Nguyen Hoang Vu - Giao Trinh SDH - Nhien Lieu Dung Cho DCDT 2010

Häc viÖn Kü thuËt qu©n sù
Bé m«n ®éng c¬- khoa ®éng lùc
TS. NguyÔn Hoμng Vò
Nhiªn liÖu dïng cho

®éng c¬ ®èt trong
(Dïng cho häc viªn cao häc chuyªn ngµnh Kü thuËt §éng c¬ nhiÖt;
Kü thuËt Xe m¸y qu©n sù - c«ng binh; M¸y tÇu)
Hμ néi - 2007
Ch−¬ng 1
TÝnh chÊt vËt lý vμ ho¸ häc cña nhiªn liÖu
DÇu th« vµ çc s¶n phÈm tinh läc tõ nã chñ yÕu bao gåm çc nguyªn tö
çc-bon (C) vµ hy®ro (H) kÕt hîp trong mét hîp chÊt ho¸ häc ®−îc gäi lµ
hydrocacbon (HC). Ngoµi ra, çc s¶n phÈm dÇu má cßn chøa çc nguyªn tè kh¸c
nh− l−u huúnh, nit¬, «-xy vµ mét hµm l−îng nhá kim lo¹i.
Trong ch−¬ng nµy sÏ ®Ò cËp ®Õn mét sè tÝnh chÊt vËt lý, ho¸ häc c¬ b¶n cña
HC nh»m phôc vô viÖc nghiªn cøu çc néi dung tiÕp theo cña chuyªn ®Ò. Ngoµi
ra, ch−¬ng nµy còng sÏ ®−îc giíi thiÖu: tªn gäi khoa häc; nguyªn t¾c ph©n lo¹i
còng nh− cÊu tróc cña çc hä hîp chÊt kh¸c th−êng cã mÆt cïng víi HC trong
nhiªn liÖu; thµnh phÇn vµ thuéc tÝch chung cña mét sè lo¹i nhiªn liÖu th−¬ng m¹i.
1.1. Mét sè tÝnh chÊt ho¸ häc cña hydrocacbon
PhÇn nµy kh«ng nh»m môc ®Ých ®Ò cËp s©u vÒ tÝnh chÊt ho¸ häc cña HC mµ
chØ kh¸i qu¸t mét sè nguyªn t¾c chÝnh. Nguyªn tö C vµ H th«ng qua liªn kÕt ho¸
häc gi÷a chóng (sö dông çc ®iÖn tö) ®Ó t¹o thµnh HC. Mèi liªn kÕt ®¬n gi¶n nhÊt
lµ sö dông chung ®«i ®iÖn tö. C cã ho¸ trÞ 4 vµ H cã ho¸ trÞ 1. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ
1 nguyªn tö C cã thÓ t¹o ra 4 liªn kÕt víi çc ph©n tö liÒn kÒ (hoÆc lµ C hoÆc lµ
H), trong khi 1 nguyªn tö H chØ cã thÓ t¹o thµnh 1 liªn kÕt víi C. Do vËy, cã thÓ
cã liªn kÕt ®¬n, liªn kÕt ®«i hoÆc liªn kÕt ba gi÷a çc ph©n tö C, ®−îc ký hiÖu lÇn
l−ît nh− sau:
Mçi liªn kÕt trªn cã thÓ bao gåm 2, 4 hoÆc 6 ®iÖn tö t−¬ng øng. Çc hîp
chÊt HC ®−îc ph©n lo¹i theo kiÓu liªn kÕt C trong cÊu tróc cña chóng vµ mçi lo¹i
HC cã nh÷ng thuéc tÝnh vËt lý-ho¸ häc riªng.
1.1.1. Ph©n lo¹i chung
Cã 3 hä chÝnh cña HC ®−îc liÖt kª trong B¶ng 1-1, bao gåm:
+ HC b·o hoµ (no), t¹o thµnh tõ liªn kÕt ®¬n C-C, ®−îc chia thµnh 2 lo¹i:
- Paraffin hoÆc Ancan cã liªn kÕt C më.
- Naphthene hoÆc Cyclane cã liªn kÕt C kÝn d¹ng vßng trßn.
+ HC ch−a b·o hoµ (ch−a no) ®−îc chia thµnh hai nhãm:
- Olefin (cã 1 hoÆc nhiÒu liªn kÕt ®«i), ®−îc gäi víi tªn Alkene hoÆc
Cyclene, phô thuéc vµo cÊu tróc ph©n tö lµ d¹ng chuçi th¼ng hoÆc d¹ng vßng.
- Axetylen hoÆc Alkyne trong cÊu tróc cã chøa Ýt nhÊt 1 liªn kÕt 3
10
+ HC th¬m: chøa 1 hoÆc mét vµi vßng tuÇn hoµn ch−a no bao gåm 6 phÇn
tö C (vÝ dô nh− Benzene).
B¶ng 1-1
Ph©n lo¹i chung çc hîp chÊt hydrocacbon
KiÓu Tªn th«ng Tªn chÝnh CÊu tróc C«ng thøc
th−êng thøc chung
Paraffin Alkane CnH2n+2
Hydrocacbon no
Vßng chøa 3,4,5 hoÆc
Naphthene Cyclane CnH2n *
6 nguyªn tö C
Hydrocacbon Olefin ** Alkane CnH2n ***
ch−a no
Acetylenic Alkane CnH2n-2
Hydrocacbon
Aromatic = CnH2n-6****
th¬m
Chó thÝch:
*
- c«ng thøc chØ ®óng víi çc hîp chÊt cã 1 vßng ®¬n.
**
- çc hîp chÊt Cycloolefin, Diolefin vµ Polyolefin ®−îc ph©n lo¹i trong nhãm nµy.
***
- c«ng thøc chØ ®óng víi monoolefin kh«ng tuÇn hoµn (non-cyclic monoolefins).
****
- c«ng thøc chØ ®óng víi çc hîp chÊt cã 1 vßng th¬m vµ 1 liªn kÕt no ë bªn.
Víi çch ph©n lo¹i cò, çc hîp chÊt HC ®−îc chia thµnh: HC bÐo
(Aliphatic), vßng no (Alicyclic) vµ th¬m (Aromatic). Çc hîp chÊt bÐo ®Òu cã cÊu
tróc chuçi më, cã thÓ no hoÆc ch−a no. Çch ph©n lo¹i nµy cã thÓ më réng cho
çc hä hîp chÊt kh¸c nh− r−îu cån (Alcohol), an®ªhyt (Aldehydes), xeton
(Ketone) vµ axÝt (Acid). Çc HC vßng no bao gåm çc s¶n phÈm nh− Cyclane,
Cycloolefin vµ Cyclodiolefin. HiÖp héi Quèc tÕ Çc hîp chÊt ho¸ häc Tinh
khiÕt vµ øng dông- IUPAC (The International Union of Pure and Applied
Chemistry) ®· quy ®Þnh çch ®Æt tªn çc hîp chÊt ho¸ häc mét çch cã hÖ thèng.
Trong çc phÇn tiÕp sau cña Chuyªn ®Ò sÏ ®−îc sö dông çch ®Æt tªn nµy.
1.1.2. C«ng thøc ho¸ häc vµ tªn gäi
1.1.2.1 Paraffin
Paraffin vµ Alkane cã c«ng thøc ho¸ häc chung lµ CnH2n-2, chóng cã thÓ cã
çc cÊu tróc chuçi th¼ng (C - C - C – C) hoÆc chuçi nh¸nh ( )

Chuçi th¼ng th−êng ¸m chØ paraffin th−êng (n-paraffin) vµ chuçi nh¸nh
th−êng ®−îc gäi lµ isoparaffin. Hai lo¹i HC nµy cã chung c«ng thøc ho¸ häc
11
nh−ng cã cÊu tróc m¹ch kh¸c nhau vµ ®−îc gäi lµ chÊt ®ång ph©n. Mçi chÊt ®ång
ph©n cã thÓ cã nh÷ng thuéc tÝnh vËt lý vµ ho¸ häc kh¸c nhau.
Bèn chÊt ®Çu tiªn trong hä paraffin ®−îc biÕt ®Õn víi nh÷ng tªn gäi th−êng
gÆp nh− Mªtan (Methane), Etan (Ethane), Pr«ban (Propane) vµ Butan (Butane).
C«ng thøc cña nh÷ng hîp chÊt nµy ®−îc liÖt kª trong B¶ng 1-2. CÊu tróc m¹ch
nh¸nh cã thÓ xuÊt hiÖn sau Butan. Hai ®ång ph©n víi 4 nguyªn tö C (C4) lµ butan
th−êng (n-butane) vµ isobutane.
B¶ng 1-2
Tªn gäi dïng cho çc hîp chÊt ®Çu tiªn cña nhãm paraffin
Tªn KiÓu cÊu tróc

Khai triÓn ViÕt gän C«ng thøc chung
Mªtan
(Methane) - CH4
Etan
(Ethane) CH3 - CH3 C2H6
Pr«ban
(Propane) CH3 – CH2 - CH3 C3H8
Butan
(Butane) CH3 – CH2 -CH2 - CH3 C4H10
Isobutane C4H10
§Ó nhËn diÖn çc HC chuçi th¼ng cã sè nguyªn tö C > 4, ng−êi ta dïng

mét tiÒn tè sè häc (dùa trªn sè l−îng nguyªn tö C; vÝ dô: n¨m -penta, s¸u-hexa,
m−êi-deca…) cïng víi hËu tè "ane" ®Ó chØ ra r»ng hîp chÊt ®ã thuéc nhãm
alkane. VÝ dô: C8H8 ®−îc gäi lµ normal-octane hoÆc noctane; C11H24 gäi lµ n-
12
undecane: C15H32 gäi lµ n-pentadecane; C20H42 gäi lµ n-eicosane. Víi çc hîp chÊt
cã sè nguyªn tö C nhiÒu h¬n n÷a, cÇn bæ sung thªm çc liªn kÕt - CH2 trong cÊu
tróc m¹ch.
Nguyªn t¾c gäi tªn paraffin m¹nh nh¸nh lµ x¸c ®Þnh m¹ch dµi nhÊt mang
tªn cña HC th−êng t−¬ng øng. Çc chuçi bªn hoÆc alkyl ®−îc ¸m chØ bëi thuËt
ng÷ riªng etyla (Ethyl), propyl, Butila (Butyl)... . ThuËt ng÷ gèc nh»m ¸m chØ ®Õn
alkane cã cïng sè nguyªn tö C, thuËt ng÷ gèc ®i kÌm theo hËu tè “yl”. Khi alkyl
kh«ng ®−îc m« t¶ chi tiÕt, chóng th−êng ®−îc ¸m chØ b»ng gèc (radicals) vµ biÓu
thÞ b»ng ch÷ çi R. V× nguyªn tö C nèi víi chuçi chÝnh th−êng liªn kÕt víi 1, 2
hoÆc nguyªn tö C kh¸c, çc gèc ®−îc nh¾c ®Õn lµ thø nhÊt (primary): ;
thø hai (secondary): ; hoÆc thø 3 (tertiary): .

Tªn cña mét sè gèc alkyl th−êng gÆp ®−îc liÖt kª trong B¶ng 1-3, çc gèc
sö dông hËu tè “yl”.
B¶ng 1-3
Tªn gäi mét sè gèc alkyl
Tªn C«ng thøc Tªn C«ng thøc
Methyl CH3 -
n-Pentyl CH3-CH2-CH2-CH2-CH2-
Ethyl CH3-CH2-
Propyl CH3-CH2-CH2-
Isopropyl Isopentyl
(hoÆc n-arnyl)
n-Butyl
CH3 - CH2- CH2- CH2- Neopentyl
sec-Butyl
(hoÆc secondary
butyl)
tert-Pentyl
tert-Butyl (hoÆc t-amyl;
(hoÆc t-butyl) tert-amyl)
13
§Ó x¸c ®Þnh mét paraffin nh¸nh, mçi nguyªn tö C trong chuçi chÝnh ®−îc
®¸nh sè b¾t ®Çu tõ ®Çu chuçi gÇn nhÊt víi mét nh¸nh nµo ®ã. Sè tham kh¶o cña
mçi ®iÓm nh¸nh lµ sè cña nguyªn tö C t¹i ®iÓm ®ã trong chuçi chÝnh.
VÝ dô: 2-methyl-5-ethylheptane
Theo nguyªn t¾c chung, sè l−îng nh¸nh cã thÓ cã (hoÆc chÊt ®ång ph©n),
t¨ng rÊt nhanh theo sè nguyªn tö C trong hîp chÊt. Do ®ã, cã 3 ®ång ph©n víi C5,
5 ®ång ph©n cho C6, 18 ®ång ph©n cho C8, 75 ®ång ph©n cho C10 vµ theo lý thuyÕt
cã trªn 6,2.1013 ®ång ph©n cho C40.
TiÒn tè “iso”, th−êng ®−îc sö dông ®Ó chØ ra paraffin nh¸nh, lµ kh«ng ®ñ
®Ó m« t¶ cÊu tróc cña hîp chÊt. V× vËy, 2,2,4-trimethylpentane chØ lµ mét trong
rÊt nhiÒu isoparaffin cña C8 (s¶n phÈm ®−îc dïng lµm tiªu chuÈn ®Ó x¸c ®Þnh chØ
sè èctan vµ th−êng ®−îc gäi lµ “isooctane”), nã cã cÊu tróc nh− sau:
1.1.2.2. Naphthene
Naphthene cã cÊu tróc vßng trong ®ã mçi nguyªn tö C liªn kÕt víi 2 nguyªn
tö H vµ víi 2 nguyªn tö C kh¸c, c«ng thøc ho¸ häc chung lµ CnH2n. TiÒn tè
"cyclo" ®−îc sö dông ®èi víi naphthene vµ theo sau nã lµ tªn cña alkane víi sè
phÇn tö C thÝch hîp. VÝ dô:
cyclopropane cyclobutane cyclopentane cyclohexane
Naphthene th−êng ®−îc biÓu diÔn t−îng tr−ng b»ng çch sö dông kh«ng
ph¶i lµ nguyªn tö C tuÇn hoµn còng kh«ng ph¶i lµ nguyªn tö H. Do ®ã, çc biÓu
t−îng sau ®¹i diÖn t−¬ng øng cho cyclopentane vµ cyclohexane.
14
cyclopentane vµ cyclohexane
Naphthene cã thÓ còng bao gåm chuçi akyl liªn kÕt thµnh vßng. Trong
tr−êng hîp nµy chu kú cña çc nguyªn tö C ®−îc ®¸nh sè theo çch m« t¶ sù thay
thÕ kh¸c nhau b»ng çch sö dông gi¸ trÞ thÊp nhÊt cã thÓ. VÝ dô:
1,3-dimethylcyclopentane (kh«ng gäi lµ 1,4-dimethylcyclopentane)

Còng cã mét sè naphthene cÊu t¹o d¹ng mét vµi vßng c« ®Æc (Condensed
Rings). CÊu h×nh th«ng dông nhÊt lµ ghÐp gi÷a hai vßng çc-bon C6, cã c«ng thøc
ho¸ häc chung lµ C10H18 : .

1.1.2.3. Olefin hoÆc alkene
Nhãm Olefin bao gåm 2 kiÓu hîp chÊt: 1 kiÓu liªn kÕt ®«i (monoolefin) vµ
1 kiÓu liªn kÕt ®a chiÒu (polyolefin).
a. Monoolefin
Nh÷ng hîp chÊt d¹ng nµy thiÕu 2 nguyªn tö H so víi HC no t−¬ng øng.
C«ng thøc ho¸ häc chung lµ CnH2n ®èi víi chuçi më (Alkene) vµ CnH2n-2 ®èi víi
hîp chÊt kiÓu vßng (Cyclene). Nh÷ng olefin ®¬n gi¶n nhÊt lµ:
+ Etylen (ethylene) hoÆc Eten (ethene): H2C = CH2
+ Propylen (propylene) hoÆc Propene: CH3 – CH = CH2
Olefin sö dông cïng tªn gäi víi paraffin (tõ C4 trë lªn) vµ thay thÕ hËu tè
"ane" b»ng "ene" (vÝ dô: Pentene, Hexene, Octene...). Olefin nh¸nh ®−îc m« t¶
cïng çch thøc nh− ®èi víi alkane. Tuy nhiªn, vÞ trÝ cña liªn kÕt ®«i trong chuçi
tuÇn hoµn ph¶i ®−îc x¸c ®Þnh. §iÒu nµy ®−îc thùc hiÖn b»ng çch thªm vµo tiÒn
tè "ene" víi sè thø tù cña nguyªn tö C ®Çu tiªn cã liªn kÕt ®«i. HÖ thèng ®¸nh sè
®−îc ¸p dông sao cho ®¶m b¶o r»ng sè thÊp nhÊt ®−îc sö dông, vÝ dô:
( 4-methyl-pent-2-ene)
15
Do vËy, víi cïng chuçi C, mét sè ®ång ph©n cã thÓ xuÊt hiÖn phô thuéc vµo
vÞ trÝ kh«ng no cña cÊu tróc.
b. Polyolefin
Polyolefin ®−îc gäi tªn theo liªn kÕt ®«i cña chóng (Diene, Triene...), çc
liªn kÕt ®«i nµy cã thÓ liÒn kÒ vµ th−êng ®−îc gäi lµ “allenic”:
hoÆc chóng cã thÓ bè trÝ thay thÕ víi 1 liªn kÕt ®¬n, th−êng ®−îc gäi lµ
"conjugated":
Çc lo¹i Polyolefin th−êng gÆp nhÊt trong ngµnh c«ng nghiÖp ho¸ dÇu lµ:
+ Allene (hoÆc Propadiene), c«ng thøc: H2C = C- CH2
+ Buta-1,3-diene, c«ng thøc: H2C = CH – CH = CH2
+ Isoprene (2-methylbuta-l ,3-diene), c«ng thøc:
+ Cyclopentadiene:
Hîp chÊt buta-l,3-diene mÆc dï chØ chiÕm mét l−îng nhá trong khÝ th¶i
®éng c¬ ®èt trong, nh−ng nã ®−îc gi¸m s¸t rÊt chÆt chÏ do cã tÝnh ®éc.
1.1.2.4. Acctylenic
Acetylenic, cã liªn kÕt 3 vµ ®−îc ®Æc tr−ng bëi c«ng thøc ho¸ häc chung lµ
CnH2n-2. Chóng ®−îc ¸m chØ b»ng mét thuËt ng÷ víi hËu tè “yne" vµ tiÕp theo
chóng cã cïng quy luËt gäi tªn nh− çc hîp chÊt cïng hä tr−íc ®©y. Hîp chÊt ®Çu
tiªn trong hä gi÷ tªn lÞch sö cña acetylene vµ ®−îc biÓu diÔn b»ng c«ng thøc: H –
C ≡ C - H. Cã hai kiÓu acetylenic:
+ "real" Acetylenic hoÆc monosubstitute acetylenic, cã c«ng thøc ho¸ häc
lµ: R – C ≡ C - H
+ Disubstituted acetylenic, c«ng thøc: R – C ≡ C - R’
Çc hîp chÊt nµy Ýt khi cã mÆt trong nhiªn liÖu. Tuy nhiªn, trong khÝ th¶i
®éng c¬ ®èt trong cã chøa mét l−îng nhá acetylene.
16
1.1.2.5. Aromatic
Hîp chÊt ®Çu tiªn trong nhãm aromatic lµ Benzene, cã c«ng thøc ho¸ häc
chung lµ C6H6. S¸u nguyªn tö C liªn kÕt bªn ngoµi b»ng 1 liªn kÕt ®¬n hoÆc 1 liªn
kÕt ®«i. Trong thùc tÕ mèi liªn kÕt ®−îc s¾p xÕp thµnh 1 vßng s¸u c¹nh víi 3 liªn
kÕt ®«i. Do vËy, ng−êi ta th−êng dïng mét trong hai ký hiÖu sau ®Ó biÓu diÔn:
HiÖn t¹i, kh«ng cã quy luËt chÝnh x¸c ®Ó x¸c ®Þnh tªn gäi cña çc hîp chÊt
phæ biÕn trong nhãm aromatic. B¶ng 1-4 liÖt kª danh s¸ch çc hîp chÊt ®¬n gi¶n
cã chøa mét vµi nhãm bÐo liªn quan ®Õn vßng benzen. Phô thuéc vµo vÞ trÝ liªn
kÕt cña 2 nhãm CH3, benzen cã çc ®ång ph©n sau ®©y: Orthoxylene, Metaxylene
vµ Paraxy-lene. TiÒn tè "ortho", "meta" vµ "para" ®−îc sö dông trong hîp chÊt
ho¸ häc ®Ó x¸c ®Þnh vÞ trÝ t−¬ng ®èi hoÆc lµ çc sù thay thÕ cã thÓ cña benzen.
B¶ng 1-4
Mét sè hîp chÊt hydrocacbon th¬m ®¬n gi¶n
CÊu tróc ho¸ häc
Tªn C«ng thøc
(x−¬ng çc bon)
Benzene C6H6
Toluene C7H8
Ethylbenzene C8H10
o-Xylene C8H10
m-Xylene C8H10
p-Xylene C8H10
Styrene (vinylbenzene) C8H8
n-Propylbenzene C9H12
Cumene (Isopropylbenzene) C9H12
17
n-Butylbenzene C10H14
Durene (1,2,4,5-tetramethylbenzene) C10H14
Naphtalene C10H8
1-Methylnaphtalene (α-Methylnaphtalene) C11H10
2-Methylnaphtalene (β-Methylnaphtalene) C11H10
ThuËt ng÷ “phenyl” ®−îc sö dông cho gèc C6H5 thu ®−îc tõ benzen, ®«i khi
còng ®−îc sö dông ®Ó ¸m chØ HC th¬m víi mét vµi vßng nh©n. VÝ dô:
biphenyl biphenyimethane
Vßng nh©n benzen còng cã thÓ sö dông ®Ó nèi çc hîp chÊt th¬m kh¸c hoÆc
vßng naphthalene:
naphthalene tetraline indane indene

Cã mét nhãm hîp chÊt HC th¬m rÊt phøc t¹p bao gåm mét vµi vßng nh©n
víi çc kiÓu thay ®æi kh¸c nhau. Çc hîp chÊt nµy ®−îc gäi lµ HC th¬m nhiÒu
nh©n - PAH (Polynuclear Aromatic Hydrocarbon). B¶ng 1-5 liÖt kª tªn mét sè
hîp chÊt PAH, mÆc dï chØ chiÕm mét l−îng nhá trong khÝ th¶i nh−ng bÞ kiÓm
so¸t rÊt chÆt chÏ do tÝnh ®éc h¹i cña chóng.
B¶ng 1-5
Mét sè hîp chÊt hydrocacbon th¬m nhiÒu nh©n (PAH)
Tªn CÊu tróc ho¸ häc Tªn CÊu tróc ho¸ häc
Anthacene Benzo [b]

fluoranthene
Phenantrene
Benzo [a] pyrene
Acenaphtene
18
Fluorene
Benzo [e] pyrene
Chrysene
Perylene
Benzo [a]
anthracene
Cholanthrene Benzo [g,h,i]

Perylene
Pyrene
Dibenzo [a,h]
Fluoranthene anthracene
Benzo [k]
fluoranthene
Indenopyrene
Naphtacene
Coronene
Benzo [j]
fluoranthene
Anthranthene
Hµm l−îng H trong nh÷ng hîp chÊt nµy sÏ gi¶m khi cã sù gia t¨ng cña sè
vßng nh©n. CÊu tróc phøc t¹p nhÊt gÇn nh− gåm toµn C vµ chóng b¾t ®Çu cã thµnh
phÇn gÇn gièng than ch× (graphite).
1.1.3. Thuéc tÝnh vËt lý
T¹i nhiÖt ®é m«i tr−êng, paraffin cã thÓ lµ d¹ng khÝ (®Õn C4), d¹ng láng (tõ
C4 ®Õn C16) vµ d¹ng r¾n (trªn C16). Tuy nhiªn, mÆc dï çc hîp chÊt nµy cã cÊu t¹o
chuçi dµi, ®iÓm nãng ch¶y cña chóng th−êng kh«ng v−ît qu¸ 100 0C. D÷ liÖu trªn
H×nh 1-1 cho thÊy, ®iÓm s«i vµ tû träng cña chÊt láng t¨ng khi t¨ng sè nguyªn tö
C trong hîp chÊt.
§iÓm nãng ch¶y vµ ®iÓm s«i sÏ gi¶m khi chuçi chÝnh cã cÊu tróc nh¸nh, vÝ
dô n-pentane s«i ë 36 0C, isopentane s«i ë 28 0C vµ neopentane s«i ë 9,5 0C.
Paraffin cã tû träng thÊp (kho¶ng 0,700 kg/dm3), kh«ng hoµ tan trong n−íc nh−ng
cã thÓ hoµ tan ®−îc trong 1 sè hîp chÊt h÷u c¬. Víi cïng sè nguyªn tö C, sù di
19
chuyÓn tõ paraffin ®Õn naphthene sÏ kÐo theo xu h−íng t¨ng tû träng, nhiÖt ®é
nãng ch¶y vµ ®iÓm s«i. VÝ dô, Cikclohexan (cyclohexane) s«i t¹i 81 0C vµ n-
hexane s«i t¹i 69 0C; tû träng (t¹i 15 0C) t−¬ng øng cña chóng lµ 0,778 vµ 0,659
kg/dm3.
§iÓm s«i
(0C )
Tû träng (ë 15 0C hoÆc
t¹i ®iÓm s«i), kg/dm3
Sè nguyªn tö C
H×nh 1-1. §iÓm s«i vµ tû träng cña mét sè lo¹i paraffin láng th«ng th−êng
Víi mét cÊu tróc C ®· cho, Olefin cã thuéc tÝnh vËt lý rÊt gÇn víi Paraffin.
Kh¶ n¨ng hoµ tan cña chóng trong n−íc vµ r−îu cån rÊt thÊp, nh−ng cao h¬n
nhiÒu so víi alkane. Liªn kÕt ®«i cã ®Æc tÝnh hÊp thô tia cùc tÝm cã b−íc
sãng lín (kho¶ng 18,5 nm) vµ tia hång ngo¹i (trong d¶i tõ 1620 ®Õn 1680 cm-1).
HC th¬m cã ®Æc tr−ng lµ tû träng cao (th−êng lín h¬n 0,870 kg/dm3).
Benzen cã tû träng cao h¬n so víi Toluen (toluene), Xylene hoÆc Umene. NhiÖt
®é s«i cña Benzen lµ 80 0C. NhiÖt ®é s«i cña çc HC th¬m kh¸c th−êng v−ît qu¸
100 0C. Tû träng cña çc hîp chÊt cã mét vµi vßng nh©n benzen cã thÓ ®¹t ®Õn
1,000 kg/dm3 vµ chóng th−êng lµ thÓ r¾n ë nhiÖt ®é m«i tr−êng. Çc hîp chÊt
PAH nµy cã trong l−îng chÊt th¶i d¹ng h¹t PM (Particulate Matter) cña khÝ th¶i
®éng c¬ ®èt trong.
MÆc dÇu kh¶ n¨ng hoµ tan cña HC th¬m trong n−íc lµ rÊt thÊp, nh−ng cßn
tèt h¬n khi so víi çc HC kh¸c. HC th¬m cã kh¶ n¨ng hoµ tan tèt trong r−îu cån.
Mét vµi thuéc tÝnh vËt lý riªng cña HC th¬m ®−îc øng dông trong kü thuËt
ph©n tÝch nhiªn liÖu vµ khÝ th¶i (nh÷ng s¶n phÈm nµy cã chØ sè khóc x¹ riªng cao
vµ chóng cã kh¶ n¨ng hÊp thô rÊt cao ®èi víi tia cùc tÝm).
20
1.1.4. Thuéc tÝnh ho¸ häc
Trong ph¹m vi chuyªn ®Ò kh«ng thÓ liÖt kª hÕt tÊt c¶ çc qu¸ tr×nh kh¸c
nhau sö dông trong c«ng nghiÖp ho¸ dÇu. Trong phÇn nµy chØ cung cÊp th«ng tin
vÒ mét sè d¹ng ph¶n øng ho¸ häc chÝnh cã thÓ xuÊt hiÖn trong qu¸ tr×nh chuÈn bÞ
vµ sö dông nhiªn liÖu.
1.1.4.1. Kh¶ n¨ng ph¶n øng ho¸ häc
Nh×n chung, paraffin cã ho¹t tÝnh kh«ng cao (cã nghÜa lµ chóng kh«ng s½n
sµng ®Ó bÞ l«i cuèn vµo ph¶n øng biÕn ®æi ho¸ häc). KÕt qu¶ thùc tÕ cho thÊy liªn
kÕt C-C vµ C-H trong çc hîp chÊt nµy rÊt bÒn vµ khã bÞ bÎ g·y. N¨ng l−îng liªn
kÕt lµ 19,9 kJ/mol ®èi víi mèi liªn kÕt C-C vµ thay ®æi tõ 21÷24 kJ/mol ®èi víi
liªn kÕt C-H. Do vËy, liªn kÕt cña paraffin chØ cã thÓ bÞ bÎ g·y b»ng ph¶n øng ho¸
häc m¹nh t¹i nhiÖt ®é cao. Do çc ph©n tö lµ no, mét nguyªn tè míi khã cã thÓ
liªn kÕt thªm vµo (vÝ dô, ph¶n øng hy®ro ho¸ lµ kh«ng thÓ). Naphthene cã thuéc
tÝnh ho¸ häc gÇn t−¬ng tù víi paraffin, nã cã kh¶ n¨ng bæ sung thªm mét liªn kÕt
trong cÊu tróc vßng vµ cã khuynh h−íng nhÊt ®Þnh ®Ó chuyÓn ®æi thµnh HC th¬m.
Liªn kÕt ®«i cña olefin dÔ bÞ chuyÓn thµnh liªn kÕt ®¬n khi bÞ bæ sung
thªm n¨ng l−îng kho¶ng 14,3 kJ/mol. Trong ®iÒu kiÖn nµy, çc nguyªn tö C cã
ho¸ trÞ tù do cã thÓ t¹o thµnh liªn kÕt víi mét gèc (míi) ®−îc cung cÊp bëi ph¶n
øng. §iÒu nµy t¹o nhiÒu c¬ héi cho çc ph¶n øng bæ sung. Liªn kÕt ®«i còng lµ
n¬i dÔ bÞ tÊn c«ng trong chuçi C v× kh¶ n¨ng ph¶n øng cña nã vµ chuçi cã thÓ bÞ
bÎ g·y t¹i ®iÓm nµy trong qu¸ tr×nh ph¶n øng (nhÊt lµ ph¶n øng «-xy ho¸). CÊu
tróc ®Æc biÖt cña vßng nh©n benzen cã cÊu tróc ho¸ häc rÊt æn ®Þnh.
§èi víi çc hîp chÊt HC th¬m cã thÓ x¶y ra çc ph¶n øng bæ sung. Tuy
nhiªn, ph¶n øng nµy rÊt khã thùc hiÖn v× khi ®ã ®Æc tÝnh th¬m cïng víi tÝnh æn
®Þnh t−¬ng øng cña hîp chÊt sÏ biÕn mÊt. §iÒu nµy gi¶i thÝch t¹i sao cÊu tróc
vßng khã bÞ bÎ g·y vµ t¹i sao chóng cã kh¶ n¨ng chÞu ®ùng rÊt tèt víi t¸c ®éng
cña çc chÊt «-xy ho¸. HC th¬m th−êng cã thuéc tÝnh gièng çc hîp chÊt no vµ
chóng cho phÐp ph¶n øng thay thÕ x¶y ra (thay thÕ H b»ng 1 nguyªn tè hoÆc 1
nhãm ho¸ häc).
1.1.4.2. Çc kiÓu ph¶n øng chÝnh
ViÖc nghiªn cøu çc kiÓu ph¶n øng ho¸ häc cña HC cã ý nghÜa rÊt quan
trong ®èi víi qu¸ tr×nh tinh läc dÇu th« nãi chung còng nh− qu¸ tr×nh s¶n xuÊt
nhiªn liÖu nãi riªng. Tuy nhiªn, do giíi h¹n cña Chuyªn ®Ò, nh÷ng th«ng tin chi
tiÕt vÒ ®Æc tÝnh cña dÇu th« vµ çc qu¸ tr×nh quan träng trong gi¶n ®å tinh läc dÇu
th« (Cracking, Reforming, Alkylation, Isomerization, Hydrogenation…) ®−îc
21
tr×nh bµy trong Phô lôc 1.1. Trong phÇn nµy, chØ tr×nh bµy ng¾n gän çc lo¹i ph¶n
øng chÝnh ®èi víi HC.
B¶ng 1-6 cung cÊp th«ng tin vÒ çc kiÓu ph¶n øng ho¸ häc chÝnh cã thÓ lµm
thay ®æi cÊu tróc cña HC vµ gi¶n ®å t−¬ng øng cña chóng.
a. Ph¶n øng ®ång ph©n ho¸
§ång ph©n ho¸ (Isomerization) lµ qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi mét chÊt ®ång ph©n
thµnh çc chÊt ®ång ph©n kh¸c. Nã cã thÓ ¸p dông víi tÊt çc nhãm HC, nh−ng
trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt nhiªn liÖu nã th−êng ®−îc ¸p dông riªng cho n-paraffin
theo s¬ ®å sau:
Çc ph¶n øng lµ c©n b»ng vµ kÕt qu¶ thu ®−îc lµ mét d¶i phøc t¹p çc s¶n
phÈm (trong ®ã mét vµi ®ång ph©n cïng tån t¹i). Qu¸ tr×nh ®ång ph©n cã thÓ hoµn
toµn lµ qu¸ tr×nh nhiÖt. Tuy nhiªn, nÕu cã sö dông chÊt xóc t¸c, çc ph¶n øng nµy
cã hiÖu qu¶ tèt trong kho¶ng nhiÖt ®é 100 -200 0C.
b. Ph¶n øng Alkyl ho¸
Alkyl ho¸ (Alkylation) lµ ph¶n øng cña 1 olefin víi 1 paraffin hoÆc 1 HC
th¬m. Qu¸ tr×nh alkyl ho¸ isobutane bëi 1 olefin nhÑ (thu ®−îc trong qu¸ tr×nh
tinh läc) sÏ cho ta hçn hîp isoparaffin C7 vµ C8. VÝ dô:
(hoÆc chÊt ®ång ph©n kh¸c)

S¶n phÈm cña qu¸ tr×nh alkyl ho¸ lu«n lµ 1 hçn hîp rÊt phøc t¹p, ngay c¶
khi chÊt ph¶n øng lµ HC tinh khiÕt. Trong c«ng nghiÖp läc dÇu, qu¸ tr×nh nµy sö
dông chÊt xóc t¸c cã tÝnh a-xÝt (a-xÝt Sulphuric hoÆc Flohydric) ë nhiÖt ®é d−ãi
100 0C vµ ¸p suÊt kho¶ng 50 bar.
c. Ph¶n øng trïng hîp
Ph¶n øng trïng hîp (Polymerization) chñ yÕu liªn quan ®Õn nhãm olefin,
ph©n tö cña chóng cã thÓ tËp hîp l¹i theo gi¶n ®å ho¸ häc sau:
(Dimer)
22
B¶ng 1-6
Mét sè kiÓu ph¶n øng ho¸ häc chÝnh cña hydrocacbon
ChÊt ph¶n øng ®−îc Gi¶n ®å ph¶n øng

KiÓu ph¶n øng S¶n phÈm
−u tiªn
Isomerization n-Paraffin Isoparaffin
Alkylation Paraffin + Olefin Isoparaffin
Polymerization
Olefin Olefin
(Oligomerization)
Paraffin, Aromatic,
Cracking Olefin vµ HC kh¸c R-CH2- CH2- CH2-R Æ R-CH=CH2 + R’-CH3
Napthene
Paraffin vµ
HydroCacking Paraffin, Aromatic
Aromatic
Paraffin,
Hydrogenation Olefin, Aromatic
Napthenes
Dyhydrogenation
Napthene, Paraffin Aromatic
(Aromatization)
23
Trimer ....
§©y lµ nguyªn lý c¬ b¶n, cã vai trß rÊt quan träng trong c«ng nghiÖp ho¸
dÇu dïng ®Ó tæng hîp çc ph©n tö lín (polyethylene, polypropylene). Kü thuËt
tinh läc dÇu th« cßn sö dông ph¶n øng nhÞ trïng (Dimerization) vµ tam trïng
(Trimerzation) olefin nhÑ (C3 vµ C4) ®Ó t¹o ra hçn hîp olefin m¹ch nh¸nh tõ C6
®Õn C9. Qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi nµy ®−îc gäi lµ oligomerization.
d. Ph¶n øng cracking
Qu¸ tr×nh cracking là qu¸ tr×nh bÎ g·y mét sè liªn kÕt C-C ®Ó thu ®−îc HC
nhÑ tõ nguån nguyªn liÖu ®Çu vµo (Feedstock) nÆng h¬n. Qu¸ tr×nh cracking t¹o
ra çc ph¶n øng rÊt phøc t¹p (®Æc biÖt lµ qu¸ tr×nh c« ®Æc -Condensation), cïng
víi çc s¶n phÈm nhÑ ®Çu ra lµ çc s¶n phÈm nÆng h¬n so víi çc chÊt tham gia
ph¶n øng ban ®Çu. Cã nhiÒu kü thuËt sö dông cho kiÓu chuyÓn ®æi nµy (çc qu¸
tr×nh nµy sÏ ®−îc ®Ò cËp chi tiÕt trong Phô lôc 1.1):
+ Cracking nhiÖt ®¬n thuÇn (Pure Thermal Cracking)
+ Cracking h¬i n−íc (Steam Cracking, víi dù cã mÆt cña h¬i n−íc)
+ Cracking xóc t¸c (Catalytic Cracking)
+ Visbreaking
+ Coking
Qu¸ tr×nh cracking t¹o ra olefin vµ ®−îc biÓu diÔn bëi ph−¬ng tr×nh sau:
R-CH2-CH2-CH2-R’ → R-CH=CH2 + R’-CH3
trong ®ã paraffin lµ chÊt ph¶n øng. Trong thùc tÕ, tÊt c¶ çc hä hydrocacbon ®Òu
cã thÓ lµ ®èi t−îng cña qu¸ tr×nh cracking.
Cracking lµ ph¶n øng thu rÊt nhiÒu nhiÖt, x¶y ra ë nhiÖt ®é cao (kho¶ng 400
®Õn 1100 0C). Ph¶n øng cracking lu«n cã mét s¶n phÈm phô lµ cèc (lµ kÕt qu¶ cña
sù ph©n chia hoµn toµn cña liªn kÕt C-C vµ H-C). Gi¶m nhiÖt ®é ph¶n øng lµ mét
biÖn ph¸p ®Ó c¶i thiÖn chÊt l−îng qu¸ tr×nh cracking. Ngoµi ra, viÖc sö dông h¬i
n−íc ®Ó lµm lo·ng chÊt ph¶n øng (trong qu¸ tr×nh cracking h¬i n−íc) lµ cã lîi vµ
cã kh¶ n¨ng h−íng ph¶n øng t¹o thµnh olefin thay v× t¹o thµnh çc s¶n phÈm thø
cÊp (hoÆc s¶n phÈm ký sinh) kh«ng mong muèn.
e. Ph¶n øng cracking trong m«i tr−êng hy®ro
Hydrocracking lµ qu¸ tr×nh cracking trong m«i tr−êng khÝ hy®ro cã ¸p suÊt
cao, nã t¹o ra çc s¶n phÈm nhÑ vµ no. Gi¶n ®å ph¶n øng ®¬n gi¶n nhÊt lµ:
R-CH2-CH2-R’+ H2 → R-CH3 + R’-CH3
Qu¸ tr×nh hydrodealkylation 1 HC th¬m còng cã thÓ thùc hiÖn ®−îc theo
gi¶n ®å sau:
24
Theo quan ®iÓm nhiÖt ®éng lùc, ®©y lµ ph¶n øng to¶ nhiÖt kh«ng cã sù
thay ®æi sè l−îng ph©n tö, mét sù kh¸c biÖt ®¸ng kÓ so víi qu¸ tr×nh cracking (lµ
qu¸ tr×nh nhËn nhiÖt vµ kÕt qu¶ lµ sù t¨ng lªn cña sè l−îng ph©n tö). Qu¸ tr×nh
hydrocracking c«ng nghiÖp x¶y ra d−íi ¸p suÊt khÝ hy®ro kh¸ cao (tõ 50 ÷150
bar) vµ nhiÖt ®é t−¬ng ®èi thÊp (tõ 250 ÷ 450 0C).
f. Ph¶n øng hy®ro ho¸
Qu¸ tr×nh hy®ro ho¸ (Hydrogenation) chñ yÕu liªn quan ®Õn olefin, ®Æc
biÖt lµ polyolefin vµ aromatic.
C«ng nghÖ tinh läc dÇu th« sö dông çc s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh hy®ro ho¸
hoÆc thËm chÝ c¶ acetylenes ®Ó chuyÓn thµnh olefin ®¬n gi¶n theo s¬ ®å:
R-CH=CH-CH=CH-R’ + H2 → R-CH2-CH2-CH=CH-R’
Qu¸ tr×nh hy®ro ho¸ tiÕn hµnh tèt nhÊt d−íi ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é thÊp vµ ¸p
suÊt cao. TÊt nhiªn lµ ph¶n øng hy®ro ho¸ çc HC th¬m sÏ khã h¬n so víi olefin.
g. Ph¶n øng khö hy®ro
Ph¶n øng khö hy®ro (Dehydrogenation) lµ mét phÇn rÊt quan träng cña qu¸
tr×nh söa ®æi xóc t¸c (Catalytic Reforming). Ph¶n øng nµy th−êng t¹o ra cÊu tróc
HC th¬m, v× thÕ nã cßn ®−îc gäi lµ qu¸ tr×nh Aromatization. Ph¶n øng cã liªn
quan ®Õn Naphthene lµ nh÷ng ph¶n øng ®Çu tiªn cña qu¸ tr×nh khö hy®ro nµy:
Ngoµi ra, ph¶n øng dehydrocyclisation cña paraffin còng cã thÓ xuÊt hiÖn
theo gi¶n ®å sau:
Kh«ng gièng nh− qu¸ tr×nh hy®ro ho¸, ph¶n øng khö hy®ro tiÕn hµnh
thuËn lîi nhÊt trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é cao (kho¶ng 500 0C), ¸p suÊt thÊp (tõ 5÷40
bar) vµ kh«ng chÊp nhËn chÊt xóc t¸c.
Nh÷ng ph©n tÝch tæng quan trªn ®©y vÒ tÝnh chÊt ho¸ häc cña HC cho ta
thÊy tÝnh ®a d¹ng vÒ cÊu tróc, thuéc tÝnh vËt lý vµ ho¸ häc cña çc chuçi HC.
25
1.2. Çc hä ho¸ häc kh¸c
B¶ng 1-7 liÖt kª tªn gäi cña mét sè nhãm chøc chÝnh th−êng gÆp trong ho¸
häc. Nh÷ng hiÓu biÕt tèi thiÓu vÒ çc hîp chÊt nµy lµ cÇn thiÕt v× chóng ®−îc ®Ò
cËp th−êng xuyªn trong Chuyªn ®Ò, ®Æc biÖt lµ çc vÊn ®Ò liªn quan ®Õn chÊt phô
gia cña nhiªn liÖu: chÊt phô gia chØ thÞ mÇu (Colorant), phô gia chèng «-xy ho¸
(Anti-oxidant), phô gia tÈy röa (Getergent) ...
B¶ng 1-7
Çc nhãm chøc chÝnh th−êng gÆp trong ho¸ häc
Nhãm ho¸ häc CÊu tróc Nhãm ho¸ häc CÊu tróc
Ruîu cån thø nhÊt Amin thø ba
R-CH2-OH
(Primary alcohol) (Tertiary amine)
Ruîu cån thø hai

Nitrile
(Secondary alcohol)
Ruîu cån thø ba

Hîp chÊt Azo R-N=N-R’
(Tertiary alcohol)
Fenola (Phenol) Amit (Amide)
£te (Ether) R-O-R’ Imine
An®ehyt
Hîp chÊt Nitroso
(Aldehyde)
Izoxianat R-N-C=O
Xeton (Ketone)
(Isocyanate)
AxÝt Carboxylic Nitroparaffin R-NO2
Este (Ester) Nitroaromatic
Anhy®rit R-O-NO2
Alkyl nitrate
(Anhydride)
26
AxÝt halogenide Mecaptan R-S-H
(Mercaptan)
Peroxyacid Sunfua (Sulfide ) R-S-R’
R-O-O-R’
Peroxyt (Peroxide) Disulfide R-S-S-R’
Hydroperroxide R-O-OH Sulfoxide
Amin thø nhÊt R-NH2 Sulfone

(Primary amine)
Amin thø hai AxÝt Sulfonic

(Secondary amine)
Alkyl sulfate SO4 (R)2
PhÇn tiÕp theo sÏ cung cÊp th«ng tin bæ sung vÒ mét sè hîp chÊt h÷u c¬ «-
xy ho¸ ®¬n gi¶n nh− r−îu cån, £te, A®ehyt, Xeton vµ mét sè s¶n phÈm chøa L−u
huúnh. Theo sù gia t¨ng cña møc ®é «-xy ho¸, çc s¶n phÈm nµy ®−îc s¾p xÕp
theo thø tù r−îu cån, £te, A®ehyt, Xeton.
1.2.1. Çc hîp chÊt h÷u c¬ «-xy ho¸
1.2.1.1. R−îu cån
R−îu cån (Alcohol) cã thÓ t×m thÊy víi hµm l−îng thÊp (< 5%) trong çc
lo¹i nhiªn liÖu th−¬ng m¹i vµ chóng th−êng xuÊt ph¸t tõ çc nguån kh¸c ngoµi
qu¸ tr×nh läc dÇu tiªu chuÈn. C«ng thøc chung cho r−îu cån lµ R-OH vµ 3 lo¹i dÔ
nhËn thÊy nhÊt trong nhãm nµy lµ:
+ R−îu cån thø nhÊt (Primary Alcohol): R-CH2-OH
+ R−îu cån thø hai (Secondary Alcohol):
+ R−îu cån thø ba (Tertiary Alcohol):
27
ViÖc ph©n lo¹i ®−îc dùa trªn mèi quan hÖ cña gèc c¬ b¶n víi OH lµ thø
nhÊt, thø hai hoÆc thø ba. R−îu cån ®−îc chØ ®Þnh b»ng thuËt ng÷ víi hËu tè “ol”.
B¶ng 1-8 cung cÊp danh s¸ch çc thµnh phÇn ®Çu tiªn trong nhãm r−îu cån
(chóng cã thÓ mÆt trong mét sè lo¹i nhiªn liÖu).
B¶ng 1-8
Tªn gäi mét sè lo¹i r−îu cån th«ng dông
Tªn gäi C«ng thøc ho¸ häc
Metanola (Methanol) CH3-OH
Ethanol (Ethanol) CH3-CH2-OH
n-Propanol (Propan-1-ol) CH3-CH2-CH2-OH
Isopropanol CH3-CHOH-CH3
n-Butanol (Butan-1-ol) CH3-CH2-CH2-CH2OH
Isobutanol
sec-Butanol (Butan-2-ol) CH3-CH2-CHOH-CH3
tert-Butanol
n-Pentanol (Pental -1-ol) CH3-CH2-CH2-CH2-CH2OH
2-Ethylhexan-1-ol
Ethylene glycol CH2OH-CH2OH

Glycerin (Glycerol) CH3OH-CHOH-CH2OH
1.2.1.2. ¤-xÝt £te

¤ xÝt £te (Ether-oxide) cã c«ng thøc ho¸ häc chung lµ R-O-R’. Çc thµnh
phÇn ®¬n gi¶n nhÊt trong nhãm lµ:
+ Dimethylether (CH3-O-CH3) hoÆc «-xÝt ®imetina (Dimethyl Oxide)
+ Diethylether (C2H5-O-C2H5) hoÆc «-xÝt diethyl (Diethyl Oxide) th−êng
gäi lµ £te.
Çc lo¹i nhiªn liÖu cßn cã thÓ chøa mét hµm l−îng ®¸ng kÓ (cã thÓ lªn ®Õn
10 hoÆc 15%) çc hîp chÊt h÷u c¬ kh¸c nh−: MTBE (Methyl Tertiary Butyl
28
Ether), hoÆc - ETBE (Ethyl Tertiary Butyl Ether), Çc chÊt nµy thu ®−îc tõ ph¶n
øng cña methanol hoÆc ethanol víi çc olefin nhÑ, vÝ dô:
Isobutene + Methanol → Methyl tertiary butyl ether (MTBE)

1.2.1.3. A®ehuyt vµ Xeton
C«ng thøc ho¸ häc cña A®ehyt (Aldehyde) vµ Xeton (Ketone) lµ:
Aldehyde Ketone
Mét sè lo¹i A®ehyt th−êng gÆp trong khÝ th¶i ®−îc liÖt kª trong B¶ng 1-9.
B¶ng 1-9
Mét sè lo¹i A®ehyt chÝnh th−êng gÆp trong khÝ th¶i ®éng c¬ ®èt trong
Tªn C«ng thøc Tªn C«ng thøc

Formaldehyde Benzaldehyde
(Methanal) H-CHO
Acetaldehyde CH3-CHO
(Ethanal) o-Tolualdehyde
Propionaldehyde CH3-CH2-CHO
(Propanal)
Acrolein CH2=CH-CHO
(Prop-3-ene-1-al)
Butyraldehyde m-Tolualdehyde
(butanal) CH3-CH2-CH2-CHO
Crotonaldehyde
(but-2-ene-1-al) CH3-CH=CH-CHO p-Tolualdehyde
Valeraldehyde CH3-CH2-CH2-CH2-CHO
(pentanal)
1.2.1.4. AxÝt vµ Este
AxÝt víi c«ng thøc ho¸ häc mÆc dï kh«ng cã trong nhiªn liÖu nh−ng
chóng chiÕm mét hµm l−îng nhá trong khÝ th¶i. Mét sè lo¹i axÝt, ®¸ng chó ý nhÊt
29
lµ a-xÝt fomic (Formic) vµ a-xÝt axetic (Acetic) lµ chÊt «
nhiÔm trong khÝ th¶i gièng nh− a®ehyt.
Este (ester) víi c«ng thøc ho¸ häc lµ ,thu ®−îc do t¸c dông cña
r−îu cån víi a-xÝt theo ph¶n øng sau:
Mét sè hîp chÊt kiÓu nµy (vÝ dô nh− Tert-butyl acetate) ®−îc sö dông lµm
chÊt phô gia trong nhiªn liÖu.
1.2.2. Çc s¶n phÈm chøa l−u huúnh
L−u huúnh ®−îc t×m thÊy trong hÇu hÕt çc s¶n phÈm dÇu má ( hoÆc ë d¹ng
tù do hoÆc th−êng gÆp h¬n lµ çc hîp chÊt ho¸ häc cã liªn kÕt d¹ng S-H, S-C, S-
S). Hµm l−îng cña çc hîp chÊt nµy cã liªn quan mËt thiÕt víi nguån gèc dÇu th«,
qu¸ tr×nh tinh läc trung gian còng nh− çc thñ tôc sö dông trong qu¸ tr×nh tinh
läc. Nh×n chung, çc s¶n phÈm chøa l−u huúnh th−êng tËp trung trong phÇn nÆng
nhÊt cña qu¸ tr×nh tinh läc. VÝ dô, hµm l−îng l−u huúnh trong çc lo¹i x¨ng th«ng
th−êng kh¸ thÊp (100 ÷500 ppm) nh−ng cã thÓ ®¹t ®Õn 4% trong çc s¶n phÈm
nhiªn liÖu nÆng. Nh÷ng hîp chÊt l−u huúnh ®−îc quan t©m nhiÒu trong ngµnh
c«ng nghiÖp s¶n xuÊt nhiªn liÖu lµ:
+ Sunfua hy®ro - H2S (Hydrogen Sulfide): lµ mét hîp chÊt rÊt dÔ bay h¬i
(cã nhiÖt ®é s«i lµ -61,8 0C). Cã thÓ t×m thÊy H2S trong s¸c s¶n phÈm nhÑ cña dÇu
má vµ 1 sè lo¹i khÝ gas tù nhiªn. Sunfua hy®ro ho¹t ®éng nh− mét a-xÝt v« c¬ yÕu
nh−ng cã tÝnh chÊt ¨n mßn. Ngoµi ra, nã cã tÝnh ®éc víi mïi dÔ nhËn thÊy.
+ Thiol hoÆc Mecaptan (Mercaptan): cã c«ng thøc ho¸ häc chung lµ R-SH.
Thiol lµ mét b¶n sao cña r−îu cån R-OH nh−ng cã tÝnh a-xÝt cao h¬n. Çc hîp
chÊt ®Çu tiªn trong nhãm (Methylmercaptan vµ Ethylmer Captan) cã tÝnh bay h¬i
cao (nhiÖt ®é s«i t−¬ng øng lµ 6 vµ 35 0C) vµ cã mïi rÊt khã chÞu.
+ Sunfua vµ di-Sunfua: víi c«ng thøc ho¸ häc chung lµ R-S-R’ vµ R-S-S-
R, chóng dÔ bÞ biÕn ®æi vµ dÔ bÞ chuyÓn ®æi thµnh Mecaptan khi bÞ nung nãng.
30
+ Çc hîp chÊt sunfua m¹nh vßng (Sulfide Ring Compound) nh−
thiophene (cã cÊu tróc: ).Thiophene vµ çc chÊt dÉn xuÊt cña nã tÝnh chÊt
æn ®Þnh nhiÖt t−¬ng ®èi tèt.
ThuËt ng÷ dïng cho çc hîp chÊt l−u huúnh th−êng dïng tiÒn tè “thio”, vÝ
dô thiol, thioether, vµ thiophene. Khi ®èt ch¸y çc s¶n phÈm nµy t¹o ra sunfur¬ -
SO2 (Sulfurou) vµ Anhy®ric Sunfuric- SO3 (Sulfuric Anhydride).
Çc h·ng tinh läc dÇu th−êng t×m mäi çch ®Ó gi¶m çc s¶n phÈm chøa L−u
huúnh v× chóng cã mïi khã chÞu, do tÝnh ¨n mßn cña chóng vµ t¸c ®éng tiªu cùc
cña chóng ®Õn ®Æc tÝnh « nhiÔm cña ®éng c¬ ®èt trong. Trong kü thuËt läc dÇu
hiÖn ®¹i, l−u huúnh ®−îc lo¹i trõ b»ng b»ng çch sö dông ph−¬ng ph¸p khö l−u
huúnh b»ng hy®ro (Hydrodesulfurization). Hy®ro lµ chÊt ph¶n øng ®Ó biÕn ®æi
l−u huúnh cã trong çc cÊu tróc ho¸ häc phøc t¹p thµnh H2S:
R – S – H - H2 → RH + H2S
R – S – R’ + 2 H2 → RH + R’H + H2S
H¬i a-xÝt tho¸t ra tõ çc ph¶n øng trªn ®−îc xö lý trong Khèi Claus (tªn gäi
1 khèi thiÕt bÞ trong d©y chuyÒn tinh läc dÇu th«) vµ mét l−îng lín l−u huúnh sÏ
®−îc gi÷ l¹i ë ®©y. L−u huúnh ë tr¹ng th¸i h¬i, sau ®ã ®−îc c« ®Æc vµ t¹o thµnh 1
s¶n phÈm d¹ng láng hoÆc r¾n. Çc ph¶n øng ho¸ häc nµy cã thÓ m« t¶ tæng quan
b»ng çc ph−¬ng tr×nh sau (cßn gäi lµ ph¶n øng Claus):
1.3. Thμnh phÇn vμ thuéc tÝnh cña çc lo¹i nhiªn liÖu
1.3.1. Ph©n lo¹i chung
Nhiªn liÖu cã thÓ ®−îc ph©n lo¹i th«ng qua çc ®Æc tÝnh chung (dùa trªn
thuéc tÝnh vËt lý vµ ho¸ häc) hoÆc dùa trªn çc ph©n tÝch ho¸ häc (x¸c ®Þnh cÊu
tróc chÝnh x¸c cña hîp chÊt).
B¶ng 1-10 liÖt kª mét sè thuéc tÝnh ®Æc tr−ng cña çc lo¹i nhiªn liÖu kh¸c
nhau (hai tiªu chÝ ®Ó ph©n biÖt lµ tû träng vµ nhiÖt ®é s«i), sù kh¸c biÖt gi÷a
chóng liªn quan trùc tiÕp ®Õn sè nguyªn tö C trong mçi hîp chÊt HC:
+ 3 hoÆc 4 nguyªn tö C víi khÝ dÇu má ho¸ láng (LPG)
+ 4 ®Õn 10 nguyªn tö C víi nhiªn liÖu x¨ng (Gasoline)
31
+ 9 ®Õn 13 nguyªn tö C víi dÇu ho¶ (Kerosene)
+10 ®Õn 20 nguyªn tö C víi nhiªn liÖu diesel (Diesel fuel)
+13 ®Õn 40 nguyªn tö C víi nhiªn liÖu nÆng (Heavy Fuel Oil)
Çc hîp chÊt HC cã trong dÇu th« cã thÓ ®−îc ph©n lo¹i dùa theo nh©n tè
thuéc tÝnh, ph©n tö l−îng trung b×nh, ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch chØ thÞ huúnh quang,
chØ sè Bromua vµ chØ sè MAV (Anhydrit Maleic Value).
1.3.1.1. Nh©n tè thuéc tÝnh
Ng−êi ta th−êng dïng 2 th«ng sè quan träng lµ tû träng vµ nhiÖt ®é s«i ®Ó
m« t¶ thuéc tÝnh cña HC (nh− ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 1-2).
Tû träng
t¹i 15 0C
[kg/dm3]
Olefin
Paraffin
Naphthene
Aromatic
Aromatic
Nhiªt ®é
s«i (0C)
H×nh 1-2. Quan hÖ gi÷a tû träng vµ nhiÖt ®é s«i. §Þnh nghÜa hÖ sè ®Æc tÝnh.
Víi çch biÓu diÔn nµy ta thÊy tû träng t¨ng dÇn theo çc nhãm paraffin,
olefin, nathenne, aromatic (sù thay ®æi tû träng n»m trong kho¶ng tõ 0,65 ®Õn 1
kg/dm3). Çc th«ng tin trªn H×nh 1-2 lµ hoµn toµn l« gÝc v× ®èi víi 1 hîp chÊt, tû
träng liªn quan ®Õn tû sè H/C vµ ®iÓm s«i phô thuéc chñ yÕu vµo sè l−îng
nguyªn tö C hiÖn cã.
Mét sè ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm ®· ®−îc ph¸t triÓn ®Ó nghiªn cøu sù liªn
quan gi÷a tû träng vµ nhiÖt ®é s«i cña çc hîp chÊt cïng hä. §iÒu nµy dÉn ®Õn ý
t−ëng h×nh thµnh “nh©n tè thuéc tÝnh” ®−îc ®Ò xuÊt bëi c«ng ty S¶n phÈm DÇu
má Universal- UOP (Universal Oil Products), x¸c ®Þnh theo c«ng thøc sau:
(T / 1,8)1 / 3
K= (1.1)
d
trong ®ã : T – [0K]; d – tû träng ®o t¹i 60 0F, [kg/dm3].
32
D÷ liÖu trªn H×nh 1-2 cho thÊy, K b»ng kho¶ng 13 ®èi víi paraffin, 12 ®èi
víi hçn hîp HC (tõ liªn kÕt chuçi ®Õn vßng no) vµ vµo kho¶ng 11 ®Õn 10 t−¬ng
øng ®èi víi naphthene vµ aromatic.
Theo ph−¬ng ph¸p nµy, ®Ó x¸c ®Þnh hÖ sè K ®èi víi çc lo¹i nhiªn liÖu,
cÇn ph¶i x¸c ®Þnh nhiÖt ®é s«i trung b×nh (Average Boiling Point) cña nhiªn liÖu.
Theo ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm ®−îc ®Ò xuÊt bëi Maxwell (1977), nhiÖt ®é s«i
trung b×nh Tm cã thÓ x¸c ®Þnh th«ng qua ®−êng cong ch−ng cÊt víi nhiÖt ®é çc
®iÓm tham chiÕu ®−îc chän lµ T10, T50, T90 (t−¬ng øng lÇn luît víi 10, 50 vµ 90%
s¶n phÈm ch−ng cÊt). Ta cã c«ng thøc sau:
T10 + 2.T50 + T90
Tm = (1.2)
4
trong ®ã: Tm- nhiÖt ®é ®iÓm s«i trung b×nh, [0K]
Ti - nhiÖt ®é t−¬ng øng t¹i ®ã i % nhiªn liÖu ®−îc ch−ng cÊt,[0K].
Do vËy, nh©n tè ®Æc tÝnh K cña mét lo¹i nhiªn liÖu (cã nguån gèc dÇu má)
cã thÓ tÝnh to¸n nhanh tõ çc d÷ liÖu cã s½n lµ ®−êng cong ch−ng cÊt vµ tû träng
cña chóng. Gi¸ trÞ cña K ®¹i diÖn cho ®Æc tÝnh ho¸ häc cña hîp chÊt vµ nã th−êng
®−îc sö dông trong c«ng nghiÖp läc dÇu ®Ó ph©n lo¹i nguån dÇu th«.
Ph©n tö
l−îng trung
b×nh
[kg/mol]
Tû
träng
NhiÖt ®é s«i
trung b×nh
[0C]
H×nh 1-3. Sù thay ®æi ph©n tö l−îng trung b×nh

cña çc s¶n phÈm dÇu má theo tû träng vµ nhiÖt ®é s«i.
33
B¶ng 1-10
§Æc tÝnh vµ thµnh phÇn mét sè lo¹i nhiªn liÖu kh¸c nhau.
§Æc tÝnh chung

