Archeologische Studie Van Twee Gallo-Romeinse Muziekinstrumenten Gevonden Te Aalter-Loveld Pag.27-61

Faculteit Letteren en Wijsbegeerte – Vakgroep Archeologie
IN DE BAN VAN PAN
ARCHEOLOGISCHE STUDIE
VAN TWEE GALLO-ROMEINSE MUZIEKINSTRUMENTEN
GEVONDEN TE AALTER-LOVELD
Deel I: Tekst
Virginie Alfred (20050056)

Promotor: Prof. Dr. Arjen Bosman
Master in de archeologie
Academiejaar 2008-2009
Masterproef ingediend tot het behalen van de graad van Master in de archeologie
Voorwoord
Dit is het eerste deel van de masterproef van Virginie Alfred. Dit deel bevat enkel de tekst.
De bijhorende figuren, kaarten, tabellen en grafieken zijn te vinden in het tweede deel.
3
Abstract
This masterpaper is an archaeological study of panpipes and a tuning key which were
found in a well in the Roman military camp of Aalter-Loveld (East-Flanders, Belgium).
Most attention, however, will be given to the panpipes. After an overview of the
excavation carried out in Aalter-Loveld, an elaboration of all the known panpipes en
panpipes moulds from the Roman age, found in North-West Europe (Beglium, the
Netherlands, France, Germany, Great Britain and Switzerland) will follow. It concerns
more specifically the panpipes of Uitgeest-Dorregeest, Oosterhout, Alise-Sainte-Reine
(Alesia), Barbing-Kreuzhof, Eschenz (Tasgetium), an unknown finding-place in the
German Rhine Area, Shakenoak Farm (Wilcote-Ramsden), Bon-Encontre, Rouhling and
Rheinzabern. Next, these panpipes will be compared to the panpipes of Aalter-Loveld.
Some hypotheses will also be put forward relating to the finding-context, the chronology,
the meaning, the function, some typological aspects, etc. of the panpipes of Aalter-Loveld.
In this paper, the tuning key will be described and compared to other tuning keys from the
Roman age.
keywords: Roman archaeology, Aalter-Loveld, military camp, panpipes (fistula, syrinx),

tuning key, music archaeology
4
Résumé
Cette thèse est une étude archéologique d'une flûte de Pan et d'une cheville qui ont été
trouvées dans un puits dans le camp militaire romain à Aalter-Loveld (Flandre orientale,
Belgique). La flûte de Pan sera traitée plus en détaille. Après un aperçu des fouilles
effectuées sur le site Aalter-Loveld, suit un inventaire des flûtes de Pan romaines, trouvées
en Europe du Nord-Ouest. Il s'agit plus particulièrement des flûtes de Pan de Uitgeest-
Dorregeest, Oosterhout, Alise-Sainte-Reine (Alesia), Barbing-Kreuzhof, Eschenz
(Tasgetium), d’un endroit inconnu dans Rhénanie, Shakenoak Farm (Wilcote-Ramsden),
Bon-Encontre, Rouhling et Rheinzabern. Ces flûtes de Pan sont ensuite comparées avec la
flûte de Pan de Aalter-Loveld. Enfin, quelques hypothèses seront développées sur la flûte
de Pan d’Aalter-Loveld concernant l’endroit de la découverte, la datation, la signification,
la fonction, les aspects typologiques, etc. En dernier point dans cette thèse, il y aura une
description et une comparaison de la cheville avec d’autres exemplaires datant du temps
romain.
mots-clés: archéologie romaine, Aalter-Loveld, camp militaire, flûte de Pan (fistula,

syrinx), cheville, archéologie musical
5
Inhoud
Voorwoord……………………………………………………………………………... 3
Abstract………………………………………………………………………………… 4
Résumé…………………………………………………………………………………. 5
Inhoud………………………………………………………………………………….. 6
Inleiding……………………………………………………………………………….. 11
Hoofdstuk 1
Het archeologisch onderzoek te Aalter-Loveld, Oost-Vlaanderen (België)……….. 13
1.1. Het onderzoek van 1992……………………………………………………... 14
1.1.1. Situering in de ruimte…………………………………………………14
1.1.2. Voorkennis…………………………………………………………… 14
1.1.3. Aanleiding van het onderzoek……………………………………….. 14
1.1.4. De waterput…………………………………………………………... 15
1.1.4.1. Technische constructie……………………………………... 15
1.1.4.2. Vondsten…………………………………………………… 16
1.1.4.3. Datering……………………………………………………..17
1.1.4.4. Besluit……………………………………………………… 18
1.2. Het onderzoek van 2006……………………………………………………....19
1.2.2. Voorkennis…………………………………………………………… 19
1.2.4. Sporen en structuren…………………………………………………. 20
1.2.4.1. Resten van een steenbouw…………………………………. 20
1.2.4.2. Dumpzone van afbraakmaterialen…………………………. 20
1.2.5. Vondsten……………………………………………………………... 20
1.2.5.1. Aardewerk………………………………………………….. 20
1.2.5.2. Bouwmateriaal……………………………………………... 21
1.2.5.3. Andere vondsten…………………………………………… 21
1.2.6. Interpretatie en besluit………………………………………………...21
6
1.3.3. Geofysische prospectietechnieken…………………………………… 22
1.3.4. Sporen en vondsten…………………………………………………... 22
1.3.5. Besluit………………………………………………………………... 23
1.4.3. Sporen, structuren en vondsten………………………………………. 24
1.4.3.1. Grachten……………………………………………………. 24
1.4.3.2. Wal…………………………………………………………. 25
1.4.3.3. Toren……………………………………………………….. 25
1.4.3.4. Woonhuizen………………………………………………... 26
1.4.4. Besluit………………………………………………………………... 26
Hoofdstuk 2
De Romeinse panfluit………………………………………………………................. 27
2.1. Wat is een panfluit?.......................................................................................... 28
2.2. Functie van de panfluit in de Romeinse tijd…………………………………. 30
2.3. De legende van Pan en Syrinx……………………………………………...... 31
2.4. Overzicht van Romeinse panfluiten gevonden in Noordwest-Europa……….. 32
2.4.1. Houten panfluiten……………………………………………………..33
2.4.1.1. De panfluit van Uitgeest-Dorregeest, Noord-Holland
(Nederland)………………………………………………… 33
2.4.1.2. De panfluit van Oosterhout, Gelderland (Nederland)……… 37
2.4.1.3. De panfluit van Alise-Sainte-Reine (Alesia), Côte-d’Or,
Bourgondië (Frankrijk)…………………………………….. 40
2.4.1.4. De panfluit van Barbing-Kreuzhof, Regensburg, Beieren
(Duitsland)…………………………………………………. 43
2.4.1.5. De panfluit van Eschenz (Tasgetium), Thurgau
(Zwitserland)……………………………………………….. 45
2.4.2. Aardewerken panfluiten……………………………………………… 48
2.4.2.1. De panfluit van Eindhoven, Noord-Brabant (Nederland)….. 48
7
2.4.2.2. De panfluit uit het Rijnland (Duitsland)…………………… 50
2.4.2.3. De panfluit van Shakenoak Farm, Wilcote-Ramsden,
Oxfordshire (Groot-Brittannië)……………………………. 52
2.4.3. Metalen panfluiten…………………………………………………… 54
2.4.3.1. De panfluit van Bon-Encontre, Lot-et-Garonne, Aquitanië
(Frankrijk)………………………………………………….. 54
2.4.4. Stenen panfluiten…………………………………………………….. 56
2.4.4.1. De panfluit van Rouhling, Moselle, Lotharingen
(Frankrijk)………………………………………………….. 56
2.4.5. Panfluitmallen………………………………………………………... 58
2.4.5.1. De panfluitmal van Rheinzabern, Rijnland-Palts
(Duitsland)…………………………………………………. 58
2.5. Enkele pre- en post-Romeinse panfluiten gevonden in Noordwest-Europa…. 59
2.5.1. Pre-Romeinse panfluiten…………………………………………….. 59
2.5.1.1. De panfluit van Dessau-Kleinkühnau, Saksen-Anhalt
(Duitsland)…………………………………………………. 59
2.5.2. Post-Romeinse panfluiten……………………………………………. 60
2.5.2.1. De panfluit van Arnhem-Velp, Gelderland (Nederland)…... 60
2.5.2.2. De panfluit van Cothen, Utrecht (Nederland)……………… 60
2.5.2.3. De panfluit van Albergen, Overijssel (Nederland)………… 61
2.5.2.4. De panfluit van Coesfeld-Gescher, Noordrijn-Westfalen
(Duitsland)…………………………………………………. 61
Hoofdstuk 3
De panfluit en de stemsleutel van Aalter-Loveld, Oost-Vlaanderen (België)……... 62
3.1. De panfluit van Aalter-Loveld……………………………………………….. 63
3.1.1. Algemeen…………………………………………………………….. 63
3.1.2. Vergelijking met andere Romeinse panfluiten………………………. 66
3.1.2.1. Soort site…………………………………………………… 66
3.1.2.2. Vondstcontext……………………………………………… 67
3.1.2.3. Datering……………………………………………………..67
3.1.2.4. Typologische aspecten……………………………………... 68
3.1.3. Interpretatie van verschillende aspecten van de panfluit…………….. 71
3.1.3.1. Soort site…………………………………………………… 71
8
3.1.3.2. Vondstcontext en depositie………………………................ 72
3.1.3.3. Datering……………………………………………………..74
3.1.3.5. Functie………………………………………………………76
3.2. De stemsleutel van Aalter-Loveld…………………………………………… 78
3.2.1. Algemeen…………………………………………………………….. 78
3.2.2. Vergelijking met andere stemsleutels………………........................... 79
3.2.2.1. Soort site en vondstcontext………………………………… 79
Appendix
Muziek bij de Romeinen……………………………………………………………… 80
A.1. Inleiding……………………………………………………………………… 81
A.2. Overzicht van de belangrijkste Romeinse muziekinstrumenten……………... 83
A.2.1. Blaasinstrumenten……………………………………………………. 83
A.2.1.1. De tuba……………………………………………………... 83
A.2.1.2. De cornu……………………………………………………. 83
A.2.1.3. De lituus……………………………………………………. 83
A.2.1.4. De bucina…………………………………………………... 84
A.2.1.5. De tibia……………………………………………………... 84
A.2.1.6. De fistula…………………………………………………… 84
A.2.1.7. De hydraulus……………………………………………….. 84
A.2.2. Snaarinstrumenten…………………………………………………….85
A.2.2.1. De lyra……………………………………………………... 85
A.2.2.2. De kithara………………………………………………….. 85
A.2.2.3. De harp……………………………………………………... 85
A.2.3. Slaginstrumenten……………………………………………………...85
A.2.3.1. De scabellum……………………………………………….. 85
A.2.3.2. De sistrum………………………………………………….. 85
A.3. De functie van muziek in de Romeinse maatschappij……………………….. 86
A.3.1. Muziek in het dagelijks leven………………………………………... 86
A.3.2. Militaire muziek……………………………………………………… 86
A.3.3. Religieuze muziek……………………………………………………. 87
A.4. Wie waren de muzikanten en wat was hun status?........................................... 88
9
Algemeen besluit……………………………………………………………………… 89
Dankwoord……………………………………………………………………………... 91
Verantwoording van de figuren………………………………………………………... 92
Bibliografie…………………………………………………………………………….. 93
10
Inleiding
Deze masterproef is een archeologische studie van twee bijzondere vondsten die in 1992 in
Aalter-Loveld (Oost-Vlaanderen, België) aan het licht zijn gekomen, meer bepaald een
panfluit en een stemsleutel. Het archeologisch onderzoek van de site in 1992 is nooit
gepubliceerd, waardoor de twee artefacten in de vergetelheid lagen weg te kwijnen in het
opgravingsarchief van de Vakgroep Archeologie en Oude Geschiedenis van Europa van de
Universiteit Gent (UGent). Recente opgravingen in Aalter zorgden ervoor dat ze vanonder
het stof werden gehaald en Wim De Clercq, assistent aan de Universiteit Gent, stuurde ze
naar Restaura1 voor conservatie. Het is dan ook aan hem dat ik dit interessante onderwerp
voor mijn masterproef te danken heb.
De masterproef is opgedeeld in drie hoofdstukken en één appendix. De panfluit zal hierbij

het meest uitgebreid behandeld worden, omdat dit artefact mij het meest intrigeerde.
In het eerste hoofdstuk wordt een kort overzicht gegeven van de archeologische
prospecties en opgravingen die in de loop der jaren zijn uitgevoerd op de site Aalter-
Loveld. Zo krijgt men inzicht in de ruimtelijke en chronologische context van de twee
artefacten.
In het tweede hoofdstuk wordt nagegaan wat een panfluit precies is en wordt er een
overzicht gegeven van andere panfluiten die in Noordwest-Europa (België, Nederland,
Frankrijk, Duitsland, Groot-Brittannië en Zwitserland) werden gevonden. Deze gegevens
komen vóór het hoofdstuk over de panfluit van Aalter-Loveld zelf, omdat ze van belang
zijn voor de studie en analyse ervan.
In het derde hoofdstuk wordt er een beschrijving gegeven van de panfluit van Aalter-
Loveld en wordt ze vergeleken met de panfluiten die behandeld werden in het vorige
hoofdstuk. Ook zullen er hypotheses gevormd worden over onder andere de vondstcontext,
de datering, typologische aspecten, de betekenis en functie. Vervolgens is er een
beschrijving van de stemsleutel opgenomen in dit hoofdstuk. Deze wordt ook vergeleken
met enkele andere stemsleutels daterend uit de Romeinse tijd.
1
Restaura is een restauratieatelier in Haelen (Limburg, Nederland) die gespecialiseerd is in het conserveren
en restaureren van archeologische voorwerpen (s.n. 10 september 2007, Restaura. Over Restaura, internet).
11
Tenslotte is er nog een appendix, die handelt over de muziek bij de Romeinen. Dit deeltje
is bedoeld om een algemeen beeld te krijgen van wat muziek betekende voor de Romeinen
en om bepaalde zaken, die het derde hoofdstuk slechts kort vermeld worden, uitgebreider
te kunnen bespreken en verklaren.
Ik wil met deze masterproef vooral het belang aantonen van het onderzoek van het
muzikale aspect van culturen en beschavingen om deze beter te kunnen begrijpen.
Vandaag de dag wordt dit aspect nog te veel genegeerd.
12
Hoofdstuk 1
Het archeologisch onderzoek te Aalter-Loveld,

Oost-Vlaanderen (België)
‘It takes very special qualities to devote one’s life to

poking around in dead people’s garbage.’
(Bahn 2007, p.3)
1.1. Het onderzoek van 1992 2
1.1.1. Situering in de ruimte
Het onderzoek in 1992 vond plaats in de wijk Loveld te Aalter ter hoogte van Loveldlaan
23, op perceel 590F, Sectie C (zie Kaart 3) (Thoen & Sas 1993, p.4). De site ligt op een
tertiaire opduiking van 22 m hoog en met steile flanken (zie Kaart 2) (De Clercq &
Verdonck & Hoorne et al. 2008, p.27; Hoorne & De Clercq & Verbrugge 2007, p.67).
1.1.2. Voorkennis
Reeds in het midden van de 20ste eeuw is er sprake van enkele toevalsvondsten in het
gebied, onder andere aardewerk, een vuurbok en een bronzen beeldje van de godin
Victoria (Hoorne & De Clercq & Verbrugge 2007, p.67; Thoen & Sas 1993, p.2).
Op 1 september 1990 werden op dit perceel al Romeinse vondsten gedaan bij

onderhoudswerken aan een vijver (zie Kaart 3). Er werden toen fragmenten Romeins
luxeaardewerk (terra sigillata, gevernist aardewerk, Pompeïaansrood aardewerk) en
gewoon aardewerk, fragmenten Romeinse dakpannen en een stuk van een maalsteen aan
het licht gebracht (Thoen & Sas 1993, pp.14-15).
Guy Van der Haegen heeft tussen 1990 en 1992 aan de hand van prospecties in Aalter het
belang van Loveld voor de Romeinse periode bevestigd (Hoorne & De Clercq &
Verbrugge 2007, p.67; Thoen & Sas 1993, p.2).
1.1.3. Aanleiding van het onderzoek
Er werd een onderzoek ingesteld nadat Paul Maebe in 1992 een Romeinse waterput
ontdekte in zijn tuin. De Vakgroep Archeologie en Oude Geschiedenis van Europa van de
Universiteit Gent en vrijwillige medewerkers namen de kosten op zich (Thoen & Sas 1993,
2
voor een situering in de ruimte van Aalter-Loveld, zie Kaart 1
14
p.5). Bij het onderzoek concentreerde men zich op twee zaken, namelijk op de studie van
de technische opbouw en de datering van de waterput en op de controle van vroegere
vondsten aan de vijver (Thoen & Sas 1993, p.6).
1.1.4. De waterput
Paul Maebe had de waterput (zie Kaart 4 en Figuur 1) vóór het archeologisch onderzoek al
blootgelegd en leeggehaald tot ongeveer 4,46 m onder het maaiveld, waardoor er geen
inzicht meer kon verkregen worden in de verschillende opvullingslagen. Er was bovenaan
ook al een deel van de steenconstructie verwijderd zonder dat men wist dat het om een stuk
van een waterput ging (Thoen & Sas 1993, p.6).
De waterput is opgebouwd uit twee delen. In het onderste gedeelte is de waterput namelijk
vierkant en beschoeid met houten planken, terwijl het bovenste gedeelte een ronde
steenconstructie is (Thoen & Sas 1993, p.6).
1.1.4.1. Technische constructie
De steenconstructie
Wat er nog bewaard is van het stenen gedeelte van de waterput, bevindt zich 1,62 m onder
het huidig loopoppervlak. Het bovenste gedeelte is afgebroken. Waarschijnlijk stak de
stenen constructie oorspronkelijk voor een deel boven het Romeins loopoppervlak uit. De
onderkant van het stenen gedeelte bevindt zich op een diepte van 3,60 m onder het huidig
loopoppervlak (Thoen & Sas 1993, pp.6-7).
Ter hoogte van de steenconstructie heeft de waterput een onregelmatige cirkelvorm, met
een minimale diameter van 91 cm en een maximale diameter van 100 cm. De stenen
beschoeiing bestaat uit platte Paniseliaanse zandstenen met een gemiddelde dikte van 2 à
5 cm. Af en toe bevond er zich een rood dakpanfragment of een stuk Doornikse kalksteen
tussen de zandstenen (Thoen & Sas 1993, p.7).
15
De houtconstructie
De bovenkant van het houten gedeelte van de waterput bevindt zich op een diepte van
3,60 m onder het huidig loopoppervlak. De waterput is onderzocht tot op een diepte van
4,76 m onder het maaiveld. Wegens opstijgend grondwater en gevaar voor instorting kon
het onderzoek niet verder gezet worden, waardoor niet geweten is hoe diep de waterput
nog doorloopt (Thoen & Sas 1993, p.7).
Ter hoogte van de houtconstructie heeft de waterput de vorm van een vierkant met een
zijde van 92 cm. De constructie heeft een klassieke opbouw, namelijk vier verticale
hoekpijlers, bekleed met horizontale planken en gestut door middel van horizontale
dwarsbalken (Thoen & Sas 1993, p.7)
De aanlegtrechter
De aanlegtrechter was ongeveer cirkelvormig en had een diameter van ongeveer 7,70 tot
8,15 m (zie Kaart 4). Omwille van het grondwater, kon de aanlegtrechter slechts tot 3,00 m
diepte onder het maaiveld uitgegraven worden (Thoen & Sas 1993, p.9).
1.1.4.2. Vondsten
Paul Maebe heeft tijdens het uithalen van de waterput erg veel archeologische materiaal
bovengehaald, waaronder vele fragmenten Romeins aardewerk, brokken natuursteen, veel
uitzonderlijk goed bewaard hout en metalen voorwerpen (Thoen & Sas 1993, pp.10-11).
Aardewerk
De diverse categorieën Romeins luxewaar, zoals terra sigillata, terra nigra, gevernist
aardewerk enz., waren goed vertegenwoordigd (Thoen & Sas 1993, p.10).
16
Natuursteen
Er zijn twee soorten natuursteen gevonden in de vulling van de waterput, met name
Doornikse kalksteen en Paniseliaanse zandsteen. De brokken Doornikse kalksteen waren
wellicht afkomstig van een afgebroken gebouw in de buurt; de brokken Paniseliaanse
zandsteen behoorden mogelijk tot het afgebroken bovenste gedeelte van de waterput
(Thoen & Sas 1993, pp.10-11).
Hout
Er zijn een aantal takken bovengehaald, alsook bewerkt hout in de vorm van planken,
balken, twee in elkaar passende eikenhouten duigen van een putemmer (zie Figuur 2)
(Thoen & Sas 1993, p.11) en uiteraard een panfluit en een stemsleutel.
Metaal
Voorbeelden van gevonden metalen voorwerpen zijn twee sestertii, één van keizer
Antonius Pius (138-161 na Chr.) en één vermoedelijk van keizer Hadrianus (117-138 na
Chr.), een fragment van een ijzeren zwengel en bijlen (zie Figuur 3) (Thoen & Sas 1993,
pp.10-11 en p.13).
1.1.4.3. Datering
Volgens Thoen en Sas (1993, p.11) behoren de steen- en houtconstructie tot eenzelfde fase.
Voor de datering van de waterput konden de onderzoekers gebruik maken van materiaal uit
twee verschillende contexten, namelijk uit de aanlegtrechter en uit de waterput zelf. De
vondsten uit de aanlegtrechter geven een terminus post quem. Bij de vondsten uit de
waterput is het moeilijker te achterhalen uit welke periode ze komen ten opzichte van het
gebruik van de waterput. Het materiaal kan er namelijk ingegooid zijn tijdens het gebruik
van de put (wat de beste datering zou opleveren); het kan er ook in gedeponeerd zijn bij de
17
opgave van de put (wat een mooie terminus ante quem zou geven), maar het kan er ook pas
in terecht gekomen zijn bij de vernieling van de put of nog veel later wanneer de put open
lag (zulk materiaal zou dan een te jonge datering opleveren) (Thoen & Sas 1993, pp.11-
12).
Uit de aanlegtrechter kwam helaas enkel niet-dateerbaar aardewerk aan het licht, waardoor
niet bepaald kon worden wanneer de waterput werd aangelegd (Thoen & Sas 1993, p.12).
De losse natuursteenbrokken zaten volgens Paul Maebe vooral ter hoogte van het stenen
gedeelte van de waterput, wat erop kan wijzen dat de waterput gedempt is geweest. De
houten vondsten bevonden zich voornamelijk in het onderste gedeelte van de
steenconstructie en het bovenste gedeelte van de houtconstructie. Waarschijnlijk werd dit
materiaal gedumpt wanneer de waterput niet meer in gebruik was (Thoen & Sas 1993,
p.12).
De terra sigillata gevonden ter hoogte van de houtconstructie is gelijkaardig aan de terra
sigillata uit de steenconstructie. Ze dateren uit de periode vanaf de tweede helft van de 2de
eeuw tot de eerste helft van de 3de eeuw (Thoen & Sas 1993, p.13).
De uitbraaklaag bevatte terra sigillata uit een bredere periode, namelijk vanaf de 1ste eeuw
tot en met de 3de eeuw. De twee sestertii zijn ook uit deze laag afkomstig (Thoen & Sas
1993, p.13).
Op basis van bovenstaande gegevens namen Thoen en Sas (1993, p.13) aan dat de waterput
waarschijnlijk tijdens de tweede helft van de 2de en de eerste helft van de 3de eeuw in
gebruik was en opgegeven werd in de derde kwart van de 3de eeuw ten gevolge van
Germaanse invallen in de streek.
1.1.4.4. Besluit
De manier waarop de waterput is opgebouwd en de overvloed aan archeologisch materiaal

