimus apud Andusiam, cum predecessore vestro non
computaverit nec ei fuerat alias satisfactum. In hujus autem rei testimonium, presentes litteras nobilitati
vestre transmittimus, sigillorum nostrorum appensione munitas, et hiis solis fidem adhibere vos
volumus, aliis litteris, si quas de predictis summis particulariter dedimus, minime valituris. - Datum
apud Tharasconem, in octabis Sancti Johannis Baptiste, anno Domini M° CC° L° sexto.
Traces de trois sceaux pendants sur double queue ; voyez pour la description des sceaux de Pons de
Saint-Gilles, de Guillaume Robert et de Gui Foulcoy la note du n°4202.

J//312
Toulouse, VI, n°34. 11.
J//442
Croisades, I, n°9. 2.
4270 - Anagni. (1256.) 4 juillet.
Copies authentiques
Alexander papa IV thesaurario ecclesioe Sancti Hilarii Pictavensis mandat ut crucesignatorum legata,
non obstantibus Templariorum et Hospitalariorum privilegiis, colligat et conservet, assignatus ea
Alphonso, comiti Pictavioe et Tolosoe, cum iter transmarinum arripuerit.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio, .. ( sic), thesaurario ecclesie Sancti Hylarii
Pictavensis, salutem et apostolicam benedictionem. Cum, sicut ex parte dilecti filii, nobilis viri, A(lfonsi),
comitis Pictavensis et Tholose, crucesignati, fuit propositum coram nobis, felicis recordacionis
Innocencius papa, predecessor noster, redempciones votorum crucesignatorum, legata et quedam alia,
deputata Terre Sancte subsidio, in regno Francie ac comitatibus, terris, castellaniis et feudis ad ipsum
comitem pertinentibus colligi, non obstantibus graciis quibuscunque factis ab eo super hiis, mandaverit,
et ea ipsi comiti assignari, quia in litteris dicti predecessoris, super hoc directis, de graciis factis ab eo
super premissis Templariis et Hospitalariis mencio nulla erat, nos, ad instar predecessoris ipsius,
nollentes ut occasione hujusmodi gracia dicto comiti facta impediri valeat vel differri, discrecioni tue per
Apostolica Scripta mandamus quatinus, non obstantibus graciis ipsis Templariis et Hospitalariis seu
quibuscunque aliis ab eodem predecessore factis, redempciones et legata eadem, juxta priorum
continenciam litterarum, per te vel alios colligas et conserves, assignaturus ea prefacto comiti, cum iter
arripuerit transmarinum. - Datum Anagnie, IIII. nonas julii, pontificatus nostri anno secundo.
Bulle insérée, sous forme de copie authentique, dans un vidimus de décembre 1268 donné par le
trésorier de Saint-Hilaire de Poitiers (Toulouse, VI, n° 34), et dans un vidimus délivré le mardi 22 août
1256 sous le sceau de l'officialité de Paris (Croisades, I, n° 9). - Voyez ci-dessus l'analyse de la bulle
d'Innocent IV sur le même sujet, n° 4095.

J//232
Saint-Quentin, n°8.
4271 - 1256. Mercredi 12 juillet.
Copie ancienne
Arbitralis sententia super controversiis inter capitulum Sancti Quintini ejusdemque ecclesioe custodem
exortis prolata.
Universis presentes litteras inspecturis, frater E(gidius), dictus abbas Ursi Campi, N(icholaus), decanus
Sancti Quintini, Guillermus de Bosco, canonicus Belvacensis, magister Johannes de Ulliaco, domini regis
Francorum clericus, salutem in Domino. Noveritis quod, cum diverse controversie fuissent et diu
durassent inter decanum et capitulum Sancti Quintini, ex una parte, et virum venerabilem, magistrum

366
Archives nationales (France)

Odonem de Sancto Dionisio, custodem loci ejusdem, ex altera, tamdem, de bonorum consilio, partes in
nos super dictis controversiis compromiserunt et jurarunt, decanus scilicet et capitulum per
procuratorem habentem speciale mandatum ad compromittendum et ad jurandum super hoc, et
magister Odo in propria persona, quod firmiter observarent quicquid super dictis controversiis
concorditer ordinaremus seu etiam diceremus. Nos vero dictas controversias, de quibus erat inter eos
contentio, terminavimus, prout inferius plenius continetur. Ordinavimus etiam per dictum nostrum
quod prebenda, quam obtinet magister Odo, custos Sancti Quintini, in eadem ecclesia, est et sequetur
conditionem aliarum prebendarum ecclesie Sancti Quintini, et in se onus habebit quod habent alie
prebende, excepta residentia personali, ad quam propter prebendam idem magister non tenetur. Item,
ordinavimus de quibusdam arreragiis, que petebant decanus et capitulum ab eodem custode, de eo quod
non solverat idem custos onus quod prebende incumbit, sicut solvunt alii canonici, quod idem magister
erit super hoc immunis et est. Ordinavimus etiam per dictum nostrum quod idem magister Odo
constituet unum canonicum ecclesie procuratorem suum, sicuti alii canonici faciunt et custos facere
consuevit. Item, ordinavimus quod magister Odo faciet fieri luminare, ad quod tenetur, de bona cera et
legittima et legittimo pondere in dicta ecclesia. Item, ordinavimus per dictum nostrum quod idem
magister Odo faciet celebrari unam missam in ecclesia Sancti Quintini inter duas pulsationes prime,
modo debito, per quemdam canonicum dicte ecclesie, quem ibi constituet capellanum, prout fieri
consuevit ; qui canonicus capellanus hec et alia faciet que ad capellaniam pertinent supradictam. Item,
idem capellanus habebit quolibet anno hec que sequuntur : qualibet die, videlicet, unum panem de
refectorio, de portione custodis, et duos panes, die dominica, de portione eadem. Habebit etiam pastus
custodis et oblationes misse sue, denarios privatorum, et habebit residuum sex cereorum de tredenis que
fiunt in ecclesia, et habebit centum solidos Turonensium idem capellanus de bursa custodis ; et, si forte
custos non vellet ibi ponere capellanum, decanus et capitulum hoc facere possint, et, si contingat quod
non possit inveniri canonicus in dicta ecclesia qui capellaniam velit recipere, custos tenebit omnia
predicta, et sua erunt pro tempore, donec invenietur canonicus qui capellaniam recipiat predictam.
Super hostio vero, quod est in novo opere, per quod custos potest intrare ecclesiam predictam, sic per
dictum nostrum ordinavimus : quod, presente personaliter custode apud Sanctum Quintinum, dictum
hostium non firmabitur de firmatura que est infra ecclesiam, sed custos, propter honestatem ecclesie,
faciet a parte sua eum (sic) firmari post exitum matutinarum cum verrolio ferreo, et cum clave usque ad
pulsationem prime ; sed de pulsatione prime erit non firmatum, si custos voluerit, usque ad exitum
meridiei, et de exitu meridiei erit firmatum usque ad horam nonam, et de exitu none usque ad
completorium, et ab exitu completorii usque ad matutinas, et hoc cum firmatura solum custodis, et nisi
custos vel sui haberent in ecclesia aliquid facere. Absente vero custode, dictum hostium erit firmatum
cum clave que est infra ecclesiam, hoc excepto quod remanebit non firmatum de dicta clave, sed solum
cum verrolio, a prima pulsatione prime usque ad exitum meridiei, et dum pulsabuntur et cantabuntur
hora nona, vespere et complectorium. Post exitum vero complectorii, remanebit firmatum cum clave et
verrolio usque ad pulsationem prime diei subsequentis. De cordis vero duarum magnarum campanarum,
ad quas administrandas dicebant decanus et capitulum custodem teneri, nichil ad presens dicimus,
retinentes potestatem de assensu partium alia super hoc ordinandi. De aliis vero cordis aliarum
campanarum ordinavimus quod custos dictis campanis de cordis provideat bene et legittime, sicut fieri
consuevit ab antiquo. Super eo vero quod custos dicebat quod decanus et capitulum contra justiciam
retinuerant pastus suos et panem suum refectorii, et petebat arreragia predictorum, nos dictos decanum
et capitulum absolvimus super eisdem arr[er]agiis. Nos vero de assensu partium retinuimus potestatem
plenius ordinandi super premissis, interpretandi, declarandi premissa, si aliqua oriretur super hiis
dissentio inter partes. Ordinavimus etiam quod partes compareant coram domino rege, in crastino
octabarum Magdalene, custos et decanus personaliter et capitulum per procuratorem, et tunc illa die
petetur confirmatio, seu supplicabitur a domino rege super premissis, ut in hiis consentiat et dignetur
confirmare. - Nos autem, decanus et capitulum, ex una parte, et magister Odo, custos Sancti Quintini, ex

367
Archives nationales (France)

altera, recognoscimus quod in predictos arbitros compromisimus, prestito juramento, et quod arbitri
dictum suum protulerunt, sicut continetur superius, et controversias predictas terminarunt, et quod de
hiis controversiis terminatis fuit compromissum factum, et ordinationem predictam volumus et
approbamus. Sigilla nostra etiam cum sigillis dictorum arbitrorum presentibus litteris duximus
apponenda, in testimonium predictorum. - Datum anno Domini M° CC° quinquagesimo sexto, die
mercurii post octabas apostolorum Petri et Pauli.
Inséré dans les lettres de confirmation données par Louis IX, au mois de juillet de la même année. - Voy.
le n° 4274, Colliette, Mémoires pour servir à l'histoire du Vermandois, t. II, p. 641, et Le Nain de
Tillemont, t. IV, p. 93.

J//473
Quittances, I, n°14. 1.
4272 - Nîmes. 1256. 14 juillet.
Original scellé
Philippus, Aquensis archiepiscopus, ceterique Ludovici regis inquisitores Beatrici, filioe Augerii
Frotardi, militis, centum sexaginta et quinque libras Turonensium restitui jubent.
Notum sit universis quod anno Dominice Incarnationis M° CC° L° sexto, scilicet II. idus julii, nos,
Ph(ilippus), Dei gracia Aquensis archiepiscopus, frater Poncius de Sancto Egidio, de ordine Fratrum
Predicatorum, frater Guillelmus Rotberti de Bellicadro, de ordine Fratrum Minorum, et Guido Fulcodii
injunctum nobis a serenissimo domino nostro Ludovico, Dei gracia Francorum rege, mandatum, de
restitutionibus faciendis eorum que ipsum in senescalliis Bellicadri et Carcassone cognosceremus
possidere injuste, exequi cupientes, Nemausum venimus, et, multis super hoc conquerentibus, ea de
quibus nobis ad plenum constitit, secundum Deum et mediante justicia, duximus terminanda. Proposuit
siquidem coram nobis Beatrix, filia emancipata Augerii Frotardi, militis, quod dictus pater ejus de octo
milibus solidorum Ramundensium, sibi constitutorum in dotem cum Stephana, uxore sua, matre ipsius
Beatricis, habuit et se habuisse recognovit a dicta Stephana, vel ab alio pro ipsa, sex milia et sexcentos
solidos Ramundensium, que Stephana jam defuncta ipsam Beatricem et Sibiliam filias suas heredes
instituit, addita conditione quod una succederet alii sine liberis decedenti, et quia dicta Sibilia decessit
sine liberis, petit dicta Beatrix satisfieri sibi in centum et sexaginta et quinque libris Turonensium de
bonis paternis, que dominus rex occupavit et tenet. Facta igitur fide nobis super premissis, dote scilicet
et testamento, per publica instrumenta, precipimus et mandamus quod senescallus Bellicadri reddat de
denariis domini regis dicte Beatrici dictas centum et sexaginta et quinque libras Turonensium, si tamen
bona patris ejusdem Beatricis, que dominus rex tenet ut sibi commissa, ad dictam summam solvendam
sufficiunt et ea domino regi expedit retinere, alioquin de ipsis bonis det dictus senescallus in solutum
dicte Beatrici usque ad quantitatem predictam, arbitrio duarum communium et legalium personarum, et
alterum istorum, quod ipse maluerit, dictus infra mensem compleat senescallus. In hujus autem rei
testimonium, presens instrumentum, per manum publicam de mandato nostro confectum, jussimus
sigillorum nostrorum munimine roborari. - Acta fuerunt hec et recitata Nemausi, in platea ante aulam
domini regis, in presentia domini G(uillelmi) de Autono, militis, senescalli Bellicadri et Nemausi, et
domini G. de Villa Nova, majoris judicis ejusdem ; presentibus testibus : domino R., decano,
archidiacono Nemausensi, priore de Poscheriis, fratre Berengario Cabal, de ordine Fratrum
Predicatorum, fratre Bernardino, de ordine Fratrum Minorum, domino Radulfo, capellano domini
Aquensis archiepiscopi, Bermundo Jordani, priore ecclesie Beate Marie de Sede Aquensi, dominis G. de
Codolis, Stephano Vituli, Petro Lamberti, et Thoma Romani, jurisperitis, Petro de Mandolio, notario,
Petro Bernardi de Blaudiaco, et pluribus aliis, et me, Raimundo Codonni, notario domini regis publico,
qui, mandato domini Aquensis archiepiscopi et collegarum suorum predictorum, hoc instrumentum
scripsi et signo meo signavi. ( Hic signaculum notarii.)

368
Archives nationales (France)

Scellé des mêmes sceaux que le n° 4202, le premier en cire verte, les trois autres en cire brune, pendants
sur lacets de fil échiqueté de trois couleurs, brun, vert et blanc.

J//314
Toulouse, VII, n°53.
4273 - 1256. Vendredi 14 juillet.
Original scellé
Litteroe conventus Yssiodori quibus, fide Gaufrido Thomoe, Arvernioe comistabili, proestita, se in
custodiam Alphonsi, comitis Pictavioe et Tolosoe, committit.
Illustrissimo domino suo, Amphonso, filio regis Francie, comiti Pictavensi et Tholoze, humilis conventus
Yssiodori salutem in Eo qui salus est omnium et redemptor. Excellentie vestre significamus quod, nobis
requirentibus et consentientibus, venerabilis vir et discretus, Gaufridus Thome, conestabilis Arvernie, a
Bertrando Morriola, abbate nostro, fidelitatem accepit contra omnes homines qui possunt vivere et mori,
ratum et gratum habentes quicquid ipse coram vobis duxerit faciendum, vobis suplicantes, tamquam
bono domino, quatinus dictum abbatem et nos et bona nostra, tamquam bonus dominus, amore Dei et
pietatis intuitu, custodiatis et defendatis. - Datum die veneris post quindenam apostolorum Petri et
Pauli, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo sexto.
Scellé en cire vierge, sur simple queue, du sceau de l'abbaye d'Issoire, diocèse de Clermont, non décrit
dans l' Inventaire . Sceau rond ; évêque à mi-corps, mitré, crossé et bénissant. Légende : ... SIG...
ONVENTVS... - L'abbé Bertrand Morrioul manque à la liste des abbés d'Issoire, donnée par le Gallia
Christiana, t. II, col. 358. C.

J//232
Saint-Quentin, n°8
4274 - Paris. 1256. Juillet.
Copie ancienne
Litterae Ludovici, Francorum regis, quibus compositionem quamdam, inter Nicolaum, decanum, et
capitulum Sancti Quintini, ex una parte, et magistrum Odonem, ejusdem ecclesiae custodem, ex altera,
ratam habet et confirmat. ( Vide supra, n° 4271.) - "Nos autem, ad petitionem partium predictarum,
compositionem ipsam, secundum quod superius continetur, volumus et approbamus et eam auctoritate
regia confirmamus. Quod ut ratum et stabile permaneat in futurum, presentes litteras sigilli nostri
fecimus impressione muniri. - Actum Parisius, anno Domini M° CC° quinquagesimo sexto, mense julio."

J//247
Bourgogne, I, n°15
J//254
Bourgogne, VI, n/os/ 13 et 14
J//247
Bourgogne, I, n°37. 25
Original scellé
Copies authentiques
Copie ancienne
4275 - 1256. Juillet.
Ulric, comte de Ferrette, reconnaît tenir un fief en hommage lige de Hugue, comte de Bourgogne.
Nos, Huris, cuens de Ferretes, façons savoir à toz cex qui verront cex presentes latres que nos avons pris
en fié et en chasement des nobles barons, Huguom, conte palatin de Borgoigne, et Alis, sa fame, contesse
palatine de Borgoigne, lo fié que li sires de Lobeguace devoit tenier de lors et de lor ancessors, en tel
manere que nos et nostre hoyrs lo devons tenier de lors tot jors mais ligement et de lors hoirs, assi

369
Archives nationales (France)

comme les autres fiés que nos tenons ligement de lors. Et, por ce que ce soit ferme chose et estable, nos,
Hurris devandiz, en avons bailli es devandiz Huguom, conte de Borgoigne, et Alis, sa feme, ces presentes
latres seelées de nostre seel, en tesmoignaige de verté. - Ces latres furent faites l'an de l'encarnation
Jhesu Crist mil et CC. et cynquante et six, el mois de juiellet.
Nous donnons le texte de cet acte d'après l'original coté Bourgogne, I, n° 15, et autrefois scellé sur double
queue du sceau d'Ulric, comte de Ferrette ; ce sceau, qui s'est détaché, n'existe plus dans la collection des
Archives. - Les pièces cotées Bourgogne, VI, n os 13 et 14, sont deux copies authentiques, délivrées au
mois d'avril 1290, l'une par Gui, gardien des Frères Mineurs de. Gray, l'autre par Renaud, abbé de Notre-
Dame de Corneux, et Hugue de Gy, curé de Gray, diocèse de Besançon. Enfin le rouleau coté Bourgogne,
I, n°37, contient un quatrième texte de cette même charte.

J//338
Le Puy, n°52
4276 - 1256. Juillet.
Original scellé
Litterae Guidonis, decani, et capituli ecclesiae Aniciensis, de inquisitione per quosdam bonos viros
facienda "super omnibus pertinentibus in dicto episcopatu ad manum dicti episcopi que sunt extra
civitatem predictam, et utrum obitus episcopi Aniciensis dicto domino regi denuntiari consueverit, vel ab
eodem peti licentia eligendi." - "In quorum omnium testimonium, nos, decanus et capitulum predicti,
presentes litteras sigillo nostro duximus sigillandas. - Actum mense julii, anno Domini M° CC° L° sexto."
Traces de sceau pendant sur simple queue ; le sceau du chapitre de Notre-Dame du Puy est décrit dans l'
Inventaire sous le n°7285. - Nous nous bornons à une courte analyse de cet acte, dont le texte est
analogue à celui des lettres données le 1 er juillet précédent par Armand de Polignac, évêque du Puy. Voy.
le n°4268.

J//387
Transactions, n°6
4277 - 1256. Juillet.
Original scellé
Compositio habita inter Ludovicum, regem Francioe, necnon capitulum Sancti Frambaldi
Silvanectensis, ex una parte, et homines de Angiaco, ex altera.
Universis presentes litteras inspecturis magister Johannes de Wiliaco, canonicus Belvacensis, domini
regis clericus, et magister Nicholaus de Gisorcio, canonicus Sancti Frambaldi Silvanectensis, salutem in
Domino. Noveritis quod, cum excellentissimus dominus noster, Ludovicus, Dei gratia rex Francorum
illustris, et decanus et capitulum Sancti Frambaldi Silvanectensis habeant in masuris de Angiaco
quotlibet ( sic) anno duas minas avene et duos capones, annui redditus, in festo Sanctorum Innocentum,
tandem, orta controversia inter dominum regem et decanum et capitulum, ex una parte, et homines qui
dictas masuras possidebant, ex altera, super eo quod ex parte domini regis, decani et capituli
predictorum dicebatur quod tenentes dictas masuras ad mensuram Silvanectensem singulis annis in
dicto festo dictam avenam solvere tenebantur, dictis hominibus in contrarium asserentibus se non ad
mensuram Silvanectensem, set ad mensuram de Monciaco Castro dictam avenam solvere debere,
tandem domino regi placuit, et decanus et capitulum predicti, ex una parte, et predicti homines in hoc
unanimiter consenserunt, ut nos, loco dictorum avene et caponum, cuilibet masure certam pecunie
summam imponcremus, domino regi, et decano et capitulo pro predictis solvendam annuatim in termino
supradicto. Nos vero, habito super hoc diligenti tractatu, super predictis ordinavimus in hunc modum :
videlicet, quod pro avena et caponibus predictis solvantur de cetero pro qualibet masura annuatim
domino regi et capitulo quatuor solidi et novem denarii in termino prenotato, et, hiis mediantibus, a
prestacione dictorum caponum et avene remanebunt de cetero dicte masure libere et inmunes. In cujus

370
Archives nationales (France)

rei testimonium, presentibus litteris sigilla nostra duximus apponenda. - Datum anno Domini M° CC° L
mo sexto, mense julio.
Traces de deux sceaux sur double queue. - Les sceaux de Jean d'Ully, chanoine de Beauvais, clerc du roi,
et de Nicolas de Gisors, chanoine de Saint-Frambaud de Senlis, n'existent pas dans la collection des
Archives.
Cet acte, mentionné par Dupuy dans son Inventaire comme étant un original scellé de deux sceaux,
manquait depuis longtemps dans la layette Transactions. Retrouvé récemment dans le Supplément du
Trésor des Chartes, où Dom Joubert l'avait analysé sous le n° 39 de la layette Isle de France, il a été
replacé dans les cartons du Trésor.

J//473
Quittances, I, n°14. 3.
4278 - Beaucaire. 1256. 3 août.
Original scellé
Litterœ quibus nuntii regis Franciœ senescalco Belli Quadri prœcipiunt ut hominibus quibusdam, apud
Volobricam habitantibus, viginti libras Turonensium reddat.
Philipus, Dei gratia Aquensis archiepiscopus, frater Poncius de Sancto Egidio, de ordine Fratrum
Predicatorum, frater G(uillelmus) Roberti, de ordine Fratrum Minorum, et Guido Fulcodii, viro nobili et
in Christo karissimo, domino G(uillelmo) de Autumno, militi, senescallo Belli Quadri et Nemausi,
salutem et sinceram in Domino caritatem. Quibusdam hominibus de Volobrica, qui domino regi tempore
sui passagii servierunt, debita sibi hactenus remuneratione fraudatis, viginti libras Turonensium
decrevimus esse reddendas, quas magistro Nicolao, priori Volobrice, tradatis, qui eas inter eos distribuet,
prout ei videbitur expedire. In hiis autem uno domini Aquensis archiepiscopi sigillo fuimus omnes
contenti. - Datum Belli Quadri, III. nonas augusti, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo
sexto.
Traces de sceau pendant sur simple queue ; le sceau de Philippe, archevêque d'Aix, est décrit dans l'
Inventaire sous le n° 6284. - Comp. ci-dessus le n° 4202.

J//294
Bigorre, n°8. 1.
4279 - Tarbes. 1256. 6 août.
Copie authentique
Litterœ Esquivati, Bigorrœ comitis, Jordanique, fratris ejus, de comitatu Bigorrœ Simoni de Monte
Forti, comiti Leicestriœ, a seipsis in donationem concesso.
Viro nobili et discreto ac karissimo avunculo suo, domino Symoni, Dei gracia comiti Lincestrie,
Esquinardus ( sic) de Chabanès, eadem comes Bigorre, et Jordanus, ejus frater, salutem cum omni
reverencia et honore. Noscat vestra discrecio quod dominus Gasto Bearnensis devastavit nobis totam
terram et nos non possumus deffendere. Quare vobis et ordinio vestro damus totum comitatum Bigorre
cum pertinenciis suis, bono animo et spontanea voluntate, quia magis volumus quod vos habeatis et
vestri quam extranei. In cujus rei testimonium, sigillum nostrum et sigillum domini Bigorritani episcopi
presentibus duximus apponendum, et hoc volumus omnibus fieri manifestum. - Datum Tarvie, in
Transfiguratione Domini, in camera episcopi, anno Domini millesimo CC° LVI°.
Inséré, sous forme de copie authentique, dans un vidimus délivré à Troyes le 13 juin 1299, d'après le
Liber Principum, par le doyen et le chapitre de Saint-Étienne de Troyes. - Voy. d'Arbois de Jubainville,
Hist. des comtes de Champagne, t. IV, p. 375, note a ; Marca, Histoire de Béarn, p. 603 ; et Merlet,
Bibliothèque de l'École des Chartes, t. III, 4 e série, p. 317. M. Merlet a publié cette charte en lui assignant
par erreur la date de 1261.

371
Archives nationales (France)

J//442
Croisades, I, n°9.
4280 - 1256. Mardi 22 août.
Vidimus scellé.
Litteræ officialis curiæ Parisiensis, quibus notum facit se, "anno Domini millesimo ducentensimo
quinquagesimo sexto, die martis ante festum Beati Bartholomei", tres litteras Alexandri papæ IV
inspexisse. ( Vide supra, n os 4250, 4270 et 4249.) - "Transcriptum autem litterarum memoratarum
fecimus sub sigillo curie Parisiensis, salvo jure cujuslibet. - Datum anno et die martis prelibatis."
Scellé en cire verte, sur double queue, du sceau de l'officialité de Paris ; Inventaire, n° 7002. - Sur le repli
on lit : Collacio facta est.

J//213
Archevêques de Rouen, n°8.
4281 - 1256. Dimanche 27 août.
Original scellé
Litterœ capituli Rothomagensis ad Ludovicum Franciœ regem directœ, de cœmeterii sui muro haud
altius extollendo.
Excellentissimo domino suo, L(udovico), Dei gracia regi Francie illustri, devoti ejus clerici, decanus et
capitulum Rothomagense, salutem et paratum ad regie majestatis beneplacita famulatum. Licet
possemus de jure conmuni cimiterium nostrum claudere, et clausuram ejusdem cimiterii in altum
erigere, prout nobis expediens videtur, vestre tamen celsitudinis beneplacito penitus obtemperare
volentes, serenitati vestre tenore presencium duximus intimandum quod murus, qui edificabitur ad
clausuram dicti cimiterii, quatuor pedum altitudinem ad mensuram pedis regalis super terram
aliquatenus non excedet, et quod dictus murus nullatenus alcius extolletur promittimus bona fide, nos ad
hoc specialiter obligantes, nisi ob neccessitatem aliquam fieri id contingat de licencia speciali regie
majestatis. In cujus rei testimonium, sigillum nostrum duximus presentibus litteris apponendum. -
Datum die dominica post festum Beati Bartholomei apostoli, anno Domini millesimo CC°
quinquagesimo sexto.
Scellé en cire verte, sur double queue, du sceau du chapitre de Notre-Dame de Rouen, décrit dans l'
Inventaire sous le n° 7301.

J//343
Abb. de la Grasse, n°51.
4282 - Paris. 1256. Août.
Original scellé = N° 6. - Copie authentique
Ludovicus rex Guidoni Fulcodii et senescalco Belli Quadri mandat ut, testificata auctoritate quarumdam
Ludovici, patris ipsius, litterarum, trecentas terrœ libratas abbatiœ Crassensi assignent.
Ludovicus, Dei gratia Francorum rex, dilecto et fideli clerico suo, Guidoni Fulcodii, et senescallo Belli
Quadri salutem et dilectionem. Olim dum in partibus ultramarinis eramus, ad nos accessit abbas
monasterii Grasse, et exhibuit quasdam litteras, sigillo inclite recordationis genitoris nostri sigillatas, per
quas prima facie videbatur quod genitor noster reddiderat monasterio Crasse omnia feoda que tenuerat
Amalricus, quondam comes Montis Fortis, et sui milites, que movebant de monasterio predicto,
convertenda ad usum et proprietatem monasterii ejusdem, hereses et faidimenta que cadent in
comissum in terra monasterii antedicti. Item alias litteras exhibuit, sigillo nostro sigillatas, per quas
apparebat nos composuisse super hiis cum abbate et conventu in Aquis Mortuis, in qua compositione
fueramus, ut dicebant aliqui, decepti, propter quod, dum eramus apud Sydonem, composuimus de novo
cum abbate eodem, et mandavimus senescallo nostro Carcassone quod abbati et conventui assignaret

372
Archives nationales (France)

trescentas libratas terre ad Turonenses, secundum quod in litteris nostris plenius continetur, ita quod
abbas et conventus prius nobis resignarent litteras genitoris nostri et nostras de compositione facta in
Aquis Mortuis, et daret conventus litteras quod in hoc consentiret nec contraveniret. Post-modum accidit
quod quidam monachus monasterii ad nos venit et asseruit quod littera genitoris nostri erat falsa ;
propter quod assignatio trescentarum librarum terre usque nunc extitit retardata. Unde mandamus vobis
quatinus, si episcopus Marsiliensis, quondam abbas Crasse, vobis in verbo sacerdotis dixerit quod littere
pie recordationis genitoris nostri vere sunt et non false, et quod eas a nostro genitore impetravit, vos,
non obstante obstaculo falsitatis, trescentas libratas terre abbati et conventui predictis faciatis assignari,
secundum quod in litteris nostris, quas habet senescallus noster Carcassone, plenius continetur, et de
arreragiis, a tempore quo non fuerunt in mora litteras nobis reddendi predictas, satisfieri faciatis, et
litteras reddi abbati et conventui faciatis, quas habet senescallus noster de ultima compositione predicta.
Caveatis tamen quod prius vobis tradant abbas et conventus predicti litteras suas de compositione
tenenda in forma quam vobis mittimus litteris nostris annexa, et resignent vobis litteras genitoris nostri
et nostras de compositione facta in Aquis Mortuis, aut jurent quod non habent potestatem ipsas
restituendi, et, cum facultatem habuerint eas restituendi, ipsas sine dilatione qualibet nobis reddent. -
Actum Parisius, anno Domini M° CC° quinquagesimo sexto, mense augusto.
Nous publions cet acte d'après l'original coté Abbaye de la Grasse, n° 5 1, et scellé en cire vierge sur
simple queue ; le sceau dont Louis IX se servait à cette époque est décrit dans l' Inventaire sous le n° 42.
A cette charte se trouve annexée la copie authentique des lettres de Bernard, abbé de la Grasse, dont
nous avons donné l'analyse sous le n° 4078. La pièce cotée Abbaye de la Grasse, n° 6, est une copie
authentique, insérée dans les lettres de l'abbé et du couvent en date du 16 janvier 1257. - Voy. le n°4097 ;
Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 100 ; Belzunce, L'Antiquité de l'église de Marseille, t. II, p. 111 (note) ;
Martène, Thesaur. nov. anecdot., t. I, col. 1073, et Mahul, Cartulaire de Carcassonne, t. II, p. 286.

J//212
Rouen, I, n°6.
4283 - Pont-de-l'Arche. 1256. Août.
Original scellé
Litterœ Ludovici regis quibus compositionem quamdam inter cives Rothomagenses initam et
Laurentium Cambellanum, panetarium regis apud Rothomagum, ratam habet et confirmat.
Ludovicus, Dei gracia Francorum rex. Noverint universi, tam presentes quam futuri, quod, cum
contencio esset inter majorem et cives Rothomagenses, ex una parte, et Laurencium dictum
Cambellanum, panetarium nostrum de Rothomago, ex altera, super justicia, custodia, forefactura,
ponderibus panis, et emendis bolengariorum et aliorum vendentium panem in civitate Rothomagensi et
infra banleucam civitatis ejusdem, et aliis ad predicta pertinentibus, que omnia dictus Laurentius dicebat
se debere habere in dicta civitate et banleuca ejusdem, quod predicti major et cives eidem denegabant,
tandem idem Laurentius, in nostra presentia constitutus, quicquid in premissis omnibus habebat vel
habere poterat quoquo modo, prefatis majori et civibus, ac eorum successoribus imperpetuum omnino
quittavit et dimisit, sine aliqua reclamacione sui vel heredum suorum, pro viginti libris Turonensium,
annui redditus, a predictis majore et civibus sibi solvendis duobus terminis, videlicet : ad festum Beati
Michaelis decem libras, et ad Pascha alias decem libras, quousque hujusmodi viginti libras annui
redditus in certo loco infra balliviam nostram Rothomagensem eidem Laurentio et heredibus suis
assignaverint competenter, ad usus et consuetudines loci in quo fiet assignacio memorata, quam
assignacionem tenentur facere infra tres annos. Supradicta autem eisdem quittavit et dimisit idem
Laurentius, salvis sibi et heredibus suis omnibus aliis juribus, tenementis, redditibus, libertatibus et
serviciis, ad panetariam dicti Laurentii pertinentibus, secundum quod in cartis Henrici et Ricardi,
quondam regum Anglie, continetur. Hujusmodi vero redditum tenebunt a nobis et heredibus nostris
idem Laurentius et sui heredes, sicut et alia jura et libertates panetarie supradicte. Nos autem, ad

373
Archives nationales (France)

peticionem partium, premissa omnia, prout superius continentur, volumus, concedimus et auctoritate
regia confirmamus, salvo jure in omnibus alieno. Quod ut ratum et stabile permaneat in futurum,
presentes litteras sigilli nostri fecimus impressione muniri. - Actum apud Pontem Arche, anno Domini
M° CC° quinquagesimo sexto, mense augusto.
Sceau de Louis IX, en cire verte, sur lacs de soie rouge ; Inventaire, n° 42.

J//294
Bigorre, n°3/1/.
4284 - 1256. Dimanche 10 septembre.
Copie authentique
Gasto de Bearno et Esquivatus de Cabanesio de omnibus contentionibus inter se motis in arbitrium
Rogerii, comitis Fuxi, compromittunt.
Noverint universi quod nos, Gasto de Bearno et Eschivatus de Cabanesio, conpromittimus in dominum
R(ogerium), Dei gracia comitem Fuxi, de omnibus querelis, questionibus, controversiis et contencionibus
quas habemus inter nos, quod quicquid ipse dixerit vel dicere voluerit dicto judicio, vel conposicione
amicabili, vel quolibet alio modo, prout sibi placuerit, tanquam arbiter vel arbitrator, ratum et firmum
habeamus in perpetuum, et, ut firmius et inviolabiliter observetur, nos, supradicti Gasto et Eschivatus,
ad hoc melius servandum mitimus obsides. Nos, dictus Gasto, pro nobis mittimus Garsiam Arnaldi de
Navalhas, et Bernardum, dominum de Coarrasa, Guillelmum R. de Boazeto, Ramundum Arnaldi de
Gerz[er]est, et Ramundum de Mil Senz, et mittimus Castrum Novum de Riparia et Vich cum pertinenciis
eorumdem ; et nos, dictus Eschivatus, pro nobis mittimus Ramundum Garsiam de Lovedano, Arnaldum
Guillelmi de Barbazano, Remundum de Barregge, Bostisonem ( ?) Johannem de Loid, et mittimus
castrum de Malvezino et Malborguet, cum pertinenciis eorumdem, ad servanda omnia supradicta et
complenda. Et nos, suprascripti obsides, juramus propriis manibus super sacrosancta Euvangelia
obsidionem predictam, et stare obsides ad voluntatem dicti domini comitis Fuxi cum expensis nostris,
ubicunque ipse dictus comes voluerit, et concedimus quod ipse ad voluntatem suam possit nos tenere,
custodire et conpellere. Et nos, Gasto et Eschivatus supradicti, promittimus firmiter quod faciemus
homines dictorum castrorum et locorum jurare super sacrosancta Euvangelia quod eidem dicto comiti
obediant in omnibus, sicut nobis, a juramento super quo nobis sunt astricti eosdem nichilominus
absolventes, et mandantes quod dictum domini comitis, dum fuerit promulgatum, ab eo (sic) servetur in
perpetuum ; et expensas quas faciet idem comes, racione istius dicti vel arbitrii, in custodienda castra vel
aliis modis, volumus quod habeat super locis et obsidibus supradictis. Et, si forte, quod absit,
contraveniremus, promittimus quod solvemus penam mille marcharum dicto comiti, pro sue voluntatis
arbitrio disponendam, dictum ipsius vel arbitrium nichilominus observantes, restituendo et tradendo
castra et loca parti obedienti, exuendo alium perpetuo jure suo, qui ultra annum inobediens fuerit dicto
vel arbitrio suprascriptis. Insuper promittimus, quod si forte contingeret, quod absit, de obsidibus
aliquos vel omnes mori, fugere, vel absentare se aliquo modo ab obsidione predicta, quod nos alium, vel
alios ad valorem eorum, vel eosdem, si contingeret vivere, penitus substituemus, et, si contingeret quod
dictus comes perderet vel amitteret per nos vel per alios castra vel loca predicta, promittimus eosdem
(sic) sibi restituere, si possemus, vel alia equivalencia eorumdem. Preterea nos, dictus Gasto,
promittimus quod faciemus predicta omnia concedere et laudare domine Marthe (sic), uxori nostre, pro
se et successoribus suis, ad voluntatem domini comitis supradicti ; et nos, dictus Esquivatus, promitimus
quod predicta omnia faciemus concedere et laudare Jordano, fratri nostro, pro se et successoribus suis,
ad voluntatem domini comitis supradicti. Ceterum nos, Gasto et Esquivatus predicti, ut hec omnia
universa et singula firmius et inviolabiliter observantur (sic), tactis sacrosanctis Euvangeliis propriis
manibus, sponte juramus predicta omnia perpetuo observare et nunquam contravenire, renunciantes
super hoc scienter et consulte omni juri divino vel humano, quod pro nobis posset esse, et quod
nunquam contraveniamus per nos, nec per aliquem dominum, vel aliquam personam, temporalem vel

374
Archives nationales (France)

spiritualem. - Actum fuit hoc dominica proxima post festum Nativitatis Beate Virginis Marie, anno
Domini M° CC° L° sexto, in presencia et testimonio domini Alfonsi, primogeniti filii et heredis domini
regis Aragonum, et domini A(rnaldi) R(amundi), episcopi Bigorritani, domini Geraldi de Armaniacho,
Petri Gornelii, Lupi Fuxi, abbatis Sancti Savini, Cicardi de Bello Podio, Ar. de Monte Acuto, Petri de
Podio, et plurim [or]um aliorum.
Inséré dans un vidimus délivré par Guillaume Thibout, garde de la prévôté de Paris, le dimanche 10
décembre 1301. Voy. le Gallia Christiana, t. I er, col. 1250. D, les n os 3966, 4279, et les pièces suivantes. -
Marca, Histoire de Béarn, p. 603, mentionne cette charte, en lui attribuant à tort la date du 9 septembre.

J//340
Montpellier et Maguelone, II, n°23. 2.
4285 - Montpellier. 1256. 11 septembre.
Vidimus scellé
Transcriptum cujusdam homagii a Petro, Magalonensi episcopo, regi Franciae praestiti. ( Vide supra, n°
4156.) - "Hoc est transcriptum sumptum de verbo ad verbum... ab ipso originali instrumento. Quod
quidem transcriptum nos, Guillelmus, divina miseratione Magalonensis episcopus, successor
immediate... Petri, quondam Magalonensis episcopi, sigillo nostro munitum, mitimus domino nostro
Ludovico, serenissimo regi Francorum..., ad ostendendum quod dictam recognitionem et fidelitatem
tenemur eidem ita facere, et de presenti tenore hujus scripture facimus, ac ei personaliter, vel cui voluerit
ejus nomine, faciemus, et, nisi esset infirmitas qua tenemur et debilitas corporis antecedens, libencius
fecissemus ad ipsum in persona propria venientes. - Actum et datum apud Montempessulanum, anno
Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo sexto, III° idus septembris."
Scellé en cire jaune, sur ganse plate de fil de quatre couleurs, brun, blanc, vert et jaune, du sceau de
Guillaume Christol, évêque de Maguelone, décrit dans l' Inventaire sous le n° 6678. - Voy. Le Nain de
Tillemont, t. IV, p. 64.

J//294
Bigorre, n°2.
4286 - Orthez. 1256. Samedi 16 septembre.
Copie authentique
Sententia a Rogerio, comite Fuxi et vicecomite Castri Boni, inter Gastonem, vicecomitem Bearnensem,
ex una parte, et Esquivatum, comitem Bigorrœ, ex altera, arbitratore constituto, super omnibus
discordiis inter utrumque motis pronuntiata.
In nomine Domini Jhesu. Amen. - Anno Incarnationis ejusdem M° CC° L° sexto, nos, R(ogerius), Dei
gracia comes Fuxi et vicecomes Castri Boni, compromissarii, seu arbitratores vel amicabiles
compositores a nobilibus viris, domino Gastone, vicecomite Bearnanse, ex una parte, et domino
Escheviato, comite Bigorritano, constituti, ex altera, super omnibus discordiis et controversiis que mote
fuerunt hactenus inter ipsos, vel exnunc moveri possent inter ipsorum heredes imposterum successuros,
nostrum arbitrium, habito bonorum virorum consilio, taliter promulgamus. - In primis dicimus et
arbitramur quod dictus dominus Eschivatus pro se et suis heredibus, natis et nascituris, quittet et
absolvat domino Gastoni et domine Mathe, uxori sue, et eorum heredibus eis legitime successuris,
omnimodam jurisdicionem quam habet vel habere debet in tota terra et dominio vicecomitatus de
Marciano. - Item, dicimus et promulgamus quod dictus Eschivatus pro se et suis heredibus, natis et
nascituris, concedat, quittet et absolvat dicto domino Gastoni et domine Mathe, uxori sue, et eorumdem
heredibus, natis et nascituris, totam villam et locum de Malborguet, cum vineis, terris, possessionibus, et
terminis que nunc tenent et possident homines qui modo inhabitant locum illum infra terminos ejusdem
ville, et absolvat perpetuo omnes homines ipsius ville ab omni dominio quod habet vel habere debet
ibidem, et a juramento fidelitatis quo sibi hactenus tenebantur. - Item, dicimus et arbitramur quod

375
Archives nationales (France)

eodem modo concedat, quittet et absolvat totam terram, et villas, et castra, et dominium, milites et
milicias, et omnia jura que comes Bigorre habet vel habere solet, vel debet, dicto domino Gastoni et
domine Mathe, uxori sue, et eorum heredibus, natis et nascituris, a dicto loco de Malborguet usque ad
inferiorem vel ulteriorem terminum comitatus Bigorre, qui versus partes extenditur Armaniacenses, et
hec omnia supradicta quittet et absolvat ab omni questione, seu peticione que moveri possent adversus
eos vel eorum heredes, ita quod nunquam ipse vel heredes sui moveant contra dictum dominum
Gastonem et dominam Matham, uxorem suam, amodo aliquam questionem, nec contra eorum heredes,
natos vel etiam nascituros. - Item, dicimus quod dictus dominus Eschivatus faciat hec omnia et singula
domino Jordano, fratri suo, concedere et laudare. - Item, dicimus et arbitramur quod dictus dominus
Gasto et domina Matha, uxor sua, pro se et heredibus suis, natis et nascituris, quittent pariter et
absolvant dicto domino Eschivato et heredibus suis, natis et nascituris, omnimodam jurisdicionem et
totum dominium quod habent, vel habere debent vel possent, qualibet racione vel jure, in residua parte
comitatus Bigorre, quam modo habet, tenet vel possidet, vel habere, tenere et possidere debet dictus
dominus Eschivatus, vel antecessores sui hactenus habuerunt et tenuerunt, vel eciam habere et tenere
debuerunt, a dicto loco de Malborguet usque ad superiores vel ulteriores ipsius terminos comitatus. -
Item, dicimus et arbitramur quod supradictus dominus Gasto et domina Matha, uxor sua, pro se et
heredibus suis, natis et nascituris, quittent perpetuo et absolvant dicto domino Eschivato, comiti Bigorre,
et heredibus ejus, natis et nascituris, omnimodam jurisdicionem et dominium, quod habent, vel habere
debent aut possent in tota terra, castris et villis de Chabanesio, et de Cofolent, et pertinenciis eorumdem,
ab omni questione, seu peticione que moveri possent adversus eum vel heredes ipsius, ita quod nunquam
ipsi vel heredes eorum 7 contra dictum dominum Eschivatum, vel heredes suos, natos et nascituros,
amodo moveant vel moveri faciant aliquam questionem. - Item, dicimus quod supradicti dominus Gasto
et domina Matha, uxor sua, faciant hec omnia supradicta, universa et singula, filiabus suis, cum ad
etatem legitimam pervenerint, concedere et laudare. - Item, dicimus et promulgamus quod supradicti
dominus Gasto et domina Matha, uxor sua, quittent penitus et absolvant omnes milites et alios homines,
in comitatu Bigorre a dicto loco de Malborguet usque ad superiores ipsius comitatus terminos existentes,
ab omnimoda obligacione, seu homagio, vel juramento quod eis vel eorum alteri occasione qualibet
prestiterunt. - Item, dicimus et promulgamus quod dominus Eschivatus pro se et heredibus suis, natis et
nascituris, absolvat, quittet et remittat dominis P(etro) de Antin, B(ernardo) de Bashacho, Augerio dels
Angles et B(ernardo) de Cugurol, et complicibus eorum, quando ad ipsius dominium et homagium
reversi fuerint cum terris, castris et possessionibus quas ab ipso et antecessoribus suis tenent et
tenuerunt et tenere debent, omnes injurias, et omnia maleficia et dampna que occasione guerre, inter
ipsum et dominum Gastonem habite, dicto domino Eschivato et suis modis quibuslibet intulerunt, et
dictus dominus Eschivatus restituat eis terras, castra et possessiones eorum, que occasione nominate
guerre superius occupavi[t], et ipsi milites absolvant, quittent et remittant dicto domino Eschivato et
omnibus vallitoribus suis omnes injurias, dampna et maleficia, que per eundem dominum Eschivatum et
valitores suos ipsis, versa vice, illata fuerunt, et in testimonium facte quittacionis, absolucionis et
remissionis dictus dominus Eschivatus det suprascriptis quatuor militibus suas quittacionis,
absolucionis et remissionis patentes litteras, sigilli sui munimine roboratas ; et iidem milites dent eidem,
versa vice, suas quittationis, absolutionis et remissionis patentes litteras, sigillorum suorum vel aliarum
autenticarum personarum, si propria sigilla non habeant, munimine roboratas. - Item, dicimus et
arbitrando firmiter promulgamus quod dominus Eschivatus pro se et suis quittet, remittat pariter et
absolvat omnes injurias, dampna et maleficia que occasione premisse guerre eidem per dominum
Gastonem et valitores suos fuerunt sibi et suis valitoribus irrogata, dicentes eciam modo quod dominus
Gasto pro se et suis quittet omnes injurias, dampna et maleficia per dictum dominum Eschivatum et
vallitores suos sibi et suis illata remittat similiter et absolvat, et super omnibus hiis universis et singulis,
firmiter observandis, sepefati domini Gasto et Eschivatus corporalia juramenta prestent, cum a nobis
super hoc fuerint requisiti. - Item, dicimus et promulgamus quod dictus dominus Gasto et domina

376
Archives nationales (France)

Matha, uxor sua, pro se et heredibus suis, natis et nascituris, quittent totaliter et absolvant dicto domino
Eschivato et heredibus suis, natis et nascituris, totum dominium et omnia jura, terras, villas et castra,
milites et milicias, et breviter quecunque spectant et pertinent ad dominium ipsius comitatus, illis
exceptis qui (sic) sepedicto domino Gastoni et domine Mathe, uxori sue, et heredibus suis, natis et
nascituris, a dicto loco de Malborguet usque ad inferiores partes ipsius comitatus, per nostrum dictum
vel arbitrium sunt concessa. - Item, si pars domini Gastonis et pars domini Eschivati aliqua super facto
Convenarum, vel aliquorum debitorum, vel aliorum que in hac carta non sunt scripta, 8 voluerint
proponere coram nobis, nos super omnibus illis, universis et singulis, retinemus nobis dicendi,
arbitrandi, et promulgandi plenariam potestatem. - Item, dicimus et mandamus quod dominus Gasto et
domina Matha, uxor sua, recipiant in plenum amorem et veram amicitiam dominum Eschivatum, et
idem dominus Eschivatus recipiat eos in eundem amorem et amiciciam, vice versa, ita quod, si aliqua
contentionis occasio inter ipsos in posterum forsitan oriatur, alter non veniat contra alterum, nisi sibi
justiciam penitus denegaret ; et, si dominus Gasto castra vel possessiones aliquorum vallitorum domini
Eschivati, occasione premisse guerre, hactenus occupavit, illa omnia eis plenarie restituat indilate. -
Item, dicimus et mandamus quod omnia, prout superius sunt expressa, firmiter a partibus imperpetuum
observentur, et super hoc partes renuntient coram nobis, ne in contrarium aliquo tempore veniant, omni
juris auxilio et beneficio, tam divino quam humano, nec aliqua pactio vel obligacio, publica vel privata,
inter dictas partes habita vel habenda, scripta vel non scripta, per quam dictum nostrum vel arbitrium
ledi vel rumpi posset, amodo aliquam obtineat firmitatem. - Actum apud Orthesium, in castro quod
dicitur Nobile, die sabbati post festum Exaltacionis Sancte Crucis, anno Domini quo supra, presentibus
et abstantibus ( sic) : Bertrando, Dei gracia Lascurrensi, R. Lorrensi ( sic), Navarre ( corr. Navarro)
Aquensi episcopis, Guillelmo Odone de Andons, Bertrando domino de Cauda Rasa, Ramundo Garsie de
Levitano, Arnaldo Guillelmi de Barbazano, et ad majorem firmitatem dicimus et mandamus domino
Gastoni et domine Mathe, uxori sue, et eciam domino Eschivato, ut sigilla sua propria presentibus
apponi faciant, qui omnes sigilla sua apposuerunt, et hec omnia concesserunt et approbaverunt, et
prestabunt juramentum, cum requisiti fuerint.
8 Le mot quidquid qu'on lit ici dans le texte est dû à une erreur du copiste.
7 Le texte donne ici moveant, qui aurait dû être exponctué.
Inséré, comme l'acte précédent, dans un vidimus délivré par Guillaume Thibout, garde de la prévôté de
Paris, le dimanche 10 décembre 1301. - Voy. Marca, Histoire de Béarn, p. 604, 605 et 829.

J//294
Bigorre, n°34
4287 - Orthez. 1256. Samedi 16 septembre.
Copie authentique
Gasto, vicecomes Bearnensis, et Matha, ejus uxor, quidquid per arbitrium Rogerii, comitis Fuxi, de
comitatu Bigorrœ statutum est ratum et gratum habere se profitentur.
Noverint universi, presentes litteras inspecturi vel audituri, quod nos, Gasto, Dei gracia vicecomes
Bearnensis et de Marciano, et nos, domina Martha ( sic), uxor ejusdem, concedimus et per firmam
stipulacionem promittimus bona fide nobili viro, domino Eschivato, Dei gracia comiti Bigorre et domino
Chabanesii, et ejus heredibus, natis et nascituris, quod, si aliquis de progenie aut de consanguinitate
nostra super terris, castris, villis, seu possessionibus aliis, a nobis per dictum vel per arbitrium domini
R(ogerii), Dei gracia comitis Fuxi, eidem domino Eschivato, comiti Bigorre, traditis et concessis,
adversus eum vel ejus heredes moverit per guerram vel quolibet alio modo aliquam questionem, nos eis
super illis, in quantum poterimus, autores boni et fideles erimus, et portabimus eis semper inde
legitimam garenciam, et super eisdem contra omnes homines ipsos defendemus pro posse nostro,
quantum de jure poterimus, viriliter et potenter, et adjuvabimus eosdem super illis per guerram vel per
placitum, cum ab ipsis fuerimus requisiti. In cujus rei testimonium, eidem dicto domino Eschivato,

377
Archives nationales (France)

comiti Bigorre, presentes litteras tradidimus, sigillorum nostrorum munimine roboratas. - Actum et
datum apud Orthesium, die sabbati proxima post festum Exaltacionis Sancte Crucis, anno Domini M°
CC° L° sexto.
Inséré dans un vidimus délivré par Guillaume Thibout, garde de la prévôté de Paris, le dimanche 10
décembre 1301. - Voy. les n os précédents ; et Merlet, Bibliothèque de l'École des Chartes, t. III, 4 e série,
p. 315.

J//294
Bigorre, n°3 bis
4288 - Orthez. 1256. Dimanche 17 septembre.
Copie authentique
Litterœ Gastonis, vicecomitis Bearnensis, et Mathœ, uxoris ejus, quibus omnes eorumdem homines in
partibus Bigorritani comitatus, Esquivato, domino Cabanesii collatis, a debito fidelitatis sacramento
solvuntur.
Gasto, Dei gracia vicecomes de Bearno et de Marciano, ac dominus Montis Chathani et Castri Veteris, et
Matha, uxor ejusdem, viris venerabilibus, providis et discretis, et amicis suis karissimis, omnibus
baronibus, militibus, abbatibus, prioribus, burgensibus et universis aliis hominibus, presentibus et
futuris, in comitatu Bigorre, a villa de Malborguet et superius de dicta villa usque ad superiores vel
ulteriores tocius comitatus terminos, et specialiter nobilibus viris, Augerio dels Angles, Petro de Antin,
Bernardo de Basalach, abbati de Sancto Savino, Bernardo de Cugurolis, et ceteris omnibus militibus et
aliis hominibus de Levedano, de Vich, de la Reula et de Balox, a quibus idem Gasto fidelitatis et homagii
recepit juramentum, salutem et amoris perpetui firmitatem. Noveritis nos per Dei graciam, scienter et
consulte, ac eciam amicabiliter, placide et gratissime convenisse cum domino Eschivato de Chabanesio,
comite Bigorritano, super omnibus questionibus, peticionibus, et contencionibus ac controversiis, et
super omnibus juribus et jurisdicionibus, ac dominio et districtu que nos habemus, tenemus et
possidemus, sive aliquo jure habere, tenere et possidere debemus in tota terra et dominio, ac juridicione
seu quibuscumque pertinenciis tocius comitatus Bigorre, a dicto loco de Malborguet usque ad superiores
vel ulteriores tocius comitatus terminos, excepta villa de Salva Terra, prout diffusius et latius
protenduntur, aut aliquo modo protendi debent, de quibus omnibus, universis et singulis, recognoscimus
et concedimus nobis plenarie satisfactum, ideoque vestram amiciciam pariter et discrecionem precibus
quibus possumus, quanto affectuosius possimus, monemus, rogamus, requirimus ac eciam gratanter
volumus, et, quanto distric[t]ius possumus, precipimus et mandamus quatinus eidem dicto domino
Eschivato, comiti Bigorritano, serviatis et obediatis semper in omnibus, tanquam vestro domino
legitimo, et eidem juramenta seu sacramenta fidelitatis, et homagii vel dominii prestare, visis
presentibus litteris, nullatenus differatis, scientes procul dubio quod nos penitus et plenarie absolvimus
vos sibi ab omni dominio et homagio, et ab omni jure et jurisdicione, et ab omni sacramento et pactione
de quibus aliqui vestrum vel omnes nobis obligati estis aliquatenus vel fuistis aliquo jure sive aliqua
racione, et breviter ab omnibus juribus, et jurisdicionibus ac dominio que in vobis quocumque modo
habemus vel habere debemus, quam absolucionem et quitacionem volumus et concedimus robur
obtinere perpetue firmitatis. In cujus rei testimonium, eidem dicto domino Eschivato, comiti Bigorre,
concessimus presentes litteras, sigillorum nostrorum munimine roboratas. - Actum et datum apud
Orthesium, dominica proxima post festum Exaltacionis Sancte Crucis, anno Domini M° CC° L° sexto,
presentibus et astantibus : venerabilibus patribus, Bertrando, Dei gracia Lascurrensi, R. Olornensi, et
Navarro Aquensi episcopis, Garsia Arnaldi de Navalhas, Guillelmo Odone de Andons, Ramundo Garsia
de Levitano, Arnaldo Guillelmi de Barbazano, et pluribus aliis.
Inséré dans un vidimus délivré par Guillaume Thibout, garde de la prévôté de Paris, le mercredi 13
décembre 1301. - Voy. les n os précédents.

378
Archives nationales (France)

J//294
Bigorre, n°33
4289 - Orthez. 1256. Dimanche 17 septembre.
Copie authentique
Litteræ ejusdem argumenti, a Gastone, vicecomite de Bearno et de Martiano, et Matha, uxore ejus,
"omnibus baronibus, militibus, abbatibus, prioribus, burgensibus et universis aliis hominibus... in toto
dominio et districtu ac jurisdicione de Chabanesio et de Confolent constitutis," directæ. - "In cujus rei
testimonium, ... domino Eschivato, comiti Bigorritano, concessimus presentes litteras, sigillorum
nostrorum munimine roboratas. - Actum et datum apud Ortesium, dominica proxima post festum
Exaltacionis Sancte Crucis, anno Dominice incarnacionis M° CC° L° sexto."
Inséré dans un vidimus délivré par Guillaume Thibout, garde de la prévôté de Paris, le dimanche 10
décembre 1301. - Voy. le n° précédent.

J//540
Flandre, I, sac 5, n°23
4290 - Péronne. 1256. Dimanche 24 septembre.
Copie authentique
Judicium arbitrarium inter Margaritam, comitissam Flandriœ, ejusque filios, Johannem et Balduinum
de Avesnis, a Ludovico, rege Franciœ, dictum.
Ludovicus, Dei gratia Francorum rex, universis presentes litteras inspecturis salutem. Notum facimus
tam presentibus quam futuris quod, cum dilecta consanguinea et fidelis nostra, Marguareta, comitissa
Flandrie, captionis filiorum suorum in Zelandia infortunio desolata, terre sue formidans ac sentiens
amissionis imminere discrimen, ad karissimum fratrem et fidelem nostrum, Karolum, Andegavie et
Provincie comitem, nobis existentibus in partibus transmarinis, tanquam ad refugium singulare
confugiens, ut pro ipsa ac terra sua se murum defensionis opponeret, comitatum Haynoie cum
pertinenciis suis pure et libere dedisset eidem, ut per hoc laboribus, et sumptibus et expensis ipsius grata
vicissitudine responderet, et Johannes ac Baldouinus de Avesnis, fratres, filii ejusdem comitisse,
consanguinei nostri, in comitatu predicto se dicerent jus habere, tam eidem matri sue quam dicto fratri
nostro guerram per se ac suos suscitantes, ex quo multa tam animarum quam corporum pericula
iminebant, tandem dicta comitissa et ejus filii, Johannes et Baldouinus predicti, nobis instanter et
humiliter supplicarunt ut super dissensione ista vellemus in nos compromissum suscipere et pacificare
predicta, ac ipsum fratrem nostrum nostris sollicitare et inducere precibus, ut super hiis se nostre
subiceret ordinationi de alto et basso. Idem autem frater noster liberationem Guidonis, comitis Flandrie,
et Johannis de Donna Petra, consanguineorum nostrorum, captivorum in Hollandia, totis affectans
desideriis, nostris precibus acquievit, et tam ipse quam comitissa predicta, nec non et ejus filii, Johannes
et Baldouinus de Avesnis, nostre se supposuerunt ordinationi et voluntati de alto et basso, volentes et
concedentes, videlicet idem frater noster et dicta comitissa, quod de predicto comitatu Haynoie, nec non
et dampnis, sumptibus et expensis ejusdem fratris nostri restituendis, et de securitate super hiis
restituendis prestanda, ac super aliis omnibus pertinentibus ad premissa nostram faceremus plenarie
voluntatem, promittentes corporali prestito juramento quod ordinationi nostre starent de predictis de
alto et basso, et eandem servarent nec contra venirent ullo modo. Insuper dicti Johannes et Baldouinus
de Avesnis, pro pace inter ipsos et dictum fratrem nostrum reformanda, promiserunt, prestito
juramento, tactis sacrosanctis Evangeliis, coram nobis, se ordinationem nostram de alto et basso
inviolabiliter servaturos. Memorata etiam Marguareta, comitissa Flandrie, necnon et Matildis, domina
Bitunie, uxor G(uidonis), comitis Flandrie, et Loreta, domina de Donna Petra, uxor dicti Johannis de
Donna Petra, promiserunt se curaturas et facturas quod idem G(uido), comes, et Johannes de Donna
Petra, frater ejus, ordinationi nostre parebunt in premissis et eam firmiter observabunt, et super hoc

379
Archives nationales (France)

juramentum corporale prestabunt et litteras suas patentes. Dicta etiam Matildis, domina Bitunie, et
Loreta, domina de Donna Petra, juramento similiter prestito coram nobis promiserunt se huic
ordinationi nostre per omnia parituras. - Nos autem taliter ordinamus et dicimus quod omnes rancores
inter predictas personas, necnon adjutores et fautores earum seu quoscumque alios penitus remittantur.
Dicimus etiam et ordinamus quod Johannes et Baldouinus de Avesnis, fratres, necnon Sigerus, dominus
de Anguyen, et Galterus, filius ejus primogenitus, memorato fratri nostro hominagium faciant, salva
fidelitate aliorum dominorum suorum, et jurent quod hominibus comitatus predicti, vel aliis valitoribus
seu fautoribus dicti fratris nostri vel comitisse predicte per se vel per alios non inferant nocumentum
aliquod vel gravamen, nec procurabunt inferri, occasione dicte guerre vel pro eo quod obedierint aut
valuerint eidem fratri nostro vel comitisse predicte ; cujusmodi juramentum et hominagium, sicut
superius est expressum, predicti Johannes et Baldouinus, necnon Sigerus et Galterus ad mandatum
nostrum gratanter fecerunt. Insuper ordinamus quod Guido, Flandrie comes, et Johannes de Donna
Petra, fratres, infra quadraginta dies postquam a prisione fuerint liberati, memorato fratri nostro
hominagium facient, salva tamen fidelitate nostra et heredum nostrorum, ac aliorum dominorum
suorum. Preterea ordinamus et injungimus fratri nostro predicto ut comitatum Haynoie cum
pertinenciis det et quittet comitisse Flandrie supradicte ; quam donationem et quittationem fecit idem
frater noster benigne ac liberaliter coram nobis. Dicimus etiam et ordinamus, et eidem comitisse ac
heredibus ipsius comitatus Flandrie per dictum nostrum injungimus quod pro datione et quittatione
dicti comitatus Haynoie, necnon pro dampnis, sumptibus et expensis que dictus frater noster subiit pro
eadem, centum sexaginta milia librarum Turonensium reddat et solvat eidem fratri nostro, vel heredibus
suis, seu illis aut illi cui vel quibus idem frater noster ordinaverit solvendum vel tradendum, et de hiis
satisfaciant ipsa comitissa et heredes sui comitatus Flandrie, terminis, et locis et sub securitatibus
infrascriptis, videlicet : infraannum quadraginta milia librarum Turonensium Parisius apud Templum,
vel alibi in civitate Parisiensi, ubi idem frater noster duxerit eligendum, et in singulis continue
sequentibus annis in eisdem locis, quolibet anno, decem milia librarum Turonensium, quousque totalis
summa predicta fuerit persoluta. De dicta siquidem solutione facienda locis et terminis antedictis tales
facte sunt securitates per dictum nostrum : comitissa Flandrie promisit per juramentum prestitum super
sacrosancta Evangelia coram nobis se soluturam et reddituram predictam summam peccunie centum
sexaginta milium librarum Turonensium dicto fratri nostro vel ejus heredibus, seu aliis cui vel quibus
idem frater noster solvendum vel tradendum ordinaverit, locis et terminis supradictis, sub pena decem
librarum Turonensium commitenda, pro qualibet die in qua deficeret in solutione dicte peccunie in toto
vel in parte, nichilominus etiam, pena commissa quam ipsa comitissa a se posse vult exigi, principali
obligatione in sua firmitate manente, et ad hec etiam facienda et tenenda obligavit se, et heredes ac
successores suos, per sollempnem stipulationem. Dedit etiam plegios seu fidejussores pro dicta solutione
facienda dicto comiti, fratri nostro, sicut predictum est, qui omnes juraverunt, et jurabunt etiam hii quos
dabit adhuc eidem fratri nostro, quod, si dicta comitissa, vel heredes ejus aut successores, in solutione
dicte peccunie vel in aliqua parte deficeret, seu ad plenum non solveret, ipsi in propriis personis, vel si
manifestum impedimentum haberent, per alium suficientem, quilibet pro se, prisionem tenerent
Parisius, nec inde recederent, quin qualibet nocte pernoctarent ibidem, quousque esset dicto comiti
plenarie satisfactum de predicta peccunia et de pena quocienscumque commissa. Quod si ex ipsis
aliquem vel aliquos decedere forte contigerit, tenetur dicta comitissa, vel heredes ejus, alium vel alios
sufficientes loco decedentis cujuslibet subrogare. Numerus autem plegiorum, tam illorum qui dati sunt,
quam illorum qui dabuntur a comitissa predicta de dictis solutionibus faciendis, erit usque ad viginti
quinque. Preterea Matildis, domina Bitunie, et Loreta, domina Donne Petre, per ordinationem nostram
voluerunt et consenserunt expresse quod terram Bitunie et terram de Donna Petra cum pertinenciis, si
defectus fuerit in solutione predicta vel in aliqua parte, nos, vel dictus frater noster, possimus saisire, et
in manu nostra tenere, et redditus et proventus inde recipere, quousque esset super defectu hujusmodi et
pena predicta eidem fratri nostro plenarie satisfactum, et promiserunt se hoc servaturas per juramentum

380
Archives nationales (France)

prestitum coram nobis, et quod istud concedi et aprobari facient a dominis de quibus terre predicte
tenentur per litteras patentes eorum. Insuper, pro predictis solutionibus adimplendis et perficiendis,
dicta comitissa Flandrie exposuit omnia bona sua, volens et concedens quod, si ipsa vel heredes sui
cessarent in solutione vel aliqua parte solutionis dicte peccunie sive pene, nos et heredes nostri possemus
omnia bona sua capere et suorum, et ea que caperemus dicto comiti fratri nostro traderentur et
solverentur, quousque satisfactum esset eidem de defectu et pena quocienscumque commissa. Quod si
forte nos, vel heredes nostri, reges Francie, non caperemus infra quadraginta dies, postquam essemus ex
parte dicti fratris nostri, vel heredum suorum, aut eorum cui vel quibus id solvendum ordinaverit,
requisiti, idem frater noster, vel heredes sui, seu illi cui vel quibus id ordinaverit persolvendum, possent
capere de bonis comitisse et suorum, ubicumque ea invenirent ; quod quidem volumus et concedimus ad
ejusdem instanciam comitisse. Ad hec injunximus eidem comitisse quod ipsa curet et faciat bona fide
infra Paschaquod dominus papa committat .. ( sic), episcopo Parisiensi, non obstante constitutione de
duabus dietis, ut personam ejus et heredum suorum compellat per censuram ecclesiasticam ad
satisfaciendum de predicta peccunia et de pena, si contingat eandem committi. - Ad omnia autem
premissa tenenda, servanda et firmiter adimplenda, dicta comitissa, necnon Matildis, domina Bytunie, et
Loreta, domina de Donna Petra, se, sua et heredes suos, necnon et successores in comitatu Flandrie
obligaverunt sub religione prestiti juramenti, renunciantes exceptioni doli et sine causa, et omni auxilio
juris canonici et civilis, per que predicta possent ledi vel etiam impediri, promittentes insuper sub
prestiti vinculo juramenti quod nichil impetrabunt nec impetrari facient contra premissa, nec utentur
etiam impetratis. Ordinamus etiam quod compotus fiat super debitis hinc et inde, inter predictam
Flandrie comitissam et dictum fratrem nostrum, per unum quem ad hoc constituet comitissa, pro parte
sua, et alium quem idem frater noster similiter, ex parte sua, constituet, quos si contigerit in aliquo
discordare, stabitur de discordia dicto et ordinationi dilecti et fidelis nostri, Petri Cambellani. Si tamen
hujusmodi compotus non esset perfectus vel expeditus ad plenum, propter hoc non impediretur solutio
que fieri debet dicto comiti fratri nostro de predicta summa peccunie terminis assignatis, et de ipso
compoto tenetur dicta comitissa per sacramentum prestitum dicere veritatem. Ceterum ordinamus et
dicimus quod dicta comitissa, et predicti Johannes et Baldouinus de Avesnis Baldouino Le Page, dicto
preposito de Byns, et aliis valitoribus dicti fratris nostri et ejusdem comitisse, qui occasione guerre in
comitatu Haynoie de hereditatibus suis vel bonis immobilibus aliquid amiserunt, ea restituere et reddere
teneantur, excepta terra Henrici de Lucellemburgo, quam alias saisiverat comitissa predicta. Et, ut
rancores et contentiones sedentur et evittentur inter dictas personas, videlicet comitem Andegavensem,
fratrem nostrum, comitissam Flandrie, Johannem et Baldouinum de Avesnis, dicimus et ordinamus
quod dampna que ipsi in guerra predicta sibi adinvicem intulerunt penitus sint remissa. Ordinamus
etiam et dicimus quod dictum et ordinatio, facta a nobis et venerabili O (done), Tusculano episcopo 9,
tunc in partibus Francie fungente legationis officio, inter dictos Johannem et Baldouinum de Avesnis, ex
una parte, et Guillelmum de Donna Petra, defunctum, Guidonem et Johannem, fratres ejus, ex altera,
predicti Johannes et Baldouinus de Avesnis teneant firmiter et observent cum declaratione facta
postmodum, prout in litteris eorumdem Johannis et Baldouini continetur ; cujusmodi dictum et
ordinationem cum declaratione jam dicta recognoverunt coram nobis, promittentes per sacramentum
prestitum se ea firmiter servaturos, exceptis feodo de Crieve Cuer et de Aleus, cum pertinenciis
eorumdem, et Bouchen, et l'Ostrevent, sicut eadem comitissa tenebat ea antequam comitissa fuisset, que
omnia comes Flandrie et ejus heredes tenebunt a dominis a quibus ipsa movent. Preterea reservamus
nobis, et in hoc partes et persone predicte consenserunt expresse, quod, si in hac ordinatione nostra
aliquid declarandum nobis visum fuerit vel addendum, infra instans Pascha possimus addere vel etiam
declarare, et ad hoc servandum partes predicte sub dicti sacramenti religione tenentur. Hanc autem
ordinationem in omnibus et singulis articulis supradictis prefati comes, frater noster, Marguareta,
Flandrie comitissa, Matildis, domina Bitunie, et Loreta, domina Donne Petre, necnon Johannes et
Baldouinus de Avesnis ratam et acceptam habentes, juraverunt tactis sacrosanctis Evangeliis ea omnia et

381
Archives nationales (France)

singula observare, nec contra venire per se vel per alium alicui predictorum. Memorata etiam comitissa
Flandrie, Matildis, domina Bitunie, Loreta, domina Donne Petre, sub predicti sacramenti vinculo
promiserunt se curaturas et facturas quod dicti G(uido), comes Flandrie, et Johannes de Donna Petra,
fratres, hanc ordinationem nostram ratam et acceptam habebunt, et eam firmiter observabunt,
prestantes super hoc juramentum, et patentes litteras suas dabunt de hiis omnibus et singulis
observandis. In cujus rei testimonium et munimen, presentibus litteris nostrum fecimus apponi sigillum.
- Actum Perone, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo sexto, mense septembri, dominica
ante festum Beati Michaelis.
9 La décision arbitrale, rendue au mois de juillet 1246 par le roi et le cardinal-évêque de Tusculum, est
conservée en original sous le n° 15.2 de la layette Flandre, I, sac 5, du Trésor des Chartes. Le texte in
extenso en a été publié ci-dessus, t. II, n° 3534.
Ces lettres sont insérées dans la ratification donnée le même jour par Charles d'Anjou, Marguerite de
Flandre, ses deux belles-filles et ses deux fils du premier lit. - Voy. le n° suivant, le t. II, n os 3403 à 3409,
3527, 3534, 3535, 3552, 3553, les n os 3730 et 3981 ; Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 20 à 25, et Kervyn de
Lettenhove, Histoire de Flandre, t. III, p. 275.

J//540
Flandre, 1, sac 5, n°23.
4291 - Péronne. 1256. Dimanche 24 septembre.
Original scellé
Carolus, comes Andegaviœ, Margarita, Flandriœ comitissa, et Mathildis, domina Bethuniœ, Loretaque,
domina Domnœ Petrœ, ejusdem Margaritœ nurus, necnon Johannes ac Balduinus de Avesnis judicio
arbitrario, a Ludovico rege pronuntiato, assentiuntur.
Karolus, filius regis Francie, Andegavie et Provincie comes, Marguareta, comitissa Flandrie, Matildis,
domina Bitunie, uxor G(uidonis), comitis Flandrie, et Loreta, domina Donne Petre, uxor Johannis de
Donna Petra, Johannes et Baldouinus de Asvenis ( sic), fratres, predicte M(arguarete), comitisse
Flandrie, filii, universis presentes litteras inspecturis salutem. Notum fieri volumus universis, tam
presentibus quam futuris, quod, cum nos super discordiis quas adinvicem habebamus voluntati et
ordinationi domini regis Francie, Ludovici, nos supposuissemus de alto et basso, prout inferius
continetur, nos, in ejus presencia constituti, dictum et ordinationem ipsius audivimus et litteras ejusdem
super hos confectas inspeximus in hec verba : - Ludovicus, Dei gratia Francorum rex, universis presentes
litteras inspecturis salutem. Notum facimus tam presentibus quam futuris quod, cum dilecta
consanguinea et fidelis nostra, Marguareta, comitissa Flandrie, etc. ( Sequitur forma litterarum superius
insertarum, n° 4290.) Actum Perone, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo sexto, mense
septembri, dominica ante festum Beati Michaelis. - Nos autem prenominati, comes Andegavie,
M(arguareta), comitissa Flandrie, M(atildis), domina Bitunie, Loreta, domina Donne Petre, Johannes et
Baldouinus de Avesnis, predicta omnia in singulis articulis rata habentes et grata, sicut predictum est,
corporali prestito sacramento promisimus, et promittimus ac tenemur ea servare firmiter nec contra
venire, seu aliquid facere vel procurare per quod minueretur in aliquo ordinatio antedicta. In quorum
testimonium et munimen, presentes litteras sigillorum nostrorum fecimus impressione muniri. - Actum
anno, die et loco supradictis.
Cette charte était scellée, dans le principe, de six sceaux pendants sur double queue. Le cinquième et le
sixième ont disparu avec la partie droite du repli ; le second et le troisième se sont détachés et perdus. Le
premier, en partie détruit, et le quatrième (tous deux en cire verte) sont encore appendus à l'acte.
1. Charles, comte d'Anjou et de Provence ; sceau décrit dans l' Inventaire sous le n° 340.
2. Marguerite de Dampierre, comtesse de Flandre et de Hainaut ; Inventaire, n° 624.
3. Mahaud de Béthune, femme de Gui de Dampierre, comte de Flandre. - Ce sceau, qui s'est détaché,
n'existe pas dans la collection de sceaux des Archives.

382
Archives nationales (France)

4. Lorette de Lorraine, femme de Jean de Dampierre ; Inventaire, n° 783.


5. Jean d'Avesnes ; Inventaire, n° 626.
6. Baudouin d'Avesnes ; Inventaire, n° 627.
Voy. la note du n° précédent.

J//531
Namur, n°2.
4292 - Péronne. 1256. Dimanche 24 septembre.
Original scellé
Johannes et Balduinus de Avesnis omni juri suo, si quod habeant, in comitatu Namurci vel in terra
imperatoris Constantinopolitani renuntiant, et donationem Henrico, domino Lucellemburgi, de prœfato
comitatu collatam penitus revocant.
Universis presentes litteras inspecturis, Johannes et Balduinus de Avesnis, fratres, salutem. Notum
facimus quod nos in presencia domini regis Francie quittavimus pro nobis et heredibus nostris omne jus,
si quod habebamus vel habere poteramus occasione donacionis nobis facte a rege Alemannie, vel alia
quacumque causa, in terra vel comitatu Namurcii, vel terra quam tenet imperator Constantinopolitanus
illustris, promittentes nos facturos et curaturos erga regem Alemannie, infra annum postquam ibi fuerit
rex electus, quod idem rex dictam donacionem, concessionem, judicium quodcumque super hoc datum
revocabit et irritabit omnino. Concessimus eciam et promisimus dicto domino regi Francie quod omnia
instrumenta que habemus de hujusmodi donacione, concessione, vel judicio, seu aliis pertinentibus ad
eadem, in manu ipsius domini regis Francie reddemus infra instans festum Omnium Sanctorum et
trademus eidem ; et, si quandocumque aliqua instrumenta inventa fuerint pertinencia ad premissa, cassa
sint et vana penitus, ac nullius momenti, renunciantes omnino donacioni, concessioni, judicio
supradictis, et omni juri quod nobis vel heredibus nostris posset competere in eisdem vel ex eisdem.
Quod si forte dictus rex premissa revocare vel irritare noluerit, nos, vel heredes nostri, de dicta terra vel
comitatu nichil omnino acquirere poterimus, vel habere quoquomodo in eis, nec aliquid reclamare, nisi
solum homagium et ea que ad homagium pertinent, cum terra Haynonie ad nos devenerit post decessum
karissime matris nostre Margarite, Flandrie comitisse. Insuper donacionem, quam fecimus domino
Henrico de Lucellemburgo de comitatu vel terra predictis, penitus revocamus et volumus, quantum in
nobis est, nullam esse, ac instrumenta super illa donacione confecta nullius penitus esse momenti,
promittentes nos facturos et curaturos quod dictus Henricus dicte donacioni renunciabit, et quicquid
habet in eodem comitatu vel terra, racione dicte donacionis vel alia quacumque causa, quittabit omnino,
et omnia instrumenta que habet super hiis reddet et restituet domino regi Francie, vel ejus mandato,
infra proximum festum Sancti Martini hiemalis ; et renunciabit omnibus instrumentis, si qua inveniri
contingeret quandocumque, et eciam omni alii securitati, si quam habet, et dabit suas patentes litteras de
predictis quittacione et renunciacione, ac pertinentibus ad eadem. Quod si idem Henricus facere
noluerit, promisimus nos, Johannes et Balduinus, quod eidem Henrico, nec ejus heredibus, adjutoribus
vel valitoribus auxiliatores erimus nec eciam valitores. - Ego vero, Balduinus predictus, promisi quod ad
defensionem dicti comitatus et terre predicte imperatorem Constantinopolis et uxorem ejus, M(ariam),
imperatricem, et heredes eorum, juvabo et in hoc assistam eisdem, et ero eis auxiliator et valitor contra
dictum Henricum et heredes ipsius, ac auxiliatores et valitores ejusdem. - Hec autem omnia firmavimus
et promisimus nos servaturos, facturos et curaturos et non contra venturos, super sacrosancta Evangelia
corporali prestito sacramento. In cujus rei testimonium et munimen, presentibus litteris sigilla nostra
duximus apponenda. - Actum Perone, anno Domini M° CC° quinquagesimo sexto, dominica ante festum
Beati Michaelis.
Cet acte était scellé, dans le principe, de deux sceaux pendants sur double queue. Le sceau de Jean
d'Avesnes, en cire vierge, est encore appendu à l'acte ; Inventaire, n° 626. Celui de son frère Baudouin
s'est détaché ; il est décrit dans l' Inventaire sous le n°627. - Voy. Du Cange, Histoire de l'Empire de

383
Archives nationales (France)

Constantinople, p. 145, XI ; Preuves, p. 7 ; de Marne, Histoire du comté de Namur, p. 272 ; Le Nain de


Tillemont, t. IV, p. 24, et les n os précédents.

J//312
Toulouse, VI, n°58
4293 - 1256. Jeudi 28 septembre.
Original scellé
Litteroe quibus permutatio quoedam, inter Alphonsum, comitem Pictavioe et Tolosoe, et Bernardum de
Roy, utpote Perrini, ipsius nepotis, curatorem, patrata, ab ejusdem Perrini cognatis, interposita fide,
confirmatur.
Universis presentes litteras inspecturis Bernardus de Roy, valetus, salutem. Noveritis quod ego, pro
manifesta utilitate Perrini, nepotis mei, filii quondam Petri Raymondi, militis, fratris mei, quem in
tutela, siye cura mea, sive ballo meo habeo, cum idem Perrinus adhuc sit in minori etate constitutus, et
pro utilitate tocius patrie permutavi nomine dicti Perrini et concessi karissimo domino meo, domino
Alphonso, filio regis Francie, comiti Pictavensi et Tholosano, quicquid juris, proprietatis et dominii
habebat vel habere debebat dictus Perrinus in receptaculo de Paracoul, et in pertinenciis inclusis infra
metas positas inter me et gentes predicti domini comitis Pictavensis, habenda et possidenda in
perpetuum a predicto domino comite et ejus heredibus pacifice et quiete. Pro quibus predictis rebus
habendis, sicut dictum est, predictus dominus comes debet dare et assignare dicto Perrino triginta libras,
annui redditus, quas tenebit in feodum dictus Perrinus a domino comite supradicto, et ab ejus heredibus
et successoribus in futurum, de quibus predictis rebus ego, predictus Bernardus, nomine predicti Perrini,
me dissaizivi et de eisdem saizivi dominum Johannem de Sorz, militem, senescallum Xanctonensem,
nomine predicti domini comitis Pictavensis. Preterea ego, Bernardus de Roy, miles, patruus dicti Perrini.
et ego, Seguinus de Juliaco, et Hermandus, frater ejus, milites et cognati predicti Perrini, et ego,
Fulquaudus Fromentini, miles, homo ligius predicti Perrini, et ego, Phylippus de Chapdenac, valetus,
avunculus dicti Perrini, et ego, Bernardus de Roy, valetus, predictus patruus et curator predicti Perrini,
pro utilitate dicti Perrini et tocius patrie, permutationem predictam volumus et concedimus, et
obligamus omnia bona nostra, mobilia et inmobilia, predicto domino comiti, quod, quando dictus
Perrinus ad etatem legitimam pervenerit, dictam permutationem ratam habebit et eam concedet predicto
domino comiti Pictavensi, habendam et possidendam a dicto domino comite, et ejus heredibus et
successoribus in futurum. Et juravimus nos omnes predicti ad sancta Dei Evangelia quod nos, pro
utilitate dicti Perrini et tocius patrie, premissa tractavimus bona fide ; et volumus et concedimus, quod si
dictus P(errinus) contra premissa venerit in futurum vel aliquid premissarum, quod predictus dominus
comes terras nostras, omnes et singulas, teneat et explectet, et faciat fructus suos sine se mesfacere,
donec dictus P(errinus) voluerit, concesserit et approbaverit omnia singula supradicta. Et insuper dictus
Perrinus, in etate undecim annorum constitutus, juravit ad sancta Dei Evangelia, de auctoritate mei,
Bernardi predicti, curatoris dicti Perrini, quod contra premissa non veniet per se vel per alium in
futurum. Et est sciendum quod, si predictus dominus comes aliquid dederit domino Phylippo de Sancto
Quintino, militi, pro excambio sive permutatione rerum quas habebat dictus Phylippus in dicto loco,
illud, quod eidem dabit predictus dominus comes, habebit et tenebit in feodum dictus Phylippus a dicto
Perrino, et dictus Perrinus illud habebit a dicto domino, comite Pictavensi, una cum aliis feodis sive
rebus quas habet dictus Perrinus a domino comite supradicto. Et, ut istud firmum et ratum permaneat,
nos omnes predicti, scilicet ego, Bernardus de Roy, miles, Seguinus de Juliaco et Hermandus, ejus frater,
et Fulquaudus Fromentini, milites predicti, et ego, Phylippus de Chapdenac, valetus predictus, et ego,
Bernardus de Roy, valetus predictus, curator predicti Perrini, presentes litteras dedimus predicto
domino comiti, sigillis nostris sigillatas, in testimonium veritatis. - Actum anno Domini M° CC°
quinquagesimo sexto, die jovis in vigilia Sancti Michaelis.

384
Archives nationales (France)

Six sceaux en cire verte, pendants sur double queue :


1. Foucaud Fromentin, chevalier ; Inventaire, n° 2247.
2. Bernard de Roy, seigneur d'Ozillac ; Invent., n°3475. (La légende du contre-sceau doit être lue ainsi :
DOMINI DE OVSELIACO.)
3. Philippe de Chadenac ; Invent., n°1725.
4. Armand de Juillac, chevalier ; Invent., n°2506.
5. Séguin de Juillac, chevalier ; Invent., n°2508.
6. Bernard de Roy, chevalier, seigneur d'Ozillac. Ce sceau, décrit dans l' Inventaire sous le n°1678, a été
attribué par erreur à un prétendu Bieuroi.

J//259
Cluny, n°2
4294 - Provins. 1256. Mardi 3 octobre.
Original scellé
Abbas Cluniacensis quinque millia librarum Turonensium, quoe Ludovicus, Francioe rex, olim mutuatus
fuerat, ab eodem rege repetit.
Excellentissimo domino suo, domino Ludovico, Dei gratia christianissimo regi Francie, frater Guillelmus,
miseratione divina humilis abbas Cluniacensis, salutem et orationes pro ipso ad Dominum assiduas et
devotas. Excellentissime majestati vestre regie supplicamus quatinus quinque milia librarum
Turonensium, quas vobis mutuo tradidimus, prout in vestris patentibus litteris continetur, dilecto nostro
Petro Bordon, civi Parisiensi, latori presentium, nomine nostro, reddatis vel reddi faciatis, et ipse litteras
vestras patentes, quas super dicto mutuo habemus, vobis reddet. Solutionem autem quam eidem feceritis
vel fieri facietis ratam habebimus pariter et acceptam. - Datum apud Pruvinum, die martis proxima post
festum Beati Remigii, anno Domini M° CC° L° sexto.
Scellé en cire rouge, sur simple queue, du sceau de Guillaume, abbé de Cluny, décrit dans l' Inventaire
sous le n°8652. - Voy. ci-dessus le n°4133, et Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 42.

J//190
Poitou, I, n°95
4295 - Poitiers. 1256. Jeudi 5 octobre.
Original scellé
Litteroe Marioe, Augi comitissoe, quibus, cum conjugi suo, Alphonso de Brena, castrum Chisiaci
concesserit, comitem Pictavioe et Tolosoe rogat ut eumdem Alphonsum in hominem ligium recipere
velit.
Excellentissimo domino suo, Alfunso, filio regis Francie, comiti Pictavie et Tholose, Maria, comitissa
Augi, domina Sivriaci, Chisiaci, Methuli, Benaici, Mote et Ville Nove, salutem et paratam ad ejus
beneplacita voluntatem. Noverit excellentia vestra quod, cum ego, volens sâluti anime mee consulere et
providere, prout est michi possibile, nobilitati karissimi domini mei et mariti, nobilis viri, Alfunsi, filii
regis Johannis Jerosolimitani, non habentis bona hereditaria unde juxta nobilitatem suam possit
congrue et honorifice sustentari, dederim, concesserim et elemosinaverim pure, libere, simpliciter et in
perpetuum sibi, heredibus ac successoribus suis castrum Chisiaci cum tota castellania sua, tam in villis,
terris, vineis, pratis, aquis, forestis, nemoribus, defensis, garanis, redditibus, censibus, collectis,
constumis, proventibus, exitibus, hominibus, homagiis, feodis, refeodis, domaniis, quam omnibus rebus
aliis quibuscumque et quocumque nomine censeantur, et cum omni jure, jurisdictione, districtu et
dominio ad dictum castrum et castellaniam pertinentibus, prout in litteris meis patentibus super hoc
confectis plenius continetur, dominationi et excellentie vestre affectuose et humiliter supplico quatinus
dictum dominum meum, Alfunsum, vestri gratia recipere velitis in hominem ligium de omnibus
antedictis. - Datum Pictavis, anno Domini M° CC° L° sexto, die jovis post festum Beati Remigii, mense

385
Archives nationales (France)

octobris.
Sceau de Marie d'Exoudun, comtesse d'Eu ; cire verte, double queue ; Inventaire, n°923. - On voit par
cette charte que les auteurs de l' Art de vérifier les dates ont commis une erreur en fixant à l'année 1252
la mort de la comtesse Marie (t. II, p. 800).

J//684
Bulles de Privilèges, n°25 bis
4296 - Anagni. (1256). 10 octobre.
Original scellé
Alexander papa IV regi Francioe concedit ut, si cum excommunicatis quibusdam societatem habuerit,
excommunicationis ipse laqueo non alligetur.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, carissimo in Christo filio,.. ( sic), regi Francie illustri,
salutem et apostolicam benedictionem. Cum participans scienter majori excommunicatione legatis ( sic),
preter id quod peccat graviter, vinculum minoris excommunicationis incurrat, nos, volentes tibi de altero
dumtaxat gratiam facere specialem, presentium tibi auctoritate concedimus ut, si te predictis
excommunicatis, non tamen in crimine, quod absit, participare contigerit, propter hoc minoris
excommunicationis laqueo non ligeris. - Datum Anagnie, VI. idus octobris, pontificatus nostri anno
secundo.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre ; Inventaire, n°6049. - Voy. A. Tardif, Priviléges accordés à la
couronne de France (Doc. inéd.), p. 16, et ci-dessus le n°4161.

J//461
Fondations, II, n°22. 9.
4297 - Paris. 1256. Jeudi 19 octobre.
Original scellé
Litteroe Reginaldi, Parisiensis episcopi, de precibus quoe pro rege ipsiusque uxore et liberis, necnon pro
Blanca, quondam regina, Robertoque, comite quondam Atrebatensi, in ecclesia Parisiensi adhibebuntur.
Excellentissimo domino suo, Ludovico, Dei gratia Francie regi illustri, R(eginaldus), miseratione
ejusdem Parisiensis ecclesie minister indignus, salutem in Eo qui judicat fines terre et regibus dat
salutem. Hac die jovis, in crastino Beati Luce evangeliste ultimo preterite ( sic), facta congregatione in
nostra synodo universorum presbyterorum in nostra dyocesi existentium, prout moris est, ipsis
presbyteris ex parte vestra a nobis humiliter postulatis, concesserunt favorabiliter et benigne omnes et
singuli quod ad presens pro statu et incolumitate vestra, et salute vestri corporis et anime, et karissime
domine nostre regine, vestrorumque liberorum, et omnium eorum qui vobiscum et pro vobis ubicunque
laborant, et pro totius regni pace et transquillitate, missam unam de Sancto Spiritu et missam unam de
Beatissima Virgine Maria, et pro felicis recordationis Blanche, quondam karissime matris vestre, et
Roberti, comitis Attrebatensis, quondam karissimi fratris vestri, et antecessorum vestrorum animarum
remedio, missam unam pro defunctis eorum quilibet celebrabit ; et, cum Dominus a presenti seculo vos
disposuerit evocandum et vester obitus eis fuerit nuntiatus, pro vobis se celebraturos unum tricennale
omnes et singuli promiserunt, et hoc de eorum consensu significandum duximus regie majestati per
presentes litteras, sigilli nostri munimine roboratas. Vivant et valeant dominus rex et regina, liberi et
amici per tempora longiora. - Datum Parisius, in dicta synodo, anno gratie M° CC° L° sexto.
Sceau de Renaud de Corbeil, évêque de Paris ; cire verte, double queue ; Inventaire, n° 6789.

J//156
Saint-Denis en France, n°4.
4298 - Anagni. (1256.) 23 octobre.

386
Archives nationales (France)

Copie authentique
Mandamentum Alexandri papœ IV, ad episcopum Autissiodorensem, abbatem Sancti Victoris et
ministrum Sancti Maturini Parisiensis directum, ut de vita et moribus Henrici, abbatis Sancti Dionysii,
diligenter inquirant.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, venerabili fratri,.. ( sic), episcopo Autisiodorensi, et dilectis
filiis,.. ( sic), abbati Sancti Victoris, et fratri Symoni, ministro Sancti Maturini Parisiensis, salutem et
apostolicam benedictionem. Ad universas orbis ecclesias ex officii debito intente cogitationis extendentes
aciem, et undique per orbem pro salubri earum statu Apostolice diligencie studium diffundentes, circa
monasteria precipue ac alia loca religiosa nostre considerationis retorquemus intuitum, et pro ipsorum
conservatione potioris nimirum vigilancie operam adhibemus, omni sollicitudine procurantes ut illorum
religio fructum in eis afferat salutarem, et laudabilibus continue proficiat incrementis ; et, licet singule
mundi ecclesie, regulares et seculares, Apostolice Sedi, que, disponente Domino, super ipsas ordinarie
potestatis obtinet principatum, subesse noscantur, non nulle tamen sic specialius subsunt ei, quod, a
cujuslibet alterius jurisdicione prorsus exempte, nullum, nisi solum Romanum Pontificem, superiorem
et dominum recognoscunt, de quibus tanto tenemur amplius cogitare, quanto plenius Romane noscuntur
Ecclesie, nullo medio, subjacere. Sane inter cetera loca regni Francie divino dicata cultui, monasterium
Sancti Dyonisii in Francia, ordinis Sancti Benedicti, quod speciale predicte Sedis existit, sic a suis
primordiis, gratia operante divina, de virtute in virtute in successive profecit, quod, velut lignum
fructiferum in Ecclesie agro plantatum. flores proferens copiosius honestatis et producens uberius
fructum vite, precelsa regularis observancie sanctimonia et preclaris virtutum operibus specialiter extitit
insignitum, unde nos, qui sumus in agro ipso cultores, licet inmeriti, a Domino deputati, predictum
monasterium grandi favore prosequimur, et profectum ac augmentum ipsius libenter jugis diligentie
studio procuramus, ut, eo semper Apostolice gracie rore perfuso, documenta in ipso salubria luceant,
vivendi norma vigeat et regularia instituta serventur. Hinc est quod nos, circa statum ipsius monasterii
paterna sollercia intendentes et volentes suis spiritualibus et temporalibus conmodis Apostolica
diligencia providere, cum propter dissensiones et divisiones, ac scandala ibidem exorta, et alia que
intelleximus de abbate ipsius monasterii, omnino expediat quod reformationis impendamus studium
erga illud, discretioni vestre per Apostolica Scripta mandamus, quatinus, ad predictum monasterium
personaliter accedentes et habentes Deum solum pre oculis, impendatis attente ibidem inquisicionis
officium, de plano et sine judicii strepitu vice nostra inquirentes a quibuscumque personis ydoneis, per
quas melius sciri poterit, sollicite veritatem, ac corrigentes et reformantes in eo, tam in capite quam in
membris, que correctione ac reformatione noveritis indigere, procedendo ad amocionem et alias penas,
tam circa abbatem, quam circa priores, reliquosque administrationes habentes, et alios in eodem, prout
ipsorum culpe meruerint et regularis exegerit disciplina. Volumus autem ut interdicti, suspensionis aut
excommunicationis sententias, si quas prefatus abbas, occasione premissarum dissensionum, contra
quoscumque de ipso monasterio et alios subjectos eidem protulit seu proferri fecit, relaxare, et quicquid
per ipsum extitit contra quoslibet attemptatum, post appellationes seu provocationes interjectas pretextu
earumdem dissensionum ad nos et Sedem Apostolicam, in statum debitum revocare curetis,
contradictores, si qui fuerint, vel rebelles, monitione premissa, per censuram ecclesiasticam,
appellatione postposita, compescendo. Testes autem qui fuerint nominati, si se gratia, odio, vel timore
subtraxerint, per censuram eamdem, appellatione cessante, cogatis veritati testimonium perhibere, non
obstante si predicto abbati vel personis aliquibus a Sede sit indultum eadem, quod interdici, suspendi vel
excommunicari, quodque idem abbas ab abbacia, et priores ac alii a prioratibus et administracionibus
suis amoveri non possint sine mandato Sedis Apostolice speciali, et qualibet alia prefate Sedis
indulgencia cujuscumque tenoris existat, per quam effectus presentium impediri valeat vel differri,
proviso quod, hujusmodi inquisicionis pendente negotio, circa statum personarum ejusdem monasterii,
presertim administracionem habentium, nichil penitus innovetur. Ut autem in hujusmodi inquisicionis
negotio efficacius procedere valeatis, committendi receptionem et examinationem testium, extra

387
Archives nationales (France)

predictum regnum Francie conmorancium, aliquibus personis discretis Deumque timentibus, relaxandi
quoque juramenta, si qua prefatus abbas de subticenda veritate ab aliquibus personis extorsit, liberam
vobis concedimus auctoritate presencium facultatem. Quod si non omnes hiis exequendis potueritis
interesse, tu, frater episcope, cum eorum altero ea nichilominus exequaris. - Datum Anagnie, x. kalendas
novembris, pontificatus nostri anno secundo.
Inséré, sous forme de copie authentique, dans l'acte de déposition de l'abbé de Saint-Denis, donné le
vendredi 25 mai 1257 par l'évêque d'Auxerre, l'abbé de Saint-Victor et le ministre des Mathurins de Paris.
- Voy. Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 115 ; le Gallia Christiana, t. VII, col. 391. A, et Félibien, Hist. de
l'Abbaye de Saint-Denis, p. 242.

J//423
Obligations, II, n°45
4299 - Maubuisson. 1256. Octobre.
Copie authentique
Ludovicus, rex Franciœ, domum de Corpaleto cum jure venandi, nonnullisque aliis juribus Odoni de
Lorriaco, clerico suo, in feudum concedit.
Ludovicus, Dei gratia Francorum rex, notum facimus universis, tam presentibus quam futuris, quod nos
dilecto et fideli clerico nostro, magistroOdoni de Lorriaco, regia liberalitate concessimus quod domum de
Corpaleto, cum omnibus que tenet ibidem in terra nostra, teneat a nobis et heredibus nostris in feodum
et homagium ligium, tam ipse quam heredes sui, quod homagium fecit nobis, et in augmentum ejusdem
feodi concessimus ei quod ipse et heredes sui possint aucupari et venari ad aves et parvas bestias in
garenna nostra Lorriaci. Item concedimus eidem et heredibus suis terragium nostrum de Corpaleto,
quod valet tres modios silliginis vel circa, et pasturam et pasnagium ad animalia sua in nemoribus
nostris que dicuntur Chaumontès vel Lagium, salvo jure alienorum usuagiorum. Concedimus etiam
eidem et heredibus suis, qui dictam domum tenebunt, ut in illis partibus dicti nemoris, que vocantur
Corcambon et Mons de Brena, habeant usagium suum ad remasons, sicut illud tenent homines de
Molineto. Hec siquidem supradicta concedimus eidem et heredibus suis, videlicet ei qui pro tempore
tenuerit dictam domum. Preterea concedimus eidem magistro ad vitam suam hostisias nostras quas
habemus in territorio de Corpaleto, et quicquid ibidem habemus, et quasdam hostisias quas habemus in
parrochia de Mousterolio, cum omni jure nostro quod in eis habemus, retenta nobis magna justicia in
omnibus supradictis. Quod ut ratum et stabile permaneat, presentes litteras sigilli nostri fecimus
impressione muniri. - Actum apud abbaciam Beate Marie Regalis juxta Pontisaram, anno Domini
millesimo CC° quinquagesimo sexto, mense octobri.
Cette copie authentique est insérée dans les lettres de confirmation du roi Charles le Bel, données à Cléry
au mois de février 1324-25. - Voy. Du Cange, verbo 2. Remasencia, t. V, p. 695, col. 3, et R. de Maulde,
La condition forestière de l'Orléanais, p. 70 et p. 487, note 1.

J//178
Anjou, n°26
4300 - Paris. 1256. Lundi 6 novembre.
Original scellé
Arbitrium a Ludovico, rege Franciœ, factum de discordiis inter Beatricem, comitissam Provinciœ, et
Carolum, Andegaviœ et Provinciœ comitem, compescendis.
Ludovicus, Dei gratia Francorum rex, universis presentes litteras inspecturis salutem. Notum facimus
quod, cum discordia esset inter carissimam socrum nostram, comitissam Provincie, ex una parte, et
karissimum et fidelem fratrem nostrum, Karolum, Andegavie et Provincie comitem, ex altera, super
fructibus et proventibus comitatuum Provincie et Forqualquerii ac marchionatus Provincie, et omni jure
quod eidem comitisse competebat vel competere poterat ullo modo in terris predictis et in quacunque

388
Archives nationales (France)

terra que pertinuit ad bone memorie Raymundum Berengarii, quondam comitem Provincie, maritum
ipsius comitisse, necnon et super quibusdam compositionibus habitis inter eos, et super arreragiis que ex
eisdem compositionibus sibi deberi dicta comitissa dicebat, ac super dampnis que ipsa comitissa ab
eodem fratre nostro, et hominibus suis, sibi et hominibus suis, et valitoribus dicebat illata, et super
quibusdam donationibus et legatis quas et que dicebat sibi factas, tam ratione dotalicii et legati, quam
aliis de causis, et specialiter super octo milibus marcharum argenti et aliis summis peccunie, quas ipsa ab
eodem fratre nostro petebat, de quibus dicebat partem esse solvendam in vita sua et partem post
decessum suum, tandem dicte partes, pro bono pacis, super premissis in nos compromiserunt et se
supposuerunt ordinationi nostre super premissis et infra scriptis omnibus et singulis, de alto et basso,
consentientes et volentes quod de predictis omnibus, et aliis quibuscumque que ad premissa pertinent
vel possunt pertinere, nostram dicamus et faciamus voluntatem, promittentes quod ordinationem
nostram, dictum nostrum, seu arbitrium servabunt et tenebunt in quolibet articulo, nec contra venient in
aliquo per se vel per alium, nec contra procurabunt aliquod fieri, juramento corporali prestito super hoc
ab eisdem. - Nos autem, habito super hiis diligenti tractatu, de voluntate et assensu partis utriusque,
ordinamus et per arbitrium nostrum dicimus quod dicta comitissa quittet et dimittat ex nunc, et
relinquat in perpetuum dicto fratri nostro, uxori sue et heredibus eorumdem omnes terras predictas et
omne jus quod in eisdem terris habet, vel sibi competit seu competere potest quoquo modo in eisdem,
quoad possessionem seu etiam proprietatem, excepta terra quam dicitur habere dicta comitissa ex
concessione ecclesiarum, scilicet apud Valanciolam, et Villam Dei et Sanctum Genesium, cum
pertinenciis dictarum ecclesiarum sive locorum ratione dictarum ecclesiarum, et exceptis aliis bonis suis,
mobilibus seu se moventibus, et debitis que ei debentur in supradictis comitatibus, de quibus dictus
comes tenetur compellere debitores sine guerra facienda, et deliberet eidem fratri nostro, vel senescallo
suo Provincie, nomine ipsius comitis, vel alii quem ad hoc deputaverit idem comes, ac assignet
possessionem dictarum terrarum, tam castrorum quam aliorum pertinencium ad terras predictas,
necnon fidelitates et hommagia hominum earumdem terrarum, infra Purificationem Beate Virginis
proximo instantem. - Injungimus etiam dicte comitisse et per arbitrium nostrum dicimus quod eundem
fratrem nostrum, uxorem suam et heredes eorum, de compositionibus, donationibus, legatis, dampnis,
arreragiis, et aliis quibuscunque supra nominatis quittet penitus in perpetuum et absolvat. - Item,
injungimus dicte comitisse quod omnes litteras et instrumenta quecunque, que ipsa habet, et habuit et
habere poterit tam de gageria regis Anglie quam de omnibus aliis et singulis supradictis, restituat eidem
comiti fratri nostro, vel senescallo suo Provincie, infra instantem Purificationem Beate Virginis ; et, si
qua instrumenta de predictis postmodum inventa fuerint, ex nunc pronunciamus ipsa haberi por infectis.
- Item, injungimus dicte comitisse quod Lonbardos quos cepit cum peccunia et rebus ipsorum restituat
dicto comiti fratri nostro infra terminum prenotatum. - Item, injungimus eidem comitisse quod
renunciet citationi facte pro ipsa contra eundem fratrem nostrum auctoritate Apostolica coram.. ( sic),
episcopo Bellicensi, vel subdelegato ipsius. - Item, injungimus eidem comitisse quod remittat offensam
et injuriam senescallo Provincie, et aliis valitoribus et fautoribus dicti comitis fratris nostri. - Injungimus
autem dicto fratri nostro et per arbitrium nostrum dicimus quod ipse quolibet anno, quoad vixerit
comitissa predicta, solvat eidem comitisse, vel ejus certo nuntio, pro deliberatione predictorum, sex milia
librarum Turonensium terminis infra scriptis, videlicet : in octabis instantis Purificationis Beate Virginis
duo milia librarum Turonensium, in sequentibus octabis instantis Ascensionis Domini duo milia
librarum Turonensium, et in subsequentibus octabis instantis festi Omnium Sanctorum duo milia
librarum Turonensium, et sic de anno in annum, quamdiu dicta vixerit comitissa. Nos autem,
constituentes nos et heredem nostrum qui nobis succedet in regno principales debitores super solutione
predicte peccunie, facienda de mandato dicti fratris nostri eidem comitisse, promittimus bona fide nos
sibi, vel suo certo nuncio, solvere Parisius apud Templum, annuatim, quoad vixerit eadem comitissa,
predictam peccuniam terminis prenotatis, et dictus frater noster, ex conventione inter nos et ipsum
habita, tenetur eisdem terminis senescallo nostro Bellicadri, nomine nostro, apud Bellicadrum plenarie

389
Archives nationales (France)

satisfacere de peccunia supradicta. Voluit autem et concessit idem comes frater noster, quod si
contingeret ipsum vel heredes suos deficere in solutione dicte peccunie facienda apud Bellicadrum, sicut
predictum est, quod possimus sine nos mesfacere tantum capere et saisire de bonis que tenet a nobis,
quod nobis esset de hiis que nos solveremus vel heres noster predictus solveret occasione predicta
plenarie satisfactum, et ad hoc obligavit se et heredes suos, et tenetur dare de dicta obligatione litteras
suas patentes et uxoris sue. - Injungimus etiam dicto comiti, fratri nostro, quod eidem comitisse vel
mandato suo, ultra summam sex milium librarum Turonensium que predicta est, quinque milia librarum
Turonensium semel tantum modo reddat et solvat in octabis Purificationis Beate Virginis proximo
venturis Par[i]sius, apud Templum, pro dampnis, arreragiis, compositionibus, donationibus et legatis, et
aliis quibuscunque que ipsa petere posset ab eodem fratre nostro, vel uxore sua, aut heredibus
eorumdem, et que eidem comitisse, tam in vita sua quam post decessum suum, ex quacunque causa
competebant bel competere possent contra eundem fratrem nostrum, uxorem etiam suam ac heredes
eorumdem. Pro qua solutione dictarum ( sic) quinque milium librarum Turonensium, facienda in octabis
Purificationis Beate Virginis, ut supradictum est, nos, de mandato ejusdem fratris nostri, sepedicte
comitisse principalem nos constituimus debitorem. - Item, injungimus sepedicto fratri nostro per
arbitrium nostrum quod Fulconi de Podio Richardi et Guillelmo Artoudi, militibus, remittat omnem
offensam et injuriam, et reddat eisdem omnia mobilia seu se movencia, et immobilia, que dictus comes
vel sui ceperunt ab eisdem et patre dicti Guillelmi Artoudi, occasione istius discordie. - Item, injungimus
eidem fratri nostro quod nullam violenciam, nullam injuriam faciat Guillelmo de Ravenna, civi
Cistaricensi, quamdiu sibi fidelis fuerit, salvo eo quod dictus Guillelmus de Ravenna reddat rationem de
bajulia quam tenuit pro bone memorie R(aymundo) Berengarii, comite Provincie, et reddat reliqua, si
qua penes eum remanserunt, vel frater noster ei satisfaciat, si dictus comes eidem remansit in aliquo
obligatus, et reddatur super hoc ratio, sive compotus, coram Guidone Fulcodii et ad arbitrium suum
diffiniatur. - Item, injungimus dicto fratri nostro quod recipiat fidelitatem a Guillelmo et Galcherio de
Forqualquerio, fratribus, militibus, et in ea libertate eos teneat qua tenebat eos dicta comitissa, nec ipse
vel curia sua aliquam violenciam seu injuriam inferat eisdem, salvo tamen jure ipsius comitis super eo
quod idem comes dicitur emisse a Giraudo Guerso, milite, fratre eorumdem, partem que ipsum debebat
contingere de hereditate paterna ; ita tamen quod, si dicti duo fratres et Guillelmus de Pertusio, frater
eorum, voluerint solvere peccuniam quam dedit dictus comes pro emptione predicta, omnino quitti sint
ab impetitione dicti comitis super hoc, et dictus comes cedat eis jus quod sibi competit ex emptione
predicta. Si autem dictus Giraudus vellet dictos fratres super predictis impetere, non audiatur in curia
comitis, nisi ipsis fratribus solveret precium quod recepit, et, si dicti fratres non possent vel nollent
insimul dictam peccuniam reddere, quilibet pro sua tercia audiatur. - Item, injungimus dicto fratri
nostro ut Bonefacio de Castellana, militi, remittat omnem offensam et injuriam, et sit ei bonus dominus
et legalis. - Item, injungimus eidem fratri nostro quod remissionem offense et injurie faciat omnibus
hominibus, et aliis valitoribus et amicis dicte comitisse, et quod sit eisdem bonus dominus et legalis, et
quod nec ipse vel curia sua aliquam eis violenciam contra justiciam faciant, ac res captas sive saisitas
occasione istius discordie, immobiles, mobiles et se moventes, que pervenerunt ad manus dicti comitis
vel suorum, desaisiat et restituat eisdem. - Item, volumus et injungimus eidem fratri nostro quod
sentencias per ipsam comitissam vel curiam suam latas, et alia acta et laudationes contractuum, factas
tempore sui regiminis, rata habeat, nec ipsa, quantum ad ipsum pertinet, aliquatenus revocet, nec per
suam curiam sustineat revocari, salva tamen hereditate ipsius comitis et heredum suorum. - Item,
injungimus eidem fratri nostro quod terram ablatam matri Amelii de Curbain, militis, occasione istius
discordie, reddat eidem. - Insuper actum est et consensum, per juramenta prestita inter comitem et
comitissam, quod ipsa deliberabit infra Purificationem predictam dicto comiti vel senescallo suo
Provincie, si possit habere licenciam regis Anglie, ad quam habendam bona fide pro posse suo laborabit,
castra infra scripta, eidem regi Anglie, sicut dicitur, obligata pro quatuor milibus marcharum
sterlingorum, videlicet : Forqualquerium, Volonam, Medis et Osedam, et, occasione hujus deliberationis

390
Archives nationales (France)

et gagerie facte regi Anglie, a qua dictus comes, facta solutione, liberatur, tenetur idem comes solvere
dicte comitisse, vel ejus certo nuncio, in domo Templi, Parisius, ad instans festum Sancti Remigii, dicta
quatuor milia marcharum sterlingorum, salvo tamen quod de dicta summa dictarum ( sic) quatuor
milium marcharum deducatur, habita ratione expensarum custodum eorumdem castrorum, ac
proventuum et reddituum eorumdem, secundum tenorem litterarum obligationis predicte ; super qua
deductione stabitur bone fidei dicte comitisse, facta per ipsam super hoc inquisitione diligenti, secundum
quod nos, vel predictum fratrem nostrum, per suas patentes litteras testificabit infra terminum
Purificationis predictum ; de qua solutione facienda predictis loco et termino, si dictus comes in ea
deficeret, dicte comitisse principalem nos constituimus debitorem. Sciendum est autem quod per
solutiones, que fient a nobis eidem comitisse, liberabitur idem comes frater noster ab obligatione illius
peccunie, et illius termini seu terminorum, in quo vel quibus fient solutiones, quantum ad dictam
comitissam pertinet, et non quantum ad nos. Actum etiam est inter nos et fratrem nostrum predictum
quod, si idem frater noster in aliqua vel aliquo predictarum solutionum deficeret, omnia dampna et
deperdita, que nos occasione ista incurrere contingeret, nobis dictus frater noster plenarie resarciret ; et
de hoc se et heredes suos, omnia bona sua, mobilia et immobilia, seu se movencia, nobis ubicumque
fuerint obligavit, et super hoc debet nobis tradere dictus frater noster patentes litteras suas et uxoris sue,
cum juramento eorumdem. - Dicta autem comitissa, ordinationem nostram et arbitrium nostrum lau-
dans et approbans, quittationes, remissiones et absolutiones predictas in presencia nostra fecit, ac
premissa omnia et singula in quolibet articulo acceptavit. Insuper dictus frater noster, laudans et
approbans premissa omnia et singula in quolibet articulo, obligavit se et heredes suos ad observanda
predicta, et faciet et curabit quod uxor sua premissa similiter approbabit, prestito ab eadem corporali
super hoc juramento. - Item, de facto Dalphini compromissum est in archiepiscopum Viennensem,
electum ex parte dicti Dalphini, et Barrallum de Baucio, militem, electum ex parte dicti comitis, ab
instanti Pascha in annos quatuor duraturos, qui possint dictum comitem fratrem nostrum et dictum
Dalphinum infra dictum terminum pace vel judicio concordare ; et, pendente dicto compromisso, eidem
Dalphino nulla injuria inferatur per dictum comitem vel per suos. Quod si alter predictorum arbitrorum
decederet, ille cujus arbiter decederet posset alium ad voluntatem suam loco mortui subrogare. - Predicti
autem comitissa et comes omnia predicta et singula promiserunt se observare, non contra venire, sed
adimplere, prestito juramento corporali super hoc ab eisdem, salvo eo quod, si dicta comitissa non
deliberaret predicta quatuor castra, videlicet : Forqualquerium, Volonam, Medis et Osedam dicto comiti,
vel senescallo suo Provincie, infra instantem Purificationem Beate Virginis, actum est et consensum inter
eosdem comitissam et comitem quod omnia et singula supradicta cassa sint et vana, ac nullius momenti,
nec unus alteri, occasione istius ordinationis seu compromissi, remaneat obligatus, nec dictus frater
noster nobis, nec nos eidem comitisse erimus in aliquo obligati ; et jura et actiones competencia et
competentes utrique parti, ex conventione habita inter ipsos, remaneant penes ipsos et eisdem
competant, sicut competebant ante factum compromissum ; et sit et duret, omni casu contingente, firma
treuga inter dictos comitem et comitissam, et suos homines et valitores, usque ad octabas instantis
Pasche per totam diem. - In hujus autem rei testimonium et munimen, presentes litteras sigilli nostri
fecimus impressione muniri. Nos autem, comes et comitissa predicti, in premissorum testimonium ac
munimen, sigilla nostra una cum sigillo excellentissimi domini Ludovici, regis Francie, presentibus
litteris duximus apponenda. - Actum Parisius, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo
sexto, mense novembri, die lune post festivitatem Omnium Sanctorum.
Des trois sceaux qui étaient appendus à cet acte, il ne reste plus que les deux premiers en cire verte, sur
double queue :
1. Louis IX ; Inventaire, n° 42.
2. Béatrix de Savoie, comtesse de Provence ; Invent., n°1108.
3. Charles, comte d'Anjou et de Provence ; Invent., n° 340.
Voyez Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 93 et 94, et Papon, Hist. générale de Provence, t. II, p. 336.

391
Archives nationales (France)

J//431
Bulles contre les hérétiques, n°31.
4301 - Anagni. (1256.) 9 novembre.
Original scellé
Alexander papa IV priori Fratrum Prœdicatorum Parisiensium inquisitionis officium, ad exstirpandam
in Franciœ regno hœreticam pravitatem, committit, exceptis dumtaxat terris comitis Pictaviœ.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio,.. ( sic), priori Parisiensi de ordine Predicatorum,
salutem et apostolicam benedictionem. Pre cunctis mentis nostre desiderabilibus catholice incrementum
fidei affectantes, nimio utique dolore replemur, cum audimus aliquos vel sentimus ad illius
depressionem quacumque malignitate satagere, vel dampnabilibus ipsam depravando reprehensionibus,
aut detractionibus ei arrogabilibus derogando, seu commentis eandem mendacibus pervertendo, ad
quorum iniqua sternenda molimina eo animosius aspiramus, quo in animarum stragem pernitiosius eos
agnoscimus conspirare. Unde, quia in aliquibus partibus regni Francie adeo infidelitatis horror invaluit,
quod ibi quam plurimi, a via veritatis prorsus aversi, ruentes per devium falsitatis, pestiferas ad
concutiendum orthodoxe murum fidei machinas construebant, molientes ipsum fallacium
argumentationum impulsibus demoliri, Sedis Apostolice diligentia contra talium dolosam astuciam, ne
diffusus serperet morbus iste, remedium adhibuit oportunum, instituens illic viros idoneos, quorum
honesta conversatio exemplum tribueret puritatis, et erudita labia doctrinam funderent salutarem, ut
sacro ipsorum ministerio prefate partes ab hujusmodi contagiis purgarentur ; et, licet horum ducatu
homines partium earumdem in rectam semitam sint directi, et per hos multis sit ibidem periculis
obviatum, cupientes tamen anxie ut negotium inibi fidei jugi profectu, elisis omnino erroribus, fortius
convalescat, vigilare ad hoc per nos et alios, prout sollertius possumus, non cessamus, et modo circa id
ipsum eo studemus attentius, quo carissimum in Christo filium nostrum,.. ( sic), illustrem regem
Francorum, ferventiorem sentimus ad idem negotium efficaciter promovendum. Quia igitur, habita
deliberatione diligenti, providimus ibidem ad presens personam aliquam circumspectam pro tanto
negotio deputare, nos, de sollicitudine, prudentia et industria tua plenam in Domino fiduciam
obtinentes, te, tamquam inter alios preelectum, in toto predicto regno, exceptis terris dilecti filii, nobilis
viri,.. ( sic), Pictavie et Tholose comitis, in quibus fidei negotium certis personis specialiter est
commissum, ad instantiam prefati regis, ad hoc duximus deputandum. Quocirca discretioni tue per
Apostolica Scripta precipiendo mandamus, in remissionem tibi peccaminum injungentes, quatinus in
caritate Dei, hominum timore postposito, virtutem Spiritus induens ex alto, et inquisitionis officium
contra hereticos, ad extirpandam de regno ipso ejusque districtu hereticam pravitatem, sub spe mercedis
eterne totis assumens affectibus, illud sic efficaciter prosequi per te, aut per duos alios quos ad hoc
idoneos elegeris, studeas, ut per sollicitudinis tue studium de predictis regno ac ejus districtu radix
iniquitatis heretice succidatur, et vinea Domini, exterminatis vulpeculis que perversis moribus
demoliuntur eandem, fructum afferat catholique puritatis. Si quos autem de pravitate predicta culpabiles
inveneris vel infectos seu etiam infamatos, contra ipsos, nisi diligenter examinati absolute velint
mandatis Ecclesie obedire, necnon et receptatores, defensores et fautores ipsorum, juxta sanctiones
canonicas, auctoritate Apostolica, hominum metu timori divino postposito, procedere non omittas,
invocato ad hoc, si opus fuerit, auxilio brachii secularis, non obstantibus aliquibus litteris diocesanis, seu
quibuscumque aliis super hujusmodi negotio ab Apostolica Sedc directis, quas auctoritate presentium
revocamus, faciens tibi quaternos et alia scripta, in quibus inquisitiones facte contra hereticos et
processus per quoscumque contra ipsos habiti continentur, a quibuslibet assignari. Si vero aliqui de
hereticis ipsis, heretica labe penitus abjurata, redire voluerint ad ecclesiasticam unitatem, eis juxta
formam Ecclesie absolutionis beneficium largiaris, injungens eisdem quod injungi talibus consuevit,
proviso sollertius ne simulata conversione redeant fraudulenter, et te, immo potius se ipsos fallentes, sub
agni specie ferant lupum. Ceterum, quia in tam gravi crimine cum multa oportet cautela procedi, ut in

392
Archives nationales (France)

reos sine ullo proferatur errore dure ac digne severitas ultionis, volumus et mandamus ut tu et illi quos
ad hoc duxeris deputandos, in examinatione testium quos recipi super crimine predicto ipsumque
contingentibus oportuerit, adhibeatis vobis duas religiosas personas et discretas, sub quarum testimonio
per viros idoneos fideliter ipsorum depositiones testium conscribantur. Cum vero aliqui fuerint heretici
sententialiter condempnandi, vel aliquibus ex ipsis incarcerationis pena perpetue pro hujusmodi crimine
fuerit infligenda, vobis discretos viros nec juris ignaros curetis adjungere, de quorum consilio maturius,
sicut expedit, in hujusmodi negotio procedatur. Sane, si forte accusatoribus aut testibus, quos a te, vel
aliis vice tua, super crimine hereseos recipi contigerit, ex publicatione nominum eorumdem videris
periculum imminere, eorundem nomina non publice sed secreto coram aliquibus personis providis et
honestis, ad hoc vocatis, religiosis et aliis, exprimantur, quorum testium depositionibus, sic publicatis ad
cognitionem judicis instruendam, plenam fidem volumus adhiberi. Ut autem liberius et facilius
commissum tibi officium exequaris, commitendi citationes testium, examinationes, cum de predicto
crimine ac ipsius circumstantiis duxeris inquirendum, et sententiarum denuntiationes, quas hac de causa
in quoslibet tuleris, non obstante si religiosis quibuslibet quod causarum et negotiorum commissiones
minime teneantur suscipere, quodque excommunicari, vel interdici aut suspendi nequeant a Sede
Apostolica sit indultum, compescendi quoque, monitione premissa, per censuram ecclesiasticam,
appellatione postposita, predicatores questuarios a predicationis officio, quod ad ipsos nullatenus
pertinet quorum interest tantum caritativa subsidia petere, ac indulgentiam, si quam forte habeant,
exponere, convocandi etiam clerum et populum civitatum et castrorum, aliorumque locorum, necnon
sapientes et discretos viros, prout videris expedire, ad tuam evocandi presentiam, ut eorum utaris
consilio et in ferendis sententiis contra ipsos hereticos intersint, ac eisdem sapientibus, ut tibi super hoc
pareant, in virtute obedientie artius injungendi, faciendi insuper observari inviolabiliter omnia statuta
provide edita, tam in conciliis legatorum Sedis Apostolice, quam etiam in forma pacis olim inite inter
Ecclesiam Romanam et predictum regem, ex parte una, et quondam R(aimundum), comitem Tholose, ex
altera, que negotium fidei tangere dinoscuntur, sicut promotioni negotii et augmento ipsius fidei fuerit
oportunum, ac procedendi in eodem negotio summarie, absque judicii et advocatorum strepitu, necnon
interpretandi statuta contra hereticos, credentes, receptatores, fautores ac defensores eorum edita,
quotiens in eis apparuerit aliquid ambiguum vel obscurum, et eosdem hereticos, credentes, receptatores,
fautores, et defensores, eorumque filios et nepotes dignitatibus, personatibus, et honoribus
quibuscumque, ac bencficiis ecclesiasticis et publicis officiis, illos etiam qui, hereticorum vel aliorum
predictorum interventu vel gratia, talia sunt adepti, vel in posterum assequentur, eisdem dignitatibus,
personatibus, honoribus, et beneficiis seu officiis privandi, insuper, si aliqui a penitentiis, occasione
pravitatis heretice sibi impositis, absque speciali mandato Sedis Apostolice minus juste fuerint absoluti,
ne facilitas venie ipsos, quod absit, ad peccandum protrahat, easdem penitentias eisdem reimponendi et
in melius commutandi, prout eorum saluti et fulcimento fidei videris expedire, similiter et eis, qui ad
predicationem tuam, occasione predicti negotii faciendam, accesserint, viginti vel quadraginta dierum
indulgentiam, prout tibi videbitur, concedendi tibi auctoritate presentium plenam concedimus
facultatem ; et, ut tu et alii in hujusmodi negotio fidelius et libentius laboretis, quo exinde uberius
spiritualia dona vos senseritis percepturos, tibi siquidem pro hujusmodi negotio laboranti, et omnibus
personaliter tibi assistentibus in eodem, illam vestrorum peccaminum veniam elargimur, que
succurrentibus Terre Sancte in generali concilio est concessa. Illis vero, qui ad impugnandum hereticos,
fautores, et receptatores, ac defensores eorum, tibi ex animo auxilium, consilium prestiterint vel
favorem, de Omnipotentis Dei misericordia et Beatorum Petri et Pauli, apostolorum ejus, auctoritate
confisi, tres annos de injuncta sibi penitentia misericorditer relaxamus ; et, si qui ex eis in prosecutione
hujusmodi negotii forte decesserint, plenam eis omnium peccatorum suorum, de quibus corde contriti ac
ore confessi fuerint, veniam indulgemus. Contradictores autem, si qui super premissis fuerint, vel
rebelles, per censuram eandem, appellatione remota, compescas, non obstante constitutione de duabus
dietis edita in concilio generali. - Datum Anagnie, v. idus novembris, pontificatus nostri anno secundo.

393
Archives nationales (France)

Scellé en plomb sur cordelettes de chanvre ; Invent., n° 6049. - Cet acte reproduit en grande partie les
termes des bulles d'Innocent IV, que nous avons données plus haut sous les n os 4110 et 4111. Comp. aussi
le n° 4224.

J//383
G. et H. de Châtillon, n°28.
4302 - 1256. 22 novembre.
Original scellé
Transaction entre Gautier, prieur de la Celle, et Gaucher de Châtillon, seigneur de Crécy.
Nous, Gautiers, prieus de la Celle en Brie, de l'ordre de Majeur Moutier, fesons à savoir à touz ceus qui
ces presentes letres verront, que nous par quatre cenz livres de Tornois paianz, les quex li sires de Creci
nous a fet craanter à rendre par une fourme de pes qui a esté entre nous et li, quitons le dit segneur de
Creci, li et toute sa gent, de touz domages et de touz torfez et mespresures, que il et ses genz por li ou por
l'ochoison de li ( le verbe manque), dont nous poons avoir aution encontre ce segneur, ne encontre ses
genz, de tout tens passé dusqu'au jour d'ui, sauf ce que li deans et l'arcediacres de Meauz diront et
ordeneront d'endroit l'amende que mesires Renauz de la Vile Nueve, chevalier, procureor au dit segneur
de Creci, nous fist par pes fesant seur les torfez et les indures ( sic) que nous li metien sus, que li sires de
Creci nioit, et ceste pes est fete et atiriée par l'asentement l'abbé de Majeur Moutier, dont li sires de Creci
a ses letres pendanz. En tesmoing de la quel chose, nous avons ces presentes letres seelées de notre seel. -
Ce fu fet en l'an Notre Segneur mil deus cenz et cinquante et sis, ou mois de novembre, la velle de la Saint
Climent.
Scellé en cire brune, sur double queue, du sceau de Gautier, prieur de la Celle, diocèse de Meaux, décrit
dans l' Inventaire sous le n° 9493.

J//213
Archevêques de Rouen, n°4.
4303 - Pontoise. 1256. 29 novembre.
Original scellé
Odo, Rothomagensis archiepiscopus, profitetur se in Domum Dei Vernonensem, a Ludovico rege
restaurandam, bona quoedam alterius Domus Dei super ponte Vernonis oedificatoe transtulisse,
tantadem pecunioe summa Domui Dei Andeliacensi ab eodem rege concessa.
Universis presentes litteras inspecturis frater Odo, permissione divina Rothomagensis ecclesie minister
indignus, salutem eternam in Domino Jhesu Christo. Notum vobis facimus quod, cum excellentissimus
dominus Ludovicus, Dei gracia Francorum rex illustris, attenta nimia paupertate cujusdam Domus Dei
site Vernone in Ebroicensi diocesi, eamdem pietatis intuitu proponeret edificiis et redditibus ampliare,
ut pauperes confluentes ad eam ibidem valerent commode sustentari, nos, ejusdem domini regis pio
faventes proposito, ex parte ipsius instanter super hoc requisiti, redditus et bona immobilia quecumque
pertinencia ad quamdam Domum Dei, que quondam edificata supra pontem Vernonensem in
Rothomagensi diocesi, et postmodum alcius elevato ponte depressa, quasi inutilis et inhabitabilis
habebatur, liberaliter et benigne concessimus, de consensu expresso Rothomagensis capituli, ad dictam
Domum Dei Vernonensem, Ebroicensis diocesis, transferenda, et nomine ejusdem Domus imperpetuum
pacifice possidenda. Memoratus autem rex et dominus, nolens ex nostra liberalitate predicta juri
Rothomagensis ecclesie in aliquo prejudicium generari, estimacione per viros fide dignos facta bonorum
immobilium et reddituum predictorum, ad dictam Domum Dei supra pontem Vernonensem edificatam
spectancium, que fuerunt per predictos viros usque ad summam quinquaginta librarum Parisiensium,
annui redditus, estimata, in recompensacionem dicte liberalitatis nostre, dedit et concessit in puram et
perpetuam elemosinam, ad instanciam nostram, Domui Dei Andeliacensi, Rothomagensis diocesis,
quinquaginta libras Parisiensium, annui redditus, in prepositura sua Andeliacensi percipiendas annis

394
Archives nationales (France)

singulis, ad terminos qui sequntur, videlicet : octo diebus ante Purificationem Beate Marie medietatem,
et octo diebus ante Ascensionem Domini aliam medietatem. Voluit preterea sepefatus dominus rex et
precepit ut quicumque pro tempore dictam preposituram tenebit dictam summam pecunie.. ( sic), priori
predicte Domus Dei Andeliacensis, qui pro tempore fuerit, sine difficultate qualibet persolvat, prout
superius est expressum. Voluit etiam predictus dominus rex et precepit predictam donacionem suam a
suis heredibus et successoribus inviolabiliter observari. In cujus rei testimonium, ad instanciam dicti
domini regis, presentes litteras sigillo nostro fecimus sigillari. - Datum Pontisare, in vigilia Beati Andree
apostoli, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo sexto.
Sceau d'Eude Rigaud, archevêque de Rouen, cire brune, double queue ; Inventaire, n° 6370. - Voy. Le
Nain de Tillemont, t. IV, p. 95, et le Gallia Christiana, t. XI, col. 68. D.
Le Nain de Tillemont ( loc. cit.), qui mentionne cette charte d'après le registre JJ. 31, où elle se trouve
transcrite au folio XXIIJ r°, n° XVJ, s'exprime ainsi : "L'acte de consentement de l'archevesque de Rouen
pour cet échange est du 29 novembre à Paris, ou à Pontoise selon d'autres Copies" Le doute n'est plus
permis en présence du texte original que nous publions.

J//192
Poitou, II, n°2. 4.
4304 - 1256. Lundi 4 décembre.
Copie contemporaine
Transaction entre Jean Savari et Jean de Jard, relative au partage de la succession de Gervais Savari,
leur père et beau-père.
Ge, Johan Savari, filz fahu Gervais Savari, e filz de fahue Beneeite, jadis sa femme, fois assaveir à toz
ceaus qui ceste presente chartre veiront e oiront, que, cum après la mort de la dite Beneeite, ma mere,
fust contenz entre mei, d'une part, e Johan de Jart, mon serorge, borgeis de la Rochele, d'autre, par
raison de Bone, sa femme, ma seror, sus ceu que li diz Johanz de Jart me demandeit à aveir totes les
chouses que ge aveie de part le dit fahu Gervais Savari, mon pere, c'est assaveir le troil e les vignes que ge
ai à Festillé, ob totes lor apartenances, e le censsi de Gonteres e de Festillé, ob ses apartenances, qui fut
pris de Ysengrin e de sa femme, e la maison de pierre en quei ge estois, issi garnie cum ele esteit, la quau
maison se tient d'une part à la maison fahu Helyes Aymeri, e d'autre part à la maison fahu Gilebert le
Peleter, e la maison qui est ons Granz Tendes, qui fut fahu Johan Savari, mon oncle, e fiert deis l'une rue
jusque en l'autre, e une autre maison qui est joste l'yglise Saint Sauveor, e se tient d'une part à la maison
fahu Berthomé de Mastaz, e d'autre part à la maison Domingue Gorde, ou tau partie cum dreiz l'en
poguist doner, e iceu me demandast à aveir par raison de ceu que mis davant diz peres totes icestes
chouses m'aveit doné e laissé en son derrer testament, par tau condicion que ge fusse clerz e ordenez à
prestre, e, si ge clerz ne prestre ne voleie estre, que ge n'oguisse riens en totes les chouses dessus dites,
ainz tornassent à mes serors, e ceu esteit prez e apareillez de proveir li diz Johanz de Jart souceablement,
e diseit encores li diz Johanz de Jart, que tout fussé ge clerz ou prestres, si cum mis peres aveit devisé,
que il ne me poeit doner totes les chouses dessus dites, por ceu que eles esteient de patrimoine, e le
patrimoine il ne poeit pas tout doner por deseriter ses autres enfanz, e me demandast encores li diz
Johanz de Jart e la dite Bone, sa femme, que getornasse en frairesche tout le don que ma dite mere
m'aveit fait en son derrer testament de ses conquestes, e totes les autres chouses que ge aveie de part lie,
se ge voleie frairescher on patrimoine qui esteit de par la dite Beneeite ma mere, à la parfin, emprès
mainz plaiz e mainz contenz, sus ceu longuement entre nos demenez, par le conseil de prodes homes e
daus amis de l'une partie e de l'autre venguismes à fin e à paiz, en tau manere que li diz Johanz de Jarz e
la dite Bone, sa femme, ma seror, me laisserent le troil e les vignes de Festillé ob totes lor apartenances e
ob treis quarters de vignes qui sunt à Festillé, qui furent dau censsi de Ysengrin e de sa femme, quites de
toz cens, e la maison peirine, en quei ge estois, issi garnie cum ele esteit, e la maison qui fut fahu Johan
Savari, mon oncle, qui est ons Granz Tendes, e la maison qui est joste l'iglise Saint Sauveor, e vint e cinc

395
Archives nationales (France)

sols de cens, qui sunt sus le cortiou e sus l'erbergement que Johan Audeer a à la Fonz, e vint e sept sols e
dime de cens qui sunt sus l'arbergement que fahu Johan Bos soleit tenir à la Fonz, e quinze sols de cens
qui sunt sus la maison fahue Aleaiz de la Rivere on marché, e XVIII. sols de cens qui sunt sus
l'arbergement qui fut baillez à Domingue Quamargue à la Fonz, e III. quarters de vignes qui
m'escheguirent de part fahue Bienvenue, ma seror, qui sunt en does pieces, dont l'une piece est à
Ruisseau pres de Chaignolet, e l'autre piece est à la Croiz Pere Audeer, e VI. quarters de vignes, dont li
uns est en Sauzeau entre les vignes Namoros daus Brandes pres de Chaignolet, e est franc, e li III.
quarter que l'on apelet les Noeles, [qui] sunt davant la Croiz Saint Leonart on feu daus Terres Noeles, e
un quarter en Grifer on feu aus moines de Saint Leonart, que l'on apelet le quarter de l'Eschange, e un
quarter en Longe Leigne, joste la vigne à l'abbé de Saint Maixent, e li diz Johanz de Jart e la dite Bone me
devent laisser troiller la vendenge qui istra de ceaus IX. quarters de vignes on troil de Sençay, qui fut de
part ma dite mere, e me devent bailler en celui meisme troil does tones, c'est assaveir la tone de l'apendiz
e la derrere tone dau celer qui se tient à la Masere, à estoer le vin d'iceaus nuef quarters ; e totes icestes
chouses dessus dites li diz Johanz de Jart e la dite Bone, sa femme, ma seror, ont laissé à mei e aus heirs
qui istront de mei e de ma leal espouse, par tau manere que ge ne mi heir n'en poom riens vendre, ne
engager, ne debercher. E, si Dex faseit de mei son comandement sanz heir qui fust eissuz de mei e de ma
leal espose, totes les chouses dessus dites, que li diz Johanz de Jart e la dite Bone, ma seror, m'ont laissé,
si cum dessus est dit, retornereient au dit Johan de Jart e à la dite Bone, sa femme, ma seror, e à lor
heirs, sanz ceu que ge n'en peusse riens vendre, ne mi heir, ne doner, ne aliener, ne traire fors de noz
mains, ne cens, ne aumosne creistre dessus par negune manere. E fois ancores assaveir que, se ge ne mi
heir vendiom, ne engagiom, ne alieniom, ne metiom forz de noz mains negunes daus davant dites
chouses, ge voil, e otrei e ai en convenant au dit Johan de Jart e à la dite Bone, ma seror, que il, ou lor
heir, ou lor comandement prengent e tengent en lor mains, sanz claim de tote seignorie, totes les chouses
que ge ne mi heir auriom mis fors de nostre main, e sanz ceu que ge, ne mi heir, ne autres por nos, en
poissons aler encontre par nule manere, sauve ma leaul aumosne que ge porreie prendre dessus ; e de
totes convenances, si cum dessus sunt dites e devisées, ge me tiengui e tienc por bien paiez. E est ancores
assaveir que ge, Johan Savari dessus nommez, ai laissé, e doné, e quité, e claim quite, por mei, e por mes
heirs, e por toz les miens, durablement, au dit Johan de Jart e à la dite Bone, sa femme, ma seror, e à lor
heirs, totes les autres chouses qui me poissent retorner par non d'eschaete en negun temps,
quauscunques eles seient, e fussent, e puissent estre, ou de part le dit fahu Gervais Savari, mon pere, ou
de part fahu Johan Savari, mon oncle, ou de part la dite Beneeite, ma mere, fussent en vignes, ou en
terres, ou en rendes, ou en censsis, ou en affiemenz, ou en arbergemenz, ou en moubles, ou en quauque
autre manere que ceu fust, e nomeiement XL. sols de cens que li diz Johanz de Jart me deveit chascun an
sus le celer qui fut fahu Johan Savari, mon oncle, qui est davant la maison aus Freres Menors, e XV. sols
de cens que li diz Johanz de Jart me deveit de ma partie dau molin qui fut baillé à seissante sols de cens à
André Greler, sauve leal eschaete, si ele i aveit, de part la dite Bone, ma seror, ou de part ses heirz ; e ai
encores laissé, e doné, e quité au dit Johan de Jart e à la dite Bone, sa femme, ma seror, e à lor heirs, par
mei e par toz [les] miens, durablement, tote icele partie e tote icele dreiture que ge deveie, ne poeie aveir
e prendre ob sire Giraut de Gordon, mon pairastre, par raison dau don que la dite Beneeite, ma mere,
aveit fait à mei e à lui en son derrer testament. E ge, Johan Savari dessus nommez, fois ancores assaveir
que li diz Johanz de Jart, ne la dite Bone, sa femme, ma seror, ne lor heirz ne deivent riens rendre daus
deptes que li diz Girauz de Gordon e la dite Beneeite, ma mere, deveient ensemble, au jor que Dex fist de
lie son comandement, ne les chouses que je lor ai laisseies n'en sunt de riens tenues, ne obligées, si cum
dessus sunt devisées, sauve la lor partie de l'aumosne à ma dite mere, que il devent rendre e paier à la
raison que il tienent daus soes chouses. - E ge, Johan de Jart, e ge, Bone, sa femme, dessus nommé,
faisom assaveir que nos voguismes e otreiasmes iceste paiz e totes les convenances dessus dites, e nos en
tenismes e tenom por bien paié ; e volum e otreiom que li diz Johanz Savaris tienget e espleitet totes les
chouses que nos li avom laissées, si cum dessus est dit e devisé. E est assaveir que en iceste paiz, e en icez

396
Archives nationales (France)

davant diz convenanz, e en icest fait, ge, Johan Savari dessus nommez, e ge Bone, sa seror, femme au dit
Johan de Jart dessus nommé, avom renoncié e encor renonciom à tote force, e à tote ajue de leis e de
canon, e à totes noveles institucions, e à totes costumes e usages de viles e de pays, e à tout dreit escrit e
non escrit, e à totes chouses speciaument e generaument qui nos porreient ajuer à venir contre les diz e la
tenor de ceste chartre, fust en cort d'iglise ou en cort laye ; e avom juré sus le Saint Evangile Nostre
Seignor toché corporaument, ge, Johan Savari, e ge, Bone dessus dite, ob l'otrei e ob la volunté dau dit
Johan de Jart, mon seignor, de noz plainz grez e de noz propres voluntez, à tenir, e à garder, e à parsegre
toz les davant diz convenanz, e chascun par sei, ferms e estables, durablement, e sanz enfraindre, e que
jamais contre les diz ne la tenor de ceste chartre ne vendrom ne autre por nos en negune manere. E, en
garentie de ceste chouse, ge, Johan Savari dessus nommez, en ai doné au dit Johan de Jart, e à la dite
Bone, sa femme, ma seror, e à lor heirs, ceste presente chartre, la quau sire Costantin de Clareau,
adonques arcediacres d'Aunis, saiela e conferma à ma requeste de son saiau. - Ceu fut fait l'an de
l'incarnacion Jhesu Crist M. CC. e cinquante e sis, on meis de decembre, le lundi prochain après la feste
de Saint André l'Apostre.
Voy. les n os 1517, 1587 et 3142. - En tête de cette copie, écrite vers le milieu du treizième siècle, on lit :
Ceu sunt les transcriz daus chartres Johan de Jart, de l'afaire Giraut de Gordon, que maistre Girart nos
enveiet. La pièce est scellée sur simple queue du sceau en cire blanche de maistre Girart ; on y distingue
encore quatre lettres de la légende :.. ARDI. Ce personnage appartenait sans doute à la chancellerie
d'Alphonse de Poitiers. - M. Teulet (t. II, n° 3142) a attribué par erreur ce sceau à Constantin de Clareau,
archidiacre d'Aunis. L'archidiacre avait scellé non pas cette copie, mais l'original de la charte de Jean
Savari.

J//190
Poitou, I, n°45.
4305 - 1256. 6 décembre.
Original scellé
Litterœ Aymerici, vicecomitis Thoarcii, quibus placita mortuœ manus, id est racheta feudalia, ad unam
tantum annatam cujusque feudi hominibus suis remittit.
Illustrissimo viro, karissimo domino suo, Alfonso, filio regis Francie, comiti Pictavie et Tholosano, et
omnibus ad quos presentes littere pervenerint, Aymericus, vicecomes Thoarcii, dominus
Thalemondensis, salutem cum omni reverencia et honore. Noveritis quod nos omnia placita seu racheta
mortue manus de vicecomitatu Thoarcii et terra Thalemondensi, et eorum pertinenciis, ad annetam
cujuslibet feodi tamtummodo explectandam, quantum ad domanum ( sic) feodi, sine nemoribus, garenis
dicti feodi vendendis, et sine stangnis piscandis et excurrendis, et sine domibus et mobilibus, in dicto
feodo consistentibus, sasiendis, et non computata agricultura domani in anneta feodi, salvo terragio dicte
agriculture et retento domino feodali, omnibus hominibus nostris ligiis atque planis in dictis
vicecomitatu et terra Thalemondensi, et suis pertinenciis consistentibus, presentibus et futuris,
heredibus successoribusque suis, pro nobis, heredibus successoribusque nostris, perpetuis temporibus
remittimus penitus et quiptamus ; et suplicamus vobis, domine comes, quod ex parte vestra similiter
faciatis, prout in presencia vestra aliquociens extitit proloqutum, nobis, heredibus, successoribusque
nostris vestras litteras super hoc, amore Dei et pietatis intuitu, conferentes, et quod hujusmodi factum
perpetue robur obtineat firmitatis, presentes litteras nostras, sigillo nostro sigillatas, vobis duximus
transmittendas, in testimonium veritatis. - Datum in festo Beati Nicholai hyemalis, anno gracie M° CC°
quinquagesimo sexto.
Sceau d'Aymeri, vicomte de Thouars, cire verte, double queue ; Inventaire, n° 1090. - Voy. E. Boutaric,
Saint Louis et Alfonse de Poitiers, p. 489, note 3.

397
Archives nationales (France)

J//152
Paris, III, n°6.
4306 - Étampes. 1256. Samedi 9 décembre.
Original scellé
Litterœ Ludovici regis, ad prœpositum Stampensem directœ, de triginta modiis frumenti canonicis
Sancti Victoris Parisiensis in molendino eorumdem apud Stampas solvendis.
Ludovicus, Dei gratia Francorum rex, preposito Stanpensi, qui pro tempore fuerit, salutem. Cum
canonici Sancti Victoris Parisiensis pro molendino suo, quod habebant ex dono illustris memorie
Ludovici regis, proavi nostri, apud Veteres Stampas, percipere debeant triginta modios frumenti apud
Stampas, ad modium Stampensem, singulis annis, mandamus tibi et districte precipimus quatinus
predictos triginta modios frumenti, de frumento veniente ad molendinos nostros Stampenses, si ad hoc
sufficere possit, omni occasione seu dilatione remota, persolvas eisdem, prout in carta ipsius proavi
nostri super hoc confecta plenius continetur. Quod si bladum ad ipsos molendinos nostros veniens ad
hoc sufficere nequeat, tu de nostro perficias eisdem triginta modios memoratos. - Actum apud Stampas,
anno Domini millesimo CC° quinquagesimo sexto, mense decembri, sabbato post festum Beati Nycholay.
Sceau de Louis IX, en cire jaune, sur cordelettes de soie rouge ; Inventaire, n° 42. - Voy. Fleureau,
Antiquités d'Étampes, p. 119, et Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 97.

J//178
Anjou, n°25.
4307 - Angers. 1256. Dimanche 17 décembre.
Original scellé
Guido de Laval castrum suum de Laval Carolo, Andegaviœ comiti, se traditurum esse pollicetur.
Universis presentes litteras inspecturis, Guido de Lavalle, miles, salutem in Domino. Notum facimus
quod castrum de Lavalle tenemur tradere ad magnam et parvam vim illustri viro, domino Karolo, filio
regis Francie, Andegavie et Provincie comiti, vel mandato ejus, quandocumque pecierit et mandaverit
sibi tradi. - Datum Andegavis, dominica ante festum Beati Thome apostoli, anno Domini millesimo
ducentesimo quinquagesimo sexto.
Sceau de Gui de Laval, chevalier, cire vierge, simple queue ; Inventaire, n° 2555. - Voyez Du Chesne,
Hist. généal. de la maison de Montmorency, p. 559, et Preuves, p. 385.

J//178
Anjou, n°25 bis.
4308 - Angers. 1256. Dimanche 17 décembre.
Original scellé
Litterae ejusdem formae et argumenti, ab Ama, comitissa de Lavalle, concessae. - "Datum Andegavis,
dominica ante festum Beati Thome apostoli, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo sexto."
Scellé en cire vierge, sur simple queue, du sceau d'Emme, dame de Laval et comtesse d'Alençon, décrit
dans l' Inventaire sous le n° 823. - Voy. le n° précédent, et Du Chesne, Hist. généal. de la maison de
Montmorency, Preuves, p. 94.

J//192
Poitou, II, n°61.
4309 - [1256. Décembre.]
Original scellé
Reginaldus, vicecomes Thoarcii, hereditatem Radulphi de Malo Leone falso venditam fuisse contendit,
cum prœdictus Radulphus non fuerit, ut asseruerant, illicito procreatus matrimonio.

398
Archives nationales (France)

Hee sunt raciones per quas intendit persuadere Raginardus, vicecomes Thoarcii, quod ex tenore
litterarum 10 domini comitis Pictavensis, ab ipso Raginardo exibitarum, non apparet quod fuisset
celebratus contractus vendicionis inter dominum comitem Pictavensem et Aymericum, quondam
vicecomitem Thoarcensem, defunctum fratrem dicti Raginardi. Usque vero ad verba illa : POST
MULTUM VERO TEMPORIS, etc., est sola facti narracio, et continetur in ipsa narracione quod
allegatum fuit ex parte dicti comitis, quod Radulfus de Malo Leone non erat natus de legitimo
matrimonio. Licet hoc fuisset ex parte dicti comitis allegatum, cum magis debeamus considerare rei
veritatem et quod actum est, cum pocius debeat prospici quod actum est quam quod dictum : dominus
enim comes recepit ipsum Radulfum in hominem suum ligium de hereditate Savarici de Malo Leone,
patris ipsius Radulfi, et ita approbavit ipsum esse heredem dicti Savarici ; non ergo potuit, nec debuit
ipsum postea reprobare. Non enim verisimile est quod ipsum faceret heredem patris sui, ut postea
diceret ipsum esse bastardum, ut sibi succederet ut dominus feodalis ; non enim consuevit dominus
comes esse fraudis particeps. Item, in predictis litteris cautum est quod salva est dos seu dotalicium
domine Amabilis, relicte bone memorie Savarici de Malo Leone, que fuit mater ipsius Radulfi ; set, si est
dos, ergo fuit matrimonium : dotis enim appellacio non refertur ad ea matrimonia que consistere non
possunt, non enim dos est sine matrimonio ; ergo, si est dos, fuit matrimonium, et ita videtur dominus
comes approbasse matrimonium, reservando dicte relicte dotem sive dotalicium, et ita apparet quod non
debuit dici bastardus dictus Radulfus. Item, ca[u]tum est in predictis litteris quod salva sunt legata, ab
ipso Radulfo relicta ecclesie Beati Michaelis in Heremo, si de jure fieri potuit, cujus rei cognicionem
dictus comes sibi reservavit ; qui post cognicionem legata dicte ecclesie adjudicavit et confirmavit, quod
non fecisset, si de jure relinqui non possent a dicto Radulfo. De jure enim legare non posset, si esset
natus ex da[m]pnato coitu ; natus enim ex dampnato coitu omnibus prorsus rebus paternis excluditur.
Hiis racionibus suprascriptis potest dici quod dominus comes non intellexit vendere, nec debuit, res de
quibus agitur, nec dictus Aymericus emere ; nam, si nunquam fuisset dictus Radulfus, obvenisset
hereditas dicti Savarici, saltim pro quota parte, dicto Aymerico : Inde est quod, dicto Radulfo sublato de
medio sine liberis, obvenit predicta hereditas dicto Aymerico, et ita nunquam intellexit emere, cum rei
sue nulla est empcio. Item, in narracione facti adhuc scriptum est quod dictus Aymericus recessit
contumax ; certe unica sola contumacia non debet contrahi heremodicium, nec debuit dictus Aymericus
privari jure suo ; immo, fuit iterum conveniendus, nec est scriptum in litteris supradictis quod privatus
fuisset jure suo, et ita jus suum retinuit predictus Aymericus, quod emere non intellexit, cum rei sue
nulla sit empcio. Item, si quis vellet dicere seu intelligere ex verbis litterarum predictarum quod facta
fuisset vendicio, certe ficta fuisset et in fraudem dicti Raginardi et Savarici, fratris sui, cum hereditas de
fratre in fratrem deveniat, secundum consuetudinem patrie approbatam, et sic nullius esset momenti ;
ficta enim, et simulata, et fraudulenta vendicio pro non facta habenda est, nec nomen vendicionis habere
debet. Item, dominus comes nunquam int[e]llexit vendere res de quibus agitur, inde est quod non debet
dici vendicio ; non enim dicitur esse vendicio, nisi venditor intendat vendere et emptor emere ; non enim
ex verbis litterarum potest perpendi quod dominus comes haberet intencionem vendendi, non enim per
hec verba : DIMISIMUS, QUIPTAVIMUS, consuevit vendicio celebrari. Item, non est vendicio, nisi
conventum sit de precio sub verbis spectantibus ad empcionem et vendicionem ; non enim apparet ex
tenore litterarum quod fuisset conventum de precio sub verbis spectantibus ad empcionem et
vendicionem. Immo, scriptum est quod dominus comes fecit liberalitatem dicto Aymerico de rebus de
quibus agitur, et quod pro illa liberalitate dictus Aymericus promisit sibi per solempnem stipulacionem
decem milia librarum ; liberalitas enim non est vendicio, immo alius contractus, sic dictus quia libere fit ;
id enim quod liberalitatem exercet non est vendicio, ut est cautum in jure. Item, verisimilius est quod
promissa fuit illa pecunia pro racheto quam pro alio, quia racheta fiunt in illis partibus quibus res, de
quibus agitur, site sunt ; quociens enim debitor solvit pecuniam, videtur soluta in duriori et graviori
causa ; pro liberalitate enim sibi facta non tenetur quis nisi ad liberalitatem faciendam, et jure naturali,
non civili ; graviori et duriori enim obligacione, et civili, tenebatur dictus Aymericus ad rachetum, et ita

399
Archives nationales (France)

magis videtur soluta pecunia pro racheto quam pro alio. Item, reservat in predictis litteris dominus
comes Aymerico de Rupe Cavardi et filiabus de Talniaco suam hereditariam porcionem de rebus de
quibus agitur, set dictus Aymericus vicecomes habebat similem racionem, vel forciorem. Inde est quod
magis videtur dominus comes dicto Aymerico suam porcionem et suum jus magis dimittere quam
vendere. - Supplicat vobis, domine comes Pictavensis, cujus laus et sapiencia totam Pictaviam ut aliquod
sidus irradiat, et in cujus pectoris crinio facti consistit veritas, Raginardus, vicecomes Thoarcii, homo
vester ligius, ut ea que sibi desunt in suis racionibus proponendis supleat vestra discrecio, ut salva esse
sibi sua hereditas dinoscatur.
10 Voy. ces lettres à la date de juillet 1253, n° 4066.
Scellé de deux sceaux sur double queue. Le premier a disparu. Sur le second, en cire verte, on distingue
l'écu de Thouars (semé de fleurs de lis, au franc quartier) et quelques lettres de la légende : ... VICECOM
... Le sceau de Renaud, vicomte de Thouars, n'est pas décrit dans l' Inventaire. - Voy. les n os 4066 et
4067.
Raoul de Mauléon avait été déclaré bâtard, et sa succession attribuée à Alphonse de Poitiers, comme
seigneur suzerain, malgré les réclamations de son neveu, Aymeri, vicomte de Thouars. Ce dernier l'obtint
ensuite d'Alphonse, en 1253, moyennant dix mille livres. Après la mort d'Aymeri, Renaud, son frère, qui
lui succéda, éleva de nouvelles réclamations auprès d'Alphonse, soutenant que Raoul de Mauléon, son
oncle, n'était pas bâtard, et que l'acte de 1253 ne constituait pas une vente. Tel est l'objet de la présente
charte, qui n'est pas datée, mais qui fut rédigée selon toute vraisemblance peu de temps après le 11
décembre 1256, jour de la mort d'Aymeri. (Voy. H. Imbert, Mémoires de la Société des Antiquaires de
l'Ouest, année 1864, p. 393.)

J//317
Toulouse, VIII, n°64.
4310 - [Vers 1256.]
Minute
Liber memorialis de juribus quoe a Ludovico, rege Francioe, repetit Alphonsus, comes Pictavioe et
Tolosoe, iter initurus transmarinum.
Memoria quod requiratur dominus rex quod faciat solvi domino comiti quatuor milia sexcentas sex
libras, octo solidos, octo denarios Pictavensium, in quibus idem dominus rex tenetur domino comiti pro
navibus suis de Rupella, quas habuit idem dominus rex et pro estornamento ipsarum, secundum quod in
litteris ejusdem domini regis patentibus, quas habet dominus comes, plenius continetur, quarum
transcriptum est in registro, que date fuerunt anno Domini M° CC°XL° octavo, mense junio ; vel, si non
placeat domino regi solvere hujusmodi pecuniam, quod saltim domino comiti tradat unam de navibus
suis cum estoramento ejus usque ad eundem valorem in conductione in proximo venturo passagio apud
Aquas Mortuas vel apud Massiliam, et reddetur dicto domino regi littera sua patens, quam habet
dominus comes. - Item, memoria quod reducatur ad memoriam domino regi et Johanni Sarraceni, quod
ipsi faciant requiri comitem Bretanie de reddendo domino comiti litteras suas pattentes, quas habuit
idem comes Britannie super fidejussione viginti quinque milium librarum Turonensium pro domino
rege, cum sibi satisfactum fuerit de dictis denariis apud Pontem de Sai, sicut dicit idem Johannes
Sarraceni, vel, quod si dictas litteras domini comitis Pictavensis amiserit idem comes Britannie, quod
ipse det litteras suas pattentes super quitacione fidejussionis predicte ; et hoc fiat celeriter, cum propter
moram dominus comes posset incurrere magnum dampnum. Videtur bonum quod magister Guichardus
et dominus Guillelmus de Sancto Mederico primo loquantur cum Johanne Sarraceni, et postea, si opus
fuerit, domino rege, super istis duobus precedentibus articulis tantum, et postea, habita responsione
super istis, de aliis sequentibus loquantur cum ipsis, quando visum fuerit expedire. - Item, in pace
Parisiensi, cujus transcriptum 11 est in coffris domini comitis, et littera domini regis patens apud
Pannam in Agenesio, continetur quod dominus rex per dictam pacem quitavit et remisit comiti Tholose

400
Archives nationales (France)

totum episcopatum Ruthenensem, qui est de feodo suo, tam in feudis quam in domaniis, in quo
episcopatu est Amilianum. Propter quod, ad eandem villam reccuperandam, non potest habere
recurssum rex Arragonensis ad dominum comitem, et maxime quia idem rex Arragonum, pater regis
Arragonum qui nunc est, dictam villam pluries forefecit, faciendo plures guerras Ecclesie et domino regi,
et decessit in prelio de Murellis contra Ecclesiam et regem ; item, quia post pacem Parisiensem et post
quitacionem factam a domino rege comiti Tholose de episcopatu Ruthenensi, tam in feudis quam in
domaniis, idem rex Arragonum, qui nunc est, obsedit
dictam villam de Amilliano et cepit, propter quod amisit jus suum, si quod habebat ibidem, et devenit ad
dictum comitem Tholose, cui dominus rex dictum episcopatum dederat, tam in feudis quam in domaniis,
ut dictum est. Item, dicitur quod gentes regis Arragonum, jam diu est, locuti fuerunt super hoc apud
Sanctum Benedictum super Ligerim cum domino rege et domina Blancha, quondam regina Francie, et
responsum fuit eis quod sua peticio non valebat, quia ipse rex Arragonum per vim suam cum armis et
auctoritate sua propria eam ceperat et sibi appropriaverat. Dicitur etiam quod rex Arragonum dedit
dictam villam Amilliani in maritagium sorori sue, quam dedit in uxorem comiti Raimundo. - Item, in
pace Parisiensi continetur quod dominus rex per dictam pacem concessit et dimisit Raimundo, comiti
Tholose, totum episcopatum Tholose, excepta terra marescalli Mirapiscis, et, post mortem dicti comitis
Tholose, Tholosa et episcopatus Tholose, nulla facta exceptione, debebat reverti ad fratrem dicti regis,
cui filiam dicti comitis Tholose per dispensationem Ecclesie traderet in uxorem, et ad dictam filiam et
liberos ex ipsis susceptos. Unde, cum dominus rex a decessu dicti comitis Tholose citra tenuerit et teneat
in dicto episcopatu feudum marescalli Mirapiscis, et feudum aliquorum que habet comes Fuxensis in
eodem episcopatu, reducatur ad memoriam domino regi quod dicta feuda de dicto episcopatu, et alia, si
qua sunt, feuda vel domania dimittat et quittet domino comiti, et de arreragiis inde perceptis ab obitu
comitis Tholose sibi satisfieri faciat. Et pacem predictam debet observare dominus rex contra ipsum,
sicut facit pro se ; nan ( corr. nam) ipse per pacem hujusmodi tenet terram Belli Cadri, Nimes, et
Sanctum Egidium, et terram circa, valentem bene VI. milia librarum in redditibus, que erant comitis
Tholose, et eodem modo debet reddere et restituere domino comiti ea que tunc per dictam pacem
donavit et dimisit comiti Tholose. - Item, cum, sicut dicitur, comes Tholose defunctus, ad requisicionem
domini regis, sub certis convencionibus inter ipsos habitis, de quibus, sicut dicitur, extant littere
pattentes domini regis, assumpserit signum crucis pro transfretando cum domino rege, per quas
convenciones, sicut dicitur, dominus rex debebat reddere et quittare dicto comiti ducatum
Narbonensem, et dare ei XXV. vel XXX. milia librarum, et quia idem comes, morte preventus,
personaliter non potuit exequi votum suum, in testamento suo ordinavit et legavit quod pro ipso
mitteretur in subsidium Terre Sancte et domini regis quinquaginta milites et X. balistarii, quos misit illuc
dominus comes ad expensas suas, unde reducatur ad memoriam domino regi quod ipse tradat ei
quinquaginta milites et x. balistarios pro transfretando cum eo in subsidium Terre Sancte, vel quod sibi
restituat expensas quas fecit pro dictis quinquaginta militibus et X. balistariis, quos, ut dictum est, misit
in succursum Terre Sancte et domini regis. Istud sciunt episcopus Tholosanus, Sycardus Alemanni,
Poncius Astoaudi, milites, et aliqui de consilio domini regis. - Item, reducatur ad memoriam domini regis
quod ipse permittat dominum comitem percipere legata Terre Sancte et obvenciones de redencionibus
votorum crucesignatorum in terra sua, et illud quod inde ab ipso domino rege est levatum, vel a domino
Symone, tituli Sancte Cecilie presbytero cardinali, pro ipso, domino comiti faciat restitui, maxime cum
dominus comes alias, quando transfretavit, obvenciones hujusmodi perceperit in terra sua, et rex
Navarre in Campania, comes Britannie in Britannia hoc idem percipiant, ut dicitur, presertim cum idem
dominus comes habuerit dampnum non modicum rogando dominum papam pro domino rege super
concessione sibi de decima proventuum ecclesiasticorum facienda, cum idem dominus papa haberet in
proposito concedere domino comiti hujusmodi decimas de terra sua, sicut per litteras ejusdem summi
pontificis, et domini Johannis, Sancti Nicholai in carcere Tulliano diaconi cardinalis, et magistri
Michaelis, sacrosancte Romane Ecclesie vicecancellarii, sibi constat ; quas litteras viderunt magister

401
Archives nationales (France)

Guichardus et Petrus de Gonessia, clerici domini comitis. - Item, memoria quod unus registrorum
portetur Parisius, ad remanendum in Francia, et alius retineatur ad defferendum ultra mare. - Item,
privilegia domini comitis partiantur, et quod medietas dimittatur in Francia, et alia portetur ultra mare
cum ipso. - Item, unus liber rubricarum, et transcriptorum cartarum domini comitis et feudorum
suorum dimittatur in Francia, alius defferatur ultra mare cum ipso. - Item, memoria quod omnes littere
militum et servientum qui debent transfretare cum domino comite ponantur insimul in uno scrinio, ad
defferendum ultra mare cum ipso.
11 Voy. t. II, n° 1992.
Cet acte est une minute sans date, sur double feuillet de parchemin, rédigée dans la chancellerie
d'Alphonse de Poitiers. On y remarque plusieurs ratures et surcharges. Nous l'avons placé à la fin de
l'année 1256, en nous conformant aux indications de Dom Vaissète, Hist. générale de Languedoc, t. III, p.
486, et Preuves, col. 522.

J//326
Toulouse, XVII, n°6.
4311 - 1256-57. 1 er janvier.
Original
Rotulus æstimationis factæ "de redditibus eorum qui sunt incursi causa heresis," in dioecesibus Tolosana
et Albiensi. - "Anno Domini M° CC° LVI°, prima die mensis januarii."
Sur les incours dans le Toulousain, voy. E. Boutarie, Saint Louis et Alfonse de Poitiers, p. 449 et suiv.

J//340
Montpellier et Maguelone, II, n°25.
J//339
Montpellier et Maguelone, I, n°22. I.
4312 - Nîmes. 1256-57. Mardi 2 janvier.
Copies authentiques
Homagium a Guillelmo, Magalonensi episcopo, pro suo Montispessulani feudo, castroque de Latis,
Ludovico, regi Franciœ, prœstitum.
Anno Domini M° CC° L° sexto, die martis post octabas Nativitatis Domini, notum sit omnibus quod
venerabilis pater, dominus Guillelmus, Dei gracia Magalonensis episcopus, juravit super sancta Dei
Euvangelia domino Guillelmo de Autompno, militi, senescallo Belli Cadri, recipienti pro domino
Ludovico, rege Francie, quod fidelis erit eidem domino regi et suis successoribus, regibus Francie, contra
omnem hominem qui posset vivere et mori, et utilitatem ejus inquiret, et dampnum pro viribus evitabit,
et consilia ejus, quando intererit, secreta tenebit. Quam fidelitatem fecit pro feodo quod tenet ab ipso,
scilicet pro demanio quod habet in villa Montispessulani, et omnibus aliis que in dicta villa et in castro de
Latis, vel eorum territoriis, dominus rex Aragonum tenet a dicto episcopo, et insuper pro omnibus aliis
que dominus Petrus bone memorie, predecessor suus, se tenere recognovit a domino rege Francie
supradicto, et, in hujus rei testimonium, me, Philipum, notarium, presens jussit quod scriberem
instrumentum, et sigilli sui munimine roboravit, promitens eidem domino senescallo quod, ad domini
regis beneplacitum et mandatum, idem juramentum fidelitatis ejusdem domini regis presencia
innovabit. - Acta sunt hec apud Nemausum, in aula domini regis, presentibus Poncio de Casali et
Guillelmo de Claperiis, canonicis Magalonensibus, et presentibus testibus : fratre Poncio de Sancto
Egidio, ordinis Fratrum Predicatorum, domino Guidone Fulcodii, domino Guillelmo de Loduno, domino
Rostagno de Monte Alto, domino Amalrico de Ruppe, militibus, domino Guillelmo de Villa Nova, judice
domini senescalli, Guillelmo de Codolo, jurisperito, magistro Guillelmo Arnaldi, monacho Sancti Egidii,
Johanne Lauterio, judice Nemausensi, Petro Alamanno, sacerdote, Bernardo Poillano, notario domini
regis, et me, Philipo, notario, qui, mandato dicti domini episcopi et dicti domini senescalli, hanc

402
Archives nationales (France)

presentem cartam scripsi et signavi.