Kho¶ng nhiÖt ®é bay h¬i
Tû träng t¹i ¸p suÊt m«i tr−êng Sè Thµnh phÇn theo hä ho¸ häc, [%]
Lo¹i t¹i 15 0C §iÓm §iÓm nguyªn tö Tû sè
nhiªn [kg/dm3] b¾t kÕt çc- bon nguyªn tö
Naphthene
Aromatic
Paraffin
Olefin
liÖu ®Çu thóc trong cÊu H/C
[0C] [0C] t¹o
LPG 0,51-0,58 <0 0 3 vµ 4 2,0-2,67 60-100 0 0-40 0

X¨ng 0,72-0,77 30-35 180-200 4-10 1,7-1,9 40-65 0-5 0-20 15-45
DÇu ho¶ 0,77-0,83 140-150 250-280 9-13 1,9-2,1 50-65 20-30 0 10-20
Diesel 0,82-0,86 160-180 340-370 10-20 1,9-2,1 50-65 20-30 0 10-30
Nhiªn liÖu nÆng 0,95-1,05 180-200 450* >15 0,8-1,7 ** ** 0 **
34
1.3.1.2. Ph©n tö l−îng trung b×nh
Ph©n tö l−îng trung b×nh (Average Molecular Weight) cña mét hîp chÊt dÇu
má ®−îc biÓu diÔn theo c«ng thøc sau:
M=
∑ n .M
i i
(1.3)
∑n i
trong ®ã: ni ®¹i diÖn cho sè ph©n tö trong mÉu thø i cã ph©n tö l−îng Mi.
Ph©n tö l−îng trung b×nh cã thÓ −íc l−îng th«ng qua nhiÖt ®é ch−ng cÊt
trung b×nh vµ tû träng (xem H×nh 1-3). Tuy nhiªn, viÖc −íc l−îng nµy cã sai sè
kho¶ng 10%. Ph©n tö l−îng trung b×nh cña cña nhiªn liÖu x¨ng gÇn ®¹t 0,09
kg/mol vµ ph©n tö l−îng trung b×nh cña nhiªn liÖu diesel vµo kho¶ng 0,2 kg/mol.
1.3.1.3. Ph©n tÝch hót b¸m chØ thÞ huúnh quang
Ph©n tÝch hót b¸m chØ thÞ huúnh quang – FIA (Fluorescent Indicator
Adsorption) lµ ph−¬ng ph¸p thÝ nghiÖm ®¬n gi¶n cã thÓ sö dông ®Ó ph©n lo¹i
nhiªn liÖu dùa trªn hµm l−îng tæng céng cña paraffin, olefin vµ aromatic cã trong
nhiªn liÖu. Tiªu chuÈn ASTM D 1319 cña Mü, quy ®Þnh chi tiÕt viÖc t¸ch röa
nhiªn liÖu mÉu b»ng isopropanol trong mét cét hÊp thô nh¨n chøa silic ®ioxyt
(silica) tÝch cùc ®Þnh h×nh, chóng sÏ bÞ nhiÔm huúnh quang vµng (Yellow) vµ n©u-
h¬i ®á (Reddish-brown). Çc nhãm HC kh¸c nhau sÏ ®−îc gi÷ l¹i cã lùa chän
trªn cét hÊp thô. Khi kiÓm tra cét nh¨n b»ng ¸nh s¸ng cùc tÝm ta sÏ ph¸t hiÖn ra 3
vïng riªng biÖt t¹i ®ã paraffin, olefin vµ aromatic ®−îc gi÷ l¹i. ChiÒu cao cña mçi
vïng trªn cét sÏ tû lÖ víi hµm l−îng (theo thÓ tÝch) cña mçi thµnh phÇn trong
nhiªn liÖu mÉu ®−îc ph©n tÝch.
Ph−¬ng ph¸p nµy chØ ¸p dông ®−îc víi çc lo¹i nhiªn liÖu cã nhiÖt ®é
ch−ng cÊt d−íi 315 0C (x¨ng vµ dÇu ho¶). Tuy nhiªn, nã kh«ng cã kh¶ n¨ng ph©n
biÖt râ rµng çc hîp chÊt diolefin, çc hîp chÊt sunfua vµ çc s¶n phÈm chøa 1
chuçi olefine kÌm 1 vßng th¬m. Ph−¬ng ph¸p nµy ®«i khi còng ®−îc sö dông ®Ó
ph©n tÝch nhiªn liÖu diesel nh−ng kÕt qu¶ thu ®−îc cã ®é chÝnh x¸c kh«ng cao.
1.3.1.4. ChØ sè bromua
Ph−¬ng ph¸p chØ sè bromua (Bromide Number Method) (tiªu chuÈn ASTM
D 1159 vµ D 2710, NF M 07-017) cã thÓ sö dông ®Ó −íc l−îng l−îng olefin cã
trong nhiªn liÖu. Ph−¬ng ph¸p nµy sö dông kh¶ n¨ng cña liªn kÕt ®«i ®Ó
gi÷ 2 nguyªn tö bromua bëi ph¶n øng bæ sung theo s¬ ®å sau:
35
ChØ sè Bromua biÓu diÔn khèi l−îng cña bromua ®−îc bæ sung cho mét khèi
l−îng x¸c ®Þnh cña s¶n phÈm ®−îc ph©n tÝch. NÕu ph©n tö l−îng trung b×nh cña
s¶n phÈm ®· biÕt tr−íc, hµm l−îng çc HC hä olefine cã thÓ tÝnh ®−îc nhê sö
dông chØ sè Bromua. Ph−¬ng ph¸p nµy lµ kh«ng chÝnh x¸c khi mÉu cÇn ph©n tÝch
cã chøa polyolefin hoÆc çc ph©n tö cã ph©n tö l−îng nÆng (cÊu tróc m¹ch
nh¸nh).
1.3.1.5. ChØ sè MAV
ChØ sè MAV dùa trªn kh¶ n¨ng kÕt hîp liªn kÕt ®«i cña olefin ®Ó bæ sung
thªm Maleic Anhydride theo ph¶n øng sau:
Ph−¬ng ph¸p nµy ®−îc ph¸t triÓn bëi C«ng ty Amoco. ChØ sè MAV ®−îc
biÓu diÔn bëi sè mi-li-gam anhydride tiªu thô trªn 1 gam s¶n phÈm thö. Ph−¬ng
ph¸p nµy hiÖn cßn ®−îc sö dông réng r·i ®Ó ph¸t hiÖn Diolefin ghÐp ®«i cã trong
nhiªn liÖu (cÊu tróc kiÓu nµy cã thÓ g©y r¾c rèi cho qu¸ tr×nh l−u tr÷ nhiªn liÖu v×
nã cã thÓ dÉn ®Õn sù t¹o thµnh cña chÊt g«m vµ cÆn l¾ng do qu¸ tr×nh trïng hîp
g©y ra).
1.3.2. Ph©n tÝch cÊu tróc vµ tû lÖ cña çc thµnh phÇn trong nhiªn liÖu
Ph−¬ng ph¸p s¾c ký khÝ cã thÓ sö dông ®Ó x¸c ®Þnh hµm l−îng cña hÇu hÕt
çc lo¹i HC riªng biÖt cã mÆt trong nhiªn liÖu nhÑ (x¨ng hoÆc LPG). KÕt qu¶
ph©n tÝch chi tiÕt 8 thµnh phÇn trong LPG vµ 180 thµnh phÇn trong nhiªn liÖu
x¨ng th«ng th−êng b»ng çch sö dông ph−¬ng ph¸p s¾c ký khÝ ®−îc tr×nh bµy
trong Phô lôc 1.2.
HiÓn nhiªn lµ kh«ng thÓ nhËn diÖn tÊt c¶ çc hîp chÊt thµnh phÇn trong
çc s¶n phÈm nÆng vµ trung b×nh cña qu¸ tr×nh läc dÇu. Tuy nhiªn, hµm l−îng cña
çc nhãm HC kh¸c nhau cã thÓ ®o ®¹c b»ng çch sö dông kÕt hîp çc ph−¬ng
ph¸p kh¸c nhau nh− s¾c ký khÝ (Gas Chromatography) vµ s¾c ký láng (Liquid
Chromatography), phæ khèi l−îng (Mass Spectrometry), céng huëng tõ h¹t nh©n
(Nuclear Magnetic Resonance -NMR) cña H vµ C, phæ cùc tÝm (Ultra-Violet
Spectrometry) vµ phæ hång ngo¹i (Infrared Spectrometry). Nh÷ng ph−¬ng ph¸p
nµy rÊt cã hiÖu qu¶ ®Ó nghiªn cøu quan hÖ gi÷a thµnh phÇn nhiªn liÖu vµ tr¹ng
36
th¸i cña nhiªn liÖu trong ®éng c¬ (nh− chØ sè èctan, chØ sè xªtan vµ sù t¹o thµnh
çc chÊt « nhiÔm).
KÕt qu¶ ph©n tÝch thµnh phÇn ho¸ häc cña mét lo¹i nhiªn liÖu x¨ng vµ 1
lo¹i nhiªn liÖu diesel ®−îc thÓ hiÖn trong B¶ng 1-11 vµ 1-12.
B¶ng 1-11
KÕt qu¶ ph©n tÝch thµnh phÇn cña mét lo¹i x¨ng th−¬ng m¹i
(hµm l−îng tÝnh theo % khèi l−îng).
Hä ho¸ häc
Isoparaffin
Naphthene
n-Paraffin
Aromatic
Hîp chÊt
«-xy ho¸
Sè nguyªn tö C
Olefin
Tæng
[% khèi
l−îng]
4 5,14 0,30 1,49 6,93
5 1,26 7,84 10,11 0,05 19,71
6 0,64 6,34 0,19 1,23 5,07 3,00 17,47
7 0,65 3,22 1,05 8,11 1,56 14,59
8 0,48 11,47 0,43 13,61 0,34 26,33
9 0,11 1,12 0,16 9,49 0,07 10,95
10 0,01 0,09 0,09 2,80 0,02 3,01
11 0,10 0,25 0,35
12 0,61 0,61
13 0,01 0,01
Tæng
8,29 31,10 2,92 35,49 18,66 3,50 99,96
[% khèi l−îng]
B¶ng 1-12
KÕt qu¶ ph©n tÝch thµnh phÇn ho¸ häc cña mét lo¹i nhiªn liÖu diesel
(Ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch phæ khèi l−îng)
TT Hä ho¸ häc CÊu tróc % khèi

l−îng
1 Paraffin 30,90
2 Non-condensed naphthene 23,70
3 Condensed naphthene 15,10
37
4 Alkylbenzene 9,20
5 Indanes vµ Tetralins 6,40

vµ
6 Indene 1,80
7 Naphthene 5,50
Acenaphthene
8 2,75
vµ Diphenyl vµ
Fluorence
9 1,50
vµ Acenaphthene vµ
Anthracene
10 1,30
vµ Phenantherene
vµ
11 Benzothiophene 1,60
12 Dibenzothiophene 0,25
Tæng 100,00
1.3.3. Ph−¬ng tr×nh ho¸ häc qu¸ tr×nh ch¸y cña nhiªn liÖu
§èi víi 1 lo¹i nhiªn liÖu, hµm l−îng tæng (theo khèi l−îng) cña çc
nguyªn tè C, H vµ O2 cã t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn c©n b»ng ho¸ häc cña qu¸ tr×nh
ch¸y. Cßn çc tham sè kh¸c nh− : sè nguyªn tö C trong chuçi, sè liªn kÕt... chØ cã
t¸c ®éng phô. Do vËy, viÖc ph©n tÝch chi tiÕt thµnh phÇn cña mét nhiªn liÖu cã
c«ng thøc ho¸ häc chung (CHyOz)x (trong ®ã hÖ sè x liªn quan ®Õn ph©n tö l−îng
trung b×nh) sÏ kh«ng cã ý nghÜa nhiÒu ®èi víi tû sè kh«ng khÝ/nhiªn liÖu - A/F
(Air/Fuel). Ph−¬ng tr×nh sau ®©y m« t¶ ho¸ häc qu¸ tr×nh ch¸y trong ®éng c¬:
⎛ y z⎞ ⎛ y z⎞
CH y O z + ⎜1 + − ⎟(O 2 + 3,78N 2 ) → CO 2 + H 2 O + 3,78⎜1 + − ⎟ N 2
y
(1.4)
⎝ 4 2⎠ 2 ⎝ 4 2⎠
Trong kh«ng khÝ m«i tr−êng, chøa 20,9% O2 vµ 79,1% N2 (tÝnh theo thÓ
tÝch). Ngoµi ra kh«ng khÝ cßn chøa Ar (0,93%) vµ mét l−îng nhá khÝ hiÕm kh¸c
(th−êng ë d¹ng kÕt hîp víi «-xy).
Stoichiometry (cßn gäi lµ hçn hîp trung hoµ) lµ sù kÕt hîp cña nhiªn liÖu
vµ kh«ng khÝ yªu cÇu ®Ó thu ®−îc qu¸ tr×nh ch¸y hoµn toµn theo ph−¬ng tr×nh
38
(1.4). Tû sè Stoichiometry (r) lµ tû sè cña khèi l−îng kh«ng khÝ (ma ) vµ nhiªn
liÖu (mc) khi chóng ®−îc hçn hîp d−íi ®iÒu kiÖn Stoichiometry:
ma
r= (1.5)
mc
Tû sè r n»m trong kho¶ng 14 ÷14,5 ®èi víi çc lo¹i nhiªn liÖu láng tiªu
chuÈn (x¨ng, diesel, nhiªn liÖu hµng kh«ng). Gi¸ trÞ cña r t¨ng theo tû sè H/C, gi¸
trÞ cña r thay ®æi tõ 11,49 (víi C) ®Õn 34,46 (®èi víi H nguyªn chÊt).
Trong thùc tÕ, ®iÒu kiÖn ch¸y trong ®éng c¬ kh«ng t−¬ng øng víi ®iÒu kiÖn
Stoichiometry (víi biÓu hiÖn ®Æc tr−ng lµ thõa hoÆc thiÕu nhiªn liÖu so víi «-xy).
Thµnh phÇn cña çc chÊt liªn quan ®Õn ph¶n øng ®−îc biÓu diÔn b»ng tû sè t−¬ng
®−¬ng (ϕ) ®−îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc sau:
m ce
m
ϕ = ae (1.6)
mc
ma
Trong ®ã: mce vµ mae lµ khèi l−îng t−¬ng øng cña nhiªn liÖu vµ kh«ng khÝ.
Do ®ã, tû sè t−¬ng ®−¬ng ϕ ®−îc biÓu diÔn lµ hµm cña tû sè Stoichiometry
theo c«ng thøc sau:
m ce
ϕ= .r (1.7)
m ae
Víi viÖc sö dông tû sè t−¬ng ®−¬ng ϕ, ng−êi ta l−u t©m ®Õn chÊt ph¶n øng
®−îc −u tiªn (nhiªn liÖu) vµ nh»m ¸m chØ hçn hîp ®−îc nh¾c ®Õn lµ "giÇu" hoÆc
"nghÌo" (phô thuéc vµo l−îng nhiªn liÖu cã trong hçn hîp so víi ®iÒu kiÖn
Stoichiometry).
T¹i mét sè quèc gia (nh− §øc, Nga, ViÖt Nam…), thµnh phÇn cña hçn
hîp ch¸y ®−îc ®Æc tr−ng bëi hÖ sè d− l−îng kh«ng khÝ (λ), nã cã thÓ biÓu diÔn
th«ng qua tû sè t−¬ng ®−¬ng theo c«ng thøc sau:
1
λ= (1.8)
ϕ
Nh×n chung, ®éng c¬ diesel vµ ®éng c¬ tua-bin-khÝ m¸y bay (Aircraft
Turbine) vËn hµnh víi hçn hîp nghÌo vµ tû sè t−¬ng ®−¬ng Ýt t¸c ®éng ®Õn sù vËn
hµnh cña chóng.
Tuy nhiªn, ®èi víi ®éng c¬ x¨ng (phô thuéc vµo c«ng nghÖ cña chóng), cã
thÓ vËn hµnh víi hçn hîp giÇu, hçn hîp stoichiometry hoÆc hçn hîp nghÌo. Víi
çc lo¹i ®éng c¬ cò, tû sè t−¬ng ®−¬ng ϕ cã thÓ thay ®æi tõ 0,85 ÷1,20. Khi vËn
39
hµnh trong ®iÒu kiÖn hçn hîp nghÌo (ϕ=0,85÷0,95), th−êng tèt h¬n cho chÕ ®é
tiÕt kiÖm nhiªn liÖu (Cruising Speed) v× ®éng c¬ cung cÊp hiÖu suÊt cao h¬n. Tuy
nhiªn, khi vËn hµnh víi hçn hîp giÇu (ϕ=1,05÷1,15), sÏ cung cÊp n¨ng l−îng bæ
sung cho qu¸ tr×nh t¨ng tèc nh−ng còng sÏ lµm t¨ng hµm l−îng çc chÊt « nhiÔm
trong khÝ th¶i ®éng c¬.
Trªn çc ph−¬ng tiÖn cã l¾p bé xö lý khÝ th¶i (BXLKT) kiÓu xóc t¸c 3
®−êng (3-way Catalytic Converter), tû sè t−¬ng ®−¬ng ®−îc kiÓm so¸t nghiªm
ngÆt trong mét d¶i rÊt hÑp (ϕ = 0,98 ÷1,02) nh»m ®¶m b¶o hiÖu suÊt lµm viÖc cña
BXLKT.
1.3.4. NhiÖt trÞ cña nhiªn liÖu
NhiÖt trÞ (Heating Value) th−êng kh«ng xuÊt hiÖn khi ®Ò cËp ®Õn ®Æc tÝnh
cña nhiªn liÖu nh−ng nã cÇn thiÕt víi çc kü s− c¬ khÝ (cè g¾ng ®Ó t¨ng hiÖu suÊt
nhiÖt) vµ ng−êi vËn hµnh ph−¬ng tiÖn (mong muèn gi¶m thiÓu chi phÝ nhiªn liÖu
cho qu¸ tr×nh vËn hµnh cña ph−¬ng tiÖn).
1.3.4.1. §Þnh nghÜa
NhiÖt trÞ (theo khèi l−îng hoÆc thÓ tÝch), biÓu thÞ cho l−îng n¨ng l−îng
®−îc gi¶i phãng khi mét ®¬n vÞ khèi l−îng hoÆc thÓ tÝch nhiªn liÖu ch¸y hoµn
toµn (t¹o thµnh s¶n phÈm ch¸y lµ CO2 vµ H2O). NÕu kh«ng kÌm theo gi¶i thÝch g×
kh¸c, th× ta hiÓu r»ng nhiªn liÖu ®−îc sö dông lµ nhiªn liÖu láng ë nhiÖt ®é 25 0C.
Kh«ng khÝ (Air) vµ çc s¶n phÈm ch¸y (Combustion Product) còng ®−îc ®o t¹i
cïng nhiÖt ®é nµy.
Sù kh¸c nhau gi÷a nhiÖt trÞ cao - GHV (Gross Heating Value) vµ nhiÖt trÞ
thÊp -NHV (Net Heating Value) lµ l−îng nhiÖt gi¶i phãng do sù ng−ng tù cña h¬i
n−íc trong khÝ th¶i. ChØ cã gi¸ trÞ NHV lµ hay ®−îc sö dông trong thùc tÕ v× h¬i
n−íc th−êng ®−îc th¶i ra m«i tr−êng cïng víi s¶n phÈm ch¸y cña ®éng c¬.
1.3.4.2. Ph−¬ng ph¸p ®o nhiÖt trÞ cña nhiªn liÖu
NhiÖt trÞ cao cña qu¸ tr×nh ch¸y ®−îc ®o trong phßng thÝ nghiÖm (theo tiªu
chuÈn ASTM D240), b»ng çch ®èt ch¸y nhiªn liÖu mÉu trong kh«ng khÝ m«i
tr−êng trong mét bom nhiÖt l−îng chøa h¬i n−íc. NhiÖt l−îng sinh ra ®−îc tÝnh
to¸n tõ sù gia t¨ng nhiÖt ®é cña m«i tr−êng vµ tõ ®Æc tÝnh nhiÖt cña thiÕt bÞ thÝ
nghiÖm.
Kü thuËt ®o nhiÖt l−îng cung cÊp gi¸ trÞ nhiÖt trÞ cao tÝnh theo khèi l−îng-
GHVm. §Ó x¸c ®Þnh nhiÖt trÞ thÊp theo khèi l−îng NHVm, cÇn biÕt tr−íc hµm
l−îng (theo khèi l−îng) cña hy®ro (WH) trong nhiªn liÖu. Khi biÓu diÔn theo %,
khèi l−îng cña h¬i n−íc (M) ®−îc gi¶i phãng khi ®èt ch¸y 1 kg nhiªn liÖu sÏ lµ:
40
W H 18
M = . (1.9)
100 2
Khi xÐt ®Õn Entanpi khèi l−îng cña hiÖn t−îng ho¸ h¬i cña n−íc t¹i nhiÖt
®é 25 0C (ΔHc=2358 kJ/kg), ta cã ph−¬ng tr×nh sau:
NVHm = GVHm- 212,2.WH (1.10)
trong ®ã NHVm vµ GHVm ®−îc tÝnh b»ng kJ/kg
§é chÝnh x¸c cña ph−¬ng ph¸p nµy lµ kh¸ tèt. NhiÖt l−îng ch¸y cña çc
s¶n phÈm h÷u c¬ nguyªn chÊt còng cã thÓ tÝnh to¸n tõ nhiÖt l−îng t¹o thµnh hîp
chÊt (Heat of Formation) cña chóng (®−îc x¸c ®Þnh tõ b¶ng nhiÖt ®éng lùc). Gi¸
trÞ NHVm cã thÓ x¸c ®Þnh b»ng çch sö dông quan hÖ nhiÖt ho¸ häc ®−îc x¸c ®Þnh
ë nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt tiªu chuÈn (105 Pa vµ 25 °C). Ta cã c«ng thøc sau:
ΔHo Ch¸y = Σ(ΔHo f,T) s¶n phÈm - Σ(ΔHo f,T) chÊt ph¶n øng (1.11)
trong ®ã:
ΔHoch¸y lµ sù thay ®æi entanpi khèi l−îng cña qu¸ tr×nh ch¸y (b»ng vÒ gi¸ trÞ
tuyÖt ®èi nh−ng ng−îc dÊu víi NHVm).
Σ(ΔHo f,T) S¶n phÈm lµ tæng céng sù thay ®æi entanpi khèi l−îng tõ ph¶n øng
t¹o thµnh s¶n phÈm.
Σ(ΔHo f,T)chÊt ph¶n øng lµ tæng céng sù thay ®æi entanpi khèi l−îng tõ ph¶n øng
t¹o thµnh cña chÊt ph¶n øng.
VÝ dô: TÝnh to¸n NHV cña Toluen (C6H5CH3), b»ng çch sö dông nh÷ng d÷
liÖu nhiÖt ®éng sau:
(ΔH0v, 298) (C6H5CH3) = 38003 J/mol (nhiÖt ho¸ h¬i cña Toluene t¹i 2980K)
(ΔH0f, 298) (C6H5CH3) = 49999 J/mol
(ΔHf, 298) (H2O) = -241818 J/mol
(ΔH0f, 298) (CO2) = -393510 J/mol
Ta cã ph−¬ng tr×nh:
C6H5CH3 + 9O2g + n N2g → 7CO2g + 4 H2Og
ΔH= 7- (-393510) + 4 (-241818)-49999+38003 = - 3733838 J
M (C6H5CH3) = 0,092 kg/kmol
Do ®ã, nhiÖt trÞ thùc theo khèi l−îng cña Toluen:
NHVm= 3733838 / 0,092 = 40585 kJ/kg.
Ph−¬ng ph¸p tÝnh to¸n nµy kh«ng thu hót ®−îc nhiÒu sù quan t©m vµ nã
chØ cã hiÖu qu¶ khi ¸p dông cho mét s¶n phÈm h÷u c¬ tinh khiÕt nµo ®ã mµ viÖc
®o ®¹c NHVm cña chóng gÆp khã kh¨n (do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau: gi¸
thµnh, sù s½n cã cña s¶n phÈm cÇn ®o...)
41
§«i khi, ng−êi ta sö dông mét c«ng thøc t−¬ng ®èi ®¬n gi¶n thÓ hiÖn quan
hÖ gi÷a nhiÖt trÞ cña nhiªn liÖu víi thµnh phÇn nhãm ho¸ häc (thu ®−îc b»ng
ph−¬ng ph¸p FIA). Hai c«ng thøc sau ®−îc ®Ò xuÊt bëi Sirtori (1974):
NHVm= 4,18 (106,38 PAR + 105,76 Ol + 95,95 ARO) (1.12)
NHVv = 4,18 (10672,05.ρ -8,003 ARO) (1.13)
trong ®ã:
NHVm vµ NHVv lµ nhiÖt trÞ khèi l−îng vµ thÓ tÝch t−¬ng øng tÝnh theo
[kJ/kg] vµ [kJ/lÝt];
PAR, OL vµ ARO t−¬ng øng lµ hµm l−îng Paraffin, Olefin vµ Aromatic thu
®−îc tõ ph©n tÝch FIA;
ρ lµ tû träng cña nhiªn liÖu t¹i 150C, [kg/dm3].
1.3.4.3. NhiÖt trÞ cña mét sè hîp chÊt h÷u c¬ nguyªn chÊt vµ nhiªn liÖu
B¶ng 1-13 liÖt kª gi¸ trÞ nhiÖt trÞ thÊp theo khèi l−îng NHVm cña mét sè
hîp chÊt h÷u c¬ nguyªn chÊt. B¶ng 1-14 cung cÊp gi¸ trÞ gi¸ trÞ nhiÖt trÞ thÊp
NHVm , NHVv ®èi víi mét sè lo¹i nhiªn liÖu vµ chÊt ®èt th«ng th−êng.
NhiÖt trÞ cña H vµ C t−¬ng øng lµ 120970 vµ 32800 kJ/kg. Gi¸ trÞ NHVm cña
phÇn lín HC vµ çc s¶n phÈm dÇu má n»m trong kho¶ng tõ 40000 ÷ 45000 kJ/kg.
Nh×n chung, gi¸ trÞ NHVm t¨ng khi t¨ng tû sè H/C. Ngoµi ra, sù cã mÆt cña «-xy
trong ph©n tö cã xu h−íng lµm gi¶m NHV (NHVm cña Methane vµo kho¶ng
50009 kJ/kg vµ cña Ethanol lµ 19937 kJ/kg). Chó ý r»ng, Cycloparaffin cã NHV
thÊp h¬n so víi olefin, mÆc dï chóng ®Òu cã cïng sè nguyªn tö vµ c«ng thøc ho¸
häc chung (tû sè H/C=2).
NhiÖt trÞ thÓ tÝch cña nhiªn liÖu (NHVv) cã thÓ tÝnh to¸n th«ng qua tû träng
ρ (t¹i 250C) vµ gi¸ trÞ NHVm theo c«ng thøc sau:
NHVv = ρ. NHVm (1.14)
Víi çc lo¹i HC, gi¸ trÞ NHVv th−êng n»m trong kho¶ng 27000 ÷ 36000
kJ/lÝt. Tuy nhiªn, gi¸ trÞ NHVv cña alcolhol th−êng nhá h¬n kh¸ nhiÒu (NHVv cña
Methanol lµ 15870 kJ/lÝt).
ViÖc ®o ®¹c NHVv kh¸ quan träng vÒ mÆt kinh tÕ, v× tiªu thô nhiªn liÖu
(lÝt/100 km) vµ c¶ gi¸ nhiªn liÖu (USD/lÝt) th−êng ®−îc tÝnh theo ®¬n vÞ lÝt. VÒ
gãc ®é kü thuËt, gi¸ trÞ NHVv x¸c ®Þnh kho¶ng vËn hµnh cã thÓ cña mét ph−¬ng
tiÖn vËn t¶i víi mét thÓ tÝch nhiªn liÖu ®· cho (®iÒu nµy cã ý nghÜa cùc kú quan
träng trong mét sè lÜnh vùc nh− qu©n sù, hµng kh«ng).
42
B¶ng 1-13
0
Gi¸ trÞ NHVm cña mét sè hîp chÊt h÷u c¬ tinh khiÕt t¹i 25 C
TT Tªn hîp chÊt NHVm TT Tªn hîp chÊt NHVm

[kJ/kg] [kJ/kg]
Paraffin Acetylenic
1 Methane 50009 36 Acetylene 48241
2 Ethane 47794 37 Methylacetylene 46194
3 Propane 46357 38 But-1-yne 45590
4 Butane 45752 39 Pent-1-yne 45217
5 Pentane 45375 Aromatic
6 Hexane 44752 40 Benzene 40170
7 Heptane 44566 41 Toluene 40589
8 Octane 44427 42 o-Xylene 40961
9 Nonane 44311 43 m-Xylene 40961
10 Decane 44240 44 p-Xylene 40798
11 Undecane 44194 45 Ethylbenzene 40938
12 Dodecane 44147 46 1,2,4-Trimethylbenzene 40984
Isoparaffin 47 Propylbenzene 41193
13 Isobutane 45613 48 Cumene 41217
14 Isopentane 45241 Alcohol
15 2-Methylpentane 44682 49 Methanol 19937
16 2,3-Dimethylbutane 44659 50 Ethanol 28865
17 2,3-Dimethylpentane 44496 51 n-Propanol 30680
18 2,2,4-Trimethylpentane 44310 52 Isopropanol 30447
Naphthene 53 n-Butanol 33075
19 Cyclopentane 43636 54 Isobutanol 32959
20 Methylcyclopentane 44636 55 Tertiobutanol 32587
21 Cyclohexane 43450 56 n-Pentanol 34727
22 Methylcyclohexane 43380 Ether
Olefin 57 Methoxymethane 28 703
23 Ethylene 47195 58 Ethoxyethane 33867
24 Propylene 45799 59 Propoxypropane 36355
25 But-1-ene 44334 60 Butoxybutane 37798
26 (Z)-But-2-ene 45194 Aldehyde vµ ketone
27 (E)-But-2-ene 44124 61 Methanal (formaldehyde) 17259
28 Isobutene 45055 62 Ethanal (acetaldehyde) 24156
29 Pent-1-ene 45031 63 Propanal 28889
(propionaldehyde)
30 2-Methylpent-l-ene 44799 64 Butanal (butyraldehyde) 31610
31 Hex-1-ene 44426 65 Acetone 28548
Diolefin Çc hîp chÊt kh¸c
32 Buta-l,3-diene 44613 66 Carbon (graphite) 32808
33 Isoprene 44078 67 Hydrogen 120971
Çc dÉn xuÊt cña nit¬ 68 Carbon monoxide 10112
(Nitrogen derivatives)
34 Nitromethane 10513 69 Ammonia 18646
35 Nitropropane 20693 70 Sulfur 4639
43
Mét vÊn ®Ò kh¸c còng cÇn quan t©m lµ sù thay ®æi cña NHVm vµ NHVv theo
cÊu tróc ho¸ häc cña HC. D÷ liÖu trªn H×nh 1-4 cho thÊy cã sù kh¸c biÖt râ rµng
vÒ NHVm vµ NHVv gi÷a çc hîp chÊt bÐo (nh− paraffin, olefin) víi çc hîp chÊt
th¬m (aromatic).
Tû träng t¹i 150C

(kg/dm3)
H×nh 1-4. Gi¸ trÞ NHVm vµ NHVv cña HC

(p, o, a t−¬ng øng víi Paraffin, Olefin vµ Aromatic).
Çc hîp chÊt bÐo cã NHVm lín h¬n nh−ng NHVv nhá h¬n. Nãi chung, gi¸
trÞ NHVv t¨ng khi t¨ng tû träng (víi çc hîp chÊt bÐo, tû träng cã liªn quan ®Õn
sè nguyªn tö C trong ph©n tö). Víi çc hîp chÊt th¬m (Aromatic), chóng ®Òu cã
tû träng cao (> 0,850 kg/dm3), do vËy gi¸ trÞ NHVv cña chóng kh¸ cao.
Nh÷ng d÷ liÖu ®èi víi nhiªn liÖu x¨ng (B¶ng 1-14) cho thÊy NHVv liªn quan
rÊt chÆt chÏ víi tû träng (trong khi tû träng cña nhiªn liÖu l¹i tû lÖ víi hµm l−îng
aromatic). Gi¸ trÞ NHVv t¨ng dÇn tõ çc lo¹i x¨ng th«ng th−êng ®Õn x¨ng cao cÊp
(Premium Gasoline). D÷ liÖu trong B¶ng 1-14 còng cho thÊy nhiªn liÖu diesel cã
NHVm nhá h¬n mét chót so víi nhiªn liÖu x¨ng. Tuy nhiªn, nÕu quan t©m ®Õn tû
träng lín h¬n cña nhiªn liÖu diesel (kho¶ng 0,840 kg/dm3 thay v× chØ cã kho¶ng
0,750 kg/dm3 cña x¨ng), ta thÊy NHVv cña nhiªn liÖu diesel trong mäi tr−êng hîp
®Òu lín h¬n ®¸ng kÓ so víi nhiªn liÖu x¨ng (sù kh¸c biÖt nµy cã thÓ lªn ®Õn gÇn
10%). Do vËy, ®iÒu nµy cÇn ph¶i ®−îc quan t©m chi tiÕt khi so s¸nh suÊt tiªu hao
nhiªn liÖu cña ph−¬ng tiÖn l¾p ®éng c¬ x¨ng vµ ph−¬ng tiÖn l¾p ®éng c¬ diesel.
44
B¶ng 1-14
Gi¸ trÞ NHVm vµ NHVv trung b×nh cña mét sè lo¹i nhiªn liÖu th−¬ng m¹i.
KiÓu nhiªn liÖu NHVm t¹i 250C Tû träng t¹i 250C NHVv t¹i 250C
[kJ/kg] [kg/dm3] [kJ/dm3]
Nhiªn liÖu LPG 46000 0,550 25300
X¨ng th«ng th−êng 43325 0,735 31845
X¨ng cao cÊp 42900 0,755 32390
Nhiªn liÖu hµng kh«ng 42850 0,795 34065
Nhiªn liÖu diesel 42600 0,840 35785
Tr¹ng th¸i vËt lý cña chÊt ph¶n øng lµ th«ng sè quan träng cÇn quan t©m khi
xem xÐt gi¸ trÞ NHV thu ®−îc:
+ Víi nhiªn liÖu th«ng th−êng (x¨ng, diesel, nhiªn liÖu hµng kh«ng): tr¹ng
th¸i láng th−êng ®−îc chän lµm ®iÓm tham chiÕu. Tuy nhiªn, nÕu nhiªn liÖu bÞ
bay h¬i bëi mét ho¹t ®éng c¬ häc ngÉu nhiªn nµo ®ã (nh− qu¸ tr×nh nguyªn tö
ho¸ hoÆc do t¸c ®éng nhiÖt tõ khÝ th¶i) tr−íc khi ®i vµo buång ch¸y, th× sÏ lµm
t¨ng n¨ng l−îng cung cÊp cña nhiªn liÖu (l−îng n¨ng l−îng gia t¨ng nµy lóc ®Çu
ch−a ®−îc tÝnh ®Õn).
Gi¸ trÞ entanpi cña HC (n»m trong kho¶ng 300 ÷500 kJ/kg) chØ ®¹i diÖn
cho kho¶ng 0,8 ®Õn 1% gi¸ trÞ cña NHV. Do vËy, cho dï nhiªn liÖu ®−îc ®−a vµo
®éng c¬ d−íi d¹ng láng hay d¹ng khÝ còng kh«ng cã sù sai kh¸c nhiÒu. Tuy
nhiªn, ®iÒu nµy kh«ng ®óng víi tr−êng hîp cña alcohol (Etanpi ho¸ h¬i khèi
l−îng cña methanol t¹i 25°C lµ 1100 kJ/kg, chiÕm 5,5% gi¸ trÞ NHV cña nã ë
tr¹ng th¸i láng). Do vËy, sù bay h¬i ngÉu nhiªn cña methanol ë ®Çu vµo ®éng c¬
(vÝ dô do nhiÖt cña khÝ th¶i) cã thÓ lµ mét çch nhÑ nhµng vµ hiÖu qu¶ ®Ó t¨ng kh¶
n¨ng ch¸y cña lo¹i nhiªn liÖu nµy.
1.3.4.4. N¨ng l−îng riªng
Nh÷ng hiÓu biÕt vÒ l−îng n¨ng l−îng chøa trong mét thÓ tÝch riªng cña
hçn hîp nhiªn liÖu-kh«ng khÝ ®−a vµo buång ch¸y ®éng c¬ lµ rÊt quan träng.
Th«ng tin nµy cã thÓ sö dông ®Ó dù b¸o quan hÖ gi÷a kiÓu nhiªn liÖu vµ c«ng suÊt
ph¸t ra cña mét ®éng c¬.
Gi¶ thiÕt r»ng nhiªn liÖu ®−îc ®−a vµo ®éng c¬ d−íi d¹ng çc h¹t nhá d¹ng
láng (d−íi nh÷ng ®iÒu kiÖn hoµ trén x¸c ®Þnh), n¨ng l−îng riªng SE (Specific
Energy) cña nhiªn liÖu sÏ ®−îc tÝnh b»ng kJ trªn 1 kg kh«ng khÝ. VÝ dô, t¹i ®iÒu
kiÖn Stoichiometry, gi¸ trÞ SE lµ NHVm / r (trong ®ã r lµ tû sè Stoichiometry).
B¶ng 1-15 liÖt kª n¨ng l−îng riªng cña mét sè hîp chÊt h÷u c¬ d¹ng láng. Sù
45
thay ®æi gi¸ trÞ SE gi÷a çc s¶n phÈm lµ kh¸ thÊp (chØ tõ 1 ÷ 5%) so víi isooctane
lµ chÊt tham kh¶o gèc ®· cho.
B¶ng 1-15
N¨ng l−îng riªng cña mét sè hîp chÊt h÷u c¬.
N¨ng l−îng riªng
TT Tªn hîp chÊt kJ/kg kh«ng khÝ Gi¸ trÞ t−¬ng ®èi
1 Isooctane (Tham chiÕu) 2932 1,000
2 Decane 2940 1,003
3 Hexane 2938 1,002
4 Butane 2961 1,010
5 Cyclohexane 2942 1,003
6 Hex-1-ene 3008 1,026
7 Benzene 3032 1,034
8 Toluene 3011 1,027
9 o-Xylene vµ m-Xylene 3000 1,023
10 Methanol 3086 1,054
11 Ethanol 2982 1,019
12 Isopropanol 2945 1,004
13 Tertiobutanol 2915 0,994
14 Nitromethane 6221 2,122
15 Nitropropane 5010 1,709
Tuy nhiªn, cã ngo¹i lÖ víi mét sè cÊu tróc ho¸ häc d¹ng nitroparaffin
chuçi ng¾n (nh− Nitromethane, Nitroethane vµ Nitropropane), chóng cã n¨ng
l−îng riªng rÊt cao. §ã lµ nguyªn nh©n t¹o sao, Nitromethane lµ nhiªn liÖu ®−îc
−a dïng cho ®éng c¬ xe ®ua C«ng thøc 1 (Formula 1). Tuy nhiªn, sau ®ã lo¹i
nhiªn liÖu nµy ®· bÞ cÊm sö dông v× lý do an toµn.
Víi çc lo¹i nhiªn liÖu cã tr¹ng th¸i tù nhiªn thÓ khÝ (LPG, Methane),
hoÆc ®−îc sö dông d−íi d¹ng khÝ (chóng bay h¬i toµn bé tr−íc khi vµo buång
ch¸y ®éng c¬), hµm l−îng n¨ng l−îng cña hçn hîp hoµ trén – ECCM (Energetic
Content of the Carburetted Mixture) tÝnh trªn 1 ®¬n vÞ thÓ tÝch kh«ng chØ phô
thuéc vµo tû sè NHVm/r mµ cßn phô thuéc vµo khèi l−îng ph©n tö cña nhiªn liÖu.
Gi¸ trÞ ECCM tÝnh to¸n thu ®−îc víi çc lo¹i nhiªn liÖu kh¸c nhau ®−îc
liÖt kª trong B¶ng 1-16. Khi so s¸nh tham chiÕu víi Isooctane, çc lo¹i nhiªn liÖu
cã tr¹ng th¸i tù nhiªn thÓ khÝ cã gi¸ trÞ ECCM thÊp h¬n ®¸ng kÓ (9,4% víi
Methane; 3,8% víi Ethane vµ 2% víi Propane). Sù suy gi¶m nµy cßn cao h¬n ®èi
víi H (15%); ®èi víi Alcohol còng cã sù suy gi¶m nhÑ (1,2%); trong khi ng−îc
l¹i ECCM cña Nitroparaffin l¹i gia t¨ng ®¸ng kÓ (76%).
46
B¶ng 1-16
Hµm l−îng n¨ng l−îng cña hçn hîp hoµ khÝ víi çc lo¹i nhiªn liÖu
(Gi¶ thiÕt nhiªn liÖu bay h¬i hÕt; ®iÒu kiÖn thùc nghiÖm ϕ=1, T= 25 0C, p =1 bar)
ECCM
TT Nhiªn liÖu Gi¸ trÞ t−¬ng ®èi
kJ/kg hçn hîp hoµ khÝ
so víi Isooctane
1 Isooctane (Tham chiÕu) 3,42 1,000
2 Methane 3,10 0,906
3 Ethane 3,29 0,962
4 Propane 3,35 0,980
5 Butane 3,38 0,988
6 Decane 3,44 1,006
7 But-1-ene 3,50 1,023
8 Acetylene 3,96 1,158
9 Cyclohexane 3,42 1,000
10 Hex-1-ene 3,47 1,015
11 Methylcyclohexane 3,42 1,000
12 Benzene 3,515 1,028
13 Toluene 3,505 1,025
14 o-Xylene 3,50 1,023
15 1,2,4-Trimethylbenzene 3,48 1,018
16 Methanol 3,38 0,988
17 Ethanol 3,41 0,997
18 Isopropanol 3,43 1,003
19 n-Butanol 3,44 1,006
20 Nitromethane 6,03 1,763
21 Nitropropane 4,06 1,187
22 Hydrogen 2,92 0,854
23 Carbon dioxide 3,42 1,000
24 Ammonia 2,83 0,827
25 X¨ng th−¬ng m¹i 3,46 1,012
1.3.5. Thµnh phÇn s¶n phÈm ch¸y cña nhiªn liÖu

ViÖc nghiªn cøu qu¸ tr×nh ch¸y trong ®éng c¬ th−êng liªn quan liªn quan
mËt thiÕt ®Õn viÖc nghiªn cøu quan hÖ gi÷a thµnh phÇn hçn hîp kh«ng khÝ-nhiªn
liÖu víi thµnh phÇn khÝ th¶i.
47
Sau qu¸ tr×nh ch¸y hoµn toµn cña nhiªn liÖu, C th−êng t×m thÊy d−íi d¹ng
CO2 vµ H d−íi d¹ng h¬i n−íc - H2O. Trong thùc tÕ, thµnh phÇn cuèi cïng cña hçn
hîp ch¸y th−êng phøc t¹p h¬n rÊt nhiÒu. VÝ dô víi hçn hîp giÇu, «-xy kh«ng ®ñ
cho qu¸ tr×nh «-xy ho¸ hoµn toµn nhiªn liÖu. Ngoµi çc s¶n phÈm ch¸y ®· ®Ò cËp
ë trªn, CO vµ H2 còng xuÊt hiÖn. Trong mäi tr−êng hîp, çc s¶n phÈm cuèi cïng
th−êng ph¶i tr¶i qua mét lo¹t ph¶n øng phô (ph¶n øng ph©n t¸ch vµ kÕt hîp) víi
møc ®é kh¸c nhau phô thuéc vµo nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt trong buång ch¸y.
Víi gi¶ thiÕt ®· ®¹t ®−îc tr¹ng th¸i c©n b»ng nhiÖt, ta cã thÓ tÝnh to¸n ®−îc
thµnh phÇn cuèi cïng cña khÝ th¶i. B¶ng 1-17 cung cÊp gi¸ trÞ ph©n tö gam cña 13
s¶n phÈm chÝnh trong khÝ th¶i (t¹i tr¹ng th¸i c©n b»ng ë 1000 0K vµ ¸p suÊt 1 bar;
nhiªn liÖu víi c«ng thøc ho¸ häc chung lµ CnH2n; kÕt qu¶ tÝnh to¸n ®−îc biÓu diÔn
víi 3 gi¸ trÞ tû sè t−¬ng ®−¬ng ϕ = 0,80; 1,00 vµ 1,20).
B¶ng 1-17
Thµnh phÇn khÝ th¶i trong ®iÒu kiÖn c©n b»ng nhiÖt ®éng
(Nhiªn liÖu cã c«ng thøc chung CnH2n, nhiÖt ®é 10000K vµ ¸p suÊt 1 bar).
Ph©n tö gam
TT S¶n phÈm ch¸y
ϕ = 0,80 ϕ=1,00 ϕ=1,20
1 CO2 1,06 x10-1 1,31 x10-1 1,17 x10-1
2 H2O 1,06 x10-1 1,31 x10-1 1,07 x10-1
3 O2 3,97 x10-2 - -
4 H2 - 5,74 x10-7 4,23 x10-2
5 N2 7,39 x10-1 7,30 x10-1 6,94 x10-1
6 NO 1,48 x10-5 1,47 x10-9 -
7 OH 7,67 x10-8 - -
8 NH3 - - 4,33 x10-6
9 CH4 - - 8,67 x10-7
10 CO - 3,99 x10-1 3,20 x10-2
11 NO2 3,39 x10-7 - -
12 Ar (argon) 8,85 x10-3 8,74 x10-1 8,30 x10-3
13 Ne (neon) 2,84 x10-5 2,80 x10-1 2,66 x10-5
Trong thùc tÕ, hiÕm khi khÝ th¶i ®¹t ®−îc tr¹ng th¸i c©n b»ng v× nhiÒu ph¶n
øng ho¸ häc dÉn ®Õn tr¹ng th¸i c©n b»ng th−êng qu¸ chËm vµ bÞ dËp t¾t
(Quenched) d−íi mét ng−ìng nhiÖt ®é nµo ®ã. Ngoµi ra, sù tån t¹i cña mét l−îng
nhá çc s¶n phÈm ch−a ch¸y (hoÆc ch¸y dë) th−êng kh«ng ®−îc xÐt ®Õn víi
nh÷ng tÝnh to¸n mang tÝnh −íc l−îng nµy.
48
Tuy nhiªn, viÖc tÝnh to¸n cã xÐt ®Õn toµn bé çc thµnh phÇn trong khÝ th¶i Ýt
khi ®−îc sö dông vµ phi thùc tÕ. Ng−êi ta chØ cÇn quan t©m ®Õn çc s¶n phÈm
chÝnh (CO2, CO, H2O, H2 vµ N2) lµ ®ñ ®iÒu kiÖn ®Ó x¸c ®Þnh thµnh phÇn gÇn
chÝnh x¸c cña khÝ th¶i.
D÷ liÖu tiÕp theo ®−îc quan t©m khi tÝnh to¸n lµ thµnh phÇn c¬ b¶n cña
nhiªn liÖu vµ ®Æc tÝnh cña hçn hîp (øng víi çc ®iÒu kiÖn "nghÌo",
"stoichiometry”vµ "giÇu"):
+ Víi hçn hîp stoichiometry (ϕ=1): s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh ch¸y chØ lµ
CO2 vµ H2O; thµnh phÇn cña chóng ®−îc x¸c ®Þnh theo ph−¬ng tr×nh sau:
⎛ y z⎞ ⎛ y z⎞
CH y O z + ⎜1 + − ⎟(O 2 + 3,78N 2 ) → CO 2 + H 2 O + 3,78⎜1 + − ⎟ N 2
y
(1.15)
⎝ 4 2⎠ 2 ⎝ 4 2⎠
+ Víi hçn hîp nghÌo (ϕ<1): khÝ th¶i cßn chøa «-xy d− theo ph−¬ng tr×nh
ph¶n øng sau:
⎛ y⎞
CH y O z + n.(O 2 + 3,78 N 2 ) → CO 2 +
y z
H 2 O + 3,78⎜ n + − 1 − ⎟O 2 + 3,78.n.N 2 (1.16)
2 ⎝ 2 4⎠
⎛ y z⎞
Víi n = ⎜1 + − ⎟ (1.17)
⎝ 4 2⎠
+ Víi hçn hîp giÇu (ϕ>1): çc s¶n phÈm CO2, CO, H2O vµ H2 xuÊt hiÖn
®ång thêi theo ph−¬ng tr×nh ph¶n øng sau:
⎛y ⎞
CH y O z + n.(O 2 + 3,78 N 2 ) → a.CO 2 + (1 − a )CO + b.H 2 O + ⎜ − b ⎟H 2 + 3,78.n.N 2 (1.18)
⎝2 ⎠
Hµm l−îng t−¬ng ®èi cña çc s¶n phÈm ch¸y ®−îc liªn kÕt bëi ph¶n øng c©n
b»ng sau:
CO2 + H2 ⇔ CO + H2O (1.19)
Nh÷ng nghiªn cøu thùc nghiÖm ®· chØ ra r»ng thµnh phÇn cña khÝ th¶i
t−¬ng øng trong mäi truêng hîp cã h»ng sè c©n b»ng ph¶n øng K vµo kho¶ng 3,8:
K=
[CO][. H 2 O] = (1 − a )(b) = 3,8 (1.20)
[CO 2 ][. H 2 ] a.⎛⎜ y − b ⎞⎟
⎝2 ⎠
NÕu xem xÐt sù c©n b»ng «-xy, ta cã:
2n + z = 2a + (1-a) + b = a + b + 1 (1.21)
Tõ çc ph−¬ng tr×nh trªn, chóng ta cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc gi¸ trÞ cña a, b vµ
hµm l−îng t−¬ng ®èi cña çc chÊt ph¸t ra tõ qu¸ tr×nh ch¸y.
49
H×nh 1-5 cung cÊp vÝ dô minh ho¹ vÒ kÕt qu¶ tÝnh to¸n lý thuyÕt sù thay
®æi thµnh phÇn cña khÝ th¶i theo tû sè t−¬ng ®−¬ng cña nhiªn liÖu cã c«ng thøc
ho¸ häc chung CH1,75 (gÇn víi cÊu t¹o cña nhiªn liÖu x¨ng th−¬ng m¹i).
Hµm l−îng
[% thÓ tÝch] Hµm l−îng
[% thÓ tÝch]
Tû sè
t−¬ng ®−¬ng (ϕ)
H×nh 1-5. Sù thay ®æi thµnh phÇn lý thuyÕt (theo thÓ tÝch) cña khÝ th¶i
theo tû sè t−¬ng ®−¬ng víi nhiªn liÖu cã c«ng thøc chung CH1,75.
50
Ch−¬ng 2
Nhiªn liÖu x¨ng
2.1. qu¸ tr×nh ch¸y cña nhiªn liÖu x¨ng
2.1.1. Çc ®Þnh nghÜa vµ kh¸i niÖm
Hçn hîp kh«ng khÝ-nhiªn liÖu tham gia vµo ph¶n øng ch¸y bëi ph¶n øng
«-xy ho¸ chËm hoÆc qu¸ tr×nh ch¸y nhanh. Trong tr−êng hîp thø nhÊt, mét sù gia
t¨ng nhá vÒ nhiÖt ®é lµ ®iÒu kiÖn cÇn ®Ó cã thÓ nhËn thÊy sù xuÊt hiÖn t¨ng dÇn
cña çc s¶n phÈm «-xy ho¸ trung gian (Aldehyde, CO2...). Tèc ®é chuyÓn ®æi
lu«n bÞ giíi h¹n vµ sau khi ®¹t gi¸ trÞ lín nhÊt nã sÏ gi¶m dÇn theo chÊt ph¶n øng
bÞ tiªu thô.
Qu¸ tr×nh ch¸y nhanh (sö dông trong tÊt çc çc thiÕt bÞ tiªu thô n¨ng
l−îng), ®−îc ph©n biÖt râ rµng víi ph¶n øng «-xy ho¸ chËm bëi sù hiÖn diÖn cña
hµm l−îng kh«ng c©n b»ng cña çc lo¹i nguyªn tö (Atomic Specie) vµ çc gèc
(Radicals) t¹m thêi trong khu vùc ph¶n øng. Çc lo¹i nguyªn tö nµy ph¸t s¸ng
theo qu¸ tr×nh ph¸t quang do ph¶n øng ho¸ häc (The Chemiluminescence
Process) vµ chóng lµ nguyªn nh©n g©y ra sù xuÊt hiÖn cña ngän löa (Flame). Tèc
®é ph¶n øng lµ rÊt cao vµ kh«ng cã kh¶ n¨ng ®Ó ph©n tÝch çc gèc ho¹t tÝnh hoÆc
dõng ph¶n øng t¹i mét tr¹ng th¸i trung gian.
Phô thuéc vµo ®Æc tÝnh cña m«i tr−êng ph¶n øng, qu¸ tr×nh ch¸y nhanh cã
thÓ diÔn ra theo rÊt nhiÒu çch hÕt søc kh¸c nhau. Th«ng th−êng t¹i giai ®o¹n b¾t
®Çu, qu¸ tr×nh ch¸y nhanh xuÊt hiÖn gièng nh− qu¸ tr×nh «-xy ho¸ chËm, sau ®ã
sù gia tèc cùc kú nhanh xuÊt hiÖn trong qu¸ tr×nh, ®©y lµ sù bèc ch¸y tù ph¸t
(Spontaneous Ignition). Qu¸ tr×nh nµy cã thÓ t¸c ®éng ®Õn toµn bé hçn hîp ph¶n
øng hoÆc cã thÓ bÞ h¹n chÕ ë mét khu vùc n¬i mµ ®iÒu kiÖn vÒ nhiÖt ®é, ¸p suÊt,
hµm l−îng lµ thuËn lîi h¬n; hoÆc n¬i mµ chóng ®−îc t¨ng lªn mét çch tù nhiªn.
Tr−êng hîp sau ®−îc ¸m chØ lµ ®èt ch¸y (Ignition), hiÖn t−îng nµy x¶y ra do t¸c
®éng cña mét nguån n¨ng l−îng ngoµi nh− bu-ji, diªm ...
NÕu nh− thµnh phÇn ban ®Çu cña hçn hîp lµ phï hîp (cã thÓ ch¸y), qu¸
tr×nh ch¸y cã thÓ tiÕp tôc tõ ®iÓm nµy ®Õn ®iÓm kh¸c b¾t ®Çu tõ ®iÓm bèc ch¸y.
Qu¸ tr×nh nµy ®−îc gäi lµ qu¸ tr×nh lan truyÒn ngän löa (Propagation). MÆt tr−íc
cña ngän löa rÊt máng (kho¶ng vµi phÇn m−êi mm) vµ nã ngay lËp tøc t¸ch hçn
hîp thµnh hai khu vùc ph©n biÖt chøa chÊt ph¶n øng (Fresh Charge) vµ s¶n phÈm
ch¸y (Burned Gases).
NÕu hçn hîp kh«ng khÝ-nhiªn liÖu ®−îc hoµ trén tèt tr−íc khi bèc ch¸y,
ngän löa ®−îc nãi ®Õn lµ "hoµ trén tr−íc" (Pre-mixed). Trong tr−êng hîp ng−îc
51
l¹i, sÏ xuÊt hiÖn sù lan truyÒn ngän löa. Khi ®ã, nh©n tè cã t¸c ®éng quan träng
nhÊt lµ tèc ®é khuyÕch t¸n cña çc chÊt ph¶n øng vµo nhau.
Tèc ®é lan truyÒn ngän löa phô thuéc m¹nh vµo tr¹ng th¸i tù nhiªn cña
hçn hîp vµ ®iÒu kiÖn thùc tÕ. Tèc ®é lan truyÒn d−íi ©m ®−îc ¸m chØ lµ sù bïng
ch¸y (Deflagration) vµ nã biÓu hiÖn b»ng tiÕng næ (Detonation) xuÊt hiÖn víi tèc
®é siªu ©m.
Theo quan ®iÓm ®éng lùc häc, qu¸ tr×nh ch¸y nhanh ph¸t sinh mét lo¹t
ph¶n øng d©y chuyÒn cã liªn quan ®Õn ph©n tö, nguyªn tö vµ ®Æc biÖt lµ çc gèc
tù do (Free Radical). Çc gèc tù do (CH3•; OH•; HO2•) nµy kÕt hîp víi çc
nguyªn tö cã çc ®iÖn tö kh«ng cã sù nèi liÒn trong liªn kÕt ho¸ trÞ.
NÕu chÊt ph¶n øng (nhiªn liÖu vµ «-xy) ®−îc chØ ®Þnh lµ A vµ B, vµ s¶n
phÈm ph¶n øng lµ C vµ D, vµ çc gèc tù do lµ X vµ Y, th× ph¶n øng toµn bé cã thÓ
biÓu diÔn b»ng ph−¬ng tr×nh sau:
A+B→C+D (2.1)
Vµ qu¸ tr×nh nh©n lªn cña ph¶n øng d©y chuyÒn sÏ bao gåm Ýt nhÊt çc
giai ®o¹n c¬ b¶n sau:
A+X→C+Y (2.2)
B+Y→ D+X (2.3)
Theo gi¶n ®å nµy, gèc nh©n gièng X ®−îc t¸i sinh t¹i mçi kh©u trong
chuçi d©y chuyÒn (theo lý thuyÕt ph¶n øng sÏ tiÕp tôc v« h¹n ®Þnh), nh»m biÕn
®æi 1 ph©n tö chÊt ph¶n øng thµnh 1 ph©n tö s¶n phÈm t¹i mçi b−íc trong chuçi.
Gèc OH• lu«n ®ãng vai trß chÊt nh©n ph¶n øng d©y truyÒn (Chain Propagator).
Trong thùc tÕ, cßn cã çc ph¶n øng c¬ b¶n kh¸c g©y ra do sù biÕn mÊt cña gèc tù
do hoÆc lµ do sù nh©n lªn cña chóng (Branching). Ph¶n øng dËp t¾t (Break-away)
cã thÓ xuÊt hiÖn trong pha kh«ng ®ång nhÊt hoÆc trªn thµnh v¸ch cña buång ch¸y.
VÝ dô vÒ ph¶n øng ch¸y cña Methane (lµ lo¹i HC ®¬n gi¶n nhÊt) sÏ gi¶i
thÝch nh÷ng kh¸i niÖm lý thuyÕt nµy. Trong tr−êng hîp nµy, mét chuçi d©y truyÒn
dÉn ®Õn sù t¹o thµnh cña mét s¶n phÈm «-xy ho¸ trung gian lµ Formaldehyde
(CH2O):
CH4 + OH• → CH3• + H2O (2.4)
• •
CH3 + O2 → CH2O + OH (2.5)
Sau ®ã CH2O bÞ biÕn ®æi theo gi¶n ®å ph¶n øng sau
CH2O + OH• → COH• + H2O (2.6)
• •
COH + O2 → CO2 + OH (2.7)
Tuy nhiªn, CH2O còng cã thÓ tham gia vµo ph¶n øng ph©n nh¸nh gi¸n tiÕp
theo s¬ ®å sau:
52
CH2O + O2 → COH• + HO2• (2.8)
Do vËy, sau mçi ph¶n øng ph©n nh¸nh, mét gèc míi xuÊt hiÖn vµ l¹i tham
gia vµo chuçi d©y truyÒn kh¸c. Tèc ®é chuyÓn ®æi cña chÊt ph¶n øng liªn tôc
®−îc t¨ng tèc. Qu¸ tr×nh gia tèc nµy lµm cho ph¶n øng x¶y ra rÊt nhanh (®Æc tÝnh
cña qu¸ tr×nh ch¸y nhanh).
2.1.1.1. Qu¸ tr×nh tù ch¸y
a. §iÒu kiÖn giíi h¹n
Qu¸ tr×nh tù ch¸y (Auto-ignition) chØ cã thÓ xuÊt hiÖn trong mét giíi h¹n
nhÊt ®Þnh vÒ ¸p suÊt vµ nhiÖt ®é. H×nh 2-1 chØ ra h×nh d¹ng cña ®−êng cong ph©n
chia ph¶n øng «-xy ho¸ thÊp vµ tù ch¸y víi mét lo¹i HC th−êng.
¸p suÊt
[bar]
Thêi gian
ch¸y trÔ (Auto-
ignition delay
duration)
Ngän löa
l¹nh (Cold
Flames)
Vïng «-xy ho¸ Vïng ch¸y trÔ dµi