dat erin aanwezig was, wijst erop dat de waterput tot meer behoorde dan een gewone
agrarische nederzetting (Thoen & Sas 1993, p.16).
18
1.2. Het onderzoek van 2006
De opgraving in 2006 vond plaats op een deel van perceel 591L², Afdeling 2, Sectie C. De
site ligt op dezelfde tertiaire opduiking als de vorige site (zie Kaart 2) (De Clercq &
1.2.2. Voorkennis
De onderzoekers van de opgravingen uitgevoerd in 2006 hadden uiteraard dezelfde

voorkennis als de onderzoekers uit 1992. Bij die voorkennis kon dan het onderzoek uit
19923 toegevoegd worden alsook een beperkte boor- en proefsleuvencampagne
ondernomen in 1993 (Hoorne & De Clercq & Verbrugge 2007, p.67).
Op perceel 591L² werden door Guy Van der Haegen, tijdens zijn prospecties, redelijk wat
scherven gevonden en een pelta (Hoorne & De Clercq & Verbrugge 2007, p.67).
Op het perceel zou in augustus 2006 de bouw van een villa starten. Met het akkoord van de
eigenaars Nicolas Willmarck en Sarah T’Kindt ondernam de Kale-Leie Archeologische
Dienst (KLAD) een noodopgraving op eigen kosten (Hoorne & De Clercq & Verbrugge
2007, p.67).
3
De waterput die onderzocht werd in 1992 bevindt zich ten westen van de opgegraven zone van 2006
(Hoorne & De Clercq & Verbrugge 2007, p.67).
19
1.2.4. Sporen en structuren (zie Kaart 5)
1.2.4.1. Resten van een steenbouw
Er werden langgerekte zones met natuursteen, geïnterpreteerd als muurresten, gevonden.

De zone tussen de muren bevat brokken natuursteen en fragmenten van dakpannen. In het
verlengde van muur 5, tussen muren 1 en 4 was er een groot paalspoor (75 cm diameter).
De gevonden muurresten vormen de oostelijke hoek van een groter complex (Hoorne & De
Clercq & Verbrugge 2007, pp.67-68 en p.70).
1.2.4.2. Dumpzone van afbraakmaterialen
Parallel aan muur 2 was een ovale verkleuring in de bodem te zien. Dit spoor (3) bevatte
heel wat bouwmaterialen, alsook scherven en metalen objecten (Hoorne & De Clercq &
Verbrugge 2007, p.69).
1.2.5. Vondsten
1.2.5.1. Aardewerk
Bijna al het gevonden aardewerk is afkomstig uit spoor 3. De scherven kunnen gedateerd
worden in de 3de eeuw na Chr. (Hoorne & De Clercq & Verbrugge 2007, p.69).
In tegenstelling tot rurale sites uit de 3de eeuw na Chr. in de regio, vormt terra sigillata
hier een belangrijk aandeel van het totaal aantal scherven (Hoorne & De Clercq &
Verbrugge 2007, p.70).
20
1.2.5.2. Bouwmateriaal
In spoor 3 werden fragmenten van dakpannen gevonden en brokken natuursteen,

waaronder veel veldsteen en redelijk wat Doornikse kalksteen. De 83 ijzeren spijkers
kunnen ook tot het bouwmateriaal gerekend worden. Het bouwmateriaal is waarschijnlijk
afkomstig van de steenbouw. De afbraak van de constructie kan aan de hand van het
aardewerk dat samen met het bouwmateriaal werd gevonden, gedateerd worden in het
midden van de 3de eeuw of later (Hoorne & De Clercq & Verbrugge 2007, p.70).
1.2.5.3. Andere vondsten
Naast de spijkers waren er ook andere niet-identificeerbare metalen objecten. Eén artefact
kon echter aan de hand van een röntgenfoto gedetermineerd worden als zijnde een ijzeren
speer- of lanspunt (Hoorne & De Clercq & Verbrugge 2007, p.70).
1.2.6. Interpretatie en besluit
Steenbouw is in het gebied tussen de Scheldevallei en de kust erg uitzonderlijk. Ook de

vroegere vondsten in de buurt – luxe importaardewerk, stenen waterput – en de opvallende
topografie wijzen erop dat de site geen normale inheems-Romeinse nederzetting was (De
Clercq & Verdonck & Hoorne et al. 2008, p.27; Hoorne & De Clercq & Verbrugge 2007,
p.70).
De onderzoekers vermoedden dat een Romeinse legereenheid een rol had gespeeld in de
aard en ontwikkeling van de site. De vondsten wijzen er namelijk op dat de mensen die de
site hebben bewoond, deel uitmaakten van een interregionaal handelsnetwerk, waarbij men
een militair geïnspireerd patroon kan bemerken. Een bijkomend argument is dat de plaats
waar de site zich bevindt in een historische bron uit 1460 beschreven wordt als ‘daertment
heet te Kestere’, een toponiem dat zou kunnen verwijzen naar een castrum (De Clercq &
21
De opgraving van 2007 vond plaats op perceel 604d, Afdeling 2, Sectie C, lot 4, ter hoogte
van Loveldlaan 38. Ook dit perceel ligt op de hierboven vermelde tertiaire opduiking (zie
Kaart 2) (De Clercq & Verdonck & Hoorne et al. 2008, p.27).
Het onderzoek werd uitgevoerd door de Vakgroep Archeologie van de Universiteit Gent op
vraag van David Vanhee van de Kale-Leie Archeologische Dienst, omdat het perceel door
bebouwing bedreigd was (De Clercq & Verdonck & Hoorne et al. 2008, p.27).
1.3.3. Geofysische prospectietechnieken
Vóór de graafwerken werd het gebied onderzocht met behulp van geofysische
prospectietechnieken, meer bepaald met een georadar, een fluxgate magnetometer en een
elektrische weerstandsmeter (De Clercq & Verdonck & Hoorne et al. 2008, p.27).
1.3.4. Sporen en vondsten
Er zijn zowel Romeinse sporen als recente sporen gevonden. Ik zal hier enkel de Romeinse
overlopen (zie Kaart 6).
De bodem bevatte in de bovenste helft van de afgegraven zone veel fragmenten veldsteen,
sterk gefragmenteerde resten dakpannen en aardewerk. Het zou hier kunnen gaan om
ingetrappeld materiaal, wat zou wijzen op een activiteitszone rond een stenen gebouw of
een restant van de randzone van een verharde weg (De Clercq & Verdonck & Hoorne et al.
2008, p.28).
22
Er waren negen paalsporen. In deze sporen werden vaak stukken van dakpannen,
verbrande klei of zandleem of houtskoolbrokken gevonden. Dit kan er op wijzen dat de
palen afgebrand zijn of dat de paalgaten, na het verwijderen van de palen, gevuld zijn
geweest met brandafval (De Clercq & Verdonck & Hoorne et al. 2008, p.29).
De sporen 9, 14, 15, 16, 20 en 21 liggen op één lijn, wat erop kan wijzen dat ze behoren tot
eenzelfde constructie. Het is nog niet helemaal zeker of het hier een gebouw, een palissade,
een schutting of een andere houten constructie betreft, maar de onderzoekers denken dat
het hier gaat om de lange zijde van een houten gebouw (De Clercq & Verdonck & Hoorne
et al. 2008, p.29).
Er werden ook vijf kuilen gevonden, namelijk sporen 10, 12, 13, 17 en 18. De functie van
de vier laatste kuilen is niet geweten. Kuil 10 zou een brandrestengraf kunnen zijn, maar
door de lage dichtheid aan houtskool, kan dit niet met zekerheid bevestigd worden (De
Clercq & Verdonck & Hoorne et al. 2008, p.30).
Spoor 18 bevatte houtskoolbrokken en fragmenten aardewerk. Er werden ook sterk

gefragmenteerde, soms verbrande dakpannen en een stuk testa gevonden. Tegen de
zuidwand van de kuil werden drie stukken van eenzelfde tegula geplaatst. Deze dakpan
vertoonde brandsporen of sporen van overbakking. Volgens de onderzoekers zou de kuil
gediend kunnen hebben als een extractiekuil voor klei (De Clercq & Verdonck & Hoorne
et al. 2008, p.30).
1.3.5. Besluit
Deze keer werden er geen resten van steenbouw aangetroffen, maar de natuursteenbrokken
en dakpannen ingedrukt in de bodem kunnen wel wijzen op de nabijheid ervan (De Clercq
& Verdonck & Hoorne et al. 2008, p.30).
Waarschijnlijk heeft er op de site een brand of een vuurgerelateerde artisanale activiteit

plaatsgevonden, aangezien er in verschillende sporen brandafval werd gevonden (De
Clercq & Verdonck & Hoorne et al. 2008, p.30).
23
De opgraving van 2008 vond plaats op een perceel aan de voet van de tertiaire opduiking
in de Loveldlaan (zie Kaart 2) (Moens & De Clercq & Laloo et al. 2009, p.1).
Het perceel werd bedreigd door bouwwerken, waardoor er besloten werd om over te gaan
tot een noodopgraving. Voor het onderzoek werkten de Kale-Leie Archeologische Dienst,
het Vlaams Instituut voor Onroerend Erfgoed (VIOE) en de Universiteit Gent samen
(Moens & De Clercq & Laloo et al. 2009, p.1).
1.4.3. Sporen, structuren en vondsten (zie Kaart 7)
1.4.3.1. Grachten
Het opgegraven gebied vertoonde een dichte concentratie aan sporen, waaronder vooral
kleine en grote paalkuilen. Er kwamen ook twee grote parallelle grachten met een
westzuidwest-oostnoordoost oriëntering aan het licht. Het gaat hier om een
verdedigingssysteem, gelijkaardig aan deze bij houtaarde castella. Beide grachten werden
drie maal heruitgegraven (zie Figuur 4) (Moens & De Clercq & Laloo et al. 2009, pp.2-3).
In een eerste fase hadden de grachten een U- tot V-vorm. Deze fase kon aan de hand van
enkele scherven, waaronder terra rubra, gevonden in de grachten, gedateerd worden in de
vroeg-Romeinse tijd (Moens & De Clercq & Laloo et al. 2009, p.4).
In een tweede fase werden de grachten heruitgegraven tot V-vormige grachten met een
enkelbreker (type fossa fastigata). Er werd niet veel materiaal gevonden in de grachten
24
behorende tot deze fase, wat de datering bemoeilijkt (Moens & De Clercq & Laloo et al.
2009, p.4).
In de derde fase werden de grachten opnieuw heruitgegraven tot grote V-vormige grachten
met een spitse bodem type enkelbreker. In gracht 2 werd een grote hoeveelheid afval
gedumpt, waaronder aardewerk, bot en metaal. Het aardewerk wijkt wat betreft kwantiteit,
diversiteit en aard af van gelijktijdige contexten in de buurt. Wat opvalt, is het grote aantal
fragmenten terra sigillata, waaronder enkele behorend tot militair aardewerk. Op basis van
de terra sigillata kan de derde fase van de grachten geplaatst worden in de Antonijnse tijd.
De tweede fase kan zo gedateerd worden in de periode tussen de vroeg-Romeinse tijd en
de Antonijnse tijd. In de vroege 3de eeuw na Chr. bleef er quasi niets meer over van de
grachten (Moens & De Clercq & Laloo et al. 2009, pp.4-5).
1.4.3.2. Wal
In de zone tussen de grachten werden geen Romeinse sporen aangetroffen, wat erop zou
kunnen wijzen dat er zich hier een wal bevond (zie Kaart 8), gevormd door de aarde
afkomstig uit de grachten. Ook aan de zuidzijde van gracht 2 kan er een wal geweest zijn.
De grote paalsporen tegen de grachtwand kunnen dan wijzen op palen die een palissade of
een aarden wal beschoeid met planken of zoden hebben gestut (Holzerdemauer of
Rasensodenmauer). De honderden nagels die in de gracht zijn gevonden, kunnen hier ook
op wijzen (Moens & De Clercq & Laloo et al. 2009, pp.6-7).
1.4.3.3. Toren
Een reeks kleine paalsporen liggen deels parallel aan de gracht en vormen een hoek van
90 graden (zie Kaart 8). Deze paalsporen horen bij zes zware paalsporen die een rechthoek
vormen van 7 bij 8 m met de korte zijde ongeveer parallel aan de grachten. Deze sporen
horen bij het verdedigingssysteem en zijn waarschijnlijk een aanduiding van een toren
(Moens & De Clercq & Laloo et al. 2009, p.7).
25
1.4.3.4. Woonhuizen
Nadat de grachten zo goed als gevuld waren, zijn er minstens twee houten constructies met
een noordoost-zuidwest oriëntering opgetrokken in de opgegraven zone (zie Kaart 9). Van
het ene gebouw (blauw) zijn slechts vier grote paalsporen gevonden die een hoek vormen.
Het andere gebouw (zwart) is vrijwel volledig te zien in de opgegraven zone. Het is een
houten éénschepige constructie van ongeveer 7 bij 14 m. Dit type huis komt vaak voor bij
civiele nederzettingen in het gebied. De houten gebouwen horen niet bij het
verdedigingssysteem. Dit wordt enerzijds aangetoond door het feit dat hun oriëntatie
afwijkt van dat van het verdedigingssysteem en anderzijds doordat deze gebouwen de
sporen uit de militaire fase oversnijden, wat wil zeggen dat ze jonger zijn dan het
verdedigingssysteem (Moens & De Clercq & Laloo et al. 2009, pp.9-10).
1.4.4. Besluit
Dankzij het onderzoek van 2008 kon bevestigd worden dat er inderdaad een Romeinse
militaire occupatie is geweest op de tertiaire opduiking te Aalter-Loveld. De onderzoekers
menen de resten van een deel van een typische houtaarde kamp, een castellum, te hebben
ontdekt (Moens & De Clercq & Laloo et al. 2009, p.10).
Later lijken burgers zich op de tertiaire opduiking te hebben gevestigd (zie de houten
woonhuizen) (Moens & De Clercq & Laloo et al. 2009, p.11).
26
Hoofdstuk 2
De Romeinse panfluit
‘In quibus antra videt, quae multa nubili silva

et levibus cannis nutantia semicaper Pan
nunc tenet.’
(Publius Ovidius Naso, Metamorphoses XIV, 514-516)
2.1. Wat is een panfluit?
De panfluit (Lat.: fistula (avena, calami, cicuta, harundo, stipula); Gr.: syrinx; Fr.: flûte de
Pan; Eng.: panpipes; Du.: Panpfeife, Panflöte) is één van de oudste en meest universele
muziekinstrumenten. Er zijn bewijzen dat het sinds het Mesolithicum bestaat, maar het is
mogelijk dat het reeds vroeger voorkwam, en het is gekend van Peru tot China (Behn 1913,
p.286; Harris 1922, p.72; Megaw 1968, p.340; Reinach 1918, p.1596; Vendries 1993d,
p.75; Vorreiter 1976, p.17; Wille 1967, p.112).
De vroegste Europese iconografische voorstellingen van panfluiten, namelijk op bronzen

situlae van de Hallstattcultuur van Noordoost-Italië, dateren pas uit de 6de/ 5de eeuw
v. Chr. Op deze situlae komt de panfluit voor in scènes van de aristocratische feodale
maatschappij van die periode, zoals in offerandeprocessies, feestelijke maaltijden,
muzikale wedstrijden, enz. (zie Figuur 5). Later werd het instrument erg populair bij de
Etrusken (Baines 1992, p.248; Coles 1973, p.160; McKinnon & Anderson & Schechter et.
al. 2001, p.36).
Maar wat is een panfluit precies? Het is eerst en vooral een blaasinstrument. Het best
gekende type bestaat uit een aantal rietstengels die naast elkaar worden geplaatst en die
met elkaar worden verbonden door middel van touw, was (of pek in noordelijke gebieden)
en/ of stroken riet. Elke rietstengel is daarbij korter dan de vorige, zodat het instrument
lijkt op ‘de vleugel van een vogel’, om de metafoor van Pollux (Onomasticon IV, 69) te
gebruiken. De rietstengels zijn onderaan gesloten, ofwel op een natuurlijke manier, doordat
men ze heeft afgesneden net onder de knoop van een stengel (zie Figuur 6), ofwel doordat
men ze heeft dichtgemaakt met was. De bovenkant is open en schuin afgesneden. Er is
geen mondstuk. Om klanken te produceren blaast men in de openingen vanaf de laagste
zijde tegen de achterwand van de rietstengels. De rietstengels hadden geen vingergaten en
brachten bijgevolg elk slechts één noot voort. Dit type panfluit is kenmerkend voor de
Hellenistische en Romeinse periode en voor de Etrusken (Baines 1992, p.248; Gow 1934,
p.121; McKinnon 2001, p.867; McKinnon & Anderson & Schechter et al. 2001, p.36;
Reinach 1918, p.1596 en p.1598, Sachs 1942, p.142; Tillyard 1907, pp.166-168; Vendries
1993d, p.75; Vorreiter 1976, pp.18-19; Wille 1967, p.112).
28
Iconografische voorbeelden vóór de Hellenistische periode tonen eerder panfluiten
waarvan de rietstengels alle dezelfde lengte hebben, waardoor de fluit de vorm heeft van
een rechthoek (zie Figuur 7 en 8). Om toch verschillende noten uit de rietstengels te
verkrijgen, moest men de lengte van de luchtkolom aanpassen. Dit kon men onder andere
doen door meer of minder was in de rietstengel steken (Gow 1934, p.121; McKinnon 2001,
p.867; Reinach 1918, pp.1597-1598; Tillyard 1907, p.167). Een andere mogelijkheid is dat
de natuurlijke knopen van de rietstengels wel trapsgewijs geschikt werden, maar dat men
de rietstengels niet afsneed net onder die knoop, maar wat verder, opdat de rietstengels alle
dezelfde lengte zouden hebben (zie Figuur 8) (Tillyard 1907, p.167).
Op deze twee basistypes bestonden er nog vele varianten. Zo kon de panfluit bijvoorbeeld
deels het rechthoekige type volgen en deels de vorm hebben van een vleugel (zie Figuur
voorblad) (Reinach 1918, p.1598).
Naast deze eenvoudige types bestonden er meer geperfectioneerde in meer duurzame

materialen. Klassieke auteurs vermelden enkel nog panfluiten gemaakt van ivoor, maar
dankzij archeologische vondsten, weet men dat er ook panfluiten werden gemaakt uit hout,
terracotta, brons en zelfs steen4. Bij sommige materialen bestaat het instrument niet meer
uit individuele samengevoegde pijpen, maar uit een ‘plankje’ waarin men de pijpjes
boorde. Vaak werden deze plankjes versierd met motieven die verwijzen naar het
bovenstaande ‘klassieke’ type panfluit (Baines 1992, p.248; Bogaers 1975, p.160; Reinach
1907a, p.166; Reinach 1918, p.1597; Sachs 1942, p.142; Vendries 1993d, p.75 en p.88;
Vorreiter 1976, p.18).
Het aantal pijpen van een panfluit uit de Oudheid kon variëren van vijf tot dertien, maar
meestal waren het er zeven of acht, evenveel als het aantal snaren bij een lier 5 (Brodribb &
Hands & Walker 2005, p.308; McKinnon 2001, p.867; Megaw 1968, p.341; Wille 1967,
p.112).
4
Dit bewijst het belang van archeologisch onderzoek, ook voor historische periodes.
5
Dit is bepaald aan de hand van Griekse en Romeinse iconografische bronnen (McKinnon 2001, p.867).
29
In de mythologie wordt de uitvinding van de panfluit over het algemeen toegeschreven aan
de Arcadische god Pan, de god van de herders (zie Figuur voorblad)6. Andere verhalen
schrijven de uitvinding toe aan Mercurius, Silenus, Hermes, Marsyas of Cybele. Deze
goden en godinnen worden dan ook vaak voorgesteld met een panfluit, maar ook Apollo,
Attis, Cadmus, Argus, Bacchus, de cycloop Polyphemus, de Sirenen, de Gratiën, Faunen,
Saters, Amors en de Gallische Sucellus kan men soms afgebeeld zien met een panfluit
(Behn 1913, p.286; Bogaers 1975, p.162; Harris 1922, p.72; Mathiesen 1999, p.223;
McKinnon 2001, p.867; Reinach 1918, p.1599; Tillyard 1907, p.166; Vendries 1993c,
pp.43-45; Wille 1967, p.112 en p.524).
2.2. Functie van de panfluit in de Romeinse tijd
De panfluit wordt door vele auteurs beschouwd als een minderwaardig herdersinstrument.
Het instrument had echter ook een plaats in volksdansen, processies (de dionysische
bijvoorbeeld), festijnen en in de pantomime (Ginsberg-Klar 1981, p.313; Reinach 1918,
p.1599, Wille 1967, p.113).
De pantomime was een, hoofdzakelijk Romeins, soort theatervoorstelling. De thema’s van