Nous donnons le texte de ce serment de fidélité prêté par Guillaume Christol, évêque de Maguelone,
d'après la pièce cotée Montpellier et Maguelone, II, n° 25, qui est une copie authentique, délivrée le 7
février suivant par le même évêque. Il est aussi transcrit dans une expédition d'actes relatifs à l'église de
Maguelone, donnée par le sénéchal de Carcassonne et de Béziers, le 23 avril 1341. (Montpellier et
Maguelone, I, n° 22. 1.) - Voyez les n os 4156, 4247, 4285 ; A. Germain, Histoire de la commune de
Montpellier, t. II, p. 81 ; et Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 64.

J//339
Montpellier et Maguelone, I, n°23.
4313 - Latran. (1257.) 5 janvier.
Copie ancienne
Litterœ quibus Alexander papa IV, postulantibus Montispessulani consulibus, prohibet ne deinceps
ecclesiœ ejusdem loci debitoribus sint receptaculum vel asylum.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, dilectis filiis, consulibus et universsitati hominum
Montispessulani, Magalonensis diocesis, salutem et apostolicam benedicionem. Fidei ac devocionis
vestre studia merito nos inducunt ut vos afectu benivolo prosequamur, et a gravaminibus et dispendiis,
quantum cum Deo possumus, preservemus, vobis adversus illatores gravaminum et dispendiorum
hujusmodi congruis remediis precavendo. Sane lecta coram nobis peticionis vestre series continebat
quod non nulli laici de Montepessulano, ex mutui seu depositi aut aliis causis legitimis diversis
creditoribus obligati, ut creditores ipsos jure suo defraudent, ad ecclesias loci ejusdem et alias
Magalonensis diocesis confugiunt, qui per easdem ecclesias defenduntur, ut debita, que juste debentur
predictis creditoribus, non solvantur, sicque tali pretextu predicti creditores jus suum nequeunt obtinere.
Quare nobis humiliter suplicastis ut, cum Ecclesia nullos debeat in injusticia confovere, a qua omnis
justicie rectitudo deberet pocius suboriri, providere indempnitati vestre super hoc paterna sollicitudine
curaremus. Jacturis igitur et dampnis vestris in hac parte volentes occurrere, devocionis vestre
suplicacionibus inclinati, ne aliqui ecclesiarum prelati vel clerici Magalonensis diocesis tales in ecclesiis
suis receptare, seu taliter defensare presumant, auctoritate presencium districtius inhibemus. Nulli ergo
omnino hominum liceat hanc paginam nostre inhibicionis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si
quis autem hoc atemptare presumpserit, indignacionem Omnipotentis Dei et Beatorum Petri et Pauli,
apostolorum ejus, se noverit incursurum. - Datum Laterani, nonis januarii, pontificatus nostri anno
tercio.
Extrait d'un fragment de cartulaire intitulé : Liber de consuetudinibus et libertatibus ville
Montispessulani, fol. 15 v°, col. 1. En marge on lit : Dels deutors que se recuelhon en glieisas. - Voy. le n°
suivant.

J//339
Montpellier et Maguelone, I, n°23.
4314 - Latran. (1257.) 5 janvier.
Copie ancienne
Alexander papa IV episcopo Magalonensi mandat ut litteris praecedentibus ( Vide n° 4313) accurate
consulat exsequendis. - "Datum Laterani, nonis januarii, pontificatus nostri anno tercio."
Extrait du fragment de cartulaire intitulé : Liber de consuetudinibus et libertatibus ville Montispessulani
, fol. 15 v°, col. 1. En marge on lit : Que deutors non sian deffendutz en glieizas. - Voy. le n° précédent.

J//681
Lorraine, I, n°17.

403
Archives nationales (France)

4315 - 1256-57. 13 janvier.


Copie authentique
Ferri, "dus de Lorregne, et marchis," déclare consentir à ce que Thibaud, comte de Champagne, occupe la
ville et la "forteresce" de Neufchâteau, s'il venait à manquer à "aucune des convinances qui sont
contenues es lettres que li borgeois de la commune dou Noef Chastel en Lorregne ont de" lui. - "L'an de
grace mil dous cens et cinquante seix, as outaves de l'Aparition Nostre Signor, ou mois de janvier."
Expédition authentique sur papier, extraite du registre de la Chambre des comptes de Champagne,
intitulé Liber Principum, et délivrée, à la requête du procureur général du roi, le 4 juillet 1564. - Nous
n'avons pas cru devoir publier le texte de cette copie très-défectueuse, et nous nous contentons de
donner une brève analyse de cet acte, identique, quant au fond, à la charte suivante. - Voy. le n° 4013.

J//579
Lorraine, n°2.
J//681
Lorraine, I, n/os 18 et 19.
Original scellé
Copies authentiques
4316 - 1256-57. 13 janvier.
Les bourgeois de Neufchâteau déclarent que si Ferri, duc de Lorraine, n'observe pas la convention qu'il a
faite avec eux, ils livreront leur ville au comte de Champagne.
Nos, li borgeois et la communitez dou Noef Chast[e]l en Lorregne, faisons savoir à tous que, se nostres
chie[r]s sires, Ferris, dus de Lorregne, et marchis, ou si hoir, venoient en aucun tans contre les
convinances, ou contre aucune, qui sont contenues es lettres que nos avons de lui, saelées de son seel, et
es lettres que nos an donnai, saelées de son seel, nostres chiers sir[e]s, Thiebaus, par la grace de Dieu rois
de Navarre, de Champaingne et de Brie cuens palazins, et nos requerens nostre chier signor le duc qu'il
nos tenist sa chartre, si com il est contenu en sa chartre, et il nos an defalloit, et nos an requerieins après
le signor de Champaingne que il nos feist tenir la chartre, si com il i est contenu, et li dus defausist dou
faire à sa requeste, nous, à la requeste nostre chier signor le duc devant dit, de son ottroi et de son
commandemant, nos devons tenir et torner, et tanrons et nos tornerons à nostre chier signor le roi
devant dit, ou à celui qui seroit sires de Champaingne, à leur requeste, et à leur serons redevable et
randable de toute [nost]re forteresce, de nostre chas[t]el, de nostre vile et de toutes nos autres
redevances et servises, si com nos devieins à nostre chier signor le duc, avant ce qu'i venist contre les
dites convinances, jusque tant qu'i nos tenist les convinances de la chartre, et jusque tant que nostres
sires li rois devant diz, ou cil qui seroit sires de C[h]ampaingne, raveroient an ansi [les mi] ses et les
damages qu'il averoient fait, par la preuve de dous de leur sergens, et ce qu'il avero[i]ent levei seroit
contei es mises [qu'il aver]oient faites por constraindre nostre chier signor le duc à ce qu'i nos tenist
nostre chartre, et quant nostres chiers [sires] li dus averoit fait grei selonc la chartre, et à nostre chier
signor le Roi devant dit, ou à celui qui seroit sires de Champaingne, nos et toute la communitez à tout le
chastel, la forteresce, la vile et à tout toutes les redevances et les servises, revanriens à [nostre chier]
signor le duc devant dit ansi com devant. - Et ge, Ferris, dus de Lorregne, et marchis, fais savoir à tous
ceus qui ces lettres [verront [et] orron]t, que toutes ce[s c]onvinances, qui s[o]nt contenues an ces
presantes lettres, li dit borgeois et la communitez dou Noef Chastel les o[nt faites] et [crea]ntées par mon
commandemant et par ma requeste, et ge wel, et ottroi et lou ces convinances, ci [com] eles sont devant
devisées et nommées, et por ce que ce soit ferme chose et estauble, ge an ai mis mon seel an ces presentes
lettres. - Et nos, li dit borgeois et la communitez dou Noef Chastel devant dit, par la prieire, par la
requeste et par le commandemant de nostre chier signor le duc devant dit, avons mis nostre seel an ces
presantes lettres aveuc le seel nostre chier signor le duc [devant]dit. - Ce fu [fa]it an l'an Nostre Signor
myl dous cen[s] et cinquante seix, as outaves de l'Aparition Nostre Signor, on mois [de jan]vier.

404
Archives nationales (France)

Nous donnons le texte de cette charte d'après l'original coté Lorraine, n° 2, et scellé sur double queue de
deux sceaux, aujourd'hui disparus. Le premier était celui de Ferri III, duc de Lorraine, décrit dans l'
Inventaire sous le n° 780. Le second était le sceau de la ville de Neufchâteau, qui n'existe pas dans la
collection des Archives. - Les pièces cotées Lorraine, I, n os 18 et 19, sont deux expéditions authentiques
sur papier, extraites du registre de la Chambre des comptes de Champagne, intitulé Liber Principum, et
délivrées à la requête du procureur général du roi, la première (n° 18) le 3 juillet 1564, la seconde (n° 19)
le 24 juillet 1562. Ces deux copies sont très-défectueuses. - La charte originale, endommagée par
l'humidité, présente plusieurs lacunes ; nous avons rétabli entre crochets les mots disparus. - Voyez
Brussel, De l'usage général des fiefs, p. 1020, et le n° précédent.

J//343
Abb. de la Grasse, n°6.
4317 - La Grasse. 1257. 16 janvier.
Original scellé
Berengarius, abbas monasterii Crassensis, et ejusdem loci conventus compositioni cuidam, inter
Ludovicum, regem Franciœ, et Bernardum, Crassensem olim abbatem, de bonis dicti monasterii factœ,
assentire se declarant, necnon litteras a Ludovico VIII sibi datas, si unquam repertœ fuerint, se
reddituros esse pollicentur.
Notum sit universis, presentibus et futuris, quod anno Nativitatis Domini millesimo ducentesimo
quinquagesimo septimo, septimo decimo kalendas februarii, cum dominus Guido Fulchodii, clericus
domini regis Francie, et dominus Guillelmus de Autono, miles, senescallus Belli Quadri, venissent
Crassam et intrassent capitulum monasterii, ubi Berengarius, abbas, et conventus ejusdem monasterii
erant ad sonum campane, ora consueta et more solito, congregati, predicti Guido et Guillelmus,
senescallus, fecerunt legi ibidem et exponi mandatum domini regis, ad eosdem Guidonem Fulchodii et
Guillelmum, senescallum, directum, cujus tenor hic est : - Ludovicus, Dei gratia, etc... ( Sequitur forma
litterarum quas supra videsis, n° 4282.) - Consequenter lecta fuit ibidem et exposita quedam sedula,
predictis litteris domini regis annexa, cujus tenor hic est : - Universis presentes litteras inspecturis, etc...
( Sequuntur litteræ Bernardi, abbatis monasterii Crassensis, jamjam n° 4078 memoratæ.) - Hiis igitur sic
perlectis, dicti abbas et conventus, ad requisitionem dictorum, scilicet Guidonis et senescalli, pro dicto
domino rege, et ejus nomine et mandato recipientium, dictam compositionem laudaverunt et
aprobaverunt, et per se, et successores suos et omnes monachos ejusdem monasterii, presentes et
futuros, confirmaverunt, et ratam haberi et inviolabiliter observari in perpetuum voluerunt, remitentes
expresse jus omne, sibi vel dicto monasterio conpetens in universis et singulis domino regi et suis in
dicta compositione retentis, et renuntiantes litteris genitoris inclite recordationis domini regis, quorum
supra fit mentio, et aliis domini regis litteris, qui nunc est, de compositione facta in Aquis Mortuis, et
omni juri quod eis possit conpetere ex utraque littera supradicta, hiis salvis que continentur in
compositione presenti, renuntiantes nichilominus omni alii rationi et juri, ordinario et extra ordinario,
scripto vel non scripto, civili et canonico, quo contra predicta vel aliqua de predictis quocumque modo
venire possent. Requisiti vero idem abbas et conventus ab eosdem ( sic) Guidone et senescallo quod eis
redderent, pro antedicto domino rege requirentibus, litteras domini genitoris sui et suas, quarum
superius facta est mentio, dixerunt et super sancta Dei Euvangelia juraverunt omnes et singuli, quod nec
eas, nec earum alteram habebant, nec sciebant, nec restituere poterant, et, si quo tempore eas haberent
vel habere possent, reddent illas vel earum alteram ; hoc facient bona fide, et omni fraude et dilatione
remotis, et, si scirent quis eas vel alteram earum haberet, hoc domino regi vel senescallo suo Carcassone,
quam cicius comode poterunt, revelabunt. Nomina vero abbatis et monachorum qui erant in conventu et
in supradicto capitulo congregati, qui predicta omnia laudaverunt et juraverunt, sunt hec : Berengarius,
abbas dicti monasterii, Pontius, prior claustri, Guillelmus Pontii de Pratis, Berengarius de Rupe Forti,
sacrista, Raimundus Jordani, Seguerius de Narbona, Pontius de Corneliano, Guillelmus de Navano, prior

405
Archives nationales (France)

Rividazari, Johannes de Rodis, Guillelmus Ermengaudi de Fosilione, Raimundus Remigii, Berengarius


de Torrozella, Berengarius de Villa Fazent, Petrus de Monte Olivo, Bernardus de Scalis, infirmarius,
Arnaldus de Grava, cellerarius, Bernardus de Cominiano, Aimericus de Liziniano, Palatinus, Guillelmus
de Torrozella, prepositus Cominiani, Pictavinus, prior Camboni, Aimericus de Pratis, prepositus
Tornixarni, Raimundus Sancii, prepositus de Ravato, Raimundus de Sancto Barcio, prepositus Pediliani,
Gausbertus, Rogerius Bernardi, Pontius de Villario, Guillelmus de Sancto Felice, prior de Burgalis,
Raimundus Ynardi, Rainoardus Berengarius de Colnatio, Guillelmus de Roca, Raimundus Selon,
Arnaldus Raimundi, Bertrandus de Trollis, pietarii, Xatmarius, Guillelmus de Insula, pietarius,
Guillelmus Petri, Arnaldus de Taxo, Petrus Columbi, Arnaldus de Sancto Stephano, Raimundus
Guillelmi de Ovellano, Galardus de Fraxino, Pontius de Podio, Bernardus Rogerii, Petrus Martini. Ad
majorem autem predictorum firmitatem, dicti abbas et conventus presens instrumentum sigillorum
suorum muninime roborarunt. - Acta sunt hec in eodem capitulo presentibus testibus, scilicet : domino
Guillelmo de Villa Nova, judice senescalli Belli Quadri, magistro Michaele de Villa Magna, magistro
Raimundo Crassi, de Crassa, Arnaldo, capellano de Buxa, Petro Berengarii de Sancto Paulo, magistro
Rotberto, capellano de Monte Lauro, Arnaldo de Codaleto, de Ripis Altis, Petro de Podio, ballistario dicti
senescalli, Alquerio de Granesotz, Armando de Sancto Laurentio, Guillelmo Pastoris, bajulo de Triviacho,
et Berengario Majore, publico notario predicti abbatis in villa de Crassa, vice cujus ego, Arnaldus de
Volone, hec scripsi. - Regnante Ludovico rege, ego, dictus Berengarius Major, hiis omnibus testis rogatus
interfui, et mandato partium notam hujus instrumenti recepi, et huic instrumento, per Arnaldum de
Volone vice mea scripto, manu mea propria subscripsi.
Deux sceaux pendants, le premier en cire rose, sur cordonnet de soie cramoisie ; le second, en cire verte,
sur lacets de soie rouge :
1. Abbaye de Notre-Dame de la Grasse, diocèse de Carcassonne. ( Inventaire, n° 8238.)
2. Bérenger de Grave, abbé de la Grasse. ( Inventaire, n° 8747.) Voyez ci-dessus les n° s 4078, 4097, 4282
; Le Nain de Tillemont, Vie de Saint Louis, t. IV, p. 101 ; le Gallia Christiana, t. VI, col. 952. B, et Mahul,
Cartulaire de Carcassonne, t. II, p. 287. - C'est par erreur que les trois ouvrages cités mentionnent cet
acte avec la date du 23 janvier. Le texte porte septimo decimo kalendas, et non decimo kalendas.
En plaçant cette charte en 1257, nous supposons que le scribe a compté l'année du jour de Noël. Les
raisons pour lesquelles on ne saurait adopter la date de 1258 ont été exposées par Le Nain de Tillemont,
t. VI, p. 283.

J//339
Montpellier et Maguelone, I, n°23.
4318 - Latran. (1257). 31 janvier.
Copie ancienne
Litterœ Alexandri papœ IV quibus vetat ne homines Montispessulani per litteras Apostolicœ Sedis,
prœsentis mentionem immunitatis haud facientes, extra Montempessulanum vel diœcesim
Magalonensem in causam trahi queant.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, dilectis filiis, consulibus et universsitati hominum
Montispesulani, Magalonensis diocesis, salutem et apostolicam benedictionem. Per devocionis sincere ac
fidei studia dicimini meruisse ut Sedis Apostolice providencia vos speciali prosequatur gracia et favore,
peticionibus vestris, quantum cum Deo potest, oportunis temporibus facile annuendo. Hinc est quod
nos, vestris devotis precibus benignum acomodantes assensum, ut vos, seu aliqui de universsitate vestra,
extra Montempesulanum, vel diocesim Magalonensem, super hiis que infra ipsam habetis, trahi non
possitis in causam per literas Sedis Apostolice vel legatorum ipsius, nisi litere Sedis ejusdem plenam et
expressam de indulgencia hujusmodi mencionem fecerint, vobis et singulis vestrum auctoritate
presencium indulgemus. Nulli ergo hominum liceat hanc paginam nostre concessionis infringere, vel ei
ausu temerario contraire. Si quis autem hoc atemptare presumpserit, indignacionem Omnipotentis Dei

406
Archives nationales (France)

et Beatorum Petri et Pauli, apostolorum ejus, se noverit incurssurum. - Presentibus post triennium
minime valituris. - Datum Laterani, II. kalendas febroarii, pontificatus nostri anno tercio.
Extrait d'un fragment de cartulaire intitulé : Liber de consuetudinibus et libertatibus ville
Montispessulani, fol. 15 v°, col. 2. En marge on lit : Que hom non sia citatz fora l'avesquat, e non valt
mais a III ans. - Voy. ci-dessus, n° 4072, la bulle d'Innocent IV du 7 août 1253.

J//307
Toulouse, IV, n°16.
4319 - Saint-Germain en Laye. 1256-57. Janvier.
Original scellé
Litterœ Alphonsi, comitis Pictaviœ et Tolosœ, de centum et octoginta libris, quas olim a defuncto
Paillart, serviente suo, Ludovicus, rex Franciœ, in partibus transmarinis fuerat mutuatus, a dicto rege per
Johannem de Coduno, nomine liberorum prœfati Paillart, receptis.
Alfonsus, filius regis Francie, comes Pictavie et Tholose, universis presentes litteras inspecturis salutem
in Domino. Notum facimus quod dilectus valletus et fidelis noster, Johannes de Coduno, in nostra
presencia recognovit se recepisse a karissimo domino et fratre nostro rege, novies viginti libras
Turonensium pro liberis defuncti.. ( sic) Paillart, quondam servientis ipsius domini regis, qui dictam
pecunie summam mutuo tradiderat prefato domino regi in partibus transmarinis, prout in ipsius domini
regis litteris super hoc confectis dicebatur contineri. Promisit eciam coram nobis prefatus Johannes,
quod erga liberos dicti servientis et relictam ejusdem dominum regem et suos garentizabit et servabit
indampnes super solutione memorati debiti sibi facta. In cujus rei testimonium, ad instanciam prefati
Johannis, presentibus litteris sigillum nostrum duximus apponendum. - Actum apud Sanctum
Germanum in Laia, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo sexto, mense januario.
Traces de sceau sur simple queue ; voy. dans l' Inventaire, n° 1078, la description du sceau dont se servait
alors le comte Alphonse.

J//473
Quittances, I, n°14. 4.
4320 - 1256-57. Janvier.
Original scellé
Litterœ nuntiorum et inquisitorum Ludovici, regis Franciœ, quibus Sibiliœ de Andusia, uxori defuncti
Raimundi Peleti, cum ipsa de paterna decesserit hereditate, ducentas et quinquaginta libras assignant.
Ph(ilippus), Dei gratia Aquensis archiepiscopus, frater Poncius de Sancto Egidio, de ordine Fratrum
Predicatorum, frater G(uillelmus) Rotberti, de ordine Fratrum Minorum, et Guido Fulcodii, universis
presentes litteras inspecturis salutem in Domino Jhesu Christo. Vestre notum facimus karitati quod, cum
nobilis mulier, domina Sibilia de Alesto, uxor quondam domini R(aimundi) Peleti, suam deposuisset
querimoniam coram nobis, injunctum nobis a domino rege Francorum negocium exequentibus super
restitutionibus faciendis in Belli Cadri et Carcassone balliviis, et peteret dicta domina secum agi
misericorditer, que de bonis domini B(ertrandi) de Andusia, patris quondam sui, nichil habuerat, nec
esset, ut dicebat, sua saltem legittima defraudanda, nos tandem cum ea, nec coacta, nec decepta, set
gratis ad pacem hujusmodi veniente, convenimus taliter, quod ipsa aquiciet et remittat senescallo Belli
Cadri, pro domino rege Francie recepturo, omne jus sibi competens in bonis paternis ratione
quacumque, et quod idem senescallus, vel successor ejus pro tempore, det eidem domine Sibilie, vel ejus
heredibus, vel cui ipsa mandaverit, ducentas quinquaginta libras Turonensium per terminos
infrascriptos, videlicet : in proximo festo Cathedre Sancti Petri quater viginti et decem libras
Turonensium, et residuas centum sexaginta libras Turonensium infra duos annos proximo tunc
sequentes, per duas solutiones equales, presentibus litteris penes ipsam usque ad complementum
solucionis ultime remansuris. Mandamus igitur, domini regis auctoritate qua fungimur, vobis qui pro

407
Archives nationales (France)

tempore eritis Belli Cadri senescalli, quatinus eidem domine, vel ejus heredibus, vel cui mandaverit,
dictam pecuniam per terminos supradictos sine difficultate reddatis. - Datum mense januarii, anno
Domini M° CC° L° sexto.
Scellé comme le n° 4202 ; le premier sceau en cire verte, les trois autres en cire brune, pendants sur
lacets de fil blanc. - Voy. D. Vaissète, t. III, p. 485, Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 118, le n° suivant, et ci-
dessous les n° s 4367 et 4376.

J//473
Quittances, I, n°14. 2.
4321 - 1256-57. Janvier.
Original scellé
Litterœ quibus iidem inquisitores Guillelmo de Autono, senescalco Belli Quadri, prœcipiunt ut
prœdictam summam Sibiliœ de Andusia exsolvat.
Ph(ilippus), Dei gratia Aquensis archiepiscopus, frater Poncius de Sancto Egidio, de ordine
Predicatorum, frater G(uillelmus) Rotberti, de ordine Minorum, et Guido Fulcodii, dilecto sibi in Christo
domino, G(uillelmo) de Autono, militi, senescallo Belli Cadri, salutem cum dilectione sincera. Cum, ex
injuncto nobis a domino nostro rege Francorum officio, nobili mulieri, domine Sibilie de Alesto, pro
petitione quam faciebat in bonis paternis, ducentas quinquaginta libras Turonensium per certos
terminos decreverimus esse de denariis domini regis reddendas, vestre nobilitati qua fungimur
auctoritate mandamus, quatinus eidem de summa predicta solvatis in proximo festo Cathedre Sancti
Petri, vel ante, quater viginti et decem libras Turonensium, et recipiatis ab ipsa remissionem et
aquitiacionem omnis juris quod in bonis paternis habere poterat vel debebat, et habeatis inde publicum
instrumentum. - Datum mense januarii, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo sexto.
Scellé comme l'acte précédent. Le quatrième sceau s'est détaché.

J//184
Saint-Hilaire de Poitiers, n°1. 1.
4322 - 1256-57. 1 er février.
Copie authentique
Decanus et capitulum Beati Hilarii Pictavensis, ex una parte, et Philippus, ejusdem ecclesiœ
thesaurarius, ex altera, de contentionibus quibusdam inter se dijudicandis in arbitrium Johannis,
capicerii Sancti Aniani Aurelianensis, compromittunt.
Universis presentes litteras inspecturis Philipus, decanus, et capitulum ecclesie Beati Hylarii Pictavensis
salutem in Domino. Noveritis quod de omnibus mutuis questionibus, contentionibus et querelis que sunt
inter nos, ex una parte, et venerabilem virum Philipum, thesaurarium nostrum, ex altera, in venerabilem
virum, magistrum Johannem, capicerium Sancti Anyani Aurelianensis, concorditer electum,
compromisimus, de sua bonitate et fidelitate confidentes, nos et idem thesaurarius promittentes sub
juramento et sub pena ducentarum marcharum, solvenda a nobis ipsi thesaurario, si a dicto prefati
magistri Johannis resiliremus, et ( sic) nos prosequturos et fideliter observaturos quicquid super
premissis omnibus mutuis questionibus, contentionibus et querelis per dictum magistrum pro bono
pacis et concordie fuerit ordinatum, veritate super premissis omnibus mutuis questionibus,
contentionibus et querelis Pictavis inquisita, et alibi ubi viderit expedire ; et hec fiant de plano et sine
strepitu advocatorum. Volumus autem et concedimus quod eciam diebus feriatis ob neccessitates
hominum introductis possit dictus magister super premissis omnibus infra instans festum Beati Remigii
veritatem inquirere et eciam ordinare. Debent autem hinc inde dari mutue petitiones infra quindenam
instantis Pasche. - Datum in vigilia Purificationis Beate Marie Virginis, anno Domini M° CC°
quinquagesimo sexto.

408
Archives nationales (France)

Inséré sous forme de copie authentique dans un vidimus donné le vendredi 23 août 1275 sous le sceau de
l'officialité de Paris.

J//339
Montpellier et Maguelone, I, n°23
4323 - Latran. (1257.) 1 er février.
Copie ancienne
Alexander papa IV prohibet ne quis homines et terram Montispessulani vi et armis impugnet.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, dilectis filiis, consulibus et universsitati hominum
Montispessulani, Magalonensis diocesis, salutem et apostolicam benedictionem. Pro devocionis et
fidelitatis, quas ad Sedem Apostolicam habere vos novimus, gratis studiis, dignum arbitramur et
congruum ut, vestris justis peticionibus favorabiliter annuentes, vobis adversus superborum et
perversorum iniquos conatus et insultus oportunis temporibus illo provideamus remedio, per quod,
hujusmodi conatibus et insultibus cohibitis, quietis et pacis vestre solacium procuretur. Vobis sane
significantibus nobis, accepimus quod non nulli nobiles et alii laici, de sua potencia confidentes, contra
vos et terram vestram, indebito rancore concepto, vos et terram ipsam, divino timore postposito, armata
manu disponunt inpetere et vobis jacturas et dampna gravia irrogare, super quo Apostolice providencie
auxilium implorastis. Futuris ergo vestris ac ejusdem terre discriminibus et dispendiis occurrere, et
iniquis animositatibus hominum resistere afectantes, vestris suplicacionibus inclinati, ne aliqui adversus
vos et terram predictam armata manu indebite venire presumant auctoritate presencium districtius
inhibemus. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre inhibicionis infringere, vel ei ausu
temerario contraire. Si quis autem hoc atemptare presumpserit, indignacionem Omnipotentis Dei et
Beatorum Petri et Pauli, apostolorum ejus, se noverit incursurum. - Datum Laterani, kalendis febroarii,
pontificatus nostri anno tercio.
Extrait du fragment de cartulaire intitulé : Liber de consuetudinibus et libertatibus ville Montispessulani
, fol. 16 r°, col. 1. En marge on lit : Que hom non venga ab armas contra Monpeslier.
- Voy. A. Germain, Hist. de la commune de Montpellier, t. I er, p. 232 et 233.

J//400
Promesses, n°48.
4324 - Le Puy. 1256-57. Samedi 3 février.
Original scellé
Litteræ episcopi Aniciensis et capituli quibus pollicentur se Ludovico, regi Franciæ, quotiescumque ab
eo fuerint requisiti, castrum de Bidagio esse reddituros.
Noverint universi, presentes pariter et futuri, quod anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo
sexto, die sabbati in crastino Purificationis Beate Marie Virginis, dominus Armandus, Dei gracia
Aniciensis ecclesie electus, promisit domino Guillelmo de Autompno, militi, senescallo Belli Quadri et
Nemausi, recipienti pro domino Ludovico, rege Francie illustri, per sollempnem stipulacionem et sub
obligacione omnium bonorum episcopatus Aniciensis, quod ipse reddet dicto domino, regi Francie, et
suis successoribus castrum de Bisagio ad magnam et parvam vim, quandocumque per ipsum dominum..
(sic), regem Francie, vel successores suos, vel per alium, de voluntate dicti domini.. regis, vel
successorum suorum fuerit requisitus. - Actum apud Anicium, in domo dicti domini Armandi, electi,
presentibus : domino Petro de Vicenobrio, domino Almarico de Ruppe, militibus, domino Guillelmo de
Villa Nova, judice dicti domini senescalli, Guillelmo de Monte Revello, clerico Aniciensi, Petro
Chaubefort, cive Aniciensi, anno et die quo supra. - Capitulum Aniciense, in loco ubi solet congregari
more solito congregatum, promiserunt domino Guillelmo de Autompno, militi, senescallo Belli Cadri et
Nemausi, recipienti pro domino Ludovico, rege Francie illustri, per sollempnem stipulacionem et sub
obligacione omnium bonorum capituli, quod ipsi reddent dicto domino regi Francie, et suis

409
Archives nationales (France)

successoribus castrum de Bisagio ad magnam vim et ad parvam, quandocumque per ipsum dominum
regem Francie, vel sucessores suos, vel per alium, de voluntate dicti domini.. regis, vel successorum
suorum fuerint requisiti. - Actum apud Anicium, in claustro, in domo ubi consuevit capitulum Aniciense
congregari, presentibus : domino Guillelmo de Villa Nova, majore judice dicti domini senescalli, domino
Petro de Vicenobrio, domino Almarico de Ruppe, militibus, Petro Chaubefort, Johanne Gaigne, civibus
Aniciensibus, Guillelmo de Soligniaco, Dalmacio de Luco, domicellis, Petro de Podio, Rogero, et me,
Philipo de Ernevilla, clerico, publico notario, qui de mandato dicti domini A(rmandi), electi, et capituli
Aniciensis, hanc presentem cartam scripsi et signo meo signavi ( hic signaculum notarii). - Et, ad
majorem hujus rei firmitatem, predictus dominus electus Aniciensis et capitulum Aniciense fecerunt
presentem cartam, scilicet dictus dominus electus sigillo suo, et predictum capitulum Aniciense sigillo
capituli Aniciensis, confirmari.
Deux sceaux pendants sur double queue. Le premier, en cire verte, était celui d'Armand de Polignac,
évêque du Puy, décrit dans l' Inventaire sous le n° 6823. Le second, qui reste seul appendu à l'acte, était
le sceau du chapitre ; Inventaire, n° 7285.
- Voy. Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 96, le Gallia Christiana, t. II, col. 716. E, et ci-dessus le n° 4185.

J//340
Montpellier et Maguelone, II, n°25.
J//339
Montpellier et Maguelone, I, n°22. 1.
Vidimus scellé
Copie authentique
4325 - Montpellier. 1256-57. 7 février.Transcriptum homagii cujusdam a Guillelmo, Magalonensi
episcopo, coram senescalco Belli Quadri præstiti. ( Vide supra n° 4312.) - "Quod transcriptum, ut ei fides
adhibeatur et firmitas, nos, Guillelmus, divina miseratione Magalonensis episcopus, diligenti
examinatione premissa, fecimus sigilli nostri appensione muniri, ipsumque transcriptum taliter
consignatum mitimus serenissimo domino nostro, domino Ludovico, illustri regi Francie, in memoriam
et testimonium rei geste." - "Actum et datum apud Montempessulanum, anno Domini M° CC° LVI°, VII°
idus februarii."
Sceau de Guillaume Christol, évêque de Maguelone, cire brune, double queue ; Inventaire, n°6678.
Voy. ci-dessus la note du n° 4312. - Le Nain de Tillemont a assigné par erreur à cet acte la date du 8
février (t. IV, p. 65).

J//312
Toulouse, VI, n°57.
4326 - Vincennes. 1256-57. Samedi 17 février.
Original scellé
Alphonsus, comes Pictaviæ et Tolosæ, cum inter se, fratres et nepotes suos, ex una parte, ac Mathildim,
comitissam Boloniæ, ex altera, controversia quædam de terra Caleti exorta fuerit, profitetur se arbitrio
Ludovici, regis Franciæ, supposuisse.
Alfonsus, filius regis Francie, comes Pictavensis et Tholosanus, universis presentes litteras inspecturis
salutem in Domino. Notum facimus quod nos judicium, quod per karissimum dominum et fratrem
nostrum regem factum fuerit super querela que vertitur inter ipsum dominum regem, nos et dilectum
fratrem nostrum, K(arolum), Andegavie et Provincie comitem, ac dilectos nepotes nostros, liberos bone
memorie karissimi fratris nostri, R(oberti), quondam comitis Attrebatensis, ex una parte, et nobilem
dominam, M(athildim), comitissam Bolonie, ex altera, de terra Kaleti, quantum in nobis est, gratum
habebimus et acceptum, nec contra ipsum judicium venire attemptabimus in futurum. - Actum apud
Vicenas, anno Domini M° CC° L° sexto, die sabbati ante Cineres.

410
Archives nationales (France)

Fragment de sceau en cire vierge sur simple queue ; voy. dans l' Inventaire, n° 1078, la description du
sceau d'Alphonse, comte de Poitiers et de Toulouse. - Comp. ci-dessus le n° 3978.

J//339
Montpellier et Maguelone, I, n°23.
4327 - Latran. (1257.) 17 février.
Copies anciennes
Litteræ Alexandri papæ IV de portorii cujusdam confirmatione apud Latas exsolvendi.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, dilectis filiis, consulibus et universsitati Montispesulani,
Magalonensis diocesis, salutem et apostolicam benedictionem. Cum a nobis petitur quod justum est et
honestum, tam vigor equitatis quam ordo exigit racionis, ut id per sollicitudinem nostri oficii ad debitum
perducatur effectum. Cum itaque, sicut ex parte vestra fuit propositum coram nobis, homines terre
vestre ac alii, navigantes et declinantes ad locum qui portus de Latis vulgariter apellatur, pro securitate
ipsorum et conservacione portus ejusdem a frequentibus incursibus piratarum, pro qualibet libra de
ipsorum mercimoniis proveniente in peccunia, unum obolum usualis monete, de antiqua et approbata
consuetudine ac hactenus pacifice observata, persolvant, nos, vestris supplicacionibus inclinati,
hujusmodi consuetudinem auctoritate Apostolica confirmamus et presentis scripti patrocinio
communimus. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre confirmacionis infringere, vel ei
ausu temerario contraire. Si quis autem hoc atemptare presumpserit, indignacionem Omnipotentis Dei
et Beatorum Petri et Pauli, apostolorum ejus, se noverit incursurum. - Datum Laterani, XIII. kalendas
marcii, pontificatus nostri anno tercio.
Extrait du fragment de cartulaire intitulé : Liber de consuetudinibus et libertatibus ville Montispessulani
. La bulle s'y trouve transcrite deux fois : fol. 15 v°, col. 2, et col. 16 r°, col. 1. En marge du premier texte
on lit : Con hom prezes las mealhas a Latas, et en marge du second : De las mealhas de Latas. - Il existe
une autre bulle relative à la perception de cet impôt connu sous le nom de mailles ou d' oboles de Lattes.
Cette bulle, donnée le 12 mars 1238 par le pape Grégoire IX, est conservée en original, ainsi que celle
d'Alexandre IV, dans les Archives municipales de Montpellier. Toutes deux ont été publiées par M. A.
Germain, Hist. de la commune de Montpellier, t. I er, p. 166 et suiv. et p. 375.

J//622
Hommages, II, n°27.
4328 - Paris. 1256-57. Vendredi 23 février.
Original scellé
Litteræ quibus Aymericus, vicecomes de Rupe Cavardi, se castrum de Brusac, in dioecesi Petragoricensi,
a Ludovico rege, homagio facto, recepisse declarat.
Universis presentes litteras inspecturis, Hemericus, vicecomes de Ruppe Cavardi, salutem in Domino.
Noverint universi quod nos feodagium illius partis castri de Brusac, in Petragoricensi dyocesi constituti,
quam Helyas, dictus Flamenc, miles, avochabat et cognoscebat a nobis, cum feodagio omnium que
predictus Helyas habebat seu habere poterat in castellania castri predicti, que omnia idem Helyas
similiter avochabat et cognoscebat a nobis, et pro quibus erat homo noster ligius, recepimus ad
homagium ligium ab excellentissimo domino, Ludovico, Dei gracia rege Francorum illustri, et sibi
fecimus homagium ligium pro predictis, presente dicto Helya et consenciente, et predicta omnia a nobis
in presencia domini regis sua voce propria avochante, et dictus dominus rex recepit homagium nostrum
de predictis, salvo jure suo et eciam alieno. In cujus rei testimonium, tam nos quam dictus Helyas
presentes litteras sigillorum nostrorum munimine fecimus roborari. - Actum Parisius, die veneris ante
Brandones, anno Domini M° CC° quinquagesimo sexto.
Traces de deux sceaux pendants sur double queue :
1. Aymeri IX, vicomte de Rochechouart ; Inventaire, n° 1103.

411
Archives nationales (France)

2. Hélie Flament, chevalier ; Inventaire, n° 2168.

J//312
Toulouse, VI, n°7.
4329 - Vincennes. 1256-57. Dimanche 11 mars.
Original scellé
Simon, abbas Bellæ Perticæ, et ejusdem loci conventus Alphonsum, comitem Pictavensem et
Tolosanum, absolvunt de decem libris quas annuatim in salino Tolosæ percipiebant.
Noverint universi, presentes litteras inspecturi, quod nos, frater Symon, abbas domus Belle Pertice,
Cisterciensis ordinis, Tholosane dyocesis, de connivencia et communi assensu fratrum nostrorum et
tocius conventus ejusdem domus, absolvimus liberaliter et quitamus, per nos et per omnes successores
nostros, illustri domino, Alfonso, Dei gracia Pictavie et Tholose comiti, et heredibus et successoribus suis
illas decem libras Turonensium, annui redditus, quas ex donacione predicti domini comitis in salino
Tholose percipiebamus, promittentes quod litteras predicti domini comitis ejusdem donacionis
senescallo Tholose, quam cicius presens fuerit, libenti animo restituemus. Hanc autem absolucionem et
quitacionem facimus, visa et considerata utilitate domus nostre. - Actum anno Domini M° CC° L° VI°,
die dominica qua cantatur Oculi mei, apud Vicennas.
Fragment en cire verte, sur double queue, du sceau de Simon, abbé de Belleperche, diocèse de Toulouse.
Ce sceau n'est pas décrit dans l' Inventaire. Abbé debout, crossé, tenant un livre. Légende : ... BATIS
BELLE PE.. - Voy. le Gallia Christiana t. XIII, col. 262. C, et ci-dessus le n° 4124.

J//310
Toulouse, V, n°35.
4330 - Latran. 1257. 13 mars.
Original scellé
Johannes de Mara, presbyter, nomine Alphonsi, comitis Pictaviœ et Tolosœ, a Leonardo de Turre, cive
Romano, necnon ab aliis Romanis mercatoribus triginta libras Parisiensium mutuatur.
In nomine Domini nostri Jhesu Christi. Amen. Anno Nativitatis ejusdem M° CC° L° septimo, pontificatus
domini Alexandri pape quarti anno tercio, indictione XV, die XIII. mensis martii, cunctis hanc paginam
clareat inspecturis quod in presentia mei, Guillelmi, notarii, et subscriptorum testium rogatorum,
dominus Johannes de Mara, Belvacensis dyocesis presbyter, procurator nobilis viri, domini Alfonsi, filii
regis Francie, comitis Pictavensis et Tholosani, habens ab eodem comite de mutuo contrahendo usque ad
summam infrascriptam per ipsius comitis patentes litteras potestatem, apud Sedem Apostolicam
constitutus, confessus est et recognovit se auctoritate dictarum litterarum, nomine procuratorio prefati
comitis, pro ipsius et terre sue negociis et necessariis utilitatibus apud Sedem promovendis eandem,
mutuo recepisse et habuisse a Leonardo de Turre, mutuante pro se et pro Petro, filio domini Petri Anchii,
ac Jacobo de Turre, civibus et mercatoribus Romanis, triginta libras bonorum et legalium Parisiensium,
de quibus se bene quietum et pagatum vocavit, exceptioni non numerate et non solute sibi pecunie
renunciando, quas triginta libras dictorum Parisiensium idem procurator, nomine procuratorio,
promisit, per stipulationem sollempnem, supradictum comitem integre redditurum et soluturum prefatis
mercatoribus, vel uni eorum, autipsorum certo nuntio presens instrumentum cum supradictis ipsius
comitis litteris secum deferenti, videlicet Parisius, in ecclesia Beate Genovefes, octo diebus ante festum
Nativitatis Beati Johannis Baptiste proxime venturum. Quod si, ut dictum est, pecunia soluta non fuerit
memorata, ex tunc in antea, stipulatione predicta, promisit dictus procurator, nomine procuratorio,
supradictum comitem daturum et soluturum mercatoribus ipsis, pro dampnorum et interesse
recompensatione, per singulos duos menses, pro singulis decem libris predictis, unam libram dicte
monete, ac istam recompensationem in sortem dicti debiti nullatenus computare, neque dictum debitum
sub ejusdem recompensationis pretextu, contra ipsorum mercatorum voluntatem, detinere ultra

412
Archives nationales (France)

terminum constitutum. Pro quibus omnibus et singulis supradictis firmiter attendendis, obligavit et
obligat dictus procurator, nomine procuratorio supradicto, sepedictum comitem, heredes et successores
suos cum omnibus eorum bonis, mobilibus et immobilibus, presentibus et futuris, ubicumque poterunt
inveniri, renuncians in hoc facto, eodem nomine procuratorio, omni exceptioni doli et fraudis, omni
consuetudini et statuto, seu privilegio, nove constitutionis beneficio, condictioni indebiti et sine causa vel
injusta causa, constitutioni de duabus dietis concilii generalis, omnibus Apostolicis litteris contra
predicta impetratis et impetrandis, indulgenciis quoque crucesignatis et crucesignandis concessis et
concedendis, omnique alii juris et legum auxilio quod posset obici contra hoc instrumentum vel factum.
Preterea, ad majorem securitatem ex parte dictorum mercatorum habendam, sepedictus procurator,
dominus Johannes de Mara, nomine constituens se, de dicta pecunia et omnibus aliis pro eadem pecunia
promissis et statutis, erga mercatores predictos principalem debitorem et pagatorem, ac obligans se
propter hoc cum omnibus bonis suis, ecclesiasticis et mundanis, mobilibus et immobilibus, mercatoribus
antedictis, omnibus et singulis exceptionibus supradictis, et specialiter epistole Divi Adriani de
fidejussoribus suo proprio nomine expresse renunciando, promisit coram me, notario, et testibus
infrascriptis, suo juramento ad sancta Dei Euvangelia corporaliter prestito, se dictam pecuniam integre
redditurum et plene soluturum prefatis mercatoribus, vel uni eorum, Parisius, infra duos dies post
terminum prenotatum, nisi in ipso termino eadem pecunia fuerit per sepedictum comitem, ut predictum
est, persoluta. In hujus itaque rei evidentiam pleniorem, presens instrumentum dictus debitor suo sigillo
proprio roboravit. - Actum Laterani, presentibus hiis testibus, videlicet : Cinchio, campsore Romano,
Seinfredo de Tullo, et Dominico de Lingonis, clericis ; vocatis et rogatis. - ( Hic signaculum notarii.) Et
ego, Guillelmus Nicholai, auctoritate sacrosancte Romane Ecclesie notarius, predictis omnibus interfui,
et, ut supra legitur, scripsi, et publicavi rogatus.
Scellé en cire brune, sur double queue, du sceau de Jean de la Mare, prêtre du diocèse de Beauvais, et
mandataire d'Alphonse, comte de Poitiers. - Il ne reste qu'un fragment de ce sceau, qui n'est pas décrit
dans l' Inventaire ; on y distingue un oiseau sur un arbre.
Au dos de l'acte a été tracée la note suivante, d'une écriture contemporaine : Questa karta eve sopra lo
konte de Pitier, frate de lo rege de Francia, de XXX. libre de Paresani, e deo egli pakari oto dii innanci
Santi Jiovanni, a Parisi.

J//346
Régale, I, n°41.
4331 - 1256-57.. Samedi 31 mars.
Original scellé
Prior et conventus Sancti Maximini Miciacensis a Ludovico rege petunt ut Adœ de Sosiaco, abbati suo
novissime electo, regalia concedere dignetur.
Excellentissimo domino suo, Ludovico, Dei gratia illustri regi Francorum, frater M., humilis prior Sancti
Maximini Miciacensis, Aurelianensis diocesis, totusque ejusdem loci conventus salutem in vero Salutari.
Ad excellenciam vestram mittimus dilectos in Christo fratres nostros, priorem Sancti Marcelli
Aurelianensis et priorem Sancti Albini, ut venerabilem in Christo patrem nostrum, Adam de Sosiaco,
electum nostrum confirmatum, presentent regie dignitati, dominationem vestram exorantes quatinus
eidem, more consueto, regalia nostri monasterii concedatis. - Datum anno Domini M° CC°
quinquagesimo sexto, die sabbati ante Ramos Palmarum.
Fragment en cire verte, sur simple queue, du sceau de l'abbaye de Saint-Mesmin de Micy, diocèse
d'Orléans, décrit dans l' Inventaire sous le n° 8290. - Voy. le n° suivant.

J//346
Régale, I, n°42

413
Archives nationales (France)

4332 - 1256-57. Samedi 31 mars.


Original scellé
Guillelmi, Aurelianensis episcopi, commendatitiœ litterœ pro abbate Sancti Maximini Miciacensis, a
rege Franciœ regalia petituro.
Excellentissimo domino suo karissimo, Ludovico, Dei gracia regi Francorum illustrissimo, G(uillelmus),
ejusdem miseratione Aurelianensis ecclesie minister indignus, salutem in Eo qui dat salutem regibus et
paratam ad servicia voluntatem. Cum religiosus vir, Adam, electus Beati Maximini Miciacensis,
Aurelianensis dyocesis, ad vos accedat pro petendis regalibus suis, sublimitati vestri supplicamus
humiliter et devote, quatinus eidem dicta regalia velitis concedere liberaliter et benigne, tamtum, si
placet, super hoc vestri gratia facientes, quod dictus electus preces nostras in hac parte sibi senciat
profuisse. Dominus regno Francie vos conservet. - Datum anno Domini millesimo ducentesimo L° sexto,
sabbato ante Ramos Palmarum.
Traces de sceau sur simple queue. - La description du sceau de Guillaume de Bussy, évêque d'Orléans, se
trouve dans l' Inventaire, n° 6765. - Voy. le n° précédent, le Gallia Christiana, t. VIII, col. 1467. A, et 1535.
C.

J//365
Dons et aumônes, n°5
4333 - 1256-57. Mars.
Original scellé
Litterœ Henrici de Monte Cornuto, necnon uxoris et filii ejus, de quibusdam donatione et venditione,
quas monialibus Monasterioli fecerant, a Ludovico, rege Franciœ, confirmandis.
Excellentissimo domino suo, L(udovico), Dei gratia illustri Francorum regi, Henricus, comes de
Seaumes, et dominus de Monte Cornuto et de Manloués, et Clementia, uxor ejus, comitissa et domina
eorumdem locorum, et Willelmus, eorumdem filius, salutem in Eo qui regibus dat gloriam et honorem.
Cum nos contulerimus et concesserimus abbatisse et conventui de Monasteriolo, Cysterciensis ordinis,
Laudunensis diocesis, in puram et perpetuam elemosinam, tres modios bladiyvernagii ad mensuram de
Monte Cornuto, et vendiderimus eisdem quatuordecim modios bladi ad dictam mensuram, capiendos
singulis annis ad molendina nostra de Monte Cornuto, et ad omnes exitus et proventus dicte ville, si
molendina non sufficerent, sicut in litteris nostris patentibus plenius continetur, excellentiam vestram
duximus attentius deprecandam, quatinus elemosinam, venditionem et assignationem antedictas
dignemini auctoritate regia taliter confirmare, quod a malignantibus non possit de cetero infirmari. -
Datum anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo sexto, mense marcio.
Fragments de trois sceaux pendants, le premier sur lacs de soie rouge, le second sur lacs de soie verte, le
troisième sur lacs de soie jaune :
1. Henri, comte de Salm et seigneur de Montcornet.
2. Clémence, comtesse de Salm, dame de Montcornet ; Inventaire, n° 10322.
3. Guillaume, fils des précédents. - Les sceaux de Henri et de Guillaume de Salm n'existent pas dans la
collection des Archives.

J//328
Toulouse, XIX, 1. 7
4334 - 1257. 1 er avril.
Copie ancienne
Instrumentum quo notum fit quod "W. de Montjoure, et Petrus de Monte Acuto, et Bernardus
Armengavi et Bertrandus, fratres, filii quondam Tonduti de Paolhaco, vendiderunt Johanni de Genebrio,
et heredibus et ordinio ejusdem, quicquid ipsi ... habebant et tenebant ... apud villam de Gimillo, intus
scilicet et extra ..., et in territorio ... ejusdem...., videlicet : domos cum hedificiis domorum et bastimentis,

414
Archives nationales (France)

vineas et maloles, prata, pascua, nemora et bartas ..., homines et feminas cum infantibus eorum et bonis,
etc." - "Actum fuit hoc ita primo die mensis aprilis, regnante Lodoico, Francorum rege, Alfonso, Tolosano
comite, et R(amundo), episcopo, anno M° CC° L° VII° incarnationis Domini. Hujus rei sunt testes
adhibiti et vocati : R. de Proaldo, capellanus de Monte Astrugo, ... et Matheus de Binheco, notarius
publicus juratus noticia capituli Tholose, qui hanc cartam scripsit."
Au-dessous on lit : Originale, unde sumptum est hoc transcriptum, erat alphabeto divisum. - Extrait du
rouleau intitulé : Transcripta instrumentorum magistri Johannis Dominici super facto Gimilli.
La date de cet acte a été fixée d'après le système, suivi dans le Toulousain, qui consistait à commencer
l'année avec la fête de l'Annonciation (25 mars).

J//473
Quittances, I, n°16.
4335 - Uzès. 1257. Mercredi 11 avril.
Original scellé
Litterœ Johannis, dicti Poilevilain, militis regis Franciœ, quibus sexaginta libras et decem solidos
Turonensium pro vadiis suis a senescalco Belli Quadri se recepisse declarat.
Nos, Johannes, dictus Poillevilain, miles domini regis Francorum, notum facimus universis ad quos
presentes littere pervenerint, quod nos habuimus et recepimus a nobili viro, Guillelmo de Autonno,
milite, senescallo Belli Quadri, pro vadiis nostris, que nobis dominus rex Francorum contulit,
percipiendis in senescalcia Belli Quadri, quousque in ultramarinis partibus transfretaremus, videlicet a
prima die mensis septembris usque ad primam diem mensis maii, videlicet de ducentis et quadraginta
duobus diebus, pro quolibet die quinque solidos Turonensium, sexaginta libras et decem solidos
Turonensium. In cujus rei testimonium, predicto domino senescallo nostras presentes litteras dedimus,
sigilli nostri munimine roboratas. - Datum die mercurii proxima post Pascha, apud Uceciam, anno
Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo septimo.
Sceau en cire jaune sur simple queue. - Voy. dans l' Inventaire, n° 3246, la description du sceau de Jean,
dit Poilevilain, chevalier.

J//473
Quittances, I, n°24.
4336 - 1257. [Du 14 au 30] avril.
Original scellé
Beatrix, comitissa Provinciœ, profitetur se septem millia librarum Turonensium a Ludovico, rege
Franciœ, Parisius recepisse.
Illustrissimo ac reverendo domino suo, domino Ludovico, Dei gracia regi Francorum, B(eatrix), relicta
inclite recordacionis domini R(aimundi) Berengarii, comitis Provincie, salutem et regnare feliciter cum
omni reverencia et honore. Vestra [no] scat excellencia quod nos confitemur et recognoscimus nos
habuisse et recepisse integre septem milia [librarum Turonensiu]m in pecunia numerata, quam
pecuniam nobis solvere promiseratis in domo Templi Parisiensis, in octabis [Purificationis Bea]te Mar[ie
Virgini]s proximo preteritis, pro compositione per vos facta inter nos et comitem [Ande]gavie, fratrem
vestrum, et de dictis septem milibus librarum tenemus nos et habemus in solidum pro pagatis. - Datum
[....] kalendas maii, anno Domini M° CC° L° VII°. - In cujus rei testimonium, fecimus presentes litteras
sigilli nostri munimine roborari.
Fragment de sceau en cire blanche sur double queue. Le sceau de Béatrix de Savoie, comtesse de
Provence, est décrit dans l' Inventaire, n° 1108.
Cet acte a été gravement endommagé. Il nous a été facile de rétablir entre crochets les mots disparus, en
nous reportant à l'accord conclu entre Charles d'Anjou et sa belle-mère le 6 novembre 1256 (Voy. le n°
4300). La date seule n'a pu être restituée d'une manière complète

415
Archives nationales (France)

J//312
Toulouse, VI, n°34.12
4337 - Latran. (1257.) 4 mai.
Copie authentique
Alexander papa IV omnibus Franciœ prœsulibus, necnon Cameracensi, Virdunensi, Metensique
episcopis prœcipit ut caveant ne pecunia, ad subsidium Terrœ Sanctœ legata, in alios usus distrahatur.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, venerabilibus fratribus, .. (sic), archiepiscopis et episcopis
per regnum Francie constitutis, necnon et Cameracensi, Virdunensi et Metensi episcopis salutem et
apostolicam benedictionem. Cupientes negocio Terre Sancte quo possumus studio sub-venire,
fraternitati vestre per Apostolica Scripta mandamus, quatinus per vestras civitates et dyo-ceses inhibere
curetis, ne legata relicta, vel alia quocunque modo deputata vel eciam deputanda succursui dicte Terre, in
usus alios aliquatenus convertantur, non obstante si aliquibus quod ea convertant in usus alios sit
concessum, seu quod excommunicari aut interdici non possint per litteras Sedis Apostolice que plenam
et expressam non fecerint de indulgencia hujusmodi mencionem, sive qualibet alia indulgencia
quibuscunque ab eadem Sede concessa, generaliter vel divisim, seu eciam concedenda, per quam
presentibus non expressam et totaliter non insertam predicta impediri valeant vel differri, contradictores
per censuram ecclesiasticam appellacione postposita compescendo. Nolumus autem quod per hoc
indulgenciis et concessionibus factis ab ipsa Sede Hospitalariis et Templariis aliquod prejudicium
generetur. - Datum Laterani, III. nonas maii, pontificatus nostri anno tercio.
Inséré dans un vidimus du mois de décembre 1268 donné par le trésorier de Saint-Hilaire de Poitiers.

J//184
Saint-Hilaire de Poitiers, n°1.3.
4338 - 1257. Mardi 8 mai.
Copie authentique
Litteræ capituli ecclesiœ Beati Hilarii Pictavensis, quibus Petrum Bordil procuratorem suum consti-
tuunt, coram capicerio Sancti Aniani Aurelia-nensis responsurum.
Viro venerabili et discreto, magistro Johanni, capicerio ecclesie Beati Anyani Aurelianensis, ar-bitro
electo a partibus in causis que inter venera-biles viros, decanum et capitulum ecclesie Beati Hilarii
Pictavensis, ex una parte, et thesaurarium ejusdem ecclesie, ex altera, vertuntur, iidem deca-nus et
capitulum salutem in Domino sempiternam. In causis seu contentionibus mutuis, que inter nos, ex una
parte, et venerabilem virum, thesaurarium supradictum, ex altera, vertuntur seu verti spe-rantur coram
vobis auctoritate arbitraria apud Pictavim, dilectum nostrum Petrum Bordil, clericum, exhibitorem
presencium, nostrum constituimus procuratorem, dantes eidem potestatem plenariam et speciale
mandatum jurandi in animas nostras de calumpnia seu de veritate dicenda, faciendique pro nobis
cujuslibet alterius generis juramentum, ponendi pro nobis, respondendique posicionibus partis adverse,
faciendi etiam omnia alia et singula que expedicio ipsarum causarum seu negociorum desiderat et
requirit, ratum et gratum habituri quicquid per ipsum coram vobis super premissis, pro nobis seu nostro
nomine, actum fuerit seu eciam procuratum, promittentes sub ypotheca rerum nostrarum pro ipso, si
neccesse fuerit, judicatum solvi, et hec vobis et parti adverse significamus per has patentes litteras, sigillo
nostri capituli sigillatas. - Datum die martis post festum Sancti Johannis ante Portam Latinam, ante
Domini M° CC° L° septimo.
Inséré sous forme de copie authentique dans un vidimus donné le vendredi 23 août 1275 sous le sceau de
l'officialité de Paris. - Voy. le n° 4322.

J//400

416
Archives nationales (France)

Promesses, n°72.
4339 - Châteaudouble. 1257. 8 mai.
Original scellé
Litterœ Ademari de Pictavia, comitis Valentinensis, de castro de Bidagio Ludovico, regi Franciœ,
reddendo, ubi primum dictus rex exquisiverit.
Excellentissimo domino suo, Lodovico, Dei gracia regi Francorum, Ademarus de Pictavia, comes
Valantinensis, ejus fidelis, humilis et devotus, seipsum cum subjectionis debite famulatu. Excellencie
vestre dominationis presentibus patefiat quod, quamdiu nos, seu liberi condam Beraudi de Bidagio, seu
Guillelmi de Solompniaco, seu alius nomine nostro, ad manum nostram castrum de Bidagiis tenebimus,
promitimus vobis dictum castrum de Bidagiis ad magnam vim et parvam reddere, quandocumque et
quocienscumque ut reddamus dictum castrum pro dominio a vobis seu vestro certo nuncio, vestras
patentes literas deferenti, fuerimus requisiti. - Date apud Castrum Duplex, octavo idus maii, anno
Domini M° CC° quinquagesimo septimo. - In cujus rei testimonium et ad majorem firmitatem omnium
predictorum, nos, A(demarus), comes Valantinensis predictus, presentem cartam sigilli nostri munimine
duximus roborandam.
Scellé en cire brune, sur cordelettes de fil, du sceau d'Aymar de Poitiers, fils du comte de Valentinois,
décrit dans l' Inventaire sous le n° 613. - Voy. ci-dessus le n° 4324, Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 96, et
Du Chesne, Hist. des comtes de Valentinois, Preuves, p. 9.

J//156
Saint-Denis en France, n°4.
4340 - 1257. Vendredi 25 mai.
Original scellé
Sententia in Henricum, Sancti Dionysii abbatem, lata, propter perditos mores ab ejusdem monasterii
regimine amotum.
In nomine Domini. Amen. G(uido), Dei gracia Autisiodorensis episcopus, frater R(obertus), humilis
abbas Sancti Victoris, frater Symon, minister Sancti Maturini Parisiensis, inquisitores et reformatores
dati a Sede Apostolica in monasterio Beati Dyonisii in Francia, tam in capite quam in membris, ad rei
geste noticiam mandatum Apostolicum recepimus sub hac forma. - Alexander, etc. ( Sequitur forma
litterarum Alexandri papæ IV, jamjam insertarum, quas supra videsis, n° 4298.) - Hujus igitur
auctoritate mandati vocatis qui fuerant evo candi, die préfixa ad dictum monasterium perso naliter
accessimus, et in capitulo dicti monasterii presencialiter existentes, presentibus abbate dicti monasterii
et conventu, necnon prioribus, prepo sitis forensibus et aliis propter hoc evocatis, monasterium in magna
summa pecunie, videlicet in decern milibus librarum Pari-siensium et amplius, brevi tempore sui
reffiminis. minori videlicet biennio, obligavit, propter que de dilapidatione merito suspectus habetur et
diffamatus probatur, propter hec et alia multa, non minus turpia quam gravia, que in depositionibus
testium late patent, et melius per testes quam per testimonia conprobantur, in quibus culpa esset
relaxare vindictam, cum in talibus prelatis regularibus, qui facilius secundum sanctiones canonicas a suis
administracionibus amoventur, tot et tanti sustineri defectus non debeant et excessus, qui eciam ad
depositionem secularis prelati sufficere fortassis aliquibus viderentur, non credentes nec perpendentes
dictum monasterium posse aliter reformari, prefatum abbatem, ne pro defectu justicie labatur securius
in peccatum, ab administratione abbacie Sancti Dyonisii et regimine ejusdem monasterii, auctoritate
Apostolica nobis in hac parte commissa, sentencialiter amovemus, reservatis nobis in aliis correptione ac
reformatione super statu memorati monasterii et membrorum ipsius, que ad tempus ex causa differimus,
donec de eis aliter disponendum seu ordinandum duxerimus, cum ad presens conmode nequeant
expediri. In cujus rei memoriam et munimen, presentem cartam sigillorum nostrorum munimine
duximus roborandam. - Actum die veneris supradicta ante Penthecostem, anno Domini M° CC°,
quinquagesimo septimo, mense maio.

417
Archives nationales (France)

Trois sceaux en cire verte sur double queue :


1. Gui de Mello, évêque d'Auxerre ; Inventaire, n° 6481.
2. Robert, abbé de Saint-Victor de Paris ; Inventaire, n° 8924.
3. Simon, ministre des Mathurins de Paris ; Invent., n° 9802. Voy. la note du n° 4298.

J//523
Brabant, n°1.
4341 - Paris. 1257. Vendredi 25 mai.
Original scellé
Litterœ Henrici, ducis Lotharingiœ et Brabantiœ, de quinque millibus librarum sibi a Ludovico, rege
Franciœ, solutis, matrimonii causa inter Henricum, filium suum, et Margaritam, ejusdem regis filiam,
contrahendi.
Nos, Henricus, dux Lotharingie et Brabancie, notum facimus universis presentes litteras inspecturis
quod, cum secundum convenciones habitas inter excellentem dominum, Ludovicum, illustrem regem
Francie, et dominam Margaretam, reginam Francie, uxorem ejus, ex una parte, et nos et dominam
Aalidem, ducissam, uxorem nostram, ex altera, super matrimonio contrahendo inter filium nostrum
primogenitum, Henricum, et filiam eorum domini regis et regine, Margaretam, a prelibato domino
nostro, .. ( sic), rege Francie, receperimus pro dicta Margareta et nomine ipsius quinque milia librarum
Turonensium in presenti, de quibus nos pagatos tenemus et tenebimus, nos, si forte contingeret alterum
ipsorum Henrici et Margarete ante contractum matrimonium decedere, vel si casu aliquo dictum
matrimonium stare non posset, promisimus et tenemur eidem domino regi, vel heredi suo, regi
Francorum, predicta quinque milia librarum reddere Parisius, infra duos menses, postquam super hoc
per certum mandatum suum fuerimus requisiti. In cujus rei testimonium, sigillum nostrum presentibus
duximus apponendum. - Datum Parisius, mense mayo, die veneris ante Penthecostem, anno Domini
millesimo ducentesimo quinquagesimo septimo.
Scellé en cire vierge, sur double queue, du sceau de Henri, duc de Lothier et de Brabant, décrit dans l'
Inventaire sous le n° 10299.
Voy. Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 113 et 114.

J//151
Paris, II, n°9.
4342 - 1257. Mai.
Original scellé
Emelina, uxor defuncti Philippi de Stampis, ejusque liberi quicquid juris Parisius in platea quadam
habebant, quœ Piscium platea dicitur, prœposito Parisiensi vendunt, quo Parisiense Castelletum amplius
adaugeatur.
Universis presentes litteras inspecturis, .. ( sic), officialis curie Parisiensis, salutem in Domino. Notum
facimus quod, in nostra presencia constituti, Emelina, relicta defuncti Philippi de Stampis, Robertus,
dictus Hervier, et Thomas, dictus Hervier, fratres, liberi dictorum Emeline et defuncti Philippi,
asseruerunt quod ipsi habebant et percipiebant annuatim imposterum novem libras Parisiensium, annui
redditus, incrementi census, super quadam platea, sita in platea Pyscium juxta estella carnificum
Parisiensium, in censiva domini Ade, dicti Harenc, militis, ut dicitur, ad duodecim denarios annui census
capitalis, ut dicitur, quam plateam dictus defunctus Philippus et Emelina quondam dederant
communitati carnificum Parisiensium, ad incrementum census dictarum novem librarum Parisiensium,
ut dicitur, quas siquidem novem libras Parisiensium, annui redditus, incrementi census, et omne jus
quod habebant in dicta platea, vel habere poterant, dicti Emelina et ejus filii recognoverunt se vendidisse
et imperpetuum quitavisse preposito Parisiensi, ementi nomine domini .. ( sic), regis Francie, ad opus et
augmentationem Castelleti Parisiensis, pro ducentis libris Turonensium, jam eisdem venditoribus solutis

418
Archives nationales (France)

in peccunia numerata, sicut confessi sunt coram nobis, renunciantes exepcioni non numerate peccunie,
non tradite, non solute et non recepte, promittentes, fide in manu nostra prestita corporali, quod contra
venditionem et quitationem hujusmodi jure hereditario, ratione dotalicii vel conquestus, seu alio quoquo
jure, per se vel per alium non venient in futurum, immo dictas novem libras Parisiensium, annui
redditus, incrementi census, et omne jus quod habebant vel habere poterant in dicta platea, dicto
preposito Parisiensi et illis qui causam habebunt ab ipso, nomine predicti domini regis, garentizabunt et
liberabunt, ad usus et consuetudines Francie, contra omnes, jurisdicioni curie Parisiensis quantum ad
hec se supponentes. - Datum anno Domini M° CC° L m° septimo, mense mayo.
Sceau de l'officialité de Paris, cire brune, double queue ; Inventaire, n° 7002. - Voy. Jaillot, Recherches
sur Paris, Quartier Saint-Jacques la Boucherie, t. I, p. 16.

J//212
Rouen, I, n°8.
4343 - 1257. Mai.
Original scellé
Robertus et Guillelmus de Capella, fratres, cum domum quamdam, juxta Turrem Veterem Rothomagi
sitam, Ludovico, regi Franciœ, vendiderint, ex hereditate uxorum suarum provenientem, ne quid
detrimenti rex prœfatus exinde capiat, eidem in omnia bona sua pigneraticiam conferunt actionem.
Universis presentes litteras inspecturis, Robertus et Guillelmus de Capella, fratres, in Domino salutem.
Notum facimus universis quod nos, Robertus et Guillelmus de Capella, fratres, quamdam domum, quam
juxta portam Turris Veteris Rothomagensis habebamus, racione hereditatis uxorum nostrarum,
sororum, domino regi Francorum vendidimus pro novies viginti libris Turonensium, nobis jam in
peccunia numerata solutis, ad hereditatem emendam nostris uxoribus supradictis. Si vero contingat
uxores nostras, post decessum nostrum, contra dictam vendicionem venire et in domo predicta aliquid
reclamare, nos domino regi omnia dampna et deperdita in integrum resarcire tenemur, nos, heredes
nostros, et bona nostra, mobilia et inmobilia, ubicumque fuerint, propter hoc obligantes. - Datum anno
Domini M° CC° L m° septimo, mense maio.
Deux sceaux en cire verte sur double queue :
1. Robert de la Chapelle, écuyer, Inventaire, n° 1728.
2. Guillaume de la Chapelle, écuyer, Inventaire, n° 1726.

J//312
Toulouse, VI, n°5.
4344 - Longpont. 1257. Mai.
Original scellé
Compositio de quibusdam castris in diœcesi Caturcensi sitis, inter Bartholomœum, episcopum
Caturcensem, et Alphonsum, comitem Pictaviœ et Tolosœ, pacta.
Bartholomeus, Dei gratia Caturcensis episcopus, universis presentes litteras inspecturis salutem in
Domino. Noveritis quod, cum inter illustrem virum, dominum Alfonsum, filium regis Francie, comitem
Pictavie et Tholose, ex una parte, et nos, ex altera, questio verteretur super eo videlicet quod idem
Alfonsus supradictus dicebat quod castrum de Calciata erat de dominio suo et ratione heresis sibi
incursum, et hoc idem dicebat de eo quod Armandus de Monte Pensato, de heresi condempnatus,
habebat in castro Montis Pensati, et in honore et districtu ejusdem castri, item dicebat quod Hugo
Arnaldi de Creissac tenebat ab ipso illud quod habebat in castro de Luzegio, et in villa et in parrochia
Sancti Medardi, item dicebat quod Guillelmus Amalvini de Luzegio fecerat sibi avoamentum de quadam
bastita que quondam fuerat Raimundi Olrici, que est prope Luzegium, et de jure quod dicebat se habere
in villa de Creissac, nobis in contrarium asserentibus et dicentibus quod in predictis nullum jus penitus
habebat dominus comes superius nominatus, immo ad nos, nomine etratione ecclesie nostre, omnia

419
Archives nationales (France)

predicta de jure spectabant, item dicebamus quod dictus dominus comes injuriabatur nobis et ecclesie
nostre super castris de Monte Alsato, et de Lauzerta, et de Bel Caire, et de Miramont, et de Brassaco, cum
omnia predicta ad nos et ecclesiam nostram, ut dicebamus, ratione dominii pertinerent, tandem inter
nos et ipsum dominum comitem memoratum, mediantibus bonis viris, super predictis talis conventio
intervenit, videlicet : quod idem dominus comes prefatus habeat in perpetuum dictum castrum de
Calciata, cum suis pertinentiis universis, et castra predicta de Monte Alsato, et de Lauzerta, et de Bel
Caire, et de Miramont, et de Brassac, que omnia nos, pro nobis et pro ecclesia nostra, sibi et heredibus
suis solvimus in perpetuum et quitavimus, et quod nos et successores nostri habeamus quicquid
dominus comes sepedictus petebat vel petere poterat, aliquo jure vel aliqua ratione, in castro Montis
Pensati predicto, et honore et districtu ejusdem, item quicquid idem dominus comes habebat, vel habere
poterat vel debebat, in castro de Luzegio, et in honore et districtu ejusdem castri, et specialiter quicquid
habebat in villa et parrochia Sancti Medardi, et in villa de Creissac, et bastita Guillelmi Amalvini
predicta, et idem dominus comes solvit in perpetuum et quitavit nobis, nomine ecclesie nostre, quicquid
juris habebat, vel habere poterat, in rebus predictis. Preterea solvit et quitavit Hugonem Arnaldi et
Guillelmum Amalvini predictos de avoamentis et homagiis, que sibi et predecessori suo fecerant de rebus
specificatis superius et expressis ; item, pro bono pacis, idem dominus comes dedit in perpetuum et
concessit nobis, nomine ecclesie nostre, quicquid juris habebat in villa de Sauzeto et pertinentiis ejusdem
ville ; item dedit et concessit nobis quicquid juris habebat in manso de Haor et pertinentiis ejusdem
mansi, qui quidem mansus est prope castrum de Belaico. Istam autem compositionem fecimus cum
domino comite predicto pro nobis et capitulo nostro, et fecimus ipsam per dictum capitulum confirmari,
et etiam promittimus, pro nobis et successoribus nostris, omnia predicta nos inviolabiliter servaturos. -
Nos vero, .. ( sic), capitulum Caturcense, dictam compositionem, et omnia et singula supradicta rata
habentes, approbamus et etiam confirmamus, promittentes quod ea omnia inviolabiliter observabimus,
nec contra veniemus aliqua ratione. In cujus rei testimonium, nos, .. ( sic), episcopus antedictus, et nos,
capitulum Caturcense, presentibus litteris sigilla nostra duximus apponenda. - Actum et datum apud
Longum Pontem, anno Domini millesimo M° CC° L m° septimo, mense maio.
Deux sceaux pendants sur cordelettes de chanvre. Le premier, en cire verte, est celui de Barthélemi,
évêque de Cahors, décrit dans l' Inventaire sous le n° 6531 ; le second, en cire brune, est le sceau du
chapitre de Saint-Etienne de Cahors ; Invent., n° 7135.
- Voy. ci-dessus le n° 4002, et de Cathala-Coture, Histoire du Querci, t. I er, p. 221.

J//148
Paris, I, n°2°.
4345 - 1257. Samedi 9 juin.
Vidimus scellé
Litterœ quibus officialis curiœ Parisiensis confitetur se, "anno Domini millesimo ducentesimo
quinquagesimo septimo, die sabbati post festum Sancte Trinitatis", quasdam litteras Ludovici regis
vidisse et inspexisse, superius (n° 4265) insertas. - "Copiam autem istarum litterarum fecimus sub sigillo
curie Parisiensis consignari, salvo jure cujuslibet. - Datum anno et die predictis."
Scellé en cire brune, sur lacs de soie rouge, du sceau de l'officialité de Paris ; Inventaire, n° 7002. - L'acte
est cancellé.

J//307
Toulouse, IV, n°17.
4346 - 1257. Dimanche 10 juin.
Original scellé
Litterœ Girardi, monasterii Sancti Germani de Pratis abbatis, ejusdemque loci conventus de
inquisitione, nomine comitis Pictavensis et Tolosani facienda, super feuda quœdam apud Royaus et apud

420
Archives nationales (France)

Meu in diœcesi Santonensi a prœfato monasterio moventia.


Universis presentes litteras inspecturis, G(erardus), permissione divina monasterii Sancti Germani de
Pratis Parisiensis humilis abbas, totusque ejusdem loci conventus in Domino salutem. Notum facimus
quod nos volumus et concedimus quod illustris dominus, .. ( sic), comes Pictavie et Tholose, super feodis,
videlicet domini Gaufridi de Meu et domini Guillelmi Gardra, militum, tam apud Royaus quam Meu sitis,
que a monasterio nostro movere dicimus, per venerabiles viros, magistrum Petrum de Cozes, canonicum
Xantonensem, et Lambertum de Pontibus, seniorem, bona fide inquiri faciat diligentissime veritatem,
promittentes nos observaturos quicquid per dictam inquestam super predictis inventum fuerit seu etiam
declaratum. - Datum anno Domini millesimo CC quinquagesimo septimo, die dominica post Trinitatem.
Traces de deux sceaux pendants sur double queue ; il reste encore un fragment du premier, en cire verte :
1. Girard de Moret, abbé de Saint-Germain des Prés ; Inventaire, n° 8908.
2. Abbaye de Saint-Germain des Prés ; Invent., n° 8320. Ce dernier sceau est décrit d'après un type
appendu à un acte de l'an 1216.

J//431
Bulles contre les hérétiques, n°33.
4347 - Viterbe. (1257.) 12 juin.
Original scellé
Alexander papa IV priori Fratrum Proedicatorum Parisiensium, ceterisque inquisitoribus in terra
comitis Tolosani constitutis proecipit ut, non obstante legatione Avinionensi episcopo collata, mandatum
sibi commissum agant de hoeretica pravitate radicitus exstirpanda.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, dilectis filiis,.. ( sic), priori Fratrum Predicatorum
Parisiensium, et aliis inquisitoribus heretice pravitatis in terra dilecti filii, nobilis viri, .. ( sic), comitis
Tholosani, salutem et apostolicam benedictionem. Cum negotium inquisitionis faciende contra
hereticam pravitatem in terra dilecti filli, nobilis viri, .. ( sic), comitis Tholosani, vobis per litteras nostras
duxerimus committendum, et intentionis nostre non fuerit, nec existat, ut venerabilis frater noster,.. (
sic), episcopus Avinionensis, occasione legationis, si qua in Provincia, vel quibuscumque aliis partibus,
sibi ab Apostolica Sede commissa dicatur, aut etiam auctoritatis seu commissionis, cujuscumque tenoris
existat,. contra pravitatem eandem extra diocesim suam inquirat, aut alias in terra ejusdem comitis
quicquam exerceat quod predictum negotium tangere videatur, discretioni vestre per ApoIII. stolica
Scriptat mandamus, quatinus, non obstantibus legatione, seu auctoritate, vel commissione hujusmodi, in
negotio procedatis eodem juxta ipsarum continentiam litterarum. - Datum Viterbii, II. idus junii,
pontificatus nostri annoe tertio.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre ; Inventaire, n° 6049.

J//190
Poitou, I, n°49.
4348 - Paris. 1257. Mardi 19 juin.
Original scellé
Guillelmus, dictus Le Tyais, miles, quamdam pecunioe summam certis diebus proestitutis se redditurum
esse Alphonso, comiti Pictavensi et Tolosano, promittit, filiis et propinquis dicti Guillelmi pro ipso
fidejubentibus.
Universis presentes litteras inspecturis, Guillelmus, dictus le Tyais, miles, Johannes li Tyais, Robertus li
Tyais, milites, filii dicti Guillelmi le Tyais, Petrus de Malliaco, miles, Johannes de Malliaco, miles, et
Guillelmus de Malliaco, li Tyais, armiger, salutem in Domino. Notum facimus quod nos, Guillelmus li
Tyais, miles, debemus illustri viro ac domino, Alfonso, filio regis Francie, comiti Pictavie et Tholose,
septingentas et sexaginta 12 libras Turonensium, quas de ballivia sua Pictavensi recepimus, quam
pecunie summam promittimus nos reddituros eidem, terminis inferius nominatis, per fidem corporalem,

421
Archives nationales (France)

videlicet : in festo Omnium Sanctorum proxime venturo trecentas libras, et in sequenti festo Omnium
Sanctorum undecim vinginti libras, et in alio subsequenti festo Omnium Sanctorum alias undecim viginti
libras. Nos vero, Johannes li Tyais, Robertus li Tyais, Petrus de Malliaco, Johannes de Malliaco, milites,
et Guillelmus de Malliaco, li Tyais, armiger, constituimus nos plegios et principales debitores, et per
fidem, super dictis septingentis et sexaginta libris Turonensium, pro dicto Guillelmo le Tyais, milite,
quilibet in solidum, ita quod, si dictus Guillelmus dictam pecunie summam non solveret terminis
prenotatis, nos eamdem summam pecunie, prout dictum est, fide media solvere teneremur dicto domino
comiti Pictavensi terminis supradictis, et de
omnibus predictis adimplendis omnia bona nostra, mobilia et immobilia, ubicumque existant, predicto
domino comiti obligamus. Quod ut firmum et stabile permaneat, presentibus litteris sigilla nostra
duximus apponenda. - Datum Parisius, anno Domini M° CC° L° septimo, die martis in festo Sanctorum
Gervasii et Prothasii.
12 Il faudrait quadraginta pour que le compte fût exact.46
Cette charte était scellée de six sceaux pendants sur simple queue ; le premier, en cire verte, est celui de
Guillaume le Tyais, décrit dans l' Inventaire sous le n° 3794 ; les cinq autres ont disparu et n'existent pas
dans la collection des Archives. Il reste encore un fragment du troisième ; on y distingue trois canettes
contre-passant en chef ; ce sceau devait être celui de Robert le Tyais, fils de Guillaume. - Voy. E.
Boutaric, Saint Louis et Alfonse de Poitiers,p. 163 et 164.

J//328
Toulouse, XIX, n°1. 21.
4349 - 1257. 21 juin.
Copie ancienne
Instrumentum quo "Ber. de Columbariis sua sponte" recognoscit "quod Johannes Dominici, notarius,
persolverat ei illos CXXX. solidos Tolosanorum, quos Johannes de Genebrio debebat eidem, racione
vendicionis seu donacionis illius honoris qui fuit condam Petri de Mazeriis de Auriaco...., et ideo dictus
Ber. de Columbariis misit, posuit et constituit dictum Johannem Dominici, notarium, in suo loco, jure et
racione." - "Hoc fuit factum x. die exitus mensis junii, regnante Lodoico, Francorum rege, et Alfonso,
Tholosano comite, et R(amundo), episcopo, anno M° CC° L° VII° ab incarnacione Domini. Hujus rei sunt
testes : Petrus R. major ..., et magister Bernardus de Creissello, qui cartam istam scripsit."
Extrait du rouleau intitulé : Transcripta instrumentorum magistri Johannis Dominici super facto Gimilli
.

J//473
Quittances, I, n°18.
4350 - Saint-Victor de Paris. 1257. Mercredi 27 juin.
Original scellé
Litteroe Mathildis, comitissoe Bolonioe, de reditibus terrarum Insuloe Bonoe et Alboe Marloe a
Ludovico rege sibi restitutis.
Universis presentes litteras inspecturis, M(athildis), comitissa Bolonie, salutem in Domino. Notum
facimus quod nos recepimus a domino rege Francorum, per manus Stephani, decani Beati Aniani
Aurelianensis, ejusdem domini regis clerici, et Johannis Sarraceni, dicti domini regis cambellani, de
exitibus terrarum Insule Bone et Albe Malle, et pertinenciarum earumdem terrarum, tresdecim milia
centum libras, septem solidos et septem denarios Turonensium, in pecunia numerata, de tempore quo
dominus rex in manu sua tenuit dictas terras, que pecunia fuit tradita pro nobis ab eisdem decano et
Johanne dilecto consanguineo nostro, domino Matheo de Trya, a nobis specialiter ad hoc misso, et ad
dictam solucionem presentes fuerunt fratres Petrus, dictus Bocel, et Benevenutus, thesaurarii domus
Templi Parisiensis, .. ( sic), sacrista Sancti Victoris, et Odo Ruffus, tunc prepositus Parisiensis. Preterea

422
Archives nationales (France)

nos recepimus per predictum Matheum de Tria et Johannem de Villaribus, tunc ballivum Ambianensem,
de exitibus predictarum terrarum, de tempore supradicto, quatuor milia duccentas libras Parisiensium et
mille quingentas quadraginta duas libras, duos solidos et octo denarios Turonensium, in debito quod
Fobertus de Cantilliaco, tunc ballivus Insule Bone, predictus Johannes de Villaribus, et Robertus, frater
ejus, et dominus Herbertus de Trya debebant de arreragiis dicte terre. - Actum apud Sanctum Victorem
juxta Parisius, anno Domini millesimo duccentesimo quinquagesimo septimo, die mercurii ante festum
Beatorum Apostolorum Petri et Pauli.
Fragment de sceau en cire blanche sur simple queue ; le sceau de Mahaud, comtesse de Boulogne, est
décrit dans l' Inventaire sous le n° 1061.

J//151
Paris, II, n°10.
4351 - 1257. Juin.
Original scellé
Litteroe Laurentioe, uxoris defuncti Petri, dicti Abat Soleil, de quadam domo juxta Sanctum Leofredum
Parisius sita, quam custodibus proeposituroe Parisiensis vendidit.
Universis presentes litteras inspecturis,.. ( sic), officialis curie Parisiensis, salutem in Domino. Notum
facimus quod, in nostra presentia constituta, Laurencia, relicta defuncti Petri, dicti Aboie Soleil, vidua,
recognovit et confessa est in jure se vendidisse et imperpetuum quittavisse Odoni, dicto Ruffo, et Herveo
de Edera, civibus Parisiensibus, custodibus prepositure Parisiensis, ad opus domini.. ( sic) regis,
quamdam domum quam dicebat se habere Parisius juxta Sanctum Leufredum inter domum presbyteri
Sancti Leufredi et domum Guillermi Ruffi, in censiva civi[u]m Parisiensium, oneratam in decem solidis
Parisiensium capitalis census tantummodo, ut dicebat, pro sexties viginti libris Parisiensium, jam eidem
venditrici solutis, numeratis et traditis, sicut ipsa venditrix in jure confessa est coram nobis, renuncians
expresse exceptioni non numerate pecunie, non tradite, non recepte, promittens voluntate spontanea,
non coacta, fide in manu nostra prestita corporali, quod contra vendicionem et quittacionem hujusmodi
jure hereditario, ratione conquestus, doarii, vel alio quoquo modo, per se vel per alium non veniet in
futurum, et quod dictam domum ad censum predictum, absque alio onere sive obligatione, prefato
domino regi et ipsius heredibus, ac eis qui causam habebunt ab ipso, garantizabit et liberabit
imposterum, in judicio et extra judicium, quocienscunque opus fuerit, contra omnes. Ad hec autem
Martinus, unctuarius, et Stephanus, ejus frater, liberi dicte Laurencie, coram nobis constituti, predictam
venditionem voluerunt, laudaverunt et acceptaverunt, promittentes voluntate spontanea, non coacti, fide
in manu nostra prestita corporali, quod contra premissa vel aliquod premissorum per se vel per alium
non venient in futurum. - Datum anno Domini M° ducentesimo L° septimo, mense junio.
Sceau de l'officialité de Paris, cire jaune, double queue ; Inventaire, n° 7002. - Voy. Le Nain de Tillemont,
t. IV, p. 117.

J//151
Paris, II, n°11.
4352 - 1257. Juin.
Déficit
Litterae quibus Johannes Boussedieu, carnifex, et Amelina, ejus uxor, confitentur se pro quadraginta
libris Parisiensium, sibi solutis, quinque solidos, annui reditus, Ludovico regi vendidisse, super domum
quamdam Parisius assignatos. - Actum anno Domini M° CC° L° VII°, mense junio.
Nous donnons d'après l'Inventaire de Dupuy l'analyse de cet acte, qui n'est plus dans les cartons du
Trésor, et que nous n'avons pu retrouver ailleurs. Il était scellé sans doute du sceau de l'officialité de
Paris, décrit dans l'Inventaire sous le n° 7002. - Voy. le n° précédent.

423
Archives nationales (France)

J//151
Paris, II, n°12.
4353 - 1257. Juin.
Original scellé
Bertaudus, dictus Ruffus, carnifex Parisiensis, et Archambaudus, ejus frater, confitentur se proepositis
Parisiensibus domum quamdam vendidisse in vico Sancti Leofredi sitam.
Universis presentes litteras inspecturis,.. ( sic), officialis curie Parisiensis, salutem in Domino. Notum
facimus quod, in nostra presencia constituti, Berthaudus, dictus Ruffus, civis et carnifex Parisiensis, et
Archenbaudus, dictus Ruffus, fratres, asseruerunt coram nobis quod ipsi habebant, tenebant et
possidebant de hereditate sua, communiter et pro indiviso, quandam domum, sitam Parisius in vico
Sancti Leofredi, contiguam a parte posteriori Castaleto Parisiensi Magni Pontis, inter domum defuncti
Johannis de Sancto Yonio, carnificis, et domum defuncti Petri, dicti Abat Soleil, in censiva civium
Parisiensium, oneratam in decem solidis Parisiensium, annui capitalis census, ut dicebant. Quam
siquidem domum, prout se comportat, recognoverunt dicti Berthaudus et Archenbaudus se vendidisse et
in perpetuum quittavisse Odoni, dicto Ruffo, et Herveo de Edera, prepositis Parisiensibus, nomine
illustris viri, regis Francorum, et ad opus ipsius, pro quaterviginti libris Parisiensium, jam ipsis
venditoribus solutis et traditis in pecunia numerata, prout ipsi venditores confessi sunt coram nobis,
exceptioni non numerate pecunie, non tradite et non solute renunciantes penitus et expresse, et
promiserunt ipsi venditores, suo et heredum suorum nomine, fide in manu nostra prestita corporali,
quod contra venditionem et quittationem predictas jure hereditario, seu alio quoquo jure, communi vel
speciali, per se vel per alium non venient in futurum, et quod domum predictam emptoribus predictis
nomine regis prenominati, seu illis qui ab ipso rege causam habebunt, garentizabunt, liberabunt ac
deffendent, ad usus et consuetudines Francie, contra omnes. - Datum anno Domini millesimo
ducentesimo quinquagesimo septimo, mense junio.
Sceau de l'officialité de Paris, cire jaune, double queue ; Inventaire, n° 7002. - Voy. le n° 4342 et les n os
précédents.

J//228
Le Perche, n°1.
4354 - Paris. 1257. Juin
Original scellé
Compositio inter Jacobum, Castri Gonterii castrique Nogenti Rotrodi dominum, et Francioe regem inita,
de comitatu Perticensi.
Ego, Jacobus, dominus Castri Gonterii et castri Nogenti Rotrodi, miles, notum facio universis tam
presentibus quam futuris quod, cum dicerem me jus habere in castro Belesmi, Mauritanie, Petrarie,
Mauves, Mesunmagi, nec non terris, forestis, redditibus et aliis pertinenciis eorumdem, que quidem et
alia ratione successionis comitatus Perticensis ad me pertinere dicebam, et que ab illustri.. ( sic), rege
Francie, petebam michi restitui cum instancia, tandem, bonorum interveniente consilio, ad hanc
concordiam deveni cum eodem domino rege, quod pro bono pacis concessit et assignavit michi et
heredibus meis in feodum et homagium ligium, ab ipso et heredibus suis tenendum, Domum Maugi cum
omnibus ejus pertinenciis, tam in terris quam in aliis quibuscumque redditibus, et de alia terra sua infra
castellanias locorum predictorum michi assignabit idem dominus rex, ita quod ea omnia simul estimata
perficiant ad appretiationem terre summam trecentarum librarum Turonensium, annuatim a me et
heredibus meis in perpetuum possidenda. Ego vero, Jacobus, eidem domino regi et heredibus ejus in
perpetuum omnino quitto quicquid juris habebam vel habere poteram in omnibus supradictis, et in hiis
etiam omnibus que petebam ab ipso domino rege, vel petere seu reclamare poteram, ratione successionis
predicte vel quacumque alia ratione, necnon et in arreragiis omnium predictorum, promittens sub

424
Archives nationales (France)

prestito juramento, tactis sacrosanctis Euvangeliis, quod in predictis nichil per me vel per alium in
posterum reclamabo, nec contra quittationem istam veniam in futurum. In cujus rei testimonium,
presentibus litteris sigillum meum duxi presentibus ( sic) apponendum. - Actum Parisius, anno Domini
M° CC° quinquagesimo septimo ; mense junio.
Sceau de Jacques de Château-Gontier, chevalier, cire jaune, double queue ; Inventaire, n° 1765. - Voy. le
n° 1931, t. II ; Bry, Hist. des pays et comté du Perche et duché d'Alençon, p. 238 ; Brussel, Usage des fiefs,
t. I, p. 453, note d ; et Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 116. - On lit dans Bry ( loc. citat.) : "Ce tiltre n'est
point une vente de la Comté du Perche, ains remise du droict que pretendoit en icelle ledit Jacques de
Chasteaugontier, lequel vraysemblablement avoit pris alliance en la maison des Rotrous, et de par les
femmes estoit leur heritier... Car quelque part qui ait esté laissée aux Roys audit pays du Perche, il est
certain que dès ce temps là mesme Nogent le Rotrou en a esté distrait et est demeuré à iceluy Jacques de
Chasteaugontier."

J//236
Ponthieu, n°883.
4355 - 1257. Juin.
Original scellé
Ingerrannus, dominus de Monte Caprelli, assentiente Ida, uxore sua, Johannœ, reginœ Castellœ et
Legionis, multimoda jura vendit, quœ a dicta regina apud Monasteriolum tenebat.
Noverint universi presentes et futuri quod ego, Ingerrannus, dominus de Monte Caprelli, miles, de
assensu et voluntate Yde, uxoris mee, vendidi illustri domine mee, J(ohanne), Dei gracia Castelle et
Legyonis regine, Pontivi et Mosteroli comitisse, et concessi jure hereditario sibi et heredibus suis omnia
ista que inferius annotantur, videlicet : omne jus quod habebam vel habere poteram in totali justicia de le
paarrie omnium molendinorum de Mosterolo ; motam meam, sitam in dicta villa Mosteroli, juxta
castellum domini regis, in qua mota omnes molendinarii de Mosterolo debent venire justiciabiles de
molendinis suis ad omnia assignamenta dierum domini de Monte, Caprelli ; tringinta eciam solidos
censuales quos Evrardus de Ponte debet de suo molendino, quatuor terminis annuatim persolvendos, et
duos sestarios de meliori blado de lucro dicti molendini, quolibet anno in Natali Domini persolvendos, et
centum unum de anguillis de son avaleoir, bonis, salatis, legittimis et computabilibus, in quolibet festo
Sancti Andree persolvendis ; item tringinta solidos censuales de molendino Johannis de
Campeingnueles, quatuor terminis, duos sestarios melioris bladi de lucro dicti molend[in]i in Natali
Domini, centum unum de anguillis salatis, bonis, legittimis et computabilibus, in quolibet festo Sancti
Andree annuatim persolvendis ; item duodecim denarios censuales de molendino Eustachii de Bueting,
in Natali Domini annuatim persolvendos ; item tres solidos censuales similiter quos Hawidis Durs
Deniers et heres Laurentii de Bueting debent de lor avaleoirs, retro domum Hugonis de Ynesent, in festo
Sancti Andree annuatim persolvendos ; item totum comitatum quem ego, dictus Ingerrannus, miles,
habebam in villa Mosteroli contra comitem Pontivensem, et eciam contra virum religiosum, abbatem
Sancti Salvii in Mosterolo ; similiter et unum denarium, quem percipiebam de unaquaque quadrigata
panis in dicta villa Mosteroli ad vendendum adducta, et unum obolum de sommario ; item medietatem
quam capiebam contra dictum comitem Pontivensem ad naves ad poleiam Mosteroli venientes ; item
aliam medietatem meam quam percipiebam contra dictum comitem de waisdia in dicta villa Mosteroli
ad vendendum adducta ; aliam vero medietatem, medietatem meam, quam habebam contra dictum
comitem au taconnage, cum uno sestario de cervesia quem habebam qualibet die dominica de
unoquoque brassatore in villa Mosteroli existente. Hec autem omnia supradicta ego, dictus Ingerrannus,
miles, et dicta Yda, uxor mea, creantavimus sub sacramento fidei, et promisimus inviolabiliter observare,
et, ne super hac emptione dicte domine regine et successoribus suis aliqua possit in futurum suboriri
molestia, ego, supradictus I(ngerrannus), miles, et dicta Yda, uxor mea, juravimus quod neque nos,
neque aliqui ex parte nostra, dictam dominam reginam sive ejus heredes, occasione illius emptionis,

425
Archives nationales (France)

molestabimus in futurum, nec eis dampnum aliquod inferemus aut gravamen, addentes in juramento
nostro quod nos dictam emptionem dicte domine regine warandiemus et quittabimus adversus omnes
juri et legi parere volentes, nichil in dicta emptione de cetero reclamaturi. Juravimus autem quod non
queremus artem, causam, materiam vel ingenium, per nos vel per alium, super dicta emptione eos
ulterius molestandi. Cum autem heres noster, propter etatis parvitatem cum dicta emptio facta fuit,
mercimonium istud non concessisset, ego, supradictus I(ngerrannus), miles, assignavi dictam dominam
reginam ad sex homagia, de quibus remaneo homo ligius ipsius regine, et ad terram meam sitam ad
Capellam subtus Mosterolum, quam terram tenet de me ipso frater meus, et ad quatuor libras et
duodecim denarios censuales, sitos apud Mosterolum, sub hac forma quod, quam cito heres noster ad
annos discretionis devenerit, mercimonium istud bona fide concedet tenendum. Quod si facere
recusaret, dicta domina regina assignamenta predicta potest capere, saisire, et eciam spoliare, fructus et
proventus absportare eorumdem, aliqua contradictione non obstante, quousque heres noster dictam
emptionem bona fide concesserit observandum. Sciendum est autem quod omnia ista superius
memorata ego, dictus I(ngerrannus), miles, tenebam de dicta domina mea regina, et adhuc remaneo
ligius homo ipsius de dictis sex homagiis, de terra mea eciam sita ad Capellam juxta Mosterolum, cum
peccunia censuali superius memorata. Ceterum sciendum est quod ego, dicta Yda, quamvis in dicta
emptione dotalicium habuissem, ego spontanea, nec ab aliquo coacta, juramento meo affirmavi quod
huic venditioni sine vi, sine metu benignum prebebam assensum, et quod a dicto domino Ingerranno,
marito meo, sufficiens et michi gratum receperam excambium, nichil in dicta emptione, ratione dotalicii,
de cetero reclamatura ; nec pretermittendum est quod ego, dictus Ingerrannus, miles, et dicta Yda, uxor
mea, de dicta venditione a dicta domina nostra regina et ejus mandato recepimus centum et
quinquaginta quatuor libras Parisiensium in sicca peccunia, bona et bene numerata, de qua tenuimus
nos pro solutis. Ut autem hec omnia, sicut superius sunt divisa, robur obtineant in perpetuum et
testimonium, presentes litteras per appensionem sigillorum nostrorum ego, dictus I(ngerrannus), miles,
et dicta Yda, uxor mea, dignum duximus confirmandas. - Actum anno Domini M° CC° quinquagesimo
septimo, mense junio.
Deux sceaux en cire verte sur cordelettes de soie blanche, jaune, rouge et noire :
1. Enguerran de Montcavrel, chevalier. - Sceau équestre, non décrit dans l' Inventaire. Le chevalier
galopant à droite, l'épée haute ; l'écu aux armes du contre-sceau. Légende :... INGERRANNI DE
M...CHE... - Au contre-sceau trois quintefeuilles sous un chef au lambel de cinq pendants, et pour
légende : + SECRETVM INGERRAN. D. MO.CHEVR.L.
2. Ida de Montcavrel. ( Inventaire, n° 2884.)
Voy. les n os 4359 à 4361.

J//261
Sens, n°8.
4356 - Paris. 1257. Juin
Original scellé
Homagium ab Henrico, Senonensi archiepiscopo, Ludovico, regi Franciœ, de domo de Nolon prœstitum.
Henricus, permissione divina Senonensis archiepiscopus, universis presentes litteras inspecturis
eternam in Domino salutem. Notum facimus quod nos recepimus in feodum ab excellentissimo domino
nostro, Ludovico, Dei gracia Francie rege illustri, domum de Noolon, quam habemus ex permutacione et
vendicione quas Gilo de Noolon, armiger, et Alpesia, ejus uxor, nobis fecerunt, et fecimus sibi de eisdem
homagium ligium contra omnes homines et feminas qui possunt vivere et mori, tenemurque, nos et
successores nostri, archiepiscopi Senonenses, eamdem domum prefato domino regi et successoribus
suis, regibus Francie, vel eorum mandato tradere ad magnam vim et ad parvam, quocienscumque super
hoc fuerimus requisiti, et, si eamdem nos vel successores nostros, archiepiscopos Senonenses dicto
domino regi vel successoribus ejus, regibus Francie, propter hoc tradere contigerit, dictus dominus rex

426
Archives nationales (France)

vel ejus successores, reges Francie, cum eam tenuerint quamdiu sibi opus fuerit, tenentur eam reddere et
deliberare nobis et successoribus nostris, archiepiscopis Senonensibus, ita bene munitam ut eamdem
recipient a nobis vel successoribus nostris, Senonensibus archiepiscopis. Tempore vero regalium,
tenebunt idem dominus rex ac successores sui, reges Francie, prefatam domum de Noolon cum universis
pertinenciis suis, et, sicut alia jure regalium ad ipsos pertinencia, percipient et habebunt fructus, exitus
ac proventus ipsius domus ac pertinenciarum ejusdem. Tempore eciam regalium utetur dictus dominus
rex, et successores ejus, reges Francie, piscibus fossatorum et salvatoriorum ad dictum manerium
spectancium, eo modo quo piscibus aquarum, ad dicta regalia spectancium, tempore regalium uti
debent. Nos autem et successores nostri, archiepiscopi Senonenses, debemus, ex concessione dicti
domini regis nobis facta, prefatam domum cum omnibus pertinenciis et appendiciis ejus tenere libere, et
pacifice imperpetuum possidere, absque aliquo servicio pro ipsa domo vel ejus pertinenciis sibi vel ejus
successoribus, regibus Francie, a nobis vel a nostris successoribus, archiepiscopis Senonensibus,
faciendo, excepta solummodo traditione predicta et perceptione regalium predictorum. In cujus rei
testimonium, memoriam et munimen, presentes litteras sigilli nostri munimine duximus roborandas. -
Actum Parisius, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo septimo, mense junio.
Scellé en cire verte, sur lacs de soie rouge, du sceau de Henri Cornut, archevêque de Sens, décrit dans l'
Inventaire sous le n° 6392. - Voy. Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 115, et le Gallia Christiana, t. XII, col. 65.
A ; Preuves, col. 74. B.

J//304
Toulouse, II, n°81.
4357 - 1257. 8 juillet
Original
Bail à cens d'un domaine situé près du Tarn, consenti par Guiraut, prieur de Conques pour la maison de
Moissac, à Raoulin et à Guillemette, sa femme.
Notum sit que eu, maestre Guiraut, prior de Concas per la maiho de Moissac, doni, lausi et asessi per
jasse à vos, Raoli, et à Na Guillalma, vostra moler, et à toz vostres successors, et à toz homes, et à totas
femnas à cui vos o voldratz dar, vendre o empenhar, foras cavaier o clerge, tot aquel casal que te de la via
comunal tro en Tarn, e te del sementeri tro en la honor d'En Ber. de Seramontes e d'En R(amon) de Dos
Ans, e tro sus la honor del senhor comte, tot enteirament, on miels i es, ab sos intrars et ab sos eissirs, et
ab toz sos apartenemenz, ab IIII. deners Tolsans qu'en ei agutz d'acapte, et ab IIII. deners Tolsans oblias
cada an à caramantran, et ab IIII. deners Tolsans reacapte, cant si avendra, e de venda de quec sol I.
dener, de penhora de quec sol I a. mealha, et ab las autras senhorias que i retenc, se i avenio, à be et à fe ;
e mandi vonh bona e ferma guirentia de toz amparadors, et ab aquesta present carta meti vonh en
corporal tenezo et en durabletat. - Actum fuit VIII. die introitus mensis julii, regnante Lodoico,
Francorum rege, Alfonso, Tolosano comite, et R(amundo), episcopo, anno M° CC° L° VII° incarnationis
Domini. Hujus rei sunt testes : W. de Caiarc, et P. de Rivancel, et R. Barata, et Petrus Amiels, qui hanc
cartam scripsit.

J//304
Toulouse, II, n°80.
4358 - 1257. 8 juillet.
Original
Raoulin et Guillemette, sa femme, du consentement de Guiraut, prieur de Conques pour la maison de
Moissac, vendent à Raimond de la Valette tous leurs droits sur un domaine situé près du Tarn.
Notum sit qu'En Raolis e Na Guillalma, sa moler, ambi essemps, vendero à N. Ramon de la Valeta et asso
ordeinh tot aquel casal que te de la via comunal tro en Tarn, e te del sementeri tro sus la honor d'En Ber.
de Seramontes e d'En Ramon de Dos Ans, e te tro sus la honor del senhor comte, on miels i es, ab toz sos

427
Archives nationales (France)

apertenhs. El dig vendedor devo e covengro far d'aqui bona e ferma guirentia de toz amparadors estiers
part de senhoria à l'avant dig compraire et asso ordeinh. Aquesta venda fo facha ab cosselh et ab voluntat
de maestre Guiraut, prior de Concas per la maiho de Moissac, de cui le dig fieu es, al cal li dig vendedor
solsero e redero le fieu emperaisso quel dones à fieu à l'avant dig compraire et asso ordeinh, la donx le
predigz priors recobrat le fieu dels sobre digz vendedors, lauzec e donec à fieu à l'avant dig Ramon Valeta
et asso ordeinh tot le sobre dig casal enteirament, en aissi cum miels entre las sobre dichas adjaccensias
es enclaus, ab sos intrars et ab sos eissirs, et ab toz sos apertenemenz per jasse, per vendre, per
empenhar e per donar à cui se voldra, foras cavaier o clerge, ab IIII. deners Tolsans qu'en ac d'acapte, et
ab IIII. deners Tolsans oblias cada an à caramantran, et ab IIII. deners Tolsans reacapte, cant si avendra,
et ab las autras senhorias que i retenc, se i avenio, à be et à fe ; e mandec len bona e ferma guirentia de
toz amparadors de part de senhoria, et ab aquesta present carta mes l'en en corporal tenezo et en
durabletat. - Actum fuit VIII° die introitus mensis julii, regnante Lodoico, Francorum rege, Alfonso,
Tolosano comite, et R(amundo), episcopo, anno M° CC° L° VII° incarnationis Domini. Hujus rei sunt
testes : P. Porquier, et Ber. Johan, et W. de Caiarc, et P. de Rivancel, et Petrus Amiels, qui hanc cartam
scripsit.
Voy. le n° précédent.

J//236
Ponthieu, n°87.
4359 - 1257. Mardi 31 juillet.
Original scellé
Litteræ officialis Ambianensis de quibusdam juribus ab Ingerranno de Monte Caprelli et Yda, uxore ejus,
illustri dominæ Johannæ, Castellæ et Legionis reginæ, Pontivi et Monasterioli comitissæ, venditis. ( Hoc
instrumentum iisdem pœne verbis constat, mutatis mutandis, atque Ingerranni de Monte Caprelli
litterœ, jamjam insertœ, n° 4355.) - "Hec autem acta fuerunt, jurata et recognita coram dilecto nostro, J.,
decano christianitatis in Monsterolo, ad hoc ex parte nostra specialiter destinato ... Nos vero, volentes ea,
que coram dicto decano de mandato nostro acta fuerunt, jurata et recognita, robur firmitatis obtinere,
presentes litteras confici fecimus et sigillo curie Ambianensis roborari. - Datum anno Domini M° CC°
quinquagesimo septimo, mense julio, feria tercia post octabas Beate Marie Magdalene."
Sceau de l'officialité d'Amiens, cire jaune, double queue ; Inventaire, n° 6941. - Voy. les n os 4355, 4360 et
4361.

J//236
Ponthieu, n°88.
4360 - 1257. Juillet.
Original scellé
Ingerrannus, dominus de Monte Caprelli, confitetur se, ratione paupertatis, nonnullos reditus, quos
Monasterioli percipiebat, Johannœ, reginœ Castellœ et Legionis, vendidisse.
Noverint unive[r]si presentes et futuri quod ego, Ingerrannus, dominus de Monte Caprelli, miles, de
assensu et voluntate Yde, uxoris mee, vendidi illustri domine mee, J(ohànne), Dei gratia Castelle et
Legyonis regine, Pontivi et Mosteroli comitisse, et concessi jure hereditario sibi et heredibus suis omnia
ista que inferius annotantur, videlicet : decem denarios censuales, in Nativitate Domini capiendos, de
appenditio de domo l'Arbalestier juxta domum Arnulphi Poitevin, quos Maria de Ergni debet ; decem
denarios censuales, quos debet Arnulphus Poitevins de puteo suo ad Natale Domini ; octo solidos census,
quos debet Eustachius Cauvins de duabus masuris suis in quibus manet, III or terminis, videlicet : ad
festum Sancti Remigii, ad Natale Domini, ad Pascha, et ad festum Beati Johannis Baptiste ; item sex
solidos censuales, quos debet dominus Renelmus, dictus Berbias, de domo sua, duobus terminis IIII or
solidos, ad festum Sancti Remigii duos solidos, ad Natale Domini duos solidos, et ad Pascha similiter

428
Archives nationales (France)

duos solidos ; item quatuor solidos, quos debet Hugo Grosse Teste de domo sua ante domum Hugonis de
Roma, IIII or terminis, ad festum Sancti Remigii, ad Natale Domini, ad Pascha, et ad festum Beati
Johannis Baptiste ; item quatuor solidos, quos debet filius Augardis de domo sua coram mota, eisdem
terminis ; item XXX ta denarios, quos debet Michael, dictus le Grue, de domo Willelmi Ballivi coram
mota, duobus terminis, ad festum Sancti Remigii et ad Pascha ; item Sanctus Nicholaus III. solidos de
domo Renaldi Furnarii coram mota, tribus terminis, ad festum Sancti Remigii, ad Natale Domini et ad
Pascha ; item tres solidos, quos debet dominus Nicholaus, dictus Canestiaus, presbyter, de domo sua
coram mota, eisdem terminis quod Sanctus Nicholaus ; item duos solidos, quos debet Johannes de
Campeingnolis de horreo Berardi le Berkier, ad festum Sancti Remigii et ad Pascha ; item XII eim
denarios in quolibet festo Sancti Remigii, quos debet Medardus Bolengarius de horreo supradicto ; item
IIII or solidos, quos debet Hugo de Roma de domo sua, eisdem terminis quod Hugo Grosse Teste ; item
Hugo Medicus XII eim solidos, quos debet de duabus masuris ante floscum Sancti Petri, eisdem terminis
quod Hugo supradictus ; item sex denarios, quos debet Henricus li Caveliers de puteo ante domum
Hugonis Medici supradicti, annuatim in Natali Domini ; item quatuor solidos, quos debet Sanctus
Salvius de domo domini Framerici Boistel, presbyteri, eisdem terminis quod supradictus Hugo Grosse
Teste, et eciam sex denarios de domo Parvi Pisci ( sic), in Natali Domini ; item duos solidos, quos debet
Ansellus Lombardus de quadam masura ante domum dicti domini Framerici Boistel, eisdem terminis
quod dictus Hugo ; item IIII or solidos, quos debet Evrardus de Ponte de domo sua, eisdem terminis
supradictis ; item tres solidos, quos debet Diedla de domo sua, tribus terminis, sicuti Sanctus Nicholaus ;
item duos solidos, quos debet Sanctus Nicholaus de domo Piauchele, talibus terminis quod supradictus
Hugo ; item octo solidos, quos debet Eustachius de Hukeliers de domo sua et de domo Michael de
Caumont, ad quatuor terminis antedictis ( sic) ; item tres solidos, quos debet masura que fuit Eustachii
Goustin ; item tres solidos, quos debet Willelmus Morins de Airon de terra sua que sita est à le
Buissonnoie et ad Flaskes, in quolibet Natali Domini ; item tres solidos, quos debet Margareta Auberons
de domo sua, tribus terminis, ad festum Sancti Remigii, ad Pascha, et ad Natale Domini ; item duos
solidos, quos domina de Mentenay debet de masuris de poleia, duobus terminis. Item ego, dictus miles,
notum facio omnibus quorum interest quod ego vendidi, de assensu et voluntate dicte Yde, uxoris mee,
illustri domine mee regine et heredibus suis cum censibus supradictis sex ligia homagia, videlicet :
dominum Balduinum de Fienlles, dominum Willelmum de Roussem pro terra ex parte uxoris sue
proveniente, Walterum de Nempont, Waudricum de l'Estrée, Eustachium Coilet et Eremburgim de
Dannes, ipsi regine et successoribus suis hec homagia cum censibus supradictis in villa Mosteroli
jacentibus hereditarie possidenda, et ne predicte regine et successoribus suis super hac emptione aliqua
possit in futurum suboriri molestia, ego, supradictus I(ngerrannus), miles, et Yda, uxor mea, juravimus
quod neque nos neque aliqui ex parte nostra dictam dominam reginam sive ejus heredes occasione illius
emptionis molestabimus in futurum, nec eis dampnum aliquid inferemus aut gravamen, addentes in
juramento nostro quod nos dictam emptionem dicte domine regine et heredibus suis warandiemus et
quictabimus adversus omnes juri et legi parere volentes, nichil in dicta emptione de cetero reclamaturi.
Cum autem heres noster, propter etatis parvitatem cum ista emptio facta fuit, mercimonium istud non
concessisset, nos juravimus quod, si a dicta regina vel ab aliquo ex parte sua fuerimus requisiti, dictum
heredem nostrum mercimonium istud bona fide concedere faciemus. Sciendum est autem quod, cum
ego, dicta Yda, in dicta emptione dotalicium habuissem, ego spontanea nec ab aliquo coacta juramento
meo affirmavi quod huic venditioni sine vi, sine metu, sine dolo benignum prebebam assensum, et quod
a dicto domino Ingerranno, marito meo, sufficiens et michi gratum receperam excambium, nichil in dicta
emptione nomine dotalicii de cetero reclamatura. Ceterum sciendum est quod ego, sepedictus
Ingerrannus, miles, omnia ista, sicut superius sunt dicta, tenebam ligie de dicta domina mea regina, et
adhuc remaneo homo ipsius per quinque solidos de rectis auxiliis, et totidem de relevio, et debeo quater
in anno ad littes suos venire, et quod dictos quinque solidos de auxiliis et relevio debeo pro terra mea de
Capella subtus Mosterolum, de qua remaneo homo ipsius regine supradicte ; nec obmittendum est quod

429
Archives nationales (France)

venditionem istam fecimus domine regine et heredibus suis propterpaupertatem legittime approbatam,
nec sub silentio pretereundum est quod ego, supradictus miles, et dicta Yda, uxor mea, de dicta
venditione a dicta domina nostra regina et ejus mandato recepimus IIII XX. libras, et duodecim libras, et
decem solidos Parisiensium in sicca peccunia, bona et bene numerata, de qua tenuimus nos pro solutis.
Ut autem hec omnia, sicut superius sunt expressa, robur obtineant in perpetuum et testimonium,
presentes litteras per appensionem sigillorum nostrorum ego, dictus I(ngerrannus), miles, et dicta Yda,
uxor mea, dignum duximus confirmandas. - Actum anno Domini M° CC° quinquagesimo septimo, mense
julio.
Scellé de deux sceaux sur lacs de soie. Le premier, qui était celui d'Enguerran de Montcavrel, s'est
détaché. (Nous en avons donné la description ci-dessus n° 4355.) Le second, en cire verte, sur lacs de soie
jaune, est celui d'Ida, dame de Montcavrel ; Inventaire, n° 2884. - Voy. le n° suivant.

J//236
Ponthieu, n°882.
4361 - 1257. Mardi 31 juillet.
Original scellé
Officialis Ambianensis notum facit Ingerrannum de Monte Caprelli et Ydam, uxorem ejus, nonnullos
reditus censuales Johannae, Castellæ et Legionis reginæ, Pontivi et Monasterioli comitissæ, vendidisse
"pro quater viginti et duodecim libris et decem solidis Parisiensium." - "Hec autem acta fuerunt ... coram
... J., decano christianitatis in Monsterolo ... Nos vero, volentes ea ... robur firmitatis optinere, presentes
litteras confici fecimus et sigillo curie Ambianensis roborari. - Datum anno Domini M° CC° L° septimo,
mense julio, feria tercia post octabas Beate Marie Magdalene."
Scellé en cire jaune, sur double queue, du sceau de l'officialité d'Amiens ; Inventaire, n° 6941. - Cet acte
n'est que la reproduction du précédent avec d'autres formules. Voy. les n os 4355 et 4359.

J//162
Montargis, n°23.
4362 - Bellême. 1257. Juillet.
Copie authentique
Litterœ quibus Ludovicus, Franciœ rex, Thomœ de Monteliart, militi, triginta libras Parisiensium
concedit, in prœpositura Everœ annuatim percipiendas.
Ludovicus, Dei gracia Francorum rex. Noverint universi presentes pariter et futuri quod nos, obtentu
grati et accepti servicii quod dilectus et fidelis noster, Thomas de Monteliart, miles, nobis exibuit,
dedimus et concessimus eidem et heredibus suis de uxore sua desponsata in feodum et homagium
ligium, tenendum de nobis et heredibus nostris, triginta libras Parisiensium, annui redditus, ad festum
O[m]nium San[c]torum in prepositura nostra Evere annuatim percipiendas. Quod ut ratum et stabile
permaneat in futurum, presentes litteras sigilli nostri fecimus impressione muniri. - Actum apud
Belismum, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo septimo, mense julio.
Ces lettres sont insérées dans un contrat de vente passé entre Pierre de Tretinville, écuyer, et Philippe,
duc d'Orléans, pardevant Clément de Loisville, garde de la prévôté d'Orléans, le samedi 23 décembre
1357, et transcrit dans un vidimus délivré le jeudi 8 mai 1376 par Hugue Aubriot, garde de la prévôté de
Paris, sous le sceau de la prévôté.

J//184
Saint-Hilaire de Poitiers, n°1. 2.
4363 - [1257. Avant le 16 août.]
Copie authentique

430
Archives nationales (France)

Instrumentum quo expromuntur crimina thesaurarii Beati Hilarii Pictavensis in ejusdem ecclesiœ
capitulum.
Dicit thesaurarius contra capitulum quod, cum ad ipsum thesaurarium pertineat alta justicia et bassa in
toto burgo, capitulum injuriatur eidem thesaurario in multis, videlicet : - Quod mulierem, per suam
justiciam combustam, cepit per vim capitulum in via publica, quod non potuit nec debuit, nec prisam
habent in via nec in tabernis. - Item, quod dictam mulierem eidem thesaurario nudam reddiderunt, et
spolia ejus Valencia decem libras retinuerunt. - Item, petit Petrum, dictum Episcopi, circa sunt tres anni
in prisione detentum dicti capituli pro furto, nec eidem reddiderunt pluries requisiti. - Item, petit
Nicholaum, filium à la Symone, arrestatum pro furto per Gaufridum, [servientem] magistri Gaufridi de
Syllars, prepositi, et pluries requisiti non reddiderunt. - Item, cum habet vendas per totum burgum
suum, capitulum per vim suam omnibus hospitibus suis [imposuit] quod de hujusmodi vendis non
justiciatur per senescallum suum, set, si senescallus vult aliquid petere ab ipsis, petat in curia capituli. -
Item, inhibent subditis suis ne obediant banno dicti thesaurarii, nec obediunt, et maxime non obedierunt
in executione justicie sue de latrone ultimo suspenso. - Item, compellunt senescallum suum et alios
francos homines suos placitare coram eis, cum non teneantur.
- Item, capitulum se opponit ne senescallus exerceat justiciam suam in domo Ay...( ?) Hil...( ?), in qua
thesaurarius habet obolum census, quod facere non potest. - Item, capitulum non vult reddere mandato
thesaurarii distributiones pro multis processionibus, videlicet pro processione de Legugé pro anno
preterito et presenti, item, pro processione facta pro dehumatione cujusdam militis, nuper in Francia
deportati, item, pro processione defun [c]ti Philippi Arquerii, et aliis processionibus, tam pro defun[c]to
eundo per villam sive per ecclesias et alibi, quocumque modo fiant distributiones ibi, quas dictus
thesaurarius petit sibi vel mandato suo reddi, et alias portiones seu distributiones, quocumque nomine
teneantur, cum dictus thesaurarius quantum ad ista semper presens debeat reputari.
- Item, petit quod prata, inter canonicos de novo divisa, ad statum pristinum revocentur. - Item, petit
quod custodibus suis sua prebenda, sicut debet et solet, integre persolvatur. - Item, dicit thesaurarius,
quod quando capitulum capit aliquem pro furto, quod dimittit eum aliquando abire pro peccunia, vel
retentis ejus spoliis, quod facere non potest nec debet, set debet reddere thesaurario vel mandato suo. -
Item, dicit quod debet vocari ad electionem decani et cantoris. - Item, dicit quod capitulum non debet
habere archidiaconum in ecclesia, ad oblationes seu elemosinas recipiendas ; quare petit archidiaconum
amoveri, quem capitulum habet ad hoc in ecclesia. - Item, dicit quod capitulum retinuit et retinet
quatuor prebendas pro litibus suis exercendis, tam contra eum quam contra alios, quod non possunt
facere sine consensu suo, et hoc petit emendari. - Item, dicit quod capitulum tradidit sigillum capituli
custodiendum quibus vult sine consensu suo, quod facere non potest, cum ipse sit canonicus. - Item,
petit quod cappellania, quam magister Johannes Vaugis defunctus precepit fieri in ecclesia Beati Hylarii,
ad dictam ecclesiam reducatur, dicens eam ad suam collationem, sicut alias, pertinere.
Inséré sous forme de copie authentique dans un vidimus donné le vendredi 23 août 1275 sous le sceau de
l'officialité de Paris. Ce mémoire n'est pas daté ; mais il ne saurait être antérieur au 1 er février 1257, jour
où l'arbitre fut élu, ni postérieur au 16 août, jour où il rendit sa sentence. - Voy. le n os suivant et les n os
4322 et 4338.
Cet acte, ainsi que tous ceux relatifs au différend survenu entre le trésorier et le chapitre de Saint-Hilaire
de Poitiers, ne se trouve pas en original dans les layettes du Trésor des Chartes, et la copie d'après
laquelle nous le publions est extrêmement défectueuse ; aussi avons-nous dû suppléer plusieurs mots
indispensables à l'intelligence du texte.

J//184
Saint-Hilaire de Poitiers, n°1. 4
4364 - Tours. 1257. 16 août.

431
Archives nationales (France)

Copie authentique
Sententia arbitralis a capicerio Sancti Aniani Aurelianensis prolata, de contentionibus inter
thesaurarium et capitulum Beati Hilarii Pictavensis exortis.
Universis presentes litteras inspecturis, magister Johannes de Gonnet ( corr. Gomet), capicerius Beati
Anyani Aurelianensis, salutem in Domino. Notum facimus quod, cum super variis ac diversis mutuis
questionibus, contentionibus et querelis, que inter decanum et capitulum Beati Hylarii Pictavensis, ex
una parte, et Philippum, thesaurarium predicte ecclesie, ex altera, verteba[n]tur, in nos super predictis
contentionibus fuisset a dictis partibus compromissum, sicut in litteris parcium, super hoc confectis et
propriis sigillis suis sigillatis, plenius continetur, et a nobis pro bono pacis onus compromissi susceptum,
datis libellis hinc inde, lite legitime contestata a procuratoribus dictarum parcium coram constitutis,
potestatem plenariam ac speciale mandatum jurandi de calumpnia in animas dictarum parcium, ponendi
ac eciam respondendi habentibus, juratoque prius de calumpnia ab eisdem, ac posito coram nobis super
dicto negocio quod ponere voluerunt, dictorum procuratorum quilibet, ad enervandam negocii veritatem
et sue partis intentionem fundandam, testes quosdam, ut super predictis contentionibus deponerent,
presentarunt, eosque, prius jurato ab eisdem de veritate dicenda, presentibus procuratoribus supradictis,
examinavimus diligenter ; qua diligenti inquisitione super omnibus et singulis articulis et examinatione
prehabita, ac per depositiones testium predictorum, receptorum et juratorum, veritate reperta, publicatis
attestationibus, finem predictis contentionibus imponere cupientes, dictum et ordinationem nostram, de
proborum et prudentum virorum consilio, in nomine sancte et individue Trinitatis proferimus in hune
modum.
- In primis, pronunciamus altam justiciam burgi Beati Hylarii Pictavensis cum omni jure et dominio ad
solum thesaurarium dicte ecclesie pertinere ; capitulum vero ejusdem ecclesie vel prepositus capituli
poterit capere latrones et consimiles malefactores in via publica burgi predicti, non tanquam dominus,
set sicut quilibet alienus. Poterit eciam idem capitulum vel ejusdem capituli prepositus captos
quacumque occasione ab eisdem in sua prisione, quam modo habent vel habere consueverunt, per duas
dies a tempore captionis tantummodo detinere, et inmediate die tercia subsequenti restituere et reddere
seneschallo thesaurarii predicti, cum omnibus rebus circa eum inventis tempore captionis, ad
cognoscendum de delicto dictorum malefactorum judicando et puniendo, secundum quod fuerint
puniendi, salvis tamen expensis a captis factis pro victu in prisione dicti capituli per dictas duas dies, a
sene[s] challo et thesaurario ex rebus captorum preposito capituli persolvendis. Pronunciamus eciam
quod capitulum vel ejus prepositus captos ab eis non poterunt aliquo modo liberare, sive per
abjurationem terre sue sive alio modo, et, si forte capti ab eis et detenti aliquo casu de eorum prisione
evaserint, nichilominus capitulum vel ejusdem prepositus illos captos dicto thesaurario vel ejus
seneschallo reddere tenebuntur, vel super hoc satisfacere dicto thesaurario competenter. - Item,
pronunciamus bannum et preconizationem banni, excubias et positiones excubiarum, justiciam et
dominium vie publice, mensuras vini et justiciam tabernarum in burgo predicto ad dictum solum
thesaurarium pertinere. - Item, pronunciamus et pro bono pacis et concordie ordinamus quod capitulum
in censivis suis et in censuales suos justiciam et cognitionem habeat super minimis injuriis, debitis
contractibus, conviciis, rixis, melleis et quibuslibet simplicibus clamoribus, et eciam justiciam et
cognitionem sanguinis inter ipsos censuales capituli ex levi lesione facti, non interveniente vel faciente
aliquo genere armorum, ita quod ad majora quam ad predicta, sanguinis justicia sit, eorum jurisdictio
nullatenus extendatur, set super omnibus majoribus justiciam thesaurarii reservamus. - Item,
pronunciamus quod thesaurarius, tanquam dominus alte justicie, vel ejus seneschallus poterit capere in
predicto burgo Sancti Hylarii sepedicti latrones vel malefactores suspectes de crimine ad altam justiciam
pertinenti, ubicumque illos invenerit in predicto burgo, notorios scilicet de crimine seu convictos, seu
secam habentes, seu infames, et eosdem punire secundum quod fuerint puniendi. Pronunciamus eciam
quod seneschallus thesaurarii nullum censuarium capituli memorati poterit capere pro sola suspictione
latrocinii vel alterius criminis ad altam justiciam pertinentis, nisi apparuerit coram eodem seneschallo

432
Archives nationales (France)

qui velit eum super hoc accusare vel convincere per gagium duelli vel alio modo, vel nisi fuerit notorius
malefactor, vel eciam publice diffamatus. - Item, pronunciamus quod thesaurarius in aliquos de familia
canonicorum in domibus propriis manentes, quantum ad delicta que ad altam justiciam non pertinent,
jurisdictionem aliquam non valeat exercere, nec aliquos malefactores criminosos capere in propriis
domibus eorumdem, ita tamen quod dictos criminosos dicti canonici ad requisitionem seneschalli
thesaurarii a propriis domibus eicere teneantur. Habebunt eciam dicti canonici justiciam tabernarum in
propriis domibus eorumdem factarum de propriis vinis suis. Poterunt eciam dicti canonici capere
mensuras vini ubi voluerint ad propria vina sua vendenda, nec de hiis solvent vendas. Poterunt eciam
vendere dicti canonici vina sua propria, non obstante banno thesaurarii, quociescumque voluerint. Si
vero dicti canonici emerent vina ad revendendum, vel si vina venderent aliena, thesaurarius supradictus
habebit de illis vinis vendas suas et eciam justiciam tabernarum, sicut haberet in domo mansionarii
capituli, in burgo predicto, nec ista eciam licebit canonicis facere durante banno vini t[h]esaurarii. -
Item, de vendis vini et aliarum rerum venalium in predicto burgo, que ad dictum thesaurarium
pertinent, pronunciamus hoc modo, videlicet quod, si homo mansionarius capituli vendas suas reddere
noluerit, nec eciam tempore quo illas debuerit thesaurario vel ejus seneschallo reddiderit, idem
seneschallus se poterit vendicare et capere de rebus illius mansionarii capituli. Si vero solutionem
dictarum vendarum allegaverit mansionarius dicti capituli, illam solutionem probare tenebitur coram
seneschallo thesaurarii memorati. - Item, pronunciamus quod seneschallus thesaurarii, quocies creatus
fuerit seneschallus, faciet juramentum capitulo et in capitulo quod non gravabit scienter homines
censuarios capituli, nec eosdem scienter molestabit injuste ; et similiter prepositus capituli, quocies fiet
prepositus, vel aliquis gerens vices prepositi, jurabit thesaurario vel ejus mandato in domo ipsius
thesaurarii quod nichil contra jus thesaurarii scienter attemptabit. - Si autem aliqua de premissis fuerint
declaranda, potestatem declarandi usque ad instans festum Beati Remigii nobis reservamus. ut vero
omnia supradicta firmiter et inviolabiliter observentur, sigillum nostrum presentibus duximus
apponendum. - Datum Turonis, anno Domini M° CC° quinquagesimo septimo, in crastino Assumptionis
Beate Marie Virginis.
Inséré dans le même vidimus que l'acte précédent.

J//234
Compiègne, n°1
4365 - Viterbe. - (1257.) 17 août.
Original scellé
Alexander papa IV Ludovico, regi Francioe, monasterii apud Compendium pro Fratribus
Proedicatoribus instituendi auctoritatem concedit, etiam si Suessionensis episcopus vel Sancti Cornelii
Compendiensis conventus contradixerint.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, carissimo in Christo filio, .. ( sic), regi Francorum illustri,
salutem et apostolicam benedictionem. Pius est et salutaris regie benignitatis affectus, quo Fratres
ordinis Predicatorum in castro Compendii, Suessionensis diocesis, quod est regalis demanii speciale, pro
animarum salute habere desideras mansionem, et ecclesiam cum officinis sibi accomodis, prout
gaudentes intelleximus, ad tuorum meritorum cumulum edificare proponis. Proinde plenis est
attollendus laudibus, excitandus ad tante pietatis opus, et non cujusquam contradictionis obice
retardandus. Ipsum itaque liberalitatis tue propositum, ob tue salutis proventum, favore benivolo
prosequentes, et ad consumationem tam laudabilium studiorum attentius exhortantes regiam
majestatem, Fratribus ipsis, quod juxta desiderium tuum in castro ipso mansionem erigere valeant, et
ibidem ecclesiam ac officinas habitationi eorum accomodas obtinere, ibique morantes offerre Domino
vitulos labiorum, absque prejudicio questionis que inter cathedralem ecclesiam et monasterium Sancti
Cornelii ejusdem loci verti dicitur, contradictione cujusquam nequaquam obstante, auctoritate
Apostolica indulgemus, tibi, quod aliquem episcopum, gratiam et communionem Apostolice Sedis

433
Archives nationales (France)

habentem, qui eisdem Fratribus in eodem loco primarium lapidem ac cimiterium benedicat, advocare
valeas undecumque, de plenitudine potestatis Apostolice concedendo. Ne autem predictum pietatis opus
retardari contingat, ecce venerabili fratri nostro, .. ( sic), episcopo, et dilectis filiis, capitulo Suessionensi,
et.. ( sic), abbati, et conventui predicti monasterii per nostras litteras inhibemus ne super hiis alicujus
difficultatis aut contradictionis obicem interponant. Tu vero, pro Creatoris tui reverentia, hujus bone
voluntatis tue propositum feliciter prosequaris, predicti ordinis Fratres in hiis et aliis piis caritatis tue
visceribus continendo. - Datum Viterbii, XVI. kalendas septembris, pontificatus nostri anno tertio.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre ; Inventaire, n° 6049. - Voy. Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 116,
et Pellassy de l'Ousle, Hist. du Palais de Compiègne, p. 316.

J//383
G. et II. de Châtillon, n°29.
4366 - 1257. Vendredi 31 août.
Original scellé
Litteroe officialis curioe Meldensis de conventionibus pactis inter Helyam, judoeum, ejusque ùxorem, ex
una parte, et Galcherum de Castellione, dominum de Creciaco, ex altera.
Universis presentes litteras inspecturis,.. ( sic), officialis curie Meldensis, salutem in Domino. Notum
facimus quod, coram nobis in plena sui corporis potestate constituti, Helyas, judeus, et Joya, ejus uxor,
spontanea voluntate et non vi coacti, ut dicebant, quittaverunt penitus et expresse, et recognoverunt se
quittasse nobilem virum, Gualcherum de Castellione, militem, dominum de Creci, et nobilem mulierem,
Ysabellim de Lisines, ejus uxorem, et eorum ballivos et servientes, ratione ipsorum domini et ejus uxoris,
de omnibus querelis, actionibus, debitis, arreragiis et de omnibus hiis que a retroactis temporibus usque
in hodiernum diem petere poterant et debebant, nomine dictorum domini de Creci et ejus uxoris.
Asseruerunt eciam quod ipsi affectant moram facere in terra de Creciaco, sub justicia et dominio
dictorum domini de Creci et ejus uxoris, usque ad quinquennium, si sibi placuerit processu temporis et
sibi viderint expedire, et promiserunt per stipulacionem legitimam, quod quamdiu erunt in terra de
Creciaco, quod ipsi reddent domino de Creciaco et ejus uxori, vel eorum certo mandato, quolibet anno
infra octabas Nativitatis Beati Johannis Baptiste, viginti libras Turonensium pro censiva sua,
promittentes eciam per stipulationem legitimam quod ipsi judei reddent et assignabunt predictis domino
de Creciaco et ejus uxori, vel eorum certo mandato, omnes litteras et instrumenta quecumque habuerunt
ab ipsis domino vel ejus uxore, a retroactis temporibus usque in hodiernum diem, volentes et
concedentes quod, si que ex ipsis litteris forte inveniri nequiverint, de cetero nullius sint momenti, et
renunciantes expresse commodo dictarum litterarum. Prom[i]serunt insuper dicti Helyas et ejus uxor,
quod quando a terra de Creciaco recedent, quod ipsi, antequam recedant, reddant ( sic) et assignabunt
predicto domino de Creci vel ejus uxori, seu eorum certo mandato, quasdam litteras sigillo nostro
sigillatas, quarum data est consimilis date istarum presencium litterarum, dum tamen predicti dominus
de Creci et ejus uxor dederint prius ipsis judeis litteras suas de quittatione ipsorum judeorum a censiva
predicta, et de omnibus hiis de quibusquittare debebunt eosdem. In cujus rei testimonium, presentibus
litteris sigillum curie Meldensis duximus apponendum. - Datum anno Domini millesimo ducentesimo
quinquagesimo septimo, die veneris post Decolationem Beati Johannis Baptiste.
Scellé en cire verte, sur double queue, du sceau de l'officialité de Meaux, décrit dans l' Inventaire sous le
n° 6991. Des deux contre-sceaux mentionnés sous ce numéro, le second est celui qui a servi pour le
présent acte. - Voy. Du Chesne, Hist. de la maison de Chastillon, p. 324, et Pr., p. 191. C'est par erreur
qu'il a assigné à cet acte la date de 1258.

J//473
Quittances, I, n°14. 5.

434
Archives nationales (France)

4367 - 1257. Août.


Original scellé
Nuntii et inquisitores regis Francioe senescalco Belli Quadri mandant ut Sibilioe de Andusia, senectute
morboque laboranti, reliqua pecunia quam certis terminis eidem solvendam decreverant, licet nondum
debita, ex toto pernumeretur.
Viro nobili et in Christo karissimo, domino G(uillelmo) de Automno, militi, senescallo Belli Cadri et
Nemausi, frater Poncius de Sancto Egidio, ordinis Fratrum Predicatorum, frater G(uillelmus) Rotberti,
de ordine Fratrum Minorum, et Guido Fulcodii, domini regis clericus, salutem in Domino Jhesu Christo.
Bone memorie dominus Philippus, Aquensis archiepiscopus, et nos reddi decrevimus et mandavimus
nobili mulieri, domine Sibilie, uxori quondam viri nobilis, domini R(aimundi) Peleti, ducentas et
quinquaginta libras Turonensium, per certos terminos, de denariis domini regis, et, licet nondum omnes
termini quos prefiximus ad solvendum advenerint, quia tamen dicta domina Sibilia, confracta senio et
infirmitatum frequencia molestata, a nobis petiit predictos terminos breviari, rogamus vos et requirimus,
volumus eciam et mandamus quatinus, quicquid de dicta summa remansit ad solvendum, infra
proximum festum Sancti Michaelis solvatis eidem, ut anime sue saluti, prout pie disposuit, per hanc
viam salubriter valeat providere. - Datum mense augusti, anno Domini millesimo ducentesimo
quinquagesimo septimo.
Scellé, en cire brune, de trois sceaux pendants sur simple queue ; le premier a disparu.
1. Frère Pons de Saint-Gilles, de l'ordre des Frères Prêcheurs. ( Inventaire, n° 9739.)
2. Frère Guillaume Robert, de l'ordre des Frères Mineurs ; sceau décrit ci-dessus n° 4207.
3. Gui Foulcoy, clerc du roi ; sceau décrit ci-dessus n° 4156. Voy. les n os 4320, 4321 et 4376.

J//184
Saint-Hilaire de Poitiers, n°1. 7.
4368 - 1257. 8 septembre.
Copie authentique
Capitulum Beati Hilarii Pictavensis sententiam arbitralem, de controversiis inter se et thesaurarium
ejusdem ecclesioe exortis, ut inique dictam et penitus revocandam arguunt.
Viro venerabili et discreto, magistro Johanni de Gomet, capicerio Beati Aniani Aurelianensis, arbitro
quondam suo et venerabilis viri, Philipi, thesaurarii ecclesie Beati Hylarii Pictavensis, decanus et
capitulum ejusdem ecclesie salutem in Domino cum honore. Cum circa festum Purificationis Beate Marie
proximo preteritum super omnibus contentionibus et querelis, quas habebamus contra eumdem
thesaurarium et ipse contra nos, in vos extiterit compromissum, ita quod petitiones hinc inde darentur
infra quindenam Pasche proximo preteritam, et, super omnibus contentionibus et querelis veritate
primitus inquisita, pro bono pacis et concordie dictum vestrum seu arbitrium proferretis, vos, super
premissis petit[i]onibus non datis, veritate eciam minus plene inquisita, contra formam compromissi, et
juris ordine pretermisso, super quibusdam paucis contentionibus et non super omnibus, et eciam super
quibusdam aliis de quibus non erat exorta contentio, nec in vos eciam extitit compromissum, dictum
vestrum protulistis, in nostre ecclesie non modicam lesionem quam vobis lator presencium explicabit.
Inde attencius vos rogamus ut dictam lesionem, quantum poteritis, revocetis, non intendentes propter
hoc dicto vestro vel arbitrio, si minus canonice prolatum fuerit, consentire, et hoc vobis et ipsi
thesaurario significamus per has patentes litteras, sigillo nostro sigillatas. - Datum in Nativitate Beate
Marie Virginis, anno Domini M° CC° quinquagesimo septimo.
Cet acte est inséré dans un vidimus délivré le mercredi 12 septembre 1257 par le chevecier de Saint-
Aignan d'Orléans. - Voy. le n° 4370.

J//198

435
Archives nationales (France)

Champagne, VI, n°102.


4369 - 1257. Lundi 10 septembre.
Original scellé
Eude, comte de Nevers et seigneur de Bourbon, fait hommage à Thibaud, comte de Champagne, de tout
ce qu'il tient de lui dans le comté de Nevers.
Noux, Huedes, fiz lou duc de Burgoinne, cuens de Never et sires de Borbon, fasons à savoir à touz ces qui
sunt et qui seront que noux feimes homaige à notre chier seigneur et à notre chier cosin, à Thiebaut, par
la grace de Dieu, roi de Navarre, de Champaigne et de Brie conte palatin, lou lundi prochien emprès la
Natevité Notre Dame, à Chablies, por reson de ce que noux tenons de lui en la conté de Never, et comme
li devant diz homaiges deust estre faiz en marche, c'est à savoir au pont de Neseles, noux ne volons mie
que domaiges ne grevemenz en puisse ne doie avenir, en negun tens, ne à noux, ne à celui roi devent
nommé, ne à nos hors, ne au siens, car nos recognoissons que il doit estre faiz en marche, au pont de
Neseles desus dit. Et, por ce que ce soit certaigne chose, noux en avons donné notres letres pendenz,
seelées de notre seaul. - Ce fu fait lou lundi devent dit, l'an Notre Seigneur M. CC. L. et set.
Scellé en cire blanche, sur double queue, du sceau d'Eude de Bourgogne, comte de Nevers, décrit dans l'
Inventaire sous le n° 871. - Voy. Brussel, De l'usage général des fiefs, p. 346 et 347.

J//184
Saint-Hilaire de Poitiers, n°1. 6.
4370 - [1257.] Mercredi 12 septembre.
Copie authentique
Litterae quibus "Johannes de Gomet, capicerius Beati Anyani Aurelianensis," notum facit se "die
mercurii post Nativitatem Beate Marie Virginis" litteras quasdam vidisse et inspexisse, a decano et
capitulo Beati Hilarii Pictavensis datas. ( Vide supra, n° 4368.)
Inséré sous forme de copie authentique dans un vidimus donné le vendredi 23 août 1275 sous le sceau de
l'officialité de Paris. - Voy. les n os 4322, 4338, 4363, 4364, 4368 et 4371.

J//184
Saint-Hilaire de Poitiers, n°1. 5.
4371 - 1257. Mercredi 12 septembre.
Copie authentique
Litteroe explanatorioe, a capicerio Sancti Aniani Aurelianensis datoe, de inexplicitis quibusdam verbis in
illa, quam nuper inter thesaurarium et capitulum Beati Hilarii Pictavensis dixerat, sententia.
Universis presentes litteras inspecturis, magister Johannes de Gomet, capicerius Beati Anyani
Aurelianensis, arbiter communiter electus a venerabilibus viris, decano et capitulo Beati Hylarii
Pictavensis, ex una parte, et venerabili viro, Philippo, dicte ecclesie thesaurario, ex altera, salutem in
Domino. Potestate declarandi ambiguitatem seu obscuritatem ordinationis nostre seu dicti nostri
promulgati in causis, contentionibus et querelis que coram nobis per compromissum inter venerabiles
viros, dictos decanum et capitulum, ex una parte, et dictum Philippum, thesaurarium, ex altera,
vertebantur, a nobis usque ad instans festum Beati Remigii reservata, prout hoc in promulgatione
predicte ordinationis seu dicti, a nobis facta et sigillo nostro sigillata, plenius continetur, die mercurii
proxima post Nativitatem Beate Marie Virginis dictis partibus a nobis prefixa ad audiendas declarationes
super quibusdam articulis seu verbis in dicta ordinatione seu dicto contentis, a nobis ad majorem rei
certitudinem faciendas, comparentibus coram nobis Guillelmo de Lupicenis, canonico Sancti Mederici
Parisiensis, procuratore dicti thesaurarii, et Petro Burelli, clerico, procuratore dictorum decani et
capituli, habentibus procurationes ab utraque parte sigillis suis propriis sigillatas, quarum utrarumque
procurationum fecimus copiam sub sigillo nostro, procuratoribus predictis offerentibus se paratos audire
declarationes predictas a nobis faciendas, nos vero ipsas declarationes fecimus in hunc modum, videlicet

436
Archives nationales (France)

: - In illo articulo qui sic incipit : ITA PRONUNCIAMUS QUOD THESAURARIUS IN ALIQUOS DE
FAMILIA CANONICORUM, etc., illa verba PROPRIIS DOMIBUS EORUMDEM ita intelligimus et
declaramus : Domibus propriis eorumdem, scilicet in quibus manent, quas tenent ab ecclesia nomine
ecclesie. Item, in alio articulo qui sic incipit : HABEBUNT ETIAM DICTI CANONICI JUSTICIAM
TABERNARUM IN PROPRIIS DOMIBUS SUIS FACTARUM DE PROPRIIS VINIS SUIS, ita intelligimus
et declaramus JUSTICIAM TABERNARUM, scilicet minimam justiciam, que minimam exigit
cohertionem ; DE PROPRIIS VINIS SUIS, scilicet de vinis collectis in vineis quas tenent ab ecclesia
nomine ecclesie. Et hoc omnibus tenore presentium significamus. - Datum anno Domini M° CC°
quinquagesimo septimo, die mercurii predicta.
Inséré dans le même vidimus que l'acte précédent.

J//192
Poitou, II, n°29.
4372 - Longpont. 1257. Samedi 22 septembre.
Original scellé
Hugo de Lezigniaco, comes Marchioe et Engolismoe, ab Alphonso, comite Pictavensi et Tolosano, in
hominem ligium receptus, quamvis ad oetatem legitimam nondum pervenerit, eidem comiti se castra sua
traditurum esse pollicetur, quotiescumque fuerit requisitus.
Hugo de Liziniaco, comes Marchie et Engolisme, universis presentes litteras inspecturis, salutem in
Domino. Notum facimus quod, cum nos requireremus karissimum dominum nostrum, illustrem virum,
Alfonsum, filium regis Francie, comitem Pictavie et Tholose, ut de comitatu Marchie, castris Liziniaci et
de Crosan, et aliis ad dictum comitatum pertinentibus, nos reciperet in hominem ligium, quanquam
nondum ad etatem legitimam pervenissemus de aliquibus supradictis, prefatus dominus comes, petitioni
nostre in hac parte favorabiliter acquiescens, de predictis omnibus benigne in hominem ligium nos
recepit, salvo jure alieno. Nos vero juravimus, tactis sacrosanctis Euvangeliis, quod predicta castella de
Liziniaco et de Crosan, et omnia castella comitatus Marchie, ubicumque existant, trademus dicto domino
nostro, comiti Pictavie et ejus heredibus, vel eorum nunciis suas patentes litteras deferentibus, ad
forciam magnam et parvam, quocienscumque ab ipso vel ejus heredibus, seu nunciis suis aut heredum
suorum suas patentes litteras deferentibus, fuerimus requisiti. Preterea promittimus et tenemur facere
quod castellani, qui pro tempore deputati erunt a nobis seu a nostris heredibus ad dicta castella
custodienda, jurabunt, sacrosanctis tactis Euvangeliis, quando a dicto comite Pictavie, vel heredibus suis,
vel nunciis seu nuncio eorundem, fuerint requisiti, quod tradent dicto domino nostro,.. (sic), comiti
Pictavie, vel ejus heredibus, seu nunciis eorundem suas patentes litteras deferentibus, dicta castra ad
forciam magnam et parvam, eciam nobis contradicentibus et invitis, nobis tamen prius requisitis, dum
tamen simus presentes in comitatu Engolisme vel Marchie, vel in castellania de Liziniaco, et aditum ad
nos facilem prebeamus. Tenebuntur eciam castellani, quocienscumque mutabuntur a nobis vel a nostris
heredibus, nobis irrequisitis, facere juramentum de dictis castellis tradendis dicto domino comiti Pictavie
vel ejus heredibus, seu nunciis suis suas patentes litteras deferentibus, nobis tamen prius requisitis, sicut
superius est expressum. Volumus eciam et concedimus quod, si contra premissa vel aliquid premissorum
veniremus, aut alicui facienti guerram domino comiti, vel cui idem comes guerram faceret, auxilium
preberemus, aut eciam nos ipsi per nostros aut in persona propria eidem comiti guerram faceremus, et
vocati juxta consuetudinem curie comitis Pictavie fuerimus in defectu, de jure expectando vel
prosequendo in curia dicti comitis vel heredum suorum super hiis super quibus essemus vocati, ultra
penas que nobis propter delicta nostra seu mefacere nostrum de jure possent infligi, quantum ad
personam vel bona, dicto domino comiti decem milia librarum, Turonensis monete, nomine pene,
solvere teneremur, et ad hoc nos et bona nostra, ubicumque existant, obligamus specialiter et expresse ;
ita videlicet, quod si dictam penam committi contingeret, et in solucione ejusdem pene deficeremus,
quod dominus comes sine se mefacere assignare posset ad omnia bona nostra, ubicumque existant, salvis

437
Archives nationales (France)

sibi nichilominus aliis causis, seu juribus assignandi ad dicta bona nostra omnia, si contra premissa vel
aliquid premissorum in posterum veniremus, vel aliquid faceremus, propter quod juxta consuetudinem
comitatus Pictavie ad dicta bona nostra deberet assignare. Pro dicta autém pena solvenda, si eam
committi contingeret, constituimus plegios karissimam dominam matrem nostram, Yolendem,
comitissam Marchie et Engolisme, ac dilectum avunculum nostrum, dominum Guidonem de Liziniaco,
dominum Compnaci, et promittimus eidem domino comiti alios plegios ydoneos dare, cum ab ipso vel
certo mandato suo super hoc fuerimus requisiti. Ad istam autem penam pecuniariam non intelligimus
obligare nos, nisi a confectione presentium usque a Pascha proximo ventura in annum 13 ; ita eciam
quod, si infra dictum terminum predicta castra ad peticionem dicti comitis eidem traderemus, prout
superius est expressum, obligacio supradicte pene pecuniarie totaliter expiraret, ceteris tamen in suo
robore duraturis. Hec autem omnia et singula, prout superius sunt expressa, promisimus bona fide et
sub juramento prestito nos inviolabiliter servaturos. In cujus rei testimonium, presentes litteras sigilli
nostri munimine duximus roborandas. - Actum apud Longum Pontem, anno Domini millesimo
ducentesimo quinquagesimo septimo, die sabbati post festum Beati Mathei, apostoli et euvangeliste.
13 Le texte porte : Nisi usque a confectione presentium a Pascha proximo ventura in annum, par suite
d'une erreur du scribe qui a rétabli maladroitement ce mot usque oublié par lui. - Voy. la même phrase
répétée dans l'acte suivant, p. 377, col. 2, ligne 5.
Sceau de Hugue de Lusignan, comte de la Marche et d'Angoulême, cire brune, double queue. ( Inventaire
, n° 842.)

J//190
Poitou, I, n°47.
4373 - Longpont. 1257. [22] septembre.
Original scellé
Litteroe quibus Guido de Lezigniaco, dominus Compnaci, patruus Hugonis, comitis Marchioe et
Engolismoe, pro dicto Hugone in Alphonsum, comitem Pictavensem et Tolosanum, fidejussorem se
constituit.
Universis presentes litteras inspecturis, Guido de Lezegniaco, dominus Compnaci, salutem in Domino.
Notum facimus quod, cum karissimus nepos noster, Hugo de Lezegniaco, comes Marchie et Engolisme,
requireret karissimum dominum nostrum, illustrem virum, Alfonsum, comitem Pictavie et Tholose, ut
ipsum reciperet in hominem ligium de comitatu Marchie, et castris de Lezegniaco et de Crosano, et aliis
pertinentibus ad comitatum Marchie, tandem post aliquos tractatus habitos, prefatus dominus comes
petitioni dicti nepotis nostri in hac parte favorabiliter acquievit, ac ipsum in hominem suum ligium de
predictis omnibus recepit, salvo jure quolibet alieno, licet de aliquibus predictorum nundum ad etatem
legittimam pervenisset. Dictus vero nepos noster promisit, prestito corporali juramento, se prefato
domino comiti soluturum decem milia librarum, Turonensis monete, nomine pene, ultra penas quas sibi
de jure possent infligi quo ad personam vel ad bona sua, si contingeret, quod absit, dictum nepotem
nostrum per se vel per suos guerram facere domino comiti supradicto, aut si alicui facienti guerram
eidem domino comiti Pictavie, aut cui idem comes guerram faceret, preberet auxilium vel favorem, seu
eciam si dicta castra et alia castra pertinencia ad comitatum Marchie non traderet prefato domino
comiti, aut nuncio ejusdem suas pattentes litteras deferenti, ad magnam forciam et ad parvam,
quocienscumque ab eodem comite, vel ejusdem nuncio suas pattentes litteras deferenti, esset super hoc
requisitus. Nos vero prefatus Guido, ad instanciam dicti Hugonis, nepotis nostri, pro ipso constituimus
nos plegios, in solidum et pro toto, erga dominum comitem supradictum, promittentes bona fide dictam
penam decem milium librarum Turonensium, si committi eam contingeret, solvere in integrum prefato
domino comiti seu certo mandato suo, et tenere prisionem in persona propria, ubicumque sibi placuerit,
quousque de dicta summa peccunie eidem fuerit plenarie satisfactum, nec excusaret nos seu absolveret
prisio quam teneremus, quin dictus dominus comes posset, sine se mesfacere, ad omnia bona nostra,

438
Archives nationales (France)

ubicumque existerent, assignare. Hec autem obligatio pene peccuniarie tantummodo durabit a
confectione presencium usque ab instanti festo Pasche in annum, et, si infra prefixum terminum
sepedictus H(ugo), nepos noster, ad petitionem memorati domini comitis Pictavie, eidem comiti, vel
nuncio ipsius suas pattentes litteras deferenti, dicta castra traderet, extunc obligatio pene supraposite
totaliter expiraret. Ad hec autem fideliter et inviolabiliter observanda, obligamus nos et bona nostra,
mobilia et immobilia, ubicumque existant, renunciantes in hac parte omni juri, canonico et civili, omni
constitutioni edite vel edende, et litteris omnibus a Sede Apostolica impetratis aut eciam impetrandis, ac
privilegio crucesignatorum, omnique exceptioni et beneficio juris, et universis ac singulis que nos in hac
parte possent juvare, et nocere domino comiti supradicto. In cujus rei testimonium, nos, prefatus Guido,
presentes litteras dedimus memorato domino comiti Pictavie, sigilli nostri munimine roboratas. - Actum
apud Longum Pontem, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo septimo, mense septembri.
Traces de sceau pendant sur double queue ; le sceau de Gui de Lusignan, seigneur de Cognac, est décrit
dans l' Inventaire sous le n° 2638. - Le quantième n'est pas indiqué ; mais cette charte, ayant le même
objet que la précédente, fut vraisemblablement donnée le même jour.

J//213
Archevêques de Rouen, n°9
4374 - Paris. 1257. 30 septembre
Original scellé
Ordinatio ab Odone, Rothomagensi archiepiscopo, facta de proebenda quadam in ecclesia Sanctoe
Marioe Rotundoe Rothomagensis vacante
Frater Odo, permissione divina Rothomagensis ecclesie minister indignus, universis presentes litteras
inspecturis eternam in Domino salutem. Licet ad peticionem excellentissimi domini Ludovici, Dei gracia
Francorum regis illustris, ordinacionem quamdam super reformacione status ecclesie Sancte Marie
Rotunde Rothomagensis, prebendarum ac vicariarum ipsius ecclesie numero, percepcione
distribucionum et jure parrochiali, ac quibusdam aliis in dicta ordinacione contentis duxerimus
faciendam, quia tamen predicta ordinacio nostra demum post vacacionem trium prebendarum
existencium in dicta ecclesia expleri debebat, nec continebatur in ea quid fieri deberet, si unam tantum
vel duas prebendas interim vacare contingeret sigillatim, defuncto postmodum magistro Richardo de
Torni, quondam canonico ejusdem ecclesie, habente prebendam que centum et septem libras
Turonensium valere per annum communiter estimatur, ne, si expectaretur aliorum canonicorum
decessus, dicta ecclesia consueto servitorum numero ac debito servicio interim fraudaretur, seu aliquem
(sic) in temporalibus pateretur jacturam, cupientes hujusmodi periculis obviare, ad peticionem ejusdem
domini regis, deliberacione super hiis habita diligenti, de dicta prebenda vacante sic duximus
ordinandum, videlicet : quod de ipsius redditibus fundabuntur due prebende, una valoris quinquaginta
librarum Turonensium, annui redditus, que juxta priorem ordinacionem nostram assignabitur decano
instituendo in ecclesia memorata, alia valoris quadraginta librarum Turonensium, conferenda cuidam
canonico qui juxta eamdem ordinacionem instituetur ibidem ; residuum vero assignabitur tribus vicariis
in eadem ecclesia existentibus, et dividetur equalibus porcionibus inter ipsos, dum tamen summam
viginti unius librarum, annui redditus, non excedat ; si quod autem residuum fuerit, ad distribuciones
faciendas reservabitur per decanum, ita eciam quod, quantum eisdem vicariis accrescet ex assignacione
residui supradicti, tantum eis subtrahetur de proventibus oblacionum et aliorum que de jure communi
pertinent ad curatum, quod subtractum ipsi curato totaliter remanebit. De duabus autem aliis prebendis,
quarum magister Johannes de Nemosio unam, et Gaufridus de Soliaco aliam obtinent in dicta ecclesia,
taliter ordinamus, videlicet : quod, quandocumque prebenda predicti magistri Johannis vacaverit, de
ipsius proventibus fundabitur una prebenda valoris quadraginta librarum Turonensium, annui redditus,
et cuidam canonico instituendo in eadem ecclesia conferetur, et de residuo, fundata prebenda,
supplebitur et assignabitur vicariis ecclesie, si quid defuerit de summa viginti unius librarum

439
Archives nationales (France)

Turonensium, supra id quod de prima prebenda magistri Richardi supradicti, prout dictum est, eis fuerit
assignatum ; quod autem superfuerit de prebenda ipsius magistri Johannis totaliter cedet in
distribucionibus cotidianis, percipiendum a decano et canonicis, ac vicariis, juxta formam que in priori
ordinacione nostra plenius continetur ; de alia autem prebenda, videlicet Gaufridi de Soilliaco,
quandocumque vacaverit, fundabitur una prebenda quadraginta librarum Turonensium, annui redditus,
cuidam canonico in eadem ecclesia instituendo conferenda, et totum residuum convertetur in
distribuciones predictas. Hec autem omnia, que suprascripta sunt, ordinamus et statuimus de ipsius
domini regis assensu, ordinacione nostra priori, quantum ad alia que ibidem continentur, in suo robore
permanente. In cujus rei testimonium, presentes litteras sigilli nostri fecimus impressione muniri. -
Actum Parisius, anno Domini M° CC° L° septimo, in crastino Beati Michaelis.
Sceau d'Eude Rigaud, archevêque de Rouen, cire brune, double queue ; Inventaire, n° 6370. - Voy.
Journal des visites pastorales d'Eude Rigaud, p. 795 ; Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 92 ; et ci-dessus, n°
4243.

J//191
Poitou, I, n°118.
4375 - 1257. Septembre.
Original scellé
Instrumentum de nemore de Plassas, diviso inter Petrum Pelaboc, militem, Radulphumque de Ponte
Gibaldi, domicellum, ex una parte, et Alphonsum, comitem Pictavioe et Tolosoe, ex altera.
Nos, Petrus Pelabocs, miles, et Radulphus de Ponte Gibaldo, domicellus, notum facimus universis,
presentes litteras inspecturis, quod, cum castrum Tornolii, spectans ad nobilem virum, dominum .. (sic),
comitem Pictavensem, haberet et possideret calefacium et edificamentum suum in nemore de Plassas,
quod nemus ego, dictus Radulphus, teneo et possideo, ratione paterne hereditatis et successionis, in
feudum a comite supradicto, et nos, dictus P(etrus), nemus dictum tenemus a dicto comite, ratione
dotalicii matris dicti Radulphi, tandem nemus predictum divisum fuit per nos pro nobis et heredibus
nostris, ex parte una, et per nobilem virum, Guaufridum Thome, militem, conestabularium Arvernie,
nomine et ex parte dicti domini comitis Pictavensis, ita videlicet quod podius de Plassas, situs in dicto
nemore, a parte orientali, a via que se extendit et vadit de las Prodeleyras usque ad trivium de
Olchadeyra, sit et remaneat dicto castro et dicto domino comiti Pictavensi, quitus et liber a nobis et ab
omnibus qui ratione vigerie in oe jus possent vel deberent habere. Alia vero pars nemoris dicti, que
vocatur la Chamba de Plassas, a via supradicta, a parte occidentali, est et remanet, quita et libera a
calefacio et edificamento, michi, dicto Radulpho, et heredibus meis in perpetuum, salvo tamen quod
eandem partem teneo a dicto comite et ejus successoribus in feudum, cum alio feudo quod habeo et
teneo a comite supradicto et ejus successoribus, salvo eciam magno districtu et magna justicia, seu
justizia, que remanent per totum nemus dicto comiti Pictavensi. Pars etiam dicta dicti nemoris de la
Chamba nobis, dicto P(etro), remanet, possidenda ratione dotalicii dicte matris in feudum a comite
supradicto, salvo magno districtu et magno justicio et justizia, que per totum nemus predictum remanent
dicto comiti Pictavensi et ejus successoribus. Preterea sciendum quod vigerii dicti nemoris, videlicet W.
Foresterii de Vigecha, Arnaldus Malias, S. Malias, frater ejus, D. Coloms, W. Foresters de Valriac, P.
Foresters, ejus nepos, Johanna Forneyra et J. Ruffi quitaverunt et cesserunt domino comiti Pictavensi et
castro Tornolii in perpetuum omne jus quod ratione vigerie habebant vel habere debebant in dicto podio,
qui cessit in portionem dicti comitis, et successorum suorum, et castri Tornolii, verum vigerii superius
nominati remanent vigerii de parte dicti nemoris ramanente nobis, et jure vigerie utentur in dicta parte
nemoris, que nobis remansit, prout antea utebantur. Ad hec nos juravimus super sancta Dei Evangelia
nos in expensis propriis defensuros eidem domino comiti Pictavensi, et ejus successoribus, et castro
Tornolii in perpetuum dictum podium dicti nemoris, qui cessit in portionem dictorum castri et comitis, a
predictis vigeriis et aliis quibuslibet qui jus vigerie in eo vellent vendicare. In cujus rei testimonium,

440
Archives nationales (France)

damus et concedimus eidem domino comiti Pictavensi, et ejus successoribus, et castro Tornolii presentes
litteras sigillis nostris sigillatas. - Actum et datum anno Domini M° CC° L° septimo, mense septembri.
Deux sceaux en cire vierge sur cordonnet de fil :
1. Pierre Pelaboc, chevalier. ( Inventaire, n° 3180.)
2. Raoul de Pontgibaud, damoisel. ( Invent., n° 3278.)

J//473
Quittances, I, n°15.
4376 - Alais. 1257. 6 octobre.
Original scellé
Sibilia de Andusia ducentas et quinquaginta libras Turonensium, per nuntios et inquisitores regis
Francioe sibi concessas, a senescalco Belli Quadri in totum se recepisse declarat.
Anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo septimo, scilicet pridie nonas octobris, domino
Lodovico, Francorum rege, regnante, presentibus pateat et futuris quod nobilis mulier, domina Sibilia,
uxor condam nobilis viri, domini R(aimundi) Peleti de Alesto, filiaque condam viri nobilis, domini
Bernardi de Andusia, dixit, confessa fuit, et in veritate recognovit se habuisse et recepisse a venerabili
domino, G(uillelmo) de Automno, milite, absente, senescallo Belli Cadri et Nemausi, pro illustrissimo
rege Francorum, illas ducentas et quinquaginta libras Turonensium, quas venerabilis pater et dominus,
F(ilippus), Dei gratia condam Aquensis archiepiscopus, frater Poncius de Sancto Egidio, de ordine
Fratrum Predicatorum, et frater G(uillelmus) Rotberti, de ordine Fratrum Minorum, et dominus G(uido)
Fulcodii, inquisitores dicti domini regis, mandaverunt reddi dicte domine Sibilie, vel heredibus ejus, vel
cui mandaret ipsa, pro jure sibi competente quacumque ratione in bonis paternis, prout continetur in
quibusdam litteris patentibus, sigillis cereis dictorum dominorum inquis[it]orum pendentibus sigillatis,
in quibus ducentis et quinquaginta libris Turonensium dicta domina Sibilia renunciavit, ex certa scientia,
exceptioni non numerate peccunie et etiam non solute, affirmans et asserens ac promittens quod
nunquam hanc exceptionem non numerate peccunie opponet aliquo modo dicto domino senescallo, vel
contra eum, vel etiam contra eos qui pro tempore fuerint senescalli in dicta senescallia, unde absolvit
dicta domina Sibilia, cessit, acquitiavit, et penitus remisit dicto domino senescallo, absenti, pro dicto
domino rege Francorum, nunc et in perpetuum, omnia bona et jura, ac omnes actiones et omnia
demandamenta, que sibi competebant seu competunt quacumque ratione in bonis et super bonis, rebus
et juribus que condam fuerunt dicti domini patris sui, et promisit et fecit pactum de non petendo aliquid
ulterius in dictis vel de dictis bonis paternis a dicto domino senescallo nec a predicto domino rege, et de
non petendis vel requirendis ulterius dictas ducentas et L. libras ( sic) Turonensium per se vel per alium
a dicto domino senescallo. - Actum fuit hoc in carreria superiori de Alesto, in domo Guillelmi de
Pontiliis, coram istis testibus, ad hoc vocatis et a dicta domina Sibilia rogatis : Petro Juliani, presbytero,
Guillelmo de Pontiliis, magistro G. de Viridario, fizico, Johanne de Blez, Alazardo de Prunecio,
domicello, Poncio Jaufre, et coram me, Ugone Torna, publico Alesti notario, qui rogatus a dicta domina
Sibilia hec scripsi, et, ad majorem firmitatem habendam perpetuo et fidem omnimodam faciendam,
sigilli munimine ejusdem domine hanc cartam roboravi, et signum meum apposui. ( Hic signaculum
notarii.)
Scellé en cire brune, sur simple queue, du sceau de Sebille d'Anduze, veuve de Raimond Pelet, seigneur
d'Alais, décrit dans l' Inventaire sous le n°754. - Voy. ci-dessus, n os 4320, 4321 et 4367.