chËm (Slow- (Long-delay
oxidation Zone) Zone)
NhiÖt ®é, [0C]
H×nh 2-1. Gi¶n ®å biÓu diÔn khu vùc «-xy ho¸ thÊp vµ tù ch¸y cña hçn hîp
hydrocacbon-kh«ng khÝ (d÷ liÖu ®èi víi n-heptane)
Nh×n chung, nhiÖt ®é tù ch¸y thÊp nhÊt gi¶m khi cã sù gia t¨ng ¸p suÊt.
Tuy nhiªn, H×nh 2-1 còng cho thÊy tån t¹i t×nh tr¹ng mµ mét vµi nhiÖt ®é tíi h¹n
cã thÓ xuÊt hiÖn víi cïng mét gi¸ trÞ ¸p suÊt. Trong thùc tÕ, mét sè lo¹i HC cã thÓ
sinh ra ngän löa l¹nh (Cold Flame). Ngän löa nµy kh«ng gièng qu¸ tr×nh tù ch¸y
th«ng th−êng bëi ®Æc tÝnh nhÊt thêi vµ chóng t¹o thµnh çc hîp chÊt «-xy ho¸
kh«ng hoµn toµn (Formaldehyde) thay v× çc s¶n phÈm ch¸y hoµn toµn (CO2).
53
B¶ng 2-1 liÖt kª nhiÖt ®é tù ch¸y thÊp nhÊt (Ti) trong kh«ng khÝ t¹i ¸p suÊt
m«i tr−êng cña mét sè hîp chÊt h÷u c¬. NhiÖt ®é tù ch¸y thÊp nhÊt vµo kho¶ng
500÷6000C ®èi víi H2, CO, r−îu cån (Alcohol) vµ çc HC nhÑ; nã gi¶m xuèng
cßn tõ 200÷250 0C víi çc paraffin d¹ng chuçi dµi hoÆc olefin.
B¶ng 2-1
NhiÖt ®é tù ch¸y thÊp nhÊt cña mét sè hîp chÊt h÷u c¬
(gi¸ trÞ −íc l−îng thu ®−îc trong kh«ng khÝ víi ¸p suÊt m«i tr−êng)
Hîp chÊt Ti (0C) Hîp chÊt Ti (0C)
Hy®ro (H2) 570 Naphthalene 575
Carbon monoxide (CO) 630 Methanol 510
Methane 580 Ethanol 490
Ethane 490 n-Propanol 480
Propane 480 Isopropanol 540
n-Butane 420 n-Butanol 430
Isobutane 480 Acetaldehyde 230
n-Hexane 260 Acetone 560
n-Heptane 285 Methylamine 430
n-Octane 220 Dimethylether 350
n-Decane 240 Diethylether 190
Isooctane 670 Ammonia 650
Ethylene 520 Hydrazine 270
Propylene 460 Carbon disulfide 130
But-1-ene 385 Hydrogen sulfide 290
But-2-ene 435 o-Xylene 520
Butadyene 420
Acetylene 320 X¨ng kh«ng ch× 450
*
Eurosuper
Benzene 620 Nhiªn liÖu Diesel * 260
Toluene 585 DÇu löa (Kerosene)* 240
Chó thÝch: * - thø tù theo ®é lín
MÆc dï nh÷ng gi¸ trÞ nµy cã ®é chÝnh x¸c kh«ng cao (v× trong thùc tÕ, rÊt
khã kh¨n ®Ó cã thÓ duy tr× m«i tr−êng ph¶n øng t¹i mét nhiÖt ®é kh«ng ®æi trong
®iÒu kiÖn giíi h¹n) nh−ng cã thÓ gióp ta nh×n nhËn s¬ bé vÒ nhiÖt ®é tù ch¸y thÊp
nhÊt. NhiÖt ®é tù ch¸y thÊp nhÊt Ti cßn thay ®æi theo çc th«ng sè kh¸c nh− ¸p
suÊt (H×nh 2-1), thµnh phÇn hçn hîp (tû sè A/F vµ møc ®é pha lo·ng) vµ h×nh
d¹ng cña buång ch¸y bao quanh hçn hîp. Khi biÓu diÔn Ti lµ hµm cña tû sè t−¬ng
54
®−¬ng, gi¸ trÞ thÊp nhÊt cña nã sÏ thay ®æi tuú theo kiÓu HC. ViÖc pha lo·ng hçn
hîp ch¸y bëi khÝ tr¬ (CO2 vµ N2) lu«n cã xu h−íng t¨ng gi¸ trÞ nhiªt ®é tù ch¸y
thÊp nhÊt Ti. Mét ®iÒu chó ý cuèi cïng, Ti sÏ t¨ng khi ®−êng kÝnh cña xi lanh bao
t¨ng, do sù gia t¨ng cña ph¶n øng trèn tho¸t trªn thµnh v¸ch.
NhiÖt ®é tù ch¸y thÊp nhÊt rÊt cã Ých vÒ mÆt an toµn ®Ó phßng chèng ch¸y,
næ. Gi¸ trÞ cung cÊp trong B¶ng 2-1, mÆc dï kh«ng hoµn toµn chÝnh x¸c, nh−ng
còng ®em l¹i nh÷ng th«ng tin quý v× nã x¸c ®Þnh møc nhiÖt ®é thÊp nhÊt mµ qu¸
tr×nh tù ch¸y kh«ng x¶y ra (mÆc dï trong nh÷ng ®iÒu kiÖn m«i tr−êng thuËn lîi
cña phßng thÝ nghiÖm). Tuy nhiªn, nhiÖt ®é Ti kh«ng ph¶i lµ mét tham sè x¸c
®Þnh trong thùc tÕ vËn hµnh ®éng c¬. Trong qu¸ tr×nh nÐn, hçn hîp kh«ng khÝ-
nhiªn liÖu rÊt nhanh chãng v−ît qua ng−ìng nhiÖt ®é nµy.
b. Ch¸y trÔ
Ch¸y trÔ (Auto-igitition Delay) lµ thêi gian tõ khi hçn hîp ë trong ®iÒu
kiÖn nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt thuËn lîi cho tù ch¸y ®Õn khi tù ch¸y thùc tÕ x¶y ra.
¸p suÊt ¸p suÊt
[bar] [bar]
θ
Ch¸y trÔ
Ch¸y trÔ 2 giai ®o¹n
1 giai ®o¹n 0,5 bar
θ θ1 θ2
Thêi gian Thêi gian
1 mi-li gi©y 1 mi-li gi©y
H×nh 2-2. §o thêi gian ch¸y trÔ b»ng m¸y nÐn nhanh.
Mét sè kü thuËt thùc nghiÖm ®· ®−îc ph¸t triÓn ®Ó ®o ®é lín cña thêi gian
ch¸y trÔ. Mét trong sè chóng lµ thiÕt bÞ nÐn nhanh (Rapid Compression
Machine), ®−îc çc nhµ thiÕt kÕ ®éng c¬ quan t©m v× nã cho phÐp nghiªn cøu qu¸
tr×nh ch¸y trÔ tù nhiªn víi ®iÒu kiÖn rÊt gÇn víi ®iÒu kiÖn th−êng gÆp trong ®éng
c¬. Hçn hîp cÇn ®¸nh gi¸ ®−îc nÐn gÇn nh− ®o¹n nhiÖt b»ng 1 pÝt t«ng vµ hçn
hîp ®−îc gi÷ tíi s¸t víi thêi ®iÓm tù ch¸y xuÊt hiÖn. Ph−¬ng ph¸p nµy gÆp ph¶i
khã kh¨n do sù tån t¹i cña thêi gian nÐn lµ kh«ng ®¸ng kÓ so víi thêi gian ch¸y
trÔ ®−îc ®o. Ngoµi ra, ph¶i ®¶m b¶o nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt ®−îc gi÷ kh«ng ®æi trong
55
toµn bé giai ®o¹n nÐn sau khi pÝt t«ng ®· dõng l¹i. Trªn H×nh 2-2 lµ biÓu ®å ¸p
suÊt-thêi gian vµ thêi gian ch¸y trÔ (θ) thu ®−îc b»ng m¸y nÐn nhanh.
KÕt qu¶ nghiªn cøu cho thÊy, víi mét lo¹i HC ®· cho, thêi gian ch¸y trÔ θ
cã thÓ biÓu diÔn lµ hµm cña nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt theo c«ng thøc sau:
⎛B⎞
θ = A.P − n . exp⎜ ⎟ (2.9)
⎝T ⎠
trong ®ã:
- P, T biÓu diÔn ¸p suÊt vµ nhiÖt ®é;
- A, n, B lµ çc h»ng sè d−¬ng (chóng thay ®æi theo tr¹ng th¸i tù nhiªn vµ
hµm l−îng cña nhiªn liÖu).HÖ sè B cã liªn quan ®Õn n¨ng l−îng ho¹t ho¸
(E) cña qu¸ tr×nh ®éng lùc häc ch¸y tù nhiªn theo quan hÖ sau: B= E/R
(trong ®ã R lµ h»ng sè phæ biÕn cña chÊt khÝ, R=8,314 J/kmol.0K). HÖ sè
E thay ®æi tõ 2000÷6000 kJ/mol tuú thuéc vµo lo¹i HC.
C«ng thøc (2.9) biÓu diÔn sù phô thuéc ®ång thêi, liªn tôc cña mét sè tham
sè kh¸c nhau vµo c¬ chÕ ®éng lùc häc ch¸y cã ®é phøc t¹p cao. Do vËy, kh«ng cã
g× ®¸ng ng¹c nhiªn khi çc gi¸ trÞ A, n, B ®−îc nªu ra cña çc t¸c gi¶ kh¸c nhau
lµ rÊt kh¸c nhau.
§èi víi mét sè lo¹i HC (vÝ dô nh− n-heptane), tån t¹i mét c¬ chÕ ph¶n øng
dÉn ®Õn hiÖn t−îng ch¸y trÔ 2 giai ®o¹n (H×nh 2-2). Trong tr−êng hîp nµy, cã sù
gia t¨ng nhÑ vÒ ¸p suÊt tr−íc khi xuÊt hiÖn tù ch¸y (nã t−¬ng øng víi l−îng nhiÖt
s¶n sinh ra cña mét sè lo¹i nguyªn tö trung gian råi sau ®ã chÝnh b¶n th©n chóng
míi tham gia vµo mét qu¸ tr×nh ph¶n øng d©y chuyÒn míi). Ngoµi ra, cÇn chó ý
r»ng thêi gian ch¸y trÔ phô thuéc m¹nh vµo tû sè t−¬ng ®−¬ng: thêi gian ch¸y trÔ
sÏ ®¹t ®−îc gi¸ trÞ nhá nhÊt khi tû sè t−¬ng ®−¬ng xung quanh gi¸ trÞ
stoichiometry (0,9 < ϕ <=1) vµ t¨ng rÊt nhanh khi ϕ n»m ngoµi d¶i nµy.
2.1.1.2. Sù lan truyÒn ngän löa
a. Giíi h¹n tÝnh dÔ ch¸y trªn vµ d−íi
Víi mét hçn hîp cña nhiªn liÖu + kh«ng khÝ, thùc nghiÖm ®· chøng minh
r»ng sù lan truyÒn cña ngän löa chØ xuÊt hiÖn trong mét giíi h¹n nhÊt ®Þnh cña
thµnh phÇn hçn hîp. Giíi h¹n tÝnh dÔ ch¸y trªn (Lu) vµ d−íi (Ll) ®−îc ®Þnh nghÜa
bëi phÇn tr¨m cao nhÊt cña nhiªn liÖu (th−êng ®−îc biÓu diÔn b»ng thÓ tÝch) mµ
t¹i ®ã kh¶ n¨ng lan truyÒn ngän löa xuÊt hiÖn. Sù xuÊt hiÖn cña nh÷ng giíi h¹n
nµy cã thÓ dÔ dµng gi¶i thÝch dùa trªn gi¶n ®å chung cña ph¶n øng d©y truyÒn.
Trong thùc tÕ, hµm l−îng t−¬ng øng cña çc chÊt tham gia ph¶n øng ph¶i
®¶m b¶o r»ng tèc ®é lan truyÒn ngän löa vµ b−íc ph©n nh¸nh (Branching Step)
56
®−îc gi÷ nhanh h¬n tèc ®é cña ph¶n øng dËp t¾t. Ngoµi ra, c©n b»ng nhiÖt ®éng
cña çc ph¶n øng c¬ b¶n kh¸c ph¶i duy tr× theo h−íng tÝch cùc.
B¶ng 2-2
Giíi h¹n tÝnh dÔ ch¸y gÇn ®óng cña çc lo¹i hîp chÊt h÷u c¬ kh¸c nhau
(®o trong kh«ng khÝ víi ¸p suÊt m«i tr−êng t¹i nhiÖt ®é 250C)
Li * Lu **
Lo¹i nhiªn liÖu % thÓ tÝch Tû sè % thÓ tÝch Tû sè
t−¬ng ®−¬ng t−¬ng ®−¬ng
Methane 5,0 0,50 15,0 1,7
Ethane 3,0 0,51 12,5 2,4
Propane 2,2 0,53 9,4 2,5
n-Butane 1,9 0,59 8,5 2,8
n-Pentane 1,5 0,58 7,8 3,2
n-Hexane 1,2 0,54 7,0 3,4
n-Heptane 1,1 0,58 6,7 3,7
Isooctane 1,0 0,60 6,0 3,8
Ethylene 3,1 0,46 32,0 6,7
Propylene 2,2 0,48 10,5 2,5
Benzene 1,4 0,50 7,1 2,7
Toluene 1,4 0,60 6,7 3,0
o-Xylene 1,0 0,50 6,0 3,1
Methanol 6,7 0,51 36,0 4,0
Ethanol 3,3 0,48 19,0 3,3
Isopropanol 2,0 0,46 12,0 3,0
Butanol 1,45 0,42 11,2 3,6
Diethylether 1,8 0,52 36,5 16,4
Hydrogen 4,0 0,1 74,5 6,9
Acetylene 2,5 0,30 81,0 9,6
Carbon disulfide 1,25 0,18 50,0 14,2
Carbon monoxide 12,5 0,34 74,0 6,8
Ammonia 15,0 0,63 27,0 1,3
Hydrogen sulfide 4,3 0,32 45,5 6,0
Dimethylether 3,4 0,50 27,0 5,3
Acetone 2,6 0,51 12,8 2,8
Acetaldehyde 4,0 0,50 56,0 15,2
* **
Chó thÝch: - Ll: giíi h¹n thÊp (lower limit); - (Lu): giíi h¹n cao (upper limit).
57
§Ó gi¶i thÝch vÊn ®Ò nµy, B¶ng 2-2 liÖt kª giíi h¹n dÔ b¾t löa thu ®−îc ë
tr¹ng th¸i tÜnh trong kh«ng khÝ m«i tr−êng ë 250C cña mét sè s¶n phÈm th«ng
dông. KÕt qu¶ ®−îc biÓu diÔn d−íi d¹ng thµnh phÇn (theo thÓ tÝch) vµ tû sè t−¬ng
®−¬ng. Ta thÊy, kh¶ n¨ng lan truyÒn ngän löa thay ®æi ®¸ng kÓ gi÷a çc lo¹i
nhiªn liÖu; mét sè hîp chÊt nh− hy®ro vµ axetylen cã kho¶ng thay ®æi kh¸ réng.
Giíi h¹n tÝnh dÔ ch¸y cã thÓ thay ®æi theo ®iÒu kiÖn thùc nghiÖm nh−:
nhiÖt ®é, ¸p suÊt vµ hµm l−îng «-xy. Mét sù gia t¨ng vÒ nhiÖt ®é cña qu¸ tr×nh
thùc nghiÖm lu«n dÉn ®Õn sù gia t¨ng cña Lu vµ sù suy gi¶m cña Li. T¸c ®éng cña
¸p suÊt th× phøc t¹p h¬n do çc vïng dÔ ch¸y cã thÓ gia t¨ng hoÆc suy gi¶m t¹i
®iÒu kiÖn ¸p suÊt cao, phô thuéc vµo lo¹i nhiªn liÖu. Hµm l−îng «-xy lµ mét vÝ
dô, sù thay ®æi tõ m«i tr−êng «-xy tinh khiÕt (100%) ®Õn m«i tr−êng kh«ng khÝ
cña khÝ quyÓn (hµm l−îng «-xy kho¶ng 21 %) lu«n h¹n chÕ kh¶ n¨ng cã thÓ ch¸y
cña nhiªn liÖu.
Giíi h¹n tÝnh dÔ ch¸y thÊp víi hçn hîp mét sè lo¹i HC cã thÓ −íc l−îng
b»ng c«ng thøc b¸n thùc nghiÖm cña Le Chatelier:
100 100
L iM = = (2.10)
ϕ1 ϕ 2 ϕ 3 j ⎛ ϕ ⎞
+ + + .... ∑ ⎜⎜ i ⎟⎟
L l1 L l 2 L l3 1 L lj
⎝ ⎠
trong ®ã:
LlM - giíi h¹n tÝnh dÔ ch¸y thÊp cña hçn hîp (çc lo¹i HC)
Llj - giíi h¹n tÝnh dÔ ch¸y thÊp cña thµnh phÇn j trong kh«ng khÝ
ϕj (%) - hµm l−îng (theo thÓ tÝch) cña thµnh phÇn J trong hçn hîp
Cã thÓ tÝnh to¸n lý thuyÕt giíi h¹n tÝnh dÔ ch¸y thÊp th«ng qua sù thay ®æi
enthalpy ph©n tö gam (Molar Enthalpy) ΔHC cña ph¶n øng ch¸y, theo c«ng thøc
b¸n thùc nghiÖm sau:
ΔHC . Ll = 4680 (2.11)
trong ®ã : Ll - giíi h¹n tÝnh dÔ ch¸y thÊp, [% thÓ tÝch]
ΔHC - enthalpy ph©n tö cña qu¸ tr×nh ch¸y, [kJ/mol]
C«ng thøc nµy ®· ®−îc kiÓm tra víi mét sè lo¹i HC vµ hîp chÊt h÷u c¬
(Diethylether, Acetone, Alcohol...) cho thÊy cã ®é chÝnh x¸c chÊp nhËn ®−îc.
b. N¨ng l−îng ch¸y
§Ó ®¶m b¶o qu¸ tr×nh ch¸y thµnh c«ng, mét n¨ng l−îng ®ñ lín ph¶i ®−îc
gi¶i phãng ®ét ngét trong mét thÓ tÝch tèi thiÓu trong mét thêi gian t−¬ng ®èi
ng¾n. Nh÷ng tiªu chÝ ®Þnh tÝnh nµy cã thÓ chuyÓn thµnh çc quan hÖ to¸n häc
(trong ®ã çc sè h¹ng to¸n häc cã thÓ sö dông ®Ó tÝnh to¸n ®iÒu kiÖn ban ®Çu cÇn
58
thiÕt cho mét ngän löa). Theo quan ®iÓm thùc tÕ, n¨ng l−îng ch¸y tèi thiÓu thay
®æi phô thuéc vµo tr¹ng th¸i tù nhiªn cña nhiªn liÖu, tû sè A/F, ¸p suÊt vµ ®iÒu
kiÖn khÝ ®éng häc. Nã còng phô thuéc vµo thiÕt bÞ ®¸nh löa, ®Æc biÖt lµ kho¶ng
çch gi÷a çc ®iÖn cùc.
N¨ng l−îng E
[mJ]
Tû sè t−¬ng ®−¬ng ϕ
H×nh 2-3. T¸c ®éng cña tû sè t−¬ng ®−¬ng vµ lo¹i nhiªn liÖu
®Õn n¨ng l−îng ch¸y tèi thiÓu.
H×nh 2-3 chØ ra r»ng n¨ng l−îng ch¸y lµ thÊp nhÊt t¹i hçn hîp
stoichiometry hoÆc hçn hîp h¬i "giÇu". N¨ng l−îng ®¸nh löa yªu cÇu víi ®éng c¬
(vµo kho¶ng 30 ®Õn 100 mJ) lín h¬n tõ 10 ÷100 lÇn gi¸ trÞ n¨ng l−îng ch¸y tèi
thiÓu thu ®−îc trong phßng thÝ nghiÖm víi hçn hîp ë tr¹ng th¸i tÜnh. N¨ng l−îng
®¸ng löa rÊt cao th−êng ®−îc sö dông khi m«i chÊt c«ng t¸c cã chuyÓn ®éng rèi
m¹nh (vËn ®éng rèi m·nh liÖt cña hçn hîp khÝ cã xu h−íng lµm tiªu tan n¨ng
l−îng cña hÖ thèng ®¸nh löa).
c. Tèc ®é lan truyÒn cña mµng löa
Hai tr¹ng th¸i lan truyÒn löa sau ®©y ®−îc quan t©m:
- Trong m«i tr−êng dßng chuyÓn ®éng tÜnh (ch¶y tÇng).
- Trong m«i tr−êng chuyÓn ®éng rèi.
59
+ Trong m«i tr−êng ch¶y tÇng:
Víi mÆt tr−íc cña mµng löa trong hçn hîp kh«ng khÝ-nhiªn liÖu ë chÕ ®é
ch¶y tÇng, tèc ®é dÞch chuyÓn kh«ng gian cña mµng löa (Vs) theo mét trôc cè
®Þnh cã thÓ biÓu diÔn theo c«ng thøc:
Vs = Vg + Vn (2.12)
trong ®ã :
Vg - tèc ®é cña khÝ s¹ch (ch−a ch¸y), ®«i khi Vs =0.
Vn - tèc ®é t−¬ng ®èi cña khu vùc ph¶n øng tham chiÕu víi khÝ s¹ch
Vn - ®−îc ¸m chØ lµ tèc ®é lan truyÒn tÜnh th«ng th−êng hoÆc tèc ®é bèc
ch¸y (nã lµ mét ®Æc tÝnh néi t¹i bªn trong cña hçn hîp cã thÓ ch¸y).
B¶ng 2-3
Tèc ®é lan truyÒn mµng löa tÜnh trong kh«ng khÝ cña
mét sè hçn hîp nhiªn liÖu kh¸c nhau (nhiÖt ®é 25 0C, ¸p suÊt 1 bar).
Vn [cm/s] Vn max ϕ t−¬ng
Lo¹i nhiªn liÖu ϕ=0,8 ϕ=0,9 ϕ=1,0 ϕ=1,1 ϕ=1,2 [cm/s] øng víi
Vn max
Methane 30,0 38,3 43,4 44,7 39,8 44,8 1,07
Propane ...... 42,3 45,6 46,2 42,3 46,8 1,06
n-Butane 38,0 42,6 44,8 44,2 41,2 44,8 1,02
n-Heptane 37,0 39,8 42,2 42,0 35,5 42,5 1,05
Isooctane 37,5 40,2 41,0 37,2 31,0 41,0 0,98
Cyclohexane ...... 41,3 43,5 49,9 38,0 49,9 1,10
Ethylene 50,0 60,0 68,0 73,0 72,0 73,5 1,13
Propylene ..... 48,4 51,2 49,9 46,4 51,2 1,00
Benzene 39,4 45,6 47,6 44,8 40,2 47,6 1,00
Methanol 34,5 42,0 48,0 50,2 47,5 50,4 1,08
Diethyl oxide 37,0 43,4 48,0 47,6 40,4 48,2 1,05
Hydrogen 120,0 145,0 170,0 204,0 245,0 325,0 1,80
Acetylene 107,0 130,0 144,0 151,0 154,0 155,0 1,25
Carbon disulfide 58,0 59,4 58,8 57,0 55,0 59,4 0,91
Carbon monoxide ..... ..... ..... 28,5 32,5 52,0 2,05
Isopropanol 34,4 39,2 41,3 40,6 38,2 41,3 1,02
Acetaldehyde 26,6 35,0 41,4 41,4 36,0 41,4 1,10
Acetone 40,4 44,2 42,6 38,2 ..... 44,2 0,90
Ethylene oxide 70,7 83,0 88,8 89,5 87,2 89,5 1,10
Propylene oxide 53,3 62,6 66,5 66,4 62,5 66,5 1,00
60
B¶ng 2-3 chØ ra gi¸ trÞ Vn cña çc lo¹i HC kh¸c nhau khi ®èt ch¸y trong
kh«ng khÝ cã nhiÖt ®é 25 0C t¹i ¸p suÊt 1 bar. Víi phÇn lín çc hîp chÊt h÷u c¬,
gi¸ trÞ Vn trong kho¶ng 30÷50 cm/s; gi¸ trÞ cao h¬n (cã thÓ lªn ®Õn 3 m/s) xuÊt
hiÖn víi mét sè hîp chÊt nh−: Hy®ro, Acetylene, Ethylene, Ethylene Oxide,
Propylene Oxide, Carbon Disulfide.
Tèc ®é lan truyÒn tÜnh lín nhÊt th−êng ®¹t ®−îc víi hçn hîp stoichiometry
vµ nã gi¶m ®¸ng kÓ víi hçn hîp nghÌo (ϕ=0,80). Kh«ng quan s¸t ®−îc sù thay
®æi cã hÖ thèng cña Vn theo cÊu tróc ho¸ häc cña HC. Tuy nhiªn, Vn th−êng
xuyªn thÊp víi çc lo¹i paraffin (tõ Methane ®Õn Isooctane), vµ cao h¬n víi mét
sè lo¹i HC th¬m.
Tèc ®é lan truyÒn tÜnh cña ngän löa sÏ t¨ng khi t¨ng nhiÖt ®é ban ®Çu cña
hçn hîp ch¸y (xem H×nh 2-4) vµ gi¶m khi møc ®é pha lo·ng cña kh«ng khÝ (b»ng
khÝ tr¬) t¨ng lªn (H×nh 2-5). Sù gia t¨ng cña ¸p suÊt còng cã xu h−íng lµm gi¶m
tèc ®é lan truyÒn tÜnh cña mµng löa.
Tèc ®é lan truyÒn

ch¶y tÇng- Vn [cm/s]
n-Heptan
Isooctan
Methane
Propane
Methanol
ϕ =1,1
p = 6 bar
Kh«ng pha lo·ng
NhiÖt ®é, [0K]
H×nh 2-4. T¸c ®éng cña nhiÖt ®é hçn hîp ®Õn

tèc ®é lan truyÒn ngän lña trong m«i tr−êng ch¶y tÇng
61
Tèc ®é lan truyÒn ch¶y tÇng
(Gi¸ trÞ t−¬ng ®èi)
n-Heptan
Isooctan
Methane
Propane
Methanol
ϕ=1,0
p= 6 bar
T=520 0K
Møc ®é pha lo·ng
H×nh 2-5. T¸c ®éng cña møc ®é pha lo·ng ®Õn tèc ®é lan truyÒn ngän lña
ch¶y tÇng (®é pha lo·ng = khèi l−îng chÊt pha lo·ng/tæng khèi l−îng m«i
chÊt n¹p. ChÊt pha lo·ng lµ hçn hîp 15 % thÓ tÝch cña CO2 trong N2)
+ Trong m«i truêng rèi :
Trong phÇn lín çc çc thiÕt bÞ n¨ng l−îng cã sö dông qu¸ tr×nh ch¸y vµ
trong ®éng c¬ ®èt trong, sù lan truyÒn ngän löa th−êng diÔn ra trong m«i tr−êng
rèi (Turbulent flow) h¬n lµ m«i tr−êng ch¶y tÇng. §iÒu nµy cã nghÜa lµ khi tÝnh
to¸n tèc ®é ch¸y cña hçn hîp kh«ng khÝ-nhiªn liÖu cÇn quan t©m thªm ®Õn tèc ®é
trung b×nh cña dßng ch¶y.
Sù dao ®éng vÒ tèc ®é ch¸y xuÊt hiÖn mét çch hçn lo¹n theo thêi gian vµ
kh«ng thÓ m« t¶ lo¹i trõ viÖc sö dông ph−¬ng ph¸p thèng kª. Theo çch ®¬n gi¶n,
tèc ®é tøc thêi (vi) t¹i mét ®iÓm ®· cho trong dßng chÊt l−u b»ng tæng ®¹i sè cña
çc gi¸ trÞ trung b×nh (vtb) (lµ h»ng sè theo thêi gian vµ chÞu t¸c ®éng bëi dßng
khÝ) vµ sù dao ®éng (u) cã thÓ nhËn mäi gi¸ trÞ theo mäi h−íng cã thÓ:
vi = vtb + u (2.13)
C−êng ®é rèi u' ®−îc x¸c ®Þnh th«ng qua (utb) theo c«ng thøc sau:
u ' = u 2tb ; (2.14)
Tèc ®é lan truyÒn ngän löa t¨ng ®¸ng kÓ khi t¨ng c−êng ®é rèi (nh− ®−îc
biÓu diÔn trªn H×nh 2-6). T¸c ®éng nµy rÊt dÔ nhËn thÊy trong ®éng c¬, n¬i tèc ®é
lan truyÒn ngän löa cã thÓ ®¹t gi¸ trÞ vµi chôc m/s (cã thÓ lªn ®Õn 50 m/s). Tuy
62
nhiªn, gi¸ trÞ nµy vÉn cßn kh¸ thÊp so víi tèc ®é lan truyÒn ngän löa cña ®Æc tÝnh
næ (tõ 500 ®Õn 1000 m/s).
Vt [m/s]
I – C3H8 + 5O2 + 18 Ar
II – C3H8 + 5O2 + 18 He
III – C3H8 + 5O2 + 28,5 Ar
IV – C3H8 + 5O2 + 28,5 He
(Ar – argon, He -helium)
u’, [m/s]
H×nh 2-6. Sù thay ®æi tèc ®é lan truyÒn ngän löa theo c−êng ®é rèi
§Ó gi¶i thÝch sù bïng ch¸y nhanh trong m«i tr−êng rèi, ng−êi ta sö dông
mét m« h×nh ®¬n gi¶n cña mÆt tr−íc mµng löa d¹ng sãng (nh− trªn H×nh 2-7).
Sa Vt
BÒ mÆt danh nghÜa Vt KhÝ ch−a ch¸y
Vt
S¶n phÈm ch¸y
Sr
BÒ mÆt gîn sãng
H×nh 2-7. M« h×nh bÒ mÆt ngän löa d¹ng gîn sãng.
63
Theo gi¶n ®å nµy, khu vùc ph¶n øng ph¶i chÞu ®ùng mét sè l−îng lín dao
®éng lén xén xung quanh vÞ trÝ trung tuyÕn (do dao ®éng tøc thêi cña dßng khÝ).
Sù gia t¨ng tèc ®é mÆt tr−íc cña mµng löa g©y ra bëi sù gia t¨ng bÒ mÆt gîn sãng
cña mµng löa Sr so víi bÒ mÆt trung b×nh bªn ngoµi Sa. Do ®ã, ta cã c«ng thøc:
Vt S r
= (2.15)
Vl Sa
trong ®ã:
Vt vµ Vl lµ tèc ®é lan truyÒn löa trong m«i tr−êng tÜnh vµ rèi t−¬ng øng.
Trong ®éng c¬, mÆt tr−íc ngän löa trong lu«n ®−îc coi lµ mét khu vùc liªn
tôc. Ngoµi ra, qu¸ tr×nh ch¸y tr¶i ra theo mäi h−íng, nhÊt lµ vÒ h−íng hçn hîp khÝ
ch−a ch¸y. Do vËy, viÖc biÓu diÔn to¸n häc qu¸ tr×nh ch¸y lµ rÊt khã kh¨n.
Sù rèi lo¹n cña m«i chÊt kh«ng chØ thóc ®Èy tèc ®é lan truyÒn mÆt tr−íc
mµng löa mµ nã cßn h¹n chÕ giíi h¹n tù ch¸y vµ lµm cho qu¸ tr×nh ®¸nh löa trë
nªn khã kh¨n h¬n. §iÒu nµy gi¶i thÝch mét thùc tÕ lµ qu¸ tr×nh ch¸y hçn hîp
®ång nhÊt trong ®éng c¬ trë nªn kh«ng æn ®Þnh vµ kh«ng hoµn toµn khi tû sè
t−¬ng ®−¬ng vµo kho¶ng tõ 0,70 ÷ 0,80; trong khi hçn hîp t−¬ng øng ch¸y rÊt dÔ
dµng trong m«i tr−êng ch¶y tÇng.
+ NhiÖt ®é mÆt tr−íc mµng löa vµ çc lo¹i s¶n phÈm ch¸y:
Khi tÝnh ®Õn tÊt c¶ çc ph¶n øng cã thÓ cña s¶n phÈm ch¸y cho phÐp x¸c
®Þnh thµnh phÇn cña chóng trong tr¹ng th¸i c©n b»ng nhiÖt ®éng. Trong phÇn nµy
còng tr×nh bµy kh¶ n¨ng tÝnh to¸n lý thuyÕt nhiÖt ®é cña bÒ mÆt ngän löa, sö dông
enthalpy cña qu¸ tr×nh ch¸y ®Ó ®−a çc s¶n phÈm ch¸y ®Õn nhiÖt ®é c©n b»ng.
§iÒu nµy th−êng ®−îc ¸m chØ lµ "nhiÖt ®é mµng löa ®o¹n nhiÖt" (the Adiabatic
Flame Temperature). ThuËt ng÷ ®o¹n nhiÖt (Adiabatic) nh¾c nhë r»ng nhiÖt l−îng
tæn thÊt kh«ng ®−îc tÝnh ®Õn vµ còng kh«ng tÝnh ®Õn ®iÒu kiÖn kh«ng c©n b»ng
tån t¹i b¶n th©n bªn trong mµng löa.
B¶ng 2-4 liÖt kª nhiªt ®é ngän lña ®o¹n nhiÖt Tf cña çc lo¹i nhiªn liÖu
kh¸c nhau trong qu¸ tr×nh ch¸y víi hçn hîp stoichiometry t¹i 250C vµ ¸p suÊt 1
bar. Chó ý r»ng nhiÖt ®é mÆt tr−íc ngän lña gi÷a çc lo¹i HC tiªu chuÈn chØ cã sù
kh¸c nhau kh¸ nhá. M«t sè s¶n phÈm cã nhiÖt ®é mµng löa cao (Acetylene,
Hy®ro, Nitromethane...) vµ mét sè s¶n phÈm kh¸c cã nhiÖt ®é mµng löa ë møc
võa ph¶i (Methanol, Ethanol...).
64
B¶ng 2-4
NhiÖt ®é mµng löa ®o¹n nhiÖt (Tf) cña mét sè lo¹i nhiªn liÖu
(§iÒu kiÖn ban ®Çu: nhiÖt ®é 25 0C, ¸p suÊt 1 bar, tû sè t−¬ng ®−¬ng =1,00)
Lo¹i nhiªn liÖu * C«ng thøc ho¸ häc Tf (0K)
Cyanogen (g) C2N2 2596
Hydrogen (g) H2 2383
Ammonia (g) NH3 2076
Methane (g) CH4 2227
Propane(g) C3H8 2268
n-Octane (l) C8H18 2266
Pentadecane (l) C15H32 2269
Eicosane (s) C20H40 2291
Acetylene (g) C2H2 2540
Naphthalene (s) C10H8 2328
Methanol (l) CH30H 2151
Ethanol (l) C2H5OH 2197
Nitromethane (l) CH3NO2 2545
Chó thÝch: Nhiªn liÖu cã thÓ ë tr¹ng th¸i r¾n -s (solid), láng -l (liquid) hoÆc khÝ -g (gas).
MÆc dï sù kh¸c biÖt vÒ nhiÖt ®é mÆt tr−íc mµng löa gi÷a çc lo¹i nhiªn
liÖu kh¸c nhau lµ kh¸ nhá, nh−ng nã cã vai trß kh¸ quan träng (g©y ra sù thay ®æi
møc ph¸t th¶i chÊt « nhiÔm NOx cña qu¸ tr×nh ch¸y).
Tf, [0K]
CH3NO2
H2
C8H18
C2H6O
H×nh 2-8. Sù thay ®æi nhiÖt ®é ngän löa ®o¹n nhiÖt (Tf) theo tû sè t−¬ng ®−¬ng
(ϕ) ®èi víi mét sè lo¹i nhiªn liÖu (®iÒu kiÖn ban ®Çu: T= 25 0C, p=1 bar).
65
NhiÖt ®é mÆt tr−íc mµng löa phô thuéc m¹nh vµo tû sè A/F, nã ®¹t gi¸ trÞ
lín nhÊt víi hçn hîp stoichiometry (hoÆc h¬i giµu) vµ gi¶m nhanh víi hçn hîp
nghÌo h¬n (H×nh 2-8).
+ Sù dËp t¾t ngän löa- hiÖu øng thµnh v¸ch:
Trong phÇn lín çc thiÕt bÞ n¨ng l−îng cã qu¸ tr×nh ch¸y, ®Æc biÖt lµ trong
®éng c¬, khi ngän löa lan truyÒn nã nhanh chãng tiÕp xóc víi çc cÊu tróc kim
lo¹i nh− xi lanh, n¾p m¸y, ®Ønh pÝt t«ng. ë gÇn bÒ mÆt thµnh buång ch¸y, m«i
tr−êng ph¶n øng bÞ x¸o trén m¹nh do sù mÊt nhiÖt vµ sù gi÷ l¹i cña çc gèc tù do.
Khi ®ã, ph¶n øng dËp t¾t sÏ ®−îc gia t¨ng. Cuèi cïng, tèc ®é lan truyÒn ngän löa
chËm dÇn vµ dõng l¹i tr−íc khi ®Õn thµnh v¸ch.
Kho¶ng çch dËp t¾t (kho¶ng çch gi÷a ngän löa vµ thµnh v¸ch t−¬ng øng
víi ®iÓm dËp t¾t) th−êng phô thuéc vµo mét sè tham sè nh−: nhiÖt ®é, ¸p suÊt, tû
sè t−¬ng ®−¬ng, c−êng ®é vËn ®éng rèi vµ tham sè h×nh häc cña buång ch¸y.
Trong ®éng c¬, kho¶ng çch nµy vµo kho¶ng vµi phÇn muêi mm vµ nã cã xu
h−íng t¨ng ®èi víi hçn hîp nghÌo.
HiÖn t−îng võa ®−îc m« t¶ ë trªn th−êng ®−îc trÝch dÉn trong mét sè tµi
liÖu ®Ó gi¶i thÝch sù t¹o thµnh cña l−îng th¶i HC ch−a ch¸y (Unburned
hydrocarbon) trong ®éng c¬.
2.1.2. Qu¸ tr×nh ch¸y b×nh th−êng
Qu¸ tr×nh ch¸y b×nh th−êng (Normal Combustion) trong ®éng c¬ x¨ng lµ
sù bïng ch¸y trong m«i tr−êng rèi, nã ®−îc b¾t ®Çu tõ tia löa cña bu-ji vµ kh«ng
bÞ c¶n trë bëi çc hiÖn t−îng ký sinh hoÆc çc hiÖn t−îng kh«ng ®−îc kiÓm so¸t.
2.1.2.1. M« t¶ chung
Trong qu¸ tr×nh nÐn, nhiªn liÖu cã thÓ vÉn cßn tån t¹i d−íi d¹ng çc h¹t
nhá ph©n t¸n trong khÝ n¹p vµ chóng sÏ tiÕp tôc bay h¬i. Tia löa ®iÖn xuÊt hiÖn
trong mét m«i tr−êng coi nh− lµ ®ång nhÊt (tuy nhiªn, m«i tr−êng nµy còng rÊt
rèi lo¹n khi tèc ®é trôc khuûu ®éng c¬ trong kho¶ng 600 ®Õn 6000 vg/ph). Tia
löa ®iÖn xuÊt hiÖn ë thêi ®iÓm tõ 10÷40 ®é gãc quay trôc khuûu (0GQTK) tr−íc
®iÓm chÕt trªn (§CT) vµ mét mµng löa sÏ ®−îc h×nh thµnh tõ ®iÓm nót ban ®Çu
sau ®ã lan truyÒn kh¾p thÓ tÝch buång ch¸y (thÓ tÝch nµy thay ®æi tøc thêi theo
chuyÓn ®éng cña pÝt t«ng).
BÒ mÆt mµng löa sÏ ph©n chia buång ch¸y thµnh khu vùc chøa çc s¶n
phÈm ch¸y (Burned Gases) vµ khu vùc chøa çc chÊt ph¶n øng ban ®Çu (hçn hîp
nhiªn liÖu vµ kh«ng khÝ). H×nh 2-9 chØ ra quan hÖ (d−íi d¹ng gi¶n ®å trùc quan)
gi÷a sù lan truyÒn mµng löa vµ biÓu ®å thÓ tÝch-¸p suÊt (hoÆc ¸p suÊt-thêi gian).
Tõ vÞ trÝ §CT, dÞch chuyÓn ®i xuèng cña pÝt t«ng cã xu h−íng lµm gi¶m ¸p suÊt
66
trong buång ch¸y trong khi n¨ng l−îng ®−îc gi¶i phãng cã xu h−íng ng−îc l¹i.
¸p suÊt trong buång ch¸y ®¹t ®−îc gi¸ trÞ lín nhÊt t¹i 10 ÷15 0GQTK sau §CT.
Qu¸ tr×nh ch¸y kÐo dµi cho ®Õn kho¶ng 60 ÷90 0GQTK sau §CT (t−¬ng øng víi
kho¶ng 3 ÷5 ms øng víi tèc ®é trôc khuûu ®éng c¬ lµ 3000 vg/ph). Qu¸ tr×nh nµy
th−êng ®−îc gi¶i thÝch râ rµng b»ng thuËt ng÷ "næ" (Explosion).
Chu tr×nh Buji

ch¸y nhanh MÆt tr−íc
mµng lña
Chu tr×nh
ch¸y chËm ¸p suÊt -p
Chu tr×nh nÐn kh«ng F F

ch¸y
F’ F’
A
A
§CT α, [®é] §CT ThÓ tÝch (V)
PhÇn nhiªn liÖu αF αF’

®· ch¸y, [%]
αA §CT α (0V)
H×nh 2-9. Qu¸ tr×nh ch¸y b×nh th−êng

A-§iÓm ch¸y, F hoÆc F’ ®iÓm kÕt thóc ch¸y.
Mét ®Æc tÝnh kh¸c cña ®éng c¬ ®èt ch¸y c−ìng bøc b»ng tia löa ®iÖn lµ sù
xuÊt hiÖn cña hiÖn t−îng ph©n t¸n tuÇn hoµn (Cyclic Dispersion) (sù thay ®æi
®¸ng kÓ cña ®−êng cong ¸p suÊt-thêi gian quan s¸t ®−îc trong qu¸ tr×nh ch¸y nh−
trªn H×nh 2-10). Nguyªn nh©n cña hiÖn t−îng nµy kh«ng xuÊt ph¸t tõ hÖ thèng
®¸nh löa vµ hÖ thèng nhiªn liÖu cña ®éng c¬.
67
VÝ dô trªn H×nh 2-10 cho thÊy sù thay ®æi vÒ ¸p suÊt cã biªn ®é ®¸ng kÓ.
HiÖn t−îng nµy xuÊt hiÖn khi ngän löa lan truyÒn trong m«i tr−êng rèi hoµn toµn.
Do chuyÓn ®éng ngÉu nhiªn cña m«i chÊt dÉn dÕn sù dao ®éng bÒ mÆt ngoµi cña
mµng löa, nã t¸c ®éng ®Õn tèc ®é gi¶i phãng nhiÖt vµ sù thay ®æi ¸p suÊt m«i chÊt
trong xi lanh. Do vËy, ph−¬ng ph¸p thèng kª th−êng ®−îc lùa chän ®Ó x¸c ®Þnh
gi¸ trÞ trung b×nh (Mean value) vµ ®é lÖch chuÈn (Sandard Deviation) lµ nh÷ng
th«ng sè cÇn thiÕt ®Ó ph©n lo¹i qu¸ tr×nh ch¸y trong ®éng c¬ ®¸nh löa c−ìng bøc.
50 bar
¸p suÊt, [bar]
40 bar
¸p suÊt, [bar]
Tû sè t−¬ng ®−¬ng
Tû sè t−¬ng ®−¬ng ϕ=1,05
ϕ=0,85
§CT Gãc quay trôc §CT Gãc quay trôc

khuûu , [®é] khuûu , [®é]
H×nh 2-10. VÝ dô vÒ sù ph©n t¸n tuÇn hoµn.

2.1.2.2. Çc ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm dïng ®Ó nghiªn cøu vÒ qu¸ tr×nh ch¸y
nhiªn liÖu x¨ng
HiÖn nay, nhiÒu ph−¬ng ph¸p quan s¸t trùc tiÕp qu¸ tr×nh ch¸y ®· ®−îc
ph¸t triÓn (sö dông ®éng c¬ thö nghiªm cã bè trÝ thiÕt bÞ quang häc tiÕp cËn trùc
tiÕp vµo buång ch¸y). B»ng viÖc sö dông çc cöa sæ th¹ch anh (Quartz Viewports)
®−îc l¾p ®Æt trong pÝt t«ng hoÆc n¾p m¸y (hoÆc c¶ hai), cho phÐp chóng ta quan
s¸t ®−îc çc qu¸ tr×nh diÔn ra trong buång ch¸y.
Kü thuËt lase huúnh quang còng kh¸ thÝch hîp cho viÖc nghiªn cøu qu¸
tr×nh hoµ trén cña nhiªn liÖu víi kh«ng khÝ. Ng−êi ta lùa chän vµ trén 1 chÊt ph¸t
quang (chÊt nµy sÏ ph¸t quang khi bÞ chïm tia lase chiÕu vµo) nµo ®ã vµo nhiªn
liÖu mÉu. Kü thuËt nµy cho phÐp ®o tû sè t−¬ng ®−¬ng cña hçn hîp kh«ng khÝ-
nhiªn liÖu t¹i mäi ®iÓm trong buång ch¸y. ChÊt ph¸t quang còng cã thÓ trén lÉn
víi khÝ n¹p.
Kü thuËt Ph©n t¸n Mie (Mie Scattering) hoÆc kü thuËt Lade Doppler thÝch
hîp cho viÖc nghiªn cøu sù l−u ®éng cña dßng khÝ vµ sù lan truyÒn cña mÆt tr−íc
mµng löa. Víi çc kü thuËt nµy, çc h¹t ph©n t¸n trong kh«ng khÝ khi ®i qua
chïm tia lase sÏ ®Ó l¹i “vÕt”, tÝn hiÖu ph©n bè cña çc h¹t sÏ biÓu thÞ vËn tèc cña
chóng (vµ chÝnh lµ vËn tèc dßng m«i chÊt hoÆc mµng löa). Mét sè kü thuËt kh¸c
68
cã thÓ dïng ®Ó quan s¸t ®Þnh tÝnh ngän löa trong ®éng c¬: ngän löa ®−îc räi s¸ng
vµ quan s¸t bãng cña nã; sö dông thiÕt bÞ ®o giao thoa (ph©n tÝch khóc x¹ cña ¸nh
s¸ng) hoÆc quan s¸t trùc tiÕp b»ng m¾t. Còng cã thÓ sö dông sîi quang l¾p trªn
®Ønh pÝt t«ng vµ n¾p m¸y ®Ó nghiªn cøu vÒ qu¸ tr×nh ch¸y. MÆc dï, kÕt qu¶ ®o
kh«ng ®−îc chÝnh x¸c nh−ng nã cung cÊp sù −íc l−îng kh¸ tèt vÒ vÞ trÝ cña mµng
lña theo thêi gian. Ngoµi ra, ph−¬ng ph¸p nµy cã −u ®iÓm lµ kh¸ rÎ tiÒn.
TÊt c¶ nh÷ng kü thuËt quang häc kÓ trªn lµ nh÷ng c«ng cô hç trî rÊt quan
trong cho çc nghiªn cøu chuyªn s©u vÒ qu¸ tr×nh ch¸y vµ h×nh thµnh çc chÊt «
nhiÔm trong ®éng c¬ nhiÖt. Tuy nhiªn, nh÷ng kü thuËt nµy kh¸ phøc t¹p vµ sÏ
®−îc ®Ò cËp ®Õn trong mét Chuyªn ®Ò riªng.
B»ng çch sö dông hÖ thèng thu thËp d÷ liÖu (th«ng qua çc c¶m biÕn bè
trÝ t¹i çc vÞ trÝ thÝch hîp trªn ®éng c¬), sÏ cho phÐp ph©n tÝch qu¸ tr×nh ch¸y x¶y
ra trong ®éng c¬ th«ng qua d÷ liÖu thùc nghiÖm thu ®−îc. Ph−¬ng ph¸p ®o diÔn
biÕn ¸p suÊt trong buång ch¸y theo gãc quay trôc khuûu chÝnh lµ mét vÝ dô ®iÓn
h×nh cña hÖ thèng nµy. ¸p suÊt trong buång ch¸y th−êng ®−îc ®o b»ng c¶m biÕn
¸p ®iÖn (kiÓu tinh thÓ th¹ch anh) bè trÝ trong n¾p m¸y. C¶m biÕn nµy cung cÊp
®iÖn ¸p ®Çu ra tû lÖ víi ¸p suÊt nhËn ®−îc. Mét bé khuyÕch ®¹i sÏ chuyÓn ®æi
®iÖn tÝch thµnh mét ®iÖn ¸p tû lÖ t−¬ng øng víi ¸p suÊt mµ c¶m biÕn thu nhËn
®−îc. ViÖc ghi nhËn biÕn thêi gian (hoÆc ®o gãc quay trôc khuûu) ®−îc tiÕn hµnh
b»ng çch dïng c¶m biÕn gãc quay (Encoder) g¾n trªn ®Çu trôc khuûu
Nh×n chung, hÖ thèng ghi nhËn d÷ liÖu phôc vô viÖc nghiªn cøu thùc
nghiÖm vÒ qu¸ tr×nh ch¸y cã thÓ chia thµnh 2 lo¹i. Lo¹i thø nhÊt (cßn gäi lµ hÖ
thèng ph¶n øng nhanh), vËn hµnh víi tÇn sè cao (tõ 0,1 ÷1 0GQTK). Nã cã thÓ
dïng ®Ó ®o diÔn biÕn dßng khÝ n¹p, khÝ th¶i; diÔn biÕn ¸p suÊt trong buång ch¸y;
®é n©ng kim phun cña vßi phun... Lo¹i thø 2 (cßn gäi lµ hÖ thèng ph¶n øng
chËm), chóng ®o çc tham sè kho¶ng 1 lÇn trong 1 gi©y, ®−îc dïng ®Ó ®o çc
th«ng sè thay ®æi chËm theo chu kú (nh− tèc ®é, c«ng suÊt, nhiÖt ®é khÝ n¹p vµ
khÝ th¶i, hµm l−îng çc chÊt « nhiÔm...). Sù kh¸c biÖt chÝnh gi÷a çc hÖ thèng ghi
nhËn d÷ liÖu lµ tÇn sè, sè l−îng çc kªnh ®o nhanh so víi kªnh ®o chËm, gi¸
thµnh cña hÖ thèng...
HÖ thèng ghi nhËn d÷ liÖu Indimaster 670 (do h·ng AVL chÕ t¹o) ho¹t
®éng tèt nhÊt vµ kh¸ næi tiÕng (nã cã thÓ dïng ®Ó ghi nhËn d÷ liÖu trong ®iÒu kiÖn
vËn hµnh chuyÓn tiÕp). Ngoµi ra, trªn thÞ tr−êng cßn 1 sè hÖ thèng ghi nhËn d÷
liÖu kh¸c cã gi¸ thµnh thÊp h¬n nh−: Klepcat (do h·ng IFF ph¸t triÓn), Fevis
(h·ng FEV ph¸t triÓn), Superflow …
69
2.1.2.3. Ph©n tÝch nhiÖt ®éng qu¸ tr×nh ch¸y
ViÖc ph©n tÝch nhiÖt ®éng vÒ c¬ b¶n lµ x¸c ®Þnh tèc ®é gi¶i phãng nhiÖt vµ
sù thay ®æi nhiÖt ®é theo thêi gian cña s¶n phÈm ch¸y vµ hçn hîp ch−a ch¸y.
Nh÷ng th«ng tin nµy thu ®−îc tõ biÓu ®å diÔn biÕn ¸p suÊt vµ d÷ liÖu m« t¶ ®iÒu
kiÖn vËn hµnh cña ®éng c¬.
Cã 2 hÖ thèng nhiÖt ®éng (khÝ ch−a ch¸y vµ khÝ ®· ch¸y) tån t¹i trong qu¸
tr×nh ch¸y vµ chóng ®−îc biÓu diÔn t−¬ng øng lµ u (Unburned) vµ b (Burned). Hai
hÖ thèng khÝ nµy bÞ ph©n chia bëi mÆt tr−íc cña mµng löa cã chiÒu dµy kh«ng
®¸ng kÓ. Thùc nghiÖm ®· chØ ra r»ng ¸p suÊt lµ ®ång nhÊt trong suèt kh«ng gian
buång ch¸y vµ çc hÖ thèng nµy tu©n theo ®Þnh luËt khÝ phæ biÕn. Ta cã:
• •
+ Sù b¶o toµn vÒ khèi l−îng : Mu + Mb = 0 (2.16)
• • •
+ Sù b¶o toµn vÒ thÓ tÝch : Vu + Vb = V (2.17)
Sù thay ®æi thÓ tÝch tæng lµ theo gãc quay trôc khuûu ®−îc x¸c ®Þnh theo
c«ng thøc sau:
π.D 2 L ⎧⎪ ⎡ ⎛ 1 − sin 2 α ⎞⎤ ⎫⎪
0 ,5
V = v+ . .⎨(1 − cos α ) + λ ⎢1 − ⎜⎜ ⎟⎟⎥ ⎬ (2.18)

4 λ⎪ ⎣ ⎝ λ 2
⎠⎦ ⎪⎭
⎩
Trong ®ã: v - thÓ tÝch buång ch¸y (khi pÝt t«ng ë §CT)
D - ®−êng kÝnh xi lanh; L – chiÒu dµi thanh truyÒn
λ=2L/S; víi S lµ sè kú cña ®éng c¬
H»ng sè chÊt khÝ phæ biÕn víi hÖ thèng u vµ hÖ thèng b:
• • • • •
P Vu M u ru Tu
+ = + + (2.19)
P V M u ru Tu
• • • • •
P Vb M b rb Tb
+ = + + (2.20)
P V M b rb Tb
Trong ®ã r lµ h»ng sè khèi l−îng cña khÝ phæ biÕn, nã phô thuéc vµo thµnh
phÇn cña khÝ.
Ta cã ph−¬ng tr×nh b¶o toµn n¨ng l−îng
• • • •
M u U u = −P. Vu + ∑ ui . Q ui + H u . M u (2.21)
• • • •
M b U b = −P. Vb + ∑ bi . Q bi + H u . M b (2.22)
70
Trong hai ph−¬ng tr×nh (2.21 vµ 2.22), néi n¨ng cña mçi hÖ thèng ®−îc
biÓu diÔn bëi khèi l−îng s¶n phÈm cña chóng (M) vµ néi n¨ng riªng cña chóng
(U), c¶ hai ®¹i l−îng nµy ®Òu lµ hµm cña nhiÖt ®é vµ thµnh phÇn cña khèi khÝ.
Ngoµi ra, ®¹i l−îng H ®Æc tr−ng cho enthalpy riªng. §¹i l−îng Q biÓu diÔn sù trao
®æi nhiÖt gi÷a khÝ vµ thµnh v¸ch, ®−îc tÝnh theo c«ng thøc sau:
= A ji .k ji .(Tji − Tj )
dQ ji
Q ji = (2.23)
dt
Trong ®ã: Aji - diÖn tÝch bÒ mÆt cña v¸ch i tiÕp xóc víi hÖ thèng j
kji - hÖ sè truyÒn nhiÖt t¹i bÒ mÆt tiÕp xóc v¸ch-khÝ
Tji - nhiÖt ®é cña v¸ch i tiÕp xóc víi hÖ thèng
Tj- nhiÖt ®é cña khÝ trong hÖ thèng j
Buång ch¸y cña ®éng c¬ ®−îc ph©n thµnh nhiÒu khu vùc kh¸c nhau: xu
p¸p, pÝt t«ng, n¾p m¸y, xi lanh. NhiÖt ®é cña çc khu vùc nµy cã thÓ −íc l−îng
víi ®é chÝnh x¸c chÊp nhËn ®−îc. HÖ sè chuyÓn ®æi nhiÖt th−êng ®−îc x¸c ®Þnh
tõ ph−¬ng tr×nh b¸n thùc nghiÖm kh¸ næi tiÕng cña Woschni (1970) vµ Trapy
(1985).
Chóng ta cã 6 ph−¬ng tr×nh (2.16, 2.17, 2.19, 2.20, 2.21 vµ 2.22) víi 6 ®¹i
l−îng ch−a biÕt : Mu, Vu, Tu, Mb, Vb vµ Tb. HÖ ph−¬ng tr×nh vi ph©n nµy cã thÓ
gi¶i b»ng ph−¬ng ph¸p sè truyÒn thèng vµ thu ®−îc tÊt c¶ çc th«ng tin cÇn thiÕt
bao gåm c¶ tèc ®é gi¶i phãng nhiÖt. Tèc ®é gi¶i phãng nhiÖt ®−îc biÓu diÔn qua
phÇn nhiªn liÖu ®· ch¸y theo thêi gian.
1
x ( t ) = .M b ( t ) 0 < x(t) < 1 (2.24)
M
Trªn H×nh 2-11 biÓu diÔn ¸p suÊt trung b×nh, tèc ®é gi¶i phãng nhiÖt vµ
l−îng nhiªn liÖu ®· ch¸y theo gãc quay trôc khuûu, víi çc th«ng sè ®−îc gi¶i
thÝch nh− sau:
+ CA50 lµ gi¸ trÞ GQTK øng víi 50% tæng l−îng nhiÖt ®−îc gi¶i phãng
+ HRR (Heat Realese Rate) lµ tèc ®é gi¶i phãng nhiÖt (®−îc biÓu diÔn
theo 1/ 0GQTK).
CA50 biÓu diÔn vÞ trÝ cña qu¸ tr×nh ch¸y trong chu tr×nh, trong khi HRR
cung cÊp mét çch biÓu diÔn tèc ®é ch¸y. §iÓm CA50 th−êng xuÊt hiÖn t¹i thêi
®iÓm tõ 5÷10 0GQTK sau §CT. Gi¸ trÞ lín nhÊt cña HRR vµo kho¶ng 0,04 (cã
nghÜa lµ trong giai ®o¹n ch¸y m·nh liÖt nhÊt, ngän löa tiªu thô 4% tæng l−îng
hçn hîp ch¸y trªn 1 0GQTK). Trªn ®å thÞ, mét ®iÓm cÇn quan t©m kh¸c lµ tèc ®é
gi¶i phãng nhiÖt ban ®Çu CA 5 (®iÓm t−¬ng øng cña gãc quay trôc khuûu khi 5%
n¨ng l−îng ®−îc gi¶i phãng).
71
§−êng cong
¸p suÊt, [bar]
trung b×nh
§CT Gãc quay trôc khuûu , [®é]

liÖu ®· ch¸y
PhÇn nhiªn
Gãc quay trôc khuûu , [®é]

Tèc ®é gi¶i phãng
CA 50
nhiÖt, [1/®é]
HRR
Gãc quay trôc khuûu , [®é]