deze voorstellingen waren mythologisch en werden door een enkele toneelspeler via dans
visueel voorgesteld. Deze dans werd begeleid door een koor (chorus) en een orkest
(orchestra). Het orkest bevatte naast panfluiten ook tibiae, lieren, kitharae, cimbalen … De
maat werd geslagen door een scabellum7. Vooral vanaf de heerschappij van keizer
Augustus kreeg de pantomime veel belangstelling. Omdat men de verhalen moest kennen
en de danspassen herkennen, bleef deze belangstelling wel beperkt tot de gegoede klasse
(Bossuyt 1995, p.25; Gérold 1936, p.117; McKinnon 2001, p.867; Scott 1957, p.415;
Vendries 1993c, p.46; Wille 1967, pp.179-180).
6
infra 2.3.
7
infra A.2.3.1.
30
2.3. De legende van Pan en Syrinx
‘De god vertelt hem8: ‘In Arcadië, in ’t koud gebergte

bij Nonacris, woonde te midden van een nimfenschaar
een veelgezochte nimf, Syrinx genoemd door haar vriendinnen.
Al vaak had zij opdringerige saters afgetroefd,
of godenvolk dat graag verpoost in schaduwrijke bossen
en vruchtbaar veld. Zij had haar kuisheid en haar levensstijl
Diana toegewijd. In jachtkledij, net als Diana,
leek ze wel Leto’s dochter zelf te zijn, ware het niet
dat zíj een hoornen boog had en Diana’s boog van goud was.
Zij leek het echt: toen ze een keer van de Lycaeus kwam
kreeg Pan de nimf in ’t oog en riep haar; sparrepunten kransten
zijn hoofd …’ – hij wil vertellen over Pan en hoe de nimf
doof was geweest voor zijn geroep, gevlucht was door de velden
tot zij de zandbank in de vriendelijke Ladonstroom
bereikt had; hoe ze was gestuit door water, had gesmeekt dat
haar waterzusters haar onvindbaar zouden toveren;
hoe Pan, net toen hij had verwacht Syrinx goed beet te hebben,
geen nimfelichaam, maar moerasriet in zijn handen hield
en toen zó spijtig zuchtte, dat zijn adem door de stengels
een dun geluid teweegbracht, een soort klagelijk gesuis,
en door die nieuwe klank, die zachte toon zo werd getroffen
dat hij haar zei: ‘Dit zal voortaan onze gesprekstoon zijn’
en hoe aldus haar meisjesnaam bleef leven in de rietfluit,
stengels met bijenwas aaneengevoegd, van groot naar klein …’
(Publius Ovidius Naso, Metamorphoses I, 689-712,

vertaald door d’Hane-Scheltema 2005, pp.37-38)
8
De god over wie hier sprake is, is Mercurius. Hij vertelt het verhaal over de nimf Syrinx aan Argus om hem
in slaap te krijgen en vervolgens te doden.
31
2.4. Overzicht van Romeinse panfluiten gevonden in Noordwest-Europa
Er zijn in totaal twaalf panfluiten, daterend uit de Romeinse tijd, gevonden in Noordwest-
Europa (zie Kaart 10). In Nederland zijn er drie exemplaren gevonden, meer bepaald in
Uitgeest-Dorregeest, in Oosterhout en in Eindhoven. In Frankrijk kwamen er eveneens drie
aan het licht, de bekendste is deze van Alise-Sainte-Reine (Alesia), maar er zijn er ook
gevonden in Bon-Encontre en in Rouhling. In Duitsland werden ze gevonden in Barbing-
Kreuzhof, in het Rijnland (de exacte locatie is niet gekend) en in Titz-Ameln. Over deze
laatste is er hieronder geen beschrijving gegeven, omdat ik er geen informatie over heb
kunnen verkrijgen9. In Zwitserland werd er recent een panfluit gevonden in Eschenz
(Tasgetium) en in Groot-Brittannië is er één gevonden in Shakenoak Farm (Wilcote-
Ramsden). De panfluit van Aalter-Loveld, ten slotte, is de enige tot op heden bekende
Belgische panfluit. De beschrijving van dit instrument is te vinden in het derde
hoofdstuk10.
De panfluiten zijn ingedeeld volgens de materie waaruit ze gemaakt zijn. Dit is belangrijk
voor de vergelijking van de panfluit van Aalter-Loveld met de andere panfluiten11.
Aangezien de panfluit van Aalter-Loveld gemaakt is van hout, komen eerst de houten
panfluiten aan bod. Daarna volgen de panfluiten gemaakt van gebakken klei, de metalen
panfluiten en tenslotte de stenen panfluiten.
In de beschrijving van de panfluiten wordt met de ‘voorzijde’, de zijde bedoeld waarbij de

kortste pijpen zich links en de langste pijpen zich rechts bevinden, met de openingen van
de pijpen naar boven gericht. De andere zijde wordt, logischerwijze, aangeduid als de
‘achterzijde’. Wanneer gesproken wordt over de ‘linkerzijde’ of ‘rechterzijde’ van het
artefact, dan is dit steeds ten opzichte van de voorzijde. De pijpen zijn telkens genummerd
van de langste tot de kortste. Alle afmetingen zijn gegeven in millimeter.
9
De panfluit van Titz-Ameln werd door Susanna Rühling onderzocht in het kader van haar masterthesis aan
de Universiteit van Bonn (Rühling 2006)
10
infra 3.1.1.
11
infra 3.1.2.
32
2.4.1. Houten panfluiten
Maar liefst de helft van de Romeinse panfluiten gevonden in Noordwest-Europa zijn

gemaakt uit hout. Het gaat om deze van Uitgeest-Dorregeest en Oosterhout uit Nederland,
van Alise-Sainte-Reine (Alesia) uit Frankrijk, van Barbing-Kreuzhof uit Duitsland, van
Eschenz (Tasgetium) uit Zwitserland en uiteraard deze van Aalter-Loveld uit België.
2.4.1.1. De panfluit van Uitgeest-Dorregeest, Noord-Holland (Nederland)
Situering in de ruimte en archeologische context (zie Tabel 1)
De panfluit (zie Figuur 9 tot en met 13) werd in 1982 gevonden tijdens opgravingen
uitgevoerd door de Rijksdienst Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB) in Uitgeest-
Dorregeest. Deze site bevindt zich aan de rand van het Oer-IJ bekken. Tijdens de
Romeinse periode verzandde het estuarium, waarna een landschap van getijdenvlaktes
ontstond dat later transformeerde tot een moerassig landschap. De hoger gelegen delen in
dit landschap waren geschikt voor bewoning. Op zo’n hoger gelegen stuk land bevond zich
de landelijke Romeinse nederzetting waar de panfluit in een ondiepe kuil gevonden werd
(Tamboer 2001, p.5; van Es & Sarfatij & Woltering 1988, p.162; Woltering 1999, p.173).
Datering (zie Tabel 1)
Waarschijnlijk dateert het instrument uit dezelfde periode als de meeste andere Romeinse
importen gevonden op de site 12, namelijk de tweede helft van de 2de of de eerste helft van
de 3de eeuw na Chr. (van Es & Sarfatij & Woltering 1988, p.163; Woltering 1999, p.173).
12
verschillende soorten gedraaid aardewerk, bronzen waar, fibulae, munten (er is ook een muntschat
gevonden) (van Es & Sarfatij & Woltering 1988, p.164; Woltering 1999, p.173)
33
Beschrijving (zie Tabel 1 tot en met 3)
Het betreft een buxushouten (Buxus sempervirens13) panfluit (s.n. s.d., p.113; Tamboer
2001, p.6; Woltering 1999, p.174), gemaakt uit één houten plankje, met een maximum
bewaarde hoogte van 143 mm, een maximum bewaarde breedte van 99 mm en een
maximum bewaarde dikte van 13 mm (zie Figuur 10 voor bijkomende afmetingen)
(Woltering 1999, p.175). Het instrument heeft acht cilindervormige pijpen met een conisch
uiteinde (ze hebben als het ware de vorm van een geslepen potlood (zie Figuur 12 en 13)),
die bovenaan een diameter hebben van 8,5 mm en een lengte van 90, 83, 77, 71, 66, 62, 59
en 53 mm. De individuele pijpen worden bovenaan van elkaar gescheiden door een 2 tot
3 mm dikke houten wand. Pijpen 1 en 8 bevinden zich 5 mm van de zijkanten van het
artefact. Tussen de pijpen en de voor- en achterzijde is de dikte van het hout 1,5 tot 2,5 mm
(Woltering 1999, pp.177-178).
De panfluit heeft ongeveer een rechthoekige vorm, maar de linkeronderhoek is schuin

afgesneden. Deze schuine zijde vertoont concave en convexe golvingen en inkepingen, wat
eventueel bedoeld zou kunnen zijn voor een betere grip op het instrument (Woltering 1999,
p.175).
Bovenaan is het hout aan beide zijden (voor- en achterzijde) schuin afgesneden, waardoor
de bovenkant van de fluit de vorm heeft van een dak. Doordat het geen symmetrisch ‘dak’
is, bevinden de openingen van de pijpen zich aan de voorzijde ongeveer 2 mm lager dan
aan de achterzijde (Woltering 1999, p.177).
Onderaan, ongeveer in het verlengde van pijp 4 is er een gat met een diameter van 4 mm.
Dit gat werd vanaf de voor- en achterzijde geboord, op een onzorgvuldige manier, wat erop
zou kunnen wijzen dat dit niet uitgevoerd is geweest door de maker, maar door de
gebruiker van het instrument (Woltering 1999, p.175).
13
Buxushout is licht- tot donkergeel getint, zeer hard, fijn van nerf, zeer dicht, zeer moeilijk splijtbaar en
goed te bewerken. Het is moeilijk te drogen, maar eenmaal droog scheurt en werkt het niet meer (s.n. s.d.,
p.113).
34
Een barst aan de achterzijde van het instrument in de lengte van pijp 5 werd hersteld door
middel van hars (zie Figuur 11). Dit toont aan dat het artefact werkelijk bespeeld werd
(Woltering 1999, p.177).
Het artefact is in de breedte lichtjes gebogen. De voorzijde is daarbij lichtjes concaaf en de

achterzijde bijgevolg lichtjes convex. Volgens Woltering kan dit een gevolg zijn van het
verblijf van het stuk in de bodem (Woltering 1999, p.175).
Woltering (1999, p.177) meent dat men aan de vorm van de pijpen kan zien dat deze in
twee fasen werden geboord. Er is namelijk een scheidingslijn zichtbaar die op twee
boringen wijst (zie Figuur 12). Bij pijp 6, bijvoorbeeld, kunnen we zien dat er eerst een
cilindrisch gat werd geboord, die conisch eindigde, tot een diepte van 55 mm. Woltering
denkt dat dit uitgevoerd is met behulp van een lepelboor. Daarna werd het gat tot de
huidige diepte van de pijp verder geboord, dit maal waarschijnlijk door middel van een
draaiboor. Een dergelijke scheidingslijn is ook zichtbaar bij pijpen 3 en 5 en ook, maar
minder duidelijk, bij pijp 2. Bij pijp 8 kan men zien dat er een fout gemaakt is bij het
boren. Doordat de eerste boring te diep ging, moest de maker van het instrument bij de
tweede boring nog slechts 1 mm dieper boren om tot de gewenste lengte van de pijp te
komen. Het probleem van de eerste te diepe boring is dat pijp 8 niet hetzelfde conische
uiteinde heeft als de andere pijpen. Het gevolg daarvan is dat de toon geproduceerd door
pijp 8 niet hoger, maar een beetje lager klinkt dan die van pijp 7 14. Woltering oppert dat het
ook mogelijk is dat de diepere eerste boring bedoeld was om het volume in pijp 8 te
verhogen. Dit leidt hij af uit het feit dat bij moderne panfluiten de kleinste pijp een iets
grotere diameter heeft om akoestische redenen. Maar omdat geen enkele andere Romeinse
panfluit iets dergelijks vertoont, lijkt zijn eerste verklaring, dat het om een productiefout
gaat, mij meer geloofwaardig (Woltering 1999, p.177).
Versiering
De voorzijde van de panfluit is versierd met ondiepe verticale parallelle groeven (zie
Figuur 9). Deze groeven volgen de loop van de pijpen (Woltering 1999, p.177).
14
Hoe kleiner het volume van de pijp, hoe hoger de toon.
35
Restauratie en conservering
Bij de opgraving brak het zachte, waterverzadigde hout in twee. De breuk liep doorheen de
lengte van pijp 7. Deze breuk werd hersteld tijdens het restauratieproces (Woltering 1999,
p.174).
Voor de conservering werd gebruik gemaakt van een variant van de polyethyleen-
glycolmethode. Bij deze methode wordt het water in het hout geleidelijk aan vervangen
door alcohol. Daarna wordt de alcohol vervangen door polyethyleen-glycol, een kunsthars
Het hars waarmee men in de Romeinse tijd de breuk in pijp 5 herstelde, loste op in de
alcohol. Tijdens de conservering vond er ook een krimping plaats van ongeveer 4 mm en
pijpen 7 en 8 werden tijdens het proces een beetje vervormd (Woltering 1999, p.175 en
p.177).
36
2.4.1.2. De panfluit van Oosterhout, Gelderland (Nederland)
Situering in de ruimte (zie Tabel 4)
De panfluit (zie Figuur 14 tot en met 16) werd gevonden in een agrarische nederzetting aan
de Van Boetzelaerstraat in Oosterhout, een gemeente gelegen tussen Nijmegen en Arnhem.
Hier werden er tussen 1996 en 2002 opgravingen uitgevoerd (van den Broeke s.d.).
De inheems-Romeinse nederzetting ligt op een lichte verhoging in het landschap, in het

overstromingsgevoelige gebied tussen de Rijn en de Waal (van den Broeke s.d.; van den
Broeke 2002, p.12). Ze bereikte haar maximale omvang in de 1ste eeuw na Chr. (van den
Broeke s.d.) en bleef bestaan tot het midden van de 3de eeuw na Chr. (van den Broeke
2002, p.15; van den Broeke 2006, p.3).
Archeologische context (zie Tabel 4)
De panfluit werd gevonden in een waterput waarvoor een wijnton als bekleding werd
gebruikt (van den Broeke s.d.).
Voor het bepalen van de ouderdom van de panfluit, heeft van den Broeke (s.d.) gebruik
gemaakt van een dendrochronologische datering van een duig van de wijnton, die was
gebruikt als waterbeschoeiing voor de waterput, waarin het instrument werd gevonden.
Daaruit blijkt dat de veldatum van de zilverspar (Abies alba) gebruikt voor het maken van
de duig enkele jaren na 94 na Chr. moet liggen. De wijnton zal na een primair gebruik
waarschijnlijk rond 100 na Chr. als waterputbeschoeiing zijn hergebruikt. Daaruit leidde
van den Broeke af dat de vulling van de waterput15, waaronder de panfluit, in de 2de eeuw
na Chr. geplaatst kan worden.
15
Een andere belangrijke vondst uit dezelfde waterput, zijn enkele schrijfplankjes (van den Broeke s.d.).
37
Het gaat om een fragment van een buxushouten (Buxus sempervirens) panfluit met een
maximum bewaarde hoogte van 144 mm, een maximum bewaarde breedte van 45 mm en
een maximum bewaarde dikte van 13 mm. Het achterhalen van de oorspronkelijke vorm en
breedte van het instrument, is niet gemakkelijk omdat slechts drie pijpen bewaard zijn
gebleven. Deze zijn cilindervormig en hebben een conisch uiteinde. Ze hebben een lengte
van 95, 87 en 78 mm, bovenaan een diameter van 11 mm en hun onderlinge afstand
bedraagt 2 mm (van den Broeke s.d.).
Onderaan is er een doorboring met een diameter van 9 mm (van den Broeke s.d.).
De bewaarde delen van de onderzijde en de linkerzijde zijn afgerond. De linkerzijde

vertoont op 50 mm hoogte nog net een buitenwaartse knik. Bovenaan is het hout aan voor-
en achterzijde schuin afgesneden, waardoor de bovenkant van de fluit een dakvorm heeft
(van den Broeke s.d.).
Dicht onder de bovenrand, zowel aan de voor- als achterzijde, bevond er zich een
donkerbruine, lakachtige aankoeksel. Of deze reeds vóór de depositie op het object
aanwezig was, is niet duidelijk (van den Broeke s.d.).
Aan de afronding van de breuken aan weerszijden van het fragment, kan men zien dat de
breuken niet recent zijn. De panfluit is bijgevolg niet in complete toestand in de waterput
terecht gekomen (van den Broeke s.d.).
De overlangse breuk, die het bewaarde fragment in twee stukken verdeelt, is een recente
breuk en het gevolg van de machinale berging van de waterput, die noodzakelijk was door
het snel toestromend grondwater (van den Broeke s.d.).
38
Versiering
Op de voorzijde zijn er parallelle horizontale groeven aangebracht. Bovenaan zijn dit er

zeven, zo’n 35 mm lager zijn er twee groeven te zien, nogmaals 27 mm lager zijn het er
drie en onderaan zes. Onder deze laatste groeven zijn er twee volledige puntcirkelmotieven
en rechts, aan de rand van de breuk, is nog een klein stukje te zien van een derde
cirkelmotief. De puntcirkelmotieven bestaan uit een centraal punt met daar rond twee
concentrische cirkels. De groeven en puntcirkelmotieven zijn vermoedelijk aangebracht
door de maker van het instrument. Tussen de zes groeven onderaan en de drie groeven
daarboven is een hert in het hout gekrast, waarschijnlijk door de gebruiker van het
instrument (zie Figuur 14 en 15). Ook op de achterzijde heeft de gebruiker figuurtjes
ingekrast, die men kan interpreteren als zijnde scheepjes (zie Figuur 16) (van den Broeke
s.d.).
Reconstructie
Voor de reconstructie van de panfluit, heeft men zich gebaseerd op andere min of meer
compleet bewaarde houten panfluiten, namelijk deze van Alise-Sainte-Reine (Alesia),
Eschenz (Tasgetium) en Uitgeest-Dorregeest. Bij deze panfluiten bevindt het gaatje
onderaan zich ongeveer op de middenas van het instrument. Als dit bij het exemplaar van
Oosterhout ook het geval was, dan moet de panfluit, volgens van den Broeke, minstens zes
pijpen hebben gehad. Hij gaat er namelijk van uit dat er zich een pijp bevond boven elk
puntcirkelmotief. Van den Broeke meent ook dat er een vaste verhouding bestond tussen
de hoogte en de breedte van de panfluiten van Alise-Sainte-Reine (Alesia), Eschenz
(Tasgetium) en Uitgeest-Dorregeest. Opdat de hoogte en de breedte van de panfluit van
Oosterhout een dergelijke verhouding zouden hebben, moet het stuk acht pijpen hebben
gehad (van den Broeke s.d.).
39
2.4.1.3. De panfluit van Alise-Sainte-Reine (Alesia), Côte-d’Or, Bourgondië
(Frankrijk)
De panfluit (zie Figuur 17 en 18) werd op 26 juni 1906 gevonden in Alise-Sainte-Reine, in