J//198
Champagne, VI, n°141.
4377 - Viterbe. (1257.) 13 octobre.
Original scellé

441
Archives nationales (France)

Litteroe Alexandri papoe IV, quibus vetat ne quis in regem Navarroe, Campanioe et Brioe comitem, et
ejus uxorem, aut in terram eorum, excommunicationem proferat sive interdictum.
ALEXANDER, episcopus, servus servorum Dei, carissimo in Christo filio,.. (sic), regi Navarre illustri,
Campanie et Brie comiti palatino, salutem et apostolicam benedictionem. Illo caritatis affectute,
tamquam specialem et devotum Ecclesie Romane filium, amplexamur, ut, votis tuis favorabiliter
annuentes, petitiones tuas, quantum cum Deo possumus, ad exauditionis gratiam admittamus. Hinc est
quod nos, tuis devotis supplicationibus inclinati, auctoritate tibi presentium indulgemus, ut nullus possit
in tuam, vel .. (sic), uxoris tue, personas, aut in terram vestram interdicti seu excommunicationis
promulgare sententiam, absque mandato vel licentia Sedis Apostolice speciali, plenam et expressam
faciente de indulgentia hujusmodi mentionem. Nos enim decernimus irritum et inane si quid super hoc
contra hujusmodi nostre concessionis tenorem a quoquam contigerit attemptari. Nulli ergo omnino
hominum liceat hanc paginam nostre concessionis et constitutionis infringere, vel ei ausu temerario
contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem Omnipotentis Dei et Beatorum
Petri et Pauli, apostolorum ejus, se noverit incursurum. - Datum Viterbii, III. idus octobris, pontificatus
nostri anno tertio.
Bulle de plomb sur lacs de soie rouge et jaune ; Inventaire, n° 6049. - Comp. ci-dessus les n os 4209 et
4241.
Au dos on lit : Per hoc vocabulum NULLUS specificetur, scilicet quod archiepiscopus, episcopus, seu
ordinarius, vel legatus a latere domini pape missus, vel nullus alius ; et ubi dicit IN TERRAM VESTRAM,
addatur : in regnum vestrum et comitatus vestros, - et : Specificetur NULLUS, scilicet archiepiscopus,
episcopus, vel alius judex ordinarius, vel ministri eorum, delegatus a nobis seu subdelegatus. - Ces deux
notes ont été sans doute écrites par les clercs de la chancellerie de Thibaud V.

J//473
Quittances, I, n°17.
4378 - 1257. Samedi 27 octobre.
Original scellé
Litteroe Aymerici de Castro Novo, militis, de viginti et quinque libris Turonensium, quas a senescalco
regis Francioe recepit.
Universis presentes litteras inspecturis, Aimericus de Castro Novo, miles, salutem in Domino. Noveritis
quod nos recepimus et habuimus a nobili viro, domino Aymerico Deveys, milite, senescallo illustris regis
Francorum in Caturcensi, Petragoricensi et Lemovicensi diocesibus, viginti quinque libras Turonensium,
pro pagamento nostro, ex parte domini regis supradicti, in festo Pasche nuper preterite, de quibus nos
tenemus penitus pagatis (sic). - Datum die sabbati ante festum Omnium Sanctorum, anno Domini M°
CC° L mo septimo.
Traces de sceau pendant sur simple queue ; le sceau d'Aymeri de Castelnaud, chevalier, manque dans la
collection des Archives. - Voy. t. II, n° 2872 ; Le Nain de Tillemont, t. II, p. 395 ; et E. Boutaric, Saint
Louis et Alfonse de Poitiers, p. 66.

J//202
Champagne, X, n°33
4379 - 1257. 28 octobre.
Original scellé
Manassès de Rethel, seigneur de Mézières, déclare que son frère, le comte de Rethel, a reconnu tenir
Poix, Barbaise et Perthes de Thibaud, comte de Champagne.
Mannessiers de Retest, chevaliers, sires de Maisieres, fas savoir à tous ceus ki ces presentes lettres
verront et orront que je fui à Pons sor Sainne la vegile de la feste Saint Simon et Saint Jude, ou mes tres
chiers freres, Gauchiers, cuens de Retest, requenut que il tenoit ligemant de mon tres chier signeur,

442
Archives nationales (France)

Thiebaut, par la grace de Dieu roi de Navarre, de Champaigne et de Brie conte palazin, tout ce que
mesires Thomas de Couci, sires de Vervinz, tient de lui conte deseur dit, si est assavoir : Poiz, Barbaise et
Pertes devant Retest. - Et en tesmoingnaige de ce, je ai fait saeleir ses presentes lettres de mon sael, les
queles furent faites en l'an de grace M° CC° et cinquante set, le jor de la feste Saint Symon et Saint Jude,
en mois de octembre.
Traces de sceau pendant sur simple queue ; le sceau de Manassès de Rethel n'existe pas dans la collection
des Archives.

J//192
Poitou, III, n°20.
4380 - 1257. 1 er novembre.
Original
Computus per Theobaldum de Noviaco, senescalcum Pictavensem.
COMPOTUS THEOBALDI DE NOVIACO AD FESTUM OMNIUM SANCTORUM, ANNO DOMINI
MILLESIMO CC° L° SEPTIMO.
De fine compoti precedentis debuit dictus Th(eobaldus), senescallus Pictavensis : III c IIII xx XVIII lb.,
XIX S., IIII d. Turonensium.
RASCHETA. - De domino Theobaldo Chasteignier, pro rascheto terre defuncti Petri de Pastiz in honore
Fontiniaci, pro secundo tercio : L lb.
DOMANIUM COMITIS. - De prepositura Pictavensi, pro primo tercio primi anni : VI xx lb. De
prepositura Niorti, pro secundo tercio istius : C VI lb., XIII S., III d. De prepositura Fontiniaci, pro
ultimo tercio istius anni : LX lb. De veteri venda foreste de Moleria, pro tercia paga tercii anni : II c XXXI
lb., V S. Turonensium. Item, de prima paga nove vende ejusdem foreste, in festo Nativitatis Sancti
Johannis preterito : II c XXXI lb., V S. Item, pro secunda ejusdem vende in eadem foresta, de termino
Sancti Michaelis preterito : II c XXXI lb., V S. Item, de communibus explectis ejusdem foreste, a festo
Ascensionis Domini usque ad festum Omnium Sanctorum : LXX S. Item, de minagio ejusdem foreste : V
S. Item, de panagio ejusdem foreste : XXXIIII S., II d. Item, de censibus novalium ejusdem foreste : C S.
Item, de venditione nemoris de Ardenia, pro toto : XL V lb.
Summa domanii : M XXXV lb., XVII S., VI d.
COMQUESTA SUPER COMITEM MARCHIE. - De prepositura Mosterolii, pro primo tercio primi anni :
VI xx VI lb., XIII S., IIII d. De terra de Sanceio, affirmata pro eodem tercio : XVI lb., XIII S., IIII d. Item,
de prepositura de Praec, pro primo tercio primi anni : C lb. Item, de terra de Chervios affirmata, pro
primo tercio primi anni : XXX lb. De venda de telleio in foresta Mosterolii, pro primo tercio primi anni :
LV lb., XI S., I d. Item, [de] communibus expletis ejusdem foreste, a festo Ascensionis usque ad festum
Omnium Sanctorum : C XII S., VI d. Item, de rotis venditis in eadem foresta per Adam Silvanectensem :
VI lb. Item, de circulis factis in eadem foresta pro parte domini comitis : XXIII lb., XV S. Item, de
prandio domini comitis apud Sanctum Gelasium, pro toto : C S. Item, de Petro de Bosco, pro calcaribus
deauratis de servicio : V S.
Summa : III c LX X lb., X S., III d.
TERRE FOREFACTE. - De prepositura Sancti Savini, pro primo tercio primi anni : L lb. Item, de
prepositura Montis Maurilii, pro eodem tercio : LXVI lb., XIII S., IIII d. Item, de terris forefactis circa
Montem Maurilii : LXXIIII lb., XIII S., IIII d. Item, de terris aus Rabans affirmatis, pro eodem tercio :
XXI lb., XIII S., IIII d. De residuo terre Guitardi de Genciaco, affirmata apud Pictavim, pro prima
medietate primi anni : XV lb. Item, de terra Girberti Bordoil, in minutis censibus et costumis : XXXI S.
Item, de terris forefactis circa Sanceium, in minutis redditibus et costumis : LX X s. De terra domini
Guidoni[s] de Ruppe Forti apud Sanctum Maxencium, in minutis redditibus et costumis : LX V S., X d.
Item, de terra ejusdem Guidonis in sesina, in minutis redditibus et costumis : XX S. Item, de terra
Venatoris, de feno vendito : XX S. Item, de terra Petri de Roffleaus, in minutis redditibus et costumis :

443
Archives nationales (France)

LX S. Item, de terra Bartholomei Coillebaut, de censu : V S. Item, de terra aus Grifons affirmata, pro toto
: C S. Item, aux Aguetans affirmata, pro toto : IIII lb. Item, de terra de Podio Mollereo affirmata, pro toto
: XXII S. Item, de terra Guillelmi de Lezai affirmata apud Brolium Mangoti, pro secundo tercio istius
anni : XIII lb. Item, de terra de Baucoio affirmata, pro ultimo tercio ultimi anni : VI lb. Item, de quadam
terra forefacta apud Mauve, pro toto : XXX S. De terra domini Petri Boce affirmata apud Oblinquum, pro
primo tercio primi anni : XXIII lb., VI S., VIII d. Item, de terra Constantini Giboin apud Tauche, de
censibus ad medium augusti : XLIIII S., VIII d. De feno ejusdem terre vendito : V S. Item, de terra de
Faia, in minutis redditibus et costumis : V S., VI d. Pro VIII caponibus ejusdem terre venditis : IIII S.
Item, de terra Constantini Giboin, de vindemia vendita : X S., VI d. Item, de quodam dumo de terra
Venatoris vendito, pro toto : C S. Item, de racheto terre domini Guillelmi Gorjaut in honore Sancti
Maxencii, pro toto : X lb. Item, de terra domini Raginaldi Fromont in honore Sancti Maxencii, pro
placito certo : L lb. Item, de domino Bernardo Boil, de rascheto terre uxoris in honore Montis Maurilii,
pro toto : C S. Item, de racheto terre Hugonis Salebardin in eodem honore, pro toto : C S. Item, de
Guillelmo de Mirabello, de certo servicio terre sue de tempore patris sui : XX S., et pro se : XX S. Item, de
terra Aillemer, pro certo servicio terre sue : C S.
Summa : III c IIII xx lb., XXVI S., X d.
Summa recepte ballivie : XVII c IIII xx lb., VII lb., XIIII S., VII d.
EXPLETA : De Johanne Giraudi, quia contra defensionem domini comitis traxit in foro eccl[es]iastico
Willelmum de Laudoncere : XX S.
De Guillelmo Garengier, quia verberavit quemdam clericum in assecuramento domini comitis, pro prima
medietate : C S.
De Raginaldo de Foresta, quia vocavit quemdam valetum falsum in assisia : LX S.
De Chanterello, quia succubuit de forciagio contra dominum Bercoriarum : XL S.
De Abraham, judeo Bercoriarum, pro tribus comendis legitimis ( ?) : XXII S., VI d.
De Billaudo, quia coram mandato domini comitis voluit percutere quemdam valetum : XXV S.
De Helya la Folle, quia removit lapide[m] de terra cujusdam valeti : XV S.
De filia Guillelmi de Joac, pro emenda : VII S., VI d.
De Petro de Torz, quia propria auctoritate gagiavit quemdam hominem : X S.
De domino Berardo de Faia, quia contra defensionem domini comitis traxit in foro ecclesiastico
quemdam hominem, et servientem domini comitis fecit excommunicari : LX S.
De domino Hugone de Besu, quia aravit viam domini comitis : LX S.
De emenda Aymerici Ber. Grevart, pro ultima paga emende de c lb., pro toto : XX lb.
De Petro Rabat, quia negavit feodum Petri Boce : XL S.
De abbate Fontis Gombaudi, pro cavalcata facta a monachis suis et hominibus, pro prima medietate : L
lb.
De Guillelmo de Lezaio, pro ultima medietate, quia cum armis et cavalcata duxit violenter bestias
monialium de Villa Salem : XXX lb.
De Hugone Simale et Petro de Bosco, quia convicti fuerunt de forcagio : LX S.
De Guillelmo Pas de Lop et fratribus suis, pro tribus emendis : XXII S., VI d.
De Petro de Travezeio et fratre suo, pro duabus emendis : X S.
De exitibus terre Johannis de Teillinos et Johannis de Lup, banitorum : XVI lb., III S.
De quodam homine Castri Eraudi, qui percussit quemdam hominem, servientem comitis : XXX S.
De domino Symone de Moves, quia verberavit quemdam presbyterum de nocte et abstulit equum suum,
pro ultima medietate : C S.
De domino Hugone Archiepiscopi, pro ultima medietate emende : C lb.
Communia expleta a festo Ascensionis usque ad festum Omnium Sanctorum : II c L lb., V S., VI d.
Item, de rascheto Theobaldi Chasteignier supradicto : L lb.

444
Archives nationales (France)

Summa totalis recepte ballivie cum explectis : II M IIII xx VIII lb., I d.


EXPENSA. - LIBERATIONES. - Pictavis, pro tercio de L lb. per annum : XVI lb., XIII S., IIII d. Castrum
Sancti Maxencii, pro tercio [de] XL S. ( corr. lb.) per annum : XIII lb., VI S., VIII d. Niortum, pro tercio
de C lb. per annum : XXXIII lb., VI S., VIII d. Ranerius et Gilebertus in foresta Molerie : II S., III d. per
diem. Gilo de Auxiaco, pro se et IIII or servientibus in foresta Mosterolii : IIII S. per diem. Bernerius : VI
d. per diem. Guillotus in foresta Sancti Savini et Montis Maurilii : VI [d. per] diem. - Summa istarum libe
rationum a festo Nativitatis Beati Johannis Baptiste usque ad octabas Omnium Sanctorum, pro VI xx
XVII diebus, VII S., III d. per diem : XLIX lb., XIII S., III d. - Item, cuidam servienti, custodienti
garennam de Niorto, pro toto anno : VI lb., Item, capellano capelle Mosterolii, pro tercio de XX lb. per
annum : VI lb., XIII S., IIII d.
Summa : VI xx lb., C XIII S., III d.
FEODA ET ELEMOSINE. - Pictavis, .. ( sic), abbati Cysterciensi, pro toto : L lb. Filie castellani
Turonensis, pro medietate : VII lb., X S. Relicte Ade Panetarii, pro medietate : XV lb. Magistro
Reginaldo, pro tercio : X lb. Abbatisse Fontis Ebraudi, pro medietate : XXV lb. Apud Mosterolium
Bernerio, pro medietate : L S. Hugoni Bonini, pro toto : C S. Relicte Orgueillos, pro toto : LX S. Leprosis
Mosterolii, pro a festo Penthecostes usque ad diem dominicam ante festum Omnium Sanctorum, pro
XXII ebdomadis, XII d. in ebdomada : XXII S. Capellano Mosterolii, pro toto anno, I d. per ebdomadam,
summa : IIII S., IIII d. Comitisse Marchie, pro medietate : III c lb. Vicecomiti de Ruppe Cavardi : C lb.
Item, domino Herveo de Caprosia, pro toto : XXX lb. Item, domino Raimondo Sancti Martini : VII lb., X
S.
Summa : V c LVI lb., XVI S., IIII d.
OPERA CASTRORUM. - Pro domibus de aula Niorti cooperiendis, emendandis et pro tegula empta
ibidem : LX S. - Item, pro domibus castri Niorti emendandis et tegendis : XXXI S., VI d. Item, pro
chauceia Mosterolii facienda, tradita ad precium factum : LX XV lb. Item, pro aqua ejusdem chauceie
estanchanda : XIII lb., XVII S. Pro duabus domibus de marcheto Mosterolii faciendis, traditis ad
precium factum : XX lb., et pro augmentatione alarum unius domus : C. S. Item, pro recompensatione
domus illius cujus domus diruta fuit pro coua Mosterolii, pro quarrellis positis subtus estelons, pro
equanda dova, pro removenda terra de quadam domo, pro stallis faciendis in domibus, pro eisdem
erigendis et tegendis, pro clavis ad latandum, et pro tegula empta ad dictas domos coue Mosterolii
cooperiendas : XXXVII lb. Item, pro charreio : LX S. Item, pro merrenno empto ad couam Fontiniaci,
pro medietate : L lb. Item, pro centum miliaribus tegule et pro centum festallis emptis ad dictam couam :
XXVI lb. Item, pro XII cim quadrigis, emptis ad deferendum merrennum : VIII lb., VIII S. Item,
carpentario qui facit couam predictam, pro medietate : LX lb. Item, pro parietibus domus Fontiniaci, et
pro quadam scala emendanda : IIII lb., XIIII S. Item, pro quadam domo empta apud Sanctum
Maxencium, et pro puteis castri et domus domini comitis reficiendis : VII lb., XVIII S. Item, pro chauceia
de Cherveox reficienda : XXXV S. Item, pro pontibus Mosterolii et furno faciendis : XLVII S. Item, pro
coua de petra facienda : XVIII lb. Item, pro minutis estalagiis, factis in novis nundinis Pictavensibus :
XXV S. Item, pro duobus pontibus, factis in castro Pictavensi de novo, et pro tribus turribus
cooperiendis, pro ultima medietate : LX lb. Item, pro tribus pontibus ibidem factis de novo, et pro
quinque capitellis factis super quinque pontes, et pro domibus de castro emendandis et cooperiendis, et
pro capella de novo facta : VI xx lb.
Summa : V c XVIII lb., XV S., VI d.
MINUTA EXPENSA. - Domino Petro Guitardi, pro tercio dotis uxoris sue quam habet [apud] Oblincum :
C S. Item, merceriis qui fuerunt prima die ad nundinas et ad marchetum, pro duobus bobus : C S. Item,
pro blado novalium Molerie terendo : XII S. Item, pro quadam grangia, locata apud Mosterolium ad
ponendum fenum domini comitis, per duos annos preteritos : XXII S. Item, Jacobo, leproso, a festo
Penthecostes usque ad octabas Omnium Sanctorum, pro XXIII ebdomadis, II S. in ebdomada : XLVI S.
Item, domino Ymberto de Praellis, pro tercio dotis uxoris sue, quam habet apud Montem Maurilii : XV

445
Archives nationales (France)

lb. Item, pro bobus nundinarum Pictavensium redditis merceriis : C S. Item, relicte Ranerii Rabaut, pro
dote sua eidem reddita, pro tercio : LX VI S., VIII d. Pro blado terrarum forefactarum circa Sanceium
colligendo et terendo : LX S., IIII d. Pro quadam domo locata ad ponendum illud bladum : VII S. Pro
expensa cujusdem ( sic) dolii vini facti apud Sanceium de terris forefactis : V S. Item, militi leproso
Pictavensi, de mandato magistri Petri : C S. Item, pro quadam appellatione facta apud Burdegalam ab
auditore Pictavensi : IX lb. Item, pro magistro J. de Vitriaco, quando fuit in Francia, pro negocio
regalium Pictavensium : VII lb. Item, pro aliis nunciis alias in Franciam missis pro regalibus, et pro aliis
nunciis : XXVII S. Item, pro saccis in quibus fuerunt positi denarii : II S., VII d. Item, pro incherimento
Montis Maurilii et terrarum forefactarum circa Montem Maurilii : XXI lb., V S. Item, pro incherimento
terre Guillelmi de Lezaio : L S. Item, pro incherimento vende Molerie : XIIII lb., XV d. Item, pro
incherimento de Cherviox : L S. Item, pro incherimento de Prahec : XV lb. Pro cambio de XVI c lb.,
solutis Girardo Gastinelli apud Turones per senescallum Pictavensem : C VI lb., XIII S., IIII d.
Summa : II c XXV lb., VIII S., II d.
Pro gagiis senescalli, pro tercio : C L lb.
Summa totalis expense : M V c LX XVI lb., XIII S., III d.
Restat quod debet senescallus Pictavensis de ballivia sua : V c XI lb., VI S., X d.
COMPOTUS BLADI. - De terra domini Berardi de Faia, de frumento ad mensuram Niorti : III
prebendaria. Item, de terra Constantini Giboin, ad eandem mensuram : V prebendaria, II boissellos.
Item, de terra Petri de Rofflas, de frumento ad mensuram Pictavensem : XX sextaria. Item de terra
Bartholomei Coillebaut, de frumento ad eandem mensuram : VI sextaria.
Summa : XXVIII sextaria et II boissellos.
COMPOTUS SILIGINUM. - De terra Constantini Giboin, de siligine ad mensuram Niorti : IIII sextaria.
Item, de molendino de Chezeles affirmato, pro prima medietate, de siligine ad eandem mensuram : II
sextaria et dimidium. Item, de terra fratris domini Berardi de Faia, de siligine ad eandem mensuram : I
sextarium. Item, de terra de Fonte Bello : VI sextaria ad eandem mensuram. Item, de quinto novalium
Molerie, de siligine ad mensuram Pictavensem : XLIII sextaria. Item, de terra Gileberti Bordoill : VI
sextaria ad eandem mensuram. Item, de terris forefactis circa Sancei : XLVI sextaria ad eandem
mensuram. Item, de terra Bartholomei Coillebaut : L sextaria ad eandem mensuram. Item, de terra Petri
de Rofflas : II sextaria et dimidium ad eandem mensuram.
Summa siliginum : VIII xx I sextaria.
COMPOTUS AVENE. - De terra de Tausche et de Faia, de avena ad mensuram Niorti : II sextaria et I
rasam. Item, de terra de Fonte Bello, ad eandem mensuram : II sextaria. Item, de chesnagio foreste
Molerie, ba[i]llargia ad mensuram Pictavensem : XXXVI sextaria. Item, de terra Gileberti Bordoil, de
avena ad eandem mensuram : XVII sextaria. Item, de terris forefactis circa Sanceium, de avena ad
eandem mensuram : XIIII sextaria. Item, de terra Petri de Rofflas, de avena ad eandem mensuram : V
sextaria et unam minam, et de baillargia ejusdem terre ad dictam mensuram : II sextaria et I minam.
Summa : LX XIX sextaria et I rasam.
Summa totalis tam frumenti, siliginis, quam avene : II c LX VIII sextaria et II boissellos.
COMPOTUS THEOBALDI DE NOVIACO, SENESCALLI PICTAVENSIS, DE TERRA THOARCENSI ET
THALEMONDENSI, AD FESTUM OMNIUM SANCTORUM.
De farinis molendinorum Thoarcii, ab octabis Pasche usque ad festum Omnium Sanctorum : XXXIIII lb.,
XV S. Item, de boistis a dictis octabis : C IIII lb., VII S., VI d. Item, de estallagiis non affirmatis, a dictis
octabis usque ad dictum festum : XXXVIII lb., X d. Item, de vinagio, ad festum Assumptionis Beate
Marie Virginis : XVII S. Item, de bocagio Thoarcii, in festo Beati Michaelis : IX S. Item, de firmis et
censibus Beati Johannis : X lb., XV S., IIII d. Item, de Stephano Silvanectensi, pro firma sua, de toto
anno : V S. Item, pro salinerio debito annuatim apudd Torteneium : x lb. Item, de firma carnificum et
asinariorum, ad festum Sancti Michaelis : C XVIII S. Item, de tallia super terram : VIII XX lb.

446
Archives nationales (France)

EXPLETA TERRE THOARCENSIS. - De domino Raginaldo Prepositi, quia, cum sit homo ligius domini
comitis Pictavensis, impetravit inhibitionem in foro ecclesie ne quedam domina ipsum traheret coram
senescallo super dote, et contra defensionem domini comitis, pro toto : X lb.
De Sapinaudo, quia arrestavit in limite domini comitis quemdam hominem, et volebat facere reddi
pedagium de pisce quem cum eodem comederat, et quia verberavit servientem domini comitis, pro toto :
C s.
De quodam mercatore qui transibat sine reddito pedagio : XXV s.
De Johanne Ebroma, quia verberavit quem assecuraverat : XXV s.
De hominibus de Vernus, quia extorserant gagia sua servienti domini comitis : X lb.
De domino Aymerico de Termes, quia produxit falsos testes : LX s.
De minutis expletis Thoarcii, a festo Ascensionis usque ad festum Omnium Sanctorum : X lb., XVII S.
Summa : XLI lb., VII s.
EXPLETA : XLI lb., VII s.
Summa cum expletis : IIII C VI lb., XIIII s., VIII d.
COMPOTUS DE PODIO BELIARDI. - De censibus ad festum Sancti Johannis : XX s. Item, de taillia
ejusdem ville : XL lb. Item, de feno vendito : LV s. Item, de II quarteronis prepositure de Podio Beliardi
affirmate, de termino Sancti Johannis et Sancti Michaelis : LV lb. Item, de filio Aymerici de Vendrines,
de placito mortue manus : C s.
Summa : C lb., LX XV s.
COMPOTUS DE TERRA THEOFAGIARUM. - De taillia Theofagiarum, de bocheeria : LX lb., X s. Item,
de vendis marcheti Theofagiarum, usque ad festum Omnium Sanctorum : IIII lb., XI s., VI d. Item, de
pedagiariis : VII lb., VII s. Item, de censibus molendinorum Theofagiarum : C XI s. De commendiciis
Theofagiarum : LV s., IIII d. De turmelagio Theofagiarum : XXVII s. Item, de censibus ville
Theofagiarum : VI lb., II s. Item, de taillia de marcheto Theofagiarum, in festo Sancti Johannis : XXXIX
lb., X s. Item, de gardis militum Theofagiarum : XXIIII lb. Item, de communibus expletis, a dicto
termino : XXIII lb., XII s.
Summa : VIII XX XV lb., V s., X d.
COMPOTUS DE TERRA MAROLII. - De talleis dictis per terram in castellania Marolii, ad festum Sancti
Johannis : XLI lb. Item, de talleis castri Marolii et de Bechillom, ad dictum festum : XXV lb. Item, de
prepositura Marolii, pro secundo tercio istius anni : XXX lb. De censibus Marolii, ad festum Sancti
Johannis : XLVII s., V d., Item, de feno Marolii vendito : XIX lb. Item, de Aymerico Pagandi, pro placito
terre sue in eodem honore : XXX lb. De domino Savarico de Pinu, de placito mortue manus in eodem
honore : C s.
Summa : VII XX XII lb., VII s., V d.
COMPOTUS DE CHESA VICECOMITIS. - De censibus de Chesa et de Lespinax, in festo Sancti Johannis
: XXIII lb., XV s., VI d. Item, de vendis marcheti de Chesa, a festo Ascensionis Domini usque ad festum
Omnium Sanctorum : XI lb., II s., VI d. Item, de pedagio dicte ville, a dicto termino : LIX s. Item, de
tallia de Chesa : L lb. Item, de quartero[no] furni, ad festum Sancti Johannis et Sancti Michaelis : CX s.
Item, de duobus quarteronis ballie Guillot, ad dictos : L s. Item, de commendiciis terrarum de Chesa : C
XII s. Item, de racheto terre filii Gaufridi Vire : XV lb. Item, de minoribus expletis de Chesa, a festo
Ascensionis usque ad festum Omnium Sanctorum : XI lb., XIII s., VI d.
Summa : VI XX VIII lb., II s., VI d.
Totalis summa recepte Thoarcii : IX C LX VI lb., V s., V d.
COMPOTUS DE TERRA THALEMONDI. - De vendis marchetorum Thalemondi, a festo Ascensionis
Domini usque adfestum Omnium Sanctorum : VII lb., IX s., IIII d. Item, de navibus venientibus apud
Thalemondum, ab Ascensione Domini usque ad festum Omnium Sanctorum : XLIII s., II d. De criagio
ejusdem ville et boista : XXX VI s., VI d. De censibus Thalemondi in festo Sancti Johannis et festo
Assumptionis Beate Marie : XXV s., IX d. Item, de natinagiis Thalemondi : XIIII s. Item, de firma

447
Archives nationales (France)

burgensium Thalemondi, ad festum Sancti Johannis : XXV lb. Item, de vendis fororum Olone, a predicto
termino : LX II s., V d. De censibus de Longa Villa et de Orbando, ad festum Sancti Johannis : LVII s., II
d. Item, de censibus Olone, in festo Sancti Johannis et Sancti Michaelis : VI lb., II d. De commendiciis de
Olona et de Orbando : XLIII s. De pasqueriis de Olona : XXI s., III d., et de costuma portus Olone vendita
: VII lb. De venditione salis : VIII lb., II s., VI d. De venditione feni de Longa Villa : C VIII s. Item, de
venditione feni de Olona : IIII lb., XI s., IIII d. De tallia de Maresio de Orencha, ad festum Sancti
Johannis : XX lb. De talleia de Longa Villa, in eodem festo : X lb. Item, de talleia Sancti Hylarii de
Foresta, in eodem festo : LX s. Item, de tailleia de Avrilliaco, in eodem : XXX lb. Item, de talleia
monasteriorum malefactorum : IIII XX lb. Item, de tallia de Brandeis : XVII lb., V s. Item, de tallia de
Sardo, in eodem festo : IIII XX IIII lb. Item, de tallia Olone, in eodem festo : LX XVI lb., XI s. Item, de
tallia de Sabulo Olone : XXXVI lb., XVII s. Item, de bestiis Sancti Egidii super viam de Bran, a dicto
termino : XXII s., VI d. Item, de costuma navium venientium apud Bran : IIII s., VII d. Item, de secundo
tercio prepositure de Cursone : XXVIII lb., VI s., VIII d. Item, de rascheto terre defuncti Guillelmi de
Sancto Vincencio, pro prima medietate : C lb. Item, de Martino Connillier, de placito mortue manus : L s.
Item, de communibus expletis terre Thalemondi, a festo Sancti Johannis usque ad festum Omnium
Sanctorum : XXVII lb., XIX s. Item, de expletis foreste Orbisterii, a predicto termino : XI lb., VII s.
VI C VII lb., XVII s., IIII d.
COMPOTUS saisimenti et censuum duplicium de terra Thoarcii et Thalemondensis. - De censibus
duplicibus de Chesa : XXXI lb., XII s., VI d. Item, de saisimento de Chesa : XIX lb., IX s., I d. Item, de
saisimento Theofagiarum : XX lb. Item, de censibus duplicibus de Curson : VI lb., VI s., VIII d. Item, de
censibus duplicibus Marolii : IIII lb., XIIII s., X d. Item, de censibus duplicibus Thalemondensis : XX lb.,
II d. Item, de saisimento Thalemondensis : LX IIII lb., II s., XI d. Item, de saisimento terre Olone : XIX
lb., XV s., IX d. Item, de saisimento de Aspero Monte : X lb., II s. Item, de sesimento de Podio Beliardi :
VI lb., XIII s., III d. Item, de sesimento Marolii : XX lb.
Summa Thoarcii : C II lb.
Summa Thalemondensis : VI XX lb., VII s., VI d.
Summa : II C XXII lb., XVII s., I d. ; videlicet de Thoarcio : C II lb., IX s., VII d., et de Thalemundensi : VI
XX lb., VII s., VI d.
Summa totalis recepte Thalemondensis : XVII C IIII XX XVI lb., XIX s., X d.
EXPENSA LIBERATIONUM. - Thalemondus, pro tercio de centum libris per annum : XXXIII lb., VI s.,
VIII d. Castellanus Thoarcii, pro se et duobus servientibus equitibus : VIII s. per diem. Castellanus
Theofagiarum : IIII s. per diem. Duobus garcionibus in garenna Theofagiarum : XII d. per diem.
Castellanus Marolii : IIII s. per diem. Castellanus castri Olone : IIII s. per diem. Quatuor servientes in
foresta Orbisterii : II s., VIII d. per diem. Castellanus Castri Galteri : XVIII d. per diem. - Summa istarum
liberationum, ab octabis Penthecostes usque ad octabas Omnium Sanctorum, per ( corr. pro) VII XX
XVIII diebus, XXV s., II d. per diem : IX XX XVIII lb., XVI s., IIII d.
Summa : XI XX XII lb., III s.
FEODA ET ELEMOSINE THOARCINII. - Abbati de Pinu : C s. Preceptori de Prailles : C s. Abbati Auree
Vallis : XX s. Abbati Sancti Savini : XX s. Guillelmo Ruffo, militi : C s. Abbati de Campo Bono : L s. Item,
domino Guillelmo Ermango : XX lb. Apud Chesam, cuidam moniali de Cerasariis : VI lb. Apud
Marolium, abbati de Morolia : X lb. Item, apud Theofagias, Gaillochum, pro toto : X lb. Ibidem, domino
Petro Gaufridi : C s. - Summa feodorum et elemosinarum Thoarcii : LX X lb., X s. - Apud Thalemondum
domino Gaufrido Giraudi, militi : C s. Domino Savarico de Foillos : C s. Guillelmo de Surgieres : L s.
Domino Guidoni Morelli : X lb. Domino Raginaldo de Sancta Flavia : L lb. Domino Briandino, militi : C s.
Mauricio de Voluire, militi : XXV lb. Item, priori de Burgo Genest : XXV s.
Summa : C lb., LX XV s. pro Thalemondo.
Summa totalis : VIII XX XIIII lb., V s.

448
Archives nationales (France)

MINUTA EXPENSA. - Pro pratis Thoarcii falcan


dis et parandis : IIII lb., XVII s., VI d. Item, pro duabus molis molendinorum emptis : XI lb., XVIII d.
Item, pro fabbrica molendinorum Thoarcii, ab Ascensione Domini usque ad festum Omnium Sanctorum,
pro fabbrica equorum molendini, et pro bastis eorum : L s. Item, in oleo capelle Thoarcii : XIIII s. Pro
avena Sancti Georgii et Ruppis Aymerici Arnaut, deferenda apud Thoarcium et reponenda : XXVIII s., II
d. Item, vicecomitisse Thoarcensi, pro duobus quarteronis de Podio Beliardi : XXVII lb., de Nathali
preterito redditis eidem. Item, pro pontibus Marolii emendandis : X s. Item, pro locagio eorum qui
collegerunt et adduxerunt avenagium de Chesa : XLVIII s., X d. Item, pro mestiva Theofagiarum
colligenda : XLI s., VI d. Item, pro feno Theofagiarum falcando, fenando et adducendo : LVIII s., VIII d.
Item, pro vendemiis Olone factis, et pro circulis et locatione carpentarii : XXIIII s.
Summa : L VI lb., XIIII s., II d.
Summa totalis expense Thalemondensis et Thoarcinii : IIII C LX III lb., II s., II d.
Restat quod debet senescallus Pictavensis de compoto Thalemondensis et Thoarcii : XIII C XXXIII lb.,
XVII s., VIII d.
Summa totalis debiti Pictavie, Thoarcii et Thalemondensis : XVIII C XLV lb., IIII s., VI d., et de arreragio
: III C IIII XX XVIII lb., XIX S., IIII d. - Summa totalis debiti cum arreragio : II M II C XLIIII lb., III s., X
d., de quibus solvit Girardo Gastinel, Turonensi civi : XVIII C LX XVI lb. Item, II C lb., mutuate
Raginaldo de Thoarcio, de mandato comitis. Item, magistro Petro per Arnaldum : XL lb. Item, eidem
magistro P(etro) : L lb., computandis ( sic) per magistrum Petrum 14. - Summa totalis solutionis : II M
VIII XX VI lb., et sic restat quod debet dictus senescallus per totum : LX XVIII lb., III s., X d.
COMPOTUS JOHANNIS AUBERTI DE MONETA PICTAVENSI, DE TERMINO OMNIUM
SANCTORUM, ANNO DOMINI M. CC° L° SEPTIMO.
Recepta ejusdem Johannis : XXIIII M VII C L lb., ad parvum miliare, que valunt ad magnum miliare :
XXII M, pro quolibet magno miliari : XX lb. - Summa : IIII C XL lb. Pictavensium.
Expensa ejusdem Johannis. - Pro gagiis Johannis, prepositi, de VIII XX VIII diebus, III s. Parisiensium
per diem, summa : XXXI lb., X s. Pictavensium. Pro roba ejusdem Johannis : LXII s., VI d. Pro janitore
Musterolii, de eodem termino, VI d. per diem, summa : IIII lb., IIII s. Pro feodo illius qui facit cuneum
monete : XLIIII lb. Pro duabus cordis ad pontem levandum : XIIII s.
Summa expense : IIII XX lb., LX X s., VI d.
Restat quod debet Johannes Auberti de presenti compoto de moneta Pictavensi : III C LVI lb., IX s., VI d.
Item, de arreragio : M LX VIII lb., X s., XI d. - Summa totalis debiti : XIIII C XXV lb., V d., de quibus
solvit magistro Petro, apud Longum Pontem, per J., clericum suum : IIII C lb., et sic restat quod debet
Johannes Auberti, per totum : M XXV lb., V d. Pictavensium.
14 Inferius legitur : computatis in compoto magistri P(etri), in termino Candelose.
Les passages imprimés en petits caractères renferment le détail des amendes ( Expleta), inscrites, suivant
l'usage ordinaire, au dos du rouleau. - Sur ce compte, voyez E. Boutaric, Saint Louis et Alfonse de Poitiers
, p. 258, note 3, 268, notes 1 et 2, 272, note 1, et passim.

J//461
Fondations, II, n°22. 11
4381 - 1257. 5 novembre.
Original scellé
Litteroe Iterii, prioris domus Grandis Montis, de missis quas pro Ludovico, rege Francioe, necnon pro
parentibus et fratre ejus defunctis monachi Grandimontenses se promittunt celebraturos.
Excellentissimo domino suo, Ludovico, Dei gracia regi Francorum illustri, frater Iterius, humilis prior
ordinis Grandimontensis, quicquid utile, honorabile et salubre potest oratio humilium a Domino
inpetrare. Litteras devocionis vestre, quas nobis et fratribus nostris, in transacto capitulo nostro generali
congreguatis, vobis placuit transmittere, noverit celsitudo magestatis regie nos magno cum gaudio

449
Archives nationales (France)

suscepisse et, eisdem lectis in capitulo et fideliter expositis, ad piam peticionem vestram benignum
prebentes assensum, de vobis et vestris in exordio precum nostrarum recommendacionem fecimus
specialem, omnium beneficiorum spiritualium ac operum salutarium, que fiunt cotidie per Dei graciam
et fient de cetero in nostro ordine universo, tam in capite quam in membris, publice vel private,
participacionem et communicacionem plenariam vobis concedentes et concedi a Domino postulantes,
rogantes insuper Altissimum.ut ipse, qui cum tranquillitate judicat, per quem eciam reges regnant et
principes inperant, pacem in diebus vestris tribuat, et regnum Francie sublimius aliis regnis faciat, et in
tranquillo et salubri statu per manum vestram disponat ad laudem et gloriam magnifici nominis sui. Et,
quia ad specialem et superspecialem vobis tenemur graciam, statuimus et precepimus ut quilibet frater
sacerdos ordinis nostri unam missam de Sancto Spiritu et aliam de Beata Maria omni anno de cetero,
quamdiu vixeritis, pro vobis, pro regina eciam, liberis vestris, fratribus et sorore devote celebret, et pro
felicis recordacionis rege Ludovico, genitore vestro, regina Blancha, genitrice vestra, Robberto, quondam
Attrebatensi comite, fratre vestro, unam eciam quisque sacerdos missam celebret de defunctis, ut
Spiritus Sanctus, distributor et dator omnium graciarum, per intercessionem Beate et gloriose semper
Virginis Marie, vobis et vestris omnibus, qui in hac presenti vita degunt, salutem et pacem tribuat, et
supramemoratis defunctis requiem cum Sanctis suis in gloria sempiternam. Cui statuto et precepto
omnes fratres qui presentes aderant unanimes et cum bona voluntate, pro se et fratribus qui in domibus
remanserant, suum tribuere assensum, et leta facie super se susceperunt. Rogamus autem benignitatem
vestram suppliciter et devote quatinus amore Dei nos et ordinem nostrum recommendatos habere
dignemini, et specialiter domum nostram, inmo vestram, de Vicenis. Valeat in Domino vestra magestas
regia, sicut cupimus et oramus, et domine regine cum liberis vestris. - Datum nonas ( sic) novembris,
anno Domini M° CC° L° septimo.
Fragment de sceau en cire verte pendant sur double queue ; le sceau d'Itier Merle, prieur de Grandmont,
diocèse de Limoges, n'existe plus aux Archives. - Voy. ci-dessus le n° 4219.

J//461
Fondations, II, n°22. 10.
4382 - [Rouen.] 1257. Mardi 6 novembre.
Original scellé
Litteroe Odonis, Rothomagensis archiepiscopi, de missis pro Ludovico, rege Francioe, uxore ejus,
parentibus et propinquis, a quolibet sacerdote in dioecesi Rothomagensi celebrandis.
Excellentissimo domino suo, Ludovico, Dei gratia regi Francorum illustri, devotus et fidelis ejus frater,
Odo, permissione divina Rothomagensis ecclesie minister indignus, salutem eternam in Domino Jhesu
Christo, et cum debitis servitio et honore paratam ad regie majestatis beneplacita voluntatem.
Congregatis in nostra synodo die martis post nuper preteritum festum Omnium Sanctorum quinque
archidiaconatuum nostre dyocesis sacerdotibus, prout moris est, et ex parte vestra a nobis humiliter
requisitis, benigne et liberaliter in publico concesserunt quod pro vobis et domina regina, uxore vestra,
quilibet eorum unam missam de Sancto Spiritu et aliam de Beatissima Virgine celebrabit, ut Deus et
Dominus noster Jhesus Christus vobis et ipsi in hac vita presenti suam gratiam conferat, multiplicet et
conservet, vitam vestram sic perfecte, sic sancte finire faciat, ut de beatissima visione ipsius eternaliter
cum Sanctis omnibus gaudeatis, pro liberis etiam vestris, fratribus et sorore, et eis omnibus qui pro vobis
orant et vobiscum ubicumque laborant, pro totius regni statu prospero et transquillo. Ceterum, pro
felicis recordationis regis, Ludovici, genitoris vestri, et Blanche regine, matris vestre, Roberti, quondam
Attrebatensis comitis, fratris vestri, et aliorum antecessorum vestrorum animarum remedio celebrabit
unusquisque eorum missam unam pro defunctis fidelibus infra mensem. Cum autem a presenti seculo
vos Dominus disposuerit evocandum, et vester obitus eis fuerit nuntiatus, unum tricennale pro vobis se
celebraturos omnes et singuli promiserunt, et hoc de eorum consensu significandum duximus serenitati
regie per presentes litteras, sigilli nostri munimine roboratas. - Actum anno Domini millesimo

450
Archives nationales (France)

ducentesimo quinquagesimo septimo, die martis predicta.


Traces de sceau pendant sur simple queue ; le sceau d'Etude Rigaud, archevêque de Rouen, est décrit
dans l' Inventaire sous le n° 6370. - Voy. L. Delisle, Cartulaire Normand (Antiq. de Normandie, t. XVI),
p. 110, col. 2, n° 596.

J//312
Toulouse, VI, n°34. 13.
4383 - Viterbe. (1257.) 12 novembre.
Copie authentique
Alexander papa IV thesaurario ecclesioe Sancti Hilarii Pictavensis proecipit ut caveat ne pecunia, Terroe
Sanctoe subsidio assignanda, in alios usus convertatur.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio, .. ( sic), thesaurario ecclesie Sancti Hylarii
Pictavensis, salutem et apostolicam benedictionem. Ne pretextu alicujus obstaculi, quod vitari possit,
impediri valeat Terre Sancte succursus, quo ad presens terra ipsa non modicum indiget, et ad quem
dilectus filius, nobilis vir, A(lfonsus), comes Tholosanus et Pictavensis, zelo fidei et devocionis accensus,
assumpto crucis signaculo, potenter et magnifice, sicut accepimus, se accingit, discrecioni tue per
Apostolica Scripta mandamus quatinus auctoritate nostra per te, vel per alium vel alios, districte
inhibeas, ne pecunia, pro dicte Terre succursu collecta vel colligenda in Tholosano et Pictavensi
comitatibus, in usus alios preterquam in usus dicte Terre aliquatenus convertatur. - Datum Viterbii, II.
idus novembris, pontificatus nostri anno tercio.
Cette bulle est insérée dans un vidimus du mois de décembre 1268, donné par le trésorier de Saint-
Hilaire de Poitiers. - Comp. le n° 4337.

J//148
Paris, I, n°3a.
N/os 3/b, et 3b/I.
Original scellé
Copies authentiques
4384 - 1257. Novembre.
Compositio inter Isabellam, uxorem defuncti Philippi, domini de Nemosio, et privignos ejus inita, de
hereditate dicti Philippi.
Ego, Ysabellis, domina Haye et Passaventi, quomdam uxor Philippi, domini de Nemosio, omnibus
presentes litteras inspecturis salutem in Domino. Noverint universi quod, cum Galterus, Francie
marescallus, dominus de Nemosio, Johannes de Nemosio, clericus, canonicus Turonensis, et Philippus
de Nemosio, fratres, peterent a me partes ipsos contingentes in escasura defuncti Ludovici, filii mei, et
dicti defuncti Philippi, videlicet super Escheriis cum pertinenciis ejusdem ville, et in nemoribus de
Sandelois, et super centum libris Parisiensium quas habebam et percipiebam in cofris domini regis,
annui redditus, apud Templum, tamdem pacificavimus inter nos, ita tamen quod dicti Galterus,
Johannes et Philippus habebunt et possidebunt, quilibet ipsorum, decem et octo libras Parisiensium,
annui redditus, pro escasura dicti Ludovici. Ego vero, Ysabellis, tradidi Galtero, domino de Nemosio
predicto, meam medietatem nemorum de Samdelois, cum fundo et terra, pro decem et octo libris
Parisiensium, annui redditus, supradictis, que nemora ego, Ysabellis, et dictus defunctus Philippus
acquisieramus constante matrimonio inter nos, tali modo quod ego Ysabellis habebo et percipiem ( sic)
porcionem eschasure quam dictus Galterus percipere deberet in escasura dicti Ludovici, videlicet decem
et octo libras Parisiensium supradictas. Alia vero medietas nemorum predictorum Galtero, filio meo, ex
dicto defuncto Philippo suscepto, et ejus heredibus quitta et libera remanebit imperpetuum. Item,
ordinatum fuit inter nos quod dicti Johannes et Philippus, fratres, habebunt et possidebunt in predictis
centum libris apud Templum decem et novem libras Parisiensium, racione escasure dicti Ludovici, pro

451
Archives nationales (France)

parte sua et pro dicto domino Galtero, domino de Nemosio supradicto, et ego, Ysabellis, volui et concessi
quod dicti Johannes et Philippus habeant et percipiant imperpetuum decem et septem libras
Parisiensium, pro parte sua, super medietate centum librarum predictarum. Item, ordinatum fuit inter
nos quod ego, Ysabellis, habeam et percipiam residuum predictarum centum librarum, videlicet
sexaginta quatuor libras, scilicet tringinta tres libras, racione conquestuum meorum, et tringinta et unam
libras pro dicto Galtero, filio meo, racione hereditatis. Item, ordinatum fuit inter nos quod, si dictum
Galterum, filium meum, anteobitum meum mori contingerit ( sic) sine herede, ego habebo et percipiem (
sic) in censibus Escheriarum quinquaginta quatuor libras Parisiensium ultra dotem, eo quod ego tradidi
imperpetuum de meis propriis conquestibus valorem dictarum quinquaginta quatuor librarum, et de illis
quinquaginta quatuor libris, que michi remanent racione predicta super census Escheriarum, possum
facere sicut de meis propriis acquisitis. Item, ordinatum fuit inter nos quod domus de Escheriis predicto
Galtero, filio meo, quite et libere imperpetuum remanebunt ; si autem ipsum Galterum ante obitum
meum mori contingerit ( sic), ego, Ysabellis, predictas domos de Escheriis, quam diu vixero, possidebo ;
post decessum vero meum dicte domus revenient illis quibus dotalicium contingerit ( sic) evenire. Item,
ordinatum fuit inter nos quod totum doarium quod ego teneo et possideo ad dictos Galterum, Johannem,
Philippum et Galterum, filium meum, post decessum meum porcionaliter deveniet, et quilibet ipsorum
suam recipiet porcionem ad usus et consuetudines patrie, vel illi qui [in] causam eorum erunt
imposterum. Dicti vero Galterus de Nemosio, Johannes et Philippus, fratres, de premissis omnibus que
petebant tenuerunt se pro pagatis, et quitaverunt michi et filio meo, Galtero, omne residuum
premissorum, videlicet residuum Escheriarum et pertinenciis ( sic) ejusdem ville, residuum nemorum de
Samdelois, residuum centum librarum predictarum, et eciam residuum omnium aliorum, et promiserunt
quod contra premissa vel aliquod premissorum per se vel per alios non venient in futurum, et quod in
predictis nichil de cetero juris reclamabunt, nisi per escasuram legitimam ex successione Galteri, filii
mei, eis aliquid contingerit ( sic) evenire. Omnia autem premissa et singula promiserunt dicti Galterus,
dominus de Nemosio, Johannes et Philippus, fratres, per fidem inviolabiliter observare, et, quod istud
firmum et stabile permaneat, presentes litteras sigilli mei munimine roboravi. - Datum anno Domini
millesimo ducentesimo L mo septimo, mense novembri.
Nous donnons cette charte d'après l'original, scellé en cire verte, sur double queue, du sceau d'Isabelle,
dame de la Haye et de Passavant, décrit dans l' Inventaire sous le n° 3047. La pièce cotée Paris, I, n° 3 b,
est une copie authentique insérée dans les lettres de confirmation données par le roi ; le n° 3 bI est un
duplicata de ces mêmes lettres. Ces trois actes sont cancellés.
Voy. le n° suivant, et le P. Anselme, t. VI, p. 624. D.

J//148
Paris, I, n/os 3/b et 3b/I.
4385 - Paris. 1257. Novembre.
Originaux scellés
Ludovicus, rex Franciae, praecedentes litteras, ab Isabella, domina Hayae et Passaventi, datas ( Vide n°
4384), ratas habet et confirmat. - "In cujus rei testimonium et munimen, presentes litteras fecimus
sigillo nostro muniri. - Actum Parisius, anno Domini millesimo CC° quinquagesimo septimo, mense
novembri."
Ces lettres ont été délivrées en double exemplaire. Les deux chartes, scellées en cire verte, sur lacs de soie
rouge, du sceau de Louis IX ( Invent., n° 42), sont cancellées. Voy. le n° précédent.

J//190
Poitou, I, n°48.
4386 - 1257. Novembre.

452
Archives nationales (France)

Original scellé
Echange entre Guillaume Maingot, seigneur de Surgères, et Alphonse, comte de Poitiers et de Toulouse.
Ge, Guillaumes Mengou, chevaliers, sires de Surgeres, fas à savoir à touz ceaus qui cestes presentes
lettres verront et oiront que ge ballie, livre et ottreie à noble homme et mon tres chier segnieur, Alfonz,
fiuz le roi de France, conte de Poitiers et de Tholose, la vigerie que ge avoie en la vile mon segnieur Saint
Jehan d'Angeli, en eschange pour les choses que il m'a balliées, les queles Guillaumes de Fors, chevaliers
de Leiron, out ça en arrere en ma segniorie et en mes fiez, fusent en terres, en homaneges, et en cens, et
en rantes, fiez et rerefiez, et en plusors autres choses, le qeus devant dites choses, por le meffait dou dit
Guillaume de Fors, li devanz diz cuens tenoit en sa main comme les soes choses propres, et demainnes,
et forfaites vers lui durablement, por ce que li diz Guillaumes de Fors, avoit esté encontre lui en la guerre
qui fu ça en arrere entre le roi de France, son frere, et lui, d'une part, et le roi de Angleterre, d'autre, ob
totes les choses que li diz Guillaumes atendoit à avoir de la mort Denyse, famme fue Guillaume de
Lespaut, chevalier, movenz de mon fié, à tenir, et à avoir et à esploitier durablement à lui, et à ses heirs et
à ses successors, et ge, et mi heir et mi successeur sommes tenu à garir et à deffendre au devant dit mon
segnieur le conte, et à ses heirs et à ses successeurs la devant dite vigerie contre totes genz durablement,
en tele maniere que, se aucuns poiet mostrer que il eust droit en la devant dite vigerie en tout ou en
partie, ge, et mi heir et mi successeur seriom tenu à retorer au devant dit conte ce que cil enportereit de
cele devant dite vigerie. Mes bien est veritez que li devanz diz cuens a bien excepté de cestui bail et retenu
à son eus les homenages de Hugue de Paire, chevalier, et de Hemeri Vandier, et de Marchou ( ?) et de
Gautier de la Guors. Et, en garantie de ceste chose, ge en ai donné au devant dit conte et au suens cestes
presentes lettres saelées et confermées de mon saiau, sauve tote autrui droiture. - Ce fu fait l'an de
l'incarnation Jhesu Crist mil deus cenz et cinquante et sept, ou mais de novembre.
Traces de sceau pendant sur double queue. - Le sceau de Guillaume Maingot, chevalier, seigneur de
Surgères, est décrit dans l' Inventaire sous le n° 2665.

J//198
Champagne, VI, n°101.
4387 - 1257. Novembre.
Original scellé
Testament de Thibaud V, roi de Navarre et comte de Champagne.
Au non dou Pere, et dou Fil et dou Seint Esperit, nos, Th(iebauz), par la grace de Deu rois de Navarre, de
Champaigne et de Brie cuens palazins, à touz ceus qui sont et qui seront, qui ces lettres verront, saluz an
Nostre Seigneur. Nos faisons à savoir que nos avons fait nostre nostre ( sic) testament an la menniere de
soz dite, et volons que il soit fers et estables, com testamens doit estre, tant cum drois se puet estandre. -
Et tout premieremant nos laissons à nostre mainie, qui nos ont servi et qui nos servent, deus miles livres,
à departir par les mains à noz executors de soz diz, selonc ce que il cuideront que li servise aueront esté
ou plus grant ou plus petit. - Après, nos laissons à nostre abbaie de Provins de Serors Menors dou plus
prochein bois que nos avons pres de Provins, par l'esgart de noz diz executors à l'utilité de cele dite
abbaie, pour ardoir sufisaument à perpetuité, et laissons ancor à cele dite abbaie cinc cenz livres, por
vignes ou por vins acheter à perpetuez usages por cele dite abbaie, selonc ce que nostre executor verront
que miaux varra à cele dite abbaie. - Après, nos laissons à l'abbaie de la Barre de Chatiau Tierri cinc cenz
livres. - A l'abaie de Bar sor Aube trois cenz livres. - Au Jardin Nostre Dame quatre cenz livres. - A l'abaie
de Viteri cinc cenz livres. - A la Grace Nostre Dame trois cenz livres. - A Argençolles cinc cenz livres. - A
Troisi cent livres. - A Bele Iaue cent livres. - A l'abeie dehors Bar sor Aube cent livres. - A l'abeie de
Rammeru cent livres. - Au Pré Nostre Dame de Troies cent livres. - A l'abeie dou Mont de Provins cent
livres. - A Champ Beneoit de Provins cent livres.
- Au Pont Nostre Dame cent livres. - As Freres Meneurs de Provins cent livres. - Au Frères Meneurs de
Sezanne cent livres. - Au Freres Meneurs de Troies cent livres. - Au Freres Prescheurs de Troies cent

453
Archives nationales (France)

livres. - Au chapitre de Clerevax deus cenz livres. - Au chapitre des Freres Precheurs cent livres. - Au
chapitre des Freres Menors cent livres. - Au chapitre des Freres de la Trinité cent livres. - Au Freres de la
Trinité de Viteri cinquante livres. - Au Freres de la Trinité de Soudé cinquante livres. - A la maison des
Freres de la Trinité de la Veve cinquante livres. - A la maison de la Trinité de Fontainne Jhesu cinquante
livres. - A la Maison Deu de Provins deus cenz livres. - A la Maison Deu de Viteri cent livres. - A la
Maison Deu de Chatiau Tierri cent livres. - A la Maison Deu de Monmirail cent livres. - A la Maison Deu
le Conte, de Troies, deus cenz livres. - A la Maison Deu de Sezanne sexante livres. - A la Maison Deu de
Miaux cincquante livres. - A Foissi deus cenz livres. - As povres escoliers de Paris, communs, cinc cenz
livres.
A chascunne des Maisons Deu de noz chatiaus de Champaigne et de Brie, qui an cest escrit ne sont
nommées, vint livres. - A chascunne des maladeries de ces diz chatiaus dis livres. - A chascunne de noz
chapelle de Champaigne et de Brie, por aornemans, dis livres. - A la communité des chapelains de
Champaigne et de Brie, de que les chapelles partienent à nostre don, cent livres. - Au Serors Menors de
Provins, por lor moustier faire, cinc cenz livres. - Au communs povres de Champaigne et de Brie, por
vesteures et por chausceures acheter, mil livres, à departir à la plus prochainne feste Seint Remi après
nostre mort, par les mains dé noz executors. - Et à toutes ces choses faire et asevir, nos elisons executors
nostre tres chiere mere Margarite, par la grace de Deu Reine de Navarre, l'esvesque d'Aucuerre, l'evesque
de Troies, l'evesque de Miaux, l'abé de Clerevax, qui qui il soient, le seigneur de Thorote et mon seigneur
Cuennon de Viteri, nostre chapelain, et volons que, se cil sis dit executor n'i puent estre, que li cinc aient
le pooir, et, se li cinc n'i puent estre, que li quatre aient le pooir, et, se li quatre n'i puent estre, que li troi
aient le pooir ; et, se il avenoit que de ses diz sis executors ne vesquissent que li dui, nos volons que cil
dui aient le pooir d'establir un autre, et volons que il ait autre tel pooir, cum li uns des autres ; et volons
que, quant cil dit executor assambleront amsamble por nostre besoigne faire, puissent panre lor despans
an noz issuées de Colomiers qui ne sont assenées, ou an noz autres issues de nostre terre.
- Après, nos volons que totes les issuées de nostre terre soient an mains de noz diz executor, jusque tant
que li oirs qui tenroit la terre après nos lor eust fait bonne segurté que il lor deliverroit cest dit testament,
et volons et requerons que li dit evesque, nostre executor, puissent contraindre nostre dit oir qui tanra la
terre après nos par escommeniement de Saint Eglise, an quecunque [leu] que il soit et ou que il voise, et
proions et requerons à nostre tres chier seigneur, le roi de France, que, se il i avoit contradicion à ces
choses asevir, que il i meist consoil, et que il an aidast les executors, tant cum raisons ou drois se porroit
estandre, maiemant por ce que nos oblijons nostre dit oir à totes ces choses de sor dites faire, tant cum
raisons ou droiz se porroit estandre, et après toutes ces choses de seur dites faisons nos à savoir à touz
que nos eslisons et avons esleu nostre sepouture à Clerevax. - Et an tesmoing de toutes ces choses de seur
dites, avons nos mis nostre seel an ces presentes lettres, qui furent faites an l'an de l'incarnation Nostre
Seigneur mil deus cenz et cinquante sept, ou mois de novambre.
Fragment de sceau en cire rouge sur cordelettes de soie verte ; le sceau de Thibaud V, roi de Navarre et
comte de Champagne, est décrit dans l' Inventaire sous le n° 11375. - Voy. d'Arbois de Jubainville, t. IV,
p. 422.

J//346
Régale, I, n°43.
4388 - Le Puy. 1257. Novembre.
Original scellé
Litteroe quibus Aniciense capitulum a Ludovico, rege Franciœ, petit ut Guidoni Fulcodii, episcopo
novissime electo, regalia concedantur.
Excellentissimo domino suo, Ludovico, Dei gracia inclito regi Francorum, Aniciense capitulum sue
devotionis obsequium ad regie beneplacitum voluntatis. Per latores presentium, venerabiles fratres
nostros, scilicet G(uidonem), decanum nostrum, A(storgium), abbatem Secureti, B. Maleti, canonicum

454
Archives nationales (France)

nostrum, vestre notum facimus majestati quod, ecclesia nostra pastoris nuper solacio destituta,
discretum virum, dominum G(uidonem) Fulcodii, clericum vestrum, solum Deum habentes pre oculis,
unanimiter nobis elegimus in pastorem, qui electionem hujusmodi, per majores de nostro corpore sibi
sollempniter presentatam, nec respuens protinus, nec acceptans, in manu tandem et libera voluntate
patris venerabilis, domini H(ugonis), tituli Sancte Sabine presbyteri cardinalis, ascensum suum posuit et
discensum. Sane processu nostro et responsione electi per nostros sollempnes nuncios Summo Pontifici
patefactis, ipse vicarius Jhesu Christi, de dicto vestro clerico pensatis omnibus circonstanciis, nostre
duxit ecclesie providendum, et provisioni sic facte consensit ejus vice ac nomine predictus dominus
cardinalis, juxta sibi concessam ab eodem electo consenciendi vel renuendi liberam facultatem. Quo circa
serenitati regie supplicamus humiliter et devote quatenus, nostre conpatientes ecclesie, que tempore jam
non modico sue dampna viduitatis sustinuit, dictum electum efficaciter inducatis ut, manu vestre
clemencie de regalibus investitus, ad eandem accedat ecclesiam, cui jam se per alium obligavit. Valeat
vestra serenitas per tempora longiora et semper in melius prosperetur. - Datum Anicii, anno Domini M°
CC° LVII, mense novembris.
Traces de sceau pendant sur simple queue ; voyez dans l' Inventaire,, n° 7285, la description du sceau de
Notre-Dame du Puy. Voy. Le Nain de Tillemont, Vie de Saint Louis, t. IV, p. 357.

J//328
Toulouse, XIX, n°1. 18.
4389 - 1257. 24 décembre.
Copie ancienne
Instrumentum quo notum fit quod "Johannes de Genebre... convenit... persolvere Johanni Dominico,
notario, et ejus ordinio, CLXXXX. III. libras et XIIII. solidos Turonensium, ... et ... obligavit pignori dicto
creditori ... specialiter domum quam habet apud villam de Gimillo, ... et villam de Monte Logano," et
nonnullas alias terras. - "Hoc fuit ita positum VIII. die exitus mensis decembris, regnante Lodovico, rege
Francorum, etc ... anno ab incarnacione Domini M° CC° L° VII°.
- Hujus rei sunt testes : Engelbertus, et Hugo Guillelmus, etc ... et Bernardus de Castro Saraceno, qui
cartam istam scripsit."
Extrait du rouleau intitulé : Transcripta instrumentorum magistri Johannis Dominici super facto Gimilli
.

J//328
Toulouse, XIX, n°1.20.
4390 - 1257. 24 décembre.
Copie ancienne
"Guido de Ginebre, filius Johannis de Ginebre," de consilio et voluntate patris sui, "per bonam et per
firmam totam illam obligacionem debiti de C. LXXXX. III. libris, XIIII. solidis Turonensium, quam
dictus Johannes fecerat Johanni Dominico, notario, de villa de Gimillo," tenere se declarat, sicut apertius
de praecedenti constat instrumento. ( Vide n° 4389.) - "Hoc fuit factum VIII°. die exitus mensis
decembris, regnante Lodovico, Francorum rege,... anno ab incarnacione Domini M° CC° L° VII°.
- Hujus rei sunt testes : Petrus de Roiols,... et Petrus Micahel, qui cartam istam scripsit."
Extrait du rouleau intitulé : Transcripta instrumentorum magistri Johannis Dominici super facto Gimilli
.

J//151
Paris, II, n°8.
4391 - 1257-58. Janvier.

455
Archives nationales (France)

Original scellé
Coram officiali Parisiensi Ancherus, civis Parisiensis, et Maria, ejus uxor, domum quamdam, juxta
ecclesiam Sancti Leofredi sitam, Ludovico, regi Franciœ, vendunt.
Universis presentes litteras inspecturis,.. ( sic), officialis curie Parisiensis, salutem in Domino. Notum III.
facimus quod, coram nobis constituti, Ancherus, pyscionarius, civis Parisiensis, et Maria, ejus uxor,
asseruerunt quod ipsi habebant, tenebant et possidebant quandam domum, sitam juxta ecclesiam Sancti
Leufredi Parisiensis, oneratam in sex libris et dimidia Parisiensium, incrementi census, debitis annuatim
imposterum Johanni, carnifici, filio quondam defuncti Johannis de Sancto Yonio, ut dicebant, quatuor
terminis Parisius consuetis, sitam in censiva domini Ade, dicti Harenc, militis. Quam siquidem domum,
prout se comportat ante et retro, ut dictum est oneratam, sine alio onere, dicti Ancherus et Maria, ejus
uxor, recognoverunt se vendidisse et imperpetuum quittavisse illustri viro, Ludovico, regi Francorum, et
ejus heredibus pro duodecim libris Parisiensium, jam eisdem venditoribus solutis in peccunia numerata,
sicut confessi sunt coram nobis, renunciantes exceptioni non numerate peccunie, non tradite, non solute
et non recepte, promittentes, fide in manu nostra prestita corporali, quod contra venditionem et
quittationem hujusmodi jure hereditario, ratione dotalicii vel conquestus, seu alio quoquo jure per se vel
per alium non venient in futurum. Immo dictam domum, prout se comportat, ad dictas sex libras et
dimidiam Parisiensium, incrementi census, sine alio onere, dicto emptori et ejus heredibus
garentizabunt et liberabunt contra omnes. - Datum anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo
septimo, mense januario. - Petrus de S.
Sceau de l'officialité de Paris, cire verte, double queue ; Inventaire, n° 7002. - Voy. ci-dessus les n os 4351
et 4353.

J//198
Champagne, VI, n°142.
4392 - Viterbe. (1258.) 25 février.
Original scellé
Litteroe Alexandri papœ IV, ad episcopum Lingonensem directœ, de clericis uxores habentibus, sive
negotiantibus, privilegio immunitatis ecclesiasticoe exuendis.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, venerabili fratri,.. ( sic), episcopo Lingonensi, salutem et
apostolicam benedictionem. Significavit nobis carissimus in Christo filius noster,.. ( sic), illustris rex Na
varre, Campanie ac Brie comes palatinus, quod nonnulli clerici comitatuum, et terrarum ac villarum ejus,
bigami, et qui cum viduis contraxerunt, et alii in minoribus ordinibus constituti, licet uxores habeant et
passim negotiationes seculares, tam vini, pannorum et lanarum, quam alias clericis interdictas, et etiam
dampnabile lucrum exerceant usurarum, supportare onera, et servare consuetudines et statuta
comitatuum, terrarum et villarum ipsarum, sicut ceteri laici, contradicunt, intendendo potius hujusmodi
negotiationibus quam divinis officiis, et privilegium immunitatis ecclesiastice pretendendo, in ipsius
regis prejudicium et gravamen. Cum igitur hii, ex quorum actibus Ecclesie deformatur honestas, non sint
in suis excessibus ab Ecclesia confovendi, fraternitati tue per Apostolica Scripta mandamus, quatinus, si
tales tue diocesis, tertio a te moniti, ab hujusmodi non resipuerint, sed, pretermissis divinis officiis,
negotiationibus institerint supradictis, cum facto privilegium abiciant clericale, tu eos quominus, dum
hiis se implicant, de suis facultatibus statutis et consuetudinibus patrie subjaceant non defendas. -
Datum Viterbii, v. kalendas martii, pontificatus nostri anno quarto.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre ; Inventaire, n° 6049. - Voy. d'Arbois de Jubainville, t. IV, p.
594.

J//148
Paris, I, n°3 bis/1.

456
Archives nationales (France)

4393 - 1257-58. Février.


Original scellé
Coram officiali Parisiensi, Johannes et Philippus de Nemosio triginta et sex libras Parisiensium,
annuatim apud Templum percipiendas, abbati et conventui Sacri Portus vendunt.
Universis presentes litteras inspecturis,.. ( sic), officialis curie Parisiensis, salutem in Domino. Notum
facimus quod, in nostra presentia constituti, Johannes, filius defuncti Philippi de Nemosio, militis,
quondam domini de Nemosio, canonicus Turonensis, et Philippus de Nemosio, armiger, ejus frater,
asseruerunt et confessi sunt in jure quod ipsi habebant et percipiebant, annis singulis, in bursa domini
regis, ad domum milicie Templi Parisiensis, triginta sex libras Parisiensium, annui redditus, eisdem et
eorum heredibus persolvendas in compotis Ascensionis Domni ( sic), ut dicebant, asserentes ac veraciter
confitentes quod easdem triginta sex libras, annui redditus, in bursa domini regis, ad domum Templi
predictam, absque contradictione seu calumpnia cujuscumque, percipiebant pacifice et habebant. Quas
siquidem triginta et sex libras Parisiensium, annui redditus, prefati Johannes et Philippus, in nostra
presencia constituti, recognoverunt, pro suis negociis utiliter gerendis et expediendis, se vendidisse et
venditionis nomine pure et imperpetuum quittavisse religiosis viris,.. ( sic), abbati, et conventui Sacri
Portus, Senonensis dyocesis, ac monasterio eorumdem, pro sexcentis sexaginta et decem libris
Parisiensium, jam eisdem venditoribus in solidum solutis, numeratis et traditis, et pro uno dolio vini de
centum pretio solidorum, sibi jam tradito et liberato, sicut ipsi confessi sunt coram nobis, exceptioni
pecunie non numerate, non tradite, non solute, et dolii vini non traditi et non liberati eisdem in hac parte
renunciando penitus et per fidem, promittentes sub prestita fide, quilibet in solidum, quod exceptionem
non numerate pecunie, vel vini non traditi religiosis eisdem de cetero non opponent, promittentes etiam
dicti Johannes et Philippus, sub religione fidei prestite, quod contra venditionem et quittationem
hujusmodi jure hereditario, ratione conquestus sive donationis cujuslibet, vel alio quoquo jure, communi
vel speciali, sive ratione quacumque per se vel per alios non venient in futurum, et quod triginta sex
libras predictas, in bursa domini regis, annui redditus, ad domum milicie Templi predictam habendas et
percipiendas a religiosis eisdem in compotis Ascensionis Domini annuatim, garantizabunt, liberabunt et
deffendent in judicio et extra judicium, quocienscunque opus fuerit et de hoc requisiti fuerint, contra
omnes, preterquam contra dominum regem Francorum illustrem. Si vero prefati religiosi, occasione
venditionis hujusmodi, sive pro defectu garandie, ferende erga omnes preterquam erga regem, super
eadem venditione dampna incurrerent vel expensas, promiserunt dicti Johannes et Philippus, fratres,
quilibet eorum in solidum, sub ejusdem fidei datione, dampna hujusmodi et expensas eisdem religiosis
benigne et pacifice restaurare. Pro quibus omnibus et singulis premissis, firmiter observandis et fideliter
adimplendis, prefati Johannes et Philippus, fratres, quilibet in solidum, eisdem abbati, et conventui et
monasterio eorumdem, se, et heredes suos, et successores quoslibet, et omnia bona sua, et heredum
suorum ac quorumlibet successorum, mobilia et inmobilia, presentia et futura, ecclesiastica et mundana,
ubicumque sint et fuerint, et in quibuscunque rebus existant, in contraplegium obligarunt, cedentes
eisdem religiosis et transferentes in eos ac monasterium eorumdem, ex nunc in antea, omne jus et
omnem actionem, dominium et proprietatem, que vel quod sibi competebant vel competere poterant in
triginta sex libris, annui redditus, venditis, sicut superius est expressum, nichil juris, dominii, sive
proprietatis sibi vel suis heredibus retinentes penitus in eisdem, renunciantes expresse omnibus litteris
et instrumentis, cujuscunque tenoris existant, auctoritate quarum seu virtute sibi possent in dictis
triginta sex libris, annui redditus, jus aliquod vendicare, exceptioni doli, beneficio restitutionis in
integrum et omnibus exceptionibus, realibus et personalibus, que contra presens instrumentum possent
obici vel adduci, subicientes se, quantum ad omnia et singula supradicta firmiter tenenda, integre
complenda et inviolabiliter observanda, jurisdictioni curie Parisiensis, ubicunque se duxerint
transferendos. - Datum anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo septimo, mense februario. -
Calperus.

457
Archives nationales (France)

Scellé en cire verte, sur double queue, du sceau de l'officialité de Paris ; Inventaire, n° 7002. - L'acte est
cancellé. Voy. ci-dessus les n os 4252, 4265, 4266, 4384 et 4385.

J//148
Paris, I, n°3 bis/2.
4394 - 1257-58. Février.
Original scellé = N° 3 bis 3. Copie authentique
Ludovicus, rex Franciœ, prœfatam venditionem ratam habet et confirmat.
Ludovicus, Dei gratia Francorum rex. Noverint universi, presentes pariter et futuri, quod, in nostra
presentia constituti, Johannes de Nemosio, canonicus Beati Mauricii Turonensis, et Philippus, frater
ejus, armiger, filii quondam Philippi, domini Nemosii, recognoverunt se vendidisse et imperpetuum
quittavisse abbati et conventui Sacri Portus, Cysterciensis ordinis, pro sexcentis sexaginta et decem libris
Parisiensium, sibi quittis, de quibus coram nobis tenuerunt se pro pagatis, triginta sex libras
Parisiensium, quas annuatim percipiebant in bursa nostra, in compotis Ascensionis Domini, Parisius
apud Templum, promittentes quod contra vendicionem hujusmodi per se vel per alios non venient in
futurum, et quod eandem vendicionem contra omnes garentizabunt eisdem. Nos autem, ad peticionem
ipsorum Johannis et Philippi, vendicionem predictam, prout superius continetur, volumus, concedimus
et auctoritate regia confirmamus, salvo jure in omnibus alieno, volentes et concedentes ut predicti abbas
et conventus predictas triginta sex libras in manu mortua libere tenere possint imperpetuum et habere.
Quod ut ratum et stabile permaneat in futurum, presentem paginam sigilli nostri fecimus impressione
muniri. - Actum Parisius, anno Domini M° CC° quinquagesimo septimo, mense februario.
Nous donnons le texte de cet acte d'après l'original, coté Paris, I, n° 3 bis2, et scellé sur lacs de soie rouge
et verte du sceau de Louis IX, décrit dans l' Inventaire sous le n° 42. Le n° 3 bis 3 est une copie
authentique, délivrée le lundi 17 février 1258-59 sous le sceau de l'officialité de Paris. Les deux actes sont
cancellés. - Voy. le n° précédent.

J//311
Toulouse, V, n°72.
4395 - Longpont. 1257-58. Février.
Original scellé
Litterœ Alphonsi, comitis Pictavensis et Tolosani, de gisto et advocatione abbati et fratribus Majoris
Monasterii a se remissis.
Alfonsus, filius regis Francie, comes Pictavie et Tholose, universis presentes litteras inspecturis salutem
in Domino. Noveritis quod nos gardiam, seu advocationem et gistam, et omne aliud jus quodcumque
cum predictis habebat karissimus consanguineus noster, Johannes, comes Blesensis, dominus de
Avesnis, in abbatia Majoris Monasterii prope Turones, nobis donata et concessa a dicto .. ( sic), comite,
ad voluntatem nostram plenarie faciendam, donamus liberaliter, remittimus et quitamus monasterio
supradicto. Per hec autem nichil intendimus dicere de prioratibus monasterii supradicti, cum nichil
nobis a dicto.. ( sic), comite, quantum ad prioratus eosdem, donatum fuerit seu concessum. In cujus rei
testimonium, presentes litteras sigilli nostri appositione fecimus roborari. - Actum apud Longum
Pontem, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo septimo, mense februario.
Traces de sceau pendant sur lacs de soie. Le sceau d'Alphonse, comte de Poitiers et de Toulouse, est
décrit dans l' Inventaire sous le n° 1078. - Voy. les n os 4242, 4396 et 4402.

J//174
Blois, n°9.
4396 - Paris. 1257-58. Février.

458
Archives nationales (France)

Original scellé
Johannes, comes Blesensis, et uxor ejus trecentas libratas terrœ Ludovico, regi Franciœ, vendunt.
Universis presentes litteras inspecturis, J(ohannes), comes Blesensis, et A(alpdis), uxor ejus, comitissa,
salutem. Notum facimus quod nos trecentas libratas terre, quas nobilis vir Alfunsus, comes Pictavie et
Tholose, filius regis Francie illustris, nobis et heredibus nostris assignare sive assidere debebat, pro dono
quod ei feceramus de custodia et jure quod reclamabamus in situ et ambitu abbatie Majoris Monasterii
Turonensis, prout in litteris nostris super dicta donatione confectis et dicto comiti a nobis traditis plenius
continetur, vendidimus excellentissimo domino nostro, Ludovico, regi Francie illustri, et ejus heredibus
imperpetuum pro quatuor milibus et quingentis libris Turonensium, de quibus tenemus nos pro pagatis,
promittentes quod contra dictam venditionem per nos vel per alios non veniemus in futurum. In cujus
rei testimonium, presentes litteras sigillis nostris fecimus sigillari. - Actum Parisius, anno Domini M°
CC° quinquagesimo septimo, mense februario.
Deux sceaux pendants ; le premier, en cire verte, sur lacs de soie rouge, est celui de Jean de Châtillon,
comte de Blois, décrit dans l' Inventaire sous le n° 961. Le second, qui s'est détaché, était le sceau d'Alix
de Bretagne, sa femme ( Invent., n° 962). - Voy. Du Chesne, Histoire de la maison de Chastillon, p. 104 ;
Preuves, p. 57 ; le n° précédent, et ci-dessous n° 4402.

J//190
Poitou, I, n°46.
4397 - 1257-58. Février.
Original scellé
Conventio inter Brunissendem, dominam Tyerni, et Guidonem, comitem Forensem, habita, de tutela
liberorum prœfatœ Brunissendis eidem comiti concessa.
Nos, Brunissens, domina Tyerni, notum facimus universis quod nos volumus et concedimus quod nobilis
vir, G(uido), comes Forensis, habeat tutelam et curam liberorum nostrorum, supplicantes domino comiti
Pictavensi ut ei dictam tutelam et curam concedat. Item, sciendum est quod hee sunt conventiones, seu
pactiones, habite inter nos, nomine liberorum nostrorum, ex una parte, et dictum comitem Forensem, ex
altera, que inferius subnotantur. Promisit enim nobis, nomine liberorum nostrorum, dictus comes
Forensis se redditurum castrum Tyerni cum pertinenciis dictis liberis nostris, cum ad etatem pervenient
legitimam, cum honere debitorum que tunc erunt in hereditate, vel ante etatem legitimam, si possent
satisfacere creditoribus conpetenter. Etatem autem legitimam apellamus, cum vicesimum primum
annum compleverint, secundum consuetudinem regni Francie diucius approbatam. Item, promisit
sepedictus comes reddere rationem administracionis sue, quocienscunque ab amicis dictorum liberorum
et a nobis fuerit requisitus. Item, sciendum est quod ipse comes Forensis tenetur dare, nomine tutorio
seu curatorio, Marquisie, filie quondam Chatardi de Tyerno, jam defuncti, tantum in dotem, quantum
precepit sibi dari dictus Chatardus in sua ultima voluntate. Item, actum est inter nos et sepedictum
comitem Forensem, quod si dicta Marquisia maritaretur, vel Guionetus, filius noster et dicti Chatardi
jam defuncti, duceret uxorem, quod ista fierent de consilio nostro, et parentum suorum et etiam
amicorum. Fuit actum etiam inter nos et sepedictum comitem quod dicti liberi nostri apud nos morari
possint, si voluerint vel eis videbitur expedire. Item, sciendum est quod dictus comes tenetur satisfacere
creditoribus hereditariis, et leguata et fidei commissa solvere, que maritus noster quondam, Chatardus
de Tyern jam defunctus, leguavit in sua ultima voluntate, et hoc secundum vires patrimonii domini
Tyerni, et debet nos in pace tenere super dictis debitis et leguatis ab omni impetitore seu causam
movente contra nos super eisdem. Item, sciendum est quod nos debemus tenere et habere in pace
domum de Pischatoriis et de la Guarda, cum pertinenciis earumdem, secundum quod dominus
Chatardus predictus, maritus noster, quondam precepit in sua ultima voluntate ; et ita conventum est
inter nos et comitem sepedictum. Omnes autem conventiones supradictas gratas et ratas habemus,
promitentes in contrarium aliquo tempore non venire. In cujus rei testimonium, sigillum nostrum

459
Archives nationales (France)

presentibus duximus apponendum. - Nos vero, G(uido), comes Forensis, omnes conventiones,
promissiones et pactiones, habitas inter nos, ex una parte, et dominam Tyerni predictam, nomine
liberorum suorum, ex altera, que superius sunt expresse, confitemur esse veras, promittentes bona fide
eas attendere, et adimplere et inviolabiliter observare. In cujus rei testimonium, sigillum nostrum
apponimus huic carte. - Datum anno Domini M° CC° L° septimo, mense febroario.
Cette charte était scellée de deux sceaux pendants sur double queue :
1. Brunissende, dame de Thiers ; sceau en cire vierge ; Inventaire, n° 1594.
2. Gui, comte de Forez. Ce sceau s'est détaché ; il est décrit dans l' Inventaire, sous le n° 676.
Voy. Dupuy, De la Majorité de nos Roys, p. 4 ; Bernard, Histoire de Forez, t. I, p. 249 ; La Mure, Hist. des
ducs de Bourbon, t. Ier, p. 253 et 254, et ci-dessous à la date d'octobre 1259.

J//344
Élections, n°14.
4398 - 1257-58. Février.
Original scellé
Prior et capitulum ecclesiœ Sagiensis a Ludovico, rege Franciœ, petunt ut episcopum sibi liceat eligere.
Excellentissimo domino suo, Ludovico, Dei gratia serenissimo Francorum regi, Johannes, prior, et
capitulum ecclesie Sancti Gervasii Sagiensis, salutem et orationes devotas apud Eum qui regibus dat
salutem. Per fratrem Guillelmum, ecclesie nostre archidiaconum Oximensem, latorem presentium
litterarum, necnon per easdem excellentie vestre significamus, non sine cordis amaritudine, quod bone
memorie Gaufridus, quondam ecclesie Sagiensis episcopus, viam carnis ingressus est universe. Quod
circa vestre majestati regie supplicamus humiliter, per prefatos nuncium et litteras, ut nobis concedere
dignemini licentiam eligendi. Conservet Deus regem et regnum in statu prospero per tempora longiora.
Amen. - Datum anno Incarnationis Dominice M° CC° quinquagesimo septimo, mense februario.
Cette charte était scellée de deux sceaux pendants sur simple queue ; le premier, qui était celui de Jean
Galliot, prieur du chapitre de Saint-Gervais et de Saint-Protais de Sées, s'est détaché ; il est décrit dans l'
Inventaire sous le n° 7699. Le second, dont il reste un fragment en cire verte, est le sceau du chapitre (
Invent., n° 7320). - Voy. le Gallia Christiana, t. XI, col. 694. D, et L. Delisle, Cartulaire Normand (Antiq.
de Normandie, t. XVI), p. 111, n° 597.

J//587
Aragon, I, n°5.
J//589
Aragon, II, n°5.
Original scellé
Copie authentique
4399 - Tortose. 1257-58. 11 mars.
Jacobus, rex Aragonum, procuratores nonnullos constituit de pace cum Ludovico, rege Franciœ,
componenda, super quibusdam juribus et possessionibus jamdudum ab utraque parte invicem
vindicatis.
Noverint universi quod nos, Jacobus, Dei gratia rex Aragonum, Majoricarum et Valencie, comes
Barchinone et Urgelli, et dominus Montispesulani, constituimus et ordinamus vos, venerabilem
Arnaldum, Dei gratia Barchinonensem episcopum, et dilectos Guillelmum, priorem Sancte Marie de
Corneliano, et Guillelmum de Rochafolio, tenentem locum nostrum in Montepesulano, procuratores
nostros, dantes et concedentes vobis omnibus predictis, et cuilibet vestrum, plenam et liberam
potestatem, auctoritatem et licentiam transigendi et componendi, vice nostra et nomine, cum Lodovico,
Dei gratia illustri rege Franchorum, super omni jure quod habemus et habere debemus in Carcassona et
in Carcassonensi, et in Redis et in Redensi, et in Laurago et in Lauraguensi, et in Terme et Termenensi,

460
Archives nationales (France)

et in Menerba et Menerbensi, et in Fenoylleto et Fenoylladensi, et in Perapertusa et Perapertusensi, et in


comitatu Amiliavi et Gavaldani, et in Nem[au]se et in Nemausensi, et in comitatu Tolose et Sancti Egidii,
et in omni alia terra et jurisditione Raymundi, quondam comitis Tolosani, et fructibus inde perceptis, et
quod vos omnes et singuli supradicti possitis, vice nostra et nomine, cedere, remitere perpetuo et
relaxare predicto illustri regi et suis quicquid juris nos habemus et habere debemus, quoquo modo vel
ratione, in predictis omnibus et singulis. Damus etiam et concedimus vobis, omnibus et singulis, speciale
mandatum, auctoritatem, licentiam et potestatem jurandi ex parte nostra, super animam nostram, de
omnibus et singulis supradictis a nobis observandis et complendis, prout per vos erit super eis cum dicto
rege promissum, ordinatum, compositum et transactum, renunciantes scienter et consulte omni juri,
divino et humano, canonico, civili et consuetudinario, et omni privilegio, reali et personali, ac omni alii
auxilio, generali seu speciali, quibus contra predicta seu aliqua ex predictis juvari possemus. Item, damus
et concedimus vobis, omnibus et singulis supradictis, speciale mandatum quod, vice nostra et nomine,
transigatis et componatis cum dicto illustri rege Francie, et accipiatis ab eodem rege cessionem,
remissionem et relaxationem de omni jure quod idem rex Franchorum asserit se habere in comitatu
Barchinonensi, et de omni jure, si quod habet vel habere credit, in comitatu de Bisulduno, de Rossilione,
de Empurdano, de Ceritania, de Confluente, vel in aliquo loco terrarum quas nos hodie tenemus et
habemus, et quod in omnibus et singulis supradictis tractetis et procuretis, faciatis et recipiatis quicquid
vobis videbitur expedire. Promitimus insuper bona fide cum hoc autentico instrumento, sigillo nostro
pendenti munito, nos ratum habere, complere et servare perpetuo quicquid cum dicto rege per vos
omnes, vel duos aut etiam unum ex vobis, super predictis omnibus et singulis factum fuerit, ordinatum,
compositum seu transactum. - Datum Dertuse, v° idus marcii, anno Domini M° CC° L° septimo.
Nous donnons cette procuration d'après l'original, coté Aragon, I, n° 5, et scellé en cire vierge, sur ganse
plate de soie rouge et jaune, du sceau de Jayme I er, roi d'Aragon, décrit dans l' Inventaire sous le n°
11225. La pièce cotée Aragon, II, n° 5, est une copie authentique du même texte, insérée dans l'original
du traité de paix conclu à Corbeil le 11 mai suivant.
Voy. Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 142, D. Vaissète, t. III, p. 489 et Preuves, col. 532. C'est par erreur
que D. Vaissète a assigné à cet acte la date du 14 mars. - Comp. t. I, n° 297, et ci-dessous aux dates du 11
mai et du 16 juillet.

J//587
Aragon, I, n°6.
J//195
Champagne, III, n°99.
Original scellé
Copie ancienne
4400 - Tortose. 1257-58. 11 mars.
Jacobus, rex Aragonum, procuratoribus suis potestatem facit sponsalia paciscendi inter Isabellam,
filiam suam, et Philippum, regis Franciœ filium.
Noverint universi quod nos, Jacobus, Dei gratia rex Aragonum, Majoricarum et Valencie, comes
Barchinone et Urgelli, et dominus Montispesulani, constituimus et ordinamus vos, venerabilem
Arnaldum, Dei gratia episcopum Barchinonensem, et dilectos Guillelmum, priorem Sancte Marie de
Corneliano, et Guillelmum de Rochafolio, tenentem locum nostrum in Montepesulano, procuratores
nostros ad contrahenda sponsalia inter filiam nostram, dominam Helisabet, et Philipum, illustris regis
Francie filium, et ad recipiendam assignationem donationis propter nuptias pro eadem filia nostra a
dicto rege Francie in pecunia vel in terra, secundum quod cum eo poteritis convenire, et ad prestandam
et recipiendam pro nobis et dicta filia nostra firmitatem et securitatem super contrahendo matrimonio
inter eos, cum ad nubilem etatem pervenerint, et ad faciendum et recipiendum omnia alia quecumque
super omnibus et singulis supradictis vobis visum fuerit expedire, dantes et specialiter concedentes

461
Archives nationales (France)

vobis, omnibus et singulis, plenam et liberam potestatem, auctoritatem et licentiam jurandi ex parte
nostra et filie nostre predicte, super animam nostram, de omnibus et singulis supradictis, observandis et
complendis perpetuo ; promitentes nichilominus bona fide cum hoc autentico instrumento, sigillo nostro
pendenti munito, nos ratum habere, complere et servare perpetuo quicquid per vos omnes, vel duos aut
etiam unum ex vobis, super predictis tractatum, procuratum, factum, ordinatum, firmatumve fuerit seu
promissum, renunciantes scienter et consulte omni juri, divino et humano, canonico, civili et
consuetudinario, et omni privilegio, reali et personali, ac omni alii auxilio, generali seu speciali, quibus
contra predicta seu aliqua ex predictis juvari possemus. - Datum Dertuse, v° idus marcii, anno Domini
M° CC° L° septimo.
Nous donnons cet acte d'après l'original, coté Aragon, I, n° 6, et scellé comme le n° précédent ; le sceau a
disparu. La pièce cotée Champagne, III, n° 99, est une copie sans date, écrite sur papier vers la fin du
XIV e siècle. - Voy. D. Vaissète, t. III, p. 489, et Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 142 et 146. - Comp. t. 1 er,
n° 717, et ci-dessous aux dates du 11 mai et du 16 juillet 1258.

J//236
Ponthieu, n°85.
4401 - Le Gard près de Rue. 1257-58. 12 mars.
Original scellé = N° 86. Copie authentique
Jeanne, reine de Castille et comtesse de Ponthieu, donne à Richard le Maréchal une rente sur la vicomté
du Crotoy, en échange d'un fief sis à Airaines.
Jehane, par le grace de Dieu, roine de Castelle et de Lions, contesse de Pontieu et de Mousteroel, à tous
cheaus qui sunt et qui à venir sunt, qui ces presentes lettres verront et orront, salut en Dieu. Nos faisons
assavoir à tous que, comme homs nobles, Symons, jadis cuens de Pontieu et de Mousteroel, nostres
peres, eust doné et otroié eritaulement à Richart le Mareschal et asses oirs I. fief assis à Araines avoc
toutes les appendances, li quels fiés est apelés li fiés Pignon, le quel desus dit fief nos li avons otroié
eritaulement à lui et asses oirz en franc fief et franc homage, et après nos avons fait le devant dit fief
prisier, et a esté prisiez à le valeue de VII. livres et XIII. sols de Parisis, et avons doné à celui Richart et
asses oirs qui isteront de sa char, en escange du devant dit fief, VII. livres et XIII. sols de Parisis cascun
an à rendre à icelui Richart et asses oirs, si comme desus est dit, des quels VII. livres et XIII. sols de
Parisis nos li avons fait assenement bon et ferm et estable à nostre visconté du Crotoy, quiconques le
tiengne, à rendre cascun an à II. termes, si est assavoir le moitié à le Pasche et l'autre moitié au Noel, et,
se li devant dis Richars mouroit sanz oir de se char, nos serions cuite plenierement et enteringnement de
le devant dite rente, et revenrroit à nos et à nos oirz. Et faisons encore assavoir que, comme li devant dis
Richars ait servi nostre pere, et nostre mere et nos ausement, bien, et loieaument et longement, nos
avons afranci le devant dit Richart et son oir qui istera de sa char de toutes les marcheandises que il
feront des ore en avant eritaulement par toute nostre terre de Pontieu, et si li avons doné et otrié, pour le
bon servige que il a fait à nos anciseurs et à nos, son manage franc à tenir, qui est au Crotoy, eritaulement
à lui et à son oir devant dit, si comme de vendre et d'achater, et il le doivent tenir et tenrront des ore en
avant tout à I. homage avoc le fief devant dit, en tele maniere que nus marcheans qui repaierra el devant
dit manage ne sera frans, fors li desus dis Richars et ses oirz, et ceste franchise desus dite entierement
sommes nos tenu de warandir au devant dit Richart et à son oir encontre tous cheaus qui à droit et à loi
en volrroient venir, comme sires, avoc le don que nostres peres et nostre mere li avoient fait par devant,
si comme ces letres le devisent. Et pour ce que ce soit ferme choze et estable, nos lour en avons doné ces
presentes letres pendans, seelées de nostre seel, en graigneur warandie de verité. - Ce fu fait au Gart
d'encoste Rue, en l'an de l'incarnation Jhesu Crist M° CC° L° VII°, el mois de march, le jour de le feste
Saint Grigoire.
Nous donnons ce texte d'après l'original, coté Ponthieu, n° 85, et scellé en cire verte, sur cordonnet de
soie rouge, du sceau de Jeanne, reine de Castille et de Léon, et comtesse de Ponthieu, décrit dans l'

462
Archives nationales (France)

Inventaire sous le n° 11246. Le n° 86 est une copie authentique, insérée dans un vidimus délivré le 13
août 1361 par le maire et les échevins des villes de Mayoc et du Crotoy.

J//174
Blois, n°10.
4402 - 1257-58. Mars. [Avant Pâques, du 1 er au 23.]
Original scellé
Litterœ Johannis, comitis Blesensis, et uxoris ejus de trecentis libratis terrœ Ludovico, regi Franciœ, a se
venditis.
Universis presentes litteras inspecturis, Johannes, comes Blesensis, et Aalipdis, uxor ejus, comitissa,
salutem in Domino. Notum facimus quod trecentas libratas terre, quas nobilis vir, Alphunsus, comes
Pictavensis et Tholose, filius condam regis Francie illustris, nobis et heredibus nostris assidere seu
assignare debebat, pro dono quod ex mera et pura liberalitate ego, comes Blesensis, antequam uxorem
habuissem, feceram ipsi, et heredibus seu successoribus suis, de garda seu advocatione et gista, et omni
alio jure quodcumque cum predictis habebam ego, comes Blesensis, in abbacia Majoris Monasterii prope
Turonis, de quibus idem comes Pictavensis et Tholose suam poterat facere plenarie voluntatem, hoc
salvo quod de prioratibus dicti monasterii nichil faceret, cum nichil dicto comiti ex parte mea quantum
ad prioratus eosdem donatum fuerit seu concessum, quittamus et concedimus excellentissimo domino
nostro, Ludovico, Dei gracia regi Francie illustri, et ejus heredibus imperpetuum pro quater mille et
quingentis libris Turonensium, de quibus tenemus nos pro pagatis, promittentes quod contra dictam
quitationem et concessionem per nos vel per alios non veniemus in futurum. - In cujus rei testimonium
et munimen, nos predicto domino nostro regi Francie et ejus heredibus presentes litteras dedimus, in
sigillis nostris sigillatas. - Actum anno Domini M° CC° L mo septimo, mense martio.
Deux sceaux en cire brune sur cordelettes de soie rouge :
1. Jean de Châtillon, comte de Blois ; Inventaire, n° 961.
2. Alix de Bretagne, sa femme ; Invent., n° 962. Voy. le n° 4396.

J//696
Bulles, Mélanges, n°18.
4403 - Viterbe. (1258.) 9 avril.
Original scellé
Litterœ Alexandri papœ IV quibus statuit ut ecclesiœ et monasteria Franciœ ad solvenda mutua, per
procuratores quos Romam mittunt illicite contracta, minime teneantur.
ALEXANDER, episcopus, servus servorum Dei, venerabilibus fratribus, universis archiepiscopis et
episcopis, ac dilectis filiis, abbatibus, prioribus, decanis, archidiaconis, prepositis et aliis ecclesiarum
prelatis, nec non capitulis et conventibus per regnum Francie constitutis, salutem et apostolicam
benedictionem. Ad universas orbis ecclesias ex officii debito intente cogitationis extendentes aciem, et
undique per orbem pro salubri earum statu Apostolice diligentie studium diffundentes, circa ecclesias
precipue, ac monasteria et alia loca religiosa regni Francie nostre considerationis retorquemus intuitum,
et pro ipsorum conservatione potioris nimirum vigilantie operam adhibemus, omni sollicitudine
procurantes ut tam in spiritualibus quam temporalibus laudabilia continue, auctore Domino, suscipiant
incrementa. Sane, quia intelleximus quod non nulli procuratores vestri, quos ad Sedem Apostolicam pro
vestris et ecclesiarum vestrarum negotiis destinatis, interdum absque mandato vestro, quandoque contra
mandatum et inhibitionem eis a vobis factam super hoc specialiter et expresse, nonnunquam etiam ultra
summam contentam in litteris eis a vobis super mutuo contrahendo concessis, mutuum contrahere in
vestrum et ecclesiarum vestrarum dispendium non verentur, vos et easdem ecclesias earumque bona
propter hoc creditoribus obligando, nos, volentes oportuno vobis in hac parte remedio providere, vobis
universis et singulis, ut ad solutionem hujusmodi debitorum que taliter contrahi forte contigerit, etiam si

463
Archives nationales (France)

in instrumentis super hiis conficiendis expresse contineatur quod mutuate pecunie in utilitatem
ecclesiarum vestrarum verse verse sint, minime teneamini, nec ad id a quoquam compelli possitis,
auctoritate presentium indulgemus, decernentes ex nunc omnes processus omnesque sententias, si quos
vel si quas hac occasione contra vos, vel vestrum aliquem vel aliquos, vestrasque ecclesias haberi vel ferri
contigerit, irritos penitus et inanes. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionis
et constitutionis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis hoc attemptare presumpserit,
indignationem Omnipotentis Dei et Beatorum Petri et Pauli, apostolorum ejus, se noverit incursurum. -
Datum Viterbii, V. idus aprilis, pontificatus nostri anno quarto.
Bulle de plomb sur lacs de soie rouge et jaune ; Inventaire, n° 6049.

J//686
Bulles de Priviléges, n°76.
4404 - Viterbe. (1258.) 11 avril.
Original scellé
Alexander papa IV Ludovico, regi Franciœ, indulget ut bona, quorum legitimi domini suntignoti,
pauperibus in eleemosynam erogare valeat.
ALEXANDER, episcopus, servus servorum Dei, carissimo in Christo filio,.. ( sic), illustri regi Francie,
salutem et apostolicam benedictionem. Sic ille Lucifer matutinus, qui nescit occasum et qui humano
generi serenus illuxit, in tui claustra pectoris luminis sui gratiam, quod referimus gaudentes, infudit,
quod, omni exinde obscuritatis depulsa caligine, tuum serenavit animum claritate virtutum, tuamque
mentem luce justitie ac fulgore rectitudinis illustravit. Hinc procedit, fili karissime, quod juxta tui status
magnitudinem studuisti semper et studes opera exercere magnifica, teque lucidis et placidis actibus
gratum reddere apud Deum, qui te apud homines et opibus et honoribus magnificentius sublimavit. Hinc
procedit quod existis in augmentatione ac defensione cultus fidei orthodoxe sollicitus, in conservatione
libertatis ecclesiastice strenuus, in ecclesiarum aliorumque piorum locorum constructione benivolus et
benignus, in eorum dotatione ac ditatione largifluus, in gratiis et beneficiis erga personas ecclesiasticas,
regulares et seculares, et in elemosinarum erga pauperes largitione valde munificus, et in devotione ad
nos et Ecclesiam stabilis et accensus. Hinc etiam provenit quod conscientie puritatem et bonitatem, per
quam Altissimo placeas, totis votis amplecteris, et, in ea delitiosum extimans et suave intendere ac
vacare virtutibus, firmatis ad condignum et honestum affectibus maxime delectaris, ut, odore grato de
tuis processibus ad Dominum asscendente, merearis sua potenti dextera ab omni nocumento corporis et
anime preservari. Digne igitur super hiis ei gratias referentes, supplici apud eum deprecatione insistimus
ut tuum in hiis animum regat et firmet, ac proficiendi ad melius tibi gratiam largiatur. Ex parte sane tua
fuit a nobis devote petitum ut, cum tu quedam bona, que ad te diversis modis pervenisse noscuntur,
personis quarum sunt restituere tenearis, et scias te teneri ad restitutionem bonorum hujusmodi
faciendam, ac persone, quibus eorum restitutio fieri debeat, sciri et inveniri non possint, quamquam
super hiis per viros discretos et ydoneos feceris diligenter inquiri, providere in hac parte tibi, Apostolica
sollicitudine, curaremus. Nos igitur, qui salutem in te utriusque hominis totis desideriis affectamus,
volentes super hoc conscientie tue, ad removendum exinde omne scrupulum, remedio consulere
oportuno, tuis precibus grato concurrentes assensu, excellentie tue auctoritate presentium indulgemus ut
liceat tibi hujusmodi bona pauperibus in elemosinam erogare, ac de hiis, que taliter erogaveris,
liberationem et absolutionem plenariam consequaris. Veruntamen scire te volumus quod, si personas,
quibus eorum restitutio fieri debeat, ad tuam notitiam pervenire contingat, te ipsis predicta bona
restituere nichilominus oportebit. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionis
infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem
Omnipotentis Dei et Beatorum Petri et Pauli, apostolorum ejus, se noverit incursurum. - Datum Viterbii,
III. idus aprelis, pontificatus nostri anno quarto.

464
Archives nationales (France)

Bulle de plomb sur lacs de soie rouge et jaune ; Invent., n° 6049. Voy. Du Cange, Observat. sur l'histoire
de Saint Louis, p. 117 ; de Choisy, Vie de Saint Louis (édit. 1750), t. I er, p. 292 (trad. franç.) ; et A. Tardif,
Priviléges accordés à la couronne de France (Doc. inéd.), p. 17. - C'est à tort que l'abbé de Choisy a
assigné à cette bulle la date du 18 avril.

J//686
Bulles de Priviléges, n°76 bis.
4405 - Viterbe. (1258.) 13 avril.
Original scellé
Litterœ Alexandri papœ IV, de eodem argumento.
ALEXANDER, episcopus, servus servorum Dei, carissimo in Christo filio,.. ( sic), illustri regi Francie,
salutem et apostolicam benedictionem. Cum in te salutem hominis utriusque totis desideriis affectemus,
nos, volentes conscientie tue super restitutione bonorum, si qua ad te ex progenitorum tuorum
successione vel alias pervenisse noscuntur, facienda forsitan hiis quorum sunt, licet, sicut asseris, nescias
ad restitutionem aliquam bonorum hujusmodi aliquibus te teneri, paterna diligentia providere,
magnitudini 51 tue, ut elemosine, quas tua regalis munificentia facit et faciet in futurum, cedant loco
restitutionis predictorum bonorum, auctoritate presentium indulgemus. Verumtamen scire te volumus
quod, si tibi constiterit te teneri ad restitutionem bonorum talium, et personas, quibus eorum restitutio
fieri debeat, ad tuam notitiam pervenire contingat, te ipsis bona eadem restituere nichilominus
oportebit. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionis infringere, vel ei ausu
temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem Omnipotentis Dei et
Beatorum Petri et Pauli, apostolorum ejus, se noverit incursurum. - Datum Viterbii, idibus aprilis,
pontificatus nostri anno quarto.
Bulle de plomb sur lacs de soie rouge et jaune ; Invent., n° 6049. - Voy. le n° précédent.

J//431
Bulles contre les hérétiques, n°31 bis.
4406 - Viterbe. (1258.) 13 avril.
Original scellé
Litterœ Alexandri papœ IV, ad priorem Fratrum Prœdicatorum Parisiensium directœ, ut quatuor fratres
ejusdem ordinis ipse sibi adjungat, quo citius hœreticœ pravitatis radix succidatur.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio,.. ( sic), priori Fratrum Predicatorum
Parisiensium, salutem et apostolicam benedictionem. Meminimus olim tibi, de cujus providentia et
discretione plenam in Domino fiduciam obtinemus, negocium fidei contra hereticos, eorumque fautores,
receptatores et defensores in regno Francie, per nostras sub certa forma commisisse litteras, per te ac
duos alios fratres tui ordinis exequendum. Verum, quia ad ejusdem negocii executionem in regno ipso,
tum sit valde diffusum, tu dictique duo fratres sufficere non valetis, nos, volentes ut predictum negocium
plenum, auctore Domino, sortiatur effeccum, discretioni tue assumendi adhuc pro ipso negocio quatuor
alios fratres ejusdem ordinis, quos ad hoc ydoneos esse cognoveris, et quos eandem auctoritatem circa
dictum negocium habere volumus, quam dicti duo fratres ab Apostolica Sede habere noscuntur,
ammovendi quoque fratres ipsos et substituendi alios loco eorum, quociens et quando tibi videbitur
expedire, plenam et liberam concedimus auctoritate presentium facultatem. - Datum Viterbii, idibus
aprilis, pontificatus nostri anno quarto.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre. ( Inventaire, n° 6049.) - Voy. ci-dessus les n os 4111, 4224, et
4301.

J//319

465
Archives nationales (France)

Toulouse, X, n°1.
4407 - 1258, Mardi 23 avril.
Original
Ratio explectamentorum in senescalcia Tolosana perceptorum.
Anno Domini M° CC° L° octavo, die martis ante festum Beati Marci, euvangeliste, prima recepta
explectamentorum et emendarum senescallie Tholose a festo Purificationis Beate Marie Virginis
precedentis usque ad Nativitatem Beate Marie Virginis subsequentem.
RECEPTA THOLOSANORUM.
APUD SANCTUM FELICIUM.
A Petro Vezie : XL solidos Tholosanorum, de bonis Guillemat que sibi vendidimus, qui Guillemat fugiit
propter furtum quod fecerat.
A quodam homine de Sancto Felicio, cui vendidimus herbagium cujusdam nemoris ad ponendum
porchos suos : XXV solidos Tholosanorum.
APUD VAURUM.
A quadam muliere, que inventa fuit in adulterio cum Guilloto, corrario de Vauro : X solidos.
APUD OMERVILLAM.
A venditione mobilium et inmobilium Bertrandi Fabri, qui fugiit propter furtum quod fecerat : VII libras
Tholosanorum, minus XII denarios.
APUD VILLAM MURI.
Ab Ademaro Boz : L solidos Tholosanorum per judicem, eo quod post inhibitionem senescalli et bajuli de
Villa Muri fregerat viam.
A Guillelmo Stephani : X solidos Tholosanorum, eo quod noluit obedire mandato judicis.
Ab Ade ( sic) Oleario : V solidos Tholosanorum, consilio judicis, eo quod solvit quoddam debitum post
inhibitionem et contra voluntatem bajuli de Villa Muri.
DE LORACO ET DE FANO JOVIS.
A quodam cymentario de Fano Jovis : VIII solidos et IX denarios Tholosanorum per judicem, eo quod
captus fuit in adulterio cum quadam muliere.
A quodam homine de Villario : VI solidos et dimidium Tholosanorum, consilio judicis, eo quod
imponebatur eidem quod habuerat rem per violentiam cum quadam muliere, sed non fuit probatum.
A Guillelmo Inberti : XV solidos Tholosanorum, eo quod ceperat guerbas furtive in uno campo, et quod
trencaverat carcerem domini comitis.
A quodam homine de Sancto Salvatore : V solidos Tholosanorum consilio judicis, eo quod percussit
quemdam hominem usque ad effusionem sanguinis, et dominus Bernardus de Turre totidem habuit, qui
habet partem in justicia loci.
A Guillelmo Maurini, qui fugiit propter furtum quod fecerat, et bona ipsius vendita fuerunt, scilicet
sexdecim oves et tres capre : XL solidos Tholosanorum et tres parve vace : XXV solidos Tholosanorum, et
quinque pecie de carnibus salatis : VI solidos Tholosanorum, et due anseres : VI denarios Tholosanos, et
vingiti ( sic) septarii raonis : XXXI solidos et IX denarios Tholosanorum, et duo sagine : XII denarios
Tholosanos.
A Rogerino de Espieriis : XIIII solidos et IIII denarios Tholosanorum, quos receperat pro escambio
denariorum ab hominibus de Peirano.
APUD CASTRUM SARRAZENUM.
Ab Arnaudo de Braceolis : LXXV libras Tholosanorum, quam pecunie summam perceperat a
condempnatis de Castro Sarrazeno.
Item ab eodem Arnaudo et consulibus de Castro Sarrazeno : C et XIII libras Tholosanorum, minus III
solidos.
APUD AVINIONEM.

466
Archives nationales (France)

Ab Emperiaco : IX libras et dimidiam Tholosanorum, quas receperat a Matheo de Avinione et Guillelma,


ejus uxore, pro venditione cujusdam domus, que erat in incursu domini comitis propter quoddam
homicidium, quod Guillelmus Faber, quondam maritus dicte Guillelme, jam diu est, fecerat, quam vero
domum dicta Guillelma ad dies suos ratione dotalicii tenebat et possidebat.
Item, a dicto Emperiaco : L solidos Tholosanorum, quos receperat a Bertone de Villa Francha, consilio
judicis, eo quod furatus fuerat pisces in villa predicta.
Item, a dicto Emperiaco : IIII libras et dimidiam Tholosanorum, pro octo libris Turonensium quas
receperat a Petro Martini, consilio judicis, eo quod quedam mulier conquerebatur ab ipso quod habuerat
rem cum ipsa per violentiam, et duxit eam in uxorem.
Item, a dicto Emperiaco : VIII libras, et VIII solidos, et IX denarios Tholosanorum ; quam pecunie
summam receperat ab Arnaudo Rubeo, consilio judicis, pro quindecim libris Turonensium, eo quod
inponebatur eidem quod habuerat rem per violentiam cum quadam muliere, et fugiit, et post modum
pacificavit se mulieri et justicie.
Summa Tholosanorum : II c et XXXIIII libras, et VI solidos, et VII denarios.
RECEPTA TURONENSIUM.
Quidam homo de Podio Laurencio firmavit pro quodam filio suo sub pena X librarum Turonensium, de
quo filio quedam mulier conquerebatur quod ipse volebat habere rem per violentiam cum ipsa, et
prohibitum fuit eidem et sub pena predicta ne faceret dicte mulieri aliquam injuriam, et fecit, et
postmodum fugiit ; et pater condempnatus fuit in dictis X libris, et nos quitavimus eum pro L solidis
Turonensium.
Ab Empeiriaco : X libras Turonensium, quas receperat a Raimundo Atone de Monte Discardi, consilio
judicis, eo quod fecerat injurias bajulo dicte ville, dum sederet pro tribunali et cepit illum per peitrinam.
Item, a dicto Emperiaco : X libras Turonensium, quas receperat ab amicis Ar(naldi) Galve, eo quod idem
Ar(naldus) quoddam furtum fecerat cuidam sororio suo, et quia bonum testimonium habebat, fecimus
eum currere villam, et exul fuit a partibus Tholosanis.
Ab hominibus comitis Fuxi, de Mazeriis : XX libras Turonensium, propter recursionem quam fecerunt
servienti curie de Sancta Gavella, et ipsum ligaverunt et verberaverunt.
Summa Turonensium : XLII libras et dimidiam.
Memoria quod tradidimus omnes summas peccunie supradictas Petro Bernardi, vicario Tholose et
Gaufrido, ejus nepoti, in peccunia numerata, videlicet per manus Alvardi Trunc, civis Tholosani : LXXV
libras Tholosanorum pro Arnaudo de Bressolis, et per manus Tyobardi, clerici Rotgerrini de Espieriis :
LXV solidos Tholosanorum, et per manus Philipi, clerici senescalli, ex una parte : XLII libras et
dimidiam Tholosanorum, et ex alia parte : XLII libras et dimidiam Turonensium.
Voy. E. Boutaric, Saint Louis et Alfonse de Poitiers, p. 264, note 2.

J//261
Sens, n°17.
4408 - 1258. Mercredi 24 avril.
Original scellé
Johanna, filia Yolandis, quindecim solidos Parisiensium, annui reditus, in prœpositura Villœ Novœ
Regis percipiendos, Ludovico, regi Franciœ, vendit.
Omnibus presentes litteras inspecturis, magister Petrus, officialis curie Senonensis, in Domino salutem.
Notum facimus quod, coram nobis constituta, Johanna, filia quondam defuncte Yolandis, recognovit se
vendidisse ad perpetuitatem illustrissimo Ludovico, Dei gracia regi Francorum, quindecim solidos
Parisiensium, annui redditus, quos ipsa Johanna annis singulis habebat et percipiebat, ut dicebat, in
prepositura Ville Nove Regis ex dono predecessoris dicti regis, pro duodecim libris Parisiensium, de
quibus denariis ipsa Johanna coram nobis se tenuit plenarie pro pagata, quitans imperpetuum dictum
dominum regem ac successores ejusdem de denariis supradictis, fide data promittens ipsa Johanna quod

467
Archives nationales (France)

contra dictam vendicionem per se vel per alium non veniet in futurum, et quod in illis quindecim solidis
Parisiensium nichil per se vel per alium de cetero reclamabit, se supponens quantum ad premissa,
quocunque eat seu maneat ipsa Johanna, jurisdictioni curie Senonensis. - Actum anno Domini millesimo
ducentesimo quinquagesimo octavo, die mercurii in vigilia Beati Marci, euvangeliste, mense aprili.
Traces de sceau pendant sur double queue ; le sceau de l'officialité de Sens est décrit dans l' Inventaire
sous le n°7024.

J//195
Champagne, III, n°82.
4409 - 1258. Avril.
Original scellé
Isabeau de Flogny, veuve de Hugue de Béru, vend au comte de Champagne sa part d'un bois situé à
Flogny.
Nos, Jehanz, deiens de Seint Vinemer, faisons à savoir à touz ces qui verront ces letres que, an nostre
presence establie, ma dame Ysabiaus de Floigni, famme fau Hugon de Beru, chevalier, a requeneu que
ele a vandu seignor Milon de Longe Vile, por le roi de Navarre, tel partie com ele avoit ou bois qui partoit
au roi anprès le bois ma dame Agnès, sa sereur, li quex bois siet antre le bois Seint Beneoit et le bois mon
seignor Godin de Floigni, et est vanduz cil bois devant diz XII soz de Tornois l'arpant, de quoi ele se tient
por paiée anterinemant, et est tenue cele devant dite Ysebiaus à garantir au dit roi de Navarre ce bois
devant dit vers toutes genz, as hus et as costumes de la terre, et toutes ces choses a promis cele dite
Ysebiaus, par sa foi que ele en a donée an nostre mein, à tenir si com eles sont escrites, et quant à ces
choses eles s'est somise à la juridition dou deien de Seint Vinemer qui seroit, que il la poist escomenier à
la requeste dou dit Milon, ou dou commandemant le roi de Navarre, quelque part que ele fust estaigiere,
se ele resailloit de aucune des covenances desus dites, et est à savoir que cil bois devant dit muet dou fié
le roi de Navarre. An tesmoignaige de ces choses, nos avons mis nostre seel an ces letres, par la requeste
de la devant dite Ysebiau. - Ce fu fait an l'an de l'incarnation Nostre Seignor M. CC. et L. VIII., ou mois
d'avril.
Traces de sceau pendant sur double queue. - Le sceau de Jean, doyen de Saint-Vinnemer, n'existe pas
dans la collection des Archives ; voy. la note du n° suivant.
Cette charte et la suivante, datées du mois d'avril sans mention du quantième, pourraient appartenir à
l'an 1259, puisque l'année 1258, commencée le 24 mars ne s'est terminée que le 12 avril. En leur
assignant la date de 1258, nous nous sommes conformé aux indications de M. d'Arbois de Jubainville,
Histoire des comtes de Champagne, t. V, p. 483 et 484, n os 3134 et 3135. - Voy. cidessous le n°4419.

J//202
Champagne, X, n°34.
4410 - 1258. Avril.
Original scellé
Vente au comte de Champagne par Guillaume de Ricey, écuyer, et par Agnès de Flogny, sa femme, du
bois qu'il tenait à Flogny.
Nos, Jehanz, deiens de Seint Vinemer, faison savoir à touz ces qui verront ces letres que, an nostre
presence establi, Guillaumes de Rici, escuiers, diz Poleins, et ma dame Agnès de Floigni, sa famme, on
requeneu que il ont vandu seignor Milon de Longe Vile, por le roi de Navarre, tout le bois que il tenoient
ou finaige de Floigni, qui siet antre le bois Seint Benooit et le bois qui fu mon seignor Godin de Floigni,
ce est à savoir bois et fonz de terre, et cil bois devant diz muet dou fié le roi de Navarre, et est vanduz cil
bois devant diz chascun arpant quatorze soz de Tornois, de quoi cil devant diz Guillaumes et la devant
dite Agnès, sa famme, se tienent por paié anterinemant, et ceste devant dite vandue sont tenu à garantir
cil devant diz Guillaumes et cele devant dite Agnès, sa famme, au devant dit roi de Navarre vers toutes

468
Archives nationales (France)

genz, as hus et as costumes de la terre, et par es ne par autrui contre ceste vandue il n'iront dois or en
avant, et à toutes ces choses desus dites sont tenu cil diz Guillaumes et cele dite Agnès, sa famme, par lor
foiz que il en ont donées an nostre mein, et se sont souzmis à la juridition le deien de Seint Vinemer
quant à ces choses, que il les puisse escomenier, an quelque leu que il feissent demorance, à la requeste
dou dit Milon ou dou commandemant le roi de Navarre, se il voloient aler contre la dite vandue ou issir
des covenances desus dites. An tesmoignaige de ceste chose, à la requeste dou dit Guillaume et de la dite
Agnès, nos avons mis nostre seel an ces letres. - Ce fu fait an l'an de l'incarnation Nostre Seignor M. CC et
L VIII, ou mois de avril.
Scellé en cire brune, sur double queue, du sceau de Jean, doyen de Saint-Vinnemer, non décrit dans l'
Inventaire. Sceau ovale ; personnage debout, de face, vêtu d'une chasuble, les mains jointes. Légende : ...
HIS DE ... SCI VINIM ... - Voy. l'acte précédent et ci-dessous le n°4419.

J//589
Aragon, II, n°5.
4411 - Corbeil. 1258. 11 mai.
Original scellé
Instrumentum de pace inter Ludovicum, regem Franciœ, et Jacobum, regem Aragonum, pacta, propter
quasdam terras sibi invicem restitutas.
Noverint universi quod, cum inter dominum regem Francie, ex una parte, et dominum regem
Arragonum, Majoricarum et Valencie, comitem Barchinone et Urgelli et dominum Montispessulani, ex
altera, suborta esset materia questionis super eo quod idem dominus rex Francie dicebat comitatum
Barchinone, Bisulduni, Rossilionis, Erpurdani, Ceritanie, Urgelli, Confluentis, Gerundensem et
Eusonensem cum eorum pertinenciis de regno Francie et de feodis suis esse, et dictus dominus rex
Aragonum ex adverso dicebat se jus habere in Carcassona et Carcassès, in Redis et Redès, Lauraco et
Lauregès, Terminis et Terminès, Biterris et vicecomitatu Biterrensi 15, Agadha et Agadès, Albi et Albigès,
Ruthinis et Ruthinès, comitatu Fuxi, Caturco et Caturcino, Narbona et ducatu Narbonensi, Minerba et
Minerbès, Fenolleto et Fenolledès, terra de Saltu, Petrapertusa et Petrapertusès, Amilliavo cum toto
comitatu Amilliavi, Credona cum vicecomitatu Credonensi, Gavaldano, Nemauso et Nemausès, Tholosa
cum toto comitatu Tholose et Sancti Egidii, cum honoribus, districtibus et juribus universis et
pertinenciis eorumdem, tandem nos, Arnaldus, Dei gracia Barchinonensis episcopus, Guillelmus, prior
Sancte Marie de Corneliano, Guillelmus de Rochafolio, tenens locum predicti domini regis Aragonum in
Montepessulano, procuratores ad hoc ab ipso domino rege Aragonum missi specialiter ad predictum
dominum regem Francie, in propriis personis ad ipsum accessimus, et litteras procuratorias, sigillo
ipsius domini regis Aragonum sigillatas, predicto domino regi Francie exhibuimus in hec verba. -
Noverint universi quod nos, Jacobus, etc. ( Sequuntur litteræ regis Aragonum, jam n° 4399 superius
insertæ.) - Postmodum vero, post multos tractatus habitos hinc et inde, bonorum mediante consilio, cum
ipso domino rege Francie ad hanc composicionem et transactionem devenimus, quod idem dominus rex
Francie, pro se et heredibus et successoribus suis, predicto domino regi Aragonum, et heredibus ac
successoribus suis inperpetuum, et ab ipso et antecessoribus suis causam habentibus, et nobis
procuratoribus predictis, pro ipso domino rege Aragonum et vice ipsius, diffinivit, quittavit, cessit, et
omnino remisit quicquid juris et possessionis vel quasi habebat, si quod habebat vel habere poterat, seu
eciam dicebat se habere, tam in domaniis sive dominicaturis, quam feodis et aliis quibuscumque, in
predictis comitatibus Barchinone et Urgelli, Bisulduni, Rossilionis, Empurdani, Ceritanie, Confluentis,
Gerundensi et Eusonensi, cum omnibus honoribus, homagiis, districtibus, juridicionibus et juribus
universis, et pertinenciis eorumdem, et cum omnibus fructibus et proventibus per ipsum regem
Aragonum et antecessores ejusdem inde perceptis et qui percipi poterunt, promittens, et ad hoc se, et
heredes ac successores suos inperpetuum obligans, quod in predictis omnibus et singulis nichil de cetero
per se vel per alium reclamabit vel petet, renuncians omnino specialiter et expresse, pro se, et heredibus

469
Archives nationales (France)

et successoribus suis, omnibus cartis et instrumentis, si que super hiis habebat, volens et decernens ea
penitus esse nulla, ac promittens quod omnia ea reddet domino regi Aragonum predicto, renuncians
eciam, pro se, et heredibus ac successoribus suis, omni juris auxilio, tam canonici quam civilis, necnon et
consuetudinarii, et omni privilegio, reali et personali, quibus contra predicta vel aliquid de predictis se
juvare posset. Nos autem, procuratores predicti, pro ipso domino rege Aragonum, et heredibus ac
successoribus suis, et vice ipsius, nomine procuratorio, prefato domino regi Francie et suis, ac heredibus
et successoribus suis, et ab ipso et antecessoribus suis causam habentibus, vice versa, quittamus,
cedimus, diffinimus et remittimus omnino, specialiter et expresse, quicquid juris et possessionis vel
quasi idem dominus rex Aragonum habebat, si quod habebat vel habere poterat, seu dicebat eciam se
habere, tam in domaniis et dominicaturis, quam in feodis et aliis quibuscumque, in Carcassona et
Carcassonensi, et in Redis et in Redensi, et in Laurago et in Lauraguensi, et in Terme et in Termenensi,
et Menerba et Menerbensi et in Fenolleto et in Fenolladensi, et in Petrapertusa et Petrapertusensi, et in
comitatu Amilliavi et Gavaldano, et in Nemauso et Nemausensi, et in comitatu Tholose et Sancti Egidii,
et in omni alia terra et juridicione Raymundi, quondam comitis Tholosani, et fructibus ac proventibus
per ipsum vel antecessores suos inde perceptis. Condictum est tamen et ordinatum quod, si aliqua feoda
movencia de dominacione Fenolledi sita sint infra terminos comittatus Rossillionis vel Bisulduni, seu
aliorum comitatuum predictorum, de quibus comitatibus ipsi domino regi Aragonum quitacionem et
diffinicionem fecit dominus rex Francie memoratus, penes ipsum regem Aragonum, et heredes ac
successores suos, perpetuo remanebunt, et ea sibi, et heredibus ac successoribus suis, cessit idem
dominus rex Francie et omnino quittavit, salvo tamen jure, si quod fuerit, alieno. Similiter, si aliqua
feoda movencia de dominacione ipsorum comitatuum sita sint infra terminos Fenolledi, penes ipsum
dominum regem Francie et successores suos perpetuo remanebunt, et ea sibi, et heredibus ac
successoribus suis, cessimus et quittavimus omnino, nomine procuratorio, pro ipso domino rege
Aragonum, et vice ipsius, salvo tamen jure, si quod fuerit, alieno. De Amilliavo autem et comittatu
Amilliavi sciendum est nos quittasse, diffinisse penitus et cessisse ea predicto domino regi Francie, et
ejus heredibus ac successoribus, et ab ipso causam habentibus, sicut ea tenet et possidet idem dominus
rex Francie, et ab ipso et suis tenentur et possidentur. Preterea, nos, procuratores predicti, promitimus et
tenemur bona fide procurare quod predictus dominus rex Aragonum, pro se, et heredibus suis ac
successoribus, predicto domino regi Francie, et heredibus suis ac successoribus, et ab ipso et
antecessoribus suis causam habentibus, diffiniet et quittabit, cedet et remittet omnino quicquid juris,
possessionis vel quasi habet, si quod habet vel habere potest, seu dicit eciam se habere, tam in domaniis
sive dominicaturis, quam in feodis et aliis quibuscumque, in predictis omnibus supranominatis, que
procuratorio nomine diffinivimus, quittavimus et remisimus do mino regi Francie memorato, et insuper
in hiis que inferius nominantur, videlicet, Biterris cum vicecomitatu Biterrensi, Agdha et Agdhdensi, Albi
et Albigensi, Ruthin[is] et Ruthinensi, comitatu Fuxi, Caturco et Caturcino, Narbona et ducatu
Narbonensi, Podio Laurencii, Kerbuz, Castro Fideli et terra de Saltu, Credona et vicecomitatu
Credonensi, et quod idem dominus rex Aragonum cedet penitus et concedet expresse, pro se, et
heredibus ac successoribus suis, predicto regi Francie, et heredibus ac successoribus suis, et ab ipso
causam habentibus, omne jus repetendi pignoris et actionem que dicit se habere in predictis, Amilliavo
et comitatu Amilliavi, Credona et vicecomitatu Credonensi, et in Gavaldano, cum pertinenciis
eorumdem, que quidem bone memorie Petrus, quondam rex Aragonum, genitor ipsius domini regis,
olim titulo pignoris obligaverat Raymundo, quondam comiti Tholosano, et per hanc composicionem
omnes cartas et instrumenta, que habet idem dominus rex Aragonum super dicta obligacione confecta,
reddet plenarie domino regi Francie memorato. Ceterum, nos, procuratores prenominati, nomine
procuratorio, pro ipso domino rege Aragonum, et vice ipsius, quittavimus, cessimus, remisimus et
promisimus eciam, et tenemur bona fide procurare quod predictus dominus rex Aragonum cedet et
concedet specialiter, ac donabit inperpetuum, pro se, et heredibus ac successoribus suis, predicto
domino regi Francie, et heredibus ac successoribus ejusdem, et ab ipso causam habentibus, quicquid

470
Archives nationales (France)

juris sibi competit, si quod competit, vel quocumque casu, seu racione vel titulo posset ad ipsum, vel ad
heredes et successores suos, nunc vel in futurum aliquatenus devenire in Tholosa et toto comitatu
Tholose et Sancti Egidii, et in terris Agenensi et Venesini, ac in tota alia terra, juridicione ac potestate
Raymundi, quondam comitis Tholosani. Siquidem, nos, procuratores predicti, nomine procuratorio, pro
dicto domino rege Aragonum, et vice ipsius, predicto domino regi Francie, et heredibus ac successoribus
suis, et ab ipso et antecessoribus suis causam habentibus, diffinimus, quittamus, cedimus et omnino
remittimus, et promittimus eciam et tenemur bona fide procurare quod idem dominus rex Aragonum,
pro se, et heredibus suis ac successoribus, quittabit, cedet et remittet penitus et expresse predicta omnia
et singula, eo modo quo superius continetur, cum omnibus honoribus, homagiis, et districtibus,
juridicionibus et juribus universis, et pertinenciis eorumdem, et cum omnibus fructibus et proventibus
per ipsum dominum regem Francie, vel antecessores suos vel per alios, inde perceptis et qui eciam
percipi poterunt, et promittet, et ad hoc se, et heredes suos ac successores specialiter obligabit, quod in
predictis omnibus et singulis nichil de cetero per se vel per alium reclamabit, nec ipsum dominum regem
Francie, vel heredes aut successores suos, seu causam ab ipso vel antecessoribus suis habentes, super hiis
aut aliquo predictorum per se vel per alium imposterum molestabit. Renunciamus autem omnino
specialiter et expresse nos, procuratores predicti, procuratorio nomine, pro ipso domino rege Aragonum,
et vice ipsius, et promittimus et tenemur bona fide procurare quod idem dominus rex Aragonum
renunciabit penitus et expresse pro se, et heredibus et successoribus suis, omnibus cartis et instrumentis,
si que super premissis habet vel habuit, volens eciam et decernens ea penitus esse nulla quoad ipsius
domini regis Francie prejudicium et suorum, et quod ea omnia reddet eidem, renunciabit eciam idem
dominus rex Aragonum penitus et expresse, pro se, et heredibus ac successoribus suis, et nos eciam,
nomine procuratorio, pro ipso, renunciamus omni juris auxilio, tam canonici quam civilis, ac
consuetudinarii, et omni privilegio, reali et personali, quibus idem dominus rex Aragonum, vel heredes
aut successores sui, contra premissa vel aliquid premissorum juvare se possent, et quod idem dominus
rex Aragonum dicto domino regi Francie super premissis omnibus patentes litteras suas dabit. De
supradictis autem omnibus observandis et complendis, prout superius continentur, nos, procuratores
predicti, prestitimus in ipsius domini regis Francie presencia, in animamm prefati domini regis
Aragonum, super sacrosancta Euvangelia juramentum. In cujus rei testimonium, presentem cartam
sigillorum nostrorum fecimus impressione muniri. - Acta sunt hec in palacio domini regis Francie, apud
Corbolium, ipso presente, V° idus maii, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo octavo,
presentibus eciam episcopo Aprencensi, domino Ludovico, primogenito domini regis, et domino
Philippo, filio ejusdem domini regis, Raymundo Joscelmi, domino Lunelli, domino Symone de Claro
Monte, domino Nigelle, domino Egidio, Francie constabulario, domino Johanne de Romquerollis,
domino Anselmo de Braia, domino Gervasio de Crannis, militibus, magistro Radulpho, thesaurario
Sancti Franboudi Silvanectensis, magistro Odone de Lorriaco, magistro Johanne de Nemosio, magistro
Philippo de Caturco, magistro Johanne de Wliaco, Ferrario de Lauro, sacrista Barchinone, et A(rnaldo)
de Gualba, canonico Vicenarum.
15 Dans l'original, les deux mots Biterris et Biterrensi sont substitués l'un à l'autre par une erreur du
scribe que nous avons dû rectifier.
Scellé sur lacets de soie rouge et verte des sceaux en cire brune des trois envoyés du roi d'Aragon :
1. Arnaud, évêque de Barcelone. ( Inventaire, n° 11347.)
2. Guillaume, prieur de Notre-Dame de Corneillan. ( Invent., n° s 11369 et 9508.)
3. Guillaume de Roquefeuille, lieutenant du roi d'Aragon à Montpellier. ( Invent., n° 3441.)
Voy. les n° s 4399 et 4433 et t. 1 er, n° 297. - Consult. Lenain de Tillemont, t. IV, p. 142 et 143, et D.
Vaissète, Hist. de Languedoc, t. III, p. 489.

J//587

471
Archives nationales (France)

Aragon, I, n°8.
J//195
Champagne, III, n°99.
Original scellé
Copie ancienne
4412 - Corbeil. 1258. Samedi 11 mai.
Conventiones inter eosdem reges initœ, de matrimonio inter Philippum, regis Franciœ filium, et
Isabellam, filiam regis Aragonum, contrahendo.
Noverint universi quod, cum diversi tractatus habiti fuissent super matrimonio contrahendo inter
dominum Philippum, filium domini Ludovici, Dei gratia regis Francie, et dominam Ysabellam, filiam
domini Jacobi, eadem gratia regis Aragonum, Majoricarum et Valencie, comitis Barchinone et Urgelli, et
domini Montispessulani, postmodum nos, Arnaldus, Dei gracia Barchinonensis episcopus, Guillelmus,
prior Sancte Marie de Corneliano, et Guillelmus de Rochafolio, tenens locum dicti domini regis
Aragonum in Montepessulano, procuratores missi ab ipso domino rege Aragonum ad dictum dominum
regem Francie, habito cum dicto domino rege Francie diligenti tractatu, cum eo super ipso matrimonio,
nomine procuratorio dicti domini regis Aragonum, et vice ipsius, tales conventiones inivimus, quod idem
dominus Philippus, filius dicti domini regis Francie, dominam Ysabellam, filiam dicti domini regis
Aragonum, infra annum postquam ipsa duodecimum annum etatis sue compleverit accipiet in uxorem,
et ipsa eum accipiet in maritum, si Sancta Ecclesia in hoc consenserit, et dictus dominus rex Aragonum a
domino papa dispensationem obtinuerit infra duos annos ex nunc computandos super gradu
consanguineitatis in quo ad invicem se contingunt, et etiam dicta Ysabella certo mandato dicti domini
regis Francie, infra instantem Nativitatem Beate Marie, vel ipsa die, corporaliter tradita fuerit apud
Montempessulanum, et nisi impedimentum deformitatis vel turpis infirmitatis ante contractum
matrimonium evenerit, vel evidenter apparuerit in aliqua personarum ipsarum. Et dictus dominus rex
Francie hanc conventionem voluit, et in hoc consensit expresse, qui, vocato etiam coram se predicto
Philippo, filio suo, precepit eidem, tanquam pater filio, ut hanc conventionem bona fide teneat et
observet, qui, precepto dicti domini regis Francie, patris sui, voluntarie obtemperans, de consensu
ejusdem domini regis, patris sui, et voluntate, tactis sacrosanctis Evangeliis, juravit bona fide quod infra
annum postquam dicta domina Ysabella duodecimum annum compleverit ipsam accipiet in uxorem, si
Sancta Ecclesia consenserit, secundum conventiones antedictas. Similiter, vice versa, nos, dicti
procuratores, in presentia dicti domini regis Francie volumus et consentimus expresse, pro ipso domino
rege Aragonum, et vice ipsius, nomine procuratorio, habentes super hoc ab ipso per patentes litteras
speciale mandatum, quod dicta domina Ysabella, filia ejusdem domini regis Aragonum, predictum
dominum Philippum, filium dicti domini regis Francie, infra annum postquam ipsa duodecimum annum
compleverit accipiet in maritum, si Sancta Ecclesia consenserit, secundum conventiones predictas, et ad
hoc faciendum et procurandum nos, dicti procuratores, procuratorio nomine, memoratum dominum
regem Aragonum obligamus, et, prestito a nobis juramento super sacrosancta Evangelia in animam dicti
domini regis Aragonum, firmamus, specialem ad hoc potestatem habentes, quod conventiones ipsas
idem dominus rex Aragonum, quantum in eo est, bona fide servabit, tenebit et complebit. De dotalitio
autem sive donatione propter nuptias est sciendum quod idem dominus Philippus, filius dicti domini
regis Francie, in contractu matrimonii assignare tenebitur, ad usus et consuetudines Francie, prephate
domine Ysabelle, in dotalitium sive donationem propter nuptias, in terra plana, absque fortericiis,
quintam partem totius terre sue, quam eidem dictus dominus rex Francie, pater suus, daturus est, prout
ipsi domino Philippo melius expedire videbitur, nisi forte contigerit eundem in regni dignitatem
succedere. Quod si forsitan eveniret, idem dominus Philippus assignaret eidem Ysabelle dotalitium,
prout ipsi domino Philippo videretur bonum esse. In cujus rei testimonium, presentibus litteris fecimus
sigillorum nostrorum impressionem apponi. - Actum apud Corbolium, sabbato in vigilia Penthecostes,
anno Domini M° CC° quinquagesimo octavo, in presentia ipsius domini regis Francie, presentibus etiam

472
Archives nationales (France)

domino episcopo Aprencensi, domino Ludovico, primogenito domini regis, Raimundo Joscelmi, domino
Lunelli, domino Simone de Claro Monte, domino Nigelle, domino Egidio, Francie constabulario, domino
Johanne de Roncherolis, domino Ansello de Braia, domino Gervasio de Crannis, militibus, magistro
Rodulfo, thesaurario Sancti Frambaldi Silvanectensis, magistro Odone de Lorriaco, magistro Johanne de
Nemosio, magistro Philippo de Caturco, magistro Johanne de Wlliaco, Ferrario de Lauro, sacrista
Barchinone, et Arnaldo de Gualba, Vicenarum canonico.
Nous donnons cet acte d'après l'original, coté Aragon, I, n° 8, et scellé sur ganse de soie verte des mêmes
sceaux que la charte précédente. La pièce cotée Champagne, III, n° 99, est une copie sans date, écrite sur
papier vers la fin du XIV e siècle. - Voyez les n os 4400 et 4434, d'Achery, Spicileg., t. III, p. 634 ; Le Nain
de Tillemont, t. IV, p. 142, 146, 147, et D. Vaissète, t. III, p. 489. - Cet acte, comme le précédent,
mentionne parmi les témoins un prélat désigné ainsi : episcopo Apren., que Le Nain de illemont a traduit
par évêque d'Apt . Nous croyons qu'il s'agit de l'évêque d'Avranches, et qu'il faut lire : episcopo
Aprencensi. - Voy. ci-dessus les n os 3652, 3666, et L. Delisle, Cartulaire Normand (Antiquaires de
Normandie, t. XVI), n os 694 et 702.

J//610
Empereurs d'Allemagne, n°11 bis.
4413 - Oppenheim. 1258. 22 mai.
Original scellé
Litterœ Ricardi, Romanorum regis, quibus Arnoldum, Wetflariensem prœpositum, procuratorem suum
constituit, pacem inter reges Franciœ et Angliœ pactam juraturum.
Nos, Ricardus, Dei gratia Romanorum rex, semper augustus, notum facimus tam presentibus quam
futuris, tenore presentium publice et simpliciter protestantes, quod nos magistro Arnoldo, Wetflariensi
preposito, dilecto, fideli et prothonotario nostro, auctoritatem concedimus et plenariam potestatem, pro
nobis et nostris heredibus natis et nascituris, quantum ad nos jure mediate vel inmediate successionis,
hereditatis paterne vel fraterne pertinet vel in posterum poterit pertinere, gratam et ratam habendi
pacem ordinatam et preloquutam inter illustres principes, Ludewicum, Francorum, et Henricum,
Anglorum reges, karissimum fratrem nostrum, ac renunciandi in hoc, tam nostro quam heredum
nostrorum nomine, omni juri, omnique actioni, quod vel que ex nunc nobis potest, jure successionis,
hereditatis paterne vel fraterne, competere, vel poterit in futurum, in terris et possessionibus quas
prenominatus rex Francorum et fratres sui, vel aliqui ex parte ipsorum, possident atque tenent, et
remittendi ac quitandi, tam nostro quam heredum nostrorum nomine, predicto regi Francorum et ipsius
antecessoribus, heredibus et fratribus, omnibusque illis qui ex parte eorum tenent aliquid, aut donationis
aut permutationis causa, aut alia quacumque de causa, si quid juris et quicquid juris ex successione
hereditatis paterne habemus vel unquam habuimus, vel progenitores nostri habuerunt, vel etiam nos ex
successione fraterna in posterum habere poterimus in terris, juribus, bonis et rebus aliis quibuscumque,
quas et que rex Francorum tenet aut tenuit unquam, suique antecessores et fratres ac alii quicumque ex
parte eorum tenuerunt et tenent, et similiter omnia arreragia remittendi simpliciter et quitandi, omnibus
tamen terris et possessionibus, quas olim quidam nobiles cismarini in Anglia tenuerunt et quas nos nunc
ex dono illustris regis Anglie tenemus et possidemus, nobis et nostris heredibus, sub illis conditionibus
tamen que in dicti regis litteris, super dictarum terrarum et possessionum concessione nobis ab ipso
facta confectis, plenius sunt expresse, per omnia semper salvis, promittentes bona fide quod adeo ratum,
adeoque firmum tenebimus quod a predicto magistro in premissis secundum prescriptam formam
factum extiterit, ac si a nobis ipsis personaliter factum esset. Unde super firma, prout ad nos pertinet, et
inviolabili observatione istorum omnium que premissa sunt, et prout premissa sunt, eidem magistro
potestatem jurandi in animam nostram concedimus specialem, nos et heredes nostros ad firmam et
inviolabilem observationem ipsorum tenore presentium obligantes. In cujus rei testimonium, presentes
litteras exinde conscribi et sigillo majestatis nostre jussimus communiri. - Datum apud Oppenheim,

473
Archives nationales (France)

XXII. die maii, indictione prima, anno Domini millesimo CC° quinquagesimo octavo, regni vero nostri
anno secundo.
Fragment de sceau en cire rouge, sur lacs de soie jaune et rouge. - Le sceau de Richard de Cornouailles,
roi des Romains, est décrit dans l' Inventaire sous le n° 10890.
Voy. ci-dessous les n os 4415, 4423 et 4426, Böhmer, Regesta Imperii, p. 43, et Le Nain de Tillemont, t.
IV, p. 169.

J//307
Toulouse, IV, n°18.
4414 - 1258. Jeudi 23 mai.
Original scellé
Litterœ heredum Guillelmi Chansonerii de mille et quingentis libris Turonensium, quas a Gaufrido
Thomœ, conestabulo Arverniœ, receperunt.
Nos, heredes Guillelmi Chansonerii, jam defuncti, unianimes, notum facimus universis quod nos
habuimus et integre recepimus a venerabili viro, Gaufrido Thome, milite, conestabulo Alvernie, mille et
quingentas libras Turonensium, quas illustrissimus vir, dominus comes Pictavensis, nobis debebat
ratione mutui, de quibus mille et quingentis libris predictis dominum comitem et successores suos de
cetero penitus absolvimus et quitamus, et, quia sigillum non habebamus, roguamus affectuo[si]ssime et
requ[i]rimus viros providos, consules ville Riomi, ut sigillum communitatis dicte ville Riomi presentibus
literis apponant, in testimonium predictorum. - Nos vero, consules predicte ville Riomi, sigillum dicte
communitatis, ad requisitionem dictorum heredum, apposuimus presentibus literis in testimonio
predictorum. - Datum die jovis ante festum Beati Urbani, anno Domini M° CC° quinquagesimo octavo.
Traces de sceau pendant sur simple queue. - Le sceau de la ville de Riom est décrit dans l' Inventaire sous
le n° 5467, d'après un type appendu à un acte de l'an 1283.

J//610
Empereurs d'Allemagne, n°11.
4415 - Oppenheim. 1258. 24 mai.
Original scellé
Ricardus, Romanorum rex, promittit se gratum habiturum fœdus amicitiœ ab Arnoldo, procuratore suo,
cum Ludovico, rege Franciœ, paciscendum.
Nos, Ricardus, Dei gratia Romanorum rex, semper augustus, notum facimus universis, ad quos presentes
litteras contigerit pervenire, quod nos magistro Arnoldo, Wetflariensi preposito, dilecto, fideli et
prothonotario nostro, plenum mandatum et specialem concedimus potestatem cum illustribus
principibus, Ludewico, rege Francorum, et ejus primogenito, Ludewico, consanguineis nostris karissimis,
nostro nomine, et amicicie et mutui fedus auxilii paciscendi, sub forma que visa fuerit melius eorum
honori et nostro, communibusque nostris et regnorum nostrorum commoditatibus et securitatibus
expedire, vel saltem sub illa forma qua antecessores nostri, imperatores et reges Romani, dinoscuntur
cum suis antecessoribus, regibus Francie, fedus amicicie et mutui auxilii pepigisse, et jurandi in nostram
animam super eo, promittentes bona fide quod adeo ratum, adeoque firmum tenebimus quod a predicto
magistro in hac parte factum extiterit, ac si a nostra persona propria factum esset. Unde nos ad id, per
juramentum ab eodem magistro in animam nostram prestandum, sub testimonio presentium obligamus,
quas propter hoc conscribi et sigillo majestatis nostre jussimus communiri. - Datum Oppenheim, XXIIII.
die maii, indictione prima, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo octavo, regni vero nostri
anno secundo.
Scellé comme l'acte du 22 mai. - Voy. la note du n° 4413.

474
Archives nationales (France)

J//629
Angleterre, III, n/os 4 et 5.
4416 - Paris. 1258. Mardi 28 mai.
Originaux scellés
Traité de paix entre Louis IX, roi de France, et Henri III, roi d'Angleterre.
C'EST LA FORME DE LA PAIS QE EST DEVISÉE ENTRE LES ROIS DE FRANCE ET D'ENGLETERRE.
Li rois de France donra au roi d'Engleterre tote la droiture qe li rois de France a e tient en ces trais
esveschiez e citez, c'est à dire de Limoges, de Cahors e de Pieregord, en fiez e en demaines, sauf le
homage de ses freres, se il acune chose i tienent dont il soient si homme, e sauves les choses qe li rois de
France ne peut mettre hors de sa main par lettres de lui ou de ses anceisors, les queus choses li rois de
France doit purchacier à bone foi, vers ceus qui ces choses tienent, qe li rois d'Engleterre les ait de denz
la Toz Sainz en un an, ou faire lui eschange avenable, à l'esgard des prodes hommes qui soient nomez de
une part e d'autre, le plus covenable au profit de deus parties. - Et oncore li devant dit rois de France
donra au rei d'Engleterre la value de la terre de Agenois en deners chacun an, solonc ce qe ele sera prisée
à droite value de terre par prodes hommes nomez de une part e d'autre, e sera la paie fete au Temple, à
Paris, chacun an, à la quinzeine de l'Ascension la moité, e à la quinzeine de la Toz Sainz l'autre. Et, s'il
avenoit qe cele terre eschait de la cuntesse Johanne de Poiters au rei de France ou à ses heirs, il sera
tenuz ou ses oirs de rendre [la] au rei d'Engleterre ou ses oirs, e, rendue la terre, il seroit quite de la
ferme. Et, se ele avenoit à autres qe au rei de France ou à ses oirs, il donroit au rei d'Engleterre le fié de
Agenois ovesqe la ferme avant dite. Et, s'ele venoit en demaine au roi d'Engleterre, li rois de France ne
seroit pas tenuz de rendre cele ferme. Et, s'il estoit esgardé par la court le rei de France qe, pur la terre de
Agenois avoir, deust li rois d'Engleterre mettre ou rendre acuns deners par resun de gagiere, li rois de
France rendroit ces deniers, ou li rois d'Engleterre tendroit et averoit la ferme tant q'il eust eu ce qe il
averoit mis pur cele gagiere. - Derechef, il sera enquis à bone foi e de plein, à la requeste le rei
d'Engleterre, par prodes homes à ce esleuz de une part e d'autre, se la terre, qe li quens de Poiters tient
en Cahorsin de par sa femme, fu dou rei d'Engleterre donée ou bailée ovesqe la terre de Agenois par
mariage ou par gagiere, ou tout ou partie, à sa soer, qe fu mere le cunte Raimon de Tholouse
dereinement mort. Et, s'il estoit trové q'il eust ensi esté, e cele terre eschait au rei de France ou à ses oirs
dou decès la cuntesse de Poiters, il la donrait au rei d'Engleterre ou à ses oirs, e, se ele eschait à autre, e il
ert trové par cele enqueste tote vois qe ele eust esté ensi donée ou bailée, come il est dit desus, après le
decès la cuntesse de Poiters, il donrait le fié au rei d'Engleterre e à ses oirs, sauf le homage de ses freres,
se acune chose i tenoient, tant come il vivroient. - Derechef, après le decès le cunte de Poiters, li rois de
France, ou si oirs, rois de France, donra au rei d'Engleterre, ou à ses oirs, la terre que li quens de Poiters
tient ore en Xanctonge, outre la rivere de la Charente, en fiez e en demaines, qe saient outre la Charente,
se ele eschait au roi de France ou à ses oirs. Et, se ele ne li eschait, il purchacera en bone manere, par
eschange ou autrement, qe li rois d'Engleterre e si oirs la aient, ou il lui fera avenable eschange, à l'esgard
des prodes homes qui serunt nomez de une part e d'autre. Et de ce qe li rois de France donra au rei
d'Engleterre e à ses oirs en fiez e en demaines, li rois d'Engleterre e si oirs feront homage lige au rei de
France, e à ses oirs, rois de France, et ausi de Bordeaus, de Baionne e de Gascoine, e de tote la terre q'il
tient de çà la mer d'Engleterre, en fiez e en demaines, et des illes, se acune en i a, qe li rois d'Engleterre
tiegne, qe soit dou reaume de France, e tendra de li come pers de France e dux de Aquitaine. Et de toutes
ces choses devant dites fera li rois d'Engleterre servises avenables, jesqe tant q'il fust trové queus servises
les choses devroient, e lors il seroit tenuz de fere les, tieus come il serunt trové. De l'homage de la cunté
de Bigorre, de Armeignac e de Fronsac ( corr. Faiansac) soit ce qe droiz en sera. - Derechef, li rois de
France donra au rei d'Engleterre ce qe cinc cent chevalers devroient coster resonnablement à tenir deus
anz, à l'esgard des prodes hommes qi seront nomez de une par e d'autre, et ces deners sera tenuz li rois
de France à paier à Paris, au Temple, à VI. paies par deus anz, c'est à savoir à la quinzeine de la
Chandelor qe vient procheinement la premeraine paye, c'est à dire la siseme partie, e à la quinzeine de

475
Archives nationales (France)

l'Ascension ensivant l'autre paye, e à la quinzeine de la Toz Sainz l'autre, e ausi des autres paies en l'an
ensivant. Et de ce donra li rois de France ses lettres pendanz, e le Temple, ou l'Ospital, ou ambedeus
ensemble en pleige. Et li rois d'Engleterre ne doit ces deners despendre fors qe en servise Deu ou de
l'Iglise, ou au profit du reaume de Engleterre, e ce par la veue des prodes hommes de la terre, esleuz par
le rei d'Engleterre e par les hauz hommes de la terre. - Et par ceste pais faisant quitera li rois
d'Engleterre, et si dui fil, au rei de France, e à ses anceisors, e à ses oirs, e à ses freres, se li rois
d'Engleterre ou si anceisor acune droiture ont ou orent onqes en la chose qe li rois de France tiegne ou
tenist onqes, ou si anceisor, ou si frere, c'est à savoir en la duché e en tote la terre de Normandie, en la
conté e en tote la terre d'Anjou, de Toraine e de Maine, e en la cunté e en tote la terre de Poiters, ou
aillors en acune part dou reaume de France, e es illes, se acunes en tienent li rois de France, ou si frere,
ou autre de eus, e toz arrerages. - Et ausi quiterunt li rois d'Engleterre e si dui fil à toz ceus qi de par lo rei
de France, ou de par ses anceisors ou de ses freres tienent acune chose par don, par eschange, ou par
vente, ou par achat, ou par ascensement ou en autre semblable manere, en la duché e en tote la terre de
Normandie, en la cunté e en tote la terre d'Anjou, de Toraine e dou Maine, e en la cunté e en tote la terre
de Poiters, ou aillors en acune part eu reaume de France, ou es illes desus dites, sauves au roi
d'Engleterre e à ses oirs lour dreitures es terres dont il doit fere au roi de France homage lige par ceste
pais, si come il est desus devisé, et sauf ce qe li rois d'Engleterre puisse demander sa droiture, s'il la quide
avoir en Agenois, e avoir la, se la court lo roi de France le juge, e ausi de Cahorsin. - Et donra li rois
d'Engleterre au roi de France les lettres qe en dit q'il a dou roi Richarz, son frere, de quitance de totes ces
choses par eschange q'il en out, s'il peut les lettres trover ou avoir, et, s'il ne les poait avoir ou trover, il
donroit ces lettres pendanz au roi de France, e des barons, e des prelaz, e des prodes homes, qe i furent,
de tesmoing de la quitance qe li rois Richarz en fit, et avera encore en serement e es lettres pendanz lo rei
d'Engleterre, qe puis cele quitance nule droiture il ne li dona en nule de ces choses. Et ceste meesmes
quitance au roi de France e as autres avant diz fera li rois d'Engleterre fere à sa soer, la contesse de
Leycestre, pur sei et pur ses oirs, e des enfanz meesmes de ceus qe l'en reqera.- Et li rois de France
clamera ausi quite au roi d'Engleterre, se il ou si anceisor li firent onques tort de tenir sun fié sanz li faire
homage e sanz li rendre sun servise, e toz arrerages. Et pardonront et quiterunt li unz à l'autre toz
mautalanz de contenz e de guerres, e de toz damages e totes mises, qe ont esté fait ou faites de çà ou de
là, en guerres ou en autres maneres. - Et, pur ce qe ceste pais fermement e establement, sanz nule
enfreinance, soit tenue à toz jors, li rois d'Engleterre, e si dui fil, e sa soer, la contesse de Leycestre, e si
enfant jurront ces choses tenir, tant come à chacun apartendra, e à ce tenir obligerunt eus e lour oirs par
lour lettres pendanz, e de ce donra seurté li rois d'Engleterre des chevalers de terres avant dites,
meesmes qe li rois de France li donra, e des viles, solonc ce qe li rois de France l'en reqera. - E la forme de
la seurté des hommes e des viles pur le rei d'Engleterre sera tele : il jurunt q'il ne doront ne conseil, ne
force, ne aide, par qai li rois d'Engleterre ne si oir venissent encontre la pais, e, s'il avenoit, qe Deu ne
veile, q'il venissent encontre, e il ne le vousissent amender, puis qe li rois de France, ou si oir, rois de
France, les en averoit fait reqere, cil qi la seurté averoient fete, de denz les trais mays qe li rois de France
les en avroit fet reqere, seroient tenuz de estre aidant au rei de France e à ses heirs contre le rei
d'Engleterre e ses oirs, jesqe tant que ceste chose fust amendée souffisaument, à l'esgard de la court lo roi
de France. E sera renovelé ceste seurté de dis anz en dis anz, à la requeste du rei de France, ou de ses
oirs, rois de France. Et ausi de ceste pes tenir li rois de France obligera sei e ses oirs par ces lettres
pendanz, e jurra il, e ses fieuz ainez, ou si dui fil einznez, la pais tenir à bone foi, tant come à chacun
apartendra.
Et nos, Simons de Munt Fort, quens de Leycestre, Piere de Savoie, Huges Le Bigod, procourors le rei
d'Engleterre, par le plein poer qe nos de ces choses avions de li par ses lettres pendanz, les queles nos
avuns bailées au rei de France, totes les choses qe sunt desus dites avuns acordées e affermées ove le rei
de France ; si come il est desus escrit, e faite la quitance à li present e recevant, si come ele est desus
devisée, e avuns juré en l'ame nostre seinor le rei d'Engleterre, q'il la quitance et les autres choses, totes

476
Archives nationales (France)

si come eles sunt desus devisées, tendra fermement e gardera leaument, ne encontre ne vendra, ne par
sei ne par autre, en nule manere, e q'il n'a fet ne fera nule chose, par qai ces choses en tot ou en partie
aient meins de fermeté, et q'il en sa propre persone e si dui fil feront e juront la quitance et les autres
choses avant dites, e en doront lour lettres pendanz au roi de France devant dit. Et en tesmoing de ceste
chose, nos avuns mis nos seaus en cest present escrit. - Ce fu fet à Paris, en la presence lo roi de France,
le mardi après la quinzeine de Penthecoste, en l'an Nostre Seinor mille CC. cinquante VIII.
La pièce, cotée Angleterre, III, n° 4, ne contient ni la ratification des envoyés anglais, ni la date ; elle se
termine aux mots : ... la pais tenir à bone foi, tant come à chacun apartendra. Elle est scellée de deux
sceaux pendants sur double queue de parchemin ; l'un en cire brune est le sceau d'Eude Rigaud,
archevêque de Rouen, décrit dans l' Inventaire sous le n° 6370 ; l'autre en cire verte est celui de Raoul,
archevêque de Tarentaise. ( Invent., n° 11680.) Dupuy, dans son Inventaire, termine ainsi l'analyse de cet
acte : "Ausdits articles est attaché un acte fait à Paris, 1258, par lequel Simon de Montfort, comte de
Leicestre, Pierre de Savoie, Galfridus et Guy de Leziniaco , et Hugues Bigot, ambassadeurs du roi
d'Angleterre, jurent l'entretien de ladite paix ; scellé de cinq sceaux." Sur le repli du traité de paix, près
du sceau d'Eude Rigaud, se voit l'incision pratiquée pour donner passage à la bandelette de parchemin
qui rattachait au traité cette ratification rédigée en latin et aujourd'hui perdue. Nous en donnons le texte
ci-dessous, n° 4420. - Le Nain de Tillemont, Vie de Saint Louis , t. IV, p. 169, mentionne ainsi ce
document : "Ce traité de paix fut mis en garde à Paris dans le Temple, sous le sceau des archevesques de
Rouen et de Tarentaise."
La pièce, cotée Angleterre, III, n° 5, est un duplicata du traité, qui contient en outre la ratification en
français des trois envoyés du roi d'Angleterre, et qui est scellé sur double queue de leurs sceaux, le
second en cire verte, les deux autres en cire brune :
1. Simon de Montfort, comte de Leicester ; petit sceau armorial : lion rampant à la queue fourchée.
C'était d'ordinaire le contre-sceau dont se servait le comte de Leicester. (Voy. dans l' Inventaire la
description de ce contre-sceau sous le n° 10162.)
2. Pierre de Savoie ; Inventaire, n° 11645.
3. Hugue Bigot ; Invent., n° 10106.
Le texte du traité dans ces deux actes est identique, sauf les variantes philologiques. Le n° 4 a été écrit
par un clerc de la chancellerie du roi de France, le n° 5 par un scribe du roi d'Angleterre ; c'est du moins
ce qui résulte de certaines formes du dialecte normand, faciles à remarquer dans cette rédaction, que
nous avons reproduite. - Il existe dans le Trésor des Chartes d'autres copies de ce traité célèbre, qui fut
ratifié par les comtes de Hereford et d'Aumale, par le roi d'Angleterre, par ses fils, par sa soeur Éléonore,
par les prélats et les barons du royaume. On trouvera ci-dessous ces diverses ratifications à leur ordre
chronologique.
Voy. Dumont, Corps diplomat., t. I er, part. I re, p. 207, col. 2, n° CCCXCIX ; Rymer, Foedera, t. I er, part. I
re, p. 383 ; Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 166 ; Beugnot, Essai sur les institutions de Saint Louis, p. 44 et
suiv. ; Boutaric, Saint Louis et Alfonse de Poitiers, p. 90 et suiv., et les numéros suivants.

J//629
Angleterre, III, n°7.
4417 - 1258. Mardi 28 mai.
Original scellé
Litterœ nuntiorum Henrici, regis Angliœ, quibus testificantur quœdam a Ludovico, rege Franciœ, in
juramento pacis fuisse reservata.
Universis presentes litteras inspecturis, S(imon) de Monte Forti, comes Leycestrie, P(etrus) de Sabaudia,
et Hugo Le Bigod, procuratores et nuncii illustris regis Anglie, salutem. Notum facimus quod tractatu
pacis habito inter illustrem regem Francie et nos, procuratorio nomine, pro domino nostro rege Anglie,
et a nobis firmato in ipsius regis presencia, prestito in animam predicti domini regis Anglie juramento,

477
Archives nationales (France)

idem dominus rex Francie, cum procuratores ipsius, nobiles viri, dominus Alfonsus, comes Augi, Francie
camerarius, et dominus Simon de Claro Monte, dominus Nigelle, ab ipso specialiter constituti ad
jurandum in animam ipsius super dicta pace tenenda, facerent in ejus presencia juramentum, nobis
audientibus et consentientibus, hec protestans expressit quod hoc fiebat salvis restitutionibus suis et
emendationibus quas fieri ordinaverat in quibusdam terrarum illarum quas habere debet dominus rex
Anglie per eandem compositionem et pacem, ut videlicet non obstante hujusmodi juramento fiant dicte
restitutiones in terris eisdem, quamdiu erunt in manu regis Francie memorati, et quod ad solutionem
pecunie que continetur in eadem compositione, datis plegiis qui super hoc dari debent, per juramentum
hoc minime teneatur, quod eciam vel ad solutionem pecunie vel terrarum assignationem aut traditionem
non teneatur per hujusmodi juramentum, donec idem dominus rex Anglie fecerit ei homagium ligium,
secundum quod in forma pacis plenius continetur, et eandem compositionem pro se et heredibus suis
tam ipse quam duo filii sui propriis juramentis firmaverint, et litteras suas patentes dederint de
compositione conplenda plenius et servanda. In cujus rei testimonium, sigilla nostra presenti scripto
fecimus apponi. - Datum die martis proxima post quindenam Penthecostes, in presencia domini regis
Francie, anno Domini millesimo CC° L mo octavo.
Scellé sur double queue des trois sceaux des envoyés du roi d'Angleterre, le premier et le troisième en
cire brune, le second en cire verte. - Voy. dans la note du n° précédent ce que nous avons dit de ces trois
sceaux, décrits dans l' Inventaire sous les n os 10162, 11645 et 10106.
Consult. Dumont, Corps diplomat., t. I er, part. I re, p. 208, col. 2, n° CCCC ; Le Nain de Tillemont, t. IV,
p. 168 ; Rymer, Foedera, t. I er, part. I re, p. 384, où cette charte est publiée par erreur avec la date de 1259
; et les n os suivants.

J//629
Angleterre, III, n°3.
4418 - 1258. Mercredi 29 mai.
Original scellé
Litterœ nuntiorum Henrici, regis Angliœ, de induciis prorogandis.
Universis presentes litteras inspecturis, S(imon) de Monte Forti, comes Leycestrie, P(etrus) de Sabaudia,
Galfridus et Guido de Lezeniaco, fratres illustris regis Anglie, et Hugo Bigod, procuratores et nuncii regis
ejusdem, salutem. Notum facimus quod, cum inter illustres reges Francie et Anglie usque ad instans
festum Sancti Michaelis treuga durare deberet, idem rex Francie ad instantiam nostram concessit
predicto domino regi Anglie et suis, et nos etiam vice versa pro dicto domino rege Anglie concessimus
dicto domino regi Francie et suis, sufferenciam pro dicto rege Anglie et suis usque ad quindenam Pasche
instantis, ac si treuga esset, promittentes quod idem rex Anglie districtius prohibebit ne quis infra
dictum terminum quindene Pasche dictum regem Francie vel suos in personis aut rebus offendat. In
cujus rei testimonium, litteris presentibus sigilla nostra duximus apponenda. - Actum die mercurii
proxima post quindenam Penthecostes, Parisius, anno Domini M° CC° L mo octavo.
Cinq sceaux pendants sur double queue. Le second et le cinquième ont disparu. Le premier, en cire verte,
les troisième et quatrième, en cire brune, sont encore appendus à l'acte :
1. Simon de Montfort, comte de Leicester ; son contre-sceau, décrit dans l' Inventaire sous le n° 10162.
2. Pierre de Savoie ; Inventaire, n° 11645.
3. Geoffroi de Lusignan, seigneur de Jarnac ; Inventaire, n° 2637.
4. Gui de Lusignan, seigneur de Cognac ; Invent., n° 2638.
5. Hugue Bigot ; Invent., n° 10106.
Voy. les n os 3713, 4178, et Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 169.