§CT
H×nh 2-11. BiÓu ®å tèc ®é gi¶i phãng nhiÖt, diÔn biÕn l−îng nhiªn liÖu ®· ch¸y
vµ diÕn biÕn ¸p suÊt trong buång ch¸y theo gãc quay trôc khuûu.
2.1.2.4. T¸c ®éng cña ®iÒu kiÖn vËn hµnh ®Õn qu¸ tr×nh ch¸y nhiªn liÖu x¨ng
Çc tham sè vÒ thiÕt kÕ, ®iÒu khiÓn ®éng c¬ còng nh− sù thay ®æi vÒ nhiªn
liÖu (thµnh phÇn nhiªn liÖu, tû sè t−¬ng ®−¬ng) cã thÓ lµm thay ®æi tèc ®é ch¸y vµ
do vËy sÏ ¶nh h−ëng ®Õn sù vËn hµnh cña ®éng c¬. B»ng ph−¬ng ph¸p m« pháng
cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc ¶nh h−ëng riªng biÖt cña çc tham sè kh¸c nhau ®Õn sù vËn
hµnh cña ®éng c¬ (hoÆc ®Õn gi¸ trÞ ¸p suÊt cã Ých trung b×nh -MEP).
72
n (vg/ph) HÖ sè n¹p ϕ
1 3000 0,6 1
2 3000 0,4 1
CA50 = 370 0GQTK 3 3000 0,8 1
4 3000 0,6 0,8
ηi, [%] 5 2000 0,6 1
6 4000 0,6 1
HRR, [1/0 GQTK]
n (vg/ph) HÖ sè n¹p ϕ
1 3000 0,6 1
2 3000 0,4 1
HRR = 0,03 [1/0GQTK] 3 3000 0,8 1
ηi, [%] 4
5
3000
2000
0,6
0,6
0,8
1
6 4000 0,6 1
CA50, [®é]
H×nh 2-12. T¸c ®éng cña HRR vµ CA50 ®Õn hiÖu suÊt chØ thÞ
(kÕt qu¶ m« pháng ®èi víi ®éng c¬ 1 xy lanh)
73
Tr−íc khi ph©n tÝch, cã thÓ ®¸nh gi¸ møc ®é ¶nh h−ëng cña nh÷ng thay
®æi cã thÓ x¶y ra. H×nh 2-12 chØ ra t¸c ®éng cña CA50 vµ HRR ®Õn hiÖu suÊt chØ
thÞ (ηi) dùa theo ph−¬ng ph¸p m« pháng. Gi¸ trÞ tèi −u cña CA50 t×m thÊy t¹i khu
vùc vµi ®é GQTK sau §CT. Do vËy, çc nhµ thiÕt kÕ ®éng c¬ cã thÓ tèi −u ho¸
tham sè nµy b»ng çch ®iÒu chØnh gãc ®¸nh löa sím. Tuy nhiªn, viÖc nµy kh«ng
thùc hiÖn ®−îc víi HRR v× nã phô thuéc vµo çc tham sè khã kiÓm so¸t b»ng sù
can thiÖp bªn ngoµi.
Mét sù gia t¨ng cña HRR th−êng biÓu thÞ sù gia t¨ng hiÖu suÊt v× nã liªn
quan trùc tiÕp ®Õn tèc ®é gi¶i phãng n¨ng l−îng. VÝ dô, sù thay ®æi nµy x¶y ra khi
HRR t¨ng tõ 0,02 ÷0,04 0GQTK. Tuy nhiªn, ë trªn kho¶ng gi¸ trÞ nµy, viÖc t¨ng
HRR kh«ng lµm t¨ng hiÖu suÊt. Do vËy, qu¸ tr×nh ch¸y cùc kú nhanh sÏ kh«ng
®¹t ®Õn ®−îc hiÖu suÊt tèi ®a. Tuy nhiªn, sÏ ®¹t hiÖu qu¶ rÊt cao khi cè g¾ng t¨ng
tèc ®é cña qu¸ tr×nh ch¸y trong çc ®iÒu kiÖn vËn hµnh mµ nã x¶y ra chËm (vÝ dô
nh− t¹i ®iÒu kiÖn t¶i nhá).
Møc khÝ th¶i d−
HRR, [1/0GQTK] [% thÓ tÝch]
Kh«ng tuÇn hoµn khÝ th¶i
TuÇn hoµn 5% khÝ th¶i
Kh«ng tuÇn hoµn khÝ th¶i
HÖ sè n¹p
H×nh 2-13. T¸c ®éng cña hÖ sè n¹p ®Õn tèc ®é ch¸y

+ ¶nh h−ëng cña tèc ®é ®éng c¬: Sù gia t¨ng møc ®é rèi t¹i tèc ®é ®éng
c¬ cao h¬n sÏ lµm t¨ng tèc ®é lan truyÒn mµng löa. Møc ®é rèi t¨ng gÇn nh− tû lÖ
víi tèc ®é ®éng c¬ do vËy çc th«ng sè cña qu¸ tr×nh ch¸y (p, x, HRR ®−îc biÓu
diÔn theo 0GQTK) kh«ng bÞ t¸c ®éng lín cña sù thay ®æi tèc ®é ®éng c¬. Tuy
74
nhiªn, t¹i chÕ ®é tèc ®é cao, giai ®o¹n tÝnh tõ thêi ®iÓm b¾t ®Çu vµ ®Õn thêi ®iÓm
kÕt thóc qu¸ tr×nh ch¸y bÞ kÐo dµi ra (yªu cÇu gãc ®¸nh löa sím lín h¬n).
+ HÖ sè n¹p (Volumetric efficiency): Sù suy gi¶m hÖ sè n¹p cã xu h−íng
gi¶m tèc ®é ch¸y (do sù suy gi¶m vÒ nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt cña hçn hîp n¹p; nhÊt lµ
do sù pha lo·ng cña khÝ sãt cßn l−u gi÷ trong thÓ tÝch chÕt). H×nh 3-13 chØ ra sù
thay ®æi cña HRR theo hÖ sè n¹p trong kho¶ng 0,4 ®Õn 0,8; trong d¶i nµy gi¸ trÞ
HRR vÉn cßn chÊp nhËn ®−îc: 0,03 [1/0GQTK]. HÖ sè n¹p kh«ng ph¶i lµ nh©n tè
chÝnh t¸c ®éng ®Õn qu¸ tr×nh ch¸y (ngo¹i trõ ë chÕ ®é t¶i nhá hoÆc khi xuÊt hiÖn
sù pha lo·ng nh©n t¹o do sö dông biÖn ph¸p tuÇn hoµn khÝ x¶).
+ H×nh d¹ng h×nh häc cña buång ch¸y: çc tham sè h×nh häc cña buång
ch¸y t¸c ®éng ®Õn c−êng ®é vËn ®éng rèi vµ diÖn tÝch bÒ mÆt phÝa tr−íc cña mµng
löa. §iÒu nµy lµ kÕt qu¶ tiÕp xóc gi÷a mµng löa víi thµnh v¸ch vµ kÕt qu¶ cña sù
trao ®æi nhiÖt. Do ®ã, mét ®iÒu logic lµ çc tham sè HRR vµ CA50 sÏ thay ®æi tuú
theo h×nh d¹ng buång ch¸y. H¬n n÷a, sù thay ®æi ®Æc tÝnh ®éng lùc häc cña dßng
khÝ n¹p còng sÏ gãp phÇn t¹o ra mét luång khÝ cã h−íng, luång khÝ nµy sÏ lµm
thay ®æi diÖn tÝch bÒ mÆt vµ h−íng lan truyÒn cña mµng löa. Nh÷ng nh©n tè h×nh
häc nµy ®−îc quan t©m nhiÒu trong giai ®o¹n thiÕt kÕ nh»m tèi −u ho¸ tèc ®é gi¶i
phãng nhiÖt vµ gãc ®¸nh löa sím. H×nh d¹ng cña buång ch¸y còng t¸c ®éng ®Õn
mét tiªu chÝ kh¸c lµ hÖ sè n¹p, xu h−íng kÝch næ (Knock) vµ sù ph¸t th¶i çc chÊt
« nhiÔm vµ do vËy gi¶i ph¸p ®−îc lùa chän lu«n lµ mét sù tho¶ hiÖp toµn diÖn
gi÷a çc yªu cÇu nãi trªn.
Thêi gian lan
truyÒn ngän löa,
[0GQTK] Chu tr×nh chËm
BÒ mÆt trung b×nh

cña ngän löa
Chu tr×nh
nhanh C«ng suÊt lín nhÊt
Tû sè t−¬ng
®u¬ng
H×nh 2-14. T¸c ®éng cña tû sè t−¬ng ®−¬ng

®Õn kho¶ng thêi gian lan truyÒn mµng löa
75
+ Tû sè t−¬ng ®−¬ng: Tû sè A/F cña hçn hîp lµ yÕu tè quan träng bËc
nhÊt ®èi víi qu¸ tr×nh ch¸y. Nh− ®−îc chØ ra trªn H×nh 2-14, thêi gian ch¸y lµ
ng¾n víi hçn hîp giÇu (1,10 <ϕ <1,2) vµ t¨ng ®¸ng kÓ khi t¨ng ®é ®Ëm cña hçn
hîp (0,8 < ϕ <0,9. Khi tû sè A/F cña hçn hîp gi¶m h¬n n÷a sÏ dÉn ®Õn sù vËn
hµnh kh«ng æn ®Þnh (hiÖn t−îng mÊt löa) vµ cã thÓ lµm biÕn mÊt hoµn toµn qu¸
tr×nh ch¸y. §iÒu nµy kh¼ng ®Þnh sù tån t¹i cña giíi h¹n tÝnh dÔ ch¸y trong ®éng
c¬ vµ chóng bÞ t¸c ®éng bëi: møc ®é rèi, sù cã mÆt cña khÝ th¶i vµ giíi h¹n n¨ng
l−îng ®¸nh löa. Râ rµng, giíi h¹n vËn hµnh cña tû sè A/F phô thuéc vµo kiÓu vËn
hµnh ®−îc kh¶o s¸t.
Víi ®éng c¬ x¨ng truyÒn thèng, gi¸ trÞ tèi thiÓu cña tû sè t−¬ng ®−¬ng
trong kho¶ng tõ 0,7÷0,8 (t¹i chÕ ®é t¶i cao vµ tèc ®é thÊp) vµ khi t¨ng tèc ®é, tû
sè nµy tiÕn gÇn tíi gi¸ trÞ stoichiometry víi ®iÒu kiÖn ch¸y khã kh¨n h¬n (nhÊt lµ
khi hÖ sè n¹p nhá). Mét sè h·ng ®ang nghiªn cøu ph¸t triÓn ®éng c¬ vËn hµnh
víi hçn hîp nghÌo (Lean-burnt Engine), do chóng cã hiÖu suÊt cao h¬n so víi
çc ®éng c¬ x¨ng truyÒn thèng. Víi kiÓu ®éng c¬ nµy, ®Ó thu ®−îc qu¸ tr×nh ch¸y
cã chÊt l−îng cao víi hçn hîp tæng thÓ nghÌo, çc h·ng s¶n xuÊt ®· thiÕt kÕ ®éng
c¬ vËn hµnh víi hçn hîp n¹p ph©n tÇng.
+ Thµnh phÇn nhiªn liÖu: Qu¸ tr×nh thö nghiÖm trªn 1 sè ®éng c¬ dïng
hydrocacbon nguyªn chÊt (víi cïng mét tû sè t−¬ng ®−¬ng), cho thÊy tèc ®é ch¸y
thay ®æi nhÑ theo cÊu tróc ho¸ häc cña nhiªn liÖu (B¶ng 2-5).
B¶ng 2-5
Tèc ®é ch¸y t−¬ng ®èi cña mét sè lo¹i hydrocacbon
(Thùc nghiÖm víi ®éng c¬ 1 xi lanh ë tèc ®é 4000 vg/ph, 100% t¶i,
tû sè t−¬ng ®−¬ng =1,1. Thêi gian ch¸y ®−îc ®o b»ng ®Çu dß i-«n ho¸)
Tèc ®é ch¸y Tèc ®é ch¸y
Lo¹i HC Lo¹i HC
t−¬ng ®èi t−¬ng ®èi
Isooctane 1,02 Cyclohexane 1,21
Xylene 1,00 Cumene 1,13
Diisobutylene 1,12 Ethylbenzene 1,17
Toluene 1,07 Benzene 1,27
Ta thÊy, tèc ®é ch¸y Ýt thay ®æi theo cÊu tróc nhiªn liÖu (B¶ng 2-5): sù
kh¸c biÖt vÒ tèc ®é ngän löa gi÷a Benzen (ch¸y rÊt nhanh trong ®éng c¬) vµ
Isooctane (ch¸y chËm h¬n) lµ nhá h¬n 25%. Sù kh¸c biÖt vÒ tèc ®é lan truyÒn
ngän löa tÜnh cña 2 lo¹i HC nµy lµ 20% t¹i tû sè t−¬ng ®−¬ng =1,10 (B¶ng 2-4).
76
Víi çc lo¹i nhiªn liÖu truyÒn thèng (chøa mét sè l−îng lín çc hîp chÊt kh¸c
nhau) sÏ kh«ng ®¹t ®−îc sù thay ®æi víi biªn ®é nh− trªn.
Trong thùc tÕ, gi¸ trÞ cña HRR vµ CA50 kh«ng phô thuéc nhiÒu vµo thµnh
phÇn chi tiÕt cña nhiªn liÖu (hµm l−îng Aromatic vµ Olefin). Ng−êi ta ph¶i dïng
çc phô gia rÊt chuyªn dông ®Ó cã thÓ quan s¸t ®−îc sù thay ®æi vÒ tèc ®é ch¸y.
Trªn thùc tÕ, ch−a cã chÊt phô gia nµo cã kh¶ n¨ng t¨ng tèc ®é lan truyÒn ngän
löa tÜnh cña HC, mµ hÖ qu¶ kÐo theo lµ t¨ng tèc ®é gi¶i phãng nhiÖt trong ®éng
c¬. Riªng Alkyl ch× (Lead alkyl) kh«ng cã t¸c ®éng ®Õn sù lan truyÒn ngän löa
trong qu¸ tr×nh ch¸y b×nh th−êng.
2.1.3. Qu¸ tr×nh ch¸y kh«ng b×nh th−êng
ThuËt ng÷ ch¸y kh«ng b×nh th−êng (Abnormal Combustion) ®−îc dïng
cho nhiÒu hiÖn t−îng ký sinh trong qu¸ tr×nh ch¸y. Mét sè trong chóng lµ hoµn
toµn v« h¹i, nh−ng mét sè kh¸c cã thÓ ph¸ huû chi tiÕt cña ®éng c¬. Trong phÇn
nµy sÏ cung cÊp mét sè ®Þnh nghÜa vµ gi¶i thÝch cÇn thiÕt cho phÇn lín çc hiÖn
t−îng ch¸y kh«ng b×nh th−êng nh−: kÝch næ (Knock), khã t¾t m¸y (Run-on), vµ
ch¸y sím (Pre-ignition).
2.1.3.1. Çc ®Þnh nghÜa
Sù cè ch¸y kh«ng b×nh th−êng lµ hiÖn t−îng mµ cã thÓ t¸c ®éng ®Õn toµn
bé hçn hîp ch¸y (kh«ng khÝ + nhiªn liÖu) hoÆc chØ mét phÇn cña chóng, mµ
nguyªn nh©n kh«ng ph¶i lµ do sù lan truyÒn cña bÒ mÆt ngän löa b¾t ®Çu tõ bu-ji.
Theo quan ®iÓm c¬ chÕ ph¶n øng, nh÷ng hiÖn t−îng nµy cã thÓ lµ:
+ Tù ch¸y cña mét phÇn hoÆc toµn bé hçn hîp (Knock, Run-on)
+ Sù lan truyÒn cña mét hoÆc mét sè mÆt mµng löa xuÊt ph¸t tõ çc bÒ
mÆt kh«ng b×nh th−êng nh− çc ®iÓm nãng trªn buji hoÆc xu p¸p th¶i (ch¸y sím)
Qu¸ tr×nh ch¸y kh«ng b×nh th−êng cã thÓ lµ nhÊt thêi, gi¸n ®o¹n, khã kiÓm
so¸t vµ nÕu nã xuÊt hiÖn liªn tôc th× sÏ g©y ra hËu qu¶ rÊt xÊu.
2.1.3.2. HiÖn t−îng kÝch næ
HiÖn t−îng kÝch næ (cßn gäi lµ hiÖn t−îng gâ m¸y) ®−îc biÕt ®Õn tõ khi
®éng c¬ ®èt trong míi ra ®êi, vµ ®· ®−îc ®Ò cËp ®Õn trong rÊt nhiÒu tµi liÖu kh¸c
nhau. T¹i Ph¸p, nghiªn cøu ®Çu tiªn vÒ vÊn ®Ò nµy ®· ®−îc P. Dumanois vµ çc
®ång sù tiÕn hµnh tõ n¨m 1925. Çc nhµ nghiªn cøu thùc nghiÖm vµ lý thuyÕt ®Òu
nhanh chãng ®¹t ®Õn sù thèng nhÊt m« t¶ hiÖn t−îng kÝch næ, nh−ng hä ®· dµnh
mét thêi gian dµi ®Ó tranh luËn vÒ b¶n chÊt tù nhiªn cña hiÖn t−îng. ChÝnh v× vËy
xuÊt hiÖn mét lo¹t thuËt ng÷ ®Ó m« t¶ nh−: tiÕng næ (Detonation), tù ch¸y (Auto-
ignition), ©m thanh s¾c gän cña vËt cøng va vµo nhau (Pinging), gâ m¸y...
77
a. B¶n chÊt cña hiÖn t−îng
T¹i mét ®iÒu kiÖn vËn hµnh nhÊt ®Þnh, mét phÇn hçn hîp (kh«ng khÝ -
nhiªn liÖu) ch−a ch¸y n»m ë vÞ trÝ phÝa tr−íc cña mµng löa sÏ tù ch¸y tøc th× víi
tèc ®é ch¸y rÊt cao. KÕt qu¶ lµ sù gia t¨ng ¸p suÊt côc bé vµ kÐo theo sù dao ®éng
vÒ khèi l−îng m«i chÊt, qu¸ tr×nh nµy tiÕp tôc cho ®Õn khi ¸p suÊt t¹i mäi khu vùc
trong buång ch¸y lµ c©n b»ng. Sãng ¸p suÊt sÏ t¹o ra tiÕng ån gièng nh− tiÕng
vang cña kim lo¹i (kh«ng gièng nh− ©m trÇm cña qu¸ tr×nh ch¸y). ¢m thanh t¹o
ra cña hiÖn t−îng kÝch næ cã tÇn sè vµo kho¶ng 5000 ÷8000 Hz.
KÝch næ lµ hiÖn t−îng tù ch¸y xuÊt hiÖn trong m«i tr−êng ®ång nhÊt vµ
kh¸c biÖt ®èi víi qu¸ tr×nh ch¸y trong ®éng c¬ diesel (n¬i qu¸ tr×nh tù ch¸y ®−îc
b¾t ®Çu t¹i 1 hoÆc mét sè khu vùc rÊt riªng biÖt). Ngoµi ra, thuËt ng÷ tiÕng næ
(Detonation) th−êng ®−îc sö dông ®Ó m« t¶ hiÖn t−îng kÝch næ lµ kh«ng chÝnh
x¸c v× hiÖn t−îng næ sinh ra tèc ®é lan truyÒn ngän löa siªu ©m ®i cïng víi sãng
xung kÝnh.
KhÝ ®· ch¸y
Tù ch¸y
KhÝ ch−a ch¸y
Giai ®o¹n ®Çu tiªn

cña qu¸ tr×nh ch¸y p
b×nh th−êng
§¸nh löa Gãc quay trôc

§CT khuûu, [®é]
H×nh 2-15. BiÓu ®å ¸p suÊt cã hiÖn t−îng kÝch næ râ rÖt.
HiÖn t−îng kÝch næ rÊt dÔ nhËn diÖn qua viÖc kh¶o s¸t biÓu ®å ¸p suÊt,
d−íi d¹ng gi¶n ®å nh− trªn H×nh 2-15. §−êng cong ¸p suÊt ch¸y b×nh th−êng bÞ
ph¸ vì do sù xuÊt hiÖn dao ®éng ¸p suÊt rÊt m·nh liÖt theo chu kú trong kú ch¸y-
gi·n në. KiÓu thay ®æi nµy chØ xuÊt hiÖn trong mét phÇn nhá cña toµn bé kú ch¸y
gi·n-në (khi cã dÊu hiÖu kÝch næ, nã chØ xuÊt hiÖn trong thêi gian nhá h¬n 1%
tæng thêi gian cña chu tr×nh). Xem ra, hiÖn t−îng kÝch næ kh«ng ph¶i lµ rÊt nguy
78
hiÓm nÕu nh− nã chØ xuÊt hiÖn trong giai ®o¹n ®Çu víi thêi gian rÊt ng¾n vµ chØ
liªn quan ®Õn mét l−îng nhá hçn hîp kh«ng khÝ-nhiªn liÖu (vÝ dô nhá h¬n 10%).
Tuy nhiªn, khi kÝch næ x¶y ra víi møc ®é m·nh liÖt vµ duy tr× liªn tôc, çc hiÖn
t−îng kh¸c nhau cã thÓ xuÊt hiÖn: tõ nh÷ng triÖu chøng nhá nh− (tiÕng ån, t¨ng
nhiÖt ®é n−íc lµm m¸t) ®Õn nh÷ng háng hãc trùc tiÕp vµ toµn diÖn cña ®éng c¬
(thæi gio¨ng n¾p m¸y, ch¸y mét phÇn hoÆc bã pÝt t«ng, h− háng n¾p m¸y vµ xu
p¸p). Nh÷ng c¬ chÕ tiªu cùc kÐo theo cña hiÖn t−îng nµy cßn ch−a ®−îc hiÓu biÕt
mét çch t−êng tËn. Do vËy, víi çc nhµ chÕ t¹o ®éng c¬, çch xö lý tèt nhÊt lµ
tr¸nh ®Ó x¶y ra hiÖn t−îng kÝch næ dï chØ møc ®é nhá.
b. Ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh
Trong nhiÒu n¨m, chØ cã mét ph−¬ng ph¸p ®−îc sö dông ®Ó ph¸t hiÖn kÝch
næ (c¶ trªn bÖ thö vµ ph−¬ng tiÖn) lµ tai ng−êi (®«i khi cã trî gióp cña èng nghe).
HiÖn nay, khi sö dông mét c¶m biÕn ¸p suÊt ®−îc g¾n chÆt vµo n¾p m¸y,
viÖc ph¸t hiÖn vµ x¸c ®Þnh møc ®é kÝch næ kh«ng cßn lµ vÊn ®Ò khã kh¨n. Sö
dông kÕt hîp c¶m biÕn nµy vµ hÖ thèng thu nhËn d÷ liÖu, sÏ cho phÐp nghiªn cøu
chi tiÕt ®èi víi xi lanh cã hiÖn t−îng kÝch næ xuÊt hiÖn th−êng xuyªn. Kü thuËt
ghi nhËn d÷ liÖu nhanh còng cho phÐp x¸c ®Þnh chÝnh x¸c h¬n c−êng ®é kÝch næ.
VÝ dô, sù dao ®éng ¸p suÊt cã thÓ ph©n lo¹i theo gi¸ trÞ ®é lín ∑ (ΔP) theo c«ng
thøc sau:
∑ (ΔP) = ∑ (Pi +1 − Pi )
n
(2.25)
i =1
Trong ®ã: §¹i l−îng i ®¹i diÖn cho gãc quay cña giai ®o¹n trong chu tr×nh
cã liªn quan ®Õn hiÖn t−îng kÝch næ (vµ nã ®−îc duy tr× víi n 0GQTK). §¹i l−îng
∑ (ΔP) biÓu diÔn c−êng ®é kÝch næ.
c. M« h×nh vµ dù b¸o hiÖn t−îng kÝch næ
HiÖn t−îng kÝch næ sÏ xuÊt hiÖn nÕu khèi hçn hîp ch−a ch¸y dÔ bÞ tù ch¸y
tr−íc khi chóng ®−îc tiªu thô bëi mµng löa (b¾t nguån tõ bu-ji) trong qu¸ tr×nh
ch¸y b×nh th−êng. Do vËy, yÕu tè thêi gian ®ãng vai trß rÊt quan träng. Víi khèi
khÝ ch−a ch¸y, ta cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc sù thay ®æi vÒ ¸p suÊt, nhiÖt ®é cña chóng
(th«ng qua tÝnh to¸n hoÆc ®o thùc nghiÖm). KÕt qu¶ trªn H×nh 2-16 cho thÊy, víi
khèi khÝ ch−a ch¸y, nhiÖt ®é cã thÓ v−ît qu¸ 900 0K vµ ¸p suÊt v−ît qu¸ 30 bar.
Trong tr¹ng th¸i nµy, hiÖn t−îng tù ch¸y xuÊt hiÖn khi ph©n tö gam cña
gèc tù do (y) ®¹t ®−îc gi¸ trÞ tíi h¹n y* (gi¸ trÞ nµy phô thuéc vµo nhiÖt ®é vµ ¸p
suÊt. Tèc ®é ch¸y mµ t¹i ®ã kiÓu ph¶n øng nµy xuÊt hiÖn x¸c ®Þnh theo c«ng thøc:
dy
= K.y a (2.26)
dt
79
Trong ®ã a lµ h»ng sè nhËn gi¸ trÞ 0, 1, i .... phô thuéc chñ yÕu vµo b¶n
chÊt cña giai ®o¹n ban ®Çu (qu¸ tr×nh nÐn); K lµ hµm thay ®æi theo nhiÖt ®é vµ ¸p
suÊt, x¸c ®Þnh theo m« h×nh cña Arrhenius:
⎛ B⎞
K = k.P n . exp⎜ − ⎟ (2.27)
⎝ T⎠
Trong ®ã k, n, B lµ h»ng sè d−¬ng
§CT
NhiÖt ®é, [0K]

Tm
¸p suÊt, [bar]
Tu
p x
PhÇn nhiªn liÖu

Tèc ®é gi¶i phãng n¨ng
®· ch¸y
l−îng, [1/0GQTK]
dx/dα
Gãc quay trôc
khuûu, [®é]
H×nh 2-16. Sù thay ®æi nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt cña khèi khÝ ch−a ch¸y
(Tu nhiÖt ®é cña khèi khÝ ch−a ch¸y; Tm nhiÖt ®é trung b×nh trong buång ch¸y)
HiÖn t−îng tù ch¸y sÏ xuÊt hiÖn t¹i thêi ®iÓm t* theo ph−¬ng tr×nh sau:
y* dy t*
∫ = ∫ K.dt (2.28)
y0 ya t0
Thêi gian ban ®Çu (to, yo), biÓu diÔn ®iÒu kiÖn khi nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt t−¬ng
øng kh¸ xa víi nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt t¹i ®iÓm xuÊt hiÖn tù ch¸y (khi møc ®é ho¹t
®éng ho¸ häc lµ kh«ng ®¸ng kÓ). C«ng thøc (2.28) cã thÓ viÕt d−íi d¹ng:
t* K
∫ dt = 1 (2.29)
t C
0
80
Trong ®ã: C lµ h»ng sè.
NÕu khèi khÝ ë t¹i nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt kh«ng ®æi, sù sai kh¸c nhiÖt ®é t*-t0
sÏ x¸c ®Þnh thêi gian tù ch¸y trÔ θ. KÕt hîp víi ph−¬ng tr×nh trªn, trong tr−êng
hîp riªng nµy sÏ dÉn ®Õn quan hÖ sau:
C=K.θ (2.30)
Do vËy, ®iÒu kiÖn tù ch¸y trë thµnh:
t* dt
∫ =1 (2.31)
t0 θ
§iÒu nµy dÉn ®Õn ph−¬ng tr×nh kh¸ næi tiÕng vÒ tù ch¸y sau:
C −n ⎛ B⎞ ⎛ B⎞
θ= P . exp⎜ ⎟ = A.P −n . exp⎜ ⎟ (2.32)
K ⎝T⎠ ⎝T⎠
Víi mét sè lo¹i HC vµ nhiªn liÖu ®Æc biÖt, çc tham sè A, n, B ®−îc ®o
®¹c vµ −íc tÝnh trong phßng thÝ nghiÖm. Dùa trªn sù dao ®éng ¸p suÊt vµ nhiÖt ®é
cña khèi khÝ ch−a ch¸y, thêi ®iÓm lý thuyÕt cña hiÖn t−îng ch¸y (t*) cã thÓ tÝnh
to¸n ®−îc trong nh÷ng tr−êng hîp nµy.
Ngoµi ra, mµng löa th−êng kÕt thóc qu¸ tr×nh lan truyÒn cña nã t¹i thêi
gian ®· biÕt tf. HiÖn t−îng kÝch næ sÏ xuÊt hiÖn nÕu t* < tf vµ c−êng ®é cña hiÖn
t−îng kÝch næ tû lÖ víi l−îng n¨ng l−îng ho¸ häc chøa trong khèi khÝ ch−a ch¸y ë
thêi ®iÓm t*. Ng−îc l¹i, hiÖn t−îng kÝch næ kh«ng xuÊt hiÖn nÕu t*>tf hoÆc
t* dt
∫ < 1.
t0 θ(P, T )
Víi 3 kÞch b¶n cã thÓ x¶y ra (kh«ng kÝch næ, kÝch næ nhÑ vµ kÝch næ trÇm
träng) ®−îc biÓu diÔn d−íi d¹ng biÓu ®å trªn H×nh 2-17. M« h×nh nµy ®· ®−îc
kiÓm tra (khi gi¸ trÞ cña çc tham sè A, n, B ®· biÕt tr−íc) vµ cho thÊy sù trïng
khíp gi÷a thêi ®iÓm xuÊt hiÖn kÝch næ trªn biÓu ®å ¸p suÊt thùc nghiÖm víi thêi
®iÓm dù b¸o b»ng tÝnh to¸n.
Ph−¬ng ph¸p dù b¸o sù xuÊt hiÖn kÝch næ nµy chØ thu hót ®−îc sù quan
t©m lý thuyÕt (v× çc gi¸ trÞ A, n vµ B lµ kh«ng cã s½n ®èi víi çc lo¹i nhiªn liÖu
th−¬ng m¹i). Trong thùc tÕ, viÖc m« pháng ®éng c¬ th−êng ph¶i thiÕt lËp c«ng
thøc tæng qu¸t vÒ ch¸y trÔ. Ph−¬ng ph¸p tiÕn hµnh nh− sau: víi mét sè l−îng chu
tr×nh x¸c ®Þnh cã xuÊt hiÖn kÝch næ, sù thay ®æi vÒ nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt cña khèi
khÝ ch−a ch¸y vµ thêi gian tíi h¹n (tc) ®−îc x¸c ®Þnh b»ng thùc nghiÖm. Sau ®ã,
tc
dt
çc hÖ sè A, n, B trong ph−¬ng tr×nh ∫ =1 sÏ ®−îc x¸c ®Þnh ®Ó
t0 − n B
A.P . exp( )
T
81
kiÓm tra. §iÒu kiÖn thö nghiÖm ph¶i ®−îc lùa chän ®Ó ®¶m b¶o t¸ch riªng (ë møc
tèi ®a) sù thay ®æi cña nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt. Møc ®é tin cËy cña çch tiÕp cËn nµy
kh¸ tèt (do c«ng thøc ch¸y trÔ thu ®−îc cã tÝnh ®Õn çc thùc nghiÖm ®· tiÕn hµnh
víi mét sè lo¹i ®éng c¬ d−íi rÊt nhiÒu ®iÒu kiÖn vËn hµnh kh¸c nhau trong d¶i tèc
®é tõ 600 ÷ 5000 vg/ph). Sau khi hoµn tÊt viÖc kiÓm tra, c«ng thøc thu ®−îc cÇn
®−a vµo mét ch−¬ng tr×nh m« pháng ®Ó cã thÓ dù b¸o nguy c¬ x¶y ra kÝch næ
d−íi mäi ®iÒu kiÖn vËn hµnh cã thÓ cña ®éng c¬.
t
x(t) dt
t
∫θ
C B A
1,0
§iÒu kiÖn x¸c ®Þnh

xuÊt hiÖn gâ m¸y
x(t) t
dt
∫θ
t
=1
t0
Thêi gian
§CT
Nhiªn liÖu Nhiªn liÖu

Nhiªn liÖu A
C B
§CT §CT §CT Gãc quay trôc

khuûu, [®é]
Gâ m¸y nÆng Gâ m¸y nhÑ Kh«ng gâ m¸y
H×nh 2-17. §iÒu kiÖn xuÊt hiÖn kÝch næ

(nhiªn liÖu C –kÝch næ trÇm träng, B –kÝch næ nhÑ, A-kh«ng kÝch næ)
VÝ dô, víi isooctane, ng−êi ta sö dông c«ng thøc sau ®Ó m« t¶ tr¹ng th¸i
kÝch næ cña lo¹i HC nµy khi dïng trong çc lo¹i ®éng c¬ kh¸c nhau:
⎛ 3800 ⎞
θ = 1,931.10 −2.P −1,7 . exp⎜ ⎟ (2.33)
⎝ T ⎠
trong ®ã θ- [s]; P-[bar] vµ T -[0K]
82
d. Çc nh©n tè t¸c ®éng ®Õn hiÖn t−îng kÝch næ
Çc nhµ thiÕt kÕ ®éng c¬ vµ çc nhµ s¶n xuÊt nhiªn liÖu ®Òu cã vai trß
trong viÖc lo¹i bá hiÖn t−îng kÝch næ. §Ó ®¶m b¶o sù phï hîp gi÷a ®éng c¬ vµ
nhiªn liÖu cÇn ph¶i cã mét ph−¬ng ph¸p biÓu diÔn khuynh h−íng kÝch næ.
TÊt c¶ çc tham sè cã xu h−íng lµm gia t¨ng thêi gian lan truyÒn ngän löa
vµ gi¶m thêi gian ch¸y trÔ cña hçn hîp khÝ ch−a ch¸y ®Òu lµm gia t¨ng nguy c¬
x¶y ra hiÖn t−îng kÝch næ. Trong thùc tÕ, sù liªn quan cña tÊt c¶ çc th«ng sè (c¬
khÝ hoÆc ho¸ häc) cã thÓ lµm thay ®æi thêi gian trÔ tù ch¸y ®Òu nh¹y c¶m víi sù
thay ®æi nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt h¬n lµ sù thay ®æi vÒ tèc ®é lan truyÒn mµng löa.
TÊt c¶ sù gia t¨ng vÒ ¸p suÊt, nhiÖt ®é, kho¶ng thêi gian tån t¹i cña khèi
khÝ ch−a ch¸y ®Òu cã lîi cho sù xuÊt hiÖn cña hiÖn t−îng kÝch næ. V× vËy, c−êng
®é kÝch næ cã xu h−íng gia t¨ng khi t¨ng tû sè nÐn, hÖ sè n¹p, gãc ®¸nh löa sím,
còng nh− nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt khÝ n¹p.
Trong tr−êng hîp mµ biÓu ®å ¸p suÊt theo gãc quay trôc khuûu kh«ng phô
thuéc vµo tèc ®é trôc khuûu, hiÖn t−îng kÝch næ th−êng xuÊt hiÖn ë chÕ ®é tèc ®é
thÊp. Gãc quay trôc khuûu α ®−îc tÝnh theo c«ng thøc:
α = 6.n.t (2.34)
trong ®ã: t thêi gian– [s], n sè vßng quay trôc khuûu-[vßng/phót]
vµ ®iÒu kiÖn tù ch¸y, biÓu diÔn theo gãc quay trôc khuûu sÏ trë thµnh :
α* dα
∫ = 6N (2.35)
α 0 θ(P, T )
trong ®ã: α0 vµ α* biÓu diÔn gãc tÝnh to¸n ban ®Çu vµ gãc khi hiÖn t−îng
kÝch næ xuÊt hiÖn.
Ta thÊy r»ng α* t¨ng theo n vµ khuynh h−íng kÝch næ sÏ gi¶m khi t¨ng tèc
®é. Quan hÖ nµy phï hîp víi thùc tÕ, ngo¹i trõ khi mét sè tham sè nµo ®ã (hÖ sè
n¹p, hÖ sè truyÒn nhiÖt ...) lµ nguyªn nh©n g©y nªn sù gia t¨ng nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt
cña khèi khÝ t¹i chÕ ®é tèc ®é trôc khuûu cao. §©y lµ mét kiÓu kh¸c cña hiÖn
t−îng kÝch næ, cßn gäi lµ kÝch næ ë tèc ®é cao (High-speed Knock) (sÏ ®−îc m«
t¶ trong phÇn tiÕp theo).
Kh¶ n¨ng g©y ra hiÖn t−îng kÝch næ cña nhiªn liÖu phô thuéc vµo cÊu tróc
hãa häc cña chóng. V× vËy, trong nhãm n-paraffin, kh¶ n¨ng chèng tù ch¸y kh¸
cao ®èi víi mét sè thµnh phÇn nhÑ h¬n (Methane, Ethane) nh−ng kh¶ n¨ng nµy
gi¶m rÊt nhanh ®èi víi çc hîp chÊt liªn kÕt d¹ng chuçi dµi. Víi cïng sè nguyªn
tö C, isoparaffin cã kh¶ n¨ng chèng kÝch næ cao h¬n so víi çc ®ång ph©n cña nã
cã cÊu tróc d¹ng chuçi th¼ng; vµ sù kh¸c biÖt t¨ng lªn theo sè l−îng còng nh−
83
møc ®é phøc t¹p cña chuçi liªn kÕt bªn. Olefin cã cïng cÊu tróc ho¸ häc (d¹ng
m¹ch C chuçi th¼ng vµ sè l−îng nh¸nh) nh−ng nã kh¶ n¨ng chèng kÝch næ tèt
h¬n so víi paraffin. VÞ trÝ cña liªn kÕt ®«i trong cÊu tróc chuçi C còng cã t¸c
®éng ®Õn kh¶ n¨ng chèng kÝch næ cña nhiªn liÖu (çc lo¹i HC th¬m cã kh¶ n¨ng
chèng kÝch næ rÊt tèt).
2.1.3.3. Çc kiÓu ch¸y kh«ng b×nh th−êng kh¸c
Çc kiÓu ch¸y kh«ng b×nh th−êng kh¸c kh«ng cã ®Æc tÝch kü thuËt cña
hiÖn t−îng kÝch næ. Çc ph−¬ng ph¸p sö dông ®Ó kiÓm so¸t chóng kh«ng lµm giíi
h¹n hiÖu suÊt cña ®éng c¬ vµ còng t¹o søc Ðp ®èi víi qu¸ tr×nh s¶n xuÊt nhiªn
liÖu. Tuy nhiªn, nh÷ng kiÓu ch¸y kh«ng b×nh th−êng nµy dÉn ®Õn sù phøc t¹p
trong viÖc sö dông thuËt ng÷ m« t¶ vµ ph©n lo¹i. Trong phÇn nµy sÏ m« t¶ hai
hiÖn t−îng cã thÓ xuÊt hiÖn trong thùc tÕ lµ khã t¾t m¸y (Run-on) vµ ch¸y tr−íc
(Preignition). VÒ b¶n chÊt, hiÖn t−îng ®Çu liªn quan ®Õn tù ch¸y vµ hiÖn t−îng
thø 2 ®Õn sù lan truyÒn cña 1 hoÆc mét vµi mµng löa.
a. HiÖn t−îng khã t¾t m¸y
HiÖn t−îng khã t¾t m¸y, cßn ®−îc gäi lµ vËn hµnh sau dõng m¸y ("after
running") hoÆc "dieseling", xuÊt hiÖn khi ®éng c¬ tiÕp tôc vËn hµnh víi tèc ®é
thÊp (50 ®Õn 500 vg/ph) trong mét thêi gian sau khi hÖ thèng ®¸nh löa ®· dõng
ho¹t ®éng. HiÖn t−îng nµy th−êng xuÊt hiÖn trªn ph−¬ng tiÖn l¾p ®éng c¬ x¨ng
truyÒn thèng sau mét thêi gian vËn hµnh ë chÕ ®é t¶i thÊp hoÆc khi nhiÖt ®é n−íc
lµm m¸t t¨ng. HiÖn t−îng nµy cã thÓ tiÕp tôc kÐo dµi vµi gi©y hoÆc ç biÖt lªn ®Õn
vµi phót. KiÓu ch¸y kh«ng b×nh th−êng nµy kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn ®éng c¬ vÒ mÆt
c¬ khÝ nh−ng cã thÓ g©y khã chÞu ®èi víi ng−êi vËn hµnh ph−¬ng tiÖn.
Khã t¾t m¸y g©y ra bëi hiÖn t−îng tù ch¸y sau khi hÖ thèng ®¸nh löa ®·
dõng ho¹t ®éng. Do ë chÕ ®é kh«ng t¶i, sè vßng quay cña ®éng c¬ thÊp, mÆc dï
nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt cuèi nÐn kh¸ thÊp nh−ng thêi gian nÐn kÐo dµi g©y nªn hiÖn
t−îng tù ch¸y. HiÖn t−îng kÝch næ vµ khã t¾t m¸y cã khuynh h−íng thay ®æi
gièng nhau khi thay ®æi cÊu tróc ho¸ häc cña nhiªn liÖu. Víi mét sè ph−¬ng tiÖn,
hiÖn t−îng khã t¾t m¸y th−êng xuÊt hiÖn tr−íc (hoÆc gÇn nh− ®ång thêi víi hiÖn
t−îng kÝch næ) nªn nã lµ dÊu hiÖu b¸o tr−íc rÊt h÷u Ých ®èi víi ng−êi vËn hµnh.
Çc tham sè thiÕt kÕ vµ ®iÒu khiÓn ®éng c¬ kh¸c nhau cã t¸c ®éng ®¸ng kÓ
®Õn hiÖn t−îng khã t¾t m¸y. HiÖn t−îng nµy sÏ gi¶m vÒ c−êng ®é hoÆc biÕn mÊt
khÝ gi¶m tû sè nÐn, nhiÖt ®é khÝ n¹p, nhiÖt ®é n−íc lµm m¸t vµ hÖ sè n¹p ë chÕ ®é
kh«ng t¶i. Trong thùc tÕ sö dông ®éng c¬ phun x¨ng, hiÖn t−îng trôc trÆc nµy Ýt
xuÊt hiÖn v× nhiªn liÖu ®−îc c¾t cïng víi hÖ thèng ®¸nh löa khi dõng ®éng c¬.
84
b. Ch¸y sím
Ch¸y sím lµ hiÖn t−îng khi x¶y ra 1 (hoÆc nhiÒu h¬n) ®iÓm bèc ch¸y cña
khèi hçn hîp khÝ tr−íc khi buji ph¸t tia löa ®iÖn. Khi hiÖn t−îng nµy x¶y ra,
nguån ch¸y kh«ng mong muèn xuÊt hiÖn ®Òu ®Æn víi mçi chu kú vµ ngµy cµng
trë lªn sím h¬n. Sù tiÕn triÓn nµy theo h−íng lµm t¨ng m·nh liÖt gãc ®¸nh löa
sím. Thêi ®iÓm ¸p suÊt ®¹t gi¸ trÞ lín nhÊt víi qu¸ tr×nh ch¸y b×nh th−êng th−êng
xuÊt hiÖn trong kho¶ng tõ 5÷10 0GQTK sau §CT, nay sÏ dÞch chuyÓn vÒ s¸t §CT
hoÆc §CT. ¸p suÊt lín nhÊt ®¹t ®−îc ë møc rÊt cao (trªn 73 bar).
HiÖn t−îng ch¸y sím g©y ra sù gia t¨ng ®¸ng kÓ l−îng nhiÖt truyÒn tõ khÝ
ch¸y cho thµnh v¸ch vµ th−êng dÉn ®Õn hËu qu¶ nghiªm träng: gi¶m ®¸ng kÓ
c«ng suÊt ®éng c¬, lµm nãng ch¶y mét phÇn xu p¸p, bã kÑt pÝt t«ng, t¹o luång
phôt ng−îc cña khÝ ch¸y vµo ®−êng èng n¹p hoÆc hÖ thèng nhiªn liÖu.
Mét sè nghiªn cøu ®· chØ ra r»ng, hiÖn t−îng ch¸y tr−íc cã thÓ xuÊt hiÖn
khi nhiÖt ®é mét ®iÓm (hoÆc mét khu vùc) trong buång ch¸y ®¹t ®Õn ng−ìng
1000 0C. Trong thùc tÕ, khu vùc nµy th−êng lµ ®Õ xu p¸p th¶i (nhÊt lµ khi bÞ b¸m
muéi than) vµ nã ®ãng vai trß nh− nguån ch¸y ban ®Çu. Trong ®iÒu kiÖn ch¸y
sím, xu p¸p th¶i ®¹t ®Õn nhiÖt ®é tíi h¹n do qu¸ tr×nh tÝch luü liªn tôc muéi than.
Muéi than chøa phÇn lín lµ chÊt v« c¬, çc thµnh phÇn cã trong nhiªn liÖu (nhÊt
lµ khi nhiªn liÖu cã chøa ch×) vµ dÇu b«i tr¬n cña ®éng c¬. Trong mét sè ®éng c¬,
khèi l−îng ch¸t b¸m dÝnh vµo kho¶ng 1g / 1xu p¸p lµ ®ñ ®Ó ph¸t sinh hiÖn t−îng
ch¸y sím.
HiÖn t−îng ch¸y sím hiÖn nay còng gÇn nh− kh«ng cßn xuÊt hiÖn trªn
thùc tÕ, do sù kÕt hîp ®ång thêi nhiÒu gi¶i ph¸p: gi¶m tiªu thô dÇu nhên, kiÓm
so¸t hµm l−îng tro cña nhiªn liÖu, sö dông bu-ji cã ®Æc tÝnh nhiÖt phï hîp.
2.2. §Æc tÝnh vËt lý cña nhiªn liÖu x¨ng
Thuéc tÝnh vËt lý cña nhiªn liÖu cã t¸c ®éng ®¸ng kÓ ®Õn hÖ thèng nhiªn
liÖu vµ qu¸ tr×nh ch¸y, nhÊt lµ trong çc ®iÒu kiÖn khã kh¨n: khëi ®éng nguéi, vËn
hµnh trong ®iÒu kiÖn thêi tiÕt nãng hoÆc l¹nh. Hai thuéc tÝnh quan träng nhÊt vÒ
khÝa c¹nh nµy lµ tû träng vµ tÝnh dÔ bay h¬i, ®−îc biÓu diÔn t−¬ng øng bëi ®−êng
cong ch−ng cÊt vµ ¸p suÊt h¬i (Vapor Pressure). Ngoµi ra, ng−ßi ta cßn dïng çc
®¹i l−îng kh¸c nh− ®é nhít (Viscosity) vµ nhiÖt ho¸ h¬i (Heat of Vaporization).
2.2.1. Tû träng
Tû träng cña x¨ng th−êng ®−îc ®o t¹i 150C b»ng tû träng kÕ (Hydrometer–
Tiªu chuÈn ISO 3675); nã ®−îc biÓu diÔn b»ng kg/dm3 víi ®é chÝnh x¸c tõ 0,0002
®Õn 0,0005 phô thuéc vµo kiÓu tû träng kÕ ®−îc sö dông.
Tû träng cña x¨ng phô thuéc vµo nhiÖt ®é theo c«ng thøc sau:
85
ρt = ρ15 -k (t-15) (2.36)
Trong ®ã: t - nhiÖt ®é [ C] ; ρt , ρ15 tû träng t¹i t C vµ t¹i 150C
0 0
k - lµ hÖ sè, víi x¨ng k ≈ 0,00085.

Do vËy, khi nhiÖt ®é t¨ng tõ 15 ®Õn 25 0C th× tû träng ρ cña x¨ng sÏ t¨ng
0,008 kg/dm3 (kho¶ng 1%). Sù thay ®æi nµy mÆc dï rÊt nhá vÒ gi¸ trÞ tuyÖt ®èi
nh−ng nã vÉn ®−îc tÝnh ®Õn trong çc giao dÞch th−¬ng m¹i cã liªn quan ®Õn viÖc
l−u tr÷ vµ ph©n phèi nhiªn liÖu x¨ng.
§Æc tÝnh vÒ tû träng cña x¨ng kh¸ ®ång ®Òu t¹i çc khu vùc trªn thÕ giíi.
T¹i Ch©u ¢u, x¨ng kh«ng ch× truyÒn thèng (Eurosuper) ph¶i cã tû träng trong
kho¶ng 0,725 ®Õn 0,780 kg/dm3. T¹i Liªn bang Mü, gi¸ trÞ nhá nhÊt vµ lín nhÊt
t−¬ng øng lµ 0,745 vµ 0,765 kg/dm3. T¹i NhËt B¶n, chØ cã gi¸ trÞ giíi h¹n trªn lµ
0,783 kg/dm3 cho tÊt c¶ çc lo¹i x¨ng kh«ng ch×.
Trªn ph¹m vi toµn cÇu, kho¶ng 80% l−îng x¨ng ®−îc tiªu thô cã tû träng
n»m trong kho¶ng 0,735 ®Õn 0,765 kg/dm3. Nãi chung, tû träng cña x¨ng t¨ng
theo hµm l−îng HC th¬m vµ do vËy x¨ng cã tû träng cao th−êng cã chØ sè èctan
cao h¬n. Ngoµi ra, viÖc bæ sung thªm çc s¶n phÈm «-xy ho¸ nh− MTBE (ρ=
0,745 kg/dm3) sÏ lµm gia t¨ng chØ sè èctan nh−ng kh«ng lµm thay ®æi tû träng.
ViÖc duy tr× mét d¶i tû träng nµo ®ã lµ cÇn thiÕt ®Ó ®¶m b¶o cho ph−¬ng
tiÖn vËn hµnh æn ®Þnh. Trong thùc tÕ, çc h·ng chÕ t¹o « t« lÊy kho¶ng gi¸ trÞ nµy
®Ó tÝnh to¸n thiÕt kÕ vµ lùa chän l−u l−îng dßng ch¶y thÝch hîp cho çc bé phËn
kh¸c nhau cña thèng nhiªn liÖu nh− vßi phun, gÝc-l¬...Trong thùc tÕ, hÖ thèng
kiÓm so¸t tû sè t−¬ng ®−¬ng dïng c¶m biÕn lamb®a kh«ng bÞ t¸c ®éng bëi sù
thay ®æi tû träng cña nhiªn liÖu x¨ng. Tuy nhiªn, víi çc ph−¬ng tiÖn cò (l¾p
®éng c¬ x¨ng dïng bé chÕ hoµ khÝ) vµ çc ph−¬ng tiÖn míi vËn hµnh nhÊt thêi t¹i
®iÒu kiÖn mµ tû sè A/F kh«ng ®−îc kiÓm so¸t (vÝ dô khi khëi ®éng nguéi), th× sù
thay ®æi vÒ tû träng cã thÓ t¸c ®éng ®Õn tû sè A/F. Do vËy, trªn çc ph−¬ng tiÖn
l¾p ®éng c¬ x¨ng dïng chÕ hoµ khÝ, tû träng nhiªn liÖu cao h¬n sÏ dÉn dÕn sù
gi¶m tû sè t−¬ng ®−¬ng (nã cã thÓ dÉn ®Õn hiÖn t−îng vËn hµnh kh«ng æn ®Þnh
t¹i nh÷ng tr−êng hîp cÇn c«ng suÊt cña ®éng c¬ cao).
Trong thùc tÕ sö dông, chñ ph−¬ng tiÖn mong muèn tû träng cña x¨ng ë
møc cao nhÊt cã thÓ (mµ vÉn phï hîp víi tiªu chuÈn) v× ®iÒu nµy cung cÊp nhiÖt
trÞ thÓ tÝch NVHv cao nhÊt vµ suÊt tiªu hao nhiªn liÖu thÊp nhÊt (theo lÝt/100 km).
−íc tÝnh r»ng nÕu t¨ng tû träng cña nhiªn liÖu x¨ng lªn 1% sÏ gi¶m ®−îc tiªu thô
nhiªn liÖu xuèng 1%. Tû träng cña x¨ng vµo kho¶ng 50 kg/m3 lµ sù tho¶ hiÖp cã
thÓ chÊp nhËn ®−îc víi çc h·ng tinh läc dÇu th«.
86
2.2.2. TÝnh bay h¬i
2.2.2.1. Ph−¬ng ph¸p ph©n lo¹i
TÝnh bay h¬i cña x¨ng cã thÓ biÓu diÔn b»ng 1 (hoÆc mét vµi) ®Æc tÝnh
nh−: ®−êng cong ch−ng cÊt, ¸p suÊt h¬i, tû lÖ pha h¬i/láng-V/L (Vapor/Liquid).
a. §−êng cong ch−ng cÊt:
§−êng cong ch−ng cÊt biÓu diÔn sù thay ®æi cña thÓ tÝch phÇn ®−îc bay
h¬i (t¹i ¸p suÊt khÝ quyÓn) theo nhiÖt ®é, khi ®−îc ®o ®¹c b»ng çc thiÕt bÞ tiªu
chuÈn (ASTM D 86 vµ ISO 3405).
NhiÖt ®é, [0C]
% ch−ng cÊt
H×nh 2-18. §−êng cong ch−ng cÊt ®èi víi x¨ng

vµ ®iÓm s«i cña mét sè hîp chÊt ®iÓn h×nh.
Ph−¬ng ph¸p nµy th−êng ®−îc gäi lµ "Ch−ng cÊt ASTM" (ASTM
Distillation). Ng−êi ta biÓu diÔn sù thay ®æi vÒ nhiÖt ®é theo % l−îng ch−ng cÊt
thu ®−îc (H×nh 2-18), víi mét sè chó ý lµ:
+ §iÓm b¾t ®Çu - IP (Initial Point): lµ nhiÖt ®é mµ t¹i ®ã giät ch−ng cÊt ®Çu
tiªn xuÊt hiÖn.
+ NhiÖt ®é t¹i ®ã ®¹t ®−îc çc % ch−ng cÊt kh¸c nhau (5%, 10%, 20%,
...90%, 95%,...)
87
+ §iÓm kÕt thóc-FP (Final Point): lµ nhiÖt ®é mµ t¹i ®ã giät ch−ng cÊt cuèi
cïng xuÊt hiÖn.
+ Møc tæn thÊt (tÝnh theo %) vµ cuèi cïng lµ møc chÊt d−.
Trªn H×nh 2-18 lµ vÝ dô vÒ ®−êng cong ch−ng cÊt víi x¨ng vµ ®iÓm s«i cña
mét sè hîp chÊt ®iÓn h×nh. §iÓm b¾t ®Çu IP th−êng vµo kho¶ng 350C vµ ®iÓm kÕt
thóc FP vµo kho¶ng 1800C, kho¶ng 50% mÉu ®−îc ch−ng cÊt ë 100 0C.
§é chÝnh x¸c cña phÐp ®o phô thuéc vµo diÖn tÝch cña ®−êng cong vµ gi¸
trÞ tÝnh to¸n sù thay ®æi nhiÖt ®é trªn 1 ®¬n vÞ thÓ tÝch - Δt/ΔV. VÝ dô, víi kho¶ng
ch−ng cÊt tõ 10 ®Õn 90% vµ gi¸ trÞ Δt/ΔV lµ 1%, sai sè lÆp l¹i (Repeatability) vµ
s¶n sinh (Reproducibility) vÒ nhiÖt ®é t−¬ng øng lµ 1,5 vµ 3,5 %. Do ®ã, t¹i cïng
mét phßng thÝ nghiÖm, kÕt qu¶ ®o nhiÖt ®é ®iÓm s«i cuèi cïng cã thÓ sai kh¸c tõ
2 ®Õn 3 0C víi cïng mét lo¹i nhiªn liÖu x¨ng. HiÖn nay, viÖc x¸c ®Þnh ®−êng cong
ch−ng cÊt ®· ®−îc tiÕn hµnh hoµn toµn tù ®éng.
§Ó ph©n lo¹i tÝnh dÔ bay h¬i cña x¨ng, tham sè ®−îc chän kh«ng ph¶i lµ %
ch−ng cÊt mµ lµ % bay h¬i. TÝnh bay h¬i cña nhiªn liÖu x¨ng cã thÓ biÓu diÔn lµ:
+ NhiÖt ®é t−¬ng øng víi % bay h¬i nµo ®ã (vÝ dô: T10 biÓu diÔn nhiÖt ®é
øng víi 10 % bay h¬i).
+ % bay h¬i t¹i nhiÖt ®é ®· cho (vÝ dô: E70 dïng ®Ó biÓu diÔn % ®· bay
h¬i t¹i nhiÖt ®é 70 0C).
Çc th«ng sè kü thuËt cña x¨ng th−êng ®−îc x¸c ®Þnh dùa trªn tiªu chÝ %
bay h¬i t¹i nhiÖt ®é ®· cho (E70, E100...) v× nã cho phÐp thiÕt lËp mét quy luËt
pha trén ®¬n gi¶n h¬n cho qu¸ tr×nh s¶n xuÊt nhiªn liÖu. §Ó ph©n lo¹i ®iÓm cuèi
cña ®−êng cong ch−ng cÊt, ®iÓm T90 vµ T95 (nhiÖt ®é t−¬ng øng víi 90 vµ 95 %
nhiªn liÖu bay h¬i) ®−îc −a dïng h¬n gi¸ trÞ ®iÓm cuèi- FP (v× viÖc x¸c ®Þnh ®iÓm
cuèi b»ng thùc nghiÖm th−êng kh«ng chÝnh x¸c).
b. ¸p suÊt h¬i:
¸p suÊt h¬i (Vapor Pressure) cña mét hçn hîp phøc t¹p, t¹i mét nhiÖt ®é
®· cho lµ ¸p suÊt t¹i ®ã sù c©n b»ng pha khÝ-láng ®−îc thiÕt lËp. TÝnh dÔ bay h¬i
cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn ¸p suÊt h¬i. D−íi ®©y lµ 3 ph−¬ng ph¸p c¬ b¶n ®Ó x¸c
®Þnh ¸p suÊt h¬i cña nhiªn liÖu x¨ng .
+ Ph−¬ng ph¸p Reid:
Çc tiªu chuÈn cña Ch©u ¢u (EN 12) vµ Mü (ASTM D 323) ®Òu x¸c ®Þnh
¸p suÊt h¬i ph¸t ra tõ mét mÉu nhiªn liÖu thö chøa trong mét thïng tiªu chuÈn
b»ng kim lo¹i t¹i nhiÖt ®é 37,8 0C (100 0F). H¬i nhiªn liÖu ®−îc thu b»ng mét
b×nh kim lo¹i kh¸c (thÓ tÝch nµy ®−îc ¸m chØ lµ khoang kh«ng khÝ) cã thÓ tÝch lín
gÊp 4 lÇn b×nh chøa mÉu ban ®Çu.
88
Tr−íc khi thö, khoang kh«ng khÝ ®−îc chøa ngËp n−íc vµ sau ®ã hót c¹n
(nh−ng kh«ng lµm kh«). Sau ®ã, nã ®−îc nèi víi khoang chøa nhiªn liÖu mÉu ®·
®−îc lµm l¹nh ®Õn 0 0C vµ b·o hoµ kh«ng khÝ. Khi b¾t ®Çu thö nghiÖm, thiÕt bÞ
nµy ®−îc ®Æt vµo trong bån n−íc cã nhiÖt ®é 37,8 0C vµ ®−îc khuÊy m¹nh cho
®Õn khi ®¹t ®−îc tr¹ng th¸i c©n b»ng, ¸p kÕ sÏ ®äc gi¸ trÞ ¸p suÊt t¹i thêi ®iÓm nµy
trong khoang kh«ng khÝ.
HiÖn Ch©u ¢u cã 1 tiªu chuÈn míi ¸p dông cho nhãm s¶n phÈm cã tÝnh
bay h¬i thÊp (Low-viscosity) víi ¸p suÊt h¬i nhá h¬n 1,8 bar. Tiªu chuÈn nµy
còng ¸p dông cho nhiªn liÖu x¨ng chøa çc s¶n phÈm «-xy ho¸ víi yªu cÇu chÝnh
x¸c vÒ hµm l−îng giíi h¹n çc s¶n phÈm nµy (lín nhÊt 3% víi Methanol, 5% víi
Ethanol vµ 15% víi MTBE ...).
Tiªu chuÈn cña Mü chÆt chÏ h¬n ®èi víi çc s¶n phÈm «-xy ho¸ (nã kh«ng
®−îc ¸p dông cho nhiªn liÖu chøa MTBE). Nguyªn nh©n lµ do mét sè hîp chÊt «-
xy ho¸ (nhÊt lµ Methanol vµ Ethanol) cã thÓ hoµ tan ®−îc trong n−íc. NÕu nh÷ng
hîp chÊt nµy cã mÆt trong nhiªn liÖu, ¸p suÊt h¬i ®äc ®−îc trªn ¸p kÕ sÏ thÊp h¬n
mét chót so víi gi¸ trÞ thËt. Do vËy, ph−¬ng ph¸p "bom kh«" (Dry Bomb) ®· ®−îc
sö dông (khoang kh«ng khÝ ®−îc lµm kh« tr−íc khi thö).
KÕt qu¶ thu ®−îc tõ kiÓu thö nµy ®−îc gäi tªn lµ ¸p suÊt h¬i Reid, ký hiÖu
lµ RVP (Reid Vapor Pressure). §©y lµ gi¸ trÞ ¸p suÊt t−¬ng ®èi (sù chªnh lÖch ¸p
suÊt so víi ¸p suÊt khÝ quyÓn). Gi¸ trÞ RVP cña nhiªn liÖu x¨ng th−êng trong
kho¶ng 350 ÷1100 mbar. RVP kh«ng cung cÊp gi¸ trÞ thùc cña ¸p suÊt h¬i nhiªn
liÖu v× nã bao gåm c¶ phÇn ®ãng gãp cña khÝ hoµ tan trong nhiªn liÖu (®−îc gi¶i
phãng khi nhiÖt ®é nhiªn liÖu t¨ng tõ 00C ®Õn 37,8 0C). Trªn H×nh 2-19 lµ biÓu ®å
gi¸ trÞ ¸p suÊt h¬i thùc AVP (Absolute Vapour Pressure) cña mét lo¹i nhiªn liÖu ë
çc nhiÖt ®é kh¸c nhau dùa trªn gi¸ trÞ RVP vµ th«ng tin vÒ phÇn ®Çu tiªn cña
®−êng cong ch−ng cÊt.
+ Ph−¬ng ph¸p Grabner:
Çc kü thuËt ®o hoµn toµn tù ®éng ®−îc ph¸t triÓn gÇn ®©y (NF M 07-079
vµ ASTM D 5191) cã mét sè −u ®iÓm: chØ sö dông mét l−îng rÊt nhá nhiªn liÖu
mÉu (1 cm3 thay v× 150 cm3 nh− víi ph−¬ng ph¸p RVP); cung cÊp kh¶ n¨ng ®äc
trùc tiÕp ¸p suÊt h¬i t¹i çc nhiÖt ®é kh¸c nhau, thiÕt bÞ thö nghiÖm kh« nªn cho
phÐp thö çc lo¹i nhiªn liÖu «-xy ho¸.
Ph−¬ng ph¸p Grabner thu thËp h¬i nhiªn liÖu trong m«i tr−êng ch©n
kh«ng. Kh«ng khÝ hoµ tan trong mÉu thö ®−îc gi÷ trong mét dông cô nh− ph−¬ng
ph¸p RVP. Ph−¬ng ph¸p nµy cã ®é chÝnh x¸c chÊp nhËn ®−îc víi ®é ph©n t¸n 11
mbar (víi sai sè lÆp l¹i) vµ 19 mbar (víi sai sè s¶n sinh).
89
NhiÖt ®é
¸p suÊt h¬i thùc
0
0
[ C] [ F] [psi] [bar]
[bar] [psi]
¸p suÊt h¬i Reid t¹i 1000F
H×nh 2-19. Quan hÖ gi÷a ¸p suÊt h¬i t−¬ng ®èi (RVP)

vµ ¸p suÊt h¬i thùc (AVP).
90
§èi víi mäi ph−¬ng ph¸p ®o ¸p suÊt h¬i (RVP hoÆc Grabner), mÉu ph¶i
®−îc thu thËp chÝnh x¸c theo tiªu chuÈn (ISO 3170) ®Ó ®¶m b¶o r»ng çc thµnh
phÇn nhÑ trong nhiªn liÖu mÉu kh«ng mÊt m¸t do bay h¬i.
c. Tû lÖ pha h¬i-láng
Tû lÖ h¬i/láng - V/L lµ phÐp ®o tÝnh dÔ bay h¬i ®−îc dïng kh¸ phæ biÕn t¹i
NhËt B¶n vµ Mü vµ ®· ®−îc tiªu chuÈn ho¸ (ASTM D 2533). T¹i mét nhiÖt ®é vµ
¸p suÊt nhÊt ®Þnh, tû sè V/L biÓu diÔn thÓ tÝch h¬i t¹o thµnh øng víi mét thÓ tÝch
®· cho cña chÊt láng ban ®Çu t¹i nhiÖt ®é 00C.
Do vËy, tÝnh dÔ bay h¬i cña nhiªn liÖu cã thÓ ®¸nh gi¸ b»ng nhiÖt ®é t¹i
mét gi¸ trÞ tû sè V/L ®· cho (vÝ dô: V/L=12, 20 hoÆc 36). Ta thÊy, cã mèi liªn hÖ
gi÷a nhiÖt ®é t−¬ng øng víi tû sè V/L vµ ®¹i l−îng ®o tÝnh dÔ bay h¬i tiªu chuÈn
(RVP, ®−êng cong ch−ng cÊt), vÝ dô:
T(V/L)12 = 88,5 - 0,19. E70 - 42,5. RVP
T(V/L)20 = 90,6 - 0,25. E70 - 39,2. RVP
T(V/L)36 = 94,7 - 0,36. E70 - 32,3. RVP
trong ®ã: T(V/L)x - nhiÖt ®é t¹i ®ã V/L = x, [0C]
E70 - phÇn tr¨m bay h¬i t¹i 700C, [%]
RVP- ¸p suÊt h¬i nhiªn liÖu Reid, [bar]
2.2.2.2. Yªu cÇu vÒ tÝnh bay h¬i cña nhiªn liÖu x¨ng
NÕu tÝnh bay h¬i cña nhiªn liÖu lµ qu¸ cao hoÆc qu¸ thÊp, nã kh«ng ph¶i lµ
nguyªn nh©n khiÕn ®éng c¬ gÆp háng hãc vµ sù cè nghiªm träng (ngo¹i trõ nh÷ng
tr−êng hîp ç biÖt). Tuy nhiªn, nÕu tÝnh bay h¬i kh«ng thÝch hîp cã thÓ lµm gi¶m
hiÖu suÊt cña ®éng c¬. Mét sè ®iÒu kiÖn vËn hµnh cã thÓ bÞ t¸c ®éng lµ: khëi ®éng
nguéi, ch¹y Êm m¸y (t¹i ®iÒu kiÖn thêi tiÕt nãng vµ l¹nh) vµ chÕ ®é tèc ®é tiÕt
kiÖm nhiªn liÖu (Cruising Speed).
a. Tr¹ng th¸i nhiÖt ®é l¹nh:
§éng c¬ gÆp vÊn ®Ò khi vËn hµnh ë nhiÖt ®é thÊp (d−íi 0C) th−êng cã liªn
quan ®Õn hiÖn t−îng bay h¬i kh«ng hoµn toµn cña nhiªn liÖu vµ sù suy gi¶m
kh«ng kiÓm so¸t ®−îc cña tû sè t−¬ng ®−¬ng. HiÖn t−îng nµy cã thÓ kh¾c phôc
®−îc khi thay thÕ bé chÕ hoµ khÝ b»ng hÖ thèng phun x¨ng ®¬n ®iÓm hoÆc ®a
®iÓm. Tuy nhiªn, víi mäi c«ng nghÖ hiÖn cã, hiÖu suÊt cña®éng c¬ cã thÓ thay
®æi kh¸ nhiÒu phô thuéc vµo tÝnh dÔ bay h¬i cña nhiªn liÖu ®−îc sö dông.
Mét sè quy tr×nh thö nhiÖt ®é l¹nh ®· ®−îc ph¸t triÓn t¹i Ch©u ¢u (CEC,
n¨m 1983) vµ Mü (CFR, n¨m 1978).
Quy tr×nh thö cña Ch©u ¢u bao gåm mét chuçi 12 chu tr×nh gièng nhau,
mçi chu tr×nh cã ®é dµi 120 gi©y nh− ®−îc m« t¶ trªn H×nh 2-20. Th«ng tin vµ
91
nh÷ng hiÖn t−îng trôc trÆc (Disruption) gÆp ph¶i khi vËn hµnh ph¶i ®−îc ghi
nhËn trong mçi chu kú thö, ®ã lµ :
+ Thêi gian khëi ®éng
+ Khã t¨ng tèc t¹i chÕ ®é kh«ng t¶i vµ ®iÒu kiÖn t¶i cao.
+ Sù bÊt lùc cña ph−¬ng tiÖn ®Ó ®¹t ®−îc hoÆc duy tr× tèc ®é ®· cho
+ Sù vËn hµnh kh«ng æn ®Þnh (hiÖn t−îng bá löa) trong qu¸ tr×nh t¨ng tèc
hoÆc t¹i tèc ®é tiÕt kiÖm nhiªn liÖu.
Quy tr×nh thö m« t¶ ë trªn t−¬ng quan kh¸ tèt víi c¶m gi¸c cña ng−êi vËn
hµnh ph−¬ng tiÖn trong thùc tÕ sö dông ë ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é l¹nh.
Tèc ®é ph−¬ng T¨ng tèc 100%

tiÖn, [km/h]
55 km/h
4
45 km/h
30 km/h Ra sè
2
15 km/h
Vµo sè 1
Kh«ng t¶i
1
Chu kú lÆp l¹i sau 104 gi©y