het voormalig Keltisch oppidum Alesia, op de Mont Auxois (Bogaers 1975, p.162;
Woltering 1999, p.179).
Het instrument bevond zich op de bodem van een waterput. De waterput was bovenaan
gevuld met puin, namelijk kalksteenblokken vermengd met as en houtskool. Daaronder
bestond de vulling grotendeels uit natte modder waarin Romeinse artefacten, waaronder de
panfluit, bewaard zijn gebleven (Reinach 1907a, p.161; Reinach 1907b, p.50; Ulbert 1961,
p.58; Vendries 1993d, p.76 en p.88; Woltering 1999, p.179). De put bevond zich in het
‘huis van de silene’ (zie Kaart 11), zo genoemd vanwege de bronzen silene die men er
gevonden heeft (Le Gall 1963, p.114 en p.161). Het aantal voorwerpen in dit gebouw en
hun verscheidenheid tonen aan dat dit geen gewoon huis was. Waarschijnlijk maakten de
voorwerpen deel uit van de voorraad van een handelaar. Het gebouw werd op het einde van
de 2de eeuw na Chr. geplunderd en in de 3de eeuw na Chr. opnieuw in gebruik genomen
(Le Gall 1963, p.162).
De panfluit dateert volgens Reinach uit de 3de eeuw na Chr. (Reinach 1907a, p.161;
Vendries 1993d, p.88). Andere onderzoekers menen dat de panfluit aan de hand van andere
vondsten uit de waterput gedateerd kan worden in de periode van eind 2de of begin 3de
eeuw na Chr. (Bogaers 1975, p.162; Brodribb & Hands & Walker 2005, p.308; Hands
1974, p.134; Ulbert 1961, p.58; Woltering 1999, p.179). Rabeisen (Vendries 1993d, p.76
en p.88) is dan weer eerder van mening dat het stuk dateert uit de 1ste eeuw na Chr. Ik
40
veronderstel dat eind 2de – begin 3de eeuw de meest correcte datering is, vanwege de munt
van Severus Alexander (222-235 na Chr.) die eveneens deel uitmaakte van de vulling van
de waterput (Reinach 1907a, p.161). Een ander argument voor deze datering is de grote
gelijkenis met de panfluiten van Aalter-Loveld en Barbing-Kreuzhof, die beide dateren uit
de tweede helft van de 2de en de eerste helft van de 3de eeuw16.
Het gaat om een buxushouten (Buxus sempervirens) panfluit met een maximum bewaarde
hoogte van 117 mm, een maximum bewaarde breedte van 77 mm en een maximum
bewaarde dikte van 11 mm bovenaan en 8 mm onderaan en een gewicht van 50 g. Het
instrument heeft acht cilindervormige pijpen met een conisch uiteinde, waarvan er zeven
volledig bewaard zijn gebleven. Ze hebben een lengte van 71; 63; 55; 50,5; 43,5; 39 en
35,5 mm en bovenaan een diameter van ongeveer 9 mm. Ze worden onderling van elkaar
gescheiden door een houten wand van ongeveer 2 mm dik. De kortste pijp bevindt zich 5
mm van de rechterzijde (Brodribb & Hands & Walker 2005, p.308; Hands 1974, p.133;
Reinach 1907a, pp.163-164; Ulbert 1961, p.57; Vendries 1993d, p.76 en p.88; Woltering
1999, pp.179-180).
Aan de linkerzijde is nog een restant van de achtste pijp te zien. Het feit dat er een stukje
ontbreekt aan het instrument, kan ook afgeleid worden van de versiering. Indien de
versiering symmetrisch was, dan ontbreekt er links een strookje hout van 8 mm. Onderaan
bevindt zich een gaatje met een diameter van 6 mm. Waarschijnlijk bevond dit gaatje zich
op de verticale middellijn van het instrument, wat er ook weer op wijst dat er links een
stukje ontbreekt. De lengte van de achtste pijp is gereconstrueerd tot 31,5 mm (Reinach
1907a, pp.163-164; Ulbert 1961, p.57; Woltering 1999, pp.179-180).
Oorspronkelijk werd het hout, waaruit de panfluit is gemaakt, door Matruchot

gedetermineerd als zijnde eik (Reinach 1907a, pp.162-163; Le Gall 1963, p.161). Later
werd het hout als buxushout gedetermineerd (Woltering 1999, p.179).
16
infra 3.1.3.4
41
De panfluit heeft ongeveer een rechthoekige vorm, maar de linkeronderhoek is in een hoek
van 45 graden afgesneden. De bovenkant van het instrument is vanaf de voor- en
achterzijde schuin afgesneden, waardoor de bovenkant de vorm heeft van een dak (Reinach
1907a, p.162; Ulbert 1961, p.57; Woltering 1999, p.180).
De panfluit werd gebroken in twee stukken gevonden (Reinach 1907a, p.162). Reinach
vermeldt het niet nader, maar ik vermoed dat de breuk geen gevolg is van de opgraving. De
fluit is in twee stukken in de waterput gedeponeerd is geweest.
Versiering
De achterzijde is glad (Reinach 1907a, p.163), maar de voorzijde van het instrument (zie
Figuur 18) is op verschillende plaatsen versierd met parallelle groeven. Bovenaan,
ongeveer in het midden en onderaan zijn deze groeven horizontaal, links en rechts verticaal
en er zijn ook groeven te zien langs de schuine zijde linksonder. Tussen de groeven
bovenaan en in het midden zijn er twee staande en twee hangende concentrische halve
cirkels aangebracht en tussen de groeven in het midden en onderaan één hangende en één
staande concentrische halve cirkels (Brodribb & Hands & Walker 2005, p.308; Hands
1974, p.134; Woltering 1999, p.180).
Restauratie en conservering
De panfluit is, zoals hierboven vermeld, gevonden in twee afzonderlijke stukken. Deze
stukken werden voor restauratie overgebracht naar het Musée des Antiquités nationales van
Saint-Germain-en-Laye. Daar liet men het stuk eerst drogen, waardoor er in elke helft een
verticale barst ontstond en waardoor het voorwerp kromtrok. De voorkant is bijgevolg nu
concaaf. De barsten vulde men mastiek. Ook voor het terug aan elkaar hechten van de twee
helften gebruikte men mastiek Vervolgens bracht men een dikke beschermende laag
paraffineolie aan op het hout, waardoor het een donkere kleur heeft gekregen (Reinach
1907a, pp.162-163; Vendries 1993d, p.88). Naar hedendaagse normen is de restauratie en
conservering niet goed uitgevoerd.
42
2.4.1.4. De panfluit van Barbing-Kreuzhof, Regensburg, Beieren (Duitsland)
Barbing-Kreuzhof ligt ongeveer 6 km ten oosten van Regensburg, aan de zuidelijke oever
van de Donau (Ulbert 1961, p.48).
In oktober 1959 werden er graafwerken op de site uitgevoerd voor het bouwen van een
industriehaven. Bij deze graafwerkzaamheden kwamen drie lange eikenhouten planken aan
het licht. De planken vormden een deel van een vierkant en men vermoedde dat het om de
onderkant van een vierkante waterputbekisting ging. In deze waterput lagen Romeinse
artefacten, waaronder de panfluit (zie Figuur 19). In de buurt van deze waterput werden
ook resten van een fundering in metselwerk met hypocausten en tubuli gevonden. Dit wijst
op de aanwezigheid van een Romeins gebouw met een verwarmde ruimte. De waterput
maakte deel uit van een villa rustica (Dietz & Osterhaus & Rieckhoff-Pauli et al. 1979,
p.333; Ulbert 1961, p.48; Woltering 1999, p.180).
Het instrument kan op basis van andere vondsten uit de waterput gedateerd worden in het
einde van de 2de of het begin van de 3de eeuw na Chr. (Bogaers 1975, p.162; Brodribb &
Hands & Walker 2005, p.308; Hands 1974, p.134; Ulbert 1961, p.58; Woltering 1999,
p.180).
43
Het gaat om een panfluit gemaakt van buxushout (Buxus sempervirens)17. Het artefact is
niet volledig bewaard. Het overgebleven fragment heeft een maximum bewaarde hoogte
van 100 mm, een maximum bewaarde breedte van 40 mm onderaan en 45 mm bovenaan
en een maximum bewaarde dikte van 6 mm onderaan en 10 mm bovenaan. In totaal zijn er
vier gedeeltelijk bewaarde cilindervormige pijpen met een conisch uiteinde. Deze hebben
een lengte van 65, 57, 51 en 47 mm en bovenaan een diameter van 8,5 mm. De breuk gaat
door een gat (oorspronkelijk met een diameter van ongeveer 6 mm) dat zich onderaan
bevond. Woltering leidt op basis van de positie van dit gat en de geometrische versieringen
op de voorkant van het instrument18 af dat de linkerzijde van de panfluit, die vier pijpen
bevatte, afgebroken is. Het instrument zou oorspronkelijk dus ongeveer dubbel zo breed
zijn geweest als het bewaarde fragment. Doordat de linkerzijde afgebroken is, is ook niet
geweten of er een schuine linkeronderhoek was, zoals bij de andere houten panfluiten
(Brodribb & Hands & Walker 2005, p.308; Dietz & Osterhaus & Rieckhoff-Pauli et al.
1979, p.333; Hands 1974, p.134; Ulbert 1961, p.56; Woltering 1999, p.180). Naar analogie
met de andere panfluiten, kan men dit wel veronderstellen.
De bovenkant van het instrument is via de voor- en achterzijde schuin afgesneden,

waardoor het de vorm van een dak heeft (Ulbert 1961, p.56).
Versiering
De achterzijde van de fluit is glad en onversierd. De versiering op de voorzijde werd in het

hout gebrand met een metalen voorwerp met een breedte van 2 mm. Bovenaan zijn er drie
horizontale evenwijdige lijnen, onderaan twee en in het midden eveneens twee. De vlakken
tussen deze lijnen zijn elk opgevuld met één staande en twee hangende concentrische halve
cirkels. De afstand tussen de cirkels is 3 mm. De afstand vanaf het middelpunt is van de
binnenste cirkel naar de buitenste cirkel respectievelijk 6; 10,5; 15 en 19 mm (Brodribb &
Hands & Walker 2005, p.308; Hands 1974, p.134; Ulbert 1961, pp.56-57; Woltering 1999,
p.180).
17
De houtsoort werd gedetermineerd door A. France-Lanord, die zorgde voor de restauratie van het artefact
(Ulbert 1961, p.57)
18
in vergelijking met het patroon van de panfluit van Alise-Sainte-Reine (Alesia) (Woltering 1999, p.180)
44
2.4.1.5. De panfluit van Eschenz (Tasgetium), Thurgau (Zwitserland)
De panfluit (zie Figuur 20 tot en met 26) werd gevonden aan de Römerweg in Eschenz
(Brem 2004, p.19; Brem 2005, p.3). Daar bevond zich in de Romeinse tijd de keizerlijke
vicus Tasgetium, op de zuidelijke oever van de Untersee, rond het uiteinde van een houten
brug. Het eiland Werd in de Untersee fungeerde als een ondersteunende peiler voor deze
brug. Vondsten op het eiland Werd tonen aan dat het Romeinse leger interesse had in de
regio vanaf de 1ste eeuw na Chr. Vanaf dan won de vicus aan economisch belang vanwege
de gunstige ligging aan de brug en de haven. Ongeveer één kilometer verder ten westen
werd rond 300 na Chr. een fort gebouwd op een heuvel (Brem 2005, p.4).
De grondwatertafel is erg hoog op de site. Ze bevindt zich slechts 60 cm onder het huidige
loopoppervlak, zodat lagen daterend uit de Romeinse periode in waterlogged toestand
bewaard zijn gebleven (Brem 2005, p.3).
Het instrument werd gevonden ten zuiden van een Romeinse weg die naar de brug leidde.
Aan deze zijde van de weg waren de percelen recht op de weg georiënteerd. Op deze
percelen stonden strip houses, waarvan de achtertuinen gericht waren naar het zuiden. De
panfluit bevond zich meer bepaald in één van deze achtertuinen (Brem 2005, p.4).
In de 2de eeuw na Chr. vond een herstructurering van de achtertuinen plaats. Grotere
stenen gebouwen en een waterput werden toen gebouwd. Dit zorgde voor een bedekking
van de vroegere nederzettingslagen, waarin ook de panfluit zich bevond (Brem 2005, p.5).
45
Aangezien de bewoningslaag, waarin de panfluit zich bevond, later werd bedekt door
stenen gebouwen, leverden deze constructies een terminus ante quem. Dit wil dus zeggen
dat het instrument jonger is dan de 2de eeuw na Chr. (Brem 2005, p.3, p.5 en p.7).
Waarschijnlijk is de fluit tussen 50 en 60 na Chr. verloren gegaan in de natte turfgrond
(Brem 2004, p.19).
Het betreft een buxushouten (Buxus sempervirens) panfluit met een maximum bewaarde
hoogte van 110 mm, een maximum bewaarde breedte van 80 mm, een maximum bewaarde
dikte van 12 mm en een gewicht van 80 g. Het instrument heeft zeven pijpen met een
conisch uiteinde. Ze hebben een lengte van 73; 62; 53,2; 45,7: 45,7; 42 en 39 mm en
bovenaan een diameter van ongeveer 8 mm (Brem 2004, p.19; Brem 2005, p.3, pp.5-6).
De panfluit is ongeveer rechthoekig, behalve dan dat de linkeronderhoek schuin is

afgesneden. De bovenrand van het instrument, waarover in de pijpen werd geblazen, is
lichtjes convex (‘dakvormig’). Onderaan, ongeveer in het verlengde van pijp 4, bevindt
zich een gaatje (Brem 2004, p.19; Brem 2005, p.6).
Versiering
De voorzijde van de fluit is bovenaan en ongeveer in het midden versierd met vier
parallelle horizontale lijnen en twee puntcirkelmotieven, gelijkaardig aan deze van de
panfluit van Oosterhout. Brem (2005, p.6) had deze puntcirkelmotieven aanvankelijk
geïnterpreteerd als mislukte boorpogingen.
Ook op de achterzijde zijn er in het midden van de bovenste helft van het artefact vier
parallelle horizontale lijnen aangebracht.
46
Behandeling en conservering
Na de ontdekking van de panfluit werd ze onmiddellijk in een waterbad geplaatst tot

verdere analyse (Brem 2005, p.5).
Werner Schoch heeft een dendrochronologische analyse uitgevoerd. Hij verstrekte de

informatie dat het instrument gesneden is uit een schijf van de stam van een buxusboom
van minstens 60 tot 70 jaar oud. Tegenwoordig zijn er buxusbomen met dergelijke
diameter in Centraal-Europa, maar het is nog niet zeker of dit ook al het geval was in de
Romeinse tijd. Brem meent in ieder geval dat dit inderdaad het geval was (Brem 2005,
p.5).
De fluit werd in natte toestand met behulp van computertomografieën (CT-scans) 19

onderzocht en gemeten. Dankzij dit onderzoek kon ook de binnenkant van de pijpjes
bekeken worden en kon men zien dat het hout aan de binnenkant aanzienlijk vergaan was
(zie Figuur 24 en 25). Dit verlies aan materie, wat men zo goed als niet kan zien aan de
buitenkant, kan ook aangetoond worden aan de hand van het gewicht van het instrument.
Het origineel weegt na conservering ongeveer 80 g, terwijl de replica’s 93 à 104 g wegen
(Brem 2004, p.19; Brem 2005, pp.5-6).
Nadat de panfluit uitgebreid gedocumenteerd was, ging men over tot de conservering 20
ervan. De conservering is goed geslaagd; er was slechts een krimpingsgraad van minder
dan 5% (Brem 2005, p.6).
Reconstructie
Er werden reconstructies gemaakt van de panfluit op basis van de verzamelde data. Zo

werden plastic 3D-modellen vervaardigd in het Antropologischen Institut van de
Universiteit van Zürich met behulp van polymeerlasers (zie Figuur 26), alsook een houten
model door fluitmaker Martin Wenner (Brem 2005, pp.5-6).
19
gemaakt door Senior Consultant Stefan Duewell MD (Brem 2004, p.19; Brem 2005, p.5)
20
uitgevoerd door Ralf Riens en Inka Potthast (Brem 2005, p.6)
47
2.4.2. Aardewerken panfluiten
De aardewerken panfluiten vormen de tweede grootste groep. Tot op heden zijn er drie
bekend, namelijk deze van Eindhoven uit Nederland, uit het Rijnland uit Duitsland en van
Shakenoak Farm (Wilcote-Ramsden) uit Groot-Brittannië.
2.4.2.1. De panfluit van Eindhoven, Noord-Brabant (Nederland)
De site waar de panfluit (zie Figuur 27 tot en met 30) op 2 november 1971 werd gevonden,
bevond zich op de Heestakkers, een hoger gelegen terrein in de noordoostelijke hoek van
Eindhoven. Het terrein wordt begrensd door twee waterlopen: de Dommel in het oosten en
de Sonse Waterloop in het noorden (Bogaers 1973, p.69; Rimmer 1981, p.241). Over de
context waarin het instrument werd gevonden, zijn er geen gegevens.
De panfluit is gemaakt in de Romeinse tijd (Bogaers 1973, p.69). Een preciezere datering
is niet gekend.
De panfluit werd gebroken in drie stukjes aan het licht gebracht. Ze is gemaakt van
roodbruin, met zand verschraalde, gebakken klei. Ze heeft een maximum bewaarde hoogte
van 47 mm en een maximum bewaarde breedte van 34 mm. Het gaat dus om een
miniatuur. De voorzijde is vlak, maar op de achterzijde is er links een brede rand die 4 à
7 mm breed is en 7,5 à 11 mm dik 21. Op deze zijde is er ook een inscriptie te zien die vóór
21
Ter herinnering: de ‘links’, is links ten opzichte van de voorzijde. De brede rand waarvan sprake is,
bevindt zich dus rechts, wanneer men naar de achterzijde kijkt.
48
het bakken in de klei is aangebracht (zie Figuur 29). Ze is helaas niet goed leesbaar. Het
instrument heeft verder vijf kegelvormige pijpjes met lengtes van 5; 4; 4; 6,5; 4,5 mm en
bovenaan een diameter van 2,5 tot 4,5 mm (Bogaers 1973, p.69; Rimmer 1981, p.241).
Het stuk werd door Bogaers (1973, p.69) eerst geïnterpreteerd als een miniatuurkopie van
een grafstèle of van een votief altaar (zie Figuur 30). Hij vermoedde dat het opgesteld was
in een soort huiskapel en dat de kegelvormige gaatjes dienden om het voorwerp op een
voetstuk vast te zetten met behulp van spijkers. Door een reactie van Prof. Dr. G. Ulbert 22
op het artikel van Bogaers, heeft deze laatste zijn interpretatie kunnen corrigeren. Het gaat
hier wel degelijk om een miniatuurpanfluit. Het instrument is echter niet bespeelbaar,
daarvoor zijn de pijpjes niet lang genoeg en bovendien zijn ze allemaal ongeveer even
lang. Wat was dan wel de functie van dit bijzonder voorwerp? Bogaers vindt het
nauwelijks aannemelijk dat het om speelgoed zou gaan. Hij denkt eerder aan een
wijgeschenk voor een godheid. Een deel van de inscriptie zou dan de naam van de maker
kunnen zijn. De panfluit kan volgens Bogaers ook een deel geweest zijn van een beeldje.
Voor deze interpretatie baseert hij zich op drie terracottabeeldjes van kinderen die een
panfluit bespelen die zich momenteel in het Musée des antiquités nationales te Saint-
Germain-en-Laye bevinden (zie Figuur 54) (Bogaers 1975, pp.160-162).
Ook de inscriptie pleit meer voor een interpretatie als panfluit dan als stèle. Wanneer men
het artefact met de gaatjes naar beneden houdt, leest men: D∃ / VIH, wat men volgens
Bogaers (1973, p.69) zou kunnen aanvullen tot D∃[AE] / VIH[ANSAE]. Dit betekent ‘aan
de godin Vihansa’23. Maar aangezien de D een rare vorm heeft en de E in spiegelschrift
staat, is het logischer om de inscriptie te bekijken wanneer het artefact met de gaatjes naar
boven wordt gehouden. In deze richting staan de letters in de juiste positie, wat Bogaers
ook inzag nog vóór hij wist dat het om een miniatuurpanfluit ging. Wanneer we dan de
inscriptie bekijken, kunnen we op de eerste regel CVS of SVS lezen, wat het laatste deel
kan zijn van een persoonsnaam. Op de tweede regel kunnen we ECIT lezen, wat aangevuld
kan worden tot [F]ECIT, wat ‘heeft gemaakt’ betekend. De richting waarin de inscriptie
gelezen moet worden, deed Bogaers twijfelen aan zijn interpretatie als grafstèle of votief
altaar (Bogaers 1973, pp.69-71).
22
auteur van het artikel waarin de panfluit van Barbing-Kreuzhof wordt besproken (Ulbert 1961)
23
Vihansa is een Germaanse godin (Bogaers 1973, p.69).
49
2.4.2.2. De panfluit uit het Rijnland (Duitsland)
Deze panfluit (zie Figuur 31) werd gevonden in het Duitse Rijngebied. De exacte locatie
van de vondst is niet gekend en er is bijgevolg dus ook niets geweten over de
archeologische context (Woltering 1999, pp.178-179).
Behn (1913, p.285) plaatste dit instrument in de Oudheid, maar volgens Woltering (1999,
p.179) kan er getwijfeld worden aan deze datering om twee redenen. Ten eerste is de
trapeziumvorm erg ongebruikelijk voor panfluiten uit de Oudheid en ten tweede lijkt het
op de panfluiten van Arnhem-Velp, Coesfeld-Gescher, Cothen en Albergen, die van latere
datum zijn24. De panfluit zou dus eerder in de middeleeuwen of de Vroegmoderne tijd
geplaatst kunnen worden.
Het gaat om een panfluit gemaakt uit witte Nederrijnse klei met een maximum bewaarde
hoogte van 100 mm en een maximum bewaarde breedte van 165 mm. Het is voorzien van
een mondstuk. Dit mondstuk is aan de ene zijde 37 mm breed en versmalt tot 30 mm aan
de andere zijde. De panfluit heeft acht pijpen die 76, 70, 65, 62, 59, 54, 51 en 47 mm lang
zijn (Behn 1913, p.285; Brodribb & Hands & Walker 2005, p.308; Hands 1974, p.134;
Wille 1967, pp.112-113; Woltering 1999, p.178).
Hoe deze panfluit werd gemaakt, kan volgens Behn (1913, p.285) afgeleid worden aan de
vorm ervan. Volgens hem werd er eerst een trapeziumvormige plaat gevormd met klei en
boog men de bovenkant achterover zodat er een stompe hoek werd gevormd. Deze
omgebogen bovenkant zou dan het mondstuk worden. Daarna werden de acht pijpen
24
infra 2.5.2.1., 2.5.2.2., 2.5.2.3. en 2.5.2.4.
50
geboord. Hierdoor werd de klei omhooggeduwd, waardoor er een cannelering ontstond aan
het oppervlak. De boring gebeurde doorheen de ganse lengte van de klei, waarna de
openingen aan de onderzijde van de pijpen terug dichtgemaakt werden met klei.
51
2.4.2.3. De panfluit van Shakenoak Farm, Wilcote-Ramsden, Oxfordshire
(Groot-Brittannië)
Tussen 1960 en 1976 werden er te Schakenoak Farm in Oxfordshire opgravingen