J//195

478
Archives nationales (France)

Champagne, III, n°83.


4419 - 1258. Mai.
Original scellé
Hugue, vicomte de Lignières, et Marie, sa femme, échangent avec Thibaud, comte de Champagne, leur
maison de Sivrey contre le château de Bernon.
Je, Jahanz, deiens de Seint Vinemer, fais savoir à toz ces qui verrunt ces presantes letres que Hues,
vicuens de Lignieres, et Marie, sa femme, establi par devant moi, ont requeneu que il ont bailié en
escheinge au roi de Navarre et à ses oirs lor maison de Sivri, et les vignes, et les prez, les terres
guaainnables, les homes et les fames, et les molins, et toz les autres porfiz qui apartienent à Sivri, et totes
les autres choses qu'il ont, qui sunt an la chastelerie d'Ervi antre la riviere d'Ervi et Ote, si com li cors de
la riviere vet, et li rois devant diz a bailié par cest eschainge au viconte devant dit, et à sa fame et à lor
oirs, le lue que l'an apele le chastel de Bernon, et le pleisié d'antor, et tot le fonz de la terre, et les terres
guaainables, et celes ausint qui sunt à Bernon, et le terraige de ce lue et ou finaige de Bernon, et les
costumes, et les prez, et les oies, et les gelines, et les cens, et les homes, et les fames, et le for, et la jostise
tote, et totes les apartenances, et li rois retient à lui le bois que l'an apele La Haie, et le haie de Cropet, et
la jostise de ces bois, et totes les autres choses que li rois i avoit demorent au viconte, si com li rois les
tenoit au jor que cist eschainges fu faiz, et li vicuens devant diz et Marie, sa fame, ont promis et fiancié de
lor main an la moie, que il des or en avant n'iront ancontre cest escheinge, ne riens n'i reclameront, et le
guarantiront toz jorz vers toz, et la dite Marie, sa fame, a loé et quité cest eschainge san contraindre, de
bon cuer et de bone volanté, et fiancié que ele par raison de doaire ne d'autre chose n'ira ancontre, ne
riens n'i demandera. Ou tesmoin de la que chose, j'ai saalées ces letres de mon seel.
Traces de sceau en cire verte, pendant sur double queue. - Le sceau de Jean, doyen de Saint-Vinnemer,
n'existe pas dans la collection des Archives. Nous l'avons décrit ci-dessus, n° 4410. Voy. les n os 4409 et
4410.

J//629
Angleterre, III, n°4 bis.
4420 - Paris. 1258. 1 er juin.
Déficit
Litteroe nuntiorum regis Anglioe, quibus profitentur se pacem, inter Ludovicum et Henricum reges
pactam, juravisse.
Universis presentes litteras inspecturis, Simon de Monte Forti, comes Leycestrie, Petrus de Sabaudia,
Galfridus et Guido de Lezeniaco, et Hugo Bigod, salutem. Notum facimus quod post longum tractatum
pacis, habitum inter reges Francie et Anglie per procuratores missos pluries hinc inde, tandem
accedentibus nobis ad regem Francie memoratum et cum ipso tractantibus de pace predicta, ex potestate
plenaria quam a domino rege Anglie habemus de pace hujusmodi et compositione facienda plenius et
firman da per litteras procuratorias, quas ipsi regi tradidimus, procuratorio nomine, pro predicto rege
Anglie et vice ipsius, formam suam compositionis et pacis, que sub sigillis venerabilium patrum,
O(donis), Rothomagensis, et Radulphi, Tarantasiensis archiepiscoporum, sigillata, presentibus est
annexa, et apud domum Templi Parisius de consensu partium commendata, cum ipso rege Francie
fecimus, acceptavimus et firmavimus, quittationes etiam, concessiones et omnia alia et singula, que in
forma pacis ejusdem plenius continentur, pro ipso rege Anglie et ipsius procuratorio nomine fecimus
memorato regi Francie presenti et recipienti, et in animam ipsius regis Anglie, tactis sacrosanctis
Evangeliis, juravimus quod predicta omnia et singula bona fide, quantum ad ipsum pertinet, servabit
plenius et complebit, nec contra veniet per se vel per alium in futurum, si tamen infra instantem
Purificationem Beate Marie predictus rex Anglie acceptaverit pacem et compositionem predictam. In
cujus rei testimonium, sigilla nostra presentibus litteris duximus apponenda. - Datum Parisius, anno
Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo octavo, prima die mensis junii.

479
Archives nationales (France)

Cet acte, aujourd'hui en déficit dans les layettes du Trésor, était autrefois attaché au traité de paix
conservé sous la cote Angleterre, III, n° 4, ainsi que nous l'avons expliqué ci-dessus. (Voy. la note du n°
4416.) Il était scellé comme le n° 4418.
Nous empruntons à Dumont, Corps diplomat., t. I er, part. I re, p. 208, col. 2, n° CCCCI, le texte que nous
donnons ici ; nous avons dû y faire deux corrections importantes. Au lieu de Radulphi, Tarantasiensis
archiepiscopi, on lit dans l'imprimé : Nicolai, Turonensis archiepiscopi, erreur évidente, due à une
mauvaise lecture du copiste, puisque le traité est scellé du sceau de l'archevêque de Tarentaise, et que
d'ailleurs l'archevêque de Tours à cette époque se nommait Vincent et non pas Nicolas. Dans la dernière
phrase : si tamen infra instantem Purificationem...., nous avons substitué les mots : rex Anglie aux mots :
rex Francie. Cette restriction appliquée au roi de France semble incompréhensible, puisqu'il était
présent, et que le 28 mai il avait fait jurer la paix par le comte d'Eu, par le sire de Nesle, et par ses deux
fils Louis et Philippe. Notre correction est justifiée par Le Nain de Tillemont, qui, analysant l'acte du 1 er
juin, termine ainsi : pourvu néanmoins que le roy [d'Angleterre] acceptast le traité avant la Chandeleur.
(Vie de Saint Louis, t. IV, p. 169.)
A la suite du texte du traité de paix, publié par Dumont sous le n° CCCXCIX, on lit : "Et sont lesdictes
lettres scellées de deux sceaux et annexées aux autres lettres suivantes." Il est indispensable de corriger
ainsi cette indication : "et annexées aux autres lettres publiées ci-dessous, n° CCCCI."

J//256
Nevers, n°58.
4421 - 1258. Samedi 8 juin.
Original scellé
Conventions arrêtées entre Eude, comte de Nevers, et Louis, roi de France, pour le mariage d'Yolande,
fille aînée du comte, avec Jean, fils du roi.
Nous, Oedes, fiuz le duc de Bourgougne, cuens de Nevers et sires de Bourbon, fesons savoir à touz ceus
qui ces letres verront, que entre nostre tres haut seigneur Loys, par la grace de Deu roi de France, et nos,
avons covenances de mariage, c'est à savoir de mon seigneur Jehen, son fill, et de Yolent, nostre ainz née
fille, et sont teles les couvenances, que cele Yolent aura à mariage nostre terre de Danzé, et de Saint
Aignen en Berri, et del Perche, et de Mongay, et de Bruni, et de Thorigni en Normandie, o toutes les
apartenances de toutes les devant dites terres, et, se ces devant dites terres ne valeent au jour que li
mariages sera fez VIII m livres de rente à Tournoais, nous sommes tenu de parfere en nostre autre terre
avenanment, et sont onquores teles les couvenances, que, se nous n'avions hoir masle, la devant dite
Yolent se tendroit à ceste terre, se ele voloit, et se ele voloit, elle vendroit à sa droiture comme ainz née, et
est onquore ainsi ordené et acordé que, s'il avenoit en quelcunques tens que li devanz diz roys, nostre
sires, se dessentist de cest mariage faire, ou que li devant diz Jehens, quant il vendra en aage del mariage
consentir, ou au tens que li mariages devra estre, se dessentist de cest mariage faire, ne li roys, ne sis fiuz
Jehans ne seroient liez ne tenuz de ces couvenances garder. Et est à savoir que nous la devant dite
Yolent, nostre fille, devons baillier au devant dit roy, nostre seigneur, à garder et à nourrir, quant nous en
serons requis de lui, et, quant nous li baillerons à sa requeste, il nous est tenuz de baillier ses letres
pendanz, es queles il sera contenu que, s'il avenoit que il ou sis fiuz Jehans devant diz se dessentissent de
cest mariage feire, si comme il est desus dit, li roys ou si hoirs la devant dite Yolent seroit tenuz de rendre
à bone foi à nous, se nous estions en vie, ou, s'il avenoit que nous moreussons, aus parenz et aus amis de
la demoisele qui seroient en vie, ausi delivre et sanz lien de mariage, comme nous li baillerions. - Et, en
tesmoig de ceste chose, nous avons ces presentes letres seelées de nostre sael, en l'an de Nostre Seigneur
M°. CC°. LVIII°., el mois de juig, le samedi devant la Saint Barnabé l'apoustre.
Sceau en cire vierge pendant sur double queue. - Voyez dans l' Inventaire, n° 871, la description du sceau
d'Eude de Bourgogne, comte de Nevers.
Comp. Du Chesne, Hist. des ducs de Bourgogne, t. II, p. 88, et Pr. p. 84 ; L. Delisle, Cartulaire Normand

480
Archives nationales (France)

(Antiquaires de Normandie, t. XVI), p. 111, n° 599 ; et Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 128.

J//256
Nevers, n°57.
4422 - 1258, Samedi 8 juin.
Original scellé
Hugue, duc de Bourgogne, ratifie le projet de mariage d'Yolande de Nevers, sa petite-fille, avec Jean, fils
du roi de France.
Nous, Hugues, dux de Bourgoigne, fesons savoir à touz ceus qui ces letres verront que nous les
couvenances del mariage, que nostre chier fiuz, Odes, cuens de Nevers et sires de Bourbon, ha fetes à
nostre haut seigneur, Loys, par la grace de Deu rois de France, de mon seigneur Jehan, son fiuz, et de
Yolent, l'ainz née fille au devant dit conte de Nevers, volons et otreons, et les prometons à tenir et à
garder, tant comme en nous sera, toutes ainsi comme eles sont contenues es letres que li devant diz rois,
nostre sires, ha, seelées du sael au devant dit conte de Nevers. Et, el tesmoig de ceste chose, nos avons
ces presentes letres saelées de nostre sael. - Ce fu fet en l'an de Nostre Seigneur M. CC. et LVIII, el mois
de juign, le samedi devant la feste saint Barnabé l'apostre.
Scellé en cire vierge sur double queue du sceau de Hugue, duc de Bourgogne, décrit dans l' Inventaire
sous le n° 469. - Voy. le n° précédent, et Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 128.

J//629
Angleterre, III, n°6.
J//610
Empereurs d'Allemagne, n°12.
Original scellé
Copie authentique
4423 - Paris. 1258, 8 juin.
Litterœ Arnoldi, procuratoris Ricardi, regis Romanorum, quibus pacem, inter Angliœ et Franciœ reges
initam, confirmat.
Notum sit omnibus, presentibus et futuris, quod ego, magister Arnoldus, Wethflariensis prepositus,
domini pape cappellanus, serenissimi domini Ricardi, Romanorum regis illustris, prothonotarius et
procurator, visa et diligenter perlecta forma pacis, ordinate inter illustres Francie et Anglie reges et per
juramenta procuratorum dicti regis Anglie confirmate, eandem pacem, ex auctoritate et plenaria
potestate michi data a predicto domino meo rege Ricardo, gratam et ratam habeo, et, ejusdem domini
mei nomine et heredum suorum, quito penitus et remitto dicto domino regi Francie, presenti et
recipienti pro se et fratribus, necnon et antecessoribus, heredibus ac successoribus suis, omne jus et
omnem actionem, quod vel que dicto domino meo, jure successionis seu hereditatis paterne vel fraterne,
seu alio quocumque jure, competit vel poterit competere in futurum in terris infra nominatis, videlicet in
ducatu et tota terra Normannie, in comitatu et tota terra Andegavie, Turonie et Cenomannie, in comitatu
et tota terra Pictavie, in ducatu et tota terra Aquitanie, et generaliter in omnibus terris, feodis, et
demaniis, juribus et possessionibus infra regnum Francie constitutis, quas vel que dictus rex Francie vel
fratres ejus habent vel tenent, vel aliqui ex parte ipsorum vel antecessorum suorum, ex causa donationis
vel permutationis, seu alia quacumque causa. Ab hac tamen quitatione excipio nominatim jus quod
eidem domino meo competit in comitatu Engolisme, vel alibi, ex successione materna. Hoc etiam excipio
quod, si forsitan, quod Deus avertat, successio regis vel regni Anglie devolveretur ad ipsum dominum
meum, jus, quod ei tunc ex illa successione competeret in terris et rebus illis, que secundum formam
pacis inter reges Francie et Anglie predictos firmate regi Anglie remanent vel debent assignari eidem,
dicto domino meo, R(icardo), regi Romanorum, salvum sit, non obstante quitatione predicta, ita tamen
quod pro eisdem domino regi Francie faceret quod dictus rex Anglie facere tenebatur. Ex eadem etiam

481
Archives nationales (France)

potestate, procuratorio nomine, pro ipso domino meo, rege Romanorum, et vice ipsius, quito penitus et
expresse eundem regem Francie, et fratres suos, nec non antecessores, heredes et successores eorum, de
omnibus arreragiis et proventibus perceptis, et qui percipi potuerunt in omnibus supradictis, et de omni
rancore et contentione hinc inde habitis, et de omnibus sumptibus, et misiis et dampnis, occasione
guerrarum irrogatis. Promitto insuper, procuratorio nomine, pro ipso domino meo, rege R(icardo), et
vice ipsius, eidem regi Francie presenti et recipienti, quod dictus dominus meus non nocebit ipsi regi
Francie, ducendo vel mittendo milites, vel dando seu mutuando pecuniam ad faciendum ei guerram, vel
litteras aut nuncios dirigendo ad guerram ei movendam vel alias contra ipsum, et quod ipse dominus
meus personaliter faciet quitationes predictas, et jurabit omnia predicta, quantum ad ipsum pertinet,
bona fide servare, nec contra venire per se vel per alium in futurum, et quod dabit de hiis omnibus dicto
regi Francie suas patentes litteras, quando rex Anglie faciet quitationes et alia in pace sua contenta, vel, si
forte tunc commode non possit, quam cito commode postmodum poterit bona fide. Quod autem
predictus dominus meus hec omnia rata habeat et compleat, et bona fide, in quantum ad ipsum
pertinebunt, observet, in ejus animam juravi, tactis sacrosanctis Evangeliis, de ejusdem domini mei
mandato et auctoritate, ac potestate plenaria ab eodem super hoc michi data. In quorum omnium
testimonium et evidentiam pleniorem, tam viri venerabilis, fratris Mansueti, domini Pape cappellani et
penitenciarii, sigillo, quam meo procuravi et feci presentem litteram communiri. - Actum Parisius, anno
Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo octavo, die octavo junii.
Nous donnons le texte de cet acte d'après l'original, coté Angleterre, III, n° 6, et scellé de deux sceaux, en
cire rouge, pendants sur lacs de soie rouge. Le premier est le sceau de Mansuy, de l'ordre des Frères
Mineurs, chapelain et pénitencier du Pape. ( Inventaire, n° 6249.) Le second est celui d'Arnold, prévôt de
Wetzlar et protonotaire de Richard de Cornouailles, roi des Romains ; Invent., n° 10945. - La pièce cotée
Empereurs d'Allemagne, n° 12, contient une copie authentique de ce même acte, insérée dans la
ratification donnée à Oppenheim par Richard de Cornouailles, roi des Romains, le 20 juin suivant. (Voy.
le n° 4426.)
Voy. Dumont, Corps diplomat., t. I er, part. I re, p. 402, col. 1 ; Rousset, Supplément au Corps diplomat., t.
II, part. I re, p. 111, col. 2 ; Martène, Thesaurus Nov. Anecdot., t. I er, col. 1105 ; Le Nain de Tillemont, t.
IV, p. 169 ; et ci-dessus les n os 4413, 4415 et 4416.

J//540
Flandre, I, sac 5, n°24.
4424 - 1258, 10 juin.
Original scellé
Marguerite, comtesse de Flandre et de Hainaut, reconnaît que Baudouin, empereur de Constantinople,
lui a confié la garde des châteaux du comté de Namur.
Margherite, contesse de Flandres et de Henaut, à tous ceaus ki ces letres verront salus. Sacent tout ke je
ai pris en ma main les chasteaus, et les fortereces et le tiere de le conté de Namur, que li emperere
Bauduins de Constantinoble tient de moi, pour garandir et pour sauver à lui et à ses hoirs, et promait ke
je en boene foi les garderai et sauverai selonc men pooir, ensi com desseur est dit, au devandit empereur
et à ses hoirs. Et est à savoir ke les chasteaus, et les fortereces et le tiere je doi garnir et garder au coust
de la tiere, ne riens ne doich metre dou mien à ce fere ; mais, se il avient ke je fache cous ne mise, soit en
host, u en chevauchie, u en autre maniere ke desseure n'est dit pour l'aide de la tiere, reprendre doi le
moitiet de mes cous et de mes mises, ke je paieroie dou mien, et l'autre moitiés iroit sour moi. Et tant doi
je tenir les chasteaus, et les fortereces et toute le tiere de Namur, ke li emperere tient de moi, ke je aie
repris le moitiet de mes cous et de mes mises, ensi com dit est, et de quelle eure ke je aie repris les cous
devandis sour le tiere, delivrer doi les chasteaus, et les fortereces et la tiere à l'empereur devandit, u à son
hoir, u à leur commandement certain, de quan ke je en seroie tenans, ne autres de par moi, à celui jour.
Et, se li empereres, u ses hoirs, u leur commans me rendoient plus hastivement les cous ke je i aroie mis,

482
Archives nationales (France)

si com dit est, ufesoient assenement souffissant dont je me tenisse à paié, delivrer leur doi les chasteaus,
et les fortereches et la tiere, ce ke je en seroie tenans à celui jour, ne autres de par moi, et des cous ke je i
feroie, doi je estre creue de ce ke je en diroie à boene foit, loiaument, sans autre proeve. Et sui tenue de
fere jurer les chastellains ke je meterai es chasteaus et es fortereches, et ceaus ki avoec aus seront en la
garnison des chasteaus et des forthereces, ke il sauverunt et garderont les fortereces et les chasteaus, à
oes l'empereur et ses hoirs, en boene foi à leur pooir, en tel maniere ke il obeiront à moi et à mes
commans en toutes choses, tant ke je les terrai, et juerront avoec, ke, se de moi defaut avant ke je aie
repris mes mises, ensi com dit est, il renderont et deliverront sans debat les chasteaus et les fortereches à
l'empereur de Constantinoble devandit, u à son hoir, u à leur certain commandement. Et est à savoir ke
des mises ke je aroie fetes pour les chasteaus, et les fortereces et le tiere de Namur devandites, se je nes
avoie toutes reprises, ensi com devisé est, avant ke de moi defausist, ce ki demoerroit à reprendre doivent
reprendre cil en qui main je le meteroie, u cil à qui je l'asseneroie sour quan ke li empereres tient de moi
es contés de Flandres et de Henaut. Et, se il avenoit par aventure ke je ne l'assenasse u mesisse en main
d'autrui pour reprendre, reprendre doivent mi hoir ce ki à reprendre i seroit sour le tenement le
empereur es contés de Flandres et de Henaut devandites. - Et, pour ce ke ce soit ferme chose et estaule,
je ai fet ces letres seeler de mon seel, ki furent fetes l'an de l'incarnation M. CC. L et wit, le vigile Saint
Barnabé.
Sceau de Marguerite, comtesse de Flandre et de Hainaut ; cire vierge, double queue. ( Inventaire, n°
624.)
Voy. ci-dessus les n os 3604 et 4292 ; Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 104 ; Du Cange, Hist. de l'Emp. de
Constantinople, p. 145, XII ; et de Marne, Hist. du comté de Namur, p. 277.

J//461
Fondations, II, n°22. 12.
4425 Paris. 1258. 16 juin.
Original scellé
Diffinitores capituli generalis Fratrum Poenitentioe Ludovico, regi Francioe, preces ordinis sui
beneficiaque conferunt.
Excellentissimo ac reverentissimo domino suo, Ludovico, Dei gratia Francorum regi illustrissimo,
diffinitores capituli generalis ordinis Fratrum Penitentie Jhesu Christi, Parisius celebrati, nec non et
ipsum capitulum, salutem et eterne beatitudinis gloriam feliciter adipisci. Rationis equitas suadere non
desinit, ac idem meretur pia petentis devotio, ut qui semetipsum impendit juge sacrificium et clipeum
invicibile pro Ecclesia Jhesu Christi, is ejusdem filiorum humilium devota suscipiat suffragia meritorum.
Hinc est quod, devotioni vestre assensu benivolo concurrentes, zelum laudabilem, quem ad Ecclesiam
generalem geritis, nec non affectum specialem, quem ad ordinem nostrum per effectum multiplicem
novimus vos habere, [attendentes] 16, omnium orationum, jejuniorum, predicationum et aliorum
bonorum, que per Dei gratiam in nostro ordine fiunt vel fient in posterum, participationem plenariam
vobis ac reverentissime domine regine, uxori vestre, vestrisque liberis concedimus, in vita pariter et post
mortem, addentes nichilominus de gratia speciali, ut unusquisque sacerdos tocius ordinis pro vobis infra
annum III. missas debeat celebrare, et singuli clerici psalterium, et fratres laici singuli C. L. PATER
NOSTER, et totidem Salutationes Domine Nostre dicere teneantur, hoc etiam inviolabiliter statuentes, ut
in domo Parisiensi fratrum nostrorum unus frater sacerdos, qui continue pro vobis celebret annis
singulis, quamdiu vixeritis, ordinetur, et quod in provintia Francie et in provintia Provintie, singulis
diebus, post matutinas et post nonam dicatur psal
mus AD TE LEVAVI, KYRIE ELEISON, et PATER NOSTER, cum hiis versiculis : DOMINE SALVUM
FAC REGEM, etc., SALVOS FAC SERVOS TUOS ET ANCILLAS TUAS, etc., oratio QUESIMUS ( sic),
OMNIPOTENS DEUS, UT FAMULUSTUUS, etc. Post felicem vero obitum vestrum, infra annum de
quolibet sacerdote ordinis XXX. missas vobis concedimus celebrandas, et clerici singuli v. psalteria, et

483
Archives nationales (France)

fratres laici mille PATER NOSTER, et totidem Salutationes Domine Nostre dicere teneantur. - Datum
Parisius, anno Domini M° CC° quinquagesimo VIII°, XVI° kalendas julii.
16 Nous avons dû suppléer ce mot, impérieusement réclamé par le sens.
Des cinq sceaux apposés sur double queue de parchemin, le second a disparu. Le premier en cire brune,
les troisième et quatrième en cire verte, le cinquième en cire vierge, sont encore appendus à l'acte :
1. Le prieur provincial de l'ordre de la Pénitence de Jésus-Christ en Espagne. ( Inventaire, n° 9743.)
2. Sceau perdu. Ce sceau devait être celui du prieur provincial de l'ordre en Angleterre ou en Allemagne.
3. Le prieur provincial de l'ordre de la Pénitence de Jésus-Christ en Provence. ( Inventaire, n° 9745.)
4. Le prieur provincial du même ordre en France. ( Inven., n° 9744.)
5. Le prieur du même ordre en Italie. ( Invent., n° 9746.)

J//610
Empereurs d'Allemagne, n°12.
4426 - Oppenheim. 1258. 20 juin.
Original scellé
Ricardus, Romanorum rex, ratam habet pacem ab Arnoldo, procuratore suo, juratam.
Ricardus, Dei gratia Romanorum rex, semper augustus, universis, ad quos presentes littere pervenerint,
salutem. Noveritis nos vidisse formam conventionum et pacis, quas magister Arnoldus, Wetflariensis
prepositus, noster prothonotarius et procurator, nomine nostro fecit cum illustri rege Francie, quarum
tenor hic est. - Notum sit omnibus, presentibus et futuris, quod ego, magister Arnoldus, etc. ( Sequuntur
litterae Arnoldi, Wetflariensis praepositi, quas supra videsis, n° 4423 insertas.) - Nos vero, dicta forma
conventionum et pacis visa et diligenter perlecta, quitationes et juramentum, in animam nostram ab
eodem procuratore nostro prestitum, et alia omnia et singula, in dicta forma pacis contenta, rata et firma
habemus, et presentis scripti patrocinio communimus, hoc adjecto dumtaxat, videlicet quod, sicut, si ad
nos, quod Deus avertat, successio regis vel regni Anglie devolvatur, jus, quod tunc nobis ex illa
successione in terris et rebus illis, que secundum formam pacis inter reges Francie et Anglie supradictos
ipsi regi Anglie remanent vel debent assignari eidem, competit, nobis, ut premissum est superius, salvum
manet, eodem modo nostris heredibus salvum sit, si forte ad eos, quod absit, contingat successionem
ejusdem regis vel regni Anglie pervenire, dummodo ipsi pro eisdem terris et rebus regi Francie faciant
quod rex Anglie facere tenebatur. In cujus rei testimonium, presentes litteras nostri sigilli fecimus
impressione muniri. - Datum Oppenheim, XX° die junii, indictione prima, anno Domini M° CC° L°
octavo, regni nostri anno secundo.
Sceau en cire rouge sur lacs de soie de même couleur. - Le sceau de Richard de Cornouailles, roi des
Romains, est décrit dans l' Inventaire sous le n° 10890.
Voy. Dumont, Corps diplomat., t. I re, part. I er, p. 402, col. 1 ; Rousset, Supplément au Corps diplomat., t.
II, part. I re, p. 111, col. 2 ; Martène, Thesaurus Nov. Anecdot., t. I er, col. 1105 ; Böhmer, Regesta Imperii,
p. 43 ; Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 169 ; et ci-dessus les n os 4413, 4415, 4416 et 4423.

J//383
G. et H. de Châtillon, n°30.
4427 - 1258. Jeudi 27 juin.
Original scellé
Gaucher de Châtillon, seigneur de Crécy, s'engage à juger comme arbitre le différend pendant entre Jean
de Moulangis et Oudart Marquade.
Gie, Gauchiers de Chasteillon, sires de Creci, fais savoir à touz ceus qui ces lettres verront, que, cum
contans fust entre mon seigneur Johan de Moulengis, chevalier, d'une part, et Oudart Marquade, d'autre,
seur eritages que cil Oudarz Marquadez avoit achatez de Pierre du Vivier, escuier, et de sa fame, et de
Johan du Plessié et de sa fame, dom cil Oudarz requerroit la sesine, et disoit que mes sires Johans l'en

484
Archives nationales (France)

fesoit tort, si com il disoit, et cil Johans disoit que il tenoit par son droit, en la parfin, par le conseilg de
leur amis et d'autres preudommes, de touz descorz il se midrent en moi, et vodrent et otroierent de leur
pure volenté que je de ce descort enqueisse la boinne vérité, par leurs seremenz et par les seremenz de
çaus que il i voldroient attreire par devant moi, et les doivent attraire boins et leaus, Et par leur
assentement et par leur volenté je doi tenir toutes les choses dom li contans est en ma main, et, selonc la
verité de l'anqueste que je en auré trouvée, par le conseilg monseigneur Lambert de Tierce Liue et d'un
autre preudomme que je i metré, je donré à chascun son droit de l'eritage et des muebles. Il vodrent que
il fust en partie à ma volenté, et dedanz la mi-aoust prochainement à venir je doi rendre mon dit, et, pour
ce que mes diz soit fers et estables, cil Johans devant diz, chevaliers, de sa volenté propre a mis en ma
main tout ce que il tenoit de moi, en tele maniere que, se il aloit encontre de mon dit, je le pourroie panre
et sesir, sanz moi mesfaire, pour le dit faire tenir. Et cil Oudarz Marquadez devant diz s'est obligiez
envers moi de sa boinne volenté, en tel maniere que il a mis en ma main tout quant que il tient en ma
terre, et de moi et d'autrui, que se il aloit encontre mon dit, que je ces choses devant dites pourroie panre
et sesir, sanz moi mesfaire, pour le dit faire tenir. Et de l'assentement cel devant dit Johan, chevalier, et
celui Oudart Marquade, ces lettres doivent estres mises par comande en la main monseigneur Guillaume
Moisi, chevalier, par la volenté des parties, et en tele maniere que chascuns s'en pourroit aidier enprès
mon dit. Et que ce soit ferme chose et estable, je, à la requeste du devant Johan et de Oudart Marquade
desus nommé, ai ces presentes letres seelées de mon seel. - Ce fu fait en l'an de l'incarnacion Nostre
Seigneur mil deus cenz cinquante et huit, ou mois de jung, le juesdi après la Saint Johan Baptiste.
Sceau en cire blanche, pendant sur double queue. - Le sceau de Gaucher de Châtillon, seigneur de Crécy,
est décrit dans l' Inventaire sous le n° 1786.

J//184
Saint-Hilaire de Poitiers, n°1. 8.
1258. Juin.
Copie authentique
Litterae officialis curioe Carnotensis de sigillo, quo utitur Johannes de Gomet, capicerius Beati Aniani
Aurelianensis, testificato.
Universis presentes litteras inspecturis, .. ( sic), officialis curie Carnotensis, salutem in Domino. Notum
facimus quod sigillum, hiis presentibusannexum, est sigillum venerabilis viri, magistri Johannis de
Gomet, capicerii Beati Anyani Aurelianensis et canonici Carnotensis, quo sigillo tanquam suo publice
utitur et sigillat, prout dictus magister, in nostra presencia constitutus, asseruit coram nobis. - Datum
anno Domini M° CC° quinquagesimo octavo, mense junio.
Inséré sous forme de copie authentique dans un vidimus donné le vendredi 23 août 1275, sous le sceau
de l'officialité de Paris. - Voy. les n os 4322, 4338, 4363, 4364, 4368, 4370 et 4371.

J//232
Péronne, II, n°12.
4429 - 1258. Juin.
Original scellé
Litterae Ludovici, regis Franciae, de quadraginta libris Parisiensium, annui reditus, Juliano de Perona,
militi suo, concessis.
Ludovicus, Dei gratia Francorum rex, universis, presentes litteras inspecturis, salutem. Noverint universi
quod nos dilecto et fideli nostro, Juliano de Perona, militi nostro, et ejus heredibus, dedimus et
concessimus imperpertuum quadraginta libras Parisiensium, annui redditus, percipiendas annuatim, in
festo Beatorum Apostolorum Simonis et Jude, ad nostrum pedagium de Perona, tenendas in feodum et
homagium ligium de nobis et heredibus nostris. Quod ut ratum et stabile perseveret, presentem paginam
sigilli nostri munimine fecimus communiri. - Actum Parisius, anno Domini M° CC° quinquagesimo

485
Archives nationales (France)

octavo, mense junio.


Sceau de Louis IX, en cire verte, sur lacs de soie rouge ; Inventaire, n° 42.
Sur Julien de Péronne, voyez Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 194, 195, 223 ; et L. Delisle, Cartulaire
Normand (Antiq. de Norm., t. XVI), p. 203, note 2 du n° 864.

J//235
Ponthieu, n/os/ 7 et 17.
4430 - 1258. Juin.
Copies anciennes
Marie, comtesse de Dreux, fait connaître quels sont les arbitres chargés de terminer les différends
survenus entre elle et Jeanne, comtesse de, Ponthieu.
Nous, Marie, contesse de Dreues, dame de Braine et de Saint Waleri, faisons savoir à tous chieus qui ches
presentez letres verront et orront, que, cume plurieurs contens fussent mut entre nous et nos gens, d'une
part, et nostre noble dame, Jehane, par la grace de Dieu royne de Castele et de Lyons, contesse de
Pontieu et de Monstereul, et sa gent, d'autre part, nous à la parfin, par le conseil de nos amis et de boines
gens, nos sommes mis si comme en arbitres, nous, pour nostre partie, en monseigneur Jehan de
Biauchien, chevalier, et la devant dite royne, pour sa partie, en monseigneur Godart de Camberon,
chevalier. Et doivent chil doi chevalier enquerre à boine foy, par boine gent creable, des forfais qui sont
entre nous et nostre gent, d'une part, et la devant dite royne, d'autre partie, et sa gent, dusques au mardi
prochain après les octaves de la Chaiere Saint Pierre, si queme de maniemens, et, quant chil doi chevalier
devant dit aront enquis de tous ches forfais devant dis, tant comme à maniement apartient, il doivent
chascune partie mettre en sen maniement, et doivent les parties demourer en leurs maniemens dusques
à l'aage de l'hoir de Saint Waleri, et doivent chil chevalier devant dit rendre che que il aront enquis, et
dont il seront acordaules des devant dis forfais, dedens les octaves de la Nativité Saint Jehan Baptiste
prochaine à venir, par leurs fianches, et les autres coses dont il seront descordables, se aucune en i a dont
il ne se puissent acorder, il le doivent à chel devant dit jour dire as amis de l'une partie et de l'autre, et li
ami en doivent ouvrer pour bien de pais, si comme il verront que bien soit, et, se aucuns debas avenoit
entre nous et nos gens, et la devant dite royne et ses gens, des ore en avant dusques au terme devant dit
de rendre le enqueste, li devant dit chevalier doivent prendre les debas en leur main, et enquerre des
debas autressi comme des autres coses. Et pour che que che soit ferme cose et estable, nous avons ches
presentes lettres conffremées et seelées de nostre seel. - Ches lettres furent donées en l'an de
l'incarnation Nostre Seigneur mil ans deus chens et chinquante et wit, el mois de juing.
Sur le fragment de cartulaire d'où cette charte est tirée, voyez t. I er, p. 120, note 1. - Les lettres de la
comtesse de Dreux se trouvent transcrites deux fois dans le cartulaire ; nous avons suivi le texte coté n° 7.

Voy. Du Chesne, Hist. généalog. de la maison de Dreux, p. 85, et Preuves, p. 276.

J//312
Toulouse, VI, n°60.
4431 - Longpont. 1258. Juin.
Original scellé
Alphonsus, comes Pictaviœ et Tolosœ, jus quoddam usagii Emenoni de Rocha, militi, in silva Moleriœ
concedit.
Alfonsus, filius regis Francie, comes Pictavensis et Tholosanus, universis presentes litteras inspecturis,
salutem. Noverint universi quod nos dilecto nostro et fideli, Emenoni de Rocha, militi, pro servicio suo
nobis impensso fideliter ab eodem, damus et libere concedimus usagium suum in foresta nostra Molerie,
ad domum suam de Sancto Georgio, prope villam Sancti Georgii, explectandum ab eodem, et heredibus
seu successoribus suis, prout ibidem consueverunt alii usuagerii explectare, et viginti unum jugera terre

486
Archives nationales (France)

que fuit Petri de Roffiaus, sita in castellania de Bello Monte, que ad antecessores nostros et ad nos
devenit racione guerre que fuit inter Ludovicum, inclite recordationis, genitorem nostrum, quondam
regem Francie, et Henricum, regem Anglie, tenenda et explectanda ab ipso Emenone, et heredibus seu
successoribus suis, imperpetuum pacifice et quiete. Dictus vero Emeno fecit nobis homagium ligium de
predictis, et heredes sui nobis et successoribus nostris similimodo homagium facere tenebuntur, et pro
redevancia predictorum idem Emeno, et heredes sui, nobis, et heredibus seu successoribus nostris,
reddere tenebuntur unum par calcarium deauratorum pro placito de mortua manu, quandocumque
dictum placitum contigerit evenire. In cujus rei testimonium, presentibus litteris sigillum nostrum
duximus apponendum. - Actum apud Longum Pontem, anno Domini millesimo ducentesimo
quinquagesimo octavo, mense junio.
Scellé en cire brune, sur cordonnet de soie rouge, du sceau d'Alphonse, comte de Poitiers et de Toulouse,
décrit dans l' Inventaire sous le n° 1078.
Voy. E. Boutaric, Saint Louis et Alfonse de Poitiers, p. 503, note 3, où est imprimée une lettre d'Émenon
de la Roche à Alphonse relative à la présente concession.

J//732
Eaux et Forêts, n°71.
4432 - 1258. Juin.
Original scellé
Litterœ abbatis Columbensis de conventione inter Columbense monasterium et Ludovicum, Franciœ
regem, inita, propter molendinum quoddam fullonicum.
Universis presentes litteras inspecturis, Petrus, divina permissione humilis abbas Columbensis juxta
Nogentum Heremberti, totusque conventus ejusdem loci, salutem in Domino. Notum facimus quod, cum
controversia verteretur inter illustrissimum Ludovicum, regem Francorum, ex una parte, et nos, ex
altera, super eo videlicet, quod nos, dicti abbas et conventus, volebamus permutare quoddam
molendinum nostrum ad bladum, situm ad pontem qui dicitur Pons Petre, ad molendinum fullatorium,
ballivo et prepositis prefati domini regis de Nogento Heremberti dicentibus quod nos hoc facere non
poteramus nec debebamus, eo quod molendinum domini regis fullatorium de Nogento Heremberti
deterioraretur, si dictum molendinum a nobis ibidem construeretur, et aliis rationibus, nobis abbate et
conventu in contrarium dicentibus quod dictum molendinum ad bladum permutare poteramus ad
molendinum fullatorium, eo quod domini Nogenti predicti dederant nobis villam Columbensem cum
omni integritate sua, cum decursibus aquarum et quibusdam aliis, de quibus fit mentio in carta nostra,
ut dicebamus, tandem nos, habito super hoc bonorum virorum consilio, voluimus et concessimus ut in
perpetuum nos et monasterium nostrum contenti simus tribus molendinis in dicto loco qui dicitur Pons
Petre, videlicet uno ad bladum, altero ad fullandum, et alio ad tannum, et ad molendinum fullatorium
recipiemus hospites nostros, si ire voluerint ; hospites autem domini regis nec bannarios suos non
poterimus recipere, nisi de licentia domini regis, vel ballivi sui, vel prepositi ; extraneos autem, qui non
sunt bannarii aliorum, poterimus recipere. Ceterum debemus regem servare indempnem, hoc modo
quod, si prepositus domini regis non sit contentus firma que offerretur singulis annis, quia forsan minor
sit firma illo anno firma moderna, pro molendino fullatorio nos supplebimus quod deerit de firma
moderna, vel illo anno explectabimus molendinum et solvemus firmam modernam, prout magis
voluerimus, que valet decem et novem libras Turonensium. Si autem dominus rex, vel alius qui tenebit
castrum de Nogento, faceret aliud molendinum fullatorium in castellania de Nogento cum illo molendino
fullatorio domini regis, quod modo est ibi, non teneremur ad supplendum predictam firmam molendini
domini regis, vel ad tenendum predictum molendinum. Ceterum voluit et concessit dominus rex ut per
predicta nichil nobis prejudicetur, quantum ad alia molendina que habemus in aliis locis. In cujus rei
testimonium et munimen, presentibus litteris sigilla nostra duximus apponenda. - Actum anno Domini
millesimo ducentesimo L mo octavo, mense junio.

487
Archives nationales (France)

Deux sceaux en cire vierge, pendants sur double queue. Le premier est celui de Pierre, abbé de
Coulombs, diocèse de Chartres, décrit dans l' Inventaire sous le n° 8681 ; le second est le sceau de
l'abbaye. ( Invent., n° 8205.)

J//587
Aragon, I, n°7.
J//587
Aragon, I, n°7 bis.
J//587
Aragon, I, nos 7 ter et 7 quater.
J//340
Montpellier et Maguelone, II, n°27.
Original scellé.
Minute
Copies authentiques
4433 - Barcelone. 1258. 16 juillet.
Litterœ Jacobi, regis Aragonum, de pace inter se et Ludovicum, regem Franciœ, pacta, propter quasdam
terras ab utroque invicem restitutas.
Noverint universi quod, cum inter nos, Jacobum, Dei gratia regem Aragonum, Majoricarum et Valencie,
comitem Barchinone et Urgelli et dominum Montispessulani, ex una parte, et Ludovicum, eadem gratia
regem Francie illustrem, ex altera, suborta esset materia questionis super eo quod idem rex dicebat
comitatum Barchinone, Urgelli, Bisulduni, Rossilionis, Empurdani, Ceritanie et Confluentis,
Gerundensem et Eusonensem cum eorum pertinentiis de regno Francie et de feudis suis esse, et nos ex
adverso dicebamus nos jus habere in Carcassona et Carcassès, in Rodis ( sic) et Rodès, Lauraco et
Lauragès, Terminis et Termenès, Biterris et vicecomitatu Biterrensi, Acde et Agadès, Albi et Albigès,
Ruthinis et Ruthinès, comitatu Fuxensi, Caturco et Caturcino, Narbona et ducatu Narbonensi, Minerba
et Minerbès, Fenolleto et Fenolledès, terra de Saltu, Petrapertusa et Petrapertucio, Amiliavo cum toto
comitatu Amilliavi, Credona cum toto comitatu Credonensi, Gavaldano, Nemauso et Nemausensi, Tolosa
cum toto comitatu Tholose et Sancti Egidii, cum honoribus, districtibus et juribus universis ac
pertinenciis eorumdem, tandem, post multos tractatus habitos hinc et inde, bonorum mediante consilio,
cum ipso rege Francie ad hanc composicionem et transactionem devenimus, quod idem rex pro se et
heredibus ac successoribus suis, nobis, et heredibus ac successoribus nostris, et a nobis et antecessoribus
nostris causam habentibus, et nostris procuratoribus ac nunciis, pro nobis et vice nostra presentibus,
recipientibus et admitentibus, diffinivit, quitavit, cessit et omnino remisit quicquid juris et possessionis
vel quasi habebat, si quod habebat vel habere poterat, seu dicebat etiam se habere, tam in domaniis sive
dominicaturis, quam feudis et in aliis quibuscumque, in predictis comitatibus Barchinone et Urgelli,
Bisuduni, Rossilionis, Empurdani, Ceritanie, Confluentis, Gerundensi et Eusonensi, cum omnibus
honoribus, homagiis, districtibus, jurisdictionibus et juribus universis, ac pertinentiis eorumdem, et cum
omnibus fructibus et proventibus per nos et antecessores nostros inde perceptis et qui etiam percipi
poterunt, promitens, et ad hoc se et successores suos obligans imperpetuum, quod in predictis omnibus
et singulis nichil de cetero per se aut per alium reclamabit aut petet, renuncians omnino, specialiter et
expresse, pro se, et heredibus suis ac successoribus, omnibus cartis et instrumentis, si que super hiis
habuit vel habebat, volens ac decernens ea penitus esse nulla, ac promitens quod ea omnia reddet nobis,
renuncians etiam, pro se, et heredibus et successoribus suis, omni juris auxilio, tam canonici quam
civilis, necnon consuetudinarii, et omni privilegio, reali et personali, quibus contra predicta vel aliquid
predictorum juvare se posset. Nos autem similiter vice versa, pro nobis, et heredibus et successoribus
nostris, prefato regi Francie, et heredibus ac successoribus suis, et ab ipso et antecessoribus suis causam
habentibus, diffinimus, quitamus, cedimus atque remitimus omnino, specialiter et expresse, quicquid

488
Archives nationales (France)

juris et possessionis vel quasi habebamus, si quod habebamus, vel habere poteramus seu dicebamus
etiam nos habere, tam in domaniis seu dominicaturis, quam feudis et aliis quibuscumque, in Carcassona
et Carcassès, in Redis et Redesio, Lauraco et Lauraguensi, Terminis et Termenès, Biterris cum
vicecomitatu Biterrensi, Minerba et Minerbès, Acde et Agadès, Albi et Albigès, Ruthinis et Ruthinès,
comitatu Fuxensi, Caturco et Caturcino, Narbona et ducatu Narbone, Podio Laurencii, Karbuz, Castro
Fideli, terra de Saltu, Fenolleto et Fenolledès, Petrapertusa et Petrapertusensi, Amilliavo et comitatu
Amilliavi, et Gavaldano, Credona et vicecomitatu Credonensi, Nemauso et Nemausensi, Tholosa et
comitatu Tholose et Sancti Egidii, et in omni alia terra et jurisdictione Raimundi, quondam comitis
Tolosani, cum omnibus honoribus, homagiis, districtibus, jurisdictionibus ac juribus universis, et
pertinentiis eorumdem, et cum omnibus fructibus et proventibus per ipsum regem Francie vel
antecessores suos inde perceptis, et qui etiam percipi poterunt. Condictum est tamen et ordinatum quod,
si aliqua feuda moventia de dominacione Fenolledès sita sint infra terminos comitatus Rossilionis vel
Bisulduni, seu aliorum comitatuum predictorum, de quibus comitatibus nobis quitacionem facit rex
Francie memoratus, penes nos, et heredes ac successores nostros, perpetuo remanebunt, et ea nobis,
heredibus ac successoribus nostris cessit idem rex Francie et omnino quitavit, salvo tamen jure, si quod
fuerit, alieno. Similiter, si aliqua feuda moventia de dominacione comitatuum eorumdem sita sint infra
terminos Fenolledès, penes ipsum regem Francie, ac heredes et successores suos, perpetuo remanebunt,
et ea sibi, heredibus ac successoribus suis diffinimus, cedimus et quitamus omnino, salvo tamen jure, si
quod fuerit, alieno. De Amilliavo autem et comitatu Amilliavi sciendum est nos quitacionem et
cessionem facere predicto regi Francie, sicut ea tenet et possidet idem rex Francie, et ab ipso et suis
tenentur et possidentur. Preterea, memorato regi Francie per hanc compositionem cedimus penitus et
expresse concedimus, ac heredibus et successoribus suis, et ab ipso causam habentibus, omne jus
repetendi pignoris et actionem que habemus in predictis, Amilliavo et comitatu Amilliavi, Credona et
vicecomitatu Credonensi, et in Gavaldano, cum pertinentiis eorumdem, que quidem bone memorie
Petrus, quondam rex Aragonum, genitor noster, olim titulo pignoris obligaverat R(aymund)o, quondam
comiti Tholosano, et per hanc compositionem omnes cartas et instrumenta, que habemus super dicto
negocio confecta, reddemus plenarie regi Francie memorato. Per eandem etiam compositionem cedimus
penitus, concedimus et donamus expresse, pro nobis, et heredibus ac successoribus nostris, predicto regi
Francie, et heredibus suis ac successoribus, et ab ipso causam habentibus, quicquid juris nobis competit,
si quod competit, vel quocumque casu, seu ratione vel titulo posset ad nos, vel heredes aut successores
nostros, nunc vel in futurum aliquatenus devenire in Tholosa et toto comitatu Tholose et Sancti Egidii, et
in terris Agenensis et Venesin[i], ac in tota alia terra, jurisdictione ac potestate R(aymund)i, quondam
comitis Tholosani. Hec siquidem omnia et singula, sicut superius continentur, pro nobis, et heredibus ac
successoribus nostris, diffinimus, quitamus, cedimus et remitimus omnino, specialiter et expresse,
predicto regi Francie, et heredibus ac successoribus suis, et ab ipso et antecessoribus suis causam
habentibus, ac nunciis et procuratoribus suis, presentibus coram nobis et pro ipso rege, vice et nomine
ipsius, recipientibus et admitentibus diffinitionem, cessionem et quitacionem omnium predictorum, cum
omnibus honoribus, homagiis, districtibus, jurisdictionibus et juribus universis, ac pertinenciis
eorumdem, et cum omnibus fructibus et proventibus per ipsum regem Francie et antecessores suos inde
perceptis, et qui etiam percipi poterunt, promitentes, et ad hoc nos, et heredes ac successores nostros
specialiter obligantes, quod in predictis omnibus et singulis nichil de cetero per nos vel per alium
reclamabimus aut petemus, nec ipsum regem Francie, nec heredes aut successores suos, seu causam ab
ipso vel antecessoribus suis habentes, super predictis aut aliquo predictorum per nos vel per alium
molestabimus in futurum, renunciantes omnino, specialiter et expresse, pro nobis, et heredibus ac
successoribus nostris, omnibus cartis et instrumentis, si que super ipsis habuimus vel habemus, volentes
et decernentes ea penitus esse nulla quoad ipsius regis Francie prejudicium et suorum, et quod ea omnia
reddemus eidem. Renunciamus etiam penitus et expresse, pro nobis, et heredibus ac successoribus
nostris, omni juris auxilio, tam canonici quam civilis, ac consuetudinarii, et omni privilegio, reali et

489
Archives nationales (France)

personali, quibus nos, vel heredes aut successores nostri, contra predicta vel aliquid premissorum nos
juvare possemus. In cujus rei testimonium, presentem cartam sigilli nostri plumbei fecimus impressione
muniri. - Acta sunt hec Barchinone, in palacio nostro, XVII° kalendas augusti, anno Domini M° CC° L°
octavo.
Signum ( hic signum regis) Jacobi, Dei gratia regis Aragonum, Majoricarum et Valencie, comitis
Barchinone et Urgelli, et domini Montispessulani.
Testes sunt :
A(rnaldus), episcopus Barchinonensis.
G. de Montegrino, sacrista Gerundensis.
F(errarius) de Lauro, sacrista Barchinonensis.
Magister Berengarius de Turri, decanus Barchinonensis.
Raimundus Gaucelmi, dominus Lunelli.
Eximinus Petri de Arenoso.
Gauceranonus de Pinos.
Didagus de Alfaro.
Fortunius Aznaris de Azcaron.
Gomitius de Podio.
G(uillelmus) de Rochafolio.
P(etrus) de Sancto Minato.
Berengarius de Sancto Vincentio.
G. de Monte Cluso.
G. Petri de Figeroles.
Ferrarius de Turriliis.
Ato de Focibus.
G. de Lacera.
Romanus Durfortis.
Jacobus Gerardi.
Poncius de Alesto.
Benedictus Burgoti.
F. de Minorisa.
Sig-( hic signaculum scriptoris)-num Jacobi de Monte Judayco, qui mandato domini regis hec scripsit,
loco, die et anno prefixis.
Nous donnons le texte de cet acte, qui reproduit avec d'autres formules celui du 11 mai, d'après l'original
coté Aragon, I, n° 7, et scellé en plomb sur lacs de soie jaune et rouge du sceau de Jayme I er , roi
d'Aragon, décrit dans l' Inventaire sous le n° 11224.
La pièce cotée Aragon, I, n° 7 bis, qui ne contient ni la date ni les seings du roi Jayme et des témoins, est
la minute qui avait été rédigée à Paris le 11 mai précédent. C'est ce qui résulte d'une note écrite au bas :
Hec est forma litterarum, quas dominus rex Aragonum dare tenetur illustri regi Francie, de compositione
habita inter ipsos, et hoc inter ipsum dominum regem Francie et nos, procuratores dicti domini regis
Aragonum, specialiter est condictum. Cette minute est scellée en cire brune sur cordonnets de soie rouge,
des trois sceaux des envoyés du roi d'Aragon auprès de Louis IX ; le troisième a disparu :
1. Arnaud, évêque de Barcelone ; Inventaire, n° 11347.
2. Guillaume, prieur de Notre-Dame de Corneillan ; Invent., n os 9508 et 11369.
3. Guillaume de Roquefeuille, lieutenant du roi d'Aragon à Montpellier ; Invent., n° 3441.
La pièce cotée Montpellier et Maguelone, II, n° 27, est une copie authentique non scellée, et délivrée par
Jean de Cicogne, clerc du diocèse de Beauvais, notaire apostolique. Cette copie, sans date, paraît, à en
juger par l'écriture, avoir été faite dans les dernières années du treizième siècle.
La pièce cotée Aragon, I, n° 7 quater, est une autre copie authentique, insérée dans un vidimus délivré

490
Archives nationales (France)

par Philippe le Bel et scellé de son sceau en cire jaune pendant sur double queue. Ce vidimus fut donné à
Paris le 6 octobre 1312.
Enfin, la pièce cotée Aragon, I, n° 7 ter, est une troisième copie authentique, insérée dans un vidimus
délivré le 19 juillet 1317 par B. Rostaing Payrere, seigneur de Bagnols, juge mage de la sénéchaussée de
Carcassonne, et scellé du grand sceau de la cour du sénéchal. Ce sceau a disparu.
Ces deux dernières copies s'arrêtent à la date : Acta sunt hec Barchinone, in palacio nostro, XVII°
kalendas augusti, anno Domini M° CC° L° octavo, et ne renferment ni la suscription du roi ni celles des
témoins.
Voy. ci-dessus les n os 4399 et 4411, Brussel, Usage des fiefs, t. II, p. XXXVII ; Catel, Mémoires du
Languedoc, p. 29 ; Marca, Marca Hispanica, col. 1444 ; Andoque, Hist. de Languedoc, p. 349 ; Catalonia
Galliæ vindicata, p. 60 ; Dom Vaissète, t. III, p. 489, 595 ; et Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 143.

J//587
Aragon, I, n°8 bis.
J//195
Champagne, III, n°99.
Original scellé
Copie ancienne
4434 - Barcelone. 1258. 16 juillet.
Litteroe Jacobi, regis Aragonum, de matrimonio inter Isabellam, filiam suam, et Philippum, filium
Ludovici, regis Francioe, contrahendo..
Jacobus, Dei gratia rex Aragonum, Majoricarum et Valencie, comes Barchinone et Urgelli et dominus
Montispessulani, universis presentes litteras inspecturis salutem et dilectionem. Noveritis quod, cum
diversi tractatus habiti fuissent super matrimonio III. contrahendo inter karissimam filiam nostram,
Ysabellam, et Philipum, filium dilecti et amici nostri, Ludovici, Dei gratia illustris regis Francie,
postmodum nos ad eundem regem Francie nostros super hoc sollempnes misimus nuncios et
procuratores speciales, videlicet, Arnaldum, venerabilem episcopum Barchinonensem, G(uillelmum),
priorem de Corneliano, et G(uillelmum) de Rochafolio, tenentem locum nostrum in Montepessulano,
cum quibus habito diligenti tractatu, tandem idem rex Francie, ex una parte, et procuratores nostri
predicti pro nobis, procuratorio nomine, ex altera, tales convenciones iniverunt, quod Philipus, dicti
regis Francie filius, Ysabellam, filiam nostram, infra annum postquam ipsa duodecimum annum etatis
sue compleverit accipiet in uxorem, et ipsa Ysabella dictum Philipum accipiet in maritum, si Sancta
Ecclesia in hoc consenserit, et dispensationem a domino papa obtinuerimus, infra duos annos ab anno
Domini M° CC° quinquagesimo octavo, in vigilia Pentecostes, computandos, super gradu
consanguineitatis in quo ad invicem se contingunt, et etiam dictam Ysabellam certo mandato ejusdem
regis, infra instantem Nativitatem Beate Virginis, vel ipsa die, corporaliter tradiderimus apud
Montempessulanum, et nisi impedimentum deformitatis vel turpis infirmitatis ante contractum
matrimonium evenerit, vel evidenter apparuerit in aliqua personarum. Quas convenciones voluit idem
rex Francie, et in eis expresse consensit, et, coram se evocato eodem Philipo, filio suo, precepit eidem,
tanquam pater filio, ut has conventiones teneret ac firmiter observaret, qui siquidem Philipus, precepto
voluntarie obtemperans paterno, de consensu genitoris sui et expressa voluntate, tactis sacrosanctis,
juravit bona fide quod infra annum postquam dicta Ysabella, filia nostra, duodecimum annum
compleverit ipsam accipiet in uxorem secundum conventiones antedictas, si sancta Ecclesia in hoc
consenserit. Similiter, vice versa, prenominati nuntii et procuratores nostri in ejusdem regis Francie
presentia voluerunt et consenserunt expresse, pro nobis et vice nostra, procuratorio nomine, habentes
super hoc a nobis speciale mandatum per nostras patentes litteras, quod dicta Ysabella, filia nostra,
Philipum predictum infra annum postquam ipsa duodecimum annum compleverit accipiet in maritum
secundum conventiones antedictas, si in hoc sancta consenserit Ecclesia, et ad hoc faciendum et

491
Archives nationales (France)

procurandum dicti procuratores nostri, procuratorio nomine, nos specialiter obligarunt, et, prestito
juramento a dictis procuratoribus nostris super sacrosancta Euvangelia in animam nostram,
firmaverunt, specialem ad hoc potestatem a nobis habentes, quod conventiones predictas quantum in
nobis est, bona fide servabimus, tenebimus, et complebimus. De dotalicio sive donatione propter nuptias
est sciendum quod per conventiones predictas Philipus, ejusdem regis Francie filius, in contractu
matrimonii assignare tenebitur, ad usus et consuetudines Francie, prefate Ysabelle, filie nostre, in
dotalicium sive donationem propter nuptias, in terra plana, absque fortaliciis, quintam partem tocius
terre quam pater ejus sibi daturus est, prout ipsi Philipo melius videbitur expedire, nisi forte
conti[n]geret dictum Philipum in regni Francie succedere dignitatem. Quod si forsitan eveniret, idem
Philipus eidem Ysabelle, filie nostre, dotalicium assignaret, prout videret bonum esse. Nos vero dictas
conventiones, omnes et singulas, prout superius sunt expresse, ratas manere volentes, eas volumus,
concedimus, approbamus, et magistro Johanni de Ulliaco, clerico regis Francie illustris, ac Raimundo
Gaucelmi, domino Lunelli, ad nos super hoc specialiter ex parte dicti regis missis, promisimus, sub
juramento etiam in animam nostram prestito, quod omnes predictas conventiones et singulas, inter
regem Francie illustrem et procuratores nostros habitas, quantum in nobis est servabimus, tenebimus,
complebimus, et faciemus ab Ysabella, filia nostra, firmiter observari. - Acta sunt hec Barchinone, in
palacio nostro, XVII° kalendas augusti, anno Domini M° CC° L°. octavo.
Nous donnons cette charte d'après l'original, coté Aragon, I, n° 8 bis, et scellé en cire brune, sur ganse de
soie jaune et rouge, du sceau de Jayme I er, roi d'Aragon, décrit dans l' Inventaire sous le n° 11225. La
pièce cotée Champagne, III, n° 99, est une copie sans date, écrite sur papier vers la fin du XIV e siècle.
- Cet acte n'est que la reproduction de celui du 11 mai avec d'autres formules.
Voy. Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 146, et ci-dessus les n os 4400 et 4412.

J//291
Provence, n°1. 3.
4435 - Barcelone. 1258. 17 juillet.
Copie authentique
Jacobus, rex Aragonum, quidquid juris in comitatu et marchionatu Provincioe, necnon in terris
adjacentibus, sibi competere potest, Margaritoe, reginoe, Francioe, largitur.
Noverint universi quod nos, Jacobus, Dei gracia rex Aragonum, Majoricarum et Valencie, comes
Barchinone et Urgelli et dominus Montispessulani, donavimus, et in presenti concedimus et donamus
dilectissime consanguinee nostre, Margarite, eadem gracia nobilissime regine Francie, et post ipsam filio
suo cui id relinquere voluerit vel donare, omne jus nobis competentes ( corr. competens), vel quod posset
nobis occasione quacumque competere, in comitatibus Provincie etFo[r]calquerii, et in marchionatu
Provincie, et in dominio vel jure alio quocumque in civitatibus Arlatensi et Avinionensi, Massilie, et
earum adjacentiis seu pertinenciis. Omnem igitur actionem que nobis contra quamcumque personam,
dictas terras vel aliquid in eisdem tenentem aut possedentem, competit vel potest competere, sive ad eas
vel aliquid de eisdem nobis reddendas vel recognoscendas, in eam transtulimus, ex causa predicte
donacionis, et transferimus iterato. Et ut hec omnia perpetua firmitate uttantur, presentem paginam
sigilli nostri plumbei munimine duximus roborandam. - Datum Barchinone XVI. kalendas augusti, anno
Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo octavo.
Signum ( hic signum regis Aragonum) Jacobi, Dei gracia regis Aragonum, Majoricarum et Valencie,
comite ( sic) Barchinone et Urgelli et domini Montispessulani.
Testes sunt :
Berengarius de Sancto Vincencio.
Petrus de Sancto Minato.
G. de Terracia.

492
Archives nationales (France)

Eximinus Petri de Arenoso.


Gomiz de Podio.
Sig-( hic signaculum scriptoris)-num Jacobi de Monte Judayco, qui mandato domini regis hoc scripsit,
loco, die et anno prefixis.
Expédition authentique, délivrée à Valence, le 14 août 1353, par François de Foix, notaire et secrétaire du
roi Pèdre IV d'Aragon, par ordre exprès de ce prince, et scellée sur ganse de soie rouge et jaune du sceau
royal en cire rouge, décrit dans l' Inventaire sous le n°11230. - Le dessin de la ganse de soie, qui porte le
sceau, reproduit les armoiries d'Aragon (d'or aux pals de gueules.)
Voy. les n os précédents. - Le Nain de Tillemont, qui mentionne cet acte (t. IV, p. 143), lui a assigné par
erreur la date du 27 juillet.

J//208
Luxeuil, n°3
4436 - 1258. 26 juillet.
Original scellé = N os 2 et 5. - Copies authentiques
Theobaldus, abbas Luxoviensis, necnon Luxovienses monachi, cum Theobaldo, Campaniœ comite, jure
paragii, societatem ineunt omnium terrarum ecclesiœ suœ.
Nos, Th(eobaldus), Dei gracia Luxoviensis abbas, et conventus ejusdem loci, notum facimus universis
quod nos, pensata utilitate ecclesie nostre Luxoviensis, donamus et concedimus imperpetuum illustri
viro, .. ( sic) domino, regi Navarrie, comiti Campanie, sibi et successoribus suis qui ei succedent in
comitatu Campanie, medietatem talliarum, emendarum terre ecclesie nostre Luxoviensis, videlicet, apud
Luxovium, Frigidas Conchas, Sanctum Salvatorem, Aylloncort, Pomoy, Vilemainfroy, Capellam,
Baudoncort, Ahuns, Vilarium, Abecort, Briacort, Ahinvile, Bacegné, Angeus, Bruscham, Sanctum
Walbertum, Nureium, Boans, Vilate, Ambloans, Sanctum Brictium, Roviler, Ferrieres, Feceium, Sanctam
Mariam de Quercu, Amages, La Bruire, Bruschate, Radun, Quers, Cetex, Varraignes, Mosteriolum super
Sonnam, Provencherias, Waduncort, Boleignevile, Fontanas, Mailleroncort, Bretuncort, Corbenay et
apud Soerias prope Firmitatem. Item, donamus dicto domino regi, comiti Campanie, medietatem vente
et medietatem minagii de Luxovio ; item, medietatem subventionum quas nos abbas habemus vel habere
debemus in burgensibus Luxoviensibus, in novitate creationis abbatis, vel ex aliis causis, sicut est
hactenus consuetum ; item, medietatem reddituum, proventuum aquarum et nemorum terre nostre
supradicte. Justiciam tenebunt simul et exercebunt n°s, abbas, si voluerimus, vel unus ex parte nostra, et
alius ex parte comitis supradicti ; de emenda vero unus sine altero aliquid non poterit non poterit
remittere. Qui erit ex parte dicti comitis jurabit fidelitatem nobis vel mandato nostro, et qui erit ex parte
nostra jurabit fidelitatem similiter comiti vel mandato suo. Si qui [s] vero eorum qui justiciam tenebunt
aliquod munus vel servitium ab aliquo locorum predictorum, exceptis minutis in cibariis et potibus,
receperit, medietatem parti alteri reddere tenebitur. Item, abbas sine comite vel mandato suo, nec comes
sine abbate vel mandato suo similiter, vel aliquis pro ipsis, vel nomine ipsorum, ab hominibus
predictorum locorum per rogatum, per preces, per minas, vel modum alium aliquem, vel gratis aliquid
petere, recipere vel exigere non poterit nec debebit, et, si forte aliquid receptum vel exactum fuerit, per
medium dividatur. Ecclesie, decime, census, molendina, furni constructi, grangie cum omnibus
appenditiis suis, et cetera omnia ad jamdictam ecclesiam nostram Luxoviensem spectancia nobis et
ecclesie nostre, sine parte dicti comitis, sicut prius, integraliter remanebunt. In furnis vero et molendinis
de novo construendis, dictus comes medietatem habebit et nos aliam medietatem. Jura et consuetudines
loci servabuntur, sicut fuerunt hactenus observata, nisi forte aliqua de consensu nostro, ex una parte, et
comitis Campanie, ex altera, innovata fuerint vel mutata. Villici dicte terre nostre, qui villicationes et qui
officia obtinent jure hereditario, et servientes ecclesie eas sicut hactenus possidebunt, nisi delinquant in
aliquo per quod debeant villicationes seu officia amittere per juditium. Alii vero villici sive ministri dicte
terre nostre, qui per nos instituebantur et destituebantur, de consensu communi instituentur et

493
Archives nationales (France)

destituentur. Et, cum aliqui in jure litigaverint, ballivus, sive aliquis qui loco comitis ibidem fuerit, non
poterit esse advocatus in causa, nec in consilio partis alterius, vel consilium parti alteri accomodare.
Tallie fient de consensu nostri, abbatis, vel mandati nostri, et dicti comitis, vel mandati sui. Dictus
comes, vel successores sui, vel aliquis nomine ipsorum, in villis, castris, seu locis suis, que ad presens
possidet dictus comes, nec in ipsis locis in quibus manent, homines, ad ecclesiam nostram Luxoviensem
spectantes, nullo modo poterit retinere. - Pro recompensatione dicte donationis et concessionis, dictus
comes et successores sui tenebuntur abbatem, monachos et res eorum, homines et res eorum, et omnia
jura locorum predictorum ab omni injuria sive violencia defendere, conservare, cum appenditiis suis,
sicut sua propria, contra omnes. Item, aliquis comitum Campanie res, bona, sive jura, per donationes et
concessiones predictas sibi acquisita, alienare vel aliquo modo extra manum suam ponere non poterit
nec debebit ; sed quicumque comes Campanie fuerit predicta a nobis sibi concessa semper in manu sua
propria tenebit. Preterea dictus comes in dicta terra ecclesie nostre Luxoviensis poterit construere
castrum unum, vel duo, sive duas fortallicias, vel usque ad quatuor, et nos medietatem fructuum,
reddituum sive proventuum percipiemus, et comes aliam medietatem, exceptis ecclesiis et decimis que
erunt nostra propria ; et, si castra vel fortallias in predictis locis construxerit dictus comes, nos, abbas, et
successores nostri domum in qualibet edificare poterimus et debebimus, si commode possit fieri et
nostre placuerit voluntati. Item, si comes predictus infra fines villarum predictarum, vel in ipsis villis in
quibus ecclesia Luxoviensis habet aliquam portionem, aliquid immobile emerit, nos medietatem in
predictis habebimus, et dictus comes aliam medietatem, et nos medietatem precii solvere tenebimur ; et
vice versa, si in predictis locis aliquod immobile emerimus, dictus comes medietatem habebit, et
medietatem precii solvere tenebitur. Et qui pro tempore comites Campanie fuerint jurare tenebuntur,
tactis sacrosanctis Euvangeliis, in presencia abbatis vel mandati sui, ad recipiendum juramentum
nomine abbatis deputati, infra ses ( sic) menses postquam ab eodem abbate per nuntium vel per litteras
super hoc fuerint requisiti, quod fideles erunt ecclesie, abbati et conventui Luxoviensibus, et quod omnia
supradicta fideliter observabunt. Dictum autem juramenium debent facere dicti comités ubicumque
super hoc fuerint requisiti, vel in loco competenti, infra dictos sex menses a dictis comitibus assignando,
videlicet Trecis, vel in loco alio non magis distante a villa Luxoviensi ; et similiter nos, abbas, et
successores nostri tenebimur jurare fidelitatem dicto comiti et successoribus suis infra sex menses,
similiter cum ab eo vel mandato suo speciali super hoc fuerimus requisiti. Si vero juramentum predictum
aliqui comitum infra dictos sex menses facere recusaverint, omnes fructus et proventus quos predicti
com[it]es per donationes et concessiones predictas sibi acquisierant, ipsius abbatis et conventus erunt,
donec predicti comites predictum fecerint juramentum ; post prestitum juramentum, fructus et
proventus postmodum venientes habebunt dicti comites, sicut prius. Ballivi sive ministri, qui a
quocumque comite Campanie apud Luxovium vel ad terram Luxoviensis ecclesie transmittentur,
similiter jurabunt quod fideles erunt abbati, et conventui et ecclesie Luxoviensibus, et quod abbatem,
monachos et res eorum, homines locorum predictorum et res eorum, et omnia jura ecclesie Luxoviensis,
infra fines sive metas villarum dicte societatis existencia, defendent pro posse suo fideliter contra omnes.
In hujus rei testimonium, sigilla nostra presentibus litteris sunt appensa. - Actum et datum in crastino
Beati Jacobi apostoli, anno Domini M° CC° quinquagesimo octavo.
Nous donnons le texte de cet acte d'après l'original coté Luxeuil, n°3, et scellé de deux sceaux en cire
brune. Le premier, pendant sur lacets de soie jaune et rouge, est le sceau de Thibaud II, abbé de Luxeuil,
diocèse de Besançon, décrit dans l' Inventaire sous le n°8812 ; le second, sur lacets de soie jaune et verte,
est celui de l'abbaye. ( Inventaire, n°8269.)
La pièce cotée Luxeuil, n°2, est une copie authentique du même acte, insérée dans un vidimus délivré par
Jean de Marle, garde de la prévôté de Paris, le vendredi 8 février 1291-92, sous le sceau de la prévôté.
La pièce cotée Luxeuil, n°5, est une autre copie authentique insérée dans la ratification donnée le 10 juin
1301 par Thibaud de Faucogney, abbé de Luxeuil, et par son couvent, et scellée de leurs sceaux.
Voy. d'Arbois de Jubainville, Hist. des comtes de Champagne, t. IV, p. 389 et suiv. ; Gallia christiana, t.

494
Archives nationales (France)

XV, col. 156. B ; et le n°suivant.

J//208
Luxeuil, n/os 4 et 6
J//257
Bourgogne, VII, n°25
Copies authentiques = n°1 - Copie contemporaine.
Traduction française
4437 - 1258. 26 juillet.
Theobaldus, rex Navarrae et Campaniœ comes, notum facit abbatem et conventum Luxoviensis
monasterii sibi, successoribusque suis, comitibus Campaniae, in perpetuum concessisse "medietatem
talliarum et emendarum terre dicte ecclesie ... Luxoviensis," et "medietatem subventionum, quas dictus
abbas et successores sui habent ... in burgensibus Luxoviensibus, etc ..." Pro cujus donationis
recompensatione, idem comes tenebitur "abbatem, monachos et res eorum ... ab omni injuria ...
defendere." - "In cujus rei testimonium et roboris firmitatem, presentes litteras sigilli nostri munimine
fecimus roborari. - Actum et datum in crastino Beati Jacobi, apostoli, anno Domini M° ducentesimo
quinquagesimo octavo."
La pièce cotée Luxeuil, n°4, est une copie authentique, insérée dans les lettres de ratification données à
Paris au mois de mars 1300-1301 par le roi Philippe le Bel. Nous ne possédons pas l'original de ces lettres
de ratification, qui étaient scellées du sceau du roi et du sceau de sa femme, Jeanne de Navarre. La pièce
Luxeuil, n°4, n'est qu'une copie de ces lettres, certifiée par l'apposition sur double queue du sceau en cire
verte de Thibaud de Faucogney, alors abbé de Luxeuil. ( Inventaire, n°8813).
La pièce cotée Luxeuil, n°6, est une autre copie authentique ; insérée comme la précédente dans les
lettres de ratification de mars 1301, qui sont insérées elles-mêmes dans un vidimus délivré le lundi 1 er
mai 1301 par Guillaume Thibout, garde de la prévôté de Paris, sous le sceau de la prévôté.
La pièce cotée Luxeuil, n°1, est une copie sans date qui d'après l'écriture semble être contemporaine de
l'Original
Enfin la pièce cotée Bourgogne, VII, n°25, est une traduction française des lettres du comte de
Champagne de 1258 et de la ratification de 1301. Cette traduction, écrite sur papier, a été faite au XV e
siècle.
Nous nous sommes contentés de donner une brève analyse de cet acte, qui est la reproduction du
précédent avec d'autres formules. - Voy. le n°4436.

J//175
Tours, I, n°53
4438 - 1258. Juillet.
Original scellé
Petrus Choraudi et Matthœa, uxor ejus, confitentur se Ludovico, regi Franciœ, centum solidos, annui
reditus, vendidisse, quondam apud Lochas per Droconem de Merloto sibi concessos.
Universis presentes litteras inspecturis, .. ( sic), officialis curie Turonensis salutem in Domino. Noverint
universi quod, in nostra presencia constituti, Petrus Choraudi, filius et heres defuncti Philippi Choraudi,
et Mathea, uxor dicti Petri, in jure recognoverunt se unanimiter et voluntate spontanea vendidisse
illustrissimo et excellentissimo regi Francorum, Ludovico, centum solidos, annui redditus, quos clare
memorie Droco de Melloto, dominus quondam Locharum, eidem defuncto Philippo defuncto ( sic)
dederat et ejus heredibus, apud Lochas, inperpetuum, utdicebant, precio quinquaginta librarum
sibitotaliter persoluto in pecunia numerata, videlicet vinginti quinque libras ab ipso rege, et vinginti
quinque libras per manum Radulphi, dicti Mangni, ballivi ipsius regis. De quibus quinquaginta libris
dicti Petrus et Mathea, uxor ejus, se tenuerunt coram nobis plenarie pro pagatis, concedentes quod

495
Archives nationales (France)

contra vendicionem istam, racione dotis seu dotalicii, seu qualibet alia racione, non venient in futurum,
quitantes, et ex toto et in perpetuum dimitentes domino regi dictum redditum, et quidquid juris,
possessionis et proprietatis habebant et habere poterant, ex quacumque causa vel racione, in centum
solidis redditus supradictis ; et ad hec tenenda et fideliter observanda, et de non veniendo contra, dicti
Petrus et Mathea, uxor ejus, se, et heredes suos et omnia bona sua obligant, fide prestita corporali. -
Preterea, constituti in jure coram nobis, Hamericus Pinet et Matheus de Cegoingne, milites, et Philippus,
filius dicti Mathei, dictam vendicionem gratam et ratam habentes, concesserunt quod contra
vendicionem istam per se vel per alium non venient in futurum, et ad hec tenenda et fideliter
observanda, et de non veniendo contra, dicti Hamericus, Matheus et Philippus se et omnia bona sua
obligant, fide prestita corporali. - Actum anno Domini M° CC° L° octavo, mense julii.
Au dos de l'acte on lit la note suivante, d'une écriture contemporaine : Mulier non venit, nec est
satisfactum de sigillo .
Scellé deux fois, sur double queue de parchemin, du petit sceau de l'officialité de Tours, décrit dans l'
Inventaire sous le n°7040, la première empreinte en cire verte, la seconde en cire vierge. - Sur ce mode
de scellé, voy. l' Inventaire des sceaux, t. I er, préface, p. XXV, col. 2.

J//342
Figeac, n°8. 5
4439 - Figeac. 1258. Juillet.
Copie ancienne
Guillelmus, abbas Obazinensis, nonnullique alii, arbitri communiter electi, de controversiis exortis inter
Figiacensem conventum et consules Figiaci dictum suum proferunt.
Noverint universi, presentes pariter et futuri, quod, cum gravis esset dissentio et magna controversia
verteretur inter venerabilem in Christo patrem, Ber(trandum), Dei gratia abbatem Figiacensem, et
conventus ( corr. conventum) ejusdem loci, et fratrem Bertrandum, infirmararium ( sic) Figiacensis
monasterii, syndicum a dictis abbate et conventu ad hoc specialiter constitutus ( corr. constitutum),
nomine ejusdem conventus, ex parte una, et consules et universitatem ville Figiaci, ac Bertran dum de
Grezis, burgensem Figiaci, a consulibus et universitate predictis syndicum ad hoc specialiter
constitutum, nomine ipsius universitatis, ex altera, super eo videlicet et pro eo quod consules pretaxati et
dictus Ber(trandus) de Grezis, syndicus, nomine universitatis dicebant quod, quandocumque super
criminibus imminebat in villa Figiaci inquisitio facienda, ipsi una cum abbate vel ejus mandato debebant
pariter inquirere et punire ; item, super eo et pro eo quod de falsis mensuris, alnis et ponderibus
dicebant idem consules se debere inquirere et punire pariter cum abbate vel ejus mandato ; item, super
eo et pro eo quod idem consules dicebant abbatem nichil debere percipere vel habere de estris et taulis,
in villa et extra villam Figiaci constitutis et constituendis, nisi in viis publicis vel super vias publicas
protendantur ; item, super eo et pro eo quod idem consules asserebant se instituere et destituere gacham
comunem in villa Figiaci sine consensu et voluntate abbatis, quando et quociens eis videbitur expedire ;
item, super eo et pro eo quod idem consules dicebant muros et fossata ad universitatem et se, nomine
universitatis, pertinere, tam ratione constructionis quam ex usu longissimo, de quo memoria non
exstabat, et etiam ex compositione dudum facta inter abbatem et conventum ac consules Figiaci per
dominum episcopum Parisiensem 17, abbate predicto, nomine suo et monasterii, asserente in
contrarium et dicente quod inquisitiones omnes, et emende ac pene, tam super criminibus omnibus
quam super falsis mensuris, ponderibus et alnis, ad ipsum pertinent et pertinere debent, ad quem
dominium et jurisdictio ville Figiaci pertinet pleno jure, et quod estris et taulis, ubicumque in villa Figiaci
constitutis, ipse et antecessores sui usagium suum perceperant et habuerant, vel cum eis peccunialiter,
vel alio modo conventum et compositum fuerat, et in hac possessione vel quasi erat ipse, et antecessores
sui fuerant, a tempore de quo memoria non exstabat, proponente nichilominus et dicente quod ad
ipsum, tanquam ad dominum ville, de jure comuni i[n]stitutio et destitutio gache comunis, et muri ville

496
Archives nationales (France)

Figiaci ac fossata omnia pertinebant, tandem super omnibus et singulis articulis, et controversiis
pretaxatis, partes predicte, videlicet abbas et conventus predicti, et Ber(trandus), syndicus pretaxatus,
nomine ejusdem conventus, et consules illius anni ville Figiaci, scilicet : Guillelmus La Gilalmia, Rigaldus
Payssonati, R. Pauleti, Geraldus d'Artiz, Laurentius de Cavila, Bertrandus Acfredi, Bernardus de
Belvasel, A. Bernardus ( corr. Bertrandus) de Grezis, syndicus memoratus, nomine dicte universitatis
Figiaci, unanimi consensu et propria ac spontanea voluntate, alte et basse, in presentia universitatis, et
majoris et senioris partis, compromiserunt in nos, fratrem G(uillelmum), Dei permissione abbatem
domus Obazenensis, ordinis Scistercienensis ( sic), et fratrem Lucham, de ordine Fratrum Predicatorum
de Narbona, et magistrum Deodatum Barasci, rectorem ecclesie Beate Marie de Podio Figiacensis, et
magistrum B. de Sancto Bricio, canonicum Caturcensem, et magistrum Rigaldum Belli, et magistrum B.
Capitis Mansi, et magistrum Hugonem Begonis, burgenses Figiaci, tanquam in arbitros et arbitratores,
seu amicabiles compositores, juramento hinc inde corporaliter prestito, et sub pena D. marcharum
argenti a parte parti per stipulationem sollempniter [...] et promissa, firmiter promittentes quod
quicquid nos, dicti arbitri, arbitratores seu amicabiles compositores, per nos ipsos, vel per aliquem
nostrum, aut aliam quamcumque personam, super premissis diffiniemus, ordinabimus, pronunciabimus,
vel dicemus pace, voluntate, vel judicio, seu mixtim, conjunctim vel divisim, in quocumque loco nobis
placuerit, partibus presentibus aut absente earum altera vel utraque, in scriptis vel sine scriptis, stando
vel sedendo, servando jure vel juris ordine, vel penitus pretermisso, ipse partes inviolabiliter
observabunt, et nunquam per se vel alium contravenient vel facient aliquo jure vel aliqua ratione, et fuit
actum in compromisso quod, si pena commiti contigerit, ea commissa et soluta, nichilominus dictum
laudum seu arbitrium nostrum perpetuam habeat firmitatem. - Nos autem, dicti arbitri ; arbitratores seu
amicabiles compositores, scilicet frater G(uillelmus), abbas Obazenenzis, et frater Luchas, tunc prior
Predicatorum de Narbona, magister D(eodatus) Barasci, magister B. de Sancto Bricio, magister B.
Capitis Mansi, Ri(galdus) Belli, et magister Hugo Begonis, in nos compromisso recepto, arbitrando et
componendo, in nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancti, pronunciamus, dicimus et ordinamus quod,
quandocumque super homicidio aliquo ville Figiaci, vel infra ipsius ville terminos, fuerit inquisitio
facienda, per abbatem et consules, seu eorum mandatum, fiat concorditer et comuniter bona fide, et, si
quidem per inquisitionem factam per eosdem crimen homicidii plene probatum fuerit, sive per
confessionem ejus qui dicitur suspectus spontaneam, vel etiam exortam per tormenta precedente
presumptione, sive per testes, vel aliis modis legittimis, ordinamus, pronunciamus et dicimus quod
quantum ad penam vel incurrimentum idem sit effectus ac si criminosus accusatus esset in ipsius abbatis
curia et convictus, et quod incurrimentum et pena, seu emenda, integraliter sit abbatis, et levetur per
ipsum, vel de mandato suo, nec in ea consules aliquam habeant seu percipiant portionem. - Si vero super
furto aliquo fuerit inquisitio facienda, similiter per abbatem et consules, vel eorum mandatum, fiat
concorditer bona fide et, si quidem grave fuerit furtum, ut pote si aliquis de nocte vel de die cellarium,
operatorium, vel aliam domum seu habitationem quamcumque causa furandi intraverit, seu archam
aliquam, vel scrinium, aut armarium fregerit vel seduxerit, si per inquisitionem crimen plene probatum
fuerit, prout superius de modo probationis in crimen homicidii est expressum, incurrimentum, seu pena
vel emenda inter abbatem et consules dividatur, ita quod due partes sint abbatis, et tercia consulibus
applicetur. In aliis vero furtis minoribus, per inquisitionem, sicut premissum, plene probatis, pene et
emende inter abbatem et consules equaliter divida[n]tur, ita quod medietas sit consulum, et alia
medietas sit abbatis. - Verum, si pena aliqua corporalis ei cujus crimen per inquisitionem probatum
fuerit per abbatem et consules imponatur, illa executioni mandetur per servientes abbatis. Si vero crimen
homicidii, vel furti, vel aliud quodcumque per inquisitionem plene probatum non fuerit, seu ex
inquisitione jam facta surgat manifesta suspicio contra aliquem, vel aliquis ex ipsa inquisitione remaneat
infamatus, ita quod per concordiam abbatis et consulum, vel per eorum mandatum, ad terrorem aliorum
et malum evitandum, propter publicam utilitatem, aliqua pena peccuniaria infligatur eidem, ordinamus
et dicimus quod illa pena inter abbatem et consules equaliter dividatur, ita quod pene illius medietas sit

497
Archives nationales (France)

consulum, et alia medietas sit abbatis. - Super crimen vero adulterii, pronunciamus, dicimus et
ordinamus quod nulla fiat inquisitio, sed, si adulter cum adultera in ipso crimine, seu in eodem lecto, vel
loco suspecto, solus cum sola fuerit deprehensus, tam adulter quam adultera publice currant et
fustigentur per villam, et, si penam predictam redimere voluerint, liceat eis super hac componere cum
abbate, vel ejus mandato, ita quod ad compositionem hujus inviti nullatenus compellantur, et illa
redemptio sive pena totaliter sit abbatis. - Item super falsis mensuris, canis, alnis ordinando
pronunciamus quod modis omnibus ad minus bis in anno, vel sepius, si abbati et consulibus visum fuerit
expedire, per eosdem, vel eorum mandatum, sine solempnitate juris, fiat per villam comuniter, seu per
certas personas, investigatio, seu inquisitio manualis, et, si aliquid predictorum falsum repertum fuerit,
in opprobrium illius penes quem repertum fuerit, coram domo vel operatorio ejusdem per abbatem et
consules, vel eorum auctoritate, frangatur, et nichilominus ille, penes quem falsa cana reperta fuerit, XX.
solidos nomine pene solvat, et ille, penes quem falsa alna reperta fuerit, X. solidos nomine pene solvat.
Ille vero, penes quem falsum pondus vel falsa mensura reperta fuerit, v. solidos nomine pene solvat, et
iste pene totaliter sint abbatis, et leventur per ipsum, vel de mandato suo. Si vero super premissis
ali[qu]is repertus fuerit enormiter excessisse, ita quod per concordiam abbatis et consulum ultra penam
predictam ad terrorem aliorum peccunialiter puniatur, illud augmentum, quod apponetur ultra penam
proxime dictam, inter abbatem et consules equaliter dividatur, ita quod medietas sit consulum, et alia
medietas sit abbatis. Si vero super premissis per modum accusationis aliquis velit causam prosequi
coram abbate, eidem abbati plene jus et jurisdictionem, premissis non obstantibus, reservamus ; facta
tamen inquisitione manuali, ad alia per denunciationem, vel ex officio minime procedatur. Verum, si
super predictis omnibus, vel aliquo premissorum ; sicut premissum est, inquirendis et puniendis, aliqua
partium inventa fuerit negligens vel remissa, ita quod ad requisitionem alterius nolit ad inquirendum et
puniendum cum altera convenire, altera pars nichilominus super illo articulo inquirat et puniat per se
ipsam, ne crimina remaneant impunita. - Item, de estris et taulis pronunciamus et dicimus, quod
ubicumque infra muros vel extra, in viis publicis, seu supra vias publicas protendantur de novo ubi alias
non fuerint, quod illi qui eas ibi habere voluerint concordent super hoc et conveniant cum abbate, vel
ejus mandato, bono modo, sicut est actenus consuetum. Si vero aliquis vel aliqui in territorio suo privata
aytalia ( corr. ayralia), ad domos edificandas, seu ad barrium ibi construendum, concesserint, et de novo
carrerie seu vie constituantur ibidem, ab inicio quidem liceat domino territorii et aliis ibidem
edificantibus estras et taulas in suo protendere, et construere bono modo pro suo libito voluntatis.
Postquam vero locus ille juxta vias et carrerias edificatus fuerit, et domus ex parte anteriori ad
perfectionem deducte, si quis estras vel taulas super vias et carrerias ibidem constitutas protendere de
novo vel facere voluerit, hoc faciat de consensu et voluntate abbatis, et cum eo bono modo super hoc
conveniat et concordet, sicut in viis publicis est actenus consuetum. In voltis autem et carreriis privatis,
ad viam publicam non h[ab]entibus aditum vel exitum nisi ab una parte, liceat habitatoribus estras et
taulas construere bono modo pro suo libito voluntatis. Si quis domum vel edificium habens juxta viam
publicam illud adeo retrotraxerat, quod in loco de quo removet edificium, quem vacuum dimisit, possit
estras vel taulas construere, hoc eidem liceat, dummodo estre vel taule ultra metas antiqui edificii ad
viam publicam nullatenus protendantur, nisi super hoc compositum fuerit cum abbate. - Super
institutione autem et destitutione gache, ordinamus et dicimus quod ista gacha que nunc est, et omnes
que pro tempore instituende fuerint, per consules eligantur et presententur abbati, abbas vero statim
admitat et recipiat presentatum ad illud officium exercendum, sine mora, et examinatione et difficultate
quacumque. - Super muris autem et fossatis, pronunciamus, ordinamus et dicimus quod muri et fossata
ville Figiaci pertineant ad universitatem et consules, nomine universitatis dicte ville, et quod abbas et
conventus, insimul vel divisim, in judicio vel extra, eosdem super hiis de cetero nullatenus amolestent.
Retinemus tamen, ac pronunciamus et dicimus quod abbas et conventus, et quilibet de conventu possint
edificare et habere edifficia juxta murum, et cum edificiis veteribus vel novis se appediare ( sic) muro, et
tigna imponere usque ad tabulatum, a parte interiori ex domibus et prediis que nunc ad manum suam

498
Archives nationales (France)

habentur, et possident juxta murum, et quod dictus abbas et successores ejus in posterum possint facere
et habere viridarium in illa bisturre, que est in muro ante capellam et aulam ipsius abbatis, et facere
clausuram lapideam vel ligneam hinc inde, et pontem facere lapideum vel ligneum, per quem ad dictum
viridarium aditus et regressus habeatur, ita tamen quod, imminente neccessitate guerre, predicte
clausure possint removeri, si consulibus et universitati videbitur expedire, qua neccessitate cessante,
dicte clausure per eundem abbatem in locum pristinum reducantur ; aliud autem edificium abbas non
possit facere super murum sine consciencia consulum et consensu. Si vero ex donatione fidelium, vel per
aliam quamcumque adquisitionem rationabilem, domus alique, vel predia, seu airalia juxta murum
obvenerint abbati vel conventui in futurum, pronunciamus et dicimus, si ad manum suam illa voluerint
retinere, quod illud idem jus habeant ibi et retineant, quod antiquus habitator seu ille a quo causam
h[ab]ebunt. - Per istud autem arbitrium sive dictum nostrum compositioni, dudum facte per
venerabilem patrem, dominum episcopum Parisiensem, inter abbatem et conventum Figiacenses, ex
parte una, et consules et universitatem ville Figiaci, ex altera, prout in instrumento inde facto plenius
continetur, nolumus in aliquo prejudicium generari, exceptis articulis pretaxatis, super quibus inter
partes predictas pronunciamus, prout superius est expressum. - Hec autem omnia, prout superius sunt
expressa, precipimus utri que parti, sub pena et juramento predictis, inviolabiliter perpetuo observare, et
presens instrumentum sigillis propriis communire, et dictum arbitrium nostrum hic contentum expresse
approbare et ratificare. - Que omnia et singula, a dictis arbitris, arbitratoribus, seu amicabilibus
compositoribus prolata, pronunciata et ordinata, nos, abbas et conventus Figiacenses, et syndicus
pretaxatus, nomine ejusdem conventus, et nos, consules Figiaci antedicti, et Bertrandus de Grezis,
syndicus memoratus, nomine dicte universitatis, approbamus, laudamus, et ratificamus, et viva voce
confirmamus, promittentes, sub pena et juramento predictis, nos omnia et singula predicta, in toto et in
parte, bona fide perpetuo et inviolabiliter observare. - In cujus rei firmitatem et testimonium, nos, dictus
abbas, et frater Ber(trandus), syndicus memoratus, et G., prior dicti monasterii, Azemarus, sacrista, G.,
camerarius, B., cellararius ejusdem monasterii, sigillis propriis, et nos, dicti consules, sigillo comunitatis
ipsius ville Figiaci, et nos, B(ertrandus) de Grezis, syndicus memoratus, sigillo nostro proprio presens
instrumentum duximus roborandum. Et nos, dictus abbas Obazenensis, et frater Luchas, et ceteri
coarbitri eorumdem, ad majorem fidem et testimonium omnium et singulorum premissorum, huic
presenti instrumento sigilla nostra duximus apponenda. - Actum anno Domini M° CC° L° octavo, mense
julii, in viridario monasterii Figiacensis.
17 Vide t. II, n° 3377.
Extrait d'un fragment de cartulaire intitulé : Transcripta litterarum de fundacione ecclesie Figiaci, et qui
doit avoir été écrit vers la fin du treizième siècle. Voy. t. I er, p. 1, note 1.
L'abbé d'Aubazine, diocèse de Limoges, qui figure dans cet acte, n'est mentionné que par la lettre initiale
de son nom, G. Le Gallia christiana, très-incomplet dans les renseignements qu'il donne sur cette abbaye,
cite un abbé Guillaume en 1256 et un abbé Géraud en 1261 (t. II, col. 637. C et D). Nous avons cru devoir
adopter le premier de ces deux noms.
L'abbé de Figeac, diocèse de Cahors, dont il est question dans notre texte, est Bertrand de Montagu. On
voit que ce personnage, cité dans le Gallia christiana pour la première fois avec la date de 1259 (t. I er, col.
175. A), était déjà abbé en juillet 1258. - Voy. t. II, n° 3377.
Les contestations étaient fréquentes entre l'abbaye et la ville de Figeac. Notre cartulaire renferme encore
une autre sentence d'arbitres élus pour régler les différends survenus entre l'abbé et les consuls. On
trouvera cet acte, qui n'est pas daté, à la fin du présent volume, parmi les Acta omissa, sous le n° 4135².

J//330
Toulouse, XXI, n°32.
4440 - 1258, 2 août.

499
Archives nationales (France)

Original
Bernard de Penne vend à W. Gieisa et à P. Costa la pâture des herbages de la Grésigne.
ABC. ABC. ABC.
Conoguda causa sia à totz homes, qe ieu, W. Peno, bayles qe so de mosenher B(ernart) de Pena, iei
vendut, et asout, e livrat, e gurpit, et dezamparat, per mosener B(ernart) sobredig e per totz los seus, à
l'an d'ogan, à vos, W. Gieisa, et à vos, P. Costa, las erbas de Grazinha, so es à saber, tot lo dreg e la razo
que mocener B(ernartz) i a elas ayguas e tot l'esplechieu qe obs aura al bestial, d'aysi tro à la premyeira
festa qe ve de San Joan Babtista, senes retenemen qe non i fas de re tro al terme sobredig, en aysi coma
Grazinha s' boula de la boula de Comba Granda, es ne va tota l'estrada da la Guarda vas Pena tro als
Arenyers, e tot can qe aya d'aqi en sa tro en Candeza, tot lo dreg e la razo qe mocenher B(ernartz)
sobredig a elas erbas dedins aqetz atermenamens, ny elas ayguas, ny el'esplechieu qe obs aura al bestial,
e tota aqesta venda sobredicha iei vos facha, per mosenher B(ernart) desus dig, de qest prezen dia d'oi
tro à la premyeira festa qe ve de San Joan Babtista. E sia causa saubuda qe per ayso devetz donar à
mocenher B(ernart), o à tot home qe per so ben las demandes, XIIII. libras de bos Caorcenx, paguar, IX.
libras tro à la premyeira festa qe ve de Nadal, e c. sols tro à la premyeira festa qe ve de Pascas, e
mosenher B(ernartz) sobredig sera voinh guyrens de totz amparadors, qeus fara aver, e tener, e posezir
em patz aqestas erbas e las ayguas sobredichas tro al terme sobredig. - E nos, W. Gieissa, En P. Costa,
amdoy esem, acordadamen, prendem e resebem aqesta venda sobredicha d'aqestas erbas sobredichas, e
de las ayguas, e de l'esplichieu, de vos, W. Peno sobredig, per mocenher B(ernart) desus dig, eus
mandam, eus prometem qe nos, als termes qe dig so, vos paguem las XIIII. libras sobredichas, en aysi
coma las paguas dichas so à mosenher B(ernart) sobredig. Pero, se non o faziam e las tenyam part la sua
voluntat dels digs termes en la, passariam dels grieutz e de las mecios qe el ne faria dels digs termes en
la, à sa conoguda, dels cals lo creiram per sa plana paraula, ses pleus, e ses sagramen, e ses testimony, e
per ayso miels arendre e complir oblyguam lhin totz nostres bes, qe aras avem, ny per azenam aurem,
esse Caorcenx s'abatio, mandam lhi paguar lo tot sobredig al for c'aras valo de la melhor moneda, c'om
paguaria sas ( corr. ses) baratas per Albeges, e renunciam beneficio nove costitucionys, et epistole Divy
Driany, et à tota causa, am quens poguesem de luy defendre, ny encontra venyr. - Et ieu, W. Ebral, mandi
à vos, W. Peno sobredig, que ieu fariei paguar o paguariei aqestas XIIII. libras sobredichas, en aysi coma
li terme e las paguas dichas so, à mosenher B(ernart) sobredig, e totz los grieutz e las mescios qe el ne
fara dels ditz termes d'en la, e m'establisc à luy deudor e paguador lo tot, e qe nom puesc defendre per los
principals deudors, e tot ayso qe desus dig es lauzi lhi sus en totz mos bes, e renunciy de ma certa siencia
à tot dreg, et à tot ayutori, et à l'apistola de Divy Dria, et à la costitucio de duobus reis et à tota exepcio de
non recovenyr premyeiramen la fianza qels prinsipals, et à tota causa am qem pogues de luy defendre ny
encontra venyr. Et ayso fo fag davan l'obrador P. Ponchet. So testimony : R. Guacha, Bonet Rocer, W. de
la Camynada, P. Teyseire, Uc del Borguet. - Facta carta IIII or nonas augusti, anno Domini M° CC° L°
VIII°. - D(eoda)tus Mauriny, notarius Montis Myrally, scripsit, et vydit ( hic signaculum notarii in forma
piscis), et singnavyt.
Voy. le n° 4028, et ci-dessous aux dates du 6 mai et du 27 novembre 1259.

J//360
Patronages en Normandie, n°5.
4441 - 1258, [5] août.
Original scellé
Litteroe Guidonis, Bajocensis episcopi, de jure patronatus in ecclesia de Laceio.
Universis Christi fidelibus, presentes litteras inspecturis, Guido, permissione divina Bajocensis ecclesie
minister humilis, salutem in omnium Salvatore. Cum domino nostro, Ludovico, Dei gratia regi
Francorum illustrissimo, placuerit quod nos totam ecclesiam de Laceio, vacantem ex morte Guillelmi de
Aurea Valle, cujus una medietas ad eumdem dominum regem, et alia ad nos pertinere dinoscitur, hac

500
Archives nationales (France)

vice conferamus, et idem dominus rex ad totam eamdem ecclesiam alias, cum primo vacaverit, presentet,
volumus et concedimus quod ipse dominus rex possit una vice ad totam predictam ecclesiam presentare,
et nos eam totam vice alia conferre possimus de cetero successive. In cujus rei testimonium, presentibus
litteris sigillum nostrum duximus apponendum. - Datum anno Domini M° CC° quinquagesimo octavo,
mense augusto.
Fragment de sceau en cire verte, pendant sur double queue. Le sceau de Gui, évêque de Bayeux, est décrit
dans l' Inventaire sous le n° 6500. - Le quantième n'est pas indiqué dans le texte de cet acte, mais nous
l'avons rétabli d'après la charte suivante, donnée par le chapitre de Bayeux le 5 août. Les deux actes ont
vraisemblablement été écrits le même jour.
Voy. L. Delisle, Cartulaire Normand (Antiq. de Normandie, t. XVI) p. 112, col. 2, n° 602, et Gallia
christiana, t. XI, col. 368. C.

J//360
Patronages en Normandie, n°6.
4442 - 1258, Lundi 5 août.
Original scellé
Litteroe ejusdem argumenti, a capitulo Bajocensi datoe.
Universis presentes litteras inspecturis, capitulum Bajocense, salutem in Domino. Noverit universitas
vestra quod nos unanimiter volumus et concedimus quod reverendus pater, G(uido), Dei gratia
Bajocensis episcopus, totam ecclesiam de Laceio, vacantem ex morte Guillelmi de Aurea Valle, cujus una
medietas ad eumdem episcopum, et alia ad dominum regem Francie pertinere dinoscitur, hac vice
conferat, et dominus rex ad eam totam alias, cum primo vacaverit, presentet, et quod, prout in litteris
domini regis continetur, dominus episcopus predictus totam dictam ecclesiam una vice conferat, et
dominus rex ad eam totam alia vice presentet de cetero successive. In cujus rei testimonium, presentibus
litteris sigillum nostrum duximus apponendum. - Datum vacante decanatu ecclesie nostre, anno Domini
M° CC° quinquagesimo octavo, die lune ante festum Beati Laurentii martyris.
Fragment de sceau en cire verte, pendant sur double queue.-
Le sceau du chapitre de Bayeux est décrit dans l' Inventaire sous le n° 7116. - Voy. le n° précédent.

J//528
Mortagne et Tournai, n°6.
4443 - 1258, 28 août.
Original scellé
Accord entre l'abbé de Cambron et Arnoul de Mortagne, châtelain de Tournai, au sujet de la terre que
l'abbaye de Cambron possédait à Marquain.
Nous, li abes et li couvens de Cambron, faisons savoir à tous ciaus ki ces letres veront u oront, ke nous
avons en le parroche de Markaingh, et es teroirs là entours, XX. bouniers de tere, pau plus, pau mains, en
pluiseurs pieches, des quels XX. bouniers de tere nous soumes aireté bien et loiaument par loi et par
jugement des eskevins ki counoistre et jugier en doivent par droit, et si avons en cel liu meismes une
masure à tout le pourchaint, sour le quele messire Arnous de Mortangne, castelains de Tournai,
demandoit songnie, et cele songnie nous a il quitié perpetueilment, sauf chou ke, se nous i faisons hoste,
li masure li devera le songnie, ensi comme les autres de le vile, et, se il avenoit par aventure ke nous i
voeusissiemes faire maison, fust en le masure devant dite, fust alleurs sur les XX. boniers de tere devant
dis, faire le poons, et de chou avons nous jà sen gré et sen otroi, et fait à savoir ke il retient toutes justices
et toutes sengnouries sour cel liu et sour tout le tenement, ensi cum il l'a par le vile, si avant com se
justice s'estent, sauf chou ke il nous quite no meis et nos XX. boniers de tere devant dis de talle, et de
corvoée, et de songnie, et, se nous faisiemes hostes manans sur le tenement de ces XX. bouniers de tere,
cil hoste seroient as us et as coustumes de ciaus de Markaingh, et toutes ces choses devant dites nous

501
Archives nationales (France)

doit il warandir, si come buens sire et si cum avoeis del liu, et pour chou ke toutes ces coses soient fermes
et estaules, il a renunchiet à toutes les okisons ki à lui et à ses oirs poroient valoir et à nous greveir à ces
coses devant dites, et à toutes ces couvenances tenir perpetueilment a il obligié et lui, et ses oirs, et en
retenance, et en tesmong de toutes ces coses, nous a il douné ses letres saielées de sen saiel, et nous,
d'autre part, selonc le teneur de ses letres, li avons cestes dounées saielées de no saiel. - Ce fu fait l'an de
l'incarnation Jhesu Crist mil CC. et LVIII., el mois d'aoust, le nuit Saint Augustin.
Traces de sceau pendant sur double queue. - Le sceau de Jean de Marbaix, abbé de Cambron, diocèse de
Cambrai, est décrit dans l' Inventaire des sceaux de la Flandre par M. G. Demay, sous le n° 6934.

J//192
Poitou, II, n°30.
4444 - 1258, Août.
Original scellé
Litteroe Alelmi de Biollet, quibus in villa de Biollet cum Alphonso, comite Pictavensi, societatem paragii
jure facit.
Ego, Aleumus de Bualet, domicellus, notum facio universis, presentes litteras inspecturis, quod ego
associavi nobilem virum, dominum comittem Pictavensem, in villa de Bualeth, et in manso de Bualeth lo
Veilh, et in manso de Rocola, et in omnibus pertinenciis eorumdem, ad me tamen retentis pratis sitis
supra la guaana de Rocola, et decimis frugum et animalium, et retento manso de Vilastanias et la
bordaria de Polsabru, nam dictum mansum de Vilastania et dicta bordaria de Polsabru sunt de feodo
reverendi episcopi Claromontis, et excepta baillia omnium supradictorum quam antea dederam Thome
Brandonis et suis imperpetuum possidendam, et dederam eciam eidem Thome insimul tenementum de
Rocola, scilicet prout via claudit dictum tenementum, que ducit de Rupe Dagulfo à la guaana de Rocola,
ex una parte, et prout via claudit, que ducit de Bulleg à la Canedi, usque ad duas rupes, sitas circa viam
inmediate dictam, et de dictis rupibus ducitur à la comba de las Combelas, et reducitur à la guaana de
Rocola p[re]dictam, et hoc tenementum dedi dicto Thome et suis sine censu, et hec omnia supradicta sita
sunt in parrochia de Bualeth. Associavi eciam predictum nobilem virum in omnibus supradictis, ideo ut
faceret ibi villam franchiam, exceptis retentis supradictis, promittens, tactis sacrosanctis Euvangeliis, me
de cetero per me vel per alium non venturum, et me defendere pro posse meo omnia supradicta. In cujus
rei testimonium, eidem domino dedi litteras, sigilli mei munimineroboratas. - Datum anno Domini
millesimo ducentesimo quinquagesimo octavo, mense augusti.
Traces de sceau pendant sur double queue. - Le sceau d'Aleaume de Biollet de la Roche d'Agoux est décrit
dans l' Inventaire sous le n° 3410.

J//365
Dons et Aumônes, n°6.
4445 - 1258. Août.
Copie authentique
Donation faite par Amis de Ramerupt à l'hôpital de Saint-Nicolas-du-Pont de Compiègne.
Je, Amis de Rameru, bourgois de Conpiegnie, fas savoir à touz ciaus qui cest escrit verront et orront, que
je en mon bon sens et en ma plaine santée ai donné et otroié, pour une chapelerie estorer à tous jours
pour le salu de m'anme, à l'ostelerie Saint Nicholas du Pont, la quelle mesire li roys a faite devant son
ostel à Conpiegnie, quatorze mines de terre, qui sieent devant Corbonlieu en une piece, eu pris de cent
souls de Parisis par an, et sept livres de cens, c'est à savoir : sept souls et demi au champ de la Barre que
Baudoins del Port tient, de coi on rent au roy sis deniers, et sinc souls et quatre deniers seur les vignies
de Cailloel qui furent Jehan de Retueil, s'en doit on quatre deniers au roy, et quatre sous, et quatre
deniers et un chapon que j'ai devant Saint Nicholas à la Chapelle seur la messon qui fu Berenger, s'en
rent au roy quatre deniers, sur la maison Robert Mignote en la rue Saint Ladre cinc sous, et trois deniers

502
Archives nationales (France)

et deus chapons, surs les messons qui furent arses en la rue Saint Ladre que Willames de Senliz tient, li
gendres Werartain ; noef sous, seur la maison Amant de Hopre devant la maison monsegneur Vincent
Tolen, de hors la porte de Pierrefons, dis sous, sur la maison dame Liegartla Caronesse, à la porte de
Pierrefons, soisante deus sous, sur les chanbres qui furent Alis Belete, derers les Freres Meneurs en
Dommeliers, cinc sous, seur la maison Perron Quaquet, devant la maison Lorens de Viteri, cinc sous,
seur la maison Denise le Borgnie, de costé Saint Anthoine, douze sous, sur la maison Renaut Charmolue,
là où il maint, noef sous, seur les estaus aus boulengers, que Willaumes Coulons rent, set sous un denier
meins, s'en doit on au roy deus sous. E si doins en aumosne, à faire pitance as malades de l'ostelerie le
roy devant dite, men ches de vignie qui siet de hors la porte Parisie emprès les fossez de la ville de
Conpiegnie, et pri et requier monsegneur le roy que il conferme ceste aumosne et cest don à l'ostelerie
devant dite par ces leitres. E pour ce que ce soit ferme chose et estable, j'ai mis men seel à ces presentes
leitres. - Ce fu fait l'en de l'Incarnacion M. CC. L. VIII., el mois d'aoust.
Cette donation est insérée dans les lettres de confirmation de Louis IX, de même date. - Voy. le n°
suivant.

J//365
Dons et aumônes, n°6.
4446 - Compiègne. 1258. Août.
Copie authentique
Ludovicus, rex Franciae, litteras donationis cujusdam ( Vide n° 4445), hospitali Sancti Nicolai
Compendiensis ab Amico de Rameru, burgensi Compendiensi, factae, "in galico scriptas", retenta sibi
justitia, confirmat.- "Quod ut ratum et stabile permaneat in futurum, presentem paginam sigilli nostri
fecimus impressione muniri. - Actum apud Compendium, anno Domini M° CC° quinquagesimo octavo,
mense agusto."
Inséré, sous forme de copie authentique, dans un vidimus délivré à Paris le samedi 21 juin 1287 par Jean
de Montigny, bailli de Vermandois, garde du bailliage de Senlis. - Voy. le n° précédent, et ci-dessous à la
date de décembre 1259.

J//321
Toulouse, XII, n°65.
4447 - Mors de Secs. 1258. 28 septembre.
Original
Instrumentum de licentia data a Bernardo et Gausberto de Durello, fratribus, pro claudendo gradu de
Salisis, in stagno de Leucata.
In anno Domini M. CC. quinquagesimo VIII., ragnante ( sic) rege Ludovico, IIII. kalendas octobris,
noverint universi pariter et futuri quod dominus Raimundus de Pompiano, vicarius Rossilionis pro
illustrissimo domino Jachobo, Dei gracia rege Aragonum, Majoricarum et Valencie, tenens castrum de
Sancto Laurencio pro eodem domino rege, accessit ad locum qui vocatur ad Mors de Secs, in terminiis
castri de Leucata, ad litus stagni ejusdem, ad quem locum venerunt, vocati et rogati per eundem
dominum vicarium, dominus Bernardus et Gausbertus de Durello, fratres, domicelli, domini castri de
Leucata, quos dominus vicarius predictus rogav[i]t instantissime, modis quibus potuit, et etiam ex parte
predicti domini regis, quod ipsi domini Bernardus et Gausbertus permiterent et sustinerent claudere
gradum, qui vocatur de Salisis, sine dampno, prejudicio et gravamine, et sine juris lesione et detrimento
eorumdem, promittens dictus vicarius per firmam bonam fidem et validam stipulacionem predictis
Bernardo et Gausberto de Durello, fratribus, quod per preces quas faciebat non intendebat in aliquo juri
eorumdem fratrum derogare, ymo omnia jura que habebant seu habere poterant aliquo casu in predicto
gradu, seu insula, seu leuda ejusdem, quam habent et recipiunt in predicto gradu, essent predictis
fratribus plenius retenta atque salva omni tempore, sine dampno eorumdem, promitendo insuper quod

503
Archives nationales (France)

per clausuram seu clausuras, que modo fient seu deinceps subsequerentur, dicti gradus, nullum fieret
prejudicium fratribus sepedictis. Et ita in hunc modum predictum dominus Bernardus et Gausbertus de
Durello, fratres, dictas preces, amore et gracia predicti domini regis et obtentu precum dicti vicarii,
admiserunt, premissa protestacione quod non intendunt nec intendebant per istas preces juri suo in
aliquo derogare nec renunciare, ymo in omnibus et per omnia pocius perpetuo conservare atque sibi
retinere asserunt et affirmant. - Actum fuit hoc ad Mor del Secs, ad litus stagni, in presentia et testimonio
domini Gaucerandi de Secreto, militis, Raimundi de Castello, de Perpiniano, Petri Comitis, de Sancto
Laurencio, Jordani de Cabareto, Petri Rogerii, fratris ejusdem, domicellorum, Bernardi Morgalloni, Petri
Gesse, Raimundi Pictav[i]ni, Petri Comitis, de Leucata, et mei, Petri Morgalloni, publici domini
archiepiscopi Narbonensis notarii, qui rogatus a partibus hoc scripsi et in pub[l]icam formam reddegi.
L'acte se termine par la mention d'un mot interligné : et suprascripsi : DOMINI.
Cet acte fut rédigé ad Mors de Secs, in terminiis castri de Leucata, ad litus stagni ejusdem. Malgré la
précision avec laquelle ce lieu-dit est indiqué, il nous a été impossible d'en retrouver l'exact
emplacement. Il n'est pas mentionnés au cadastre de la commune de Leucate.

J//170
Orléans, n°27.
4448 - 1258. Mardi 1 er octobre.
Vidimus scellé
Odo, decanus Aurelianensis, notum facit se "anno Domini M° CC° L° octavo, die martis post festum
Sancti Michaelis", litteras quasdam a Ludovico VII, rege Franciae, datas ( quas supra videsis, t. I er, n°
146), non cancellatas, nec vitiatas inspexisse. - "In cujus rei memoriam et noticiam, presentem clausulam
fecimus sigillari. - Datum anno et die predictis."
Scellé en cire verte, sur simple queue, du sceau d'Eude, doyen d'Orléans, décrit dans l' Inventaire sous le
n° 7556.

J//328
Toulouse, XIX, n°1. 22.
4449 - 1258. 14 octobre.
Copie ancienne
Instrumentum quo Johannes de Genebre "recognovit et concessit Johanni Dominico, condam filio Petri
Dominici, quod, facto inter ipsos computo et racione,... et deductis omnibus deducendis, debebat idem
Johannes de Genebre predicto Johanni Dominico CC. L. et III. libras, VII. solidos Turonensium, quos...
se ... persoluturum promisit." - "Hoc fuit ita positum XIIII. die introitus mensis octobris, ... anno ab
incarnacione Domini M° CC° L° VIII°. - Hujus rei sunt testes : magister Ber. de Creissello, notarius, ... et
Ber. Costantinus, qui cartam istam scripsit."
Extrait du rouleau intitulé : Transcripta instrumentorum magistri Johannis Dominici super facto Gimilli
.

J//346
Régale, I, n°44.
4450 - 1258. Samedi 26 octobre.
Original scellé
Litteroe Vincentii, Turonensis archiepiscopi, regalia pro Gaufrido, Cenomanensi electo, a Ludovico, rege
Francioe, petentis.
Excellentissimo domino suo, Ludovico, Dei gratia illustrissimo regi Francorum, Vincentius, eadem gratia
Turonensis archiepiscopus, salutem, et sic regnum regere, ut ad celeste valeat pervenire. Cum nos die
sabbati ante festum Omnium Sanctorum venerabilem virum, magistrum Gaufridum, archidiaconum

504
Archives nationales (France)

Transvigennensem in ecclesia Turonensi, canonice et concorditer electum in Cenomanensem episcopum


et pastorem, et ex parte capituli Cenomanensis nobis, prout moris est, presentatum, confirmaverimus,
vestre majestati regie supplicamus quatinus eidem electo et confirmato regalia sua vestri gratia sine
difficultate reddatis. - Actum anno Domini M° CC° L° octavo, die sabbati predicta.
Sceau en cire verte, sur simple queue. - Le sceau de Vincent de Pirmil, archevêque de Tours, est décrit
dans l' Inventaire sous le n° 6418.
Voy. le Gallia christiana, t. XIV, col. 111. C, et 401. E.

J//201
Champagne, IX, n°44.
4451 - 1258. Octobre.
Original scellé
Johannes, filius Colini, dicti Boucherot, nonnulla stalla apud Barrum super Albam Theobaldo, comiti
Campanioe, vendit.
Universis presentes litteras inspecturis, Milo, humilis abbas, et Robertus, prior ecclesie Sancti Jacobi de
Pruvino, salutem in Domino. Noveritis quos, in nostra presencia constitutus, Johannes, clericus, filius
defuncti Colini, dicti Boucherot, de Barro super Albam, recognovit et confessus est coram nobis se
spontanea voluntate vendidisse et nomine venditionis imperpetuum quittasse excellentissimo domino,
Th(eobaldo), Dei gracia illustri regi Navarre, Campanie et Brie comiti palatino, quinque stalla et
medietatem unius stalli, que fuerunt, ut dicitur, Petri de Crepanz, quondam sororii ejusdem Johannis,
sita apud Barrum super Albam inter stalla dicti domini regis ab utraque parte, pro triginta libris
Pruviniensium, de quibus se tenuit pro bene pagato in pecunia numerata, promittens per fidem suam
corporaliter prestitam quod contra dictam venditionem per se vel per alium non veniet in futurum, nec
aliquid juris in dictis stallis per se vel per alium de cetero reclamabit, seu faciet reclamari. Et per hoc
dictus Johannes et ejus heredes debent remanere quitti super refectione dictorum stallorum, quam
dictus dominus rex fecerat pro dictis stallis reficiendis, neque dictus dominus rex, occasione dicte
refectionis predictorum stallorum, aliquid de cetero petere poterit ab eisdem. In cujus rei testimonium et
munimen, presentes litteras sigillorum nostrorum munimine duximus roborandas. - Actum anno
Domini M° CC° quinquagesimo octavo, mense octobri.
Traces de deux sceaux, pendant sur double queue. - Les sceaux de Mile de Gondelot, abbé de Saint-
Jacques de Provins, diocèse de Sens, et de Robert, prieur de la même abbaye, n'existent pas dans la
collection des Archives.

J//320
Toulouse, XI, n°62.
4452 - Hôpital Saint-Jean de Corbeil. 1258. Vendredi 15 novembre.
Copie authentique
Litteroe Alphonsi, comitis Tolosani, ad senescalcum Ruthenensem directoe, de sententia inter
Albiensem episcopum, seque ipsum dicenda.
Alfonsus, filius regis Francie, comes Pictavie et Tholose, dilecto et fideli suo, senescallo Ruthenensi,
salutem et dilectionem. Mandamus vobis quatinus decimas de Penna, ecclesia de Mamiaco, super quibus
sententiam noveritis esse latam per judicem nostrum pro episcopo Albiensi, et decimas incursas de
Penna pro heresi, si quas tenetis ad manum vestram, restituatis eidem episcopo vel procuratori suo, et
partem passagii de Reulla ad ipsum episcopum pertinentem, ut dicit, si ipsum vel procuratores suos
inveneritis possedisse, vel ad ipsum inveneritis pertinere, et etiam decimas de Podio Celso, si quas
tenetis ad manum vestram pro cambio castri de Podio Celso, si probari poterit quod ecclesia fuerit in
possessione, vel fuerint abjurate vel pro heresi incurse, preterea novales decimas, et incursas pro heresi,
et abjuratas, et possessas ab ecclesiis, quando constabit vobis per litteras vel alia legitima documenta,

505
Archives nationales (France)

eidem episcopo restitui faciatis, insuper sententias latas super ipsis decimis per judices nostros pro dicto
episcopo execqutioni mandetis, si non extitit apellatum, et etiam si apellatum extitit, si infra tempore,
quo apellantes debuerunt prosequi apellationes suas, non fuerunt prosequti. Super omnibus vero
decimis, de quibus probata est ecclesiarum possessio coram judicibus nostris, ferri sententias facientes,
preter hoc super inquisitione facta de incurrimentis heresum castrorum Montis Irati et Monasterii, de
prudentum et bonorum virorum conscilio, jus suum episcopo tribuatis, salvo et retento jure nostro,
fructus et proventus dictorum incurrimentorum, sicut condictum fuit inter magistrum Stephanum, et
vos, et episcopum, in sequestro primo restitui faciatis ; super omnibus vero aliis, super quibus vos
requiret episcopus, ipsum benigne audientes, eidem faciatis celeris justicie complementum, taliter ne
propter defectum vestrum ipsum ad nos oporteat laborare. - Datum apud Hospitale Sancti Johannis de
Corbello, die veneris post festum Sancti Brictii, anno Domini M° CC° L° VIII°.
Inséré, sous forme de copie authentique, dans la sentence rendue par Pierre de Landreville, sénéchal de
Rouergue et d'Albigeois, le 2 juin 1260. - Voy. à la fin du présent volume, parmi les Acta omissa, n° 4332
2, les lettres d'Alphonse de Poitiers, du mois de mars 1256-57, ordonnant qu'il soit fait une enquête pour
établir les droits de l'évêque d'Alby.

J//294
Bigorre, n°8. 3.
4453 - Paris. 1258. 22 novembre.
Copie authentique
Esquivatus de Cabanesio, comes Bigorroe, Simoni de Monte Forti, comiti Leicestrioe, comitatum
Bigorritanum concedit, concessumque confirmat.
Omnibus, ad quos presens scriptum pervenerit, Esquinardus ( sic) de Chabenès, comes Bigorre, salutem
in Domino. Notum vobis facio quod, cum Gasto Bearnensis devastaverit totam terram meam, ita quod
eam deffendere non possum, do, concedo et hoc presenti scripto confirmo domino Symoni de Monte
Forti, comiti Lincestrie, carissimo avunculo meo, et heredibus suis vel assignatis, totum comitatum
Bigorre cum omnibus pertinenciis, bono animo et spontanea voluntate, quia malo quod dictus Symon et
heredes sui vel assignati habeant dictum comitatum, quam aliqui alii, promittens dicto S(ymoni) et
heredibus suis vel assignatis, pro me et heredibus meis, quod contra hanc donationem, concessionem,
confirmationem meam, juramento corporaliter prestito, nullis temporibus nec ullo modo venire
presumen ( sic), et ad majorem securitatem, sigillum domini abbatis de Lira, una cum sigillo meo,
presenti scripto apponi procuravi. - Datum Parisius, in festo Beate Cecilie virginis, anno Domini M° CC°
L° VIII°.
Inséré, sous forme de copie authentique, dans un vidimus délivré à Troyes le 13 juin 1299, d'après le
Liber Principum, par le doyen et le chapitre de Saint-Étienne de Troyes. - Voy. ci-dessus les n os 4279,
4284, 4286 à 4289, et d'Arbois de Jubainville, Hist. des comtes de Champagne, t. IV, p. 375, note a. -
Cette charte ne fait que confirmer la donation du comté de Bigorre du 6 août 1256. Voy. le n° 4279, et ci-
dessous les n os suivants.

J//294
Bigorre, n°8. 2.
4454 - Paris. 1258. 22 novembre.
Copie authentique
Litteroe Esquivati de Cabanesio, comitis Bigorroe, quibus Simoni de Monte Forti donationem comitatus
Bigorroe factam confirmat, et quasdam alias terras in donum confert.
Sciant presentes et futuri quod nos, Esquinardus ( sic) de Chabenès, comes Bigorre, dedimus et
concessimus, et hac presenti carta nostra confirmavimus, bono animo et nostra spontanea voluntate,
domino Symoni de Monte Forti, comiti Lincestrie, karissimo avunculo nostro, et heredibus suis vel

506
Archives nationales (France)

assignatis totum comitatum nostrum Bigorre, et Sanctum Chanzanum, et Montem de Marchan et


vicecomitatum de Marchan, cum omnibus pertinenciis suis, quia magis volumus quod dictus Symon et
heredes sui vel assignati habeant et teneant predictum comitatum, una cum terris predictis et omnibus
suis pertinenciis, quam inimici nostri, a quibus sepedictum comitatum nostrum et terras prenominatas
deffendere non possumus, promittens, pro nobis et heredibus nostris, prefato Symoni et heredibus suis
vel assignatis, quod contra hanc donationem, concessionem ac presentis carte confirmationem,
juramento corporaliter prestito, nullis temporibus nec ullo modo venire presumemus, et ad majorem
securitatem, sigillo venerabilis patris, domini episcopi Lincolnensis, una cum sigillo nostro, presentem
cartam nostram procuravimus roborari. - Datum Parisius, in festo Beate Cecilie virginis, anno Domini
M° CC° L° VIII°.
Inséré dans le même vidimus que le n° précédent. - Voy. Merlet, Bibliothèque de l'École des Chartes, t.
III, 4 e série, p. 315, et le n° suivant.

J//294
Bigorre, n°8. 4.
4455 - Paris. 1258. 23 novembre.
Copie authentique
Litteroe Esquivati de Cabanesio, comitis Bigorroe, de castris de Lorda et Mauvezin, Simoni de Monte
Forti, quando ille requisierit, tradendis.
Omnibus, ad quos presens scriptum pervenerit, Esquinardus ( sic) de Chabenès, comes Bigorre, salutem
in Domino. Notum vobis facimus quod tenemur, per sacramentum nostrum corporaliter prestitum,
liberare castra nostra de Laurda et Mauveisin domino Symoni de Monte Forti, comiti Lincestrie,
carissimo avunculo nostro, vel certo ejus assignato, sine omni dilatione et difficultate, quandocumque a
dicto Symone super hoc fuerimus requisiti, ore tenus vel per suas patentes litteras, et similiter totum
comitatum nostrum Bigorre cum pertinenciis suis, de quo libitum suum faciat et voluntatem, sicuti de
suo, quem dedimus et concessimus eidem. In cujus rei testimonium, presenti scripto sigillum nostrum
fecimus apponi. - Actum Parisius, in festo Beati Clementis, anno Domini millesimo CC° L° VIII°.
Inséré dans le même vidimus que les n os précédents. - Voy. Merlet, Biblioth. de l'École des Chartes, t. III,
4 e série, p. 316.

J//460
Fondations, I, n°15.
4456 - 1258. 23 novembre.
Original scellé
Litteroe abbatis et conventus Sancti Victoris Parisiensis, quibus ordinationem quamdam Ludovici regis,
de nova capella apud Corbolium instituenda, se observaturos esse declarant.
Universis Christi fidelibus, ad quos presentes littere pervenerint, .. ( sic), divina permissione Sancti
Victoris Parisiensis abbas humilis, totusque ejusdem loci conventus, salutem in Actore salutis. Ad
noticiam omnium volumus pervenire quod, cum excellentissimus dominus, L(udovicus), Dei gracia rex
Francie illustris, ad honorem et gloriam divini nominis, et pro salute anime sue, necnon et ob remedium
animarum inclite recordacionis regis Ludovici, genitoris ejusdem, et Blanche regine, genitricis ejusdem
domini regis L(udovici), et aliorum predecessorum suorum, capellam quandam edificaverit prope
domum suam Corbolii, supra rippam Secane fluminis, in qua constructum est oratorium, unum inferius,
in honore et nomine Precursoris Domini, Beatissimi Johannis Baptiste, aliudque superius, in honore
Beatissime Virginis, matris Dei, in quo eciam duo parva altaria, unum videlicet, quod a dextris est, in
honore Beati Francisci, et aliud a sinistris, in honore Beati Petri, Martiris, de ordine Fratrum
Predicatorum, construenda decrevit, ipse dominus rex ob divini cultus augmentum, et ut competentius
inibi Deo debitum exsolvatur obsequium, nostro unanimi interveniente consensu, ad quos prioratus

507
Archives nationales (France)

Sancti Guinaili, qui continue adjacet domui et capelle ipsius domini regis, pertinet pleno jure, necnon
prioris ejusdem domus consensu pariter accedente, taliter ordinavit quod tres fratres canonici,
sacerdotes, in prioratu predicto, ultra solitum numerum quatuor canonicorum Deo servientium in
eodem, perpetuo statuantur, qui cum aliis cotidianas Deo laudes solvant, et in capella predicta, alter
eorum videlicet in inferiori, et duo in superiori oratorio, per se vel per socios suos missam cotidie
teneantur imperpetuum celebrare, ita tamen quod quilibet eorum teneatur pro domino rege Ludovico
predicto, qualibet septimana, duas missas, quamdiu vixerit idem dominus rex, unam scilicet de Sancto
Spiritu et aliam de Beata Virgine, et post decessum ipsius domini regis, qualibet similiter septimana, bis
missam que pro defunctis dicitur celebrare, et in aliis missis, tam in vita quam post decessum ipsius,
teneatur quilibet eorum nichilominus pro ipso domino rege oracionem facere specialem. Donavit autem
idem dominus rex, ad opus dictarum capellaniarum, prioratui et canonicis ecclesie predicte Sancti
Guinayli triginta octo libras Parisiensium, annui redditus, et quadraginta solidos Parisiensium, annui
redditus, pro luminari, in prepositura sua Corbolii per manum prepositi qui pro tempore fuerit
percipienda imperpetuum, ad terminos subnotatos : medietatem scilicet ad festum Omnium Sanctorum,
et aliam medietatem ad Purificacionem Beate Marie. Ceterum, quia idem dominus rex cameram suam
super pressorium dicti prioratus, et gradus in descensu aule ipsius domini regis super stabulum
eorundem edificari fecit, nostro et ipsorum canonicorum Sancti Guinaili interveniente consensu, ne
tamen propter hoc super hiis, aut super platea vacua, seu atrio intermedio, adjacenti inter domum
prioratus ejusdem et domum dicti domini regis, posset imposterum ulla moveri calumpnia in nostrum
aut prioratus predicti prejudicium aut gravamen, voluit idem dominus rex quod pressorium, stabulum,
et atrium seu platea vacua antedicta salva sint nobis et dicto prioratui imposterum, tamquam nostra et
prioratus ejusdem, jure proprietatis omnino penes nos et ipsum prioratum salvo et integro remanente,
ipsi tamen domino regi et heredibus suis usu et commoditate retentis et salvis, ad eundum et veniendum
circa ipsam capellam, intrandum eciam et conversandum, honerandum et exhonerandum vasa vel
vehicula, ducendum et deferendum quecumque necessaria fuerint ipsi domino regi et suis, et alia
hujuscemodi facienda, que commoditati ipsius domini regis expedient et suorum. Pratelli vero et muri
quo clauditur, que fieri fecit idem dominus rex inter ipsam capellam et aquam, proprietatem sibi et suis
retinuit, volens ut, quando ipse, aut regina, uxor sua, vel heredes ipsius, reges Francie, absentes erunt,
claves et usum capelle et pratelli predictorum libere et quiete habeant canonici memorati. Nos autem
ordinacionem et alia que superius continentur, unanimi fratrum nostrorum consensu, volentes et
approbantes, quantum ad ea que ad nos pertinent, bona fide promittimus et tenemur imposterum
firmiter et inviolabiliter observare, presentialiter statuentes et ordinantes de nostris fratribus et
canonicis tres sacerdotes ex nunc in dicto prioratu Sancti Guinaili ultra solitum numerum cotidianas
laudes Domino soluturos, et in dicta capella, sicut predictum est, celebraturos, ita quod amodo septem
fratres et canonici imperpetuum tenebuntur in dicto prioratu Domino deservire, et in capella domini
regis predicta cotidianum missarum pensum exsolvere, prout superius est expressum. Hanc eciam
ordinacionem et alia omnia que premissa sunt, de mandato nostro et auctoritate, concessit et approbavit
frater Garnerus, prior Sancti Guinayli, pro se et fratribus ac successoribus suis, et ea promisit
imposterum firmiter observare. Quod ut perpetuam stabilitatem obtineat, nos presentes litteras domino
regi dedimus, sigillorum nostrorum impressione munitas, priore eciam Sancti Guinaili predicto sigillum
suum una nobiscum, in testimonium predictorum, presentibus appendente. - Actum anno gracie M° CC°
quinquagesimo octavo, mense novembri, in festo Beati Clementis.
Trois sceaux pendants ; le premier et le troisième en cire brune, sur lacs de soie rouge, sont presque
entièrement détruits, le second en cire verte, sur lacs de soie verte, existe encore en partie :
1. Robert, abbé de Saint-Victor de Paris. ( Inventaire, n° 8924.)
2. Garnier, prieur de Saint-Guénaud de Corbeil. ( Invent., n° 9507.)
3. Abbaye de Saint-Victor de Paris. (Ce sceau est décrit dans l' Inventaire sous le n° 8326, d'après un type
appendu à un acte du douzième siècle.)

508
Archives nationales (France)

Voy. Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 132 et 133, et le Gallia christiana, t. VII, col. 679. A.

J//435
Dispenses, n°3.
J//594
Aragon, sac 1, n°1.
Originaux scellés
4457 - Anagni. (1258.) 1 er décembre.
Litteroe Alexandri papoe IV de matrimonio inter Philippum, filium regis Francioe, et Isabellam, regis
Aragonum filiam, contrahendo, consanguinitatis vinculo non obstante.
ALEXANDER, episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio, nobili viro, Philippo, nato carissimi in
Christo filii nostri,.. ( sic), illustris regis Francie, salutem et apostolicam benedictionem. Attenta Sedis
Apostolice circumspectio, congrue temporum vices pensans, quibusdam interdum concedit aliqua de sue
plenitudine potestatis, que alias ipsis minime indulgeret, et quedam aliquando denegat, que aliis forsan
temporibus largiretur, dispensans oportune, juxta necessitatem temporis, suarum munera gratiarum,
nunc ea impendendo benigne, nunc autem inspecta utrobique ipsius qualitate temporis merito
denegando, ut in hiis quod utile ac salubre fore perspexerit semper agat. Cum itaque, sicut accepimus,
dilecta in Christo filia, nobilis mulier, Elysabeth, nata carissimi in Christo filii nostri,.. ( sic), illustris regis
Aragonum, tibi linea consanguinitatis attineat, illa tertio ex uno latere a stipite, et te quarto gradu ex
altero differente, nos, attendentes devotionem, qua semper tui et predicte Elysabeth progenitores erga
Sedem Apostolicam claruerunt, ac sperantes quod ex te ac predicta E(lysabeth), si fueritis
matrimonialiter copulati, recipere, auctore Domino, poterit Mater Ecclesia filios benedictionis et gaudii,
filios factis et fama pollentes, ac filios etiam oportuni auxilii et favoris, tuis et ipsius E(lysabeth)
supplicationibus inclinati, tibi et eidem E(lysabeth), ut, impedimento hujusmodi non obstante, copulari
adinvicem matrimonialiter valeatis, auctoritate presentium indulgemus. Nulli ergo omnino hominum
liceat hanc paginam nostre concessionis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc
attemptare presumpserit, indignationem Omnipotentis Dei et Beatorum Petri et Pauli, apostolorum ejus,
se noverit incursurum. - Datum Anagnie, kalendis decembris, pontificatus nostri anno quarto.
Cette dispense pour le mariage du fils de Louis IX avec Isabeau d'Aragon fut expédiée en double Original
Les deux textes sont scellés sur lacs de soie rouge et jaune de la bulle en plomb du pape Alexandre IV. (
Inventaire, n° 6049.) - Voy. cidessus les n os 4400, 4412, 4434, Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 147, et
Raynaldi, Annal. Eccles., t. III, p. 27, anno 1258, n° XX.

J//687
Bulles de Priviléges, n°94
4458 - Anagni. (1258.) 4 décembre.
Original scellé
Alexander papa IV Ludovico, regi Franciœ, concedit ut cujuscumque ordinis monasteria ingredivaleat,
Fratribus Prœdicatoribus vel Minoribus eum comitantibus.
ALEXANDER, episcopus, servus servorum Dei, carissimo in Christo filio, .. (sic), Ludovico, illustri regi
Francie, salutem et apostolicam benedictionem. Tuis votis, illis precipue que sapiunt opera pietatis,
favore benivolo concurrentes, magnitudini tue, ut, quociens te aliqua monasteria, seu alia loca religiosa
cujuscumque ordinis ingredi causa devocionis contigerit, liceat tibi Fratres Predicatorum seu Minorum
ordinum, qui in tua tunc fuerint comitiva, introducere tecum in monasteria et loca hujusmodi, contrariis
predictorum ordinum consuetudinibus vel statutis nequaquam obstantibus, auctoritate presentium
indulgemus. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionis infringere, vel ei ausu
temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignacionem Omnipotentis Dei et
Beatorum Petri et Pauli, apostolorum ejus, se noverit incursurum. - Datum Anagnie, II nonas decembris,

509
Archives nationales (France)

pontificatus nostri anno quarto.


Bulle de plomb sur lacs de soie rouge et jaune ; Inventaire, n° 6049. - Voy. A. Tardif, Priviléges accordés
à la couronne de France (Doc. inéd.), p. 18.

J//175
Tours, I, n°3
4459 - 1258. Décembre
Original scellé
Petrus Michaelis, civis Turonensis, domum quamdam, in feudo Beati Juliani Turonensis sitam,
Ludovico, regi Franciœ, vendit.
Universis presentes litteras inspecturis et audituris, .. (sic), officialis curie Turonensis, salutem in
Domino. Noverint universi quod, in nostra presentia constitutus, Petrus Michaelis, civis Turonensis,
confessus est in jure coram nobis se vendidisse et venditionis titulo in perpetuum tradidisse et
concessisse Ludovico, Dei gratia illustri regi Francorum, quamdam domum, cum omnibus et singulis
ejusdem domus pertinentiis, quam idem Petrus habebat et possidebat in feodo Beati Juliani Turonensis,
sitam juxta vicum qui ducit ad feriam domini regis et juxta dictam feriam, precio octo vinginti librarum
Turonensium, dicto Petro a mandato ipsius regis integre et plenarie persoluto, prout confessus est idem
Petrus coram nobis, in peccunia numerata, ad habendam, possidendam, tenendam et explectandam ab
ipso rege, seu ejus mandato, in perpetuum, libere, pacifice et quiete, titulo et nomine emptionis, et ad
faciendum exinde suam omnimodam voluntatem, reddendo exinde, annis singulis, videlicet de dicta
domo et ejus pertinentiis, ab ipso rege seu ejus mandato decem denarios annuos censuales, promittens
quod contra predictam venditionem per se velper alium non veniet in futurum, quoquo jure seu qualibet
ratione, quitans coram nobis ex toto et in perpetuum ipsi regi predictam domum, et omnes ejus
pertinentias, et quicquid juris et dominii habebat seu quoquomodo habere poterat in eadem,
possessionem et proprietatem ejusdem domus et ejus pertinentiarum in ipsum regem coram nobis
quitam et liberam transferendo, per traditionem presentium litterarum. Dictus vero Petrus tenetur et
promisit coram nobis se dictam domum, et ejus pertinentias, venditam garantire dicto regi, seu ejus
mandato, ad predictum censum per annum et diem, ad usus et consuetudines patrie, et semper per jus
etiam defendere legittime erga omnes, renuntians quoad premissa exceptioni non numerate peccunie,
non tradite, non solute, et omni alii exceptioni, et omni juris auxilio et beneficio, canonici et civilis ; et de
ista venditione, et de omnibus predictis et singulis inviolabiliter in perpetuum observandis, sequendis
per omnia et tenendis, et de non veniendo contra predicta quoquo jure vel juris beneficio, prefatus Petrus
se astrinxit, fide ab eo in manu nostra prestita corporali, se et omnia bona sua, mobilia et inmobilia, et
insuper heredes suos super hiis obligando, et nos ipsum Petrum, presentem coram nobis et in hiis
expresse consentientem, ad predicta omnia observanda in scriptis sententialiter condempnamus. In
cujus rei memoriam, ad petitionem dicti Petri, presentibus litteris sigillum curie Turonensis duximus
apponendum. - Datum mense decembri, anno Domini M° CC° quinquagesimo octavo.
Sceau en cire verte pendant sur double queue. Le sceau de l'officialité de Tours est décrit dans l'
Inventaire sous le n°7039.

J//247
Bourgogne, I, n°37. 36
4460 - 1258. Décembre.
Copie ancienne
Guillaume de Pesmes et Jean de Choiseul déclarent que l'abbaye de Luxeuil est placée sous la garde du
comte de Bourgogne.
Nos, Guillaumes, sires de Pesnes, et Jehans, sires de Chosuel, faisons savoir à tous ceus qui verront ces
presentes lettres que nos savons, et avons oy et veu, de tant com il nos puet remembrer, que Lixuy est de

510
Archives nationales (France)

la souveraigne garde le conte et le signour de Borgoigne, et que Lixui est dedens les poins, dedens les
termes et dedens les honneurs le conte et le signour de Bourgoigne, et quant il a querele entre le duc de
Borgoigne et le conte de Borgoigne, il plaidoient et doient plaidier au ru de Drugeon, qui est lie et demie
outre Lixui, et au mont des Forges, qui est quatre lies outre Lixui par devers le duchaume de Loraingne,
et que li fié le dit conte de Borgoigne sont tout environ Lixui, si comme Faucogney, Jonvile sus Sogne, et
Favarney, et assés d'autres fiés, et ce disons nous et temoignons, comme loial chevalier. Au temoignage
de la quel choze, nos, Guillaumes et Jehans devant dit, avons mis nos seaus en ces presentes lettres. - Ce
fu fait en l'an de l'incarnacion Nostre Signour M. CC. LVIII., ou mois de decembre.
Sur la guerre qui éclata entre les comtes de Champagne et de Bourgogne au sujet de l'abbaye de Luxeuil,
voy. d'Arbois de Jubainville, t. IV, p. 389 et 390.

J//610
Empereurs d'Allemagne, n°13 bis
4461 - Westminster. (1259.) 10 février.
Original scellé
Litterœ Ricardi, Romanorum regis, de pace per procuratorem suum jurata, quam fideliter se
observaturum esse pollicetur.
Ricardus, Dei gratia Romanorum rex, semper augustus. Notum facimus universis, tam presentibus quam
futuris, quod dilectus et fidelis noster, Arnulphus, comes de Los, in presentia nostra, a nobis procurator
ad hoc specialiter constitutus, juravit in animam nostram, G(uidone), Beati Martini Turonensis decano,
O(done), thesaurario Bajocensi, regis Francorum clericis, et Nicholao de Menoto, ejusdem regis milite,
presentibus et recipientibus pro ipso rege et nomine ipsius regis, quod nos firmiter et fideliter
observabimus pacem inter nos et ipsum regem initam, quantum ad omnes et singulos articulos in dicta
pace contentos. In cujus rei testimonium et munimen, presentibus litteris nostrum apponi fecimus
sigillum. - Datum apud Westmonasterium, decimo die februarii, indictione secunda, regni nostri anno
secundo.
Traces de sceau en cire rouge pendant sur double queue. - Le sceau de Richard de Cornouailles, roi des
Romains, est décrit dans l' Inventaire sous le n° 10890.
Voy. Böhmer, Regesta Imperii, p. 44 ; Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 171 ; les n os 4413, 4415 à 4418,
4420, 4423, 4426, et les n os suivants.

J//610
Empereurs d'Allemagne, n°13
4462 - Westminster. (1259.) 10 février.
Original scellé
Ricardus, rex Romanorum, pacem inter reges Franciœ et Angliœ initam, ratam habet et confirmat.
Ricardus, Dei gratia Romanorum rex, semper augustus, universis ad quos presentes littere pervenerint
salutem. Noveritis quod nos, visa et diligenter inspecta et perlecta forma pacis, ordinate inter illustres
Francie et Anglie reges, et per juramenta procuratorum dicti regis Anglie confirmate, eandem pacem
gratam et ratam habemus, et quittamus penitus et remittimus domino regi Francorum, G(uidone),
decano Beati Martini Turonensis, O(done), thesaurario Bajocensi, clericis suis, et Nicholao de Menoto,
ejusdem regis milite, nuntiis et procuratoribus dicti regis Francie ad hoc specialiter destinatis,
presentibus et recipientibus nomine dicti regis Francorum et fratrum suorum, necnon et antecessorum
suorum, heredum ac etiam successorum, in presentia karissimi domini fratris nostri, regis Anglie,
Henrici, omne jus et omnem actionem, quod vel que jure successionis seu hereditatis, paterne vel
fraterne, seu alio quocumque jure nobis competit, vel competere poterit in futurum, in terris inferius
nominatis, scilicet in ducatu et totaterra Normannie, in comitatu et tota terra Andegavie, Turonie, et
Cenomannie, in comitatu et tota terra Pictavie, in ducatu et tota terra Aquitannie, et generaliter in

511
Archives nationales (France)

omnibus terris, feodis et domaniis, juribus et possessionibus infra regnum Francie constitutis, quas vel
que dominus rex Francorum vel fratres sui habent vel tenent, vel aliqui ex parte ipsorum, vel
antecessorum suorum, ex causa donationis vel permutationis, seu alia quacumque causa. Ab hac tamen
quittatione excipimus nominatim jus quod nobis competit in comitatu Angolismensi vel alibi ex
successione materna. Hoc etiam addicimus quod, si forsitan, quod Deus avertat, quod successio regis vel
regni Anglie devolveretur ad nos, jus quod nobis ex illa successione tunc competeret in terris et rebus
illis, que secundum formam pacis, inter reges Francie et Anglie supradictos firmate, ipsi regi Anglie
remanent vel debent assignari eidem, nobis omnino salvum sit, non obstante quittatione predicta, ita
tamen quod pro eisdem domino regi Francorum faceremus quod dictus rex Anglie facere tenebatur.
Dictum etiam regem Francorum et fratres suos, necnon antecessores, heredes et successores eorum, de
omnibus arreragiis et proventibus perceptis, et qui percipi poterunt in omnibus supradictis, et de omni
rancore et contentione inde habitis, et de omnibus sumptibus, misiis et dampnis, occasione guerrarum
vel alio modo irrogatis, quittamus penitus et expresse. Hanc autem quittationem et pacem, inter dictos
reges firmatam, secundum quod in ipsorum litteris continetur, quantum ad omnes et singulos articulos
in dicta pace contentos, fecimus jurare in animam nostram per dominum Poinçardum de Dwymes,
militem nostrum, ad hoc a nobis specialiter destinatum, nos dictam pacem inviolabiliter observaturos, et
quod per nos vel per alium contra dictam pacem non veniemus in futurum. Dictas etiam quittationes et
pacem de mandato nostro speciali, Henricus, filius noster primogenitus, juravit se inviolabiliter
servaturum, et in nullo per se vel per alium contraventurum. Quod ut ratum et stabile permaneat in
futurum, presentibus litteris nostrum fecimus apponi sigillum. - Datum apud Westmonasterium, decimo
die februarii, indictione secunda, regni nostri anno secundo.
Scellé comme l'acte précédent. - Voy. la note du n°4461 et comp. le n°4423.

J//610
Empereurs d'Allemagne, n°13 ter
4463 - Westminster. (1259.) 10 février.
Original scellé
Henricus, filius Ricardi, Romanorum regis, quidquid de pace inter reges Franciœ et Angliœ observanda
juraverit pater suus, se inviolabiliter promittit servaturum.
Henricus, Ricardi, Romanorum regis illustris, primogenitus. Notum facimus universis, tam presentibus
quam futuris, quod nos quittationes et remissiones, quas karissimus pater noster, R(icardus), rex
predictus, fecit domino regi Francorum de terris, rancoribus et aliis que in ipsius patris nostri litteris
continentur, ratas habemus et gratas, et eadem omnia et singula dicto domino regi remisimus et
quittavimus specialiter et expresse, et juravimus, tactis sacrosanctis Euvangeliis, nos inviolabiliter
observaturos pacem, inter illustres reges Francie et Anglie habitam, et per procuratores eorum
juramentis firmatam, sicut in ipsorum litteris continetur, quantum ad omnes et singulos articulos in ipsa
pace contentos. In cujus rei testimonium, presentibus litteris nostrum fecimus apponi sigillum.
- Datum apud Westmonasterium, decimo die februarii, indictione secunda, regni nostri anno secundo.
Scellé en cire verte, sur double queue, du sceau de Henri, fils de Richard de Cornouailles, roi des
Romains. Ce sceau est décrit dans l' Inventaire sous le n°10891.
Cet acte a été écrit le même jour que les précédents et par la main du même scribe, ce qui peut expliquer
l'erreur qu'il a commise en datant la charte du prince Henri par la formule suivante : regni nostri anno
secundo, comme s'il s'agissait du roi Richard. Voy. Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 172, et la note du n°
4461.

J//325
Toulouse, XVI, n°3. 3.

512
Archives nationales (France)

4464 - 1258-59. 14 février.


Copie ancienne
Vente d'une métairie faite par P. de Lobaresses à Guillaume Capel de Bessières.
Notum sit qu'En P. de Lobaressas vendet à N W(illelm) Capel de Vessieras e à so ordenh tot aquel cazal,
ab sos intrars e ab sos ichirs, qui te de la honor d'En Bernat del Mas tro en Tarn, e te de la carriera de la
Pageza tro sus la honor d'En R. Amanio. El digs vendeire deu e covenc far d'aqui bona e ferma guirentia
de totz amparadors, estiers part de senhoria, à l'avandig compraire e à so ordenh. El predig vendeire ac e
tenc se be per pagatz de C. L. sols Tolsans per le pretz de la dicha venda, los quals reconoc e autreiet assi
aver agutz e receubutz en pecunia numerada del predig W(illelm) Capel ; sobre aisso, renonciet
exceptioni non numerate peccunie et non habite. Que si per aventura le dig o la venda avandicha valia
plus, o valer podia, o valer poiria per lunh temps quel dig pretz, tot aquel plus donet le dig vendeire, e
assols de pura e de simpla donacio entre vios, e ab certa sciencia, al dig compraire e à so ordenh, per tota
sa voluntat far, ses autre retenement que aqui no fe, ni retenc en nulha maniera. - Actum fuit XIIII° die
mensis febroarii, regnante, etc. ( sic), anno Domini M° CC° LVIII°. - Hujus rei sunt testes, etc. ( sic).
Voy., t. II, la note du n° 2072.

J//148
Paris, I, n°3 bis/3.
4465 - 1258-59. Lundi 17 février.
Vidimus scellé
Litteræ officialis curiæ Parisiensis, quibus notum facit se "anno Domini millesimo ducentesimo
quinquagesimo octavo, die lune ante Cathedram Sancti Petri" litteras quasdam, a Ludovico IX, rege
Franciæ, datas ( Vide supra, n° 4394), vidisse et inspexisse. - "Copiam autem istarum litterarum focimus
sub sigillo curie Parisiensis consignari, salvo jure in omnibus alieno. - Datum anno et die predictis."
Scellé en cire brune, sur double queue de parchemin, du sceau de l'officialité de Paris, décrit dans l'
Inventaire sous le n° 7002.

J//629
Angleterre, III, n°5 bis.
4466 - Londres. 1258-59. Lundi 17 février.
Original scellé
Ratification par les comtes de Hereford et d'Aumale du traité de paix conclu entre le roi de France et le
roi d'Angleterre.
C'EST LA FORME DE LA PAIS QUI EST DIVISÉE ENTRE LE ROIS DE FRANCE E DE ANGLETERRE.
Li rois de France donra au roi de Angleterre, etc. - ( Suit le texte du traité de paix, identique, sauf les
variantes orthographiques, au texte publié ci-dessus, n° 4416.) - ..., tant cum à chescon apartendra.
E nos, Hunfray de Boun, cuns de Hereford e de Essex, cunestable de Angleterre, e nos, Gillames de Forz,
cuens de Albemarle, procureurs le roi de Angleterre, par le plain poer que nos de ces choses avions de lui
par ces letres pendanz, les queles nos avons bailées au procureurs le roi de France, totes les choses qui
sunt de sus dites avons acordez e afermez ovec ces procureors, si cum il est de sus escrit, e avons faites
les quitances à eus presens e recevanz, si com eles sunt de sus devisées, e avons juré en l'ame nostre
seignur le roi de Angleterre, que il les quitances e les autres choses, si cum eles sunt de sus devisées,
tendra fermement e gardera leaument, ne en contre ne vendra ne par soi ne par autre, en nule maniere, e
que il n'a feit ne fera nule chose, par quai ces choses en tot ou en partie aient mains de fermeté. E fet à
saver que cest devandit serment avons fait en la présence de devandiz procureors le rois de France, c'est
à saver, Guy, deen de Seint Martin de Tors, e mestre Ode, tresorir de Baieus, e mun sire Nicholas de
Menou, chevalir le roi de France. - Ce fu fet à Londres, le lundi prechien à pres la feste Seint Valentin, en
le an Nostre Signur M. CC. cinquante VIII. - E en testimoigne de ceste chose, nos avons mis nos seaus en

513
Archives nationales (France)

cest present escrit.


Deux sceaux en cire vierge pendant sur double queue
1. Humfroi de Bohun, comte de Hereford et d'Essex, connétable d'Angleterre ; Inventaire, n° 10148.
2. Guillaume de Fors, comte d'Aumale ; Invent., n° 10093.
Voy. Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 171 ; Mathieu Paris (Édit. Wats), p. 662, col. 2. G, et ci-dessus les n os
4416 à 4418, et 4420.

J//687
Bulles de Privilèges, n°93.
4467 - Anagni. (1259.) 22 février.
Original scellé
Alexander papa IV Ludovico, regi Franciœ, concedit ut, quotiens voluerit, possit ingredi claustrum
monialium Humilitatis Beatoe Marioe, et filiam suam in monasterio ejusdem ordinis educandam ponere.
ALEXANDER, episcopus, servus servorum Dei, carissimo in Christo filio,.. ( sic), regi Francie illustri,
salutem et apostolicam benedictionem. Inter alia sacre regule instituta, quam ad tuam et dilecte in
Christo filie, Isabelle, sororis tue, supplicationem piissimam nuper concessimus, et ordinem humilium
ancillarum Virginis gloriose decrevimus appellari, duximus in virtute obedientie prohibendum, ne ulla
unquam abbatissa, vel sorores alique ipsius ordinis, quamcumque personam, religiosam vel secularem,
infra portam monasterii, ad locum aliquem ad quem sorores loci accedere possint, intrare permittant,
sine Sedis Apostolice licentia speciali, similem ingressum omnibus aliis inhibendo. Licet autem id
provide prospexerimus statuendum, ne quovis pretextu aliqua turbationis occasio, que sancte quietis
otium aut mundum tranquille meditationis oculum offendere valeat, inducatur, quia tamen in eam
formam te componit, sicut gaudenter accepimus, timor Dei, quod de accessu conspectuque tuo sumere
possit sancte institutionis disciplina religiosa profectum, celsitudini tue presentium auctoritate
concedimus, ut, prohibitione hujusmodi non obstante, ad sororum ejusdem ordinis claustrum, cum
societate decenti et modesta, licite ac libere ingredi valeas et admitti, quotiens de tue processerit
beneplacito voluntatis. Dilectam quoque in Christo filiam, nobilem mulierem, ..( sic), natam tuam,
nolumus ejusdem probationis ( corr. prohibitionis) obstaculo impediri, quominus ipsa cum quinque
honestis mulieribus in monasterio Humilitatis Beate Marie, Parisiensis diocesis, ejusdem ordinis, de
abbatisse ipsius assensu, libere admitti possit atque teneri, si eam ibi ponere volueris nutriendam cum
ejusdem loci sororibus, et honestis a convictu sanctionis ( sic) consortii moribus inbuendam. Nulli ergo
omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si
quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem Omnipotentis Dei et Beatorum Petri et Pauli,
apostolorum ejus, se noverit incursurum. - Datum Anagnie, VIII kalendas martii, pontificatus nostri
anno quinto.
Bulle de plomb sur lacs de soie rouge et jaune ; Inventaire, n° 6049.
Voy. A. Tardif, Privil. acc. à la cour. de Fr. (Doc. inéd.), p. 19, et ci-dessus, n° 4458.

J//214
Caux, n°1.
4468 - 1258-59. Février.
Original scellé
Ludovicus, rex Francioe, pro quodam reditu annuatim solvendo, Philippo de Autolio, militi, terram de
Cauqueinviller concedit.
Ludovicus, Dei gracia Francorum rex. Noverint universi, presentes pariter et futuri, quod nos dedimus et
concessimus ad firmam perpetuam Philippo de Autolio, militi, et ejus heredibus imperpetuum, pro
sexaginta duodecim libris Turonensium, annui redditus, nobis annuatim solvendis, tercia parte ad
Pascha, et duabus partibus ad scacarium Sancti Michaelis, in firma de Cauquein Viller, viginti tres acras

514
Archives nationales (France)

et unam virgatam terre, dimidiam acram prati vel circiter, quinque modios et dimidium avene, novem
quarteria frumenti, triginta novem capones, et triginta novem denarios, octoginta duas gallinas, cum
quinque denariis, quatuordecim agniculos, et quatuordecim arietes, ducenta et octoginta quinque ova,
sexaginta quinque solidos censuales, unam virgatam stallate, unum espreverium, triginta denarios pro
potis, unam libram piperis, unum pastum vel quadraginta solidos, prout fieri consuevit, precarias
carrucarum et herciarum, sicut eas habere solemus, servicia undecim bordariorum, qui debent poma
colligere et triblare, facere sidrum, fenare et adunare, item servicia quorum dam bordariorum in valle de
Cauquein Viller, qui debent in augusto tassare blada et legumina et fenare, preposituram et messeriam,
relevia rusticorum, et simplicem justiciam eorumdem, salvo nobis et retento spate placito, et
pertinentibus ad placitum antedictum, foresfacturis et gardis, patronatus jure, si quod nobis competat in
firma predicta, releviis feodorum lorice integrorum et eciam partitorum, et de dicta firma, ut dictum est,
solvenda omnia bona sua nobis in contraplegium obligavit, que nobis remanerent una cum predicta
firma, si a contractu hujusmodi resiliret. Premissa autem eidem concessimus, una cum garenna que ibi
esse dicitur, salvo jure in omnibus alieno. Quod ut ratum permaneat in futurum, presentes litteras
fecimus sigilli nostri impressione muniri. - Actum anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo
octavo, mense februario.
Sceau de Louis IX, en cire verte, sur lacs de soie rouge ; Inventaire, n° 42.
Voy. L. Delisle, Cartulaire Normand (Antiq. de Normandie, t. XVI), p. 115, n° 611.

J//312
Toulouse, VI, n°6.
4469 - 1258-59. Février.
Original scellé
Litterœ capituli Majoris Monasterii Turonensis, ad Alphonsum, comitem Pictaviœ et Tolosœ, directœ,
de missis pro eodem comite, ejusque fratre defuncto, celebrandis.
Nobili domino ac in Christo karissimo, Alfonso, filio illustris regis Francie, Pictavie et Tholose comiti,
fratres capituli Majoris Monasterii Turonensis, et frater Gaufridus, permissione divina minister humilis
eorumdem, salutem in Eo qui principibus dat salutem. Attendentes devotionem quam erga nos et
nostrum monasterium habuistis hactenus, quod vobis retribuat Altissimus, et habetis, vobis concedimus
quod in missis, jejuniis, vigiliis, orationibus, que in nostro monasterio tam in capite quam in menbris de
cetero, auctore Domino, fieri contigerit, eamdem participationem habeatis, quam sperat in eisdem unus
de nostris fratribus se per Dei misericordiam habiturum. Audito vero vestro obitu, pro vobis fieri
faciemus quod pro uno de nostris fratribus fieri precipiunt nostri ordinis instituta. Anniversarium etiam
vestrum in die obitus vestri faciemus ea sollempnitate, qua pro uno de nostris abbatibus fieri consuevit.
In cujus rei testimonium, presentes litteras sigillorum nostrorum munimine duximus roborandas. -
Datum anno Domini M° M° ( corr. CC°) L° octavo, mense februario.
Deux sceaux pendants, le premier en cire verte sur cordonnet de soie verte, le second, dont il ne reste
qu'un fragment, en cire brune sur cordonnet de soie rouge :
1. Abbaye de Marmoutiers, diocèse de Tours. ( Inventaire, n° 8277.)
2. Geoffroi de Conan, abbé de Marmoutiers. ( Invent., n° 8822.)

J//396
Dons, n°6.
4470 - Paris. 1258-59. Février.
Original scellé
Ludovicus, rex Francioe, quidquid habet apud Vilers in Dianoe silva Galtero de Vernone, servienti suo,
confert.

515
Archives nationales (France)

In nomine sancte et individue Trinitatis. Amen. Ludovicus, Dei gracia Francorum rex, notum facimus
universis, tam presentibus quam futuris, quod nos dedimus et concessimus imperpetuum Galtero de
Vernone, servienti nostro, pro terra quam ei dederamus, et pro triginta libris Parisiensium, ab ipso et
heredibus suis nobis et heredibus nostris annuatim, videlicet in Ascensione Domini decem libris, in festo
Omnium Sanctorum decem libris, et in Candelosa aliis decem libris, reddendis, quicquid habebamus in
villa, que vocatur Vilers in Deesilva, retentis nobis jure patronatus parrochialis ecclesie, homagiis
francorum feodorum, releveiis eorundem, gardis eorum qui infra etatem fuerint, prout est consuetum,
forefacturis, alta justicia et emendis que summam quinque solidorum excedent. Retinemus eciam
homines dicte ville, ut ad molendina nostra veniant in futurum, excepto predicto Galtero et ejus
heredibus, qui ibunt ad quecumque voluerint molendina, retentis eciam nobis nemoribus, ita quod
capiatur in eis dumtaxat usuagium furni, ubi est consuetum. Quod ut perpetue stabilitatis robur obtineat,
presentem paginam sigilli nostri auctoritate, ac regii nominis karactere, inferius annotato, fecimus
communiri. - Actum Parisius, anno Dominice Incarnacionis M° CC° quinquagesimo octavo, mense
februario, regni vero nostri anno tricesimo tercio. Astantibus in palacio nostro, quorum nomina
supposita sunt et signa : Dapifero nullo. Signum Johannis buticularii. S. Alfonsi camerarii. S. Egidii
constabularii. - Data vacante ( Locus monogrammatis) cancellaria.
Traces de sceau pendant sur double queue. - Voy. dans l' Inventaire, n° 42, la description du sceau dont
Louis IX se servait à cette époque.

J//198
Champagne, VI, n°103.
4471 - 1258-59. Vendredi 7 mars.
Original scellé
Arnulphus, prior monasterii Sancti Petri Resbacensis, ejusdemque loci conventus a Theobaldo, comite
Campaniœ, licentiam abbatis petunt eli gendi.
Illustrissimo domino suo, Th(eobaldo), Dei gratia regi Navarre, Campanie et Brie comiti palatino, frater
Arnulfus, monasterii Beati Petri Resbacensis humilis prior, ac ejusdem loci conventus, salutem et cum
omni servitio et honore se paratos in omnibus ad sue beneplacita voluntatis. Cum per resignationem
religiosi viri, fratris Galcheri, quondam patris et abbatis nostri, monasterium nostrum pastore vacet ad
presens, dilectos fratres nostros, ipsum priorem, Nicholaum, monasterii nostri prepositum, et
Ansericum, latores presentium, ad vos duximus transmittendos, ad impetrandam gratiam vestram, ut
per ipsos nobis concedatis licenciam eligendi. - Datum anno Domini M° CC° quinquagesimo octavo, die
veneris post Brandones.
Scellé en cire verte, sur double queue, du sceau de l'abbaye de Saint-Pierre de Rebais, diocèse de Meaux,
décrit dans l' Inventaire sous le n° 8352. Voy. le Gallia Christiana, t. VIII, col. 1684. D.