Khëi ®éng
®éng c¬
Thêi gian, [s]
H×nh 2-20. T¸c ®éng cña tÝnh bay h¬i cña nhiªn liÖu ®Õn sù vËn hµnh cña
ph−¬ng tiÖn ë ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é l¹nh (chu tr×nh sö dông thñ tôc GFC-CEC).
Quy tr×nh thö sö dông t¹i Mü (CRC 1978) bao gåm mét chuçi phøc t¹p
çc qu¸ tr×nh kh«ng t¶i, t¨ng tèc vµ gi¶m tèc. Tham sè tÝnh bay h¬i cña nhiªn liÖu
(cã t¸c ®éng ®¸ng kÓ ®Õn hiÖu suÊt ë chÕ ®é nhiÖt ®é l¹nh) ®−îc thö riªng biÖt
trªn çc ph−¬ng tiÖn cña ®oµn xe. T¹i Mü, ChØ sè kh¶ n¨ng ®iÒu khiÓn - DI
(Driveability Index) ®· ®−îc thiÕt lËp theo c«ng thøc sau:
DI = 1,5 T10 + 3 T50 + T90 (2.37)
Víi T10, T50,T90 lµ nhiÖt ®é øng víi 10,50,90 % nhiªn liÖu bay h¬i.
Quan hÖ sau ®· ®−îc ®Ò xuÊt t¹i Ch©u ¢u ®Ó x¸c ®Þnh H¹n chÕ (Demerit)
cña nhiªn liÖu x¨ng t¹i ®iÒu kiÖn vËn hµnh nhiÖt ®é l¹nh:
92
H¹n chÕ = a - RVP - 22. E100 (2.38)
trong ®ã: RVP vµ E100 lµ ¸p suÊt h¬i Reid vµ % bay h¬i t¹i 100 0C; a lµ
h»ng sè d−¬ng.
TÊt c¶ çc nghiªn cøu ®· kh¼ng ®Þnh r»ng tr¹ng th¸i vËn hµnh tho¶ ®¸ng ë
®iÒu kiÖn nhiÖt ®é l¹nh phô thuéc vµo møc bay h¬i tèi thiÓu cña nhiªn liÖu. Trong
®ã RVP , E100 (hoÆc T50) lµ nh÷ng tham sè quan träng nhÊt.
Trong qu¸ khø, hiÖn t−îng ®ãng b¨ng cña nhiªn liÖu (x¶y ra khi b¨ng b¸m
bªn ngoµi bé chÕ hoµ khÝ vµ hÖ thèng nhiªn liÖu trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é thÊp tõ 0
®Õn + 4°C, ®é Èm cao trªn 80%) th−êng ph¸ vì sù vËn hµnh cña ®éng c¬ vµ
ph−¬ng tiÖn. HiÖn t−îng nµy th−êng do nhiªn liÖu cã tÝnh bay h¬i qu¸ cao (chóng
bay h¬i rÊt nhanh vµ lµm l¹nh bé chÕ hoµ khÝ). Ng−êi ta th−êng sö dông phô gia
®Æc biÖt (Isopropyl Alcohol) nh»m h¹n chÕ hiÖn t−îng ®ãng b¨ng nµy.
b. Tr¹ng th¸i thêi tiÕt nãng:
T¹i nhiÖt ®é m«i tr−êng cao, vÊn ®Ò chñ yÕu t¸c ®éng ®Õn hÖ thèng nhiªn
liÖu cña ®éng c¬ lµ hiÖn t−îng t¹o bäc h¬i vµ thÊm (Percolation).
Çc bäc h¬i xuÊt hiÖn trong çc hèc/khoang n»m trªn ®−êng truyÒn tõ
thïng chøa nhiªn liÖu ®Õn bé chÕ hoµ khÝ (hoÆc hÖ thèng phun x¨ng). Trong tr¹ng
th¸i nµy, b¬m nhiªn liÖu thÊp ¸p kh«ng cung cÊp ®ñ l−u l−îng cho hÖ thèng nhiÖn
liÖu vµ tû sè t−¬ng ®−¬ng cña hçn hîp ch¸y gi¶m (trong mét sè tr−êng hîp ®éng
c¬ bÞ chÕt m¸y). Nh÷ng rñi ro nµy cã thÓ kh¾c phôc b»ng nh÷ng thay ®æi thÝch
hîp nh−: bè trÝ b¬m cung cÊp trong thïng chøa nhiªn liÖu, t¨ng ¸p suÊt nhiªn liÖu
trong hÖ thèng, bè trÝ èng dÉn nhiªn liÖu qua nh÷ng khu vùc cã nhiÖt ®é thÊp...
Tuy nhiªn, c¶i thiÖn ®Æc tÝnh bay h¬i cña nhiªn liÖu lµ biÖn ph¸p thÝch hîp nhÊt.
HiÖn t−îng thÊm còng lµ kÕt qu¶ cña sù bay h¬i kh«ng mong muèn vµ
kh«ng kiÓm so¸t ®−îc cña nhiªn liÖu, nã x¶y ra khi ®éng c¬ ch¹y kh«ng t¶i hoÆc
®· dõng sau mét thêi gian dµi vËn hµnh ë nhiÖt ®é cao (trong b·i ®ç xe, nhµ xe).
Ngay khi mµ t¸c ®éng lµm m¸t cña luång khÝ d−íi mui xe (t¹o ra khi ph−¬ng tiÖn
chuyÓn ®éng) kh«ng cßn, nhiÖt ®é d−íi mui xe t¨ng nhanh vµ lµm l−îng nhiªn
liÖu ®· bèc h¬i tr−íc ®ã bÞ phun ra (Injected). Khi ®ã, ®éng c¬ trë nªn rÊt khã
(hoÆc kh«ng thÓ) khëi ®éng vµ tiÕp theo sÏ xuÊt hiÖn hiÖn t−îng lµm viÖc kh«ng
æn ®Þnh (khi ch¹y kh«ng t¶i, t¨ng tèc vµ ë chÕ ®é tiÕt kiÖm nhiªn liÖu). ViÖc sö
dông hÖ thèng phun x¨ng ®· gãp phÇn gi¶i quyÕt vÊn ®Ò bäc h¬i vµ hiÖn t−îng
thÊm cña nhiªn liÖu.
Çc ph−¬ng tiÖn hiÖn ®¹i ®ang trë nªn nh¹y c¶m h¬n (víi tÝnh bay h¬i cña
nhiªn liÖu) so víi çc ph−¬ng tiÖn truyÒn thèng v× nh÷ng lý do sau:
93
- §éng c¬ ®−îc ®Æt n»m ngang (®Ó t¨ng kh«ng gian cho khoang hµnh
kh¸ch, gi¶m thÓ tÝch cña khoang chøa ®éng c¬ vµ gãp phÇn lµm gia t¨ng nhiÖt ®é
trong khoang d−ãi mui xe).
- Sö dông çc biÖn ph¸p ®Ó sÊy nãng hÖ thèng n¹p
- Th−êng xuyªn vËn hµnh ë chÕ ®é tèc ®é cao (lµm gia t¨ng nhiÖt ®é t¹i
çc khu vùc bÒ mÆt xung quanh cña ®éng c¬).
Mét sè quy tr×nh thö ®Ó ®¸nh gi¸ hiÖu suÊt vËn hµnh nãng cña ph−¬ng tiÖn
®· ®−îc ph¸t triÓn t¹i Mü (CRC 1976) vµ Ch©u ¢u (GFC 1995). Chu tr×nh thö sö
dông t¹i Ch©u ¢u (H×nh 2-21), bao gåm mét lo¹t giai ®o¹n vËn hµnh ë chÕ ®é t¶i
cao, xen lÉn víi chÕ ®é kh«ng t¶i hoÆc dõng m¸y.
Tèc ®é, [km/h]

3
130
120 1
110 6
100 8
90
80
70
60 11
50
40
4 9
30
20
10 7 10
2 5
0
Thêi gian
1 -æn ®Þnh nhiÖt ®é
2-Dõng ®éng c¬ trong 15 phót, tiÕp theo khëi ®éng vµ ch¹y kh«ng t¶i
3- æn ®Þnh nhiÖt ®é
4- T¨ng tèc (®é dèc 10%) ®Õn tèc ®é 40 km/h trong thêi gian 7 phót
5- Dõng ®éng c¬ trong 15 phót, sau ®ã khëi ®éng vµ ch¹y kh«ng t¶i
6-T¨ng tèc 100% b−ím ga ®Õn tèc ®é trôc khuûu 4500 vg/ph víi 3 sè truyÒn ®Çu tiªn (®é dèc 5%)
7-Dõng ®éng c¬, bæ sung nhiªn liÖu míi
8- Ch¹y ë chÕ ®é tiÕt kiÖm nhiªn liÖu 80 km/h trong 15 phót ë tay sè cao nhÊt (lµm s¹ch hép läc)
9- LÆp l¹i 20 lÇn chu tr×nh “khëi ®éng vµ vËn hµnh” bao gåm
- 40 gi©y ë chÕ ®é kh«ng t¶i
- 20 gi©y ë tay sè 1 víi vËn tèc 20 km/h
10- VËn hµnh 5 phót ë chÕ ®é kh«ng t¶i
11- Ch¹t ë chÕ ®é 50 km/h trong thêi gian 5 phót ë tay sè 3
H×nh 2-21. Chu tr×nh thö cña Ch©u ¢u dïng ®Ó

x¸c ®Þnh hiÖu suÊt vËn hµnh t¹i ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é nãng.
Nh÷ng thö nghiÖm trªn nhiÒu ph−¬ng tiÖn t¹i Mü còng nh− Ch©u ¢u, ®·
chØ ra quan hÖ râ rµng gi÷a H¹n chÕ cña nhiªn liÖu víi 2 th«ng sè ®¸nh gi¸ tÝnh
bay h¬i cña nhiªn liÖu (RVP vµ E70) theo c«ng thøc sau:
H¹n chÕ = RVP + n. E70 (2.39)
94
Trong ®ã: n lµ h»ng sè nguyªn.
T¹i Ch©u ¢u, chØ sè tÝnh bay h¬i cña nhiªn liÖu-FVI (Fuel Volatility
Index) ®−îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc sau:
FVI=RVP+ 7 E70 (2.40)
0
Trong ®ã: RVP - [mbar]; E70 lµ % bay h¬i t¹i 70 C, [%]. Gi¸ trÞ cña FVI
n»m trong kho¶ng 800 ®Õn 1200.
ë tr¹ng th¸i nhiÖt ®é cao, yªu cÇu vÒ chÊt l−îng nhiªn liÖu cña ®éng c¬ lµ
kh¾t khe h¬n so víi tr¹ng th¸i nhiÖt ®é l¹nh. Do ®ã, çc h·ng s¶n xuÊt « t« muèn
gi¶m RVP thay v× t¨ng nã. Ngoµi ra, cÇn chó ý r»ng nÕu gi¶m ¸p suÊt h¬i sÏ lµm
gi¶m l−îng nhiªn liÖu tæn thÊt do bay h¬i (lµ mét nguån quan träng g©y « nhiÔm
m«i tr−êng) tõ ph−¬ng tiÖn l¾p ®éng c¬ x¨ng.
c. ¶nh h−ëng cña tÝnh bay h¬i ®Õn tuæi thä vµ ®é bÒn cña ®éng c¬:
Tuæi thä vµ ®é bÒn cña ®éng c¬ th−êng kh«ng phô thuéc nhiÒu vµo tÝnh
bay h¬i cña nhiªn liÖu, nh−ng chóng cã thÓ bÞ t¸c ®éng nÕu trong nhiªn liÖu cã
chøa çc phÇn nÆng (®−îc ch−ng cÊt trong d¶i nhiÖt ®é tõ 200 ®Õn 220 0C).
Çc thµnh phÇn cña nhiªn liÖu nÕu kh«ng ®−îc bay h¬i ®óng çch sÏ bÞ
®äng b¸m trªn çc thµnh v¸ch phÝa trong buång ch¸y (n¬i chóng sÏ bÞ chuyÓn ®æi
kh«ng hoµn toµn trong qu¸ tr×nh ch¸y). §iÒu nµy kÐo theo mét sè vÊn ®Ò nh−: tæn
thÊt vÒ hiÖu suÊt nhiÖt, gia t¨ng l−îng HC ch−a ch¸y trong khÝ th¶i, pha lo·ng dÇu
nhên (do nhiªn liÖu ®i qua bÒ mÆt xÐc m¨ng-pÝt t«ng-xi lanh), çc bÒ mÆt bÞ mµi
mßn do sù cã mÆt cña çc a-xÝt cã trong s¶n phÈm ch¸y. Sù h− háng kiÓu nµy
th−êng xuÊt hiÖn sau mét thêi gian vËn hµnh dµi (kho¶ng vµi ngh×n km) vµ nã sÏ
bÞ trÇm träng thªm bëi ®iÒu kiÖn vËn hµnh nÆng nhäc (phôc vô tËn cöa; ph©n ph¸t
hµng; hµnh tr×nh ng¾n trong mïa ®«ng…)
Nh÷ng vÊn ®Ò trªn ®· gi¶i thÝch sù cÇn thiÕt ph¶i giíi h¹n nhiÖt ®é ®iÓm
ch−ng cÊt cuèi cïng cña nhiªn liÖu x¨ng (®−îc ®Ò cËp trong Chuyªn ®Ò “¤
nhiÔm m«i tr−êng do ®éng c¬ ®èt trong”).
2.2.2.3. §Æc tÝnh bay h¬i cña nhiªn liÖu x¨ng
B¶ng 2-6 liÖt kª ®Æc tÝnh bay h¬i yªu cÇu ®èi víi x¨ng kh«ng ch×
"Eurosuper" ®−îc b¸n ë çc n−íc Ch©u ¢u. Chóng cã thÓ ph©n thµnh 8 lo¹i,
®−îc x¸c ®Þnh theo çc tiªu chÝ sau: RVP, FVI, E70, E100, E180 vµ FBP. Mçi
n−íc chän mét lo¹i nhiªn liÖu cho tõng vïng phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn khÝ hËu t¹i
®ã. Do vËy, ®Æc tÝnh bay h¬i cña nhiªn liÖu x¨ng cã thÓ thay ®æi 4 lÇn vµo ®Çu çc
mïa trong n¨m t¹i mét quèc gia Ch©u ¢u (chó ý r»ng ®Æc tÝnh lý thuyÕt cho mïa
xu©n vµ mïa thu lµ gièng nhau).
95
B¶ng 2-6
§Æc tÝnh bay h¬i cña çc lo¹i x¨ng kh«ng ch× t¹i Ch©u ¢u (Tiªu chuÈn EN 228)
§Æc tÝnh Gi¸ trÞ giíi h¹n theo lo¹i x¨ng

1* 2 3 4 5 6* 7 8
¸p suÊt h¬i nhá nhÊt, [bar] 0,35 0,35 0,45 0,45 0,55 0,55 0,60 0,65
¸p suÊt h¬i lín nhÊt, [bar] 0,70 0,70 0,80 0,80 0,90 0,90 0,95 1,00
E70, [%] min 15 15 15 15 15 15 15 15

max 45 45 45 45 47 47 47 50
FVI max 900 950 1000 1050 1100 1150 1200 1250
E100, [%] min 40 40 40 40 43 43 43 43
max 65 65 65 65 70 70 70 70
E180 min, [%] 85 85 85 85 85 85 85 85
FBP max, [0C] 215 215 215 215 215 215 215 215
L−îng d− max, [% thÓ tÝch] 2 2 2 2 2 2 2
* **
Chó thÝch: lo¹i ®−îc sö dông t¹i Ph¸p; FVI= RVP (mbar) + 7 E70
96
VÝ dô, Ph¸p chän sö dông çc lo¹i x¨ng 1, 3 vµ 6, tuú theo lÞch thêi gian
nh− sau: Lo¹i 1: tõ 20 th¸ng 6 ®Õn 09 th¸ng 9; Lo¹i 3: tõ 10 th¸ng 4 ®Õn 19 th¸ng
6; Lo¹i 3: tõ 10 th¸ng 9 ®Õn 31 th¸ng 10; Lo¹i 6: tõ 1 th¸ng 11 ®Õn 09 th¸ng 4.
T¹i tÊt c¶ çc quèc gia Ch©u ¢u, çc ®Æc tÝnh vÒ thµnh phÇn nÆng trong
nhiªn liªu x¨ng lµ gièng nhau (E180 ph¶i lín h¬n 85% vµ ®iÓm s«i cuèi cïng
kh«ng v−ît qu¸ 215 0C).
T¹i Liªn bang Mü, tÝnh bay h¬i cña x¨ng ph¶i ®¸p øng çc yªu cÇu ®−îc
x¸c ®Þnh bëi 2 th«ng sè lµ khu vùc vµ mïa trong n¨m. Do vËy, tiªu chuÈn ASTM
D4814 liÖt kª mét lo¹t çc ®Æc tÝnh víi møc ®é nghiªm ngÆt kh¸c nhau tuú theo
mçi bang vµ mïa trong n¨m. Nh÷ng yªu cÇu c¬ b¶n bao gåm: ¸p suÊt h¬i Reid,
nhiÖt ®é kiÓm tra, tû sè V/L… B¶ng 2-7 liÖt kª ®Æc tÝnh bay h¬i cña nhiªn liÖu
x¨ng t¹i Liªn bang Mü dùa theo ¸p suÊt h¬i Reid vµ tû sè V/L.
B¶ng 2-7
§Æc tÝnh bay h¬i cña nhiªn liÖu x¨ng t¹i Liªn bang Mü
dùa theo ¸p suÊt h¬i Reid vµ tû sè V/L (theo ASTM D 4814)
§Æc tÝnh Gi¸ trÞ giíi h¹n theo lo¹i
AA A B C D E
RVP * max, [bar] 0,54 0,62 0,69 0,79 0,93 1,03
T10 max, [0C] 70 70 65 60 55 50
T50, [0C] min 77 77 77 77 77 77
max 121 121 118 116 113 110
T90 max, [0C] 190 190 190 185 185 185
FBP, [0C] 225 225 225 225 225 225
L−îng d− max,[% thÓ tÝch] 2 2 2 2 2 2
*
- Dïng tiªu chuÈn ASTM D 4953, D 5190 hoÆc D 5191 nÕu nhiªn liÖu cã chøa çc hîp chÊt « xy
§Æc tÝnh Gi¸ trÞ giíi h¹n theo lo¹i

1 2 3 4 5
NhiÖt ®é kiÓm tra t¹i ®ã gi¸ trÞ lín nhÊt lµ 20 60 56 51 47 41
®¹t ®−îc víi tû sè V/L.
Côc B¶o vÖ M«i tr−êng Mü -EPA (The Environmental Protection Agency)

®· c«ng bè mét ®iÒu luËt nghiªm ngÆt h¬n so víi ASTM D 4814 vµ nã cã thÓ ¸p
dông cho bÊt cø bang nµo cã nhu cÇu. §iÒu luËt nµy chØ yªu cÇu giíi h¹n ¸p suÊt
h¬i Reid vµ gi¸ trÞ cô thÓ phô thuéc vµo vÞ trÝ ®Þa lý cña bang ®−îc quan t©m.
97
T¹i çc khu vùc trªn thÕ giíi, xu h−íng hiÖn nay lµ gi¶m ¸p suÊt h¬i vµ chØ
sè tÝnh bay h¬i (FVI) cña nhiªn liÖu x¨ng. §iÒu nµy ®· ®−îc kh¼ng ®Þnh bëi çc
nhµ s¶n xuÊt « t« t¹i Ph¸p, hä cho biÕt gi¸ trÞ lín nhÊt cña E70 vµ FVI trong mïa
hÌ sÏ lµ 40 vµ 850 thay v× çc gi¸ trÞ 45 vµ 900 nh− ®· ®−îc liÖt kª trong çc tµi
liÖu chÝnh thøc.
ViÖc kiÓm so¸t tÝnh bay h¬i cña nhiªn liÖu x¨ng ngay tõ giai ®o¹n giai
®o¹n s¶n xuÊt lµ yªu cÇu b¾t buéc (cã ngô ý giíi h¹n phÇn nhÑ sÏ ®−îc bæ xung
vµo x¨ng). Mçi sù gia t¨ng 1% khèi l−îng cña phÇn C4 (Butane, Butene) dÉn ®Õn
sù t¨ng trung b×nh RVP kho¶ng 50 mbar. ViÖc bæ sung mét l−îng r−îu cån vµo
x¨ng còng dÉn ®Õn sù gia t¨ng ®¸ng kÓ cña RVP (RVP t¨ng kho¶ng 150 mbar khi
bæ sung kho¶ng 1% Methanol; vµ t¨ng kho¶ng 50 mbar khi bæ sung 1% Ethanol).
Do vËy, ®Ó ®¸p øng çc tiªu chuÈn vÒ tÝnh bay h¬i, nhiªn liÖu Alcohol ph¶i ®¶m
b¶o giíi h¹n vÒ hµm l−îng çc HC nhÑ.
2.2.3. Çc ®Æc tÝnh vËt lý kh¸c cña x¨ng
Çc ®Æc tÝnh vËt lý kh¸c ®−îc quan t©m lµ ®é nhít vµ nhiÖt ho¸ h¬i (mÆc
dï trong thùc tÕ chóng cã t¸c ®éng Ýt h¬n ®Õn sù vËn hµnh cña ph−¬ng tiÖn).
2.2.3.1. §é nhít
§é nhít (Viscosity) lµ trë lùc cña ph©n tö khi mét lùc t¸c ®éng cè g¾ng di
chuyÓn mét sè ph©n tö so víi çc ph©n tö kh¸c. Trong chÊt láng, nÕu mét nguyªn
tè víi diÖn tÝch bÒ mÆt S tr−ît ®i víi vËn tèc dV chèng l¹i víi lùc F trªn cïng mét
diÖn tÝch bÒ mÆt, ®é nhít ®éng lùc häc tuyÖt ®èi (Absolute Dynamic Viscosity)
®−îc biÓu diÔn b»ng:
F dx
μ= . (2.41)
S dV
§¬n vÞ cña ®é nhít ®éng häc lµ Pa-gi©y (Pascal-second), −íc sè lµ
mili_Pa_gi©y (MilliPascal-Second) vµ cßn ®−îc gäi lµ Centipoise.
§é nhít ®éng häc (Absolute Kinematic Viscosity) th−êng ®−îc sö dông,
cã tÝnh ®Õn tû träng theo c«ng thøc sau:
μ
ν= (2.42)
ρ
Trong ®ã: ν tÝnh b»ng [m2/s] hoÆc th−êng dïng lµ [mm2/s] ®èi víi chÊt
láng th«ng th−êng vµ çc s¶n phÈm dÇu má. Trong thùc tÕ, ®«i khi còng dïng ®¬n
vÞ Centistoke (1 Centistoke= 1 mm2/s).
ViÖc ®o ®é nhít th−êng dïng nhít kÕ (Viscometer - Tiªu chuÈn ISO
3104), nh»m x¸c ®Þnh thêi gian cÇn thiÕt ®Ó mét chÊt láng ch¶y gi÷a hai ®iÓm
tham chiÕu biÕt tr−íc trªn èng mao dÉn. ViÖc kiÓm tra tr−íc ®−îc tiÕn hµnh ®Ó
98
cung cÊp h»ng sè thêi gian cho thiÕt bÞ. §é nhít cña çc s¶n phÈm dÇu má th−êng
®−îc ®o ë 20 hoÆc 50 0C. T¹i 20 0C, ®é nhít thay ®æi tõ 1 mm2/s víi nhiªn liÖu
x¨ng ®Õn 500 mm2/s (hoÆc lín h¬n) víi çc s¶n phÈm nÆng.
§é nhít cña nhiªn liÖu cã t¸c ®éng ®¸ng kÓ ®Õn sù vËn hµnh cña ®éng c¬
diesel, ®éng c¬ tua-bin khÝ t¹i ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é thÊp. Tuy nhiªn, nã kh«ng ®ãng
vai trß quan träng ®èi víi sù vËn hµnh cña ®éng c¬ x¨ng. Çc gi¸ trÞ ®−îc liÖt kª
trong B¶ng 2-8 cho thÊy, ®é nhít cña x¨ng kh¸ thÊp (nhá h¬n 1 mm2/s t¹i 20 0C)
vµ kh«ng phô thuéc nhiÒu vµo thµnh phÇn ho¸ häc cña x¨ng. Çc HC th¬m nh×n
chung cã ®é nhít cao h¬n so víi Paraffin vµ Olefin, nh−ng sù kh¸c biÖt nµy t¸c
®éng kh«ng ®¸ng kÓ ®Õn sù lµm viÖc cña hÖ thèng n¹p, hÖ thèng nhiªn liÖu còng
nh− qu¸ tr×nh ch¸y.
B¶ng 2-8
§é nhít ®éng häc tuyÖt ®èi cña nhiªn liÖu
vµ çc hîp chÊt hydrocacbon nhÑ
S¶n phÈm NhiÖt ®é, [0C] §é nhít, [mm2/s]
Hexane 20 0.49
Heptane 20 0.60
Isooctane 20 0.73
Benzene 20 0.74
Toluene 20 0.68
Nhiªn liÖu x¨ng 1 20 0.55
Nhiªn liÖu x¨ng 3 -20 0.97
Tuy nhiªn, cã thÓ thÊy r»ng ®é nhít cña nhiªn liÖu sÏ trë lªn rÊt quan träng
t¹i ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é thÊp do sù thay ®æi dßng ch¶y vµ sù t¸n nhá nhiªn liÖu
trong hÖ thèng n¹p. B¶n chÊt cña hiªu øng nµy cã thÓ Èn chøa t¸c ®éng cña çc
tham sè kh¸c vµ nã cßn ch−a ®−îc nghiªn cøu chi tiÕt.
2.2.3.2. NhiÖt ho¸ h¬i
NhiÖt ho¸ h¬i (Heat of Vaporization) lµ l−îng nhiÖt yªu cÇu ®Ó biÕn ®æi
mét ph©n tö gam chÊt láng thµnh d¹ng h¬i. Nã th−êng ®−îc ký hiÖu lµ L vµ biÓu
diÔn b»ng ®¬n vÞ J/mol. Gi¸ trÞ cña L phô thuéc vµo nhiÖt ®é s«i vµ ®é dèc
(dΠ/dT) cña ®−êng cong thay ®æi tr¹ng th¸i. Gi¸ trÞ cña L ®−îc tÝnh theo c«ng
thøc Clapeyron:
99
dΠ
L = T.(V2 − V1 ). (2.43)
dT
Trong ®ã: T lµ nhiÖt ®é tuyÖt ®èi, [0K]
V1, V2 - thÓ tÝch ph©n tö cña pha khÝ vµ pha láng t−¬ng øng, [m3/mol]
Π- ¸p suÊt h¬i, [Pa]
Chó ý r»ng L gi¶m khi t¨ng nhiÖt ®é vµ nã ®¹t gi¸ trÞ giíi h¹n khi V2=V1,
khi ®ã dΠ/dT duy tr× gi¸ trÞ giíi h¹n.
Trong kho¶ng nhiÖt ®é th«ng th−êng, V1 lµ kh«ng ®¸ng kÓ so víi V2. NÕu
pha khÝ cã liªn quan ®Õn khÝ lý t−ëng, ph−¬ng tr×nh (2.43 sÏ dÉn ®Õn biÓu thøc:
Π2 L ⎛ 1 1 ⎞
ln = .⎜⎜ − ⎟ (2.44)
Π 1 R ⎝ T1 T 2 ⎟⎠
Víi gi¶ thiÕt r»ng nhiÖt ho¸ h¬i gi÷ ë gi¸ trÞ t−¬ng ®èi kh«ng ®æi trong
kho¶ng nhiÖt ®é hÑp tõ T1 ®Õn T2 t−¬ng øng víi ¸p suÊt h¬i Π1 vµ Π2. Ph−¬ng
tr×nh 2 (víi R lµ h»ng sè khÝ phæ biÕn) th−êng ®−îc sö dông ®Ó −íc l−îng sù thay
®æi ¸p suÊt h¬i theo nhiÖt ®é, khi biÕt ®−îc ®é lín cña L.
VÝ dô: ¸p suÊt h¬i cña n-pentane Π1 = 533 mbar t¹i 18,5°C. T¹i nhiÖt ®é
®ã nhiÖt ho¸ h¬i lµ 25725 J/mol. Gi¸ trÞ cña R lµ 8,31 J/mol.0K. Do vËy, ¸p suÊt
h¬i Π2 ®−îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc sau:
Π 2 25725 ⎛ 1 1 ⎞
ln = .⎜ − ⎟ (2.45)
Π1 8,31 ⎝ 291,5 301,5 ⎠
Π2
=1,422 Æ Π2 = 758 mbar t¹i 28,5 0C
Π1
D÷ liÖu trong B¶ng 2-9 cho thÊy, phÇn lín çc hîp chÊt HC truyÒn thèng
chøa trong nhiªn liÖu x¨ng cã nhiÖt ho¸ h¬i khèi l−îng vµo kho¶ng 300 kJ/kg.
Víi çc lo¹i nhiªn liÖu kh¸c, çc hîp chÊt h÷u c¬ « xy ho¸ vµ ®Æc biÖt lµ r−îu cån
cã nhiÖt ho¸ h¬i kh¸ cao. Ta thÊy, sù kh¸c biÖt nµy võa lµ nh−îc ®iÓm võa lµ −u
®iÓm ®èi víi viÖc sö dông r−îu cån lµm nhiªn liÖu. Víi hiÖu øng nµy, ®Ó thu ®−îc
hçn hîp n¹p cã møc ®é nguyªn tö ho¸ cao lµ khã kh¨n nh−ng nã l¹i cã thÓ lµ
nguyªn nh©n lµm m¸t dßng m«i chÊt n¹p (dÉn ®Õn xi lanh ®−îc n¹p ®Çy h¬n, nªn
®éng c¬ cã c«ng suÊt cao h¬n) (vÊn ®Ò nµy sÏ ®−îc th¶o luËn chi tiÕt h¬n trong
Ch−¬ng 4-Nhiªn liÖu thay thÕ). Víi çc lo¹i nhiªn liÖu truyÒn thèng, sù thay ®æi
vÒ nhiÖt ho¸ h¬i lµ nhá vµ khã nhËn thÊy. Chóng cã t¸c ®éng kh«ng ®¸ng kÓ ®Õn
hÖ thèng nhiªn liÖu hoÆc qu¸ tr×nh ch¸y.
100
B¶ng 2-9
NhiÖt ho¸ h¬i cña mét sè hîp chÊt h÷u c¬.
S¶n phÈm NhiÖt ho¸ h¬i, [kJ/kg] S¶n phÈm NhiÖt ho¸ h¬i, [kJ/kg]
Methane 510 Benzene 394
Ethane 489 Toluene 363
Propane 426 o-Xylene 347
Butane 385 Cumene 312
n-Pentane 357 Methanol 1100
Isopentane 339 Ethanol 855
n-Hexane 337 Propanol 695
n-Heptane 320 Isopropanol 667
n-Octane 306 n-Butanol 591
Ethylene 483 Acetaldehyde 570
Propylene 438 Acetone 521
But-1-ene 391 Dimethylether 377
Isobutene 394 X¨ng kh«ng 335
Cyclopentane 390 ch× Eurosuper
Water 2256 Cyclohexane 358
Ammonia 1391 Acetylene 829
2.3. ChØ sè èctan cña nhiªn liÖu x¨ng

ChØ sè èctan (Octane Rating) biÓu thÞ kh¶ n¨ng c¶n trë cña nhiªn liÖu ®èi
víi hiÖn t−îng tù ch¸y trong ®éng c¬ thùc nghiÖm trong phßng thÝ nghiÖm (®−îc
thiÕt kÕ vµ l¾p ®Æt cho môc ®Ých riªng nµy). Gi¸ trÞ ®o ®−îc biÓu diÔn b»ng mét sè
kh«ng thø nguyªn trong kho¶ng tõ 0÷100 (víi thang ®o ngo¹i suy, chØ sè èctan cã
thÓ lªn ®Õn 120).
Thang tham chiÕu ®−îc dùa trªn 2 lo¹i HC, mét lo¹i nh¹y c¶m víi hiÖn
t−îng kÝch næ vµ mét lo¹i cã kh¶ n¨ng cao ®Ó chèng l¹i hiÖn t−îng nµy. ChØ sè
èctan ph¶n ¸nh sù øng xö cña nhiªn liÖu d−íi ®iÒu kiÖn nhiÖt ®éng cô thÓ cña
®éng c¬ thùc nghiÖm. V× vËy, ng−êi ta lu«n mong muèn ®¶m b¶o sù t−¬ng quan
gi÷a nh÷ng ®o ®¹c trong phßng thÝ nghiÖm víi xu h−íng kÝch næ thùc tÕ cña
nhiªn liÖu sö dông trªn ph−¬ng tiÖn thËt (trªn ph−¬ng tiÖn thËt, hiÖn t−îng kÝch
næ thay ®æi nhiÒu phô thuéc vµo kiÓu ®éng c¬, kiÓu hÖ thèng ®iÒu khiÓn, ®iÒu
kiÖn vËn hµnh...)
Trong môc 2.5 nµy sÏ tËp trung vµo çc vÊn ®Ò sau:
101
+ ThiÕt bÞ thö nghiÖm, ®iÒu kiÖn thö nghiÖm vµ nh÷ng thñ tôc thö nghiÖm
®· ®−îc ®Ò xuÊt ®Ó x¸c ®Þnh chØ sè èctan.
+ Ph−¬ng ph¸p ®−îc sö dông ®Ó x¸c ®Þnh kh¶ n¨ng chèng kÝch næ cña
nhiªn liÖu trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ®éng c¬ vµ ph−¬ng tiÖn
+ Nh÷ng d÷ liÖu liªn quan ®Õn kh¶ n¨ng chèng kÝch næ cña çc lo¹i HC
nguyªn chÊt vµ nhiªn liÖu truyÒn thèng
+ Gi¶i thÝch t¹i sao trong mét thêi gian dµi, chÊt phô gia (Lead alkyl vµ
çc hîp chÊt h÷u c¬ kim lo¹i) ®· ®−îc sö dông ®Ó c¶i thiÖn chØ sè èctan.
2.3.1. Mét sè vÊn ®Ò cÇn chó ý
Vµo n¨m 1920, hiÖn t−îng kÝch næ trë thµnh mét vÊn ®Ò thùc tÕ quan träng
cÇn gi¶i quyÕt ®èi víi ®éng c¬ ®èt trong. Mét sè nghiªn cøu ®· ®−îc tiÕn hµnh ®Ó
x¸c ®Þnh kh¶ n¨ng chèng kÝch næ cña çc lo¹i nhiªn liÖu x¨ng. Nghiªn cøu ®Çu
tiªn do Ricardo tiÕn hµnh vµo n¨m 1921, sö dông mét gi¸ trÞ ®Æc tÝnh cho mçi
lo¹i HC, dùa trªn tû sè nÐn lín nhÊt cã thÓ mµ kh«ng xuÊt hiÖn hiÖn t−îng kÝch
næ. Ph−¬ng ph¸p nµy ®−îc biÕt ®Õn víi tªn Tû sè nÐn H÷u Ých Lín nhÊt - HUCR
(Highest Useful Compression Ratio). Tuy nhiªn, ph−¬ng ph¸p nµy cã ®é chÝnh
x¸c kh«ng cao vµ khã sö dông.
Nh÷ng n¨m 1928, Uû ban Nghiªn cøu Nhiªn liÖu- CFR (Cooperative Fuel
Research Committee) cña Mü ®· thµnh lËp mét nhãm cã nhiÖm vô ph¸t triÓn thñ
tôc thö nghiÖm tiªu chuÈn ®Ó ph©n lo¹i nhiªn liÖu x¨ng. Uû ban nµy ®· yªu cÇu
C«ng ty ChÕ t¹o ®éng c¬ Waukesha thiÕt kÕ, ph¸t triÓn vµ s¶n xuÊt ®éng c¬ thö
nghiÖm ®Æc biÖt thÝch hîp cho viÖc x¸c ®Þnh kh¶ n¨ng chèng kÝch næ cña nhiªn
liÖu. §éng c¬ nµy ®−îc gäi lµ §éng c¬ CFR hiÖn ®ang sö dông trªn thÕ giíi vµ
vÉn do chÝnh h·ng Waukesha chÕ t¹o.
T¹i thêi ®iÓm ®ã, vÉn cßn quan ®iÓm cho r»ng r»ng kh¶ n¨ng chèng kÝch
næ kh«ng thÓ biÓu diÔn b»ng mét sè thuÇn tuý. N¨m 1931, Graham Edgar cña
TËp ®oµn X¨ng dÇu Ethyl (Ethyl Gasoline Corporation) ®· ®Ò xuÊt 2 s¶n phÈm
tham chiÕu sau:
+ n-heptane
+ 2,2,4-trimethylpentane (hay cßn gäi lµ Isooctane)
S¶n phÈm ®Çu tiªn rÊt nh¹y c¶m víi kÝch næ vµ s¶n phÈm thø hai cã kh¶
n¨ng chèng kÝch næ rÊt tèt. Thang ®o cña Edgar ®· cho phÐp ®−a vµo sù ®Þnh
nghÜa chØ sè èctan vµ hiÖn cßn ®−îc sö dông ®Õn ngµy nay.
Quy tr×nh thö dù th¶o ®Çu tiªn xuÊt hiÖn vµo n¨m 1931, ®−a ra kh¸i niÖm
ChØ sè èctan nghiªn cøu -RON (Research Octane Number). Tuy nhiªn, çc
thµnh viªn cña Uû ban CFR vÉn mong muèn ph¸t triÓn mét quy tr×nh thö thùc
102
nghiÖm gÇn víi ®iÒu kiÖn quan s¸t ®−îc trªn ph−¬ng tiÖn. Do vËy, ®· dÉn ®Õn sù
ph¸t triÓn song song cña quy tr×nh thö ®Ó x¸c chØ ChØ sè èctan thùc nghiÖm –
MON (Motor Octane Number).
Ngay tõ khi b¾t ®Çu, ®Æc tÝnh cña nhiªn liÖu x¨ng sö dông t¹i çc n−íc
kh¸c nhau ®· sö dông ChØ sè èctan nghiªn cøu (RON) hoÆc ChØ sè èctan thùc
nghiÖm (MON). HiÖn nay, c¶ 2 chØ sè nµy vÉn tån t¹i riªng biÖt (t¹i Ch©u ¢u,
NhËt B¶n…) hoÆc kÕt hîp thµnh gi¸ trÞ trung b×nh (RON + MON)/2 (nh− t¹i Mü).
Trong giai ®o¹n tõ n¨m 1950 ®Õn 1970, cã sù gia t¨ng m¹nh vÒ møc chØ sè
èctan trªn ph¹m vi toµn cÇu. ChØ sè RON trung b×nh víi çc lo¹i x¨ng cao cÊp
(Premium Gasoline) vµo kho¶ng 80 ÷ 85 vµo n¨m 1950; 85 ÷ 90 vµo n¨m 1955,
kho¶ng 95 vµo n¨m 1960 vµ kho¶ng 99 vµo n¨m 1970. Tõ ®ã ®Õn nay, do h¹n chÕ
sö dông phô gia ch× ®· lµm cho chØ sè RON æn ®Þnh ë kho¶ng 95.
2.3.2. Kü thuËt ®o chØ sè èctan
2.3.2.1. Ph−¬ng ph¸p chung
Hai lo¹i HC tham chiÕu lµ n-Heptane vµ Isooctane ®−îc Ên ®Þnh chØ sè
èctan t−¬ng øng lµ 0 vµ 100. Khi nhiªn liÖu ®−îc kiÓm tra trong ®iÒu kiÖn thùc
nghiÖm (®−îc kiÓm so¸t chÆt chÏ trong ®éng c¬ CFR), nhiªn liÖu sÏ cã chØ sè
èctan X khi tr¹ng th¸i kÝch næ cña nã gièng nh− hçn hîp trén theo thÓ tÝch cña
X% Isooctane vµ (100-X)% cña n-heptane. Nguyªn lý cña ph−¬ng ph¸p nµy lµ
t¨ng tû sè nÐn cña ®éng c¬ CFR cho ®Õn khi xuÊt hiÖn kÝch næ víi nhiªn liÖu cÇn
thö vµ Ên ®Þnh gi¸ trÞ nµy lµ ε0. Sau ®ã, ng−êi ta lùa chän 2 lo¹i hçn hîp mÉu
(heptane + isooctane, cã chØ sè èc tan ®· x¸c ®Þnh) sao cho gi¸ trÞ ε0 nµy n»m gi÷a
2 gi¸ trÞ ε1 vµ ε2 (thu ®−îc t−¬ng øng víi 2 hçn hîp mÉu). TiÕp theo, chØ sè èctan
cña nhiªn liÖu cÇn thö sÏ ®−îc x¸c ®Þnh b»ng çch sö dông phÐp néi suy tuyÕn
tÝnh
Khi ®o chØ sè sè èctan ®−êng (Road Octan Number) trªn ®éng c¬ thËt
(hiÖn t−îng kÝch næ sÏ xuÊt hiÖn do viÖc ®iÒu chØnh gãc ®¸nh löa sím), gi¸ trÞ gãc
®¸nh löa sím lµm xuÊt hiÖn kÝch næ sÏ ®−îc so s¸nh víi ®−êng cong hiÖu chuÈn
cña hçn hîp n-heptane vµ Isooctane.
2.3.2.2. Nhiªn liÖu tham chiÕu
Nhiªn liÖu tham chiÕu (Reference Fuel) dïng cho qu¸ tr×nh x¸c ®Þnh chØ sè
èctan lµ hçn hîp cña n-heptane vµ isooctane vµ nã ph¶i ®¸p øng chÝnh x¸c yªu
cÇu chÊt l−îng ®−îc m« t¶ chi tiÕt trong B¶ng 2-10. Hçn hîp nµy ®−îc ¸m chØ lµ
Nhiªn liÖu Tham chiÕu ChÝnh-PRF (Primary Reference Fuel) vµ th−êng dïng ký
hiÖu PRF vµ theo sau lµ chØ sè èctan. VÝ dô: PRF 95 lµ hçn hîp cña 95% (thÓ
tÝch) isooctane vµ 5% (thÓ tÝch) n-heptane.
103
B¶ng 2-10
Tiªu chuÈn chÊt l−îng cña Nhiªn liÖu tham chiÕu dïng
cho qu¸ tr×nh x¸c ®Þnh chØ sè èctan cña nhiªn liÖu x¨ng.
§Æc tÝnh Isooctane n-Heptane

Møc ®é nguyªn chÊt nhá nhÊt, [%] 99,75 99,75
Hµm l−îng ch× lín nhÊt, [mg/lÝt] 0,53 0,53
Tû träng d420 , [kg/dm3] 0,69193 0,68376
§iÓm ®«ng ®Æc, [0C] - 107,38 -90,61
§iÓm s«i, [0C] 99,23 98,42
Mét c©u hái ®Æt ra lµ t¹i sao çc nhµ chuyªn m«n l¹i chän hydrocacbon C7
vµ C8 lµ nhiªn liÖu tham chiÕu. Trong khi, cã vÎ l«-gÝc h¬n nÕu chän 2 lo¹i HC cã
cïng sè nguyªn tö C trong ph©n tö. C©u tr¶ lêi n»m trong B¶ng 2-10: do n-
heptane vµ isooctane cã ®iÓm s«i gÇn nh− gièng nhau. Do ®ã, cho phÐp lo¹i trõ
t¸c ®éng cña çc tham sè vËt lý cña nhiªn liÖu (vÝ dô nh− tÝnh bay h¬i cña nhiªn
liÖu, nã cã tr¹ng th¸i rÊt kh¸c nhau trong ®éng c¬).
§Ó më réng thang ®o Edgar cã giíi h¹n 100, ng−êi ta bæ sung mét l−îng
nhá Tetraethyl ch× (TEL) vµo Isooctane. Khi ®ã quan hÖ gi÷a trÞ sè èctan dùa trªn
thang ®o 100 vµ hµm l−îng TEL ®−îc x¸c ®Þnh theo ph−¬ng ph¸p ngo¹i suy theo
c«ng thøc sau:
28,28.T
ChØ sè èctan= 100 + (2.46)
(
1 + 0,736.T + 1,0 + 1,472.T − 0,435.216.T)2 1/ 2
Trong ®ã, T lµ hµm l−îng TEL tÝnh theo mili-lÝt/galon (galon =3,785 lÝt).
VÝ dô: theo çch ®Þnh nghÜa nµy, khi bæ sung phô gia ch× víi hµm l−îng
0,40 gam /1 lÝt vµo Isooctane sÏ t¹o ra nhiªn liÖu chØ sè èctan lµ 110,8.
2.3.2.3. Sù thÝch hîp vµ giíi h¹n cña ph−¬ng ph¸p so s¸nh
§Ó x¸c ®Þnh trÞ sè èctan, cÇn ph¶i x¸c lËp tr¹ng th¸i gièng hÖt nhau ®èi
víi nhiªn liÖu thö vµ nhiªn liÖu tham chiÕu. Tham sè thùc nghiÖm ®−îc thay ®æi
®Ó lµm xuÊt hiÖn hiÖn t−îng kÝch næ trong ®éng c¬ CFR lµ tû sè nÐn (nã liªn
quan ®Õn sù thay ®æi cña nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt trong xi lanh ®éng c¬ CFR). Nh×n
chung, cã thÓ m« pháng sù phèi hîp nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt nµy cho çc kiÓu ®éng c¬
kh¸c nhau. Do vËy, viÖc ph©n lo¹i nhiªn liÖu (®o chØ sè èctan) b»ng ®éng c¬ CFR
cã thÓ ¸p dông cho hÇu hÕt çc ®éng c¬ hiÖn nay. Tuy nhiªn, khi 1 trong 2 biÕn sè
(nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt) bÞ thay ®æi theo nh÷ng çch rÊt riªng biÖt (do t¨ng ¸p, do sù
kh¸c biÖt vÒ c−êng ®é lµm m¸t…), th× sù t−¬ng quan cña viÖc ph©n lo¹i nhiªn liÖu
104
cã thÓ bÞ ¶nh h−ëng ®¸ng kÓ. Do vËy, ChØ sè èctan ®−êng râ rµng lµ rÊt h÷u Ých v×
chóng ®−îc thiÕt lËp trong ®iÒu kiÖn sö dông thùc tÕ.
Ngoµi ra, cÇn ph¶i chó ý r»ng víi mét lo¹i nhiªn liÖu x¸c ®Þnh, cã thÓ tån
t¹i chØ sè èctan v« cïng lín phô thuéc vµo ®éng c¬ sö dông vµ ®iÒu kiÖn thùc
nghiÖm cña qu¸ tr×nh thö.
2.3.2.4. §éng c¬ thö nghiÖm CFR
§éng c¬ CFR lµ ®éng c¬ thö nghiÖm 1 xi lanh, ®ñ bÒn ®Ó cã kh¶ n¨ng
chôi ®ùng l©u dµi víi hiÖn t−îng kÝch næ. §éng c¬ CFR cã çc th«ng sè h×nh häc
nh− sau: ®−êng kÝnh pÝt t«ng 82,55 mm; hµnh tr×nh pÝt t«ng: 114,30 mm; thÓ tÝch
c«ng t¸c 611 cm3. S¬ ®å hÖ thèng n¹p vµ cung cÊp nhiªn liÖu cña ®éng c¬ thö
nghiÖm CFR ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 2-22.
2
3
4
6 6
5
1- Vßng ®Öm dïng ®Ó biÓu thÞ chØ sè èc tan cña nhiªn liÖu tham chiÕu
2- B×nh chøa nhiªn liÖu cña chÕ hoµ khÝ 3- èng chØ thÞ møc nhiªn liÖu
4-Nót kiÓm so¸t ®é cao cña nhiªn liÖu trong b×nh 5- Van nhiÒu ng¶
6- Van x¶; 7- §−êng èng nèi ;
8- Bé chØ thÞ møc nhiªn liÖu vµ chØ sè t−¬ng ®−¬ng cña hèn hîp; 9- §−êng cÊp khÝ n¹p
H×nh 2-22. HÖ thèng n¹p vµ cung cÊp nhiªn liÖu cña ®éng c¬ CFR
B»ng çch di chuyÓn th¼ng ®øng xi lanh so víi khèi th©n m¸y, tû sè nÐn
cña ®éng c¬ CFR cã thÓ ®iÒu chØnh khi vËn hµnh trong d¶i tõ 4/1 ÷18/1. VÞ trÝ
105
chÝnh x¸c cña xi lanh, vÞ trÝ chÝnh x¸c cña pÝt t«ng, vµ th«ng sè kÐo theo lµ tû sè
nÐn, ®−îc x¸c ®Þnh b»ng çch sö dông mét tr¾c vi kÕ. §éng c¬ CFR sö dông bé
chÕ hoµ khÝ mét häng ®¬n. Bé chÕ hoµ khÝ l¾p mét van nhiÒu ng¶, mçi ng¶ ®−îc
l¾p víi mét thïng chøa, mçi thïng cã dung tÝch kho¶ng 400 cm3 trong ®ã chøa
nhiªn liÖu thö vµ nhiªn liÖu mÉu (H×nh 2-22). Tû sè t−¬ng ®−¬ng cña hçn hîp
ch¸y ®−îc thay ®æi b»ng çch thay ®æi møc cña nhiªn liÖu trong mçi b×nh chøa.
Do kh«ng thiÕt kÕ b−ím giã hoÆc b−ím ga ®Ó kiÓm so¸t dßng khÝ n¹p, do vËy
®éng c¬ CFR lu«n lµm viÖc ë chÕ ®é toµn t¶i.
§éng c¬ CFR ®−îc nèi víi mét ®éng c¬ ®iÖn kh«ng ®ång bé nh»m ®¶m
b¶o viÖc khëi ®éng vµ kiÓm so¸t chÆt chÏ tèc ®é ®éng c¬, ®ång thêi håi tr¶ n¨ng
l−îng l¹i cho l−íi ®iÖn. HiÖn t−îng kÝch næ ®−îc ph¸t hiÖn nhê mét c¶m biÕn tõ
gi¶o (Magnetostriction Sensor) ®−îc l¾p trªn n¾p m¸y. C¶m biÕn nµy sÏ cung cÊp
tÝn hiÖu ®iÖn ¸p tû lÖ víi ¸p suÊt trong xy lanh theo thêi gian. Çc tÝn hiÖu nµy
®−îc xö lý vµ hiÓn thÞ trªn Bé ®o KÝch næ -DM (Detonation Meter). Sau ®ã, tÝn
hiÖu ra tõ DM sÏ ®−îc xö lý b»ng ThiÕt bÞ x¸c ®Þnh KÝch næ (Knockmeter) vµ cho
ta biÕt gi¸ trÞ c−êng ®é kÝch næ trong kho¶ng tõ 0 ÷100.
§Ó thu ®−îc kÕt qu¶ tin cËy, cÇn thiÕt ph¶i kiÓm tra ®Þnh kú tr¹ng th¸i c¬
khÝ cña ®éng c¬ CFR vµ hÖ thèng x¸c ®Þnh kÝch næ. TiÕp theo, c«ng t¸c c¨n chØnh
(Calibration) thiÕt bÞ ph¶i ®−îc tiÕn hµnh víi hçn hîp nhiªn liÖu ®Þnh chuÈn (bao
gåm Heptane, Isooctane vµ Toluene). Qu¸ tr×nh ®Þnh chuÈn nµy cã thÓ tiÕn hµnh
®Þnh kú hµng ngµy. Çc thiÕt bÞ thÝ nghiÖm nh− m« t¶ ë trªn t−¬ng ®èi phøc t¹p,
®¾t tiÒn vµ ph¶i cã ®é chÝnh x¸c nhÊt ®Þnh (chóng chØ ®−îc cung cÊp bëi c«ng ty
Waukesha hoÆc ®¹i lý).
2.3.3. ChØ sè èctan nghiªn cøu vµ ChØ sè èctan thùc nghiÖm
HiÖn cã 2 ph−¬ng ph¸p ®· ®−îc tiªu chuÈn ho¸ ®Ó x¸c ®Þnh chØ sè èctan:
+ Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu (hoÆc cßn gäi lµ F1) theo ASTMD 2699
+ Ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm (hoÆc cßn gäi lµ F2) theo ASTM D 2700
Trong Chuyªn ®Ò nµy, chØ sè èctan ®−îc x¸c ®Þnh t−¬ng øng víi mçi
ph−¬ng ph¸p sÏ ®−îc ph©n biÖt bëi tiÒn tè RON (Research Octane Number) vµ
MON (Motor Octane Number). Mçi ph−¬ng ph¸p yªu cÇu sö dông nh÷ng ®iÒu
kiÖn thùc nghiÖm riªng, cßn kü thuËt sö dông ®Ó x¸c ®Þnh chØ sè èctan lµ hoµn
toµn gièng nhau cho c¶ 2 ph−¬ng ph¸p.
2.3.3.1. §iÒu kiÖn thö nghiÖm ®Ó x¸c ®Þnh RON vµ MON
§iÒu kiÖn thö nghiÖm ®Ó x¸c ®Þnh RON vµ MON ®−îc m« t¶ trong B¶ng
2-11. Nh÷ng sù kh¸c biÖt chñ yÕu lµ tèc ®é, nhiÖt ®é khÝ n¹p vµ gãc ®¸nh löa
sím. Trong qu¸ tr×nh ®o RON, ®éng c¬ CFR vËn hµnh ë tèc ®é 600 vg/ph víi gãc
106
®¸nh löa sím cè ®Þnh lµ 13 0GQTK vµ kh«ng cã sÊy nãng khÝ n¹p. Trong khi viÖc
®o MON tiÕn hµnh ë tèc ®é 900 vg/ph víi gãc ®¸nh löa sím thay ®æi (tõ 14÷26
0
GQTK) cïng víi tû sè nÐn vµ nhiÖt ®é khÝ n¹p lµ 149 0C.
Trong qu¸ tr×nh thö, tû sè t−¬ng ®−¬ng cña hçn hîp ®−îc ®iÒu chØnh ®Ó
thu ®−îc c−êng ®é kÝch næ lín nhÊt. Çc tham sè vËn hµnh kh¸c cho hÖ thèng
®¸nh löa, lµm m¸t vµ b«i tr¬n ®−îc kiÓm so¸t vµ ®iÒu chØnh gièng nhau ®èi víi c¶
hai ph−¬ng ph¸p.
B¶ng 2-12
§iÒu kiÖn thö nghiÖm ®Ó x¸c ®Þnh chØ sè èctan RON vµ MON
Ph−¬ng ph¸p Ph−¬ng ph¸p Motor
Th«ng sè vËn hµnh Nghiªn cøu (RON) (MON)
Tèc ®é ®éng c¬, [vg/ph] 600 ± 6 900 ± 9
0
Gãc ®¸nh löa sím, [ GQTK] 13 Thay ®æi tõ 14 -26
38,0 ± 2,8
*
NhiÖt ®é khÝ n¹p, [0C] 23,8 t¹i ¸p suÊt 1 bar
NhiÖt ®é hçn hîp n¹p, [0C] Kh«ng ®Ò cËp 149,0 ± 1,1
100 ± 1,5
0
NhiÖt ®é n−íc lµm m¸t, [ C]
57,0 ± 8,5
0
NhiÖt ®é dÇu b«i tr¬n, [ C]
¸p suÊt dÇu b«i tr¬n, [mPa] 0,17 ÷ 0,20
§é nhít cña dÇu SAE 30
Khe hë cña nÕn ®iÖn, [mm] 0,51 ± 0,13
Khe hë tiÕp ®iÓm, [mm] 0,51
Khe hë nhiÖt xu p¸p, [mm] 0,20 ± 0,03
§é Èm, [g n−íc/ kg kh«ng khÝ] 3,7 ÷ 7,1
§−êng kÝnh häng venturi, [mm] 14,3
Tû sè t−¬ng ®−¬ng cña hçn hîp ** §iÒu chØnh ®Ó thu ®−îc c−êng ®é gâ lín nhÊt
Chó thÝch: * - Th«ng sè nµy thay ®æi lµ hµm cña ¸p suÊt
** - Tû sè t−¬ng ®−¬ng cña hçn hîp th−êng n»m trong kho¶ng 0,7 ÷ 1,7
2.3.3.2. Ph−¬ng ph¸p thö