uitgevoerd door A.C.C. Brodribb, A.R. Hands en D.R. Walker (Brodribb & Hands &
Walker 2005, p.xv; Hands 1974, p.132). Bij deze opgravingen werden Romeinse sites
gevonden die op de oevers lagen van een waterstroom in de Wilcotevallei (zie Kaart 12)
(Brodribb & Hands & Walker 2005, p.277).
De panfluit (zie Figuur 32 en 33) werd gevonden in een Romeinse villa in het puin van
gebouw C (zie Kaart 13), dat waarschijnlijk een badhuis is geweest (Brodribb & Hands &
Walker 2005, p.308; Hands 1974, p.132; Woltering 1999, p.180).
Het instrument dateert uit het einde van de 2de eeuw na Chr. (Brodribb & Hands & Walker
2005, p.308; Hands 1974, p.132; Woltering 1999, p.180). Het einde van de 2de eeuw was
een periode van verval voor gebouw C, aangezien site C, waarin het gebouw zich bevond,
verlaten werd en enkel nog gebruikt werd als een afvaldumpplaats (Brodribb & Hands &
Walker 2005, p.277).
52
Het gaat om een panfluit van roodbruin gebakken klei met een maximum bewaarde hoogte
van 124 mm, een maximum bewaarde breedte van 96 mm (de oorspronkelijke breedte zal
ongeveer 105 mm geweest zijn), een maximum bewaarde dikte van 12 mm en weegt 240
g. Het instrument heeft zeven cilindrische pijpen met een conisch uiteinde. Waarschijnlijk
waren er oorspronkelijk acht pijpen, maar de achtste is verdwenen doordat er een fragment
is afgebroken aan de kant van de kortste pijpen. De bewaarde pijpen hebben een lengte van
105, 102, 97, 86, 84, 71 en 67 mm, een diameter van 7 à 8 mm bovenaan en zijn onderling
3 à 5 mm van elkaar verwijderd (Brodribb & Hands & Walker 2005, p.308; Hands 1974,
p.133; Woltering 1999, p.181).
De panfluit is ongeveer rechthoekig, maar heeft een schuine linkeronderhoek. De ene zijde
is erg glad, terwijl de andere eerder ruw is. Onderaan bevindt zich, ongeveer in het
verlengde van pijp 4, een gat. Op de rand van de schuine linkerhoek is een ingekraste
inscriptie te zien: BELLICIN[, alsook op de onderkant: CATAVACUS (Brodribb & Hands
& Walker 2005, p.308; Hands 1974, p.132; Woltering 1999, pp.180-181).
53
2.4.3. Metalen panfluiten
Tot nu is er slechts één metalen panfluit gekend, namelijk deze gevonden te Bon-Encontre
in Frankrijk. Ik vermoed dat metalen panfluiten nochtans een courant fenomeen waren in
de Romeinse tijd. De Romeinen kenden namelijk vele metalen blaasinstrumenten die
oorspronkelijk uit ander materiaal werden vervaardigd. De Romeinen kozen voor metaal
omdat dit de geluidsterkte van het instrument vergroot 25 (Rebatet 1969, p.30). De reden
waarom er zo weinig metalen instrumenten zijn gevonden, is volgens mij omdat metaal, in
tegenstelling tot hout, aardewerk en steen, een herbruikbare materie is. Wanneer een
metalen artefact stuk was, kon het gemakkelijk hersmolten worden tot een ander voorwerp.
Dit kan een reden zijn waarom er zo weinig metalen panfluiten gevonden zijn.
2.4.3.1. De panfluit van Bon-Encontre, Lot-et-Garonne, Aquitanië (Frankrijk)
Deze panfluit (zie Figuur 34) werd in 1890 gevonden in Bon-Encontre, waarschijnlijk op
een site met een Gallo-Romeinse villa (Vendries 1993d, p.87).
Het instrument dateert uit de Romeinse tijd (Vendries 1993d, p.76 en p.87). Een preciezere
datering is helaas niet gekend.
Beschrijving (zie Tabel 25 en 26)
Het gaat om een bronzen panfluit waarvan zes van de oorspronkelijk zeven pijpen bewaard
zijn gebleven, echter in een zeer beschadigde toestand (Vendries 1993d, p.75 en p.87;
Woltering 1999, p.178). De onderkant van de pijpen is gesloten. De open bovenkant is
25
infra A.1. en A.2.1.
54
slechts bij twee buizen bewaard (Vendries 1993d, pp.87-88). Het voorwerp heeft een
maximum bewaarde hoogte van 65 mm, een maximum bewaarde breedte 33 mm en een
maximum bewaarde dikte van 7 mm (Vendries 1993d, p.87).
De twee langste pijpen hebben een cirkelvormig gat. Reinach dacht dat deze gaten gemaakt
waren door de fabrikant van de panfluit. Wanneer de muzikant bij het blazen deze gaten
sloot met behulp van zijn vingers of openliet, kon hij meer dan één noot produceren op
deze pijpen (Vendries 1993d, p.75). Ten gevolge van de ernstige beschadiging zijn de
gaten echter vervormd en bijgevolg is het moeilijk om met zekerheid te achterhalen of deze
gaten bewust gemaakt zijn of per toeval ontstaan (Vendries 1993d, p.76).
55
2.4.4. Stenen panfluiten
Ook in deze categorie kan er slechts één exemplaar ondergebracht worden, meer bepaald
de panfluit van Rouhling (Frankrijk).
2.4.4.1. De panfluit van Rouhling, Moselle, Lotharingen (Frankrijk)
Deze panfluit (zie Figuur 35) werd gevonden in de noordelijke vleugel van een laat-
Romeinse villa bij opgravingen uitgevoerd door E. Hubert in 1890-1891 te Rouhling.
Vandaag bevindt het stuk zich in het Musée archéologique te Metz (Vendries 1993d, p.76
en p.88).
Het instrument dateert waarschijnlijk uit het einde van de 3de eeuw of het begin van de 4de
eeuw na Chr. (Vendries 1993d, p.88; Woltering 1999, p.178).
Het gaat om een marmeren panfluit met een maximum bewaarde hoogte van 90 mm, een
maximum bewaarde breedte van 230 mm en een maximum bewaarde dikte van 50 mm.
Het voorwerp heeft tien pijpen, waarvan het onderste deel is afgebroken (Homo-Lechner
1986, p.160; Vendries 1993d, p.76 en p.88; Woltering 1999, p.178). Het gaat hier volgens
Vendries (1993d, p.76 en p.88) wel degelijk om een echt instrument en niet om deel van
een standbeeld. Dit kan men volgens hem opmaken uit het feit dat de pijpen in hun volle
lengte doorheen de steen zijn geboord en dat de boring verzorgd is. Het is tot nu toe een
uniek exemplaar in de klassieke wereld. Stenen panfluiten zijn wel gekend in Zuid-
Amerika, namelijk in Peru en Bolivia.
56
Versiering
Men heeft het stuk marmer zodanig vormgegeven dat deze lijkt op de ‘klassieke’ panfluit,
de panfluit gemaakt van een aantal individuele samengebonden rietpijpen26 (Vendries
1993d, p.88; Woltering 1999, p.178).
26
supra 2.1.
57
2.4.5. Panfluitmallen
2.4.5.1. De panfluitmal van Rheinzabern, Rijnland-Palts (Duitsland)
In Rheinzabern bevond er zich in de Romeinse tijd een aardewerkproductiecentrum

De panfluitmal (zie Figuur 36) dateert uit de Romeinse periode.
Het gaat hier om de helft van een aardewerken mal, die gediend zou hebben voor de
productie van (metalen of aardewerken?) panfluiten. De panfluiten die met deze mal
geproduceerd kunnen worden, zouden ongeveer 90 mm hoog en 72 mm breed zijn en
dertien pijpen hebben met een lengte van 53 tot 86 mm. De mal zelf is 130 mm lang, 115
mm breed en 30 mm dik (Brodribb & Hands & Walker 2005, p.308; Hands 1974, p.134;
Ludowici 1904, p.137; Woltering 1999, p.179).
De mal is voorzien van een stempel, waarop men POTTALVSFE kan lezen. Deze stempel
is afkomstig van het aardewerkproductiecentrum van Rheinzabern (Woltering 1999,
p.179).
58
2.5. Enkele pre- en post-Romeinse panfluiten gevonden in Noordwest-
Europa
De bevolking van Noordwest-Europa kende niet enkel panfluiten toen het overheerst werd
door de Romeinen. Hieronder volgt een kort overzicht van enkele pre- en post-Romeinse
panfluiten om dit te bewijzen (zie Kaart 14). Een tweede reden om ook post-Romeinse
panfluiten te bespreken, is om aan te tonen dat de panfluit uit het Rijnland
hoogstwaarschijnlijk door Behn verkeerd gedateerd is geweest 27.
2.5.1. Pre-Romeinse panfluiten
2.5.1.1. De panfluit van Dessau-Kleinkühnau, Saksen-Anhalt (Duitsland)
Deze panfluit (zie Figuur 37 en Tabel 31) werd gevonden in een urne van een grafveld te
Kleinkühnau (Dessau) en kan aan de hand van de urne en de begravingspraktijk in de late
La Tène periode geplaatst worden (Behn 1913, p.286; Seelmann 1907, p.186 en p.190,
Vendries 1993b, p.31).
Het instrument is een voorbeeld van een ‘klassieke’ panfluit, namelijk een panfluit
gemaakt met rietstengels van verschillende lengte die samengehouden werden door middel
van hars (Behn 1913, p.286; Seelmann 1907, pp.190-191).
27
supra 2.4.2.2.
59
2.5.2. Post-Romeinse panfluiten
2.5.2.1. De panfluit van Arnhem-Velp, Gelderland (Nederland)
De panfluit (zie Tabel 32 tot en met 34), die volgens Land (1892, pp.33-34) in de 9de eeuw
na Chr. of kort daarvóór vervaardigd werd, werd gevonden in een heuvel te Velp bij
Arnhem. Over de archeologische context zijn er geen gegevens.
Het betreft een aardwerken panfluit met een lichtgrauwe kleur. Aan de boven- en voorzijde
is het verglaasd met lichtgroene, blauwe en gele strepen. Het voorwerp is trapeziumvormig
en heeft een maximum bewaarde hoogte van 87 mm aan de ene zijde, 60 mm aan de
andere zijde en een maximum bewaarde breedte van 165 mm. Er zijn elf pijpen, die
onderaan gesloten zijn, met een lengte van 61,5; 58; 55,5; 52,5; 52,5; 47,5; 46,5; 44,5;
42,5; 41 en 38 mm (Land 1892, pp.33-34).
Volgens Land (1892, p.34) kan de panfluit op twee manieren vervaardigd zijn geweest.
Ofwel heeft men vanaf de bovenrand de elf pijpjes in de klei geboord, ofwel heeft men
staafjes omhuld met natte klei aan elkaar geplakt en daarna de staafjes voorzichtig uit de
klei gehaald, waarna de pijpjes nog eens doorboord werden. Het was volgens hem
onvermijdelijk dat de panfluit tijdens het drogen en bakken vervormde en bijgevolg
ontstemd geraakte. Hij besluit om deze reden dat de panfluit slechts een
speelgoedinstrument kan zijn geweest.
2.5.2.2. De panfluit van Cothen, Utrecht (Nederland)
Door gebrek aan gegevens, het betreft namelijk een losse vondst, kan niets gezegd worden
over de aard van de site en de context waarin het artefact werd gevonden (Verlinde 1980,
p.214).
Deze panfluit (zie Figuur 38 en Tabel 35) van grijze klei, met rechtsboven een doorboring,
hebben de onderzoekers gedateerd in de 15de of 16de eeuw na Chr. (Verlinde 1980,
p.214), maar Tamboer (1999, p.22) plaatst het iets vroeger, meer bepaald in de 14de of
15de eeuw na Chr.
60
2.5.2.3. De panfluit van Albergen, Overijssel (Nederland)
Deze panfluit (zie Figuur 39 en Tabel 36 en 37) werd in juli 1978 in het Sint-
Antoniusklooster te Albergen gevonden in de funderingsresten van een stenen gebouwtje
(Verlinde 1980, pp.213-214).
Het instrument dateert uit de 16de/ 17de eeuw, is trapeziumvormig en gemaakt van witte
pijpaarde waarop nog enkele groene glazuurvlekken te zien zijn. Het heeft een maximum
bewaarde breedte van 90 mm en zes pijpen (Verlinde 1980, p.214).
2.5.2.4. De panfluit van Coesfeld-Gescher, Noordrijn-Westfalen (Duitsland)
De panfluit (zie Figuur 40 en Tabel 38 en 39) werd gevonden in het jaar 1955 in Gescher
bij Coesfeld (Salmen 1962, p.277). Er is geen nadere informatie over de archeologische
context van de vondst.
Het gaat om een instrument van gebakken grijze klei. Aan de bovenzijde van het mondstuk
is er groen glazuur. De panfluit heeft vijf pijpen met een lengte van 43, 39, 36, 33 en
30 mm en een diameter van respectievelijk 5; 4,5; 4,5; 4,5 en 4,5 mm (Salmen 1962,
pp.277-278).
Omdat de datering van het instrument niet eenduidig vastgesteld kon worden met behulp
van de archeologische context, heeft men het vergeleken met andere panfluiten die
gevonden werden in de omgeving van Coesfeld, onder andere met deze van Arnhem-Velp.
Uit deze vergelijking hebben de onderzoekers geconcludeerd dat de panfluit door
Romeinse bezettingstroepen of rondtrekkende muzikanten uit de Oudheid naar het
Rijngebied is gebracht en vandaar naar Westfalen en dat het instrument in deze streek tot
ongeveer de 11de eeuw na Chr. heeft bestaan. De panfluit van Gescher zou volgens
Salmen dan ongeveer in de 10de eeuw na Chr. geplaatst kunnen worden (Salmen 1962,
p.278).
61
Hoofdstuk 3
De panfluit en de stemsleutel van Aalter-Loveld,

Oost-Vlaanderen (België)
‘Afwezigheid van bewijs is nog geen bewijs van afwezigheid’

(French 2008, p.73)
3.1. De panfluit van Aalter-Loveld
3.1.1. Algemeen
De panfluit (zie Figuur 41 tot en met 50) werd in 1992 gevonden in een waterput
gedurende opgravingen onder leiding van Prof. Dr. Hugo Thoen (Universiteit Gent) te
Loveld bij Aalter28 (Thoen & Sas 1993). Later onderzoek heeft aangetoond dat de waterput
deel uitmaakte van een Romeins militair kamp 29 (Moens & De Clercq & Laloo et al. 2009,
p.10).
Op basis van andere vondsten uit de waterput, de terra sigillata bijvoorbeeld, kan de
panfluit gedateerd worden in de tweede helft van de 2de of de eerste helft van de 3de eeuw
na Chr.30.
De panfluit is gemaakt uit een plankje van buxushout (Buxus sempervirens)31. Het artefact
heeft een maximum bewaarde hoogte van 115 mm, een maximum bewaarde breedte van
73 mm en een maximum bewaarde dikte van 6,5 mm onderaan tot 7,5 mm bovenaan.
Zeven cilindervormige pijpen met een conisch uiteinde zijn vanaf de bovenzijde in het
plankje geboord. De pijpen hebben bovenaan een diameter van 8 mm en een lengte van
ongeveer 64, 58, 55, 49, 45, 41 en 37 mm. Bovenaan worden ze van elkaar gescheiden
28
supra 1.1.4.2.
29
supra 1.4.4.
30
supra 1.1.4.3.
31
gedetermineerd door Restaura
63
door een houten wand van 1,5 tot 2,3 mm dik. Tussen de pijpen en de voor- en achterzijde
is de dikte van het hout 2 tot 3 mm32.
Het artefact heeft ongeveer een rechthoekige vorm, maar de linkeronderhoek is schuin
afgesneden.
Bovenaan is het hout via de voor- en achterzijde schuin afgesneden, waardoor de

bovenzijde van de fluit de vorm heeft van een dak. Dit schuin afsnijden is niet symmetrisch
gebeurd, waardoor de openingen van de pijpjes zich aan de voorzijde ongeveer 2 mm lager
bevinden dan aan de achterzijde.
Onderaan, ongeveer in het verlengde van pijp 5 is er een gat geboord met een diameter van
4,5 mm aan de voorzijde en 6,5 mm aan de achterzijde.
De panfluit is gebroken in twee delen gevonden in de waterput. De breuk liep doorheen

pijp 3. Aan de linkerzijde is er een stuk afgebroken, waardoor er slechts en deel van pijp 7
bewaard is gebleven. Ook de bovenste helft van de rechterzijde ontbreekt, waardoor pijp 1
niet volledig is. Deze breuken hebben wel als voordeel dat men de binnenzijde van de pijp
kan zien. Zo kan men bij pijp 1 aan de hand van een scheidingslijn opmerken dat de pijp in
twee fasen is geboord (zie Figuur 48). De eerste boring ging 25 mm diep. Een dergelijke
scheidingslijn kan men ook bemerken bij pijp 7, maar minder duidelijk doordat pijp 7 meer
beschadigd is (zie Figuur 49).
De onderzijde en wat nog overblijft van de rechterzijde zijn afgerond.
Versiering (zie Figuur 50)
De voorzijde van de panfluit is versierd met geometrische patronen. De versieringen zijn in

het hout gebrand, waarschijnlijk met behulp van een voorwerp met een gloeiende metalen
punt. Bovenaan, ongeveer in het midden en onderaan heeft men telkens twee parallelle
horizontale groeven aangebracht. Tussen de bovenste en middelste groeven zijn er twee
32
De afmetingen zijn genomen na conservatie.
64
hangende concentrische halve cirkels en één hangende halve cirkel met hun middelpunt te
zien. Elk groepje concentrische halve cirkels telt vier halve cirkels. Tussen de middelste en
onderste groeven zijn er twee hangende en één staande concentrische halve cirkels
aangebracht. De hangende concentrische halve cirkels rechts en de staande concentrische
halve cirkels hebben elk vier halve cirkels. De hangende concentrische halve cirkels links
heeft drie halve cirkels. Op de achterzijde zijn ongeveer in het midden twee parallelle
groeven aangebracht.
Behandeling, restauratie en conservering
De behandeling van het voorwerp nadat het aan het licht werd gebracht, was niet erg goed.
Men heeft het object laten drogen, wat geleid moet hebben tot vervormingen. Daarna heeft
het jaren in het opgravingsarchief van de Vakgroep Archeologie en Oude Geschiedenis van
Europa van de Universiteit Gent gelegen vooraleer het door Wim De Clercq uiteindelijk
opgestuurd werd naar Restaura voor restauratie en conservering.
Reconstructie
Voor de reconstructie heb ik mij gebaseerd op de min of meer volledig bewaarde houten
panfluiten, namelijk deze van Uitgeest-Dorregeest, Alise-Sainte-Reine (Alesia) en Eschenz
(Tasgetium)33. Bij deze instrumenten bevindt het gaatje onderaan zich ongeveer op de
middenas van het artefact. Als we veronderstellen dat dit ook het geval was bij de panfluit
van Aalter-Loveld, dan moet de panfluit oorspronkelijk acht pijpen hebben gehad. Deze
achtste pijp bevond zich dan aan de linkerzijde van het instrument en was de kortste pijp.
33
Net zoals Peter van den Broeke heeft gedaan voor de reconstructie van de panfluit van Oosterhout (supra
2.4.1.2.)
65
3.1.2. Vergelijking met de andere Romeinse panfluiten
In dit deeltje zal de panfluit van Aalter-Loveld op allerlei vlakken vergeleken worden met
de Romeinse panfluiten, die besproken werden in het vorige hoofdstuk34. Omdat de
panfluit van Aalter-Loveld gemaakt is van hout, zal er bij de vergelijking vooral aandacht
besteed worden aan de houten exemplaren.
3.1.2.1. Soort site (zie Tabel 43 en 44)
Opvallend is dat de meeste houten panfluiten op sites werden gevonden met een militair
karakter of met een band met het militaire leven. Alesia was een Keltisch oppidum, een
versterkte hoogtenederzetting, de panfluit van Eschenz (Tasgetium) bevond zich in een
vicus35, de panfluit van Aalter-Loveld werd in een militair kamp zelf gevonden en Barbing-
Kreuzhof bevindt zich slechts enkele kilometers van Regensburg, waar er onder de
heerschappij van Marcus Aurelius (161-180 na Chr.) een Romeins kamp, Castra Regina,
gelegen was (Dietz & Osterhaus & Rieckhoff-Pauli et al. 1979, p.125). In Barbing-
Kreuzhof werden ook militaire artefacten gevonden, zoals een dolk (pugio), paardentuig,
enz. (Ulbert 1961, pp.53-55). Het is goed mogelijk dat Barbing-Kreuzhof instond voor de
bevoorrading van het leger.
De panfluit van Oosterhout werd op een agrarische nederzetting gevonden, maar ook hier
kan er een link gelegd worden met het militaire leven. Deze nederzetting werd namelijk
bewoond door Bataven. Dit volk moest geen belastingen betalen aan de Romeinen, maar
moest in ruil wel troepen leveren voor het Romeinse leger. De panfluit zou meegebracht
kunnen zijn door een Bataaf na zijn legerdienst (van den Broeke s.d.; van den Broeke
2002, p.16; van den Broeke 2006, p.1 en pp.5-6).
Bij de agrarische nederzetting Uitgeest-Dorregeest is er geen duidelijke verbinding met de