J//696
Bulles, Mélanges, n°20.
4472 - Anagni. (1259.) 14 mars.
Original scellé
Alexander papa IV Ricardum, Romanum regem, quam maximis laudibus extollit, comitemque
Burgundiœ deprecatur ut eidem favere et adesse velit.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio nobili viro,.. ( sic), comiti Burgundie, salutem et
apostolicam benedictionem. Dum magnifica et pia gesta catholicorum regum et p[r] incipum orbis terre
ante oculos mentis nostre reducimus, dum clara et devota ipsorum opera diligenter advertimus, et
eximia rectitudinis merita, quibus eorum singuli se Deo gratos, et Romane Ecclesie, matri fidelium,
acceptos et utiles sub diversitate temporum reddiderunt, ad memoriam revocamus, recolenda utique ac
merito collaudanda virt[ut]um acta, per que carissimus in Christo filius noster, Ricardus, in Romanorum

516
Archives nationales (France)

regem electus et coronatus, in Imperatorem, auctore Domino, promovendus, in oculis semper divine
complacuit majestatis, et Apostolice Sedis sibi favorem et gratiam vendicavit, sic specialiter in promptu
nobis occurrunt, quod nequimus ab illis nostri cordis aciem declinare, cum quasi quedam fulgentia in
ecclesia Dei sydera luceant, et ab aliis sicut magna luminaria discernantur. Hic siquidem, ab annis
teneris Deum tenere diligens, ipsum tenere corde non desiit, studens continue per suorum incedere
semitam mandatorum. Nam fide preclarus, devotione sincerus, et insupera[bi]li virtutum armatura
munitus, suos in parvis nescivit probare conatus, sed propugnator Ecclesie inclinatus, factis semper
prefulxit sublimibus, suum celebre ac memoriale nomen ad superni Regis laudem et gloriam, et
augmentum fidei Christiane, diffundens et notificans ubique per orbem, ac de se ipso principibus aliis
exhibens exempla salutis. Hic etiam in fulcimento fidei et Ecclesie munimento preambulum,
magisterium et speculum aliorum, sue juventutis annos dedicans obsequiis Crucifixi, salvifice crucis
assumpto signaculo, potenter in Terre Sancte subsidium transfretavit. Pro cujus terre defensione ac
munitione, quam strenue preliatus est prelia Domini contra blasphemos nominis Christiani, et quam
large, quam copiose, quamque liberaliter ibidem, pro incremento fidei et redemptione Christianorum
magnatum et aliorum, quorum numerosam multitudinem per diversas Egypti et alias orientales partes
durus, asper et intollerabilis Sarracenorum carcer tenebat inclusam, suos thesauros effudit, ipsa rei
testatur veritas, et etiam predicte archivus Ecclesie ad perpetuam memoriam continet et conservat. Hic
quoque ecclesias et personas ecclesiasticas, earumque libertates et jura dilexit, semper manute[nu]it et
protexit, quoddam insigne monasterium, Cisterciensis ordinis, ac hospitalia, et alia pia loca quamplura,
de bonis sibi a Deo collatis, fundando munifice et munificentius predotando, viduas et orphanos a
quibuslibet semper relevavit oppressionibus, et incessanter pia erogavit et erogat elemosinarum subsidia
pauperibus et egenis, Christum pauperem oculo benigno respiciens in eisdem. Hic insuper, in devotione
ad nos [et] Ecclesiam stabilis et accensus, omnimodam continue Apostolice Sedi, ejusque legatis et
nunciis, reverentiam studuit exhibere, magnificum ipsius favorem, quociens fuit expediens, in cunctis
Ecclesie agendis potenter et patenter impendens, ad ejusdem Sedis exaltationem totis intendendo
viribus, cunctisque studiis laborando. Laudabilis etenim veterum catholicorum regum et principum
imitator existens, quia eum divine bonitatis habundancia secularibus noscitur gratiis presignisse,
recolendos ipsorum actus amplectitur, ambulat per vias eorum, nunquam a tramite justicie declinando,
habetque illorum probitatem in mente conscriptam, eam sedulo grandium et salubrium actuum clara
operatione recensens, et studens continue gestis devotioribus adicere super ipsam, veritate ; puritate,
caritate omnem in eo favorem habentibus, stabilemque in ipso facientibus mansionem. Annon ergo ex
hiis promptum in nobis et Ecclesia esse debet ad sui honoris cumulum libenter assurgere, ejusque
promotioni ferventer intendere, ac ad omne ipsius bonum opem impendere et operam efficacem ? Annon
etiam dignum est ut Ecclesia eadem illum, quem, priusquam ad apicem dignitatis jam assumpte
conscenderet, tot cognovit virtutibus presignitum, tot ornatum gratiis, totque meritis decoratum, in
advocatum sibi et defensorem, hiis presertim diebus, assumat et habeat, in quibus insurgentium undique
tribulationum et vexationum malleis flagellatur, quatenus ipsius brachio jura predicte Ecclesie
defendantur fideliter, ejusque hostes, persecutores et emuli fortiter arceantur ? Speramus utique et in
superni Regis virtute confidimus, quod ipse, quem dictus filius noster carisimus in assumpto Imperii
negotio sibi posuisse dicitur fundamentum, ei prosequendi laudabiliter et feliciter consummandi tam
ipsius Imperii quam Ecclesie negotium gratiam largietur, ita quod sub ejus studioso ducatu status
Ecclesie ac mundo pacificus proveniet et tranquillus. Cum itaque odor piorum operum hujus filii nostri
carissimi, sicut ador agri pleni, cui benedixit Dominus, quadam delectabili suavitate nostrum jam
allexerit et alliciat animum ad omnia que ipsius exaltationem respicere dinoscuntur, ejusque personam,
quam intima sinceritate complectimur et in cujus profectibus specialiter delectamur, ad assequendam
tante dignitatis preminentiam ceteris mundi principibus ad hoc idoneis penitus preferamus, ac nostra in
hoc voluntas firma et stabilis, nostrumque votum immobile perseveret, cum etiam illam geramus de tua
devotione fiduciam, ut speremus firmiter quod libenter nostris beneplacitis te coaptes, nobilitatem tuam,

517
Archives nationales (France)

de fratrum nostrorum consilio, monemus, rogamus et hortamur attente, per Apostolica tibi Scripta
mandantes, quatinus, habens in hujusmodi negotio ad Deum et Ecclesiam, sponsam suam, et ad nos, qui
ipsius negotii in personam dicti filii nostri carissimi promotionem cunctis desideriis affectamus, ex
innata tibi bonitate respectum, eidem constanter adhereas, eique omne quodcumque potes, per te,
subditos, consanguineos et amicos tuos, ad hoc ut dictum negotium, gratia sibi cooperante divina,
laudabiliter prosequi, eique obtato fine, ad laudem et gloriam divini nominis, honorem Ecclesie et
augmentum Christiane fidei, concludere valeat, impendas consilium, auxilium et favorem, sciturus quod
ex hoc Deo, ut credimus, et nobis plurimum complacebis, nosque invenies ad cuncta tua, et terre tue, ac
tuorum etiam commoda proniores. Et ecce dilectum filium fratrem, Gualterum de Rogate, ordinis
Minorum, penitentiarium nostrum, virum utique religione conspicuum, moribus et scientia preditum,
nobisque sue meritis probitatis acceptum, ad te propter hoc specialiter duximus destinandum, qui
sinceritatem amoris, favoris plenitudinem, et puritatis affectum, quibus personam memorati carissimi
filii nostri constanter prosequimur, nostramque tibi mentem apertius indicabit, cui etiam in hiis, que tibi
ex parte nostra dixerit, adhibeas firmam fidem, illaque adimpleas efficaciter juxta posse. - Datum
Anagnie, II. idus marcii, pontificatus nostri anno quinto.
Au dos on lit : .. comiti Burgundie.Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre ; Inventaire, n° 6049.

J//247
Bourgogne, I, n°16.
4473 - 1258-59. Mars.
Original scellé
Litterœ Petri, officialis curiœ Senonensis, de duabus quadrigatis calmorum, qualibet hebdomade in silva
de Pauca Curia, percipiendis, quas Gaufridus de Cornante, armiger, et Isabella, uxor ejus, Ludovico, regi
Franciœ, vendunt.
Omnibus presentes litteras inspecturis, magister Petrus, officialis curie Senonensis, in Domino salutem.
Notum facimus quod, coram nobis constituti, Gaufridus de Cornante, armiger, et domicella Isabellis,
ejus uxor, dicentes et asserentes quod idem Gaufridus et antecessores sui duas quadrigatas calmorum
qualibet ebdomada in foresta de Pauca Curia per usuarium percipere consueverant ab antiquo,
recognoverunt quod ipsi dictas duas quadrigatas, et dictum usuarium, et quicquid ipsi habebant in
foresta predicta, ratione usuarii seu alia ratione, domino .. ( sic) regi ad perpetuitatem vendiderant, pro
ducentis libris Turonensium, quas ipsi a mandato sapientis viri ac providi, Stephani, dicti Tate Saveur,
ballivi Senonensis, in numerata pecunia receperant, ut dicebant, renunciantes quantum ad hoc, fide data
in manu nostra, prefati Gaufridus et Isabellis exceptioni non numerate pecunie, non recepte, et spei
numerande, promittentes per eandem fidem quod contra venditionem predictam per se vel per alium
non venient in futurum, et quod in dictis rebus venditis nichil in posterum reclamabunt, renunciante
etiam per fidem suam Isabelli predicta omni juri quod habebat in dictis rebus venditis, ratione dotis,
acquisitionis, hereditatis, sive quacumque alia ratione, ac asserente per eandem fidem quod hec faciebat
sponte, provide et discrete, supponentes se quantum ad hoc jurisdictioni curie Senonensis. - Actum anno
Domini M° CC° quinquagesimo octavo, mense martio.
Scellé en cire brune, sur double queue, du sceau de l'officialité de Sens, décret dans l' Inventaire sous le
n° 7024 ; le contre-sceau n'a pas été apposé. Cet acte, donné au mois de mars sans indication du
quantième, pourrait appartenir à l'an 1258, puisque l'année 1258 a commencé le 24 mars et s'est
terminée le 12 avril. A défaut d'indications précises, nous le plaçons au mois de mars 1258-59 comme
date extrême.

J//732
Eaux et Forêts, n°72.

518
Archives nationales (France)

4474 - 1258-59. Mars.


Original scellé
Aalicia Anglica et Sancelina de Marigniaco ipsa, rumque filii quidquid sibi juris in nemore de Bosco
Ogerii competebat, Ludovico, regi Fran ciœ, vendunt.
Universis presentes litteras inspecturis et audituris,.. ( sic), officialis curie Turonensis, salutem in
Domino. Noveritis quod, constituti coram nobis, Aalicia Anglica, et Mauricius, ejus filius, Sancelina de
Marigniaco, et Mauricius, ejus filius, confessi sunt coram nobis in jure se unanimiter vendidisse, eciam
vendiderunt coram nobis Ludovico, Dei gracia regi Francorum illustri, precio tringinta librarum monete
currentis, sibi a mandato dicti regis integre solutarum, totum jus quod habebant, seu quoquo modo
habere poterant et debebant, in nemore de Bosco Ogerii, in ballivia quam Raginaldus de Plessiaco et
Bartholomeus de Bosco Ogerii habent et possident, ut dicitur, in dicto nemore et extra dictum nemus,
prout dicta ballivia se extendit inter Yndriam et Androesium fluvios existens, videlicet in bestiis
venaticiis, inventis mortuis ibidem per morsum luppi, vel alias interfectis, et in appibus inventis in
arboribus, vel alibi, in dicta ballivia, et habendo in hominibus capientibus seu scindentibus in dicto
nemore nemus ad sua aratra facienda et eciam nemus mortuum, videlicet, a quolibet homine habente
duos boves, unum prebendarium frumenti, et ab illo qui habet quatuor boves, unam minam frumenti, et
ab eo similiter qui duos habet asinos, unum prebendarium frumenti, et eciam in quercubus siccis et
evulsis, et in quercubus seu arboribus ubi appes inveniuntur, in quantum possunt scindi utiliter pro
appibus extrahendis, et eciam in habendo a quolibet homine, capiente ibidem nemus mortuum et
portante ad collum, duos denarios, et habendo in ecclesia Beate Marie de Lochis duodecim denarios,
annuatim, in festo Assumptionis Beate Marie, et in abbatia Bellilocensi dimidium arietem, unam
lagenam vini, et quatuor panes sive michias, in octabis Penthecostes, annuatim, et eciam in panagiis
dicte ballivie, et in segreagio caprarum, videlicet, pro qualibet capra obolum persolvendo, in festo
Circumcisionis Domini, annuatim, et habendo a quolibet homine, redigente terras noviter ad
agriculturam in dicta ballivia existentes, unam minam avene de primo blado seu pro primo blado
ipsarum terrarum, et eciam in omnibus aliis juribus ballivie supradicte, in quibus omnibus habebant et
in singulis terciam partem et percipiebant, ut dicebant, et eciam omne aliud jus, quod ibidem habebant,
seu habere quoquo modo poterant et debebant, ad habendum, percipiendum et explectandum ab ipso
rege, seu ejus mandato, in perpetuum, titulo et nomine emptionis, libere, pacifice et quiete, et ad
faciendum exinde suam omnimodam voluntatem, promittentes quod contra predictam venditionem, per
se vel per alium, non venient in futurum, racione dotis seu donationis propter nuptias, seu racione juris
hereditarii, seu quacumque alia racione, nec in dicto jure dicte tercie partis, quod habebant in dicta
ballivia, seu in rebus predictis aliquid de cetero reclamabunt, quitantes ipsi regi, coram nobis, totum jus
dicte tercie partis, et omne jus et dominium que habebant in omnibus rebus et singulis supradictis,
existentibus in ballivia supradicta, possessionem et proprietatem tocius juris, quod habebant in dicta
tercia parte omnium et singularum rerum predictarum, in ipsum regem transferentes coram nobis, per
traditionem presentium litterarum, et totum jus predictum a se penitus abdicando. Et promiserunt
coram nobis se predictam venditionem et totum jus dicte tercie partis omnium rerum predictarum, et
tocius juris quod habebant ibidem venditum, garantire ipsi regi et defendere in perpetuum erga omnes,
renuntiantes quoad premissa exceptioni non numerate pecunie, non tradite, non solute, et omni alii
excepcioni et omni juris auxilio et beneficio, canonici et civilis. Et de ista venditione, et de omnibus
predictis et singulis inviolabiliter in perpetuum observandis, sequendis per omnia et tenendis, et de non
veniendo contra predicta quoquo modo, prefate mulieres, et dicti filii earumdem, se, et omnia bona sua,
et heredes suos, fide coram nobis prestita, obligarunt, et nos ipsos presentes coram nobis ad omnia
predicta observanda in scriptis sentencialiter condempnamus. - Actum, ad petitionem predictorum
mulierum et filiorum, anno Domini M° CC° L mo octavo, mense marcio. - G. de Ch.
Sceau de l'officialité de Tours ; cire verte, double queue ; Inventaire, n°7039.
Même observation sur la date que pour le n° précédent.

519
Archives nationales (France)

J//587
Aragon, I, n°9
4475 - Montpellier. 1259. 7 avril.
Copie authentique
Jacobus, rex Aragonum, et Jacobus, Narbonensis archiepiscopus, nonnulla bona inter se permutant,
tam juxta Valentiam quam apud Montempessulanum sita.
In nomine Domini nostri Jhesu Christi. - Manifestum sit presentibus et futuris quod anno millesimo
ducentesimo quinquagesimo nono Incarnationis ejusdem, septimo idus aprilis, illustris dominus
Jacobus, Dei gracia rex Aragonum, Majoricarum et Valencie, comes Barchinone et Urgelli, et dominus
Montispessulani, pro se et successoribus suis, ex una parte, et venerabilis pater, dominus Jacobus,
eadem gracia archiepiscopus Narbonensis, asserens se habere in hac parte assensum capituli sui cum
litteris, pro sacrosancta ecclesia Narbonensi, et pro se et successoribus suis, ex altera, bona fide et bono
animo, sine dolo et fraude, et sine omni marchinacione ( sic), uterque scilicet pro rebus que sibi
permutantur, ut inferius continetur, permutant et titulo perfecte, mere et irrevocabilis permutacionis
concedunt ad invicem, ad omnes voluntates utriusque eorum, de eo quod recipit, et suorum successorum
in perpetuum faciendas, scilicet dictus dominus archiepiscopus dicto domino regi et suis tota illa duo
castra de Suerra et de Fanchtara, que sunt in regno Valencie, et totum illum honorem de la Saydra, qui
est juxta seu prope civitatem Valencie, in rippa fluminis de Godalaviar, cum territoriis et districtibus,
mero et mixto inperio, et omni jurisdictione eorum, tam in personas quam in res competentibus et
competituris, et cum domibus, terris cultis et incultis, aquis et aquarum decursibus, et omnibus aliis
possessionibus et quasi possessionibus eorumdem castrorum et honoris, ad ipsum dominum
archiepiscopum pertinentibus, que utique duo castra et quem honorem olim bone memorie venerabilis
pater, dominus Petrus Amelii, archiepiscopus Narbonensis, a dicto domino rege ex causa donacionis
receperat, ut partes profitentur, eo quod idem dominus archiepiscopus Narbonensis, scilicet P(etr)us
Amelii, prefatum dominum regem cum armis, sicut vir strenuus, in acquisicione Valencie juverat magnis
sumptibus et expensis, et generaliter quicquid idem dominus Jacobus, archiepiscopus Narbonensis, et
dicta ecclesia Narbonensis habent, habere possunt, vel debent, vel visi sunt in dictis castris et honore, et
in quibuslibet aliis locis Dertusensis diocesis, et civitatis Valencie, et ejus regni, cum omni jure sibi,
domino archiepiscopo, et ecclesie Narbonensi competente in predictis omnibus et singulis, a se, domino
archiepiscopo, dicto domino regi specialiter et generaliter in permutacione concessis, et contra
quaslibetres et personas, nomine vel occasione earumdem rerum, et cujuslibet contractus etquasi
contractus de ipsis facti seu initi ; et ipse dominus rex eidem domino Jacobo, archiepiscopo Narbonensi,
et omnibus successoribus suis, et dicte ecclesie Narbonensi, totam illam insulam sive tenenciam
domorum, operatoriorum, et butigarum, que est in Montepessulano, in loco scilicet in quo est ordearia
de Petrono, et confrontatur, ex una parte, cum via publica, qua itur de palacio domini regis ad Sanctum
Firminum, ex alia, cum carreria ampliori ordearie, et, ex alia, cum via publica, qua itur de furno castri ad
portale vetus de Petrono, et, ex alia, cum via publica, qua itur de dicto furno ad ecclesiam Sancte Crucis.
In dicta insula sive tenencia habet Bernardus de Vallserra unum operatorium, pro quo dat annuatim pro
usatico viginti septem solidos Melgoriensium, Petrus Matfridi aliud operatorium, pro quo dat annuatim
pro usatico viginti tres solidos, Raimundus Botonus aliud operatorium, pro quo dat annuatim
quinquaginta quinque solidos, Petrus Clergue unum operatorium, pro quo dat viginti septem solidos et
dimidium, Michael Menator unum operatorium et unam botigam, pro quibus dat quinquaginta duos
solidos et dimidium, Stephanus de Rippa unum operatorium, pro quo dat quinquaginta quinque solidos,
Guillelmus Gaudonus unum operatorium et duas botigas, pro quibus dat centum solidos, Raimundus
Porcellus unum operatorium, pro quo dat quinquaginta quinque solidos, Petrus Bauterius aliud
operatorium, pro quo dat quinquaginta quinque solidos, Petrus de Sancto Georgio aliud operatorium,
pro quo dat viginti septem solidos et dimidium, Johannes Vallieira aliud operatorium, pro quo dat viginti

520
Archives nationales (France)

septem solidos et dimidium, Raimundus de Ribauta et Poncius de Ribauta unum operatorium et unam
botigam, pro quibus dant quatuor libras, Raimundus de Claperiis unum operatorium, pro quo dat
sexaginta solidos, Guillelmus Rosatus aliud operatorium, pro quo dat sexaginta solidos, Unius Arpinus
unum operatorium et unam botigam, pro quibus dat quatuor libras, Johannes de Furno unum
operatorium pro quo dat sexaginta solidos, Poncius Garinus aliud operatorium, pro quo dat sexaginta
solidos, Raimundus Caucalonus aliud operatorium, pro quo dat triginta quinque solidos, Raimundus
Viridis unum operatorium, pro quo dat triginta quinque solidos, Petrus Ugo unum operatorium, pro quo
dat septuaginta solidos, Poncius de Trolio unum operatorium et unam botigam, pro quibus dat
septuaginta quinque solidos, Guillelmus de Trolio unum operatorium et unam botigam, pro quibus dat
quinquaginta solidos, Johannes de Lundris unam botigam, pro quo ( sic) dat viginti solidos, Stephanus
Malus Sanguis unam botigam, pro qua dat viginti quinque solidos, Johannes de Buxo unam botigam, pro
qua dat viginti quinque solidos, Ricardis Ribas unam botigam, pro qua dat viginti quinque solidos. Item,
quinque operatoria, que sunt in dicta villa Montispessulani et in dicto loco, in una tenencia alia, que
confrontatur, ex una parte, scilicet ante, cum dicta insula superius confrontata, dicta via in medio, qua
itur de palacio ad Sanctum Firminum, et retro, cum alia via publica, qua itur de palacio Sancte Crucis ad
caput dicte carrerie amplioris, ex uno latere, cum operatorio Johannis Duranti Argerii, ex alio latere, cum
operatorio Johanne, uxoris quondam Johannis Bidocii, jurisperiti, quod scilicet est in trivio. Dictorum
quinque operatoriorum tenet unum Apsa Johanna, pro quo dat triginta solidos, Raimundus de Campo
Millerio aliud operatorium, pro quo dat triginta solidos, liberi quondam Guillelmi de Pradis aliud
operatorium, pro quo dant sexaginta solidos, Poncius Ladelli aliud operatorium, pro quo dat sexaginta
solidos, Bernardus de Pradis et Poncius Garnerii aliud operatorium, pro quo dant sexaginta solidos. Hec
omnes supradicte quantitates, seu summe peccunie, dantur et dari debent annuatim, pro usatico, a
predictis personis que hujusmodi honores tenent, et a successoribus eorum in perpetuum, medietas
scilicet in Pascha, et medietas in festo Sancti Michaelis. Et dictus dominus rex dat et tradit dicto domino
archiepiscopo, et successoribus suis, et dicte ecclesie Narbonensi, dictam insulam sive tenenciam supra
confrontatam, et domos, et operatoria, et botigas que in ea sunt, ut superius dictum est, necnon et dicta
quinque operatoria, que sunt in alia tenencia, sub terra et sub terram, usque ad celum, cum directo
dominio, laudimio et consilio, et cum omnibus supradictis usaticis, seu pensionibus annuis eorumdem
omnium, et cum solo in quo sunt, et cum omni jure in eis et pro eis, et pro quolibet contractu seu quasi
contractu de eis facto vel inito, adversus emphiteotas ipsarum domorum, operatoriorum et botigarum, et
adversus quaslibet alias res et personas, sibi, domino regi, vel illustri domino, Jacobo, filio suo,
competente et competituro, hoc specialiter expresso quod easdem domos, et operatoria, et botigas, et
omnia ipsi domino archiepiscopo permutata tradit idem dominus rex eidem domino archiepiscopo, et
successoribus suis, et ecclesie Narbonensi, in franchum alodium cum omni plenitudine juris, et
domin[i]i, et jurisdictionis realis, hoc est in ipsam rem, non in homines ibi morantes, vel transeuntes seu
existentes, competentes ( corr. competenter), absque omni alia retencione, liberis ( corr. liberas) quidem
et quittas, et liberi ( corr. libera) et quitta ab omni exactione et servitute, et quod nunquam pretextu
earum dictus dominus rex, vel aliquis dominus Montispessulani,bajulus, judex et consules, seu aliqui alii,
aliquo jure, modo, statuto, consuetudine, facta seu facienda, petant vel exigant, et petere vel exigere
valeant aliquid ab ipso domino archiepiscopo, vel a successoribus suis, nec unquam in ipsis possit idem
dominus archiepiscopus, vel successores sui, aliquo modo pignorari vel impediri, turbari et inquietari,
vel distringi ; item, quod questiones reales earumdem domorum, et operatoriorum, et butigarum, et
omnium permutatorum ipsi domino archiepiscopo curia archiepiscopi Narbonensis infra
Montempessulanum semper audiet, et examinabit, et diffiniet libere, sicut facit in alia terra sua. Has
siquidem permutaciones de dictis rebus faciunt, ut superius scriptum est, dictus dominus rex et dictus
dominus archiepiscopus sibi ad invicem, profitentes ex certa sciencia uterque eorum, quod ob evidentem
utilitatem utriusque partis eas faciunt, et utrique parti longe amplius expedit habere quod recipit, quam
quod tradit, et uterque quod permutat constituit se possidere et quasi pro altera parte cui permutat

521
Archives nationales (France)

totum illud quod permutat, quousque quisque rerum sibi pertutatarum ( sic) corporaliter possessionem
et quasi apprehenderit, et eas possidere et quasi ceperit per se ipsum, de qua apprehensione, a parte
qualibet facienda propria auctoritate sua, pars parti ad invicem mandatum dat, salvo quod res mobiles,
que sunt dicti domini archiepiscopi, vel pro ipso, vel pro suis in locis ab ipso permutatis, et debita que ei
debentur, seu ejus vicario in eisdem locis, seu in toto regno Valencie, idem dominus archiepiscopus, et
ejus vicarius, libere recipiat et habeat sicut sua. Omnes eciam actiones, peticiones, et persecuciones
reales, personales et mixtas, civiles et pretorias, ordinarias et extra ordinarias, et alias quascumque,
utrique parti pro hiis que permutat conpetentes, dat, et mandat et cedit quelibet pars parti alteri cui
permutat, ex causa hujus contractus permutacionis, et constituentes pars partem ad invicem in hiis que
sibi permutantur in rem suam verum procuratorem, prout melius poterit dici vel intelligi a quolibet
sapiente, ut plenam [potestatem] inde habeant quelibet pars et successores sui, jure cesso agendi,
experiendi de calumpnia, jurandi demum, et omnia et singula alia faciendi, que per quemlibet in rem
suam dictum procuratorem explicari possunt vel solent.
Et, si res, quas alterutra pars permutat, prevalent rebus sibi permutatis, illam totam prevalenciam donat
gratis pars, que permutat res prevalentes, parti alteri cui permutatur. Et promitit dictus dominus rex
dicto domino archiepiscopo stipulanti, quod ipse dominus rex, et sui heredes et successores, vicarii,
judices, et bailivi facient ipsum archiepiscopum Narbonensem, et successores suos, archiepiscopos
Narbonenses, et ecclesiam Narbonensem semper in pace habere, tenere, et possidere et quasi omnia et
singula, eidem domino archiepiscopo permutata, cum omnibus pertinenciis et adjacenciis suis, et ab
omni questione, si qua de eis vel de aliqua eorum parte unquam mota fuerit, ipsum, et ipsos, et ipsam
deffendent semper sub omni difficultate, et sine mora, ex quo fuerint ipsi, seu eorum bailivi vel judices,
requisiti, contra quamlibet personam ; et evictionem, si inde fieri contigerit ullo tempore, in parte vel in
toto, ipsi domino archiepiscopo, et successoribus suis, et ecclesie Narbonensi integre et sine omni
questione et contradictione restituent ; et, si aliquo casu dicte domus, operatoria, sive botigue, vel census
deteriorarentur, velminuerentur propter mutacionem ordearie, cujus ordearie mutacionem omnino
semper prohibet fieri idem dominus rex, aut alio modo, aut si perirent in parte vel in toto, idem dominus
rex, et sui, archiepiscopo et ecclesie Narbonensi restaurabunt ad plenum omnem fracturam hujusmodi
sive dampnum, assignando eisdem pacifice et liberaliter, sine mora, infra mensem tantumdem, in aliis
bonis et utilibus redditibus infra Montempessulanum, sub eisdem libertatibus, et in franchum alodium,
ut predicta eidem sunt plenius assignata, et pro hiis obligat eidem archiepiscopo, et successoribus suis, et
ecclesie Narbonensi idem dominus rex se, et suos successores et heredes, dominos Montispessulani, et
totam terram Montispessulani. Dictus vero dominus archiepiscopus, vel successores sui, aut ecclesia
Narbonensis non tenentur, nec tenebuntur dicto domino regi, vel suis, de deffensione sibi prestanda, si
questio moveretur in predictis ipsi domino regi permutatis, vel de evictione earumdem, vel de faciendo
seu prestando habere litem sibi, set solummodo totum jus et omnes actiones, quod et quas ipse et
ecclesia Narbonensis habent in predictis a se permutatis, cum ( corr. in) dictum dominum regem et in
suos transferre, ut superius conscriptum est. Verum, de hoc tenetur idem dominus archiepiscopus, et
ecclesia Narbonensis, quod nec ipse dominus archiepiscopus, nec aliquis antecessorum suorum, vel
capitulum, vel ecclesie ( corr. ecclesia) Narbonensis fecit vel dixit, nec ipse dominus archiepiscopus, nec
aliquis successorum suorum faciet, vel dicet aliquid, quo minus hec omnia et singula suprascripta firma
semper consistant, et, si fecit ipse dominus archiepiscopus, vel aliquis antecessorum suorum, vel
capitulum, seu ecclesia Narbonensis, vel de cetero faciet ipse dominus archiepiscopus, vel aliquis
successorum suorum, vel capitulum, vel ecclesia Narbonensis aliquid quo minus firma perpetuo
consistant, illud totum revocabit et revocari faciet ipse dominus archiepiscopus, et successores sui, pro
qua revocacione facienda, ad voluntatem dicti domini regis et suorum, obligat idem dominus
archiepiscopus dictam ecclesiam et omnia ejus jura. Item, promitit dictus dominus rex dicto domino
archiepiscopo stipulanti, quod ab illis emphiteotis, sive acaptatoribus qui tenent dictas domos,
operatoria et botigas, sibi domino archiepiscopo permutatas, faciet ipsi domino archiepiscopo recognosci

522
Archives nationales (France)

cum scriptura publica, quod ipsi teneant et tenere debeant de ipso-archiepiscopo et de dicta ecclesia
ipsas domos, operatoria, et botigas, sub dictis pensionibus annuis et certis, et laudimio, et consilio, et de
hoc dat ipse dominus rex mandatum eisdem emphiteotis sive acaptatoribus, licet absentibus, scilicet
quod habita recognoscant eidem domino archiepiscopo. Item, dictus dominus rex faciet liberari predicta,
a se permutata dicto domino archiepiscopo, abomni obligacione quam habet in eis Guida ( sic) de
Capiteporco, aut quilibet alius, ad voluntatem ipsius domini archiepiscopi. Et renunciantes dicte partes
omni juri, scripto et non scripto, divino et humano, speciali et generali, promulgato et promulgando, quo
contra venire vel se tueri possent ipse partes, aut eorum successores, aut dicta ecclesia, asserunt, dicunt
et promitunt alter alteri ad invicem, bona fide interposita, stipulacione mutua et sollemni, quod hec
omnia et singula suprascripta firma et incommota semper tenebunt et observabunt, teneri et observari
facient, et nunquam per se vel per alium contra venient, nec aliquid unquam dixerunt vel fecerunt, dicent
vel facient, quo minus plena et perpetua gaudeant firmitate, volentes et concedentes expressim quod hec
predicta renunciacio perinde et sic valeat utrique parti et successoribus suis, ac si omnes casus legum, et
decretorum, et decretalium essent hic positi specialiter et expressim. - Insuper illustris dominus Jacobus,
filius dicti domini regis, et filius quondam inclite recordacionis illustrissime domine, Yoles, regine, uxoris
ipsius domini regis, mandato, auctoritate et consensu ejusdem domini regis, patris sui, laudat et
approbat hec omnia, et singula suprascripta, et quicquid juris habet, habere potest vel debet, vel posset
seu deberet, ad presens vel in futurum, in predictis omnibus et singulis, a dicto domino rege dicto
domino archiepiscopo et dicte ecclesie permutatis, ex causa donacionis a dicto domino rege sibi facte, aut
alio modo vel causa, illud totum eidem domino archiepiscopo, et successoribus suis, et dicte ecclesie
donat, cedit, solvit et remitit in perpetuum. Ymo et eadem omnia et singula, que ab ipso domino patre
ejus superius acta sunt, et promissa, sive contenta, promitit eidem domino archiepiscopo stipulanti, se et
suos successores obligans inde efficaciter, semper observare et implere, observari et impleri facere, et
nunquam contra venire, aliquo jure, racione, consuetudine, sive modo. Et renuncians, cercioratus de
facto et consultus de jure, beneficio minoris etatis, auxilio restitucionis et [in] integrum, et omni alii juri,
scripto et non scripto, divino et humano, speciali et generali, quo contra venire vel se tueri posset, idem
dominus Jacobus, filius aut successores ejus, promitit et jurat, tactis a se sacrostanctis quatuor
Euvangeliis Dei, [quod] hec omnia firma et incommota semper tenebit et observabit, et nunquam contra
veniet ullo jure, racione, vel causa, volens et concedens quod hec predicta renunciacio a se facta perinde
valeat, ac si omnes casus legum, decretalium et decretorum essent hic specialiter positi et expressim. -
Acta sunt hec in Montepessulano, juxta palacium domini regis, in camera que est a meridie juxta murum.
- Testes sunt : dominus Guillelmus, episcopus Magalonensis, Petrus Juliani, prior Lunelli Veteris,
Guillelmus de Claperiis, Stephanus Raimundi, canonici Magalonenses, magister Bernardus Augerii,
canonicus Sancti Pauli Narbonensis, magister Hugo, officialis et canonicus Lodovensis, magister
Bernardus Bellini, precentor Agatensis, Guillelmus de Rochafolio, miles, tenens locum domini regis in
Montepessulano, Bernardus Vitalis, Guillelmus de Sala, Guillelmus Galberti, jurisperiti, Guillelmus de
Rippa, Johannes de Muro, Vitalis de Bisalduno, canonicus Barchinonensis, Sanxius Petrus, Sanxius
Jordanus, ambo milites, magister P. Vigerii, precentor Sancti Affodisii Biterrensis, Ato de Focibus, G.
Raimundi, sacerdos, Unius Augerii, clericus, et Bernardus de Bernicio, Montispessulani notarius
publicus, qui mandato parcium hec scripsi 18.
Post hec, eodem anno et die, modico intervallo habito, dictus dominus rex, et dictus dominus Jacobus,
filius ejus, concesserunt dicto domino archiepiscopo quod, si predicta permutata eidem domino
archiepiscopo, vel eorum aliqua, in parte vel in toto, per crimen hereseos, vel prodicionis, aut faidimenti,
vel propter aliquid delictum vel crimen, ab illis qui ea tenent, [vel] tenebunt tempore precedente ( corr.
procedente), contingeret commiti vel eciam confiscari, predicto archiepiscopo et successoribus ejus in
perpetuum confiscentur et commitantur, nec unquam possint co[m]miti vel confiscari, aliquo modo vel
aliquo casu, predicto domino regi, vel ejus alicui successori vel heredi, seu alicui alii, nisi archiepiscopo
Narbonensi. Et idem dominus archiepiscopus concessit eidem domino regi, et ejus filio predicto, quod

523
Archives nationales (France)

ipse dominus archiepiscopus, vel ejus successores, aut ecclesia Narbonensis non possint, nec debeant
aliquo casu alienare vel transferre predicta, vel aliquid predictorum in aliquem regem, seu regis filium,
preterquam et ( corr. in) dictum dominum regem Aragonum et suos, in quem dominum regem
Aragonum, et in suos, et in omnem aliam personam, excepto alio rege et ejus filiis, poterunt ea transferre
et alienare, profitentes ad invicem quod ante dictam permutacionem et in ipsa permutacione, licet non
sit ibi scriptum, fuerat actum et conductum ( corr. condictum) inter partes totum hoc quod supra
proximo scriptum est, de confiscacione seu commissione, et de non facienda alienacione seu translacione
in alium regem vel regis filium ; et hec omnia ita servare perpetuo, et nunquam contra venire
promiserunt ultro citroque, interposita stipulacione sollemni, ambe partes, sub premissis
renunciacionibus, et pactionibus, et convencionibus, et insuper hec omnia solidavit juramento corporali
dictus dominus Jacobus, filius dicti domini regis. - Actum in eodem loco. - Testes sunt : Guillelmus, prior
de Corniliano, Guillelmus de Sala, Guillelmus Calberti, Bernardus Vitalis, Vitalis de Bisalduno,
jurisperiti, magister Hugo, officialis et canonicus Lodovensis, magister Bernardus Bellini, precentor
Agatensis, magister P. Vigerii, precentor Sancti Affodisii Biterrensis, magister Bernardus Augerii,
canonicus Sancti Pauli Narbonensis, Guillelmus de Rocafolio, miles, tenens locum domini regis in
Montepessulano, Guillelmus Raimundi, sacerdos, Guillelmus Augerii, clericus, Bernardus de Albanaria,
clericus, et dictus Bernardus de Bernicio, Montispessulani notarius publicus, qui mandato parcium hec
scripsit. ( Hic signaculum notarii.)
18 Suit la mention de quelques ratures et surcharges faites par le notaire sur l'Original
Expédition authentique, délivrée à Valence, le 14 août 1353, sous le seing de Pèdre IV, roi d'Aragon, par
François de Foix, notaire et secrétaire de ce prince, et scellée, sur ganse de soie rouge et jaune, du sceau
royal en cire rouge, décrit dans l' Inventaire sous le n° 11230.
Cet acte a été daté d'après le système suivi dans le Midi, qui consistait à commencer l'année avec la fête
de l'Annonciation (25 mars). On remarquera d'ailleurs que l'an 1259, compté de Pâques à Pâques, n'a pas
eu de 7 avril.

J//294
Bigorre, n°8. 5.
4476 - Nonancourt. 1258-59. Mercredi 9 avril.
Copie authentique
Litterœ Simonis de Monte Forti, comitis Leicestriœ, quibus Philippum de Monte Forti custodem
comitatus Bigorritani constituit.
Symon de Monte Forti, comes Lincenstrie, dilectis fidelibus suis, baronibus, militibus, burgensibus,
singulis ac universis communitatis curie Bigorre, et omnibus aliis clericis et laycis, dominio comitatus et
dicte curie Bigorre pertinentibus, salutem in Domino. Notum vobis facimus quod dominum Philippum
de Monte Forti, dilectum consanguineum nostrum, assignavimus et constituimus, loco nostri, custodem
vestrum et tocius nostre terre Bigorre cum omnibus pertinenciis. Quare vobis mandamus, in fide et
dilectione quibus nobis tenemini, quatinus ei in omnibus sitis intendentes et obedientes, tam fideliter,
tam amicabiliter, tanquam nobis, si presentes essemus, tam diu donec aliud a nobis per nostras patentes
litteras receperitis in mandatis, et volumus quod tale sacramentum, quale vobis facere debemus, quando
ad vos in terram nostram Bigorre venerimus, quod idem Philippus vobis faciat, pro tempore quo vice
nostra in hac parte sit functurus. In cujus rei testimonium, presentes litteras nostras vobis mittimus
patentes. - Datum apud Nonarcuriam, die mercurii proxima ante festum Dominice Resurrectionis, anno
Domini millesimo CC° L° VIII°.
Inséré, sous forme de copie authentique, dans un vidimus délivré à Troyes le 13 juin 1299, d'après le
Liber Principum, par le doyen et le chapitre de Saint-Étienne de Troyes.
La copie d'après laquelle nous publions ce texte est assez défectueuse, et le nom de la ville où le comte de
Leicester fit rédiger cet acte, a peut-être été mal lu par le scribe. On sait par Mathieu Paris (Édit. Wats, p.

524
Archives nationales (France)

663, col. 2), que le comte avait quitté l'Angleterre vers le 1 er avril, se rendant auprès de Louis IX. Passa-t-
il par Nonancourt en allant à Paris ? Ce qui ne saurait faire doute, c'est que la charte qui nous occupe fut
écrite en France, et dans la région comprise entre la mer et Paris.
Voy. ci-dessus les n° s 4453 à 4455, et Merlet, Bibliothèque de l'École des Chartes, t. III, 4 e série, p. 316
et 317. - La copie, que M. Merlet a eue sous les yeux, ne contenait pas sans doute le nom du lieu où l'acte
fut donné, car ce nom manque dans le texte publié par lui.

J//157
Saint-Maur des Fossés, n°2.
4477 - 1258-59. Avril. [Avant Pâques, du 1 er au 12.]
Original scellé
Litterœ Petri, abbatis Fossatensis, ejusdemque monasterii conventus, de quadam vouta prœpositis
Parisiensibus pro parte vendita, ad Castelletum Parisiense augendum.
Omnibus, presentes litteras inspecturis, frater Petrus, humilis abbas monasterii Fossatensis, totusque
ejusdem loci conventus, salutem in Domino. Noverint universi quod, cum nos quamdam voutam
haberemus sitam Parisius ante portam Castelleti, pertinentem ad sacristeriam prioratus nostri Beati
Eligii Parisiensis, in qua quondam erant duo operatoria, viri discreti, Odo, dictus Ruffus, et Herveus de
Hedera, tunc prepositi Par[i]sienses, nomine illustris domini Ludovici, Dei gratia regis Francorum, ad
opus dicti Castelleti, duos pedes et dimidium, vel plus, vel minus, de dicta vouta ceperunt. In quorum
recumpensationem, dicti prepositi, nomine predicti domini regis, nobis quinquaginta libras Parisiensium
ad emendum redditus dederunt. Quas siquidem quinquaginta libras a predictis prepositis recepimus in
pecunia numerata, et de hiis nos tenemus pro pagatis, pred[ic]tam recompensationem ratam et gratam
habentes, predictum dominum regem et ejus heredes, super hoc quod dicti prepositi, nomine ipsius,
ceperunt ad opus dicti Castelleti, pro dictis quinquaginta libris quittantes specialiter et expresse. In cujus
rei testimonium, presentes litteras dedimus, sigillorum nostrorum munimine roboratas. - Actum anno
Domini millesimo ducentesimo L mo octavo, mense aprili.
Deux sceaux en cire brune, pendants sur double queue. Le premier est le sceau de Pierre, abbé de Saint-
Maur des Fossés, dio
cèse de Paris, décrit dans l' Inventaire sous le n° 9054. Le second est celui de l'abbaye ; Inventaire, n°
8324.
Cette charte pourrait appartenir au mois d'avril précédent, puisque l'an 1258 a commencé le 24 mars ;
nous la plaçons avant Pâques (13 avril 1259), comme date extrême.
Voyez le Gallia Christiana, t. VII, col. 297. E, et ci-dessus le n° 4342.

J//178
Anjou, n°27. - Original scellé= n°28
4478 - 1258-59. Avril. [Avant Pâques, du 1 er au 12.]
Copie authentique
Litteroe decani et capituli Andegavensis, quibus se profitentur cum Carolo, Andegavioe comite,
composuisse super controversiis inter se exortis de decima de Baugeio, necnon de jurisdictione in
domibus quibusdam, Andegavis sitis, dicto capitulo pertinente.
Universis, presentes litteras inspecturis,.. ( sic), decanus, et capitulum Andegavense, salutem in Domino.
Notum facimus quod, cum inter illustrem dominum, Karolium ( sic), Andegavie ac Provincie comitem, ex
una parte, et nos, ex altera, discordia verteretur, super eo quod dicebamus quod ipse spoliaverat nos
quadam nostra decima de Veteri et Novo Baugeio, quam habueramus a .. ( sic), domina de Breyn, necnon
et manerio de Codreio, cum pertinenciis ejusdem, que acquisieramus et acquisita detinere poteramus,
auctoritate cujusdam privilegii, aquodam rege Francie nobis concessi, ut dicebamus, et super eo quod
dicebamus ipsum comitem nos quodam homine suo Andegavensi spoliasse, quem elegeramus ad

525
Archives nationales (France)

nostrum jaleagium colligendum, quod facere poteramus, ut dicebamus, dum tamen non fuisset ultra
quinquaginta solidos talliatus, necnon et super eo quod levaverat quamdam summam peccunie ab
hominibus nostris et vassallorum nostrorum, ratione exercitus, et super eo quod ratione exercitus
quedam pignora ceperat, et quasdam peccunie summas per servientes suos capi fecerat, ut dicebamus,
ab hominibus cujusdam ville nostre, que Daouces vulgaliter appellatur, et quorumdam viculorum ad
dictam villam pertinencium, videlicet Broçay, Espinaz, et ejus quod habemus apud Montem Fortem,
quam inmunem esse et liberam ab omni exercitu cum predictis viculis asserebamus, tandem dictus.. (
sic) comes, sapientum ductus consilio, volens nobis gratiam facere specialem, concessit nobis quod
habeamus, teneamus, possideamus et explectemus in perpetuum, libere et quiete, et sine coactione
ponendi extra manum nostram, prefatam decimam cum manerio supradicto et ejusdem pertinenciis,
salvis dicto.. comiti, et heredibus suis, justicia et redevanciis, si quas ante conpositionem hujusmodi
habebat in predictis. Voluit eciam et concessit nobis quod nos habeamus hominem supradictum omnino
liberum, ad prefatum servicium deputatum, et successive in posterum ad dictum officium deputandum,
prout fieri consuevit. Insuper voluit et concessit nobis quod nos domos nostras, infra ambitum murorum
civitatis Andegavensis constitutas, cum earum pertinenciis, habeamus, teneamus et possideamus in
perpetuum pacifice et quiete, cum omni jurisdictione et justicia alta et bassa, super omni delicto in dictis
domibus a quocumque perpetrato, dum tamen ibidem capti fuerint delinquentes. Si autem extra domos
predictas delictum fuerit ab aliquo qui non sit de familia nostra perpetratum, et delinquens aliquam de
predictis domibus intraverit, justicia ad ipsum comitem pertinebit, et poterit per justiciam suam extrahi,
sine contradictione qualibet, a domo in qua erit, ita tamen quod, si sine fuga, nullo ipsum persequente,
delinquens domum aliquam de predictis intraverit, justiciarius dicti comitis non aliter eum in domo
predicta capere poterit, nisi secum vocatis et associatis tribus vel quatuor fide dignis. Si autem aliquis
laicus de familia nostra delictum aliquod extra domos predictas conmiserit, nisi in presenti delicto
deprehensus fuerit, justicia ad nos pertinebit, exceptis murtro, raptu, incendio, in quibus casibus ad
dictum comitem pertinebit justicia de predictis, et in dictis casibus justiciarius suus delinquentem in
domibus predictis capere poterit, adhibitis secum tribus vel quatuor fide dignis. Si autem domus predicte
laicis ad inhabitandum quoquo modo concesse fuerint, dicti laici premissas libertates non habebunt, sed
eorum justicia ad dictum.. comitem integraliter pertinebit. Hoc autem sciendum est quod, si aliqua
mulier in domo aliqua de predictis detenta fuerit, et de hoc a parentibus vel marito dicte mulieris ad
dictum comitem vel suos querimonia pervenerit, justiciarius dicti comitis, secum adhibitis tribus vel
quatuor fide dignis, domum in qua mulier fuerit intrare poterit, et dictam mulierem inde extrahere, nisi
ille in cujus domo fuerit eam reddiderit requisitus. Preter hec, eciam voluit et concessit nobis, quod nos
terras, vineas, possessiones, res omnes et jura quecumque habemus, possidemus, tenemus et tenuimus
usque nunc, possideamus in perpetuum libere et quiete, et nobis predicta omnia et singula, salvo jure
alieno, confirmavit, salvis dicto.. comiti, et heredibus suis, justicia et redevanciis, si quas ante
conpositionem hujusmodi habebat in predictis. Concessit insuper nobis quod possimus acquirere
quoquo titulo decimas, tam in dominicis suis, quam feodis in dyocesi Andegavensi, a quibuscumque,
dum tamen de voluntate detinencium decimas, et eorum a quibus tenentur in feodum, procedat, et
easdem in perpetuum libere et pacifice possidere, et licite retinere, salvis dicto.. comiti, et heredibus suis,
redevanciis annuis, si quas detinentes decimas, vel illi a quibus in feodum tenentur, occasione
predictarum decimarum, dicto.. comiti debent. Preter hec autem, actum est inter dictum.. comitem, et
nos, quod, si preter superius concessa in dominicis dicti comitis, feodis, seu censivis, aliquid de cetero
quoquo titulo acquisierimus, illud infra annum et diem post judicium curie dicti comitis, vel heredum
suorum seu allocatorum suorum, extra manum nostram et manum mortuam ponere tenebimur, non
obstantibus privilegio, nobis a quodam rege Francie concesso, ut dicebamus, per quod poteramus, ut
dicebamus, acquirere in dominicis suis, feodis et censivis, et acquisita licite retinere, vel alio quocumque
privilegio, super hoc nobis a quocumque concesso, quibus privilegiis expresse renunciamus tantummodo
in hoc casu. Noluit autem dictus.. comes quod ex eis vel propter ea, que levavit vel levari fecit in

526
Archives nationales (France)

peccunia, ratione exercitus, de terris, dominicis et feodis nostris, et ab hominibus nostris vel vassallorum
nostrorum, jus novum aliquod dicto comiti.., vel successoribus suis, acquiratur, vel antiquo juri suo, vel
nostro, seu libertatibus in aliquo detrahatur. Precepit eciam dictus comes quod pignora et peccunia
capta, ratione exercitus, a predictis hominibus de Daouces, et predictis viculis ad dictam villam
pertinentibus, eisdem hominibus ad presens reddantur, ita tamen quod propter redditionem predictam
in nullo juri dicti.. comitis, vel heredum suorum, in posterum detrahatur. Preterea voluit et concessit
dictus.. comes, quod propter aliquod statutum vel conventionem, inter ipsum et barones suos habitam
seu factam, aut in posterum faciendam, acquisitio decimarum, facta vel facienda a nobis juxta
concessionem predictam, non possit vel non debeat a dicto.. comite, vel suis heredibus, impediri. In
omnibus autem, tam jam acquisitis a nobis quam eciam acquirendis, juxta formam ab ipso nobis, ut
dictum est, concessam, in quibus dictus.. comes et antecessores sui justiciam et redevancias habebant
ante compositionem hujusmodi, sibi et heredibus suis easdem retinuit, exceptis decimis, in quibus solum
redevancias annuas, ut supra dictum est, dictus.. comes sibi et heredibus suis retinuit, et exceptis
domibus nostris, in quibus dictus.. comes justiciam retinuit solum in casibus supradictis. Et, ad premissa
omnia et singula fideliter et inviolabiliter observanda, nos et ecclesiam nostram in perpetuum obligamus.
In cujus rei testimonium, presentes litteras sigillis nostris fecimus sigillari. - Datum anno Domini
millesimo ducentesimo quinquagesimo octavo, mense aprili.
Nous donnons le texte de cet acte d'après l'original, coté Anjou, n° 27, et scellé autrefois des sceaux du
doyen et du chapitre de Saint-Maurice d'Angers. Ces sceaux se sont détachés et n'existent pas dans la
collection des Archives.
La pièce, cotée Anjou, n° 28, est une copie authentique de cette même charte, insérée dans les lettres de
confirmation, données le même jour par Michel de Villoiseau, évêque d'Angers.
Même remarque pour la date qu'au n° 4477. - Voyez la pièce suivante.

J//178
Anjou, n°28
4479 - 1258-59. Avril. [Avant Pâques, du I er au 12.]
Copie authentique
Litterae Michaelis, Andegavensis episcopi, quibus notum facit se litteras decani et capituli Andegavensis
( superius insertas, n° 4478) vidisse et inspexisse. Quas quidem dictus episcopus "ad petitionem
dictorum decani et capituli, evidentem utilitatem ecclesie Andegavensis" attendens, approbat et
confirmat. - "Et super hiis omnibus, ad petitionem dictorum decani et capituli, illustri viro, .. ( sic)
domino, comiti Andegavensi, dedimus litteras, sigilli nostri munimine roboratas. - Datum anno Domini
M°. CC°. quinquagesimo octavo, mense aprili."
Inséré, sous forme de copie authentique, dans les lettres de confirmation, données au mois de septembre
suivant, par Vincent de Pirmil, archevêque de Tours, et scellées de son sceau.
Voyez le n° précédent, et ci-dessous, à la date de septembre 1259, n° 4551.

J//383
G. et H. de Châtillon, n°44
4480 - 1258-59. [Avant le 13 avril, jour de Pâques.]
Déficit
Litterae Ludovici, regis Franciae, quibus abbatiam Farae Monasterii Johanni, dicto Bonne Fille,
custodiendam committit, reditus dictae domus percepturo, expensaque soluturo. - Datum anno M°. CC°.
L°. VIII°.
Cette pièce, qui était une copie authentique scellée, manque aujourd'hui dans les cartons du Trésor. Nous
en avons vainement recherché le texte ailleurs et nous en donnons l'analyse d'après l'Inventaire de
Dupuy.

527
Archives nationales (France)

J//330
Toulouse, XXI, n°31
4481 - 1259. 25 avril.
Copie authentique
Instrumentum quo constat quod "Bernarda, quondam uxor Tolosani de Murello, et Arnaldus de Murello,
eorum filius, consilio et voluntate Jacme, uxoris ipsius Arnaldi, ... vendiderunt Aymerico Fortanerio et
ejus ordinio sextam partem ... molendini ..., quam ipsi habebant in capicio comitali, ... inter fuernam
molendini Ramundi de Podio Buscano, qui fuit, et fuernam molendini ipsius emptoris... Hec venditio fuit
facta consilio Petri Bernardi de Clatris, vicarii Tholose, qui pro domino Alfonso, Dei gratia comite
Tholosano, erat dominus hujus honoris." - "Actum fuit hoc VI. die exitus mensis aprilis, ... anno M°. CC°.
L°. nono ab incarnatione Domini. - Hujus rei sunt testes : Guillelmus de Lerida, sartor, et Guillelmus de
Escalquenchis, ... et Paulus est de toto testis, et cartam istam scripsit."
Copie délivrée au mois d'avril 1277 par Raimond Bonet, notaire à Toulouse. - Voyez ci-dessus les n os

4104 et 4120.

J//165
Valois, III, n°38
4482 - 1259. Avril. [Après Pâques, du 13 au 30.]
Original scellé
Mathieu, prieur de Tournan, atteste que Guérin, chevalier, a fait hommage au seigneur de Tournan pour
le domaine du Ménil.
Je, Mathez, prious de Tornent, fas savoir à tous ceaus qui ces presentes lettres verrunt que mes sires
Guerins, chevaliers, a coneu par devant nous, par devant mon signor Jehen le Breton, par devant mon
signor Rogier d'Atilli et par devant Martin le Clerc, que il est hons au signor de Tornent, et tient de lui le
herbergage et le jardin dou Mainil, et le dime dou Mainil, et IX. arpens de terre devent la maison feu
Giraume, et IX. deniers de cens de la maison feu Giraume. En tesmoignage de verité, nous avons seellé
cest escrit, à la requeste dou devandit Guerin, de nostre seel. - Ce fu fait en l'an de l'incarnacion Nostre
Signor, l'an mil deus cens cinquante et neuf ans, en mois d'avril.
Traces de sceau en cire vierge pendant sur simple queue. - Les sceaux des prieurs et du prieuré de
Tournan n'existent pas dans la collection des Archives.
Cette charte, datée du mois d'vril sans indication du quantième, pourrait appartenir à l'an 1260, puisque
l'année 1259, commencée le 13 avril, ne s'est terminée que le 3 avril suivant.

J//192
Poitou, II, n°31.
4483 - 1259. Avril. [Après Pâques, du 13 au 30.]
Original scellé
Coram officiali Claromontensi, Guillelmus de Valelhes, capellanus Sancti Gervasii, promittit ut terram
quamdam, dictam Mansum Majorem, sibi ex parte domini Borbonensis pro viginti solidis accensatam, a
comite Pictavensi semper accipiet et tenebit.
Nos, magister Stephanus, officialis Claromontensis, notum facimus universis, presentes litteras
inspecturis, quod Guillelmus de Valelhes, capellanus ecclesie Sancti Gervasii, in curia Claromontensi
constitutus, confessus est sponte, scienter ac provide, quod, cum olim, prout idem capellanus asserit,
Renerius Pepyns, castellanus de Murato, Matheus de Monte Acuto et Guillelmus Beaudons, clerici
domini Borbonensis, vice et auctoritate domini Borbonensis, et de consilio Richardi, prepositi de
Goteria, adcensaverint eidem capellano Sancti Gervasii et suis in perpetuum terram que vulgaliter
appellatur Mansus Major, sitam inter villam Sancti Gervasii et villam de Goteria, ad censum annuum,

528
Archives nationales (France)

viginti solidis, monete currentis, annis singulis exsolvendis circa festum Beati Michaelis ab eodem
capellano, vel successoribus ipsius, idem capellanus, in dicta curia Claromontensi constitutus, promisit
se redditurum et soluturum censum predictum anno quolibet circa. festum predictum, racione et nomine
dicte adcense. Promisit etiam dictus capellanus quod ipse terram predictam eidem adcensatam aliquo
tempore non accipiet nec tenebit, nec ejus successores, nisi tantum modo a venerabili viro, comite
Pictavensi, vel ejus certo mandato. Item promisit idem capellanus quod ipse nec sui terram predictam in
manu aliqua alia, sive sit mortua, sive viva, sive sit secularis, sive ecclesiastica, ponent, neque ad aliud
dominium eamdem transferent, nisi hoc processerit de mandato domini comitis Pictavensis. Item,
confessus est idem capellanus quod actum fuerit in ipsa adcensa quod venerabilis vir, comes Pictavensis,
habeat annuatim a quolibet borderio, qui pro tempore infra dictam terram adcensatam edificaverint vel
mansionem fecerint, unam quartam avene censualem et quatuor denarios. Et renunciavit idem
capellanus in facto hujusmodi exceptioni doli, et in factum actioni, et omni juri, scripto et non scripto,
canonico et civili, et omnibus aliis exceptionibus, rebus coherentibus et personis, volens et concedens
dictus capellanus se conpelli posse, et ejus successores, vel ejus heredes, per curiam Claromontensem, si
opus fuerit, ad predicta omnia firmiter attendenda. In cujus rei testimonium, ad preces dicti capellani,
presentibus literis fecimus sigillum curie Claromontensis apponi. - Datum mense aprilis, anno Domini
M°. CC°. L°. nono.
Scellé en cire brune, sur cordelettes de chanvre, du sceau de l'officialité de Clermont-Ferrand, décrit dans
l' Inventaire sous le n° 6974.
Cet acte, comme le précédent, pourrait appartenir aux trois premiers jours d'avril de l'année 1260. - La
terre, dont il est fait mention, se trouvait sur la limite des domaines du comte de Poitiers et du seigneur
de Bourbon. Voy. E. Boutaric, Saint Louis et Alfonse de Poitiers, p. 57, et ci-dessus le n° 3644.

J//313
Toulouse, VI, n°66.
4484 - Cluny. 1259. [4 mai.]
Original scellé
Litteroe Yvonis, abbatis Cluniacensis, ad Alphonsum, Pictavioe Tolosoeque comitem, directoe, de missis
atque orationibus eidem comiti et ejus uxori a monachis Cluniacensibus concessis.
Excellenti et magnifico viro, domino Alfonso, filio regis Francie, comiti Pictavie et Tholose, frater Yvo,
divina miseracione humilis abbas Cluniacensis, salutem in Eo per quem reges regnant et principes
dominantur. Litteras vestre dominacionis, pro oracione impetranda ad nos directas, honore quo decuit
recepimus, devocionem vestram in hac parte non immerito commendantes, vestramque celsitudinem
scire volentes, quod nos in generali capitulo nostro Cluniacensi litteras vestras diligenter legi fecimus, et
devocionem vestre benevolencie exposuimus, ut decebat. Unde, pari voto omnium, a quolibet sacerdote
nostri ordinis, tam in capite quam in menbris, due misse vobis concesse sunt pro defunctis, et a singulis
monachis non sacerdotibus septem psalmi, et ab omnibus conversis triginta vicibus PATER NOSTER,
vestramque personam ac domine.. ( sic), comitisse, uxoris vestre, bonorum omnium que fient de cetero
in ordine Cluniacensi, quantum cum Deo possumus, participes esse volumus et optamus. Omnipotens
autem Deus, qui dat affluentiam et non improperat, tribuat vobis graciam in presenti et gloriam in
futuro. - Datum Cluniaci, tempore generalis capituli, anno Domini millesimo ducentesimo
quinquagesimo nono.
Fragment de sceau en cire verte pendant sur simple queue. Le sceau d'Yve de Vergy, abbé de Cluny,
diocèse de Mâcon, est décrit dans l' Inventaire sous le n° 8653.
Dès le milieu du treizième siècle, le chapitre général de Cluny se tint chaque année le troisième dimanche
après Pâques. Ce renseignement permet de préciser la date de la présente charte, qui ne mentionne que
le millésime.

529
Archives nationales (France)

J//318
Toulouse, IX, n°51.
4485 - 1259. 6 mai.
Original
Bernard de Penne vend à P. Costa la pâture d'un herbage.
Conoguda causa sia à totz homes qe ieu, W. Peno, bailes qe so de monsenher B(ernart) de Pena, vendi, e
doni, essolvi, e qiti, e relenqisc, e lievri, e gurpisc, e dezampari, per mosenher B(ernart) sobredig e per
totz los ceus, à l'an d'oguan, à vos, P. Costa, lo companh d'En W. Gieissa, per far totas vostras voluntatz,
so es assaber, totas las erbas, e las aiguas, e l'esplechieu, qe aura ops al bestial, aissi cos boulo del pas de
Vairo, trastot en aissi coma s'en poia valro ( sic), tro als Areniers, e tot en tro e l'estrada da la Guarda, tot
ont miels es dins aqestz atermenamens, e aqesta venda sobredicha fas vos, per mosenher B(ernart)
sobredig e per totz los ceus, d'aqest prezen dia d'uoi tro à la premeira festa qe ve de San Joan Babtista,
senes retenement qe non i fas de re, tro al terme qe dig es, e per aqesta venda sobredicha conosc e autregi
qe avetz donatz c. sols de bos Caorcenx à mosenher B(ernart) sobredig, e el los a agutz e receubutz totz
nomeradament de vos, ess'en te be per paguatz, e mosenher B(ernart) sobredig voinh sera guirens de totz
amparadors, eus o fara tot aver, e tener, e possezir be e empatz tro al terme sobredig. - E ieu, P. Costa
sobredig, prendi e recebi aqesta venda sobredicha d'asqestas ( sic) erbas, e d'aqestas aiguas sobredichas,
e de l'esplechieu qe aura ops al bestial sobredig, de vos, W. Peno de sus dig, e nom de mosenher
B(ernart) sobredig e de totz los ceus, e conosc, e autregi qe ieu vos iei donatz los c. sols sobredig per razo
d'aqesta venda sobredicha. Aisso fo fag e l'obrador Pelfort de Rabastenx. So testimoni : R. de Rabastenx,
R. de Ro, W. de la Caminada, P. d'Estrico, W. Comte. - Facta carta II. nonas maii, anno Domini M. CC. L.
VIIII. - D(eoda)tus Maurini, notarius Montis Miralli, scripsit, et vidit ( hic signaculum notarii in forma
piscis), et singnavit.
Voy. les n os 4440 et 4549.

J//198
Champagne, VI, n°104.
4486 - 1259. Vendredi 9 mai.
Original scellé
Litteroe quibus prior Sancti Martini Sparnacensis, ejusdemque loci conventus Theobaldum, Campanioe
comitem, rogant ut Johannem, ab archiepiscopo Remensi abbatem designatum, benigniter accipiat,
eique bona temporalia dicti monasterii largiatur.
Illustri viro et domino in Christo sibi karissimo, T(heobaldo), Dei gratia regi Navarre, Campanie et Brie
comiti palatino, .. ( sic), prior monasterii Sancti Martini Sparnacensis, totusque ejusdem loci conventus,
salutem et orationes in Christo. Cum reverendus pater, T(homas), Dei gratia Remensis archiepiscopus,
nobis et monasterio nostro Sparnacensi, tunc vacanti per cessionem seu resignationem Guidonis,
quondam abbatis Sparnacensis, de viro religioso et honesto, in spiritualibus ac temporalibus
circunspecto, Johanne videlicet, quondam priore de Cysomnio, de voluntate et assensu nostro providerit
in abbatem, et eidem J(ohanni) munus fecerit benedictionis impendi, nobilitati ac dominationi vestre
illustri dictum J(ohannem), abbatem nostrum, duximus presentandum, eandem nobilitatem ac
dominationem vestram attentius rogantes et humiliter requirentes, quatinus ipsum abbatem ad bona
temporalia monasterii Sparnacensis predicti, quantum in vobis est, admittentes, eundem et ipsam
ecclesiam Sparnacensem caritatis intuitu habere velitis recommendatos, viros religiosos, Henricum,
prepositum monasterii Sparnacensis, et Hugonem, priorem de Monte Felici, concanonicos nostros
Sparnacenses, latores presentium, quos, ad predictam presentationem faciendam, ex parte nostra
procuratores nostros speciales constituimus et ad vos nuntios destinamus, si placet, curialiter expedire
curantes, atque eisdem super processu dicti negocii fidem adhibere volentes. - Datum anno Domini M°

530
Archives nationales (France)

CC° quinquagesimo nono, feria sexta post Jubilate.


Deux sceaux en cire brune, pendants sur simple queue ; il ne reste qu'un fragment du premier :
1. Le prieur de Saint-Martin d'Epernay, diocèse de Reims. - Ce sceau manque dans la collection des
Archives.
2. Abbaye de Saint-Martin d'Epernay. ( Inventaire, n° 8217.)
Voyez le Gallia Christiana, t. IX, col. 285. D.

J//315
Toulouse, VII, n°94.
4487 - Mondenard. 1259. Vendredi 9 mai.
Original
Rotulus feudorum comitis Tolosani in senescalcia Caturcensi.
MEMORIALE FEUDORUM DOMINI .. ( sic) COMITIS ET RECOGNITIONUM INDE FACTARUM.
SENESCALLIA CATURCENSIS.
De ballivia Montis Lenardi.
Forma recognitionum. - Notum sit quod anno ab incarnatione Domini M°. CC°. L mo. nono, die veneris
post festum Beati Johannis ante Portam Latinam, B. de Monte Lenardo et R., frater suus, milites,
recognoverunt spontanee et concesserunt se tenere in feodum honoratum ab illustri domino, Alfonso,
Dei gratia comite Pictavie et Tholose, quicquid habent, et tenent et possident, ipsi, vel aliquis vel aliqui
pro eis et eorum nomine, ubicumque et specialiter, et nominatim predictus R. capmasium de Fabrica, et
feodum de Podio Calvel, et feodum de la Franconia in pertinentiis castri de Monte Cuco, et mansum de la
Mahanela, et mansum de Valsorga, et domos, et ortos, et vineas quas tenet apud Montem Lenardum et
pertinentias ejus, et terram et mansos que sunt inter rivum d'Ambolas et rivum d'Ambos, et sextam
partem masorum d'Arzilès et de la Cumba ; item et predictus B. capmasium de la Servadia, et capmasium
de Larriou in pertinentiis de Lauzerta, et capmasium de Noals, et feodum dels Gramonaix in pertinentiis
Montis Lenardi, et capmasium de la Genebreda in pertinentiis Sancte Liberate, et domos, et vineas et
quicquid tenet apud Montem Lanardum, vel alibi, pro quibus omnibus supradicti B. et R., fratres,
recognoverunt se esse homines et vassallos predicti domini.. ( sic) comitis, et, facientes pro ipso domino..
comite Johanni Dominici, judici Caturcensi, fidelitatis juramentum ad Sancta Dei Evangelia corporaliter
manu tacta, jurarunt eidem domino.. comiti vitam et membra, honorem et fidelitatem, et dominium
legittimum. Hecautem recepit predictus judex, jure et honore predicti domini comitis in omnibus
reservatis. - Actum fuit apud Montem Lanardum, presentibus et adhibitis testibus : : magistro Petro
Baionum, et B. de Peirelha, canonico Ruthenensi, et Guillelmo de Podio Abadenc, et Gausberto de
Rampont, Petro, notario communi de Mont Lenart et de Salva Terra, qui scripsit utriusque consensu.
( Sequuntur in rotulo recognitiones illorum qui sub eadem forma homagium praestiterunt. - In ballivia
Montis Lenardi duodenae recognitiones.)
De ballivia Carlucii ( septuaginta et duae recognitiones.)
De ballivia Montis Cuci ( duae et viginti recognitiones).
De Castro Novo ( quatuor recognitiones).
De Calciata et de Monte Alsato ( quinque recognitiones).
De Alto Monte ( decem recognitiones).
De Monte Albano ( duae recognitiones).
De Lauserta ( undenae recognitiones).
De Ultra Oute ( duae recognitiones).
Recognitiones hominum de corpore de ballivia Montis Lanardi, et Salve Terre et Montis Cuci.
Noverint universi quod Ramundus Fabri, et Ramundus de Clairano, et Bernardus de la Strada, qui
vocatur Episcopus, et Guillelmus de la Garnello, et Arnaldus de Gamanais recognoverunt et concesserunt
domino Guillelmo de Balneolis, militi, senescallo Agennensi et Caturcensi, pro illustri domino Alfonso,

531
Archives nationales (France)

Dei gratia comite Pictavie et Tholose, requirenti, se esse homines de corpore quistales pro voluntate
ipsius domini comitis et domini Bertrandi de Gordonio, pro dominio de Salva Terra, et quod tam ipsi,
quam eorum progenitores, tanquam homines predicte condicionis quistalis, serviverant tam predictis
dominis suis, quam eorum antecessoribus, temporibus quibus non exstabat memoria, et ibidem tactis
corporaliter Sacrosanctis Euvangeliis juraverunt quod predictis dominis suis semper fideles existant, et
eis ubique pro sua voluntate serviant bona fide. - Actum fuit hoc apud Montem Lanardum, presentibus et
adhibitis testibus, Guillelmo de Luinh, milite, et Gausberto d'Agra, et Gausberto de Campo Bono, et
magistro Petro, notario communi Montis Lanardi, qui hoc fecit facere instrumentum, anno Domini M°.
CC°. L°. VIIII°., die veneris ante festum Beati Johannis ante Portam Latinam ( id est secunda die mensis
maii).
( Sequuntur septemdecim ejusdem formae recognitiones.)
De Monte Cuco ( novem recognitiones).
De Carlucio ( quinque recognitiones).
De Salva Terra ( tredecim recognitiones).
Ad calcem hujusce rotuli inscriptae fuerunt una et triginta feudorum recognitiones, a burgensibus
quibusdam datae, anno Domini M°. CC° L°. nono, die martis proxima ante festum Assencionis Domini (
videlicet, vicesima die mensis maii).
Ce rouleau, de 8 mètres 40 centimètres de longueur, a été mentionné par E. Boutaric, Saint Louis et
Alfonse de Poitiers, p. 243, note 6 ; voy. aussi p. 176. Il est transcrit dans le registre JJ. 11, du folio 85 au
folio 95.

J//148
Paris, I, n°2d.
4488 - 1259, Mercredi 21 mai.
Vidimus scellé
Litterae quibus officialis curiae Parisiensis confitetur se, "anno Domini millesimo ducentesimo L mo.
nono, die mercurii ante Ascensionem Domini", quasdam litteras, a Ludovico, rege Franciae, datas,
vidisse et inspexisse (Vide n° 4265). - "Transcriptum autem hujusmodi litterarum fecimus, sub sigillo
curie Parisiensis, salvo jure cujuslibet. - Datum anno et die mercurii supradictis. - Facta est collatio. -
Stephanus."
Scellé en cire brune, sur double queue, du sceau de l'officialité de Paris ; Inventaire, n° 7002. - L'acte est
cancellé.

J//326
Toulouse, XVII, n°38.
4489 - 1259, 22 mai.
Original
Computus per Odardum de Pomponio, vicarium Avinionensem.
COMPOTUS ODARDI DE POMPONIO, VICARII AVINIONENSIS, DE TERMINO ASCENSIONIS,
ANNO DOMINI M°. CC°. L°. IX°.
Recepta ejusdem vicarii. - De firma sextarii : XIIII XX X lb. De quintali pondere et virga cum corda : LX
VI lb., VII S., VI d. et obolum. De firma ponderis farine : XVI lb. De pedagio de portu porte Aquarie : VIII
lb. De incantu : VII lb. De crida vini : XXX S. De portu novo : XXX lb. De precio medietatis navis dicti
portus vendite, pro parte comitum : XXXIX S. De censibus minutis et grossis, facto cambio de
Viennensibus ad Turonenses : LX VII lb., XVIII S., VI d. et obolum. De bulla : XVIII lb., XII S. De primo
parlamento : XXII lb., IX S., III obolos. De secundo parlamento : LX III lb. De tercio parlamento : XXVI
lb., V S., V denarios. De banno : XIII lb., VII denarios. De extra vagantibus cum bannitis : IIII XX XV lb.,
XIII S., X denarios. De laudumio, et trezeno et acapto : XLIII lb., XVII S., III obolos. De curiis omnium

532
Archives nationales (France)

judicum : L lb., XIII S., IIII d., obolum. De condampnationibus factis tempore domini Gervasii, olim
vicarii Avinionensis, recuperatis : XXXV lb., IX S., III denarios. De bonis hereticorum : XII XX IIII lb., II
S., et obolum.
Summa totalis recepte : XI C lb., XXXVII S., X denarios.
EXPENSA. - Pro minutis expensis curie : XV lb., XVIII S., III denarios. Pro una tabula macelli recuperata
et data ad acaptum : XXI lb., IX S., V denarios. Pro incarimento sextarii : VI lb., XIII S., IIII denarios.
Pro expensis inquisitorum hereticorum : XI lb., V S., VI denarios. Pro hereticis capiendis et comburendis
: LX S., X denarios. Pro victualibus hereticorum incarceratorum : XVII lb., XVII S., VI denarios.
Raimundo Cabrerio, pro debito Arnieve ( ?) incarcerate : XXIX S. Pro expensis prisionum : XXX S.
Vicario, pro suo salario : II C libras.
Salaria judicum. - Guillelmo de Comba et Andree de Pontarolo, judicibus, pro dimidio anno : LX X lb.
Matheo et Benedicto de Ribauta, nunc judicibus, pro dimidio anno : LX X lb. Duobus notariis judicum
pro toto anno : LX S. Notario injuriarum et clavarie : XX lb. Octo cursoribus : XXX lb., XVI S., VI
denarios. Clavario : XX lb.
Summa : IIII C IIII XX XIII lb., IIII denarios.
Nomina hereticorum de quorum bonis conputate sunt in presenti conpoto : XII XX lb., IIII lb. II S., et
obolus, et de bonis ipsorum hereticorum et aliorum restant ad vendendum infra scripta per Odardum de
Pomponio, vicarium Avinionensem.
Quoddam stare, situm in fustaria Avinionensi, quod obvenit dominis comitibus pro facto hereseos, quod
stare fuit Beatricis Ricave, que fuit inmurata.
Item, in vinea episcopali duo staria, que fuerunt uxoris quondam Guillelmi Odardi, que fuit
condampnata ad cremandum pro heresi.
Item, ad bastidam Guillelmi Augerii octo eminate terre.
Item, in dicta vinea unum aliud stare, quod fuit Austrie Gandrave, que fuit condampnata ad murum.
Item, in parrochia principali aliud stare, quod fuit Bertrande Distere, que fuit condampnata ad murum,
quod stare est in discordia utrum sit episcopi vel comitum.
Item, aliud stare, quod est in parrochia Sancti Genesii, quod fuit Andree Fabbri i[n] murati.
Item aliud stare, situm in parrochia Sancti Petri, et alia duo staria de prope, que fuerunt Gensarie
Augerie.
Item, habent domini comites in dicta fustaria quoddam stare commune supra Rodanum.
Item, aliud stare commune duorum comitum, in parrochia Sancti Agricoli, in carreria de Marcello.
Item, aliud stare commune, in carreria Marterie, in parrochia principali.
Hec sunt debita que restant ad solvendum de tempore Odardi.
De primo parlamento Avinionensi.
Poncius de Lunello de Insula : II S. Turonensium.
Petrus Lumbardus : L S.
( Sequuntur triginta aliorum infrascriptorum nomina, cum ratione pecuniae solvendae.)
Summa : VI XX IIII lb., II S., IIII d.
Debita secundi parlamenti.
Guillelmus de Sancto Andrea : XV S.
Bartholomeus, filius Rostagni Estaulle : XX S.
( Sequuntur sex et quadraginta nomina cum ratione pecuniae.)
Summa : LX III lb., V S.
Debita tercii parlamenti non soluta.
( Sequuntur quatuor et triginta nomina cum ratione pecuniae.)
Summa : VIII XX VII lb., III S., VI d.
Summa omnium parlamentorum tocius anni : III C LIIII lb., X S., X d. Turonensium.

533
Archives nationales (France)

J//383
G. et H. de Châtillon, n°32 bis.
4490 - 1259, Lundi 2 juin.
Original scellé
Litteroe officialis archidiaconi Remensis de decem libratis terroe a Johanne Hurteleu, ejusque uxore,
Galchero de Castellione pro sexaginta libris Turonensium venditis.
Magister Johannes de Villari Sicco, officialis G(uillelmi) de Braio, Remensis ecclesie archidiaconi,
universis presentes litteras inspecturis salutem in Domino. Noverint universi quod, constituti in
presencia fidelis clerici curie domini nostri, ad hoc specialiter deputati et missi, Johannes, dictus
Hurteleu, armiger, de Verreriis, et Perrota, uxor ejus, filia Walcheri de Villaribus, militis, recognoverunt
se vendidisse et quittasse in perpetuum nobili viro, domino Walchero de Castellione, domino de Creceio,
decem libbratas terre, quas nobilis vir bone memorie, comes Sancti Pauli, pater dicti Walcheri de
Castellione et domini de Creceio, contulit dicto Walchero de Villaribus, militi, patri dicte Perrote, in
feodum et homaigium, et de quibus decem libratis terre, annui redditus, dictus nobilis Walcherus de
Castellione et dominus de Creceio recepit dictum Johannem Hurteleu in hominem, et hoc precio
sexaginta libbrarum Turonensium, de quibus sexaginta libbris Turonensium iidem Johannes et Perrota,
uxor ejus, recognoverunt creantum suum habuisse et recepisse a dicto nobili, Walchero de Castellione,
domino de Creceio, in pecunia numerata, renumciantes expresse dicti Johannes et Perrota, uxor ejus,
exceptioni non numerate, non tradite et non solute pecunie, exceptioni doli, fraudis et deceptionis,
omnique juris auxilio, tam canonici quam civilis, omnibus privilegiis a domino papa seu a rege
crucesignatis indultis et indulgendis, et omnibus aliis quibuscumque exceptionibus, que sibi possent
conpetere et dicto nobili obesse, promittentes iidem Johannes et Perrota, uxor ejus, fide prestita
corporali, quod contra predictas venditionem et quittationem de cetero per se vel per alium non venient
in futurum, sed adversus omnes, juri parere volentes, dicto nobili exinde legitimam portabunt
guarandiam, et de hiis omnibus firmiter observandis et tenendis dicti Johannes et Perrota, uxor ejus, se
et sua subposuerunt jurisditioni curie domini nostri. In cujus rei testimonium, ad petitionem dictorum
Johannis et Perrote, presentes litteras sigillo curie domini nostri feci sigillari. - Datum anno Domini M°
CC° L° nono, feria secunda post Penthecostem. - Rogerus de Grandi Prato.
Sceau de l'officialité de Guillaume de Bray, archidiacre de Reims, cire brune, double queue ; Inventaire,
n° 7500. - Voy. Du Chesne, Histoire de la maison de Chastillon, p. 324 ; Pr. p. 191, et ci-dessous le n°
4496.

J//207
Mouzon, n/os/ 12, 14 et 15.
4491 - Francheval. 1259. 8 juin.
Originaux scellés
Litteroe Henrici, Leodiensis episcopi, quibus notam facit compositionem, inter se et Remensem
archiepiscopum habitam, de quibusdam locis inter rivum qui dicitur Chiers et nemus de Bullione sitis.
Henricus, Dei gratia Leodiensis electus, universis presentes litteras visuris salutem in Domino. Noverint
universi quod, cum discordia verteretur inter nos, ex una parte, et venerabilem patrem, Th(omam), Dei
gratia Remensem archiepiscopum, super firmitate de Douzeio, ex altera, tandem de nostro et prefati
archiepiscopi consilio, pro bono pacis, et pace ac transquillitate tam Leodiensis, quam Remensis
ecclesiarum, ac hominum et villarum earumdem, et pro augmentatione bonorum ac reddituum
predictarum ecclesiarum, super dicta discordia ordinatum est et compositum in hunc modum : videlicet,
quod ville, tam nostre quam dicti.. ( sic) archiepiscopi, scilicet : Sanctus Memnius, Floins, Flaignuel, Ylli,
Givonne, Viler Sarnai, Daaigni, li Moncele, Rubiercort, Lamercort, Basailles, Balans, Poirus emprès le
Bos, Poirus Mon Saint Remi, Sedens, Ecombre, Douzi et Francheval, que jam sunt, et alie que in

534
Archives nationales (France)

posterum erunt vel fient inter rippariam que dicitur Chiers et nemus de Bullione, ex parte dicte aque de
Chiers, cum omnibus suis pertinentiis, ex nunc in perpetuum erunt communes inter nos et dictum.. ( sic)
archiepiscopum, in omnibus justiciis, juribus, commodis, utilitatibus, redditibus, dominiis, salvamentis
et aliis, in quibuscumque rebus consistant, ita quod homines dictarum villarum nobis et dicto
archiepiscopo facient fidelitatem, et nulla dictarum villarum nos contra archiepiscopum, vel
archiepiscopum contra nos juvabit, sed quemlibet nostrum juvabunt contra quencumque alium, quando
ex parte nostra fuerint requisite. Neuter vero nostrum conditionem dictarum villarum, presentium vel
futurarum inter dicta loca, poterit facere deteriorem. In villis autem que non sunt proprie nostre, in
quibus tamen habemus chevaucheias et salvamenta, habebit idem archiepiscopus medietatem
salvamenti et omnium reddituum, proventuum et obventionum, si qua talia habemus in eisdem, et
percipiet, excepta chevaucheia, nisi de voluntate nostra procedat quod eam idem archiepiscopus habeat.
Item, condictum est inter nos et dictum archiepiscopum, quod unus nostrum malefactorem seu
malefactores alterius aut terrarum suarum, qui nec ad diem, nec ad jus venire voluerint, in terra sua non
receptabit, nec receptari permittet, inmo, si possit eum vel eos commode capere et detinere, capiet et
detinebit, et capi et detineri faciet persuos prepositos et ballivos, aut servientes, tradendum vel tradendos
illi domino contra quem, vel contra cujus terram forefecerit seu forefecerint. Item, nemora proprii
dominii nostri, sita inter aquam et nemus predicta, nostra erunt et nostra propria remanebunt ; sed, si
contingeret processu temporis quod nos faceremus in dictis nemoribus villam vel villas, vel sartagia, de
quibus proveniret nobis aliquod incrementum, tam villa seu ville, quam incrementum hujusmodi, nobis
et dicto archiepiscopo communia erunt. Item, ille nostrum qui prior submonebit homines dictaram
villarum communium ad expeditionem seu exercitum, ejus submonitio tenebit et prevalebit, nec per
subsequentem submonitionem alterius illa vice poterit impediri. Item, conventum est inter nos quod
forefacta, emergentia in villis predictis communibus, ab altero nostrum quitari non poterunt, antequam
judicentur ; sed post redditum judicium, alter nostrum partem suam poterit quitare, et non alterius, sine
ejus voluntate. Item, in villis communibus antedictis, in quibus major et justicia debent poni per
dominum, seu dominos dictarum villarum, ponentur major et justicia de communi assensu nostro et
dicti archiepiscopi. Item, receptores reddituum et aliorum proventuum dictarum villarum communium
quolibet anno jurabunt, coram mandato nostro et dicti archiepiscopi, quod ipsi pro utroque nostrum
portionem reddituum et aliorum proventuum villarum, in quibus erunt receptores, fideliter levabunt,
reservabunt et restituent utrique nostrum vel mandato nostro. Ceterum uterque nostrum promittimus
quod bona fide procurabimus erga capitula ecclesiarum nostrarum, quod predicte ordinationi et
compositioni suum prebeant assensum. Promittimus etiam et juramus, tactis sacrosanctis Evangeliis, et
ad hoc nos per presentes litteras obligamus, quod contra premissa non veniemus in futurum, et quod ea
observabimus bona fide. Item, consensum est inter nos quod, si aliqua obscuritas vel aliqua verba
obscura contineantur in litteris nostris, vel dicti archiepiscopi, super ordinatione et compositione
predictis confectis, stabimus declarationi quam viri venerabiles, magistri G., archidiaconus Leodiensis, et
G(uillelmus), archidiaconus Remensis ecclesie, super obscuritate hujusmodi duxerint faciendam, et, si
dictos archidiaconos vel eorum alterum decedere contingeret, nos loco dicti magistri G., archidiaconi
Leodiensis, alium, et dictus Remensis archiepiscopus loco dicti G(uillelmi), archidiaconi Remensis
ecclesie, alium subrogabimus, quorum subrogatorum declarationi nos et dictus archiepiscopus stabimus,
prout de archidiaconis predictis superius est expressum. - Hiis interfuerunt : magister G(uillelmus) de
Braio, Remensis ecclesie archidiaconus, Radulfus, dictus Flamens, dominus de Cauni, Johannes,
dominus de Cantaig, Balduinus des Amoises, Ludemardus, dominus de Firmitate, Jacobus, dictus li
Ermites, castellanus Mosomensis, milites, Walterus, canonicus et penitenciarius Morinensis, magister
G., Leodiensis archidiaconus, Engelbertus, scolasticus Leodiensis, G. de Marcha, prepositus Beate Marie
Trajectensis, B., canonicus et officialis Leodiensis, nobiles viri, Ar(nulfus), comes de Los et de Cinei,
G(erardus) de Luiceleborc, dominus de Dourbui, H., dominus de Mirwaut, H(enricus), dominus de
Huffalisio, et Egidius, dominus de Hierge, castellanus de Buillon, milites. - In cujus rei testimonium et

535
Archives nationales (France)

perpetuam memoriam, nos et dictus archiepiscopus presentibus litteris sigilla nostra duximus
apponenda. - Actum et datum apud Francheval, anno Domini M°. CC°. quinquagesimo nono, in octabis
Penthecostes.
Nous publions cet acte d'après l'original coté Mouzon, n° 12, et scellé, dans le principe, de deux sceaux
pendants :
1. Henri, évêque élu de Liége. ( Inventaire, n° 10763.)
2. Thomas de Beaumetz, archevêque de Reims. ( Inventaire, n° 6347.) - Un fragment de la cordelette de
soie brune, qui portait ce sceau, est encore attaché au repli du parchemin.
La pièce cotée Mouzon, n° 15, est un duplicata, scellé des mêmes sceaux. Celui de l'archevêque de Reims,
en cire verte, est resté seul appendu à l'acte sur cordelette de soie rose.
Enfin, la charte cotée Mouzon, n° 14, est un troisième texte, à la fin duquel le scribe a ajouté deux lignes
pour approuver une rature et une surcharge : " Hoc videlicet IN OCTABIS PENTHECOSTES, quod
scriptum est in loco rasure, approbamus et ratum habemus, nec rasuram illam suspectam habemus. -
Datum ut supra, anno Domini M°. CC°. quinquagesimo nono, in octabis Penthecostes. - Cet acte a été
scellé seulement par l'archevêque de Reims, dont le sceau en cire brune est appendu sur double queue.
Voy. Marlot, Metropol. Remens. Histor., t. II, p. 548, P. Varin, Archives administratives de la ville de
Reims, t. 1 er, 2 e partie, p. 789, n° CCLXXVII, note 1, le Gallia Christiana, t. IX, col. 115. A, et les n os

suivants.

J//207
Mouzon, n°16
4492 - 1259, 8 juin
Copie authentique
Litteroe Thomoe, Remensis archiepiscopi, ad Henricum, Leodiensem episcopum, directoe, propter
villam de Douzeio communiter muniendam.
Th(omas), Dei gratia Remensis archiepiscopus, universis presentes litteras inspecturis salutem in
Domino. Noveritis quod nos venerabili patri, H(enrico), Dei gratia Leodiensi electo, promittimus et ad
hoc nos ei per presentes litteras obligamus, quod nos villam de Douzeio ulterius non firmabimus,
volentes et concedentes quod per illud quod ibi fecimus nullum jus vel possessio nobis vel Remensi
ecclesie acquiratur vel acquisitum sit, et quod omnia, quantum ad jus vel possessionem faciendi vel non
faciendi firmitatem in dicta villa, penitus sint in eodem statu, tam ex parte nostra et ecclesie nostre
Remensis, quam ex parte dicti.. ( sic) electi et ecclesie Leodiensis, in quo erant tempore quo incepimus
operari in villa de Douzi pro firmitate facienda, ita quod nec nobis, nec ecclesie Remensi aliquid sit
acquisitum, nec dicto electo, vel ecclesie Leodiensi aliquid detractum, vel diminutum per firmitatem
predictam. - Hiis interfuerunt : magister W(illelmus), archidiaconus Remensis ecclesie, Radulphus,
dictus Flamens, dominus de Cauni, Johannes de Cantaing, Balduinus, dominus des Amoises,
Ludemardus, dominus de Firmitate, milites, Galterus, canonicus et penitentiarius Morinensis, magister
G., Leodiensis archidiaconus, Englebertus, scolasticus Leodiensis, G. de Marca, prepositus Beate Marie
Trajectensis, B., canonicus et officialis Leodiensis, nobiles viri, Ar(nulfus), comes de Loz et de Cinei,
G(erardus) de Lusseleborc, dominus de Dourbui, H., dominus de Mirwaut, et H(enricus), dominus de
Falisia, milites. - In cujus rei testimonium, presentes litteras sigilli nostri munimine fecimus roborari. -
Datum anno Domini M°. CC°. quinquagesimo nono, mense junio, in octabis Penthecostes.
Inséré sous forme de copie authentique dans les lettres de même date, données par Henri, évêque élu de
Liége. - Voy. le n° suivant.

J//207
Mouzon, n°16

536
Archives nationales (France)

4493 - 1259, 8 juin


Vidimus scellé
Henricus, Leodiensis electus, in praecedentibus litteris ( Vide n°4492), sibi a Thoma, Remensi
archiepiscopo, directis, et datis "anno Domini M°. CC°. quinquagesimo nono, mense junio, in octabis
Penthecostes," profitetur se consentire. - "Datum anno, mense et octabis predictis."
Scellé en cire jaune, sur double queue, du sceau de Henri, évêque élu de Liége, décrit dans l' Inventaire
sous le n° 10763. Voy. les n os précédents et le n° 4494.

J//207
Mouzon, n°13
4494 - 1259, 8 juin
Original scellé
Henricus, Leodiensis episcopus, promittit ut Thomam, Remensem archiepiscopum, in terris inter
utrumque communibus semper juvabit, Remensi archiepiscopo versa vice tantumdem promittente.
H(enricus), Dei gratia Leodiensis electus, universis presentes litteras inspecturis salutem in Domino.
Noveritis quod nos volumus, concedimus, consentimus ac venerabili patri, Th(ome), Dei gratia Remensi
archiepiscopo, promittimus, ad id nos per presentes litteras obligantes, quod de hominibus villarum, de
novo ad communitatem inter nos et dictum archiepiscopum redactarum, sitarum inter ripariam de
Chiers et nemus sive forestam de Bullione, ex parte aque de Chiers, qui homines nobis tenentur ad
expeditionem seu chevalcheiam, ratione salvamenti quod nos et dictus archiepiscopus habemus et
communiter percipimus in dictis villis, ex nunc in perpetuum non juvabimus nos, nec alius loco nostri se
juvabit, contra dictum archiepiscopum aut terram suam, et quod contra malefactores villarum, inter nos
et dictum archiepiscopum communium, vel hominum, aut bonorum seu rerum earumdem villarum, de
dictis hominibus et etiam de aliis hominibus terre nostre dictum archiepiscopum et suos juvabimus et
juvari faciemus, quando ex parte ipsius archiepiscopi super hoc fuerimus requisiti, et idem
archiepiscopus contra malefactores dictarum villarum, ac hominum, et bonorum seu rerum earumdem
villarum de hominibus terre sue similiter nos juvabit, quando super hoc ex parte nostra fuerit requisitus.
In cujus rei testimonium, presentes litteras sigillo nostro fecimus roborari. - Datum anno Domini M°.
CC°. L°. nono, in die Trinitatis.
Scellé comme le n° précédent. - Voy. les n os 4491 à 4493.

J//152
Paris, III, n°10
4495 - Anagni. (1259.) 13 juin
Original scellé
Alexander papa IV Ludovicum, Francioe regem, hortatur ut contra pacis turbatores brachii soecularis
auxilium impendat, quo citius jurgia in Universitate Parisiensi exorta compescantur.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, carissimo in Christo filio,.. ( sic), regi Francorum illustri,
salutem et apostolicam benedictionem. Dum Apostolice Sedis sermones et scripta ea promptitudine,
quotiens tue celsitudini mittuntur, assumis, ut videaris in illis Eum, cujus in terris vices, licet immeriti,
gerimus, intueri, expandis utique latius animadvertendum ceteris Christianissime devotionis exemplar,
quod palam semper effulsit in excelso throno benedicti a Domino regni tui. Hinc nobis et Ecclesie Christi
accrescit assidue materia spiritualis exultationis et laudis, hinc quoque in pressuris, quas eadem Ecclesia
inter fluctuosos mundi hujus impetus extrinsecus inquieta perpetitur, refrigerium percipit interne
consolationis et pacis. Sane, quamvis experimentorum testimonia, de tuarum nos letificantia incremento
virtutum, quas sublimis venustat humilitas, jugiter increbrescant, hoc tamen nunc inter bona tua
letanter et gratanter accepimus, quod ad favorem regium contra Parisiensis Studii turbatores viris
pacificis, sapientie otia studiosa colentibus, impendendum preces et exhortationes Apostolice te pronum

537
Archives nationales (France)

et benivolum invenerunt, super quo serenitati tue gratiarum exolvimus actiones. Cum autem venerabili
fratri nostro, .. ( sic), episcopo Parisiensi, contra turbatores eosdem diversa mandata dederimus, in
quibus exequendis ipsum oportet regalis potentie brachio adjuvari, celsitudinem tuam rogamus et
hortamur attente, in remissionem tibi peccaminum suadentes, quatinus eidem episcopo ad
compescendum et puniendum illos, prout expedire cognoverit, dexteram tradite tibi divinitus potestatis
accomodes, quotiens fueris requisitus, ut tuo munere inter inquietos innocens pacificorum tranquillitas
muniatur, cupientium studiis vacare prudentie tuta convalescat utilitas, et exinde apud Deum tuorum
crescat cumulus meritorum. - Datum Anagnie, idibus junii, pontificatus nostri anno quinto.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre. ( Inventaire, n° 6049.)
Voy. du Boulay, Hist. Universit. Paris., t. III, p. 355, Stiltingus, Acta S. Ludovici, p. 193, col. 2, Du
Chesne, Histor. Franc. Scriptor., t. V, p. 863, et le Nain de Tillemont, Vie de Saint Louis, t. VI, p. 221. -
C'est par erreur que du Boulay a publié cette bulle en la datant des ides de juillet. - Comp. ci-dessus les n
os 4262 et 4264.

J//383
G. et H. de Châtillon, n°32
4496 - 1259, Lundi 16 juin
Original scellé
Johannes, dictus Hurteleu, et Perrota, uxor ejus, decem libratas terroe pro sexaginta libris
Pruvinensium Galchero de Castellione vendunt.
Magistri Henricus de Fluy, et Matheus Guido de Attrebato, canonicus et officialis Remenses, omnibus
presentes litteras visuris salutem in Domino. Noverint universi quod, in presentia.. (sic), fidelis clerici
curie Remensis, ad hoc a nobis specialiter deputati ac missi propter hoc, personaliter constituti,
Johannes, dictus Hurteleu, armiger, de Verreriis, et Perrota, ejus uxor, filia Walcheri de Villaribus,
militis, recognoverunt se vendidisse et quitasse imperpetuum nobili viro, Walchero de Castellione,
domino de Creceyo, decem libratas terre, quas nobilis vir bone memorie,.. (sic), comes San cti Pauli,
pater dicti Walcheri de Castellione et domini de Creceyo, contulit dicto Walchero de Villaribus, militi,
patri dicte Perrote, in feodum et homagium, et de quibus decem libratis terre, annui redditus, dictus
nobilis Walcherus de Castellione et dominus de Creceyo recepit dictum Johannem Hurteleu in hominem,
et hocprecio sexaginta librarum Pruvinensium forcium, de quibus sexaginta libris Pruvinensium forcium
iidem Johannes et Perrota, ejus uxor, recognoverunt creantum suum habuisse ac etiam recepisse a dicto
nobili, Walchero de Castellione, domino de Creceyo, in pecunia numerata, sibi tradita, soluta et
deliberata, renuntiantes expresse dicti Johannes et Perrota, uxor ejus, exeptioni non numerate, non
tradite et non solute pecunie, exceptioni doli, fraudis et deceptionis, omnique juris auxilio, tam canonici
quam civilis, omnibus privilegiis a domino papa seu rege crucesignatis indultis et indulgendis, et
omnibus aliis quibuscumque exceptionibus, que sibi possent competere et dicto nobili obesse,
promittentes iidem Johannes et Perrota, uxor ejus, fide prestita corporali, quod contra predictas
venditionem et quitationem de cetero per se vel per alium non venient in futurum, sed adversus omnes,
juri parere volentes, dicto nobili exinde legittimam portabunt garandiam, et de hiis omnibus firmiter
observandis et tenendis dicti Johannes et Perrota, uxor ejus, se et sua supposuerunt jurisditioni curie
Remensis. In cujus rei testimonium, ad petitionem dictorum Johannis et Perrote, presentes litteras
sigillo curie Remensis fecimus sigillari. - Datum anno Domini M°. CC°. L°. nono, feria secunda post
octabas Trinitatis.
Fragment de sceau, en cire jaune, pendant sur double queue. Le sceau employé alors par l'officialité de
Reims est décrit dans l' Inventaire sous le n° 7500. - Voyez ci-dessus, n° 4490, un acte du 2 juin rédigé
dans les mêmes termes.

538
Archives nationales (France)

J//270
La Marche, n°18.
4497 - 1259. Samedi 21 juin.
Original scellé
Litteroe decani et capituli ecclesioe Engolismensis, ad Ludovicum, Francioe regem, directoe, de injuriis
sibi a comite Engolismensi illatis.
Excellentissimo domino suo, Ludovico, Dei gracia illustri regi Francie, devoti sui, .. (sic), decanus et
capitulum Engolismense, salutem in Domino sempiternam, et afflictis aperire viscera pietatis. Cum
ecclesia Engolismensis in bonis et de bonis plurimis progenitorum vestrorum, illustrium regum Francie,
fundata et dotata fuerit ab antiquo, et in omnibus afflictionibus et oppressionibus suis ad vos et predictos
progenitores vestros semper consueverit habere recursum, tanquam ad suum refugium singulare, cum a
vobis, post Deum, habeat ipsa ecclesia quicquid habet, idcirco super multiplicibus injuriis, angustiis,
oppressionibus et violenciis hactenus inauditis, quas Hugo, comes Engolismensis, nobis, et toti clero, et
familiis et hominibus nostris, et aliis hominibus ecclesie universis, per senescallum et homines suos
inhumaniter. intulit his diebus, ad solitam regie magestatis vestre clemenciam duximus cum lacrimis
fiducialiter recurrendum. - Dictus enim comes, et senescallus et homines sui prohibuerunt et districte
sub pena amissionis bonorum fecerunt observari, ne panis vel vinum, carnes vel pisces, vel aliqua alia
victualia humane sustentacioni necessaria, nobis, vel aliis clericis, secularibus vel religiosis, seu familiis
nostris vel hominibus ecclesie, ullo modo, clam vel aperte, venderentur vel darentur, carnifices et
panificas mulieres, ne hoc facerent, jure jurando personaliter astringentes. - Item, prohibuerunt sub
pena predicta, ne cum hominibus clericorum, ecclesiarum et abbaciarum aliqua mercimonia fierent vel
exercerentur in locis publicis vel privatis, nec aliquem clericum, secularem vel religiosum, vel alium
quemcumque, nec laicum, marem vel feminam, de peregrinatione, vel negociatione vel aliunde
venientem, qui cognosceretur vel se fateretur esse hominem ecclesie, vel clericorum vel religiosorum
quorumcumque, vel de familia eorum, super quo exigebatur et extorquebatur a custodibus portarum
civitatis Engolismensis juramentum, eandem civitatem per tres septimanas et amplius permiserunt
intrare, nec ad uxorem maritum, vel uxorem, etiam partui proximam, ad maritum, vel filium ad
parentem, vel parentem ad filium, infirmitate vel alia quacumque necessitate constrictum, intrare
permiserunt. - Item, interdixerunt nobis et hominibus nostris, et clericis quibuscumque civitatis
Engolismensis, nunciis et familiis nostris et hominum nostrorum, fontes, rivos, et flumina, et aquam
aliam quamcumque portandam nobis vel hominibus nostris infra civitatem Engolismensem pro
necessariis nostris, etiam pro baptizando vel sacrificio dominico faciendo, ita quod, si cum aqua aliquis
veniret ad portas civitatis Engolismensis, qui eam nobis vel hominibus nostris vellet deferre, statim
frangebatur ei vas cum quo deferebat, et deferentem expellebant et aliquando atrociter verberabant. Et,
si quem hominem comitis, nobis vel hominibus nostris notum amicum, vel consanguineum, seu
familiarem, cum aqua, vel cibariis, vel alimentis intrare permitterent civitatem, jurare compellebant
eundem, quod nobis vel hominihus nostris aquam vel aliud necessarium per se vel per alium non
afferret. - Item, ut non tantum in personis nostris, sed etiam in brutis animalibus nostris irrationabiliter
puniremur, interdixerunt equitaturis et aliis animalibus nostris et hominum nostrorum aquam, ita quod,
si ducerentur ad aquandum, non permitterentur ulterius intrare civitatem, et sic, equitaturis nostris et
hominum nostrorum siti et fame consumptis, non invenimus aliquem in dominio comitis, qui
equitaturas suas nobis vel nostris gratis concederet vel locaret. - Item, interdixerunt nobis, clericis et
hominibus nostris, propria molendina, et ne quis nobis vel nostris moleret bladum, vel farinam afferret,
vel aliquid aliud victuale, et si farina vel aliquid aliud nobis necessarium afferretur, a portarum
custodibus auferebatur, et impediebatur ne nobis vel hominibus nostris afferretur. Et prohibuerunt, sub
pena amissionis bonorum, ne quis homo comitis, vel de feodis suis, prece vel precio, vineas, terras vel
possessiones nostras, vel hominum nostrorum, excoleret, vel ad excolendum reciperet, et ne alicujus
humanitatis subsidium nobis vel hominibus nostris, cl[er]icis vel religiosis, fieret, casu aliquo

539
Archives nationales (France)

contingente. Corpora enim mortuorum fecerunt a garcionibus, cum tubis et tympanis, in contemptum
Dei et Ecclesie sepeliri, que sapiunt heresim manifeste. Clauserunt insuper, contra vestrum regium
expressum preceptum, sibi factum anno retro, cum de hoc inter nos et dictum comitem esset contencio
coram vobis, portam civitatis Engolismensis, que dicitur porta Sancti Petri, sitam in facie ecclesie
cathedralis, et etiam omnes alias portas civitatis, duabus tantum exceptis, que valde ab ecclesia sunt
remote, ita quod nos vel homines nostri per eas non possemus intrare vel exire. Lapides quoque, aquam,
calcem et sabulum, et ligna necessaria ad fabricam ecclesie nostre, necnon et magistros operis ipsius
ecclesie prohibuerunt intrare. Et propter hec interdicta, elementis et alimentis, que Deus ad humanam
sustentationem preparavit, omnibusque necessariis nobis, et clericis aliis, et hominibus nostris contra
Deum et justiciam inhumaniter subtractis et denegatis, nos, inclusi et incarcerati in civitate
Engolismensi, propter inopiam victualium et necessariorum compulsi, exivimus civitatem, vagi et
dispersi, et currentes, ut exules, huc et illuc, et illi clerici et laici, qui remanserunt in civitate, fame, et siti,
et aliis angustiis sunt oppressi. Et hec gravamina et impedimenta predicta mandavit dictus comes per
suas litteras patentes a baronibus et aliis nobilibus sui comitatus fieri, et sub debito fidelitatis in terris
suis, villis, castris et feodis precepit firmiter observari. - Item, ut ubique intra civitatem et extra civitatem
Engolismensem nobis et nostris periculum immineret, submissi sunt per diversas partes Engolismensis
dyocesis murtrarii et latrones, et stratarum publicarum agressores, euntes et redeuntes pluries ad
civitatem Engolismensem, qui ecclesias et prioratus usque ad decem in dyocesi Engolismensi
depredarunt et depredantur cotidie, denarios, ciphos argenteos, pannos, vestes et cruces, et res alias
asportantes, et, quod est dictu lacrimabile, cruces Crucifixo pro nobis ausu sacrilego spoliantes, propter
quod ecclesiarum rectores, relictis eccl[es]iis et domibus propriis, aufugerunt, et ecclesie sine eucharistia
remanserunt, et multi homines sine confessione et viatico obierunt. Cum enim queritur a dictis nefariis
quare talia in ecclesias et eccl[es]iasticas personas perpetrant, directa fronte respondent et allegant se
super hoc a comite Engolismensi et suis immunitatem habere, et solis clericis et hominibus suis licere
nocere. Quos enimcl[er]icos et ecclesiarum rectores non depredant, compellunt ad redemptionem, vel
metu mortis sibi ab eis faciunt, quantumcumque sint pauperes, grandia fercula preparari. Quid plura ?
Tanta afflictio et oppressio non fuit facta ab Egypciis populo Isr[ae]litico tempore Pharaonis. Afflicti
igitur et angustiati afflictionibus et angustiis supradictis, et multis aliis, que enumerare longum esset, in
nobis et hominibus nostris ultra humanam estimatimationem (sic), regie celsitudini vestre cum lacrimis
devotissime supplicamus, quatinus nobis et ecclesie nostre, ac hominibus et familiis nostris, in tanta
doloris angustia constitutis, pio conpacientes affectu, propter Dei misericordiam, dignemini subvenire,
predictas angustias et afflictiones facientes nobis taliter emendari, ne in futurum similia nobis fiant. Et,
ad explicandum plenius impedimenta et gravamina supradicta, et implorandum vestrum auxilium,
mittimus dominum Helyam de Chanalibus, thesaurarium Famagustensem, et magistrum Arnaldum de
Eyradis Villa, concanonicos nostros Engolismenses, exibitores presencium, ad pedes celsitudinis vestre
regie majestatis. Hoc autem moveat vestram regiam majestatem, quod ecclesia nostra Engolismensis,
sicut predictum est, a primo sui lapide est dotata de bonis vestris et predecessorum vestrorum, regum
Francie, et pro vobis et predecessoribus vestris celebratur ab antiquo in eadem ecclesia, singulis diebus,
hora prima, una missa, cum canonicis et clericis, per capellanum ad hoc proprium deputatum. Sed
propter injurias, molestias ac gravamina detestanda predicta compulsi fuimus egredi civitatem, ac
proprias deserere mansiones, et cultus Dei in Engolismensi ecclesia et pluribus aliis locis, ubi vigere
consueverat, est penitus destitutus. Sane hec que prediximus, serenissime princeps, jamdudum vobis
intimata credebamus et cognita, sed qui missi fuerunt, blandiciis et terroribus aliquorum callide
depravati, cum jam ad vestram curiam pervenissent, que denunciare debuerant tacuerunt. - Datum
sabbato ante Nativitatem Beati Johannis Baptiste, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo
nono.
Cet acte était scellé de deux sceaux pendants sur simple queue. Le premier, qui a disparu et qui n'existe
pas dans la collection des Archives, était sans doute le sceau de Guillaume Brunet, doyen de l'église

540
Archives nationales (France)

d'Angoulème. Le second, dont il reste un fragment en cire verte, était le sceau du chapitre, décrit dans l'
Inventaire sous le n° 7102.
Voy. le Gallia Christiana, t. II, col. 1008. E, 1009. A et R, et le Nain de Tillemont, t. IV, p. 213.
Un arrêt du parlement de la Saint-Martin 1259 intervint sur cette affaire. On lit dans les Olim : "Per
inquestam inde factam per dominum Almauricum de Meudis, militem, probate sunt injurie, violentie,
enormitates, excessus quamplurimum et alia gravamina que senescallus et gentes comitis Angolismensis
fecerant, de mandato ipsius comitis, episcopo, decano et capitulo Angolismensibus et gentibus
corumdem, secundum quod in originali inqueste hujusmodi plenius est signatum, et fuit judicata
inquesta hujusmodi, per consilium domini Regis, in hunc modum, etc...." (X 1A . 1, fol. 16 v°.) Voy.
Beugnot, Olim, p. 93 et 983, note 56, et E. Boutaric, Actes du Parlement de Paris, t. I er , n° 386.

J//697
Bulles, Mélanges, n°21.
4498 - Anagni. (1259.) 21 juin.
Original scellé
Alexander papa IV, accepta utriusque electi Ebroicensis abdicatione, Radulphum de Albussone ecclesioe
Ebroicensi proeficit, regemque Francioe deprecatur, ut eidem regalia dignetur concedere.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, carissimo in Christo filio, .. (sic), illustri regi Francie,
salutem et apostolicam benedictionem. Debitum officii nostri requirit, uter inter sollicitudines alias,
quibus assidue premimur, specialiter circa ecclesias sollertiam adhibentes, ipsarum utilita[ti]bus
intendamus, in eo maxime ut viduatis, ne longe vacationis dispendia patiantur, de talium nostre
diligentie studio provideatur substitutione pastorum, per quos spiritualiter et temporaliter continuum,
auctore Domino, suscipiant incrementum. Sane, Ebroicensis ecclesia pastoris solatio destituta, nonnulli
ex canonicis ipsius dilectum filium, magistrum Radulfum, Ebroicensem electum, tunc custodem ecclesie
Peronensis, alii vero magistrum Radulfum de Albussone, capellanum nostrum, canonicum ipsius ecclesie
Ebroicensis, in pastorem ejusdem ecclesie elegerunt. Cumque super electionibus hujusmodi esset apud
Sedem Apostolicam inter partes diutius altercatum, tandem idem capellanus pro se, ac dilectus filius,
magister Petrus Bonjor, camerarius venerabilis fratris nostri, .. (sic), episcopi Tusculani, pro eodem
custode, a quo habebat super hoc speciale mandatum, libere renuntiarunt in nostris manibus omni juri,
si quod capellano et thesaurario predictis ex eisdem electionibus fuerat acquisitum. Nos itaque, nolentes
quod predicta ecclesia Ebroicensis diutius sine presule remaneret, ne occasione vacationis ipsius posset
incurrere aliqua detrimenta, eundem electum, cui clara morum et vite ac scientie merita suffragantur, ac
perhibetur testimonium quod in spiritualibus et temporalibus sit laudabiliter circumspectus, eidem
Ebroicensi ecclesie, de fratrum nostrorum consilio et Apostolice plenitudine potestatis, prefecimus in
episcopum et pastorem, firma concepta fiducia quod predicte Ebroicensi ecclesie per ipsius ministerium
prosperitatis et honoris, Deo propitio, desiderata provenient incrementa. Quia vero, fili carissime,
pietatis est opus Dei ministros, et presertim pontificali dignitate predictos ( sic), benigno favore
prosequi, ac eos verbis et operibus, pro Regis eterni gloria, venerari, serenitatem regiam rogamus,
monemus et hortamur attente, quatinus, eidem electo concedens regalia, et ipsum habens ac ecclesiam
sibi commissam, ob reverentiam Apostolice Sedis et nostram, propensius commendatos, ipsos regio
favore munias, et oportunitatis tempore potentie tue brachio tuearis, ita quod predictus electus, tuo
fultus presidio, in comissa sibi cura pastoralis officii, Deo propicio, valeat prosperari, nosque, qui de
impenso favore personis ecclesiasticis letitiam specialem concipimus, celsitudini tue proinde grates
uberes referamus. - Datum Anagnie, XI. kalendas julii, pontificatus nostri anno quinto.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre. ( Inventaire, n° 6049.)
Voy. L. Delisle, Cartulaire Normand (Antiq. de Norm., t. XVI), p. 116, n° 617, Th. Bonnin, Journal des
visites pastorales d'Eude Rigaud, p. 346, note 1, et le Gallia Christiana, t. XI, col. 587. C.

541
Archives nationales (France)

J//259
Mâcon, n°6.
4499 - 1259. 7 juillet.
Original scellé
Hugo, comes Viennensis, quidquid sibi juris in pedagio Matisconensi competere potest, Pontio Dentuti,
Matisconensi civi, profiteur se contulisse, et a rege Francioe petit ut dictum Pontium in hominem suum
velit recipere.
Illustrisimo domino suo, Ludovico, Dei gratia regi Francorum, Hugo, comes Viennensis et dominus
Pegniaci, salutem cum reverentia et honore. Cum nos dilecto et speciali amico nostro, Pontio Dentuti,
civi Matisconensi, contulerimus omne jus quod nobis conpetebat et conpetere poterat in pedagio
Matisconensi, vos requirimus quatinus predictum Pontium de predicto jure nostro in hominem
recipiatis. - Datum et actum nonis julii, anno Domini M.° CC°. L mo. nono.
Fragement de sceau en cire verte, pendant sur double queue. Le sceau de Hugue, comte de Vienne et
seigneur de Pagny, n'existe pas dans la collection des Archives. Il offrait à la face comme au revers le
même type que celui de son fils Philippe, décrit dans l' Inventaire sous le n° 3875.
Voy. le P. Anselme, t. VII, p. 795. E.

J//629
Angleterre, III, n°11.
4500 - Westminster. 1259. Vendredi 25 juillet.
Original scellé
Litteroe Eduardi, regis Anglioe primogeniti, quibus conventiones pacis, inter Ludovicum, regem
Francioe, patremque suum initoe, ratas habere se declarat.
Edwardus, illustris regis Anglie primogenitus, universis ad quos presens scriptum pervenerit salutem.
Noveritis quod nos quittaciones et remissiones, quas carissimus pater noster, Henricus, Dei gracia rex
Anglie, fecit illustri regi Francie, de terris, rancoribus et aliis que in ipsius litteris continentur, ratas
habemus et gratas, et eadem omnia ac singula, que ei per dictum patrem nostrum quitata sunt et
remissa, nos eidem regi Francie quitamus et remittimus penitus et expresse, et, tactis sacrosanctis
Euvangeliis, juravimus pacem, inter ipsum patrem nostrum, ex una parte, et dictum regem Francie, ex
altera, habitam, et juramentis procuratorum eorumdem firmatam, sicut in ipsorum litteris continetur,
quantum ad omnes et singulos articulos in dicta pace contentos, nos firmiter et inviolabiliter
observaturos, et in nullo aliqua racione contraventuros. In cujus rei testimonium, presenti scripto
sigillum nostrum duximus apponendum. - Datum apud Westmonasterium, anno ab incarnacione
Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo nono, die veneris in festo Sancti Jacobi, apostoli.
Scellé en cire blanche, sur double queue, du sceau d'Edouard, fils aîné de Henri III, roi d'Angleterre,
décrit dans l' Inventaire sous le n° 10125.
Voy. Dumont, Corps diplomat., t. I er, part. I re, p. 210, col. 1, Rymer, Foedera, t. I er, part. I re, p. 387, le
Nain de Tillemont, t. IV, p. 172, et les n os 4416, 4417, 4420, 4423, 4426, 4461 à 4463, 4466 et 4501. - Cet
acte et le suivant montrent que le Nain de Tillemont a commis une erreur, en assignant deux dates
différentes aux ratifications des deux frères.

J//629
Angleterre, III, n°12.
4501 - Londres. 1259. Vendredi 25 juillet.
Original scellé
Similes litterae ab Edmundo, regis Angliae filio, concessae. - "In cujus rei testimonium, sigillum
venerabilis patris, domini Walteri, episcopi Wygorniensis, presenti scripto apponi procuravimus. -

542
Archives nationales (France)

Datum Londonie, anno gratie millesimo ducentesimo quinquagesimo nono, die veneris in festo Sancti
Jacobi, apostoli."
Sceau en cire blanche, pendant sur double queue. Le sceau de Gautier, évêque de Worcester, est décrit
dans l' Inventaire sous le n° 10239. - Cet acte et le précédent sont conçus en termes identiques. Voyez le
n° 4500, Dumont, Corps diplomat., t. 1 er, part. 1 re, p. 210, col. 2, et Rymer, Foedera, t. 1 er, part. 1 re, p.
387.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°27.
4502 - 1259. Jeudi 31 juillet.
Original scellé
Reginaldus, Parisiensis episcopus, Ludovico, regi Francioe, indulget ut ea, quoe ignotis restituere non
poterit, pia in opera valeat expendere.
Excellentissimo domino, suo, Ludovico, Dei gracia Francorum regi, Reginaldus, miseracione ejusdem
Parisiensis ecclesie minister indignus, salutem et regni gubernacula per longissima tempora feliciter
possidere. Cum interdum excellencie vestre casus occurrant, in quibus aliquas restitutiones facere vobis
expedit ob consciencie scrupulum evitandum, nec pro certo potestis invenire personas quibus sit
restitutio facienda, vestre volentes consulere securitati pariter et saluti, tenore vobis presencium
indulgemus ut, quociens in civitate Parisiensi et alibi in nostra dyocesi casus hujusmodi vobis
occurrerint, sive in bonis judeorum, sive in aliis quibus cumque, liceat vobis, per vos vel per alios,
summam vel summas, quas restitui ex causis hujusmodi oportebit, in pios usus expendere, prout vestre
fuerit beneplacitum voluntatis. - Datum anno Domini M°. CC°. quinquagesimo nono, die jovis in vigilia
Beati Petri ad vincula.
Fragment de sceau en cire brune sur simple queue. - Le sceau de Renaud de Corbeil, évêque de Paris, est
décrit dans l' Inventaire sous le n° 6789.- Voyez Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 207, 208, et le n° 4507.
Nous avons publié ci-dessus, n os 4404 et 4405, deux bulles du pape Alexandre IV, données à Viterbe, le
11 et le 13 avril 1258, pour autoriser le roi de France à répartir en aumônes les sommes qu'il détenait
injustement. Ces deux actes ont été imprimés par Raynaldi, Annales ecclesiastici, t. III, p. 26 et 27, n os
XVI à XIX.-Comp. Le Nain de Tillemont, Vie de Saint Louis, t. IV, p. 135.

J//190
Poitou, n°50.
4503 - 1259. Juillet.
Original scellé
Radulphus Berchardi, dominus Bercoliarum, confitetur se, nomine Odonis, comitis Nivernensis,
nonnullas terras Alphonso, comiti Pictavensi, assignavisse, quas a dicto Alphonso in feudum tenebit.
Nos, Radulphus Berchardi, miles, dominus Brecoliarum, notum facimus universis, presentes litteras
inspecturis, quod, cum nobilis vir, carissimus dominus noster, Odo, comes Nivernensis et dominus
Borbonensis, teneretur illustri viro, Alfonso, comiti Pictavensi et Tholosensi, triginta libratas terre
annuatim tradere, liberare et assignare, nomine Maltidis, uxoris sue, racione cujusdam conpositionis,
inter dictum dominum comitem Pictavensem et dominum Borbonensem, patrem ejusdem domine,
dudum facte, nos, pro dicto domino comite Nivernensi, et nomine ipsius et dicte uxoris sue, tradidimus,
liberavimus et assignavimus dicto domino comiti Pictavensi, pro dictis triginta libratis terre, annui
redditus, villam novam, sitam in parrochia de la Leschera, et villam de de ( sic) Saonac, sitam in
parrochia de Selolio, et masum situm in par rochia de Davayac, que omnia supradicta nostra erant, et ea
a domino comite Pictavensi in feodum et homagium ligium tenebamus. Volumus eciam et concedimus
quod dictus dominus comes Pictavensis et heredes sui supradicta omnia cum omni jure, dominio et
jurisdictione, alta et bassa, et pertinenciis eorumdem, habeant, teneant et possideant in perpetuum,

543
Archives nationales (France)

pacifice et quiete, et promittimus quod contra predicta, per nos vel per alios, nullatenus veniemus in
futurum, nos et heredes nostros ad predicta omnia et singula observanda specialiter obligantes.
Promittimus nos et heredes nostros predicta omnia et singula dicto domino Alfonso et heredibus suis
garantizaturos, quocienscunque opus fuerit, contra omnes. Posuimus insuper in feodum dicti comitis, et
ab ipso et heredibus suis in feodum et homagium ligium ex nunc tenemus et tenebimus, nos et heredes
nostri, in futurum, res inferius annotatas, que omnia prius in allodium tenebamus, videlicet : terram
d'Averli et dou Riaul, sitam in parrochia de Trevol, que terra valet annuatim in tallia quatuordecim libras
forcium et duodecim solidos, et les Vernoys, et la Garena et les Bateors dou Riaul, que valent annuatim
centum solidos forcium, et decimam predictorum locorum, et molendina, que valent annuatim trecentas
quartas bladi, ad mensuram de Molinis, cum omni jure, dominio, et justicia alta et bassa, et pertinenciis
eorumdem, que habemus in locis superius nominatis. Preterea, tenebimus a prefato domino comite
Pictavensi feodum Bartholomei, Boce, militis, et feodum Odonis Croser, militis, et feodum Raemundini
de Vileta, et Guiguoneti de Bosco, domicellorum, que omnia sunt sita apud Varenas super Aligerim, et
eciam feodum Booz d'Escola, militis, et feodum Huguoneti Albi, domicelli, et eciam tam ea que in
allodium tenebamus, quam alia prenotata. In cujus rei testimonium, presentes litteras sigilli nostri
munimine fecimus roborari. - Actum et datum anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo
nono, mense julio.
Scellé en cire blanche, sur double queue, du sceau de Raoul Berchard, seigneur de Bressolles, décrit dans
l' Inventaire sous le n° 1397.- Voy. le n° suivant et le n° 4581.

J//313
Toulouse, VI, n°62.
4504 - 1259. Juillet.
Original scellé
Odo, comes Nivernensis, et Mathildis, uxor ejus, assignationem quarumdem terrarum a Radulpho
Berchardi Alphonso, comiti Pictavensi, factam, se declarant gratam et ratam habere.
Nos, Odo, filius ducis Burgundie, comes Nivernensis et dominus Borbonensis, notum facimus universis,
presentes litteras inspecturis, quod, cum dilectus et fidelis noster, Radulfus Brechardi, miles illustrissimi
viri, karissimi domini nostri, Alfonssi, comitis Pictavie et Tholose, promiserit se et heredes suos tenere
imperpetuum a predicto comite Pictavie et Tholose in feodum et homagium ligium res inferius
annotatas, videlicet : terram suam de Avelli, et decimam territorii illius terre, que sunt in parrochia de
Trevol, domum et feodum Bartholomei Boce, militis, feodum Odonis Crosier, militis, feodum Guigoneti
de Bosco, et feodum Raimondi, domicelli, que feoda supradicta sunt apud Varenas super Alligerim, item
feodum Booz d'Escole, militis, et feodum Hugonis Albi, domicelli, que res et feoda infra metas et
districtum baronie nostre erant sita, et quas res et feoda predictus Radulfus tenebat prius in allodium,
volumus et concedimus quod dictus dominus comes Pictavie et Tholose, et heredes sui, quicquid juris
habebamus in jam dictis rebus et feodis, vel habere poteramus racione feodi, habeant in futurum pacifice
et quiete, ita quod nos et heredes nostri aliquid juris, dominii sive juridictionis non possimus in jam
dictis rebus aliquatenus de cetero reclamare. - Nos vero, Matildis, uxor dicti comitis Nivernensis et
domini Borbonensis, predicta omnia, prout superius sunt expressa, rata et grata habemus, nec racione
dotis, seu quacunque alia racione sive causa, in dictis rebus aliquid petemus vel reclamabimus, per nos
vel per alium, in futurum. In cujus rei testimonium, presentes litteras sigillorum nostrorum munimine
fecimus roborari. - Actum anno Domini millesimo CC°. quinquagesimo nono, mense julio.
Deux sceaux en cire brune, pendants sur double queue :
1. Eude de Bourgogne, comte de Nevers. ( Inventaire, n° 871.)
2. Mahaud, dame de Bourbon, sa femme. ( Inventaire, n° 870.) Voy. le n° précédent.

544
Archives nationales (France)

J//338
Le Puy, n°6.
4505 - Corbeil. 1259. Juillet.
Copie authentique
Litteroe Ludovici regis, quibus, inquisitione facta, in ecclesia Aniciensi jus regalium regibus Francioe
pertinere declarat.
Ludovicus, Dei gracia rex Francorum, notum facimus universis quod, inter nos et ecclesiam Aniciensem
super regalibus questione suborta, inquiri fecimus diligenter, de assensu ejusdem ecclesie, que sint illa
que a nobis et nostris antecessoribus, regalium nomine, vacante eadem ecclesia, accipi consueverant ab
antiquo. Quia vero per enquestam, quam fieri fecimus, probatum non extitit seu inventum quod, vacante
ecclesia supradicta, nos, vel nostri antecessores, domum episcopalem vel fortalicia alia civitatis, castra
eciam extra civitatem seu villas alias habuerimus aliquo unquam tempore, set nec pedagia extra
civitatem ad episcopum ad episcopum pertinencia, nisi a duabus proximis vacationibus citra, vel quod
unquam, vacante ecclesia, nos vel nostri antecessores dignitatem aliquam in ea contulerimus seu
prebendam, vel nobis aut nostris antecessoribus denunciata fuerit mors episcopi sive cessio, vel petita a
nobis ex parte capituli licentia eligendi, super hiis ex nunc in perpetuum dictam ecclesiam nolumus
molestari. Sane, licet ratione vacationis fortalicia civitatis peti nolimus in posterum, prout diximus, jus
tamen ea petendi ratione dominii et recuperandi nobis et nostris successoribus retinemus, in illis casibus
in quibus nobis competit ab antiquo. Verum, quia per eamdem enquestam invenimus quod a longis retro
temporibus, vacante eadem ecclesia, ad nos pertinent, jure regalium, juridictio temporalis, in civitate,
suburbiis et territorio ad episcopum pertinens, pedagium eciam civitatis, et alii redditus, in eadem
civitate et territorio ad episcopum pertinentes, exceptis redditibus altarium, ea nobis et nostris
successoribus, regibus Francie, in perpetuum retinemus. - Actum apud Corbolium, anno Domini M°.
CC°. quinquagesimo nono, mense julio.
Inséré, sous forme de copie authentique, dans les lettres adressées au roi par le chapitre de Notre-Dame
du Puy au mois d'août suivant.
Voy. Le Gallia Christiana, t. II, col. 717. D et Pr., col. 234. A ; Charlas, Causa regalia, p. 408 ; Le Merre,
Mém. du Clergé, t. XI, p. 318 ; Marca, De concordia sacerdotii et imperii, col. 1314 ; D. Vaissète, t. III, p.
491 ; Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 127, et ci dessous le n° 4540. - Comp. aussi les n os 4102, 4119, 4268
et 4276.

J//383
G. et H. de Châtillon, n°31.
4506 - 1259, Juillet.
Original scellé
Lettres d'Isabeau, abbesse du Pont-aux-Dames, relatives à un échange conclu entre son couvent et
Gaucher de Châtillon, seigneur de Crécy.
Nous, Ysabiaus, par la grace de Dieu, humble abbeesse du Pont Nostre Dame, et touz li couvenz de ce
meimes leu, faisom à savoir à touz ceus qui ces lettres verront, que, cum li home d'Esbeli nous deussent
chacun an dis soldées de cens, ou jour Saint Jaque et Saint Cristople, pour leur pasturages d'Esbeli, nous,
de nostre gré et de nostre volenté, nous neant contreintes, ces dis soldées de cens devant dites avom
données à home noble, Gauchier de Chasteillon, seigneur de Creci, à lui et à ses oirs pardurablement, en
eschange de dis solz que cil nobles devant diz nous rent chascun an en sa cense de Creci, à la feste Saint
Denise. En tesmoignage et en conferment de la quieul chose, nous avom seelées ces letres de nostre seel.
- Ce fut fait en l'an mil deus cenz cuinquante et nuef, ou mois de jugnet.
Fragment de sceau, en cire brune, pendant sur double queue.
Le sceau d'Isabeau, abbesse du Pont-aux-Dames, diocèse de Meaux, est décrit dans l' Inventaire sous le
n°9248. - Cette abbesse n'est pas mentionnée par le Gallia Christiana. (Voy. t. VIII, col. 1725. C et D.)

545
Archives nationales (France)

A. Du Chesne, dans son Hist. de la maison de Chastillon, Pr., p. 191, a publié la charte de Gaucher de
Châtillon, seigneur de Crécy, relative à cette même transaction.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°1.
4507 - Paris. 1259, 10 août.
Original scellé
Litterœ Ludovici, regis Franciœ, petentis ab archiepiscopo Bituricensi, ejusdemque provinciœ episcopis,
ut bona, quorum legitimi domini sunt ignoti, sibi liceat in pios usus expendere.
Ludovicus, Dei gratia Francorum rex, dilectis et fidelibus suis, .. ( sic), archiepiscopo Bituricensi, et ejus
suffraganeis, salutem et dilectionem. Rogamus vos et requirimus quatinus vestras patentes litteras per
latorem presencium nobis mittatis sub hac forma.
- Cum interdum excellencie vestre casus occurrant, in quibus aliquas restituciones facere vobis expedit
ob consciencie scrupulum evitandum, nec pro certo potestis invenire personas quibus sit restitucio
facienda, vestre volentes consulere securitati pariter et saluti, tenore vobis presencium indulgemus ut,
quociens in vestris ( corr. nostris) civitate et dyocesi casus hujusmodi vobis occurrerint, sive in bonis
judeorum, sive in aliis quibuscumque, liceat vobis, per vos vel per alios, summam vel summas, quas
restitui ex causis hujusmodi oportebit, in pios usus expendere, prout vestre fuerit beneplacitum
voluntatis. - Actum Parisius, anno Domini M°. CC°. quinquagesimo nono, in festo Beati Laurencii.
Traces de sceau pendant sur simple queue. - Le sceau royal est décrit dans l' Inventaire sous le n°42.
Le pape avait permis au roi de France d'employer en aumônes et en oeuvres pies les sommes qu'il lui
serait impossible de restituer, quand il ne pourrait trouver ceux à qui il eût fallu les rendre. (Voyez ci-
dessus les n os4404 et 4405.) Louis IX demanda aux archevêques du royaume et à leurs suffragants de lui
accorder la même dispense, suivant une formule qu'il leur adressa. La lettre de l'évêque de Paris, que
nous avons publiée ci-dessus (n°4502), nous montre que le roi avait écrit dès le mois de juillet à
l'archevêque de Sens la même lettre qu'il devait envoyer le 10 août à l'archevêque de Bourges. Les
réponses des évêques, rédigées toutes dans la forme prescrite, sont conservées au Trésor des Chartes,
layette intitulée : Lettres des prélats de France à Saint Louis. Nous les mentionnerons chacune à leur
date. - Voy. L. Delisle, Cartulaire Normand (Antiq. de Normandie, t. XVI), p. 118, note 1, et Le Nain de
Tillemont, t. IV, p. 207 et 208.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°12.
4508 - Paris. 1259, 11 août.
Original scellé
Litteræ Roberti, Silvanectensis episcopi, ad Ludovicum, Franciæ regem, directæ, de restitutionibus in
diœcesi sua a dicto rege faciendis. - "Datum Parisius, in festo Sancte Corone, anno Domini M°. CC°.
quinquagesimo nono."
Fragment de sceau en cire verte, sur simple queue. Le sceau de Robert de la Houssaye, évêque de Senlis,
n'est pas décrit dans l' Inventaire ; évêque debout, crossé et bénissant ; au revers, tête mitrée, de profil ;
légende :... ILVANE... - Ces lettres de dispense sont conçues dans les mêmes termes que celles données
par l'évêque de Paris (n° 4502). Voy. la note du n° précédent, et le Gallia Christiana, t. X, col. 1418. B.

J//424
Obligations, III, n°6.
4509 - Paris. 1259, 11 août.
Original scellé

546
Archives nationales (France)

Litterœ Ludovici, Franciœ regis, de quadraginta libris, annui reditus, in prœpositura Parisiensi Johanni
Latimerio, militi, concessis.
Ludovicus, Dei gratia Francorum rex. Notum facimus omnibus, presentibus pariter et futuris, quod nos,
intuitu grati servicii quod dilectus et fidelis noster, Johannes Latimerius, nobis exhibuit, eidem Johanni,
et heredi ejus de corpore suo et uxore propria desponsata, dedimus quadraginta libras, annui redditus, in
prepositura nostra Parisiensi, annis singulis, in festo Sanctorum Omnium capiendas. In cujus rei
testimonium, presentes litteras sigilli nostri fecimus impressione muniri. - Actum Parisius, in festo
Sancte Corone, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo nono, mense augusto.
Fragment de sceau en cire verte, pendant sur lacs de soie verte. - Le sceau se servait alors le roi Louis IX
est décrit dans l' Inventaire sous le n° 42.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°22.
4510 - Beauvais. 1259, 13 août.
Original scellé
Litteræ Guillelmi, Belvacensis episcopi, ad Ludovicum, Franciæ regem, directæ, de restitutionibus in
diœcesi sua a dicto rege faciendis. - "Datum Belvaci, in festo Sancti Ypoliti, anno Domini M°. CC°.
quinquagesimo nono."
Fragment de sceau en cire vierge sur simple queue. - Le sceau de Guillaume de Grez, évêque de Beauvais,
n'est pas décrit dans l' Inventaire. Évêque debout, mitré, crossé, bénissant. Légende : SIGI.. Au revers,
l'écu à la croix cantonnée de quatre clefs, avec la légende : CLAVES.PETRI.CRV[X. DNI.] - Voy. ci-dessus
le n° 4507 et le Gallia Christiana, t. IX, col. 745. C et D.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°2.
4511 - Rouen. 1259, 14 août.
Original scellé
Similes litteræ, ab Odone, Rothomagensi archiepiscopo, concessæ. - "Bene et diu valeat vestra regia
celsitudo. - Datum Rothomagi, in vigilia Assumptionis Beate Marie Virginis, anno Domini millesimo
ducentesimo quinquagesimo nono."
Fragment de sceau en cire verte, pendant sur simple queue.
Voyez dans l' Inventaire, sous le n° 6370, la description du sceau d'Eude Rigaud, archevêque de Rouen. -
Comp. le n° 4507, L. Delisle, Cartulaire Normand (Antiq. de Normandie, t. XVI), p. 118, n° 622, et le
Gallia Christiana, t. XI, col. 69. A.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°23.
4512 - Montières. 1259, 15 août.
Original scellé
Similes litteræ, a Bernardo, Ambianensi electo, concessæ. - "Datum apud Monasteria, in festo
Assumptionis Beate Marie Virginis, anno Domini M°. CC°. L°. nono."
Fragment de sceau en cire verte sur simple queue. - Le sceau de Bernard d'Abbeville, évêque élu
d'Amiens, n'est pas décrit dans l' Inventaire. Personnage debout, vu de face, en costume ecclésiastique,
tenant un livre des deux mains. La légende a disparu.
Voyez le n° 4507 et le Gallia Christiana, t. X, col. 1186. C.

J//367

547
Archives nationales (France)

Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°3.


4513 - Samer-au-Bois. 1259, Dimanche 17 août.
Original scellé
Similes litteræ, a Thoma, Remensi archiepiscopo, concessæ. - "Datum apud Sanctum Vulmarum in
Bosco, dominica post Assumptionem Beate Virginis, anno Domini M°. CC°. quinquagesimo nono."
Fragment de sceau en cire verte sur simple queue. - Voyez dans l' Inventaire , sous le n° 6347, la
description du sceau de Thomas de Beaumetz, archevêque de Reims.
Comp. le n° 4507, P. Varin, Archives administratives de la ville de Reims, t. I er, 2 e partie, p. 789 et le
Gallia Christiana, t. IX, col. 115. B.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°4.
4514 - 1259, Dimanche 17 août.
Original scellé
Similes litteræ, a Philippo, Bituricensi archiepiscopo et Aquitaniæ primate, concessæ. - "Datum anno
Domini M°. CC°. L mo. nono, die dominica post festum Assumptionis Beate Marie."
Sceau en cire vierge, pendant sur double queue. - Le sceau de Philippe Berruyer, archevêque de Bourges
et primat d'Aquitaine, est décrit dans l' Inventaire sous le n° 6305.
Voy. le n° 4507.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°6.
4515 - 1259, Dimanche 17 août.
Original scellé
Similes litteræ, a Guillelmo, Senonensi archiepiscopo, concessæ. - "Datum [anno Domini mi]llesimo
ducentesimo L mo. nono, dominica proxima post Assumptionem Beate Virginis Marie."
Traces de sceau pendant sur simple queue. - Le sceau de Guillaume de Brosse, archevêque de Sens, est
décrit dans l' Inventaire sous le n° 6393.
Voyez le n° 4507 et le Gallia Christiana, t. XII, col. 65. E. Une déchirure du parchemin a fait disparaître
les premiers mots des deux dernières lignes.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°31.
4516 - Samer-au-Bois. 1259, Lundi 18 août.
Original scellé
Similes litteræ, a Radulpho, episcopo Morinensi, concessæ. - "Datum apud Sanctum Vulmarum in
Nemore, die lune post Assumptionem Beate Virginis, anno Domini M°. CC°. L°. nono."
Traces de sceau pendant sur simple queue. - Le sceau de Raoul de Chelle, évêque de Thérouanne, n'a pas
été retrouvé.
Voy. le n° 4507 et le Gallia Christiana, t. X, col. 1557. B.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°11.
4517 - 1259, Mardi 19 août.
Original scellé
Similes litteræ, a Fulcone, episcopo Lexoviensi, concessæ. - "Bene et diu valeat vestra excellentissima
dominatio in Domino Jhesu Christo. - Datum die martis post Assumptionem Beate Marie Virginis, anno
Domini M°. CC°. L°. nono."

548
Archives nationales (France)

Traces de sceau pendant sur simple queue. - Le sceau de Foulque d'Astin, évêque de Lisieux, n'existe pas
dans la collection des Archives.
Voyez le n° 4507, L. Delisle, Cartulaire Normand (Antiq. de Normandie, t. XVI), p. 118, n° 623, et le
Gallia Christiana, t. XI, col. 783. C.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°14.
4518 - Douvres. 1259. Mardi 19 août.
Original scellé
Similes litteræ, a Guidone, episcopo Bajocensi, concessæ. - "Bene et diu valeat excellentia vestra in
Domino Jhesu Christo. - Datum apud Dobram, anno Domini M°. CC°. quinquagesimo nono, die martis
post festum Assumptionis Beate Marie Virginis."
Scellé en cire verte, sur simple queue, du sceau de Gui, évêque de Bayeux, décrit dans l' Inventaire sous le
n° 6500.
Voy. le n° 4507, L. Delisle, Cartulaire Normand (Antiq. de Normandie, t. XVI), p. 118, n° 624, et le Gallia
Christiana, t. XI, col. 368. D.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°18.
4519 - Arras. 1259, Mercredi 20 août.
Original scellé
Similes litteræ, a Petro, episcopo Atrebatensi, concessæ. - "Datum Attrebati, anno Domini millesimo
ducentesimo quinquagesimo nono, feria quarta post Assumptionem Beate Virginis."
Fragment en cire verte, sur simple queue, du sceau de Pierre de Noyon, évêque d'Arras, décrit dans l'
Inventaire des sceaux de la Flandre, par M. G. Demay, n° 5798.
Voy. le n° 4507 et le Gallia Christiana, t. III, col. 332. E.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°35.
4520 - 1259, Mercredi 20 août.
Original scellé
Similes litteræ, a Guidone, episcopo Claromontensi, concessæ. - "Datum anno Domini M°. CC°. L°. nono,
die mercurii post festum Assumptionis Beate Marie."
Scellé en cire jaune, sur double queue, du sceau de Gui de la Tour, évêque de Clermont, non décrit dans l'
Inventaire. L'évêque debout, crossé, mitré, bénissant. Légende : ... FRIS GVIDONIS ALVERNORVM
EP... Au contre-sceau : dans une rose la Vierge avec l'enfant Jésus, vue à mi-corps. Légende indistincte.
Voyez le n° 4507 et le Gallia Christiana, t. II, col. 277. C.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°17.
4521 - 1259. Jeudi 21 août.
Original scellé
Similes litterae, a Guidone, episcopo Autissiodorensi, concessae.- "Datum anno Domini M°. CC°.
quinquagesimo nono, die jovis post Assumpcionem Beate Marie Virginis."
Fragment de sceau en cire vierge sur double queue.- Voyez dans l' Inventaire , sous le n° 6481, la
description du sceau de Gui de Mello, évêque d'Auxerre. Des deux contre-sceaux décrits sous ce numéro,
le second est celui qui a servi pour le présent acte.
Voy. le n° 4507 et le Gallia Christiana, t. XII, col. 307. D.

549
Archives nationales (France)

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°20.
4522 - 1259. Jeudi 21 août.
Original scellé
Similes litterae, a Matthaeo, episcopo Carnotensi, concessae.- "Datum anno Domini M°. CC°.
quinquagesimo nono, die jovis post Assumpcionem Beate Marie Virginis."
Scellé en cire vierge, sur simple queue, du sceau de Mathieu des Champs, évêque de Chartres, décrit dans
l' Inventaire sous le n° 6571.
Voy. le n° 4507 et le Gallia Christiana, t. VIII, col. 1163. C.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°26.
4523 - Saint-Lô. 1259. 22 août.
Original scellé
Similes litterae, a Johanne, episcopo Constantiensi, concessae.- "Bene et diu valeat vestra regia celsitudo.
- Datum apud Sanctum Laudum, in octabis Assumptionis Beate Marie Virginis, anno Domini millesimo
ducentesimo quinquagesimo nono."
Sceau de Jean d'Essai, évêque de Coutances ; cire vierge, simple queue. ( Inventaire, n° 6591.)
Voy. le n° 4507, L. Delisle, Cartulaire Normand (Antiq. de Normandie, t. XVI), p. 118, n° 625, et le Gallia
Christiana, t. XI, col. 881. B.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°30.
4524 - 1259. 22 août.
Original scellé
Similes litterae, a Waltero, episcopo Tornacensi, concessae. - "Datum anno Domini M° CC° L mo nono,
in octabis Assumptionis Beate Virginis."
Scellé en cire verte, sur simple queue, du sceau de Gautier de Croix, évêque de Tournai, décrit dans l'
Inventaire sous le n° 6905. (Le contre-sceau seul est bien conservé.)
Voy. le n° 4507 et le Gallia Christiana, t. III, col. 219. D.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°13.
4525 - 1259. 23 août.
Original scellé
Similes litterae, a Nicolao, episcopo Trecensi, concessae.- "Datum anno Domini M° CC° quinqugesimo
nono, in crastino octabarum Assumptionis Beate Marie."
Fragment de sceau en cire vierge sur simple queue. - Le sceau de Nicolas, évêque de Troyes, manque
dans la collection des Archives. Evêque crossé, mitré, bénissant. Légende : SIG ... ENSIS. Voy. le n° 4507
et le Gallia Christiana, t. XII, col. 508. A.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°32.
4526 - 1259. Samedi 23 août.
Original scellé
Similes litterae, a Ricardo, episcopo Abrincensi, concessae.- "Bene valeat regia celsitudo, quam Deus
Omnipotens per tempora multa conservet, dirigat et confortet.- Datum anno Domini M°. CC°. L mo.

550
Archives nationales (France)

nono, die sabbati ante festum Sancti Bartholomei, apostoli."


Sceau de Richard, évêque d'Avranches ; cire jaune, simple queue. ( Inventaire, n° 6491.)
Voy. le n° 4507, L. Delisle, Cartulaire Normand (Antiq. de Normandie, t. XVI), p. 118, n° 626, et le Gallia
Christiana, t. XI, col. 486. C.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°10.
4527 - 1259. 24 août.
Original scellé
Similes litterae, ab Odilone, episcopo Mimatensi, concessae.- "Datum in festo Beati Bartholomei, anno
Domini millesimo CC°. quinquagesimo nono."
Scellé en cire vierge, sur double queue, du sceau d'Odilon, évêque de Mende, décrit dans l' Inventaire
sous le n° 6714.
Voy. le n° 4507 et le Gallia Christiana, t. 1 er, col. 93. C.Voy. le n° 4507 et le Gallia Christiana, t. 1 er, col.
93. C.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°28.
4528 - 1259. Dimanche 24 août.
Original scellé
Similes litterae, a Radulpho, episcopo Ebroicensi, concessae.- "Datum anno Domini M°. CC°.
quinquagesimo nono, die dominica in festo Beati Bartholomei."
Sceau de raoul Grosparmi, évêque d'Évreux ; cire verte, simple queue. ( Inventaire, n° 6608.)
Voy. le n° 4507, L. Delisle, Cartulaire Normand (Antiq. de Normandie, t. XVI), p. 118, n° 627, et le Gallia
Christiana, t. XI, col. 587. E.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°38.
4529 - 1259. 24 août.
Original scellé
Similes litterae, a Nicolao, episcopo Cameracensi, concessae. - "Datum anno Domini M°. CC°. L°. nono,
in die Beati Bartholomei, apostoli."
Fragment de sceau en cire verte sur simple queue. - Le sceau de Nicolas de Fontaines, évêque de
Cambrai, est décrit dans l' Inventaire sous le n° 6537.
Voy. le n° 4507 et Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 208.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°33.
4530 - 1259. Mardi 26 août.
Original scellé
Similes litterae, a Thoma, episcopo Sagiensi, concessae. - "Bene et diu valeat regia majestas in Domino
Jhesu Christo, qui eam in bona prosperitate per longa tempora custodiat ecclesie sue sancte. - Datum
anno Domini M°. CC°. L mo. nono, die martis post festum Beati Bartholomei, apostoli."
Traces de sceau pendant sur simple queue.- Le sceau de Thomas d'Aunou, évêque de Sées, n'existe pas
dans la collection des Archives.
Voy. le n° 4507, L. Delisle, Cartulaire Normand (Antiq. de Normandie, t. XVI), p. 118, n° 628, et le Gallia
Christiana, t. XI, col. 694. D.

551
Archives nationales (France)

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°36.
4531 - 1259. Mardi 26 août.
Original scellé
Similes litterae, a Gaufrido, episcopo Cenomanensi, concessae.- "Datum die martis post festum Beati
Bartholomei, anno Domini millesimo CC°. L mo. nono."
Fragment de sceau en cire jaune sur simple queue.- Voyez dans l' Inventaire , sous le n° 6689, la
description du sceau dont se servait Geoffroi Freslon, évêque du Mans. (C'est par erreur que le sceau
décrit sous ce numéro est attribué à Geoffroi de Loudun.)
Voy. le n° 4507.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°37.
4532 - Rodez. 1259. Mardi 26 août.
Original scellé
Similes litterae, a Viviano, de ordine Fratrum Minorum, episcopo Ruthenensi, concessae. - "Datum
Ruthenis, die martis post festum Beati Bartholomei, anno Domini M°. CC°. L° nono."
Fragment en cire vierge, sur double queue, du sceau de Vivien, évêque de Rodez, non décrit dans l'
Inventaire. Sous un édicule gothique l'évêque mitré, crossé, bénissant. Légende : ER ... EPI. Au contre-
sceau, la Vierge et l'enfant Jésus. Légende : + AVE M ... TECVM.
Voy. le n° 4507 et le Gallia Christiana, t. 1 er, col. 213. A.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°8.
4533 - 1259. Jeudi 28 août.
Original scellé
Similes litterae, a Bernardo, episcopo Albiensi, concessae.- "Datum anno Domini M°. CC°. L mo. nono,
die jovis post festum Beati Bartholomei."
Sceau de Bernard de Combret, évêque d'Albi ; cire vierge, double queue. ( Inventaire, n° 6435.)
Voy. le n° 4507.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°25.
4534 - Ercheux. 1259. 28 août.
Original scellé
Similes litterae, a Wermundo, episcopo Noviomensi, concessae.- "Datum apud Erchu, in festo Beati
Augustini, anno Domini M°. CC° quinquagesimo nono."
Scellé en cire verte, sur simple queue, du sceau de Vermond de la Boissière, évêque de Noyon, décrit
dans l' Inventaire sous le n° 6748.
Voy. le n° 4507 et le Gallia Christiana, t. IX, col. 1011. A.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°34.
4535 - 1259. Jeudi 28 août.
Original scellé
Similes litterae, a Guillelmo, episcopo Nivernensi, concessae. - "Datum anno Domini millesimo
ducentesimo quinquagesimo nono, die jovis in vigilia Decollationis Sancti Johannis Baptiste."

552
Archives nationales (France)

Traces de sceau pendant sur simple queue. - Le sceau de Guillaume de Grand-Puy, évêque de Nevers, n'a
pas été retrouvé.
Voy. le n° 4507 et le Gallia Christiana, t. XII, col. 644. D.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°29.
4536 - 1259. Dimanche 31 août.
Original scellé
Similes litterae, a Nivelone, episcopo Suessionensi, concessae. - "Datum dominica post Decollationem
Beati Johannis Baptiste, anno Domini M°. CC°. L mo nono."
Fragment en cire verte, sur simple queue, du sceau de Nivelon de Bazoches, évêque de Soissons, non
décrit dans l' Inventaire. L'évêque debout, crossé, bénissant. Au contre-sceau une tête de face. Légende :
S. RENOVA ... - SCS GERVASIUS.
Voy. le n° 4507 et le Gallia Christiana, t. IX, col. 370. B.

J//172
Chartres, II, n°17.
4537 - Chartres. 1259. Août. [Du 12 au 31.]
Original scellé
Litteroe Matthoei, Carnotensis episcopi, de compositione quadam inter se et Ludovicum, Francioe
regem, inita, super procuratione seu gisto, apud Carnotum et Fresneium regi debitis, et super duabus
capellaniis in ecclesia Beatoe Marioe Carnotensis ab eodem rege institutis.
Universis presentes litteras inspecturis, Matheus, divina miseratione episcopus Carnotensis, salutem in
salutis Actore. Noveritis quod super procuratione seu gisto, quod apud Carnotum in domo episcopi
dominus rex Francie super episcopum Carnotensem habebat, et super alia procuratione seu gisto, quod
apud Fresneium, villam nostram, idem dominus rex petebat a nobis, inter dominum regem Ludovicum,
pro se et successoribus suis, et nos, pro nobis et successoribus nostris, consentiente capitulo Carnotensis
ecclesie, talis compositio intercessit, quod idem dominus rex omne jus gisti seu procurationis hujusmodi,
quod a nobis vel nostris successoribus exigere poterat, nobis nostrisque successoribus quittavit omnino,
ita quod nec ipse dominus rex, nec successores ipsius possint a nobis vel nostris successoribus, ratione
gisti vel procurationis, in predictis locis nec alibi, ullo umquam tempore aliquid exigere in futurum. Nos
autem pro hac quittatione et pace promisimus eidem domino regi et concessimus dare quinquaginta
libras Turonensium, annui redditus, imperpetuum, de quibus idem dominus rex taliter ordinavit,
videlicet quod ipse, ob devotionem precipuam quam ad ipsam ecclesiam Beate Marie Carnotensis
habebat, necnon divini amoris intuitu, et ob remedium anime sue et antecessorum suorum, de predicto
redditu duas capellanias in eadem ecclesia institui voluit et fundari, in duobus novis altaribus, quorum
unum a dextra parte, prope introitum porte Crucis ecclesie ejusdem, in honore cunctorum Sanctorum
Angelorum, aliud vero a sinistra parte, prope introitum porte Crucis ejusdem ecclesie, in honore omnium
Sacrarum Virginum construentur, quorum uterque capellanus de predicta summa quindecim libras
Turonensium percipiet annuatim a nobis, videlicet in crastino Sancti Remigii C. solidos, in crastino
Candelose c. solidos, in crastino Ascensionis C. solidos. Tenebitur autem uterque ipsorum, diebus
singulis, pro ipso domino .. ( sic) rege, quamdiu vixerit, per se vel per alium, si legittimum
impedimentum haberent, missam celebrare, secundum quod est in ecclesia consuetum ; frequencius
tamen missam de Sancto Spiritu et de Beata Dei Genitrice celebrabunt ibidem, et in omnibus missis pro
ipso collectam et orationem tenentur dicere specialem. Singulis autem diebus sabbati ad altare de Sanctis
Virginibus missam de Gloriosa Regina Virginum, et in altari de Sanctis Angelis, in qualibet secunda feria,
missam de Sanctis Angelis celebrabunt, nisi diebus ipsis aliqua sollempnis festivitas eveniret, de qua
celebrare deberent pocius officium proprium et sollempne. Post decessum vero ipsius domini regis, in

553
Archives nationales (France)

predictis duobus altaribus, que dicitur pro defunctis fidelibus, missam singulis diebus uterque celebrare
tenebitur capellanus, excepto quod in diebus sabbati ad altare de Virginibus missa de Beata Virgine, et in
secundis feriis ad altare de Angelis missa de Angelis celebrabitur, sicut superius est expressum. Diebus
tamen sollempnibus, in quibus non consuevit ecclesia celebrare pro mortuis, poterunt officium celebrare
quod sollempnitati competit aut diei. Collationem autem dictarum duarum capellaniarum sibi retinuit
idem dominus rex tantummodo prima vice, et postmodum ad capitulum pertinebit. Voluit tamen quod
talibus conferantur qui alia ecclesiastica beneficia non habeant, et qui jam ad sacerdocium sint promoti,
vel qui promoveri debeant in proximis ordinibus successive, et qui personaliter et continue deserviant in
eisdem. Providebit tamen capitulum quod interim cotidie pro ipso domino rege sine defectu aliquo
celebretur ibidem, sicut superius est expressum. Donavit eciam idem dominus rex et concessit de residuo
dicti redditus, ad faciendum, secundum dispositionem capituli, distributiones canonicis et clericis
ejusdem ecclesie in quinque anniversariis infra nominatis, viginti libras Turonensium, videlicet, in
anniversario clare memorie genitoris ipsius Ludovici quatuor libras Turonensium, in anniversario pie
recordationis genitricis sue Blanche quatuor libras Turonénsium, in anniversariis recolende memorie
fratris ejus R(oberti), quondam comitis Atrebatensis, et eorum omnium qui in Egypto et alias in
transmarinis partibus, domino rege ibidem existente, decesserunt, quatuor libras Turonensium, in suo
eciam, post decessum suum, similiter quatuor libras Turonensium, et in anniversario illustris regine
Francie, Margarite, uxoris sue, post decessum ejusdem, quatuor libras Turonensium. Que quidem
anniversaria capitulum celebrare tenetur sollempniter et ad majus altare diebus obitus ipsorum, et
distributiones anniversariorum illis dumtaxat fiant canonicis et clericis qui interfuerint quolibet
anniversario, tam in vigiliis quam in missa. Quamdiu autem vixerint ipse rex et regina, pro ipsis in
duobus proximis diebus post octabas Pentechostes, in quibus nullum festum novem lectionum evenerit,
una missa de Sancto Spiritu et alia de Beata Virgine sollempniter celebrentur, et in utraque die quatuor
libre Turonensium distribuentur canonicis et clericis qui affuerint celebrationi missarum. Nos autem et
nostri qui pro tempore fuerint successores, episcopi Carnotenses, predictum redditum persolvere
tenebimur, videlicet triginta libras, ad terminum prelibatum pro duabus capellaniis, capellanis qui pro
tempore deservient in eisdem, et dictas viginti libras capitulo Carnotensi, vel mandato eorum, pro
anniversariis antedictis, ita quod, si in solutione deficeremus terminis prenotatis, posset idem dominus
rex et successores sui, ad requisitionem capituli, nos et successores nostros per captionem bonorum
nostrorum compellere ad solutionem de predictis plenarie faciendam. Hanc autem compositionem pro
nostra, et successorum nostrorum, necnon et ecclesie nostre utilitate fecimus, sicut superius continetur,
et ad eam in omnibus observandam nos et successores nostros imperpetuum obligamus. In cujus rei
testimonium, presentes litteras sigilli nostri fecimus impressione muniri. - Datum Carnoti, anno Domini
M°. CC°. L°. nono, mense augusto.
Traces de sceau pendant sur double queue. - Le sceau de Mathieu des Champs, évêque de Chartres, est
décrit dans l' Inventaire sous le n° 6571.
Le quantième n'est pas indiqué, mais cet acte fut rédigé pendant le séjour du roi à Chartres ; or le 11 août
Louis IX était encore à Paris. ( Rerum Gallicarum Scriptores, t. XXI, p. 418. C.)
Voy. le n° suivant, Le Nain de Tillemont, Vie de Saint Louis, t. IV, p. 209, et le Gallia Christiana, t. VIII,
col. 1163. C. L'acte royal, en forme de diplôme solennel, est imprimé parmi les Preuves du même volume
(col. 369. B). Il est rédigé dans les mêmes termes que celui de l'évêque.

J//172
Chartres, II, n°17 bis.
4538 - 1259. Août. [Du 12 au 31.]
Original scellé
Litterae ejusdem argumenti et formae, a Petro, decano, et capitulo ecclesiae Carnotensis concessae. - "In
cujus rei testimonium, presentem paginam sigilli nostri fecimus impressione muniri. - Datum anno

554
Archives nationales (France)

Domini millesimo duccentesimo quinquagesimo nono, mense augusto."


Scellé en cire brune, sur lacs de soie rouge, du sceau du chapitre de Notre-Dame de Chartres, décrit dans
l' Inventaire sous le n° 7150.
Voy. le n° précédent.

J//307
Toulouse, IV, n°19.
4539 - Hôpital Saint-Jean de Corbeil. 1259. Août.
Original devenu minute
Litterœ Alphonsi, comitis Pictavensis et Tolosani, necnon Johannœ, uxoris ejus, de concordia inter se et
priorem ecclesiœ Portus Sanctœ Mariœ pacta, ratione justitiœ sœcularis in dicta civitate controversœ.
Alfonsus, filius regis Francie, comes Pictavensis et Tholosanus, universis presentes litteras inspecturis,
salutem in Domino. Noverint universi quod, cum inter nos, ex una parte, et Hugonem de Ruppe Forti,
priorem ecclesie ville de Portu Sancte Marie, Agennensis dyocesis, ex altera, questio verteretur occasione
justicie secularis ejusdem ville, tandem interveniente bonorum consilio, de consensu nostro et dicti
prioris, nomine suo et dicte ecclesie, necnon nomine prioris et capituli ecclesie Sancti Caprasii
Agennensis, concordatum est in hunc modum, videlicet, quod nos retinemus nobis et nostris
successoribus in solidum et sine cujusquam consorcio exercitum et cavalcatas dicte ville et territorii
ejusdem, quem et quas constat predecessores nostros in eadem villa et ejus territorio ab antiquis
temporibus habuisse. Item, retinemus nobis et nostris successoribus incursus et confiscationes, et
quaslibet alias penas, quos et quas evenire continget in dicta villa seu territorio ejusdem, ratione criminis
heretice pravitatis. Item, retinemus nobis juramentum fidelitatis, quod omnes homines, habitantes et
habitaturi in dicta villa vel in ejus territorio, prestabunt et prestare tenebuntur nobis nostrisque
successoribus simpliciter et absolute. Concedimus autem dicto priori, nomine ecclesie predicte de Portu
et successorum suorum, quod omnes homines dicte ville et territorii ejusdem, post juramentum nobis
prestitum, eidem priori et ejus successoribus prestent juramentum fidelitatis, salva fidelitate nobis primo
debita, promissa antea et jurata. Item, concedimus dicto priori suisque successoribus quod ipse habeat in
ceteris omnibus medietatem juridictionis majoris et minoris in dicta villa et in ejus territorio, et in
omnibus habitantibus et habitaturis in eisdem. Item, concedimus eidem priori et successoribus suis
omnes redditus, proventus et obventiones, quos et quas provenire continget ex medietate dicte
juridictionis, sive ratione incursus, sive ex aliis causis proveniant, preter illa que superius sunt excepta, et
quacumque ratione exceptorum possent aliquatenus provenire, que nos nobis nostrisque successoribus
voluimus et volumus in solidum retinere. Pene autem, que secundum consuetudinem ville de Portu
debent dari ab illis qui tenent aliqua bona ad certum censum, propter cessationem solutionis ultra
tempus debitum prorogate, non intelliguntur esse de juridictione, immo remanent salve omnibus
dominis quibus census prestandus est, secundum consuetudinem loci, cum aliis juribus que in
venditionibus seu in alienationibus dictarum rerum prestari consueverunt. Item, concedimus dicto priori
suisque successoribus quod habeat bajulum suum in dicta villa, qui una cum bajulo nostro juridictionem
exerceat, tam in criminalibus quam in civilibus causis, nobis et dicto priori communibus, et diffiniat
questiones et mandet executioni. Actum est eciam quod iidem bajuli jurent in officio suo pro utraque
parte se fideliter habituros ; et quod liceat utrique eorum emendas recipere, et de receptis teneantur
utrique parti fidelem reddere rationem. Ab utroque tamen bajulo ad nos, vel ad.. ( sic), senescallum
nostrum, appellare licebit in illis casibus in quibus appellationes fuerint admittende. Actum est preterea
inter nos et memoratum priorem, quod si feuda nostra vel successorum nostrorum ad manum dicti
prioris seu successorum suorum, ratione incursus vel alio quocumque modo, devolvi contingat, vel feuda
dicte ecclesie ad manum nostram seu successorum nostrorum, racione heresis, sive quacumque alia
ratione, quod nos teneamur infra annum extra manum nostram, ac ipse prior extra suam ea ponere, et in
ydoneam personam seu personas ydoneas transferre, que debita servicia faciant domino feodorum, sicut

555
Archives nationales (France)

antea fuerat consuetum. Dictam autem medietatem justicie secularis tenebunt dictus prior et successores
ipsius a nobis et nostris successoribus in feudum liberum, et sic se tenere in feodum recognoscent,
juramentumque fidelitatis nobis inde prestabunt et nostris successoribus, homagium vero nullum de
predictis facere tenebuntur. Ad hec dictus prior, pro se et suis successoribus, quittavit sponte et remisit
plene nobis, et nostris successoribus ac antecessoribus, si quid juris habebat vel habere debebat in
medietate predicte justicie secularis, vel occasione ejusdem, et in aliis, quam et que nobis retinuimus,
sicut superius est notatum. Quittavit iterum dictus prior nobis, ac antecessoribus successoribusque
nostris, si quid juris habebat vel habere debebat in proventibus exinde perceptis, seu in expensis illa
occasione factis, vel dampnis propter hoc datis ecclesie de Portu supradicte. Omnia autem alia jura, ad
ecclesiam de Portu pertinencia, remanent salva ecclesie et priori sine ulla diminucione, sicut ecclesia ea
percipere consuevit, salvis tamen omnibus et singulis suprascriptis. Nos vero, prefatus comes, istam
compositionem, seu ordinationem, et quecumque superius sunt expressa approbamus et volumus, et per
appositionem sigilli nostri pro nobis et nostris successoribus eadem, prout premissa sunt, confirmamus,
salvo jure quolibet alieno. - Nos autem, Johanna, Tholosana et Pictavensis comitissa, concordiam,
ordinationem seu compositionem predictam, de voluntate et consensu karissimi domini,.. ( sic), comitis
supradicti, viri nostri, pro se, et pro nobis et successoribus nostris pariter factam, et quecumque superius
sunt expressa grata et rata habemus, ac, pro nobis et nostris successoribus, gratuita, spontanea et libera
voluntate, eadem, prout premissa sunt, approbamus, volumus et confirmamus, promittentes bona fide
pro nobis et successoribus nostris omnia et singula supradicta inviolabiliter perpetuo observare, et ad
majoris roboris firmitatem, sigillum nostrum, una cum sigillo sepedicti domini nostri,.. ( sic) comitis,
presentibus litteris duximus apponendum. - Actum apud Hospitale juxta Corbolium, anno Domini
millesimo ducentesimo quinquagesimo nono, mense augusto.
Cette charte avait été préparée pour recevoir sur lacs de soie les sceaux d'Alphonse, comte de Poitiers et
de Toulouse ( Inventaire, n° 1078), et de Jeanne, sa femme ( Invent., n° 1079) ; mais le scribe, ayant omis
le passage suivant : necnon nomine prioris et capituli ecclesie Sancti Caprasii Agennensis, qui a dû être
écrit en renvoi, l'acte, destiné à être expédié comme original, est devenu minute, et comme tel conservé,
sans avoir été scellé, dans la chancellerie du comte de Toulouse.

J//338
Le Puy, n°6.
4540 - Le Puy. 1259. Août.
Original scellé
Guido, decanus, et capitulum Aniciensis ecclesiae profitentur se litteras quasdam inspexisse, "apud
Corbolium anno Domini M°. CC°. quinquagesimo nono, mense julio," a Ludovico, rege Franciae, datas (
Vide supra, n° 4505), quibus definitur quale sit in ecclesia Aniciensi jus regalium, dictisque litteris grato
animo assentiuntur. - "In cujus rei testimonium, presentem cedulam eminentie vestre mittimus, sigilli
nostri munimine roboratam. - Datum Anicii, in capitulo, anno quo supra, mense augusto."
Scellé en cire verte, sur lacets de soie rouge, du sceau du chapitre de Notre-Dame du Puy, décrit dans l'
Inventaire sous le n° 7285.
Voy. le n° 4505, Marca, De concordia sacerdotii et imperii, col. 1314, Le Merre, Mém. du clergé, t. XI, col.
312, et Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 127.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°5.
4541 - 1259. Août.
Original scellé
Litteræ Vincentii, Turonensis archiepiscopi, ad Ludovicum, Franciæ regem, directae, de restitutionibus
in diœcesi sua a dicto rege faciendis. - "Datum anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo

556
Archives nationales (France)

nono, mense augusto. - Dominus conservet vos in tempora longiora."