Khi tiÕn hµnh thö, ®éng c¬ CFR ®−îc ®iÒu chØnh tû sè nÐn ®Ó thu ®−îc
c−êng ®é kÝch næ tiªu chuÈn ®èi víi mÉu nhiªn liÖu thö. C−êng ®é kÝch næ nµy
sau ®ã ®−îc so s¸nh víi c−êng ®é kÝch næ cña 2 Nhiªn liÖu Tham chiÕu- PRF.
Hai nhiªn liÖu tham chiÕu ®−îc lùa chän sao cho chØ sè èctan cña nhiªn liÖu mÉu
n»m kÑp gi÷a 2 gi¸ trÞ chØ sè èctan cña 2 nhiªn liÖu tham chiÕu. Do vËy, vÒ b¶n
chÊt viÖc ®o chØ sè èctan ®−îc −íc l−îng theo phÐp néi suy.
107
Qu¸ tr×nh ®o ®−îc thùc hiÖn theo 1 quy tr×nh kh¸ phøc t¹p, lÇn l−ît (gièng
nhau cho c¶ RON vµ MON) theo tr×nh tù 5 b−íc sau:
+ X¸c ®Þnh chØ sè èctan −íc l−¬ng ban ®Çu: B×nh chøa nhiªn liÖu cÇn
thö ®−îc nèi víi bé chÕ hoµ khÝ vµ tû sè nÐn cña ®éng c¬ CFR ®−îc thay ®æi ®Ó
thu ®−îc c−êng ®é kÝch næ øng víi chØ sè 50 trªn ThiÕt bÞ x¸c ®Þnh KÝch næ
(Knockmeter). Sù phèi hîp gi÷a tÝn hiÖu ®äc ®−îc tõ tr¾c vi kÕ vµ B¶ng Th«ng tin
vÒ tr¹ng th¸i cña Nhiªn liªu tham chiÕu PRF sÏ cung cÊp cho chóng ta Gi¸ trÞ −íc
l−îng ban ®Çu vÒ chØ sè èctan cña nhiªn liÖu mÉu cÇn thö (vÝ dô b»ng 98). Tuy
nhiªn, gi¸ trÞ nµy cã thÓ kh«ng chÝnh x¸c v× thiÕt bÞ DM ch−a ®−îc ®Þnh chuÈn.
+ Chän nhiªn liÖu tham chiÕu vµ ®Þnh chuÈn DM: Mét hçn hîp nhiªn
liÖu tham chiÕu PRF ®−îc chuÈn bÞ tr−íc víi chØ sè RON nhá h¬n Gi¸ trÞ −íc
l−îng ban ®Çu võa thu ®−îc (cã thÓ lµ 97 víi vÝ dô nµy). Hçn hîp PRF nµy ®−îc
gäi lµ Nhiªn liÖu tham chiÕu thø 1. Mét hçn hîp nhiªn liÖu tham chiÕu PRF kh¸c
®−îc chuÈn bÞ víi chØ sè èc tan lín h¬n 2 ®¬n vÞ so víi lo¹i PRF thø nhÊt. Hçn
hîp nµy ®−îc gäi lµ Nhiªn liÖu tham chiÕu thø 2.
+ §Æt ®é nh¹y cña DM: CÇn ph¶i kiÓm tra xem sè ®äc ®−îc trªn ThiÕt bÞ
x¸c ®Þnh KÝch næ øng víi nhiªn liÖu mÉu cÇn thö cã n»m trong kho¶ng sè liÖu ®äc
thu ®−îc tõ 2 lo¹i nhiªn liÖu tham chiÕu hay kh«ng. Theo tiªu chuÈn, yªu cÇu ®é
lÖch tèi ®a cña chØ sè ®äc ®−îc gi÷a 2 lo¹i nhiªn liÖu tham chiÕu n»m trong
kho¶ng 20 ®Õn 36. VÝ dô:
Nhiªn liÖu tham chiÕu 1, chØ sè èctan 97 Æ Knockmeter chØ 50
Nhiªn liÖu tham chiÕu 2, chØ sè èctan 99 Æ Knockmeter chØ 14 (lÖch 36)
+ X¸c ®Þnh chØ sè èctan cña mÉu thö: Bé chÕ hoµ khÝ ®−îc nèi víi b×nh
chøa nhiªn liÖu mÉu cÇn thö, tû sè nÐn ®−îc ®Æt ®Ó thu ®−îc c−êng ®é kÝch næ
tiªu chuÈn t−¬ng øng víi chØ sè 50 trªn Knockmeter (tû sè t−¬ng ®−¬ng cña hçn
hîp ®· ®−îc cµi ®Æt trong qu¸ tr×nh thö ®Çu tiªn). Sau ®ã bé chÕ hoµ khÝ cña ®éng
c¬ CFR ®−îc lÇn l−ît chuyÓn sang dïng Nhiªn liÖu nhiªn liÖu tham chiÕu 1 vµ 2
(víi tÊt c¶ çc tham sè ®· cµi ®Æt ®−îc gi÷ nguyªn) vµ Knockmeter sÏ ghi nhËn d÷
liÖu ®o ®−îc. Qu¸ tr×nh nµy ®−îc lÆp l¹i vµ d÷ liÖu ®o (cã gi¸ trÞ rÊt gÇn nhau)
®−îc tÝnh trung b×nh céng. ChØ sè èctan cña mÉu thö ®−îc x¸c ®Þnh b»ng phÐp néi
suy nh− trong vÝ dô sau:
Nhiªn liÖu Sè liÖu thu ®−îc Gi¸ trÞ trung
(sau 2 lÇn thö) b×nh
Nhiªn liÖu tham chiÕu thø 1 (PRF 97) 60 58 59
Nhiªn liÖu mÉu cÇn thö 50 51 50,5
Nhiªn liÖu tham chiÕu thø 2 (PRF 99) 40 39 39,5
108
2 x8,5
ChØ sè èctan cña nhiªn liÖu mÉu = 97 + = 97,7
19,5
+ KiÓm tra gi¸ trÞ chØ sè èctan thu ®−îc: Tû sè nÐn sö dông trong qu¸
tr×nh thö tr−íc ®ã cÇn ®−îc kiÓm tra theo tiªu chuÈn víi Nhiªn liÖu tham chiÕu cã
chØ sè èctan 97,9 PRF. Sù sai lÖch kh«ng ®−îc lín h¬n mét ng−ìng nhÊt ®Þnh.
ViÖc m« t¶ quy tr×nh ®o ë trªn cho thÊy, viÖc ®o ®¹c chØ sè èctan liªn quan
®Õn mét lo¹t çc vËn hµnh rÊt chi tiÕt vµ cã thÓ mÊt thêi gian kho¶ng 30÷45 phót.
H¬n n÷a, thÓ tÝch nhiªn liÖu mÉu cÇn thiÕt kh¸ lín (tõ 600 ÷800 cm3).
2.3.3.3. ¶nh h−ëng cña çc tham sè nhiÖt ®éng
D÷ liÖu trªn H×nh 2-23 cho thÊy, khi ®o RON vµ MON trong kho¶ng tõ 90
®Õn 100, tû sè nÐn cña ®éng c¬ CFR lµ kh¸ thÊp (chØ tõ 7÷ 8). Tû sè t−¬ng ®−¬ng
cña hçn hîp ch¸y trong kho¶ng 1,00÷1,10 vµ viÖc ®iÒu chØnh nã sÏ cã t¸c ®éng
®¸ng kÓ ®Õn kÕt qu¶ thu ®−îc. D÷ liÖu trªn H×nh 2-24 cho thÊy: ®é lÖch tõ 2 ®Õn 3
®¬n vÞ vÒ trÞ sè RON cã thÓ x¶y ra khi sö dông tû sè t−¬ng ®−¬ng cña hçn hîp
kh¸c víi gi¸ trÞ tû sè t−¬ng ®−¬ng mµ t¹o ra c−êng ®é kÝch næ lín nhÊt.
Tû sè nÐn
RON
MON
ChØ sè èctan
H×nh 2-23. Sù thay ®æi tû sè nÐn cña ®éng c¬ CFR

theo chØ sè èctan tiªu chuÈn.
Do vËy, çc ®iÒu kiÖn vËn hµnh riªng biÖt cña ®éng c¬ CRF (nh− tû sè
nÐn, tû sè t−¬ng ®−¬ng cña hçn hîp, tèc ®é ®éng c¬, gãc ®¸nh löa sím... rÊt kh¸c
biÖt so víi ®iÒu kiÖn vËn hµnh trªn çc ®éng c¬ thùc cã xuÊt hiÖn kÝch næ) lµ
nguyªn nh©n g©y ra sù thay ®æi nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt cña khèi khÝ nÐn theo thêi
gian. Nh− vËy, râ rµng chØ sè èctan cña nhiªn liÖu x¨ng chØ mang ý nghÜa lµ ®iÓm
chuÈn (Benchmark), chø kh«ng ph¶i lµ th«ng sè chØ thÞ tuyÖt ®èi (Absolute
109
Indication). Tuy nhiªn, thang ®o nµy còng cung cÊp sù chÝnh x¸c t−¬ng ®èi. VÝ
dô, quan hÖ gi÷a thêi gian ch¸y trÔ vµ chØ sè RON (hoÆc MON) cã thÓ ®−îc biÓu
diÔn theo c«ng thøc sau:
3, 4017
⎛ RON ⎞ ⎛ 3800 ⎞
θ = 0,1931.⎜ ⎟ .P −1,7 . exp⎜ ⎟ (2.47)
⎝ 100 ⎠ ⎝ T ⎠
Trong ®ã:
θ - thêi gian trÔ tù ch¸y, [s]
P lµ ¸p suÊt, [bar]; T lµ nhiÖt ®é, [0K]
Dùa trªn ph−¬ng tr×nh (2.47), khi P vµ T lµ h»ng sè, ta cã:
dθ d(RON )
= 3,4017. (2.48)
θ RON
Do ®ã, nÕu thay ®æi 1 ®¬n vÞ vÒ gi¸ trÞ cña chØ sè èctan cña nhiªn liÖu tham
chiÕu (cã chØ sè èctan xung quanh gi¸ trÞ 100) th× sÏ dÉn ®Õn sù thay ®æi 3,4% vÒ
thêi gian ch¸y trÔ. D÷ liÖu vÒ qu¸ tr×nh thö víi Nhiªn liÖu tham chiÕu PRF 98
(B¶ng 2-12) cho thÊy, sù thay ®æi ph−¬ng ph¸p ®o gi÷a RON vµ MON dÉn ®Õn sù
gia t¨ng nhiÖt ®é cña khèi khÝ n¹p kho¶ng 130 0K (tõ 900 ÷1030 0K) trong khi ¸p
suÊt cña nã gi¶m nhÑ (tõ 26 xuèng 24 bar).
cña hçn hîp
PRF 96
Nhiªn liÖu th−¬ng m¹i
chØ sè RON thùc tÕ 96,3
ChØ sè èctan ®o
H×nh 2-24. ¶nh h−ëng cña tû sè t−¬ng ®−¬ng ®Õn kÕt qu¶ ®o RON
ChØ sè MON cña nhiªn liÖu x¨ng th−¬ng m¹i th−êng thÊp h¬n chØ sè RON.
§©y lµ dÊu hiÖu ®Þnh tÝnh cho thÊy r»ng nh÷ng nhiªn liÖu nµy nh¹y c¶m h¬n so
víi çc lo¹i PRF khi thay ®æi ®iÒu kiÖn thùc nghiÖm ¸p dông cho ®éng c¬ CRF.
Sù kh¸c biÖt gi÷a chØ sè RON vµ MON ®−îc gäi lµ ®é nh¹y c¶m cña nhiªn liÖu:
110
S = RON – MON (2.49)
§é nh¹y c¶m cña nhiªn liÖu x¨ng truyÒn thèng th−êng tõ 6 ÷13.
Trªn ®éng c¬ thùc, ë d¶i tèc ®é cao, viÖc biÓu diÔn kh¶ n¨ng chèng kÝch
næ b»ng chØ sè MON (hoÆc ®é nh¹y c¶m) sÏ phï hîp viÖc sö dông chØ sè RON.
§©y lµ ®iÒu ch¾c ch¾n v× do sù t−¬ng quan kh¸ tèt gi÷a biÕn thiªn nhiÖt ®é-¸p
suÊt xuÊt hiÖn ë ®iÒu kiÖn vËn hµnh tèc ®é cao (trªn ®éng c¬ thùc) vµ ®iÒu kiÖn
vËn hµnh (cña ®éng c¬ CFR) khi ®o chØ sè MON.
B¶ng 2-13
Sù thay ®æi ®iÒu kiÖn nhiÖt ®éng trong qu¸ tr×nh ®o RON vµ MON
(víi nhiªn liÖu tham chiÕu PRF 98)
RON MON
Th«ng sè
Tû sè nÐn 7,45 7,75
¸p suÊt*, [bar] 26,3 24,5
NhiÖt ®é*, [0K] 902 1031
Chó thÝch: * -¸p suÊt (®o) vµ nhiÖt ®é (thu ®−îc) cña hçn hîp khÝ n¹p t¹i ®iÓm xuÊt hiÖn kÝch næ
2.3.3.4. §é chÝnh x¸c cña phÐp ®o chØ sè èctan

Cã thÓ ®¸nh gi¸ ®é chÝnh x¸c cña cña phÐp ®o chØ sè èctan th«ng qua 2
th«ng sè lµ møc ®é sao chÐp (Reproducibility), møc ®é lÆp l¹i (Repeatability) .
a. Møc ®é sao chÐp
Møc ®é sao chÐp biÓu diÔn kho¶ng sai lÖch cña phÐp ®o ®−îc tiÕn hµnh t¹i
2 phßng thÝ nghiÖm kh¸c nhau. Nã lµ sù sai kh¸c lín nhÊt chÊp nhËn ®−îc (víi
mét møc x¸c xuÊt ®· cho) vÒ kÕt qu¶ ®o thu ®−îc tõ 2 phßng thÝ nghiÖm kh¸c
nhau víi cïng mét mÉu nhiªn liÖu cÇn thö. Møc ®é sao chÐp (R) ®−îc x¸c ®Þnh
theo quan hÖ sau:
R = a. σ (2.50)
trong ®ã:
a- hÖ sè dùa trªn ng−ìng x¸c xuÊt ®· chän (2,327 víi ng−ìng 90%; 2,772
víi ng−ìng 95% vµ 3,645 víi ng−ìng 99% ...)
σ lµ ®é lÖch chuÈn tiªu chuÈn víi chØ sè èctan trung b×nh (cã ®−îc tõ Tiªu
chuÈn ASTM, dùa trªn mét sè l−îng lín d÷ liÖu thùc nghiÖm ).
H×nh 2-25 vµ 2-26 chØ ra sù thay ®æi ®é lÖch chuÈn σ theo kho¶ng gi¸ trÞ
chØ sè èctan ®o ®−îc. §é chÝnh x¸c lín nhÊt xuÊt hiÖn trong kho¶ng chØ sè èctan
tõ 90 ÷ 95. Ngoµi ra, ta thÊy gi¸ trÞ cña RON chÝnh x¸c h¬n so víi MON (do gi¸
111
trÞ σ nhá nhÊt t−¬ng øng cña chóng lµ 0,22 vµ 0,36). Møc ®é sao chÐp sÏ rÊt kÐm
víi kho¶ng gi¸ trÞ chØ sè èctan cao h¬n 105.
§é lÖch chuÈn
ChØ sè èc tan
H×nh 2-25. Sù thay ®æi vÒ ®é lÖch chuÈn theo gi¸ trÞ chØ sè èctan
(ph−¬ng ph¸p Research)
§é lÖch chuÈn
ChØ sè èc tan
H×nh 2-26. Sù thay ®æi ®é lÖch chuÈn theo gi¸ trÞ chØ sè èctan
(ph−¬ng ph¸p Motor)
b. Møc ®é lÆp l¹i
Møc ®é lÆp l¹i (Z) lµ sù kh¸c biÖt lín nhÊt gi÷a 2 lÇn ®o tiÕn hµnh trong
cïng 1 phßng thÝ nghiÖm víi cïng ®iÒu kiÖn vËn hµnh, x¸c ®Þnh theo quan hÖ sau:
Z = a. σ'. (2.51)
112
Trong ®ã a lµ ng−ìng x¸c xuÊt ®· ®Þnh nghÜa tr−íc vµ σ' lµ ®é lÖch tiªu
chuÈn víi phßng thÝ nghiÖm, dùa trªn mét sè l−îng ®ñ lín d÷ liÖu thùc nghiÖm.
Chó ý r»ng, trong mäi tr−êng hîp σ' ph¶i lu«n nhá h¬n σ.
2.3.3.5. ChØ sè èctan cña phÇn dÔ bay h¬i trong nhiªn liÖu
Trong qu¸ tr×nh t¨ng tèc cña ®éng c¬ x¨ng l¾p bé chÕ hoµ khÝ, xuÊt hiÖn
hiÖn t−îng ph©n t¸ch cña hçn hîp hoµ khÝ theo c¶ kh«ng gian vµ thêi gian (v×
qu¸n tÝnh cña giät nhiªn liÖu lín h¬n so víi kh«ng khÝ). Khi ®ã, ®éng c¬ n¹p vµo
nhiÒu h¬i nhiªn liÖu. Do vËy, ®Ó ®¶m b¶o yªu cÇu vËn hµnh, phÇn h¬i nhiªn liÖu
nµy ph¶i cã kh¶ n¨ng chèng kÝch næ cao ®Ó tr¸nh xuÊt hiÖn kÝch næ trong qu¸
tr×nh t¨ng tèc cña ph−¬ng tiÖn.
§Ó ®¸nh gi¸ tr¹ng th¸i thùc cña ®éng c¬ x¨ng víi hiÖn t−îng ph©n t¸ch
nµy, kh¶ n¨ng chèng kÝch næ cña çc thµnh phÇn trong nhiªn liÖu x¨ng ph¶i ®−îc
x¸c ®Þnh theo kho¶ng nhiÖt ®é ch−ng cÊt cña chóng.
Kho¶ng ch−ng cÊt

[% thÓ tÝch]
Nhiªn liÖu A
Nhiªn liÖu B
H×nh 2-27. Sù ph©n bè chØ sè RON cña çc thµnh phÇn ch−ng cÊt kh¸c nhau
cña 2 lo¹i x¨ng cã cïng chØ sè RON tæng céng
§iÒu nµy dÉn ®Õn viÖc ®Þnh nghÜa çch ph©n lo¹i míi dùa vµo 2 chØ sè:
ChØ sè Delta R100 (ΔR100) vµ ChØ sè èctan ph©n bè - DON (Distribution
Octane Number). Trong ®ã, ΔR100 lµ sù kh¸c biÖt gi÷a RON cña nhiªn liÖu x¨ng
vµ RON cña phÇn ch−ng cÊt ë 100 0C. ViÖc ®o ®¹c nµy ®−îc tiÕn hµnh theo 3
b−íc sau:
113
- §o chØ sè RON truyÒn thèng cña x¨ng
- Thu thËp phÇn ch−ng cÊt ®Õn 100 0C (theo Tiªu chuÈn ASTM)
- §o chØ sè èctan RON cña phÇn dÔ bay h¬i nµy.
Møc ®é lÆp l¹i cña viÖc ®o ΔR100 vµo kho¶ng 1 ®¬n vÞ chØ sè èctan. Gi¸
trÞ ΔR100 víi çc lo¹i x¨ng th−¬ng m¹i th−êng trong kho¶ng 5 ÷15 (tuy nhiªn,
nÕu ΔR100 < 10 lµ tèt nhÊt). H×nh 2-27 chØ ra 2 vÝ dô vÒ sù ph©n bè chØ sè èctan
dùa trªn çc phÇn ch−ng cÊt kh¸c nhau cña x¨ng. Sù ph©n bè nµy ®· chØ râ møc
®é quan träng cña th«ng sè ΔR100 .
Cho ®Õn nay, sù cÇn thiÕt ph¶i cã gi¸ trÞ ΔR thÊp ®· ®Æt ra yªu cÇu rÊt kh¾t
khe víi qu¸ tr×nh s¶n xuÊt nhiªn liÖu. B»ng nh÷ng thay ®æi trong gi¶n ®å tinh läc,
®Æc biÖt lµ t¨ng s¶n l−îng cña qu¸ tr×nh cracking x¨ng (s¶n phÈm ®Çu ra cã gi¸ trÞ
ΔR thÊp), ®· gi¶i quyÕt vÇn ®Ò nµy kh¸ trän vÑn. VÊn ®Ò trªn chØ cßn tiÕp tôc tån
t¹i víi nh÷ng gi¶n ®å tinh läc ®¬n gi¶n kh«ng cã hÖ thèng thiÕt bÞ cho qu¸ tr×nh
cracking (s¶n phÈm ®Çu ra lµ Reformate cã gi¸ trÞ ΔR cao). Tuy nhiªn, viÖc t¨ng
sö dông hÖ thèng phun x¨ng sÏ lo¹i trõ mäi kh¶ n¨ng bÞ chia t¸ch cã thÓ cña hçn
hîp hoµ khÝ.
ChØ sè èctan ph©n bè – DON ®−îc m« t¶ trong Tiªu chuÈn ASTM D 2886
vµ ®−îc ®Ò xuÊt bëi C«ng ty DÇu má Mobil. Nguyªn lý ®o dùa trªn sù ph©n t¸ch
liªn tôc cña çc phÇn nÆng nhÊt trªn ®−êng n¹p cña ®éng c¬ CFR tiªu chuÈn. Víi
môc ®Ých nµy, ®éng c¬ CFR ®−îc l¾p mét buång ph©n t¸ch (®−îc lµm l¹nh) t¹i
khu vùc gi÷a bé chÕ hoµ khÝ vµ ®−êng n¹p. Mét sè thµnh phÇn cã tÝnh bay h¬i
kÐm sÏ bÞ gi÷ l¹i trong khoang nµy vµ ®−îc ph©n t¸ch víi phÇn cßn l¹i cña hçn
hîp n¹p. Çch lµm nµy cã tÝnh thùc tÕ cao h¬n (nh−ng cã ®é chÝnh x¸c kÐm h¬n)
so víi çch x¸c ®Þnh AR100.
2.3.4. ChØ sè èctan ®−êng
ChØ sè èctan ®−êng (Road Octane Number) thu ®−îc b»ng çch sö dông
®éng c¬ thËt vµ so s¸nh t×nh tr¹ng kÝch næ cña 1 nhiªn liÖu víi 1 hçn hîp hoµn
toµn x¸c ®Þnh cña Isooctane vµ n-heptane (ChØ sè èctan ®−êng ®−îc ®Þnh nghÜa
bëi hçn hîp nµy). ThuËt ng÷ "®−êng" (Road) nh»m gîi l¹i nguån gèc cña quy
tr×nh nµy. §Çu tiªn, nã ®−îc thùc hiÖn trªn ®−êng hoÆc xe t¶i thö nghiÖm. Ngµy
nay, nã ®−îc tiÕn hµnh trong phßng thÝ nghiÖm, trªn bÖ thö khung gÇm (Chassis
Dynamometers).
2.3.4.1. Quy tr×nh thö
H×nh 2-28 chØ ra nguyªn lý dïng ®Ó x¸c ®Þnh ChØ sè èctan ®−êng. Ng−êi ta
sö dông 1 ®éng c¬ vËn hµnh ë chÕ ®é toµn t¶i t¹i 1 chÕ ®é tèc ®é ®· cho. HiÖn
114
t−îng kÝch næ xuÊt hiÖn trong ®éng c¬ do viÖc t¨ng gãc ®¸nh löa sím. §Çu tiªn,
mét ®−êng cong hiÖu chØnh bao gåm çc ®iÓm kÝch næ víi çc lo¹i hçn hîp PRF
kh¸c nhau ®−îc thiÕt lËp. Sau ®ã, gãc ®¸nh löa sím yªu cÇu ®Ó t¹o ra hiÖn t−îng
kÝch næ nhÑ ®−îc ghi nhËn ®èi víi nhiªn liÖu thö. VÞ trÝ cña ®iÓm nµy trªn ®−êng
cong chØ sè èctan (vÝ dô 94) sÏ cung cÊp gi¸ trÞ cña ChØ sè èctan ®−êng. Kü thuËt
nµy cßn ®−îc gäi víi tªn "KÝch næ Giíi h¹n Gãc ®¸nh löa sím"-KLSA (Knock
Limited Spark Advance).
Çc ph−¬ng ph¸p thö kh¸c tiÕn hµnh t¨ng tèc ®éng c¬ thay v× vËn hµnh ë 1
chÕ ®é tèc ®é cè ®Þnh. Ph−¬ng ph¸p UTM (Modified UnionTown) (pháng theo
tªn gäi cña mét thµnh phè cña Mü n¬i quy tr×nh nµy ®· ®−îc ph¸t triÓn vµo n¨m
1946) lµ mét vÝ dô. VÒ b¶n chÊt, quy tr×nh UTM còng gièng nh− KLSA. Sù kh¸c
biÖt chØ lµ ®iÒu kiÖn mµ t¹i ®ã gãc ®¸nh löa sím ®−îc sö dông ®Ó lµm xuÊt hiÖn
hiÖn t−îng kÝch næ nhá: viÖc ®o ®¹c kh«ng ®−îc tiÕn hµnh t¹i 1 chÕ ®é t¶i kh«ng
®æi mµ thùc hiÖn khi ®éng c¬ ®ang t¨ng tèc ®Õn vÞ trÝ toµn t¶i cña b−ím ga.
RON
§−êng cong hiÓu
chØnh PRF
Roard Octan = 94
Gãc ®¸nh löa

sím , [®é]
Gãc ®¸nh löa sím xuÊt Gãc ®¸nh löa sím

hiÖn gâ m¸y nhÑ th«ng th−êng
H×nh 2-28. BiÓu ®å miªu t¶ nguyªn lý ®o ChØ sè èctan ®−êng

(chÕ ®é toµn t¶i t¹i 4500 vg/ph)
Mét ph−¬ng ph¸p kh¸c víi tªn gäi lµ Modified Borderline ®−îc m« t¶ d−íi
d¹ng gi¶n ®å trªn H×nh 2-29. Gãc ®¸nh löa sím ®−îc ®iÒu chØnh liªn tôc trong
qu¸ tr×nh gia tèc sao cho hiÖn t−îng kÝch næ nhÑ ®−îc duy tr× suèt qu¸ tr×nh t¨ng
tèc cña ph−¬ng tiÖn. Mét lo¹t ®−êng cong ®−îc x©y dùng cho mçi lo¹i hçn hîp
PRF (80, 85, 90, 95 ...). Mét ®−êng cong t−¬ng tù còng ®−îc x©y dùng cho mçi
lo¹i nhiªn liÖu ®−îc thö nghiÖm. ChØ sè èctan t¹i çc tèc ®é kh¸c nhau cã thÓ
®−îc x¸c ®Þnh tõ çc ®−êng cong nµy. VÝ dô (nh− trªn H×nh 2-29), nhiªn liÖu A
115
cã ChØ sè èctan ®−êng lín h¬n nhiªn liÖu B t¹i d¶i tèc ®é trôc khuûu d−íi 3000
vg/ph, nh−ng cao h¬n ë d¶i tèc ®é trªn 3000 vg/ph.
Tuy nhiªn, trªn çc PTCG§B thÕ hÖ míi, viÖc thay ®æi thêi ®iÓm ®¸nh löa
(lµ th«ng sè ®· ®−îc lËp tr×nh trong ECU cña ®éng c¬) lµ c«ng viÖc kh¸ khã kh¨n.
Do vËy, nÕu muèn sö dông çc quy tr×nh KLSA, UTM vµ Modified Borderline
ph¶i më kho¸ (Unlock) th«ng sè thêi ®iÓm ®¸nh löa cña ECU (cÇn ph¶i liªn hÖ vµ
®−îc sù cho phÐp cña h·ng s¶n xuÊt ®éng c¬).
Tèc ®é ®éng c¬ Gi¸ trÞ chØ sè

[vg/ph] èc tan PRF
Nhiªn liÖu A
Nhiªn liÖu B
Gãc ®¸nh löa sím , [®é]

H×nh 2-29. Ph−¬ng ph¸p Modified Borderline
dïng ®Ó x¸c ®Þnh ChØ sè èctan ®−êng.
2.3.4.2. Quan hÖ cña ChØ sè èctan ®−êng víi ChØ sè èctan truyÒn thèng
§èi víi cïng mét lo¹i nhiªn liÖu, gi÷a ChØ sè èctan ®−êng víi ChØ sè èctan
truyÒn thèng cã mèi liªn hÖ nhÊt ®Þnh, dùa theo 2 tiªu chÝ lµ: kiÓu cña ph−¬ng
tiÖn ®−îc thö vµ ®iÒu kiÖn thùc nghiÖm. §Ó gi¶i thÝch vÊn ®Ò nµy, B¶ng 2-14 liÖt
kª gi¸ trÞ ChØ sè èctan ®−êng thu ®−îc øng víi 2 tr−êng hîp:
+ Cïng 1 lo¹i nhiªn liÖu dïng cho mét sè ph−¬ng tiÖn
+ Cïng 1 ph−¬ng tiÖn sö dông vµi lo¹i nhiªn liÖu cã cïng chØ sè RON,
d−íi nh÷ng ®iÒu kiÖn vËn hµnh gièng hÖt nhau.
Trong thùc tÕ, rÊt cã Ých khi so s¸nh ChØ sè èctan ®−êng víi chØ sè RON,
sù kh¸c biÖt gi÷a chóng ®−îc gäi lµ Sù suy gi¶m-D (Depreciation) ®−îc x¸c ®Þnh
theo c«ng thøc:
116
D = RON - ChØ sè èctan ®−êng (2.52)
§iÒu nµy cho thÊy, kh¶ n¨ng chèng kÝch næ cña nhiªn liÖu khi dïng trªn
®éng c¬ thËt bÞ suy gi¶m so víi khi dïng trªn ®éng c¬ CRF (theo ph−¬ng ph¸p
nghiªn cøu -Research Method). Th«ng th−êng ChØ sè èctan ®−êng cã gi¸ trÞ n»m
gi÷a gi¸ trÞ cña RON vµ MON (nh−ng ®«i khi còng cã thÓ n»m ngoµi kho¶ng). Sù
suy gi¶m ©m ( D < 0) xuÊt hiÖn khi ®éng c¬ thËt thÓ hiÖn kh¶ n¨ng chèng kÝch næ
tèt h¬n khi vËn hµnh víi nhiªn liÖu mÉu so víi khi vËn hµnh víi hçn hîp tham
chiÕu PRF (cã cïng chØ sè RON).
B¶ng 2-14
VÝ dô vÒ ChØ sè èctan ®−êng
1. Cïng mét lo¹i nhiªn liÖu víi çc ph−¬ng tiÖn kh¸c nhau
(Nhiªn liÖu: RON 98,8; MON 88,9; S =9,9)
Ph−¬ng tiÖn Tèc ®é ®éng c¬ ChØ sè èctan ®−êng Sù suy gi¶m
A 5800 86,8 12.0
B 4500 94,3 4,5
C 4500 97,4 1,4
D 5800 98,2 0.6
D 2000 99,2 -0,4
2. Çc lo¹i nhiªn liÖu kh¸c nhau víi cïng mét ®éng c¬
(Tèc ®é trôc khuûu ®éng c¬: 6000 vg/ph)
RON MON ChØ sè èctan §−êng Sù suy gi¶m
98,7 90,2 101,0 -2,3
98,2 87,7 98,2 0
98,5 87,3 97,3 1,2
98,7 87,7 96,6 2,1
98,6 85,8 94,2 4,4
Khi thiÕt lËp quan hÖ gi÷a ChØ sè èctan ®−êng víi çc ®Æc tÝnh chèng kÝch
næ truyÒn thèng kh¸c, 2 tr¹ng th¸i tr¸i ng−îc nhau xuÊt hiÖn (khi ®éng c¬ vËn
hµnh ë tèc ®é cao hoÆc tèc ®é thÊp):
+ T¹i tèc ®é thÊp (kho¶ng 2000 vg/ph): chØ sè ΔR cã ¶nh h−ëng quan
träng, ®Æc biÖt lµ víi ®éng c¬ l¾p bé chÕ hoµ khÝ, ChØ sè èctan §−êng ®−îc biÓu
diÔn theo quan hÖ sau:
ChØ sè èctan ®−êng = a + b. RON - c. ΔR (2.53)
117
Trong ®ã : a, b, c lµ çc h»ng sè d−¬ng. Trong nh÷ng tr−êng hîp xÊu nhÊt,
c cã thÓ lÊy b»ng 0,5 (cã nghÜa lµ, víi cïng chØ sè RON, sù thay ®æi 10 ®¬n vÞ vÒ
gi¸ trÞ ΔR sÏ dÉn ®Õn sù thay ®æi 5 ®¬n vÞ vÒ gi¸ trÞ ChØ sè èc tan §−êng).
+ T¹i tèc ®é cao (trªn 3000 hoÆc 4000 vg/ph): ChØ sè MON sÏ ®¹i diÖn tèt
h¬n cho kh¶ n¨ng chèng kÝch næ cña ph−¬ng tiÖn so víi chØ sè RON. KÕt qu¶ nµy
dÉn ®Õn quan hÖ sau:
ChØ sè èctan ®−êng = a.RON + b.MON (2.54)
Trong ®ã : a + b =1 vµ b > a (vÝ dô: a=0,20 ; b=0,80)
Mét vÝ dô vÒ vÊn ®Ò nµy ®−îc chØ ra trªn H×nh 2-30, cho thÊy tr¹ng th¸i ë
tèc ®é cao cña çc lo¹i x¨ng kh«ng ch× (Eurosuper) kh¸c nhau cña Ch©u ¢u. Kh¶
n¨ng chèng kÝch næ cña mçi lo¹i nhiªn liÖu (®−îc biÓu diÔn b»ng thêi ®iÓm ®¸nh
löa khi xuÊt hiÖn kÝch næ nhÑ), cã liªn quan rÊt m¹nh ®Õn chØ sè MON.
Nhiªn liÖu
MON
KLSA
Gãc ®¸nh löa sím, [®é]
H×nh 2-30. Quan hÖ gi÷a MON vµ kh¶ n¨ng chèng kÝch næ ë tèc ®é cao
(sè vßng quay 4000 vg/ph, nhiªn liÖu cã RON kh«ng ®æi =95).
T¹i Mü, ng−êi ta lÊy møc ®é ¶nh h−ëng cña RON vµ MON lµ ngang b»ng
(a = b = 0,5) vµ chóng ®−îc ®iÒu chØnh ë møc thÊp h¬n khi vËn hµnh ë chÕ ®é tèc
®é cao. T¹i Ch©u ¢u cã sù tr¸i ng−îc, tèc ®é lín nhÊt cho phÐp trªn ®−êng cao
118
tèc lín h¬n nhiÒu vµ do vËy sÏ l«-gÝc h¬n khi quyÕt ®Þnh MON lµ th«ng sè chØ thÞ
tèt nhÊt cho kh¶ n¨ng chèng kÝch næ tæng thÓ cña nhiªn liÖu x¨ng.
2.3.5. ChØ sè èctan cña çc hîp chÊt h÷u c¬
2.3.5.1. Gi¸ trÞ chØ sè èctan
B¶ng 2-15 liÖt kª gi¸ trÞ RON vµ MON cña mét sè hîp chÊt h÷u c¬ th−êng
cã mÆt trong hçn hîp x¨ng pha (Blending Gasoline). Víi nh÷ng chØ sè èctan lín
h¬n 100 (vÝ dô HC th¬m), chØ cã phÇn nguyªn ®−îc sö dông v× phÇn thËp ph©n lµ
kh«ng ®¸ng kÓ ®èi víi møc ®é chÝnh x¸c cña chØ sè èctan. §iÒu nµy còng cã thÓ
¸p dông cho alcohol vµ ether cã cÊu tróc ph©n tö d¹ng chuçi HC ng¾n.
B¶ng 2-15
ChØ sè RON vµ MON cña mét sè lo¹i hydrocacbon nguyªn chÊt
Lo¹i Hydrocacbon RON MON
Paraffin
Methane > 100 110,0
Ethane > 100 104,0
Propane > 100 100,0
n-Butane 95,0 92,0
2-Methylpropane > 100 99,0
n-Pentane 61,7 61,9
2-Methylbutane 92,3 90,3
2,2-Dimethylpropane 85,5 80,2
n-Hexane 24,8 26,0
2-Methylpentane 73,4 73,5
3-Methylpentane 74,5 74,3
2,2-Dimethylbutane 91,8 93,4
2,3-Dimethyibutane 103,5 94,3
n-Heptane 0,0 0,0
2-Methylhexane 42,4 46,4
3-Methylhexane 52,0 55,0
3-Ethylpentane 65,0 69,3
2,2-Dimethylpentane 92,8 95,6
2,2,3-Trimethylbutane 112,1 101,3
n-Octane <0 <0
2-Methylheptane 21,7 23,8
119
3-Ethylhexane 33,5 52,4
2,2-Dimethylhexane 72,5 77,4
2,2,3-Trimethylpentane 108,7 99,9
2-Methyl-3-ethylpentane 87,3 88,1
S-Methyl-3-ethylpentane 80,8 88,7
n-Nonane vµ n-alkanes <0 <0
Olefin
Ethylene 100,0 81,0
Propylene 102,0 85,0
But-1-ene - 80,0
But-2-ene 100,0 83,0
Pent-1-ene 90,9 77,1
Pent-2-ene 98,0 80,0
2-Methylbut-l-ene 102,5 81,9
2-Methylbut-2-ene 97,3 84,7
Hex-1-ene 76,4 63,4
Hex-2-ene 92,7 80,8
Hex-3-ene 94,0 80,1
2-Methylpent-l-ene 95,1 78,9
2-Methylpent-2-ene 97,8 83,0
2-Ethylpent-l-ene 98,3 79,4
3,3-Dimetylbut-l-ene 111,7 93,5
2,3-Dimetylbut-2-ene 97,4 80,5
2,3-Dimetylbut-l-ene 101,3 82,8
120
Hept-1-ene 54,5 50,7
Hept-2-ene 73,4 68,8
Hept-3-ene 89,8 79,3
Methylhex-1-ene 90,7 78,8
3-Methylhex-l-ene 82,2 71,5
2-Methylhex-2-ene 90,4 78,9
3-Ethylpent-l-ene 95,6 81,6
3-Ethylpent-2-ene 93,7 80,6
2,4-Dimethylpent-l-ene 99,2 84,6
2,3-Dimethylpent-2-ene 97,5 80,0
2,4-Dimethylpent-2-ene 100,0 86,0
Oct-1-ene 28,7 34,7
Oct-2-ene 56,3 56,5
Oct-3-ene 72,5 68,1
Oct-4-ene 73,3 74,3
Diisobutylene 105,3 88,6
2-Methylhept-l-ene 70,2 66,3
2-Methylhept-3-ene 94,4 80,4
2,3-Dimethylhex-l-ene 96,3 83,6
2,2-Dimethylhex-3-ene 103,5 89,0
2,4,4-Trimethylpent1-ene 106,0 86,5
Naphthene
Ethylcyclopropane 102,5 83,9
Ethylcyclobutane 41,1 63,9
Methylcyclopentane 91,3 80,0
Ethylcyclopentane 67,2 61,2
Propylcyclopentane 31,2 28,1
1,1-Dimethylcyclopentane 92,3 89,3
(Z)-l,3-Dimethylcyclopentane 79,2 73,1
(E)-1, 3-Dimethylcyclopentane 80,6 72,6
121
1,1,3-Trimethylcyclopentane 87,7 83,5
Cyclohexane 83,0 77,2
Methylcyclohexane 74,8 71,1
(Z)-l,3-Dimethylcyclohexane 71,7 71,0
(E)-l,3-Dimethylcyclohexane 66,9 64,2
Diolefin vµ Cyclene
Cyclopentene 93,3 69,7
Cyclohexene 83,9 63,0
Methylcyclopentene 93,6 72,9
3-Methylbuta-l ,2-diene 61,0 42,4
2-Methylbuta-l ,3-diene 99,1 81,0
Cyclopenta-1,3-diene 103,5 86,1
Cyclohexa-1,3-diene 74,8 53,0
Aromatic
Benzene - 114,8
Toluene 120,0 103,5
Ethylbenzene 107,4 97,9
1,2-Dimethylbenzene (o-xylene) - 100,0
1,3-Dimethylbenzene (m-xylene) 117,5 115,0
1,4-Dimethylbenzene (p-xylene) 116,4 109,6
n-Propylbenzene 111,0 98,7
Isopropylbenzene (cumene) 113,1 99,3
l-Methyl-2-ethylbenzene 102,5 92,1
l-Methyl-3-ethylbenzene 112,1 100,0
l-Methyl-4-ethylbenzene - 97,0
1,2,3-Trimethylbenzene 105,3 100,8
1,3,4-Trimethylbenzene 110,5 106,0
1,3,5-Trimethylbenzene > 120 120,0
n-butylbenzene 104,4 95,3
Isobutylbenzene 111,4 98,0
1,3-Diethylbenzene > 115,5 97,0
1,4-Diethylbenzene 106,0 96,4
l-Methyl-2-n-propylbenzene 103,5 92,2
l-Methyl-3-n-propylbenzene 112,1 100,5
l-Methyl-2-isopropylbenzene 106,0 96,0
l-Methyl-4-isopropylbenzene 110,5 97,7
1,2-Dimethyl-3-ethylbenzene 104,4 91,9
122
1,2,3,4-Tetramethylbenzene 105,3 100,3
1,2,3,5-Tetramethylbenzene - 102,5
Indane 103,5 89,8
2.3.5.2. Quan hÖ gi÷a cÊu tróc ho¸ häc vµ chØ sè èctan

Gi¸ trÞ RON vµ MON cña HC phô thuéc rÊt m¹nh vµo cÊu tróc ho¸ häc
cña chóng. Kho¶ng chØ sè èctan RON cña çc nhãm HC kh¸c nhau ®−îc chØ ra
trªn H×nh 2-31.
Nhãm n-paraffin cã chØ sè RON rÊt cao ®èi víi çc thµnh phÇn nhÑ vµ
gi¶m dÇn khi chiÒu dµi cña chuçi ph©n tö t¨ng. CÊu tróc ph©n nh¸nh, sè l−îng vµ
sù phøc t¹p cña çc chuçi bªn lµ nh÷ng yÕu tè lu«n lµm t¨ng chØ sè RON.
Chi sè èc tan
(RON)
Aromatic
IsoParaffin
Naphthene
Olefine
Paraffin th−êng
th−êng
§iÓm s«i, [0C]
H×nh 2-31. ChØ sè èc- tan cña çc hä hydrocacbon kh¸c nhau
Còng gièng nh− paraffin, chØ sè èctan cña olefin phô thuéc rÊt m¹nh vµo
chiÒu dµi vµ møc ®é ph©n nh¸nh trong cÊu tróc chuçi ph©n tö. ChØ sè RON cña
olefin th−êng lín h¬n so víi paraffin khi cã cïng cÊu tróc ph©n tö. Sù xuÊt hiÖn
123
cña liªn kÕt ®«i ë vÞ trÝ gÇn t©m cña ph©n tö cã xu h−íng gia t¨ng chØ sè RON.
ChØ sè MON cña olefin th−êng thÊp h¬n so víi chØ sè RON (ngo¹i trõ tr−êng hîp
rÊt hiÕm lµ n-octene). Trong thùc tÕ, chØ sè MON th−êng liªn quan rÊt chÆt chÏ
®Õn hµm l−îng olefin cã trong nhiªn liÖu x¨ng.
Naphthene th−êng cã chØ sè èctan cao h¬n (c¶ RON vµ MON) so víi çc
®ång ph©n d¹ng chuçi më cña chóng (chØ sè RON cña n-hexane lµ 24,8 trong khi
RON cña cyclohexane lµ 83).
TÊt c¶ HC th¬m cã chØ sè RON cao h¬n 100 (th−êng tõ 115÷120). ChØ sè
MON cña HC th¬m th−êng cao h¬n100, nh−ng thÊp h¬n chØ sè RON kho¶ng 10
®¬n vÞ. GÇn nh− kh«ng cã kh¸c nhau ®¸ng kÓ vÒ chØ sè èc tan gi÷a çc lo¹i HC
th¬m chñ yÕu cã trong nhiªn liÖu x¨ng (Benzene, Toluene, Xylene, Ethylbenzene,
Cumene).
Alcohol vµ Ether còng cã chØ sè èctan kh¸ cao, th−êng lín h¬n 100. VÝ dô
víi r−îu cån, trong cïng nhãm s¶n phÈm, chØ sè èctan thay ®æi theo chiÒu dµi vµ
møc ®é ph©n nh¸nh cña çc gèc HC. Do ®ã, chØ sè RON vµ MON t¨ng liªn lôc tõ
Methanol ®Õn n-butanol ®Õn n-hexanol.... Còng t−¬ng tù, chØ sè èctan cña
Isopropanol cao h¬n so víi n-propanol. Ngoµi ra, mét sù kh¸c biÖt lín còng quan
s¸t ®−îc gi÷a Diethylether vµ Methyl Tertiary Butyl Ether (MTBE). Víi çc s¶n
phÈm «-xy ho¸, chØ sè MON th−êng lín h¬n chØ sè RON vµ gi¸ trÞ cña ®é nh¹y
c¶m (RON-MON) cã thÓ tõ 15÷20 ®¬n vÞ.
2.3.6. ViÖc sö dông chÊt phô gia ®Ó c¶i thiÖn chØ sè èctan
ViÖc sö dông chÊt phô gia ®Ó c¶i thiÖn chØ sè èctan lµ mét chñ ®Ò lín vµ ®·
thu hót ®−îc rÊt nhiÒu nghiªn cøu trªn thÕ giíi. HiÖn nay, ®· cã kh¶ n¨ng t×m ra
chÊt phô gia míi võa ®¶m b¶o tÝnh hiÖu qu¶ (t¨ng chØ sè èctan) võa hoµn toµn an
toµn xÐt vÒ gãc ®é m«i tr−êng.
2.3.6.1. Alkyl ch×
Alkyl ch× ®· ®−îc pha vµo x¨ng trong suèt 50 n¨m qua v× ®ã lµ biÖn ph¸p
kh¸ linh ho¹t vµ cã tÝnh kinh tÕ cao nh»m ®¹t ®−îc chØ sè èctan cao. Nh÷ng vÊn
®Ò liªn quan vÒ m«i tr−êng (tÝnh ®éc cña b¶n th©n ch× vµ sù h− háng do chóng
g©y ra ®èi víi BXLKX) ®· thóc ®Èy nhiÒu quèc gia th«ng qua ®iÒu luËt cÊm sö
dông x¨ng pha ch× tõ ®Çu nh÷ng n¨m 1970. Sau n¨m 2000, viÖc cÊm sö dông
x¨ng pha ch× ®· cã hiÖu lùc t¹i hÇu hÕt çc khu vùc trªn thÕ giíi.
a. Giai ®o¹n ®Ønh cao vµ sù biÕn mÊt cña alkyl ch×
Trong chiÕn tranh ThÕ giíi 1, 3 nhµ nghiªn cøu t¹i h·ng General Motor
(Thomas A. Boyd, Thomas Midgley vµ Charles Kettering) ®· tÝch cùc t×m kiÕm
chÊt phô gia ®Ó lµm gi¶m khuynh h−íng kÝch næ cña nhiªn liÖu x¨ng. §Çu tiªn,
124
hä ®Ò nghÞ 2 chÊt lµ Iot (iodine) vµ Anilin (aniline), nh−ng sau ®ã hä dµnh sù
quan t©m cho çc hîp chÊt h÷u c¬ kim lo¹i (Organo-metalic). Ngµy 9 th¸ng 12
n¨m 1941, lÇn ®Çu tiªn hä quan s¸t ®−îc nh÷ng ®Æc tÝnh ®¸ng chó ý cña Tetra-
etyl ch× -TEL (Tetraethyl Lead), cã c«ng thøc ho¸ häc lµ Pb(C2H5)4. N¨m 1922,
kh«ng qu©n Mü b¾t ®Çu sö dông chÊt phô gia trong nhiªn liÖu x¨ng. Tuy nhiªn,
viÖc sö dông phô gia còng g©y ra mét sè r¾c rèi (cÆn b¸m trªn xu p¸p vµ bu-ji).
Çc thö nghiÖm tiÕp theo ®èi víi phô gia ch× bÞ gi¸n ®o¹n cho ®Õn tËn khi
cã sù ph¸t triÓn cña chÊt phô gia tÈy röa. Hai phô gia tÈy röa ®−îc sö dông cho
môc ®Ých nµy lµ Dibromoethane (C2H4Br2) vµ Dichloroethane (C2H4Cl2). X¨ng
pha ch× xuÊt hiÖn ®Çu tiªn vµo ngµy 2 th¸ng 2 n¨m 1923 t¹i Dayton (Ohio -Mü).
Ph¶i mÊt 5 n¨m sau (1928), x¨ng pha ch× míi xuÊt hiÖn ë Anh vµ sau ®ã dÇn xuÊt
hiÖn t¹i çc n−íc Ch©u ¢u kh¸c. Sau ®ã vµi n¨m sau, Tetramethyl lead (TML) víi
c«ng thøc Pb(CH3)4 ®−îc giíi thiÖu nh−ng nã kh«ng ®−îc chÊp nhËn réng r·i v×
cã gi¸ thµnh cao vµ hiÖu qu¶ kh«ng h¬n nhiÒu so víi TEL.
Sù ph¸t hiÖn ra kh¶ n¨ng k×m chÕ hiÖn t−îng kÝch næ cña alkyl ch× cã t¸c
®éng rÊt m¹nh ®Õn chØ sè èctan cña nhiªn liÖu x¨ng. Kho¶ng n¨m 1920, chØ sè
RON cña x¨ng Ýt khi v−ît qu¸ 60. Tuy nhiªn, víi hµm l−îng ch× vµo kho¶ng 0,8 g
ch×/lÝt th× chØ sè RON t¨ng kho¶ng 15 ®¬n vÞ (®iÒu ®ã cho phÐp t¨ng tû sè nÐn tõ
2 ®Õn 3 ®¬n vÞ, vÝ dô t¨ng tõ 4 lªn 7) vµ kÕt qu¶ lµ hiÖu suÊt nhiÖt cña ®éng c¬
t¨ng tõ 15 -20%. §©y lµ mét thµnh qu¶ rÊt lín trong lÜnh vùc nµy.
Tõ n¨m 1935 ®Õn 1970, çc quèc gia sö dông x¨ng pha ch× víi hµm l−îng
alkyl ch× tèi ®a cho phÐp tõ 0,50÷ 0,60 g/lÝt (tr−êng hîp ngo¹i lÖ lªn ®Õn 0,80
g/lÝt). Tõ n¨m 1935 ®Õn 1970, viÖc bæ sung alkyl ch× vµo x¨ng (cã chØ sè RON
kho¶ng 90) ®· lµm t¨ng chØ sè èctan lªn kho¶ng 6-7 ®¬n vÞ víi gi¸ thµnh rÊt thÊp
(chØ chiÕm kho¶ng 1-2% gi¸ thµnh tinh läc cña x¨ng). NÕu theo h−íng c¶i thiÖn
qu¸ tr×nh tinh läc, ®Ó thu ®−îc kÕt qu¶ t−¬ng tù hoÆc kh«ng cho phÐp vÒ mÆt kü
thuËt hoÆc gi¸ thµnh rÊt cao (tiªu tèn thªm kho¶ng 15-20% n¨ng l−îng cho qu¸
tr×nh tinh läc).
B¾t ®Çu tõ nh÷ng n¨m 1970, çc nhµ s¶n xuÊt cña Mü ®· b¾t ®Çu l¾p ®Æt
çc BXLKT (kiÓu xóc t¸c) trªn çc ph−¬ng tiÖn míi. Do vËy, cÇn ph¶i gi¶m hµm
l−îng alkyl ch× v× nã g©y ra sù h− háng rÊt nhanh cña BXLKT. N¨m 1974, x¨ng
kh«ng ch× b¾t ®Çu xuÊt hiÖn t¹i Mü (x¨ng dïng cho çc ph−¬ng tiÖn míi l¾p
BXLKT cã hµm l−îng ch× rÊt thÊp, < 0,003 g Pb/lÝt). NhËt b¶n (n¨m 1975) vµ
Canada (n¨m 1977) còng ®· ®i theo lé tr×nh nµy.
§Çu nh÷ng n¨m 1980, çc quèc gia Ch©u ¢u (®Æc biÖt lµ Anh) b¾t ®Çu
gi¶m vµ thËm chÝ thay thÕ alkyl ch× trong x¨ng v× sù ®éc h¹i cña chóng (vµo n¨m
1989, x¨ng kh«ng ch× lÇn ®Çu tiªn xuÊt hiÖn t¹i Ch©u ¢u).
125
Ngµy nay, viÖc dïng x¨ng kh«ng ch× lµ b¾t buéc trªn ph¹m vi toµn cÇu do
viÖc sö dông réng r·i BXLKX. T¹i ViÖt Nam, chóng ta ®· lo¹i bá x¨ng pha ch× ra
khái danh môc nhiªn liÖu ®−êng bé. Tuy nhiªn, vÉn cßn mét sè khu vùc trªn thÕ
giíi dïng x¨ng pha ch×, víi hµm l−îng cho phÐp lín nhÊt th−êng vµo kho¶ng
0,15 g Pb/lÝt.
b. C¬ chÕ gi¶m hiÖn t−îng kÝch næ cña alkyl ch×
Alkyl ch× cã t¸c ®éng kiÒm chÕ ph¶n øng «-xy ho¸ çc hîp chÊt h÷u c¬ vµ
do vËy nã gióp lµm trÔ qu¸ tr×nh tù ch¸y. Tuy nhiªn, qu¸ tr×nh lan truyÒn ngän
löa th«ng th−êng trong ®éng c¬ kh«ng bÞ thay ®æi.
T¸c nh©n ho¹t ho¸ lµ mét trong çc lo¹i «-xÝt ch× sau: PbO, PbO2 hoÆc
Pb304. Th−êng dïng nhÊt lµ PbO, lµ kÕt qu¶ cña sù ph©n ly ho¸ häc cña hîp chÊt
h÷u c¬-kim lo¹i. PbO khö ho¹t tÝnh çc gèc tù do (chñ yÕu lµ çc lo¹i OH•) cã
tham gia trùc tiÕp vµo qu¸ tr×nh nh©n vµ ph©n nh¸nh cña chuçi ph©n tö trong suèt
qu¸ tr×nh «-xy ho¸ tr−íc khi x¶y ra tù ch¸y. RÊt khã ®Ó cã thÓ x¸c ®Þnh chÝnh x¸c
r»ng sù k×m chÕ x¶y ra trong giai ®o¹n kh«ng ®ång nhÊt (khi çc h¹t PbO ë thÓ
r¾n bÞ ph©n t¸n trong dßng khÝ n¹p) hay trong giai ®o¹n ®ång nhÊt (khi PbO ®·
bay h¬i). Kh¶ n¨ng lµm mÊt t¸c dông ph¶n øng «-xy ho¸ cña PBO cã thÓ ®−îc m«
t¶ theo ph−¬ng tr×nh sau:
PbO + OH• → (PbO - OH) (2.55)
(PbO - OH) + OH• → PbO2 + H20 (2.56)
Theo m« h×nh ®¬n gi¶n nµy, 1 ph©n tö PbO b¾t gi÷ ®−îc 2 gèc OH• (trong
khi trong qu¸ tr×nh ph©n nh¸nh truyÒn thèng, 1 gèc OH• sÏ gãp phÇn t¹o thµnh 3
gèc kh¸c). Çc lo¹i «-xÝt kim lo¹i kh¸c (ngoµi «-xÝt ch×) còng cã thÓ cã t¸c ®éng
k×m chÕ t−¬ng tù.
Ban ®Çu, chØ cã TEL ®−îc bæ sung vµo x¨ng. §Õn n¨m 1959, ng−êi ta cßn
sö dung TML do dÔ s¶n xuÊt h¬n. §©y lµ hîp chÊt linh ®éng h¬n nh−ng cã tÝnh
®éc cao h¬n. B¶ng 2-16 cung cÊp th«ng tin so s¸nh vÒ mét sè ®Æc tÝnh cña s¶n
phÈm TEL vµ TML.
TML cã ®iÓm s«i lµ 110 0C thay v× 198 0C cña TEL. Do vËy, nã cã thÓ
cung cÊp thªm kh¶ n¨ng linh ®éng cho phÇn x¨ng dÔ bay h¬i vµ t¸c ®éng cã hiÖu
qu¶ ®Õn tû sè ΔR. Ngoµi ra, TML cã kh¶ n¨ng æn ®Þnh nhiÖt cao h¬n so víi TEL
vµ nã ph©n ly muén h¬n trong qu¸ tr×nh ch¸y (®ã chÝnh lµ thêi gian thuËn lîi h¬n
cho sù xuÊt hiÖn cña hiÖn t−îng kÝch næ). Do ®ã, d−íi nh÷ng ®iÒu kiÖn vËn hµnh
kh¾c nghiÖt (vÝ dô t¹i sè vßng quay trôc khuûu lín), TML cã hiÖu qu¶ cao h¬n so
víi TEL. §ã chÝnh lµ lý do t¹i sao trong qu¸ khø (tuú theo t×nh h−íng), th−êng sö
dông çc ph−¬ng ¸n phô gia nh− : TEl vµ TML nguyªn chÊt; hçn hîp cña 2 lo¹i,
126
hoÆc hçn hîp ®−îc t¹o thµnh tõ çc chÊt sau CH3, C2H5, Pb(C2H5)2, Pb(C2H5)2 vµ
Pb(C2H5)(CH3)3.
B¶ng 2-16
Thuéc tÝnh vËt lý cña phô gia TEL vµ TML
§Æc tÝnh TEL TML