militaire wereld. Deze site bevond zich ongeveer 50 km ten noorden van de grens met het
Romeinse Rijk. In de nederzetting werden wel bewijzen gevonden dat de bewoners
contacten hadden met de Romeinen. Zo werden er, naast de panfluit, fibulae, munten,
34
supra 2.4.
35
Een burgerlijke nederzetting verbonden met een militair kamp.
66
gedraaid aardewerk, bronzen waar, enz. gevonden, die via ruilhandel, uitwisseling van
geschenken, via bepaalde diensten (misschien militaire?) en dergelijke door de inheemse
bevolking verworven kunnen zijn (van Es & Sarfatij & Woltering 1988, p.163; Woltering
1999, p.173).
Is het toevallig dat de meeste buxushouten panfluiten gevonden zijn in sites met militair
karakter? De panfluiten van Shakenoak Farm (Wilcote-Ramsden), Bon-Encontre en
Rouhling werden namelijk in Romeinse villae, grote boerderijen, gevonden. Dit is een
context waar men eerder een dergelijke vondst zou verwachten, aangezien de meesten bij
een panfluit denken aan een ruraal (herders-)leven.
3.1.2.2. Vondstcontext (zie Tabel 43 en 44)
Wat nog opvalt, is dat de meeste houten panfluiten werden gevonden in waterputten,
namelijk deze van Aalter-Loveld, Oosterhout, Alise-Sainte-Reine (Alesia) en Barbing-
Kreuzhof. Aangezien hout nu eenmaal meer kans heeft om bewaard te blijven in water 36,
kan dit een vertekend beeld zijn. De panfluiten van Uitgeest-Dorregeest en Eschenz
(Tasgetium) werden namelijk in andere contexten gevonden (respectievelijk een ondiepe
kuil en een achtertuin van een strip hous) omdat het om waterlogged sites ging.
3.1.2.3. Datering (zie Tabel 43 en 44)
De houten panfluiten hebben een datering tussen de tweede helft van de 1ste eeuw en de
eerste helft van de 3de eeuw na Chr. De datering van de aardewerken panfluit van
Shakenoak Farm (Wilcote-Ramsden) valt ook in deze periode, maar de stenen panfluit van
Rouhling heeft een latere datering. Vreemd genoeg zijn er geen panfluiten gevonden met
een vroegere datering.
36
Hout is onder normale omstandigheden onderworpen aan micro-organismen die zich voeden met cellulose
en lignine, waaruit houtcellen bestaan. De meeste micro-organismen zijn enkel actief en/of kunnen enkel
overleven wanneer ze genoeg warmte, water en zuurstof hebben. In een anaerobe omgeving, een omgeving
zonder zuurstof, kan hout bijgevolg wel bewaard blijven. Een dergelijke anaerobe omgeving kan onder
andere ontstaan wanneer het hout waterlogged is, dit wil zeggen dat de cellucht van het hout vervangen is
door water (Pugsley 2003, p.5).
67
3.1.2.4. Typologische aspecten
Materie (zie Tabel 43 en 44)
De panfluit van Aalter-Loveld is gemaakt van buxushout, net als alle andere houten
panfluiten. De Romeinse maatschappij had een passie voor buxushout. Volgens Pugsley
(2003, p.1 en pp.138-139) kende geen enkele andere houtsoort een zodanig wijdverspreide
erkenning in de Oudheid. Elk huishouden, tot welke status het ook behoorde, bezat houten
voorwerpen, maar buxushout is in de loop der tijd een luxehout geworden, voorbehouden
voor luxeobjecten. Omdat deze houtsoort traaggroeiend is, was het gereserveerd voor
kleine artefacten (zie Figuur 51).
Aantal pijpen (zie Tabel 43 en 44)
Er werd al vermeld dat het gebruikelijke aantal pijpen voor een panfluit bij de Grieken en
Romeinen zeven of acht was37. Dit wordt bevestigd door de gevonden Gallo-Romeinse
panfluiten, zowel door de houten exemplaren als deze gemaakt uit een andere materie. De
panfluiten van Uitgeest-Dorregeest, Alise-Sainte-Reine (Alesia), Eschenz (Tasgetium), het
Rijnland en Shakenoak Farm (Wilcote-Ramsden) hebben zeven of acht min of meer
bewaarde pijpen. De panfluiten van Aalter-Loveld, Oosterhout, Barbing-Kreuzhof en Bon-
Encontre kunnen gereconstrueerd worden tot panfluiten met zeven of acht pijpen. De
panfluit van Eindhoven heeft er slechts vijf, maar is dan ook een miniatuur en ook de
panfluit van Rouhling, met tien pijpen en de panfluitmal van Rheinzabern, met dertien
pijpen, lijken uitzonderingen te zijn.
Lengtes van de pijpen (zie Tabel 46)
Wanneer men de lengtes van de pijpen van de Romeinse panfluiten uitzet in een grafiek
(zie Grafiek 1 en 2), kan men bemerken dat de lengtes van de pijpen van de panfluiten van
Aalter-Loveld, Alise-Sainte-Reine (Alesia), Barbing-Kreuzhof en Eschenz (Tasgetium) erg
dicht bij elkaar liggen.
37
supra 2.1.
68
Vormgeving
Alle houten panfluiten hebben ongeveer een rechthoekige vorm, waarvan de

linkeronderhoek is afgesneden. Deze schuine zijde is bij de panfluit van Aalter-Loveld
recht, net als bij de panfluiten van Alise-Sainte-Reine (Alesia). Een dergelijke vorm is ook
te bemerken bij de aardewerken panfluit van Eindhoven. Er is bij deze panfluiten een
driehoek verwijderd, in tegenstelling tot de panfluiten van Oosterhout en Eschenz
(Tasgetium), waarbij er een trapezium is verwijderd.
Een ander gemeenschappelijk kenmerk van de houten panfluiten is de dakvormige

bovenkant, waarbij de openingen van de pijpen zich aan de voorzijde een paar millimeter
lager bevinden dan aan de achterzijde.
De houten panfluiten hebben ook alle een gaatje onderaan, ongeveer op de middenas van
het artefact.
De pijpen van Aalter-Loveld zijn waarschijnlijk allemaal in twee fasen geboord (bij één
pijp is dit duidelijk te zien38), net als bij die van de panfluit van Uitgeest-Dorregeest39. Bij
de andere panfluiten zijn er geen gegevens hieromtrent. Wat wel geweten is, is dat de
pijpen van alle houten panfluiten, alsook deze van de aardewerken panfluiten van
Eindhoven en Shakenoak Farm (Wilcote-Ramsden), cilindervormig zijn en een conisch
uiteinde hebben.
Afmetingen
Wanneer men de maximaal bewaarde hoogte, breedte en dikte van de Romeinse panfluiten
uitzet in een grafiek (zie Grafiek 3 en 4), dan valt te bemerken dat, rekening houdend met
de eventueel afgebroken stukken, de afmetingen van de panfluiten van Alise-Sainte-Reine
(Alesia) en Barbing-Kreuzhof erg dicht leggen bij deze van Aalter-Loveld. Ook de
afmetingen van de panfluiten van Uitgeest-Dorregeest en Oosterhout liggen erg dicht bij
elkaar.
38
supra 3.1.1. (Beschrijving)
39
supra 2.4.1.1.
69
Versiering
De versiering van de panfluit van Aalter-Loveld lijkt sterk op die van de panfluiten van
Alise-Sainte-Reine (Alesia) en van Barbing-Kreuzhof. Deze panfluiten zijn namelijk ook
versierd met horizontale groeven en staande en hangende concentrische halve cirkels.
De panfluiten van Oosterhout en Eschenz (Tasgetium) hebben ook horizontale groeven,

maar geen concentrische halve cirkels. Deze twee instrumenten hebben
puntcirkelmotieven.
De panfluit van Uitgeest-Dorregeest lijkt met z’n verticale groeven een uitzondering op de
houten panfluiten te zijn.
Parallelle horizontale groeven op de achterzijde komen enkel voor bij de panfluiten van
Aalter-Loveld en Eschenz (Tasgetium).
70
3.1.3. Interpretatie van verschillende aspecten van de panfluit
3.1.3.1. Soort site
Wat had een panfluit te zoeken in een militair kamp? Is het mogelijk dat de panfluit een
militair instrument was? Als dit het geval was, zal het alleszins niet gefunctioneerd hebben
als een signaalinstrument; daarvoor is de hese klank die de panfluit voortbrengt te zwak.
Een verband tussen het de panfluit en het Romeinse leger is mij niet gekend, maar er zou
wel een verband zijn met het Lydische leger. Zo vermeld Herodotos dat de Lydische
troepen marcheerden met begeleiding van muziekinstrumenten, waaronder de panfluit
(Mathiesen 1999, p.274). Indien de Etrusken inderdaad uit Lydia of daar in de buurt
afkomstig waren (Abraham 1985, p.40; Mountford 1964, p.207), zou dit kunnen verklaren
waarom we panfluiten vinden in Romeinse militaire kampen of in sites die een band
hebben met het militaire leven. We weten namelijk dat de Romeinen op muzikaal vlak
onder andere door de Etrusken zijn beïnvloed en van hen enkele blaasinstrumenten hebben
overgenomen die erg populair zouden worden als militaire instrumenten 40.
Een tweede bewijs van een relatie tussen de panfluit en de militaire wereld, is een situla uit
de Hallstattperiode gevonden te Wölzelach (Tirol, Oostenrijk), waarop panfluitspelende
individuen met helmen in een processiescène staan afgebeeld (zie Figuur 52). Dit zou het
oudste bewijs van militaire muziek zijn (Eibner 1994, p.307)41.
Het is dus mogelijk dat de panfluit een band had met militairen, maar het is niet zeker dat
de Romeinen dit gebruik effectief hebben overgenomen (er zijn mij geen schriftelijke of
iconografische bronnen bekend). Indien ze het wel hebben gedaan, dan blijft de precieze
functie van de panfluit nog duister.
40
infra A.1.
41
Op dergelijke situlae werden ook soms twee personen van de hogere klasse voorgesteld, ofwel allebei
spelend op panfluiten ofwel de ene spelend op een panfluit en de andere op een lier. Waarschijnlijk geven
deze scènes een soort muzikale wedstrijd weer (Eibner 1994, p.307).
71
3.1.3.2. Vondstcontext en depositie
Waarschijnlijk is het toeval dat vier van de zes houten panfluiten gevonden zijn in een
waterput, omdat, zoals hoger al vermeld 42, hout nu eenmaal meer kans heeft op bewaring
in een waterlogged omgeving.
Voorwerpen kunnen op verschillende manieren gedeponeerd worden. Ze kunnen

bijvoorbeeld gedumpt worden als vuilnis. Dit zou hier het geval kunnen zijn. Misschien
kende de waterput een secundair gebruik als afvalput en is de panfluit, omdat het kapot
was (het was namelijk overlangs in twee gebroken43), daarom in de put gegooid.
Artefacten kunnen ook per ongeluk verloren zijn. Dit lijkt in dit geval niet op te gaan,
aangezien het mij moeilijk lijkt om iets per ongeluk te verliezen in een waterput en omdat
de panfluit in twee gebroken was bij depositie. Dit sluit volgens mij uit dat iemand op de
rand van de waterput panfluit zat te spelen en het instrument hem ontglipte, want dan zou
de fluit volledig in de put geraakt zijn. De hypothese van toevallig verlies zou eventueel
wel kunnen opgaan voor de panfluit van Eschenz (Tasgetium), zoals ook Brem opmerkt
(2005, p.7). Deze panfluit werd namelijk compleet teruggevonden in de achtertuin van een
woning.
Objecten kunnen ten slotte ook gedeponeerd zijn in het kader van een votief offer. Rituele
deposities in natte plaatsen, zoals moerassen en rivieren, zijn goed gekend uit de
Metaaltijden en bleven voortbestaan in de Romeinse tijd. Bij dergelijke deposities was het
de gewoonte om het artefact zodanig ‘kapot’ te maken dat het niet meer bruikbaar was44.
Dit zou een verklaring kunnen zijn voor het feit dat de panfluit van Aalter-Loveld in twee
delen is gevonden. Er is echter geen bewijs dat houten voorwerpen ook als offer werden
gebruikt. Dit lijkt volgens Pugsley weinig waarschijnlijk, omdat hout blijft drijven
(Pugsley 2003, p.11).
De meest logische hypothese is dus dat de panfluit als afval weggegooid is geweest. Maar
waarom heeft men het dan in de waterput gegooid? Waarom heeft men het niet simpelweg
verbrand in het haardvuur? Zo kon het artefact nog enig nut hebben. Misschien vond men
42
supra 3.1.2.2.
43
supra 3.1.1. (Beschrijving)
44
het kromtrekken van zwaarden bijvoorbeeld
72
de panfluit een te ‘sacraal’ voorwerp (omwille van het verband met verschillende goden45)
om het zomaar te verbranden en heeft men ervoor gekozen om, nadat de panfluit was
gebroken, het toch op een zekere manier te ‘offeren’ door het in een natte context te
gooien. Hebben we hier met andere woorden te maken met een combinatie van twee
soorten deposities, een afval- en een votieve depositie? Het zou uiteraard ook kunnen dat
het toeval is dat men de waterput koos als depositieplaats en moeten er helemaal geen
reden voor gezocht worden. We zullen het waarschijnlijk nooit met zekerheid weten.
‘Archaeology is rather like a vast, fiendish jigsaw puzzle invented by the

devil as an instrument of tantalising torment since:
a) it will never be finished
b) you don’t know how many pieces are missing
c) most of them are lost for ever
d) you can’t cheat by looking at the picture.’
(Bahn 2007, p.1)
Volgens Fox Strangways (1929, p.59) was de panfluit een waardevol geschenk of
erfenisstuk bij de Grieken en Romeinen, dat met zorg behandeld moest worden. Het breken
van de panfluit van een rivaal of vijand zou dé manier zijn om hem ellende aan te doen. Ik
heb geen verdere aanwijzingen in deze richting gevonden en ik weet niet waarop Fox
Strangways deze stelling baseert, dus ik kan niet bevestigen of dit inderdaad het geval was.
Indien hij gelijk heeft, zou dit een verklaring kunnen zijn voor breuk en de vondstcontext
van de panfluit. Misschien is het militaire kamp van Aalter-Loveld aangevallen door
vijanden van de Romeinen (zie sporen van brand op de site46) en heeft één van deze
vijanden de panfluit opzettelijk gebroken en in de waterput gegooid. Of heeft de eigenaar
de panfluit net in de waterput gegooid om ze uit handen te houden van de vijand, zoals
Tamboer (2001, p.6) voorstelt?
45
supra 2.1.
46
supra 1.3.4. en 1.3.5.
73
3.1.3.3. Datering
Zoals al vermeld is het vreemd dat er geen panfluiten gekend zijn met een datering vroeger
dan de tweede helft van de 1ste eeuw na Chr. 47. Werden panfluiten daarvóór enkel gemaakt
uit rietstengels en zijn ze daarom niet bewaard gebleven? Werd het instrument pas in de
Keizertijd populair? De virtuositeit, ook bij amateurs, ontwikkelde zich namelijk
voornamelijk vanaf keizer Augustus en de eerste twee eeuwen van onze jaartelling waren
op quasi alle vlakken de bloeitijd van het Romeinse Rijk (Gérold 1936, p.121; Grout &
Palisca 1994, p.24). Het feit dat er geen panfluiten daterend vóór de tweede helft van de
1ste eeuw na Chr. gevonden zijn, kan ook een gevolg zijn van de stand van het onderzoek.
Materie
Het buxushout gebruikt voor de panfluiten is afkomstig uit het Middellandse Zeegebied.
Dit weet men omdat buxus met stammen met een dergelijke diameter (bij de panfluit van
Uitgeest bijvoorbeeld, heeft men zestig jaarringen geteld) in gebieden ten noorden van de
Alpen niet voorkomt. In onze streken komt buxus enkel als struik voor (s.n. s.d., p.113;
Tamboer 2001, p.6; Ulbert 1961, p.58; Woltering 1999, p.174). Of enkel de grondstof werd
ingevoerd of de panfluiten als afgewerkt product ingevoerd werden, is niet met zekerheid
te achterhalen. De grote gelijkenis tussen de panfluiten van Aalter-Loveld, Alise-Sainte-
Reine (Alesia) en Barbing-Kreuzhof48, doen mij echter vermoeden dat deze exemplaren in
hetzelfde atelier werden vervaardigd en dus als afgewerkt product ingevoerd werden.
47
supra 3.1.2.3.
48
De panfluiten van Aalter-Loveld, Alise-Sainte-Reine (Alesia) en Barbing-Kreuzhof hebben eenzelfde
datering, een gelijkaardige vormgeving en versiering, gelijkaardige afmetingen, mogelijk hetzelfde aantal
pijpen en de lengtes van de pijpen liggen dicht bij elkaar (supra 3.1.2.).
74
Vormgeving
Het schuin afsnijden van de linkeronderhoek heeft men waarschijnlijk om esthetische

redenen gedaan. Zo hebben de panfluiten namelijk meer de ‘vleugelvorm’ van het
klassieke type van het instrument 49. Misschien een bijkomend voordeel van deze schuine
zijde, is een betere grip op het instrument tijdens het spelen.
Het gaatje onderaan het instrument, ongeveer op de middenas, diende vermoedelijk om de

panfluit vast te kunnen hangen aan een koordje. Zo kon het instrument rond de hals of pols
gehangen worden of aan een spijker aan de muur wanneer het niet gebruikt werd (Brem
2004, p.19; Reinach 1907a, p.163; Tillyard 1907, p.168; van den Broeke s.d.; Woltering
1999, p.177).
Alle houten panfluiten hebben, zoals vermeld 50, een dakvormige bovenzijde. De openingen
van de pijpen bevinden zich daarbij aan de voorzijde enkele millimeter lager dan aan de
achterzijde. Volgens Woltering (1999, p.177) is dit functioneel. Hij legt uit dat men tijdens
het spelen de lip laat rusten tegen de voorzijde en zo tegen de achterzijde blaast. Het
richten van de luchtstroom zou gemakkelijker gaan wanneer de achterzijde zich iets hoger
bevindt dan de voorzijde. Indien Woltering gelijk heeft over deze kwestie, dan hield de
panfluitspeler het instrument zodanig vast dat de voorzijde, de versierde zijde, naar zich
was gericht, terwijl de onversierde naar het publiek was gericht. Dit lijkt een beetje
vreemd. Mogelijk was de versiering niet bedoeld om het publiek te behagen, maar had een
ander doel of een andere betekenis. Misschien werd de panfluit zelfs helemaal niet in
aanwezigheid van een publiek bespeeld.
49
supra 2.1.
50
supra 3.1.2.4. (Vormgeving)
75
Versiering
De versiering van de panfluiten zou, net als de schuine zijde linksonder, bedoeld kunnen
zijn om het ‘klassieke’ type van de panfluit in herinnering te brengen. De horizontale
groeven zouden dan een imitatie zijn van het touw of de reepjes riet die men gebruikte om
de individuele rietpijpen samen te binden (Reinach 1907a, p.163; Vendries 1993d, p.88).
De verticale groeven die de loop van de pijpen volgen bij de panfluit van Uitgeest-
Dorregeest zouden, volgens Woltering (1999, p.177) een imitatie kunnen zijn van de
individuele rietpijpen van een ‘klassieke’ panfluit. Dit lijkt mij een aanneembare
veronderstelling.
3.1.3.5. Functie
De panfluit zou, zoals hoger vermeld, een militaire functie kunnen hebben gehad, maar
welke precies is niet geweten51.
Spijtig genoeg weten we niet welke troepen gelegerd waren te Aalter-Loveld. De afkomst
van de soldaten zou interessante informatie kunnen opleveren. Misschien was de soldaat
die de panfluit meebracht een Lydiër 52? Of was het een Romein die het had meegenomen
om muziek te spelen bij het kampvuur? Of was het een symbool voor het agrarische leven?
Er bestond namelijk een ‘plattelandsideologie’ bij de Romeinen. Landbouw was volgens
hen de enige eerlijke manier om geld te verdienen en elke Romein ‘verlangde’ naar een
leven op het platteland. Dit is de reden waarom leden van de senatorenstand enkel geld
mochten verdienen met landbouw en waarom de Romeinse villa zo populair was.
51
supra 3.1.3.1.
52
zie voor het verband tussen Lydiërs en panfluiten: 3.1.3.1.
76
Het is ook mogelijk dat het instrument een religieuze functie had. In Oosterhout, op
dezelfde site waar de panfluit zich bevond, heeft men drie bij elkaar gelegen terracotta
beeldjes gevonden (zie Figuur 53). Het gaat om de godin Cybele en twee leeuwen, bekende
attributen van de godin (van den Broeke 2002, p.16). Is er een verband tussen de
aanwezigheid van deze beeldjes en de panfluit? Misschien vereerde een soldaat in het
kamp van Aalter-Loveld Cybele en Attis, de minnaar van Cybele, en had hij om die reden
een panfluit in zijn bezit. De panfluit was namelijk het attribuut van de god Attis 53.
Reinach (1907a, p.169) dacht dat de panfluit van Alise-Sainte-Reine (Alesia) een
kinderinstrument was. Inspiratie daarvoor haalde hij uit drie terracotta beeldjes uit het
Musée des Antiquités nationales van Saint-Germain-en-Laye (zie Figuur 54). De beeldjes
figureren kinderen die op een panfluit spelen die sterk lijken op de besproken houten
panfluiten. Een tweede argument voor een kinderinstrument die Reinach aanhaalt, zijn de
kleine afmetingen van het artefact (Ulbert 1961, pp.58-59). Dit laatste argument kan
achterhaald worden door het feit dat buxushout de afmetingen van het artefact beperken
(vanwege de dunne stammen) en door het feit dat afmetingen van de sioulets54 (zie Figuur
55), die in het begin van de 20ste eeuw nog bespeeld werden in de Pyreneeën in Frankrijk,
ook gering zijn en deze worden zowel door jongeren als volwassenen bespeeld (Homo-
Lechner & Vendries 1993, p.38; Vendries 1993d, p.88). Ik ben dus, net als de meeste
recente onderzoekers, van mening dat de houten panfluiten niet per se kinderinstrumenten
waren (wat niet uitsluit dat het ook bespeeld kon worden door kinderen).
De sioulets werden volgens Reinach (1907a, p.161) op het platteland gebruikt door
vaklieden om hun komst in het dorp aan te kondigen. Het is mogelijk dat dit gebruik
teruggaat tot een Romeins gebruik. Het is wel weinig waarschijnlijk dat dit de functie was
van de panfluit van Aalter-Loveld, aangezien die niet werd gevonden in een
plattelandsdorpje.
53
infra A.3.3.
54
panfluiten met een erg gelijkaardige vormgeving als de Romeinse houten panfluiten
77
3.2. De stemsleutel van Aalter-Loveld
3.2.1. Algemeen
Situering in de ruimte en archeologische context
Dit stemsleutel (zie Figuur 56 tot en met 63) bevond zich in dezelfde waterput als de
panfluit van Aalter-Loveld55 en werd door de onderzoekers gedetermineerd als zijnde een
stemsleutel van een snaarinstrument.
Datering
Ook de stemsleutel kan, net als de panfluit, op basis van andere vondsten uit de waterput,
gedateerd worden in de tweede helft van de 2de of de eerste helft van de 3de eeuw na
Chr.56.
Beschrijving (zie Figuur 58)
Het artefact is ongeveer 70 mm hoog. De bol heeft ongeveer een diameter van 25 mm. Het
‘hoedje’ heeft bovenaan een gaatje dat in verbinding staat met een gaatje aan de zijkant
van dit ‘hoedje’ (zie Figuur 63). Over de ganse lengte van de stemsleutel is er een gleuf te
zien. Deze gleuf is oorspronkelijk en geen breuk door het verblijf van het stuk in de bodem
of een gevolg van de opgraving. Onderaan zijn er twee kleine gaatjes aan weerzijden van
de gleuf geboord. Deze gaatjes staan in verbinding met de gleuf.
Op het ‘hoedje’ en de ‘ring’ zijn er horizontale groefjes aangebracht. Of deze versiering

waren of een functie hadden, is mij niet gekend.
55
supra 1.1.4.2. en supra 3.1.1. (Situering in de ruimte en archeologische context)
56
supra 1.1.4.3.
78
3.2.2. Vergelijking met andere stemsleutels
3.2.2.1. Soort site en vondstcontext
De meeste Romeinse stemsleutels werden gevonden in een funeraire context (Vendries