Fragment de sceau en cire verte sur simple queue. - Le sceau de Vincent de Pirmil, archevêque de Tours,
est décrit dans l' Inventaire sous le n° 6418.
Voy. le n° 4507.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°15.
4542 - 1259. Août.
Original scellé
Similes litterae, a Michaele, episcopo Andegavensi, concessae. - "Datum anno Domini M°. CC°. L mo
nono, mense augusto. - Dominus conservet vos per tempora longiora."
Fragment de sceau en cire verte sur simple queue. - Voyez dans l' Inventaire , sous le n° 6450, la
description du sceau de Michel de Villoiseau, évêque d'Angers.
Comp. le n° 4507 et le Gallia Christiana, t. XIV, col. 575. B.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°21.
4543 - Presles-l'évêque. 1259. Lundi 1 er septembre.
Original scellé
Similes litterae, ab Iterio, episcopo Laudunensi, concessae. - "Datum apud Pratellam, domum nostram,
feria secunda ante Nativitatem Beate Virginis, anno Domini M°. CC°. quinquagesimo nono."
Fragment de sceau en cire jaune sur simple queue. - Le sceau d'Itier de Mauni, évêque de Laon, est décrit
dans l' Inventaire sous le n° 6639.
Voy. le n° 4507 et le Gallia Christiana, t. IX, col. 541. D.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°24.
4544 - Cahors. 1259. 1 er septembre.
Original scellé
Similes litterae, a Bartholomaeo, episcopo Caturcensi, concessæ. - "Datum Caturci, kalendis septembris,
anno gratie M°. CC°. L°. nono."
Sceau de Barthélemi, évêque de Cahors ; cire brune, double queue. ( Inventaire, n° 6531.)
Voy. le n° 4507 et le Gallia Christiana, t. 1 er, col. 136. A.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°7.
4545 - 1259. Mercredi 3 septembre.
Original scellé
Similes litterae, a Roberto, episcopo Aurelianensi, concessae. - "Datum anno Domini M° ducentesimo L
mo nono, die mercurii post festum Beati Egidii."
Scellé en cire rouge, sur simple queue, du sceau de Robert de Courtenai, évêque d'Orléans, décrit dans l'
Inventaire sous le n°6767.
Voy. le n°4507 et le Gallia Christiana, t. VIII, col. 1467. D.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°16.
4546 - 1259. 3 septembre.

557
Archives nationales (France)

Original scellé
Similes litterae, ab Aymerico, episcopo Lemovicensi, concessae. - "Datum III°. nonas septembris, anno
Domini M°. CC°. L°. nono."
Traces de sceau pendant sur double queue. - La collection des Archives ne possède pas le sceau d'Aymeri
de Malemort, évêque de Limoges. On trouvera dans l' Inventaire, sous le n°6655, la description du sceau
dont il se servait avant son élection à l'épiscopat.
Voy. le n°4507 et le Gallia Christiana, t. II, col. 529. D.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°19
4547 - Châlons-sur-Marne. 1259. Mercredi 3 septembre.
Original scellé
Similes litterae, a Petro, episcopo Catalaunensi, concessae. - "Datum Cathalauni, feria quarta ante
Nativitatem Beate Virginis, anno Domini M°. CC°. L°. nono."
Sceau de Pierre de Hans, évêque de Châlons-sur-Marne ; cire verte, simple queue. ( Inventaire, n°6560.)
Voy. le n°4507 et le Gallia Christiana, t. IX, col. 888. A.

J//367
Lettres des prélats de France à Saint Louis, n°9
4548 - 1259. Samedi 13 septembre.
Original scellé
Similes litterae, ab Alelmo, episcopo Meldensi, concessae. - "Datum anno Domini millesimo ducentesimo
L mo nono, die sabbati in vigilia Exaltacionis Sancte Crucis."
Scellé en cire blanche, sur simple queue, du sceau d'Aleaume de Cuisi, évêque de Meaux, décrit dans l'
Inventaire sous le n°6703.
Voy. le n° 4507 et le Gallia Christiana, t. VIII, col. 1628. D.

J//330
Toulouse, XXI, n°33
4549 - 1259. 27 septembre.
Original
Bernard de Penne vend à R. du Puy et à R. Aymeri la pâture des herbages de la Grésigne.
Conoguda causa sia à totz homes que eu, Bernatz Arnautz, per moseinhor B(ernart) de Penna, seinhor de
la Guepia, per nom de lui, e per totz. los seus, vendi e doni à vos, R. del Pug, et à vos, R. Aimeric, et à totz
homes à cui vos o volratz, totas las herbas, els pasturalz, e las aigas, els boscz, els esplechieuz que el a en
Grasinha, en cainha que maneira el o aia, de la strada que eis de Penna es ne va val Castel Nou à Denis
vas Grasinha, ad aquest an d'ogan entro à la primeira festa que ve de San Johan Babtista, tot per entier
on mielz se vendet ara I. an, ab totz sos apartenemens, senes retenement que no li fas en re, sal e
retengut à lui et à ma dona Peironella que i puesco far paisser e metre lors porcz e de lors homes, aissi
coma feiro ara I. an ni ara dos, e lors autras seinhorias que i retein, se i avenio. Tot on mielz sobredig es
ni entendut pot esser à vostre profieg, vos o vendi, eus o doni per CC. L. sols de bos Caorcenx, que lin
devetz donar, VI. libras e meia à la primeira festa que ve de Nadal, e VI. libras à la primeira festa que ve
de Pascas, e voin mandi bona e ferma guirentia de totz homes per moseinher B(ernart) sobredig. - Et eu,
R. del Pug, et eu, R. Aimeric, nos amdoi essems, prendem e recebem aquesta cumpra desus dicha de vos,
B. Arnaut, baillan à nos per moseinher B(ernart) de Pena sobredig, e prometem vos, eus mandam per
ferma stipulacio que nos li pagarem los CC. L. sols desus dig als sobredig termes, e se no faziam,
desfaram lin assa conoguda totz los greuz qu'en faria del terme en la, e l'en creiram per sa plana paraula,
e lin obligam cascus totz nostres bes, en renunciam en aisso cascus à tota exceptio et à tot dreg, ab que

558
Archives nationales (France)

noin pocsem defendre, ni encontra venir. - Et eu, R. de Berenx, et eu, W. de Vic, nos amdoi e cascus,
mandam e prometem à vos, B. Arnaut, pagar o far pagar los CC. L. sols desus dig al seinhor B(ernart),
desus dig, o à vos per lui, als termes sobredig, e totz los greuz qu'en faria en alcuna maneira del termes en
la, e lin obligam totz nostres bes, e lin en tengut especialment cascus empart et en tot. En renunciam en
aisso epistole Divi Adriani, et nove constitutioni, et à tot autre dreg et ajutori, ab que degus noin pocsem
defendre, ni encontra venir, per nos o per los principals deutorz. - S. P. Rigal, W. de Gaillac, P. Barta, W.
Gaillac, Arnaut de Gaillac. - Actum V°. kalendas octobris, anno Domini M°. CC°. L° nono. - Bertrandus
Miqueti, publicus notarius Cordue, hoc scripsit et signavit. ( Hic signaculum notarii.)
Au bas de cet acte, qui fut rédigé en double, se voit la partie supérieure d'une formule chirographique,
que nous n'avons pu rétablir.
Voy. les n os 4028, 4440 et 4485.

J//151
Paris, II, n°13
4550 - 1259. Septembre.
Original scellé
Litteroe quibus Johannes de Monte Sancti Johannis, armiger, Ludovico, regi Francioe, castrum de
Feritate Alaidis vendit, pro trecentis libris Parisiensium, quolibet anno apud Templum percipiendis.
Ego, Stephanus de Monte Sancti Johannis, armiger, filius quondam Guillelmi de Monte Sancti Johannis,
notum facio universis, presentibus et futuris, quod ego excellentissimo domino meo, Ludovico, Dei gratia
Francorum regi illustri, tradidi, quittavi et guerpivi imperpetuum, ac heredibus suis, castrum de Feritate
Aeledis, cum tota castellania et pertinentiis eorundem, tam in feodis, quam domaniis, redditibus, terris
arabilibus, vineis, pratis, aquis, rippariis, boscis, garennis, hominibus liberis et servis, cum omni jure
quod ibidem habebam vel habere poteram, tam ex parte matris mee, quam eciam avi mei, Guillelmi de
Barris, vel alias undecumque, nichil penitus michi vel meis heredibus retinendo, ita quod ipse dominus
meus, Ludovicus rex, pro predictis que ipse et heredes sui imperpetuum possidebunt, redderet michi et
heredibus meis quolibet anno trecentas libras Parisiensium in octabis Omnium Sanctorum, Parisius,
apud Templum, de quibus trecentis libris, quas ego et heredes mei tenebimus de cetero ab ipso domino
rege et heredibus suis in feodum, faciemus ei homagium ligium, et ab ipso eas tenebimus, sicut dictum
castrum de Feritate cum pertinentiis tenebamus, et dictas res sibi traditas, sicut superius sunt expresse,
eidem domino regi et suis heredibus ego et heredes mei garentizabimus, ad usus et consuetudines
Francie, contra omnes. Incipiet autem solucio dictarum trecentarum librarum ab octabis Omnium
Sanctorum proximo venturis in annum. Et sciendum est quod dominus rex et heredes sui, per
convenciones inter nos habitas, Guidoni de Alneello, militi, et heredibus suis solvent annuatim undecim
libras, sex solidos et octo denarios Parisienses, pro feodo quod eidem solvebam, pro quibus ipse Guido et
heredes sui eidem domino regi homagium facient, sicut michi faciebant. Solvent eciam ipse dominus rex
et heredes sui elemosinas quas pro predictis sibi traditis persolvebam, videlicet : abbati et conventui de
Moreigni octo libras Parisiensium, pro censu vinearum de Meesse quadraginta denarios Parisienses,
cereo de Parisius triginta solidos Parisiensium, monialibus de Fontanis quatuor libras Parisiensium,
priori de Feritate quadraginta solidos Parisiensium, monialibus de Villaribus sexaginta solidos
Parisiensium ; item, priori de Feritate novem sextarios bladi et novem sextarios ordei in molendinis de
Feritate, et in mestivis Vallis de Puisiaus novem sextarios bladi et novem sextarios ordei ; item,
leprosarie Feritatis dimidium modium frumenti in molendinis predictis ; item, Thome Barbeluiche
dimidium modium bladi et dimidium modium ordei in dictis molendinis, et Gervasio le Conteor
dimidium modium bladi et dimidium modium ordei in molendinis predictis. Quod ut ratum et stabile
permaneat in futurum, presentes litteras sigilli mei munimine roboravi. - Actum anno Domini M°. CC°.
quinquagesimo nono, mense septembri.

559
Archives nationales (France)

Scellé en cire verte, sur lacs de soie de même couleur, du sceau d'Étienne de Mont-Saint-Jean, écuyer,
décrit dans l' Inventaire sous le n°2860.
Voy. A. Du Chesne, Hist. Généal. de la maison de Vergy, p. 126, Pr., p. 171, et Le Nain de Tillemont, t. IV,
p. 210.

J//178
Anjou, n°28
4551 - 1259. Septembre.
Original scellé
Litterae quibus Vincentius, archiepiscopus Turonensis, se vidisse testatur et confirmavisse litteras
quasdam, a Michaele, Andegavensi episcopo, concessas ( Vide n°4479), de compositione inter decanum
et capitulum ecclesiae Andegavensis et Carolum, Andegaviae comitem, mense aprili inita, ( quam supra
videsis, n°4478.) - "Nos vero, ad petitionem dictorum decani et capituli, evidentem utilitatem ecclesie
Andegavensis attendentes, omnia predicta et singula in predictis litteris contenta, quantum in nobis est,
volumus, approbamus, et eciam confirmamus, et super hiis omnibus, ad petitionem dictorum decani et
capituli, illustri viro domino, .. ( sic), comiti Andegavensi, dedimus litteras, sigilli nostri munimine
roboratas. - Datum anno Domini millesimo CC°. L mo nono, mense septembri."
Scellé en cire verte, sur cordelettes de soie rouge, jaune et verte, du sceau de Vincent de Pirmil,
archevêque de Tours, décrit dans l' Inventaire sous le n°6418.
Voy. le Gallia Christiana, t. XIV, col. 111. C, où cette charte est mentionnée par erreur avec la date d'avril.

J//214
Pont-de-l'Arche, n°3
4552 - 1259. Septembre.
Original scellé
Litteroe Roberti de Warclive, militis, de quadam domo, quam apud Vallem Rodolii possidebat,
Ludovico, regi Francioe, vendita.
Noverint universi, presentes pariter et futuri, quod ego, Robertus de Warclive, miles, vendidi
imperpetuum et quittavi domino regi Francorum illustri, et ejus heredibus seu successoribus, pro
quadraginta libris Turonensium, de quibus me teneo pro pagato, quandam domum quam habebam apud
Vallem Rodolii juxta aquam, quam michi tradiderat in feodum et hereditagium imperpetuum magister
Petrus, dictus Cocus, canonicus Rothomagensis, ad quadraginta solidos Turonensium, annui redditus,
reddendos a me et meis heredibus eidem magistro et heredibus suis, videlicet in festo Sancti Michaelis
viginti solidos, et in Pascha viginti solidos, quos quidem quadraginta solidos dominus rex predictus
tenebitur de cetero solvere, vel de eis satisfacere memorato magistro et heredibus ejusdem. Et promitto
quod contra vendicionem et quittacionem hujusmodi per me vel per alium non veniam in futurum, nec
in domo predicta aliquid imposterum per me vel per alios reclamabo. In cujus rei testimonium et
munimen, presentes litteras sigilli mei munimine roboravi. - Actum anno Domini M°. CC°.
quinquagesimo nono, mense septembri.
Sceau de Robert de Verclives, chevalier ; cire verte, double queue. ( Inventaire, n°3948.)
Voy. L. Delisle, Cartulaire Normand (Antiq. de Normandie, t. XVI), p. 120, n°632.

J//307
Toulouse, IV, n°20
4553 - 1259. Septembre.
Copie authentique
Litteroe Gaufridi, episcopi Cenomanensis, Petro, Nigelloe canonico, directoe, capitulum ecclesioe Sancti
Gervasii Suessionensis iterum monituro, ut Petro de Sanctolio, Alphonsi, comitis Tolosani, clerico,

560
Archives nationales (France)

proebendoe cujusdam fructus, juxta mandatum Apostolicum, ex toto largiantur.


Gaufridus, miseratione divina Cenomanensis episcopus, executor a domino papa deputatus, viro
venerabili et discreto, magistro P(etro), canonico Nigelle, salutem in Domino. Noveritis nos mandatum
Apostolicum sub forma que sequitur recepisse. - Alexander, episcopus, etc. ( Sequitur forma litterarum
Alexandri papæ IV, quas supra videsis, n°4261.) - Cum igitur nos super premissis venerabili viro,
magistro Guidoni de Eschercon, canonico Silvanectensi, alias dederimus in mandatis, ut ad ecclesiam
Sancti Gervasii Suessionensis personaliter accederet [et] venerabiles viros, decanum et capitulum
ejusdem ecclesie, ex parte nostra, immo potius Apostolica, monere curaret diligenter, ut magistro Petro
de Sanctolio, predicti domini comitis clerico et ejus obsequiis insistenti, fructus et proventus prebende
sue, quam in eorum ecclesia dicitur obtinere, ministrarent integraliter, juxta tenorem mandati Apostolici
nobis super hoc directi, seu facerent liberaliter ministrari, contradictores per censuram ecclesiasticam
compescendo, et idem magister G(uido), ad dictam ecclesiam personaliter accedens, predictos, .. ( sic),
decanum, et capitulum ejusdem ecclesie diligenter monuerit, prout in litteris ejusdem magistri
G(uidonis) dicitur plenius contineri, ut predicto magistro Petro, predicti comitis clerico et ejus obsequiis
insistenti, fructus et proventus prebende Suessionensis integraliter ministrarent, seu facerent ministrari,
secundum tenorem predicti mandati, nec super hoc idem magister P(etrus) aliquam utilitatem, ut
asserit, fuerit assecutus, nec etiam predicti,.. ( sic), decanus, et capi-tulum mandato nostro, immo potius
Apostolico, obedierint in hac parte, vobis iterato in virtute obedientie firmiter precipimus, quatinus
iterato ad predictam ecclesiam personaliter accedentes, predictos.. ( sic), decanum, et capitulum
auctoritate nostra, immo potius Apostolica, diligenter moneatis, ut predicto magistro P(etro) fructus et
proventus predicte prebende Suessionensis integraliter assignent, secundum quod in litteris Apostolicis
continetur, contradictores et rebelles per censuram ecclesiasticam juxta predictum mandatum
compescendo. Quod si forte totum capitulum se opposuerit, quod absit, in aliquos de majoribus ipsius
ecclesie interdicti, suspensionis, seu excommunicationis sententiam, prout justum fuerit, promulgetis.
Vobis enim in premissis committimus vices nostras, donec eas duxerimus revocandas. - Datum anno
Domini M°. CC°. L mo nono, mense septembri.
Inséré, sous forme de copie authentique, dans les lettres de Pierre de Paris, chanoine de Nesles, données
à Paris le jeudi 13 novembre 1259.
Voy. les n os 4261 et 4562.

J//629
Angleterre, III, n°8.
N/os 8 bis, 9, 9 bis, 10, 10bis et 10 ter.
N°10 quater. 1.
n°10 quater. 2.
Original scellé
Copies authentiques
Copie ancienne
Traduction latine
4554 - Londres. 1259. Lundi 13 octobre.
Traité de paix conclu entre Henri III, roi d'Angleterre, et Louis IX, roi de France.
Henris, par la grace de Dieu rois d'Angleterre, sires d'Illande et dux de Aquitaine. Nous faisons à savoir à
touz ceaus qui sunt et qui à venir sunt, que nous, par la volenté de Dieu, ovec nostre chier cousin, le
noble roi Loeys de France, avons pais faite et affermée en ceste maniere. C'est à savoir que il done à nous,
et à noz hoirs, et à noz successors toute la droiture que il avoit et tenoit en ces trois eveschiés et es citez,
c'est à dire de Limoges, de Caorz et de Pierregort, en fiez et en demaines, sauf l'omage de ses freres, se il
aucune chose i tiennent dont il soient si honme, et sauves les choses que il ne puet metre hors de sa main
par letres de lui ou de ses ancessors, les queles choses il doit porchacier en bone foi, vers ceus qui ces

561
Archives nationales (France)

choses tiennent, que nous les aions dedenz la Touz Sainz en un an, ou faire nous eschange couvenable, à
l'esgart de prodes homes qui soient nonmez d'une part et d'autre, le plus couvenable au profit des deus
parties. - Et encore li devant diz rois de France nous dorra la value de la terre de Agenois en deniers
chascun an, selonc qu'elle sera prisiée à droite value de terre de prodes homes nomez d'une part et
d'autre, et sera faite la paie à Paris, au Temple, chascun an, à la quinzainne de l'Ascension la moitié, et à
la quinzainne de la Touz Sainz l'autre. Et, s'il avenoit que celle terre eschaist de la contesse Jehane de
Poitiers au roi de France ou à ses hoirs, il seroit tenuz ou ses hoirs de rendre la nos ou à noz hoirs, et,
rendue la terre, il seroit quite de la ferme. Et, se ele venoit à autres que au roi de France ou à ses hoirs, il
nous dorroit le fié de Agenois ovec la ferme devant dite. Et, s'elle venoit en demaine à nous, li rois de
France ne seroit pas tenuz de rendre celle ferme. Et, se il estoit esgardé par la court le roi de France que,
pour la terre de Agenois avoir, deussiens metre ou rendre aucuns deniers par raison de gagiere, li rois de
France rendroit ces deniers, ou nouz tendrions et aurions la ferme tant que nos eussiens eu ce que nos
aurions mis pour cele gagiere. - De rechief, il sera enquis en bone foi et de plain, à nostre requeste, par
prodes homes d'une part et d'autre à ce elleuz, se la terre, que li cuens de Poitiers tient en Caorsin de par
sa fame, fu dou roi d'Engleterre donée ou bailliée ovec la terre de Agenois par mariage ou par gagiere, ou
tote ou partie, à sa suer, qui fu mere le conte Raymon de Tholose darreenement mort. Et, s'il estoit
trouvé qu'il eust ainsi esté, et celle terre li eschaoit ou à ses hoirs dou decès la contesse de Poitiers, il la
donroit à nous ou à noz hoirs, et, se elle eschaoit à autre, et il ert trouvé par celle en-queste tote vois que
elle eust einsi esté donée ou baillie, si conme il est dit desus, après le decès la contesse de Poitiers, il
donroit le fié à nous et à nos hoirs, sauf l'omage de ses freres, se il aucune chose i tenoient, tant conme il
vivroient. - De rechief, après le decès le conte de Poitiers, li rois de France, ou ses hoirs, rois de France,
donra à nous et à noz hoirs la terre que li cuens de Poitiers tient ores en Xantonge, outre la riviere de la
Charente, en fiés et en demaines, qui soient outre la Charente, s'elle li eschaoit ou à ses hoirs. Et, se elle
ne li eschaoit, il porchaceroit en bone maniere, par eschange ou autrement, que nous ou noz hoirs l'aions,
ou il nos feroit avenable eschange, à l'esgart de prodes homes qui seront nomez d'une part et d'autre. Et
de ce que il donra à nous et à noz hoirs en fiez et en demaines, nous et nos hoirs li ferons homage lige, et
à ses hoirs, rois de France, et ausi de Bordiax, de Baionne et de Gascoingne, et de toute la terre que nous
tenons de là la mer d'Engleterre, en fiez et en demaines, et des illes, s'aucunes en i a, que nos teignons,
qui soient du roiaume de France, et tendrons de lui conme per de France et dux de Aquitainne. Et de
toutes ces choses devant dites li ferons nos servises avenables, jusques à tant que il fust trouvé queus
servises les choses devroient, et lors nous serions tenu de fere les, tex conme il seroient trouvé. De
l'onmage de la conté de Bigorre, de Armeignac et de Foiensat soit ce que droit en sera. Et li rois de France
nous claime quite, se nous ou nostre ance-seur li feismes onques tort de tenir son fié sanz li fere homage
et sanz lui rendre son servise, et touz arrerages. - De rechief, li rois de France nouz dorra ce que cinc cenz
chevaliers devroient couter raisonablement à tenir deus anz, à l'esgart de prodes homes qui seront nomez
d'une part et d'autre, et ces deniers sera tenuz à paier à Paris, au Temple, à sis paies par deus anz, c'est à
savoir à la quinzaine de la Chandeleur qui vient prochainement la premiere paie, c'est à dire la sisiesme
partie, et à la quinzaine de l'Ascension ensuivant l'autre paie, et à la quinzaine de la Touz Sainz l'autre, et
ausi des autres paies en l'an ensuivant. Et de ce dorra li rois de France le Temple, ou l'Ospital, ou anbe-
deus ensemble en plege. Et nos ne devons ces deniers despendre fors que u servise Dieu ou de l'Yglise, ou
au profit dou roiaume de Angleterre, et ce par la veue des prodes homes de la terre, esleuz par le roi de
Angleterre et par les hauz homes de la terre. - Et par ceste pais faisant avons quité et quittons du tot en
tot, nous et nostre dui fil, au roi de France, et à ses ancessors, et à ses hoirs, et à ses successors, et à ses
freres, et à leur hoirs, et à lor successors, pour nous, et pour noz hoirs, et pour noz successors, se nous ou
nostre ancessor aucune droiture avons ou eusmes onques en choses que li rois de France tiengne ou
tensit onques, ou si ancesor, ou si frere, c'est à savoir en la duchée et en tote la terre de Normendie, en la
conté et en toute la terre d'Anjou, de Tourainne et dou Mainne, et en la conté et en toute la terre de
Poitiers, ou aillors en aucune partie du roiaume de France, ou es illes, s'aucunes en tient li rois de France,

562
Archives nationales (France)

ou si frere, ou autres de par eus, et touz arrerages. - Et ausi avons quitté et quittons, nous et nostre dui fil,
à touz ceus qui de par le roi de France, ou de par ses ancessors ou de ses freres tiennent aucune chose par
don, ou par eschange, ou par vente, ou par achat, ou par ascensement ou en autre senblable maniere, en
la duchée et en toute la terre de Normendie, en la conté et en toute la terre d'Anjou, de Touraine et dou
Maine, et en la conté et en tote la terre de Poitiers, ou ailleurs en aucune partie dou roiaume de France,
ou es illes desus dites, sauf à nous et à noz hoirs nostre droiture es terres dont nos devons fere homage
lige au roi de France par ceste pais, si conme il est desus devisé, et sauf ce que nous poissiens demander
nostre droiture, se nous la cuidons avoir en Agenois, et avoir la, se la court le roi de France le juge, et ausi
de Caorsin. - Et avons pardoné et quitté li uns à l'autre, et pardonons et quittons touz mautalanz de
contanz et de guerres, et touz arrerages, et toutes issues qui ont esté eues ou qui porent estre eues en
toutes les choses devant dites, et touz domages et toutes mises, qui ont esté fait ou faites de çà ou de là,
en guerres ou en autres manieres. - Et, pour ce que ceste pais fermement et establement, sanz nulle
enfraignance, soit tenue à touz jorz, li rois de France a fait jurer en s'ame, par ses procureors especiax à
ce establiz, et si dui fil ont juré ces choses à tenir, tant conme à chascun apartendra, et à ce tenir ont
obligié eus et leur hoirs par leur letres pendanz. Et nos de ces choses tenir sonmes tenuz de doner seurté
au roi de France des chevaliers des terres devant dites, meismes que il nous done, et des viles, selonc ce
que il nous requerra. - Et la forme de la seurté des homes et des villes pour nous sera telle : il jurrunt qu'il
ne donront ne conseil, ne force, ne aide, par quoi nos ne nostre hoir venissen encontre la pes, et, s'il
avenoit, que Dex ne vuelle, que nous ou nostre hoir venissen encontre, et ne le vousisson amender, puis
que li rois de France, ou si hoir, roi de France, nous en auroient fet requerre, cil qui la seurté auroient
faite, dedenz le trois mois que il les en auroient fet requerre, seroient tenu d'estre aidant au roi de France
et à ses hoirs contre nous et nos hoirs, jusque à tant que ceste chose fust amendée soufisanment, à
l'esgart de la court le roi de France. Et sera renouvelée ceste seurté de dis ans en dis anz, à la requeste du
roi de France, ou de ses hoirs, rois de France. - Et nous ceste pais et ceste composicion, entre nous et le
devant dit roi de France afermée, et toutes les devant dites choses et chascune, si conme elles sunt desus
contenues, prometons en bone foi pour nous, et pour noz hoirs, et pour nos successors au devant dit roi
de France, et à ses hoirs, et à ses successors loiaument et fermement à garder, et que nous encontre ne
vendrons, par nous ne par autre, en nulle maniere, et que riens n'avons fait ne ne ferons, par quoi les
devant dites choses, toutes ou aucune, en tout ou en partie, aient mains de fermeté. Et, pour ce que ceste
pais fermement et establement, sanz nulle enfraignance, soit tenue à touz jourz, nous à ce oblijons nous
et noz hoirs, et avons fait jurer en nostre ame par noz procureors en nostre presence ceste pais, si conme
ele est desus devisée et escrite, à tenir en bone foi, tant conme à nous apartendra, et que nous ne
vendrons encontre ne par nous, ne par autre. - Et, en tesmoignage de toutes ces choses, nous avons fait
au roi de France ces letres pendanz, seelées de nostre seel. - Et ceste pais, et toutes les choses qui sont
desus contenues, par nostre conmandement especial, ont juré Eddward et Eadmont, nostre fil, en nostre
presence, à garder et à tenir fermement, et que il encontre ne vendront par els ne par autre. - Ce fu doné
à Londres, le lundi prochain devant la feste Saint Luc l'evangeliste, l'an de le incarnacion Nostre Seigneur
mille CC cinquante nuevisme, el mois de octouvre.
Nous publions cet acte d'après l'original, coté Angleterre, III, n° 8, et scellé en cire verte, sur cordelettes
tressées en soie rouge et verte, du sceau de Henri III, roi d'Angleterre, décrit dans l' Inventaire sous le n°
10012.
Le numéro 9 bis est une copie authentique de ce même traité, faite à Paris le 16 avril 1393 dans la maison
de Gérard de Montagu, maître des comptes et garde du Trésor des Chartes, rue de la Bretonnerie, près de
l'église Sainte-Croix, paroisse de Saint-Jean-en-Grève, en présence du dit Gérard de Montagu, de
Thomas d'Aunoy, bachelier en droit canon, et de Jean Achard, tous deux licenciés ès lois et conseillers au
parlement. Cette expédition est délivrée sous le seing de quatre notaires, Nicolas du Moulin, Guillaume
Sicard, Yve de Fayet, et Jean Fernicle, et scellée en cire verte, sur double queue, du sceau de l'officialité
de Paris ; Inventaire, n° 7005.

563
Archives nationales (France)

Le numéro 8 bis est une copie sans date de l'expédition précédente, écrite sur papier au quinzième siècle.

Les numéros 9, 10, 10 bis et 10 ter sont quatre autres copies authentiques, insérées dans la ratification
donnée le même jour, lundi 13 octobre 1259, par les prélats et les barons d'Angleterre. (Voy. la note du
numéro suivant.)
Le numéro 10 quater. 1 est une copie sans date, faite au quatorzième siècle, en tête de laquelle on lit :
La lettre de la renunciacion faite par Henry, roy d'Angleterre à Normendie, Anjou, Touraine, le Maine,
Poitiers et à toutes autres terres, etc., et y est faite mencion de l'ommage lige de Bordiaus, Baionne et
Gas[c]ongne, et de toutes les terres que il a par deçà la mer, et des isles, etc. (sic).
Enfin le numéro 10 quater. 2 est une traduction latine, écrite au quatorzième siècle, à la suite de la copie
précédente. En tête on lit : Littera precedens, translata de gallico in latinum, et faciens mencionem de
renunciacione facta per regem Anglie ducatui et terre Normanie, Andegavie, Turonie, etc., et de homagio
ligio Burdegalie, Baionie, etc., et omnium terrarum quas habet citra mare, ac eciam insularum.
Ces différents textes sont identiques, sauf les variantes d'orthographe.
Comparez le texte du même traité, ratifié à Paris le 28 mai 1259 par les envoyés du roi d'Angleterre, et
imprimé ci-dessus n° 4416. L'acte que nous publions ici n'en diffère que par l'interversion des formules.
Il faut noter cependant que la phrase commençant ainsi : Et li rois de France nous claime quite, et
finissant par : lui rendre son servise, et touz arrerages, n'occupe pas la même place dans les deux textes
(Comp. p. 412, col. b, ligne 11, et p. 488, col. a, ligne 23). En outre, un passage du traité du 28 mai : Et
donra li rois d'Engleterre au roi de France les lettres qe en dit q'il a dou roi Richarz, son frere, ... e des
enfanz meesmes de ceus qe l'en reqera (page 412, col. a, ligne 41), ne se retrouve pas dans le traité donné
à Londres le 13 octobre. Ce dernier traité avait déjà été ratifié le 5 septembre précédent par le roi
d'Angleterre. Les deux textes ne diffèrent que par la date.
Voyez Leibnitz, Codex diplomat., t. I er, p. 22 ; Dumont, Corps Diplom., t. I er, part. 1 re, p. 210, col. 2 ;
Brussel, Usage des fiefs, t. II, p. XL ; Ménard, Observat. sur l'Hist. de S. Louis, par Joinville, p. 239 ; Du
Gange, Histoire de S. Louis par Joinville, p. 369 ; Lancelot, Mémoires concernant les pairs de France, Pr.
p. 61, et le P. Anselme, Hist. généal. de la maison de France, t. II, p. 550. D. - On trouve imprimé dans
Rymer, Fœdera, t. I er, part. 1 re, p. 389, le texte du même traité, daté de Paris au mois d'octobre 1259, et
adressé par Louis IX à Henri III. Il a été publié d'après l'original conservé à Londres, et scellé en cire
verte du grand sceau royal de France.
Voyez Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 174, les n os 4416, 4417, 4420, 4423, 4426, 4461 à 4463, 4466, 4500,
4501, et le numéro suivant.

J//629
Angleterre, III, n/os 10 et 10 bis.
4555 - Londres. 1259. Lundi 13 octobre.
Originaux scellés. = N/os/ 9 et 10 ter. Copies authentiques
Ratification par les prélats et barons d'Angleterre du traité de paix conclu entre Henri III et Louis IX.
A toz ceus qui ces lestres varront ou orront, nos, Boneface, arcevesque de Cantorbire, primaz de tote
Angleterre, Walter, evesque de Wirecestre, Simon de Monfort, conte de Leicestre, Richars de Clare, conte
de Glocestre e de Herefort, Roger le Bigot, conte de Norfolche e mareschal de Angleterre, Humfroi de
Boun, conte de Herefort e de Essexe, Guillaume de Forz, conte de Albemalle, Jehan de Plessiz, conte de
Warewik, Hugues le Bigot, justice de Angleterre, Pierres de Savoie, Roger de Mortemer, Jehan Mansel,
tresorer de Everwik, Philippes Basset, Richars de Grey, James de Aldithel, e Pierres de Monfort,
conseillers nostre seignor le roi de Angleterre, saluz en Nostre Seignor. Nos faisons assavoir que nos
avons veue e entendue la forme de la pais qui est faite e jurée entre le noble roi de France, Lois, e lo noble
roi, Henri de Angleterre, nostre seignor, en teus paroles.

564
Archives nationales (France)

Henris, par la grace de Deu, rois d'Angleterre, etc. - ( Suit le texte du traité de paix, identique, sauf les
variantes orthographiques, au texte publié ci-devant, n° 4554.) - ... Ce fu doné à Londres, le lundi
prochain devant la feste Saint Luc l'evangeliste, l'an de le incarnacion Nostre Seigneur mille ce cinquante
nuevisme, el mois de octovre.
Et nos ceste pais e ceste composicion, si com ele est contenue par desurs, volons, e otreons, loons, e
conseillons, e en la presence au devant dit nostre segnor le roi, e par son conmandement especial, nos,
arcevesque e esveque, avons promis en paroles de proveres, e nos, contes e barons, avons juré seur
Saintes Evangiles, que nos iceste pais, si conme el' est desus contenue, e totes les choses e chascune par
soi qui sunt en cele pais contenues, tant come à nos aparteint, fermement e establement tendrons e
garderons, e que à bone foi traveillerons e porchacerons que nostre sires, li rois d'Engleterre, e si hoir, e
toutes les choses, e chascune par soi, qui sunt contenues en ceste pais, laelment acompliront e garderont
fermement, e cez serement avons nos fait en la presence des mesages lou noble roi de France, envoiez à
ce de par lui e recevanz de par lui. E en tesmoing de ceste chose nos avons mis nos saeaus en cestes
presentes lestres. - Ce fu doné ou leu, e ou jour, e en l'an devant diz.
Nous donnons le texte de cette ratification d'après l'original coté Angleterre, III, n° 10, et scellé sur
double queue de seize sceaux, le troisième en cire vierge, les autres en cire verte :
1. Boniface de Savoie, archevêque de Canterbury ; Inventaire, n° 10218.
2. Gautier, évêque de Worcester ; Inventaire, n° 10239. (Le contre-sceau n'a pas été apposé.)
3. Simon de Montfort, comte de Leicester ; Invent., n° 10162.
4. Richard de Clare, comte de Gloucester ; Invent., n° 10140.
5. Roger Bigot, comte de Norfolk ; Invent., n° 10176.
6. Humphrey de Bohun, comte de Hereford ; Invent., n° 10148.
7. Guillaume de Fors, comte d'Aumale ; Invent., n° 10093.
8. Jean du Plessis, comte de Warwick ; Invent., n° 10204.
9. Hugue Bigot, lord justice d'Angleterre ; Invent., n° 10106.
10. Pierre de Savoie ; Invent., n° 11645.
11. Roger Mortimer ; Invent., n° 10173.
12. Jean Mansel, trésorier de l'église d'York ; Inventaire, n° 10244. (Indiqué par erreur comme trésorier
de Warwick.)
13. Philippe Basset ; Invent., n° 10102.
14. Richard de Grey ; Invent., n° 10143.
15. James d'Audley ; Invent., n° 10095.
16. Pierre de Montfort ; Invent., n° 10169.
La pièce cotée Angleterre, III, n° 10 bis, est un original identique, et scellé des mêmes sceaux, en cire
verte, sur double queue. Le sceau de Richard de Grey s'est détaché. - On remarquera que dans l'un et
l'autre de ces actes le nom de chaque personnage est inscrit sur les attaches des sceaux.
La pièce cotée Angleterre, III, n° 9, est une copie authentique, faite à Paris, le 16 avril 1393, dans la
maison de Gérard de Montagu, maître des comptes et garde du Trésor des Chartes, rue de la Bretonnerie,
près de l'église Sainte-Croix, paroisse de Saint-Jean-en-Grève, en présence du dit Gérard de Montagu, de
Thomas d'Aunoy et de Jean Achard, licenciés ès lois et conseillers au parlement. Cette expédition est
délivrée sous le seing de quatre notaires, Yve de Fayet, Nicolas du Moulin, Jean Fernicle et Guillaume
Sicard, et scellée en cire verte, sur double queue, du sceau de l'officialité de Paris ; Inventaire, n° 7005.
La pièce cotée Angleterre, III, n° 10 ter, est une copie authentique de même date, délivrée en présence
des mêmes témoins, sous le seing des mêmes notaires, et scellée comme la précédente.
- La copie n° 9 a été faite sur l'original n° 10, la copie n° 10 ter sur l'original n° 10 bis.
Voyez la note du numéro précédent, Rymer, Fœdera, t. I er, part. 1 er, p. 390, Dumont, Corps Diplom., t. I
er, part. 1 er, p. 212, col. 1 er, et Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 174. - Tillemont a commis une erreur en
indiquant la comtesse de Leicester comme ayant participé à la ratification du 13 octobre.

565
Archives nationales (France)

J//313
Toulouse, VI, n°64.
4556 - Saint-Pons-de-Thomières. 1259. 18 octobre.
Original scellé
Litterœ quibus fratres monasterii Sancti Pontii Tomeriarum Alphonsum, comitem Pictaviœ et Tolosœ,
orationum suarum participem constituunt.
Viro inclito, pre cunctis mortalibus diligendo ac metuendo, domino suo non solum speciali, ymo etiam
specialissimo, domino A(lfonso), Dei gratia comiti Pictavie atque Tholose, frater Pontius, qualis qualis
minister sive rector monasterii Sancti Poncii Thomeriensis, ordinis Sancti Benedicti, diocesis
Narbonensis, totusque humilis conventus ejusdem, eternam salutem in Domino Jhesu Christo.
Exhigente vestre devotionis affectu, quem, Domino inspirante, ad nostrum habetis ordinem, prout
operum exhibitio manifestat, omnium orationum, missarum, jejuniorum, laborum et aliorum bonorum,
que per Dei gratiam in nostro monasterio, cujus antecessores vestri patroni extitisse noscuntur, tam in
capite quam in membris, necnon in aliis locis nobis consorcio ac fraternitate conjunctis, fiunt et fient in
posterum, participem vos perpetuo facimus et consortem, concedentes nichilominus vestre pie devotioni,
ut, cum obitus vester nobis fuerit nunciatus, idem pro vobis fiet quod pro fratribus ordinis nostri
defunctis fieri consuevit. Et ut major firmitas presentibus habeatur, presentes litteras si gillorum
nostrorum munimine fecimus roborari. - Actum apud Sanctum Pontium, XV. kalendas novembris, anno
Domini M°. CC°. L°. nono.
Scellé de deux sceaux en cire brune sur ganse plate de fil écru. Le premier est celui de Pons, abbé de
Saint-Pons-de-Thomières, décrit dans l' Inventaire sous le n° 9064. Le second est le sceau de l'abbaye. (
Inventaire, n° 8388.)
On lit dans le Gallia Christiana : "Pontius II, Tomeriensis abbas, ... anno 1259, XV calendas Novembris,
Alfonsum, comitem Pictaviensem ac Tolosanum, Sancti Ludovici fratrem, precum, jejuniorum,
aliorumque bonorum operum cœnobii S. Pontii consortem fecit." (t. VI, col. 235. D.) Voy. même tome,
Pr., col. 91. A. - Comp. ci-dessus le n° 4469.

J//201
Champagne, IX, n°45.
4557 - 1259. Octobre.
Copie authentique
Theobaldus, Campaniœ comes, Mariœ, uxori Balduini de Aourgiis, militis, usum fructum concedit in
terris quas olim habuerat apud Aourgias et apud Longum Campum, eidemque sexaginta libras
Pruvinensium, annualiter percipiendas, assignat.
Nos, Th(eobaldus), Dei gracia rex Navarre, Canpanie et Brie comes palatinus, notum facimus universis
quod, cum Baldouinus de Aourgiis, miles, et Maria, ejus uxor, dederint condam karissimo domino et
patri nostro, Th(eobaldo), regi Navarre, et suis successoribus, dominis Campanie, in perpetuum quicquid
habebant apud Aourgias et apud Longum Campum, et in finagiis ac pertinenciis earumdem, in
hominibus, feminis, furnis, molendinis, ruisio ( sic), gistiis, justiciis magnis et parvis, et dictus pater
noster predicta tenuerit per longum tempus, nos dicte Marie concedimus in premissis usum fructum,
quamdiu vivet, eorum nobis et successoribus nostris, dominis Campanie, proprietate retenta, et
simi[li]ter retentis de cetero nobis et dictis successoribus nostris feodis et gardis. Item, concessimus
eidem Marie sexaginta libras Pruvinensium, recipiendas annuatim, quamdiu vivet, in jurata nostra Barri
super Albam a majore et scabinis dicte ville, quibus precipimus ut eas annis singulis dicte Marie vel ejus
mandato in festo Sancti Andree reddant de dicta jurata. Qui si in solucione earum deficerent, nos ex
tunc, pro qualibet ebdomada qua in dicta solucione deficerent, reddi face remus dicte Marie vel ejus
mandato viginti solidos Pruvinensium pro expensis et interesse, quousque esset ei vel ejus mandato de

566
Archives nationales (France)

dicta pecunia integre satisfactum. Post decessum autem, predicta omnia ad nos et dictos successores
nostros cum omni sua melioracione libere revertentur, et quitti erimus nos et dicti successores nostri a
prestacione dicta et sexaginta librarum, et dicta Maria libera erit a servicio nostro occasione
predictorum. In quorum testimonium et munimen, presentes litteras sigillo nostro fecimus roborari. -
Actum per manum dilecti vicecan [cel] larii nostri, fratris Petri de Rocida Valle, anno Domini M°. CC°.
L°. nono, mense octobris.Inséré, sous forme de copie authentique, dans un vidimus sans date, mais
antérieur au 4 décembre 1270, jour de la mort de Thibaud V. Ce vidimus a été délivré par Viaud de la
Ferté-sur-Aube, prévôt de Bar-sur-Aube, et scellé de son sceau en cire verte, sur double queue de
parchemin. Il ne reste qu'un fragment de ce sceau, non décrit dans l' Inventaire. On y distingue un arbre
et un chien courant.

J//233
Laon, n°18.
4558 - 1259. Octobre.
Copie authentique
Compositio inita inter Iterium, Laudunensem episcopum, et homines de Anisiaco super discordiis
utrinque exortis.
In nomine Domini nostri Jhesu Christi. Amen. Nos, Iterus, divina permissione Laudunensis episcopus,
notum facimus presentibus et futuris quod, cum discordia verteretur inter nos, ex una parte, et homines
de Anisiaco, ex altera, super hoc quod ipsi fecerant sibi sigillum sine auctoritate et conscientia nostra, et
super hoc quod ipsi instituere volebant annis singulis majorem et scabinos in dicta villa, et super aliis
diversis articulis, tandem, mediantibus bonis viris, super dictis discordiis concordatum et ordinatum fuit
inter nos et ipsos in hunc modum : videlicet, quod dicti homines de cetero sigillum ville non habebunt
nec utentur, majorem et scabinos non instituent, sed nos et successores nostri, feria quarta post Pascha,
apud Anisiacum, annis singulis, per nos vel mandatum nostrum dictos majorem et scabinos instituemus,
probos et fideles, bona fide, de villa de Anisiaco, et commorantes in eadem, ita quod pro hiis instituendis
nos, vel successores nostri, seu servientes nostri nichil recipiemus nec recipere poterimus, et hoc sub
interminatione anathematis prohibuimus et adhuc prohibemus. Et sciendum est quod major et scabini
predicti nichilominus erunt ad consuetudines ville, sicut essent si non essent vel major vel scabini.
Sciendum est etiam quod duo fratres non poterunt simul esse scabini, vel major et scabinus. In
prestatione autem juramenti, quod coram nobis vel coram mandato nostro prestare tenebuntur dicti
major et scabini apud Anisiacum, dicta feria quarta post Pascha, homines dicte ville intererunt, si
interesse voluerint, sed ad hoc non tenemur eos advocare. Dicti vero major et scabini de causis, que
super catallis et mobilibus, et rebus immobilibus, et injuriis, que inter homines de Anisiaco vel inter
ipsos et extraneos movebuntur, placita tenebunt in dicta villa, ita tamen quod si aliquis litigantium de
majore et scabinis predictis conqueratur, poterimus nos vel ballivi nostri vocare ad nos apud Anisiacum
majorem et scabinos predictos, et in presentia nostra vel ballivi nostri causa tractabitur, salvo jure
majoris et scabinorum consueto. Sciendum est etiam quod, sicut a bone memorie Bartholomeo et
Rogero, Laudunensibus episcopis, fuerat concessum, homines de Anisiaco omnibus, qui in eadem villa
secum habitaturi ex aliena potestate venient, terram ad usum masurarum et ortorum socialiter et
benigne concedant. Si quis autem de interiori potestate uxorem de predicta villa ducere et ibidem
cohabitare voluerit, justis heredibus suis totam hereditatem suam omnino relinquet, et eandem
concessionem masurarum et ortorum libenter habebit. Concedimus etiam eisdem hominibus, sicut
predicti predecessores nostri concesserunt, quod unaqueque domus, tam ipsorum quam eorum qui cum
illis cohabitare venient, tres tantummodo in festo Sancti Remigii galetos avene, cum tribus caponibus et
uno denario bone monete, qui ob prandium vicedomino dari solet annuatim, imperpetuum persolvet.
Capitagia vero et alios redditus constitutos, sicut justum est, unusquisque domino suo solvere non
negabit. Ceterum placita generalia et tallias imperpetuum solvere nullatenus cogentur, sed, a talliis et a

567
Archives nationales (France)

placitis predictis universis ex toto liberi, nulla omnino placita generalia compellantur prosequi.
Concedimus etiam, sicut Galterus secundus, quondam Laudunensis episcopus, hoc quod eisdem
concesserat, quod omnes possessiones, terras et vineas, prata, domos, quas homines apud Anisiacum
manentes tenebant et tenuerant infra et extra terminos Anisiaci, temporibus predecessorum nostrorum
episcoporum, Bartholomei et Galteri, et suo tempore per annos quatuordecim, teneant eas omnino
liberas a placitis generalibus et a tailliis.
Et, si quis de hominibus episcopalibus qui non sint de Anisiaco, possessiones habens extra terminos
Anisiaci, uxorem apud Anisiacum velit ducere et ibidem commanere, easdem possessiones suas infra
unius anni et unius diei spacium heredibus suis vendet, si heredes eas, prout racio fuerit, velint
comparare, alioquin licebit ei illas vendere cuicumque de hominibus episcopalibus voluerit, sine omni
penitus reclamatione. Similiter, si qua feminarum episcopalium que non sit de Anisiaco, possessiones
[habens] extra terminos Anisiaci, fuerit apud Anisiacum maritata, eam easdem possessiones infra
spacium unius anni et diei, sicut dictum est, vendere oportebit. Concedimus etiam eisdem hominibus,
sicut idem episcopus concesserat, quod homines de Anisiaco licenter emant infra terminos Anisiaci, vel
pignori accipiant, vel quoquo modo alio justo acquirant quicquid poterunt, et ut liceat eis extra terminos
Anisiaci quicquid poterunt ab ecclesiis, et clericis, et liberis hominibus predictis modis acquirere ; nec in
aliquem eos equitatum ducemus, quin eodem die quo moveri ceperint possint ad propria remeare. Et
sciendum quod nullus usus, nulla possessio, nulla consuetudo, nulla temporis prescriptio prodesse
poterit eis contra predicta vel aliquod predictorum, vel etiam si utantur alias in aliis casibus, preter ea
que supradicta sunt. Omnia autem alia, que in presenti littera nostra non sunt dictis hominibus concessa,
quantum ad dominium et justiciam, nobis et successoribus nostris remanebunt, sicut hactenus est
consuetum. Que omnia supradicta ut imperpetuum rata et firma habeantur, presentem compositionem
et ordinationem sigilli nostri munimine duximus roborandam. Propterea homines nostri, apud
Anisiacum commorantes et ibidem decedentes, a mortuis manibus et forimaritagiis liberi sunt et
immunes. Si vero aliqui hominum apud Anisiacum commorantium in solutione alicujus redditus, vel
alterius cujuscumque debiti, nobis vel successoribus nostris solvendi, defe[ce]rint, tractabuntur
secundum quod hactenus est consuetum. Corveyas vero nobis solvent tales, quales hactenus solvere
consueverunt. Que omnia cum premissis volumus imperpetuum esse rata et firma. Communiam vero, vel
aliquid quod sapiat communiam, imperpetuum non habebunt, nec habere poterunt propter aliquem
usum, etiam si forte preter predicta in aliquibus uterentur. - Nos vero, decanus et capitulum
Laudunense, predictam compositionem utilem episcopatui Laudunensi esse attendentes, ipsam
laudamus, et quantum in nobis est approbamus.- Actum anno Domini millesimo ducentesimo
quinquagesimo nono, mense octobri.
Inséré, sous forme de copie authentique, dans les lettres de confirmation données au mois de mai 1279
par Guillaume de Châtillon-Jaligny, évêque de Laon.
Voy. le Gallia Christiana, t. IX, col. 541. D.

J//235
Ponthieu, n°28
4559 - 1259. Octobre.
Copie authentique
Litterœ quibus Johanna, regina Castellœ et Legionis, managium quoddam, Monasterioli juxta abbatiam
Sancti Salvii situm, ecclesiœ Beatœ Mariœ de Balanciis concedit, in manu mortua perpetuo
possidendum.
J(ohanna), Dei gratia regina Castelle et Legionis, comitissaque Pontivi et Mousteroli. Notum sit
omnibus, tam presentibus quam futuris, quod nos, divine pietatis intuitu, venerabilibus et in Christo
dilectis..( sic), abbati, et conventui ecclesie Beate Marie de Balanciis, Cisterciensis ordinis, Ambianensis
diocesis, in qua antecessores nostri honorifice sunt sepulti, quoddam managium, situm in castro

568
Archives nationales (France)

Mousteroli, in vico qui dicitur Le Pan, prope abbatiam Sancti Salvii, cum omnibus appendiciis suis, quod
a Jacobo de Boetin, burgensi, emerunt, quantum in nobis est, concedimus, et benigniter confirmamus,
ab ipsis in manu mortua tenendum et liberum perpetuo possidendum, salvo in omnibus jure nostro ac
etiam alieno. Quod ut ratum et stabile permaneat in futurum, presentes litteras sigilli nostri auctoritate
fecimus communiri. - Actum anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo nono, mense octobris.
Copie authentique, délivrée le 29 janvier 1363-64, sous le sceau de Jean du Bois, abbé de Notre-Dame de
Valloires en Ponthieu, diocèse d'Amiens. Il ne reste qu'un fragment de ce sceau en cire rouge sur simple
queue, dont l' Inventaire n'a pas donné la description. On y distingue l'abbé debout, crossé, sous un
édicule gothique.

J//622
Hommages, II, n°28
4560 - Vincennes. 1259. Octobre.
Original scellé
Homagium a Reginaldo, comite Forensi, Ludovico, regi Franciœ, prœstitum.
Ego, Reginaldus, frater quondam.. ( sic), comitis de Forez, notum facio universis, presentes litteras
inspecturis, quod ego excellentissimo domino meo, Ludovico, Dei gratia regi Francie illustri, homagium
feci de omni eo quod ab eodem tenebat idem comes, frater noster, dum vivebat, et promisi bona fide me
redditurum eidem domino regi, vel mandato suo, rachatum, si quod eidem propter hoc debeatur. Quod
ut ratum et stabile permaneat, presentes litteras sigillo meo proprio eidem tradidi sigillatas. - Actum
Vicenis, anno Domini M° CC°. quinquagesimo nono, mense octobri.
Traces de sceau pendant sur double queue. - Le sceau de Renaud, comte de Forez, est décrit dans l'
Inventaire sous le n° 677.

J//313
Toulouse, VI, n°63
4561 - 1259. Octobre.
Original scellé
Conventio inter Brunissendem, dominam Tyerni, et Reginaldum, comitem Forensem, habita, de tutela
liberorum prœfatœ Brunissendis eidem comiti concessa.
Nos, Brunissens, domina Tyerni, notum facimus universis quod nos volumus et concedimus quod nobilis
vir, Raynaldus, comes Forensis, habeat tutelam et curam liberorum nostrorum, suplicantes domino
comiti Pictavensi ut ei dictam tutelam et curam concedat. Item, sciendum est quod hec sunt
conventiones, seu pactiones, habite inter nos, nomine liberorum nostrorum, ex una parte, et dictum
comitem Forensem, ex altera, que inferius subnotantur. Promisit enim nobis, nomine liberorum
nostrorum, dictus comes Forensis se redditurum castrum Tyerni cum pertinenciis dictis liberis nostris,
cum ad etatem pervenerint legitimam, cum honere debitorum que tunc erunt in hereditate, vel ante
etatem legitimam, si possent satisfacere creditoribus conpetenter. Etatem autem legitimam apellamus,
cum vicesimum primum annum conpleverint, secundum consuetudinem regni Francie diucius
approbatam. Item, promisit supradictus comes reddere rationem administrationis sue, quocienscumque
ab amicis dictorum liberorum et a nobis fuerit requisitus. Item, sciendum est quod ipse comes Forensis
tenetur dare, nomine tutorio seu curatorio, Marquisie, filie quondam Chatardi de Tyerno, jam defuncti,
tantum in dotem, quantum precepit sibi dari dictus Chatardus in sua ultima voluntate. Item, actum est
inter nos et sepedictum comitem Forensem, quod si dicta Marquisia maritaretur, vel Guionetus, filius
noster et dicti Chatardi jam defuncti, duceret uxorem, quod ista fierent de consilio nostro, et parentum
suorum, et etiam amicorum. Fuit actum etiam inter nos et sepedictum comitem quod dicti liberi nostri
apud nos morari possint, si voluerint vel eis videbitur expedire. Item, sciendum est quod dictus comes
tenetur satisfacere creditoribus hereditariis, et leguata et fideicomissa solvere, que maritus noster

569
Archives nationales (France)

quondam, Chatardus de Tyerno jam defunctus, leguavit in sua ultima voluntate, et hoc secundum vires
patrimonii domini Tyerni, et debet nos in pace tenere super dictis debitis et leguatis ab omni impetitore
seu causam movente contra nos super eisdem. Item, sciendum est quod nos debemus tenere et habere in
pace domum de Pischatoriis et de la Guarda, cum pertinenciis earumdem, secundum quod dominus
Chatardus predictus, maritus noster, quondam precepit in sua ultima voluntate ; et ita conventum est
inter nos et dominum comitem sepedictum. Omnes autem conventiones supradictas gratas et ratas
habemus, promittentes in contrarium aliquo tempore non venire. In cujus rei testimonium, sigillum
nostrum presentibus duximus apponendum. - Nos vero, R(aynaldus), comes Forensis, omnes
conventiones, promissiones et pactiones, habitas inter nos, ex una parte, et dominam Tyerni predictam,
nomine liberorum suorum, ex altera, que superius sunt expresse, confitemur esse veras, promittentes
bona fide eas attendere, et adimplere, et inviolabiliter observare, et super eisdem dare litteras nostras
patentes dicte domine Tyerni, nomine dictorum liberorum suorum. In cujus rei testimonium, sigillum
nostrum apponimus huic carte. - Datum anno Domini M°. CC°. L°. IX°., mense octobri.
Deux sceaux pendants sur double queue, le premier en cire vierge, le second en cire brune :
1. Renaud, comte de Forez. ( Inventaire, n° 677.)
2. Brunissende, dame de Thiers. ( Invent., n° 1594.)
Cet acte est rédigé dans les mêmes termes que la convention passée au mois de février 1257-58 entre
Brunissende, dame de Thiers, et Gui, comte de Forez, frère et prédécesseur de Renaud. - Voy. ci-dessus le
n° 4397.

J//307
Toulouse, IV, n°20
4562 - Paris. 1259. Jeudi 13 novembre.
Original scellé
Petrus, Nigellœ canonicus, ab episcopo Cenomanensi subdelegatus, decanum et succentorem capituli
Suessionensis, tanquam rebelles et contumaces, excommunicat, qui Petro de Sanctolio, clerico Alphonsi,
comitis Tolosani, prœbendœ cujusdam fructus, juxta mandatum Apostolicum, largiri noluerant.
Religiosis viris et discretis, .. ( sic), priori, et suppriori Beati Medardi Suessionensis, magister Petrus,
dictus de Parisius, canonicus Nigelle, subdelegatus a reverendo patre, .. ( sic), episcopo Cenomanensi,
executore a Sede Apostolica deputato, salutem in Domino. Noveritis nos litteras predicti reverendi patris,
in quibus forma litterarum Apostolicarum de verbo ad verbum inseritur, in hec verba recepisse. -
Gaufridus, miseratione divina Cenomanensis episcopus, etc. ( Sequuntur litteræ Gaufridi episcopi, quae
n° 4553 superius insertæ sunt.) - Nos vero, juxta formam predicti mandati et conmissionis a predicto
domino episcopo nobis facte, ad decanum et capitulum Suessionensis ecclesie personaliter accedentes,
eosdem monu[i]mus diligenter, ut predicto magistro P(etro), juxta tenorem premisse indulgentie, de
proventibus sue prebende, quam optinet in eadem ecclesia, providerent, et eosdem ministrarent eidem,
predicte conmissionis nobis facte ac indulgentie memorate copiam facientes eisdem sub nostro sigillo,
eisque terminum peremptorie assignantes in crastinum Beati Martini Yemalis, Parisius, coram nobis, in
ecclesia Beati Juliani Pauperis Parisiensis, quo termino proponerent et probarent rationes, si quas
haberent, quare ad premissa minime tenerentur. Hec monitio fuit facta et diei assignatio in capitulo
Suessionensi, die sabbati post octabas Beati Dyonisii, anno Domini M°. CC°. L mo nono. Cum igitur
predicto termino dicti decanus et capitulum non conparuerint coram nobis, nec pro se miserint aliquem
ydoneum responsalem, nec rationes aliquas duxerint proponendas, quare ad provisionem seu ad
administrationem fructuum prebende faciendam dicto magistro minime tenerentur, predicto magistro
P(etro) pro se personaliter conparente, et quantum debuit expectante, nec dicti decanus et capitulum
eidem magistro fructus prebende predicte curaverint ministrare, nos, eorum contumatia exigente,
dictum decanum, succentorem, magistrum Johannem de Monte, canonicos ejusdem ecclesie,
excommunicamus in scriptis, ad artiorem penam contra ipsos et alios majores et capitulo processuri, si

570
Archives nationales (France)

in sua malitia et contumatia diu fuerint pertinaces, vobis in virtute obedientie districte precipiendo,
mandantes, quatinus dictos excommunicatos publice nuntietis, tam diu donec predicto magistro dictos
fructus curaverint ministrare, et a nobis meruerint absolutionis benefitium optinere. In hujus autem
executione mandati alter alterum non expectet. Quod si in exequendo mandato predicto negligentes
fueritis vel remissi, vobis ingressum ecclesie inhibemus, vos nichilominus supponentes ecclesiastico
interdicto. Quicquid autem super hiis feceritis, nobis per vestras patentes litteras significare curetis. -
Datum Parisius, die jovis post predictum festum Beati Martini, anno Domini M°. CC°. L mo nono.
Fragment en cire verte, sur simple queue, du sceau de Pierre de Paris, chanoine de Nesle. Ce sceau n'est
pas décrit dans l' Inventaire . On y distingue une tête de profil et quelques lettres de la légende :
CL[ER]IC..
Voy. ci-dessus les n os 4261 et 4553.

J//211
Normandie, II, n°9
4563 - Paris. 1259. Novembre.
Original scellé
Litterœ Ludovici, Franciœ regis, de terra Evremodii, pro quodam reditu annuatim solvendo, Michaeli de
Berneval, militi, concessa.
Ludovicus, Dei gratia Francorum rex. Noverint universi, presentes pariter et futuri, quod nos Michaeli de
Berneval, militi, ac ejusdem heredibus, ad firmam perpetuam concessimus, pro centum et decem et
novem libris, octo solidis et quatuor denariis Turonensibus nobis annuatim solvendis, medietate
videlicet ad scacarium Pasche et alia medietate ad scacarium Sancti Michaelis, in firma de Evremodio
centum et tres acras terre arabilis, decem et septem acras et dimidiam bosci, sine superficie, que debent
remanere in boscagio sine tercio et dangerio, sexdecim libras, et sexdecim solidos, et octo denarios
Turonenses censuales ; item, terciam partem quam habebamus in molendino de Evremodio ; item,
quartam partem molendini de Eencort, septuaginta sex capones, octingenta ova, duas gallinas,
quinquaginta minas avene ; item, stallagia, releveia rusticorum et simplicem justiciam eorundem, salvo
tamen jure in omnibus alieno, et retentis nobis spate placito cum pertinentibus ad placitum spate,
releveiis feodorum lorice integrorum et partitorum, forefacturis, gardis et jure patronatus, si quod nobis
competat in firma predicta. Et de dicta firma, ut dictum est, solvenda idem miles quadraginta solidos
Turonensium, annui redditus, percipiendos super homines suos de Sancto Albino et de Greinvilla ; item,
sexaginta solidos Turonensium percipiendos apud Grincort et apud Pontem Trenchart ; item, tres acras
terre arabilis, abutentes semite que tendit ad molendinum de Ponte Trenchart, in contraplegium
obligavit, nobis una cum firma predicta perpetuo remansura, si ipsum vel ejus heredes a contractu
hujusmodi contingeret resilire. Si autem occasione premissorum inter predictum militem et homines
tenentes de eodem feodo aliquam contingat oriri querelam, volumus quod ad primas assisias seu placita
nostra, sine dilacione et essonio, audiatur ac eciam terminetur. Quod ut ratum et stabile permaneat in
futurum, presentes litteras sigilli nostri fecimus impressione muniri. - Actum Parisius, anno Domini M°.
CC°. quinquagesimo nono, mense novembri.
Fragment de sceau, en cire verte, sur lacs de soie rouge et verte. - Le sceau dont se servait alors Louis IX
est décrit dans l' Inventaire sous le n° 42.
Voy. L. Delisle, Cartulaire Normand (Antiq. de Normandie, t. XVI), p. 121, n° 636. - Comp. ci-dessus le n°
4468,

J//630
Angleterre, III, n°15.
4564 - Saint-Germain-des-Prés. 1259. Mercredi 3 décembre.

571
Archives nationales (France)

Original scellé
Henri III, roi d'Angleterre, consent à laisser entre les mains du roi de France une partie de la somme qui
lui est due par ce prince, jusqu'au réglement des contestations pendantes entre lui et les comte et
comtesse de Montfort.
Henris, par la grace de Deu roi de Angleterre, sires de Irlaunde et dux de Aquitainne, salue touz ceuz qui
verront cestes letres. Sachez que ben nus plest, e par cestes presentes letres otreons, que de deners que
nostre chier sires, Loois, par la grace de Deu noble roi de France, nus doit doner, solonc ce que il est
contenu en la pais faite entre lui e nus, demora en sa main la value de quinze mile mars de esterlingue,
desk' à tant que des quereles qui sunt entre nus e Simon de Munfort, conte de Leicestre, e Alienore, sa
fame, nostre chiere soer, ou entre nus e lur hoirs, si la devant dite contesse estoit morte, aions tant fait,
dont eus e lor hoirs, solonc ce que droit lor dora, se deivent tenir à paié par raison, al tesmoignage de
letres pendanz par certains messages des eveskes de Nicole e de Lundres, qui lors seront, ou de un de
eus, si l'une eglise estoit vacaunte, ou un de eus hors de la terre, e ce fait, li devant diz deners soient
deliverez à nus, ou à nostre mandement, au Temple, à Paris, dedenz deus mois après ce que li rois de
France aura receu le certain tesmoignage des devant diz eveskes, ou de un de eus, si com il est devant dit,
e ce est à savoir si li terme estoit passé de la paie faire, solonc ce que il est contenu en la dite pais. E les
devant dites quereles seront terminées al plus tart dedenz deus anz suianz après la feste Saint Nicolas
procheinement à venir. - Ce fu fait à Saint Germain des Prez le mescredi prochein après la feste Saint
Andreu, l'an de l'incarnacion Nostre Seignor mille deus cenz cinquante novisme.
Fragment de sceau en cire brune, pendant sur simple queue. Voy. dans l' Inventaire, n° 10012, la
description du sceau de Henri III, roi d'Angleterre.
Comp. le n° suivant et du Tillet, t. II, p. 183.

J//629
Angleterre, III, n°13.
4565 - Paris. 1259. Jeudi 4 décembre.
Original scellé
Ratification par Simon de Montfort, comte de Leicester, et par la comtesse Eléonore, sa femme, du traité
de paix conclu entre Henri III et Louis IX.
A touz ceus qui ces lettres verrunt, Simon de Monfort, cuens de Leycestre, e Alyenor, contesse de
Leycestre, sa fame, saluz. Nos faisons à savoir à touz, que nos avons veue e entendue la forme de la pais
qui est faite e jurée entre nostre seigneur, le noble roi Looys de France, e le noble roi Henrri de
Angleterre, nostre seigneur. - E nos, Alienor, cele pais, e toutes les choses e chascune par soi qui sunt
contenues en icele pais, par l'auctorité e l'asentement del devant dit conte Simon, nostre mari, e en sa
presence volons, otroions e loons par nostre gré e sanz nul contreignement, e prometons à tenir e à
garder fermement e establement, pour nos e pour noz hers, e qu'encontre ne vendrons par nos ne par
autre. E avons quitté e quittons, pour nos e pour noz hers e pour noz successors, de tout en tout au roi de
France, e à ses ancessors, e à ses hers, e à ses freres, e à leur hers e à leur successors, se nos ou nostre
ancessor aucune droiture aviens ou eumes onques en chose que li rois de France tiegne ou tenist onques,
ou si ancessor, ou si frere, c'est à savoir en la duché e en toute la terre de Normandie, en la conté e en
toute la terre d'Anjou, de Toureinne e del Maine, e en la conté e en toute la terre de Poitiers, ou ailleurs
en aucune partie del roiaume de France, ou es illes, s'aucunes en tienent li rois de France, ou si frere, ou
autres de par euls, e touz arrerages. E ausi avons nos quitté e quittons à touz ceus qui de par le roi de
France, ou de par ses ancessors, ou de ses freres tiennent aucune chose, ou par don, ou par eschange, ou
par vente, ou par achat, ou par acensement, ou en autre semblable maniere, en la duché e en toute la
terre de Normandie, en la conté e en toute la terre d'Anjou, de Touraine e del Maine, e en la conté et en
toute la terre de Poitiers, ou ailleurs en aucune partie del roiaume de France, ou es illes desus dites,
selonc la maniere e la teneur qui est contenue en la pais desus dite. E avons juré e jurons de nostre bone

572
Archives nationales (France)

volenté, de l'auctorité e de l'asentement nostre mari, le conte desus nomé, e en sa presence, sur Seintes
Evvangiles, en la presence del roi de France devant dit, que nos toutes ces choses garderons e tendrons
fermement, ne encontre ne vendrons par nos ne par autres, sauves à nos e à noz hers toutes noz
demandes e noz droitures en toutes choses, encontre toutes persones qui ne sunt exceptées par la devant
dite pais. - E nos, Simons de Monfort, cuens de Leycestre, desus nomez, recognoissons e tesmoignons
que la devant dite contesse, nostre fame, a faite la quittance, e le sairement e les autres choses devant
dites par nostre assentement, e par nostre volenté e autorité, e en nostre presence. E nos meismes avons
juré que la pais desus dite avons e aurons ferme e estable, e que encontre ne vendrons par nos ne par
autre. - E en tesmoing de ces choses, e que ce soit ferme e estable, noz, cuens e contesse desus diz, avons
mis noz seaus en ces presentes lettres. - Ce fu fait à Paris, en la presence des deus rois desus nomez, e de
moultz autres, l'an de l'incarnacion Nostre Seigneur. Jhesu Crist milieme ducentieme cinquantieme
novieme, le jeudi emprès la feste Saint Andri l'apostre.
Traces de deux sceaux, pendants sur double queue. - Le premier était celui de Simon de Montfort, comte
de Leicester, décrit dans l' Inventaire sous le n° 10162. Le second était le sceau de sa femme, Éléonore
d'Angleterre. Ce sceau manque dans la collection des Archives. Tous étaient en cire vierge.
Voy. Rymer, Fœdera, t. I er, part. I re, p. 392 ; Dumont, Corps Diplomat., t. I er, part. I re, p. 212, col. 2 ;
Brussel, Usage des fiefs, t. II, p. XLV ; Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 176, et ci-dessus les n os 4554, 4555
et 4564.

J//629
Angleterre, III, n°14.
4566 - Paris. 1259. Jeudi 4 décembre.
Copie authentique
Henricus, rex Angliœ, Ludovico, Franciœ regi, homagium ligium facit.
Anno Domini M° CC° quinquagesimo nono, die jovis post festum Beati Andree, apostoli, fecit Henricus,
rex Anglie, homagium ligium et sacramentum fidelitatis Ludovico, regi Francie illustri, Parisius, in orto
regis, astantibus cum ipso rege Anglie.. ( sic), archiepiscopo Tarentesiensi in Sabaudia, Lincoliensi et
Norwicensi episcopis,.. ( sic), electo Londoniensi, de Glocestre et de Aubemalle comitibus, domino Petro
de Sabaudia, domino Johanne de Baillolo, domino Petro de Monte Forti, domino Johanne Manselli,
thesaurario de Eboraco ipsius regis Anglie, cum multis aliis.
Inséré, sous forme de copie authentique, dans un vidimus, délivré par l'official de Paris, le siége vacant,
le lundi 16 juin 1320 et scellé en cire verte, sur double queue, du sceau de l'officialité de Paris, décrit dans
l' Inventaire sous le n° 7002.
Voy. Dumont, Corps Diplomat., t. I er, part. I re, p. 212, col. 1 ; le P. Anselme, Hist. généal. de la maison de
France, t. II, p. 551. C ; Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 176, et les n os 4554, 4555, 4564 et 4565.

J//696
Bulles, Mélanges, n°19.
4567 - Anagni. (1259.) 13 décembre.
Original scellé
Epistola Alexandri papœ IV, qua comiti Burgundiœ gratulatur quod nullum amicitiœ fœdus cum
Manfredo, Frederici imperatoris filio, pepigerit, ut nonnulli falso contenderant.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio, nobili viro, .. ( sic), comiti palatino Burgundie,
salutem et apostolicam benedictionem. Nuper tue devotionis recepimus litteras, hujusmodi seriem inter
cetera continentes, videlicet quod a quibusdam emulis tuis nobis fuerit falsa suggestione relatum, quod
ecclesias et personas ecclesiasticas Burgundie graviter persequaris, et quod Manfredo, nato quondam
Fr(ederici), qui se pro imperatore gerebat, contra Romanam Ecclesiam deberes societatis federe colligari,
propter quod tu, vehementi turbatione commotus, innocentiam tuam super hoc excusare apud nos per

573
Archives nationales (France)

easdem litteras, et per dilectum filium Nicolaum, dictum Abbatem, tuum specialem nuntium, decrevisti.
Verum ex frequenti relatione fratrum nostrorum, qui olim, Romana curia existente Lugduni, morabantur
ibidem, indubitanter accepimus quod tu, felicis recordationis I(nnocentii) pape, predecessoris nostri,
obsequiis totaliter te exponens, eidem in omni oportunitate indefesso astitisti studio, personam et terram
tuas ipsius predecessoris beneplacitis pro defensione libertatis ecclesiastice intrepidus exponendo, et eo
magis tunc erga Sedem Apostolicam fervor tue devotionis enituit, quo idem F(redericus) ipsam
persequabatur ( sic) immanius, et ad ejus exterminium fortius aspirabat. Et enim, cum nonnulli
principes, a quibus eadem Ecclesia, ut pote contra eadem tunc durius tempestatis inundante procella,
contra persequentis insultus se juvari sperabat, ab ipsius devotione diverterent, et quamplures eorum in
ipsius persecutoris auxilium se irreverenter erigerent contra ipsam, tu, in devotionis et fidei constantia
stabilitus, ejusdem Ecclesie zelatus honorem, sibi continuatis obsequiis et auxiliis efficaciter affuisti, et
quamto plus alii se ab ejus subtrahebant juvamine, tanto amplius tue devotionis fervor erga ipsam
Ecclesiam promptior habebatur. Propter quod, dilecte in Domino fili, eam gerimus de tua sinceritate
fidutiam, ut nullius labiis de te iniqua loquentibus nostrum inclinemus auditum, quia de te non
possumus presumere, nisi quod est de devoto principe presumendum. Nam verisimilitudo non patitur,
nec etiam nos possemus aliquatenus suspicari, quod ecclesiis et piis locis molestias aliquas irrogares,
que, sicut eedem continebant littere, hactenus favorabiliter prosequens, ea multarum largitionum
beneficiis ampliasti, seu quod contra prefatam Ecclesiam velles ipsi Manfredo hujusmodi connexione
conjungi, cujus patri, qui major et potentior ipso fuerat, ne de conculcatione ipsius Ecclesie, quam
continuis impugnabat insultibus, desiderii sui fines attingeret, tanquam singularis athleta ipsius Ecclesie,
sicut decet pium et catholicum principem, magnanimiter restitisti. Unde non erat expediens ut erga nos
excusationis suffragium quereres, qui te super premissis innoxium penitus reputamus. Porro, ut de
sinceritatis affectu, quem erga te, multis tuis exigentibus meritis, gerimus, tibi plenius innotescat, scire te
volumus et pro certo tenere, quod nos et fratres nostri personam tuam inter ceteros orbis principes
speciali dilectione complectimur, et infra caritatis viscera inseparabiliter continemus, maxime cum grata
tuorum obsequiorum exhibitio, et devotionis eximie promptitudo nobis in oblivionem venire non
possint, quin semper ante nostros et eorundem fratrum oculos, nullius dolosi detractoris offuscanda
relatibus, presententur. Tu vero, de nostra benignitate confisus, quotiens necesse fuerit ad nos recurrere,
non omittas, quoniam te tamquam predilectum Ecclesie filium honorare proponimus et fovere, tibique
adesse utiliter et prodesse. Illum vero presbyterum qui, ut scripsisti, litteras sub nomine tuo super
confederatione facienda inter te et predictum M(anfredum) nequiter fabricasse dicitur, diocesano suo,
qui judex ejus existit, committi volumus puniendum. - Datum Anagnie, idibus decembris, pontificatus
nostri anno quinto.
Au dos on lit : Comiti Burgundie.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre ; Inventaire, n° 6049. -Voy. Le Nain de Tillemont, t. VI, p. 29,
et ci-dessus lé n" 4472.

J//396
Dons, n°7.
4568 - Paris. 1259. Décembre.
Original scellé
Ludovicus, Franciœ de rex, Petro de Fontanis, militi, quinquaginta libras Parisiensium concedit,
annuatim apud Templum percipiendas.
Ludovicus, Dei gratia Francorum rex, universis presentes litteras inspecturis, salutem. Notum facimus
quod nos dilecto et fideli nostro, Petro de Fontanis, militi, pro fideli servitio quod nobis impendit, damus
et concedimus quinquaginta libras Parisiensium, annui redditus, ab ipso et heredibus suis de uxore sua
legitime desponsata singulis annis in perpetuum percipiendas, in compotis nostris Omnium Sanctorum,
Parisius, apud Templum, tenendas a nobis et heredibus nostris in feodum et homagium ligium. Si vero

574
Archives nationales (France)

contingat dictum Petrum sine herede de uxore sibi desponsata decedere, vel heredes suos, qui pro
tempore fuerint de herede in heredem successive, sine herede de corpore suo, dicte quinquaginta libre,
annui redditus, ad nos et heredes nostros libere revertentur. Quod ut ratum et stabile permaneat in
futurum, presentem paginam sigilli nostri fecimus impressione muniri.- Actum Parisius, anno Domini
millesimo ducentesimo quinquagesimo nono, mense decembri.
Sceau de Louis IX, en cire verte, sur lacs de soie rouge, décrit dans l' Inventaire sous le n° 42.
Voy. Le Nain de Tillemont, t. V, p. 275 et l' Inventaire du Musée des Archives, p. 143, n°260.

J//365
Dons et aumônes, n°6.
4569 - Royaumont. 1259. Décembre.
Copie authentique
Litterœ Ludovici, Franciœ regis, quibus Domum Dei Compendiensem a teloneo quocumque immunem
facit.
Ludovicus, Dei gratia Francorum rex. Noverint universi, presentes pariter et futuri, quod nos, divini
amoris intuitu, priori et fratribus domus Dei Compendiensis, et pauperibus degentibus in eadem
concessimus, ut de omnibus rebus, in eorum usus proprios convertendis, in propriis pedagiis nostris per
totam terram nostram, tam per aquam, quam per terram, quiti sint imperpetuum et immunes ab omni
pedagio, teloneo, pontagio, passagio, rotagio, vel alia coustuma quacunque. Quod ut ratum et stabile
permaneat in futurum, presentes litteras sigilli nostri fecimus impressione muniri. - Actum apud
Regallem Montem, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo nono, mense descenbri.
Inséré, sous forme de copie authentique, dans un vidimus délivré à Paris, le samedi 21 juin 1287, par
Jean de Montigny, bailli de Vermandois, garde du bailliage de Senlis.
Voy. Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 213, Pellassy del'Ousle, Hist. du palais de Compiègne, p. 60, et ci-
dessus les n os 4445 et 4446.

J//314
Toulouse, VII, n°57.
4570 - [1259.]
Original
Rotulus feudorum comitis Tolosani in senescalcia Agennensi.
HEC SUNT RECOGNITIONES QUORUMDAM FEUDORUM DOMINI COMITIS IN AGENESIO, DE
QUIBUS NON POTUIMUS HABERE PLUBLICA ( sic) INSTRUMENTA, ET SUNT HEC DE BAJULIA
MARMANDE,
Ego, Guilhalmetus Ferioli, confiteor vobis, magistro Bono Toseti, judici Agennensi pro illustri domino
comite Tolosano, et de mandato nobilis viri, Guilhermi de Balleolis, senescalli Agennensis et Caturcensis,
presenti et requirenti, me tenere in feudum a domino comite quicquid habeo apud Tonenxs et apud
Grezellum, et propter hec debeo ei homagium, et unum militem d'ost, et XXX libras Arnaldensium de
acaptamento, vel equum ejusdem valoris, cum parionariis meis. - Item, teneo a dicto domino comite in
feudum quicquid habeo apud Gratalop, et ob hec debeo unum militem d'ost, et CCC. solidos
Arnaldensium de acaptamento, cumparsionariis ejusdem loci, domino mutante. - Item, teneo a dicto
domino comite quicquid habeo apud Gontaldum, et ob hec debeo ei facere unum militem d'ost, et CCC
solidos Arnaldensium, domino mutante, cum parcionariis. Et pro predictis debeo facere eidem
homagium quod vobis pro predicto domino comite recognosco, et, juramentum fidelitatis faciens, juro
vobis, ad Sancta Dei Euvangelia corporaliter manu tacta, me predicto domino comite vitam et membra,
honorem et fidelitatem perpetuo servaturum. - Hujus rei sunt testes : dominus Arnaldus de Marmanda,
et Botero, bajulus Marmande.

575
Archives nationales (France)

( Sequuntur in rotulo recognitiones illorum qui sub eadem forma homagium præstiterunt. — Un-decim
recoanitiones.)
Hee sunt recognitiones feudorum de ultra Garona quorumdam.
( Sequuntur tres et triginta recognitiones.)
Hee sunt recognitiones quorumdam feudorum de bajulia de Torno.
( Sequuntur novem recognitiones.)
Hec sunt quedam recognitiones de feodis que sunt citra Garonnam de bajulia Agennensi et Marmande.
( Sequuntur sexdecim recognitiones.)
De ballivia Agennensi.
( Duodeviginti recognitiones.)
De ultra Garonnam.
( Undecim recognitiones.)
De bajulia de Torno.
( Septem recognitiones.)
Ce rouleau, de 3 mètres, 95 centimètres de longueur, n'est pas daté. Mais les aveux de la sénéchaussée
d'Agénais furent certainement reçus la même année que ceux de la sénéchaussée de Quercy, c'est-à-dire
en 1259. (Voy. ci-dessus le n° 4487.) Les deux sénéchaussées étaient en effet administrées par un même
sénéchal.
Voy. E. Boutaric, Saint Louis et Alfonse de Poitiers, p. 243, et le registre du Trésor JJ. 11, où ce rôle est
transcrit intégralement du folio 73 au folio 84.

J//691
Bulles de Privilèges, n°135.
4571 - Anagni. (1260.) 2 janvier.
Original scellé
Litterœ quibus Alexander papa IV capellanis regis Franciœ indulget ut, cum divinum officium in capella
ejusdem regis celebraverint, ad aliud officium celebrandum minime teneantur.
ALEXANDER, episcopus, servus servorum Dei, carissimo in Christo,.. ( sic), regi Francie illustri, salutem
et apostolicam benedictionem. Exigentibus tue devotionis et celsitudinis meritis, votis tuis libenter
annuimus et petitiones tuas, quamtum cum Deo possumus, favorabiliter exaudimus. Tuis itaque
supplicationibus benignum impertientes assensum, capellanis et clericis tuis, tam religiosis quam
secularibus, quos habes vel quos te habere contigerit, celebrantibus divinum officium coram te, vel in
capella seu curia tua, juxta curie ipsius morem, quod ad celebrandum aliud officium, ad quod tenentur
juxta constitutiones suorum ordinum vel consuetudines ecclesiarum suarum, minime teneantur,
auctoritate p[r]esentium indulgemus. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre
concessionis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit,
indignationem Omnipotentis Dei et Beatorum Petri et Pauli, apostolorum ejus, se noverit incursurum. -
Datum Anagnie, IIII nonas januarii, pontificatus nostri anno sexto.
Traces de bulle de plomb pendant sur lacs de soie. La bulle dont se servait le pape Alexandre IV est
décrite dans l' Inventaire sous le n°6049.
Voy. A. Tardif, Privilèges accordés à la couronne de France(Doc. inéd.), p. 20.

J//383
G. et H. de Châtillon, n°33.
4572 - 1259-60. Samedi 3 janvier.
Original scellé
Litterœ officialis archidiaconi Remensis de permutatione quarumdam servarum, inter Galcherum de
Castellione et Balduinum, filium Balduini de Cuimeio, facta.

576
Archives nationales (France)

Universis, presentes litteras inspecturis, magister Poncius de Parnaco, officialis curie domini Otthoboni,
cardinalis archidiaconi Remensis, in Domino salutem. Noverint universi quod, cum dominus Galcherus,
dictus de Castellione, miles, haberet quandam feminam de corpore nomine Priorissam, filiam Ade, dicti
Raoussin, apud Castellionem, et Baudoinus, filius quondam domini Balduini de Cuimeio, dicti de Remis,
militis, haberet similiter quandam aliam feminam de corpore apud Villare substus ( sic) Castellionem,
nomine Mariam, filiam quondam Harmendi de Villari, et de dictis feminis dictus dominus Galcherus et
dictus Baudoinus fecerint permutacionem, ita quod dictus dominus Gacherus habebit in feminam de
corpore Mariam, et dictus Baudoinus habebit Priorissam in feminam de corpore, dictus Baudoinus, in
curia domini archidiaconi Remensis propter hoc personaliter constitutus, dictam permutacionem sic
factam laudavit, et approbavit, et promisit, fide prestita corporali, quod contra premissa seu aliquid
premissorum non veniet in futurum. In cujus rei testimonium, presentes litteras sigillo curie domini
archidiaconi fecimus communiri. - Datum anno Domini millesimo CC° L° nono, sabbato ante
Epiphaniam Domini. - D. de Savigni.
Traces de sceau en cire brune, pendant sur double queue. - Le sceau de l'officialité d'Ottoboni de Fiesque,
cardinal-diacre de Saint-Adrien, archidiacre de Reims, n'existe pas dans la collection de sceaux des
Archives.

J//687
Bulles de Privilèges, n°94 bis.
4573 - Anagni. (1260.) 3 janvier.
Original scellé
Alexander papa IV regi Franciœ concedit ut, non obstante contraria Minorum ordinis constitutione,
monialium monasteria cum nonnullis Minoribus Fratribus ingredi valeat.
ALEXANDER, episcopus, servus servorum Dei, carissimo in Christo filio,.. ( sic), regi Francie illustri,
salutem et apostolicam benedictionem. Celsitudinis tue precibus benignum impertientes assensum,
presentium tibi auctoritate concedimus ut, quotienscumque monasteria monialium cujuscumque
jordinis te intrare contigerit, aliquos fratres ordinis Minorum ducere tecum possis, constitutione ipsius
ordinis Minorum contraria non obstante. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre
concessionis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit,
indignationem Omnipotentis Dei et Beatorum Potri et Pauli, apostolorum ejus, se noverit incursurum. -
Datum Anagnie, III nonas januarii, pontificatus nostri anno sexto.
Bulle de plomb sur lacs de soie rouge et jaune ; Inventaire, n° 6049.
Voy. A. Tardif, Privilèges accordés à la couronne de France(Doc. inéd.), p. 21, et ci-dessus le n° 4458.

J//697
Bulles, Mélanges, n°22.
4574 - Anagni. (1260.) 3 janvier.
Original scellé
Alexander papa IV archiepiscopo Rothomagensi prœcipit ut de fratribus Grandimontensis ordinis
inquirat, qui litteras regis Franciœ vel aliorum corruperint, et eosdem, culpœ compertos, prout decuerit,
puniat.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, venerabili fratri,.. ( sic), archiepiscopo Rothomagensi,
salutem et apostolicam benedictionem. Cum, sicut ex parte carissimi in Christo filii nostri,.. ( sic), regis
Francie illustris, fuit propositum coram nobis, nonnulli priores et fratres Grandimontensis ordinis ipsius
regis et aliquorum baronum regni sui litteras falsverint, et super hoc sint publiée diffamati, fraternitati
tue per Apostolica Scripta mandamus, quatinus, per te, vel per alium, seu alios, inquisita super hoc
diligentius veritate, illos priores et fratres, quos super hoc culpabiles inveneris, punias, prout de jure
fuerint puniendi, et, denuntians hujusmodi litteras esse nullas, revoces penitus omnes processus, si qui

577
Archives nationales (France)

sunt habiti per easdem, non obstante aliqua indulgentia generali vel speciali per quam posset tua
jurisditio impediri, et constitutione de duabus dietis edita in concilio generali, contradictores per
censuram ecclesiasticam, appellatione postposita, compescendo. - Datum Anagnie, III nonas januarii,
pontificatus nostri anno sexto.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre ; Inventaire, n° 6049.
Voy. L. Delisle, Cartulaire Normand (Antiq. de Normandie, t. XVI), p. 122, n° 638.

J//690
Bulles de Priviléges, n°132.
4575 - Anagni. (1260.) 9 janvier.
Original scellé
Alexander papa IV clericis regis Franciœ indulget ut beneficiorum suorum proventus percipere queant,
licet in ecclesiis suis non resederint.
ALEXA[N]DER, episcopus, servus servorum Dei, carissimo in Christo filio,.. ( sic), regi Francie illustri,
salutem et apostolicam benedictionem. Ex parte tua fuit propositum coram nobis, quod nos clericis, in
servitio tuo morantibus, duximus per litteras Apostolicas indulgendum, ut, quamdiu in servitio tuo
fuerint, beneficiorum suorum redditus et proventus, cotidianis distributionibus dumtaxat exceptis,
integre percipere valeant, ac si personaliter in ecclesis, in quibus beneficia ipsa obtinent, residerent, non
obstante quod eorum aliqui primam in ecclesiis quarum sunt canonici residentiam non fecerunt, seu
juramento ab eis prestito quod non impetrarent super hiis ab Apostolica Sede gratiam, et impetrata
minime uterentur, et contraria ecclesiarum ipsarum consuetudine seu statuto, fide vel juramento, aut
confirmatione Sedis ejusdem, sive quacumque firmitate alia roboratis, et quavis ipsius Sedis indulgentia,
generali vel speciali, cujuscumque tenoris existeret, per quam id impediri vel differri posset, et de qua
cujusque tenore plenam et expressam in nostris litteris oporteat fieri mentionem. Nos igitur, tuis
supplicationibus inclinati, presentium tibi auctoritate concedimus ut clerici, qui ad presens tuis
immorantur obsequiis, et quos immorari contigerit in futurum, gaudeant indulgentia hujusmodi quoad
benenefitia que obtinent et in posterum obtinenbunt. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam
nostre concessionis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare
presumpserit, indignationem Omnipotentis Dei et Beatorum Petri [et] Pauli, apostolorum ejus, se
noverit incursurum. - Datum Anagnie, v idus januarii, pontificatus nostri anno sexto.
Bulle de plomb sur lacs de soie rouge et jaune ; Inventaire, n° 6049. - Voy. A. Tardif, Privil. acc. à la cour.
de Fr. (Doc. inéd.), p. 21, et les n os 4251 et 4261.

J//689
Bulles de Privilèges, n°129/3.
4576 - Anagni. (1260.) 10 janvier.
Original scellé
Litteroe quibus Alexander papa IV Ludovico, regi Franciœ, concedit ut in locis, ecclesiastico interdicto
suppositis, divina officia audire valeat.
ALEXANDER, episcopus, servus servorum Dei, carissimo in Christo filio, L(udovico), illustri regi
Francie, salutem et apostolicam benedictionem. Solet annuere Sedes Apostolica piis votis, et honestis
petentium precibus favorem benivolum impertiri. Ea propter, carissime in Christo fili, tuis justis
precibus inclinati, ut, cum ad loca ecclesiastico interdicto supposita te declinare contigerit, ibidem audire
divina officia cum familia tua et aliis qui tecum fuerint valeas, januis clausis, non pulsatis campanis,
submissa vel alta voce, seu etiam sollempniter, excommunicatis et interdictis exclusis, auctoritate tibi
presentium indulgemus, dummodo illi qui tecum eisdem divinis interfuerint causam non dederint
interdicto, vel id non contingat eis specialiter interdici. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam
nostre concessionis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare

578
Archives nationales (France)

presumpserit, indignationem Omnipotentis Dei et Beatorum Petri et Pauli, apostolorum ejus, se noverit
incursurum. - Datum Anagnie, IIII idus januarii, pontificatus nostri anno sexto.
Scellé comme le n° précédent. - Voy. A. Tardif, Privil. acc. à la cour. de Fr. (Doc. inéd.), p. 22, et le n°
4238.

J//709
Bulles. Contra clericos negotiatores, n°298.
4577 - Anagni. (1260.) 11 janvier.
Original scellé
Mandamentum Alexandri papoe IV, ad proesules in Francia constitutos directum, de clericis qui
soecularibus negotiationibus potius quam divinis officiis intenderint.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, venerabilibus fratribus, archiepiscopis et episcopis per
regnum Francie constitutis, salutem et apostolicam benedictionem. Ex parte carissimi in Christo filii
nostri, .. ( sic), regis Francie illustris, fuit propositum coram nobis, quod nonnulli clerici terre sue,
vestrarum civitatum et diocesum, potius secularibus negotiationibus quam officiis divinis intendunt, et
gaudere volentes privilegio clericali, nolunt statutis patrie, quibus, quotiens expedit, sicut laici se tuentur
in negotiationum suarum questibus, subjacere. Quocirca fraternitati vestre per Apostolica Scripta
mandamus, quatinus, si tales, tertio a vobis amoniti, ab hujusmodi non resipuerint, sed, pretermissis
divinis officiis, negotiationibus institerint supradictis, cum facto privilegium abiciant clericale,
quominus, dum hiis se implicant de suis facultatibus, statutis et consuetudinibus patrie subjaceant non
defendatis eosdem. - Datum Anagnie, III idus januarii, pontificatus nostri anno sexto.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre ; Inventaire, n° 6409. Voy. F. Du Chesne, Histor. Francor.
Scriptor., t. V, p. 863, et ci-dessus le n° 4392.

J//709
Bulles. Capture des clercs, n°297.
4578 - Anagni. (1260.) 12 janvier.
Original scellé
Litteroe Alexandri papoe IV, quibus Ludovico, regi Francioe, indulget ut minime excommunicationis
sententiam incurrat, si clericos flagitiosos, de quorum fuga timeatur, detineri faciat.
ALEXANDER, episcopus, servus servorum Dei, carissimo in Christo filio, .. ( sic), regi Francie illustri,
salutem et apostolicam benedictionem. Celsitudinis tue precibus benignum impertientes assensum, ut, si
contingat te aliquos flagitiosos clericos, propter notoria crimina homicidii vel mutilationis, aut alterius
enormis facinoris, seu etiam publice diffamatos, de quorum fuga vel evasione probabili timeatur, facere
detineri, non ut in ipsos jurisdictionem usurpes, sed ut reddantur ad mandatum Ecclesie, ne crimina
remaneant impunita, propter hoc excommunicationis sententiam non incurras, auctoritate tibi
presentium, non per hoc dantes aliquatenus tibi licentiam clericos ipsos taliter capiendi, nec
detentionem etiam hujusmodi approbantes, duximus indulgendum. Nulli ergo omnino hominum liceat
hanc paginam nostre concessionis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc
attemptare presumpserit, indignationem Omnipotentis Dei et Beatorum Petri et Pauli, apostolorum ejus,
se noverit incursurum. - Datum Anagnie, II idus januarii, pontificatus nostri anno sexto.
Bulle de plomb sur lacs de soie rouge et jaune ; Inventaire, n° 6049.
Voy. d'Achery, Spicilegium, t. III, p. 634, col. 1, et Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 225 : "Saint Louis eut
recours au pape même, qui luy accorda, au moins en partie, ce qu'il luy avoit demandé."

J//447
Croisades, 1/er sac, n°54.

579
Archives nationales (France)

J//442
Croisades, I, n°10.
Original scellé
Copie authentique
4579 - Anagni. (1260.) 31 janvier.
Mandamentum Alexandri papoe IV, quo injungit cunctis ecclesiarum proelatis, in Francia constitutis, ne
impediant quin rex Francioe in crucesignatos laicos propter facinora capitalia justitiam exerceat.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, venerabilibus fratribus, archiepiscopis et episcopis, et aliis
ecclesiarum prelatis per regnum Francie constitutis, salutem et apostolicam benedictionem. Ex parte
carissimi in Christo filii nostri, .. ( sic), regis Francie illustris, fuit propositum coram nobis, quod vos
quominus idem rex, ac balivi, prepositi et officiales ejus, ac barones et nobiles sui regni laicos
crucesignatos ejusdem regni, regis, ac baronum et nobilium predictorum jurisdictioni subjectos, pro
delictis suis puniant, in hiis in quibus cognitio ad secularem forum pertinet, impeditis pro vestre libito
voluntatis, sicque nonnulli crucesignati predicti regni tali pretextu assumunt audaciam delinquendi.
Quocirca, universitati vestre per Apostolica Scripta mandamus, quatinus, si est ita, non impediatis
quominus idem rex, balivi, prepositi et officiales ejus, ac barones et nobiles predicti contra crucesignatos
laicos terrarum suarum eis subditos, in enormibus dumtaxat criminibus que sanguinis vindictam
requirunt, procedant, consuetudine contraria non obstante. - Datum Anagnie, II kalendas februarii,
pontificatus nostri anno sexto.
Nous donnons le texte de cette bulle d'après l'original coté Croisades, 1 er sac, n° 54, et scellé en plomb
sur cordelettes de chanvre ( Inventaire, n° 6049). La pièce cotée Croisades, I, n° 10, est une copie
authentique insérée dans un vidimus, donné le lundi 11 octobre 1305 par l'official de Paris, et qui avait
été scellé, sur double queue, du sceau en cire verte de l'officialité, décrit dans l' Inventaire sous le n°
7002.
Voy. Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 226.

J//709
Bulles. Contra clericos bigamos, n°296.
4580 - Anagni. (1260.) 31 janvier.
Original scellé
Simile mandamentum, ab eodem papa datum, de clericis uxores habentibus.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, venerabilibus fratribus, archiepiscopis et episcopis, et
dilectis filiis, aliis ecclesiarum prelatis, per regnum Francie constitutis, salutem et apostolicam
benedictionem. Ex parte carissimi in Christo filii nostri,.. ( sic), regis Francorum illustris, fuit propositum
coram nobis, quod nonnulli clerici bigami et viduarum mariti, et alii etiam clerici uxorati regni sui
diversa maleficia committere non verentur, que oculos divinemajestatis offendunt et homines
scandalizant. Quocirca, universitati vestre per Apostolica scripta mandamus, quatinus non impediatis
quominus idem rex, comites et barones ipsius regni, sub quorum jurisdictione malefactores ipsi
consistunt, ipsos, in enormibus dumtaxat criminibus deprehensos, que sanguinis penam requirunt, eis
primitus clericali gradu previa ratione privatis, puniant, secundum quod justitia suadebit, consuetudine
contraria non obstante. - Datum Anagnie, II kalendas februarii, pontificatus nostri anno sexto.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre ; Inventaire, n° 6049.
Voy. F. Du Chesne, Histor. Francor. scriptor., t. V, p. 863, d'Achery, Spicilegium, t. III, p. 634, col. 1, et
Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 226.

J//313
Toulouse, VI, n°61.

580
Archives nationales (France)

4581 - 1259-60. Janvier.


Original scellé
Odo, filius ducis Burgundiæ, comes Nivernensis et dominus Borbonii, notum facit, cum ratione
compositionis cujusdam inter Archambaldum, quondam dominum Borbonii, patrem Mathildis, uxoris
suæ, et Alphonsum, comitem Pictavensem et Tolosanum, initæ, triginta libratas terræ dicto Alphonso
assignare teneretur, dilectum et fidelem suum, Radulphum "Brichardi", militem, nomine ipsius et
præfatæ Mathildis, eidem Alphonso prodictis triginta libratis assignavisse "villam novam, sitam in
parrochia de la Lechiere, et villam de Saonac, sitam in parrochia de Sesolio ( corr. Selolio), et massum
situm in parrochia de Daveyac. Que omnia cum omni jure, dominio, juridictione, alta et bassa, et
pertinenciis eorumdem dictus dominus comes, et heredes seu successores ipsius, habebunt, tenebunt et
possidebunt in perpetuum, pacifice et quiete. Quod si res predictas, vel aliquas predictarum a domino
comite, heredibus, seu successoribus suis per quemcumque, quacumque ratione seu occasione, evinci
contingeret, defectum predictarum triginta libratarum terre" dictus Odo et successores sui "pro rata
evictorum supplere" tenerentur, "et in opcione prefati domini comitis, heredum seu successorum
suorum, erit ad" eumdem Odonem "pro supplemento hujusmodi recurrere, vel ad dictum Radulphum." -
"In cujus rei testimonium, nos, predictus Odo, comes Nyvernensis et dominus Borbonensis, et nos, dicta
Mathildis, uxor ejusdem comitis, sigilla nostra presentibus litteris duximus apponenda. - Actum anno
Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo nono, mense januario."
Deux sceaux en cire brune, pendants sur double queue :
1. Eude de Bourgogne, comte de Nevers. ( Inventaire, n° 871.)
2. Mahaud, dame de Bourbon, sa femme. ( Inventaire, n° 870.)
Voy. ci-dessus le n° 4503.

J//318
Toulouse, IX, n°52.
4582 - 1259-60. Jeudi 12 février.
Copie contemporaine
Beraldus, dominus de Mercolio, Guillelmus de Cebaziaco, decanus Clari Montis, et Gaufridus Thomoe,
comistabilis Arvernioe, Alphonsum, Pictavioe et Tolosoe comitem, certiorem faciunt de inquisitione per
se facta, propter controversias inter homines dicti comitis et homines comitis Nivernensis exortas.
Excellentissimo viro, domino suo A(lfonso), filio regis Francie, comiti Pictavie et Tholose, Beraldus,
dominus de Mercolio, et Guillelmus de Cebaziaco, decanus Claromontensis, clericus suus, et Gaufridus
Thome, miles suus, connestabularius in Alvernia, salutem cum omni reverencia et honore. Noveritis nos
accessisse apud Aquam Sparsam, die jovis post Epiphaniam Domini, ad hoc ut inquireremus et
audiremus veritatem de controversiis et querelis que erant inter gentes vel homines vestros, ex una
parte, et homines comitis Nivernensis, domini Borbonii, ex alia, ut super hoc recepimus mandatum
vestrum speciale. Et comperimus quod ballivus Montis Lucii incarceravit quendam hominem, qui erat de
conmenda vestra, pro eo quia dicebat se esse de commenda vestra, et cavit dictus bajulus de emenda
vestra. - Item, comperimus quod conmune Montis Lucii exivit cum armis contra quendam militem, qui
injuriabatur domino Borbonii, ut ipsi dicebant, et in regressu suo ceperunt animalia cujusdam hominis,
Roberti de Alvernia, in feodo vestro, et vinum quorumdam hominum de Aussenssa in itinere publico
bibendo consumpserunt et devastaverunt, qui dicti homines sunt de feodo vestro, et non potuerunt dicti
homines animalia sua nec emendam dicti vini habere, nisi per districtum connestabularii. Dicebat tamen
ballivus Borbonii quod dictum conmune ignorabat dicta vadia esse hominum dicti Roberti, et in feodo
vestro fuisse capta. Tamen cavit dictus ballivus Borbonii pro dicto conmuni de emenda vestra in assisia
Ruppis Dagulfi, prout nobis retulit dictus connestabularius, et castellanus Ruppis Dagulfi. - Item,
comperimus quod quidam aurige Montis Lucii verberaverunt quendam hominem vestrum, et fuit
satisfactum dicto homini, non tamen vobis. - Item, comperimus quod servientes de Vernolio ceperunt

581
Archives nationales (France)

quendam hominem in via publica, qui se tenebat pro vobis, et duos boves quos ducebat ad nundinas de
Charot, ob hoc, ut dicit ballivus Borbonii de Vernolio, quia suspicabatur dictum hominem furasse dictos
boves. Hoc tamen fecerunt dicti servientes sine clamore et insecutore aliquo. - Item, comperimus quod,
cum dictus homo jam exivisset de eorum carcere seu evasisset [et] ad instanciam dicti hominis et de
mandato ballivi vestri de Podio Rogeri clericus dicti ballivi peteret recredenciam predictorum boum,
dixerunt eidem clerico dicti servientes quod, si adduceret dictum hominem, ipsi facerent eidem homini
recredenciam. Voluerunt, etiam dixerunt quod veniret in guidagio eorum, et, cum venisset dictus homo,
iterum ceperunt cum, et incarceraverunt, et dictos boves retinuerunt, nec voluerunt liberare eosdem,
donec per districtum connestabularii fuerunt liberati, et cautum est vobis de emenda. - Item,
comperimus quod homines de Biliaco fecerunt rescoussam Johanni de Nemore, ballivo vestro, et cautum
est vobis de emenda. - Item, quod homines de Biliaco communiter venerunt ad prioratum Sancti Illidii
cum armis, et spoliaverunt dictum prioratum, qui est de custodia vestra, et priori dicti loci fuit
satisfactum per districtum connestabularii, non tamen vobis. - Item, comperimus quod quatuor homines
de Guamato fecerunt rescoussam servientibus ballivi vestri de Vichiaco, et cautum est vobis de emenda. -
Item, comperimus quod servientes ballivi de Vernolio fecerunt rescossam Be[r]nardo Lamberti, servienti
jurato bajuli vestri de Paluel, et, cum duceret quendam hominem vestrum, ut haberet recredenciam
vadiorum suorum quam habebant, dicti servientes de Vernolio ceperunt dictum hominem, dum erat in
conductu servientis vestri, et vulneraverunt, et eidem servienti vestro austulerunt equum suum, et per
districtum connestabularii vestri recuperaverunt predicta, et dictus homo fuit liberatus. Vobis tamen non
est satisfactum. - Item, comperimus quod, cum quidam serviens ballivi vestri de Podio Rogeri duceret
quendam hominem vestrum, ut haberet recredenciam vadiorum suorum a castellano de Molins, ipsemet
dictus castellanus cepit dictum hominem, et incarceravit, et dictum servientem vestrum cepit per barbam
injuriose. Cautum est vobis de emenda, ut refert conestabularius. - Predicta autem comperimus per
confessionem ballivi Borbonii, vel alicujus aliorum qui venerunt pro comite Nivernensi, domino
Borbonii. - Sciatis autem quod dicta die audivimus et expedivimus in presencia venerabilium virorum,
domini R(adulfi) Brichardi, et ballivi Borbonii, querelas omnium gencium domini Borbonii, qui dicta die
presentes fuerunt. Sed, quia eadem die non potuerunt presentes esse omnes quibus injuriatum erat, ut
dicebatur, ego, decanus Claromontensis, de conmuni voluntate domini Beraldi de Mercolio, et
connestabularii, et domini Radulfi Brichardi et ballivi Borbonii, accessi apud Bellam Aquam, ibi audivi
omnes conquerentes de hominibus vestris, tam de castellania Montis Lucii, quam Montis Acuti, et
aliarum circonstancium castellaniarum, quos omnes ibi venientes, licet multi essent, expedivi et
pacificavi in presencia baillivi Borbonii. Et nos, connestabularius Alvernie, vobis significamus quod
dictus ballivus Borbonii recognovit et confessus fuit coram nobis, quod dictus decanus pacificavit dictos
clamores bene et juste et habuit se pro contento de dicto decano. Clamores aut[em] aliorum hominum
domini Borbonii de aliis castellaniis, de quibus liquidum erat, pacificati fuerunt per connestabularium,
vel ejus mandatum. Super aliis vero clamoribus, de quibus non erat liquidum, assignata fuit dies ad
procedendum de jure, prout videbitur faciendum, et parati sumus, prout de jure fuerit, terminare. Item,
sciatis quod dicta die ex parte vestra requisivimus dominum Radulfum Brichardi et ballivum Borbonii, ut
emendarent vel facerent emendari hominibus vestris, qui passi sunt injuriam, scilicet relicte suspensi et
liberis suis, et Philippo de de ( sic) Chamergues, quem castellanus Borbonii vel ejus complices voluerunt
et attemptaverunt suspendere, et Guillelmo de Methatain, quem gentes domini Borbonii ceperunt, cum
parati essemus recipere emendam, vel facere recipi ab ipsis quibus injuriatum est, etiam minus
sufficientem, pro posse nostro, qui responderunt nobis quod parati erant reddere vobis unum hominem,
quia hec erat emenda in tali casu, secundum consuetudinem terre, ut dicebant, quam consuetudinem
obtulerunt se probaturos. Quam emendam recipere recusavimus, cum nullam consuetudinem in tali casu
esse credamus. Super aliis vero responsum aliquod non deberent. In cujus rei testimonium, presentibus
litteris nos, predicti Beraldus de Mercolio et connestabularius, sigilla nostra duximus apponenda. -
Datum die jovis post octabas Purificationis Beate Marie, anno Domini M°. CC°. quinquagesimo nono.

582
Archives nationales (France)

Querimonie domini comitis et gentium ejus contra comitem Nivernensem et ejus gentem, et primo, cum
Bigotus peteret quendam roncinum suum, quem injuste detinebant gentes comitis Nivernensis castri
Vernolii, cum non posset habere dictum roncinum, et Bernardus Lamberti, serviens juratus, peteret
recredentiam dicti roncini, Jacob Hymbertus et Bardonet, servientes dicti .. ( sic), comitis Nivernensis,
ceperunt dictum Bernardum, et ipsum decalvacauverunt, et roncinum suum sibi abstulerunt, et ipsum
verberaverunt et incarceraverunt, et illos predictos servientes qui hoc fecerunt ballivus Borbonii avovit.
Quare petimus quod fiat emenda dicto Bernardo et nobis, nomine domini comitis Pictavensis. - Item,
Henricus de Dryl, ballivus Borbonii, cepit Methathaym, et Philipon, et Cameague, burgenses residentes
domini comitis Pictavensis de foco et loco in villa de Paluel, et, postquam capti fuerunt, nos petiimus
ipsos, tanquam burgenses domini comitis, nobis reddi, et, nobis ipsos petentibus mandatum ( corr.
mandato) predicti comitis, duos de predictis tribus suspenderunt in furchis comitis Nivernensis, de
quibus Chameage decessit et Philippum ( sic) per miraculum Beate Marie de Valle Viridi de furchis
cecidit, et non potuerunt ipsum suspendere. Quam injuriam dictis passis emendaverunt mandato comitis
Nivernensis. Quare nos petimus [emendam] nostram, nomine dominicomitis Pictavensis, et est
sciendum quod castellanus Borbonii [et] castellanus Montis Acuti ad premissa facienda fuerunt, et ipsos
suspenderunt in furchis dicti comitis Nivernensis, nobis, Gaufrido Thome, connestabulario Alvernie,
ipsos petentibus, prout superius est expressum.
Cet acte et la note qui l'accompagne ne nous sont pas parvenus en Original Nous n'en possédons qu'une
copie, qui nous semble, d'après l'écriture, avoir été faite par un clerc de la chancellerie du comte de
Poitiers.

J//385
Dettes de villes, n°21.
4583 - 1259-60. [22 février.]
Original scellé
Ratio redituum et expensarum communioe Sancti Richarii.
Hec erant debita que villa Sancti Richarii debebat in introitu Firmini, majoris, anno Domini M°. CC°. L°
octavo. - Cuidam burgensi Abbatis Ville : n° libr. Cuidam burgensi Sancti Richarii : VIII e et L libr. et II
sol. Liberis Reneri Achart : XI XX et VIII libr. et XVI sol. Petro, filio Roberti Cayet : IIII XX et XIIII libr.
Petro, filio Petri Cayet : IIII XX et XII libr., et V sol. et VIII den. Girauldo de Naors : LX libr. Cuidam
burgensi Abbatis Ville : XIII XX et X libr. Sarre Galyothe : IIII XX libr. Willelmo Anglico : VI XX libr.
Bernardo de Donvaast : XX libr. Domino regi, de dono suo : VII e et L libr. - Summa per totum : II M et
VII e et LXV libr., et III sol. et VIII den., sine firmis, que valebant tunc : XII XX libr.
Hec sunt nomina illorum quibus debentur firme apud Atthrebatum prima die marcii solvende. - Jacobo
de Beugi : XXX libr. Andree Louchart : XXX libr. Roberto Huelart : XXXV libr. Jacobo Nigro : XXV libr.
Domino Waltero Danier, presbytero : X libr. Roberto Blondeil : X libr. Johanni Blondel : XX libr.
Heudiardi Maraduite : C sol. - Summa apud Atthrebatum : VIII XX libr. et C sol. - Item, domine
d'Outrebais : L libr., in festo Beati Johannis. Domino Martino, capellano Ambianensi : XX libr. - Summa
que modo debetur : XII XX libr., C sol. minus.
Debita que debebantur ville in introitu dicti majoris.- Dominus comes Andegavie debebat : IX C libr.
Radulphus de Hospitali : L libr. Arrieragium taillearum seu emendarum non solutarum et aliarum
rerum, inter bona debita et non bona, computabatur tunc ad : VII XX et XIX libr. et VIII sol. Set ista
debita, quamvis in debitis computentur, sunt magis dampnosa quam utilia ville.
Hee sunt receptiones facte in majoratu dicti majoris. - Collecte tailliarum valuerunt : V C et XLIX libr.
Emende forefactorum : XVI libr. et XV sol. Intrantes conmuniam et auxiliantes ville : XL libr. et XI sol.
Dictus Radulphus de Hospitali solvit : decem libr. Ponderagium lane et locatio domus in qua ponderatur
valuerunt : octo libr. et XII sol. Et recepte fuerunt de dicto arreragio : LIII libr., et V sol. et VII den. De
calceia ville : XXXVIII libr., et XV sol. et V den. In archa ville erant : IX XX libr. et XLI sol. Mutuo et in

583
Archives nationales (France)

custodia recepit dictus major : L libr., et XII sol. et IIII den. - Summa tocius recepte tocius anni : IX C et
XLIX libr., et XII sol. et IIII den.
Hee sunt expense vel misiones in anno et majoratu predicto. - Solverunt domino regi : III C libr.
Expenderunt pro gente domini regis, familiis, servientibus et nunciis ejusdem : XLVI libr. Solverunt
Willelmo Anglico : VI XX libr. Pro firmis : LX et X libr., quia prima dies marcii non exidit in dicto
majoratu. Pro presentibus vinorum et custibus equorum : XLIIII libr. et V sol. Pro novis muris et
retentione operum, et pro calceia et pavimento ville : VI XX et XVII libr., et XIII sol. et IIII den. Clerico
ville, et servientibus, et excubiis, et aliis clericis qui fuerunt in negociis ville : XLVI libr. et VI sol. Pro
custibus denariorum quos villa debebat et pro cambitione : LV libr. Pro presente vini facto novo episcopo
: IX libr. et XIIII sol. In expensis burgensium factis ad curiam, Parisius, Ambianis, Atthrebato et alibi :
LX et XI libr. et XIIII sol. Et reliquit in archa ville dictus major : XL et IX libr. - Summa per totum : IX C
et XLIX libr., et XII sol. et IIII den.
Et sic dictus F(irminus) exivit majoratum, et tunc intravit Petrus, qui modo major est, in die hastiludii
nuper preterito, anno Domini M°. ducentesimo L°. nono.
Hec sunt debita ville in exitu dicti F(irmini) et introitu dicti P(etri). - Cuidam burgensi Abbatis Ville : II C
libr. Cuidam burgensi Sancti Richarii : VIII C et L libr. et II sol. Liberis Reneri Acart : XIII XX et VII libr.
et VIII sol. Petro, filio Roberti Cayet : IIII XX et XVI libr. Petro, filio Petri Cayet : IIII XX et XII libr., et V
sol. et VIII den. Girauldo de Naours : LX libr. Sarre Galyothe : IIII XX libr. Bernardo de Donvaast : XX
libr. Filie Walteri Flori : C sol., et alibi VIII libr. et II sol. Cuidam burgensi Abbatis Ville : XIIII XX et XV
libr... (sic), domino regi, de dono suo : IIII C et L libr. - Summa : II M et IIII C libr. et XXIII libr., et XVII
sol. et VIII den. - Et super hiis hec sunt que debentur ville dicto anno, die hastulidii ( sic). - Dominus
comes Andegavie : IX C libr. Radulphus de Hospitali : XL libr. Et arreragium, si esset bonum, qui monte
ad : VII XX libr. et XVII libr. et XVIII sol. - Summa istorum, si possent intus venire : M libr. et IIII XX et
XVII libr. et XVIII sol.
Fragment de sceau en cire verte, pendant sur double queue. - Le sceau de la ville de Saint-Riquier est
décrit dans l' Inventaire sous le n° 5798.
Ce compte n'est pas daté d'une manière précise. Nous le plaçons au 22 février 1260, c'est-à-dire au
premier dimanche du carême, jour où le maire Firmin sortit de charge. Le relevé des dettes de la ville est
arrêté en effet à cette époque. C'est par un raisonnement analogue que nous avons établi la date des
comptes des autres villes, quand elle n'est pas formellement exprimée. - Voy. Ch. Dufour, Mémoires de la
société des Antiquaires de Picardie, t. XV (1858), p. 658, et Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 134.
La layette Dettes de villes, où se trouve cet acte, renferme un certain nombre de comptes communaux,
qui furent rédigés par ordre de Louis IX, et vérifiés pour la plupart le 14 septembre 1260 (Voy. ci-dessous
à cette date) par les commissaires royaux nommés à cet effet. - Consultez sur ces comptes : Ch. Dufour,
Mémoires de la société des Antiquaires de Picardie, t. XV (1858), p. 583 à 691, A. de Boislisle, Annuaire-
Bulletin de la Société de l'Histoire de France (1872), p. 86 à 94, et Doüet-d'Arcq, Recherches historiques
et critiques sur les anciens comtes de Beaumont-sur-Oise, p. 178, note 1.

J//212
Rouen, I, n°9.
4584 - Paris. 1259-60. Février.
Original scellé
Ludovicus, rex Francioe, pro quodam reditu annuatim solvendo, Richardo Vigelart, Reginaldo Lance et
Hugoni Nervet terram quamdam in Normannia, molendinum et nonnulla jura concedit.
Ludovicus, Dei gracia Francorum rex. Noverint universi, presentes pariter et futuri, quod nos Richardo
Vigelart, Reginaldo Lance et Hugoni Nervet dedimus ad firmam perpetuam et concessimus, pro sexties
viginti octo libris, novem solidis et septem denariis Turonensibus, annui redditus, nobis annuatim
solvendis duobus scacariis, medietate ad Pascha et alia medietate ad scacarium Sancti Michaelis, in firma

584
Archives nationales (France)

de Canule sexaginta quinque acras terre arabilis, molendinum de Cantu Lupi et nundinas Sancti Hylarii,
unam minam frumenti de redditu, octo libras annui census, quadraginta novem capones et quadraginta
novem denarios, duodecim gallinas ; item, duodecim minas avene, annui redditus, unam libram et
dimidiam cere, precarias carrucarum et herciarum, relevia rusticorum et parvam justiciam ; item,
servicia hominum feodi qui debent quadrigagium in augusto, tassare et adunare, salvo tamen nobis et
retento spate placito et pertinentibus ad placitum antedictum, forefacturis et gardis, releviis feodorum
lorice integrorum et partitorum, patronatus jure, si quod nobis competat in firma predicta. Et de firma
predicta nobis, ut dictum est, solvenda obligaverunt nobis in contraplegium, videlicet Richardus Vigelart
centum solidos, annui redditus, super terra sua de Clavilla, de Barvilla et de Cani, dictus autem
Roginaldus ( sic) Lance centum solidos, annui redditus, super feodo Tranchart apud Pincemont, et dictus
Hugo Nervet centum solidos redditus super terra sua de Carvilla ; qui redditus, una cum predictis rebus
traditis, nobis penitus remanebunt, si a contractu hujusmodi eos contigerit resilire. Tenentur etiam et
promiserunt litteras officialis sui ordinarii super hujusmodi obligacione, nomine ipsorum confectas et
sigillis eorum sigillatas, ballivo nostro Kaleti tradere infra Pascha, ad majorem rei hujusmodi firmitatem.
Premissa autem omnia eisdem, ut dictum est, concessimus, salvo jure nostro in omnibus et eciam alieno.
Quod ut ratum et stabile permaneat in futurum, presentes litteras sigilli nostri fecimus impressione
muniri. - Actum Parisius, anno Domini M°. CC°. quinquagesimo nono, mense februario.
Fragment de sceau en cire verte sur lacs de soie rouge. - Le sceau dont se servait alors Louis IX est décrit
dans l' Inventaire sous le n° 42.
Voy. L. Delisle, Cartulaire Normand (Antiq. de Normandie, t. XVI), p. 122, n° 640.

J//202
Champagne, X, n°35.
4585 - Toul. 1259-60. Mardi 9 mars.
Original scellé
Coram officiali curioe Tullensis, Joffridus de Varannes, armiger, Theobaldi, Campanioe comitis,
hominem ligium se profitetur, pro viginti libratis terroe, annui reditus.
Omnibus presentes litteras visuris,.. ( sic), officialis curie Tullensis, salutem in Domino. Notum sit
omnibus quod, coram nobis constitutus, Joffridus de Varannes, armiger, quondam filius domini
Johannis de Warannes, militis, recognovit spontaneus, non coactus, se devenisse hominem
excellentissimi domini, Th(eobaldi), Dei gracia illustris regis Navarre, Campanie et Brie comitis palatini,
et successorum ejus, dominorum Campanie, de decem libratis terre, annui redditus, apud Marceium
super Vaysiam, in decimis, vineis, et aliis redditibus, et decem libratis terre, annui redditus, quas tenent
de ipso ibidem in decimis, vineis et aliis redditibus dominus Warinus de Domno Remigio super Mosam,
et Stephanus de Brion, armiger, et hec recognovit se recepisse a dicto domino rege et dictis ejus
successoribus in homagium ligium, post regem Francie et comitem Barri Ducis, et de predictis decem
libratis terre recognovit se debere gardam annuatim dictus Joffridus apud Coyfeium, castrum dicti
domini regis Navarre, et se ac heredes suos qui premissa tenerent ad premissa omnia tenenda obligando,
se eciam et heredes suos jurisdicioni curie Tullensis, ubicunque essent, supponens, si contra premissa vel
aliquid premissorum venirent. In cujus rei testimonium, sigillum curie Tullensis, ad peticionem dicti
Joffridi, presentibus est appensum. - Datum Tulli, anno Domini M°. CC°. L°. nono, mense marcio, die
martis post Oculi mei.
Fragment de sceau en cire verte pendant sur double queue. - Voyez dans l' Inventaire, n° 7033, la
description du sceau de l'officialité de Toul.

J//191
Poitou, I, n°117.

585
Archives nationales (France)

4586 - 1259-60. Mars.


Original scellé
Jean Borreau vend à Alphonse, comte de Poitiers et de Toulouse, un abergement et une maison à Saint-
Xandre en Aunis.
Ge, Johans Borreaus, qui fut filz fahu Guilleaume Borreau, liquaus Guilleaumes Borreaus fut filz fahu
Johan Borreau de Saint Sandre, fois assaveir à toz ceaus qui ceste presente chartre verront e orront, que
ge, de mon plain gré e de ma propre volunté, ai vendu, e otreié e livré à l'excellent homme, à monseignor
Alfonz, filz nostre seignor le rei de France, conte de Peiters e de Tholose, un arbergement e une maisun,
ob totes lor apartenances, que ge aveie à Saint Sandre en Aunis, li quaus arbergemenz se tient d'une part
à la chose qui fut fahu Thomas Chauveau, e d'autre part à la chose Guilleaume Mercer, e de l'un daus
cheps se tient à la chose Beneeit de Coignac, e de l'autre chep se tient au chemin qui est en la vile de Saint
Sandre, à tenir, e à aveir, e à espleiter durablement, à lui, e à ses hers, e à ses successors, e à lor
commandement, à faire tote lor volunté delivrement, à vie e à mort, sanz contredit, por quarante livres
de Peitevins que li davant diz mis sires li cons m'en dona e paia enterinement en deners contez, les quaus
deners ge ogui, e recegui, e m'en tengui e tienc por bien paiez, e ai renuncié à tote exception de non
nombrée, e de non ogue, e de non receue peccune, e de menor prez. E est assaveir que ge, Johan Borreau
dessuz nommez, e les meies chouses sommes tenu à garir e à defendre au davant dit monseignor le conte,
e à ses heirs, e à ses successors, e à lor comandement le davant dit arbergement e la dite maisun, ob totes
lor apartenances, contre totes genz, aus us e aus costumes dau pais, ob rendant chascun an dis sols de
cens au chapelain de Saint Sandre par dous termes, c'est assaveir cinc sols à Pasques, e cinc sols à la Toz
Sainz. E en garentie, e en fermeté durable de ceste chouse, ge, Johans Borreau dessus nommez, en ai
doné au davant dit monseignor le conte e aus sons ceste presente chartre, la quau sire Pasquaut de
Mastaz, adonques maires de la Rochele, saiela e conferma à ma requeste dau saiau de la commune de la
Rochele. - Ceu fut fait l'an de l'incarnation Jhesu Crist M. CC. e cinquante e nuef, on meis de marz.
Fragment en cire verte, sur cordelettes de fil, du sceau de la ville de la Rochelle, décrit dans l' Inventaire
sous le n° 5459.

J//247
Bourgogne, I, n°37. 31.
4587 - 1259-60. Mars.
Copie ancienne
Jean, comte de Bourgogne et seigneur de Salins, fait savoir qu'il a donné à son fils, Hugue, comte de
Bourgogne, le fief que le seigneur de Choiseul tient de lui.
Jehans, coens de Bourgoigne et sirés de Salins, à son amei et foiable, lou soignor de Cusel, salut et bon
amour. Nos vos façons à savoir que nos avons doney et outrié après nostre deçois à Hugue, conte palatim
de Borgoigne, nostre ainnés fil, lou fief que vos tenez de nos, avec tel partie come donei li avons. Se vos
mandons et comandons que vos après nostre deçois lou repregnés dou dit Hugue, et en faites à lui à tel
homaige et à tel foiatey con vos en davés à nos. Et pour çou que çou soit ferme chouse et estable, nos
avons ces presentes lettres seelées de nostre seel. - Çou fu fait en l'an de Nostre Soignor mil doux cens et
cinquante et nuef, ou mois de marc.

J//310
Toulouse, V, n°37.
4588 - 1259-60. Jeudi 1 er avril.
Original scellé
Litteroe Nicolai, abbatis monasterii Sancti Cypriani Pictavensis, et conventus ejusdem loci, ad
Alphonsum, Pictavioe et Tolosoe comitem, directoe, de centum pauperibus in proefato monasterio die
Coenoe Domini quotannis reficiendis, pro salute animoe dicti comitis.

586
Archives nationales (France)

Universis presentes litteras inspecturis, frater N(icholaus), divina miseratione humilis abbas, et
conventus monasterii Sancti Cypriani Pictavensis, salutem in Domino Jhesu Christo. Pateat tenore
presentium universis quod nos, attendentes liberalitatem et gratiam quam vir illustrisimus, dominus
Alfonsus, filius domini regis Francie, comes Pictavie et Tholose, nobis et nostre ecclesie fecit sui gratia et
impendit, et quam adhuc ipsum nobis et nostre ecclesie facturum in posterum sui gratia confidimus et
speramus Domino inspirante, unanimes et concordes, bono et recto ducti affectu, pure et libere eidem
concedimus, pro salute et anime sue remedio, de cetero et imperpetuum, annis singulis, in Cena Domini
centum pauperes reficere in nostro monasterio pane, vino, fabbis et piscibus, et eisdem pedes abluere
juxta a Deo traditam nobis formam, nec non post pedum ablutionem duos denarios contribuere singulis
pauperum predictorum. - Datum die jovis in Cena Domini, anno Domini M°. CC°. L mo. nono, qua die
dicta concessio inchoacta ( sic) et etiam facta fuit.
Scellé, sur cordonnet de fil, de deux sceaux en cire verte :
1. Nicolas, abbé de Saint-Cyprien de Poitiers. ( Inventaire, n° 8951.)
2. Abbaye de Saint-Cyprien de Poitiers. ( Invent, n° 8335.)
Voy. E. Boutaric, Saint Louis et Alfonse de Poitiers, p. 459.

J//177
Le Mans, n°1.
4589 - Poitiers. 1259-60. [Avant le 4 avril, jour de Pâques.]
Déficit
Carolus, filius regis Franciae, Andegaviae, Provinciae et Forcalquerii comes, triginta libras Turonensium,
in praepositura Salmuri annuatim percipiendas, Guillelmo de Pinconio, militi, in feudum concedit. -
Datum Pictavis, anno M°. CC°. L°. IX°.
Nous donnons, d'après l'inventaire de Dupuy, l'analyse de cet acte qui n'est plus dans les cartons du
Trésor, et dont nous n'avons pu retrouver le texte ailleurs. L'original état scellé du sceau de Charles,
comte d'Anjou et de Provence, décrit dans l' Inventaire sous le n° 340.

J//202
Champagne, X, n°36.
4590 - 1259-60. [Avant le 4 avril, jour de Pâques.]
Original scellé
Philippus, Lugdunensis electus archiepiscopus, et capitulum ejusdem ecclesioe Theobaldo, Campanioe
comiti, feudum quoddam vendunt, in comitatu Brenensi situm.
Philippus, Dei gracia prime Lugdunensis ecclesie electus, Milo, decanus, et capitulum ejusdem ecclesie
Lugdunensis, universis, presentibus pariter et futuris, rei geste noticiam cum salute. Noverit universitas
vestra quod, cum nos,.. ( sic), decanus, et capitulum Lugdunenses haberemus et habere consueverimus
quoddam feodum, jura et bona feodalia in comitatu Brenensi, consistenti in dyocesi Trecensi, que nobilis
vir.. ( sic), comes Brenensis, a nobis,.. ( sic), decano, et capitulo Lugdunensibus in feodum obtinebat, et
redderet nobis pro dicto feodo et recognitione dicti feodi tantummodo sex libras Pruviniensium idem
comes, in festo Sancti Remigii, in capite octobris, annuatim, nos, attendentes quod dictum feodum, jura
et bona feodalia predicta multum distabant ab ecclesia nostra Lugdunensi, et quod erant in alia provincia
constituta, nec non quod, quando indigebamus et indiguimus servitio feodi memorati, illud propter
locorum distantiam habere non potuimus, nec poteramus, tempore competenti, et quod fere tantum et
aliquando plus expenderemus pro predicta pecunia in dicto comitatu requirenda et recipienda ibidem,
quantum perciperemus pro feodo memorato, nuncios nostros ad comitatum Brenensem pro receptione
dicte pecunie, annis singulis, destinando, et quod propter predicta et alia dictum feodum, jura et bona
feodalia predicta nobis non multum erant fructuosa, volentes utilitatem nostre ecclesie in hoc negocio
caute et provide procurare, et meliores, viciniores, utiliores et fertiliores possessiones et redditus,

587
Archives nationales (France)

ecclesie nostre proximas ac vicinas, eidem ecclesie acquirere et habere ex pretio venditionis jurium et
bonorum feodalium predictorum, predicte ecclesie utilitate pensata, occasionibus antedictis et aliis
propter que dictum feodum, jura et bona feodalia predicta ecclesie nostre Lugdunensi, et nobis,.. ( sic),
decano, et capitulo Lugdunensibus parum utilia reddebantur, predictum feodum et omnia alia que
ibidem habemus et habebamus, ad dictum feodum pertinentia et ad nos spectantia seu pertinentia
quoquo modo ratione dicti feodi, cum dicto censu sex librarum Pruviniensium, illustri viro, domino
Th(eobaldo), Dei gracia regi Navarre, Campanie et Brie comiti palatino, cum juris sollempnitate que
consuevit in talibus adhiberi, pretio septingentarum librarum Turonensium vendidimus, et ipsius
possessionem eidem domino regi tradidimus, volentes et concedentes ut idem dominus rex et heredes
sui, tanquam verus dominus feodi et directus, predicta omnia et singula cum omnibus pertinentiis
debeant habere, tenere et perpetuo possidere, cessis eidem domino regi a nobis,.. ( sic), decano, et
capitulo Lugdunensibus, ante solucionem pecunie memorate, omnibus actionibus, realibus et
personalibus, utilibus, directis et mistis, quas habebamus in predictis feodo, juribus et bonis feodalibus,
et omnibus pertinentiis eorumdem, et occasione dictorum bonorum, omnium et singulorum, contra
quamcunque et quascunque personam et personas, cujuscunque dignitatis et honoris existat, pro qua
cessione et vendicione pretium recepimus antedictum, confitentes et recognoscentes utilitatem ecclesie
nostre fecisse meliorem in venditione et cessione predictis, et nichil prorsus in detrimentum, dampnum
vel prejudicium ecclesie nostre in predictis omnibus, vel eorum aliquo fecisse vel etiam attemptasse, et
actum est inter nos et dictum dominum regem quod nos non teneamur eidem predictas res venditas
contra aliquos garentire. Volumus autem quod salva sit confirmatio a nobis facta Bernardo de Monte
Cuco, civi Trecensi, et heredibus ejus, super rebus quas eidem Bernardo et heredibus ejus contulit, ut
dicitur, Galterus, quondam comes Brenensis, in predicto feodo et rebus supradictis, prout in litteris
ejusdem comitis continetur. Renunciantes exceptioni non numerate recepte pecunie, et spei future
numerationis, actioni et exceptioni doli et in factum, sine causa et ex justa causa, beneficio restitutionis
in integrum, et omni auxilio legum et canonico, mixto, utili et directo, et, ne possimus dicere nos in
presenti contractu ultra dimidiam justi precii vel alio modo deceptos, vel in aliquo circunventos, [vel] in
presenti contractu formam juris debitam non fuisse servatam, renunciando insuper omnibus
exceptionibus, defensionibus, consuetudinibus et costumis, privilegiis et indulgentiis, et omnibus aliis et
singulis juribus et munimentis, quo, qua et quibus possemus contra predicta venire seu aliquid
predictorum, vel dicere nos non teneri ad observationem omnium et singulorum predictorum, que
superius continentur. Omnia vero instrumenta ad hec pertinentia, que nos habebamus, dicto domino
regi restituimus. - Nos vero, Philippus predictus, permissione divina prime Lugdunensis ecclesie electus,
predicta omnia et singula laudamus, laudavimus, approbamus et approbavimus, confirmamus et
confirmavimus, et nostrum robur, decretum et auctoritatem super predictis vendicione et cessione, et
aliis omnibus que superius continentur, secundum juris formam, ex certa scientia, interposuimus et
interponimus. In quorum omnium testimonium et munimen, ad cautelam presentium et memoriam
futurorum, nos, electus, ac,.. ( sic), decanus, et capitulum antedicti presentes litteras sigillorum
nostrorum munimine eidem domino regi tradidimus roboratas. - Datum anno Domini M°. CC°. L°. nono.
Scellé de deux sceaux en cire brune. Le premier, sur cordelettes de soie rose, est celui de Philippe de
Savoie, archevêque élu de Lyon, décrit dans l' Inventaire sous le n°6318. Le second, sur cordelettes de
soie rouge, est le sceau du chapitre de Saint-Jean de Lyon. ( Invent., n° 7202.)
Voy. d'Arbois de Jubainville, t. IV, p. 919.

J//385
Dettes de villes, n°2.
4591 - 1259-60. [Avant le 4 avril, jour de Pâques.]
Original

588
Archives nationales (France)

Ratio redituum et expensarum communioe Pissiaci.


Hic sunt expense communie de Pissiaco, que facte fuerunt pro villa Pissiaci, anno Domini M°. CC°.
quinquagesimo nono, Galtero dicto Arrabi tunc majore. - In primis, pro deffensione minagii Pissiaci, de
mora facta apud Parisius per sex dies a majore, sociis suis et consilio ad parlementum Beate Marie, et
pro eodem, de mora facta ibidem ad parlementum Omnium Sanctorum, per novem dies similiter, et pro
eodem, de mora facta ibidem ad parlementum Purificationis Beate Marie, per vinginti unum dies,
expense : LI libr. Pro Fratribus Minoribus Pontissare, in elemosina : C sol. Pro quadam loga facta in foro,
ad preposituram colligendam die fori : XIIII libr. Pro quadam lignea prissione, de novo pro mulieribus
facta : VIII libr. Pro vino presentato in toto anno episcopis, archidiaconis, officialibus, majoribus,
baillivis, militibus, prepositis et aliis probis hominibus : XIX libr. Pro majore, de officio suo tocius anni :
X libr. Pro preposito, qui preposituram ville per annum recipit : X libr. Pro clerico prepositure : VIII libr.
Pro quodam magistrali serviente : VI libr. Pro quinque aliis servientibus qui hereditagia ville custodiunt :
XV libr. - Summa : VII XX et VI libr.
Ce document fut expédié en forme de lettres closes ; il avait été plié en huit et fermé à l'aide d'une
bandelette. Au dos on lit la suscription suivante tracée par la même main qui a écrit l'acte : Anno Domini
M°. CC° quinquagesimo nono, expense communie Pissiaci, Galtero Arrabi majore.
Voy. la note du n°4583, et ci-dessous à la date du 14 septembre 1260.

J//385
Dettes de villes, n°28.
4592 - 1259-60. [Avant le 4 avril, jour de Pâques.]
Original scellé
État des revenus et des dépenses de la ville de Crépy-en-Valois.
L'an de grace mil. CC. LVIII, ou mois de jung, mit li rois Estiene de Berron en la merie de Crespi, à la
requeste des bourgois de Crespi. Et à ce mois la ville de Crespi devoit : V M VI C XXVI liv., XV sols
Parisis, XXIIII liv. Parisis deuz à Phelipot de Mourecourt et XVIII liv. deuz à un vallet pour bontez de
deniers que il avoit prestez à la ville, par deus années que Huarz de la Court lessa à conter quant il fu
meres. Et l'en devoit à la ville de Crespi à ce mois : XI C XV liv., VIII sols, III den. Parisis. Et demoura
rabatu ce que l'en devoit à la ville, que la ville dut ou mois devant dit : IIII M V C LIII liv., VII sols, VI
den.
- Et ou darien conte que cil Estienes fit à la ville, ou chief de l'anée devant dite, dut la ville de Crespi : V M
C IIII liv., VII sols, XI den. Et l'en dut à la ville à ce conte : M. IIII XX IX liv., XII sols, V den. Et demoura
que la ville dut au conte devant dit, rabatu le rabat : IIII M XIIII liv., XV sols, VI den.
L'an de grace mil CC LIX demoura Estienes devant nommez en la merie de Crespi, dou conmandement le
roi, à la requeste des bourgois de la ville. Et ou darien comte que cil Estienes fit à la ville, ou chief de la
seconde année en l'an devant dit, dut la ville de Crespi en monnoie de Parisis. - Au fil la Souriz : XVIII
sols, en conmande. As enfanz Michiel Couvreur : IIII liv., XVIII sols, IX den., en conmande. A la fille
Estiene Piart : XVII liv., X sols, IIII den., en conmande. A mestre Willaume de Digon : LI liv., IIII sols, en
conmande. As enfanz Baudouin de Oger : XXXII liv., en conmande. Au deus darriens enfanz Jaque
Maillart : CX liv., XIX sols, XI den., en conmande. Au mainné Maillart : VIII XX XVIII liv., XVII sols, X
den., ob., en conmande. A Henri de Ouchi, chevalier : V C liv., en conmande. Au fil Ennesson la Barbiere
: XXVII sols, en conmande. Au fil Richart le Sellier : VIII sols, en conmande. Au fil Thomas l'Englès :
XLVI sols, IIII den., en conmande. As hoirs Gautier Luellier : VIII liv., en conmande. A Colet de
Chaumont : XXI liv., XII sols, en conmande. A Oudart de Berron : X sols, VIII den., en conmande. Au fil
Lambert, cordouennier : XXXIX sols, II den., en conmande. A Ernoul de la Ferté : C liv., en conmande. A
Marguerite de la Ferté : II C liv., en conmande. As enfanz Pierre Buletel : XLVI liv., XVIII sols, en
conmande. Au fil la Courbe : XXX sols, en conmande. Au fil Perron de Levignen : LX XII sols, en
conmande. As enfanz Perron de la Ferté : XI liv., XVI sols, V den., en conmande. A la fille Jehan Vallet :

589
Archives nationales (France)

LXXVIII sols, V den., en conmande. A Estienne de Berron : II C liv., en conmande. A Mahaut la Grant :
LX liv., en conmande. A Garnier, frepier : CXV sols, en conmande. A Pierre de la Ferté : XL liv., en
conmande. - Summa de la conmande : XVI C VI liv., XXII den. Parisis.
Et dut la ville deniers à couz à ce conte. - A un vallet : CX liv., des quex deniers il i a XVIII liv. pour bonté
de deus années. A un bourgois : III C XXXIIII liv., dont li XXXIIII liv. sunt de bonté pour l'année. A un
bourgois : VI XX XIIII liv., dont li XIIII liv. sunt de bonté pour l'anée. A une bourgoisse : IIII C XL liv.,
dont li XL liv. sunt de bonté pour l'anée. A un bourgois : VI C liv., dont il a par an LX liv. de bonté. A un
bourgois : IIII C XLV liv., VI sols, VIII den., dont li XLV liv., VI sols, VIII den. sunt de bonté pour l'anée.
A un bourgois : V C LVII liv., dont li LVII liv. sunt de bonté pour l'année. - Summa des deniers à couz
deuz : II M VI C XX liv., VI sols, VIII den. Parisis. - Et dut la ville à ce conte au roi, pour le darrien
paiement de son don : III C XXXIII liv., VI sols et VIII den.
Summa de la deste que la ville dut au conte deseure escrit, au quel Estienes de Berron yssi de la merie de
Crespi : IIII M V C LIX liv., XV sols, II den. ; s'en rabati on : V C LX XVIII liv., X sols, VI den., ob., que
Jehans Tonloiers, adunques agentiers de la ville, devoit à la ville ; VI C LXVI liv., XIII sols, IIII den., que
la contesse de Flandres devoit à la ville pour le conte de Angout ; pour le doien de Saint Aingnen : VI liv. ;
pour la meson Saint Ladre de Crespi : XX liv., qu'elle doit à la ville. - Summa dou rabat : XII C LX XI liv.,
III sols, X den., et demora que la ville dut à ce conte, le rabat rabatu : III M II C IIII XX VIII liv., XI sols,
IIII or den.
La ville de Crespi a par an de rente à heritage, de cens et des mestiers de la ville : II C XXXIII liv., XIX
sols Parisis, et croit et descroit par an. C'est sanz les moulins de la ville, et li moulin coutent plus à la ville
que il ne valent par an. - Et la ville doit par an à heritage : II C IIII XX liv., CIIII sols, et à vie de homme :
II C X liv. Parisis. - Summa que la ville doit par an, que à heritage, que à vie de homme : IIII C IIII XX XV
liv., IIII sols Parisis. Rabatu II C XXXIII liv., XIX sols, que la ville a par an de rente, il demeure que la
ville doit par an, que à heritage, que à vie de homme : II C LXI liv., V sols Parisis.
Au dos on lit : Li contes de la vile de Crespi en Valois, dou tans Estiene de Berron.
Sceau de la ville de Crépy-en-Valois ; cire brune, double queue. ( Inventaire, n°5765.)
Voy. Charles Dufour, Mémoires de la société des Antiquaires III. de Picardie, t. XV (1858), p. 597 et 640,
les n os 4583 et 4591, et ci-dessous à la date du 14 septembre 1260.

J//385
Dettes de villes, n°34.
4593 - 1259-60 [Avant le 4 avril, jour de Pâques.]
Original
Ratio redituum et expensarum communioe Mellenti.
MELLENT.
Anno Domini M°. CC°. quinquagesimo octavo, Guillelmus de Aubergenvilla, major tunc temporis de
Mellento, reddidit Bertino de Laicavilla, majori post dictum Guillelmum, conmuniam Mellenti in summa
debiti : IIII CC e LXIII libr., V sol.
Anno Domini M°. CC°. quinquagesimo nono, Bertinus de Laicavilla, major de Mellento tunc temporis,
reddidit conmuniam Mellenti Gregorio le Chavier, majori post dictum Bertinum, in summa debiti : IIII
CC LXVI libr. e XI sol., VI den.
Voy. L. Delisle, Cartulaire Normand (Antiq. de Norm., t. XVI), p. 130, n°649, les n os précédents, la note
du n°4583, et ci-dessous le procès-verbal des commissaires royaux du 14 septembre 1260.

J//385
Dettes de villes, n°20.
4594 - 1260. [4 avril.]

590
Archives nationales (France)

Original scellé
Ratio redituum et expensarum communioe de Asneriis.
Omnibus Christi fidelibus, ad quorum noticiam presentes littere pervenerint, major et jurati conmunie
Asneriarum, salutem in Domino. Notum facimus quod Hugo, dictus Serranus, major conmunie
Asneriarum, anno Domini M°. CC°. LIX°., secundum quod in presenti scripto continetur, recepit villam
Asneriarum a Nicol[ao] Forestario, majore precedente.
Debebat villa burgensibus de Silvanecto : VI X libr., et VII et XXX pro usura, LX sol. ex altera parte, et
XVI libr. de minutis debitis.
Summa debitorum receptorum : VIII XX libr. et XVI. Hoc fuit receptum dicti Hugonis, de firmis ville. -
De magna firma : IIII XX libr. De furno : XX libr. Item, de traverso : XXV libr. Item, de quatuor
pressoriis : XX libr. Item, de chartagio : C sol.
Summa valoris firmarum : VII XX libr. et X.
Item, de arreragiis minutorum debitorum : XXVIII libr. Item, de denariis mutuo receptis a burgensibus :
VIII XX libr.
Summa tocius recepte Hugonis antedicti, veterum firmarum et mutui : XVI XX libr. et XVIII.
He sunt expense Hugonis Serrani, anno Domini M°. CC°. LIX°.
Pro firma ville : C et X libr. Item, cuidam clerico, pro redd[it]u ad vitam : XXX libr. Item, majori et
clerico, pro stipendiis eorum : VIII libr. Item, duobus clavigeris et tribus servientibus qui custodiunt
villam : VII libr. Item, burgensibus de Silvanecto : VI XX libr. et VIII. Item, in expensis ad querendum
denarios superius dictos apud Leygni : XL sol. Item, in expensa ad faciendum III. pagamenta : LX sol.
Item, pro minutis querelis exequendis coram preposito Belli Montis : XL sol. Item, abbati et conventui
Regalis Montis : XX sol., redditus eorum. Item, pro expensis decani Sancti Anniani Aurilianensis,
quando venit ad inquisitionem faciendam pro placito Regalis Montis : L sol. Item, in expensis ad tria
parlamenta, pro monachis Regalis Montis : IIII libr. Item, in expensis pro placito Regalis Montis : VIII
libr., et V sol. et VIII den. Item, in expensis hominum qui venerunt de villis viciniis ( sic) ad
inquisitionem faciendam coram decano, et in exhenniis proborum hominum : IIII libr. et V sol. Item, in
pressoriis reparandis : VII libr. Item, in reparatione domus ville : XXXVII sol. Item, in solutione
minutorum debitorum de tempore Nicolai Forestarii : XII libr., et II sol. et IIII den. Item, in conductione
equorum ad negocia ville exequenda : IIII libr. Item, in reparatione pontis de Teveris( ?) : LX sol.
Summa expensarum : XVI XX libr. et XVIII.
Hic est status ville in quo tradidit eam Hugo Serranus Theobaldo de Salicibus, majori, anno Domini M°.
CC°. LX°.
Debebat villa burgensibus : VIII XX libr. et XXVIII pro usura. Item : LX sol., ex altera parte, apud
Silvanectum. Item : VIII libr. et XV sol. in minutis debitis.
Summa debiti : IX XX libr. et XIX, et XV sol.
Hoc est quod debetur ville. - Comitissa Flandrie debet : LX et sex libr., et tresdecim sol. et IIII den.
Turonenses.
He sunt firme ville tradite Theobaldo a predicto Hugone. - Magna firma ad IIII xx libr. Furnus ad XX
libr. Traversus ad XXV libr. Quatuor pressoria ad XX libr. Carthagium ad C sol.
Summa valoris firmarum : VII XX libr. et X.
Scellé en cire résine, sur ganse verte, nuancée de rouge, du sceau de la ville d'Asnières-sur-Oise, décrit
dans l' Inventaire sous le n°5574. - Les incisions que l'on remarque dans le parchemin témoignent que
l'acte fut expédié en forme de lettres closes.
Voy. Douët d'Arcq, Recherches historiques et critiques sur les anciens comtes de Beaumont-sur-Oise, p.
180, Ch. Dufour, Mémoires de la Société des Antiquaires de Picardie, t. XV (1858), p. 606, les n os

précédents, la note du n° 4583, et ci-dessous à la date du 14 septembre 1260.

591
Archives nationales (France)

J//385
Dettes de villes, n°23
4595 - 1260. [4 avril.]
Original scellé = N° 23 bis. - Copie contemporaine.
État des revenus et des dépenses de la ville de Pontoise.
L'estat de la ville de Pontoisse en l'en de l'incarnacion Nostre Seingneur M. CC. et sexante anz, Hervi le
Joingne delessant la merie, Jehen de Chambeli recevant icelle.
La ville de Pontoisse doit. - Au roi por son don : VI c liv. Et por X muis et X setiers d'aveingne, vendue
VII sols le setier : XLV liv., X sols. A la Meson Dex : XX liv. A la famme Renaut Bere, de Compingne : VI c
et LXI liv., X sols. Au Lonbarz : IIII c et LI liv., XII sols. A Herri d'Araz : L liv. A Perrot Eugine en
conmande : LXIIII sols, VI den. Por le louier d'une meson : LX sols.
Summe sanz la rente à vie : XVIII c et XXXIIII liv., XVI sols, VI den.
Les doites que l'en doit à la ville de Pontoisse. - La contesse de Flandres, por le conte d'Angoiu : V c et
XXXIII liv., VI sols, VIII den. Et en doites, que bones, que mauvesses, que sanz nans : CC et IIII XX XVI
liv., XI sols, VIII den. Por un cheval achaté : IX liv.
Summe : VIII c et XLIX liv., XVI den.
Summe de la demourance que la ville doit : IX c et IIII XX liv., C et XV sols.
Nous publions ce compte d'après l'original coté Dettes de villes, n° 23, et scellé en cire verte, sur double
queue, du sceau de la ville de Pontoise, décrit dans l' Inventaire sous le n° 5602. Il avait été expédié en
forme de lettres closes, comme le prouvent les incisions pratiquées dans le parchemin. - La pièce cotée
Dettes de villes, n° 23 bis, est une copie contemporaine de ce même acte.
Voy. les n os précédents, la note du n° 4583, et ci-dessous le procès-verbal des commissaires royaux du 14
septembre 1260.

J//385
Dettes de villes, n°6
4596 - 1260. 5 avril.
Original scellé
État des revenus et des dépenses de la ville de Montdidier.
En l'an de le incarnacion Nostre Seigneur mil CC. et soissante, l'endemain de Paskes, Pierres de Hangest
fu fais maires de Mondidier. A chel jour le vile devoit en pluseurs lieus à bones gens : quatre mile livres,
set chens livres, soissante onze livres, XIIII sous et VIII deniers. Le vile de Mondidier ne devoit riens à
usure, mais le vile doit soissante quinze livres à vie. Et de che pluseurs gens doivent à le vile : nuef chens
livres, soissante chieunc livres et onze sous.
Sceau de la ville de Montdidier ; cire brune, double queue. ( Inventaire, n° 5777.) - A gauche du sceau,
dans une incision pratiquée au repli, on voit encore la bandelette de parchemin qui servait à fermer
l'acte.
Voy. Ch. Dufour, Mémoires de la société des Antiquaires de Picardie , t. XV (1858), p. 643, V. de
Beauvillé, Histoire de la ville de Montdidier, t. I er, p. 106, les n os précédents, la note du n° 4583, et ci-
dessous, n° 4662, un autre compte de la ville de Montdidier.

J//385
Dettes de villes, n°14
4597 - 1260. Mardi 6 avril.
Original
État des revenus et des dépenses de la ville d'Amiens.
Quant Mahix li Monnier essi de le mairie d'Amiens, l'an de l'incarnacion Nostre Segneur M. CC. et
chinquante et nuef, au terme de le Paske, le vile d'Amiens devoit : III M IIII C IIII XX XVII liv., III sols et

592
Archives nationales (France)

VIII den., se les detes ke un devoit à le vile, ch'est à savoir li cuens d'Anjau et autres gens, fussent venues
ens.
Et si a le vile pardonné au conte le tiers de se dete, ki monte à : XII c et XXXVII liv., et che doit le vile
avuec le sonme devant dite.
Et d'autre part le vile devoit adonc au roi : XLI c liv. et LXVI liv., et XIII sols et IIII den., du don ke le vile
li avoit fait pour le pais d'Engleterre.
Et si devoit adonc le vile d'Amiens : XVIII c et XV liv. de rente à vie.
Et en teil estat estoit le vile d'Amiens, quant Jehans de Croy entra en le mairie, le mardi de Paskeres, en
l'an devant dit.
Voy. Aug. Thierry, Recueil des monuments inédits de l'histoire du Tiers-État, t. I er, p. 221 et 222, Ch.
Dufour, Mémoires de la société des Antiquaires de Picardie, t. XV (1858), p. 589, 592, 603 note 3, et 605,
les n os précédents, la note du n° 4583, et ci-dessous à la date du 14 septembre 1260.

J//385
Dettes de villes, n°30
4598 - 1260. Mercredi 7 avril.
Original scellé
Etat des revenus et des dépenses de la ville de Noyon.
En l'en de l'incarnacion Nostre Segneur Jehu Crist M. et CC. et LIX., Wistasses li Chiriers fu maires de
Noion toute l'ennée entierement, et laissa le mairie le mecredi de le grant Pasque prochainne ensievant
après, et à chel tempoire que il en issi li vile de Noion devoit : VII c liv. et IIII x liv. et C sols des rentes à
vie par en, et XXXI c liv. et XII liv. en deniers, et VIII c liv. au roi, du don pour le pais du roi d'Engleterre.
Et de ches XXXI c liv. et XII liv. devant dis devons nous à II gentieus fames : VIII c liv. et XX liv., sans
nul coust, et à I gentil home : VI c liv. et XX liv., sans nul coust, et à II autres gentieus homes : XII xx liv.,
sans nul coust, et à I noe voisin : c liv., sans nul coust, et à I home de Chierisi : VI c liv., à cous, et à quatre
persones de Peronne : VII c liv. et XXX liv., à cous. - Et de seur tout che nous doit liquens d'Anjou : IX c
liv., de qoi nous paions les montes qui sont nombré en le dete devant dite, sans che que nous li avons
donné. Et à che tempoire devant dit, li vile avoit, qu'en amendes, qu'en deniers de viés talles, qu'en wages
: VIII c liv. de Parisis, à tout venir ens. - Chi de seure est només li estas, en qoi li vile de Noion estoit le
mercredi de le grant Pasque qui passés est prochainnement, et sachiés pour coi li vile de Noion est cheue
en si grant dete.
Quant li rois ala outremer, nous li donames XV c liv., et, quant il fu outremer, li roine nous fist entendant
que li rois avoit mestier de deniers, nous li donnames V c liv., et quant li rois revint d'outremer, nous li
prestames VI c liv. ; si n'en reusmes que c liv., ains li donnames le remanant. Et quant li rois fist se pais
au roi d'Engleterre, nous l'en donnames XII c. Et chascune année nous devons le roi II c liv. de Tournois,
par le raison de no commugne que nous tenons de lui. Et chascune année nos presens des alans et des
venans nous coustent bien c liv., ou plus. Et, quant li quens d'Anjou fu en Hainnaut, on nous fist savoir
que il avoit besongne de vin, nous l'en envoiasmes X tonniaus, qui nous cousterent Cliv., conduis. Après
il nous fist savoir qu'il avoit mestier de sergans, pour son honneur garder ; nous l'en envoiasmes v c, qu'à
Hapre, qu'à Valenchiennes, qui nous cousterent V c liv., qu'en conduis, qu'en despens, ou plus. Et, quant
li quens fu à Saint Quentin, il manda la conmungne de Noion, et ele i ala pour son cors garder ; qui bien
nous cousta VI c liv., en conduit et en despens, et tout che fist li vile de Noion au conte, pour honneur
dou roi. Après, au departir de l'ost, on nous fist à savoir que li quens avoit mestier d'argent, et qu'il
averoit vilenie, se nous ne li aidiens ; nous li prestasmes XII c liv., et l'en quitasmes III c, por avoir ses
letres pendans de IX c liv. - Et sachiés que onques puis que li vesques de no vile vint à tere, il ne fu année
qu'il ne nous convenist despendre toute no talle, qu'en consaus juré, qu'en despens, et se li donnasmes
anten IIII c liv., pour se pais avoir, et si n'en poons à chief venir. - Et seur tous ches erremens nous
sommes prest et apparelliés de faire vo plaisir, à nos pooirs.

593
Archives nationales (France)

Au dos de l'acte on lit : Vez ci l'estat de la vile de Noion. Les incisions que l'on remarque dans le
parchemin indiquent que ce compte fut expédié en forme de lettres closes.
Scellé en cire verte, sur double queue, du sceau de la ville de Noyon, décrit dans l' Inventaire sous le n°
5786.
Voy. Ch. Dufour, Bulletin de la société des Antiquaires de Picardie, t. VI (1856), p. 181, Mémoires de la
société des Antiquaires de Picardie, t. XV (1858), p. 590 et 647, les n os précédents, la note du n° 4583 et
ci-dessous à la date du 14 septembre 1260. - M. Dufour dit avec raison : "Le mayeur de Noyon, pour
protéger la ville contre les nouvelles exactions qu'il redoutait, n'a pas manqué de rappeler les sacrifices
qu'elle avait déjà faits pour le service du roi, lors de la croisade ou de la guerre de Flandre et qui ne
devaient cependant point trouver place sur son bilan, puisque la dépense était acquittée." (P. 588.)

J//385
Dettes de villes, n°26
4599 - [1260. 11 avril.]
Original scellé
État des revenus et des dépenses de la ville de Bray-sur-Somme.
En l'an de l'incarnation Nostre Segneur M. CC. et LIX., fu Pierres Moutons eslis maires de Brai, el jour de
Close Paske. Se trouva le vile en dete de XI c liv., XXXVII liv. et VIII den. Se trouva de moeble, que
deniers ses, que en detes que on devoit à le vile : VIII xx liv., sans le dete le contesse de Flandres.
Ves chi après les rechoites celui Pierron de celi anée, que d'esplois, que de deniers en kemandise.
D'un enfant orfenin : XXV liv., IIII sols et II den., en kemandise.
Des deniers de le glise : LV sols, en warde.
Pour le demisele de Frieucourt : LXVIII liv. et III sols, en kemandise.
De Mahiu l'Eureus : XII liv., en kemandise.
De Robert le Bouchier : XX liv., en kemandise, pour deus filles Huon Machart.
De dame Aelis Werote : IIII liv., pour le testament sen baron, en kemandise.
De Huon Machart : CCC et LXX liv., en kemandise.
De demisele Marien de Vals : cent liv., en kemandise.
De le maison du pois : XVIII sols de cens, là où on poise les blés et les ferines.
De Aelis Billaude : XX sols de cens.
FOURFAIT.
De Jehan Cophin : IIII liv. et XIII sols d'amende.
De Jehan Berualt : VI liv. et IX sols de fourfait.
De Mikiel de Blangi : VI liv. et IX sols de fourfait.
De Harle : VI liv. de fourfait.
De menus fourfais : XIII liv. et VII den.
Soume des rechoites celui Pierron : VI c liv. XL liv., XI sols et IX den. ; et VIII xx liv., qu'il trouva de
moeble, que deniers ses, que detes, que on devoit à le vile. Ce sont VIII c liv., XI sols et IX den., que li
devant dis Pierres rechut.
Ves chi après chou que chils Pierres paia et fraia en celi anée.
PAIEMENT. Au roi : CC liv., paiiés à trois paiemens, c'est à savoir : LXVI liv., XIII sols et IIII den. à
cascun paiement.
As enfans Marien d'Enchi : XL sols paiiés.
Au testament Agosne : XVII liv. paiiés.
Au segneur de Susane : VIII sols de cens paiiés.
A le demisele de Frieucourt : cent et X liv. paiiés.
A l'aumosne que on devoit pour Wautier Waiffier : LXI sols et II den. paiiés.

594
Archives nationales (France)

Au luminaire : VI liv. et XV sols paiiés.


Au fil Grart Pintele : VII sols paiiés.
As enfans Werri de Mourecourt : C sols paiiés.
A le fille Heudiart de Lihons : C et X sols paiiés.
A un enfant orphenin : LXXII liv. et XII den. paiiés.
Au testament Rogier Werot : XII liv. paiiés.
FRAIT.
As cauchies faire : X liv., VI sols et VIII den., deseure le pris que eles valent par an.
As apentis entour le moustier : XXIII sols et VIII den.
A retenir le droiture d'une gressoie, là où on prent gres avoec le vile, dont plais estoit meus à une autre
vile : LXV sols et III den. de cous.
Pour les trois paiemens le roi porter à Paris et pour autres besoignes : XI liv. de cous à trois voies.
As voies atirer as entrées de le vile, où il n'a nient de cauchie : XXIIII sols et VII den.
Pour aler à Blangi et à Saint Pol, pour enquerre le fait de vilenie que on avoit fait à un bourgois : XL sols
et VIII den. de cous.
Pour aler à Saint Quentin, pour conseil : LV sols et VIII den., à deus voies.
Pour aler à Amiens parler à l'official pour le testament Agosne : XLI sols et II den. de cous, à trois voies.
Au moustier de le vile refaire : VI liv., XV sols et III den., et XVIII sols et II den. as verrieres.
A le maison du pois refaire : XVI sols et V den.
A le voie de Paris, quant on i ala pour une capelerie, que li curés de Brai i kemanda à aler, pour parler au
vesque d'Amiens : XXXVII sols de cous.
Pour aler parler au baillieu à Amiens, pour arbres que li prevos faisoit cauper en le vile : XXX sols de
cous, et pour parler à l'official à une autre fois pour le maladerie de Brai : XXIX sols et VI den. de cous.
As serjans de le vile : XXIX liv., et V sols et VI den., pour serviches.
Au procureur en le court, à Amiens, pour le vile de Brai : XL sols, pour serviche.
A le fremeté de le vile retenir : VIII liv. et XIX sols.
As prousens de le vile : XIIII liv., VI sols et VI den.
En menus frais : C sols XIII sols et V den.
Soume de frais et de paiemens : V C XL liv., et XXX sols et I den.
Soume du moeble que chils Pierres laissa, que en deniers ses, que en detes que on devoit à le vile : XIII
XX liv., sans le dete le contesse de Flandres, qui doit à le vile : C liv. VI liv., XIII sols et IIII den.
Ves chi après les detes que chils Pierres laissa, que le vile devoit, quant il issi de le mairie.
A le demisele de Frieucourt : XIII XX liv. VI liv. et XIII sols, de kemandise.
A un enfant orphenin : VIII XX liv., LXIII sols, et V den., de kemandise.
Au luminaire Nostre Dame : LI sols et I den., en warde.
A une orfenine : XIIII liv., de kemandise.
A deus orphenins freres : X liv., de kemandise.
A Mainsent, ki fu baissiele Huon Machart : x liv., de kemandise.
Au fil Grart Pintele : XLIII sols, de kemandise.
Au chierge devant Corpus Domini pour l'ame mon segneur Wautier Malart : LXVII sols et II den., de
kemandise.
A un serjant à aler outre mer, pour l'ame Huon Machart : XX liv., de kemandise.
A acater rente pour avoir un chierge, qui tous dis ardera devant Corpus Domini, pour l'ame le femme
Pierron Mouton : VIII liv., XVII sols et IIII den., de kemandise.
A le mainsnée fille Jehan de Basentin : VI XX liv., de kemandise.
As enfans Pierron Omont : IIII XX liv., de kemandise.
As enfans Marien d'Enchi : XL sols, de kemandise.

595
Archives nationales (France)

A Martinete de Mourecourt : X liv., de kemandise.