C«ng thøc ho¸ häc Pb(C2H5)4 Pb(CH3)4
Tû träng t¹i 20 0C, [kg/dm3] 1,650 1,995
§iÓm s«i, [0C] 198,9 110,0
¸p suÊt h¬i Reid
- T¹i 15 0C 0,22 23,3
- T¹i 50 0C 2,80 133,0
§iÓm ®ãng b¨ng, [0C] -130,2 -30,3
ChØ sè khóc x¹ (Refractive index), nD20 1,520 1,512
Khèi l−îng ph©n tö , [g/mol] 323,5 276,4
Hµm l−îng kim lo¹i, [% khèi l−îng] 64,06 77,51
Hµm l−îng ch× trªn 1 ml, [g ch×] 1,057 1,546
¤-xÝt ch× t¹o thµnh do sö dông phô gia TEL vµ TML cã thÓ ®äng b¸m trªn
thµnh v¸ch buång ch¸y vµ çc chi tiÕt cña ®éng c¬ (xu p¸p, bu-ji, pÝt t«ng). Do
vËy, ng−êi ta dïng çc chÊt phô gia tÈy röa ®Ó tÈy s¹ch chóng (b»ng çch biÕn ®æi
«-xÝt ch× vµ çc hîp chÊt trong phÇn cÆn b¸m thµnh çc hîp chÊt dÔ bay h¬i h¬n
vµ chóng ®−îc th¶i ra cïng khÝ th¶i).
HiÖn nay, 2 chÊt phô gia tÈy röa thùc sù cã hiÖu lùc lµ Dibromoethane-
DBE (c«ng thøc ho¸ häc C2H4Br2) vµ Dichloroethane -DCE (c«ng thøc ho¸ häc
C2H3CL2). Trong buång ch¸y, çc hîp chÊt nµy dÔ dµng ®−îc chuyÓn ®æi thµnh
çc halogen (Br2 vµ Cl2) hoÆc a-xÝt (HBr vµ HCl), chóng tiÕp tôc t¸c dông víi PbO
®Ó t¹o thµnh çc Hadie (hîp chÊt cña halogen víi 1 nguyªn tè hoÆc 1 gèc kh¸c)
theo ph−¬ng tr×nh sau:
2PbO + 2X2 ⇔ 2PbX2+O2 (2.57)
PbO+2HX ⇔ PbX2+H2O (2.58)
Trong ®ã X lµ Br hoÆc Cl.
§Ó ®¸nh gi¸ ®óng hiÖu qu¶ cña chÊt phô gia tÈy röa, cÇn chó ý thªm lµ
®iÓm nãng ch¶y (Melting Point) t−¬ng øng cña PbO lµ 888°C, PbBr2 lµ 378°C vµ
PbCl2 lµ 501°C.
127
DBE cã thÓ ®−îc sö dông riªng (lµ ph−¬ng ¸n hiÖu qu¶ nhÊt), hoÆc sö
dông kÕt hîp víi DCE. ViÖc sö dông chÊt phô gia tÈy röa còng cã nh÷ng nh−îc
®iÓm do chóng g©y ¨n mßn hÖ thèng th¶i. Ngoµi ra Brom vµ clo cßn g©y h− háng
®èi víi BXLKT.
c. Sù c¶i thiÖn chØ sè èctan do phô gia alkyl ch×
Sù c¶i thiÖn vÒ chØ sè èc tan tõ viÖc sö dông phô gia alkyl ch× lµ kh¸ lín
khi chØ sè èctan cña s¶n phÈm nhËn (x¨ng) ë ng−ìng thÊp nhÊt. ThuËt ng÷ ®é
nh¹y c¶m ®−îc sö dông ®Ó m« t¶ hiÖu qu¶ cña phô gia alkyl ch×. Nguyªn liÖu ®Çu
vµo ®−îc coi lµ cã ®é nh¹y c¶m cao nÕu nã cã sù c¶i thiÖn lín h¬n vÒ chØ sè èctan
víi mét hµm l−îng ch× ®· cho. VÝ dô vÒ ®é nh¹y c¶m cña çc s¶n phÈm thu ®−îc
tõ çc qu¸ tr×nh tinh läc kh¸c nhau ®−îc chØ ra trªn H×nh 2-32.
Nguyªn liÖu ®Çu vµo víi chØ sè RON kho¶ng 70 (s¶n phÈm thu ®−îc tõ
qu¸ tr×nh ch−ng cÊt trùc tiÕp), cã thÓ c¶i thiÖn chØ sè èctan lªn 10 ®¬n vÞ khi bæ
sung ch× víi hµm l−îng 0,6 g/lÝt. Do vËy, çc quèc gia kh«ng cã hÖ thèng tinh läc
dÇu hiÖn ®¹i vµ phøc t¹p, cã thÓ coi viÖc bæ sung phô gia ch× vµo x¨ng lµ mét biÖn
ph¸p hiÖu qu¶ ®Ó thu ®−îc chØ sè èctan mong muèn.
Víi çc nguyªn liÖu ®Çu vµo cã chØ sè èctan RON kho¶ng 90÷95, viÖc sö
dông phô gia ch× chØ c¶i thiÖn chØ sè èctan ë møc d−íi 10 ®¬n vÞ. Do vËy, víi
x¨ng cã chØ sè RON kho¶ng 92, cã thÓ t¨ng chØ sè èctan lªn 2-3 ®¬n vÞ víi hµm
l−îng phô gia ch× 0,15 g/lÝt; vµ t¨ng tõ 5÷6 ®¬n vÞ víi hµm l−îng 0,4 g/lÝt. Víi
hµm l−îng phô gia cao h¬n, hiÖu øng b·o hoµ b¾t ®Çu xuÊt hiÖn vµ møc ®é c¶i
thiÖn vÒ chØ sè èctan rÊt khiªm tèn. Nh÷ng vÊn ®Ò vÒ chØ sè èctan võa th¶o luËn
cã thÓ ¸p dông cho c¶ RON vµ MON. Tuy nhiªn, víi RON th−êng quan s¸t ®−îc
sù c¶i thiÖn lín h¬n mét chót so víi MON. Ngoµi ra, viÖc bæ sung ch× cã xu
h−íng lµm gia t¨ng nhÑ vÒ ®é nh¹y c¶m cña nhiªn liÖu x¨ng (kho¶ng 1 ®¬n vÞ víi
hµm l−îng 0,4g/lÝt).
Sù cã mÆt cña l−u huúnh trong çc s¶n phÈm tinh läc cã xu h−íng lµm
gi¶m ®é nh¹y c¶m cña chóng (b¶n chÊt cña hiÖu øng phô nµy hiÖn vÉn ch−a ®−îc
gi¶i ®¸p). Do vËy, víi sù cã mÆt cña l−u huúnh (víi hµm l−îng 1000 ppm), chØ sè
RON vµ MON chØ t¨ng ®−îc 1 ®¬n vÞ nÕu bæ sung phô gia ch× víi hµm l−îng
0,15 g/lÝt (gi¶m 1/3 hiÖu qu¶ cña phô gia ch×). Do vËy, viÖc khö l−u huúnh (ë møc
®é cao) ®èi víi x¨ng lµ rÊt cÇn thiÕt khi muèn ph¸t huy hiÖu lùc cña phô gia ch×
cho viÖc c¶i thiÖn chØ sè èctan.
128
X¨ng nhÑ SR X¨ng Reformate
52% Paraffins 54% Aromatics
41% Isoparaffins 16% Paraffins
7% Napthtenes 28% Isoparaffins
2% Napthtenes
gam Pb/lÝt gam Pb/lÝt gam Pb/lÝt gam Pb/lÝt
X¨ng full FFC X¨ng Alkylate

37% Isoparaffins 96% Isoparaffins
4% Paraffins 4% Paraffins
8% Napthtenes
30% Aromatics
21% Oleffins
gam Pb/lÝt gam Pb/lÝt TEL gam Pb/lÝt gam Pb/lÝt

TML
H×nh 2-32. §é nh¹y c¶m víi phô gia ch× cña çc s¶n phÈm tõ qu¸ tr×nh tinh läc dÇu th«
129
d. X¸c ®Þnh hµm l−îng ch× trong nhiªn liÖu x¨ng
Quang phæ HÊp thô Nguyªn tö Ngän löa (Flame Aatomic-absorption
Spectrometer) lµ ph−¬ng ph¸p hiÖn ®¹i ®Ó x¸c ®Þnh hµm l−îng ch× trong x¨ng. VÒ
nguyªn t¾c, tiªu chuÈn EN 237 vµ ASTM D 3237 cã thÓ ¸p dông ®Ó x¸c ®Þnh hµm
l−îng ch× trong kho¶ng tõ 2,5 ÷26 mg/lÝt (víi ®é chÝnh x¸c ë møc chÊp nhËn ®−îc
lµ 1 mg/lÝt). Víi x¨ng pha ch×, th−êng sö dông Tiªu chuÈn DIN 51 769 (cã ®é
t−¬ng thÝch tèt ë møc hµm l−îng phô gia ch× lµ 0,15 g/lÝt).
Trong c¶ 2 tr−êng hîp, viÖc ®o ®¹c ®−îc tiÕn hµnh theo 1 quy tr×nh ng¾n:
mÉu thö ®−îc pha lo·ng víi - MIBK (Methyl Isobutyl Ketone); sau ®ã alkyl ch×
®−îc ph¶n øng víi Ièt (Iodine); tiÕp theo, I-«n i«®ua-ch× (Lead Iodide) ®−îc æn
®Þnh b»ng çch bæ sung muèi Quaternary Ammonium; cuèi cïng hçn hîp ®−îc
®o ®¹c b»ng Quang phæ HÊp thô Nguyªn tö Ngän löa.
2.3.6.2. Çc chÊt phô gia kh¸c
a. MMT (Methyl Cyclopentadienyl Manganese Tricarbonyl)
RÊt nhiÒu s¶n phÈm ®· ®−îc thö nghiÖm trong suèt h¬n 80 n¨m qua nh»m
t×m ®−îc chÊt phô gia phï hîp (tèt h¬n hoÆc thay thÕ ®−îc alkyl ch×). Mét trong
sè chóng thu hót ®−îc phÇn lín sù quan t©m lµ MMT cã c«ng thøc ho¸ häc lµ
CH3-C5H4-Mn (CO)3. Nã ®−îc cung cÊp bëi tËp ®oµn Ethyl víi tªn th−¬ng m¹i lµ
AK33X vµ ®−îc sö dông kÕt hîp víi alkyl ch×.
Víi viÖc ®−a vµo sö dông x¨ng kh«ng pha ch× t¹i Mü vµ Canada, MMT
®−îc ®Ò xuÊt lµm chÊt c¶i thiÖn chØ sè èctan cho çc PTCG§B cã l¾p BXLKT.
Tuy nhiªn, mÆc dï MMT Ýt cã t¸c ®éng ®Õn BXLKT h¬n so víi ch×, nh−ng MMT
®· kh«ng nhËn ®−îc sù th«ng qua cña C¬ quan B¶o vÖ m«i tr−êng Mü -EPA ®Ó sö
dông ë ph¹m vÞ réng. N¨m 1996, MMT vÉn cßn ®−îc sö dông t¹i Canada víi hµm
l−îng ë møc 0,0185 g Mn/lÝt.
Trªn quan ®iÓm hiÖu lùc thùc chÊt cña phô gia (víi cïng hµm l−îng kim
lo¹i trong x¨ng), Mangan cã hiÖu lùc cao h¬n so víi ch×. Víi møc 0,0185 g
Mn/lÝt, MMT cã thÓ t¨ng chØ sè èctan t−¬ng øng thªm 2 ®¬n vÞ (víi x¨ng cã RON
tõ 88 ÷90) vµ 1 ®¬n vÞ (víi x¨ng cã RON tõ 81 ÷®Õn 83). Tuy nhiªn, MMT cã
®Æc tÝnh lµ møc ®é c¶i thiÖn chØ sè èctan ®¹t ®−îc tû lÖ nghÞch víi hµm l−îng
aromatic trong nhiªn liÖu x¨ng. Do ®ã, sù c¶i thiÖn vÒ chØ sè èctan ®¹t ®−îc ë trªn
lµ t−¬ng øng víi møc aromatic trong nhiªn liÖu tõ 25 ÷30 % (møc ®é c¶i thiÖn nãi
trªn cã thÓ gi¶m 1 nöa nÕu hµm l−îng aromatic v−ît qu¸ 40%).
HiÖn kh«ng cã chÊt phô gia tÈy röa nµo cã thÓ lo¹i bá MMT trong khÝ th¶i
(MnCl2 s«i ë 1190 0C). H¬n n÷a, ë møc hµm l−îng 0,0165 g Mn/lÝt, ®· xuÊt hiÖn
130
çc chÊt ®äng b¸m mÇu gØ s¾t cña «-xÝt mangan trªn bu-ji (nh−ng chóng ch−a g©y
t¸c h¹i ®Õn tr¹ng th¸i vµ sù vËn hµnh cña ®éng c¬).
b. Çc chÊt phô gia kh¸c
Ngoµi MMT, cã mét sè lo¹i hîp chÊt h÷u c¬-kim lo¹i còng cã thuéc tÝnh
chèng kÝch næ gièng nh− alkyl ch×. Mét sè chÊt ®−îc quan t©m lµ Iron
Pentacarbonyl –FE (CO)5; Ferrocene (Dicyclopentadienyliron) -Fe(C5H4)2, Nickel
Carbonyl -Ni(CO)2 vµ Tetraethyl Tin- Sn(C2H5)4. Tuy nhiªn, ch−a cã s¶n phÈm
nµo trong sè chóng ®¹t ®−îc møc s¶n xuÊt c«ng nghiÖp do tÝnh ®éc, gi¸ thµnh,
hoÆc do hiÖu øng phô (chñ yÕu liªn quan ®Õn sù mµi mßn). Çc hîp chÊt ®Êt hiÕm
nh− Ytterbium, Praseodymium, Neodymium còng ®· tõng ®−îc ®Ò xuÊt.
Çc hîp chÊt phi kim lo¹i (nh− Iodine, Aniline vµ n-methylaniline) còng
cã nh÷ng t¸c ®éng cã Ých ®èi víi viÖc h¹n chÕ kÝch næ. Tuy nhiªn, nh÷ng hîp chÊt
nµy kh«ng ®ñ hiÖu lùc ®Ó sö dông cho çc ®éng c¬ x¨ng hiÖn nay (vÝ dô: cÇn ph¶i
bæ sung kho¶ng 1% Methylaniline ®Ó cã ®−îc sù c¶i thiÖn 8 ®¬n vÞ chØ sè èctan
(víi x¨ng ch−ng cÊt trùc tiÕp cã chØ sè RON ban ®Çu kho¶ng 60). Møc ®é c¶i
thiÖn ®¹t ®−îc sÏ thÊp h¬n nÕu nhiªn liÖu ban ®Çu cã chØ sè RON kho¶ng 90.
2.3.7. ChØ sè èctan cña çc lo¹i x¨ng th−¬ng m¹i
B¶ng 2-17 liÖt kª chØ sè RON vµ MON nhá nhÊt cña çc lo¹i x¨ng cã
phÈm cÊp kh¸c nhau ®−îc b¸n t¹i 1 sè thÞ tr−êng chÝnh trªn thÕ giíi. S¶n phÈm
®−îc sö dông réng r·i nhÊt ë Ch©u ¢u lµ x¨ng kh«ng ch× Eurosuper (nã ph¶i cã
chØ sè RON tèi thiÓu lµ 95 vµ MON tèi thiÓu lµ 85). Mét s¶n phÈm kh¸c còng
®−îc b¸n t¹i Ch©u ¢u (®Æc biÖt lµ Ph¸p) lµ x¨ng kh«ng ch× chÊt l−îng cao (Super
Premium Unleaded Gasoline) víi chØ sè RON tèi thiÓu lµ 98 vµ MON tèi thiÓu lµ
88. Çc lo¹i x¨ng pha ch× vÉn cßn tån t¹i dai d¼ng ë Ch©u ¢u cho ®Õn tËn n¨m
2000, chóng cã chØ sè RON lµ 97 vµ MON lµ 86.
Çc lo¹i x¨ng cã phÈm chÊt th«ng th−êng (Regular) (cã hoÆc kh«ng cã
ch×) sÏ dÇn biÕn mÊt t¹i thÞ tr−êng Ch©u ¢u, ngo¹i trõ t¹i §øc (n¬i x¨ng kh«ng
ch× phÈm cÊp th«ng th−êng vÉn tån t¹i víi chØ sè RON tèi thiÓu lµ 91 vµ MON tèi
thiÓu lµ 82,5). ViÖc cÊm dïng x¨ng pha ch× th−êng xuÊt hiÖn ë çc n−íc cã mËt
®é PTCG§B cao vµ ®· x©y dùng ®−îc çc ®iÒu luËt m«i tr−êng nghiªm ngÆt
(Liªn bang Mü, NhËt b¶n, Canada…).
T¹i Mü, phÈm cÊp chÊt l−îng cña x¨ng kh«ng ®−îc x¸c ®Þnh bëi gi¸ trÞ
RON vµ MON tèi thiÓu. Thay vµo ®ã lµ sù kÕt hîp gi÷a 2 th«ng sè trªn: sö dông
gi¸ trÞ trung b×nh céng (RON + MON)/2 vµ so s¸nh víi chØ sè chèng kÝch næ AKI
(Anti-Knock Index). T¹i Mü x¨ng ®−îc chia thµnh 3 lo¹i: x¨ng phÈm cÊp th«ng
131
th−êng, x¨ng phÈm cÊp trung b×nh vµ x¨ng chÊt l−îng cao; víi gi¸ trÞ
(RON+MON)/2 t−¬ng øng lµ 87, 89 vµ 91.
B¶ng 2-17
ChØ sè èctan cña nhiªn liÖu x¨ng ®èi víi mét sè quèc gia
Tiªu chuÈn Ch©u ¢u NhËt Mü

X¨ng Thuéc (EN 228) B¶n (ASTM
kh«ng tÝnh §øc Ph¸p Italia Anh (JIS D 4814)
ch× K2202)
B×nh th−êng RONmin 91 89
(Regular) MONmin 82,5 82
AKImin 87***
Trung b×nh AKImin 89 *****
(Intermediate)
Cao cÊp RONmin 95*
(Premium) MONmin 95*
AKImin 91*****
H¶o h¹ng RONmin 98 98** 98
(SuperPremium) MONmin 88 88** 87
Chó thÝch:
*
- x¨ng kh«ng ch× cña Ch©u ¢u - Eurosuper
**
- ChØ sè èctan theo yªu cÇu cña çc nhµ s¶n xuÊt « t« Ph¸p
***
- Ph¶i ®¸p øng yªu cÇu cña çc PTCG§B s¶n xuÊt sau n¨m 1971.
****
- §èi víi çc PTCG§B cã yªu cÇu chØ sè èctan cao
*****
- §èi víi çc PTCG§B cã yªu cÇu chØ sè èctan cùc cao
ChØ sè chèng kÝch næ AKI = (RON+MON)/2, nã cã thÓ ®−îc ®iÒu chØnh cho phï hîp
víi ®é cao sö dông ph−¬ng tiÖn vµ mïa trong n¨m (Tiªu chuÈn ASTM D 4814)
ChÊt phô gia mÇu s¾c ®−îc sö dông víi hµm l−îng nhá ®Ó ph©n biÖt çc
lo¹i x¨ng kh¸c nhau (nh»m kiÓm so¸t viÖc sö dông nhÇm vµ ng¨n ngõa sù gian
lËn th−¬ng m¹i). Do vËy, x¨ng kh«ng ch× t¹i Ch©u ¢u cã mÇu xanh l¸ c©y (xanh
lôc) vµ sö dông 2 chÊt phô gia chØ thÞ mµu (hµm l−îng mçi chÊt lµ 2 mg/lÝt) lµ:
+ MÇu xanh (Blue): 1,4-di-n-butylaminoanthraquinone
+ MÇu vµng (Yellow): diethylaminoazobenzene
X¨ng pha ch× th«ng th−êng (t¹i nh÷ng n¬i cßn l−u hµnh), sö dông mÇu ®á
thuèc nhuém (O-toluene-azo-o-toluene-azo-pnaphthol) víi hµm l−îng 4 mg/lÝt.
X¨ng chÊt l−îng h¶o h¹ng (Super Premium Gasoline) kh«ng cÇn dïng chØ
thÞ mÇu v× trong thùc tÕ viÖc pha trén nã víi çc lo¹i nhiªn liÖu kh¸c (x¨ng cã
phÈm cÊp thÊp h¬n) kh«ng cã lîi ®èi víi ng−êi trèn thuÕ.
132
Ngoµi ra, ®Ó tr¸nh rñi ro do t×nh cê sö dông nhÇm lo¹i nhiªn liÖu (cã thÓ
lµm h− háng BXLKT), n¾p cña thïng chøa nhiªn liÖu (trªn ph−¬ng tiÖn) vµ vßi
cÊp nhiªn liÖu (cña tr¹m x¨ng) cÇn cã dÊu hiÖu phï hîp víi nhau.
2.4. r¹ng th¸i cña x¨ng trong qu¸ tr×nh cÊt gi÷ vμ ph©n
phèi
Nhiªn liÖu x¨ng cã thÓ ph¶i chÞu sù thay ®æi theo thêi gian suèt tõ khi
®−îc pha trén trong nhµ m¸y ®Õn khi nã bÞ ®èt ch¸y trong ®éng c¬. Sù thay ®æi
nµy cã thÓ g©y ra nh÷ng hËu qu¶ kh¸ nghiªm träng. Trong phÇn nµy sÏ m« t¶
ph−¬ng ph¸p dïng trong qu¸ tr×nh cÊt gi÷ vµ ph−¬ng ph¸p sö dông ®Ó ng¨n ngõa
sù h− háng cña nhiªn liÖu x¨ng.
2.4.1. Xu h−íng «-xy ho¸ cña x¨ng
Ngay t¹i nhiÖt ®é m«i tr−êng, HC lµ ®èi t−îng cña qu¸ tr×nh «-xy ho¸ dÉn
®Õn sù t¹o thµnh çc s¶n phÈm sÒn sÖt th−êng gäi lµ chÊt g«m (gum). Nã cã thÓ
g©y ra nhiÒu t¸c h¹i kh¸c nhau nh−: khã kh¨n cho sù ho¹t ®éng cña b¬m cÊp
nhiªn liÖu kiÓu mµng, bÞt kÝn lç vßi phun nhiªn liÖu vµ g©y kÑt xÐc m¨ng.
Olefin (s¶n phÈm thu ®−îc tõ qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi xóc t¸c vµ chuyÓn ®æi
nhiÖt), lµ thµnh phÇn chñ yÕu trong nhiªn liÖu x¨ng cã xu h−íng t¹o thµnh g«m.
Çc lo¹i hîp chÊt kh¸c nh− aromatic, çc lo¹i HC kh¸c vßng (Heterocyclic) vµ
Sunfua (thËm chÝ víi mét l−îng rÊt nhá) còng dÉn ®Õn sù t¹o thµnh g«m.
Cã nhiÒu ph−ong ph¸p cã thÓ sö dông ®Ó kiÓm so¸t sù t¹o thµnh g«m trong
s¶n phÈm nhiªn liÖu cuèi cïng. CÇn cã sù ph©n biÖt râ rµng vÒ tr¹ng th¸i cña x¨ng
t¹i mét thêi ®iÓm ®· cho (®ang tån t¹i 1 hµm l−îng nhÊt ®Þnh g«m trong x¨ng) vµ
dù b¸o sù thay ®æi cña nã trong qu¸ tr×nh l−u tr÷ kÐo dµi (tÝnh æn ®Þnh trong qu¸
tr×nh cÊt gi÷).
Theo EN 5 vµ ASTM D 381, hµm l−îng g«m thu ®−îc b»ng çch lµm bay
h¬i 50 cm3 nhiªn liÖu mÉu, ®−îc ®Æt trong 1 chiÕc chËu ®−îc kiÓm so¸t nhiÖt ®é
(160 0C) vµ 1 vßi phun khÝ trong thêi gian 30 phót. Sau qu¸ tr×nh bay h¬i, khèi
l−îng chÊt d− sÏ cung cÊp th«ng tin vÒ hµm l−îng g«m th« (ch−a röa). PhÇn d−
nµy sau ®ã ®−îc chiÕt b»ng dung dÞch Heptane ®Ó thu ®−îc hµm l−îng g«m hiÖn
cã (çc ®Æc tÝnh kü thuËt ®−îc ¸p dông víi hµm l−îng nµy). Hµm l−îng g«m cho
phÐp trong nhiªn liÖu t¹i çc n−íc kh¸c nhau phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn l−u tr÷ côc
bé (nhiÖt ®é vµ thêi gian l−u tr÷) vµ còng nh− sù hiÓu biÕt vÒ rñi ro do chÊt g«m
g©y ra. Hµm l−îng g«m giíi h¹n lµ 5 mg/100 ml th−êng lµ ®ñ kh¶ n¨ng ®Ó b¶o vÖ
nhiªn liÖu x¨ng trong qu¸ tr×nh l−u tr÷.
133
Thñ tôc kiÓm tra hµm l−îng g«m cã thÓ cung cÊp th«ng tin vÒ viÖc sö dông
chÊt phô gia trong nhiªn liÖu x¨ng. Khi sö dông chÊt phô gia lµm s¹ch th× th−êng
cã sù kh¸c biÖt lín gi÷a hµm l−îng g«m ch−a röa vµ hµm l−îng g«m hiÖn cã.
Ph−¬ng ph¸p NF M07-013 ®−îc dïng ®Ó ®¸nh gi¸ hµm l−îng g«m tiÒm
n¨ng (nã dïng qu¸ tr×nh «-xy ho¸ c−ìng Ðp ®Ó m« pháng ®iÒu kiÖn l−u tr÷ l©u
dµi). Nhiªn liÖu mÉu ®−îc gi÷ 16 giê t¹i nhiÖt ®é 100 0C trong m«i tr−êng «-xy cã
¸p suÊt 7 bar vµ sau ®ã l−îng g«m ®−îc thu l¹i b»ng bé läc. Hµm l−îng g«m thu
®uîc b»ng ph−¬ng ph¸p nµy cã ®é chÝnh x¸c kh«ng cao (do çc s¶n phÈm «-xy
ho¸ nh− Alcohol, Ether cã thÓ ®· cã s½n trong nhiªn liÖu x¨ng).
Cuèi cïng, viÖc x¸c ®Þnh thêi gian thu vµo (Tiªu chuÈn ISO 7536 vµ
ASTM D 525) còng cho phÐp ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng t¹o thµnh g«m trong qu¸ tr×nh
l−u tr÷. Mét l−îng x¨ng ®−îc ®Æt trong 1 b×nh chøa ®Çy «-xy víi nhiÖt ®é 100 0C
vµ ¸p suÊt 7 bar. Sù thay ®æi ¸p suÊt «-xy theo thêi gian ®−îc ghi nhËn l¹i b»ng 1
¸p kÕ (Manometer). Thêi ®iÓm t¹i ®ã ¸p suÊt b¾t ®Çu gi¶m chÝnh lµ dÊu hiÖu xuÊt
hiÖn cña ph¶n øng «-xy ho¸. NÕu sù suy gi¶m ¸p suÊt kh«ng xuÊt hiÖn sau thêi
gian 960 phót, thö nghiÖm coi nh− ®−îc hoµn tÊt v× qu¸ tr×nh nµy t−¬ng øng víi
thêi gian ®−a vµo tèi ®a cã thÓ ®¹t tíi. Tiªu chuÈn Ch©u ¢u (EN 228) víi x¨ng
kh«ng ch× Eurosuper yªu cÇu thêi gian ®−a vµo tèi thiÓu lµ 360 phót. T¹i Mü,
theo tiªu chuÈn ASTM D 4814, thêi gian ®−a vµo tèi thiÓu lµ 240 phót.
Çch ®¬n gi¶n nhÊt ®Ó ®¸p øng çc yªu cÇu kü thuËt nµy lµ lo¹i bá mét
çch triÖt ®Ó çc thµnh phÇn kh«ng mong muèn vµ çc t¹p chÊt cã trong x¨ng.
Tuy nhiªn, ®iÒu mong muèn trªn lµ kh«ng thùc tÕ vµ do vËy viÖc sö dông chÊt
phô gia chèng «-xy ho¸ ®−îc −a dïng h¬n.
2.4.2. Sö dông chÊt phô gia chèng «-xy ho¸
Çc chÊt phô gia chèng «-xy ho¸ (Antioxidant) dïng trong x¨ng thuéc vÒ
çc hä ho¸ häc sau:
+ alkyl-p-phenylenediamine:
+ alkyl-p-aminophenol:
+ alkylphenol:
Çc chÊt phô gia nµy ®−îc dïng ®Ó æn ®Þnh çc gèc Peroxyt ph©n ly
(Decompose Peroxide Radical) kiÓu ROO• th−êng rÊt tÝch cùc trong ph¶n øng «-
134
xy ho¸. C¬ chÕ ph¶n øng dÔ ®−îc chÊp nhËn nhÊt lµ chuyÓn 1 nguyªn tö H tõ
chÊt chèng «-xy ho¸ (Antioxidant-AH) cho gèc tù do:
AH + ROO• → A• + ROOH (2.59)
•
Nhãm Peroxyt bÞ khö ho¹t tÝnh vµ gèc A trë lªn æn ®Þnh vµ nã kh«ng thÓ
tham gia vµo qu¸ tr×nh ph¶n øng chuçi nh©n gièng.
Ngoµi ra, qu¸ tr×nh sau còng cã thÓ xuÊt hiÖn:
+ Sù t¹o thµnh cña 1 chÊt phøc t¹p gi÷a chÊt chèng «-xy ho¸ vµ gèc ROO•
theo gi¶n ®å ph¶n øng sau:
ROO• + AH → (ROOH ←AH) (2.60)
•
(ROOH ←AH) + ROO → R-R + 2O2 + AH (2.61)
+ Qu¸ tr×nh lµm mÊt t¸c dông ho¸ häc (Deactivation) do chuyÓn ®iÖn tö,
biÓu diÔn b»ng s¬ ®å ph¶n øng sau:
Phô gia chèng «-xy hãa ®−îc sö dông nhiÒu nhÊt lµ hçn hîp cña P-
phenylenediamines vµ Alkylphenol. Hçn hîp nµy ®−îc ®iÒu chØnh cho phï hîp
víi hµm l−îng Olefin cã trong nhiªn liÖu sÏ ®−îc xö lý. Hµm l−îng sö dông
th«ng th−êng nhÊt lµ 10 ®Õn 20 ppm. Nh÷ng phô gia nµy cã thÓ trén vµo x¨ng
ngay sau khi tinh läc (nh−ng tèt nhÊt lµ khi thµnh phÇn cña x¨ng ®· cè ®Þnh).
Mét −u ®iÓm n÷a cña viÖc sö dông chÊt phô gia chèng «-xy ho¸ lµ chóng
lµm æn ®Þnh alkyl ch× (chÊt cã thÓ bÞ tÊn c«ng bëi çc gèc Peroxyt vµ cã thÓ bÞ
ph©n ly trong qu¸ tr×nh l−u tr÷ x¨ng).
2.4.3. Sö dông phô gia khö kim lo¹i
Sù cã mÆt cña kim lo¹i, mÆc dï víi hµm l−îng rÊt nhá (0,01 mg/lÝt) sÏ lµ
t¸c nh©n thóc ®Èy ph¶n øng «-xy ho¸ trong nhiªn liÖu x¨ng. §ång ®á (Copper) lµ
chÊt cã ho¹t tÝnh cao nhÊt trong nhãm kim lo¹i nµy. Nã cã kh¶ n¨ng t¹o thµnh çc
gèc tù do (mµ chóng truyÒn ph¶n øng chuçi) hoÆc nã kiÒm chÕ ph¶n øng cña çc
chÊt phô gia chèng «-xy ho¸ truyÒn thèng.
Phô gia khö kim lo¹i (Metal-Deactivator Additive) sÏ khö ho¹t tÝnh cña
®ång b»ng çch t¹o sù ®Þnh h×nh ch¾c ch¾n ®Ó ng¨n chÆn ph¶n øng cña nã. S¶n
phÈm th−êng ®−îc sö dông cho môc ®Ých nµy lµ N,N'-disalicylidene-l,2-
propanedi-amine, víi cÊu tróc kÑp nh− sau:
ChÊt phô gia khö kim lo¹i ®−îc sö dông víi hµm l−îng tõ 2 ®Õn 10 ppm.
135
2.5. X¨ng pha
X¨ng pha lµ sù phèi hîp hoµ trén cña çc nguyªn liÖu ®Çu vµo kh¸c nhau
thu ®−îc tõ çc qu¸ tr×nh tinh läc kh¸c nhau ®Ó thu ®−îc ®ñ vÒ l−îng s¶n phÈm
cuèi cïng mµ ph¶i ®¸p øng tÊt c¶ çc yªu cÇu kü thuËt. Trong ®ã, 2 yªu cÇu khã
®¸p øng nhÊt lµ tÝnh dÔ bay h¬i (thÓ hiÖn qua ¸p suÊt h¬i vµ ®−êng cong ch−ng
cÊt) vµ chØ sè èctan (RON vµ MON). PhÇn nµy sÏ m« t¶ nh÷ng ®Æc tÝnh chÝnh cña
çc nguyªn liÖu ®Çu vµo cã thÓ sö dông còng nh− çch thøc dù b¸o tr¹ng th¸i cña
thµnh phÇn hoµ trén (®Æc biÖt lµ chØ sè èctan).
X¨ng t¸i c«ng thøc (Reformulated Gasoline) hiÖn ®ang ®−îc sö dông réng
r·i vµ cã hiÖu qu¶ t¹i Mü ®Ó b¶o vÖ m«i tr−êng. §©y lµ lo¹i x¨ng cã kh¶ n¨ng ®¸p
øng çc yªu cÇu nghiªm ngÆt ®èi víi sù vËn hµnh cña ®éng c¬ còng nh− nh÷ng
yªu cÇu vÒ thµnh phÇn ho¸ häc (hµm l−îng Benzene, Aromatic, Olefin, L−u
huúnh…). Do giíi h¹n cña Chuyªn ®Ò nµy, nªn nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan ®Õn lo¹i
x¨ng nµy sÏ ®−îc ®Ò cËp chi tiÕt trong Chuyªn ®Ò “¤ nhiÔm m«i tr−êng do §éng
c¬ ®èt trong”.
2.5.1. §Æc tÝnh cña nguyªn liÖu ®Çu vµo
D÷ liÖu ph©n tÝch mét sè nguyªn liÖu ®Çu vµo cã thÓ sö dông ®Ó s¶n xuÊt
x¨ng pha ®−îc cung cÊp trong B¶ng 2-18 (nh÷ng d÷ liÖu nµy chØ mang tÝnh minh
ho¹). D÷ liÖu thùc sÏ phô thuéc vµo çc yÕu tè nh− : kiÓu dÇu th« kh¸c nhau ®−îc
sö dông, ph−¬ng ph¸p ph©n t¸ch lùa chän, c«ng nghÖ s¶n xuÊt vµ møc ®é nghiªm
ngÆt cña çc qu¸ tr×nh tinh läc.
Çc ®Æc tÝnh c¬ b¶n cña nguyªn liÖu ®Çu vµo ®−îc quan t©m lµ: tû träng,
¸p suÊt h¬i, kho¶ng nhiÖt ®é ch−ng cÊt, chØ sè èctan vµ thµnh phÇn theo hä ho¸
häc. Víi møc ®é chÝnh x¸c cao h¬n, 1 h·ng tinh chÕ ®Çu th« th−êng chØ quan t©m
chñ yÕu ®Õn 2 th«ng sè sau: ¸p suÊt h¬i vµ chØ sè MON
Kinh nghiÖm trong ngµnh c«ng nghiÖp läc dÇu cho thÊy, trong sè çc yªu
cÇu kh¸c nhau cÇn ®¸p øng, nh÷ng yªu cÇu liªn quan ®Õn RON vµ RVP lµ khã
®¸p øng nhÊt c¶ vÒ gãc ®é kinh tÕ vµ gãc ®é kü thuËt. §iÒu nµy dÉn ®Õn viÖc h¹n
chÕ sö dông çc nguyªn liÖu ®Çu vµo qu¸ dÔ bay h¬i hoÆc chØ sè MON qu¸ thÊp
(hoÆc c¶ 2 qu¸ thÊp).
136
B¶ng 2-18
Thuéc tÝnh cña nguyªn liÖu ®Çu vµo cho qu¸ tr×nh s¶n xuÊt x¨ng pha
Nguyªn liÖu ®Çu vµo (thu ®−îc tõ qu¸ tr×nh tinh läc)
Thuéc tÝnh Butane Iso- SR-light Low- Medium- Hight Heavy Straight
pentane gasoline pressure pressure -pressure reformate FFC
reformate reformate reformate gasoline
Tû träng, [kg/dm3] 0,579 0,610 0,655 0,819 0,778 0,790 0,867 0,752
RVP, [kPa]] 15,0 70,0 40,0 41,4 41,9 6,0 42,7
NhiÖt ®é ch−ng cÊt, [0C]
IP 20 30 50 34 41 117 39
10% 22 38 75 63 56 121 56
30% 24 45 113 92 85 126 73
50% 27 52 138 112 108 132 105
70% 29 61 146 128 126 140 146
90% 31 77 170 146 145 153 179
FP 36 101 204 180 184 194 204
Thµnh phÇn, [% thÓ tÝch]
Paraffin 100 100 91 27 44 41 2 41
Napthene - - - - 2 - - 8
Oleffn - - - - - - - 21
Aromatic - - - - 54 59 98 30
RON 95 92 68 102 94 99 113 91
MON 92 89 67 91 85 88 102 83
S 3 3 1 11 9 11 11 8
ΔR - - - 16 15 19 - -1
137
B¶ng 2-18 (tiÕp theo)
Thuéc tÝnh cña nguyªn liÖu ®Çu vµo cho qu¸ tr×nh s¶n xuÊt x¨ng pha
Nguyªn liÖu ®Çu vµo (thu ®−îc tõ qu¸ tr×nh tinh läc)
Thuéc tÝnh FFC light FFC Heavy Alkylate Isomerate Dimersol ETBE MTBE
gasoline gasoline
Tû träng, [kg/dm3] 0,687 0,830 0,710 0,643 0,686 0,750 0,746
RVP, [kPa] 67,9 5,0 40,0 78,0 49,0 40,0 * 55,0 *
NhiÖt ®é ch−ng cÊt ASTM, [0C]
IP 37 115 32 35 56 72,8 55,3
10% 47 134 72 42 58 72,8 55,3
30% 53 146 100 44 59 72,8 55,3
50% 63 158 106 47 60 72,8 55,3
70% 79 172 110 52 70 72,8 55,3
90% 106 192 126 61 130 72,8 55,3
FP 134 208 198 75 188 72,8 55,3
Thµnh phÇn (% thÓ tÝch)
Paraffin 57 22 100 95 - - -
Napthene 9 6 - 5 - - -
Oleffn 28 10 - - 100 - -
Aromatic 6 62 - - - - -
RON 91 95 97 83 97 117* 118
MON 82 84 94 82 82 101* 101
S 9 11 3 1 15 16 17
ΔR -1 - - - 0 - -
138
§èi víi khÝa c¹nh ¸p suÊt h¬i RVP, s¶n phÈm yÕu nhÊt lµ phÇn C4 vµ C5
(thu ®−îc tõ qu¸ tr×nh ch−ng cÊt trùc tiÕp vµ isomerate). §iÒu nµy ®Æc biÖt ®óng
víi C4, phÇn nguyªn liÖu cã thÓ chiÕm tõ 8 ÷10% s¶n phÈm x¨ng pha cuèi cïng.
Nguyªn liÖu ®Çu vµo cã chØ sè èctan thÊp nhÊt lµ Olefin. Do vËy, nh÷ng
hîp chÊt nµy chØ ®−îc dïng ®Ó pha vµo x¨ng nÒn víi møc ®é võa ph¶i (mÆc dï
chóng còng cã nh÷ng thuéc tÝnh rÊt ®¸ng chó ý vÒ RVP, RON...). H×nh 2-33 cung
cÊp mét çi nh×n bao qu¸t vÒ chØ sè RON vµ MON cña çc lo¹i nguyªn liÖu ®Çu
vµo kh¸c nhau cã thÓ sö dông ®Ó s¶n xuÊt x¨ng pha.
ChØ sè èctan
MON RON
↑ Methanol (RON 125÷135)
↓ Víi x¨ng nhÑ (MON 64) ↓ Víi x¨ng nhÑ (RON 65)
H×nh 2-33. Kho¶ng chØ sè èctan víi çc thµnh phÇn cña x¨ng pha
139
2.5.2. Tr¹ng th¸i cña x¨ng pha
Mét ®iÒu hiÓn nhiªn lµ tr¹ng th¸i cña x¨ng pha (th«ng qua çc thuéc tÝnh
vËt lý vµ ho¸ häc cña chóng nh− tÝnh dÔ bay h¬i, chØ sè èctan...) kh«ng tu©n theo
quy luËt bæ sung tuyÕn tÝnh. §Ó tÝnh to¸n sù kh¸c biÖt nµy, kh¸i niÖm ChØ sè pha
trén (Blending Indexe) th−êng ®−îc sö dông. ChØ sè pha trén cña mét sè lo¹i
Alcohol vµ Ether ®−îc tr×nh bµy trong B¶ng 2-19.
B¶ng 2-19
ChØ sè pha trén cña mét sè lo¹i alcohol vµ ether
KiÓu s¶n phÈm ChØ sè pha trén
RON MON
Methanol 125-135 100-105
MTBE 113-117 95-101
Ethanol 120-130 98-103
ETBE 118-122 100-102
Terbutyl Alcohol (TBA) 105-110 95-100
TAME 110-114 96-100
2.5.2.1. ChØ sè pha trén

Gi¶ thiÕt r»ng chØ sè èctan cña hèn hîp x¨ng pha (AB) tõ 2 nguyªn liÖu
®Çu vµo thµnh phÇn (A vµ B) ®−îc x¸c ®Þnh tõ tr−íc. ChØ sè pha trén (MA) cña 1
trong 2 thµnh phÇn, vÝ dô víi thµnh phÇn A cã thÓ tÝnh to¸n tõ ph−¬ng tr×nh sau:
RONAB = χ. MA + (1-χ) RONB (2.62)
Trong ®ã: RONB vµ RONAB lµ chØ sè èctan t−¬ng øng cña thµnh phÇn B vµ
hçn hîp AB. Cßn χ lµ phÇn thÓ tÝch cña thµnh phÇn A trong hçn hîp AB.
ChØ sè pha trén th−êng ¸p dông cho thµnh phÇn cã hµm l−îng thÊp nhÊt
trong hçn hîp. VÝ dô: hçn hîp pha trén 80% cña nguyªn liÖu Reformate (cã chØ
sè RON 97) víi 20% x¨ng thu ®−îc tõ qu¸ tr×nh cracking (cã chØ sè RON 92), chØ
sè èctan cuèi cïng cña hèn hîp lµ 96,5. Trong tr−êng hîp nµy chØ sè pha trén cña
phÇn x¨ng thu ®−îc tõ qu¸ tr×nh Cracking lµ :
M=
(96,5 − 97 x 0,8) Æ M= 94,5
0,2
Trong tr−êng hîp nµy chØ sè pha trén thÊp h¬n chØ sè èctan 2,5 ®¬n vÞ. Sù
kh¸c biÖt víi tr−êng hîp lý t−ëng lµ 0,5 RON (®o ®¹c RON = 96,5; lý thuyÕt
RON lµ 96,0). ChØ sè pha trén còng cã thÓ ¸p dông cho çc th«ng sè kh¸c nh−:
chØ sè MON, ¸p suÊt h¬i (RVP) vµ tÝnh dÔ bay h¬i (E70, E100...).
140
Trong thùc tÕ, chØ sè pha trén cña mét thµnh phÇn thay ®æi theo hµm l−îng
vµ tr¹ng th¸i tù nhiªn cña s¶n phÈm cuèi cïng nhËn ®−îc, cã nghÜa lµ nã kh«ng
ph¶i lµ thuéc tÝnh mang tÝnh b¶n chÊt. Tuy nhiªn, çc h·ng tinh läc dÇu th« vÉn
tiÕp tôc kÐo dµi viÖc sö dông chØ sè pha trén ®Ó dù b¸o vµ bè trÝ gi¶n ®å s¶n xuÊt
(dùa trªn nh÷ng d÷ liÖu thu ®−îc tõ kinh nghiÖm s¶n xuÊt cña hä). B¶ng 2-19
cung cÊp chØ sè pha trén −íc l−îng ®èi víi çc lo¹i Alcohol vµ Ether kh¸c nhau,
khi chóng ®−îc bæ sung (víi mét l−îng nhá) vµo x¨ng kh«ng ch× Eurosuper (cã
chØ sè RON 95, MON 85). Do cã xÐt ®Õn çc tr¹ng th¸i kh¸c nhau cña nguyªn
liÖu ®Çu vµo, chØ sè pha trén ®−îc cung cÊp duíi d¹ng 1 kho¶ng gi¸ trÞ cã thÓ chø
kh«ng ph¶i lµ mét gi¸ trÞ ®¬n.
2.5.2.2. Dù b¸o chØ sè èctan cña x¨ng dùa trªn thµnh phÇn ho¸ häc
H·ng BP ®· ®Ò xuÊt kü thuËt phæ hång ngo¹i ®Ó dù b¸o chØ sè èctan cña
x¨ng pha. Kü thuËt nµy cã −u ®iÓm lµ thêi gian ng¾n (kho¶ng 1 phót), nã ®· ®−îc
chøng minh lµ rÊt h÷u Ých cho viÖc dµn xÕp hçn hîp x¨ng pha b»ng çch ®iÒu
chØnh nhá vÒ thµnh phÇn tiªu chuÈn.
Mét kü thuËt ®−îc sö dông phæ biÕn kh¸c lµ phÐp Ghi s¾c ký KhÝ (Gas
Chromatography). Kü thuËt nµy cã thÓ sö dông ®Ó nhËn d¹ng vµ x¸c ®Þnh sè
l−îng cña kho¶ng 200 thµnh phÇn kh¸c nhau (víi chØ sè èctan ®· biÕt). Sö dông
nh÷ng d÷ liÖu nµy, ta cã c«ng thøc x¸c ®Þnh chØ sè èctan cña x¨ng pha nh− sau:
( )
n
OR = ∑ OR ppi + K i .C i (2.63)
i
Trong ®ã: OR- chØ sè èctan cña x¨ng (RON hoÆc MON)
ORppi chØ sè èctan cña thµnh phÇn nguyªn chÊt thø i
Ci hµm l−îng (% khèi l−îng) cña thµnh phÇn thø i
K - hÖ sè biÓu diÔn sù ph©n kú so víi tr¹ng th¸i lý t−ëng khi tÝnh
to¸n tr¹ng th¸i cña s¶n phÈm trong hçn hîp. §¹i l−îng Ki trong
ph−¬ng tr×nh nµy lµ gièng nhau cho mäi thµnh phÇn cã chung hä
ho¸ häc, chung møc ®é ph©n nh¸nh vµ cã cïng sè ph©n tö C.
Ph−¬ng ph¸p kh«ng TuyÕn tÝnh (Non-linear Method) ®−îc dïng ®Ó dù b¸o
chØ sè èctan cña hçn hîp x¨ng pha phøc t¹p víi tr¹ng th¸i pha trén cña thµnh
phÇn thø i phô thuéc vµo m«i tr−êng HC mµ nã ®−îc t×m thÊy. Do vËy, chØ sè
èctan (OR) cña x¨ng pha cuèi cïng ®−îc biÓu diÔn b»ng ph−¬ng tr×nh sau:
n
( )
OR = ∑ OR ppi + K •i .C i
i
(2.64)
141
Trong ®ã: çc ký hiÖu (OR, ORppi, Ci) ®· nãi trªn ®−îc ¸p dông l¹i. Riªng
chØ sè K *i , lµ hµm cña hµm l−îng çc nhãm HC kh¸c nhau, ®−îc x¸c ®Þnh theo
c«ng thøc: K *i = f (Cf1, Cf2, Cf1.Cf2 ...)
Sù sai lÖch
(RON ®o –RON tÝnh to¸n)
Sè l−îng mÉu thö
Sù sai lÖch
(RON ®o –RON tÝnh to¸n)
Sè l−îng mÉu thö
KiÓu ®o ®¹c RON MON

§é lÖch chuÈn cña tÊt c¶ kÕt qu¶ 0,34 0,42
§é lÖch chuÈn cña kÕt qu¶ víi RON >95 0,30 0,40
H×nh 2-34. Sù kh¸c biÖt gi÷a chØ sè èctan ®o ®¹c vµ tÝnh to¸n cña x¨ng pha.
Khi pha trén, cÇn chó ý ®Õn t−¬ng t¸c gi÷a çc thµnh phÇn bæ sung víi ®Æc
tÝnh cña m«i tr−êng sÏ pha tr«n:
+ M«i tr−êng Aromatic-Olefinic: viÖc bæ sung Paraffin vµ Isoparaffin
cïng víi mét nhãm methyl th× th−êng lµ cã lîi vÒ khÝa c¹nh chØ sè èctan.
+M«i tr−êng Aromatic: viÖc bæ sung Olefin vµ Isoolefin kÕt hîp víi 1
nhãm methyl th× còng cã lîi
+ M«i tr−êng Olefinic: viÖc bæ sung Aromatic nhÑ (tõ C6 ®Õn C8) lµ bÊt lîi
vµ sù bæ sung çc Aromatic nÆng (C9) lµ cã lîi.
142
+ M«i tr−êng Paraffinic: viÖc bæ sung mäi kiÓu Aromatic ®Òu bÊt lîi.
Nh÷ng d÷ liÖu nµy sÏ trî gióp ®¸ng kÓ ®Õn viÖc ®iÒu chØnh tinh chØ sè
èctan dù b¸o cña x¨ng pha. H×nh 2-34 chØ ra sù kh¸c biÖt gi÷a kÕt qu¶ ®o ®¹c vµ
tÝnh to¸n lý thuyÕt cña chØ sè RON vµ MON cho kho¶ng 100 mÉu x¨ng pha (sù
kh¸c biÖt lµ ± 3 ®¬n vÞ víi kho¶ng 70% kÕt qu¶ ®−îc ®¸nh gi¸).
HiÖn nay, çc lo¹i x¨ng pha ®−îc c«ng thøc ho¸ nh»m ®Æt ®−îc gi¸ trÞ
RON rÊt gÇn víi yªu cÇu kü thuËt ®Æt ra. Tuy nhiªn, cÇn hÕt søc l−u ý lµ, nÕu sö
dông nhiªn liÖu x¨ng cã chØ sè èctan v−ît qu¸ møc yªu cÇu cña ph−¬ng tiÖn sÏ
kh«ng lµm cho sù vËn hµnh cña ®éng c¬ tèt h¬n mµ cßn lµm t¨ng gi¸ thµnh s¶n
xuÊt cña x¨ng.
2.5.3. Thµnh phÇn vµ ®Æc tÝnh cña x¨ng pha cuèi cïng
2.5.3.1. X¨ng ch× vµ X¨ng kh«ng ch× cña Ch©u ¢u
MÆc dï x¨ng kh«ng ch× Eurosuper ®· ®¸p øng ®−îc yªu cÇu ®Æt ra (RON
95 vµ MON 85), nh−ng mét sè quèc gia Ch©u ¢u ®· s¶n xuÊt vµ cung cÊp x¨ng
kh«ng ch× cã chØ sè èctan cao h¬n (Super 98 víi chØ sè RON vµ MON t−¬ng øng
lµ 98 vµ 88). Nh÷ng lo¹i x¨ng nµy còng cã thÓ sö dông cho çc ph−¬ng tiÖn cò
kh«ng l¾p BXLKT. T¹i Ch©u ¢u, sù ph©n chia thÞ tr−êng cña Eurosuper vµ
Super 98 vÉn cßn ch−a râ rµng. §©y lµ c©u hái rÊt quan träng víi çc h·ng dÇu
má v× nã t¸c ®éng m¹nh ®Õn sù ph¸t triÓn vµ thËm chÝ lµ lo¹i bá çc qu¸ tr×nh tinh
läc kh¸c nhau. B¶ng 2-20 liÖt kª çc thµnh phÇn ®Æc tr−ng vµ hµm l−îng nguyªn
liÖu ®Çu vµo cña çc lo¹i x¨ng pha chñ yÕu ®ang b¸n t¹i thÞ tr−êng Ch©u ¢u.
B¶ng 2-20
Thµnh phÇn vµ hµm l−îng nguyªn liÖu ®Çu vµo
®Ó s¶n xuÊt çc lo¹i x¨ng pha ®iÓn h×nh cña Ch©u ¢u
Nguyªn liÖu Kho¶ng hµm l−îng (% thÓ tÝch)
®Çu vµo X¨ng Premium Eurosuper Super 98
(0,15 g ch× /lÝt) (kh«ng ch×) (kh«ng ch×)
PhÇn C4 2÷4 2÷4 2÷4
X¨ng ch−ng cÊt trùc tiÕp 5÷10 0÷8 0÷5
X¨ng thu tõ qu¸ tr×nh FCC 20÷40 15÷35 10÷25
X¨ng thu tõ qu¸ tr×nh Reformate 30÷60 35÷60 45÷80
X¨ng thu tõ qu¸ tr×nh Isomerate 0÷5 0÷5 0÷8
X¨ng thu tõ qu¸ tr×nh Alkylate 0÷10 0÷15 0÷20
MTBE 0÷3 0÷5 0÷9
*
RON 95 96,5 99,5
*
MON 84 85,5 88
Chó thÝch : * - tr−íc khi bæ sung phô gia ch×
143
Víi d÷ liÖu trong B¶ng 2-20, ta cã nh÷ng nhËn xÐt sau:
+ Kh«ng cã thµnh phÇn cè ®Þnh víi mét lo¹i x¨ng ®· cho, thay v× ®ã lµ
mét kho¶ng hµm l−îng cã thÓ cña mçi lo¹i nguyªn liÖu ®Çu vµo (Eurosuper cã
thÓ chøa tõ 15÷35% nguyªn liÖu thu ®−îc tõ qu¸ tr×nh Cracking xóc t¸c vµ tõ
35÷60% nguyªn liÖu thu ®−îc tõ qu¸ tr×nh Reformate).
+ ChØ sè èctan cña x¨ng pha ch× phÈm cÊp th«ng th−êng (Leaded Premium
Gasoline) tr−íc khi bæ sung phô gia ch×, lµ thÊp h¬n mét chót so víi Eurosuper
(kho¶ng 1,5 ®¬n vÞ). Do ®ã, viÖc h¹n chÕ sö dông phô gia ch× t¹i Ch©u ¢u kh«ng
khã kh¨n nhiÒu cho çc h·ng tinh läc dÇu, cho ®Õn khi s¶n phÈm nµy ®−îc thay
thÕ bëi Eurosuper.
+ MÆc dï çc tiªu chuÈn kü thuËt víi x¨ng kh«ng ch× yªu cÇu ®é nh¹y c¶m
(RON-MON) b»ng 10 ®¬n vÞ, nh−ng gi¸ trÞ nµy th−êng bÞ v−ît qu¸ trong thùc tÕ
(x¨ng pha Eurosuper cã RON 85, cßn MON th−êng lín h¬n 95).
2.5.3.2. C¶i thiÖn chÊt l−îng cña x¨ng pha
T¹i tÊt c¶ çc quèc gia, thÞ tr−êng nhiªn liÖu x¨ng ph¶i ®èi mÆt víi sù thay
®æi c¶ vÒ chÊt l−îng vµ sè l−îng. VÒ mÆt chÊt l−îng, chñ yÕu lµ t¨ng chØ sè èctan
cña nhiªn liÖu x¨ng thµnh phÈm cuèi cïng. §©y lµ yªu cÇu cña qu¸ tr×nh t¨ng dÇn
l−îng x¨ng kh«ng ch× còng nh− yªu cÇu cña çc ph−¬ng tiÖn dÔ bÞ ¶nh h−ëng bëi
hiÖn t−îng kÝch næ (çc PTCG§B l¾p ®éng c¬ cì nhá vµ th−êng vËn hµnh ë chÕ
®é t¶i cao).
Sù gia t¨ng møc chØ sè èctan cña nhiªn liÖu x¨ng lµ cÇn thiÕt ®èi víi çc
n−íc ®ang quyÕt ®Þnh gi¶m hoÆc lo¹i trõ « nhiÔm ch× (nhÊt lµ khu vùc §«ng Nam
¸). T¹i Mü, thay v× t¨ng chØ sè èctan, X¨ng Reformulated ®−îc sö dông ®Ó theo
®uæi môc ®Ých b¶o vÖ m«i tr−êng.
a. C¶i thiÖn chØ sè èctan
§Ó c¶i thiÖn chØ sè èctan, ph¶i ph¸t triÓn çc qu¸ tr×nh tinh läc ®Æc biÖt
nh− Söa ®æi xóc t¸c (Catalytic Reforming) vµ Tæng hîp MTBE (MTBE
Synthesis). Ngoµi ra còng cÇn t¨ng c−êng qu¸ tr×nh Alky ho¸ (Alkylation) vµ
®ång ph©n ho¸ (Isomerization). Tuy nhiªn, vÊn ®Ò lµ çc qu¸ tr×nh nµy kh«ng thÓ
t¹o ®−îc sè l−îng lín nguyªn liÖu ®Çu vµo cho qu¸ tr×nh s¶n xuÊt x¨ng pha.
Do vËy, çc qu¸ tr×nh tinh läc phøc t¹p h¬n còng cÇn ®−îc quan t©m. VÝ
dô, cã thÓ dïng s¶n phÈm ®Çu ra thu ®−îc tõ giai ®o¹n gi÷a cña c«ng ®o¹n
cracking xóc t¸c (phÇn thu ®−îc trong kho¶ng nhiÖt ®é tõ 130 ÷160°C, phÇn nµy
cã chØ sè èctan rÊt thÊp), lµm nguyªn liÖu ®Çu vµo cho c«ng ®o¹n söa ®æi xóc t¸c
sau khi ®· xö lý hydro.
144
Sù gia t¨ng vÒ møc tiªu thô
trong qu¸ tr×nh tinh läc, [%]
hµm l−îng MTBE
(% thÓ tÝch)
MON
H×nh 2-35. Sù gia t¨ng n¨ng l−îng tiªu thô trong qu¸ tr×nh tinh läc
®èi víi qu¸ tr×nh s¶n xuÊt x¨ng pha kh«ng ch× cã chØ sè èctan cao.
Trong gi¶n ®å tinh läc dÇu th«, nh÷ng c«ng ®o¹n nµy yªu cÇu l−îng vèn
®Çu t− lín vµ tiªu thô nhiÒu n¨ng l−îng. §iÒu nµy ®−îc chØ ra trªn H×nh 2-35, thÓ
hiÖn quan hÖ gi÷a tiªu thô n¨ng l−îng cña qu¸ tr×nh tinh läc víi chØ sè RON trung
b×nh cña s¶n phÈm x¨ng pha cuèi cïng. Ta còng thÊy r»ng viÖc t¨ng c−êng sö
dông MTBE lµ cã lîi xÐt vÒ khÝa c¹nh tiªu thô n¨ng l−îng cña qu¸ tr×nh tinh läc.
b. Gi¶m hµm l−îng aromatic vµ olefin
Cã thÓ c¶i thiÖn ®Æc tÝnh cña nguyªn liÖu ®Çu vµo cã nguån gèc Olefin
th«ng qua qu¸ tr×nh E-te ho¸ chóng b»ng Methanol (B¶ng 2-21). D÷ liÖu trong
B¶ng 2-21 cho thÊy, hµm l−îng Olefin gi¶m ®¸ng kÓ; ¸p suÊt h¬i gi¶m; chØ sè
RON vµ ®Æc biÖt lµ MON ®−îc c¶i thiÖn ®¸ng kÓ.
B¶ng 2-21
Sù c¶i thiÖn ®¹t ®−îc ®èi víi qu¸ tr×nh E-te ho¸.
Thuéc tÝnh Nguyªn liÖu S¶n phÈm
®Çu vµo ®Çu ra
ThÓ tÝch s¶n phÈm (t−¬ng ®èi) 100 107,5
RON 96 98
MON 81 86
RVP 0,5 0,3
Hµm l−îng Olefin, [% thÓ tÝch] 100 57
145
ViÖc gi¶m hµm l−îng aromatic vµ olefin trong nhiªn liÖu x¨ng lµ xu h−íng
b¾t ®Çu xuÊt hiÖn trªn ph¹m vi toµn cÇu (®Æc biÖt lµ t¹i Mü víi s¶n phÈm x¨ng
Reformulated). §èi víi qu¸ tr×nh s¶n xuÊt x¨ng cã hµm l−îng aromatic thÊp, cã
thÓ gi¶m sù phô thuéc vµo qu¸ tr×nh söa ®æi xóc t¸c b»ng çch gia t¨ng s¶n l−îng
cña çc qu¸ tr×nh kh¸c nh− Alkylation, Isomerization vµ Etherification.
2.5.3.3. Nhiªn liÖu x¨ng pha cuèi cïng
Mü
Naptha nhÑ (4,0 %)
Reformate (34,7 %) Isomerate (4,7 %)
Alkylate (13,0 %)
Ether (1,8 %)
Butane (5,6 %)
X¨ng FFC (36,2 %)
Ch©u ©u
Naptha nhÑ (7,6 %)
Reformate (34,7 %) Isomerate (5,0 %)
Alkylate (5,9 %)
Ether (1,8 %)
Butane (5,7 %)
X¨ng FFC (27,1 %)
H×nh 2-36. Thµnh phÇn trung b×nh cña x¨ng pha t¹i Mü vµ Ch©u ¢u.
146
H×nh 2-36 cung cÊp sù so s¸nh vÒ thµnh phÇn x¨ng pha t¹i 2 khu vùc thÞ
tr−êng cã l−îng tiªu thô lín nhÊt lµ Mü vµ T©y ¢u. D÷ liÖu nµy chØ cung cÊp çi
nh×n tæng quan theo thø tù ®é lín, v× sù thay ®æi cã thÓ sÏ xuÊt hiÖn do çc yÕu tè
sau: sù t¨ng c−êng dïng x¨ng reformulated t¹i Mü, viÖc lo¹i bá x¨ng pha ch× t¹i
Ch©u ¢u còng nh− viÖc ¸p dông çc tiªu chuÈn kü thuËt míi ®èi víi x¨ng.
2.6. Sù thÝch hîp gi÷a ®éng c¬ vμ nhiªn liÖu x¨ng
Khi thiÕt kÕ ®éng c¬ vµ ph−¬ng tiÖn míi, çc h·ng s¶n xuÊt ®éng c¬ ph¶i
tÝnh to¸n kÕt qu¶ giíi h¹n tõ ®Æc tÝnh kü thuËt cña çc lo¹i nhiªn liÖu s½n cã.
Còng t−¬ng tù nh− vËy, çc h·ng tinh läc dÇu còng cè t×m çch ®Ó thu ®−îc
nh÷ng s¶n phÈm tèt nhÊt cã thÓ, víi gi¸ thµnh thÊp nhÊt, trong sù Ðp buéc vÒ ®Æc
tÝnh kü thuËt cña nhiªn liÖu. Sù dµn xÕp nµy sÏ dÉn ®Õn mét vµi tiªu chÝ quan
träng cÇn ®−îc xem xÐt, ®ã lµ:
+ §¹t ®−îc sù vËn hµnh tèt nhÊt (hiÖu suÊt, m« men xo¾n, c«ng suÊt) mµ
kh«ng xuÊt hiÖn kÝch næ.
+ Gi¶m thiÓu « nhiÔm (®−îc ®Ò cËp trong Chuyªn ®Ò ¤ nhiÔm m«i tr−êng
do §éng c¬ ®èt trong)
+ Cã tÝnh ®iÒu khiÓn tèt nhÊt cã thÓ (tÝnh n¨ng khëi ®éng, vËn hµnh vµ
t¨ng tèc ªm-nhÑ nhµng...)
+ Duy tr× çc chØ tiªu trªn theo thêi gian.
Trong môc 2.8 nµy sÏ ®Ò cËp lÇn l−ît ®Õn çc vÊn ®Ò sau:
+ Yªu cÇu vÒ chØ sè èctan vµ ph−¬ng ph¸p mµ çc nhµ s¶n xuÊt sö dông ®Ó
tr¸nh x¶y ra hiÖn t−îng kÝch næ.
+ T¸c ®éng cña hiÖn t−îng ®äng b¸m ®Õn viÖc b¶o d−ìng vµ tuæi thä cña
®éng c¬.
+ Ph−¬ng ph¸p ®−îc sö dông ®Ó kiÓm so¸t sù ®äng b¸m trong hÖ thèng
nhiªn liÖu vµ buång ch¸y
2.6.1. ChØ sè èctan yªu cÇu
2.6.1.1. §Þnh nghÜa
ChØ sè èc tan yªu cÇu cña ph−¬ng tiÖn l¾p ®éng c¬ x¨ng lµ chØ sè èctan
cÇn vµ ®ñ ®Ó tr¸nh mäi hiÖn t−îng kÝch næ nhÑ x¶y ra d−íi çc ®iÒu kiÖn vËn
hµnh nÆng nÒ nhÊt mµ kh«ng cã sù thay ®æi çc th«ng sè ®iÒu chØnh (chñ yÕu lµ
thêi ®iÓm ®¸nh löa vµ tû sè t−¬ng ®−¬ng cña hçn hîp) theo khuyÕn ço cña nhµ
s¶n xuÊt. ChØ sè èctan yªu cÇu th−êng ®−îc biÓu diÔn lµ RON (t¹i Ch©u ¢u) vµ
(RON+MON)/2 (t¹i Mü).
Mét ®iÒu quan träng lµ cÇn ph©n biÖt ChØ sè èctan yªu cÇu (¸p dông cho 1
®éng c¬ hoÆc 1 hÖ xe-®éng c¬) víi ChØ sè èctan ®−êng (Road Octane Number) ¸p
147
dông cho tr¹ng th¸i cña nhiªn liÖu x¨ng trong 1 PTCG§B ®· cho. Chó ý r»ng, ChØ
sè èctan yªu cÇu lµ cè ®Þnh t¹i 1 gãc ®¸nh löa sím x¸c ®Þnh, trong khi ChØ sè
èctan ®−êng nhËn ®−îc tõ viÖc thay ®æi gãc ®¸nh löa sím.
2.6.1.2. Ph−¬ng ph¸p thiÕt lËp ChØ sè èctan yªu cÇu
Kh«ng cã ph−¬ng ph¸p phæ biÕn ®Ó x¸c ®Þnh ChØ sè èctan yªu cÇu. Tuy
nhiªn, çc nhãm chuyªn gia ë çc khu vùc kh¸c nhau trªn thÕ giíi ®· ph¸t triÓn
çc thñ tôc t−¬ng thÝch víi ®iÒu kiÖn vËn hµnh cña PTCG§B t¹i ®Þa ph−¬ng vµ
hä ®· tiÕn hµnh thu thËp sè liÖu tõ çc ®oµn xe. Çc tæ chøc nµy bao gåm: CRC
(the Coordinating Research Council) t¹i Mü, CORC (the Cooperative Octane
Requirement Committee) t¹i Ch©u ¢u, ViÖn Nghiªn cøu DÇu má (The Japanese
Petroleum Research Institute) t¹i NhËt B¶n vµ The Australian Cooperative Octane
Requirement Council (ACORC) t¹i óc. Trong phÇn nµy sÏ xem xÐt vÒ mÆt
nguyªn lý çc thñ tôc hä ®· dïng vµ xu h−íng chung ®· quan s¸t ®−îc.
a. Ph−¬ng ph¸p chung
§Ó gi¶i thÝch nh÷ng ph−¬ng ph¸p nãi trªn, gi¶ thiÕt r»ng cã s½n hçn hîp
mÉu PRF (hçn hîp gi÷a Isooctane vµ Heptane). ChØ sè èctan yªu cÇu ®−îc x¸c
®Þnh trong giai ®o¹n t¨ng tèc cña ph−¬ng tiÖn (hoÆc khi tèc ®é æn ®Þnh) ë chÕ ®é
toµn t¶i (100% t¶i).
ChØ sè RON (PRF)
ChØ sè èc tan yªu cÇu
Khu vùc xuÊt hiÖn