1993c, p.64). De stemsleutel van Aalter-Loveld, afkomstig uit een waterput van een
militair kamp, is dus een uitzondering.
Materie
Ook op het vlak van de materie lijkt de stemsleutel van Aalter-Loveld een uitzondering te
zijn. Alle stemsleutels die ik in de literatuur heb gevonden, zijn namelijk vervaardigd uit
been, terwijl deze van Aalter-Loveld van hout is.
Vormgeving
Gelijkenissen met andere stemsleutels (zie Figuur 64 tot en met 66) zijn de bol en de
gaatjes onderaan. De snaar werd door deze gaatjes gestoken om ze vast te hechten aan de
stemsleutel (Vendries 1993c, p.64). Wanneer men aan de stemsleutel draaide, werd de
snaar rond de ‘steel’ opgerold. Niet alle stemsleutels hebben een bol, sommige hebben een
simpele verdikking. De meeste hebben op deze verdikking of bol geen ‘hoedje’, zoals het
exemplaar van Aalter-Loveld, maar een ‘hoge piramide’. Dit kan gemakkelijker tussen
duim en wijsvinger genomen worden om de stemsleutel te draaien, dan het ‘hoedje’ van de
stemsleutel van Aalter-Loveld. Maar het opvallendste verschil is dat geen enkele andere
stemsleutel een longitudinale gleuf heeft en gaatjes bovenaan. De stemsleutel van Aalter-
Loveld is dus op vele vlakken een uniek exemplaar.
79
Appendix
Muziek bij de Romeinen
‘Vinum et musica laetificant cor’

(Ecclesiasticus 40, 20)
Dit deeltje heeft als doel een algemeen beeld mee te geven van welke plaats muziek innam
in het leven van de Romeinen. Hier zullen ook een aantal zaken die in het vorige hoofdstuk
vermeld worden, uitgebreider behandeld worden.
A.1. Inleiding
Het materiaal dat beschikbaar is voor de studie van de muziek bij de Romeinen betreft
vooral de instrumenten. Over de muziek zelf, de klank, is er erg weinig geweten, onder
andere doordat er geen genoteerde Romeinse muziek is overgeleverd. Over het muzikale
aspect van het Romeinse leven is dan ook het minst geschreven, ‘alsof die periode in stilte
heeft plaatsgevonden’, om het met de woorden van Homo-Lechner (1986, p.157) te
zeggen. Wat er over geschreven is, is meestal al oud en weinig betrouwbaar. Vendries
(1993a, p.9) wijst er terecht op dat de muzikale geschiedenis van de Oudheid in feite nog
volledig geschreven moet worden (Bossuyt 1995, p.24; Broeckx 1978, p.28; Mountford
1964, p.198; Pahlen 1957, p.34; Scott 1957, p.272 en p.404; Wörner 1974, p.57).
De meeste oudere werken beweren dat het enige wat men van Romeinse muziek kan
zeggen is, dat het volledig overgenomen is van de Grieken en dat de Romeinen er niets
nieuws aan hebben toegevoegd of er niets aan hebben veranderd. De Romeinen zouden
alles wat met kunst te maken had liever overgelaten hebben aan slaven, zodat ze zich
konden concentreren op veroveringen en handel (Bossuyt 1995, p.23; De Hen &
Goegebeur 1978, p.27; Pahlen 1957, p.38; Sachs & Hamburg 1979, p.42).
‘Des Romains de l’antiquité il ne faut rien attendre de bien brillant en

matière d’art.’
(Combarieu 1920, p.177)
Uiteraard moet dit genuanceerd worden. De Romeinen wel degelijk iets bijgedragen aan de
muzikale wereld. Zo hebben ze bijvoorbeeld de geluidssterkte van verschillende
instrumenten vergroot en de bucina57 zou een Romeinse uitvinding zijn (Abraham 1985,
p.42; Rebatet 1969, p.30).
57
infra A.2.1.4.
81
De Romeinen werden inderdaad beïnvloed door de Grieken (vooral na hun verovering door
Rome in 146 v. Chr.), maar ook door de Etrusken, culturen uit het Oosten en uit andere
veroverde gebieden. Van de Etrusken, die een voorkeur hadden voor blaasinstrumenten,
namen de Romeinen vooral instrumenten over, meer bepaald de tuba, de cornu en de
lituus58. Van de Grieken werden onder andere elementen uit het theater overgenomen, de
gezongen lyriek met instrumentale begeleiding, de muziektheorie en de cultus van
Dionysos (Bacchus). De cultussen van Cybele en Isis waren afkomstig uit het Oosten59
(Bossuyt 1995, pp.23-25; Broeckx 1978, p.28; De Hen & Goegebeur 1978, p.27; Grout &
Palisca 1994, p.24; Pahlen 1957, p.38; Sachs & Hamburg 1979, p.41; Scott 1957, p.404).
Deze invloeden zorgden voor het verdwijnen van de oorspronkelijke inheemse Romeinse
muziek. Enkel in sommige oud-Romeinse rituelen zijn er nog restanten van terug te vinden
(De Hen & Goegebeur 1978, p.27; Grout & Palisca 1994, p.24; Reinach 1904, p.2087;
Sachs & Hamburg 1979, p.42).
De meeste onderzoekers geloofden dat deze invloeden in chronologische volgorde

gebeurden, eerst de Etrusken, daarna de Grieken en tenslotte de invloeden uit het Oosten
(Bossuyt 1995, p.24). Dit lijkt logisch, omdat Rome eerst overheerst werd door de
Etrusken, vervolgens in contact kwam met de Grieken na de verovering van het Griekse
schiereiland en daarna met het Oosten via andere veroveringen. Maar deze invloeden staan
in feite in verband met elkaar. De Etrusken hebben bijvoorbeeld veel overgenomen van de
Grieken. We mogen namelijk niet vergeten dat de Grieken zich ook in het zuiden van de
Italiaanse laars bevonden (Magna Graecia). Indien de Etrusken afkomstig waren uit Lydia,
dan hebben ze mogelijk ook oosterse elementen meegebracht en doorgegeven aan de
Romeinen. Ook de Grieken zijn beïnvloed geweest door het Oosten, voornamelijk door de
Lydiërs en de Frygiërs (Abraham 1985, p.40; Gérold 1936, p.2; Mountford 1964, p.207;
Sachs 1943, p.272).
58
infra A.2.1.1., A.2.1.2. en A.2.1.3.
59
zie voor meer uitleg over deze cultussen: A.3.3. (infra)
82
A.2. Overzicht van de belangrijkste Romeinse muziekinstrumenten
A.2.1. Blaasinstrumenten
A.2.1.1. De tuba
De tuba (zie Figuur 67), overgenomen van de Etrusken, was één van de meest gebruikte
instrumenten in het Romeinse leger. Het werd ook gebruikt bij religieuze plechtigheden.
Het was ongeveer 1,3 meter lang en recht, meestal gemaakt van brons, hoewel het ook
voorkwam in hout, leer of ijzer. Vanwege de lengte bestond het instrument uit
afzonderlijke stukken die uit elkaar konden worden gehaald (ook het mondstuk was
afneembaar (zie Figuur 70)). Het had een cilindrische vorm en een klokvormig uiteinde.
Vaak was er een riem om de tuba strak tegen de mond op zijn plaats te houden tijdens het
spelen (Bossuyt 1995, p.27; Broeckx 1978, p.28; Ginsberg-Klar 1981, p.313; Scott 1957,
p.406; Vendries 1993c, p.42).
A.2.1.2. De cornu
De cornu (zie Figuur 68 en 69) was, net als de tuba, overgenomen van de Etrusken en ook
een veel gebruikt instrument in het leger. Het werd oorspronkelijk gemaakt van hoorn,
maar later vooral van brons. Het instrument had een kegelvormig uiteinde en was gebogen.
Net als de tuba had het een afneembaar mondstuk (zie Figuur 70) (Bossuyt 1995, p.27;
Broeckx 1978, p.28; Ginsberg-Klar 1981, p.313; Scott 1957, p.407).
A.2.1.3. De lituus
Een derde van oorsprong Etruskisch en militair instrument, was de lituus (zie Figuur 71 en
72). Het werd eveneens gebruikt bij staatsaangelegenheden. Het instrument was J-vormig
(Bossuyt 1995, p.27; Ginsberg-Klar 1981, p.313; Scott 1957, p.407).
83
A.2.1.4. De bucina
Over de bucina is er niet veel geweten, doordat er tot op heden nog geen zekere
iconografische voorstelling van is gevonden en omdat de beschrijvingen in klassieke
teksten tegenstrijdig zijn. Het instrument werd in de Romeinse tijd, en wordt nu nog steeds,
vaak verward met de cornu. Waarschijnlijk was het een Romeinse uitvinding en werd het
gemaakt van een dierlijk hoorn. Het werd onder andere in het leger gebruikt voor niet-
tactische signalen (Abraham 1985, p.42; Ginsberg-Klar 1981, p.313; Scott 1957, p.407;
Vendries 1993c, p.42).
A.2.1.5. De tibia
De tibia (Gr.: aulos) (zie Figuur 73) was een rietinstrument met vingergaten. Het werd in
paren gespeeld en men hield deze op hun plaats met behulp van een mondriem (zie Figuur
74). De tibia wordt soms beschouwd als het nationale instrument van de Romeinen
(Bossuyt 1995, p.25; Ginsberg-Klar 1981, p.313; Scott 1957, p.407).
A.2.1.6. De fistula
Fistula is de Romeinse benaming voor de panfluit 60.
A.2.1.7. De hydraulus
De hydraulus is een soort orgel (zie Figuur 75). Het bestond uit een aantal pijpen, een
klavier en een luchtreservoir dat deels werd gevuld met water. Het werd in werking
gebracht door waterdruk die de lucht in de pijpen stuwde, vanwaar de naam voor het
instrument (zie Figuur 76). Het werd het belangrijkste instrument in de Keizertijd en werd
gebruikt als begeleidingsinstrument bij burgerlijke en religieuze ceremonies (Broeckx
1978, p.28; Scott 1957, p.408).
60
zie voor meer uitleg over de panfluit: supra Hoofdstuk 2
84
A.2.2. Snaarinstrumenten
A.2.2.1. De lyra
Lyra is de Romeinse benaming voor lier (zie Figuur 77 en 80). In de Romeinse tijd
verminderde het belang van de lier ten voordele van de kithara (Scott 1957, p.409).
A.2.2.2. De kithara
De kithara (zie Figuur 78 en 80) leek sterk op de lier, maar had een groter klankbord. Het
was het meest geliefde instrument voor solisten (Scott 1957, p.409).
A.2.2.3. De harp
De harp (zie Figuur 79 en 80) werd zittend bespeeld, het instrument rustend op de knieën.
Het was niet zo populair bij de Romeinen (Scott 1957, p.409).
A.2.3. Slaginstrumenten
A.2.3.1. De scabellum
De scabellum (zie Figuur 81) was een houten of metalen instrument bestaande uit twee
platen die met elkaar verbonden waren door middel van een scharnier. Het werd onder de
voet gebonden en gebruikt om de maat te slaan (Scott 1957, p.409).
A.2.3.2. De sistrum
De sistrum (zie Figuur 82), een Egytisch instrument, was een soort rammelaar. Het werd
gebruikt in de Isiscultus (zie Figuur 83) (Scott 1957, p.409).
85
A.3. De functie van muziek in de Romeinse maatschappij
A.3.1. Muziek in het dagelijks leven
De Romeinen kenden muziek en liedjes voor allerlei gelegenheden en activiteiten. Zo

waren er onder andere jachtliederen, herdersliederen, gezelschapsliederen, oogstliederen,
ambachtsliederen, bruiloftsliederen, uitvaartliederen, liefdesliedjes, satirische liederen en
toneelmuziek. Bij welgestelden werd er tijdens het avondmaal, hoe bescheiden het ook
was, vaak muziek gespeeld (Abraham 1985, p.42; De Hen & Goegebeur 1978, p.28;
Ginsberg-Klar 1981, p.313; Reinach 1904, p.2087; Wade-Matthews 2002, p.18).
De interesse in muziek nam toe gedurende de Keizertijd. Muziek zou bij ceremonies en
staatsgelegenheden een steeds grotere rol spelen. Wanneer de keizer naar huis terugkeerde,
was er altijd muziek om hem te begroeten en tijdens triomftochten speelde een tubaspeler
dicht bij de keizer (Scott 1957, p.411 en p.413).
Muziek werd af en toe voor politieke doeleinden aangewend, vooral om het volk te
stimuleren of te kalmeren (Scott 1957, p.411).
A.3.2. Militaire muziek
Zoals gezegd waren de tuba, de cornu, de lituus en de bucina militaire instrumenten. Deze
instrumenten werden gebruikt om allerlei orders te geven. Zo luidde de tuba onder andere
de aanval of terugtocht, de bucina de nachtwake (later vervangen door de cornu) en de
cornu luidde de aflossing van de schildwachten. In tegenstelling tot de militaire
instrumenten bij de Galliërs, die dienden om de vijand af te schrikken en te imponeren,
hadden de signalen bij de Romeinen als functie de activiteiten van de soldaten te
organiseren (Scott 1957, p.411; Vendries 1993b, p.29; Vendries 1993c, p.42).
De instrumenten werden niet enkel in het kamp of tijdens de strijd gebruikt, maar ook
tijdens de marsen. Of de hulptroepen eveneens op muziek marcheerden, is niet geweten
(Vendries 1993c, p.42).
86
Bepaalde klassieke teksten getuigen van nog een handige bijkomende functie van de
militaire instrumenten. Sommige veldheren lieten de aeneatores61 in het kamp blijven,
terwijl de rest van het leger reeds was vertrokken. De musici bleven de signalen luiden om
de vijand te doen geloven dat het leger nog steeds aanwezig was. Een andere tactische zet
was om de tubaspeler weg te sturen van de troepen, zodat de vijand een verkeerd idee
zouden hebben over de positie van het leger (Scott 1957, p.412).
A.3.3. Religieuze muziek
Tijdens offerplechtigheden waren vooral de tibiaspelers (tibicines) belangrijk. Zij waren

aanwezig om de ‘schadelijke’ geluiden (bijvoorbeeld het gekrijs van het offerdier)
onhoorbaar te maken voor het publiek (Bossuyt 1995, p.25; Ginsberg-Klar 1981, p.313;
Scott 1957, pp.410-411; Wade-Matthews 2002, p.19).
Ook de tuba en de cornu werden bij bepaalde ceremonies van de traditionele cultus
gebruikt, bijvoorbeeld bij het ritueel van de zuivering van een militair kamp (Vendries
1993c, p.42).
Tijdens de veroveringstochten kwamen de Romeinen in contact met allerlei vreemde

cultussen. Bepaalde daarvan werden in Rome ingevoerd, alsook de instrumenten die bij
deze cultussen hoorden. De cultussen van Bacchus, Cybele en Isis kenden het meeste
succes. De cultus van Bacchus (waarin de panfluit een rol speelde) was afkomstig van de
Grieken. De cultus van Cybele, de Magna Mater, werd in 204 v. Chr. naar Rome gebracht
tijdens de tweede Punische oorlog (218-202 v. Chr.). Het gebied van oorsprong van deze
cultus was Phrygia. De cultus van Cybele bracht onder andere de Frygische of
Berecyntische tibiae (één rechte fluit en één gebogen fluit met een klokvormig uiteinde),
cimbalen (cymbala) (zie Figuur 84) en tamboerijnen (tympana) met zich mee (zie Figuur
85). De minnaar van Cybele was Attis, die de panfluit als attribuut had. In de cultus van
Isis (afkomstig uit Egypte, veroverd door de Romeinen in 31 v. Chr.) was de sistrum het
belangrijkste instrument 62 (Bossuyt 1995, p.25; De Hen & Goegebeur 1978, p.27; Scott
1957, p.405 en pp.408-409; Vendries 1993c, pp.43-44; Wille 1967, p.53).
61
spelers van blaasinstrumenten bij het leger
62
supra A.2.3.2.
87
A.4. Wat was de status van de muzikanten?
Musici hadden een ereplaats in de maatschappij en kregen allerlei privileges. In de tijd van
Numa Pompilius (715-673 v. Chr.) stond de ‘gilde’ van de tibiaspelers (collegium
tibicinum Romanorum) bovenaan de lijst van de beroepsgilden. Bij de hervormingen van
Servius Tullius (579-535 v. Chr.) werden de tuba- en cornuspelers officieel onderverdeeld
in een aparte sociale klasse. Keizer Augustus stelde een collegium symphoniacorum in, een
‘gilde’ van religieuze en officiële musici in Rome. Deze collegia en groeperingen hadden
uitgebreide regels en toetredingsvoorwaarden. Al deze zaken bewijzen hoe belangrijk
muziek was voor de Romeinen (Abraham 1985, p.48; De Hen & Goegebeur 1978, pp.28-
29; Scott 1957, pp.410-411; Wade-Matthews 2002, p.19).
Aangezien muzikanten zo belangrijk waren, was een degelijke muzikale opleiding