As deus mainsnées filles Huon Machart : VIII XX liv., de kemandise.
A Marguerite, le fille Jehan de Vals : CCC liv., de kemandise.
A Wautier de Chiuwignes : XII liv., de kemandise.
Au roi : VII XX liv. XIII liv., VI sols et VIII den., de le promesse que on li fist pour Engleterre.
Soume des detes que le vile devoit, quant chils Pierres issi de le mairie : XIII C liv. XVIII liv. et XX den.
Soume del moeble que le vile avoit, que detes, que deniers ses par tout, quant li devant dis Pierres issi de
le mairie : XVIII XX liv. VI liv., XIII sols et IIII den., que de le dete que le contesse de Flandres doit, que
par tout, dont il est à savoir que, à rabatre ces moebles devant dis de toute le soume que le vile devoit, il
demourerent : IX C liv. LI liv., VIII sols et IIII den., que le vile devoit par tout.
Le vile a de cens : XXXVIII sols, IIII den. et III capons, et de chou redoit le vile : XIII sols, VIII den. et V
capons.
Et si est à savoir que de quele eure que le vile soit semonse de paiier aukune de ches detes de kemandise
devant dites, il les couvenroit paiier dedens XL jours, à quel coust que il les couvenist querre.
Au dos on lit : Che est li escris de l'estat de le vile de Brai seur Soume.
Deux sceaux en cire résine, pendants sur double queue. - Le premier est le sceau de la ville de Bray-sur-
Somme, décrit dans l' Inventaire sous le n° 5749 ; le second est le contre-sceau déjà appliqué au revers du
sceau précédent.
Voy. Ch. Dufour, Mémoires de la société des Antiquaires de Picardie, t. XV (1858), p. 615, les n os

précédents, la note du n° 4583 et ci-dessous le procès-verbal des commissaires royaux du 14 septembre


1260.

J//323
Toulouse, XIV, n°89
4600 - Le Pont-de-Cirou. 1260. 25 avril.
Original
P. Tachier vend à Pierre de Landreville, sénéchal de Rouergue et d'Albigeois, plusieurs maisons et un
jardin situés au Pont-de-Cirou.
Notum sit omnibus, tam presentibus quam futuris, que ieu, N P. Tachiers, qu'estau al Pont de Sero, per
mi e per totz los meus, presens e endevenidors, de grat e de bona voluntat, be vendi per nom de venda e
ab titol pur e perfieig de durabla venditio, e autrei per ara e per totz temps à vos, maestre Thomas,
clergue de moseinhor P(eire) de Landrevila, cavalier e senescalc de Rozergue e d'Albeges, per lo qual e e
nom del qual vos faitz e prendetz aquesta conpra, so es à saber, la mia maio, e las maios e l'ort que ieu iei
al Pont sobredig de Sero, las quals dichas maios se coffronto d'una part ab aquelas d'En Daide Faia, e
duro e teno ab lor pertenemens entro el forn, el digs hortz coffronta se ab auquel del dig D(aide) Faia, e
dura e te entro el riu, e enaisi coma es claus ni perpres, tot enaisi on mieills aoras isso e i serau per
aenant las dichas maios e l'ortz, ab intrars e ab issirs, e ab totz autres apartenemens e drechuras, que aio
ni deio aver, e on mieills ieu i o iei, ne i o tienc, ne i o deig aver ni tener, aisi o doni à moseinhor lo
senescalc sobredig, e à vos lo dig maestre Thomas, recebent e nom de Ihui, e à totz sos voluntaris, so es à
saber, per pretz de XX. libras de Caorcenx o de Rodanes, bos e percorrens, las quals ieu deig à moseinhor
lo senescalc sobredig, que las iei agudas e prezas per lhui, e las lhi degra aver pagadas e redudas de las
sobrebailias e de las receutas que ieu iei agudas e fachas per lhui e la bailia, de l'an plus propdanament
passat e d'aquest en que em, que iei tenguda de moseinhor lo comte e de lhui ; e enaisi ieu, lo digs P.
Tachiers, m'en tienc per ben pagatz, e las voill e las recebi per pretz de las causas sobredichas, e renuncii
en aquest faig, de ma certa sciencia, ad exceptio de non contada, de non aguda e de non receubuda
peccunia, e à tota razo, escricha e non escricha, de leis, e dels decretz e de las decretals, e à tota autra razo
quals que sia, e à tot us e à tota costuma, general e especial, per que ieu, ni hom per mi ni de mi, contra
pogues venir, en deguna maneira de re, à la venda ni à las causas sobredichas, e espressament à la lei que

596
Archives nationales (France)

comensa : REM MAJORIS PRECII, e non ei re faig ni dig, ni per aenant no farei ni direi, per que la dicha
venda meinhs vailla ni meinhs ferma sia de re. Ans, se mai valo, o per aenant mai valrau las causas
sobredichas que vendi, del pretz sobredig qu'en prendi, la mai valensa vos doni per totz temps, per nom
de do, à moseinhor lo senescal sobredig, e à vos, lo dig maestre Thomas, que o recebetz e nom de lhui,
eus prometi per stipulatio qu'en serei tengutz de la evixio sotz obligatio de totz mos bes, presens e
endevenidors, à moseinhor lo senescalc sobredig e à totz sos voluntaris, salva en totas causas e retenguda
la seinhoria e la drechura de moseinhor l'abat de Gaillac, de cui ieu tenia las causas sobredichas, de las
quals ab aquesta present carta derevesti mi e totz los meus, e revesti ne moseinhor lo senescalc davandig,
e vos, lo dig maestre Thomas, e nom de lhui recebent, e voinh meti en corporal possetio e en quasi, bona,
e ferma e pazibla per jasse. - E ieu, Na Guillelma, moiller del dig P. Tachier, vezens e auzens aquesta
venda sobredicha, la voill, e la lauzi, e la autrei e la coffermi en aitant cant ieu puesc, e asolvi, e quiti, per
ara e per totz temps, à moseinhor lo senescalc sobredig, e à vos, lo dig maestre Thomas, que o recebetz
per lhui, las maios sobredichas e l'ort de tota obligatio en qu'en fosso, e de tota drechura que ieu i agues,
ne i pogues demandar per razo de ma dot ni per al res, e renuncians en aquest faig de ma certa sciencia al
dreig de las ypothecas, e à privilegi de dot, e à tot dreig, escrig e non escrig, civil e canonic, e à tota razo
per que contra pogues venir en deguna maneira de re. Prometi vos per stipulatio, eus juri sobre IIII. Sans
Evangelis, de la mia ma tocatz corporalment, que tot enaisi o tenrei ferm e o gardarei totz temps, e no
venrei encontra per re que mi pogues adure. - Horum omnium sunt testes, ex utraque parte rogati :
dominus B. de Montusanicis, judex dicti domini senescalli, R. Amaus, W. Cap de Coia, P. Bertrans da
Mirandol, D. de Castel Pers, et ego, B. Riperie, publicus notarius Najaci, qui de mandato utriusque partis
hanc cartam scripsi et signum meum apposui. - Hec acta fuerunt apud Pontem de Sero, VII° kalendas
maii, anno Domini M. CC. LX., domino Alfoncio regnante, comite Tholosano. ( Hic signacuhum notarii.)

J//690
Bulles de Priviléges, n°131
4601 - Anagni. (1260.) 30 avril.
Original scellé
Alexander papa IV Aalidi, Burgundioe comitissoe palatinoe, concedit ut in locis, inter dicto suppositis,
divina audire officia valeat.
ALEXANDER, episcopus, servus servorum Dei, dilecte in Christo filie, nobili mulieri, Ali ( sic), comitisse
Burgundie palatine, salutem et apostolicam benedictionem. Devotionis tue precibus benignum
impertientes assensum, auctoritate tibi presentium indulgemus ut in locis terre tue, ecclesiastico
suppositis interdicto, ad que te declinare contigerit, liceat tibi a proprio capellano, januis clausis,
interdictis et excommunicatis exclusis, submissa voce, non pulsatis campanis, ibidem facere celebrari
divina officia et audire, dummodo causam non dederis interdicto, et id non contingat tibi specialiter
interdici. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionis infringere, vel ei ausu
temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem Omnipotentis Dei et
Beatorum Petri et Pauli, apostolorum ejus, se noverit incursurum. Presentibus post quinquennium
minime valituris. - Datum Anagnie, II kalendas maii, pontificatus nostri anno sexto.
Bulle de plomb, sur lacs de soie rouge et jaune ; Inventaire, n° 6049. - Comp. le n° 1638, t. II, et ci-dessus
le n° 4238.

J//201
Champagne, IX, n°50
4602 - 1260. Avril. [Après Pâques, du 5 au 30.]
Original scellé
Johannes de Barro super Albam, domicellus, Theobaldo, Campanioe comiti, grangiam quamdam vendit,
Barri sitam in loco qui dicitur Cursus Equorum.

597
Archives nationales (France)

Nos, frater Robertus, prior Sancti Petri de Barro super Albam, et Viardus, decanus christianitatis dicti
Barri, notum facimus universis, presentibus et futuris, quod, in nostra presencia constitutus, Johannes
de dicto Barro, domicellus, filius quondam defuncti domini Gaufridi, dicti de Porta Barri, militis,
spontaneus recognovit coram nobis se vendidisse vera, perpetua et irrevocabili venditione, legitime facta,
viro venerabili et discreto, domino Johanni, decano Sancti Quiriaci de Pruvino, viroque prudenti et
honesto, Nicholao de Vilenteus, pro excellentissimo domino rege Navarre, ipsiusque nomine, quamdam
grangiam quam habebat ipse Johannes apud dictum Barrum, sitam in loco qui dicitur Cursus Equorum,
prope motam, juxta grangiam domini regis Navarre, ex una parte, et juxta plateam Odonis, dicti la Caille,
ex altera, pro viginti libris Pruvinensium forcium, quas ipse Johannes confessus fuit coram nobis se
recepisse et habuisse, nomine dicte venditionis, a dictis domino decano et Nicholao, pro dicto domino
rege, de ipsis se bene quietum et integre pagatum vocans, exceptioni non numerate et non recepte
pecunie omnino renunciando, fide corporali prestita promittens eidem domino regi et ejus heredibus
legitimam portare garantiam de dicta grangia et de ipsius venditione contra omnes, et quod contra
dictam venditionem sive contra presentes litteras non veniet, nec aliquem venire permittet in futurum.
In cujus rei testimonium, presentes litteras sigillis nostris sigillavimus, ad preces Johannis sepedicti. -
Actum anno Domini M°. CC°. sexagesimo, mense aprilis, post Pascha Domini.
Cette charte avait été scellée de deux sceaux pendants sur double queue. Le premier, en cire verte, qui est
encore appendu à l'acte, est celui de Robert, prieur de Saint-Pierre de Bar-sur-Aube, décrit dans l'
Inventaire sous le n° 9471. Le second, qui était le sceau de Guiard, doyen de la chrétienté de Bar-sur-
Aube, s'est détaché et perdu.
Voy. d'Arbois de Jubainville, t. IV, p. 471.

J//152
Acquisitions faites à Paris par le comte de Poitiers, n°9.
4603 - 1260. Mercredi 5 mai.
Original scellé
Litterœ officialis Parisiensis, de domibus quibusdam in vico de Poliis Parisius sitis, quas Hugo
Burgundus, canonicus Sancti Pauli de Sancto Dionysio, donatione inter vivos Alphonso, comiti Pictaviœ
et Tolosœ, concessit.
Universis presentes litteras inspecturis,.. ( sic), officialis curie Parisiensis, salutem in Domino. Notum
facimus quod, coram nobis constitutus, magister Hugo Burgondus, canonicus Sancti Pauli de Sancto
Dyonisio, asseruit quod ipse habebat et possidebat quasdam domos, sitas in vico des Poulies, Parisius, in
censiva Sancti Germani Autissiodorensis Parisiensis, contiguas ex una parte domui domine Guiborgis de
Taverniaco, ex una parte ( sic), et domui Renardi de Caprosia, ex altera. Quas siquidem domos, cum
tribus poliis retro sitis, cum pertinenciis earundem, dictus magister Hugo recognovit se dedisse,
concessisse et imperpetuum quittavisse, pura et perfecta donatione inter vivos, illustri domino A(lfonso),
comiti Pictavensi, et illustri domine comitisse, ejus uxori, ac eorum heredibus, promittens idem magister
Hugo, fide data in manu nostra, quod contra hujusmodi donationem de cetero per se vel per alium non
veniet in futurum, ullo jure communi vel speciali. - Datum anno Domini millesimo ducentesimo
sexagesimo, mense maio, die mercurii post Inventionem Sancte Crucis. - G. de Pontisara.
Scellé en cire brune, sur double queue, du sceau de l'officialité de Paris, décrit dans l' Inventaire sous le
n° 7002. - Voy. Jaillot, Recherches sur Paris, Quartier du Louvre, t. I er, p. 51 ; A. Berty, Topographie
historique du vieux Paris, région du Louvre, t. I er, p. 88 et 89 ; E. Boutaric, Saint Louis et Alfonse de
Poitiers, p. 96, et ci-dessus les n os 4106 à 4108, 4140 et 4200.

J//165
Valois, III, n°40.

598
Archives nationales (France)

4604 - 1260. Samedi 15 mai.


Original scellé
Stephanus dictus du Perrens, miles, Ansello de Garlandia, militi, remittit quidquid ab eodem petere
poterat, ratione rivuli de Breon et molendini d'Escoublei.
Omnibus presentes litteras inspecturis,.. ( sic), officialis curie Parisiensis, salutem in Domino. Notum
facimus quod, coram nobis constitutus, dominus Stephanus dictus du Perrens, miles, quittavit coram
nobis penitus et expresse dominum Ansellum de Galandia, militem, de omnibus hiis que posset petere ab
eodem usque nunc, racione aque seu riparie de Breon et molendini d'Escoublei, promittens fide data ab
eodem in manu nostra quod contra quittacionem predictam de cetero non veniet ullo modo. - Datum
anno Domini millesimo CC°. sexagesimo, die sabbati post Ascensionem Domini. - Johannes de Monte
Letherico.
Sceau de l'officialité de Paris ; cire verte, simple queue. ( Inventaire, n° 7002.) - Le nom du greffier,
Johannes de Monte Letherico, est écrit au-dessous du sceau, sur l'extrémité de la queue de parchemin.

J//197
Champagne, V, n°80.
4605 - 1260. Mai.
Original scellé
Litterœ Reginaldi, episcopi Parisiensis, de indulgentia fidelibus concessa, qui capellam de Hugni, in
diœcesi Suessionensi, visitaverint.
Reginaldus, miseratione divina Parisiensis ecclesie minister indignus, universis Christi fidelibus, ad quos
presentes littere pervenerint, salutem in Domino. Cum, sicut intelleximus, dilectus in Christo dominus
rex Navarrie proponat, divina gracia inspirante, Sanctam Ecclesiam suis temporibus honorando,
capellam suam de Hugni, sitam in dyocesi Suessionensi, in proximo facere dedicari, nos, ejus pium
propositum in Domino commendantes, omnibus vere penitentibus et confessis, qui die dedicationis
predicte ex devotione ad ipsam capellam accesserint, centum dies, item, omnibus, qui in octabis ejusdem
dedicationis, vel in anniversario ipsius, eamdem capellam, annis singulis, corde humili duxerint
visitandam, quadraginta dies de injunctis sibi penitenciis misericorditer, quamtum in nobis est,
relaxamus. - Datum anno Domini M° CC°. sexagesimo, mense maio.
Fragment en cire verte, sur double queue, du sceau de Renaud de Corbeil, évêque de Paris, décrit dans l'
Inventaire sous le n° 6789.
Voy. d'Arbois de Jubainville, t. IV, p. 609.

J//383
G. et H. de Châtillon, n°35.
4606 - 1260. Mai.
Original scellé
Compositio inter abbatem conventumque Sanctœ Genovefœ Parisiensis et Galcherum de Castellione
pacta, propter vivarium de Esbeliaco.
Universis, presentes litteras inspecturis, Th(eobaldus), abbas Sancte Genovefe Parisiensis, totusque
ejusdem loci conventus humilis, eternam in Domino salutem. Notum facimus quod, cum contencio
verteretur inter nos et homines de Esbelyaco, ex una parte, et nobilem virum, dominum Gualcherum de
Castellione, dominum de Creciaco, et Ysabellim, ejus uxorem, ex altera, super eo quod nos et homines
ville de Esbeliaco dicebamus quod dictus dominus Gualcherus injuriabatur nobis et dictis hominibus de
Esbeliaco de vivario de Esbeliaco, qui erat in pasturagio, fundo et justicia ecclesie nostre, ut dicebamus,
et dicebamus et homines de Esbeliaco dictum pasturagium esse nostrum et hominum predictorum usque
ad locum qui dicitur le Perré, et dictus dominus Gualcherus dicebat se non injuriari nobis, et vivarium
suum esse ; item, super eo quod dicti dominus Gualcherus et ejus uxor dicebant se habere talliam ad

599
Archives nationales (France)

voluntatem super hominibus ville de Esbeliaco, et dicti homines dicebant ipsum dominum Gualcherum
et ejus uxorem non habere nec debere habere talliam ad voluntatem ; item, super eo quod dictus
dominus Gualcherus dicebat se habere decem solidos super quodam pasturagio, sito ad exitum ville de
Esbeliaco, super ripariam, versus Monteri, qui dicti decem solidi solebant solvi sive reddi monialibus de
Ponte Beate Marie, et super duodecim denariis, annui census, quem habet dictus dominus Gualcherus
super quadam insula, sita in Materna, subtus molendinum de Esbeliaco, tandem, de bonorum virorum
consilio, nos et homines dicte ville de Esbeliaco, ex una parte, et dicti dominus Gualcherus et ejus uxor,
ex altera, de dicta contencione pacificavimus inter nos, sub hac forma : videlicet, quod dictus vivarius de
Esbeliaco remanet quittus et liber penes dictos dominum de Creciaco et ejus uxorem, et eorum heredes,
et nos et homines de Esbeliaco quittavimus dictis domino Gualchero et ejus uxori, et eorum heredibus
totum jus quod habebamus et habere poteramus in dicto vivario, tali modo quod, si aqua dicti vivarii
cresceret vel transiret ultra metas antiquas, positas inter vivarium et territorium de circumcirca, dicti
dominus G(ualcherus) de Creciaco et ejus uxor, et eorum heredes tenentur et tenere debent aquam dicti
vivarii in tali statu, quod non transeat nec transire possit dictas metas vivarii supradicti. Et sciendum est
quod si dominus de Creciaco vel ejus heredes disrumperent vivarium, vel desicaretur, et in eodem vivario
vellent facere pratum sive prata, post primam herbam colle [c]tam animalia de Esbeliaco poterunt ire in
dicta prata ad pascendum ibidem, sine contradicione, tali etiam condicione apposita, quod, si dominus
de Creciaco et ejus heredes velint ibidem facere guaynum, facere possunt et custodire usque ad festum
Sancti Remigii, et si alia animalia, preter quam animalia dicti domini de Creciaco propria, irent infra
dictum terminum, animalia de Esbeliaco ibunt in dictis pratis ad pascendum sine contradicione, et post
dictum festum Sancti Remigii ibunt communiter in dictis pratis ad pascendum. Et pro tallia quam
dominus de Creciaco petebat ad voluntatem ab hominibus de Esbeliaco, habebit idem dominus et
heredes ejus centum solidos Turonensium in festo Sancti Remigii, annuatim, et pro tali summa erunt
dicti homines de Esbeliaco penitus liberati de dicta tallia. Et, si contingeret quod dicti centum solidi non
solverentur in dicto festo Sancti Remigii vel infra octabas ejusdem festi, post octabas predicti festi dictus
dominus de Creciaco poterit capere predam dicte ville de Esbeliaco extra villam, et tandiu detinere,
quousque de dictis centum solidis sit eidem domino vel ejus mandato satisfactum. Et dicti decem solidi,
quos dictus dominus de Creciaco habet super pasturagio antedicto, et duodecim denarii census, quos
habet super dicta insula, reddentur dicto domino de Creciaco et ejus heredibus, vel eorum mandato,
apud Creciacum in festo Sancti Remigii, annuatim, et, si contingeret quod non solverentur prout
supradictum est, dictus dominus de Creciaco debet et potest facere citare majorem ville de Esbeliaco
coram se vel mandato suo apud Creciacum, et dictus major dicte ville tenetur ire, vel mittere alium loco
sui, pro se et hominibus de Esbeliaco. Et, si judicatum sit vel fuerit quod inde debeatur emenda, dominus
de Creciaco non potest habere nisi unicam emendam simplicem, videlicet de septem solidis et sex
denariis Turonensibus, de omnibus hominibus dicte ville de Esbeliaco. Et pro dictis decem solidis et
duodecim denariis census, non potest citare nec facere citari nisi unum pro tota villa, nec levare nisi
unicam emendam, sicut supradictum est. In quorum testimonium et munimen, presentibus litteris sigilla
nostra duximus apponenda. - Datum anno Domini millesimo ducentesimo sexagesimo, mense mayo.
Deux sceaux, en cire verte, pendants sur double queue :
1. Thibaud, abbé de Sainte-Geneviève de Paris. ( Inventaire, n° 8938.
2. Abbaye de Sainte-Geneviève. ( Invent., n° 8330.) - Le contre-sceau n'a pas été apposé.
Voy. Du Chesne, Histoire de la maison de Chastillon, p. 325 et Pr., p. 192.

J//197
Champagne, V, n°81.
4607 - 1260. Mardi 1 er juin.
Original scellé

600
Archives nationales (France)

Capellani Beatœ Mariœ Remensis profitentur Theobaldum, Campaniœ comitem, cum centum solidos
Pruvinensium, annui reditus, quos acquisiverant in comitatu Regitestensi, jure confiscaverit, eosdem
solidos liberaliter sibi concessisse, seque pro dicto comite et uxore ejus missas esse celebraturos.
Universis presentes litteras inspecturis, magister Henricus de Fluy, canonicus, et Renerus de Paissiaco,
officialis Remensis, salutem in Domino. Noverint universi quod, cum capellani ecclesie Beate Marie
Remensis acquisivissent, ut dicitur, in feodo domini Campanie a Balduino de Quercu, milite, ad valorem
circiter centum solidorum Pruviniensium, annui redditus, in comitatu Registetensi, et vir illustris
Th(eobaldus), Dei gracia rex Navarre, Campanie et Brie comes palatinus, eos, ut dicitur, saisiri fecisset,
quod facere poterat, ut dicitur, et eciam sibi appropriare de jure, tanquam retrofeodum suum, alienatum
indebite, ut dicitur, sine ejus licencia et consensu, idemque rex divine pietatis intuitu, ad humilem
requestam quorumdam eorum, concesserit eos, ut dicitur, dictis capellanis perpetuo tenendos et
habendos, iidem capellani, devotam dicti domini regis caritatem attendentes, coram Fideli, clerico curie
Remensis, ad hoc a nobis specialiter deputato, constituti, dicto domino regi et Ysabelle, superillustri
uxori sue, similiter unam missam de Sancto Spiritu, quoad vixerint vel alter eorum, ab ipsis celebrandam
concesserunt, et post alterius obitum anniversarium suum die obitus sui annuatim semel in anno, et post
amborum deces sum anniversarium suum semel in anno imperpetuum annuatim celebrandum
concesserunt, promittentes se premissa imperpetuum adimpleturos bona fide, se et suos successores quo
ad hoc obligandos ( sic). In cujus rei testimonium, presentes litteras fieri fecimus, sigillo curie palacii
Remensis roboratas. - Datum anno Domini M°. CC°. sexagesimo, mense junio, feria tercia post
Trinitatem. - Petrus.
Traces de sceau en cire brune, pendant sur double queue. - Voyez dans l' Inventaire sous le n° 7012 la
description du sceau qu'employait alors l'officialité de Reims.
Comp. d'Arbois de Jubainville, Histoire des comtes de Champagne, t. IV, p. 610.

J//320
Toulouse, XI, n°62
4608 - Corrompis. 1260. 2 juin.
Copie contemporaine
Sententia dicta a Petro de Landrevilla, senescalco Ruthenensi et Albiensi, qua incurrimenta hoeresum in
castris de Monasterio et de Monte Irato Bernardo, episcopo Albiensi, adjudicantur.
Pateat universis, presentibus pariter et futuris, quod questio seu controversia vertebatur inter bailivos
illustris viri, domini Alfonsi, comitis Pictavie et Tholose, ex una parte, et bailivos venerabilis patris,
domini B(ernardi), Dei gracia episcopi Albiensis, ex altera, super possessione incurrimentorum heresum
castrorum de Monasterio et de Monte Irato, et eorum pertinenciis, que quidem castra cum pertinenciis
dicebantur ad predictum dominum episcopum pertinere. Super qua quidem questione seu controversia
comissa fuit inquisicio Guilhelmo Arnaudi De Sopediis, tunc judici Vauri et Podii Laurencii, a predicto
domino, A(lfonso), comite Pictavie et Tholose, sub hac forma : - Alfonsus, filius regis Francie, etc. ( Vide
ad calcem hujusce voluminis, inter acta omissa, formam dictarum litterarum, anno 1256-57, mense
martio datarum, n° 4332 2.) - Postmodum vero predictus judex, secundum formam sibi datam, fecit
inquisicionem super possessione incurrimentorum dictorum castrorum et pertinencium eorumdem,
recipiendo testes ab utraque parte super capitulis vicissim traditis, publicando eciam dicta eorumdem et
copiam actorum utrique parti eciam faciendo, prout hec omnia in processu inquisicionis, per dictum
judicem facte et in publicam formam redacte, plenius continetur. Subsequenter, nos, P(etrus) de
Landrevilla, miles, senescallus Ruthenensis et Albiensis, a predicto domino A(lfonso) comite litteras
recepimus dicti domini comitis, sub hac forma. - Alfonsus, filius regis Francie, etc. (Sequitur forma
litterarum quae superius n° 4452 sunt insertae.) - Quibus quidem litteris visis et diligenter inspectis, ad
instanciam et frequentem requisicionem. dicti domini episcopi et Frotardi, procuratoris ejus, nos,
predictus senescallus, assignavimus domino Frotardo, capellano de Caramanno, procuratori domini

601
Archives nationales (France)

B(ernardi), episcopi supradicti, et Bertrando de Salis, domicello, procuratori dicti domini comitis in
presenti negocio, ad audiendam sentenciam super possessione incurrimentorum heresum castrorum de
Monasterio et de Monte Irato, et pertinencium eorumdem, videlicet quarto nonas junii, et locum apud
Corompi prope Corduam. Quibus quidem die et loco, predicti procuratores comparuerunt coram nobis,
dicto senescallo Ruthenensi et Albiensi, super possessione heresum dictorum castrorum de Monasterio
et de Monte Irato, et pertinencium eorumdem, sentenciam postulantes. Tandem nos, predictus
senescallus, visis et auditis capitulis hinc inde propositis, deposicionibus eciam hinc inde testium
productorum diligenter examinatis, habita deliberacione ac multorum prudencium conscilio, et
specialiter B. de Montusanicis, judicis nostri, et Guilhelmi Arnaldi de Sopediis, jurisperitorum nobis
assistencium, in nomine Patris, et Filii et Spiritus Sancti, Amen, propositis coram nobis sacrosanctis Dei
Euvangeliis, ut nostrum prodeat de vultu Dei judicium, et nostri oculi videant equitatem, quia constitit
nobis per tenorem inquisicionis, per G(uilhelmum) Arnaldi de Sopediis antedictum auctoritate domini
Alfonsi, comitis Pictavie et Tholose, facte, supradictum dominum B(ernardum), Albiensem episcopum,
vel Frotardum, procuratorem ejus, super possessione dictorum incurrimentorum plene probasse, ideo
possessionem incurrimentorum heresum predictorum castrorum de Monasterio et de Monte Irato, et
pertinencium eorumdem supradicto Frotardo, procuratori dicti domini B(ernardi), episcopi Albiensis,
nomine ejusdem domini episcopi, adjudicamus, diffinitivam sententiam proferentes. Super proprietate
vero predictorum incurrimentorum supradicto domino A(lfonso), comiti Pictavie et Tholose, jus suum
integraliter reservamus. - Actum apud Corompi, prope Corduam, in ecclesia, IIII° nonas junii, anno
Domini M°. CC°. LX°., in presencia et testimonio predictorum procuratorum et assistencium, et Magistri
Guilhelmi Fenassa, Raimundi Duranti, B. Convenarum, R. de Mozeih, Bertrandi Rufel, Petri de Caiarco,
G. de Mozeih de Petrucia, A. de Mozeih, Johannis Duranti de Castro Novo d'Arri, et mei, Bertrandi
Miqueti, publici notharii de Cordua, qui de mandato dicti domini senescalli hoc instrumentum scripsi et
meum apposui sequens signum. ( Hic in originali delineatum erat signaculum notarii.) - Et nos,
predictus senescallus, ad majorem hujus rei firmitatem, huic sentencie sigillum nostrum duximus
apponendum.
Voy. parmi les Acta Omissa le n° 4332 2 et ci-dessus le n° 4452.

J//385
Dettes de villes, n°31.
4609 - 1260. Mercredi 2 juin.
Original scellé
État des revenus et des dépenses de la ville de Chauny.
Il remest au conte de le vile de Chauni, le mecredi après le Pentecouste, en l'an de l'incarnation mil II c.
LIX., que li vile dut de rente à vie, chascun an, II c LVIII liv., et se dut XIII c LX liv., XVII sols, et à ce
conte sire Gobers de Saint Nicolai, borgois de Chauni, fu fais maires por warder le mairie de le vile de
Chauni chele anée, et rechut ce conte, et tant dut li vile à l'entrée de se mairie.
Et est à savoir que chil qui wardoient et rechevoient l'avoir de le vile durent à ce conte à le vile : VII XX
VIII liv., IX sols, VI den. Et puis on il fait pluiseurs rechutes en le mairie chelui Gobert. - C'est à savoir :
De le taille de le vile V c IIII xx IIII liv.
De chelui qui qieut le caucie de le vile : XXXVI liv.
Deu fil Gilon le Saunier : XXXIIII sols.
De Jehen Salenbien : VI liv., X sols, por le fille Coillet.
De chiaus de Waulaincourt : XXVI liv.
De Berart l'Escohier : VII liv., de viés caucie.
De Jehen de Condren : XX sols, d'entrée de conmuingne.
De Carlier de Pierremande : LX sols, de ysue de conmunne.

602
Archives nationales (France)

De Wiet Lietart : XX sols, d'entrée de conmunne.


D'un clerc de Peronne : X liv., qu'il rendi à le vile.
De Pillot : XL sols, qu'il devoit à le vile.
De Jehen Caqet : XX sols, d'entrée de conmunne.
De Jehen Saisine : XL sols, des deniers Cosenne.
Des enfans Hainmeri : XXX sols, d'entrée de conmunne.
De Simonnet des Molins : XL sols, d'entrée de conmunne.
De Quentin de Molinniaus : XX sols, d'entrée de conmunne.
De Maroie de Marisel : c sols.
Deu fil Maroie de Guni et d'autrui : IX sols.
De maistre Robert Poillette : X liv.
De Ernaut d'Espaingni : LX sols, d'entrée de conmunne.
De Danel le Candillier : XVI sols, d'entrée de conmunne.
Deu fil Wibert le Taneur : VI liv., XV sols.
De monsingneur Jakemon Musart : C liv.
De Jehen de Fourdren : XXXVI sols.
De Estevene, le clerc de Genli : IIII XX liv.
De Jehen Bricart : XXVIII liv., XV sols.
Des deniers de Genli.
De Jehen de Pont Saint Mart : XL liv.
De Gerart de Haironval : LX liv.
De Perron le Carlier : XX sols d'amende.
De Simon de Noion : XX sols d'amende.
De IIII persones : XX sols d'amende.
De II persones : XX sols d'amende.
De IIII persones : XX sols d'amende.
De Jehen Loupart : XX sols d'amende.
De Ernaut d'Espaingni : XX sols d'amende.
De Jehen d'Espaingni : XX sols d'amende.
De Gerart de Tartiers : XX sols d'amende.
De Williaume Cace Marée : XX sols d'amende.
De Penchant et se femme : XX sols d'amende.
De IIII persones : XX sols d'amende.
De Estevene Ivetel : XX sols d'amende.
De II persones : XX sols d'amende.
De II persones : XX sols d'amende.
De II persones : XX sols d'amende.
De II persones : XX sols d'amende.
De Jehen Bellet : C sols d'amende.
De IIII persones : XX sols d'amende.
De Williaume Male Denrée : XX sols d'amende.
De Perron d'Amingni : XL sols d'amende.
De Raoul Hugon : X liv. d'amende.
De le Parisie : C sols d'amende.
De Jakemon Blanche : XX sols d'amende.
De II persones : XV sols d'amende.
De X tavreniers : X liv. d'amende.

603
Archives nationales (France)

Somme de che que li recheveur devoient, et de ce qu'il ont puis rechut : XII c XIII liv., IX sols, VI den.
Ves chi les paies et les despenses que chil qui wardoient et rechevoient l'avoir de le vile fisent en l'anée
que cis Gobers fu maires.
A Bauduin de Cambrai : XXX liv. de rente à vie, à Close Pentecouste, à l'entrée de le mairie chelui Gobert,
et encore à chelui Bauduin : XXX liv. de rente à vie à Close Pentecoste, à l'isue de le mairie chelui Gobert,
por che qu'il oisi de le mairie après le Close Pentecoste.
A le femme Disdier qui fu : XX liv. de rente à vie, à le feste Saint Pierre entrant aoust.
A Jehen Rose et à Robert, sen frere : C liv. de rente à vie, à le Tousains.
A maistre Aden de Clastres : XIII liv. de rente à vie, à l'endemain de le Tousains.
A Wiart Ravemer : XX liv. de rente à vie, à le Saint Martin en iver.
A maistre Nicolas : XXX liv. de rente à vie, as XX jors.
A le Brandone : XX liv. de rente à vie, as brandons.
A Rasent de Lens : XXV liv. de rente à vie, à Close Paske.
As despens, quant on porta ces paies : XXXV sols.
A le fille Coillet : XX sols, de ce que li vile li devoit.
Au fil Wibert le Taneur : IIII liv., XVIII sols, que li vile li devoit.
A Jehen Erart de Saint Quentin : III c liv., que li vile li devoit.
Au despens deu porter et au frai : XX sols.
A Monsingneur Jakemon Musart : XX liv., de che que li vile li devoit.
A Oudart Heselin : LXXV sols, de ce que li vile li devoit.
A Mikiel le Flament : XX sols, de ses buers.
A Bernart le Chisne : LVIII sols, VIII den., por le voie de Condren.
Au maieur et à ses conpaingnons : VIII liv., XXI den., maille, au parlement à Paris, à le Pentecoste.
As wardes des pastures : XL sols.
A menus despens en pluiseurs lius : XX sols.
A menus despens, en pluiseurs lius : XXII sols.
Au poison : XX sols, VI den., c'on presenta monsingneur de Neele et monsingneur Perron le
Chambrelain, quant il furent à Chauni, por le cause d'Engouren de Couci.
A monsingneur Julien et au bailliu : LXIII sols, por leurs despens, quant on fist l'enqueste deu Pont le
Veske.
Au maieur et à ses conpaingnons, et as tesmoins : C IIII sols, por leurs despens, quant on fist l'enqeste
deu Pont le Veske.
A menus despens, en pluiseurs lius : XX sols.
A menus despens, en pluiseurs lius : XX sols.
A menus despens, en pluiseurs lius : XX sols.
A menus despens, en pluiseurs fois : XX sols.
As jacobins de Saint Quentin : XX sols, qu'on leur donna por Dieu.
A menus despens, à pluiseurs fois : XX sols.
A menus despens, à pluiseurs fois : XXI sols.
A menus despens, à pluiseurs fois : XX sols.
A menus despens, à pluiseurs fois : XX sols.
A menus despens, à pluiseurs fois : XX sols.
A Robert de Foulenbrai, et à Raoul Hugon et le clerc de le vile : X liv., XIII sols, au parlement à Paris, à le
Saint Martin. Il demourerent trois semainnes.
Au maieur et à ses conpaingnons : XX sols, VI den., à Saint Quentin.
As cordeliers de Noion : XX sols, qu'on leur donna por Dieu.
A menus despens, à pluiseurs fois : XX sols.

604
Archives nationales (France)

Au maieur et à ses conpaingnons : VII liv., XVI sols, à Paris, au parlement de le Candeliere.
A menus despens, à plusieurs fois : XX sols.
A menus despens, à plusieurs fois : XX sols, VI den.
Au maieur et à ses conpaingnons : XXXIII sols, IX den., au bailliu à Conpiengne.
A menus despens, à plusieurs fois : XX sols.
A menus despens, à pluiseurs fois : XXI sols, VI den.
A menus despens, en plusieurs lius : XX sols.
A Robert Mauclerc : XX sols, por le damage de se nef.
A menus despens, en plusieurs lius : XXIIII sols, VIII den.
A maistre Lucas, chanoinne de Paris : XL sols, qu'on li donna d'une amende qui estoit paié.
A Robert de Foulenbrai : XX sols, por le damage de se masure.
A monsingneur Gilon de Viri et à Perron de Seroucourt : XX sols, qu'on leur donna d'une amende paié.
Au clerc de le vile : XVI liv., por sen service.
As VIII waites de le vile : XVIII liv.
As II sergans le maieur : XV liv., por leur service.
As II waites d'aoust : XX sols.
A le waite deu befroi : C sols.
Au maieur : VIII liv., por sen service.
As cous de le fremeté de le vile, et des pons et des caucies refaire, et de le ramée : XLVII liv., XXXII den.
As cous de le hale, qui estoit conmenchie à faire, qu'en pierre, qu'en caus, qu'en saulon, qu'en maçons,
qu'en manovriers : XLI liv., XII sols. Et en chele hale vendera on les dras et les denrées de le vile.
As cous des vins, qu'on presenta à bonnes gens : XXXV liv., III sols.
As cous des chevaus, por faire les besoingnes de le vile : XIIII liv., XIIII sols.
Somme de paies et de despenses : VIII c IIII xx XI liv., VII sols.
Et est à savoir que, ces paies et ces despenses rabatues des rechutes, li recheveur de l'avoir de le vile
durent III c XXII liv., II sols, VI den., au conte qui fu fais le mecredi après le Close Pentecoste, en l'an de
l'incarnation mil II c LX, quant cis Gobers oisi de se mairie.
Et li quens d'Angou dut ausi à le vile : VI xx liv., LIII sols, IIII den. Li femme Jehen de Guni : IIII liv., VII
sols, IIII den. Li abbes de Roiaumont : X liv.
Somme de che q'on doit à le vile : IIII c LIX liv., III sols.
Et ves chi les dettes que li vile devoit, quant sire Gobers oisi de se mairie.
Au fil l'Amorouse : IIII liv.
A Mikiel le Flament : X liv.
As oirs damiselle Ysabel de Curtins, II c LX liv.
As oirs monsingneur Jehen de Hangest : II c liv.
A Oudart Heselin : LXXVI liv., V sols.
A Jehen Saisine : L liv.
Au fil Renaut le Bege : L liv.
As enfans Walegrin : IX liv.
A maistre Robert Poullette : II c X liv.
A Gobin Cosenne : C XII sols.
A le fille Lorent le Vanier : C sols.
A monsingneur Gilon de Viri : XL liv., X sols.
As enfans Jakemon de Labie : XXX sols.
A le fille Perugon : VIII liv.
A monsingneur Jakemon Musart : IX xx liv.
A Perron Pestel, de Couci : C liv.

605
Archives nationales (France)

A Evet Loucette : C sols.


A le fille Coillet : C X sols.
Au fil Gilon le Saunier : XXXIIII sols.
Au fil Wibert le Taneur : XXXVI sols, VIII den.
A le nieche Robert le Selier : XXXVI sols.
As oirs monsingneur Aubert de Hangest : C VIII liv., XV sols, qui sunt en conmande de par le bailliu.
As enfans Hesain Male Denrée : XL liv.
A Jehennette, fille Gerart de Haironval : LX liv.
Au roi : II c L liv.
Somme : XVI c IIII xx liv., VIII sols.
Et, rabatu che qu'on doit à le vile de che que li vile doit, il demeure que li vile doit : XII c XXV liv., V sols,
et le rente à vie qui devant est dite. Et à ce point laisa cis Gobers le dette de le vile, quant il oisi de le
mairie, et adonc sire Pierres Buire, borgois de Chauni, fu fais maires, et rechut le dette de le vile eu point
que cis Gobers laisa le dette, en l'an de l'incarnation mil II c LX, le mecredi après le Close Pentecouste.
Et bien sachiés que li rois a evu de nous, puis qu'il fu croisiés, XV c liv., et li quens d'Angou nous cousta
bien V c liv.
Scellé en cire verte, sur double queue, du sceau de la ville de Chauny, décrit dans l' Inventaire sous le
n°5758.
Voy. Ch. Dufour, Mémoires de la Société des Antiquaires de Picardie, t. XV (1858), p. 593 et 624, les n os
4591 à 4599, la note du n°4583, et ci-dessous le procès-verbal des commissaires royaux du 14 septembre
1260. - La layette Dettes de villes renferme un autre compte de la ville de Chauny, du 3 juin 1261.

J//385
Dettes de villes, n°10.
4610 - 1260. Dimanche 6 juin.
Original scellé
État des revenus et des dépenses de la ville de Beauvais.
En l'an de l'incarnacion Nostre Sengnor M. et CC. et LVIII., le diemenche après le Tousains prochain,
entrerent Jehans de le Ruele, et Pierres Maugier en le merie de Beauvès, et vesqui li devant dis Jehans,
maires, dusques à le Purificacion Nostre Dame tant seulement. Et après son trespassement li devant dis
Pierres et li per, si conpaingnon, apelerent ovec aus à maieur Jehan le Castelain, et furent en le mairie li
devant dis Pierres et Jehan dusques en l'an de l'incarnacion M. et CC. et LX., le diemenche après le
Trinité, pour ce c'on leur defendi que il ne feissent mie nouvel maieur fors par le congié de le court, et
furent leur despens du tans devant dit tel. - S'il est à savoir. En quemuns presens de vins : IIII xx liv., et
LXXV sols et VIII den. - As serjans de le vile, et au clerc qui fet les escris de le vile : VI xx liv. et XV sols. -
A Pierres de Lengni : L liv. et XII sols, pour le pes de ses letres. - As chevaus de trois maieurs : XXX liv. -
A nostre sengnor le roi, pour le pes d'Engleterre : M liv. et VII cc et L liv. - Au juge de Cambrai, pour le
contens des jors du plet encontre le vesque : XVI liv. - As Freres Meneurs, pour aus vestir : XVI liv. - A le
vesque, pour le pes que mesire Pierres de Fontaines et mestre Jaques d'Arraz firent : IIII cc liv. - Pour les
amendes de le court le doien, pour l'acoison du plet de Saint Syphorien : LXXV liv. et IIII sol. - As freres
de Saint Jaque : XX liv. - Pour les despens à chaus qui taillierent : X liv. et VIII sols. - A mestre Jehan de
Rue, et à mestre Willame A le Choe, et à autres avocas : C et VIII liv. - A Hue Bequet et à Oede Louvel, et
à autres, pour les hommes de le quemune aidier devant laie justise : XXXV liv. - A Willame de
Gremerviler, le mire de le vile, pour sa rente q'il a en le vile : IX liv. - A le gaite du marchié : VIII liv. - As
despens le doien de Tours, et à mesire Colars de Menou, pour traitier de le pes de le vesque et de le vile :
C et VII sols. - As despens de chaus qui vindrent fere l'enqueste Saint Syphorien : VII liv., et VII sols et
III den. - As presens le roi, qant il vint à Beauvès, pour fere le pes de le vile et du vesque : VIII liv. et VII
sols. - Au feu qui fu fes le vegille Saint Jehan : VIII liv. - Pour poissons qui furent presentés au roi

606
Archives nationales (France)

d'Engleterre : LXXVII sols. - A chaus qui vindrent fere l'enqueste pour Phelipe Cailleur : VI liv., II sols
mains. - Au pont Nostre Dame atorner : C et IX sols. - As pavemens de le vile et as cauchies : LXXIX liv.
et II sols. - Es dousaines les maieurs et les pers : X liv., et VI sols et X den. - As conteeurs de deniers : VI
liv. et VII sols. - Au let de l'ostelerie : XLII sols. - As saques et à chire pour seeler : XLIII sols. - En cange
de deniers : XII liv. et XII den. - Des deniers q'il paierent pour presens qui furent fes au tens d'autres
maieurs : IX liv., et VIII sols et IIII den. - A Willame du Bourc le Roine : XL sols. - En pluseurs letres de
le cort de crestienté : L sols. - Pour le cheval Hue Beqet, qui fu blechiés u servise de le vile : LX sols. - A
corretiers de deniers d'Arraz, et de Peronne et d'autres lieus : XVIII liv. - Pour le loier de le meson où l'en
met les gages : LX sols. - A le lumiere qui art en le boucherie : XL sols. - A trois portes atorner : XLIII sols
et VI den. - Et en menus despens, c'on apele fré de vile : C et XVII liv., et XII sols et IIII den. - Le somme
de tous ces despens devant dis : III M liv. et XLIX liv., et VI sols et II den. - Et si despendismes en voies,
s'il est à savoir en pluseurs lieus à pallemens, et à autres voies c'on fist à le court le roi, et à Canbrai, et à
Arraz et en autres lieus pour le plet encontre le vesque, et pour les rentes à vie porter et pour deniers
emprunter et paier : V CC liv. et IIII xx liv. et XVIII liv., et V sols et III den. - Et si paiasmes des rentes à
vie : XVIII CC liv. et XXV liv. et XV sols. - Et si paiasmes d'usures, pour le dete que le vile devoit, et pour
les deniers le roi qui furent empruntez, et pour paier les rentes à vie, et pour paier IIII CC liv. à le vesque,
et pour autres despens qu'il convint enprunter à cous : XIIII CC liv. et IX liv. et XI sols. - Et si eusmes en
defaute, pour gent qui furent taillié en deus lieus et pour deniers qui furent portés hors de le vile par
plusieurs fois : XIX liv., et VII sols et I den. - Le somme de tous ces despens : VI M liv. et IX CC liv., et
XLIIII sols et VI den. - Le rechoete des rentes à vie vendues : II M liv. et IIII CC liv. et XXXVI liv. et XIIII
sols. - Et des cauchies, et des amosnes et des amendes : VII XX liv., et LXXII sols et IIII den. - Le somme
de toute le rechoete sans le taille : II M liv. et V C liv. et IIII XX liv., et VI sols et IIII den. - Et le taille si
monte : V M liv. et II C liv. et IIII liv., s'ele venoit toute ens. - Le somme de toute le rechoite et de le taille
: VII M liv. et VII CC liv. et IIII XX liv. et VI sols et IIII den. - Et ensi recheusmes nous plus que nous ne
despendismes : VIII CC liv. et IIII xx liv. et XLII sols. - Et Beauvès devoit, quant li devant dis Jehans et
Pierres entrerent en le mairie, par deseur ce c'on li devoit, se toutes les detes fussent bones c'on devoit à
le vile de Beauvès : IIII M liv. et II CC liv. et XL liv. et IIII sols. - Et pour ce li devant dis Jehans li
Castelains et Pierres Maugier, à l'oissue de leur mairie, baillierent à Willame de le Formenterie et à
Michiel le Maqain, noveaus maieurs, le vile de Beauvès en dete de III M liv. et III CC liv. et LVIII liv. et
III sols, se toutes les detes qui estoient deues à le vile de Beauvès fussent bones et bien paiés. - Et si
devons à nostre sengnor le roi : XVII CC liv. et L liv., qui ne sunt mie nommées en ces detes devant dites.
- Et est à savoir que les detes qui sunt deues à Beauvès, que de le nouvele taille, que de le viés taille
piechà fete, qui monte : V M liv. et V C liv. et XXI liv., pour ce que il i a clers tailliés, et pluseurs autres
gens dont l'en ne puet joir, nous ne les prisons mie à tout venir ens, à plus de IIII M liv. et V C liv. - Et
ensi doit Beauvès, par deseur le value de ce c'on li doit, que de le somme devant nommée, que de le dete
nostre sengnor le roi, que du decai des detes, qui sunt deues à Beauvès : VI M liv. et VI XX liv. et IX liv. et
III sols. - Et si doit de rentes à vie chascun an : XII CC liv. et LXVII liv. et X sols. - Et toutes ces choses
devant dites nous vous certefions par nostre seel.
Les divers articles de ce compte sont séparés par des rubriques.
- Au bas de l'acte, avant le repli, une incision pratiquée dans le parchemin indique que ce document fut
expédié en forme de lettres closes.
Sceau de la ville de Beauvais ; cire verte, double queue. ( Inventaire, n° 5746.)
Voy. Ch. Dufour, Mémoires de la société des Antiquaires de Picardie, t. XV (1858), p. 611, les n os 4591 à
4599, le n° précédent, la note du n°4583, et ci-dessous à la date du 14 septembre 1260.

J//385
Dettes de villes, n°7.

607
Archives nationales (France)

4611 - [1260. Dimanche 20 juin.]


Original scellé
État des revenus et des dépenses de la ville de Roye.
Chist escris fu fais l'an de l'incarnation Nostre Segneur mil CC. LIX., ke sire Estenes Gasselins rendi le
mairie de Roie, le diemence devant le Saint Jehen, et fu maires sire Josses li Vilains. Quant sires Josses
rendi le mairie de Roye, le vile devoit :
A mon segneur Jehen de Cramailes : mil liv.
Item, à ma dame Marie de Bosqueax : CC liv.
Item, à mon segneur Raoul Flamenc : CCC liv. et LXXVI liv.
Item, à Nothin de Dieucort : XVIII XX liv. et XIIII liv.
Item, au roi : IIII liv., VII sols, VI den., pour les fourfais.
Item, au roi : CCCC liv., deu don le roi.
Summe de che que le vile de Roie doit : XXIII C liv. et LIIII liv., et XVII sols, VI den.
Ch'est che que l'en doit à la vile de Roye.
Simons Rachars : XX sols.
Item, Jehans Crespiax : XXI liv. de taille, de l'anée maistre Jehen Blanpumier, et de l'anée devant.
Ch'est che ke l'en doit à la vile, de l'anée sire Estene.
Hues li Moitiers : XXIII liv.
Item, mesire Jehans de Cramailes : IIII XX liv. et IIII liv. de Tornois.
Item, mesire Jehans de Cramailes : VII liv., d'autre part.
Item, Jehans Nothins : IIII XX liv., d'une part, et XV liv. et X sols, d'autre part.
Item, li neveu Garin le Fourbeur : VI liv., XV sols, IX den.
Ch'est che k'on doit à la vile, de l'anée segneur Jossun : IIII liv., X sols, et puis VI liv., et puis VIII liv. et
puis XX liv.
Item, mesire Jehans de Cramailes : VII xx liv. et X liv. Summe de che que l'en doit à la vile : CCCC liv., IX
liv., et XIX sols et IX den., et s'a la vile : XL liv. et XVIII sols.
Summe de che que la vile doit deseur ce ke l'en li doit et qu'ele a en deniers : XIX c liv., et LXXIX sols et
IX den., et se sunt ostées les mauvaises detes ke l'en doit à la vile.
Ch'est ce que la vile a fraié en rente à vie, à la mairie segneur Jossun.
A mon segneur Henri le Capelain : XL liv., pour rente à vie, à la Saint Remi.
Item, à maistre Jehen de Paris : XL liv., le moitié à la Saint Remi, et l'autre moitié à la Chandeleur.
Item, à Simon Plate Corne de Saint Quentin : L liv., à l'endemain de la Touz Sains.
Item, à Guillaume As Pons : L liv., à la nuit de la Saint Andreu.
Item, à Marie Crespine, d'Arras : XXX liv., à mi fevrier.
Item, à Raoul d'Ongnoles : XL liv., à la Circoncision.
Item, à Aelis d'Oheries, de Saint Quentin : XX liv., à le mi mai.
Item, à Jehen de Duellet, de Saint Quentin : XX liv., à mi mai.
Item, à Jehen Estene, de Saint Quentin : XX liv., à la mi mai.
Item, à Simon Porée, de Saint Quentin : L liv., à la mi mai.
Item, à Grart Faverel, d'Arras : XXV liv., à la mi mai.
Item, à Robert Crespin, d'Arras : XXV liv., à la mi mai.
Item, à Jehen Cosset, d'Arras : XV liv., à la mi mai.
Item, à la femme Jehen Cosset : XV liv., à la mi mai.
Item, à maistre Pierre Malot : XIIII liv., à la mi mai.
Summe de che frait : CCCC liv. et LIIII liv.
Item, awec che est li frais des C liv. que li rois a de la vile chascun an.
Item, ch'est li frais des despens de l'anée segneur Jossun :

608
Archives nationales (France)

Au clerc de la vile : XXV liv.


Item, au maistre sergant : XI liv., XII den.
Item, à la gaite qui corne : C sols.
Item, à IX gaites qui gaitent les portes par nuit et qui vont par la vile pour le garder, à chascun : L sols
l'en. Che sunt : XXII liv. et X sols.
Item, as presens deu vin : XXV liv., et à le fois il i a plus par an, et à la fois peu mains.
Item, au despens des presens de poissons, de capons et de gastiax, que la vile fist à l'archevesque de
Rains, et à le vesque d'Amiens, quant il trespassoient par la vile, et à autres bones gens amis da (sic) la
vile : XVII liv. par l'anée, et à la fois il i a plus, et à la fois mains. Quar la vile est en grant trespas.
Item, as autres menus despens, si conme as avenues de cordes, de chire, de tonniax à metre iaue pour le
doute des fus, et pour semonre de forains, et as sergans qui vont et qui vienent, et à garder les prisons qui
meffont à la vile, et à ratirer les portes et à autres menus frais : XXVI liv., III sols, ou là entour.
Ch'est li frais des voies de l'anée segneur Jossun :
Pour le voie où Tumassins li Borgne ala à Troies porter as maistres des foires unes lettres de par le vile :
X sols, IIII den.
Item, pour le voie à Amiens où li.. (sic) maires, et sire Tumas Mathons et li clers de le vile alerent le lundi
devant le Saint Jehen decollassé, pour che que li officiax avoit semonsé le vile : XXXV sols, IIII den.
Item, pour le voie où sire Werris et Estenes Wasselins, Gilles Amans et Ernoux li Rous alerent entour le
Septembreche à Sain Quentin et à autres viles, pour conseiller d'endroit Jehen le Cat et les chastelaines :
XLIX sols, IIII den., maille.
Item, pour le voie où Aubris li Tailliere et Robers Belins alerent au Plaissié, pour endroit un home de le
vile, qui pris i estoit : VI sols VII den.
Item, pour le voie à le court, où li.. (sic) maires, et Werris Waignars, et Ernous li Rous alerent le venredi
devant le Saint Mathi, pour endroit che que le gens de Roie n'osoient aler as foires de Champaigne pour
l'achoison de segneur Lucas : VIII liv., XI sols, II den.
Item, pour le voie à Blerencort où sire Werris et Gilles Amans alerent à mon segneur Perron de Fontre
conseiller, d'endroit l'afaire Jehen le Cat : XI sols, IIII den.
Item, pour le voie à le court où Ernous li Rous et Gilles Amans alerent le juesdi devant le Saint Luc, pour
endroit Jehen le Cat : IIII liv., XII sols, VIII den.
Item, pour le voie où Mikex Mathons ala à Saint Quentin parler à mon segneur Perron de Fontre,
d'endroit Jehen le Cat : XI sols, II den., maille.
Item, pour le voie où Oudars de Roieglise porta à Saint Quentin Simon Plate Corne L liv., pour rente à vie
: X sols, VII den.
Item, pour le voie à le court où sire Tumas Mathons ala pour endroit CC liv. deu don le roi, que le vile
avoit paiés, et le cours redemandoit le tiers de ces CC liv. : XXXIX sols, IIII den.
Item, pour le voie où Simons Mairesse porta à Arras Willaume As Pons L liv. pour rente à vie : XV sols et
VIII den.
Item, pour le voie à Paris où sire Mikex Mathons et Ernous li Rous alerent porter C liv. deu don au roi et
pour parler des foires : VIII liv., XVII sols.
Item, pour le voie à Oscans où Pierres Joete et Aubris li Tailliere alerent pour aporter deniers : VI sols, II
den.
Item, pour une autre voie à Oscans où Pierres Joete ala pour aporter deniers : V sols.
Item, pour le voie où Grars Pochons ala à Amiens contre le prestre de l'ostelerie : VIII sols.
Item, pour le voie à Noion et à Chauni où sire Tumas Mathons ala pour le besongne de le vile contre mon
segneur Jehen Baé et autres chevalier : XIX sols, IIII den.
Item, pour le voie à Mondidier où Gilles Amans ala parler au bailleu pour le besongne de le vile contre les
chevalier : V sols, I den.

609
Archives nationales (France)

Item, pour le voie où li sergans de le vile ala à Compiegne pour le vile : V sols.
Item, pour le voie à Amiens, où Raous li Seliers et Ernous li Rous alerent contre le prestre de l'ostelerie :
XLVIII sols, I den.
Item, pour le voie à Noion où Estenes Gasselins ala porter maistre Jehen de Paris sa rente à vie : V sols, V
den., obole.
Item, pour le voie où li.. (sic) maires, et sire Mikex Mathons et Gilles Amans alerent à le court, et pour
faire savoir l'estat de le vile : XII liv., XVII sols, IX den.
Item, pour le voie à Saint Quentin, où Raous li Seliers, et Estenes Gasselins et Garins de Hangest alerent
pour endroit Reniaume Crespel et Huet : XLIII sols.
Item, pour le voie à Arras où Simons Mairesse porta Marie Crespine XXX liv., pour rente à vie : X sols et
VI den.
Item, pour le voie à Soissons où Warins de Hangest et Aubris li Tailliere porterent mon segneur de
Cramailes : VII xx liv. et X liv., XXVII sols, X den.
Item, pour le voie où Bernars li Cordiers ala parler à le dame de Dargies pour le besongne de le vile : VI
sols et VIII den.
Item, pour le voie où Maihex li Petiz, et Aubris li Tailliere et Jehans Barbe alerent à Chauni awec le
prevost pour mener prisonniers : XXV sols et XI den.
Item, pour le voie où sire Tumas Mathons et Ernous li Rous alerent parler au segneur de Neele pour le
vile : VIII sols, I den.
Item, pour le voie à Mondidier où li.. (sic) maires, et sire Werris et Ernous li Rous alerent parler au
bailleu pour leur bourgois : XXI sols, IX den.
Item, pour le voie à Chaelons où Amans ala pour le vile contre un clerc : XII sols.
Item, pour le voie à Saint Quentin où sire Werris et Ernous li Rous alerent pour conseiller au.. (sic)
maieur et as jurés de Saint Quentin de che que li prevos avoit pris un leur borgois : XXXIII sols, III den.
Item, pour le voie à Mondidier où sire Mikex Mathons, sire Werris et Ernous li Rous alerent, pour che
k'uns bourgois de Roie avoit fait semonre autres bourgois à l'assise à Mondidier, que faire ne devoit : XX
sols, I den.
Item, pour le voie où li.. (sic) maires et Gilles Amans alerent après le bailleu à Neele, pour endroit Aubri
le Putier et Bosquet : V sols, IIII den.
Item, pour le voie à le court où Jehans Wales et Robers Belins alerent pour requerre les bourgois de Roie
que li prevos avoit menés à Chauni : XXXVIII sols, I den.
Item, pour le voie à Chauni où Jehans Barbe, Raous Frichons et Raous de Saint Quentin alerent awec le
prevost, quant il i mena les homes de Roie : XIX sols.
Item, pour le voie où Estenes Wasselins et Robers Belins alerent à Bialeu et à Hem parler au segneur de
Neele pour le besongnes des sauniers : VII sols et IIII den.
Item, pour le voie à Conpiegne où sire Werris et Ernous li Rous alerent parler au bailleu, pour endroit
Jehen Riquier et ses compaignons : XXIIII sols, IX den.
Item, pour le voie à Senlis où Ernous li Rous et Robers Belins alerent autre fois parler au bailleu pour
chele meesme besongne : XXVI sols, IIII den., obole.
Item, pour le voie à Biauvais où Ernous li Rouz et Grars Pochons alerent, pour endroit Gillon Amant :
XXV sols, V den.
Item, pour le voie où li.. (sic) maires et sire Tumas Mathons alerent, pour requerre che que mesire
Bertremiux li Cas leur avoit restoré : XXII sols, IIII den.
Item, pour le voie à Saint Quentin et à Arras où Maihex li Petiz, et Aubris li Tailliere et Oudars deu
Ponchel alerent porter deniers pour rente à vie à mi mai : XLIII sols, XI den.
Item, pour le voie à le court où sire Mikex Mathons et Ernouz li Rous alerent entour l'Assention, pour
endroit Gillon Amant et pour avoir respit des deniers que le vile doit au roi : XI liv., XIII sols, II den.,
maille.

610
Archives nationales (France)

Item, pour le voie où sire Tumas Mathons et Jehans Wales alerent à Amiens, pour endroit Jehen
Wasselin : XXVIII sols, IX den.
Item, pour le voie à Amiens où Jehans Walz et Maihex li Petiz alerent, pour che meesmes : XXIIII sols,
VII den.
Item, pour le voie à le court où sire Werris et Ernouz li Rous alerent, pour l'acoison de Willemet
Sarmonnel : LXVI liv., IX den.
Item, pour le voie à Conpiegne où sire Werris et Aubris li Taillierres alerent pour requerre restor pour
Renaut Bere : XX sols.
Summe de ches voies : IIII XX liv., IX liv., IIII sols, X den., et si à autres voies de desouz : V sols, menues
et petites, de quoi le summe est : XXVII sols et V den.
Summe de touz les frais que le vile de Roie a fait l'en ke sire Josses fu maires, qu'en despens, qu'en rente
à vie, qu'en sergans, qu'en voies, qu'en touz autres frais : VII c liv. et LXXVI liv. et VI sols, ou là entour.
Et chascun an il convient avoir autretant de frais, ou plus, ou petit mains, sans che que li rois n'en prende
autre chose que les C liv. qu'il a chascun an de le vile, et convient que li bourgois prendent ches frais à
iaux et à leur taille, qui ne vaut ke XII XX liv. et X liv. par an, selonc che c'on taille as autres bones viles
leur voisines, mais il prendent de iaux et de leur trois tailles, et plus, selonc che que leur frait montent, et
à le fois trois tailles et demie, et à le fois quatre tailles, ou plus, selonc che que detes et frait leur croissent,
et che k'on prent des trois tailles devant dites, ou deu plus, convient il prendre par semaines. Kar chil qui
doivent le taille sunt si povre et au desouz qu'il ne porroient paier à une fois, et chest poverté leur est
venue par les deniers que li rois a eu de le vile, puis qu'il ala en Bertaigne, de quoi le summe monte
duskes à XLII c liv. de Paresis, et ont bien cousté chil XLII c liv., qu'en usures, qu'en autres cous : II mil
de Paresis et plus.
Et fu li conmuns de le vile de Roie en Henau en l'ost le conte d'Angou, tout chil qui armes pooient porter
et qui aidier se pooient, et à Crieve Cuer, et à Saint Quentin, et tout là où li conmandemens le conte vout
et les vout mener, par quoi le vile fraia et fu en damache dusques à IIII c liv. et L liv., ou là entour.
Et bien saichiés que le vile est povre et au desous, et chascun an se deffait, ne n'a rentes ne pourfiz de
quoi ele se puis aidier. Ainsint vouz faison savoir l'estat de le vile de Roie, au plus cler ke nouz poons.
Ce compte, au dos duquel on lit : Chist escris est de le vile de Roie, fut expédié en forme de lettres closes,
comme le prouvent les incisions pratiquées dans le parchemin.
Traces de sceau pendant sur simple queue. - Le sceau de la ville de Roye est décrit dans l' Inventaire sous
le n° 5791.
Voy. Ch. Dufour, Mémoires de la société des Antiquaires de Picardie, t. XV (1858), p. 588, 596, 600 et
650, les n os 4591 à 4599, les n os précédents, la note du n° 4583, et ci-dessous, n° 4662, un autre compte
de la ville de Roye.

J//385
Dettes de villes, n°37.
4612 - 1260. 23 juin.
Original scellé
État des revenus et des dépenses de la ville de Compiègne.
C'est li contes de le vile de Compiegne, qui fu fais quant Jehans de Chambaudon oissi de la mairie l'an de
l'incarnacion Nostre Segneur M°. CC°. LX°., le vegile de le Saint Jehan Baptiste. - Le vile devoit de
quemandes : XXXII C liv., c sols, et se devoit de dettes montans as cous : XXXVI C L liv. Summa : VI M
VIII C LV liv., sans le rente à vie, dont le vile devoit : M IIII XX V liv. - Et on devoit le vile en dettes li
quens d'Anjout : XIX C liv., et d'autres dettes paiaules : M XI liv., XVI sols, et de mauveises dettes : CCC
LXVI liv., II sols.
Traces de sceau pendant sur simple queue. - Le sceau de la ville de Compiègne est décrit dans l'
Inventaire sous le n° 5759.

611
Archives nationales (France)

Voy. Ch. Dufour, Mémoires de la société des Antiquaires de Picardie, t. XV (1858), p. 637, les n os 4591 à
4599, les n os précédents, la note du n° 4583 et ci-dessous à la date du 14 septembre 1260.

J//385
Dettes de villes, n°4.
4613 - [1260.] 24 juin.
Original scellé
Etat des revenus et des dépenses de la ville d'Athies.
Veschi tout l'estal de le vile d'Athies, si con Simons Tournes, ki fu maires devant le Sain Jehen, le rendi
au maieur Jehan Quentin. - Il rendit ke li vile devoit au roi : XXX liv. caskun en, et se doit li vile au roi de
sen ruef à le prochainne Tout Sains ke nous atendons : XIII liv., et VI sols et VIII den., et s'est li daerains
paiemens. Et se doit li vile demisele Roais : VIII XX liv. en mennaie, et à Oudart Vike : XX liv. en
mennaie, et à monsenieur Jehan le Dien : VIII liv. en mennaie. Veschi chou ke li vile d'Athies a de rente. -
Li justiche vaut à le vile caskun en : X liv., l'un en plus, l'autre mains, et li estal : L sols, l'un en plus,
l'autre mains, et li louaiés des maisons : IIII liv. et II sols, l'un en plus, l'autre mains, et suer chou il les
convint retenir de carpenterie et de couvreture.
Traces de sceau pendant sur simple queue. - Voy. dans l' Inventaire, sous le n° 5742, la description du
sceau de la ville d'Athies.
Consult. Ch. Dufour, Mémoires de la société des Antiquaires de Picardie, t. XV (1858), p. 608, les n os

4591 à 4599, les n os précédents, la note du n° 4583 et ci-dessous à la date du 14 septembre 1260.

J//385
Dettes de villes, n°22.
4614 - 1260. 24 juin.
Original scellé
État des revenus et des dépenses de la ville de Péronne.
En l'an de le incarnation M CC et LIX issi Robers de Lihons de le mairie de le vile de Perone, et Jehans
d'Athies i entra. Fu li contes rendus à le Saint Jehan en esté par devant le consel de le vile, et les maieurs
des mestiers et ciax qui oir le vaurent. - Se devoit li vile par tout, sans rente à vie : XLVI C liv., LX XI liv.,
XI sols et I den. Et se fraia cix Jehans en cele anée, qu'en rente à vie paier, qu'en autres frais : XIII C liv.,
XVII sols et X den. Et ensi dut li vile : LIX C liv., LX XII liv., IX sols, V den. Et en cele anée esploita cix
Jehans : XXII C liv. et XVI liv. de CC livrées de rente à vie qu'il vendi, et s'esploita, qu'en forfais, qu'en
autres coses : VIII XX liv. et XVI liv., et III sols et VII den. - Sonme de ces esplois : XXIII C liv., IIII XX
liv., XII liv., III sols et VII den. - Et ensi demeure que li vile deut par tout, sans rente à vie : XXXV C liv.,
IIII XX liv., VI sols. Et de chou doit li contesse de Flandres : XI C liv., IIII XX liv., VI liv., XIII sols et IIII
den. Et, se cele dete estoit venue ens, si revenroit li dete de le vile à : XXIII C liv., IIII XX liv., XIII liv., X
sols et III den., sauf chou qu'en cele dete, que li contesse doit, ont aucun, qui issu sont de le kemune, leur
part à l'avenant qu'il ont paié partie de dete. Et devoit li vile, quant cix Jehans entra en le mairie : VII C
liv. et XXV liv. de rente à vie, et, quant il en issi, se dut : VII C liv. et LV liv. de rente à vie. - Et fu cix
contes rendus l'an de l'incarnation M. CC. et LX., à le Saint Jehan Baptiste, quant cil Jehans issi de le
mairie, et Robers de Lihons i entra, devant le consel de le vile. - Et saciés que li vile n'a que XL sols de
rente par an, sans les caucies et les estachons, qui bien coustent autant à retenir con ils valent.
Sceau de la ville de Péronne ; cire vierge, double queue. ( Inventaire, n° 5788.) - Cet acte fut expédié en
forme de lettres closes. - Voy. Ch. Dufour, Mémoires de la société des Antiquaires de Picardie, t. XV
(1858), p. 649, les n os 4591 à 4599, les n os précédents, la note du n° 4583 et le n° 4634.

J//383

612
Archives nationales (France)

G. et H. de Châtillon, n°34.
4615 - 1260. Juin.
Original scellé
Compositio inita inter Galterum, priorem Beati Petri de Cella in Bria, et Galcherum de Castellione,
ratione justitiœ dicti prioratus.
Omnibus presentes litteras inspecturis, Galterus, prior humilis Beati Petri de Cella in Bria, salutem in
Domino. Notum facimus quod, cum discordia verteretur inter nos, racione prioratus nostri de Cella, ex
una parte, et nobilem virum, Galcherum de Castellione, dominum de Creciaco, ex altera, super hoc quod
idem Galcherus dicebat se habere justiciam et guardam in nostro prioratu supradicto, et se, racione dicte
guarde, habere justiciam in tota terra prioratus nostri antedicti, que dicitur terra Sancti Petri, infra
quatuor metas de Guerardo, in quocunque loco existeret dicta terra infra dictas metas, hoc salvo nobis et
prioratui nostro supradicto, quod nos cum eodem nobili percipiebamus cum eo in justicia que est a loco
qui dicitur Pratellum Guarini usque ad locum qui dicitur Froit Mantel, ita quod idem nobilis dicebat
quod, si infra duos terminos, scilicet Pratellum Guarini et Froit Mantel, contigerit capi vel arestari
aliquem malefactorem per se vel per servientes suos, vel per nos vel per servientes nostros, malefactor
ille debet duci ad prioratum nostrum de Cella, et in prisionem nostram dicti prioratus mitti, et ibi per
ipsum nobilem et per nos, vel per servientes suos et nostros, judicari ; et, si redemptus fuisset, idem
nobilis medietatem redempcionis perciperet, nobis et prioratui nostro altera medietate remanente ; et, si
puniendus esset, ipsi nobili traderetur ad puniendum ; et, si dimittendus esset sine pena aut precio,
communi assensu nostri et dicti nobilis dimitteretur ; nec submoniciones per se vel per servientes suos
ibidem facere posset, sed faceret eas major noster, et neuter nostrum, nec nos, nec idem nobilis posset
sine altero, nec de melleiis, nec de furto, forefactum condempnare, nec infra dictos terminos amplius
percipere posset idem nobilis, racione quacunque, quam medietatem de furto et melleiis. Dicebat eciam
idem nobilis se debere percipere in tribus annis semel tantum a quolibet hospite nostri prioratus predicti
unum panem vel unum denarium. Dicebat eciam idem nobilis se debere percipere de omnibus
hominibus Sancti Georgii, commorantibus super terra nostra que dicitur terra Sancti Petri, sanguinem,
prout erat a retroactis temporibus consuetum, nobis pro nobis et prioratu nostro predicto in contrarium
asserentibus et dicentibus quod nullam habebat idem nobilis, nec unquam habuerat justiciam in terra
sancti Petri, nec eciam in prioratu nostro supradicto guardam, vel alibi in terra tota Sancti Petri infra
quatuor metas de Guerardo, et si idem nobilis vel predecessores sui aliquociens se intromiserant de
modo guarde vel justicie in terra nostra Sancti Petri predicta exercende, hoc non debebat dici justicia,
sed pocius violencia reputari. - Tandem, post multas altercaciones inter nos et dictum nobilem,
mediantibus bonis viris, super dicta discordia et omnibus premissis amicabiliter composuimus in hunc
modum, videlicet, quod nos procurabimus quod relisiosi ( sic) viri, abbas et conventus predicti Majoris
Monasterii, pacem, concordiam seu composicionem, quam vel quas predicto nobili fecimus, nomine
prioratus nostri de Cella ; ratam seu ratas habebunt, et in perpetuum inviolabiliter observabunt, et super
hiis tradent dicto nobili litteras, sigillis dictorum abbatis et conventus sigillatas. Forma autem pacis,
concordie seu composicionis, inter nos et dictum nobilem facta, est hec : videlicet, quod tota et
omnimoda justicia, alta et bassa, in tota terra Sancti Petri infra quatuor metas de Guerardo antedictas, et
guarda de domo et prioratu nostro, et villa de Cella nobis et prioratui nostro in perpetuum quiete et
libere remanebunt, ita quod guardam et justiciam omnimodam, quas dicebat idem nobilis se habere in
dicto prioratu nostro et terra Sancti Petri, si quas unquam ibi habuerat vel habebat, et quicquid, racione
guarde et justicie, in predictis prioratu et terra Sancti Petri dicebat se habere vel habuisse, si ibi unquam
aliquid habuerat, nobis et prioratui nostro quittavit in perpetuum amicabiliter et benigne, et, si contigerit
de cetero nos, vel priorem qui pro tempore fuerit in dicto prioratu, pro aliquo casu vel necessitate,
dictum nobilem vel gentes suas, pro aliquo succursu vel auxilio nobis faciendo contra adversarios dicti
prioratus, evocare, idem nobilis nobis succurreret vel auxilium nobis prestaret, et nos, vel idem prior qui
pro tempore fuerit, ipsi nobili vel gentibus suis cibum vel potum, vel aliquid aliud quoquo modo,

613
Archives nationales (France)

aliquociens ministraremus vel faceremus ministrari ; idem nobilis, nec heredes sui, contra nos, vel
prioratum nostrum predictum, quasi ex debito, nisi tantum de mera gracia, nichil ex inde petere seu
vendicare possent in futurum, retenta eidem nobili medietate justicie a Pratello Guarini usque ad
Frigidum Mantellum, prout superius est divisum, salvo nobis et prioratui nostro quod, si contigerit casu
fortuito malefactorem ibi captum a prisione nostra de Cella evadere, nichil inde poterit idem nobilis a
nobis, vel a priore qui pro tempore fuerit, nisi juramentum nostrum, vel prioris qui pro tempore fuerit in
dicto prioratu, vel majoris nostri, vel prisionarii petere, et, si contigerit ipsos majorem et prisionarium ob
hoc fugere, et aliquod expletamentum propter illam fugam fieret, nos inde percipiemus medietatem, et
altera dicto nobili remaneret ; retento eciam dicto nobili pane vel denario in locis illis in quibus antea
percipere consuevit, et eciam sanguinem ( sic) hominum Beati Georgii in terra Sancti Petri
conmorancium, ut antea percipere consuevit, prout superius est expressum, et retenta dicto nobili tota
justicia in tota terra que vocatur terra Sancti Georgii, scilicet in censivis, hospitibus et in territorio quod
dicitur territorium Sancti Georgii, quod est infra quatuor metas de Guerardo supradictas, salvo nobis et
prioratui nostro quod nos censuarios nostros in terra Sancti Georgii predicta justiciare poterimus, si in
aliquo deliquerint, racione sue censive predicte, usque ad septem solidos et dimidium, et justiciam
exibere conquerentibus de censivis predictis, et poterimus nos, et prior qui pro tempore fuerit, in
censivis predictis capere pro emenda et delictis in re. et justicia supradictis. Hanc autem composicionem,
prout superius est expressa, nomine nostro et prioratus nostri, promittimus nos bona fide in perpetuum
firmiter et inviolabiliter servaturos, et non contraventuros in futurum per nos vel per alium, racione
quacunque, nos et prioratum nostrum dicto nobili et heredibus suis, quantum ad predicta omnia et
singula tenenda et firmiter observanda, in quantum jus dictaverit, penitus obligantes, et relinquentes
penitus obligatos. - Hec autem omnia Ysabellis de Lisygnes, uxor dicti Galcheri, spontanea, non coacta,
de voluntate dicti Galcheri et super hoc auctoritatem prestantis, voluit, laudavit pariter et concessit, et
promisit, fide prestita, quod contra istam composicionem, per se vel per alium, racione dotis, dotalicii vel
alia quacunque non veniet in futurum. Ut autem hec omnia rata et firma permaneant, nos, Galterus,
nomine nostro et prioratus nostri, presentibus litteris sigillum nostrum apponi fecimus, una cum sigillo
reverendi patris, A(lelmi), Dei gracia Meldensis episcopi, a nobis super hoc specialiter requisiti. - Actum
anno Domini millesimo ducentesimo sexagesimo, mense junio.
Deux sceaux, en cire verte, pendants sur cordelettes de soie rouge :
1. Gautier, prieur de la Celle, diocèse de Meaux ; Inventaire, n° 9493.
2. Aleaume de Cuisy, évêque de Meaux ; Invent., n° 6703.
Voy. A. Du Chesne, Histoire de la maison de Chastillon, p. 325, Pr., p. 192, et les n os 4616 et 4620.

J//732
Eaux et Forêts, n°73.
4616 - 1260. Juin.
Original scellé
Galterus, prior Beati Petri de Cella in Bria, notum facit Galterum de Castellione quidquid juris habebat
in nemore Beati Petri de Cella eidem prioratui concessisse.
Omnibus presentes litteras inspecturis, Galterus, prior humilis Beati Petri de Cella in Bria, salutem in
Domino. Notum facimus quod, cum nobilis vir, Galcherus de Castellione, dominus de Creciaco, haberet
gruariam in quodam nemore nostro prioratus nostri de Cella, quod vocatur nemus Sancti Petri de Cella,
sito apud Ramatum Villare, contiguo territorio de Ramato Villari, ex una parte, et territorio Ville Nove
Comitis, ex altera, haberet eciam idem nobilis justiciam in terra nostra arabili, sita apud Ramatum
Villare, sicut dicebat idem nobilis, nobis in contrarium asserentibus et dicentibus ipsum nobilem nullam
habere justiciam in terra nostra arabili antedicta, idem nobilis, pro remedio anime sue et Ysabellis,
uxoris sue, parentumque et antecessorum suorum, nobis et prioratui nostro de Cella dedit et quittavit in
perpetuam elemosinam omnem gruariam nemoris antedicti, et omnem justiciam, tam altam quam

614
Archives nationales (France)

bassam, nemoris supradicti, et similiter omnem justiciam terre supradicte, in terris, pratis et censivis
nostris. Dedit eciam et quittavit nobis et prioratui nostro de Cella, quod nos, et prior qui pro tempore
fuerit in prioratu predicto, possimus venari vel facere venari in plesseio nostro, quod est circunquaque
domum nostram de Ramato Villari, et eciam in haiis nostris et hospitum nostrorum, moventibus a nobis
in villa de Ramato Villari supradicta, videlicet, ad lepores, cuniculos, vulpes, lupos et tessonnos
capiendos, retenta ipsi nobili et heredibus suis venacione ad singula animalia in nemore et terra
supradictis, cum omni justicia occasione dicte venacionis proveniente, salvo nobis et prioratui nostro
quod idem nobilis nec gentes sue in dicto nemore poterunt scindere vel scindi facere, vel aliquas hayas
facere pro capiendis vel venandis animalibus supradictis, vel alio modo quocunque, et retenta eciam
eidem nobili et heredibus suis justicia de magno chemino, quod ducit de Villa Nova Comitis apud
Ramatum Villare. Hanc autem donacionem et quittacionem promisit idem nobilis se bona fide firmiter
in perpetuum servaturum et non contraventurum racione quacunque, se et heredes suos pro premissis
fideliter observandis, in quantum jus dictaverit, specialiter obligando. - Ysabellis vero de Lisygnes, uxor
dicti Galcheri, spontanea, non coacta, de assensu dicti Galcheri ei super hoc auctoritatem prestantis,
hujusmodi quittacionem et donacionem voluit, laudavit pariter et concessit, promittens fide media quod
contra premissa, racione dotis vel dotalicii, vel vel alio modo quocunque non veniet in futurum. - Et nos,
Galterus, nomine nostro et dicti prioratus nostri, promittimus quod contra illa que dictus nobilis pro se
et heredibus suis in dictis rebus sibi et heredibus suis retinuit, per nos vel per alium non veniemus in
futurum, quo minus dicto nobili et heredibus suis quiete et pacifice in perpetuum gaudere liceat de
premissis. In cujus rei testimonium, presentibus litteris sigillum nostrum apponi fecimus, una cum
sigillo reverendi patris, A(lelmi), Dei gracia Meldensis episcopi, a nobis super hoc specialiter requisiti. -
Actum anno Domini millesimo ducentesimo sexagesimo, mense junio.
Scellé comme le n° précédent. - Il ne reste qu'un fragment du second sceau.

J//408
Mariages, I, n°2. 1
4617 - Paris. 1260. Juin.
Traduction française du treizième siècle
Louis IX, roi de France, assigne un nouveau douaire à la reine Marguerite de Provence, sa femme 19.
Ou nom de sainte e non devisée Trinité. Amen. Loois, par la grace de Dieu, rois de France. Nous fesons à
savoir à touz qui presenz sont e qui à venir sont, que, comme nous eussons jadis donné e otroié en
douaire à nostre tres chiere fame, Marguerite, reine de France, quant nous la preimes à fame, la cité dou
Mans oveques ses apartenances, si comme la reine Berengiere la tenoit quant ele trespassa de cest secle,
e le chastel de Moretaingne e Manves, si comme la contesse dou Perche les tenoit ou tens que ele
trespassa, saus les fiez e les aumosnes qui i estoient, e après ce nous eussons donné e assigné pour partie
de terre à nostre tres chier frere e nostre feeil, Charle, conte de Prouvence, e à ses hoirs, la devant dite
cité dou Mans oveques ses apartenances e oveques aucunes autres choses, e pour ce nous eussiens
ordené que la devant dite reine Marguerite eust en lieu dou devant dit douaire la cité d'Orliens, e
Chastiau Nuef, e Checi e Neuville, si comme la reine Ysembors les avoit jadis en doaire, saus e exceptez
Clari, e les autres dons, e les fiez, e les aumosnes qui avoient esté fetes ileques jusques à donques, se icele
reine vousist avoir à gré cest eschange, à la parfin nous vousimes fere à la devant dite reine Marguerite
pour ses desertes greigneur grace, e assigner lui ailleurs son devant dit doaire, en lieus plus prochains e
plus proufitables, e porvooir par ce à la pes e au repos de sa vie. Si li muames e eschanjames, de la bonne
volenté e de l'assentement esprès de nostre fil Phelipe, ainzné de noz filz qui ores vivent, le devant dit
doaire, e assignames à icele reine Marguerite espresseement en doaire, en lieu des devant dites choses,
Corboil o les apartenances, Poissi o les blez e o les autres apartenances, Meulent o les apartenances,
Veirnon o les bois e o ses autres apartenances, Pontoise o les apartenances, Asnieres o le parc e o les
autres apartenances, Estampes o les apartenances, Dordan o les bois e o ses autres apartenances, la Ferté

615
Archives nationales (France)

Aelès o les apartenances, saus les fiez e les aumosnes qui ont esté otroiez à qui que ce soit, jusques à ores,
en toutes les devant dites choses. E retenons à nous, tant comme nous vivrons, pleniere e franche poesté
de donner à eglises e à persones, à queles que nous voudrons e tant comme nous voudrons, e d'otroier
franchement e de confermer à nostre volenté les dons, les ventes, e les autres alienations, se aucunes en
sont fetes. E que ce soit ferm e estable à touz jors, nous avons fet garnir ceste presente page de l'auctorité
de nostre seel e dou karaute (signe) 20 de nostre roial non qui est desouz noté. - Ce fu fet à Paris, en l'an
de l'incarnation Nostre Seigneur mil deus cenz e sexante, ou mois de juing, ou trentisme e quart an de
nostre roiaume. Ceus presenz en nostre palés des quieus les nons e les seinz sont desouz mis : Nul
seneschal. S. le seigneur Jehan, le bouteillier. S. le seigneur Aufors, le chamberier. S. le seigneur Gile, le
connoistable. - Ce fu donné que il n'i avoit nul chancelier.
20 Le mot : Signe en interligne, au-dessus du mot : Karaute.
19 In nomine sancte et individue Trinitatis. Amen. - Ludovicus, Dei gratia Francorum rex. Notum
facimus universis, tam presentibus quam futuris, quod, cum olim karissime uxori nostre, Margarete,
regine Francorum, dedissemus et concessimus in dotalicium, quando eam duximus in uxorem, civitatem
Cenomannensem cum pertinenciis suis, sicut regina Berengaria eam tenebat quando migravit a seculo,
necnon castrum Mauritanie et Manvas, sicut comitissa Pertici ea tenebat tempore quo decessit, salvis
feodis et elemosinis in eisdem, et postmodum dedissemus et assignassemus pro parte terre karissimo
fratri et fideli nostro, Karolo, comiti Provincie, et ejus heredibus, una cum quibusdam aliis, predictam
civitatem Cenomannensem cum pertinenciis ejus, et propter hoc ordinavissemus. quod predicta
Margarita regina, loco dicti dotalicii, civitatem Aureliani haberet, necnon Castrum Novum, Checiacum,
Novillam, sicut olim regina Ysemburgis in dotalicium hec habebat, salvis et exceptis Clariaco et aliis
donis, feodis et elemosinis usque tunc ibi factis, si hanc commutationem acceptaret, nos tandem eidem
Margarete regine, suis gratis exigentibus meritis, gratiam facere volentes ampliorem, et alias in locis
vicinioribus et utilioribus sibi dictum dotalicium assignare, ac per hoc providere vite sue transquillitati
pariter et quieti, de voluntate spontanea et assensu expresso Philippi, filii nostri, filiorum nostrorum
modo vivencium primogeniti, supradictum dotalicium conmutamus eidem Margarete regine, assignantes
eidem expresse in dotalicium, loco predictorum, Corbolium cum pertinenciis, Pissiacum cum bladis et
aliis pertinenciis, Mellentum cum pertinenciis, Vernonem, cum boschis et aliis ejus pertinenciis,
Pontissaram cum pertinenciis, Asnerias, cum parco et aliis pertinenciis, Stampas cum pertinencias ( sic),
Dordanum cum boscis et aliis ejus pertinenciis, Feritatem Alesis cum pertinenciis, salvis feodis et
elemosinis, usque in presens, in predictis omnibus quibuscumque concessis, retinentes etiam nobis,
quamdiu vixerimus, plenam et liberam potestatem donandi ecclesiis et personis quibus et quantum
nobis placuerit, necnon donaciones seu vendiciones, ceterasque alienaciones, si que fiant in predictis,
libere concedendi seu eciam comfirmandi pro nostre libito voluntatis. Quod ut ratum et stabile
permaneat in futurum, presentem paginam sigilli nostri auctoritate et regii nominis karactere inferius
annotato fecimus conmuniri. - Actum Parisius, anno Incarnacionis Dominice millesimo CC°. sexagesimo,
mense junio, regni vero nostri anno XXX° IIII°. Astantibus in palacio nostro quorum nomina supposita
sunt et signa : Dapifero nullo. S. Johannis, buticularii. S. Alfonsi, camerarii. S. Egidii, constabularii. -
Data vaccante cancellaria. (JJ. 30 a, n° IIII c VII, fol. CXXXVIII r°.)
Nous publions cet acte d'après la pièce cotée Mariages, I, n° 2, au dos de laquelle on lit : Ce est li trancriz
des letres dou douaire ma dame la reine e la demande que ele a fet à nostre seigneur le roi. Elle renferme
en outre les lettres d'approbation données à Auxerre le jeudi 27 mars 1270 par Philippe, fils aîné du roi
de France, et la supplique sans date adressée par la reine Marguerite au roi son fils, après la mort de son
mari, pour se faire délivrer son douaire. - Nous avons imprimé en note le texte original en latin des
lettres de Louis IX d'après le Registrum curiœ.
Voy. Lescornay, Mémoires de la ville de Dourdan, p. 62, et Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 220.

616
Archives nationales (France)

J//261
Sens, n°13
4618 - 1260. [1 er juillet.]
Original scellé
État des revenus et des dépenses de la ville de Sens. - "Ce est li estat ou quel Estiennes d'Alemant trova la
vile de Senz, quant il entra en la merie en l'an de grace M. CC. LIX., aus oictaves de la Saint Jehan. - La
vile devoit le roi : M LXVI liv., XIII s., IIII d., por son don et por s'amende. - Item, ele devoit L liv. de
rente à vie de genz, et C liv., por l'amende l'abé de Saint Pere. - Summe : XII c XVI liv., XIII s., IIII d. - Et
l'en dut à la vile, que de viez, que de novel : IX c XV liv., X s. - Item, Estiennes d'Alemant issant de la
garde de la meirie de Senz en l'an M°. CC°. LX° et Nicholas de Villers entrant en la meirie, la vile devoit le
roi, por son don : V c XXXIII liv., VI s., VIII d. et por s'amende. - Item, an devoit au receveor de la vile,
por ce qu'il ot plus despendu que receu : LX liv., XII s., X d. et obole. - Item, en devoit : LX XIX liv., IIII
s., enpruntez por paier l'amende l'abé de Saint Pere. - Item, en devoit : XXX liv. de rente à vie. - Somme
que la vile dut : VII c liv., LXIII S., VI d. et obole. - Et l'an dut à la vile : IX c IIII xx liv., XIIII s. et demi,
dont li detor et les parties sunt ci desouz nommées. - La vile n'a point de rente, ne eile ne doit riens à
ousure." - Suit un long état nominatif de tous les débiteurs de la ville de Sens, classés par paroisses :
"Saint Hylaire. - Sainte Columbe. - Saint Maismin. - Saint Pere dou Donjon. - Nostre Dame. - Saint
Saviniein. - Saint Pere. - Saint Jehan. - Saint Lyon. - Saint Preer. - Saint Romain. - Saint Pol. - Saint
Morise. - Saint Didier. - Malai. - ... Saint Pere le Roont. - ... Saint Estienne. - Saint Benoiet ..."
Ce compte est écrit sur trois feuillets de parchemin, cousus ensemble. Sa longueur est de 1 mètre, 33
centimètres. Il était scellé sur double queue du sceau de la ville de Sens, décrit dans l' Inventaire sous le
n° 5496. A la jonction des feuillets avait été apposée, sur double queue, une empreinte en cire brune,
dont il reste encore quelques fragments, permettant de reconnaître le contre-sceau de la ville.
Sur ce document, que son étendue ne nous permet pas de publier intégralement, voy. Duplès-Agier,
Bulletin de la société archéologique de Sens (1851), pages 57 à 59, et Bibliothèque de l'École des Chartes,
t. IV, 4 e série, p. 450. - Comp. ci-dessous le n° 4621.

J//442
Croisades, I, n°11
4619 - Anagni. (1260.) 6 juillet.
Copie authentique
Litterœ Alexandri papœ IV de redemptionibus votorum crucesignatorum Hugoni, duci Burgundiœ,
assignandis, necnon et Odoni, filio ejus, nullis obstantibus privilegiis vel indulgentiis.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, dilectis filiis,.. ( sic), de Fontaneto,.. ( sic), de Eschalleis, et.. (
sic), Maceriarum abbatibus, Cisterciensis ordinis, Eduensis, Senonensis et Cabilonensis dyocesum,
salutem et apostolicam benedictionem. Petitio dilectorum filiorum, nobilium virorum, Hugonis, ducis
Burgundie, ac Odonis, nati ejus, generi quondam Archembaudi, domini de Borbonio, nobis exhibita,
continebat quod felicis recordationis Innocentius papa, predecessor noster, diligenter attendens quod
dux et Archembaudus predicti gravia pro Terre Sancte subsidio subierant onera expensarum, ipsis
propter hoc in Lugdunensi, Bituricensi et Senonensi provinciis de redemptionibus votorum
crucesignatorum pro ipsius terre defentione, ac leguatis et obventionibus quibuscumque Terre concessis
eidem, necnon de relictis seu relinquendis indistincte a defunctis pro animarum suarum remedio, nullis
locis vel personis expressis, ac insuper de acquisitis per usurariam pravitatem et alias illicite, dummodo
non invenirentur persone quibus horum esset restitutio facienda, usque ad certam summam pecunie per
suas sub certa forma litteras exhiberi mandavit, vobis super hoc sibi executoribus deputatis. Nos autem,
postquam fuimus ad apicem Summi Apostolatus assumpti, intellecto quod iidem nobiles nondum
fuerant super hiis effectum debitum consecuti, vobis iterato ac demum dilectis filiis,.. ( sic), Eduensi et
Linguonensi officialibus, litteris nostris injunximus, ut de redemptionibus premissis et aliis, usque ad

617
Archives nationales (France)

summam expressam in ejusdem predecessoris litteris, conputato eo quod jam pro eisdem nobilibus
collectum fuerat in provinciis supradictis, auctoritate nostra per vos vel alios colligere, ac sic collecta
curaretis ipsis nobilibus, juxta predictarum predecessoris ejusdem litterarum continentiam, integre ac
sine difficultate qualibet assignare. Verum, quia iidem nobiles, impedientibus quibusdam privilegiis et
indulgentiis, que contra premissa non nullis certis personis per Sedem Apostolicam dicuntur esse
concessa, speratum fructum ex gratia hujusmodi nondum assequi potuerunt, iidem nobiles humiliter
postularunt a nobis ut providere ipsis super hoc de benignitate solita curaremus. Volentes [igitur
gratiam, circa nobiles ipsos per predecessorem gratiose inchoatam predictum, eorumdem consideratione
nobilium prosequi cum effectu, discretioni vestre, sicut iterum, sic attentius per Apostolica Scripta
mandamus, quatinus ad executionem gratie hujusmodi, sublato cujuslibet difficultatis et more
dispendio, procedatis juxta prius traditam vobis formam, non obstantibus litteris, indulgentiis et
privilegiis predictis, quibuscumque personis a memorata Sede concessis, etiam si de ipsis plenam et
expressam oporteat in presentibus fieri mentionem, vel si in ipsis decernatur irritum et inane quod
contra ea per quodcumque contigerit attemptari, vel in posterum concedendis, nisi eadem concedenda
plenam et expressam de presentibus fecerint mentionem, seu si aliquibus sit ab eadem Sede indultum,
quod interdici, suspendi vel excomunicari, vel eorum terre ecclesiastico interdicto supponi, sive locorum
ipsorum persone extra certa loca in causam trahi non possint per litteras dicte Sedis, in quibus de indulto
hujusmodi non haberetur mentio specialis, seu constitutione de duabus dietis, edita in consilio generali,
invocato ad hoc, si necesse fuerit, auxilio brachii secularis. Quod si non omnes hiis exequendis potueritis
interesse, duo vestrum ea nichilominus exequantur. - Datum Anagnie, II nonas julii, pontificatus nostri
anno sexto.
Inséré sous forme de copie authentique dans les lettres de l'official de Cahors du samedi 12 mars 1260-
61. - Voy. parmi les Acta omissa, sous le n° 3923 2, la bulle d'Innocent IV donnée à Lyon le 15 mars 1251.

J//383
G. et H. de Châtillon, n°36
4620 - 1260. Juillet.
Original scellé
Gaufridus, abbas, et capitulum Majoris Monasterii Turonensis compositionem quamdam, inter priorem
de Cella in Bria et Galcherum de Castellione initam, ratam habent et confirmant.
Universis presentes litteras inspecturis, fratres capituli Majoris Monasterii Turonensis, et frater
Gaufridus, permissione divina ejusdem monasterii minister humilis, salutem in Domino. Notum facimus
quod nos compositionem seu pacem, factam inter religiosum virum, fratrem Galterum, priorem domus
nostre de Cella in Bria, pro se et prioratu de Cella, ex una parte, et nobilem virum, Galcherum de
Castellione, dominum de Creciaco, pro se et heredibus suis, ex altera, super omnibus discordiis et
querelis, inter ipsos hinc inde motis, ac super omnibus articulis in tractatu dicte conpositionis seu pacis
contentis, tam pro Cella in Bria cum pertinentiis suis, quam pro villa de Ramato Villari cum pertinentiis
suis, tam in nemoribus, quam aliis, ratam habemus et firmam, et quicquid idem prior una cum litteris
domini Meldensis episcopi testificabuntur per suas litteras de premissis, et hoc universis tenore
presentium intimamus. - Datum anno Domini M° CC° LX°, mense julio.
Deux sceaux en cire brune, pendants sur double queue. Le premier est celui de l'abbaye de Marmoutiers,
diocèse de Tours, décrit dans l' Inventaire sous le n° 8277. Le second, dont il ne reste qu'un fragment, est
le sceau de Geffroi de Conan, abbé de Marmoutiers. ( Inventaire, n° 8822.) - Voy. les n os 4615 et 4616.

J//385
Dettes de villes, n°12.
4621 - 1260. Vendredi 13 août.

618
Archives nationales (France)

Original
Etat des revenus et des dépenses de la ville de Sens.
Ce est li contes de la vile de Senz, de l'année qui fu M. CC. LIX., Estienne d'Alemant garde de la meirie de
Senz, et fu fez cist contes le venredi devant la mi aoust, en l'an de grace M. CC. LX.
Valeur de touz le viez : IX c XV liv., IX sols, VI den.
Valeur de mise : VII c XXVIII liv., XV sols, VI den.
Valeur de remise : VI XX XII liv., VIII sols, VII den.
Valeur de escheioite et d'arrerages : XXX VI liv., obole.
Valeur d'amandes et de jostise : XXVI liv., XV sols.
Valeur dou seel : XII sols, X den.
Por amprunt fet d'une partie de ceaus de la commune : LX XIX liv., IIII sols.
Summa de tote la valeur dou novel : IX c XIII liv., IIII sols, IIII den., obole.
Summa de viez : IX c XV liv., XI sols, VI den.
Summa de tot le viez de l'anné d'antan et dou novel de ceste année : XIX c XIX liv., VI sols, XI den.,
obole.
Receite de toz le viez : VI XX IX liv., IIII sols, VI den.
Receite de mise : V C XXVII liv., III sols, VII den.
Receite de remise : VI XX liv., LXI sols, V den.
Receite de escheoite et d'arrerages : XXXI liv., IX sols.
Receite d'amandes et de jostise : XXVI liv., XV sols.
Receite de la valeur dou seel : XV sols, X den.
Receite de l'amprunt : LXXIX liv., IIII sols.
Summa de tote receite : IX C XVII liv., XIII sols, VI den. et obole.
Summa gros despens : VI C IIII xx V liv., XV sols, II den.
Summa menu despens : XIIII XX XII liv., XI sols, III den.
Summa de gros despens et de menu : IX C LX XVIII liv., VI sols, V den.
Einsinc fu trové par ce conte que la vile [dut] au receveor, por ce qu'il ot plus despendu que receu : LX
liv., XII sols, X den., obole.
Et l'an dut à la vile par menues parties, que de tres viés, que de novel : M liv., XXXIII sols.
Et la vile dut le roi : V C liv., por son don, por la paie de l'Ascension qui est passée, et por la paie de la
Tous Sainz qui est à venir, et XXXIIII liv., VI sols, VIII den., por la paie de l'Ascension qui est passée, et
por la paie de la Tousainz qui est à venir, des C liv. de l'amande le roi.
Et d'autre part : LX XIX liv., IIII sols, qui furent emprunté d'une partie des borgois, por paier l'amande
l'abé, et d'autre part, la rente à vie de genz, qui monte : XXX liv.
Au dos on lit : C'est li contes de la vile de Senz, feiz par le prevost de Senz et par la communeté an l'an de
M°. CC°. LX., Estienne d'Alemant garde de la meirie de Senz. - Ce compte, expédié en forme de lettres
closes, n'est pas mentionné dans le procès-verbal des commissaires royaux du 14 septembre 1260. - Voy.
les n os 4583, 4591 à 4599, 4609 à 4614, et 4618.

J//152
Acquisitions faites à Paris par le comte de Poitiers, n°5.
4622 - 1260. Lundi 30 août.
Original scellé
Coram officiali Parisiensi, Thomas Carpentarius et Simon, filius ejus, domum quamdam, in vico de
Poliis Parisius sitam, Alphonso, comiti Pictavioe et Tolosoe, vendunt.
Universis presentes litteras inspecturis, .. (sic), officialis curie Parisiensis, salutem in Domino. Notum
facimus quod, coram nobis constitutus, Thomas Carpentarius, [nomine] suo et Simonis, filii sui, adhuc
minoris, in mainburnia sive in tuitione sua existentis, ut dicebat, asseruit in jure quod ipsi Thomas et

619
Archives nationales (France)

Simon habebant, tenebant et possidebant pro indiviso quamdam domum et quamdam plateam, eidem
domui adjacentem, sitas Parisius in vico de Poliis, contiguas, ex una parte, domui Hamonis
Tesserranderii, et, ex alia parte, domui Hamonis, clerici, sigilliferi curie archidiaconi Parisiensis, in
censiva Sancti Germani Autisiodorensis Parisiensis, ad triginta solidos, ut dicitur, censuales. Quam
siquidem domum, cum platea predicta, prout ante et retro in longitudine et latitudine se comportant,
dictus Thomas, pro se et nomine tutorio dicti Simonis, ut dicebat, coram nobis constitutus, recognovit et
confessus est in jure se vendidisse et imperpetuum quittavisse illustri.. (sic), comiti Pictaviensi, ejusque
heredibus et ipsius causam habentibus, pro sexaginta decem libris Parisiensium, jam eidem venditori,
pro se et nomine tutorio dicti Simonis, solutis, numeratis et traditis, ut confessus est coram nobis,
renuntians exceptioni non numerate pecunie, non tradite, non solute, cedens pro se et nomine tutorio
dicti Simonis eidem comiti, ejus heredibus et causam habentibus ab eodem, omne jus, dominium,
proprietatem, possessionem et quamlibet actionem, realem et personalem, utilem et directam, que et
quod sibi competunt et possunt competere quoquo modo in domo et platea superius nominatis, nichil
sibi vel suis heredibus in eisdem penitus retinendo. Et promisit pro se et nomine tutorio dicti Simonis,
fide in manu nostra prestita corporali, quod contra venditionem et quittationem hujusmodi, jure
hereditario, ratione conquestus sive successionis, aut alio modo, per se vel per alium non veniet in
futurum, et quod dictam domum, prout se comportat, ut dictum est, ad censum predictum, absque alio
onere sive obligatione, eidem.. (sic) comiti, ejus heredibus et ab ipso causam habentibus garantizabit,
liberabit et deffendet, in judicio et extra judicium, suis sumptibus et expensis, quotienscunque opus
fuerit, contra omnes, nec non et quod faciet et procurabit erga dictum Simonem, filium suum, cum ad
annos pervenerit pubertatis, quod venditionem hujusmodi volet, laudabit et acceptabit, et de non
veniendo contra fidem dabit, et super hoc faciet publicum instrumentum, sigillo Parisiensis curie
sigillatum. Pro quibus omnibus (sic) et singalis, firmiter tenendis et integre adimplendis, Johannes,
dictus Tison, et Petrus de Sancto Marcello, coram nobis constituti, se fecerunt et constituerunt erga
dictum comitem plegios, quilibet eorum in solidum et per fidem, obligantes quantum ad hec, tam dicti
venditor, quam plegii, se, et heredes suos, et omnia bona sua et heredum suorum, mobilia et inmobilia,
presentia et futura, subicientes se quantum ad hec jurisditioni curie Parisiensis. - Datum anno Domini
millesimo ducentesimo sexagesimo, die lune post festum Decollationis Beati Johannis Baptiste. -
Thomas Talparius.
Sur le repli ont été tracées les deux notes suivantes : Uxor dicti Thome laudat venditionem presentem et
quittat quicquid ei competit in venditione predicta jure doarii vel alio jure. - Thomas de Carentonio
plegius et removeatur Petrus de Sancto Marcello.
Fragment en cire verte, sur double queue, du sceau de l'officialité de Paris, décrit dans l' Inventaire sous
le n° 7002. - Voy. Jaillot, Recherches sur Paris, Quartier du Louvre, t. I er, p. 51 ; A. Berty, Topographie
historique du vieux Paris, région du Louvre, t. I er, p. 88 et 89 ; E. Boutaric, Saint Louis et Alfonse de
Poitiers, p. 96, et ci-dessus les n os 4106 à 4108, 4140, 4200 et 4603.

J//152
Acquisitions faites à Paris par le comte de Poitiers, n°6.
4623 - 1260. Lundi 30 août.
Original scellé
Coram officiali Parisiensi Agnes, filia Mauritii de Carnoto, quamdam domum in vico qui dicitur Hoste
Riche Parisius sitam, vendit Alphonso, comiti Pictavensi et Tolosano.
Universis presentes litteras inspecturis, .. (sic), officialis curie Parisiensis, salutem in Domino. Notum
facimus quod, in nostra presentia constituta, Agnes, filia Mauritii de Carnoto, fratris de ordine
Cisterciensi, et Marie, uxoris sue defuncte, asseruit quod ipsa habebat, tenebat et possidebat ex
hereditate sua quamdam domum, sitam Parisius in vico qui dicitur Hoste Riche, contiguam, ex una
parte, domui Guillelmi Bordon, et, ex alia parte, domui illustris .. (sic), comitis Pictavie, in censiva

620
Archives nationales (France)

Tyboudi de Cappella, ad quindecim denarios Parisienses, census, ut dicitur, capitalis. Quam siquidem
domum, cum omnibus et singulis domus ejusdem pertinentiis, prout dicta domus se comportat, dicta
Agnes recognovit in jure coram nobis se vendidisse et imperpetuum quittavisse dicto illustri .. (sic),
comiti Pictavie, et ipsius heredibus et causam habentibus ab eodem, pro viginti libris Parisiensium, jam
eidem venditrici solutis, numeratis et traditis, ut confessa est in jure coram nobis, renuntians exceptioni
non numerate pecunie, non tradite, non solute, renuntians insuper in hoc contractu omni juris auxilio,
canonici et civilis, exceptioni doli et in factum, beneficio restitutionis in integrum, et ne possit
imposterum allegare se fuisse in contractu hujusmodi circonventam, et omnibus aliis exceptionibus,
realibus et personalibus, que contra presens instrumentum possent obici vel adduci, cedens ex nunc in
antea eidem comiti, et ipsius heredibus ac causam habentibus ab eodem, et transferens penitus in
eosdem omne jus, dominium, proprietatem, possessionem et quamlibet actionem, realem et personalem,
utilem et directam, que et quod sibi competunt et possunt competere quoquo modo in domo predicta,
nichil sibi vel suis heredibus retinens penitus in eadem. Et promisit voluntate spontanea, non coacta, nec
ad hec vi vel metu adducta, ut dicebat, fide in manu nostra prestita corporali, quod contra venditionem et
quittationem hujusmodi jure hereditario, ratione conquestus, dotis, dotalicii, sive donationis propter
nuptias, vel alio modo, per se vel per alium, non veniet in futurum, et quod dictam domum, prout se
comportat, ut dictum est, ad censum predictum, absque alio onere sive obligatione, eidem comiti, ejus
heredibus et ab eodem causam habentibus garantizabit et liberabit imperpetuum contra omnes. Pro qua
venditione garantizanda, Droco de Corbolio, coram nobis constitutus, se fecit et constituit pro dicta
Agnete erga dictum comitem plegium in solidum et per fidem. - Robertus Nero et Odo de Carnoto,
Maria, dicta Gole Voire, et Margareta, fratres et sorores dicte Agnetis, coram nobis constituti, dictam
venditionem voluerunt, laudaverunt et acceptaverunt, et de non veniendo contra, jure aliquo sive ratione
quacunque, fidem in manu nostra corporaliter prestiterunt. - Datum anno Domini millesimo
ducentesimo sexagesimo, die lune post Decollationem Beati Johannis Baptiste. - Thomas Talparius.
Sceau de l'officialité de Paris ; cire verte, double queue. ( Inventaire, n° 7002.)
Voy. A. Berty, Topographie historique du vieux Paris, région du Louvre, t. I er, p. 7, et la note du n°
précédent.

J//152
Acquisitions faites à Paris par le comte de Poitiers, n°4
4624 - 1260. Mardi 31 août.
Original scellé
Litteroe officialis Parisiensis de domo quadam sita Parisius in vico de Poliis, ab Haimone Britone,
clerico, vendita Alphonso, comiti Pictavensi.
Universis presentes litteras inspecturis,.. ( sic), officialis curie Parisiensis, salutem in Domino. Notum
facimus quod, coram nobis constitutus, Haymo Brito, clericus, sigillifer venerabilis viri,.. ( sic),
archidiaconi Parisiensis, asseruit quod ipse habebat, tenebat et possidebat quandam domum, cum
quadam platea eidem domui adjacente, sitam Parisius in vico de Poliis, contiguam, ex una parte, domui
Thome Carpentarii, ex una parte ( sic), et domui magistri Huberti de Castelleto, quondam canonici
Bajocensis, defuncti, ex altera, in censiva Sancti Germani Autissiodorensis Parisiensis, ad quadraginta
solidos, ut dicitur, censuales. Quam siquidem domum, cum platea eidem domui adjacente, prout ante et
retro in longitudine et latitudine se comportant, prefatus Haymo, clericus, in nostra propter hoc
presencia constitutus, recognovit et confessus est in jure se vendidisse et in perpetuum quittavisse illustri
viro,.. ( sic), comiti Pictavensi, et ipsius heredibus ac causam habentibus ab eodem, pro sexaginta libris
Parisiensium, jam eidem.. ( sic) venditori solutis, numeratis et traditis, ut confessus est coram nobis,
renuncians exceptioni non numerate pecunie, non tradite, non solute, cedens ex nunc in antea eidem
comiti, ejus heredibus et causam ab ipso habentibus, et transferens penitus in eosdem omne jus,
dominium, proprietatem, possessionem et quamlibet actionem, realem et personalem, utilem et

621
Archives nationales (France)

directam, que et quod sibi competunt et possunt competere quoquo modo in domo et platea predictis,
nichil sibi imposterum retinens in eadem, promittens, fide data in manu nostra, quod contra
venditionem et quitationem hujusmodi, jure hereditario, ratione conquestus, vel alio quoquo modo, sive
ratione quacumque, per se vel per alium, non veniet in futurum, et quod dictam domum cum platea
predicta, prout se comportat, ut dictum est, ad dictum censum, absque alio onere sive obligacione, eidem
emptori, ejus heredibus et causam ab eo habentibus garantizabit, liberabit et defendet, in judicio et extra,
suis sumptibus et expensis, quocienscumque opus fuerit, contra omnes, subiciens se quantum ad hec
jurisdictioni curie Parisiensis. - Datum et actum anno Domini millesimo duccentesimo sexagesimo, die
martis proxima post Decollationem Sancti Johannis Baptiste, mense augusto.
Scellé en cire verte, sur double queue, du sceau de l'officialité de Paris, décrit dans l' Inventaire sous le n°
7002. - Voy. les n os précédents.

J//385
Dettes de villes, n°24
4625 - 1260. 7 septembre.
Original
État des revenus et des dépenses de la ville de Mantes.
Veci la dete que la conmuneté de Maante doit, l'en de l'incarnation mil II CC et LX, la vegile de la feste
Nostre Dame la Setembreche : VI CC liv. et IIII XX liv. Derechief à nostre seignor le roi : VI CC liv., à la
Toz Seinz.
Veci la dete qui est deue à la conmuneté de Maante, l'en de l'incarnation mil II CC LX, la vegile de la feste
Nostre Dame devant dite : II CC liv. et XX liv., et la contesse de Flandres : V CC liv., XXXIII liv., VI sols,
VIII den. Parisis, por le conte d'Angou.
Voy. les n os 4583, 4591 à 4599, 4609 à 4614, 4618, 4621, et ci-dessous 4635.

J//473
Quittances, I, n°19
4626 - Nîmes. 1260. 8 septembre.
Original scellé
Gaufridus de Curia Feraudi, miles, senescalcus Belli Quadri, se profitetur a Gaufrido de Roncherolis,
proedecessore suo, omnia arma militariaque utensilia recepisse, in castro Sumidrii existentia.
Nos, Gaufridus de Curia Feraudi, miles, senescallus Belli Cadri, profitemur et recognoscimus nos
habuisse et recepisse a domino Gaufrido de Roncherolis, predecessore nostro, per manum Guillelmi de
Mora, castellani Sumidrii, garnisiones et res infrascriptas, que quidem omnia in munitionem castri
Sumidrii penes eumdem G(uillelmum) de Mora remanserunt. Inprimis : IIII or albergos. Item, XX
albergons. Item, X targe. Item, VIII baliste ad duos pedes. Item, II e baliste ad unum pedem. Item,
XXVIII pilote fili. Item, XXIIII perpuncti. Item, tres pecias corde. Item, tres leverios de ferro. Item, V
paria anulorum. Item, VI martellos. Item, IIII or tenallas. Item, quasdam forcipes. Item, quoddam
englumen. Item, I cremalleriam. Item, II os suffletos. Item, quandam archam, in qua sunt V M et V C
cadrelli ad estrieu et M cadrelli ad duos pedes. Item, III M et III C flechons ad opus cadrellorum. Item,
XXXIIII capelli de ferro. Item, IIII galee. Item tres arche, in una quarum est farina putrefacta. Item,
quoddam vas ligneum, in quo sunt amicdale. Item, IIII or tonnelli sine vino. Item, V e pile ad oleum
reponendum. Item IIII or fonde de manganello. Item, II fonde de trabucheto. Item, XXVIII fonde
manuales. Item, II crocci ad opus balistarum. Item, molendinum manuale. Item, unum molendinum ad
sinapium. Item, II panes de cepo. Item, XII culcitre de pluma. Item, IIII or tareria. Item, IIII or lime.
Item, II estrengnedoiras ad stringendum dolia. Item, IIII or machine. Item, II torni ad opus balistarum.
Item, I mola in fabrica. Item, XVIII tabule de plumbo. Item, in capella unus calix argenteus. Item, II
burete argentee. Item, I salterium, et I graduale, et unus breviarius et I ymnarius. Et in testimonium

622
Archives nationales (France)

horum omnium predictorum, nos, dictus senescallus, presentem paginam sigillo nostro fecimus
comuniri. - Datum apud Nemausum, in festo Nativitatis Beate Marie, anno Domini millesimo
ducentesimo sexagesimo.
Traces de sceau pendant sur simple queue. - Le sceau de Geoffroi de Courféraud, sénéchal de Beaucaire,
n'existe pas dans la collection de sceaux des Archives. - Voy. Bulletin de la société des Antiquaires de
France, 1874, 1 er trimestre, p. 43 et 44.

J//385
Dettes de villes, n°19
4627 - 1260. Septembre. [Avant le 14.]
Original scellé
État des revenus et des dépenses de la ville Cappy.
A lor chier segnor, L(oois), roi de Franche par le grasse de Deu, et as maistres de se cort, li maires et li
juré de Capi salus et servige. Nos vos envoions l'estat de vostre conmune de Capi, ke li vile de Capi doit
cascun an, à le feste Saint Remi, dis et noef muis d'avainne, et noef liv., VI sols mains, au roi, et X sols à
un chevalier de Maumés. Avoc tot cho li molin nostre segnor le roi ne valoient ke dis muis de blé, or
valent vint et deus, par le raison ke tot cil de Capi sont banier, et les covient moure à ses molins. Et por
ces choses devant dites, et por les frais de le vile paier, covient il taillier cascun an à Capi. Et sachiés ke
Raous Denise, maires de Capi en l'anée passée, laissa le vile sans dete, et en autel point le prist Grigoires
del Val, maires en cesti anée, et sans moble. - Che fu fait en l'an de l'incarnation Nostre Segnor mil deu
cens et soissante, el mois de septembre.
Traces de sceau pendant sur double queue. - Le sceau de la ville de Cappy est décrit dans l' Inventaire
sous le n° 5754. - La date de cet acte, expédié en forme de lettres closes, ne donne pas l'indication du
quantième ; mais il ne peut être antérieur au 14 septembre, puisqu'on le trouve mentionné dans le
procès-verbal des commissaires royaux dressé ce jour même. Voy. ci-dessous le n° 4634.
Comp. Ch. Dufour, Mémoires de la société des Antiquaires de Picardie, t. XV (1858), p. 620, et ci-dessus
les n os 4583, 4591 à 4599, 4609 à 4614, 4618, 4621 et 4625.

J//385
Dettes de villes, n°3
4628 - [1260. Avant le 14 septembre.]
Original
État des revenus et des dépenses de la Neuville-Roi.
Le Nueve Vile le Roi en Biauvoisins doit à bourjois de Crespi : XIIII XX liv. et XVII liv. et VIII sols à cous,
et à bourjois de nostre vile : III C liv. et XXIII liv. à cous, et au segneur de l'Esglentier : IIII XX liv. sans
cous, et L liv. au roi, de sen don. - Après nous devons à vie à I borjois de Clermont et à se fame : XL liv.,
et à I borjois de Conpiengne et à se fame : XXX liv., et à I clerc de Biauvais : XX liv., et au prestre
d'Oingnon : XX liv., et à I borjois de nostre vile : XXIII liv. - Somma de vita : VI XX liv. et XIII liv. - Et se
devons au roi : C liv. de ses rentes, et L liv. à ses aumones.
Ce compte fut expédié en forme de lettres closes. Il n'est pas daté, mais il fut certainement dressé avant le
14 septembre, puisqu'il figure dans le procès-verbal rédigé à cette date par les commissaires du roi. Voy.
le n° 4634. C'est pour le même motif que nous avons placé avant le 14 les quatres actes suivants, qu'il ne
nous a pas été possible de dater d'une manière plus précise.
Voy. Ch. Dufour, Mémoires de la société des Antiquaires de Picardie, t. XV (1858), p. 647, les n os 4591 à
4599, 4609 à 4614, 4618, 4621, 4625, 4627, la note du n° 4583, et ci-dessous, n° 4662, un autre compte
de la Neuville-Roi.

623
Archives nationales (France)

J//385
Dettes de villes, n°9
4629 - [1260. Avant le 14 septembre.]
Original scellé
Ratio redituum et expensarum communioe Rothomagi.
Excellentissimo domino suo, L(udovico), Dei gracia Francorum regi illustri, major et cives
Rothomagenses salutem et sinceram dilectionem cum omni reverencia et honore. Statum ville
Rothomagi vobis mittimus in presenti scripto expressum, quando Guillelmus de Gisorcio cepit
majoratum Rothomagi de manu Rogeri le Feron, veteris majoris, anno Domini M°. CC°. L°. nono. - Villa
debebat domino regi : quater mille libr. Turonensium. Item, Lonbardis ad usuram : XXVII CC et XIII
libr. Item, dicto Rogero le Feron, de tempore majoratus sui : VII XX libr. Item, de quadam custodia
heredum Gaufridi de Monfort : C et IIII libr. et X sol. Item, domino Guillelmo de Conmunia : XII libr.
Turonensium. Item, Ricardo de Mesnillo et Guillelmo de Conmunia : IIII libr. Item, Roberto de
Lupiceriis, pro quodam equo : VI libr.
Summa : VI M IX CC LXXIX libr., X sol. Turonensium.
Ecce conpotum dicti Guillelmi de Gisorcio, de receptis ville et expensis, factis tempore sui majoratus.
Recepte.
Primo recepit dictus Guillelmus de quadam tallia, facta tempore suo : II M et C libr. et C sol.
Turonensium.
Item, de emandis ville, de toto tempore suo : VI XX libr., XVI sol. minus.
Item, de terra fullonum, per manum Ascii le Tort : LXV libr.
Item, pro Gaufrido de Valle Richerii seniore : X libr.
Item, de Lonbardis, ad usuram : IIII CC libr.
Summa tocius recepte : XXVI CC IIII XX et XIX libr., et IIII sol., IX den.
Ecce expense.
Primo, domino regi : mille libr., solutas Templo per manum Petri Mouton.
Item, Jacobo Segherii, Lonbardo, et suis sociis : VII CC et XIII libr.
Item, Rogero le Feron, de tempore majoratus sui : VII XX libr., quas debebat ei villa.
Item, Guillelmo le Moulier, de custodia heredum Gaufridi de Monfort : IIII XX libr., C sol.
Item, Guillelmo de Conmunia : XL sol., quos ei debebat villa de tempore Martini Pigache.
Item, Ricardo de Mesnillo : XL sol., quos debebat ei villa de tempore Rogeri le Feron.
Item, Roberto de Lupiceriis, pro quodam equo mortuo servicio ville : VI libr.
Item, domino Michaeli de Bouleia, pro suo sallario : XV libr., et pro expensis : VII libr., X sol.
Item, Vincentio de Valle Richerii, pro haula : LX sol.
Item, Johanni Crasso, pro facere pagamentum Parisius de dicta tallia, et pro refutatione monete : XXXI
libr., XII sol., VI den.
Item, clericis et servientibus, pro colligere dictam talliam : XVI libr., IIII sol., III den.
Item, pro robis servientum et clericorum : XXX libr., XVIII sol.
Item, pro reparare pontem de la Barbacanne : XXIX sol., VII den.
Item, magistro Guillelmo Bien Venu, advocato : XXV sol.
Item, cuidam procuratori, pro ire Meldense contra abbatem de Valle Nostre Domine : XXXVIII sol.
Item, domino Guillelmo de Conmunia, de anno preterito : XX libr., et de tempore Rogeri le Feron : XII
libr.
Item, abbati de Fiscampno, pro quibusdam nammis interinatis ad assisiam Rothomagi, de quodam
placito quod diu movetur inter villam et abbatem : XLVI libr.
Item, pro via majoris ad curiam, quando fuit pro fieri major : XXV libr., VII sol., VI den.
Item, pro bufeto majoris : LVIII sol.

624
Archives nationales (France)

Item, pro via majoris et parium ad Pontem Arche, per II dies : X libr.
Item, pro domo ville Hospitallariis, de toto anno : L libr.
Item, boulangariis, ad eundum ad regem : LXV sol.
Item, pro via majoris et parium ad parlamentum Parisius ad Purificationem : XXXVI libr., VI sol., VI
den.
Item, Puchardo, clerico, pro quodam equo et suis expensis, pro ire apud Conpendium contra Templarios
: VI libr., XI sol.
Pro quodam salmone dato Jacobinis in septimana Pasche : XXX sol.
Item, fabrice Sancti Vincentii, de dono : XX sol.
Item, pro ire apud Athrabatum, pro mutuare denarios : C sol.
Item, Martino, procuratori : XX sol.
Item, pro via majoris et parium ad Ascensionem Domini : L libr.
Item, Laurentio Camerario, pro panetaria, de toto anno : XX libr.
Item, pro vino presentato ad scacarium Pasche : C et XIII sol.
Item, pro poulagio, de scacario Pasche : C et III sol., VIII den.
Item, pro placito monachorum de Prato : XIII libr., V sol.
Item, pro evacuare fossam de palla et pro portagio luti : LV sol.
Item, pro reparare vadum de Martinvilla : XXIII sol.
Item, pro pavimento de Veteri Mercato et Veteri
Ponte de ante Sanctum Vincentium : VIII libr.
Pro via majoris ad parlamentum Sancti Martini :
LXXXV libr., XVI sol.
Puchardo, procuratori ville, pro suo salario, de toto anno : XX libr.
Item, pro terra fullonum et pro caiis ville, de duobus scacariis : LX libr.
Item, hominibus de Daievilla, pro visione Sancti Gervasii : XX sol.
Item, pro via majoris et parium ad parlamentum Septembresches : XLVII libr., X sol.
Item, Puchardo, clerico, pro litteris contra monachos de Prato : LX sol.
Item, pro vino presentato ad scacarium Sancti Michaelis : XL sol.
Item, Nicholao de Quercu, pledeeur, pro suo sallario de toto anno et pro suis expensis : XXXIII libr., X
sol.
Item, domino Gilleberto de Caours, et domino Johanni de Monpoignant et domino Guillelmo de
Bienaies, pro venire ad dies majoris, ad assisiam, et ad scacarium et alibi : XV libr.
Item, pro vino majoris, de toto anno : XL libr.
Item, in minutis custibus et expensis : VIII libr., XVII sol., IIII den.
Summa tocius expense : XXVI CC IIII XX et XIX libr.
Restat quod villa Rothomagi debet ad presens domino regi : ter mille libr. Turonensium.
Item, Lonbardis, ad usuram : XXVII CC et XXX libr.
Ecce debita que debentur ville Rothomagi.
Dominus comes Angegavensis ( sic) debet ville Rothomagi : ter mille libr. Turonensium, de quo habet
villa suas litteras pendentes.
Item, Ludovicus bone memorie, genitor vester, debebat ville Rothomagi, tempore quo viam universe
carnis fuit ingressus : V CC libr. Turonensium, de quo villa Rothomagi habet suas litteras pendentes.
Item, canbellanus Tancarville debet : XX libr., super suis litteris.
Item, dominus Gaufridus de Capella junior : C libr., super suis litteris.
Ecce redditus quos habet villa Rothomagi.
Super feodo comitis Leicestrie : C sol.
Item, de terra fullonum, de hoc anno : LXV libr.

625
Archives nationales (France)

Item, de quadam platea juxta portam Sancti Audoeni : LX sol.


Item, de duobus stallis subtus portam du Machacre : VII libr.
Item, de domo Osberti Germun : XL sol.
Item, de domo Foetel : L sol.
Item, de domibus de frararia Sancti Petri : L sol.
Item, de domo Roberti de Sancto Candido : XX sol.
Item, de terra Coqueriaumont : V sol.
Item, de domo Ricardi de Goy : V sol.
Item, de tenemento Hospitallariorum cum caio per retro : XL libr.
Summa : VI XX libr. et VIII libr., X sol.
Ecce redditus quos debet villa.
De feodo comitis Leicestrie domino regi et de terra fullonum : LX libr.
Item, pro domo quam habet villa de Hospitallariis : L libr.
Item, de haula placitoria : XV libr.
Item, heredibus Johannis de Carvilla : LXX sol., pro gueola et pro terra de Potart.
Item, Agneti de Carvilla : XIIII sol.
Item, Agneti de Valle Richerii : X sol.
Summa : VI XX et IX libr., XIIII sol.
Ecce redditus quos villa debet ad vitam.
Domino Willelmo de Conmunia : XX libr.
Item, Nicholao de Quercu : XX libr.
Item, duobus clericis ville : XI libr.
Summa : LI libr.
Sceau de la ville de Rouen ; cire verte, double queue. ( Inventaire, n° 5718.) - Le détail des recettes et des
dépenses est écrit sur deux colonnes.
Voy. L. Delisle, Cartulaire Normand (Antiq. de Normandie, t. XVI), p. 125, n° 647, E. Boutaric, Musée des
Archives, p. 142, n° 259, les n os 4591 à 4599, 4609 à 4614, 4618, 4621, 4625, 4627, et les notes des n os
4583 et 4628.

J//385
Dettes de villes, n°27
4630 - [1260. Avant le 14 septembre.]
Original scellé
Ratio redituum et expensarum communioe Belli Montis super Isaram.
VALOR VILLE BELLI MONTIS.
Molendina valent : LX XVII libr., X sol. Furni : XXXVII libr., X sol. Prata et gardinum : XLV libr. Majoria
Noville : XX libr. Vinagium : VIII libr. Mensure cum quibus vina venduntur : LX sol. Theolonium : VI
libr., X sol. Insula : XL sol. Foragium : XVI libr., X sol. Foresta aque : XVIII libr. Avena nemoris : X libr.
Torcularia : LXIIII libr. Censa Sancti Remigii : C libr. Census de Natali Domini et Sancto Johanne :
XXXVI libr. Banni : XX libr. - Ista valent aliquando magis, aliquando minus.
Summa : IIII C LXIIII libr.
De ista summa villa reddit domino regi : IIII C libr., C sol., et majori : X libr. ; clerico : X libr. ; servienti
ville : C sol. ; receptori : C sol. Pro torcularibus [et] molendinis renovandis : XX libr., aliquando magis.
aliquando minus. Pro redditu ad vitam : XLVI libr.
Thomas Maucion cepit de Johanne Bercario villam ad M. et V C libr. De ce en devoit à la vile II CC liv. et
Thomas Maucion a lessié la vile à II M et IIII XX liv., LXVII sols, V den. De ce Thomas a paié III C liv.
d'usure, et por fermiers qui ne porent paier : C liv., et de despens : II CC X sols, dont vez ci les parties. -
Majori, receptori, clerico et famulo : XXX libr. Pro domo ville augenda : L libr. Pro torcularibus et

626
Archives nationales (France)

molendinis renovandis : XX libr. Pro salicibus emptis et pour planter : XV libr. Pro gardino claudendo :
XXV sol. Pro presentibus regis Anglie et comitis Pictavis, et aliis présentibus : XXX libr. Pro tribus paus
ville facturis, in expensa et cambio : VIII libr., V sol. Pro via Latiniaci et por corratier : C sol. Pro tribus
viis de Crespeio : VI libr., in expensa et cambio. Pro duabus viis Attrabati, in expensa et por corratier :
VII libr. Pro quatuor viis de Conpendio, in expensa et cambio : VII libr. Por requierre I. nostre borgeis
qu'en apeloit d'Auverre, par IIII foiz : VI libr. Pro viis Belvacensibus, occasione litigandi, in advocatis et
expensa : C sol. Pro equis locatis : VII libr., X sol. Pro via Senonis : L sol.
Summa : II C libr., X sol.
De ce en doit à la vile : IIII C liv., dont li quens d'Angou doit IIIII XX liv.
Traces de sceau pendant sur double queue. - Le sceau de la ville de Beaumont-sur-Oise est décrit dans l'
Inventaire sous le n° 5743. - Les incisions pratiquées dans le parchemin indiquent que l'acte fut expédié
en forme de lettres closes.
Voy. Douët d'Arcq, Recherches historiques et critiques sur les anciens comtes de Beaumont-sur-Oise, p.
178, Ch. Dufour, Mémoires de la société des Antiquaires de Picardie, t. XV (1858), p. 609, les n os 4591 à
4599, 4609 à 4614, 4618, 4621, 4625, 4627 à 4629, et les notes des n os 4583 et 4628.

J//385
Dettes de villes, n°33
4631 - [1260. Avant le 14 septembre.]
Original scellé
État des revenus et des dépenses de la ville de Montreuil-sur-Mer.
Quant Mikiex Taukars entra en le mairie après Jehen de Belraim, anno Domini M°. CC°. L°. IX°.,
adonkes avoit le vile de mueble : V C liv. LX liv., IIII sols, et de chou devoit ele au roi V C liv., et n'avoit le
vile de meuble, outre ceste dete ke ele devoit au roi, ke LX liv., IIII sols, et de ces V C liv. paià Mikiex
Taukars au roi en se mairie III C liv. Et des detes ke on devoit à le vile i a il bien II C liv. de mauvaises
detes, de vielles torberies, de viés pavement et de vielles tailles, dont on ne puet trouver personnes, ne
hoirs, ne iretages ; lau on en puist riens avoir ; et i estoient ces mauvaises detes tres devant à chou grant
tans ke sire Jehans de Chanbaudon fust maires de Monstruel. Et tailla on en le mairie Mikiel Taukart de
le livre du mueble : VIII den., et IIII den. de l'iretage, et valut le taille : IX C liv. IIII XX liv., LXIII sols, V
den. ; et des coilloites, des portes, du pois, de le colloite du vin, des cens, de le torberie, des meffais de le
vile, del lais Onestasse Wagon, et des tailles devant dites en toutes values : XVI C XV liv., X sols. Et de
ceste recoite et value paia Mikiex Taukars en se mairie, por rente à vie ke le vile doit : VIII C liv. et V liv. ;
et por les serviges de le vile, c'est à savoir au maieur, au clerch de le conmuigne, au clerch as argentiers,
as argentiers, as sergans le maieur et as waites ki waitent tout l'en : C liv. XIX liv., VII sols ; et as presens
ke le vile a fais du vin : XXXIX liv., X sols, V den. ; et por machounerie, por carpenterie, pormairien ke on
a mis por le forterche de le vile retenir, et por le cauchie de Nuevile, et por les maus pas amender : IIII
XX, liv., LXIII sols, III den., et por les fres : VIII XX liv., XXVII den. Et quita on le conte d'Angau II C liv.,
XXXVI liv., por avoir assenement du remanant des deniers qu'il devoit à le vile. Et remaint à le vile de
mueble, outre chou ke ele doit, se les detes fussent bones : XI XX liv. XII liv. XI sols.
Che sont les fermes ke le vile de Monstruel doit à vie.
Fermes de mi mai.
A Freessent, femme Leurent Wagon : L liv.
A Ravoul Witegot : X liv. adonc.
A Ruesselain Mesenge, de Douai : XX liv., l'endemain de mi mai.
Fermes à le Saint Jehen.
A Pierron de Trois Markais, le pere : XX liv.
A Bernart Harduin, borgois d'Arras : L liv.

627
Archives nationales (France)

A Renier le Clerch : X liv., al jor Saint Joasse.


A Jehen Drivart, d'Arras : X liv., al jor Saint Pierre, à l'entrée d'auoust.
Fermes de le mi auoust.
A Rainberge de Landast, de Douai : XX liv.
A Jehen de France, de Douai : XI liv.
A maistre Pierron de Trois Markais : XX liv.
A maistre Jehen Gernon : XX liv.
A maistre Thiebaut de Baudewinmont, canone d'Arras : XXX liv.
Fermes de le Saint Remi.
A le femme Jakemon le Noir : L liv.
A Robert de Monchi : XXV liv.
A le femme Jehen d'Inglos : C liv.
A maistre Willaume, le clerc Symon de Villers, bailliu d'Arras : XL liv.
A Marien, fille Hainfroi le Mounier : C sols.
A Jakemon le Clerc, d'Arras : X liv.
A Daniel de le Vile, de le Best : X liv.
A Isabel, femme Aliaume de Monchi : XXX liv.
A Jakemon le Noir : XX liv.
Fermes des octaves de le Saint Remi.
A Jehen de Seclin, de Douai, prestre : X liv.
A Margeritain, fille Jehen Pain Moullié, de Douai : XXX liv.
A Jakemon, clerc, fil Wion Audefroit : XL liv., à Douai.
Fermes de le Saint Jehen au tierc jor del Noel.
A Jehen le Cras, d'Arras : L liv.
A Julienain, fille Nicolon Morte Anguile, d'Arras : X liv.
Fermes de le Candelier.
A maistre Jehen Gernon : X liv.
A maistre Thiebaut de Baudewinmont, canone d'Arras : XX liv.
A Gilevin, fille Jakemon d'Arras : XXV liv.
A signeur Jehen Parent, capelain de Nostre Dame d'Arras : XX liv.
Soume sor le tout ke le vile de Monstruel doit de rente à vie : VIII C liv. et V liv.
Che sont les detes ke le vile doit en manaie.
A le geude markeande : VII xx liv. XIIII liv., V sols, VI den.
Al Wal : VI xx liv. IX liv., XV sols, II den.
As enfans Geraut de Rumelli : C et VI liv.
As enfans Jehen de Trois Markais : LXV liv., XXXIII den.
A Saint Nicolai : VIII liv., X sols, X den.
A Pierron Rigaut : C sols, XXXIII den.
As enfans Omer de Wime : XXXV sols.
A maistre Jehen Gernon : X liv.
A Renelme de Buetin : XXXVIII sols.
As enfans Marien Geraudele : C et L liv.
As enfans Nicolon de Cauquelle : XI liv., XVII sols, IIII den.
Au roi : II C liv.
A le roine d'Espaigne : XXXVI liv.
Summa ke le vile doit : VIII c III xx VII sols, X den.
Scellé en cire brune, sur double queue, du sceau de la ville de Montreuil-sur-Mer, décrit dans l'
Inventaire sous le n° 5781.

628
Archives nationales (France)

Voy. Ch. Dufour, Mémoires de la société des Antiquaires de Picardie, t. XV (1858), p. 643, les n° s 4591 à
4599, 4609 à 4614, 4618, 4621, 4625, 4627 à 4630, et les notes des n° s 4583 et 4628.

J//385
Dettes de villes, n°18.
4632 - [1260. Avant le 14 septembre.]
Déficit
État des revenus et des dépenses de la ville de Senlis.
Ce compte, depuis longtemps en déficit dans les layettes du Trésor, est indiqué dans l'Inventaire de
Dupuy. Il en est fait mention dans le procès-verbal du 14 septembre (Voy. le n° 4634), ainsi que des
comptes de plusieurs autres villes, Corbie, Doullens, Saint-Quentin, aujourd'hui perdus. - Voy. Ch.
Dufour, Mémoires de la société des Antiquaires de Picardie, t. XV (1858), p. 585, et les n° s précédents.

J//385
Dettes de villes, n°29.
4633 - [12]60. 14 septembre.
Original scellé
Ratio redituum et expensarum communiœ Pontis Audomari.
Hec sunt expense Durandi Alberede, tunc majoris Pontis Audomari, de anno transacto ad istud festum
Sancte Cruois anno sexagesimo.
Summa expensarum de decem solidis et de minus, scilicet in cibo et potu : XXV libr., et VII sol. et VIII
den.
Item, in expensis eundi apud Gisorz, quando factus fuit major : VII libr. et V sol.
Item, quando major et pares fuerunt ad scaquarium Sancti Michaelis pro negocio ville, in expensis : VII
libr. et X sol.
Item, pro quatuor canpionibus, de suo redditu : XX sol.
Item, quando quidem ( sic) burgensis dicte ville ivit Parisius, ad parlamentum Purificacionis Beate Marie
Virginis, pro negocio ville, in expensis : VIII libr. et XII den.
Item, dicto majori, pro quodam tablerio cere, quod sibi debetur pro suo ardere : XXV sol.
Item, familie vicecomitis Pontis Audomari, de esceniis suis : XIII sol.
Item, quando duo burgenses dicte ville perrexerunt Rothomagum loqui cum ballivo pro negocio ville, in
expensis : XI sol.
Item, quando archiepi[s] copus et episcopi tocius Normennie ( sic) fuerunt ad concilium apud Pontem
Audomari, in expensis, in cibo et potu : IIII libr. et XVIII sol.
Item, clerico dicte ville, pro servicio tocius anni : LXX sol.
Item, pro servicio duorum servientium dicte ville, de toto anno : IIII libr. et X sol.
Item, quando quidem ( sic) serviens ivit Rothomagum servare quemdem ( sic) diem pro negocio ville
coram officiali Rothomagensi, in expensis : XIII sol.
Item, quando major cum duobus burgensibus ivit Rothomagum ad scaquarium Pasche pro negocio ville,
in expensis : C et X sol.
Ecce redditus communie Pontis Audomari, scilicet in haulis et in rebus aliis : X libr., salvo jure
capithalium dominorum.
Fragment en cire brune, sur simple queue, du sceau de la ville de Pont-Audemer, décrit dans l' Inventaire
sous le n° 5716. - Un autre sceau, aujourd'hui perdu, avait été apposé au dos de l'acte sur la bandelette de
parchemin qui servait à le fermer.
Voy. L. Delisle, Cartulaire Normand (Antiq. de Normandie, t. XVI), p. 130, n° 648, les n os 4583, 4591 à
4599, 4609 à 4614, 4618, 4621, 4625, 4634, et les n os précédents.
M. Delisle fait remarquer que le vicomte de Pont-Audemer, mentionné dans cet acte, pourrait bien être

629
Archives nationales (France)

Jean "de Nuevy", qui se signala par ses exactions. Dans le supplément du Trésor des Chartes se trouvent
deux rouleaux contenant les plaintes formulées contre le vicomte. (J. 1024, n° 42, et J. 1031, n° 22.) Ils
ont été imprimés dans le Cartulaire Normand, p. 134, n° 664, et p. 137, n° 665.

J//385
Dettes de villes, n°1.
4634 - 1260. 14 septembre.
Original
Index communiarum quœ rationes redituum et expensarum reddiderunt Odoni de Lorriaco Johannique
de Nemosio, de mandato Franciœ regis.
Anno Domini M°. CC°. sexagesimo, die Exaltationis Sancte Crucis, reddiderunt ville communiarum regni
compotos villarum suarum et status, magistro Odone de Lorriaco, decano Sancti Aniani, et magistro
Johanne de Nemosio presentibus, de mandato domini regis, de anno quinquagesimo nono.
Medunta debet : V c XXVII libr.
Ambianum debet : VI M IIII c LVII libr., II sol., VI den. Item, pro dono domini regis : XVI c LXVI libr.,
XIII sol., III den., et XVII c et XL libr. de redditu ad vitam. Et Johannes de Croi tradidit Fremino Ruffo
ad predicta.
Pontisara debet : IX c IIII xx libr., CXV sol.
Meullantum : IIII c LXVI libr., XI sol., VI den. Johannes de Aubergenvilla tradidit Bertino la Talle.
Bella Quercus.
Corbia.
Dorlans.
Capiacum.
Perona.
Athies in Viromandia.
Bray super Sommam.
Chambliacum.
Mons Desiderii.
Compendium.
Roya.
Belvacum.
Crispiacum in Valesio.
Noviomum.
Rothomagum.
Bellus Mons super Ysaram
Poissiacum.
Chaudardre.
Pons Audomeri.
Silvanectum.
Mosterolium super Mare.
Asnerie.
Sanctus Quintinus.
Chauniacum super Ysaram.
Crispiacum in Laudunesio.
Velliacum super Ansonam.
Condé.
Serniacum in Laudunesio.

630
Archives nationales (France)

Craindelaim.
Nova Villa in Belvasino.
Sanctus Richarius in Pontivo.
Voy. Douët d'Arcq, Recherches historiques et critiques sur les anciens comtes de Beaumont-sur-Oise, p.
178, note 1, L. Delisle, Cartulaire Normand (Antiq. de Normandie, t. XVI), p. 126, col. 2, Ch. Dufour,
Mémoires de la société des Antiquaires de Picardie, t. XV (1858), p. 603, les n os 4583, 4591 à 4599,
4609, à 4614, 4618, 4621, 4625, et les n os précédents.

J//385
Dettes de villes, n°17.
4635 - 1260. Vendredi 17 septembre.
Original
Second état des revenus et des dépenses de la ville de Mantes.
C'est l'estat de la communeté de la ville de Maante. - Li viez meres et si compeingnon conterent au novel
mere et à ses conpeingnons l'endemain de la Seint Jahen, et demoura que la ville dut : VI cc XLVI liv. et
VI cc liv. à nostre seingnor le roi à la Touz Seint. Et l'en doit à la ville : VII cc LIII liv., VI sols, VIII den. -
Et fu fet cest conte l'en de l'incarnation mil II cc et LX, le jor devant dit.
Li novel meres, qui ore est, et si compeingnon conterent par devant grant plenté de la bone gent de la
ville, et est ce que la ville doit : VI cc IIII xx et VI liv., et à nostre seingnor le roi : VI cc à la Touz Seinz, et
cest crois de dete est venu por les gardes des heritages, por les eschauguetes, por Seint Pere et por Seint
Ladre. Et l'en doit à la ville : VII cc LIII liv., VI sols, VIII den. - Et fu fet cest conte l'en de l'incarnation
mil II cc et LX, le vendredi après la Seinte Croiz en setembre.
Voy. Léopold Delisle, Cartulaire Normand (Antiq. de Normandie, t. XVI), p. 131, n° 650, le n° 4625, et la
note du n°4583.

J//385
Dettes de villes, n°16.
4636 - 1260. Samedi 25 septembre.
Original scellé
Ratioredituum et expensarum communiœ Chambliaci.
Excellentissimo domino suo, L(udovico), Dei gratia illustri regi Francorum, major et pares de
Chambliaco, totaque conmunitas ejusdem ville salutem et servicium, cum omni honore et reverencia, sue
voluntati modis omnibus debitum et devotum.
Majestati vestre regie notum facimus, quod, cum Johannes Fecart successit majoriam ville Chambliaci,
recepit coram omni conmunia a precedenti majore conpotum ville Chambliaci ; ita quod villa debebat
tunc temporis : XIII cc libr. LXXVIII libr., IIII sol. et I. den., scilicet. - Primo, pro dono vestro : V cc libr.
IIII xx libr. LXVI sol. et VIII den. Post, pro elemosinis : XI libr., XV sol. Pour renchirissemenz bailliarum
ville : XXVII libr. Pro minutis debitis : X libr. Roberto Fouetel : XI libr., II sol. et V den. Pueris Petri
d'Orgemont, de Chambliaco : IIII xx libr. et XV libr. Petro Flori, de Claro Monte : IIII cc libr., et pro
bonitate : XL libr., et pro redditu suo : L libr. Petro d'Avernes, Remensi : XXX libr., ad vitam, ad
Brandones annis singulis persolvendum. Marie, dicte la Tripiere, Remensi : XX libr., ad vitam, ad
predictum terminum persolvendum. Evrardo Mercatori, Remensi : L libr., ad vitam, ad predictum
terminum persolvendum. Renaudo de Sancto Vincencio, civi Silvanectensi : L libr., ad vitam, ad
augustum medium persolvendum.
Quando autem dictus Johannes exivit de majoria ville Chambliaci, reddidit conpotum coram omni
conmunia ; ita tamen quod villa debet quantum ad presens : XV cc libr. XXXIII libr., scilicet, pro dono
vestro : III cc libr. L libr. Pueris Petri d'Orgemont, de Chambliaco : IIII xx libr., et XV libr., pro bonitate.
Johanni Fouetel, de Chambli : VIII xx libr. Guillelmo, dicto le Blaetier, civi Silvanectensi : XXXIIII libr.

631
Archives nationales (France)

et VII libr. pro bonitate. Henrico, dicto le Chat, civi Silvanectensi : IIII xx libr. et VII libr. pro bonitate.
Roullando, dicto Bridoul, burgensi de Crespeio : II cc libr. et XXX libr. de bonitatte. Hugoni de la Ferté,
burgensi de Crespeio : C libr. et XV libr. pro bonitate. Milloni, dicto le Blanc, Remensi : II cc et XXX libr.
de bonitate. Renaudo de Sancto Vincencio, civi Silvanectensi : L libr., ad vitam. Petro Flori, de Claro
Monte : LXXV libr., ad vitam. Evrardo Marcheant, civi Remensi : L libr., ad vitam. Marie, dicte la
Tripiere, Remensi : XX libr., ad vitam. Petro d'Avernes, Remensi : XXX libr., ad vitam.
Et notandum est quod summa debiti ville Chambliaci augetur in tempore dicti Johannis de VII xx libr. et
XVIII libr., concensu et voluntate tocius conmunie nostre ville ; et ecce ratio quare inferius agnotata.
Primo, pro bonitatibus antedictis : CIIII libr., quas centum quatuor libr. successor in majoria post
dictum Johannem solvet. Item, pro ecclesia Beate Marie de Chambliaco : XL sol. Pro domo ville : LX sol.
Pro la bancloche : LXV sol. Item, pro cursibus aquarum patendis : XXXI libr. Pro canbiatione
denariorum : LV sol. Pro furnis, et pontibus et eciam molendinis reparandis : XII libr.
Summa facta : VII xx libr. XVIII libr.
Item, dictus Johannes recepit de firmis ville IIII xx libr., desuper firmam vestram, quam vobis annuatim
nos pagamus, et ecce inferius ubi apposuit nominamus. Primo, pro presentibus : XVII libr. Pro
renchirissemenz bailliarum ville : XVII libr. Pro denariis querendis et negociis nostri communie
procurandis : XII libr. Pro clerico et servientibus ville : XXIII libr. Pro tribus pagamentis vestris ad
Templum faciendis : VII libr. Expensis pro placitis in assisiis et in aliis locis : VI libr.
Summa facta : IIII xx libr. et XL sol.
Debetur nobis, secundum nostram opinionem : II cc libr., de bono debito, cum debito comitisse
Flandrensis, que nobis debet VIII xx libr., pro comite Andegavensi, et nos habemus litteras dicte
comitisse, sigillo suo sigillatas.
Actum anno Domini M°. CC°. LX°., die sabbati ante festum Beati Michaelis.
Traces de sceau pendant sur double queue. - Le sceau de la ville de Chambly est décrit dans l' Inventaire
sous le n° 5756. - On voit encore à la marge gauche de ce compte les deux bandelettes de parchemin qui
ont servi à le fermer.
Voy. Douët d'Arcq, Recherches historiques et critiques sur les anciens comtes de Beaumont-sur-Oise, p.
179, Ch. Dufour, Mémoires de la société des Antiquaires de Picardie, t. XV (1858), p. 621, et les n os

précédents.

J//243
Bretagne. Coffre, n°66.
4637 - 1260. Septembre.
Original scellé
Hervé de Léon, écuyer, fait hommage à Jean, duc de Bretagne.
A toz ceus qui cestes letres verront e orront, Hervé de Leon, escuier, saluz en Nostre Seingnor. Sachent
toz que nos avons fet pes o nostre cher seingnor, Jahan, duc de Bretaingne, e de cele tenir e enteriner,
segont la tenor de noz letres que celui duc a de la pes devandite, nos avons aseuré icelui duc par noz
letres que nos li en avons donées en ceste forme par de soz dite.- A toz ceus qui cestes presentes letres
verront e orront, Hervé de Leon, saluz en Nostre Seingnor. Sachent toz que nos avons greié e otroié à
nostre cher seingnor, Jahan, duc de Bretaingne, que nos à icelui duc, nostre seingnor, e à son aier qui
sera duc de Bretaingne, servirons e obeirons bien, e leaument e feaument, contre toz ceus qui puent vivre
e morir, sauve nostre foi vers nostre seingnor le roi de France des fiez e des terres que nos tenons e
tendrons de lui, e saus ses servises deuz. E greons, e otroions e prometons que nos ne movrons ne ne
ferons guerre à icelui duc ne à son aier devandit, ne par nos, ne par autre, ne aliance de guerre ne ferons
contre lui ne contre son aier devandit, sauf à nos que nos puissons aider à noz homes en Bretaingne, en
tant come droet dorra, en tele manere que nos n'en puissons guerre movoer ne fere contre icelui duc, ne
contré son aier devandit. E, se il avenoet que nos alissons contre ceste pes devandite ne contre cestes

632
Archives nationales (France)

covenances devandites, en manere que nos en feissons guerre ne meussons contre celui duc ne contre
son aier devandit, ne par nos, ne par autre, nos volons, e greons e otroions que nostre seingnor le roi de
France asene as terres e as fiez que nos tenons e tendrons de lui, e que il les tienge e exploete come terre
forfete, jusque à tant que nos soions venuz obeir au jugement de la cort d'icelui duc ou de son aier
devandit, e que nos li aions amandé par pes ou par le jugement de sa cort. E volons e otroions que les
levées et les exues que nostre seingnor li rois auroet levées, en tant come nos serions en la guerre, jusque
tant que nos aions obei e amandé à icelui duc ou à son aier devandit, demuergent quitement à mon
seingnor le roi ; e, por nule baillée ne por nule convenance que nos feissons des terres e des fiez que nos
tenons e tendrons de mon seingnor le roi, ne demorroet mie, si nos alions contre ceste pes en manere
que nos guerreissons ou meussons guerre à celui duc ou à son aier devandit, que li rois n'assenast e
n'esploetast de terres devandites e de fiez, si come il est devisé par desus. En sor que tor ( sic), nos volons
e otroions que, si nos guerreions le duc devandit, ne par nos, ne par autre, ne son aier devandit, que il
puisse assener e exploeter sus nos, e sus noz fiez e noz terres que nos tenons e tendrons de lui e en ses
fiez par le jugement de sa cort, jusque tant que nos soions yenuz obeir e aions amandé, si come il est dit
par devant.E, si icelui devandit deffailloet de prendre l'amandement par le jugement de sa cort, e nos l'an
peussons prover que il en fust deffaillant, nos aurions les levées e les exues de nostre terre, des l'ore que
nos aurions offert l'amandement e que icelui duc en seroet deffaillant, e aurions nostre terre delivre. E
par ceste pes e cestes covenances devandites nos e les noz demorons quites e delivrés de totes les
forfetures e les domages que Hervé de Leon, nostre pere, fist à icelui duc, paiant à icelui duc ou à son
certein comandement dis mile livres de la corante monoe de Bretaingne, es termes qui sont contenuz en
noz letres saalées de nostre sael e des seeus à noz pleges des devandites dis mile livres rendre as termes
devandiz ; les queles letres icelui duc a de nos e de noz pleges, por les amandemenz des devandiz forfez
que Hervé de Leon, nostre pere, e les suens firent à icelui duc. E totes ces choses devandites e cheschune
par soi à tenir e à enteriner, nos avons juré sus les Seinz e li en donames noz letres, saalées de nostre sael.
E, en greingnor fermeté de ceste pes e de cestes covenances tenir e enteriner, nostre seingnor le roi de
France en dona ses letres de tesmoingnage à icelui duc par nostre requeste e par nostre priere. -Ce fu
doné ou moes de setembre, l'an de grace mil e dous cenz e sexante.
Scellé en cire vierge, sur double queue, du sceau de Hervé de Léon, écuyer, décrit dans l' Inventaire sous
le n°2572.
Voy. D. Lobineau, Histoire de Bretagne, t. I er, p. 256, XLII ; t. II, Pr., col 402, et D. Morice, Preuves de
l'histoire de Bretagne, t. I er, col. 979.

J//247
Bourgogne, I, n°37. 32.
4638 - 1260. Septembre.
Copie ancienne
Jean, comte de Bourgogne et seigneur de Salins, reconnaît tenir en fief le château de Rochefort de son
fils Hugue, comte de Bourgogne.
Nos, Jehans, coens de Borgoigne et sires de Salins, façons savoir à tous cex qui verront ces presentes
lettres, que nos tenons et davons tenir lou chestel de Roichefort dou conte de Bourgoigne, et quiconques
de noz hoirs tiene lou devant dit chestel après nos, il lou doit tenir en fief dou conte de Bourgoigne. Et
savons que nostres peres, li coens Estenes, reprist et tint lou chestel de Roichefort dou duc de Melant, et
après lou deçois de nostre pere, nos tenismes en fief lou devant dit chestel dou fil à devant dit duc, et
après l'avons tenu et tenons en fief de nostre fil, qui est orandroit coens de Borgoigne. - En tesmoing de
la quel chose, nos avons fait seeler ces presentes lettres de nostre seel.
- Çou fu fait en l'an de Nostre Seignor M. CC et saxante, ou mois de setembre.

633
Archives nationales (France)

J//365
Dons et aumônes, n°7.
J//198
Champagne, VI, n°103.
Original scellé
Copie ancienne
4639 - Paris. 1260. Septembre.
Litterœ Ludovici, Franciœ regis, quibus eleemosynam de pecunia, frumento et halecibus a
prœdecessoribus tempore quadragesimali fieri consuetam confirmat, quœ a successoribus suis perpetuo
quotannis facienda est.
In nomine sancte et individue Trinitatis. Amen. - Ludovicus, Dei gratia Francorum rex. Noverint
universi, presentes pariter et futuri, quod, cum olim temporibus predecessorum nostrorum pia
liberalitate donata fuerit et hactenus observata talis elemosina, videlicet annis singulis, tempore
quadragesimali, de bursa regis, usque ad duo milia centum decem et novem librarum Parisiensium, et
sexaginta tres modii bladi, et insuper sexaginta octo milia alectium, que omnia per manus elemosinarii et
ballivorum regis distribui consueverunt pauperibus monasteriis, domibus Dei, leprosariis, et aliis piis
locis ac personis miserabilibus et egenis, in augmentum eciam elemosinarum que cotidie per manum
elemosinarii predicti minutis pauperibus erogantur tempore predicto quadragesimali, ob devocionem
sacri temporis, diebus singulis, centum solidi Parisiensium per manum ejusdem elemosinarii minutis
pauperibus consueverint a predecessorum nostrorum temporibus erogari, nos, pro illius Summi
Largitoris amore de cujus manu bona suscepimus universa, et pro remedio anime nostre, et inclite
recordacionis regis Ludovici, genitoris nostri, et regine Blanche, genitricis nostre, et aliorum
antecessorum nostrorum, volumus, statuimus et eciam ordinamus, ut predicta elemosina, tam in
peccunia quam in blado et aliis supradictis, imposterum a nostris successoribus, regibus Francorum,
firmiter et inviolabiliter observetur, et sine diminucione vel contradictione quacumque, de proprio regis
erario, singulis annis, imposterum exsolvatur, heredes nostros, reges Francorum, ad id imperpetuum
obligantes. Presentes autem litteras per magistrum et fratres Domus Dei Parisiensis in eadem domo
custodiri volumus, et heredi nostro, ceterisque successoribus nostris, regibus Francorum, quociens opus
fuerit, exhiberi. Et nos, intuitu divini amoris, et pro remedio anime nostre et antecessorum nostrorum
predictorum, et ut diligentius et studiosius presentes littere custodiantur ibidem, donamus et
concedimus eidem domui et pauperibus in ea degentibus decem libras Parisiensium, annui redditus,
percipiendas imperpetuum ab eisdem, apud Templum, Parisius, de denariis regiis, in inicio
quadragesime, pro querendis amigdalis et aliis neccessariis ad usus pauperum in quadragesima
antedicta. Quod ut perpetue stabilitatis robur obtineat, presentem paginam sigilli nostri. auctoritate ac
regii nominis karactere inferius annotato fecimus communiri. - Actum Parisius, anno Incarnacionis
Dominice M°. CC°. sexagesimo, mense septembri, regni vero nostri anno tricesimo quarto. Astantibus in
palatio nostro quorum nomina supposita sunt et signa : Dapifero nullo. Signum Johannis, buticularii. S.
Alfonsi, camerarii. S. Egidii, constabularii. - Data vacante ( Locus monogrammatis) cancellaria.
Nous publions cet acte d'après l'original coté Dons et aumônes, n°7, et scellé en cire verte, sur lacs de soie
rouge et verte, du sceau royal, décrit dans l' Inventaire sous le n°42.
La pièce cotée Champagne VI, n°105, est une copie couverte de surcharges et de ratures, écrite sur papier
au quinzième siècle. Dans cette copie, après le passage suivant : ob devocionem sacri temporis, diebus
singulis, centum solidi Parisiensium les quatre mots per manum ejusdem elemosinarii ont été omis, et
l'acte est daté du mois d'octobre, mense octobri, et non du mois de septembre.
Voy. Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 222, Félibien, Histoire de Paris, t. V, p. 244, col. 1, F. Du Chesne,
Hist. Franc. Script., t. V, p. 422 B, d'Acbery, Spicileg., t. III, p. 635, col 2, et E. Boutaric, Musée des
Archives, p. 143, n° 261. — Le texte donné par Félibien reproduit les deux erreurs signalées dans la copie
du quinzième siècle, qui les avait empruntées au registre JJ. 30, où le diplôme est transcrit sous le n° IIII

634
Archives nationales (France)

LVI, fol. CLIX V°.

J//156
Saint-Denis en France, n°5.
4640 - Saint-Denis. 1260. 9 octobre.
Original scellé
Litterœ Matthœi, abbatis Beati Dionysii in Francia, ejusdemque loci conventus, de duabus aureis
coronis aliaque coronula, in thesaurum dicti monasterii a Ludovico, rege Franciœ, depositis.
Universis presentes litteras inspecturis, Matheus, permissione divina ecclesie Beati Dyonisii in Francia
humilis abbas, et ejusdem loci conventus, salutem in Domino. Notum facimus quod karissimus dominus
noster, Ludovicus, Dei gracia Francorum rex illustris, duas coronas aureas cum lapidibus preciosis, que,
ab inclite recordationis rege, Philippo, avo suo, pro coronandis regibus et reginis Francorum olim facte,
in thesauris regiis servabantur, et unam coronulam auream cum lapidibus preciosis, quam consuevit rex
die coronationis sue in prandio deportare, nobis custodienda commisit, et deposuit in thesauro ecclesie
nostre, ut de ipso thesauro cum aliis indumentis et ornamentis regalibus pro coronandis regibus et
reginis Francorum assumantur, et in sollempnitatibus precipuis circa altare una cum aliis coronis regum
Francorum, predecessorum suorum, ad ornamentum et decorem altaris ejusdem, secundum quod de
coronis aliis consuevit fieri, collocentur. Promisimus autem domino regi, et de hoc eidem nostras
patentes litteras concessimus, quod coronas et coronulam antedictas eidem et suis successoribus, regibus
Francorum, trademus sine difficultate vel contradictione quacumque, quociens ab eodem vel ab ipsis
successoribus pro coronatione regum vel reginarum, seu pro alia causa quacumque, fuerimus requisiti.
In cujus rei testimonium et eternam memoriam, presentes litteras fecimus sigillorum nostrorum
munimine roborari. - Datum apud Sanctum Dyonisium, in festo Beati Dyonisii, anno Domini M°.
duccentesimo sexagesimo, mense octobri.
Deux sceaux en cire verte pendants sur double queue. - Le premier est celui de Mathieu de Vendôme,
abbé de Saint-Denis-en-France, décrit dans l' Inventaire sous le n°9022. Le second est le sceau de
l'abbaye. ( Invent., n° 8370.)
Voy. Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 222, et Félibien, Histoire de l'abbaye de Saint-Denis, p. 243.

J//192
Poitou, II, n°32.
4641 - Hôpital Saint-Jean de Corbeil. 1260. 1 er novembre.
Original
"Compotus Theobaldi de Noviaco, senescalli Pictavensis, in termino Omnium Sanctorum, anno Domini
M°.CC°. sexagesimo, factus apud Hospitale juxta Corbolium." - " ... Expleta : De quodam jude[o], quia
mutuaverat denarios super calicem furatum, pro toto : XXXV lb.
- De Arnaudo de la Parele, quia fraudavit Guillelmum Theutonicum in quodam contractu, pro ultima
medietate : XV lb. - De Guillelmo de Roche Meo, quia negavit quoddam judicium, quod postea confessus
est : XXX S. - De Gaufrido de Rubeis Meseriis, quia quemdam hominem suum injuste degagiavit, pro
toto : L S. - De abbate Stirpensi, pro confirmando cum litteris senescalli, de mandato domini comitis,
quamdam emptionem decime : XX lb., pro toto. - De blado Ebonis de Cambralia, banniti, vendito :
XXXII S. - De Petro de Lusac, pro forcagio : XXX S. - De exitibus terre Johannis de Teillinis, et Odonis de
Bosco, bannitorum, de II annatis : XXVI lb. - De Johanne de Claris Vallibus, quia produxit falsos testes :
x lb. - De Aymerico de Claris Vallibus, pro tribus emendis de forsagio : C S. - De Petro de Nisson, pro
duobus forcagiis : VI lb. - Item, ab eodem, quia chaçavit in garena domini comitis : LX S. - De Ebone
Ajacon, milite, pro cavalcata facta cum armis : VIII lb., VI S., VIII d. - De Johanne Gestin, quia contra
defensionem generalem trahebat quemdam laicum in foro ecclesiastico : XXV S. - De Giraudo de
Montibus, quia succubuit in causa appellationis : XX S. - De Petro Clerici, pro quodam defectu : V S. - De

635
Archives nationales (France)

domino de Bocheto, pro forcagio : XL S. - De Guillelmo Chareti, quia confessus fuit quod foderat de
nocte, se IIII to, pro fortuna invenienda : XII lb. - De Aymerico Audoin, quia non salvavit se de quassata
sesina : X S. - De Bonaudo Veron, pro emendis de forcagio : C S. - De Petro Ferron, pro emendis de
forcagio : C S. - De Fondano de Subterranea, quia imponebatur sibi homicidium ; pacificavit, pro toto : L
lb." - Compotus Johannis Auberti de moneta Pictavensi, eodem anno et termino.
Nous n'avons pas cru devoir publier in extenso ce compte du sénéchal de Poitou, où l'on retrouve, pour la
plupart des recettes et des dépenses, les mêmes noms qui figurent déjà dans le compte de 1257, imprimé
ci-dessus, n° 4380. Nous nous sommes bornés à reproduire les amendes ( Expleta), inscrites au dos du
rouleau. - Voy. E. Boutaric, Saint Louis et Alfonse de Poitiers, p. 261, 262 et 272, note 1.