noodzakelijk. Van een beschaafd iemand werd ook verwacht dat hij enige notie had van
muziek en muzikale termen. Als muziekleraar kon je bijgevolg royale salarissen ontvangen
(Grout & Palisca 1994, p.24; Scott 1957, p.419).
Iconografische bronnen doen vermoeden dat musici speelden zonder gebruik te maken van
genoteerde muziek. Ze speelden blijkbaar op gehoor en geheugen. Uiteraard moet men er
rekening mee houden dat het iconografisch materiaal een vertekend beeld kan geven.
Misschien speelde men wél aan de hand van genoteerde muziek, maar beeldde men dit
volgens conventie niet af (Scott 1957, p.414 en p.419). Gérold (1936, p.1) dacht dat de
Romeinen muzikale composities misschien niet belangrijk genoeg vonden om op schrift
vast te stellen. Dit lijkt mij verkeerd. Misschien was het net omdat muziek zo belangrijk
was dat men het niet op schrift stelde. Waarschijnlijk boezemde men veel meer ontzag in
door te spelen op het geheugen. Het is ook goed mogelijk dat de musici de kunst van het
muziekspelen in hun eigen beperkt groepje (de ‘musicigilden’ bijvoorbeeld) wilden
houden. Dit is handiger wanneer de kennis niet neergeschreven is. Muziek had dus
mogelijk een esoterisch karakter.
88
Algemeen besluit
Al in 1992 wist men dat Aalter-Loveld een bijzondere site was, vanwege de stenen
waterput, maar het is pas in 2008 dat men sluitende bewijzen heeft gevonden dat er zich
daar eind 2de – begin 3de eeuw een militair kamp bevond. In de waterput die men in 1992
onderzocht, bevonden zich een panfluit en een stemsleutel, de onderwerpen van deze
masterproef.
In werken over de Romeinse panfluit lees je vaak dat er quasi geen archeologische
vondsten beschikbaar zijn en dat men het moet doen met iconografische en historische
bronnen wil men dit instrument bestuderen. Ik hoop dat ik heb kunnen aantonen dat het
tegendeel waar is. Gezien de vergankelijkheid (hout), breekbaarheid (ceramiek) en
herbruikbaarheid (metaal) van de materialen waarmee ze zijn gemaakt, is twaalf
panfluiten, gevonden in Noordwest-Europa, een behoorlijk aantal. Het feit dat deze
materialen bovendien niet vermeld worden door de klassieke auteurs, maakt de
archeologische vondsten nóg belangrijker om een vollediger en correcter beeld te krijgen
het instrument.
Maar aantonen dat er wel degelijk redelijk wat panfluiten gevonden zijn en dat ze nog op
een andere manier en met andere materialen konden gemaakt worden dan de ‘klassieke’
panfluit (panfluit gemaakt van aaneengebonden rietstengels), was niet het oorspronkelijke
doel van deze masterproef. Het hoofddoel was om de panfluit van Aalter-Loveld te
bestuderen. Uit deze studie is gebleken dat de panfluit van Aalter-Loveld geen alleenstaand
geval is. De panfluit vertoont sterke gelijkenissen op allerlei vlakken (soort site,
vondstcontext, datering, typologische aspecten) met andere Romeinse panfluiten die in
Noordwest-Europa werden gevonden, vooral met de houten exemplaren. Bij twee
panfluiten, namelijk deze van Alise-Sainte-Reine (Alesia) en Barbing-Kreuzhof, zijn de
gelijkenissen met de panfluit van Aalter-Loveld zelfs zo groot dat men mag
veronderstellen dat ze geproduceerd zijn in hetzelfde atelier. De belangrijkste
overeenkomst tussen de houten panfluiten is, naar mijn mening, dat de meeste, net als de
panfluit van Aalter-Loveld, gevonden zijn op militaire sites of sites die een band hebben
met de militaire wereld, wat men niet meteen zou verwachten, aangezien de meesten bij
een panfluit denken aan een rurale context.
89
Ik heb ook geprobeerd te achterhalen waarom de panfluit van Aalter-Loveld zich in een
militair kamp bevond en hoe het was terechtgekomen in de waterput. Ik heb daarbij in feite
meer vragen gecreëerd dan antwoorden gegeven, maar dit hoeft niet negatief te zijn. De
meeste onderzoekers beperken zich tot een beschrijving van de panfluit, terwijl de functie
en betekenis van het instrument ons veel meer kan leren over het leven van de Romeinen.
Ik heb daarom een aantal hypotheses naar voor geschoven die bij verder onderzoek en
nieuwe vondsten (hopelijk zullen die er zijn) getoetst kunnen worden.
Om meer data te hebben voor de studie van de eventuele betekenis en functie van de
panfluit, is het belangrijk om ook eens naar een breder gebied dan enkel Noordwest-
Europa te kijken, namelijk gans het Romeinse Rijk en zelfs daarbuiten. Het zou
bijvoorbeeld zinvol zijn om het militaire aspect van de Lydiërs wat verder te bestuderen,
omdat de troepen van dit volk volgens Herodotos marcheerden met begeleiding van onder
andere panfluitmuziek. Het is ook belangrijk om niet beperkt te blijven tot de Romeinse
periode. De studie van panfluiten, daterend uit vroegere of latere periodes, kan interessante
informatie opleveren, omdat bepaalde gebruiken en voorwerpen een veel oudere oorsprong
hebben en/ of erg lang kunnen doorleven. Het voorbeeld van de sioulet, een 20ste-eeuwse
panfluit uit de Franse Pyreneeën, die typologische sterke gelijkenissen vertoont met de
Romeinse houten panfluiten, bewijst dit.
De panfluit is nu enkel bekeken vanuit de ogen van een archeoloog, maar het is
noodzakelijk om onderzoekers uit andere wetenschappen (historici, kunsthistorici,
musicologen, …) te betrekken in het onderzoek en hun bevindingen te combineren om tot
een zo volledig mogelijk beeld te komen.
De stemsleutel van Aalter-Loveld bleek een vreemd voorwerp te zijn. Het wijkt qua
vormgeving en materie sterk af van andere voorbeelden uit de Romeinse tijd. Ik heb helaas
niet kunnen achterhalen aan welk instrument het toebehoorde.
In de inleiding zei ik dat ik met deze masterproef vooral het belang van de studie van het
muzikale aspect van culturen en beschavingen om deze beter te begrijpen onder aandacht
wou brengen. Ik vermoed, en hoop, dat ik daarin ben geslaagd. Artefacten zo gedetailleerd
mogelijk beschrijven is noodzakelijk, maar niet genoeg; het zijn hun betekenis en functie
die ons meer kunnen leren over de maatschappij en het leven van toen.
90
Dankwoord
Deze masterproef had niet tot stand kunnen komen zonder de steun en hulp van enkele
mensen. Daarom zou ik mijn ouders, Eric Alfred en Annick Hoebeke willen bedanken
voor hun geloof in mij, alsook mijn vriend, David Demey, voor zijn steun en geduld tijdens
de vele dagen die ik gekluisterd aan mijn computer heb doorgebracht. Mijn dank gaat ook
uit naar Prof. Dr. Bosman, Wim De Clercq, Mario Floryn en Marijke Derieuw voor hun
hulp en tips, naar Susanna Rühling en Peter van den Broeke voor het verlenen van artikels
en andere informatie. En last but nog least ben ik ook dank verschuldigd aan Nadja
Vervaet voor de prachtige tekening die ze maakte voor het voorblad.
91
Verantwoording van de figuren
Logo Universiteit Gent voorblad: s.n. 18 mei 2009, Typografie, logo- en kleurgebruik,
internet
Figuur voorblad: van de hand van Nadja Vervaet (aangepast)
92
Bibliografie
s.n. s.d., Houtsoorten, Houtvademecum 1, Amsterdam.
Abraham G. 1985, The Concise Oxford History of Music, Oxford University Press.
Baines A. 1992, The Oxford Companion to Musical Instruments, Oxford University Press.
Bahn P. 2007, The Bluffer's Guide to Archaeology, Londen.
Behn F. 1913, Eine antike Syrinx aus dem Rheinland, Die Musik 12, pp.285-286.
Bogaers J.E. 1973, Een Romeins raadsel uit Eindhoven, Brabants Heem XXV, pp.69-71.
Bogaers J.E. 1975, Een fluit?, Brabants Heem XXVII, pp.160-162.
Bossuyt I. 1995, Beknopt Overzicht van de Muziekgeschiedenis, Leuven.
Brem H. 2004, Eine Flöte für Pan aus Tasgetium, Instrumentum 20, p.19.
Brem H. 2005, A Roman Panpipe from Eschenz, Musica Romana, pp.3-12.
Brodribb A.C.C. & Hands A.R. & Walker D.R. 2005, The Roman Villa at Shakenoak
Farm. Oxfordshire Excavations 1960-1976, BAR British Series 395.
Broeckx J.L. 1978, Grondslagen van de muziekgeschiedenis, Antwerpen.
Coles J. 1973, Archaeology by Experiment, Londen.
Combarieu J. 1920, Histoire de la Musique. Des origines au début du XXe siècle, Tome
I : Des origines à la fin du XVIe siècle, Parijs.
93
De Clercq W. & Verdonck L. & Hoorne J. et al. 2008, Geofysische prospectie en
preventief archeologisch onderzoek van een bouwperceel in het Loveld te Aalter (prov.
O.-Vl., dec. 2007). Sporen van Romeinse houtbouw, Romeinendag 2008, pp.27-31.
De Hen F. & Goegebeur R. 1978, Inleiding tot de geschiedenis van de westerse muziek,
Antwerpen.
Dietz K. & Osterhaus U. & Rieckhoff-Pauli S. et al. 1979, Regensburg zur Römerzeit,
Regensburg.
Eibner A. 1994, Music during the Hallstatt period. Observations on mousiké as depicted
on Iron Age circumalpine vessels, In: Bélis A. & Buckley A. & Homo-Lechner C. et al.
(eds.) 1994, La pluridisciplinarité en archéologie musicale. IVe rencontres internationales
du Groupe d’études sur l’archéologie musicale de l’ICTM 8-12 octobre 1990 en hommage
à Théodore Reinach, Saint-Germain-en Laye, pp.301-319.
Fox Strangways A.H. 1929, The Pipes of Pan, Music & Letters 10/1, Oxford, pp.58-64.
French T. 2008, De offerplaats, Amsterdam (vertaald door van Velzen M.).
Gérold T. 1936, Histoire de la musique des origines à la fin du XIVe siècle, Parijs.
Ginsberg-Klar M.E. 1981, The Archaeology of Musical Instruments in Germany during

the Roman period, World Archaeology 12/3, pp.313-332.
Gow A.S.F. 1934, The Panpipe of Daphnis, The Classical Review 48/4, pp.121-122.
Grout D.J. & Palisca C.V. 1994, Geschiedenis van de westerse muziek,
Amsterdam/Antwerpen (vertaald door Brand F. & Vernooy R. & van den Wijngaard O.).
Hands A.R. 1974, A Pottery Syrinx from Shakenoak Farm, The Galpin Society Journal
27, pp.132-135.
94
Harris C.A. 1922, On the Divine Origin of Musical Instruments in Myths and Scriptures,
The Muscial Qarterly 8/1, pp.69-75.
Homo-Lechner C. 1986, L’archéologie sonore en France. Premiers résultats, In: Lund

C.S. (ed.) 1986, Second Conference of the ICTM Study Group on Music Archaeology 19-
23 november 1984, Publications issued by the Royal Swedish Academy of Music 53,
Stockholm, pp.157-161.
Homo-Lechner C. & Vendries C. 1993, La musique en Gaule, Archeologia 294, pp.32-

39.
Hoorne J. & De Clercq W. & Verbrugge A. 2007, Een Romeinse steenbouw te Aalter-
Loveldlaan (provincie Oost-Vlaanderen), Romeinendag 2007, pp.67-71.
Land J.P.N. 1892, Twee aloude fluiten in Nederland opgegraven, Tijdschrift der
Vereeniging voor Noord-Nederlands Muziekgeschiedenis 4/1, pp.33-35.
Le Gall J. 1963, Alésia. Archéologie et histoire, Fayard.
Ludowici W. 1904, Stempel-Namen römischer Töpfer von meinen Ausgrabungen in

Rheinzabern 1901-1904, München.
Mathiesen T.J. 1999, Apollo’s Lyre. Greek Music and Music Theory in Antiquity and the
Middle Ages, University of Nebraska Press.
Mckinnon J.W. 2001, Syrinx, In: Sadie S. & Tyrrell J. (eds.) 2001, The New Grove
Dictionary of Music and Musicians 24, p.867.
McKinnon J.W. & Anderson R. & Schechter J.M. et al. 2001, Panpipes, In: Sadie S. &
Tyrrell J. (eds.) 2001, The New Grove Dictionary of Music and Musicians 19, pp.36-41.
Megaw J.V.S. 1968, Problems and non-problems in palaeo-organology. A musical

miscellany, In: Coles J.M. & Simpson D.D.A. (eds.) 1968, Studies in Ancient Europe.
Essays presented to Stuart Piggott, Leicester University Press, pp.333-353.
95
Moens J. & De Clercq W. & Laloo P. et al. 2009, Aalter-Loveld 08, Jaarverslag 2008
Kale-Leie Archeologische Dienst, Aalter.
Mountford J. 1964, Music and the Romans, Bulletin of the John Rylands Library 47,
pp.198-211.
Pahlen K. 1957, Wereldgeschiedenis der muziek, ’s Gravenhage (bewerkt door Penn W.).
Pugsley P. 2003, Roman Domestic Wood. Analysis of the morphology, manufacture and
use of selected categories of domestic wooden artefacts with particular reference to the
material from Roman Britain, BAR International series 1118, Groot-Brittannië.
Rebatet L. 1969, Une histoire de la musique, Parijs.
Reinach T. 1904, Musica, In: Daremberg C. & Saglio E. & Pottier E. (eds.) 1904,
Dictionnaire des Antiquités Grecques et Romaines III/2, Parijs, pp.2072-2088.
Reinach T. 1907a, La ‘Flûte de Pan’ d’Alésia, Pro Alesia 1re Année/11, pp.161-169.
Reinach T. 1907b, La ‘Flûte de Pan’ d’Alésia, Pro Alesia 1re Année/12, pp.180-185.
Reinach T. 1918, Syrinx, In: Saglio E. & Pottier E. (eds.) 1918, Dictionnaire des
Antiquités Gracques et Romaines 4/2, pp.1596-1600.
Rimmer J. 1981, An Archaeo-Organological Survey of the Netherlands, World

Archaeology 12/3, pp.233-245.
Rühling S.R. 2006, Pan im Buchsbaum. Ein Syrinxfund aus Titz-Ameln, ongepubliceerde
masterthesis: Rheinische Friederichs-Willhelms-Universität Bonn, Institut für
Kunstgeschichte und Archäologie, Abteilung für Ur- und Frühgeschichte, Bonn.
Sachs C. 1942, The History of musical instruments, Londen.
Sachs C. 1943, The Rise of Music in the Ancient World. East and West, New York.
96
Sachs C. & Hamburg O. 1979, Geschiedenis van de muziek, Utrecht/ Antwerpen.
Salmen W. 1962, Volksinstrumente in Westfalen, Studia Musicologica Academiae

Scientiarum Hungaricae 3/1/4, (Zoltano Kodály, Octogenario Sacrum), pp.271-279.
Scott J.E. 1957, Roman Music, In: Wellesz E. (ed.) 1957, Ancient and Oriental Music,
The New Oxford History of Music 1, Oxford University Press, pp.404-420.
Seelmann H. 1907, Ein Gräberfeld aus der jüngeren La Tènezeit bei Klein Kühnau (Kreis
Dessau), Zeitschrift für Ethnologie 39, pp.186-192.
Tamboer A. 1999, Ausgegrabene Klänge. Archäologische Musikinstrumente aus allen

Epochen, Zwolle (vertaald door Riek I.M. & Heinrichs S.).
Tamboer A. 2001, Muziekarcheologie als bron van een verdwenen muziekcultuur, In:
Grijp L.P. & Bossuyt I. & Delaere M. et al. (eds.) 2001, Een muziekgeschiedenis der
Nederlanden, Amsterdam, pp.2-8.
Thoen H. & Sas K. 1993, Voorlopig verslag van de opgravingen te Aalter-Loveld 1992.
Interimrapport eerste opgravingscampagne, ongepubliceerd rapport: Universiteit Gent.
Tillyard H.J.W. 1907, Instrumental Music in the Roman Age, The Journal of Helenic
Studies 27, pp.160-169.
Ulbert G. 1961, Ein römischer Brunnenfund von Barbing-Kreuzhof (Ldkr. Regensburg),

Bayerische Vorgeschichtsblätter 26, pp.48-60.
van den Broeke P.W. s.d., Gesprokkeld in Nijmegen-Oosterhout. Houten voorwerpen uit
een inheems-Romeinse nederzetting, ongepubliceerd informatie (verkregen via Peter van
den Broeke, waarvoor dank).
van den Broeke P.W. 2002, Vindplaatsen in vogelvlucht. Beknopt overzicht van het
archeologisch onderzoek in de Waalsprong 1996-2001, Archeologische Berichten
Nijmegen – Rapport 1, Nijmegen.
97
van den Broeke P.W. 2006, Een Bataafse nederzetting als voorganger van het nieuwe
Oosterhout. De straatnamen van de Elten verklaard, Ulpia Noviomagus 12, Nijmegen.
van Es W.A. & Sarfatij H. & Woltering P.J. 1988, Archeologie in Nederland. De
rijkdom van het bodemarchief, Amersfoort.
Vendries C. 1993a, L’état de la recherche en Gaule. La musique oubliée …, In: Pinette M.

1993, Le carnyx et la lyre. Archéologie musicale en Gaule celtique et romaine, Besançon,
pp.9-10.
Vendries C. 1993b, Les Gaulois et la musique au Second Age du Fer, In: Pinette M. 1993,
Le carnyx et la lyre. Archéologie musicale en Gaule celtique et romaine, Besançon, pp.27-
40.
Vendries C. 1993c, La romanisation de la Gaule et les formes d’acculturation musicale,

In: Pinette M. 1993, Le carnyx et la lyre. Archéologie musicale en Gaule celtique et
romaine, Besançon, pp.41-70.
Vendries C. 1993d, Survivances musicales indigènes et particularités organologiques, In:

Pinette M. 1993, Le carnyx et la lyre. Archéologie musicale en Gaule celtique et romaine,
Besançon, pp.71-91.
Verlinde A.D. 1980, Archeologische kroniek van Overijssel over 1978/1979, Overijsselse
Historische Bijdragen 95, pp.189-214.
Vorreiter L. 1976, Bau und Stimmung der antiken Syringe (PAN-Flöten und PAN-
Pfeifen), Archiv für Musikorganologie 1/1, pp.16-33.
Wade-Matthews M. 2002, Muziekinstrumenten. De geschiedenis van de muziek en het

orkest, Utrecht (vertaald door Houtzager G.).
Wille G. 1967, Musica Romana. Die Bedeutung der Musik im Leben der Römer,
Amsterdam.
98
Woltering P.J. 1999, Roman Panpipes from Uitgeest, the Netherlands, In: Sarfatij H. &
Verwers W.J.H. & Woltering P.J. (eds.) 1999, In Discussion with the Past. Archaeological
studies presented to W.A. van Es, Zwolle/ Amersfoort, pp.173-185.
Wörner K.H. 1974, Geschiedenis van de muziek, Utrecht/ Antwerpen (vertaald door
Zijlstra M.).
Julius Pollux, Onomasticon IV, 69.
Publius Ovidius Naso, Metamorphoses I, 689-712, vertaald door d’Hane-Sheltema 2005,

Ovidius. Metamorphosen, Amsterdam.
Publius Ovidius Naso, Metamorphoses XIV, 514-516.
Ecclesiasticus 40, 20
s.n. 10 september 2007, Restaura. Over Restaura, geraadpleegd op 14 mei 2009 op

http://www.restaura.nl/over-restaura/over-restaura-fs.htm.
s.n. 18 mei 2009, Typografie, logo- en kleurgebruik, geraadpleegd op 18 mei 2009 op

http://www.ugent.be/nl/werken/organisatie/communicatie/huisstijl/elementen/logo/basic.
99

Archeologische Studie Van Twee Gallo-Romeinse Muziekinstrumenten Gevonden Te Aalter-Loveld Pag.27-61

Transféré par

Informations du document

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Archeologische Studie Van Twee Gallo-Romeinse Muziekinstrumenten Gevonden Te Aalter-Loveld Pag.27-61

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Faculteit Letteren en Wijsbegeerte – Vakgroep Archeologie

IN DE BAN VAN PAN

Virginie Alfred (20050056)

keywords: Roman archaeology, Aalter-Loveld, military camp, panpipes (fistula, syrinx),

mots-clés: archéologie romaine, Aalter-Loveld, camp militaire, flûte de Pan (fistula,

De masterproef is opgedeeld in drie hoofdstukken en één appendix. De panfluit zal hierbij

Het archeologisch onderzoek te Aalter-Loveld,

‘It takes very special qualities to devote one’s life to

1.1.1. Situering in de ruimte

Op 1 september 1990 werden op dit perceel al Romeinse vondsten gedaan bij

1.1.3. Aanleiding van het onderzoek

1.1.4.1. Technische constructie

De manier waarop de waterput is opgebouwd en de overvloed aan archeologisch materiaal

1.2.1. Situering in de ruimte

De onderzoekers van de opgravingen uitgevoerd in 2006 hadden uiteraard dezelfde

1.2.3. Aanleiding van het onderzoek

1.2.4.1. Resten van een steenbouw

Er werden langgerekte zones met natuursteen, geïnterpreteerd als muurresten, gevonden.

1.2.4.2. Dumpzone van afbraakmaterialen

In spoor 3 werden fragmenten van dakpannen gevonden en brokken natuursteen,

1.2.5.3. Andere vondsten

1.2.6. Interpretatie en besluit

Steenbouw is in het gebied tussen de Scheldevallei en de kust erg uitzonderlijk. Ook de

1.3.1. Situering in de ruimte

1.3.2. Aanleiding van het onderzoek

1.3.3. Geofysische prospectietechnieken

1.3.4. Sporen en vondsten

Spoor 18 bevatte houtskoolbrokken en fragmenten aardewerk. Er werden ook sterk

Waarschijnlijk heeft er op de site een brand of een vuurgerelateerde artisanale activiteit

1.4.1. Situering in de ruimte

1.4.2. Aanleiding van het onderzoek

1.4.3. Sporen, structuren en vondsten (zie Kaart 7)

‘In quibus antra videt, quae multa nubili silva

De vroegste Europese iconografische voorstellingen van panfluiten, namelijk op bronzen

Naast deze eenvoudige types bestonden er meer geperfectioneerde in meer duurzame

2.2. Functie van de panfluit in de Romeinse tijd

De pantomime was een, hoofdzakelijk Romeins, soort theatervoorstelling. De thema’s van

‘De god vertelt hem8: ‘In Arcadië, in ’t koud gebergte

(Publius Ovidius Naso, Metamorphoses I, 689-712,

In de beschrijving van de panfluiten wordt met de ‘voorzijde’, de zijde bedoeld waarbij de

Maar liefst de helft van de Romeinse panfluiten gevonden in Noordwest-Europa zijn

2.4.1.1. De panfluit van Uitgeest-Dorregeest, Noord-Holland (Nederland)

Situering in de ruimte en archeologische context (zie Tabel 1)

Datering (zie Tabel 1)

De panfluit heeft ongeveer een rechthoekige vorm, maar de linkeronderhoek is schuin

Het artefact is in de breedte lichtjes gebogen. De voorzijde is daarbij lichtjes concaaf en de

Situering in de ruimte (zie Tabel 4)

De inheems-Romeinse nederzetting ligt op een lichte verhoging in het landschap, in het

Archeologische context (zie Tabel 4)

Datering (zie Tabel 4)

De bewaarde delen van de onderzijde en de linkerzijde zijn afgerond. De linkerzijde

Op de voorzijde zijn er parallelle horizontale groeven aangebracht. Bovenaan zijn dit er

Situering in de ruimte (zie Tabel 7)

De panfluit (zie Figuur 17 en 18) werd op 26 juni 1906 gevonden in Alise-Sainte-Reine, in

Archeologische context (zie Tabel 7)

Datering (zie Tabel 7)

Beschrijving (zie Tabel 7 tot en met 9)

Oorspronkelijk werd het hout, waaruit de panfluit is gemaakt, door Matruchot

Situering in de ruimte (zie Tabel 10)

Archeologische context (zie Tabel 10)

Datering (zie Tabel 10)

De bovenkant van het instrument is via de voor- en achterzijde schuin afgesneden,

De achterzijde van de fluit is glad en onversierd. De versiering op de voorzijde werd in het

Situering in de ruimte (zie Tabel 13)