J//396
Dons, n°8.
4642 - 1260, 2 novembre.
Original scellé
Gautier de Nemours, maréchal de France, et Alix, sa femme, donnent à Renard, bourgeois de Château-
Landon, les cens qu'ils possèdent dans cette ville.
Gautiers, marichauz de France et sires de Nemox, à touz ces qui ces presentes letres verront salut an
Notre Segneur. Saichaint tuit que nous avons doné à touz jourz, à heritaige, à notre leal ami et sergent, à
Renart de Chetiau Landon, dit le Sechier, et à ses hoirs tout le cens que nous avoiens à Chetiau Landon
chascun an, le quel cens li diz Renarz et si hoir tendront de nous à fié. Adecertes, noble dame, ma dame
Aaliz, notre fame, cet don vost et otrea de son bon gré, sanz nul afforcemant. Et que cete chose soit ferme
et atable à touz jourz, nous et ma dame Aaliz, notre fame, avons seelées cetes presentes letres de noz
seaus. - Ce fu fet l'andemain de la faite de Touz Sainz, an l'an Notre Segneur M et CC et LX.
Deux sceaux en cire vierge pendants sur double queue : 1. Gautier de Nemours, maréchal de France. (
Inventaire, n° 216.
2. Alix, sa femme, dame de Nemours. ( Invent., n° 3045.)

J//385
Dettes de villes, n°32.
4643 - 1260, Vendredi 5 novembre.
Original scellé
Etat des revenus et des dépenses de la ville de Beauquesne.
A homes nobles et saches, les maistres de le cort III. de Franche, li eskevin de Biaukaisne salut et aus
apareilliés à tous leur conmandemens. - Nos faisons à savoir à vostres nobleches que, quant nos
entrames en l'eskevinage de Biaukaisne, le merkedi demie Paskes, qui passé est, le vile de Biaukaisne
devoit VIII XX liv., et LX VI sols de Parisis ; ch'est à savoir : VI XX liv. X liv. de Parisis à Jakemon le
Noir, borgois d'Arras, à paier le nuit de le Saint Andrieu prochainnement à venir, et XXXII liv. de Parisis
au roi, à paier à II termes qui passé sunt, à l'Ascention et à le Tousains, et XXVI liv. as serjans de le vile
de Biaukaisne. - Et vous faisons à savoir que le contesse de Flandres doit à le vile de Biaukaisne IIII XX
liv. de Tornois, à paier au diemenche devant le feste Saint Michiel, le premiere qui est à venir ; de le quele
dete le vile de Biaukaisne a les letres le contesse devandite et les letres le conte d'Anjau. - Che fu fait et
ches letres donées en l'an de l'incarnation Nostre Seigneur M et CC et LX, le devenres après le Tousains.
Sceau de la ville de Beauquesne ; cire verte, simple queue. ( Inventaire, n° 5744.)
Voy. Ch. Dufour, Mémoires de la société des Antiquaires de Picardie, t. XV (1858), p. 610, les n os 4583 et
4634 à 4636.

J//385

636
Archives nationales (France)

Dettes de villes, n°25.


4644 - 1260, 10 novembre.
Original scellé
Ratio redituum et expensarum communioe Crispiaci in Laudunesio.
Excellentissimo domino suo, Ludovico, Dei gracia regi Francorum illustri, major et jurati communie de
Crespi in Laudunesio salutem in Eo qui regibus dat gloriam et honorem. Excellentie vestre statum
communie de Crespi duximus significandum, qui status talis est. - Nos debemus vobis, annis singulis,
triginta modios bladi et quinquaginta modios avene, ad mensuram de Gastinois, de tali blado et de tali
avena, videlicet, que proveniunt et crescunt in territorio dicte ville de Crespi ; de quo blado solvimus et
reddimus, quolibet anno, capellano vestro de Lauduno novem modios, castellano de Lauduno unum
modium, presbyteris curatis de Lauduno duos modios, ecclesie Sancti Johannis in abbatia Laudunensi
unum modium, et ecclesie Sancti Vedasti Suessionensis unum modium. - Item, debemus vobis, annis
singulis, quater viginti libras Cathalanensium, veteris monete, pro quibus solvimus vobis quater viginti
libras Parisiensium, quolibet anno, et ex alia parte debemus vobis, quolibet anno, decem libras
Parisiensium. - Item, debemus vobis, singulis annis, trecentas gallinas et ducentos modios vini, de
quibus ducentis modiis vini nos solvimus et reddimus, quolibet anno, monialibus de Mousteruel en
Therasche sexaginta et decem modios, ex parte una, et, ex alia parte, septem modios, qui eis debebantur,
singulis annis, a tempore illo, videlicet, antequam esset communia apud Crespi, quos solvimus eis de
mandato vestro. - Item, solvimus, singulis annis, de dicto vino conversis de Chaumont versus Rosetum
en Therasche triginta modios de mandato vestro, et monialibus de Santigni juxta Crespi septem modios.
- Preterea, nos debemus, singulis annis, domino Guidoni, militi, de Revillon duodecim libras et dimidiam
Parisiensium. - Postea, significamus vobis quod redditus de Crespi, communie ejusdem ville debiti,
valent nunc temporis, quolibet anno, in blado videlicet, quinquaginta et unum modium bladi, ad
mensuram de Lauduno, et triginta et septem modios avene ; qui redditus a viginti annis citra ultimo
preteritis usque nunc non valuerunt tantum de quindecim modiis, uno anno per medium alterius, et
credimus veraciter quod ille qui tenet illos redditus modo ad trecensum, et tenere debet per tres annos,
amittet in dicto contractu. - Item, nos habemus, singulis annis, tam in censibus et ventis, quam emendis,
quinquaginta libras Parisiensium vel circiter, uno anno per medium alterius. - Item, habemus, singulis
annis, ducentos et sexaginta modios vini, de annuo redditu, qui tantum non valuit a viginti annis citra
usque nunc de triginta modiis, uno anno similiter per medium alterius, et melius decrescere possunt
quam crescere, sicut credimus. - Item, habemus, singulis annis, de annuo redditu, trecentas et sexaginta
gallinas, et debet nobis annis singulis abbas Sancti Nicholai in Bosco unum modium frumenti ad
mensuram de Gastinois, duobus denariis pejoris meliore, pro parte territorii sui de Wairi, et debet nobis
idem abbas, quolibet anno, septem modios et sex sextarios vini de vineis suis de Dormiermont, ita quod,
quando dictum vinum paratum est et positum in doliis, nos accipimus dictos septem modios et sex
sextarios vini de illo de quo volumus, post tactum dolii cujuslibet, antequam dictus abbas aliquid habeat
vel tollat de dicto vino. - Item, debet nobis dictus abbas, quolibet anno, [tam] pro meso suo de Tortoi,
quam pro censibus et carrucis suis, et pro custodia terrarum suarum de Crespi, quadraginta solidos et
tres denarios Parisienses. - Postea, significamus vobis quod nos debemus ad custus quingentas libras et
decem libras Parisiensium, de quibus debent nobis minute gentes de dicta communia de Crespi
quadraginta libras Parisiensium, quas pro eis mutuo recepimus pro redditibus suis solvendis, de quibus
satisfacere non poterant propter communem tempestatem que fuit apud Crespi et in territorio ejusdem
ville, sicut bene dici audivistis ; per quam tempestatem bene ceciderunt in eadem villa triginta domus
bone et pulchre, quas reficere vel reparare non possunt, saltem medietas vel amplius illorum quorum
erant dicte domus ; et bene credimus et veraciter quod medietas hominum de Crespi, vel circiter, tanta
paupertate oppressa sit et ad tantam inopiam devenerit per dictam tempestatem, quod vix aut nonquam
possint imposterum se et familiam suam imposterum sustinere. - Postea, significamus vobis quod nos
debemus vobis ad presens sexcies viginti libras et tredecim libras et sex solidos et octo denarios

637
Archives nationales (France)

Parisienses, de quibus mittimus vobis ad presens medietatem. - Et sciatis quod vir nobilis, comes
Andegavensis, frater vester, debet nobis per litteras suas centum libras Parisiensium ; et quod, in anno
presenti et in anno proximo preterito, posuimus in opere, per dictam tempestatem, pro fossatis et calceis
nostris reficiendis, sexaginta libras Parisiensium ; et quod a decem annis citra, uno anno per medium
alterius, bene expendimus, occasione appellationum coram nobis factarum de catallis et hereditatibus in
treffundis nostris existentibus, ad curiam domini Laudunensis episcopi interpositarum, quod vix
possumus ea rehabere, quando ea requirimus, sine magnis custibus et expensis, et placitorum que
habuimus adversus vicinos nostros, qui sunt fortes et graves gentes, usque ad summam sexaginta
librarum Parisiensium ; et quod bene expendimus, quolibet anno, pro villa et territorio de Crespi
custodiendis, viginti libras Parisiensium, tam in servientibus, quam aliis rebus. - Et sciatis quod
antecessores nostri, tempore Philippi regis, dictam villam de Crespi ab ipso Philippo receperunt ad
communiam, pro tanto quantum valebat, et quod dicti antecessores nostri in dicta receptione
duplicaverunt redditus suos, quos ipsi dicto domino regi tunc debebant in blado, in vino et in denariis. -
Que premissa omnia et singula vestre excellentie ad mandatum vestrum significamus. Bene et diu valeat
regia majestas vestra. - Date fuerunt presentes littere et sigillate sigillo nostro, anno Domini M°. CC°.
sexagesimo, in vigilia Beati Martini hyemalis.
Ce compte, expédié en forme de lettres closes, est scellé sur double queue du sceau en cire brune de la
ville de Crépy-en-Laonnois. ( Inventaire, n° 5764.)
Voy. Ch. Dufour, Mémoires de la société des Antiquaires de Picardie, t. XV (1858), p. 637, les n os 4583,
4634 à 4636 et le n° précédent.

J//385
Dettes de villes, n°11.
4645 - Vailly-sur-Aisne. 1260, Lundi 15 novembre.
Original scellé
Etat des revenus et des dépenses de la ville de Vailly-sur-Aisne.
Si est li estast de la commune de Vailli, de l'année qui passa à Pentecouste, de l'année que sire Jehans fu
maires.
Si est ce que la communetés de Vailli doit à vie.
A Herbert Cochelet, de Rains, et à Raoulin, sen fil : XX liv. de Parisis.
A Jehan Cochelet, de Rains, et à Marie, sa fille : XX liv. de Parisis.
A Evrart Marchant, de Rains, et à Bourdin, sen fil : L liv. de Parisis.
A Rose, la feme Perron le Blant, de Rains : XXV liv. de Parisis.
A Bauduin Cauchon, de Rains, et à Ysabel, sa fille : XL liv. de Parisis.
A Thomas le Keu, de Rains : XX liv. de Parisis.
A Colet Estrille, de Rains, et à sa feme : XXV liv. de Parisis.
A Raoul Robaille, de Loon : IIII XX liv. de Parisis.
A Annes, la feme Bauduin Estrille, de Loon : L liv. de Parisis.
A monsengnor Gervaise, le prestre de Berleu : XX liv. de Parisis.
Somme de deniers à vie : III C liv. et L liv. de Parisis.
Si est ce que la communetés de Vailli doit en autre maniere.
A I bourjois de Rains : VII C liv. et LX XIIII liv. de Parisis.
A I autre bourjois de Rains : LXIIII liv. de Parisis.
A I autre bourjois de Rains : LX liv. de Parisis.
A I bourjois de Loon : III C liv. et L liv. de Parisis.
A I bourjois de Vailli : II C liv. de Parisis.
Au roi, por le don de la pais d'Engleterre : II C liv. et XIII liv., et VI sols et VIII den. de Parisis.

638
Archives nationales (France)

A I omme de Soissons : C liv. de Parisis, de conmande.


Somme : XVII C liv. et LXI liv., et VI sols et VIII den.
Si est ce que on doit à la commune de Vailli.
La contesse de Flandres : II C liv. et XIII liv., et VI sols et VIII den. de Parisis, por le conte d'Anjou, dou
prest que la vile li fist, et si l'en relacha on le tier.
Li malade de la maladrie de Vailli : IX XX liv. de Parisis.
Mesires Hues de Camberon : XXXII liv. de Parisis.
Somme : IIII C liv. et XXV liv., et VI sols et VIII den.
Si sunt les resoites de celi année.
De la taille : IIII C liv. et LX liv. et II sols et demi de Parisis.
De la chaucie : XVIII liv. de Parisis.
Des estaus des bouchiers : VI liv. de Parisis.
Dou prestre de Berleu : VII XX liv. et C sols de Parisis.
Des forfais : X liv. de Parisis.
Des V viles qui sunt de la commuigne, por deniers à vie que il doivent et por bontés de deniers que il
tienent : XXIII liv. de Parisis.
D'on ( sic) prodomme de Soissons : c liv. de Parisis, de conmande.
Somme : VII C liv. et LXII liv. et II sols et demi.
Si sunt les dépenses de celi année.
Au depens le maieur et ses compaingnons, quant li rois les manda à la Tous Sains, por dire raisons que
cil de Vauceles n'eussent mie la vingne que il avoient achatée : VIII liv. de Parisis.
Au paiement de deniers que la commune doit à vie : III C liv. et L liv. de Parisis.
A I bourjois de Rains : LX X liv. de Parisis, de bontés.
A I autre bourjois de Rains : LXIIII liv. de Parisis, c'on li devoit.
A I autre bourjois de Rains : LX liv. de Parisis, c'on li devoit.
A I bourjois de Loon : XXXV liv. de Parisis, de bontés.
A I bourjois de Vailli : XX liv. de Parisis, de bontés.
Au depens des jurés qui porterent ces derniers et qui firent ces paiemens par pluseurs foies : VI liv. de
Parisis.
Au don le maieur, por sen servise : VIII liv. de Parisis.
A l'escrivain de la commune : C sols de Parisis.
Au semmoneur de la vile : C sols de Parisis.
Au peseur des blés : LX sols de Parisis.
A la waite par nuit : C sols de Parisis.
A III wardes qui wardent les biens de toute l'année : XVI liv. de Parisis.
A III wardes qui wardent les biens par le tans d'aoust et de vendenges : IIII liv. et X sols de Parisis.
Au marlier de l'esglise : C sols de Parisis.
A I livre por l'esglise : LXII sols et demi de Parisis.
As souneurs de la banc cloche : XXIIII sols de Parisis.
Au depens le maieur et ses compaignons, quant il furent à la court à la Chandeliere, por dire l'estast de
leur vile et por respiter leur deniers : VII liv. de Parisis.
A chevaus louis : XIII liv. et IX sols de Parisis.
En presens : XII liv. de Parisis.
En menues despenses : X liv. de Parisis.
A I cler de la court de Soissons, qui est procureurs la vile : C sols.
A la maladrie de Vailli : XXI liv., que on leur presta por aus sirvir.
A l'oste de Soissons : XII liv. de Parisis.

639
Archives nationales (France)

A Loon ( un mot en blanc), de Loon : X liv., III sols moins.


A l'asise de la vile : LX sols de Parisis.
Somme de depenses : VII C liv. et LXII liv. et II sols et demi.
Si contes fu fais ou berfroi de Vailli par devant tous les jurés en plain siege de l'année qui passa à
Pentecouste, que sire Jehans fu maires. - Ce fu fait le lundi après la Saint Martin en yver, en l'an de
l'incarnacion M°. CC°. LX°.
Au dos on lit : Si est li estast de la commune de Vailli. - Les recettes et les dépenses sont inscrites sur
deux colonnes.
Sceau de la ville de Vailly-sur-Aisne ; cire brune, double queue. ( Inventaire, n° 5803.) - Voy. Ch. Dufour,
Mémoires de la société des Antiquaires de Picardie, t. XV (1858), p. 661, les n os 4583, 4634 à 4636 et les
n os précédents.

J//195
Champagne III, n°38.
4646 - 1260. Lundi 22 novembre.
Original scellé
Mathieu, abbé, et le couvent de Saint-Denis-en-France, consentent à soumettre au jugement d'arbitres
les contestations qu'ils avaient avec Thibaud, comte de Champagne, au sujet de leurs propriétés de
Nogent-sur-Seine.
A touz cels qui cez presentes lettres verront, nous, Matius, abbes par la grace de Dieu de mon seigneur
Seint Denis en France, et li couvenz de celui meismes leu, saluz en Nostre Seigneur. Ce sachent tuit que,
conme descorde fust entre nous, d'une part, et noble baron, Tibaut, par la grace de Dieu roi de Navarre,
de Champaigne et de Brie conte palazin, de l'autre partie, seur ce que nous demandions trois muis de blé
de rente à prendre chascun an es molins qui sunt desouz le pont de Nogent seur Seinne, et le cens des
places de deus meisons qui furent abatues por le pont feire, et le cens de deus arpenz de pré qui joignent
aus prez de la Meison Dieu de Nogent et au pré Guillaume de Bar, et après, que li devant diz rois meist
hors de sa mein une meison qui siet devant la meison de Clerevaus, et une granche qui siet delez la
meison Ermengart, qui fu fame mestre Borguoing, les queles furent achetées en noz censives, et après
nous pleinsissiens de ce que les genz lou roi contraignoient nous et nostre prieur de Marnai à souffrir
crois de cens qui est mis de nouvel seur la meison Lorenz Sordel, et nous demandissiens le cens de
quarante arpenz de prez que l'en apele les Essarz lou Roi et le cens d'autres que li devancier lou roi ont
doné, et nos nous pleinsissiens de ce que les genz lou roi destornoient la vente des bois, c'est à savoir, du
bois qui est des le tour de Seinne jusques au rivage de la Sarpe et au Voan, et le bois Seint Denis, et le
bois de Crevent, et nous nous pleinsissiens de ce que les genz lou roi coupoient en cez bois por l'usage lou
roi, si comme il disoient, et donoient congié à autres de couper i sanz nostre assentement, et des plantes
que il feisoit planter hors de la chauciée en nostre tresfunz, et nos nous pleinsissons de rechief de ce que
les genz lou roi tenoient deus larrons qui avoient esté pris ou terroer et en la joustise à nostre prieur de
Marnai, et de ce que li rois empeechoit et destourboit le molin qui a esté fet de nouvel ou Fossé de la
Garenne, ou terrouer et en la joustise à nostre prieur devant dit, et de ce que Garnier Bataille, qui estoit
prevost de Nougent, prist les bues au devant dit prieur en sa terre et en sa joustise, et bruisa la vile de
Marnai, et prist les hommes de la vile et les mena à Nogent, et de ce que les genz lou roi font forest es
eaues et i prennent, jà soit ce que nous disons que les eaues, et les bois et les terres de Marnai soient de
nostre joustise et de nostre seignorie, la quele nous requerons que ele soit devisée et esbonnée de la
joustise le roi, les queles toutes choses il ne nous quenoissoit pas, einz disoient lui et sa gent que leurs
reisons i estoient, et li rois et sa gent refussient d'autre part pleintif de nous, seur ce que il disoient que
nous leur feision tort en aucunes choses, nous, d'une part, et li devant diz rois, d'autre, nos summes
apeisié en tele maniere, par le conseil de preudes hommes, que nous de cels contenz nous summes mis
seur mon seigneur Jahen de Quarrois, chevalier, por nous, et seur mon seigneur Guillaume de Brion,

640
Archives nationales (France)

chevalier, por le devant dit roi, et cil dui chevalier nommé orront noz reisons, et verront noz lettres, et
orront noz deffenses et celes au devant dit roi, et les lettres veues et sanz desseisines, et les reisons et les
deffenses oies et entendues d'une partie et d'autre, il diront seur toutes cez choses veues, oies et
entendues ce que il leur semblera que bon soit, ou par droit, ou par acort, et seur ce que il diront nous et
li devant diz rois nous en tendrons à paiez. Et, se cil dui chevalier nommé se descordoient par aventure, il
raporteroient le descort à mon seigneur Perron le Chambellenc, qui est esleuz le tierz par l'acort de nous
et du devant dit roi, et, quant mis sires Pierres aura oi leur descort, nous et li devant diz rois nous
tendrons à paiez de ce que il en dira. Et toutes cez choses devant dites prometons nous en bone foi à tenir
et à baillier noz lettres du dit que il diront. Ou tesmoing de la quele chose, nous et nostre couvent avons
mis noz saiaus en cez presentes lettres. - Et ce fu fet en l'an de l'incarnation Nostre Seigneur mil et deus
cenz et soissante, le lundi prochein devant la Seint Climent.
Scellé comme le n° 4640. - Il ne reste qu'un fragment insignifiant du sceau de l'abbaye.
Voy. le Gallia Christiana, t. VII, col. 391. D.

J//697
Bulles, Mélanges, n°23.
4647 - Latran. (1260). 22 novembre.
Original scellé
Alexandri papoe IV commendatitioe litteroe, ad Ludovicum, regem Francioe, directoe, pro Roberto,
abbate monasterii Sancti Petri Ferrariensis novissime electo.
Alexander, episcopus, servus servorum Dei, carissimo in Christo filio,.. ( sic), illustri regi Francie,
salutem et apostolicam benedictionem. Monasterio Sancti Petri Ferrariensis, ordinis Sancti Benedicti,
quod ad Romanam Ecclesiam nullo medio pertinet, Senonensis diocesis, abbatis regimine destituto,
conventus ipsius, vocatis omnibus qui debuerunt, voluerunt et potuerunt comode interesse, convenientes
in unum, prout moris est, Spiritus Sancti gratia invocata, in sex de collegio ipsorum eligendi personam
idoneam in abbatem de gremio ejusdem monasterii, vice omnium ipsorum, contulerunt unanimiter
potestatem, usque ad consumptionem cujusdam candele, que in eorum capitulo accensa fuerat,
duraturam. Iidem vero sex, Deum habentes pre oculis, tractatu habito diligenti, dilectum filium,
Robertum, tunc priorem ipsius monasterii, virum utique, ut iidem conventus asserunt, providum et
honestum, ac in spiritualibus et temporalibus circumspectum, in abbatem dicti monasterii canonice et
concorditer elegerunt, cujus electionem predicti conventus concordi animo approbarunt, nobis humiliter
supplicantes ut, cum rectis dispositionibus nichil debeat difficultatis afferri, electionem hujusmodi
confirmare de benignitate solita curaremus. Ipso igitur R(oberto) ad nostram presentiam personaliter
accedente, nos, presentatam nobis electionem eandem facientes examinari, prout convenit, diligenter,
ipsam, quam invenimus de persona idonea canonice celebratam, de fratrum nostrorum consilio,
auctoritate Apostolica duximus confirmandam, sibi a nobis munere benedictionis impenso, spe nobis
proposita quod, auctore Illo qui dans virtutes premia tribuit et gratiam gratie superaddit, prefatum
monasterium per diligentie sue studium in spiritualibus et temporalibus grata suscipiet incrementa.
Eundem igitur ad predictum monasterium cum plenitudine nostre gratie remittentes, serenitatem tuam
rogandam duximus attentius et hortandam, quatinus, jam dictum R(obertum) abbatem, pro nostra et
Apostolice Sedis reverentia, sereno vultu respiciens ac favore regio prosequens, ipsum et monasterium
sibi commissum habeas propensius commendata, ita quod idem abbas, regali protectione suffultus,
curam et administrationem prenominati monasterii gerat intrepide, nosque celsitudinem tuam dignis in
Domino laudibus commendemus. - Datum Laterani, X kalendas decembris, pontificatus nostri anno
sexto.
Bulle de plomb sur cordelettes de chanvre ; Inventaire, n° 6049. Voy. le Gallia Christiana, t. XII, col. 165.
A.

641
Archives nationales (France)

J//178
Anjou, n°29.
4048 - Paris. 1260. Samedi 27 novembre.
Original scellé
Robert de Bommiers, seigneur de Montfaucon, fait connaître l'accord intervenu entre lui et Charles,
comte d'Anjou et de Provence.
A touz ceus qui ces lestres verront, Robert de Bonmez, chevaliers, saluz. Nous vous feisons à savoir que,
conme descorz fust entre tres haut honme e tres noble, nostre chier seigneur, Charles, fiuz lou roy de
France, conte d'Anjou, de Prouvence e de Fouquauquier, e marchis de Prouvence, d'une part, e nous,
d'autre, sus le chastel de Mirabel e les apartenances, le quel chastel nous requerions à avoir par la reison
de l'eschaoite feu Thibaut de Blazon, nostre oncle, e nostres chiers sires deist que Mirabel o toutes ses
apartenances estoit demoines aus seigneurs d'Anjou, à la parfin, après mout de paroles, par le conseuil
de bones genz, fu feite pes entre nous e nostre tres haut seigneur du devant dit descort en telle maniere.
C'est à savoir que nostre tres haut sires par sa grace le chastel de Mirabel e toutes ses apartenances nous
delivre e quite à nous e à nos hoirs pardurablement, e tout le droit qu'il i avoit ou avoir devoit par quel
que reison que ce fust, sauf son fié e sauf la seignourie qui au fié apartient, et nous a receu à honme lige
de Mirabel e des apartenances, e de Blazon e des apartenances, e de Chemelieres e des apartenances, e
du Port de Valée et des apartenances, e nous a quité tout le droit qu'il avoit es choses desus dites, sauf
son fié e la seignourie qui au fié apartient. E nous, par le conseuil de nos amis e d'autre bone gent, de
nostre bone volenté, pour la grace e pour la delivrance que nostre tres chiers sires devant diz nous a fet
des choses desus dites, li donnons e quitons, à avoir e à tenir pardurablement, à lui e à ses hoirs, cent e
cinquante livres de Tournois que nous avions de rente chascun an en la prevosté e en la foire de Saumur,
du don que hons de bone memoire, Phelipes, jadis roys de France, avoit fet à nos ancesseurs, e la viconté
d'Angiers o toutes ses apartenances, e la ville de Sorges o toutes ses apartenances, o tout le droit que
nous avions ou avoir povions es choses desus dites par quel que reison que ce fust, e li quitons toutes les
levées e toutes les eissues que il avoit levées de la terre de Mirabel e de Blazon, e de toute nostre autre
terre desus dite e des apartenances, e prometons en bone foi que contre ces choses desus dites, ne par
nous ne par autres, n'irons à l'encontre, e renonçons à toute exception de droit e de fet, e à toutes les
choses qui nous pourroient aidier e valoir, e nuire à nostre chier seigneur devant dit quant à ces choses
devant dites, e obligons nous e nos hoirs à garder e à tenir à touz jourz mes toutes ces choses desus dites.
E, pour ce que ce soit ferme chose e estable e à touz jourz pardurablement, nous avons juré ces choses à
garder e à tenir, e fet seeller ces lestres de nostre seel. - Ce fu fet à Paris le samedi après la Saint Climent,
en l'an de l'incarnation Nostre Seigneur mil e deus cenz e sessante.
Scellé en cire verte, sur ganse plate de soie rouge, du sceau de Robert de Bommiers, seigneur de
Montfaucon, décrit dans l' Inventaire sous le n° 1473.
Sur Thibaud de Blaison, dont il est fait mention dans cet acte, voy. Auguste Longnon, Chartes relatives
aux trouvères Aubouin de Sézanne, Gilles de Vieux-Maisons et Thibaut de Blaison, Annuaire-Bulletin de
la Société de l'Histoire de France, années 1870-71, p. 85 et suiv. Il était seigneur de Mirebeau-en-Poitou
et neveu de Maurice de Blaison qui occupa le siège épiscopal de Poitiers de 1198 à 1214.

J//152
Acquisitions faites à Paris par le comte de Poitiers, n°7.
4649 - 1260. Novembre.
Original scellé
Coram officiali Parisiensi Radulphus, filius Renardi de Caprosia, domum quamdam, in vico de Poliis
Parisius sitam, Alphonso, comiti Pictavioe et Tolosoe, vendit.

642
Archives nationales (France)

Universis presentes litteras inspecturis .. ( sic), officialis curie Parisiensis, salutem in Domino. Notum
facimus quod, coram nobis constitutus, Radulphus, filius quondam Renardi de Capprosia, asseruit quod
ipse habebat et possidebat medietatem in quadam domo, cum ejus pertinentiis, sita Parisius in vico de
Poliis, in censiva Sancti Germani Autisiodorensis Parisiensis, in qua domo Hamo de Poliis et Emelota,
ejus filia, habebant medietatem aliam, ut dicebat. Quam siquidem medietatem dicte domus, prout se
comportat, dictus Radulphus recognovit coram nobis se vendidisse et imperpetuum quittavisse .. ( sic),
illustri comiti Pictavie, ejus heredibus et causam ab eo habentibus, quoquo modo sive ratione
quacumque, pro viginti septem libris et dimidia Parisiensium, jam sibi solutis, numeratis et traditis, et in
utilitatem suam jam conversis, ut confessus est coram nobis, renuntians exceptioni non numerate
pecunie, non tradite, non solute, asserens eamdem pecuniam jam in ejus utilitatem fuisse conversam,
renuntians etiam omni juris auxilio, canonici et civilis, beneficio restitutionis in integrum, et, ne possit
imposterum allegare se fuisse in contractu hujusmodi circonventum, cedens ex nunc imperpetuum
eidem comiti, ejus heredibus et ab eo causam habentibus, omne jus, dominium, proprietatem,
possessionem et quamlibet actionem, realem et personalem, utilem et directam, que et quod sibi
competunt et possunt conpetere quoquo jure in dicta medietate domus predicte, nichil sibi imposterum
vel suis heredibus in eadem penitus retinendo, promittens per juramentum suum, ab eodem tactis
sacrosanctis Euvangeliis coram nobis sponte prestitum, se contra venditionem et quittationem
hujusmodi, jure hereditario sive successionis, vel alio modo, per se vel per alium, imposterum non
venire, et se medietatem dicte domus predictam, prout se comportat, ut dictum est, in judicio et extra
judicium, quotienscumque opus fuerit, contra omnes eidem comiti, ejus heredibus et ab eo causam
habentibus imposterum garantire. Pro qua garandia super hujusmodi venditione ferenda, Richardus,
dictus Neel, coram nobis constitutus, renuntians omni juris auxilio, canonici et civilis, se fecit et
constituit pro dicto Radulpho plegium in solidum et per fidem. - Datum anno Domini M° CC° LX mo,
mense novembri. - Thomas Talparius.
Fragment de sceau en cire verte sur double queue. - Le sceau de l'officialité de Paris est décrit dans l'
Inventaire sous le n° 7002.
Voy. Jaillot, Recherches sur Paris, Quartier du Louvre, t. I er, p. 51, A. Berty, Topographie historique du
vieux Paris, région du Louvre, t. I er, p. 88 et 89, E. Boutaric, Saint Louis et Alfonse de Poitiers, p. 96, et
ci-dessus les n os 4106 à 4108, 4140, 4200, 4603, 4622 à 4624, et le n° suivant.

J//152
Acquisitions faites à Paris par le comte de Poitiers, n°8.
4650 - 1260. Novembre.
Original scellé
Coram officiali Parisiensi Hamo de Poliis et Emelota, ejus filia, Alphonso, comiti Pictavensi et Tolosano,
vendunt domum quamdam, in vico de Poliis Parisius sitam.
Universis presentes litteras inspecturis, .. ( sic), officialis curie Parisiensis, salutem in Domino. Notum
facimus quod, coram nobis constitutus, Hamo de Poliis, pro se et Emelota, ejus filia, in tuitione sua
existente, ut dicebat, asseruit, suo et dicte Emelote nomine, quod ipsi Hamo et Emelota habebant et
possidebant medietatem cujusdam domus, site Parisius in vico de Poliis, contigue ex una parte domui
magistri Ugonis Clerici, et ex alia parte domui Thome Carpentarii, in censiva Sancti Germani
Autisiodorensis, in qua domo Radulphus, filius quondam Renardi de Caprosia, medietatem habet aliam,
ut dicebat. Quam siquidem medietatem dicte domus, cum medietate cujusdam platee eidem domui
adjacente, prout dicta domus a vico de Poliis usque ad domum illustris .. ( sic), comitis Pictavie, se
comportat, dictus Hamo, suo et dicte Emelote nomine, coram nobis constitutus, recognovit et confessus
est in jure se vendidisse et imperpetuum quittavisse dicto .. ( sic), illustri comiti, ejus heredibus et
causam habentibus ab eodem, pro viginti septem libris et dimidia Parisiensium, jam eidem Hamoni
solutis, numeratis et traditis, ut confessus est coram nobis, renuntians exceptioni non numerate pecunie,

643
Archives nationales (France)

non tradite, non solute, cedens, nomine suo et dicte Emelote, ex nunc imperpetuum eidem comiti, ejus
heredibus et causam habentibus ab eodem omne jus, dominium, proprietatem, possessionem, et
quamlibet actionem, realem et personalem, utilem et directam, que et quod sibi et dicte Emelote
competunt et possunt competere quoquo modo in medietate domus superius nominate. Et promisit
dictus Hamo, suo et dicte Emelote nomine, fide in manu nostra prestita corporali, quod contra
venditionem et quittationem hujusmodi jure hereditario, ratione conquestus sive successionis, vel alio
jure, per se vel per alium non veniet in futurum, et quod dictam venditionem eidem comiti, ejus
heredibus et ab eo causam habentibus garantizabit et liberabit imposterum, in judicio et extra, suis
sumptibus et expensis, quotienscumque opus fuerit, contra omnes, et eciam specialiter contra Emelotam
predictam, necnon et quod faciet et procurabit erga dictam Emelotam, cum ad annos pervenerit
pubertatis, quod venditionem hujusmodi volet, laudabit et acceptabit et eam datione fide [i] roborabit, et
super hoc faciet et dabit eidem comiti vel ab eo causam habentibus publicum instrumentum sigillo
Parisiensis curie sigillatum. Pro quibus omnibus et singulis, exparte dicti Hamonis, suo et dicte Emelote
nomine, firmiter tenendis integre et adimplendis, Yvo de Sancto Germano et Richardus dictus Neel,
coram nobis constituti, se fecerunt et constituerunt plegios, quilibet eorum in solidum et per fidem.
Raolinus vero, filius quondam Renardi de Caprosia, coram nobis constitutus, dictam venditionem voluit,
et laudavit et juravit coram nobis, tactis sacrosanctis Euvangeliis, contra eamdem jure aliquo nullatenus
imposterum se venturum. Et quantum ad omnia et singula premissa tenenda, omnes prefate persone se
jurisdictioni Parisiensis curie subjecerunt, renuntiantes quantum ad hoc omni juris auxilio, canonici et
civilis. - Datum anno Domini millesimo ducentesimo sexagesimo, mense novembri. - Thomas Talparius.
Scellé comme le n° 4649. - Voy. la note du n° précédent.

J//313
Toulouse VI, n°67.
4651 - 1260. Novembre.
Original scellé
Litteroe officialis Parisiensis, quibus Petronilla, uxor Thomoe Carpentarii, cum idem Thomas domum
quamdam Alphonso, comiti Pictavensi et Tolosano, vendiderit, dictoe venditioni assentire se declarat.
Universis presentes litteras inspecturis, .. ( sic), officialis curie Parisiensis, salutem in Domino. Notum
facimus quod, coram nobis constituta, Petronilla, uxor Thome Carpentarii, asseruit quod dictus Thomas,
ejus maritus, vendiderat, suo et Symonis, filii dicti Thome, nomine, in tuitione sua, ut dicitur, existentis,
.. ( sic), illustri comiti Pictavie, ejusque heredibus et ab eo causam habentibus, quamdam domum, sitam
Parisius in vico de Poliis, contiguam, ex una parte, domui Hamonis, sigilliferi archidiaconi Parisiensis, et,
ex alia parte, domui Hamonis Tesserranderii, in censiva Sancti Germani Autisiodorensis Parisiensis, pro
sexaginta decem libris Parisiensium, ut dicebat, in qua domo ipsa Petronilla suum habebat doarium, ut
dicebat. Propter quod, dicta Petronilla, coram nobis constituta, dictam venditionem, a dicto Thoma
factam, prout superius est expressum et prout in carta super dicta venditione confecta dicitur plenius
contineri, voluit et laudavit, et quittavit quicquid ei competebat vel competere poterat jure doarii,
conquestus, vel alio quoquo jure, et de non veniendo contra per se vel per alium imposterum jure doarii,
conquestus, vel aliquo alio jure sive ratione quacumque, fidem in manu nostra prestitit corporalem. Et
pro premissis omnibus et singulis ex parte dicte Petronille firmiter tenendis et integre adimplendis,
Thomas de Carentonio, coram nobis constitutus, se fecit et constituit plegium, in solidum et per fidem ;
renuntiantes in solidum, tam dicta Petronilla, quam dictus Thomas, ejus plegius, quantum ad hoc omni
juris auxilio, canonici et civilis, subicientes se quantum ad hoc jurisdictioni curie Parisiensis. - Datum
anno Domini M° ducentesimo sexagesimo, mense novembri. - Thomas Talparius.
Sceau de l'officialité de Paris ; cire verte, double queue. ( Inventaire, n° 7002.) - Voy. ci-dessus le n° 4622
et la note du n° 4649.

644
Archives nationales (France)

J//229
Picardie, n°12.
4652 - 1260. Novembre.
Original scellé
Mathieu, seigneur de Beaurevoir, reprend en fief de l'évêque de Noyon les terres qu'il possédait en franc
alleu.
Je, Maihius, sires de Biauvoir, fas savoir à tous chiaus ki ces letres verront que je tieng et ai tenu, puis qe
je ving à terre, et mi anchisseur aussi d'ancieneté, en franc alue dedens le roiaume de France, sans
service et redevance faire à autrui, terres, prés, iaues, bos qui sont ci après nomées. - Au Bos Lancelot,
wit moiies de bos. Au Bos medame Aeliz, dis et set moiies. A Lonc Pré, trente moiies et demie. Au Fau
des Barisiaus, trente et une moie. Au manoir de Le Val le Prestre et entour, chiunc moiies. A Bacon
Fontaine, chinquante moiies. Au Sartel seingneur Crespin, wit moiies. A Doigne Selve, dis et wit moiies.
Au Trau de le Cauchie, vint et set moiies. As Boveliaus, duskes au Pré de Herbetot, chiunc moiies. Au
Puis Enfondré, sis moiies. Au Caisnoi, quinze moiies. A Lentich, sis moiies et demie. Au Fossé à l'Iaue,
set moiies et deus sestiere de terre. Au Sart seigneur Wicart, wit moiies. As Saulonnieres, seze moiies. A
Le Haie Dame Cointe, vint et une moiie. A Rutetrau, nuef moiies et chiunc sestiere. A Le Gorke de Long
Pré, une moiie. De seure Long Pré, chiunc moiies. Au Sart dame Haveis, une moiie et demie. Au Ries deu
Tomboi, sis sestiere. A l'Avesne desous le Moustier, wit moiies. A Mouchencourt, set moiies. Au Camp de
Fontenoi, chiunc moiies. As Avesnes du Gart, nuef moiies. As Entis, deus moiies. A Le Vingne, deus
moiies et demie. A l'Avesne Herouart, chiunc sestiere. Au Pré Herbetot, trois sestiere. Au Camp de le
Court, dis et set sestiere. En prés, trois moiies et demie. Au manoir de Le Mote et eu Sieges des Viviers,
set moiies. As Terages, quarante livres. Le manoir de Le Val le Prestre et les terres qui apendent, dusk'à
sisante dis moiies. - Je, Maihius devant dis, pour le devotion que j'ai à l'eglise Nostre Dame de Noion et
pour l'especial amour que j'ai à mon chier seigneur et à mon cousin, Weremont, par le grace de Diu
eveske de Noion, toutes ces choses devant espressées en demaines, en fiés, à toutes les seignouries et à
toutes les droitures qui i apartienent, et toutes les autres choses que je tieng en franc alue, où qu'eles
soient, met ou fié l'eveske de Noion, et en devieng ses hons de plaine hommage, et oblige mi et mes oirs à
servir et à obeir au devant dit eveske et à ses sucesseurs eveskes de Noion à tous jours pour le fié devant
dit, come de plain hommage. Et s'est à savoir que je puis doner, ou aumosner, ou en autre maniere
aliener cent livres de le terre devant espressée, sauf ce qu'ele demeurt en le seignerie et en le justice le
devant dit eveske, par aukun cens rendant à lui. Toutes ces choses sont faites bien et loiaument en le
court le devant dit eveske, et par lui et devant ses hommes, cui pers je sui devenus, et leur ai requis que il
en tesmoignage de ces choses metent leur seaus avec le mien à ces presentes letres. Che furent li homme
l'eveske qui i furent, ch'est à savoir : misire Nicholes, archediacres de Noion, Nicholes, cancheliers de
Noion, mesire Jehans de Pontruel, chevaliers, mesire Raos de Voiene, chevaliers, Maihius Maignerans,
escuiers, et Adans, maires de Vileveske. - Et nous, li devant dit home, qui fumes apelé à toutes ces choses
à la requeste mon seingneur Maihiu devandit, mesimes nos seaus à ces presentes letres avec le seal celui
Maihiu. - Che fu fait en l'an de l'incarnation Nostre Seigneur mil et deus cens et sissante, el mois de
novembre.
Sept sceaux pendants sur double queue, le premier et le troisième en cire verte, les autres en cire brune :
1. Mathieu de Beaurevoir, chevalier. ( Inventaire, n° 1380.)
2. Nicolas de la Boissière, archidiacre de Noyon. ( Invent., n° 7402.)
3. Nicolas de Bar, chancelier de l'église de Noyon. ( Invent., n° 7621.)
4. Jean de Pontruet, chevalier. ( Invent., n° 3279.)
5. Adam, maire de Villevêque. ( Invent., n° 4046.)
6. Mathieu de Remancourt. ( Invent., n° 3377.)
7. Raoul de Voyennes, chevalier. ( Invent., n° 3934.)

645
Archives nationales (France)

Voy. le Gallia Christiana, t. IX, col. 1011. B, et Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 335.

J//260
Auxerre, n°4.
4653 - 1260. Novembre.
Original scellé
Odo, Nivernensis et Autissiodorensis comes, et Mathildis, uxor ejus, privilegia, Autissiodorensibus
civibus a Mathilde, comitissa Nivernensi, olim concessa, confirmant et amplificant.
Nos, Odo, filius ducis Burgundie, Nivernensis et Autisiodorensis comes, et Matildis, ejus uxor,
Nivernensis et Autisiodorensis comitissa, notum facimus presentibus et futuris qnod, ad nos accedentes,
dilecti cives nostri Autisiodorenses quandam cartam, eis olim concessam a nobili domina, M(atilde),
quondam Autisiodorensi et Nivernensi comitissa, et sigillo ipsius sigillatam, cui successimus in dictis
comitatibus, ostenderunt, nobis humiliter supplicantes ut libertates et immunitates, ac articulos in dicta
carta contentos et de quibus hactenus usi sunt libere et quiete, jurare et confirmare vellemus, presertim
cum ad premissa teneremur racione successionis, prout in articulis in predicta carta contentis plenius
continetur. Qui articuli tales sunt : - In nomine sancte et individue Trinitatis. Amen. Noverint, etc. (
Sequuntur litteræ Mathildis, comitissæ Nivernensis, anno 1223 datæ, quas videsis n° 1592.) - Nos vero,
attendentes civium merita predictorum, necnon benigvolenciam et favorem quem prenominata
karissima clare memorie M(atildis), quondam comitissa Nivernensis et Autisiodorensis, eisdem civibus
et ville Autisiodori exhibuit, considerantes eciam benigvolenciam quam erga ipsos et dictam villam
habere intendimus, ac fidelitatem ipsorum civium, de qua speramus multipliciter, visis siquidem, auditis
et intellectis articulis in predicta eorum carta contentis, necnon libertatibus et immunitatibus eisdem
ville et civibus concessis, habito quoque prudentum et fidelium nostrorum consilio, nichil de predictis
contra eorum libertates subtrahere volumus, sed, prenimia dilectione illius cujus tempore suo graciam
habuerunt, pocius augmentare, predictos articulos, omnes et singulos, libertates et immunitates eisdem
concessas, et quicquid ab ipsa comitissa factum est in hac parte, et prout apud Autisiodorum est
hactenus observatum, ratum et firmum habentes, totum volumus, concedimus, sponte et provide
confirmamus, ac eciam approbamus. - Insuper, addidimus et concessimus predictis civibus et ville
articulos subsequentes, videlicet, quod quecunque judicia apud Autisiodorum in curia nostra, coram
nobis vel coram mandato nostro, possent vel deberent fieri, aut amodo fuerint facienda, de illis tamen
qui sunt de justicia et franchisia ville Autisiodori et pertinencium sive adjacencium ejusdem ville, per
duodecim electos Autisiodorenses, vel amodo eligendos, aut per majorem partem eorum, fient de cetero
et terminentur precise, nullo alio convocato consilio, nisi de eorum processerit voluntate. Nec ipsi jurati,
occasione alicujus judicii per eos facti, nec aliquis eorum, seu villa vel cives occasione ipsorum,
occasionari poterunt nec inculpari, nec res eorum capi, immo in pace de judiciis faciendis per eos penitus
remanebunt, si per suum juramentum asseruerint se bona fide judicasse, nec amplius possunt cogi, non
obstante quod supra continetur in illo articulo ubi dicitur : CONCESSI PRETEREA CIVIBUS PREDICTIS
QUOD IPSOS EXTRA AUTISIODORUM CAUSA PLACITANDI NON TRAHAM, ET CETERA, ubi fit
mencio AD RESPECTUM MANDATI MEI ; quod mandatum nostrum, nec successorum nostrorum sive
heridum, non oporteat de cetero interesse. - In civitate Autisiodori et justicia, et in burgo Sancti Gervasii,
et in justicia ad burgum Sancti Gervasii pertinente, garenna de cetero non fiet. - Preterea, declaramus et
in presenti carta addendo declarari imperpetuum volumus, quantum ad illum articulum in quo
continetur : QUOD SI ALIQUIS DE DICTIS CIVIBUS PRO DEBITO MEO CAPTUS FUERIT, ET
CETERA, quod, si aliquis vel aliqui dictorum civium capti fuerint vel detenti, seu res ipsorum capte aut
detente occasione nostri, nos et successores nostri personas suas et eorum res, cum dampnis et
deperditis inde habitis, si captus vel detentus dampna vel deperdita probare voluerit, deliberare seu
deliberari facere cum nostris sumptibus de cetero teneamur. Et, si occasione alicujus ballivi, prepositi,
seu cujuscunque mandati nostri, ipsi cives vel aliquis ipsorum, aut res eorumdem vel alicujus eorum

646
Archives nationales (France)

capte fuerint vel detente, promittimus bona fide compellere illum vel illos, occasione quorum detente
fuerint vel capte, ut personas ipsorum et eorum res facient deliberari, et quod restituant dampna et
deperdita habita occasione capcionis vel detencionis, et successores nostri istud promittere bona fide
imposterum teneantur. - Item, in clausula illa ubi dicitur quod : QUICUMQUE POST ME, SIVE PER
MARITAGIUM SIVE ALIO MODO, FUERIT DOMINUS AUTISIODORENSIS, ET CETERA, addidimus
quod heres sive successor, qui post nos affuerit dominus Autisiodorensis, antequam eisdem heridibus
aut successoribus fidelitatem juraverint dicti cives, herides vel successores de premissis tenendis et
observandis litteras suas patentes, eorum sigillis sigillatas, eisdem civibus concedere et tradere
teneantur, et promittent quod a quinque militibus de comitatu Autisiodorensi, quos dicti duodecim electi
vel pars eorum, nomine et vice civium, nominaverint vel requisierint, litteras suas patentes tradi faciant
de premissis omnibus observandis. - Predictos vero articulos, veteres et de novo concessos a nobis,
tenere et observare juravimus, ac contra ipsos vel aliquem ipsorum de cetero non venire, nos quoad
observacionem ipsorum ac herides seu successores nostros firmiter obligantes, ita videlicet, quod
quicumque nobis successerit in comitatu Autisiodorensi articulos omnes et singulos, a prefata M(atilde)
et a nobis concessos, jurare illos et observare fideliter tenebitur, prout superius est expressum. Et, ne
contencio, sive questio aut dubitacio vel molestia, seu, quod absit, discordia, super premissis vel aliquo
premissorum imposterum oriatur, presentibus litteris sigilla nostra apponi fecimus, ut premissa omnia
imperpetuum robur obtineant firmitatis. - Et, quia volumus et cupimus ut premissa omnia imposterum
illibata permaneant et quieta, supplicavimus karissimo domino nostro, L(udovico), Dei gracia regi
Francorum illustri, ut confirmaret omnia supradicta, et super confirmacione hujusmodi litteras suas
patentes predictis civibus concederet et traderet, ad perpetuam premissorum omnium firmitatem,
volentes et concedentes, quod si contigerit nos, vel herides seu successores nostros, ab hiis
concessionibus vel earum aliqua resilire, quod idem dominus rex et futuri Francorum reges nos et
successores nostros compellere possint et debeant ad observationem ipsarum. - Actum anno Domini
millesimo ducentesimo sexagesimo, mense novembri.
Traces de deux sceaux pendants sur cordelettes de soie jaune : 1. Eude de Bourgogne, comte de Nevers ;
Invent., n° 871.
2. Mahaud, sa femme. ( Inventaire, n° 870.)
A ces lettres de confirmation est annexée une charte du bailli de Bourges, adressée à Louis IX le vendredi
7 janvier 1260-61. Nous en donnerons le texte à son ordre chronologique. - Voy. t. II, le n° 1592.

J//385
Dettes de villes, n°13.
4654 - 1260. Novembre.
Original scellé
Ratio redituum et expensarum communiœ de Crandelain.
Viro venerabili, nobili et honesto domino, L(udovico), regi Francorum, major et jurati communie de
Crandelain in Domino salutem et debitam reverenciam com honore. Noverit vestra nobilitas quod
communia de Crandelain magna paupertate est agravata, quod nobis est dedecus coram vobis tantam
paupertatem denominare. Inde est quod vobis per litteras nostras certificamus quod communia de
Crandelain debet diversis creditoribus, ad vitam hominum, videlicet : Remigio Chauquin, de Rains : LX
libr. Parisiensium. Item, debet Evrardo Marcheant, ad vitam : LX libr. Parisiensium. Item, debet filie
dicti Evrardi, ad vitam : viginti libr. Parisiensium. Item, debet magistro Johanni Buignet, ad vitam : XL
libr. Parisiensium. Item, debet Joberto le Clop, de Loom, ad vitam : XII libr. et dimidiam Parisiensium.
Item, debet, ad vitam, domino Renaldo de Venderesse, et ejus socio, domino Albrico de Cuisi : LX lib.
Parisiensium, videlicet cuilibet : XXX libr. Parisiensium. Item, debet Wiardo Barbitori, Laudunensi, ad
vitam : XXV libr. Parisiensium. Item, debet relicte Henrici Cornillot : XII libr. et dimidiam Parisiensium.
Communia debet hec debita denominata dictis creditoribus annuatim, quamdiu vixerint. Item,

647
Archives nationales (France)

communia de Crandelain debet ante usuras diversis creditoribus : IIII c libr. Parisiensium et LX a libr.
Parisiensium. - Hec debita fuerunt facta pro statu tocius communitatis, videlicet pro discordiis quas dicta
communia habuit contra abbatem Sancti Johannis Laudunensis, et pro quibusdam aliis calvacaciis, factis
aliquando pro mandato domini regis, com ballivis et prepositis suis, per diversa loca. Item, fuerunt facta
pro exercitu facto com comite Andegavensi in terram Hanonie. Item, fuerunt facta pro quodam mutuo,
facto domino comiti Andegavensi, videlicet de ducentis libr. Turonensium, quas debet adhuc dicte
communie, sicut patet per litteras dicti comitis. Item, predicta debita fuerunt facta similiter in parte pro
quibusdam denariis quos dominus rex habuit aliquando a dicta communia, videlicet quando ivit ultra
mare et quando rediit similiter. - Item, predicta communia debet XXX a libr. Parisiensium, annuatim
persolvendas in perpetuum, videlicet, abbati et conventui Sancti Johannis Laudunensis : vigintim et
septem libr. et dimidiam Parisiensium, et domino Roberto de Belna : quinquaginta sol. Parisiensium. -
Item, major et jurati communie de Crandelain credunt quod homines morantes in dicta communia
debent diversis creditoribus multa debita que in hoc scripto non denominantur, pro quibus debitis
pauperes communie nimis agravantur, sicut apparet per villas dicte communie. - Item, major et jurati
dicunt quod predicta debita communie fuerunt facta in parte, quia dicta communia emit pondus bladi
domino abbati Sancti Johannis Laudunensis. - Hec vobis per litteras, sigillo tocius communie sigillatas,
significamus, vestram exellenciam deprecantes ut nobis aliquod remedium ex hoc quod vobis debemus
faciatis. - Actum anno Domini millesimo CC° LX°., mense novembris. - Valete in Domino.
Traces de sceau pendant sur double queue. - Voy. dans l' Inventaire sous le n° 5762 la description du
sceau de la ville de Crandelain.
Consult. Ch. Dufour, Mémoires de la société des Antiquaires de Picardie, t. XV (1858), p. 669, les n os

4583, 4634 à 4636 et 4643 à 4645.

J//385
Dettes de villes, n°35.
4655 - 1260. Novembre.
Original scellé
Ratio redituum et expensarum communiœ Vernolii.
Excellentissimo domino suo, Ludovico, Dei gratia regi Francorum illustri,.. ( sic), major, et.. ( sic), pares
Vernolii, salutem et paratum ad ejus beneplacita in omnibus famulatum. Dominationi vestre tenore
presentium significamus quod status ville vestre Vernolii ad presens ita se habet, prout inferius
annotatur. Misie vero facte pro negociis dicte ville anno majorie Guillelmi de Moreto, immediate
precedentis majoriam Guillelmi de Montigneio, nunc majoris dicte ville : sexaginta undecim libr.
Turonensium, videlicet : triginta libr. pro placito de Deppa, habito contra.. ( sic), gentes domini
Rothomagensis.. ( sic) archiepiscopi, et viginti quinque libr. pro quibusdam curialitatibus factis diversis
personis, intuitu tamen et contemplatione honestatis et amicorum acquirendorum propter promotionem
negociorum dicte ville ; item, sexdecim libr. eundo ad curiam, et moram ibi faciendo, et inde redeundo,
quando dictus Guillelmus de Moreto predictam dimisit majoriam. Totum siquidem debitum in quo dicta
villa ad presens tenetur : centum octoginta sexdecim libr. Turonensium, videlicet : domino..( sic) regi in
centum sexaginta sex libr. Turonensium residuis, ex promissione sibi facta, et in triginta libr. quibusdam
burgensibus dicte ville, ex causa mutui gratis et libere facti. Item, dicta villa in aliquibus redditibus ad
vitam sive imperpetuum non tenetur, nec aliquam habet gardiam seu commendam. Item, dicte ville
nichil penitus debetur, nec aliquos redditus habet, nec habet aliquam propriam peccuniam seu
thesaurum. In cujus rei testimonium, sigillum communie Vernolii presentibus litteris duximus
apponendum. - Actum anno Domini M°. CC°. sexagesimo, mense novenbri.
Scellé en cire brune, sur double queue, du sceau de la ville de Verneuil, décrit dans l' Inventaire sous le n°
5725.
Voy. L. Delisle, Cartulaire Normand (Antiq. de Normandie, t. XVI), p. 131, n° 651, les n os 4583, 4634 à

648
Archives nationales (France)

4636, 4643 à 4645 et le n° précédent.

J//313
Toulouse, VI, n°87.
4656 - 1260. Vendredi 3 décembre.
Original scellé
Litteroe abbatis et conventus Sancti Savini de qui busdam feudis inter se et Alphonsum, Pictavioe
comitem, permutatis.
Universis presentes litteras inspecturis, abbas et conventus monasterii Sancti Savini, ordinis Sancti
Benedicti, Pictavensis diocesis, salutem in Domino. Notum facimus quod nos, communicato bonorum
consilio, diligenti deliberatione prehabita, pensata insuper evidenti utilitate nostra et monasterii nostri,
que multipliciter versatur in hac parte, excellenti viro et karissimo domino nostro, Alfonso, filio.. ( sic),
regis Francie, comiti Pictavie et Tholose, heredibus, successoribusque suis, plene, liberaliter scienter et
spontanei concessimus, remisimus et quiptavimus quicquid juris habebamus seu habere poteramus, vel
alius nomine nostro, ex quacumque causa vel quancumque ratione, in feodo quod fuit Iterii de Magnaco,
militis defuncti, cum domanio ejusdem et pertinenciis quibuscumque ad ipsum feodum et domanium
pertinentibus, quoquo jure, excepto homagio cum juribus suis debito a Petro Boce, valeto, racione vigerie
de Rilhec et de parrochia de Joec, nec nos, nec aliquis nostrum, seu successores nostri, per nos vel per
alium, aliquid prorsus in predictis feodo et domanio, seu pertinenciis eorumdem, dicto... ( sic) comiti
concessis, remissis et quiptatis, in posterum poterimus reclamare. Ceterum, si quid juris nobis
conjunctim vel divisim conpetebat seu conpetere poterat in predictis concessis, remissis et quiptatis, vel
aliquo ipsorum, nos scienter et spontanei totum remisimus dicto .. ( sic) comiti, tam arreragia omnium
feodorum et domaniorum predictorum, quam expensas ob hoc factas, et quicquid ex hiis vel ob hec
petere poteramus ab eodem, seu suis successoribus quibuscumque. Dictus vero dominus.. ( sic) comes
feodum quod fuit Ayraudi de Sancto Savino, militis, cum domanio, et omni jurisdictione et omnibus
pertinenciis eorumdem, necnon domanium quod fuit Hugonis Escobefer, militis defuncti, et homagium
cum suis juribus debitum a dicto Petro Boce, valeto, ratione vigerie de Rilhec et de parrochia de Joec, in
nos.. ( sic), abbatem, et conventum predictos, nomine dicti monasterii nostri, liberaliter transtulit, pleno
jure tenenda, possidenda et explectanda a nobis dictis.. ( sic), abbate, et conventu, et nostris
successoribus, in perpetuum, pacifice et quiete, nec poterimus compelli nos vel successores nostri per
dictum.. ( sic) comitem vel successores suos extra manum nostram ponere supradicta. Nos vero, dictus..
( sic), abbas, de premissis feodis et domanio dicti Ayraudi et dicti Hugonis Escobefer, militum, et feodo
Petri Boce, valeti, homagium ligium fecimus et juramentum fidelitatis prestitimus.. ( sic) comiti
supradicto, et hoc ipsum successores nostri abbates dicti monasterii nostri, qui pro tempore fuerint,
simili modo eidem.. ( sic) comiti suisque successoribus facere tenebuntur. Preterea, nos dicti.. ( sic),
abbas, et conventus, et successores nostri, tam in mutatione comitis Pictavie, quam abbatis dicti
monasterii nostri, qui pro tempore fuerit, tenemur et tenebimur, pro remedio anime dicti domini.. ( sic)
comitis et suorum predecessorum, et specialiter pro animabus inclite recordationis Ludovici, quondam
regis Francie, genitoris predicti.. ( sic) comitis, et felicis memorie domine Blanche, quondam regine
Francie, nobilis genitricis ejusdem, celebrare duas missas conventuales, unam de Spiritu Sancto, et aliam
pro defunctis, necnon viginti quinque pauperes honeste reficere, prout tempus et dies poposcerint et
ipsius monasterii nostri competenter suppetunt facultates. In cujus rei testimonium, presentibus litteris
sigillum nostrum, quo unico utimur, duximus apponendum. - Actum die veneris post festum Beati
Andree apostoli, anno Domini M°. CC°. LX mo.
Scellé en cire verte, sur cordelettes de soie rouge, du sceau de l'abbé et de l'abbaye de Saint-Savin-sur-
Gartempe, diocèse de Poitiers, décrit dans l' Inventaire sous le n° 8395.

649
Archives nationales (France)

J//460
Fondations, I, n°16.
4657 - 1260. Jeudi 9 décembre.
Copie authentique
Gaucher de Châtillon, seigneur de Crécy, déclare que pour le salut de son âme et de celle d'Isabeau de
Lizines, sa femme, il a fondé deux chapellenies dans l'église Saint-Georges de Crécy.
Ge, Gauchiers de Chasteillon, sires de Creci, faz à savoir à touz ceus qui ces presentes letres verront que
je, pour Dieu, e pour le remede de m'anme, e pour l'anme Ysabel de Lisines, dame de Creci, ma famme, e
pour mes ancesseurs e pour mes oirs, ei fondées deux chapeleries en l'eglise mon seigneur Seint Jorge de
Creci, par l'otroi e par la volenté home discret, meitre Jehan de Aaci, deien de l'eglise mon seigneur Seint
Estiene de Miauz, patron de l'eglise mon seigneur Seint Jorge de Creci, c'est à savoir des quex deus
chapeleries je e la dame de Creci devant nomée retenons le don, tant come nous vivrons, e après le decès
de nous deus nous retenons le don à noz oirs de l'une de ces chapeleries, c'est à savoir de la mon seigneur
Seint Lou, e voulons e otroions que quiquonques soit deiens de l'eglise mon seigneur Seint Estiene de
Miauz que il ait le don de l'autre chapelerie, c'est à savoir de la mon seigneur Seint Lorent. E pour ce que
ceste chose soit ferme e estable pardurablement, je, Gauchiers de Chasteillon, sires de Creci, e Ysabiaus
de Lisines, dame de Creci, fame de celi Gauchier, avons seelé ces presentes letres de noz seiaus. - Ce fu fet
en l'an de grace mil deus cenz e soissante, le juesdi devant feste Seinte Luce, ou mois de decembre.
Inséré, sous forme de copie authentique, dans les lettres de ratification de même date, données par Jean
d'Acy, doyen de l'église de Meaux. - Voy. le n° suivant.
Consult. Du Plessis, Histoire de Meaux, t. II, p. 165, et A. Du Chesne, Histoire de la maison de Chastillon
, p. 325 et Pr., p. 192.

J//460
Fondations, I, n°16.
4658 - 1260. Jeudi 9 décembre.
Original scellé
Confirmation par Jean d'Acy, doyen de Meaux, de la fondation faite par Gaucher de Châtillon de deux
chapellenies dans l'église Saint-Georges de Crécy.
A touz ceus qui ces presentes letres verront, Jehans de Aaci, deiens de Miauz, salut en Nostre Seigneur.
Je faz à savoir à touz que j'ei veu la letre mon seigneur Gauchier, seigneur de Creci, seelée de son seel e
dou seel ma dame Ysabiau, sa fame, seine, e entiere e sanz vice, la quele est contenue ci desouz mot à
mot. - Ge, Gauchiers de Chasteillon, sires de Creci, etc. ( Suit le texte de la charte précédente, n° 4657.)
Ce fu fet en l'an de grace mil deus cenz e soissante, le juesdi devant feste Seinte Luce, ou mois de
decembré. - E je, Jehans de Aaci, deiens de Miauz, patrons de l'eglise mon seigneur Seint Jorge desus
dite, me consent e m'acort à ce que me sires Gauchiers, sires de Creci, e ma dame Ysabiaus, sa fame,
desus dit, ont fet d'endroit les deus chapeleries desus nomées. E en tesmoignage de ceste chose, j'ei fet
seeler ces presentes letres de mon seel. - Ce fu fet en l'an, e ou mois e ou jour desus diz.
Sceau de Jean d'Acy, doyen de Meaux ; cire vierge, double queue. ( Inventaire, n° 7547.) - Voy. le n°
précédent, et à la date du 1 er janvier 1260-61.

J//152
Paris, III, n°8.
4659 - 1260. Samedi 11 décembre.
Original scellé
Litteroe Reginaldi, Parisiensis episcopi, de concordia inter se et Ludovicum, Francioe regem, inita,
propter dominum de Turnomio, in carcere dicti regis detentum.

650
Archives nationales (France)

Omnibus presentes litteras inspecturis, Reginaldus, miseratione divina Parisiensis ecclesie minister
indignus, salutem in Domino. Notum facimus quod, cum excellentissimus dominus, Ludovicus, Dei
gracia Francorum rex, teneret in prisione dominum Turnomii, et servientes misisset apud Turnomium,
et homines et res domini de Turnomio predicti cepisset, quia ad mandatum domini regis non liberaverat
filios domini Hugonis de Praeriis, militis, quos tenebat dictus dominus Turnomii in ostagio, pro patre
ipsorum detento pro debitis, nosque dictos pueros capi fecissemus apud Turnomium in feodo nostro, et
redidissemus eosdem liberos amicis eorumdem, dicto domino.. ( sic) rege dicente quod non per justiciam
nostram, sed per suam liberari debebant, nobis e contrario dicentibus, tandem, de consensu unanimi
domini..regis et nostro, ita ordinatum est, quod dicti liberi tradantur et reponantur in manu domini de
Turnomio, et dominus de Turnomio liberabit pueros predictos, dominus vero rex ipsum dominum,
homines et res ipsius per recredenciam liberabit. Consensum est etiam et actum per dominum regem et
nos, quod nichil quod factum sit, vel a domino rege, vel a nobis, quamtum ad premissa vel aliquod
premissorum, seu quodcumque aliud quoquo modo dictum factum contingens, nec ipsi domino regi, vel
nobis, quamtum ad proprietatem vel possessionem justiciandi dictum dominum, vel homines vel res
suas, detrahat vel acquirat, sed omnia jura, tam domini regis, quam nostra, quamtum ad proprietatem et
possessionem, integra et in eodem statu permaneant, in quo erant antequam premissa fierent vel aliquod
de premissis. In cujus rei testimonium, sigillum nostrum presentibus litteris duximus apponendum. -
Datum anno Domini M°. CC°. sexagesimo, die sabbati post festum Beati Nicholai hiemalis.
Scellé, en cire verte, sur double queue, du sceau de Renaud de Corbeil, évêque de Paris. ( Inventaire, n°
6789.) - Voy. le Gallia Christiana, t. VII, col. 106. A.
La charte donnée par Louis IX le même jour (samedi 11 décembre 1260) est conçue dans les mêmes
termes que celle de l'évêque de Paris, sauf l'interversion des formules. Voy. Guérard, Cartulaire de l'église
Notre-Dame de Paris, t. III, p. 14. - On lit dans l'Histoire du diocèse de Paris, par l'abbé lebeuf, t. XIV, p.
211 : "En 1260 le roi S. Louis fit mettre en prison Anseau de Garlande, seigneur de Tournan, parce qu'il
n'avoit pas obéi à l'ordre qu'il lui avoit donné de mettre en liberté les fils de Hugues de Prêles, chevalier,
qu'il tenoit en otage pour dettes."

J//344
Élections, n°23.
4660 - 1260. Décembre. [Du 1 er au 24.]
Original scellé
Litteroe quibus Guillelmus, decanus, et capitulum ecclesioe Andegavensis a Ludovico, rege Francioe,
licentiam episcopi petunt eligendi.
Excellentissimo domino, Ludovico, Dei gratia regi Francorum illustri, Guillelmus, decanus, et humile
capitulum Andegavensis ecclesie, salutem et sic regnum regere temporale, quod regnum consequi valeat
sempiternum. Vestre regie majestati per venerabiles viros, magistrum Nicholaum, archidiaconum
Transmeduanensem in ecclesia nostra, et magistrum Egidium de Valle Torta, concanonicum nostrum,
exhibitores presentium, quos ad hos ( corr. hoc) specialiter destinamus, et per quemlibet ipsorum
dolentes denunciamus venerabilem quondam patrem et pastorem nostrum bone memorie, Michaelem,
viam esse universe carnis ingressum, dantes eisdem et cuilibet eorum in solidum potestatem et
mandatum petendi a vestra regia majestate licenciam eligendi. Bene et diu valeat vestra regia majestas in
omni bona prosperitate. - Datum mense decenbri, anno Domini M°. CC° sexagesimo.
Deux sceaux en cire verte, pendants sur simple queue. - Le premier, dont il ne reste qu'un fragment, est
celui de Guillaume de Courceriers, doyen de Saint-Martin d'Angers, qui n'est pas décrit dans l' Inventaire
. Personnage debout, tenant un livre des deux mains. Légende : ... RCE ... S DEC ... Le second est le sceau
du chapitre de Saint-Martin, décrit dans l' Inventaire sous le n° 7099.
Cet acte, dont le quantième n'est pas indiqué, est certainement antérieur au 24 décembre, jour où Louis
IX, étant à Meaux, accorda au chapitre d'Angers la permission d'élire un évêque. - Voy. JJ. 30, n° II c

651
Archives nationales (France)

XLIIII.
Voy. L. et S. Sammarthani, Gall. Christ., t. II, p. 137, le Gallia Christiana, t. XIV, col. 575. C et 594. A, et
Le Nain de Tillemont, t. IV, p. 224.

J//203
Champagne, XI, n°69.
4661 - 1260. Décembre.
Original scellé
Isabeau, abbesse, et le couvent de Notre-Dame de Jouarre font connaître la transaction faite avec les
hommes de leur église, au sujet de la répartition de la taille.
A touz ces qui ces presentes letres verront, Isabiaus, par la grace de Dieu humble abbeesse de l'eglise de
Nostre Dame de Juerre, et touz li couvanz de ce meimes leu, salut en Nostre Seigneur. Nos fesons à
savoir que, conme descorde fust entre nous par la reson de nostre eglise devant dite, d'une part, et les
hommes et les fames de la terre de celle eglise et de hors demouranz, en quelconque leu que il soient,
souz la garde le roi de Navarre, là où nous poons panre nostre taille et avons acotumé à panre seur aus,
d'autre part, seur ce que il disoient que nous ne les poiens ne deviens taillier que II c livres en nostre
taille de la Seint Remi chacun an, que nous avons acoutumé à feire pour la reson de la garde que li diz
rois a en nous houmes et en nostre eglise checun an, et nous disiens en l'encontre que nos les poiens
taillier IIII c livres, V c ou VI c livres et plus, si conme nous l'aviens usé de si lonc tens conme il pooit
sovenir à houme, en la fin, comme cist descorz eust duré entre nous et les diz houmes longuemant, par
devant mon seigneur Gilon de Brion et mon seigneur Robert de Coucherel, gardes de la terre de
Champaigne mon seigneur le roi de Navarre, par le conseil de boines genz, et meimesmant dou conseil
aus devant diz gardiens et de pluseurs autres boines genz, chevaliers, clers et borjois, nous avons fet pes
et acordance entre nous et nostre eglise devant dite, et les devant diz houmes et fames de nostre eglise,
seur la descorde devant dite, en plen chapitre, et par l'asantemant et par la volenté des devant dites
gardes et des devant diz homes et fames, en telle maniere, c'est à savoir que des ores en avant à torjorz
devant la dite feste Seint Remi nous ferons la dite taille, et ferons faire convenablemant et asseoir seur
chacunne ville et seur les diz homes et les fames, selonc la quantité de leur biens, et devons apeler
aveques nous sergenz à celle taille fere, et de chacunne ville des prodomes covenablemant, sauf ce que
nous ne porrons taillier en celle taille, ne pour celle taille coullir, ne faire pour nous ne pour autrui que V
c livres de Tornois, et, quant celle taille sera feste ( sic), elle sera gitée et sonme fete par devant les
honmes devant diz et par devant nos sergenz, et enporteront li home devant dit le tancrit de la taille, et la
sonme de tout et de chacunne ville. Et pour ce que ce soit ferme chose et estable, ou temoing de ceste
peis, nous avons mis nos seiaus en ces presentes letres. - Ce fu fet en l'an de l'incarnacion Nostre
Seigneur mil cc. et soissante, ou mois de decembre.
Traces de sceau pendant sur simple queue. - Bien que la dernière phrase du texte annonce la présence de
deux sceaux, un seul semble avoir été apposé. - Le sceau d'Isabeau, abbesse de Notre-Dame-de-Jouarre,
diocèse de Meaux, n'existe pas dans la collection des Archives. Celui de l'abbaye est décrit dans l'
Inventaire sous le n° 8459.
Voy. Du Cange, V boTranscriptum, t. VI, p. 638, col. 1, et d'Arbois de Jubainville, t. IV, p. 459 et 556.

J//385
Dettes de villes, n°15.
4662 - [1260.]
Copie
Ratio redituum et expensarum Montis Desiderii, Cerniaci, Novœ Villœ Regis et Royœ.
Conmunia Montis Desiderii debe[n]t ad vitam diversis personis : LX XV libr. Item debent diversis
creditoribus sine usuris : III M IX XX libr. Parisiensium.

652
Archives nationales (France)

Hec est causa tanti debiti. Primo, pro dono facto domino regi, quando ivit ultra mare : M libr. Item,
eidem, quamdiu fuit in dicta terra, duabus vicibus : M libr. Item, eidem, in reditu suo : II c libr. Item, pro
mutuo facto comiti Andegavensi, pro exercitu Hanonie : IIII c libr. Item, pro expensis factis a dicta
conmunia in dicto exercitu : IIII c libr. Item, pro dono facto domino regi, pro pace Anglie : VIII c libr.
Summa : XXXVIII c libr.
Conmunia de Cerniaco et aliarum villarum de dicta conmunia debent ad vitam diversis creditoribus : V c
LXVII libr. Item, debent ad custus : III c IIII xx IX libr. Item, sine custibus : III c IIII xx libr. Item,
domino regi, pro pace Anglie : VIII xx libr.
Summa : XIIII c IIII xx XVI libr.
Hec est causa. Pro mutuo facto comiti Andegavensi pro exercitu Hanonie : XIIII xx libr. Pro expensis
factis in dicto exercitu prosequendo : IIII xx libr. Item, pro expensis factis apud Valencinas pro dicto
exercitu : XXXII libr. Item, pro cavalcatiis factis de mandato ballivorum et prepositorum domini regis : c
libr. Item, pro quadam emenda facta tempore Andree Juvenis : c libr. Item, pro dono facto domino regi,
quando ivit ultra mare : III c libr. Item, pro dono facto eidem domino regi, quamdiu moram fecit in dicta
terra : II c libr. Item, pro dono facto eidem, in reditu suo transmarino : VIII xx libr. Item, pro dono facto
eidem pro pace Anglie : XII xx libr. Item, pro expensis factis pro jure conmunie sue retinendo : II c libr.
Summa : XIIII c IIII xx XII libr.
Conmunia Nove Ville Regis in Belvacino debet ad vitam : VI xx XIII libr. Item, debet diversis creditoribus
sine usuris : VI c LIIII libr. Item, domino regi, pro dono ei facto pro pace Anglie : c libr.
Summa per totum : VIII c IIII xx VII libr.
Hec est causa istius debiti. Primo, pro dono facto domino regi, quando ivit ultra mare : c libr. Item, pro
dono facto eidem, duabus vicibus, quamdiu fuit ibi : CX libr. Item, eidem, pro pace Anglie : III c libr.
Item, pro quadam emenda levata ab ipsis, tempore quo dominus Petrus de Fontanis fuit ballivus : II c
libr. Item, pro mutuo facto comitti (sic) Andegavensi, pro exercitu Hanonie : XIIII xx libr. Turonensium.
Item, pro expensis quas fecit dicta conmunia prosequendo dictum exercitum, duabus vicibus : II c libr.
Summa : XI c XXXIIII libr., preter expensas magnas quas [fecerunt] pro jure conmunie sue retinendo,
quas estimare nesciunt. De qua summa XI c XXXIIII libr. predicta debent ad presens tantummodo : VII
c LIIII libr.
Conmunia Roye debet ad vitam : IIII c LIIII libr. diversis personis. Item, domino regi, ad perpetuitatem :
c libr. Item, diversis creditoribus : II M libr.
Summa : II M V c LIIII libr.
Hec est causa dicti debiti. Primo, pro dono facto domino regi, pro exercitu Britannie : VI c libr. Item, pro
dono facto eidem, in reditu suo de Britannia : IIII c libr. Item, pro dono facto eidem, quando ivit ultra
mare : XII c libr. Item, pro dono facto eidem, quamdiu moratus fuit ultra mare, per tres vices : XI c libr.
Item, pro dono facto eidem domino regi, pro pace Anglie : VI c. Item, pro expensis, quas dicta conmunia
fecit pro exercitu Hanonie : III c libr., preter alias expensas, quas dicta conmunia fecit eundo in'
exercitum predictum, quas nesciunt estimare.
Summa : IIII M II c libr., de quibus ad presens debent : II M V c LIIII libr.
Il nous a été impossible de préciser la date à laquelle ont été rédigés les comptes de ces quatre villes.
Ceux de Montdidier, de Roye et de la Neuville-Roi offrent quelques différences avec les comptes de ces
mêmes communes, publiés ci-dessus nos 4596, 4611 et 4628. Quant à celui de Cerny, il est certainement
antérieur au compte présenté par cette même communeen juin 1261, ainsi que l'a fait remarquer M. Ch.
Dufour. Nous avons cru devoir placer ce document à la fin de l'année 1260. - Voy. V. de Beauvillé,
Histoire de la ville de Montdidier, t. I er, p. 106, et Ch. Dufour, Mémoires de la société des Antiquaires de
Picardie, t. XV (1858), p. 666 et 671.

J//314

653
Archives nationales (France)

Toulouse, VII, n°59.


4663 - [Vers 1260.]
Original
Plaintes adressées par Gui, seigneur de Sévérac, à Alphonse, comte de Poitiers et de Toulouse, contre
Vivien, évêque de Rodez.
Je, Guiz, sires de Seveirac, faz saver à vos, sire coms de Poitou e de Tolose, que Veviains, eveques de
Rodeis, greve vos chavaliers e vos homes de l'avechié de Rodeis e mout de maneires.
Premeirament, je vos faz saver que il e si ome ount receutz e recetiez en sas viles e en ses chateus, c'et à
saver à Sales de Curain, à la vila de Capel e en la cité de Rodeis, larrons, murtriers e meteors de fuous,
c'et à saver, Pierre de Vissozas, e Guilleume d'Anglars e son fiuz, e G. de Sarget, e D. de Sarget e Mathi, li
quiel ount arsa e roubée la terre que je tieing de vos ; e, quan li davandit larron avoent ce fet, repairoent
en las viles e es chasteus de l'avesque de Rodeis, e estoient receu, e pau, e couchié e levé, e ce ont
confessié e reconeu li davant dit larron, e est prové par l'enqueste que vos baillis en ount fete, e tot ce a
etié fet en tems de peis.
Après, sire, je vos faz saver que, quant li uns des davandiz meteors de fuou, qui estet escomeniez, fu morz
descontés, e la pouvre gens, cui avet robié e lors maisons arses, defendoient, segon la coutume de la
terre, que il ne fut enfoiz en terra sacreie, ne que l'en ne li feit nulle deitrure de Sainte Eglise, tant que il
fuissent seur que l'en lor feit droit por lo mort, li evesques manda au chapellai de la Panose, en cui
parroche il estoit, sur poine des ordres e de son benefice, que il l'enfoit, e li chapellais l'enfoi par lo
mandament l'avesque, en grant escandre de mout de gens, qar onquas mays no fo feit.
Après, sire, je vos faz saver que puis trois ans o quatre en za il a mise e establi une nouvelle coutume, que
unques meis ne fu en Roergue, que totz hom que chiet en escomeniament de li o de son official paie XII
sols de Torneis, avant qu'i set asous, e sachietz, sire, que il li vaut asiez, quar il en escominie mai, o à tort
o à dreit, e, sire, de ce est grans escandres entre nos lais, quar nos ne l'avions pas acoutumé.
Après, sire, je vos faz saver que, come il, contra la coutume des autres avesques de Rodeis que ount estié
davant lui, qui [estoient] ausi prodome com il est, tot non fuissent il de religion, prent e lieve sas
procurations en deniers, e, quant li preveire ne li volent sa procuration paier en deniers e à sa volenté, o il
ne poent, que avé sovent, il entredit les lous, e, quant avent que auqus des parrochiais mort, o vout
prendre fame, o auqune fame relieve d'enfa[n]t e vout oir messe, il les coveint alier à Rodeis demandier
congié à lui o à so official, e, avant que il puisse avor cogié, il les covient reembre ; e lor il mande au
chapellai dou lou o à auqu de ses vezis que enfoisse le cors, o que face las sposailles, e quant ce est fet, il
torne la glise entredit, e autiel cové feire l'endemai à I. autre, e eisi si roube vos homes e voutre terra.
Après, sire, je vos faz saver que, cum vos à Riom, aveque les prelaz e les baros de la comté de Tolose,
ordenasez e establites que des hereges l'en ne preit reemson, mas que l'en lor feit fere la peneence que
l'en devret selon dreit, li aveques de Rodeis a prises e levées reenzons des hereges qui estoient voutre
home e de voutre terre plus de L. milia sols ; don, sire, sachiez que cil hereges que il a fez einsi reembre
son peor que davant n'estoient, e prisent moins Dieu, e sainta eglise e nostre foi que davant ; e maint qui
n'estoient pas mescreent en sont endevenu mescreant por la desleauté que ount veue.
Après, sire, je vos faz saver [que], sens cause reinable e contra les establisemens de la pais de Roergue, li
aveques en sa propra persona asailli en voutre terra, c'et à saver el borc de Rodeis que li coms de Rodeis
tien de vos, o clers e o lais de sa meinée e d'autres que il amena aveque soi, I. borgeis de Ameillau,
vaillant home e sage de treit, qui a nom Durant de Valleilas, e le chace il e sa compaingnie à armes, de
maison en maison, doc en la glise del borc de Rodeis, e li aveques de sa mai propra feri e depesa las
portes e les uis dou moutier, quar il ne li sofizet pas que li autre le feisent, se il nou feit de sa mai, e covint
que li borjois s'ent foit dou moutier, quan li huis dou moutier furent brisié, e se gueri en la maison du
voutre chavalier, ou li ditz avesques le cuda prendre e l'aut pris, se voutre home ne l'ausent defendu, e,
quan ne pot avor le dit borjois, il le rouba en voutre vile de son chaval e de ses chouses.

654
Archives nationales (France)

Après, sire, je vos faz saver que li davanditz avesques feri de sa mai propra I. voutre home de la Gleiola
du batto en la teste, e l'ensanglenta e le atorna malament, por ce que li hom li demandet ses deniers que
li ditz avesques li devet.
Après, sire, je vos faz saver que li ditz aveques prit I. gentil home qui tien fieu de vos, c'et à saver
Rostainh de Antraigues, e le tient en sa prison tan con il li plut, ne à la requeste de voutre baille il nou
vout rendre.
Après, sire, I. autre damoisel d'En Bernart d'Arpajon, por ce que il por son droit apellet, il le prit e mis en
sa prison tan cum il li plut, ne unques au davandit Rostain, ne à cetui qui tenoient vostre clam et se
clamoien por vos, votre clains ne lor tient. Après, sire, je vos faz saver que cil de son ostiel e de sa propra
maineie asaillirent les homes de Laisac, qui son voutre e nostre home, e en navrerent auquns.
Après, sire, li escorchamens e la roubarie de sa cort es si grans que ne pareil ; quar las letras que l'en sout
aver de ces ancessors por tres deniers costent VI deniers, XII, e celas que l'en sout aver por VI deniers o
por XII costent V sols, X sols.
Après, sire, sachiez que li aveques de Rodès a fete une exaction novelle à vos homes por tote l'avesché de
Rodeis ; quar, cum en la dite aveché soient mont de viles e de chasteus o il n'a fortalisces for que las
eglises, e la bona gens ou tems de guerra ausent lor arches où il metoient lor blié e lor roube en les dites
eglises, li avesques a comandé que l'en giete fors des eglises les arches e escomenia ceus qui les arches
sont, si nes en gitent, e la bone gens qui ount pouvres maisons e petites nes ount o metre, e vount à
l'aveque e rement soi, por ce que il lor leit demorer les arches es eglises, e de ceus que sont por ce
escomenié, dom il i a mout, leve XII sols de Torneis ; e de ce, sire, leve chascu an grant avor.
Après, sire, je vos faz saver que, cum vos gens feisent une vile novelle que a num Vile Franche e voutre
terra domine prez de Najac, e mout de [gens] se eberjacent e preissent places por feire maisons, li
aveques escomenia les habitans de celui lou, e maudit le lou e les habitans, don moute gens se traitrent
areires e s'en aleret, nins de ceus qui avoient lor maisons fetes, don vos avez mout grant damage.
Après, sire, je vos faz saver que, cum en l'avechié de Rodès soient mout de pouvres chapellais qui n'ount
point de rende, qui solient chantier messase feire lo servise Noutre Seingnor por nos peires e por nos
meires, li avesques a comandé en son sene que nuls chapellais, se n'a benefice, ne puisse chantier sens
ses lettres ; las quiles coveint renovelier II. foiz l'an, e lor si les covient achatier X sols, XX sols, XXX sols,
XL sols, L sols ; e eisint mout de chapellais pouvre, qui n'ont de quoi reembre las letres, laissent à
chantier e feire lor servise ; don nos et noutre ami qui sunt trespasié de cet siecle avoum mont grant
damage.
Cette lettre, écrite sur un petit rouleau de parchemin, n'est pas datée. En la plaçant vers 1260, nous avons
suivi D. Vaissète, Histoire de Languedoc, t. III, p. 497 ; Pr., col. 548 ; E. Boutaric, Saint Louis et Alfonse
de Poitiers, p. 470 et suiv., et le Gallia Christiana, t. 1 er, col. 212. D.

J//203-J//310
ACTA OMISSA.

J//203
Champagne, XI, n°61.
3589 2 - 1247, Mardi 16 avril.
Original scellé
Litteræ quibus Guillelmus, episcopus Parisiensis, Gilo de Caduno, canonicus Remensis, et Johannes
Haudrici, canonicus ecclesiæ de Campellis, judices delegati ab Innocentio papa IV, decano christianitatis
Pruvini præcipiunt, auctoritate litterarum quarumdam Apostolicarum ( quas supra videsis, n° 3525), ut
G(ilonem), Senonensem archiepiscopum, citet ad comparandum coram seipsis Parisius, in crastino Beati
Barnabæ, apostoli ( i. e. duodecima die mensis junii). - "Datum anno Domini M° CC° XL° septimo, die
martis post dominicam qua cantatur Misericordia Domini. - Reddite litteras cum appositione sigilli

655
Archives nationales (France)

vestri, mandato nostro diligenter executo."


Traces de sceau sur simple queue. - Voy. dans l' Inventaire, sous le n° 7922, la description du sceau de
Hemeri, doyen de chrétienté de Provins.
C'est par erreur que M. Teulet n'a pas mentionné cet acte, comme renfermant la bulle d'Innocent IV du
26 juin 1246 (t. II, n° 3525). - Comp. ci-dessous le n° 3603 2 et le Gallia Christiana, t. XII, col. 63. D.

J//203
Champagne, XI, n°60.
3603 2 - 1247, Mardi 11 juin.
Original scellé
Litteræ quibus Guillelmus, episcopus Parisiensis, Gilo de Caduno, canonicus Remensis, et Johannes
Haudrici, canonicus ecclesiæ de Campellis, judices delegati ab Innocentio papa IV, decano christianitatis
Pruvini præcipiunt, auctoritate litterarum quarumdam Apostolicarum ( quas supra videsis, n° 3525), ut
G(ilonem), Senonensem archiepiscopum, citet ad comparandum coram seipsis Parisius, die veneris ante
festum Beatæ Magdalenæ ( i. e. undevicesima die mensis julii). - "Datum anno Domini M° CC° XL°
septimo, die martis post quindenam Trinitatis. - Reddite litteras cum appositione sigilli vestri, mandato
nostro diligenter executo."
Traces de sceau sur simple queue. - Cet acte était scellé comme le n° 3589 2, et non pas du sceau de
l'évêque de Paris, ainsi que l'a cru à tort M. Teulet. (t. II, n° 3525.)

J//318
Toulouse, IX, n°87.
3627 2 - [1247.]
Original
Niger de Redorta apud inquisitores regios conqueritur de tribus millibus solidorum sibi olim inique a
senescalco Carcassonoe captis.
Vobis dominis, videlicet domino magistro P(etro), canonico Carnotensi, et fratri Jo(hanni) de Templo, de
ordine Vallis Scolarium, qui venistis ad partes istas, de mandato domini regis Francie, ad audiendum
querimonias factas de ipso vel de suis senescallis, conqueror ego, Niger de Redorta, dicens quod, cum
ego essem minor XII annis, et essem in civitate Carcassone, in domo domini Simonis de Amul, et
nutritus ab ipso, et ipse audisset quod vicecomes debuisset facere gueram contra dominum regem,
propter timorem et dilect[ionem] dixit michi ut ego exirem de civitate, et tenderem versus Narbonam et
ibi essem securus, et tunc ipse dominus Simon ivit ad dominum G(uillelmum) de Hulmeiis, tunc
senescallum Carcassone, ut mihi daret licentiam exeundi a civitate, et fui tunc licentiatus ab ipso. Veni
apud Narbonam et ibi feci moram, donec dominus Johannes de Pulchro Monte venit in secursum cum
suo exercitu ad partes istas ; et tunc, cum vicecomes et sui valitores arripuissent fugam, ego cum matre
mea, domina Sibeuda, venissem apud Redortam in domum meam, tunc P. de Aureliano, bajulus castri de
Redorta pro domino G(uillelmo) de Hulmeiis, senescallo pro domino rege, tunc occupavit domum meam
et omnia bona mea, de a[u]ctoritate domini senescalli, et tamdiu tenuit bona mea et domum occupatam,
donec dictus dominus G(uillelmus) de Hulmeiis, senescallus, extorsit et habuit a me per vim tria milia
solidorum contra justiciam. Idcirco peto michi restitui predictos ( sic) M. M. M. solidorum, quos a me
habuit injuste, maxime a[u]tem cum pater meus, Niger, fuit fidelis fidei Ecclesie et domino regi Francie,
et etiam pro ipso domino rege et Ecclesia fuisset interfectus et in suo servicio, et ego modo sim in servicio
domini regis et fui postquam veni ad perfectam etatem, ipsos ( sic) tria milia solidorum michi restitui
peto, suplicans vobis dominis, in quantum possum, quatinus famam meam et patris mei cum terrariis et
aliis francigenis, et cum domino episcopo Carcassonensi, et cum aliis probis dominis de terra, omnia
premissa inquiratis, et ego suo loco et tempore vobis faciam plenam fidem. Item, queror de P. de Orlès,
qui tunc erat bajulus pro senescallo in castro de Redorta, qui tempore supradicto, dum tenebat domum

656
Archives nationales (France)

et alia bona mea occupata, habuit a me IIII. modia frume[n]ti et III. ordei, et VII. sestaria fabarum, que
de foveis meis abstraxit, quod bladum michi restitui peto. Item, peto questam castri de Redorta et de
Blumato, quam P(etrus) de Hulmeiis habuit, videlicet, XL et V libras, pro mandato G(uillelmi) de
Hulmeiis.
Cette supplique est écrite sur papier de coton. - Voy. Douët d'Arcq, Bibliothèque de l'École des Chartes, t.
II, 2 e série, p. 377, et Mahul, Cartulaire de Carcassonne, t. IV, p. 306.
Nous plaçons en 1247 cet acte et les quatre suivants qui ne portent aucune date. Les enquêteurs royaux
qui y sont nommés parcouraient alors les deux sénéchaussées de Beaucaire et de Carcassonne. - Voy. D.
Vaissète, Histoire générale de Languedoc, t. III, p. 458, 459, et ci-dessus les n os 3623 et 3627.

J//318
Toulouse, IX, n°93.
3627 3 - [1247.]
Original
Querimonioe hominum castri de Aqua Viva de injuriis sibi olim a senescalco Carcassonoe illatis.
Vobis dominis, magistro P(etro) et fratri Johanni, nos videlicet, Benedictus Pontius Chadmar, R. Amel,
Guillelmus Molant, Pontius Bajuli, nomine huniversitatis castri de Aqua Viva, diocesis Carcassonensis,
conquerendo denuntiamus et ostendimus quod Guilabertus de Mess, bajulus Minerbenssis et a multis
aliis locis tunc temporis quando dominus Johannes de Afris Campis erat senescallus Carcassone, dictus
Guilabert, bajulus, habuit a nobis injuste XX. solidos Melgoriensium, eo quod ipse bajulus vellebat ( sic)
ponere super nos malas mores.
Item, vobis dominis predictis ostendimus et denuntiamus quod, quando vicecomes intravit terram
domini regis, nos remanssimus apud Aquam Vivam, de consenssu et voluntate domini Guillelmi de
Hulmeiis qui erat tunc senescallus Carcassone, et fecimus pactum cum vicecomite ut ne intraret apud
Aquam Vivam, ad minus donec haberet burgum Carc[a]ssone, et etiam propter hoc CCC solidos
Melgoriensium eidem dedimus, et ultra omnia jura que dominus rex habebat apud Aquam Vivam
servavimus, et, quando vicecomes et sui arripuerunt fugam, Petrus de Ulmeiis, bajulus tunc domini
Guillelmi de Hulmeiis, habuit a nobis injuste et contra juris rationem LX. libras Melgoriensium, et ex alia
parte dedimus eidem P(etro) de Ulmeiis C solidos Melgoriensium pro timore, eo quod ipse vellebat super
nos ponere malas et injustas consuetudines.
Item, vobis dominis predictis conquerendo ostendimus quod, quando comes Tolose intravit terram
domini regis, - dominus Guillelmus de Hulmeiis erat tunc senescallus Carcassone, - nos restituimus et
servavimus omnes redditus et jura que dominus rex habebat apud Aquam Vivam. Postquam vero
dominus comes Tolose et sui arripuerunt fugam, dominus Guillelmus de Hulmeiis exivit istius patrie, et
statim dominus Hugo de Arsis fuit senescallus Carcassone, et Milet Bergonion, qui erat tunc bajulus,
habuit a nobis injuste, vel aliquis pro ipso, XL. libras Melgoriensium. Dicebat nobis quod de mandato
domini Hugonis de Arsis dictos denarios nobis petebat.
Item, dictus Milet Bergonion abuit a nobis injuste XX. solidos Melgoriensium. Unde vobis dominis,
magistro Petro et fratri Johanni, misericorditer suplicamus, quatinus dictos denarios secundum vestram
[potestatem] nobis restitui faciatis. Tamen sciatis pro certo quod nos sustinuimus multa mala et
inhonesta diu propter bailivos, que non sunt scripta in hac sedula.
Voy. la note du n° 3627 2, Douët d'Arcq, Bibliothèque de l'École des Chartes, t. II, 2 e série, p. 378, et
Mahul, Cartulaire de Carcassonne, t. IV, p. 4.

J//318
Toulouse, IX, n°96.
3627 4 - [1247.]

657
Archives nationales (France)

Original
Supplices litterœ, quibus Adalaicis, filia Homenascii de Tribus Malis, a rege Franciœ petit ut sibi sua
bona restituantur.
Significat regie magestati nobilis mulier, domina Aladaicis, filia quondam Homenascii, militis, de Tribus
Malis, tanquam pauper et exheredata, quod tempore illo quo dominus Johannes de Bello Monte venit in
sucursum obsessis in civitate Carcassone per Trencavellum, quondam vicecomitem Biterris, et complices
ejus, dominus Guillelmus de Ulmeys, tunc senescallus Carcassone, saizivit et occupavit totam terram et
hereditatem ipsius domine, dotalem, paternam et maternam, sitam in Narbonensi et Carcassonensi
dyocesibus, injuste et absque cause cognitione. Unde supplicat dicta domina, tanquam pauperrima
mulier, ut dominus excellentissimus, rex Francie, Deum habens pre occulis, et misericordia motus et
inductus, bona et jura sua restitui faciat et reddi eidem domine, maxime cum eadem domina inmunis et
sine culpa sit, et nunquam a fidelitate domini regis se substraxit, et quia credit se injuste esse spoliatam a
bonis suis et juribus memoratis.
Voyez la note du n° 3627 2, et Douët d'Arcq, Bibliothèque de l'École des Chartes, t. II, 2 e série, p. 375.

J//318
Toulouse, IX, n°99.
3627 5 - [1247.]
Original
Litterœ Sicardi de Podio Tericho et Guillelmi Sigarii, fratris ejus, ad inquisitores regios directœ, quibus
res suas sibi olim extortas repetunt.
Significat discretioni vestre Sicardus de Podio Tericho, dyocesis Carcassonensis, et Guillelmus Sigarii,
fratres, filii quondam nobilis viri, Guillelmi Sigarii de Podio Tericho, militis, quod tempore illo quo
Johannes de Bello Monte venit cum suo exercitu in sucursum illis qui in civitate Carcassone per
Trencavellum, quondam vicecomitem Biterris, et complices ejus erant obsessi, et ob timorem ipsius
domini Johannis tota terra aufugeret, ipsi fratres aufugerunt timore mortis inducti, et in terram domini
comitis Tholose se receptaverunt, cum alibi comode se receptare non possent, et hac occasione, quia
erant generosi et de nobili genere, dominus Guillelmus de Ulmeys, tunc senescallus Carcassone, saizivit
et occupavit omnia bona, et jura et possessiones dictorum fratrum. Unde supplicant dicti fratres, petunt
et requirunt regie celsitudini, tanquam pauperes et orphani, ut dominus rex, Deum habens pre oculis, et
motus pietate et misericordia, restituat eisdem dicta bona et jura eorumdem fratrum, maxime cum ipsi
fratres, in quantum potuerunt et pro posse suo, se deffenderunt in castro de Podio Terico contra inimicos
domini regis et Ecclesie, et illos inimicos violenter eosque impugnando per muros foras castrum
ejecerunt, quousque dictus vicecomes venit ibi cum suo exercitu, et violenter dictum castrum intravit et
aliam terram occupavit.
Voyez la note du n° 3627 2 et le n° suivant, Douët d'Arcq, Bibliothèque de l'École des Chartes, t. II, 2 e
série, p. 376, Mahul, Cartulaire de Carcassonne, t. IV, p. 286.

J//318
Toulouse, IX, n°101.
3627 6 - [1247.]
Original
Saura, uxor Guillelmi Sigarii de Podio Tericho, militis defuncti, Franciœ regem rogat ut bona, a
senescalco Carcassonœ injuste ablata, reddere dignetur.
Significat regie magestati nobilis mulier, pauper et vidua, domina Saura, uxor quondam Guillelmi Sigarii
de Podio Tericho, militis, quod Guillelmus de Ulmeys, senescallus Carcassone quondam pro domino
rege, tempore quo Trencavellus, quondam vicecomes Biterris, et complices ejus inpugnare ceperunt
terram istam et civitatem Carcassone, idem senescallus et Petrus de Ulmeys, suus bajulus, post recessum

658
Archives nationales (France)

dicti vicecomitis, saizivit et occupavit totam terram, et omnia bona et jura que quondam fuerunt dicti
mariti sui, sibi obligata pro sua dote et donatione propter nuptias, eidem domine ab eodem marito suo
facta. Unde supplicat dicta domina regie celsitudini, ut dominus rex, Deum habens pre occulis, motus
pietate et misericordia, restituat eidem et reddat dicta bona et jura, sibi pro dote sua, ut dictum est,
obligata, maxime cum eadem domina nunquam a fidelitate domini regis se substraxit, et in sua viduitate
per XX. annos et amplius fideliter perseveravit et sit in omnibus sine culpa et immunis.
Voy. la note du n° 3627 2 et celle du n° précédent.

J//318
Toulouse, IX, n°90.
3807 2 - [Avant le 27 septembre 1249.]
Original
Délimitation du fief "de Tolsa" près Narbonne, par tenants et aboutissants.
Cet acte, en langue romane du midi, n'est pas daté. C'est uniquement d'après le caractère de l'écriture
que nous le jugeons antérieur à l'avénement d'Alphonse de Poitiers au comté de Toulouse (27 septembre
1249).

J//528
Mortagne et Tournai, n°2.
3859 2 - 1250. Lundi 28 mars.
Original scellé
Litterœ Walteri, episcopi Tornacensis, de quadam parte justitiœ apud Sanctum Genesium et
Helchinium, sibi ab Arnulpho, castellano Tornacensi, vendita.
W(alterus), Dei gracia Tornacensis episcopus, universis presentes litteras visuris salutem in Domino.
Noverit universitas vestra quod nobilis vir, Arnulphus de Mauritauia, dominus et castellanus
Tornacensis, homo noster, vendidit nobis de consensu Iolendis, uxoris sue, partem justicie quam habuit
idem Ar(nulphus) in villis Sancti Genesii et Helchinii, simpliciter et totaliter, prout ipsam tenuit in
feodum a nobis, pro sua utilitate evidenti ac heredum suorum, ut dicebat, pro precio legitimo, de quo sibi
recognovit satisfactum esse ad plenum et conversum esse in suam utilitatem, et reportavit pure et
absolute dictam justiciam in manus nostras, resignavit, werpivit et effestucavit, secundum legem patrie,
coram hominibus nostris ad hoc specialiter vocatis et in hoc paribus ejusdem Ar(nulphi), videlicet
magistris : Waltero, thesaurario, Nicholao de Brugis, in Flandria archidiacono, Petro de Herlebecca,
cancellario, Anselmo de Acri Monte, advocato Tornacensi, Dirino de Porco, Waltero, dicto Cane,
Gossuino, dicto le Kebroke, Gerulpho Male, et quitavit nobis, episcopo, et successoribus nostris omne jus
quod ei et heredibus suis competebat vel competere poterat in dicta justicia, promittens, fide et
juramento corporaliter prestitis ab eo coram nobis et hominibus nostris predictis, quod de cetero nichil
juris in dicta justicia per se vel per alium reclamabit, insuper quod nos vel successores nostros super ea
non molestabit, vel per alium procurabit molestari, et quod artem vel ingenium non queret, per que
iidem dampnum incurrant de eadem. Promisit eciam nobis quod dictam justiciam garandizabit nobis,
usque ad legem, bona fide. Hiis autem rite peractis, sicut decet, dicti homines nostri, in hoc pares ejus, a
nobis submoniti, sicut moris est, dixerunt per judicium ipsum Ar(nulphum) tantum fecisse de dicta
justicia quod exheredatus fuit de eadem, et nos et nostri successores heredati, et quod ea uti libere
poteramus, et de ipsa facere nostram voluntatem, et quod nichil juris ipse et heredes sui in ipsa habebant
vel habere poterant, aliqua de causa, in futurum. Preterea dictus Ar(nulphus) reportavit et resignavit
simpliciter et absolute in manus nostras, coram predictis hominibus nostris, homagium sive feodum
Heile le Waule, jacens apud Rumeis, et valens circiter quatuor libras annuatim, quod acquisivit erga
dictum Anselmum, advocatum, qui illud tenuit in feodum a nobis et reportavit ad opus dicti Ar(nulphi)
in manus nostras, et quitavit omne jus quod ei competebat in ipso, coram hominibus antedictis. Insuper

659
Archives nationales (France)

septem quartaria prati, jacentis apud Honevaing, quod commutavit idem Ar(nulphus) erga Dirinum de
Porco, de nostro consensu, pro quinque et dimidio quartariis prati ; item, decem raseras avene, unam
raseram bladi, terragium de quinque bonariis et uno quartario terre jacentis apud Rumeis, octo capones
et quartam partem unius caponis, duos solidos Artisiensium et octo denarios Laudunenses, annuatim,
qui debentur de manso Hadonis et de uno et dimidio bonario terre, jacentium ( sic) extra mansum
ejusdem Hadonis, similiter reportavit et resignavit, pure et absolute, in manus nostras, coram hominibus
sepedictis, coram quibus nos feodum Heile predicte, pratum, avenam, bladum, terragium, capones et
censum antedictos, cum terris de quibus dicti redditus solvuntur sibi et heredibus suis, reddidimus et
dedimus in augmentum et meliorationem feodi sui, quod a nobis tenet, ab ipso et heredibus suis in
perpetuum possidendos. Nos autem dedimus ei pro dicta justicia et solvimus in parata pecunia quater
viginti libras Artisiensium, et obligavimus nos et successores nostros pro ipso et heredibus suis in
quadraginta solidis Artisiensium, annui redditus, in quibus ipse tenebatur Gerardo de Erenbaudenghem
annuatim, et pro quibus idem G(erardus) factus est homo noster feodalis. Insuper, intuitu dicte
emptionis, concessimus ei quod dictum homagium, pratum et redditus, et alia conmutaret, et a nobis in
feodum reciperet sine custu suo. In quorum omnium memoriam et firmitatem, presentes litteras sigillo
nostro predicto castellano dedimus roboratas. - Datum anno Domini millesimo CC°. quinquagesimo,
feria secunda post diem Dominice Resurrectionis.
Scellé en cire brune, sur double queue, du sceau de Gautier de Marvis, évêque de Tournai, décrit dans l'
Inventaire sous le n° 6903.

J//441
De mutuis ultramarinis, n°9.
3875 2 - Saint-Jean d'Acre. 1250. Mai.
Original scellé
Guillelmus de Domna Petra, heres comitatus Flandriœ, totam terram suam Ludovico, regi Franciœ,
obligat, qui pro dicto Guillelmo spoponderat.
Ego, Guillelmus de Domna Petra, heres comitatus Flandrie, notum facio universis ad quos presentes
littere pervenerint, quod, cum excellentissimus dominus meus, Ludovicus, Dei gratia Francie rex, ad
preces et instantiam meam, promiserit et per litteras suas se obligaverit erga Henricetum Spinulam,
Johanninum et Guidetum, fratres, Johenninum et Guillelmum Dugo, consanguineos eorumdem, et
Lafranchinum et Ansaldinum de Auria, fratres, et Obertinum, nepotem eorumdem, quod, si ego
deficerem in solutione trium milium et trecentarum librarum Turonensium, in proximis nundinis
Latiniaci solvendarum, quas ab ipsis mercatoribus mutuo recepi, idem dominus rex dictam pecunie
summam, cum dampnis inde habitis, prefatis mercatoribus, aut certis nuntiis eorumdem, persolvi
faceret, Parisius, apud Templum, ego predictum dominum meum regem super hoc indempnem teneor
conservare, et pro dicta summa pecunie ac dampnis eidem domino regi totam terram meam specialiter
obligo, volens et concedens quod, si ego in predicta solutione deficerem, idem dominus rex ad terram
meam posset assignare, sine se mesfacere, et fructus ac proventus inde percipere, quousque super dicta
pecunia et dampnis occasione ejusdem habitis esset eidem plenarie satisfactum. In cujus rei
testimonium, presentibus litteris feci meum apponi sigillum. - Actum Acon, anno Domini M°. CC°.
quinquagesimo, mense maio.
Sceau de Guillaume de Dampierre, héritier du comté de Flandre ; cire vierge, double queue. ( Inventaire,
n° 628.)
Sur les emprunts faits par les croisés, voy. G. Servois, Bibliothèque de l'école des Chartes, t. IV, 4e série,
p. 120. - Comp. les n os 3770 et 3800.

J//442

660
Archives nationales (France)

Croisades, I, n°11.
3923 2 - Lyon. (1251.) 15 mars.
Copie authentique
Litterœ Innocentii papœ IV de redemptionibus votorum crucesignatorum Hugoni duci Burgundiœ,
assignandis, necnon et Archambaldo, domino Borbonii.
Innocentius, episcopus, servus servorum Dei, dilectis filiis, .. ( sic), Fontineti, et.., Escalleiarum, et..,
Maceriarum abbatibus, Cisterciensis ordinis, Eduensis, Genonensis ( sic) et Cabilonensis dyocesum,
salutem et apostolicam benedictionem. Etsi cunctis nobilibus devotis Ecclesie favorem libenter
Apostolicum impendamus, illis tamen ampliorem gratiam nos convenit elargiri, qui, se ipsos ad Jhesu
Christi servicium exponentes, pro Terre Sancte succursu noscuntur de suis bonis plurima expendisse.
Hinc est quod, cum dilecto filio, nobili viro,.. ( sic), duci Burgundie, duo milia, et bone memorie
A(rchambaldo), domino de Borbonio, in ipsius Terre subventione defuncto, tria milia mar charum
argenti pro ejusdem Terre subsidio mandaverimus exhiberi, nec hujusmodi quantitatem marcharum
perceperint, licet pro eodem subsidio multa duxerint expendenda, nos super hoc, ne spes quam
conceperunt in hac parte vacua omnino remaneat, Apostolica diligentia providere volentes,
deliberavimus eidem duci et dilecto filio, nobili viro, Odoni, nato ipsius, prefati A(rchambaldi) genero,
recompensationem in Lugdonensi, Senonensi et Bituricensi provinciis facere congruentem, ideoque
discretioni vestre per Apostolica Scripta mandamus, quatinus redemptiones votorum crucesignatorum
pro ipsius Terre defentione, ac leguata et obventiones quaslibet eidem Terre concessa necnon relicta, seu
que relinqui contigerit indistincte a defunctis pro remediis animarum suarum, nullis locis seu personis
expressis, ac insuper acquisita per usurariam pravitatem et alias illicite, dum modo non inveniantur
persone quibus deberent restitui, et qui ea taliter acquisiverunt velint per talem satisfactionem, cum ad
aliam postmodum propter hoc ipsos teneri nolimus, saluti suarum consulere animarum, fideliter ac
plene per vos vel per alios, quibus id duxeritis conmittendum, in eisdem provinciis usque ad premissam
marcharum summam auctoritate nostra colligere, ac summam ipsam, postquam sic collecta fuerit,
eisdem duci et genero sine diminutione qualibet assignare curetis, contradictores per censuram
ecclesiasticam, appellatione postposita, conpescendo, non obstantibus si aliquibus forsan a Sede
Apostolica sit indultum, quod per litteras Apostolicas interdici, suspendi vel excomunicari non possint, et
quibuslibet aliis Apostolicis indulgentiis vel litteris, impetratis hactenus, vel in posterum impetrandis,
per quas mandati nostri executio impediri valeat vel differri, et de quibus vel quarum tenore specialem et
expressam oporteat in nostris fieri litteris mentionem, et constitutione de duabus dietis edita in consilio
generali. Quod si non omnes hiis exequendis potueritis interesse, duo vestrum ea nichilominus
exequantur. - Datum Lugduni, id[ib]us marcii, pontificatus nostri anno octavo.
Inséré sous forme de copie authentique dans les lettres de l'official de Cahors du samedi 12 mars 1260-
61. - Voy. sous le n° 4619 la bulle d'Alexandre IV donnée à Anagni le 6 juillet 1260.

J//311
Toulouse, V, n°66.
3943 2 - Montauban. 1251. 13 juin.
Original scellé
Instrumentum de permutatione quadam facta inter Olivarium et Bernardum de Penna, fratres, ex una
parte, et Alphonsum, Pictaviœ Tolosœque comitem, ex altera.
In nomine Domini nostri Jhesu Christi, anno ab incarnatione ejusdem millesimo ducentesimo
quinquagesimo primo, idus ( sic) junii, nos, Olivarius et Bernardus de Penna, fratres, bona fide et mera
ac libera voluntate, permutamus et ex causa permutationis perpetuo valiture per nos et heredes nostros
tradimus vobis, domino nostro, Alfonso, filio regis Francie, comiti Pictavensi et Tholose, marchioni
Provincie, et vestris successoribus quicquid habemus et tenemus, vel alius nomine nostro et mandato,
seu habere vel tenere debemus, vel alius nostro nomine, in castro Penne Albigesii et territorio sive

661
Archives nationales (France)

terminali, infra terminos qui inferius continentur. Ex causa igitur permutationis predicte, expresse et
nominatim vobis, domino nostro, Alfonso, comiti supradicto, concedimus et tradimus infrascripta,
videlicet : castrum ipsum, sive caput castri, cum omnibus munitionibus suis, jurisdictionem etiam,
mixtum ac merum imperium, et omnem districtum quem habemus vel habere debemus in suburbio seu
barrio et hominibus nostris ejusdem castri, in firmanciis et justiciis, questis et talliis, censibus et usaticis,
redditibus et explechis, proventibus et obventionibus quibuscumque, quicquid etiam habemus in
territorio predicti castri, tam in jurisdictione, quam banno et omni districtu, censibus et usaticis, agris,
vineis, pratis, nemoribus, aquis aquarumve decursibus, cultis et incultis, dominicaturis et
dominacionibus, vel aliis rebus seu juribus quibuscumque, salvis nobis et successoribus nostris hiis
omnibus que in honore dicti castri vel alibi, extra terminos inferius designatos, habemus vel habere
debemus. - Ego vero, Olivarius de Penna, ex causa permuttacionis predicte, vobis, domino meo, Alfonso,
comiti supradicto, concedo et trado nominatim infrascripta, ad partem meam in solidum pertinencia,
videlicet, LX.II. alberga hominum et ipsos homines quorum nomina sunt hec : R. de Capmasio, P.
Molinier, P. de Guordonio, P. Blanc, Na Valada, Salvanhacus, G. de Alanis, Motas, Gausbertus,
Fresquetus, P. Furbicor, Sibilia Sabateria, P. de Podio, Armengavus, R. de Manso, Ademarus Textor, R.
de la Cassanha, B. Faber, Gausbertus Textor, A. Vasco, B. de Alanis, Sabaterius, Na Berguala, B.
Mancipius, Arnaldus de la Greza, W. Vasco, W. Rex, W. Gaucelmus, Donadieu, R. Furnerius, Willelma
Salvia, W(illelm)us Andreas, Ramundus Guilhalmotas, Ricsenda, W. Textor, R. Molinerius, B. Matfre,
W(illelm)us Aurutz, B. Pelfi, Manuacus, B. Furnerius, Ademarus Furnerius, Johannes de Canhals, P. de
Mordanha, R. Berbegerius, Albigesius de Mordanha, W(illelm)us Reial et frater ejus, P. Stephanus,
Ramunda Gausberta, D. Gazanha, W. de Gordonio, Aymericus de Gordonio, Uguo de Selvas, B. de la
Caminada, Cabarbac, B. de Genebreda, R. Vasconis, B. del Castlar, B. Jaubit, Gastonus, B. Falqueti, Na
Saborela, R(amund)a Clergua, et Johannes de Borguet, et medietatem Geraldi Andree ; item, XVIIII
solidos et IIII denarios Caturcenses censuales in locis diversis, et L solidos inter censum et servicium in
Roca Grimaldorum, et XXX libras Caturcensium, singulis annis, de questa, et furnum quem habeo in
suburbio seu barrio supradicto. - Ego vero, Bernardus de Penna, ex causa permutacionis predicte,
concedo et trado vobis, domino meo, Alfonso, comiti supradicto, infrascripta, ad partem meam in
solidum pertinencia, videlicet, LX. V. alberga hominum et ipsos homines quorum nomina sunt hec :
Gausbertus Bessonus, W(illelm)us Bessonus, Stephanus Grassus, W(illelm)us de Guordonio, Durandus
de Guordonio, G. de Fargua, B. del Causse, W. Bregau, Pontius de Alanis, P. de Alanis, P. Siguinus, P.
Dermier, R. Rapaboii, B. de Merlat, B. de Guordonio, R. del Plan, R. Andreii, P. de Mailho, W. Cabra,
Benedictus Guilan, B. Roca, P. Jorda, Guillelma Guinheza, Caorcinus, Stephanus de Canhals, P. de
Canhals, W. de Canhals, W. Gaucelms, Johannes Faber, Artman lo Peirier, N Esclorica, Stephanus
Tegularius, P. Gavaich, R. d'Ameilho, R. Caput Agut, W. Molinerius, P. Vezat, W. de Casals, R. Rosset, W.
Vaca, P. Guirailh, P. Rigailh, Ademarius Berbegerius, P. Berbegerius, W. Levada, P. de Mont Ricos, R.
Joglar, Aldiarda de Calerseira, Stephanus Desotz la Roca, W. de Alairaco, Ademarus Caramelator, R.
Jordanus, Bartolomeus Rubeus, W. Rubeus, Johannes lo Peirier, P. Salvi, P. de Sancto Cirg, R. lo Roig, P.
Arnaldus, P. Boerius, P. Roca, W. Faber, W. Costa, Johannes de Claustro, P. de la Cassanha, Durandus de
la Pissa, Geraldus de Gausinhac, et W(illelm)us Maletus, et medietatem B. Aliguerii et quartam partem
duorum filiorum d'En Genebra ; item, XXX. VI. solidos Caturcensium censuales in locis diversis, et L.
solidos inter censum et servicium in Roca Seguinorum, et XXX. libras Caturcensium, singulis annis, de
questa, et furnum quem habeo in suburbio seu barrio supradicto. - Hec igitur omnia, generaliter et
specialiter superius comprehensa, et si qua sunt alia ad jus nostrum pertinencia in castro predicto et ejus
pertinenciis, infra terminos inferius designatos, vobis, domino nostro, Alfonso, comiti supradicto,
tradimus et concedimus, ex causa permutacionis supradicte, rerum predictarum dominium, et
possessionem, et actiones et jura nobis competentia in rebus vel pro rebus eisdem, in vos, dominum
nostrum comitem, plenissime transferentes, vobis eciam expresse cedentes atque mandantes jura et
actiones nobis conpetentia contra quascumque personas, ex donatione nobis facta a domino nostro,

662
Archives nationales (France)

R(aimundo) bone memorie, comite Tholosano, de XX. V. milibus solidorum Melgoriensium, pro quibus
caput castri Penne aliquando tenuit obligatum. - Termini vero territorii, infra quos continentur ea que
ego, Olivarius de Penna vobis, domino meo, Alfonso, comiti supradicto, permutto, sunt hii, scilicet : a
rivo de Escorat usque ad Gratam Gallinam, et inde usque ad moleriam R(aimund)i Fabri, et inde usque
ad Passum Asinariorum, et inde sicut strata transit usque ad Montem Agudet, et vadit usque ad Fontem
Blanca ( sic), et progreditur ad Pontem Peireinh, et inde ad montem de Grezas et ad rivum d'Avanhas, et
ita sicut rivus descendit usque ad Pratum Vetus, et inde usque ad eclesiam de Anglars, et sicut semita
progreditur usque ad Tegulam de Vairevinhas et usque ad rivum de Miravai, et sicut rippa Avaironis
descendit usque ad portum de Bruniquel, et sicut cumba de Cabent ascendit usque ad semitam qua itur
versus Montem Ricos, et inde ad Sanctum Cirguet, et inde ascendit versus stratam qua itur a castro
Calciate versus Sanctum Antoninum. Retineo tamen mihi villam de Casals, et ea que ibi continentur infra
Broas usque Avaironum ( sic). - Termini autem territorii, infra quos continentur ea que ego, Bernardus
de Penna, vobis, domino meo, Alfonsco ( sic), comiti supradicto, permutto, sunt hii, scilicet : a podio de
Mirmanda usque ad podium de Faia, et inde usque ad podium Clari Montis, et inde usque ad serram
montis de Cabirolfaida, et sicut strata transit usque ad Montem Agudet, et inde usque ad lacum Fontis
Blancam ( sic), et progreditur usque ad Pontem Peireinh, et inde usque ad podium de Grezas, et inde
usque ad rivum d'Avanhas, et sicut rivus descendit usque ad Pratum Vetus, et inde usque ad ecclesiam de
Anglars, et sicut semita tendit usque ad Tegulam de Vairevinhas, et a podio de Mirmanda supradicto
usque ad rivum de Miravai, et sicut rippa Avaironis descendit usque ad portum de Bruniquel, et sicut
cumba de Cabent ascendit usque ad semitam que tendit versus Montem Ricos et progreditur usque ad
stratam de Bruniquel, et sicut strata de Bruniquel progreditur usque ad petratam de Spineto, et inde
sicut lo Cumbals ascendit usque ad montem de Mondoruc, et inde tendit usque ad montem de Latz Fontz
versus bolam montis Cornelherii. - Ad hec nos, Alfonsus, comes supradictus, predicta omnia a vobis,
Olivario et Bernardo de Penna, fratribus, ex causa permuttationis recipientes, permuttamus et ex causa
permuttationis tradimus perpetuo valiture vobis, Olivario de Penna, castrum de Sestairol, Albiensis
diocesis, et honorem de Ambileto, ejusdem diocesis, citra Tarnum, et quicquid habemus et habere
debemus in castro et honore predictis, et terminalibus eorumdem, videlicet, in jurisdictione, mero et
mixto imperio, hominibus et feminis, firmanciis et justiciis, questis et talliis, censibus et usaticis, pedagio
et pazagio, nemoribus, pratis et pascuis, cultis et incultis, aquis aquarumque decursibus, explechis,
redditibus et obve[n]tionibus quibuscumque ; que omnia in vos, Olivarium de Penna, et successores
vestros transferimus pleno jure, et ea vobis deffendemus et salva habere et tenere perpetuo faciemus. Et,
si quid inde a vobis vel successoribus vestris evictum fuerit, id plene vobis et vestris successoribus
emendabimus, cum dampnis et sumptibus seu expensis. Actiones eciam et jura omnia, nobis in rebus vel
pro rebus predictis que vobis tradimus competentia contra quascu[m]que personas, vobis cedimus et
mandamus. Retinemus tamen nobis in castro de Sestairol et honore de Ambileto predictis nostra
senhoria majori ( sic), ita scilicet quod ea teneatis a nobis in feudum, et pro eis nobis et nostris
successoribus vos et successores vestri fidelitatem juretis et homagium faciatis, et similiter cavalcatam et
albergum duobus militibus, annis singulis semel quibus fuerit requisitum. - Preterea nos, Alfonsus,
comes predictus, ex causa permuttacionis concedimus et tradimus vobis, Bernardo de Penna, et
successoribus vestris albergam castri Belli Fortis, diocesis Caturcensis, et castrum de Guipia, Albiensis et
Ruthenensis diocesum, et quicquid habemus et habere debemus in alberga et castro predictis, et
terminalibus ejusdem castri, videlicet, in jurisdictione, mero et mixto imperio, hominibus et feminis,
firmanciis et justiciis, questis et talliis, censibus et usaticis, pedagio et pazagio, nemoribus, pratis et
pascuis, cultis et incultis, aquis aquarumque decursibus, explechis, redditibus et obventionibus
quibuscumque ; que omnia in vos, Bernardum de Penna, et successores vestros transferimus pleno jure,
et ea vobis deffendemus et salva habere et tenere perpetuo faciemus. Et, si quid inde a vobis vel vestris
successoribus evictum fuerit, id plene vobis et vestris successoribus emendabimus, cum dampnis et
sumptibus seu expensis. Actiones etiam et jura omnia, nobis in rebus vel pro rebus predictis que vobis

663
Archives nationales (France)

tradimus competentia contra quascumque personas, vobis cedimus et mandamus. Retinemus tamen in
alberga et castro de Guipia predictis nostra senhoria majori ( sic), ita scilicet quod ea teneatis a nobis in
feudum, et pro eis nobis et nostris successoribus vos et successores vestri fidelitatem juretis et homagium
faciatis, et similiter cavalcatam et albergum duobus militibus, annis singulis semel qui bus fuerit
requisitum. - Hec a[u]tem omnia vobis, Olivario et Bernardo de Penna, fratribus, ex causa
permuttacionis tradimus, hoc salvo quod liceat dilectis et fidelibus nostris, Sicardo Alamanni et magistro
R. de Amiliavo, archidiacono Agennensi, inspectis redditibus eorum que vobis tradimus et a vobis
recipimus, et invicem compensatis, augere vel minuere que vobis tradimus in permuttacione predicta. -
Nos igitur, Olivarius et Bernardus de Penna, fratres, ex causa permuttacionis predicte recipientes a vobis,
domino nostro, Alfonso, comite sepedicto, castra et jura seu bona nobis a vobis concessa et tradita
singillatim, nos ea omnia tenere et debere tenere in feudum a vobis et vestris successoribus confitemur,
pro quibus et aliis que in feudum a vobis tenemus fidelitatem vobis in presenti juramus, Sanctis
Euvangeliis ab utroque nostrum corporaliter tactis, et homagium facimus proeisdem ; sub eodem
juramento concludentes expresse, quod permuttacionem predictam per nos et successores nostros ratam
habebimus in perpetuum, nec ratione majoris vel minoris valentie, vel alia qualibet, de jure vel de facto
contra predicta veniemus vel aliquid de predictis, renunciantes ex certa scientia omni actioni, et
exceptioni, et auxilio, ordinario et extra ordinario, juri etiam scripto et non scripto, quo contra predicta
vel aliquid de predictis venire possemus, volentes et concedentes quod perinde valeat nostra renunciacio
generalis, ac si omnia essent specialiter et singillatim expressa. - Nos vero, Alfonsus, comes predictus,
dictam permuttationem et omnia a nobis concessa superius cum eisdem renunciationibus rata et firma
per nos et successores nostros habere perpetuo vobis et vestris successoribus promittentes, ad plenam
vestri et successorum vestrorum securitatem vobis remittimus, et quitamus omnem incursum seu
incursus, sive commissionis periculum, quod in bonis vestris que antea habebatis vel a nobis recipitis
modo, vel uxorum, vel liberorum vestrorum, possetis incurrere, jure canonico vel civili, occasione
criminis vel inobedientie cujuscumque, a vobis, vel aliquo vestrum, vel uxorum, vel liberorum vestrorum
usque in diem presentem commissi vel commisse. - In cujus rei testimonium, nos, Alfonsus, comes
supradictus, et nos, Olivarius et Bernardus de Penna, fratres, presentem paginam fecimus sigillorum
nostrorum munimine roborari. - Actum est hoc apud Montem Albanum. Testes presentes interfuerunt :
dominus Rotbertus de Sancto Clerio, dominus Philippus, ecclesie Sancti Ylarii Pictavensis thesaurarius,
dominus Petrus de Vicinis, dominus Symon Clareti, dominus Phylippus de Aqua Bona, dominus Sicardus
Alamanni, Guido Fulcodii, Poncius Astoaudi, magister R. de Amiliavo, Deude Barasc, Bertrandus de
Cardelhaco, Huguo de Cardelhaco, Willelmus Barasc, Boussonus, Poncius Amelius de Causaco, Poncius
de Rabastencs, Guillelmus de Roaxio, Berengarius Alamanni, et ego, Bernardus Aimericus, publicus
Tholose notarius, qui, mandato domini comitis, et Olivarii et Bernardi de Penna, predictorum, hanc
cartam scripsi.
Deux sceaux en cire brune, sur ganse plate de soie rouge :
1. Olivier de Penne. ( Inventaire, n°3187.)
2. Bernard de Penne. ( Inventaire, n°3185.)
Cet acte, publié en partie par D. Vaissète, Histoire de Languedoc, t.III, col. 489, fut rédigé en triple
original, comme l'indiquent les deux formules chirographiques, que l'on voit sur chaque marge ; à gauche
: ABC DEF GHJ KLM, à droite : ABCD EFGH JKLM NOP. - Voy. le n°3944.

J//247
Bourgogne, I, n°37.19
3957 e- Milan. (1251.) 22 août.
Copie authentique
Litteroe Innocentii papoe IV, ad Johannem, comitem Burgundioe directoe, quibus confirmat litteras
quasdam Willelmi, Romanorum regis, de conventionibus ab eodem rege cum dicto comite initis.

664
Archives nationales (France)

Innocencius, episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio, nobili viro, J(ohanni), comiti Burgundie,
domino Salinensi, salutem et apostolicam benedictionem. Promerente tam tue devocionis constancia,
quam fidei puritate constantis, dignum ducimus ut, te, tanquam devotum Ecclesie filium, favore benivolo
prosequentes, peticionibus tuis, quantum cum Deo possumus, liberaliter annuamus. Cum igitur, sicut
tua peticio nobis exibita continebat, carissimus in Christo filius noster, W(illelmus), rex Romanorum
illustris, decem milia marcharum argenti tibi liberaliter dare promiserit, pro quibus, quia solvendi eas ad
presens non subpetebat facultas, universos proventus et jura, que in Bysuntinensi et Lausannensi
civitatibus ad eum, racione regni et Imperii pertinere noscuntur, tibi et legitimis tuis heredibus, titulo
pignoris, obligavit, prout in litteris dicti regis inde confectis plenius continetur, nos, tuis supplicacionibus
inclinati, promissionem et obligacionem hujusmodi ratas et gratas habentes, eas auctoritate Apostolica
confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus, tenorem litterarum ipsarum presentibus de
verbo ad verbum inseri facientes, qui talis est. - Willelmus, Dei gracia Romanorum rex semper augustus,
etc. ( Sequitur forma litterarum quas supra videsis, n°3935.) Datum apud Salinum, VIIII° kalendas maii,
anno Domini M°.CC°.LI°., indictione nona. - Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre
confirmacionis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit,
indignacionem Omnipotentis Dei et Beatorum Petri et Pauli, apostolorum ejus, se noverit incursurum. -
Datum Mediolanum, XI° kalendas septembris, pontificatus nostri anno nono.
Inséré dans un vidimus donné au mois d'octobre 1289 par Hugue, abbé de la Charité, diocèse de
Besançon.
Le texte des lettres de Guillaume de Hollande, roi des Romains, citées dans cette bulle, n'a pas été
intégralement reproduit par le copiste. La dernière phrase manque, à partir des mots : Si vero
archiepiscopus Bisuntinensis jusqu'à heredibus supradictis. Voyez ci-dessus le texte complet publié
d'après l'original, n°3935.

J//203
Champagne, XI, n°100
3990 2 - [1251-52. Avant le 31 mars, jour de Pâques.]
Minute
Indexe rerum in castellania Meldensi alienatarum.
Voy. la note des n os3987 et 3988.

J//326
Toulouse, XVII, n°40
4039 2 - [1253.] 21 février.
Original scellé
Epistola Johannis de Arcisio, Ruthenensis senescalci, Alphonso, Pictavensi et Tolosano comiti,
expromentis quid in officio suo egerit et quid agendum supersit.
Superillustrissimo viro et reverendo domino suo, Anfonso, Dei gracia filio regis Francie, comiti
Pictavensi et Tholosano, et marchioni Provincie,
Johannes de Arsicio, humilis ejus senescallus in Ruthenensi dyocesi, omnimodam reverenciam cum
salute. Celsitudini et dominationi vestre grates refero copiosas, quia dignemini michi mandare et
certificare ea que vobis de me narrata fuerant super donis et muneribus a me receptis in dyocesi
Ruthenensi, super quibus dominationem vestram volo fieri certam quod ego non recepi, nec recipiam
dona seu munera, nisi ea que michi a jure sunt concessa, et hoc promitto vobis sub conmissione omnium
bonorum meorum. Tamen quidam prelati seu abbates gratis promiserunt michi quod quibusdam liberis
meis conferrent prebendas, quas recipere recusavi et recuso, donec michi super hoc vestram
mandaveritis voluntatem. - Super facto vero terre episcopatus Ruthenensis vos volo certificare, et primo
super facto hereticorum. Nam dominus episcopus Ruthenensis fecit et adhuc facit fieri inquisitionem in

665
Archives nationales (France)

suo episcopatu et specialiter in castro de Najaco, et per sententiam reddidit michi Hugonem Paraire pro
heretico, quem incontinenti combuxi, accipiendo bona sua, que inter mobile et immobile, secundum
quod in scriptis et cartulariis suis scriptum invenitur, tam in debitis quam aliis valent M libras
Turonensium. - Item, post dictam sentenciam, facta inquisitione, vocavit dominus episcopus apud
Ruthenas coram se sex homines de Najaco infra scriptos, Guillelmum de Mureto, Richardum, Barravum,
Hugonem Mealle, Berna[r]dum Raimondi et B. Gasconem, et cum diceretur publice quod dicti sex
homines erant heretici, ego veni apud Ruthenas pro sentenciis audiendis, ne aliqua fraus contra vos
posset adhiberi, et dictus dominus episcopus tunc dixit michi quod omnes crant heretici, et ipse vos
faceret lucrari centum milia solidorum de bonis eorumdem. Tamen, tam ipse dictus dominus episcopus
quam assessores sui rogaverunt me quod facerem eis aliquod pactum de bonis sex predictorum, ut, lata
sentencia, redderem eis aliquam partem bonorum suorum, vel saltem liberis eorumdem, quod facere
recusavi, et dictus dominus episcopus in crastino, habito, ut credo, pravo consilio, predictis sex
hominibus injunxi penitencias in fraudem vestram, quas vobis diligenter in scriptis transmitto sine
diminutione aliqua et augmento, et, ut fertur, ipse dominus episcopus vult dictas penitencias predictis
hominibus diminuere et ad dominum papam transmittere. Tamen nichilominus ego omnia bona eorum
banniri feci et recognoscere, excepto quod ipsis et familie sue provideo in expensis, et sunt bona eorum
sex, secundum quod credo et estimo, valencia M. libras Turonensium, inter mobile et immobile. Et, cum
dictus dominus episcopus non cesset inquirere, esset bonum et consilium, si vobis placeret, ne in bonis
hereticorum posset vobis aliqua fraus adhiberi, quod aliquis pro vobis in inquisitione alio inquisitori
adjungeretur. - Item, quidam B(ernardus) Valeri nomine quondam de Najaco noviter decessit sine
liberis, et condidit testamentum seu ultimam voluntatem, et leguavit vobis, et pluribus aliis personis, et
locis religiosis omnia bona sua distribuendo in legatis, sine heredis institucione, habens annatos,
cognatos et uxorem, et quia bartardus erat, et quia dicitur intestatus fuisse quia heredem non instituit, et
quia ferebatur, quod non possum invenire, quod dederat omnia bona sua domino comiti quondam bone
memorie, et quia, quod maximum est, ipse et omnes homines de Najaco contra vos commiserunt, ego
feci baniri omnia bona sua, que valent, ut presumo, VIII c. libras Turonensium, ecclesiis, domibus
religiosis, pluribus leguatariis predicte banitioni contradicentibus et instanter petentibus ut justicia
exibeatur eisdem, super quibus guadiatores dicti Berna[r]diquondam libentermecum conponerent, ob
hoc quia sciunt ipsum mortuum et alios de Najaco culpabiles vobis esse, et credo quod a dicto B(ernardo)
quondam pro dicta culpa possem habere et gratis L. vel LX a marchas argenti, alia tamen bona illius
absolvendo. - Item, propter predictam conmunem culpam de Najaco, fecibaniri bona cujusdem ( sic)
militis, Raimondi Berenguier nomine, qui noviter decessit, qui habebat liberos ; condidit testamentum et
in manu Ecclesie heredem sibi instituit ; tamen suspicio erat contra ipsum de heretica pravitate, et bona
ipsius valent, sicut credo, VI xx libras Turonensium. - Item, apud Villam Novam est quidam dicior dicte
ville, qui est publicus usararius ( sic), et fuit longuo tempore, et stetit per tringinta annos et amplius, sine
penitentia et conmunione, et pluries in ludo et extra ludum publice dixit plura obprobria et etiam
mandacia inaudita de Deo et Beata Virgine, et etiam de corpore Christi, quando coram ipso per vicum a
sacerdotibus portabatur. Et, cum super predictis cum consilio dicti domini episcopi, qui michi dixerat
quod malus hereticus et pessimus homo erat, ab ipso usurario recepissem fidejussores, ipse usurarius
clam ad dictum episcopum venit, et ab ipso recepit penitentiam, et dedit ei C.L. libras, monete
Ruthenensis, et absolvit eumdem. - Item, quidam de Amilliavo, nomine P. Durandus, quondam fuit
adjudicatus pro heretico, et gratia domini comitis quondam bone memorie fuit sibi data penitentia, et
ipse P. adhuc tenet omnia bona sua. - Item, constat michi quod homines de Amilliavo non promiserunt
domino comiti quondam bone memorie pro pasagio transmarino quod ab ipsis petitis, set dictus
dominus comes quondam tunc temporis dixit eis quod tantum quantum habuit, et quantum petitis,
modis omnibus volebat habere ab ipsis. Et similiter homines de Conchis dicunt se eidem nunquam
aliquid promisisse pro pasagio transmarino, et hoc parati sunt probare ubicumque, et quandocumque
fuerint requisiti. - Item, homines de Figiaco, post mortem dicti domini comitis bone memorie, cum armis

666
Archives nationales (France)

et cum maxima violencia invaserunt castrum de Lentillaco, quod est in terra domini regis, et in dominio
abbatis de Figiaco, set semper fuit in custodia, guidagio et conductu dicti domini comitis quondam, et
predictum castrum totum destruxerunt et diruerunt, asportando omnia bona dicti castri et pertinencium
ejusdem, et plures ex dictis invasoribus ultra fines dicti castri in terra vestra tunc conbusserunt domos et
villas, capiendo homines et animalia de terra vestra, frengendo pacem violenter. Et de dicto guidagio
fracto, nec etiam de pace fracta in terra vestra non possum ab ipsis extrahere nisi verba, et plura possem
invenire in terra vestra de bonis eorumdem. - Item, audivi quod sanum et optimum habuistis consilium
ut faceretis construere castrum apud Najacum, quod facere sum paratus, sicut vobis placuerit et jam
incepi, set cum castrum de Najaco, tam propter inquisitionem heresis, quam propter timorem vestrum,
cum sint vobis culpabiles, cotidie destruatur, et minuitur (sic) hominibus et rebus, esset consilium, si
vobis placeret, quod cum ipsis de conmissis fieret composicio, quia post composicionem pro majori
parte, ut credo, omnia bona plurium ad vos devolventur propter hereticam pravitatem. - Item, cum
vendidistis redditus vestros de dyocesi Ruthenensi, primo, Berenguario de Guallaco, vosnon tenebatis
castrum de Ruppe de Valcerva, et, recuperato dicto castro ab abbate Bone Combe, dictos redditus vestros
Ruthenensis dyocesis et pertinencium ejusdem P. Rossignolio vendidistis, salvo tamen quod ipse P.
debebat solvere omnes firmas et pensiones, ita quod penes vos remanerent de dictis redditibus IIII or
milia librarum Melgoriensium ; et ego sub predicta forma dictos redditus vendidi, adjunctis plus CC.
libris, Begoni de Barreria, et dictus Bego vult habere redditus predicti castri de Ruppe quos ego teneo,
quod potest facere, ut apparet per suas litteras, ut michi videtur. Tamen illas CC. L. libras, quas de
mandato vestro solvi nobili viro, R(aimundo) Guocelmi de Lunello, dictus B(ego) de Barreria solvere
contradicit, dicens se illud ignorasse cum emit, et dicens illud non esse firmam nec pensionem. - Item,
nobilis vir dominus comes Ruthenensis et dominus episcopus coram vobis conpromiserunt super suis
querimoniis in dominum P(etrum) de Vicinis et quibusdam aliis, quod conpromissum lapsu temporis
expiravit, et nuperrime quidam nuncius bajuli dicti domini comitis Ruthenensis, cum invenisset
quemdam juvenem dicti domini episcopi in burgo Ruthenensi, in terra dicti domini comitis, in platea,
coram populo, semel, secundo et tercio cum custello vulneravit dictum juvenem atrociter et mortaliter,
ita quod propter dicta vulnera infra breve tempus decessit, et ille pessimus homicida affugit sine
contradictione, et persecutione et clamore plurium hominum ibi astencium, qui erant de burgo et domini
comitis supradicti. Super quibus, nisi aliud mandaveritis, posset oriri maxima discordia inter illos ; nam
tunc, facta vulneratione, homines de civitate ceperunt et retinuerunt per vim homines de burgo quos in
civitate invenerunt, et similiter, hoc audito, homines de burgo acceperunt et retinuerunt homines de
civitate quos in burgo invenerunt, et hoc utraque pars fecit absque mandato suorum dominorum, et ego
requisivi a dictis domino comite et episcopo super facto facto (sic) hoc fidejussores, quos dictus dominus
comes michi dedit ad meam voluntatem. Episcopus vero dixit quod haberet consilium super dandis
fidejussoribus, et non dedit ; inmo pluries postea dixit michi se michil tenere de vobis. - Item, sunt in
Ruthenensi dyocesi castra, ville et mansi, que sunt Hospitalis Jerosolimitani quedam, quedam ecclesie
Sancti Marcialis Limosiacensis, et quedam aliorum locorum religiosorum, in quibus dictus dominus
comes Ruthenensis accipit, contra voluntatem ipsorum et ibidem habitancium, tallias, quistas,
herberguas et plures alias exactiones indebitas, secundum quod dicitur, et cum predicta sibi facio
prohiberi, dicit se esse paratum coram curia vestra juri parere, et petit instanter quod teneatur in sua
possessione, qualiscumque sit, justa vel injusta. - Item, secundum quod vos michi mandastis per P.
Bernardum, ego accepi vel quasi, quia jura sunt pro majori parte, bona que possidebant milites et
arbelestarii de bonis vestris, de illis qui non habent litteras domini comitis quondam bone memorie.
Tamen ipsi, antequam predictum mandatum haberem, perceperant redditus dictorum bonorum. - Item,
recordor quod vos precepistis quod a militibus de Najaco reciperem fidejussores, vel ipsos captos
detinerem, quod facere, ut credo, non expedit, cum ipsi contra vos nullos invenirent fidejussores, et ipsi
cotidie instant, in quantum possunt, ut conponant vobiscum. - Item, super facto novi castri faciendi de
Najaco, ego jam emi calcem, collacavi cementarios, fregi facio lapidem, et plura alia neccessaria ad

667
Archives nationales (France)

construendum quesivi. - Item, neccessarium esset quod mandaretis Berenguario Sentoil per vestras
litteras, qui novit omnia jura vestra in dyocesi Ruthenensi, ut doceret me in his in quibus plures persone,
ut fertur, jura vestra detinent et injuste. - Item, de mandato vestro inquisivi caute a multis probis
hominibus qua de causa Bego de Calmont militem interfecit, et nil aliud inveni, nisi ob hoc quia soror
dicti B(egonis) volebat dictum militem interfectum habere in maritum. - Item, cum dominus episcopus
Ruthenensis debeat venire breviter coram vobis, volo vos certificare quod ipse multum gravis persona est
in factis et in dictis contra vos et juridictionem vestram, et contra clerios et laicos sue dyocesis, et, cum
homines cujusdam castri ipsius de Palmacio fecerint insultum in terra vestra cum armis et homines
vestros vulneraverint, ipse alleguat quod paratus est, ubi debuerit, pro se et suis jus facere et reddere
rationem, dicens se nichil tenere a vobis. Unde, cum predicta sine vestro consilio non possim nec
audeam expedire, celsitudinem vestram humiliter deprecor, quatinus super omnibus et singulis
suprascriptis et aliis que vobis placuerit, michi vestram voluntatem sine more dispendio remandetis, et
super predictis et aliis pluribus, que ad presens in scriptis vobis exprimere non possum, affectarem loqui
vobiscum, si vos mandaretis michi certum locum et diem, ubi vos possem invenire. Valete milies in
Domino. - Datum in vigilia Beati Petri ad Cathedram.
Au dos on lit : Domino comiti Pictavensi et Tholosano. A côté de la suscription se voit la trace d'un sceau
plaqué sur une bandelette de parchemin pour fermer cette missive, qui fut expédiée en forme de lettres
closes. - Le sceau de Jean d'Arcis, sénéchal de Rouèrgue, est décrit dans l' Inventaire sous le n° 5146.
Le millésime n'est pas indiqué. Nous avons adopté l'année 1253, comme date extrême ; en février 1254,
Jean d'Arcis n'était plus sénéchal de Rouergue, il avait été transféré à la sénéchaussée de Venaissin. -
Voy. E. Boutaric, Saint Louis et Alfonse de Poitiers, p. 168 et 454.

J//342
Figeac, n°8. 3.
4135 2 - [Vers 1254.]
Copie ancienne
Geraldus Pauleti et Simo Martini, arbitri communiter electi, de controversiis exortis inter conventum
Figiacensem et Figiaci consules sententiam suam dicunt.
Pateat universis, presentem paginam inspecturis, quod dominus Galhardus de Cardalhaco, abbas
Figiacensis, totusque monachorum ejusdem monasterii conventus, ex una parte, et consules ejusdem
ville, videlicet : P. Guillelmus, Bertrandus de Mespoles, Guillelmus de Vidalhac, Hugo la Casa, G. Rei,
Mathias Foresters, G. Ferriers, pro se et tota comunitate populi Figiacensis, ex parte altera, moti sua
propria voluntate, compromiserunt de omnibus controversiis et querelis, quas sibi ad invicem faciebant
vel usque in hodiernum diem facere poterant, in G(eraldum) Pauleti et in magistrum Symonem Martini,
quod eorum stabunt arbitrio et diffinitioni, quam inde ducent pronunciandum sive diffiniendam. Et hoc
promisit se utraque pars servare bona fide et absque dolo, corporaliter prestito sacramento, hoc insuper
adicientes, sub eodem vinculo juramenti pars utraque, quod si dictorum virorum arbitrium seu diffinit
[i]onem in aliquo, quod absit, infringerent, vel casu aliquo contravenirent, quod ipsorum arbitrio
emendabunt, et illam satisfactionem, quam dicti arbitri inde contra infringentes statuent vel
contravenientes imponent, omni occasione atque exceptione juris civilis et canonici remota, ipsi
implebunt, facient et observabunt. Ut autem preterea supradictorum arbitrio et diffinitioni, tam a
partibus quam ab aliis omnibus, major fides et auctoritas prebeatur et eorumdem arbitrium maneat
inconcussum, ipsi in juramento prestito utrique parti, promiserunt quod bona fide et absque dolo inter
eosdem diffinient et judicabunt, suum jus monasterio et libertatem toti comunitati, in quantum eis erit
possibile, conservando inconcussum et illibatum.
Quorum arbitrium tale fuit : - In nomine Domini nostri Jhesu Christi. Amen. Nos, Geraldus Pauleti et
magister Symon Martini, electi arbitri a domino Galhardo de Cardaliaco, abbate Figiacensi, et a toto
conventu monachorum ejusdem monasterii, ex parte una, et a consulibus supra nominatis et tota

668
Archives nationales (France)

comunitate proborum hominum ville Figiacensis, ex parte altera, ad diffiniendas querelas omnes et
controversias, quas inter se habebant et sibi adinvicem faciebant, vel usque in hodiernum diem facere
poterant, visis et auditis utriusque partis racionibus et diligenti inquisitione perscrutatis, et habito
multorum proborum virorum concilio, pro bono pacis, concordie atque dilectionis arbitrando atque
diffiniendo, dicimus et diffinimus quod consules, si aliquis conqueratur eis de aliquo, non mittant
servientem suum pro illo ad hoc ut veniat coram eis conquerenti de jure responsurus, sed, si aliqui
voluerint in ipsos conpromittere, non ut in consules, sed tamquam in bonos viros, hoc liceat eis, et tunc
poterunt illos pace vel amore concordare, vel tamquam arbitri de jure illorum controversiam diffinire. -
Item, dicimus quod jurisdictio et querimonie et pene et incursiones omnes sunt domini abbatis et
monasterii, ita quod nullas possunt, nec debent consules ab aliquo extorquere. - Item, dicimus quod in
furnis et molendinis non debent aliqua statuta fieri sine voluntate et licencia domini abbatis, nec aliquis
debet vel potest de novo molendinum vel furnum in villa edificare, sine ipsius abbatis voluntate.
Verumtamen, si quis voluerit ad fogassias vel tortellos dequoquendos in sua domo parvum furnum
habere, liceat sibi, dum tamen in eodem non dequoquat panem levatum suum, vel alienum. - Item,
dicimus ut nullus ponat estras vel tabulas in carreriis vel plateis antiquis sine licencia domini abbatis, nec
tunc etiam, si usus publicus impediatur. - Item, dicimus quod nullus consul vel alius debet aliquem
hominem in hac villa capere, vel captum retinere, nisi esset fur vel talis persona, de cujus fuga timeretur,
et tunc, a quocumque capiatur, debet reddi bajulo domini abbatis, vel ejus servientibus, et dominus
abbas consilio consulum vel aliorum proborum hominum diffiniat quid de illo sit faciendum. Si raptores
vel alii malefactores extra villam forte infra montes capti fuerint, idem similiter observetur. - Item,
dicimus quod consules non debent aliquem de hac villa propter aliquod delictum in perpetuum vel ad
tempus eicere, vel ejectum reducere, quia hoc potest et debet facere dominus abbas, consilio consulum
vel proborum virorum hujus ville. - Item, dicimus quod consules non debent recipere in sua comunitate
feudatarios vel homines domini abbatis, sine ipsius licencia, nisi fortassis voluerint villam intrare, ut ibi
de cetero maneant. - Item, nec inimicos vel exheredatores abbatis [vel] monasterii, nisi prius eis fuerint
pace vel amore reconciliati. - Item, dicimus quod consules non debent parlamentum generale facere cum
cornu, vel sine cornu per preconem denunciari, sine licencia domini abbatis vel sui bajuli, nisi hoc faciant
pro armis habendis et parandis, vel pro taliis reddendis et persolvendis, vel pro edificiis, et fossatis et
sarraturis faciendis, vel pro sacramento novis consulibus faciendo. - Item, dicimus quod consules non
debent eligi sine licencia domini abbatis vel sui bajuli, et ipse debet licenciam dare, et, cum novi consules
electi fuerint, presententur domino abbati, vel suo bajulo, et jurent coram eo sub hac forma : - Ego juro
ad sancta Dei Euvangelia quod bona fide et sine dolo, omni inimicicia et amore remoto, cum sociis meis
qui ad hoc officium mecum sunt electi, per totum annum istum fideliter, secundum sensum meum et
scienciam, comunitatem hujus ville regam, salvo jure et dominio monasterii, et domino abbati et
monasterio, in suo jure retinendo et conservando, infra hanc villam contra resistentes bonus et fidelis ero
coadjutor, et, si in aliquibus de hiis que juravi me, quod absit, peccare contigerit, ad cognitionem domini
abbatis emendabo, dum tamen ejus cognitio sit rationabilis et sine malicia ac pravitate. - Et hiis itaque
peractis, dominus abbas vel ejus bajulus confirmet novos consules, et regendi villam et communitatem
suam auctoritatem. accomodet. - Item, dicimus quod dominus abbas debet et potest facere placitum et
guerram de hac villa contra suos feodatarios, qui nollent coram eo, tanquam coram domino suo, stare
juri et sibi satisdare, et contra quemlibet alium inimicum suum, qui nollet coram consulibus vel coram
aliis probis hominibus juri stare et respondere ; et tunc in hiis casibus, si dominus abbas guerram fecerit,
quicumque voluerit eum juvare, poterit hoc facere et alii non cogentur. - Item, dicimus ut dominus abbas
et monachi permittantur habere leudam in foro de Teillassas, de cordis, de ferro, de ollis, de
perabsidibus, de rasoriis, de forpicibus, de acubus, de pectinibus, de ciphis ligneis et de vitro, et de nullis
aliis mercibus permittantur habere, et habeant tantum semel ab unoquoque mercatore in anno, qui in
foro portaverit merces suas. - Item, dicimus ut in stagno non habeant leudam de hiis lignis, videlicet, de
trabibus, de jacenis, de cabironibus, de postibus, de latis, de furcis, de palis, de perticis, de pedamentis,

669
Archives nationales (France)

sed de omnibus aliis lignis habeant indifferenter et sine contradictione. - Item, dicimus quod, si aliquis
de hac villa habet nemus et vendat illud, non dabit inde leudam, nisi emptor revendat, et, si revendiderit,
solvat leudam, qui cumque fuerit, extraneus vel privatus. - Item, dicimus ut dominus abbas et monachi
habeant decimas, prout dominus archiepiscopus judicavit. - Item, dicimus ut de feudis et possessionibus
que inmediate tenentur a domino abbate infra villam et extra, si vendantur, ut dominus abbas habeat
leudamenta ; si a burgensibus teneantur, burgenses habeant leudamenta. - Item, dicimus quod dominus
abbas possit retinere pro tanto precio possessiones que inmediate ab eo tenentur, pro quanto fuerint
exposite venales. - Item, dicimus ut dominus abbas teneat monachos suos sub tali disciplina, quod de
nocte non inveniantur per carrerias vel plateas ambulare, nisi fortassis subsit causa racionabilis, et
honesta ac manifesta ; alioquin si contra fecerint, et non se emendaverint et in locis suspectis fuerint
inventi, quicumque eos invenerit, si eos usque ad mane retinuerit, non possit ab aliquo inculpari. - Item,
dicimus quod servientes domini abbatis vel monachorum non debent de nocte vel de die aliquas rapinas
vel violent[i]as per vineas, vel ortos, seu campos, sive per prata facere ; sed, si aliqua usatica vel servicia
dominus abbas vel monachi in supradictis possessionibus habent, illa servicia vel usatica possunt
servientes eorum levare, scientibus tamen et non ignorantibus dominis illarum possessionum. - Item,
dicimus ut dominus abbas non petat ad presens a comunitate illam peccuniam quam petebat, nec
comunitas similiter a domino abbate ; set per alias emendationes et satisfactiones amicabiles hinc inde
emendetur, pro loco et tempore oportuno, et quando utrique parti videbitur faciendum. - Item, dicimus
quod judicium quod dominus archiepiscopus fecit de edificio ita teneatur ut est incartatum, et, si postea
inde aliqua orta est dubitatio seu controversia, per duos magistros, qui sint periti de edificiis, sopiatur et
terminetur. - Idem ( sic), dicimus ut sententia lata pro sepulturis observetur. - Item, dicimus ut dominus
abbas teneat justiciam omnibus et singulis, et promittat toti populo in parlamento quod justiciam
tenebit. - Item, dicimus quod dominus abbas faciat jurare bajulum suum, vel illum qui in loco bajuli
fuerit, quod justiciam tenebit pro posse suo omnibus et singulis, et quod amicicia vel inimicicia ad
dexteram vel sinistram non declinabit. - Hec omnia supradicta, nos, Guillelmus Pauleti, et magister
Symon Martini, ita arbitrando diffinimus et pro bono pacis judicamus, ut firma et illibata custodiantur. -
Hec ita, ut suprascripta sunt, promisit se servare et tenere dominus abbas Galhardus, corporaliter
prestito juramento, et totus conventus similiter monachorum, videlicet : P. de Kayro, prior, G(eral)dus
Rigals, Paulus, G. de Capdenac, P. Costans, B. Sacrista, G. Emparlatz. Auxstoxs dal Forn, D. del Pont, P.
de Crosols, G. de Cinx, B. de Sanh Bresso, G. Gerla, P. de Cavila, G. de Labecieira, Johans Serrutz,
Aymars Merges, P. Pellisiers, P. de Cairo. - Pro tota villa et pro tota comunitate promiserunt se tenere et
custodire consules omnes suprascripti, corporaliter prestito sacramento, et de qualibet gacha omnes isti
probi homines, quilibet pro se similiter hoc promisit, videlicet : de Bezagut, Bertrandus Pauletz, R.
Carbonels, G. de Capdenac, P. Aldoartz, Bertrans Argalhols, Esteves de Fontanas, N'Uc Guirals, D.
Guirals, B. Austorx de Torfort, G. Bonasmas, P. Vaissieira, P. Casas, Guirals Ladirac, D. Tibals, G. Bels,
Berenguiers Bels, Rigals Bels, Guirbertz Merles del Pi, Rigals Devis, Arnals Devis, G. Daujal, B. Barrieira,
G. Durans, Aymars Partens, N'Uc Guirals, Don, G. Viguier, Ramons Seguis, Raynals Seguis, Luchas
Veguers, Gausbertz la Costa, Maengos, G. Aihfres, P. Angelrix, G. de Bron de Monferrier, G. Doihna, G.
de Gresas, R. la Barrieyra, R. de Fontanas, N'Uc Bels, G. Vegers, Symons Veguers, R. de Peirola, B.
Vertantieyra de Valendoria, G. Escuratz, D. Bos Hom, Pons Amarzitz, P. Yverns, P. Martis, B. de Grezas,
B. de Bray, G. Ticbals del Ort Abadil, B. de Cavila, G. de Roergue, G. Balbs, G. dal Forn, Andreus Deva, P.
Baquers, J. Escodos, P. G. Garoasta, Felips de Cavila. - Et in hujus rei testimonium, tam dominus abbas,
quam consules, presenten ( sic) cartulam suis sigillis consignaverunt. - Actum hoc, etc. ( sic).
Extrait d'un fragment de cartulaire intitulé : Transcripta litterarum de fundacione ecclesie Figiaci, et qui
doit avoir été écrit vers la fin du treizième siècle. Voy. t. I er, p. 1, note 1.
Le copiste a négligé de transcrire la date de cet acte. Le Gallia Christiana, t. I er, col. 175. A, mentionne en
1254 une charte relative à Gaillard de Cardaillac, abbé de Figeac. A défaut d'indications plus précises,
nous avons dû nous contenter de cette date approximative. - Comp. ci-dessus le n° 4439 et t. II, n° 3377.

670
Archives nationales (France)

J//213
Rouen, II, n°6.
4244 2 - Falaise. 1256. Avril. [Après Pâques, du 16 au 23.]
Original scellé
Litteræ Ludovici, regis Franciæ, quibus ordinationem de ecclesia Sanctæ Mariæ Rotundæ, ab Odone,
Rothomagensi archiepiscopo, datam, confirmat ( quam supra videsis, n° 4243). - "Actum Falesie, anno
Domini millesimo CC°. quinquagesimo sexto, mense aprili."
Scellé en cire vierge, sur double queue, du sceau de Louis IX, décrit dans l' Inventaire sous le n° 42.
Le quantième n'est pas indiqué ; mais cet acte, daté de 1256, ne saurait être antérieur au 16 avril, jour de
Pâques, ni postérieur au 23, jour où le roi était à Mortain. (Voy. le n° 4245.)

J//622
Hommages, II, n°16.
4308 2 - Nogent [l'Érembert]. 1256. Décembre.
Vidimus scellé
Ludovicus, rex Franciæ, profitetur se vidisse litteras quasdam, a rege Philippo, avo suo, datas, de
homagio quod eidem "Bertrannus de Guordano" præstiterat. ( Vide t. I er, n° 970.) - "Actum apud
Nogentum, anno Domini M°. CC°. quinquagesimo sexto, mense decembri."
Traces de sceau sur lacs de soie rouge. - Voy. dans l' Inventaire, sous le n° 42, la description du sceau
dont se servait alors Louis IX. - La présence du roi à Nogent l'Érembert en décembre 1256 est
mentionnée dans les Mansiones et itinera Ludovici Noni (Rerum Gallic. script., t. XXI, p. 416. H.)
Voy. H. Géraud, Bibliothèque de l'École des Chartes, t. III, 1 re série, p. 446, et L. Delisle, Catalogue des
actes de Philippe Auguste, p. 302, n° 1319.

J//320
Toulouse, XI, n°62.
4332 2 - Vincennes. 1256-57. Mars.
Copie authentique
Litterœ Alphonsi, Pictavensis et Tolosani comitis, quibus judici Vauri Podiique Laurentii prœcipit ut
inquirat de incurrimentis hœresum in castris Monasterii et Montis Irati.
Alfonsus, filius regis Francie, comes Pictavie et Tholose, dilecto suo, magistro W(illelm)o Arnaudi de
Sopediis, judicii de Vauro et de Podio Laurencii, salutem. Mandamus vobis quatinus super possessione
incurrimentorum castrorum de Monasterio et de Monte Irato et eorum pertinenciis, tam pro nobis,
quam pro episcopo Albiensi, quam cicius poteritis, diligenter inquiratis, significantes Raimundo
Ayquerii, bajulo de Cordua, ut pro parte nostra coram vobis producat testes, quos pro facto hujusmodi
nominaverit producendos, et, inquisitione facta, attestaciones coram senescallo nostro Albiensi et
episcopo Albiensi publicetis, et eas partibus, si voluerint, reddatis. - Datum apud Vicenas, mense marcii,
anno Domini M°. CC°. L°. VI°.
Inséré, sous forme de copie authentique, dans la sentence rendue par Pierre de Landreville, sénéchal de
Rouergue et d'Albigeois, le 2 juin 1260 (n° 4608). - Voy. sous le n° 4452 les lettres d'Alphonse, comte de
Toulouse, adressées à ce sénéchal le vendredi 15 novembre 1258.

J//461
Fondations, II, n°22. 14.
4485 2 - La Grande Chartreuse. 1259. [Du 3 au 8 mai.]
Original

671
Archives nationales (France)

Litterœ Cartusiensis prioris, omniumque priorum Cartusiensis ordinis, de missis et orationibus


Ludovico, regi Franciœ, concessis.
Illustrissimo domino, Ludovico, Dei gratia regi Francorum, R(ifferius), humilis prior Cartusiensis, et
universi priores, ibidem in generali capitulo constituti, se ipsos cum devotione tam debita quam devota.
Exigente, excellentissime domine, vestre devotionis affectu, qua ad domum nostram de Parisius, novam
plantationem vestram, et in ipsa erga totum ordinem nostrum ostenditis, majestati vestre concedimus
participationem omnium bonorum que deincex per totum nostrum ordinem fient ; speciali devotione,
qua erga vestre majestatis prestanciam pro predictis sumus in perpetuum obligati, in nostro generali
capitulo statuentes, ut per totum ordinem nostrum pro vobis et vestris preces apud Altissimum
effundantur, et quilibet sacerdos nostri ordinis de Spiritu Sancto celebret unam missam, monachi vero
non sacerdotes quinquaginta psalmos dicant, laici autem quinquaginta singuli vicibus PATER NOSTER,
orantes nichilominus ut personam vestram Rex regum et Dominus dominancium cum suscessibus
prosperis ad honorem et gloriam sui nominis dirigat, ad sue beneplacitum voluntatis ; rogantes quatinus
predictam novam plantationem vestram, cujus fructu totum ordinem nostrum in posterum confoveri
speramus, reconmendatam habeatis intuitu pietatis. - Datum apud Cartusiam, anno Domini M°. CC°.
quinquagesimo nono.
Au dos on lit : Illustrissimo domino, regi Francorum.
Le texte ne donne pas l'indication du mois ni celle du quantième ; mais l'on sait que le chapitre général
des Chartreux se tenait tous les ans, depuis le samedi qui précédait le troisième dimanche après Pâques
jusqu'au jeudi suivant, c'est-à-dire, pour l'année 1259, du 3 au 8 mai.

J//310
Toulouse, V, n°36.
4578 2 - Bayonne. 1259-60. 20 janvier.
Original scellé
Litterœ majoris communisque consilii Baionensis, ad Alphonsum, Pictaviœ et Tolosœ comitem, directœ,
de Arnaldo de Grestede, in libertatem, ipsis fidejubentibus, vindicato.
Universis, presentes litteras inspecturis, major, jurati et commune consilium Baionense, salutem in
Domino. Noveritis quod, cum dominus Alfonsus, illustris comes Pictavie et Tholose, Arnaldum de
Grestede, qui de civitate nostra traxit originem, in suo carcere pro suis maleficiis detineret, dictus comes
nobis dictum Arnaldum, ad preces nostras et instanciam, liberavit, videlicet sub tali pacto, quod nos
eidem domino comiti promisimus et promittimus, sub pena ducentarum marcharum argenti, quod
dictus Arnaldus nullum dampnum inferet de cetero, nec per se, nec per alium, hominibus terre comitis
supradicti, nec in aqua, nec in terra, nec alicui alii in juridictione dicti comitis existenti, ubicumque sit,
nec in bonis aliquatenus eorumdem, et, si dictus Arnaldus contra premissa vel aliqua premissorum, per
se vel per interpositas personas, venire contigerit, nos promittimus dictam penam ducentarum
marcharum argenti reddere et prestare predicto comiti, vel ejus mandato, pro dicta pena persolvenda ; si
dictus Arnaldus contra premissa per se vel per alium venerit, eidem domino comiti omnia bona nostra,
in terra et in mari, ubicumque reperta fuerint, specialiter obligantes. Insuper, tenemur reddere eidem
comiti personam dicti Arnaldi, si contra premissa veniret, pro posse nostro. In cujus rei testimonium,
presentes litteras dedimus predicto comiti, sigilli nostri munimine sigillatas. - Datum Baione, XIII°.
kalendas febroarii, anno Domini M°. CC°. L° IX°.
Traces de sceau pendant sur simple queue. - Le sceau de la ville de Bayonne manque dans la collection
des Archives ; il est décrit sous le n° 3867 dans l' Inventaire des sceaux de la Flandre, par M. G. Demay,
d'après un type appendu à un acte du 7 décembre 1351.

672

Vous aimerez peut-être aussi