gâ m¸y
Tèc ®é ®éng c¬ (vg/ph)
H×nh 2-37. X¸c ®Þnh ChØ sè èctan yªu cÇu trong qu¸ tr×nh t¨ng tèc.
148
Çch vËn hµnh vµ kÕt qu¶ thu ®−îc khi x¸c ®Þnh ChØ sè èctan yªu cÇu
®−îc chØ ra trªn H×nh 2-37. Sù gia tèc (ë chÕ ®é toµn t¶i) tõ tèc ®é 50 km/h ®Õn
tèc ®é lín nhÊt cña ph−¬ng tiÖn ®−îc tiÕn hµnh b»ng çch dïng çc hçn hîp PRF
kh¸c nhau víi chØ sè èctan t¨ng dÉn (víi møc ®é t¨ng lµ 1 ®¬n vÞ). T¹i d¶i gi¸ trÞ
RON thÊp h¬n, hiÖn t−îng kÝch næ xuÊt hiÖn trong gÇn nh− suèt giai ®o¹n t¨ng
tèc. Khi chØ sè RON t¨ng lªn, nÕu lÆp l¹i qu¸ tr×nh t¨ng tèc th× hiÖn t−îng kÝch næ
chØ xuÊt hiÖn ë mét sè tèc ®é nµo ®ã, sau ®ã gi¶m dÇn vµ cuèi cïng biÕn mÊt. ChØ
sè RON t−¬ng øng víi sù xuÊt hiÖn lÇn cuèi cïng cña hiÖn t−îng kÝch næ nhá
®−îc gäi lµ ChØ sè èctan yªu cÇu cña ph−¬ng tiÖn.
Mét çch tiÕp cËn kh¸c lµ vËn hµnh ®éng c¬ ë chÕ ®é tèc ®é kh«ng ®æi vµ
th−êng lµ 100% t¶i. Víi ph−¬ng ph¸p nµy, cã thÓ ®¸nh gi¸ ®−îc tr¹ng th¸i cña
ph−¬ng tiÖn t¹i çc chÕ ®é tèc ®é kh¸c nhau. §éng c¬ ®−îc n¹p hçn hîp PRF cã
chØ sè RON t¨ng dÇn cho ®Õn khi thu ®−îc sù vËn hµnh kh«ng xuÊt hiÖn kÝch næ.
ChØ sè èctan yªu cÇu víi ®éng c¬ lµ gi¸ trÞ RON cÇn thiÕt ®Ó tr¸nh kÝch næ t¹i
phÇn lín tèc ®é tíi h¹n. Ph−¬ng ph¸p nµy cã thÓ tiÕn hµnh víi ®éng c¬ ®Æt trªn bÖ
thö hoÆc víi ph−¬ng tiÖn vËn hµnh trªn bÖ thö khung gÇm.
RON cña nhiªn liÖu
ChØ sè èc tan yªu cÇu

2000 vg/ph : 93
3500 vg/ph : 95
5000 vg/ph : 97
Gãc ®¸nh löa chuÈn

cho mçi chÕ ®é tèc ®é
Gãc ®¸nh löa sím, (®é)
H×nh 2-38. VÝ dô x¸c ®Þnh ChØ sè «c-tan yªu cÇu b»ng kü thuËt KLSA
§Ó t¨ng ®é chÝnh x¸c cña kÕt qu¶ thu ®−îc, cã thÓ sö dông kü thuËt KLSA
(Knock Limited Spark Advance). Kü thuËt nµy sö dông biÖn ph¸p thay ®æi gãc
®¸nh löa sím ®Ó lµm xuÊt hiÖn kÝch næ nhÑ ®èi víi mçi lo¹i x¨ng ®ang ®−îc ®¸nh
gi¸. Tõ ®ã, mét lo¹t ®−êng cong gãc ®¸nh löa sím mµ xuÊt hiÖn kÝch næ nhÑ ®−îc
149
vÏ theo çc tèc ®é kh¸c nhau (nh− trªn H×nh 2-38). ChØ sè èctan yªu cÇu cña
®éng c¬ cã thÓ x¸c ®Þnh tõ çc ®−êng cong nµy (v× gãc ®¸nh löa tiªu chuÈn øng
víi mçi chÕ ®é tèc ®é lµ ®· biÕt). Kü thuËt nµy cung cÊp nhiÒu th«ng tin h¬n so
víi kü thuËt tr−íc.
b. Hä nhiªn liÖu
ChØ sè èctan yªu cÇu ®o ®¹c b»ng hçn hîp PRF, míi chØ cho chóng ta thÊy
chØ sè èctan ph−¬ng tiÖn yªu cÇu, nh−ng nã kh«ng cung cÊp th«ng tin vÒ møc chØ
sè èctan cña nhiªn liÖu cÇn ®−îc sö dông. §Ó thu ®−îc th«ng tin nµy, cÇn quan
t©m ®Õn mét hä hoÆc mét d¶i çc nhiªn liÖu x¨ng. Mçi hä nhiªn liÖu ®−îc chuÈn
bÞ tõ tÊt c¶ çc hçn hîp cã thÓ cña 2 s¶n phÈm c¬ b¶n (mét cã chØ sè èctan cao vµ
mét cã chØ sè èctan thÊp). Hçn hîp ®−îc trén sao cho s¶n phÈm c¬ b¶n vµ hçn
hîp trén cã cïng ®é nh¹y c¶m (Sensitivity).
T¹i Ch©u ¢u, hä nhiªn liÖu x¨ng ®−îc ®Þnh nghÜa thµnh 3 møc (nh− ®−îc
tr×nh bµy trong B¶ng 2-22):
+ §é nh¹y cao - HS (High Sensitivity): tõ 12 ®Õn 13,
+ §é nh¹y trung b×nh- MS (Medium Sensitivity): tõ 9 ®Õn 10,
+ §é nh¹y thÊp - LS (Low Sensitivity): tõ 7 ®Õn 8.
B¶ng 2-22
Hä nhiªn liÖu x¨ng t¹i Ch©u ¢u
ChØ sè èctan
Nhãm Ký hiÖu Cao ThÊp
RON MON RON MON
§é nh¹y cao HS 101 88 88 76
§é nh¹y trung b×nh MS 101 91 88 79
§é nh¹y thÊp LS 101 93 88 81
Çc quy tr×nh thö ®· nªu trªn cã thÓ tiÕn hµnh víi mçi hä nhiªn liÖu
th−¬ng m¹i. Th«ng th−êng ChØ sè èc tan yªu cÇu ®èi víi nhiªn liÖu x¨ng th−¬ng
m¹i lµ cao h¬n so víi hçn hîp PRF (nh»m kh¾c phôc thùc tÕ lµ nhiªn liÖu x¨ng
th−¬ng m¹i th−êng bÞ suy gi¶m nhÊt ®Þnh khi thö trªn ph−¬ng tiÖn thËt).
Trong thùc tÕ, møc chØ sè èctan cña hä nhiªn liÖu MS biÓu diÔn møc chØ sè
èctan yªu cÇu cña nhiªn liÖu th−¬ng m¹i ®Ó ®¸p øng yªu cÇu cña ph−¬ng tiÖn. V×
trong thùc tÕ, x¨ng thu ®−îc tõ qu¸ tr×nh tinh läc cã ®é nh¹y c¶m tõ 9 ®Õn 11.
2.6.1.3. Çc th«ng sè t¸c ®éng ®Õn ChØ sè èctan yªu cÇu
Víi mét ph−¬ng tiÖn bÊt kú, ChØ sè èctan yªu cÇu phô thuéc vµo tèc ®é
®éng c¬. ChiÒu h−íng vµ ®é lín cña sù thay ®æi ChØ sè èctan yªu cÇu lµ hµm sè
150
cña lo¹i nhiªn liÖu. Sù thay ®æi nh− ®−îc chØ ra trªn H×nh 2-39 lµ kh¸ ®iÓn h×nh.
Víi hçn hîp PRF vµ x¨ng cã ®é nh¹y thÊp (LS), ChØ sè èctan yªu cÇu sÏ t¨ng khi
t¨ng tèc ®é ®éng c¬. Víi x¨ng cã ®é nh¹y c¶m cao (HS), ChØ sè èctan yªu cÇu
t¨ng theo tèc ®é ®Õn gi¸ trÞ kho¶ng 5000 vg/ph. Sau gi¸ trÞ tèc ®é nµy, çc tham
sè kh¸c b¾t ®Çu cã t¸c ®éng (vÝ dô nh− sù suy gi¶m cña hÖ sè n¹p) vµ gãp phÇn
lµm gi¶m ChØ sè èctan yªu cÇu. Xu h−íng nµy kh¼ng ®Þnh mét ®iÒu lµ x¨ng cã ®é
nh¹y c¶m cao dÔ g©y ra hiÖn t−îng kÝch næ t¹i chÕ ®é tèc ®é cao.
ChØ sè èctan
yªu cÇu (RON )
X¨ng cã ®é nh¹y c¶m thÊp
X¨ng cã ®é nh¹y c¶m cao
Tèc ®é ®éng c¬ (vg/ph)
H×nh 2-39. VÝ dô vÒ sù thay ®æi ChØ sè «c-tan yªu cÇu theo tèc ®é ®éng c¬.
B¶ng 2-23 cung cÊp quan hÖ gi÷a ChØ sè èctan yªu cÇu víi çc th«ng sè
thiÕt kÕ vµ çc th«ng sè ®iÒu chØnh cña ®éng c¬ (theo gi¸ trÞ ®é lín).
B¶ng 2-23
Çc th«ng sè cña ®éng c¬ t¸c ®éng ®Õn ChØ sè èctan yªu cÇu
Th«ng sè cña ®éng c¬ Møc ®é thay ®æi Thay ®æi vÒ
cña tham sè ChØ sè èctan yªu cÇu
Tû sè nÐn +1 + 4 ®Õn +7
Gãc ®¸nh löa sím, [0GQTK] +1 +0,5 ®Õn +1
NhiÖt ®é khÝ n¹p, [0C] +25 +1 ®Õn +4
¸p suÊt khÝ n¹p, [mbar] -10 -0,5 ®Õn 1
Tû sè t−¬ng ®−¬ng + 0,2 * -4
§é Èm (gH2O/kg kh«ng khÝ kh«) +4 -1
-1 ®Õn -1,5 (kh«ng ®iÒu
§é cao, [m] + 300 chØnh A/F)
-0,2 (cã ®iÒu chØnh A/F)
Chó thÝch : * - tû sè t−¬ng ®−¬ng t¨ng tõ 1,10 ®Õn 1,30
151
§èi víi d÷ liÖu trong B¶ng 2-23, cÇn chó ý çc ®iÓm sau ®©y:
+ Khi t¨ng 1 ®¬n vÞ tû sè nÐn sÏ ®ßi hái t¨ng tõ 4 ÷7 (trung b×nh lµ 6) ®¬n
vÞ vÒ ChØ sè èctan yªu cÇu. Trong thùc tÕ, khi thay ®æi tû sè nÐn sÏ lµm thay ®æi
mét sè ®Æc tÝnh cña dßng ch¶y vµ chóng sÏ t¸c ®éng ChØ sè èctan yªu cÇu.
+ Sù gia t¨ng 1 0GQTK gãc ®¸nh löa sím sÏ ®ßi hái t¨ng ChØ sè èctan yªu
cÇu tõ 0,5÷1 ®¬n vÞ (kho¶ng 0,5 víi ®éng c¬ cã ChØ sè èctan yªu cÇu ban ®Çu cao
vµ kho¶ng 1 ®¬n vÞ víi çc lo¹i ®éng c¬ kh¸c).
+ Khi t¨ng 5% hÖ sè n¹p sÏ ®ßi hái t¨ng ChØ sè èctan yªu cÇu 1 ®¬n vÞ.
Ng−îc l¹i, khi vËn hµnh ph−¬ng tiÖn d−íi ®iÒu kiÖn ¸p suÊt m«i tr−êng thÊp (vÝ
dô ë ®é cao lín) sÏ cho phÐp gi¶m ChØ sè èctan yªu cÇu. Tr¹ng th¸i nµy ®−îc sö
dông nh− lµ −u ®iÓm cña 1 sè khu vùc trªn thÕ giíi (nhÊt lµ khu vùc Nam phi) ®Ó
cã thÓ sö dông nhiªn liÖu cã chØ sè èctan thÊp.
+ Sù gia t¨ng 250C nhiÖt ®é khÝ n¹p (vÝ dô t¨ng tõ 25 lªn 50 0C) chØ dßi hái
t¨ng ChØ sè èc tan yªu cÇu tõ 2÷4 ®¬n vÞ. Tuy nhiªn, trong thùc tÕ nhiÖt ®é khÝ
n¹p rÊt khã çch ly víi çc tham sè kh¸c (hÖ sè n¹p, tû sè t−¬ng ®−¬ng...)
+ §é Èm kh«ng khÝ còng cã t¸c ®éng ®Õn ChØ sè èctan yªu cÇu, do qu¸
tr×nh bay h¬i (thu nhiÖt) cña h¬i n−íc gãp phÇn lµm gi¶m nhiÖt ®é qu¸ tr×nh ch¸y.
H¬n n÷a, h¬i n−íc cßn cã t¸c ®éng nh− mét chÊt pha lo·ng. ChØ sè èc tan yªu cÇu
cã thÓ gi¶m ®Õn 1 ®¬n vÞ khi ®é Èm t¨ng ®Õn møc 4g H2O / 1kg kh«ng khÝ kh«.
+ ChØ sè èctan yªu cÇu ®ßi hái ®¹t lín nhÊt víi hçn hîp stoichiometry
hoÆc hçn hîp h¬i nghÌo (ϕ=1,05). ChØ sè èctan yªu cÇu gi¶m ®èi víi hçn hîp rÊt
giÇu (ϕ >1,10). §iÒu nµy cã thÓ gi¶i thÝch lµ thêi gian ch¸y trÔ cña mét lo¹i nhiªn
liÖu t¨ng theo sù gia t¨ng cña tû sè t−¬ng ®−¬ng (khi v−ît qu¸ gi¸ trÞ
Stoichiometry).
+ H×nh d¹ng buång ch¸y vµ ®éng lùc häc dßng m«i chÊt (møc ®é rèi,
h−íng chuyÓn ®éng cña dßng m«i chÊt...) còng cã t¸c ®éng nhÊt ®Þnh ®Õn ChØ sè
èctan yªu cÇu. §©y lµ lÜnh vùc cã sù c¹nh tranh ngÇm rÊt cao gi÷a çc h·ng s¶n
xuÊt ®éng c¬ vµ do vËy d÷ liÖu chi tiÕt th−êng kh«ng ®−îc cung cÊp. Tuy nhiªn,
xu h−íng phæ biÕn hiÖn nay lµ thóc ®Èy qu¸ tr×nh ch¸y gän vµ ®¶m b¶o r»ng hçn
hîp ch−a ch¸y ®−îc ph©n bè ë khu vùc nhiÖt ®é thÊp cña buång ch¸y (çch xa
khu vùc xu-p¸p th¶i).
Víi cïng mét lo¹i ph−¬ng tiÖn, trong cïng ®iÒu kiÖn c¬ khÝ (cã cïng tæng
hµnh tr×nh tÝch luü) vµ ®iÒu kiÖn vËn hµnh, cã thÓ xuÊt hiÖn sù kh¸c biÖt mét vµi
®¬n vÞ vÒ ChØ sè èc tan yªu cÇu. Tr¹ng th¸i nµy lµ do cã sù sai kh¸c nhÑ vÒ tham
sè thiÕt kÕ vµ ®iÒu chØnh (tû sè nÐn thùc tÕ, tû sè t−¬ng ®−¬ng, gãc ®¸nh löa
sím...) gi÷a çc ph−¬ng tiÖn. HiÖn nay, viÖc sö dông réng r·i hÖ thèng phun x¨ng
152
vµ ®¸nh löa ®iÒu khiÓn ®iÖn tö cã kh¶ n¨ng thu hÑp sù sai kh¸c xuèng cßn tõ 4
÷5 ®¬n vÞ (thay v× 7 ÷8 ®¬n vÞ xuÊt hiÖn trong nh÷ng n¨m 1980).
Tuy nhiªn, sai sè vÒ tû sè nÐn thùc tÕ cña mçi xi lanh trong qu¸ tr×nh chÕ
t¹o ®éng c¬ vÉn cßn lµ vÊn ®Ò ch−a ®−îc gi¶i quyÕt. Ng−êi ta −íc l−îng ®−îc lµ
nÕu lo¹i trõ mäi sai sè vÒ tû sè nÐn thùc tÕ, sÏ cho phÐp c¶i thiÖn møc ®é t−¬ng
thÝch cña hÖ ®éng c¬ -nhiªn liÖu vµ gi¶m tiªu thô nhiªn liÖu lªn ®Õn 2%.
2.6.1.4. Sù gia t¨ng ChØ sè èctan yªu cÇu theo hµnh tr×nh tÝch luü
a. HiÖn t−îng vµ nguyªn nh©n
Cã thÓ so s¸nh sù Gia t¨ng vÒ ChØ sè èc tan yªu cÇu - ORI (Octane
Requirement Increase) gièng nh− hiÖn t−îng huyÕt ¸p cao trong c¬ thÓ ng−êi. ChØ
sè èctan yªu cÇu cña ph−¬ng tiÖn thay ®æi trong suèt qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cña
ph−¬ng tiÖn. Nã th−êng thÊp ®èi víi ph−¬ng tiÖn míi vµ gia t¨ng kh¸ æn ®Þnh
theo sè km hµnh tr×nh cho ®Õn khi æn ®Þnh sau kho¶ng 15.000 ®Õn 25.000 km.
ORI th−êng trong kho¶ng tõ 5 ÷7 ®¬n vÞ. Tuy nhiªn, ORI còng cã thÓ thay ®æi tõ
2 (hoÆc 3) ®Õn 12 (hoÆc 13) ®¬n vÞ, phô thuéc vµo ph−¬ng tiÖn vµ chÕ ®é vËn
hµnh. Sau 25.000 km, ChØ sè èctan yªu cÇu cã thÓ cßn thay ®æi xung quanh gi¸
trÞ trung b×nh (sù sai kh¸c th−êng lµ nhá). ORI th−êng cã liªn quan ®Õn hiÖn
t−îng ®äng b¸m trªn thµnh v¸ch buång ch¸y vµ Ýt liªn quan h¬n ®Õn l−îng cÆn
b¸m trªn xu-p¸p n¹p. Çc nguyªn nh©n g©y ra hiÖn t−îng ®äng b¸m cã thÓ lµ:
+ Sù thay ®æi vÒ truyÒn nhiÖt
+ Sù thay ®æi vÒ dßng m«i chÊt trong buång ch¸y cã thÓ t¸c ®éng ®Õn tèc
®é gi¶i phãng nhiÖt.
+ Sù gia t¨ng vÒ tû sè nÐn (do thÓ tÝch bÞ chÊt ®äng b¸m chiÕm chç).
+ T¸c ®éng xóc t¸c vµ ho¸ häc cña hçn hîp khÝ ch−a ch¸y.
Çc chÊt ®äng b¸m lµ nguyªn nh©n lµm gia t¨ng nhiÖt ®é khÝ n¹p, lµm
gi¶m nhiÖt ®é thµnh v¸ch vµ gi¶m l−îng nhiÖt truyÒn cho m«i chÊt lµm m¸t.
Riªng çc qu¸ tr×nh nµy cã thÓ ®¹i diÖn cho 80÷90 % tæng gi¸ trÞ cña ORI.
Sù gia t¨ng vÒ tû sè nÐn (kho¶ng 0,2 ®¬n vÞ) chØ ®ãng gãp kho¶ng 10 ÷
20% gi¸ trÞ cña ORI. ORI phô thuéc rÊt m¹nh vµo ®iÒu kiÖn vËn hµnh cña ®éng
c¬ (ORI nhËn thÊy râ rÖt nhÊt sau mét thêi gian dµi vËn hµnh ë chÕ ®é t¶i thÊp, sÏ
dÉn ®Õn hiÖn t−îng ®äng b¸m rÊt nÆng). ViÖc th−êng xuyªn vËn hµnh ®éng c¬ ë
chÕ ®é t¶i cao sÏ dÉn ®Õn ORI thÊp. Do vËy, cã thÓ gi¶m ChØ sè èctan yªu cÇu
cña ®éng c¬ b»ng çch vËn hµnh liªn tôc t¹i chÕ ®é toµn t¶i.
b. Thñ tôc ph©n lo¹i
T¹i Ch©u ¢u, Thñ tôc ph©n lo¹i (Classification Procedure) ®−îc tiÕn hµnh
trªn ®éng c¬ x¨ng l¾p chÕ hoµ khÝ Renault F2N hoÆc ®éng c¬ phun x¨ng Renault
153
F3N (c¶ hai ®Òu nh¹y c¶m víi ORI). Thêi gian thö tõ 200 ÷ 400 giê vµ lÆp l¹i çc
chÕ ®é vËn hµnh nh− ®−îc m« t¶ trong B¶ng 2-24.
B¶ng 2-24
Thñ tôc thö nghiÖm sö dông ®Ó x¸c ®Þnh ORI
I. Thñ tôc Renault 22710 (®éng c¬ Renault F3N), thêi gian: 200 giê.
Giai Thêi gian Tèc ®é ®éng M« men Tèc ®é ph−¬ng tiÖn,
®o¹n [phót] c¬, [vg/ph] xo¾n, [N.m] [km/h]
1 7 800 0 0 (kh«ng t¶i)
2 35 1455 17,3 50
3 5 800 0 0 (kh«ng t¶i)
4 35 1455 17,3 50
5 4 800 0 0 (kh«ng t¶i)
6 30 0 0 0 (dõng ®éng c¬)
7 2 800 0 0 (kh«ng t¶i)
8 41,3 2620 35,6 90
9 35,7 3500 56,2 120
10 10 1450 17,3 50
11 5 800 0 0 (kh«ng t¶i)
12 30 0 0 0 (dõng ®éng c¬)
II. Thñ tôc Renault 22700 (®éng c¬ Renault F2N), thêi gian thö : 400 giê.
Giai ®o¹n Thêi gian, [giê] Tèc ®é ®éng c¬, [vg/ph] M« men xo¾n, [N.m]
1 1 kh«ng t¶i 0
2 4 2500 60
3 3 3500 0
4 4 2500 60
ChØ sè èc tan yªu cÇu ë chÕ ®é toµn t¶i t¹i çc tèc ®é kh¸c nhau ®−îc ghi
nhËn sau çc kho¶ng thêi gian ®Òu nhau. Ph−¬ng ph¸p KLSA ®−îc sö dông ®Ó
x¸c ®Þnh sù xuÊt hiÖn cña hiÖn t−îng kÝch næ nhÑ (còng cã thÓ x¸c ®Þnh b»ng tai
hoÆc èng nghe). Sù thay ®æi vÒ KLSA ®−îc ®o ®¹c gi÷a ®iÓm b¾t ®Çu thö nghiÖm
vµ t¹i mét thêi ®iÓm ®· cho trong chu tr×nh 400 giê. HiÖn t−îng kÝch næ tæng thÓ
th−êng ®−îc biÓu diÔn lµ gi¸ trÞ lín nhÊt cña ΔKLSA víi mäi tèc ®é ®éng c¬, sau
khi ORI ®· æn ®Þnh. Theo çc nhµ s¶n xuÊt «- t« cña Ph¸p, yªu cÇu ΔKLSA ph¶i
nhá h¬n:
+ 8 OGQTK víi x¨ng kh«ng ch×
+ 12 OGQTK víi x¨ng pha ch× (hµm l−îng 0,15 g ch× /lÝt)
154
KÕt qu¶ thö nghiÖm thu ®−îc víi 3 lo¹i nhiªn liÖu (dïng Thñ tôc Renault
F2N) ®−îc chØ ra trªn H×nh 2-40. D÷ liÖu thu ®−îc cho thÊy, yªu cÇu trªn lµ
kh«ng dÔ dµng ®¹t ®−îc vµ viÖc sö dông çc chÊt phô gia tÈy röa truyÒn thèng cã
thÓ lµm trÇm träng thªm vÊn ®Ò ORI.
Nhiªn liÖu 3000 vg/ph 9

c¬ b¶n 1 4000 vg/ph 11
4500 vg/ph 9

c¬ b¶n 1 + 4000 vg/ph 10
phô gia A 4500 vg/ph 12
3000 vg/ph 4
c¬ b¶n 2 4500 vg/ph 8

c¬ b¶n 2 + 4000 vg/ph 8
phô gia B 4500 vg/ph 9
3000 vg/ph 3
Nhiªn liÖu
c¬ b¶n 3 4000 vg/ph 4
4500 vg/ph 6
10
Nhiªn liÖu 3000 vg/ph
c¬ b¶n 3 + 4000 vg/ph 10
phô gia B 4500 vg/ph 14
Δ KLSA (0GQTK)
H×nh 2-40. KÕt qu¶ thö ORI víi çc lo¹i nhiªn liÖu vµ chÊt phô gia kh¸c nhau
(400 giê thö trªn ®éng c¬ Renault F2N).
Çc thñ tôc nãi trªn kh«ng hoµn toµn lý t−ëng v× chóng qu¸ dµi vµ rÊt tèn
kÐm. Mét thñ tôc thö ng¾n h¬n (35 giê) vµ dïng ®éng c¬ CFR còng ®· ®−îc ®Ò
xuÊt. Thñ tôc nµy sö dông m¸y hiÖn sãng (Oscilloscope) ®Ó x¸c ®Þnh chÝnh x¸c
®iÓm KLSA b»ng çch ph©n tÝch tÝn hiÖu ¸p suÊt xi lanh. Ngoµi ra, do cã thÓ thay
®æi tû sè nÐn cña ®éng c¬ CFR nªn cã thÓ thay ®æi ®iÒu kiÖn tÝch luü cÆn b¸m,
nÕu cÇn thiÕt.
c. Çc nh©n tè t¸c ®éng ®Õn ORI
§éng c¬ vËn hµnh cµng l©u th× l−îng chÊt cÆn b¸m tÝch luü cµng lín, ®Æc
biÖt lµ ë ®iÒu kiÖn t¶i thÊp (rÊt thuËn lîi cho sù h×nh thµnh cÆn b¸m). ORI lµ hµm
cña khèi l−îng, thµnh phÇn vµ ®Æc tÝnh nhiÖt cña líp cÆn b¸m trªn thµnh v¸ch
buång ch¸y.
155
Do sù kh«ng tuyÕn tÝnh cña thang ®o chØ sè èctan, ORI thay ®æi nghÞch
®¶o so víi ChØ sè èc tan yªu cÇu ban ®Çu - IR (Initial Requirement) t¹i thêi ®iÓm
0 km hµnh tr×nh. Ph−¬ng tr×nh sau ®©y thÓ hiÖn quan hÖ gi÷a ORI vµ IR:
ORI = 43,4 - 0,44 IR (2.65)
Trong thùc tÕ, ®iÓm ΔKLSA thay ®æi nghÞch ®¶o víi ChØ sè èctan yªu cÇu
ban ®Çu. H¬n n÷a, ΔKLSA cã thÓ thay ®æi ®¸ng kÓ gi÷a çc ®éng c¬ cïng lo¹t
s¶n xuÊt vµ gi÷a çc xi lanh kh¸c nhau trong cïng mét ®éng c¬.
D÷ liÖu trong B¶ng 2-25 vµ 2-26, tr×nh bµy vÒ thµnh phÇn ho¸ häc vµ ®Æc
tÝnh cña líp cÆn b¸m t×m thÊy trªn n¾p m¸y, ®Ønh pÝt t«ng, v¸ch trong cña buång
ch¸y vµ xu-p¸p n¹p.
B¶ng 2-25
VÝ dô vÒ thµnh phÇn ho¸ häc cña líp cÆn b¸m.
CÆn b¸m CÆn b¸m CÆn b¸m

KiÓu ph©n tÝch ë xu p¸p ë n¾p trªn ®Ønh
n¹p m¸y pÝt t«ng
Ph©n tÝch nguyªn tè, [% khèi l−îng] *
C 73,3 63,3 53,3
H 5,1 3,8 2,4
N 2,5 2,4 2,5
O 14,6 26,5 30,1
Ph−¬ng ph¸p Thermogravimetric
Hydrocabon th¬m •••• • •
Chuçi alkyl ••• •• ••
A-xÝt •• •••• ••••
Sunfat • ••• •••
Chôp ¶nh quang phæ, hµm l−îng [mg/kg]
Al 100 300 1650
Ca 3000 5400 4500
P 1650 5000 4200
Sn < 30 300 1150
Zn 3600 3600 3600
*
Chó thÝch: - çc thµnh phÇn kh¸c lµ gèc v« c¬
**
- sè l−îng dÊu (•) chØ thÞ møc ®é quan träng t−¬ng ®èi cña hîp chÊt ho¸ häc
156
B¶ng 3-26
§Æc tÝnh nhiÖt cña líp cÆn b¸m trong buång ch¸y
Ph©n tÝch nhiÖt X¨ng X¨ng kh«ng ch×
líp cÆn b¸m pha ch×
NhiÖt dung C, [kJ/m3.K] 250 70 ÷ 120 1000 ÷ 1800 250 ÷1000
HÖ sè dÉn nhiÖt λ, [W/m.K] 0,7 0,4 ÷ 0,7 0,3 ÷ 0,7 0,2 ÷ 0,3
0,3 ÷ 0,4.10
-6
HÖ sè khuyÕch t¸n nhiÖt, a 2,7 .10 5,6 .10 -6 -6
0,2÷0,9.10-6
[m2/s]
Tû träng ρ, [kg/m3] 900÷1500 1530
NhiÖt dung riªng Cp , 700 ÷ 2000 160 ÷ 700
[kJ/m3.K]
Çc thuéc tÝnh nhiÖt ®éng cña líp cÆn b¸m cã kh¶ n¨ng t¸c ®éng ®Õn hiÖn
t−îng kÝch næ (vµ do ®ã sÏ t¸c ®éng ®Õn chØ sè ORI) lµ: nhiÖt dung (C), hÖ sè dÉn
nhiÖt (λ) vµ hÖ sè khuyÕch t¸n nhiÖt (a). Nh÷ng ph©n tÝch nµy cho thÊy ORI phô
thuéc vµo ®Æc tÝnh cña nhiªn liÖu vµ dÇu b«i tr¬n. Víi dÇu b«i tr¬n, biÖn ph¸p
kh¾c phôc cã hiÖu qu¶ nhÊt lµ gi¶m tiªu thô dÇu b«i tr¬n vµ nÕu cã thÓ gi¶m hµm
l−îng tro cña dÇu nhên. Víi nhiªn liÖu, nh÷ng nghiªn cøu ®· thùc hiÖn ®Òu nh»m
®¸nh gi¸ t¸c ®éng cña viÖc gi¶m hµm l−îng ch× ®Õn chØ sè ORI. KÕt qu¶ nghiªn
cøu cho thÊy kh«ng cã sù kh¸c biÖt ®¸ng kÓ gi÷a x¨ng pha ch× vµ kh«ng ch× ®èi
víi chØ sè ORI còng nh− ®iÓm thiÕt lËp tr¹ng th¸i æn ®Þnh cña chØ sè nµy.
Lo¹i x¨ng
Khèi l−îng chÊt ®äng b¸m trong buång ch¸y, (mg)

A,B,C lµ nhiªn liÖu x¨ng truyÒn thèng cña Ch©u ¢u hoÆc Mü
D lµ nhiªn liÖu x¨ng víi tû lÖ s¶n phÈm FFC cao
E lµ x¨ng Reformulated
H×nh 2-41. T¸c ®éng cña çc lo¹i nhiªn liÖu kh¸c nhau ®Õn
l−îng chÊt ®äng b¸m trong buång ch¸y ®éng c¬.
157
Mét khÝa c¹nh kh¸c còng cÇn quan t©m lµ t¸c ®éng cña mét sè ®Æc tÝnh c¬
b¶n cña nhiªn liÖu x¨ng ®Õn ROI. Trong chiÒu h−íng chung, khèi l−îng cña cÆn
b¸m trong buång ch¸y vµ sau ®ã lµ chØ sè ORI, cã xu h−íng t¨ng khi t¨ng hµm
l−îng aromatic, nhiÖt ®é s«i cuèi cïng vµ hµm l−îng çc thµnh phÇn nÆng cña
nhiªn liÖu x¨ng. D÷ liÖu trªn H×nh 2-42 so s¸nh sù t¸c ®éng cña 5 lo¹i nhiªn liÖu
x¨ng kh¸c nhau ®Õn chØ sè ORI.
ORI
(theo chØ sè èc tan)
Nhiªn liÖu +phô gia C
Nhiªn liÖu +phô gia B
Nhiªn liÖu +phô gia A
Nhiªn liÖu kh«ng phô gia
Thêi gian thö, (giê)
H×nh 2-42. So s¸nh t¸c ®éng cña çc chÊt phô gia kh¸c nhau ®Õn chØ sè ORI
(®éng c¬ Mercedes M 102E dïng x¨ng kh«ng ch× Eurosuper).
Khi chÊt phô gia tÈy röa ®−îc trén vµo x¨ng (®Ó lµm s¹ch vßi phun vµ hÖ
thèng n¹p) sÏ lµm cho khèi l−îng cÆn b¸m còng nh− ORI gi¶m. HiÖn nay, mét
yªu cÇu quan träng ®èi víi chÊt phô gia lµ ph¶i ®¶m b¶o r»ng viÖc sö dông chóng
sÏ kh«ng lµm thay ®æi chØ sè ORI. D÷ liÖu trªn H×nh 2-42 cho thÊy cã thÓ sö
dông chÊt phô gia mµ kh«ng g©y ¶nh h−ëng ®¸ng kÓ ®Õn chØ sè ORI.
Mét sù ph¸t triÓn tham väng h¬n cã thÓ lµ chÊt phô gia chèng gia t¨ng
ORI (Anti-ORI Additive). Nã cã thÓ lµm thay ®æi khèi l−îng, thÓ tÝch hoÆc ®Æc
tÝnh cña líp chÊt cÆn b¸m trong buång ch¸y. MÆc dï ®· cã mét sè cè g¾ng ®Ó
ph¸t triÓn, nh−ng çc phô gia d¹ng nµy ch−a ®−îc sö dông réng r·i.
2.6.2. KiÓm so¸t hiÖn t−îng kÝch næ
Trong phÇn nµy sÏ m« t¶ nh÷ng c«ng cô lý thuyÕt vµ biÖn ph¸p kü thuËt cã
thÓ sö dông ®Ó kiÓm so¸t hiÖn t−îng kÝch næ trong giai ®o¹n thiÕt kÕ vµ sö dông
®éng c¬.
158
2.6.2.1. Sö dông ph−¬ng ph¸p m« h×nh ho¸
Thêi gian ch¸y trÔ ®−îc x¸c ®Þnh theo ph−¬ng tr×nh sau :
θ = AP − n . exp( B / T ) (2.66)
HiÖn t−îng kÝch næ xuÊt hiÖn t¹i thêi ®iÓm tc , x¸c ®Þnh theo c«ng thøc:
tc
dt
∫ ⎛ B ⎞
=1 (2.67)
AP − n ( t ). exp⎜⎜ ⎟⎟
to
⎝ T ( t ) ⎠
Trong ®ã: t lµ thêi gian; t0 lµ ®iÓm gèc (vÝ dô ®iÓm chÕt trªn)
A, n vµ B lµ h»ng sè liªn quan ®Õn nhiªn liÖu
P (t) vµ T (t) t−¬ng øng lµ nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt, lµ hµm cña
thêi gian trong qu¸ tr×nh ch¸y.
Th«ng th−êng h»ng sè A, n, B lµ kh«ng biÕt tr−íc. Tuy nhiªn, chóng cã
thÓ thu ®−îc khi xö lý d÷ liÖu thùc nghiÖm sù thay ®æi çc th«ng sè ¸p suÊt-nhiÖt
®é-thêi gian cña hçn hîp khÝ trong chu tr×nh ch¸y (khi kÝch næ xuÊt hiÖn t¹i çc
thêi gian kh¸c nhau tc). B»ng biÖn ph¸p to¸n häc, cã thÓ x¸c ®Þnh çc gi¸ trÞ B, n
A tho¶ m·n ph−¬ng tr×nh (2.67) (gÇn ®óng ®Õn møc cã thÓ víi 1 lo¹i nhiªn liÖu
x¨ng ®· cho). Khi ¸p dông kü thuËt nµy cho hçn hîp PRF, cho thÊy r»ng thêi gian
tù ch¸y trÔ cña chóng tu©n theo c«ng thøc sau:
3, 4017
⎛ RON ⎞ ⎛ 3800 ⎞
θ = 1,931.10 .⎜ −2
⎟ . p −1, 7 . exp⎜ ⎟ (2.68)
⎝ 100 ⎠ ⎝ T ⎠
Trong ®ã: p -¸p suÊt (bar) vµ T-nhiÖt ®é (0K).
Çc th«ng tin quan träng sau cã thÓ thu ®−îc tõ c«ng thøc (2.68):
+ Cã thÓ tÝnh to¸n x¸c ®Þnh t¸c ®éng cña tham sè ¸p suÊt vµ nhiÖt ®é cña
khèi khÝ ch¸y ®Õn thêi gian ch¸y trÔ.
+ ¶nh h−ëng cña ¸p suÊt vµ nhiÖt ®é lµ kh«ng ®æi víi cïng mét hä PRF.
+ ChØ sè èctan còng lµ biÖn ph¸p rÊt tèt ®Ó x¸c ®Þnh xu h−íng kÝch næ, v×
sù thay ®æi RON 1 ®¬n vÞ sÏ t−¬ng øng víi sù thay ®æi 3,4 % vÒ thêi gian ch¸y
trÔ. M« h×nh nµy cã thÓ ¸p dông cho mäi lo¹i nhiªn liÖu x¨ng.
B¶ng 2-27 liÖt kª çc gi¸ trÞ A, n, B thu ®−îc víi çc s¶n phÈm sau: 95
PRF, x¨ng truyÒn thèng cã ®é nh¹y c¶m cao (HS), x¨ng truyÒn thèng cã ®é nh¹y
c¶m thÊp (LS).
Sau ®ã, çc gi¸ trÞ A, B, n sÏ ®−îc sö dông ®Ó x¸c ®Þnh thêi gian trÔ tÝnh
b»ng 1/1000 gi©y (mi-li-gi©y: millisecond) víi sù phèi hîp nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt lµ
60 bar vµ 875 0K (lµ ®iÒu kiÖn ®iÓn h×nh cña hçn hîp khÝ ch−a ch¸y trong ®éng c¬
159
x¨ng). §¹i l−îng B lµ n¨ng l−îng ho¹t ho¸, nã cã gi¸ trÞ lín h¬n ®èi víi x¨ng cã
®é nh¹y c¶m cao cã chøa nhiÒu olefin.
B¶ng 2-27
H»ng sè x¸c ®Þnh thêi gian ch¸y trÔ ®èi víi çc lo¹i nhiªn liÖu kh¸c nhau
(Gi¸ trÞ A, B, n ®−îc biÓu diÔn theo ph−¬ng tr×nh θ = AP − n . exp(B / T )
Lo¹i nhiªn liÖu A n B θ*, [μs]
95 PRF 1,47.10-2 1,70 3800 1,07
X¨ng LS 3,86.10-4 1,07 4850 1,23
X¨ng HS 2,28.10-4 1,68 7525 1,28
Ta thÊy, viÖc x¸c ®Þnh çc gi¸ trÞ A, B, n nh− ®−îc m« t¶ ë trªn sÏ phô
thuéc rÊt nhiÒu vµo qu¸ tr×nh thu thËp vµ xö lý d÷ liÖu thùc nghiÖm. Do vËy,
ng−êi ta cßn sö dông mét quy tr×nh cã tªn gäi “4 chØ sè èctan” (The Four Octane
Rating), dïng chÝnh ®éng c¬ CFR ®Ó x¸c ®Þnh gi¸ trÞ cña A, B vµ n. TiÕp sau ®ã,
cã thÓ sö dông çc kü thuËt kh¸c nhau ®Ó ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng kÝch næ ®èi víi mäi
sù phèi hîp ®éng c¬-nhiªn liÖu.
ChØ sè èctan
yªu cÇu, [PRF]
450 400
Gãc ®¸nh löa sím
350
300
250
Tû sè nÐn
Tèc ®é ®éng c¬ :2500 vg/ph
200
Tû sè t−¬ng ®−¬ng : 1,20
NhiÖt ®é khÝ n¹p : 42 0C
¸p suÊt khÝ n¹p : 1,4 bar
¸p suÊt chØ thÞ trung b×nh-IMEP, (bar)
H×nh 2-43. Sù tho¶ hiÖp gi÷a IMEP vµ ChØ sè èctan yªu cÇu
®èi víi 1 ®éng c¬ x¨ng t¨ng ¸p b»ng tua-bin khÝ.
Trªn H×nh 2-43 lµ vÝ dô viÖc sö dông ph−¬ng ph¸p m« h×nh ho¸ hiÖn t−îng
kÝch næ ®Ó x¸c ®Þnh th«ng sè ®iÒu chØnh tèi −u cho 1 ®éng c¬ t¨ng ¸p tua-bin khÝ
160
vËn hµnh d−íi ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt cè ®Þnh. T¸c ®éng cña gãc ®¸nh löa
sím vµ hÖ sè n¹p ®−îc biÓu diÔn theo gi¸ trÞ ¸p suÊt chØ thÞ trung b×nh (IMEP) vµ
ChØ sè èctan yªu cÇu. ë chÕ ®é t¶i cao, mét sù tho¶ hiÖp tèt nhÊt sÏ ®−îc thiÕt lËp
(víi tû sè nÐn cao vµ gãc ®¸nh löa sím nhá) ®Ó tr¸nh kÝch næ. T¹i chÕ ®é t¶i côc
bé, vÊn ®Ò nµy kh«ng xuÊt hiÖn vµ gãc ®¸nh löa tèi −u cã thÓ t¸i thiÕt lËp.
2.6.2.2. Sö dông çc biÖn ph¸p c«ng nghÖ
Trong qu¸ tr×nh thiÕt kÕ vµ ph¸t triÓn ®éng c¬, çc nhµ s¶n xuÊt lu«n sö
dông hÖ sè an toµn ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò kÝch næ. §iÒu nµy cã ngô ý r»ng mét lo¹t
çc sù kiÖn (nh− ORI, hçn hîp ë ngoµi kho¶ng ®iÒu chØnh, gãc ®¸nh löa sím
ngoµi kho¶ng, kh«ng ®¶m b¶o c−êng ®é lµm m¸t yªu cÇu..) cã kh¶ n¨ng t¸c ®éng
®Õn ®éng c¬ trong qu·ng ®êi ho¹t ®éng cña nã cÇn ph¶i ®−îc ®−a vµo tÝnh to¸n.
Trong thùc tÕ sö dông, kh¶ n¨ng x¶y ra çc vÊn ®Ò nghiªm träng nµy lµ kh«ng râ
rµng vµ kh«ng kiÓm so¸t ®−îc. Do vËy, trong thiÕt kÕ, çc nhµ s¶n xuÊt ®éng c¬
th−êng chó ý ®¶m b¶o yªu cÇu vÒ tuæi thä vµ ®é tin cËy h¬n lµ ®¶m b¶o hiÖu suÊt
lµm viÖc lín nhÊt. HiÖn nay, t×nh huèng nµy ®· cã sù thay ®æi do chóng ta ®· cã
nh÷ng hiÓu biÕt tèt h¬n vÒ çc rñi ro cã liªn quan còng nh− sù cÇn thiÕt ph¶i n©ng
cao hiÖu suÊt sö dông n¨ng l−îng.
PhÇn sau ®©y m« t¶ çc ph−¬ng ph¸p kh¸c nhau mµ çc nhµ s¶n xuÊt cã
thÓ sö dông ®Ó t¹o ®−îc sù thÝch hîp gi÷a ®éng c¬ vµ nhiªn liÖu nh»m chèng l¹i
hiÖn t−îng kÝch næ. Çc ph−¬ng ph¸p chÝnh cã thÓ dïng lµ: lùa chän tû sè nÐn vµ
kiÓm so¸t gãc ®¸nh löa sím; sö dông c¶m biÕn kÝch næ (Knock Detector) vµ dïng
çc biÖn ph¸p kü thuËt kh¸c nh− phun n−íc, tuÇn hoµn khÝ th¶i...
a. Sù tho¶ hiÖp gi÷a gãc ®¸nh löa sím vµ tû sè nÐn
NÕu kh«ng cã sù Ðp buéc vÒ chØ sè èctan cña nhiªn liÖu, tû sè nÐn cao vµ
gãc ®¸nh löa sím tèi −u cã thÓ ®−îc sö dông ®Ó ®¹t ®−îc hiÖu suÊt nhiÖt vµ c«ng
suÊt riªng tèt nhÊt. Do giíi h¹n vÒ kh¶ n¨ng chèng kÝch næ cña nhiªn liÖu nªn
chóng ta b¾t buéc ph¶i gi¶m tû sè nÐn vµ gi¶m gãc ®¸nh löa sím (hoÆc ®iÒu
chØnh ®ång thêi c¶ 2 tham sè nµy).
H×nh 2-44 lµ gi¶n ®å cho thÊy çc chiÕn l−îc kh¸c nhau cã thÓ sö dông vµ
t¸c ®éng cña chóng ®Õn hiÖu suÊt nhiÖt cña ®éng c¬. Ta thÊy, viÖc vËn hµnh mét
®éng c¬ x¨ng víi x¨ng RON 95 (theo thiÕt kÕ ban ®Çu dïng x¨ng RON 98) sÏ b¾t
buéc gi¶m tû sè nÐn (0,5 ®¬n vÞ) hoÆc gi¶m gãc ®¸nh ®¸nh löa sím (4÷6
0
GQTK). ViÖc gi¶m tû sè nÐn dÉn ®Õn viÖc gi¶m 2% hiÖu suÊt trong toµn bé d¶i
vËn hµnh. ViÖc ®¸nh löa muén dÉn ®Õn tæn thÊt hiÖu suÊt Ýt h¬n (< 1%) vµ nã chØ
t¸c ®éng ë chÕ ®é t¶i cao.
161
ChØ sè èc tan
yªu cÇu, [PRF]
Tõ A →B: gi¶m tû sè nÐn

Tõ A →C: gi¶m gãc ®¸nh löa sím
Tæn thÊt
hiÖu suÊt, (%)
H×nh 2-44. ChiÕn l−îc tèi −u ho¸

nh»m ®¶m b¶o sù thÝch hîp gi÷a ®éng c¬ vµ nhiªn liÖu.
T¹i Ch©u ¢u, viÖc ®iÒu chØnh ®èi víi çc ®éng c¬ x¨ng míi khi dïng x¨ng
kh«ng ch× Eurosuper (RON 95) ®−îc tiÕn hµnh b»ng çch ¸p dông b¶n ®å ®¸nh
löa míi vµ duy tr× tû sè nÐn cao (ë møc 10/1).
b. Sö dông c¶m biÕn ph¸t hiÖn kÝch næ
C¶m biÕn ph¸t hiÖn kÝch næ (Knock Detector) th−êng chØ dïng trªn çc
®éng c¬ cã hiÖu suÊt nhiÖt cao (chóng cã xu h−íng kÝch næ rÊt cao). HÖ thèng
thiÕt bÞ ph¸t hiÖn kÝch næ bao gåm 1 gia tèc kÕ (Accelerometer) ®Ó x¸c ®Þnh rung
®éng cña n¾p m¸y vµ 1 hÖ thèng phô cung cÊp tÝn hiÖu thêi ®iÓm ®¸nh löa (nh− s¬
®å trªn H×nh 2-45). H×nh 2-46 tr×nh bµy vÝ dô vÒ mét chu tr×nh ch¸y cã hiÖn
t−îng kÝch næ vµ tÝn hiÖu ®äc ®−îc t−¬ng øng cña c¶m biÕn.
§Ó ®iÒu chØnh thêi ®iÓm ®¸nh löa (nh»m tr¸nh kÝch næ), ng−êi ta c¨n cø
vµo çc tham sè sau:
+ Thêi gian ph¶n øng (sè chu tr×nh cã kÝch næ nhÑ)
+ Møc ®é hiÖu chØnh (sao cho ®ñ ®Ó khö kÝch næ mµ kh«ng t¸c ®éng ®¸ng
kÓ ®Õn hiÖu suÊt nhiÖt)
+ ChiÕn l−îc ®iÒu chØnh nh»m h−íng l¹i gãc ®¸nh löa sím danh nghÜa khi
kh«ng cßn hiÖn t−îng kÝch næ.
C¶m biÕn kÝch næ lµ mét sù tiÕn bé ®¸ng ghi nhËn nh»m ®¶m b¶o sù phï
hîp gi÷a ®éng c¬ vµ nhiªn liÖu. HiÖn nay, chóng ®−îc sö dông nh− mét thiÕt bÞ
an toµn, ®ång thêi lµ thiÕt bÞ duy tr× vµ ®¶m b¶o tuæi thä trªn çc ®éng c¬ dÔ x¶y
ra kÝch næ. Tuy nhiªn, viÖc sö dông c¶m biÕn kÝch næ nh− mét thiÕt bÞ tèi −u ho¸
162
qu¸ tr×nh ch¸y vµ vËn hµnh cña ®éng c¬ cßn ch−a ®−îc tÝnh ®Õn (mÆc dï chóng
cã nhiÒu lîi thÕ høa hÑn).
C¶m biÕn gãc quay vµ

tèc ®é trôc khuûu
C¶m biÕn Bé chia ®iÖn

kÝch næ (cao ¸p)
C¶m biÕn ®é
ch©n kh«ng
Cuén t¨ng ¸p
Çc tham M¸y tÝnh ®iÒu
sè kh¸c khiÓn C«ng suÊt
H×nh 2-45 Nguyªn lý cña hÖ thèng ph¸t hiÖn kÝch næ

T¹i Ch©u ¢u hiÖn nay, çc ®éng c¬ thÕ hÖ míi cã thÓ sö dông x¨ng kh«ng
ch× Eurosuper RON 95 mµ kh«ng gÆp hiÖn t−îng kÝch næ. Tuy nhiªn, mét sè nhµ
s¶n xuÊt « t« yªu cÇu tiÕp tôc cung cÊp x¨ng kh«ng ch× cã chØ sè èctan cao (RON
98, MON 88) ®Ó cho phÐp çc ®éng c¬ cã hiÖu suÊt nhiÖt cao cã thÓ ph¸t huy hÕt
tiÒm n¨ng. Çc ®éng c¬ nµy thØnh tho¶ng cã thÓ dïng x¨ng Eurosuper RON 95
mµ kh«ng gÆp nguy hiÓm do chóng sö dông c¶m biÕn kÝch næ.
163
p Gâ m¸y
NÐn
Gi¸n në + th¶i
Ch¸y
Giai ®o¹n ch¸y
Gia tèc kÕ
Gâ m¸y
§CT
H×nh 2-46. BiÓu ®å ch¸y vµ tÝn hiÖu ph¸t hiÖn gâ m¸y

c. Çc biÖn ph¸p chèng kÝch næ kh¸c
+ Phun n−íc vµo xi lanh : N−íc cã thÓ ®−îc phun trùc tiÕp vµo hÖ thèng
n¹p d−íi d¹ng láng hoÆc d¹ng h¬i, hoÆc d¹ng nhò t−¬ng lÉn ví íi x¨ng. H¬i n−íc
sÏ lµm lo·ng vµ lµm m¸t khèi khÝ n¹p míi. Tuy nhiªn, khi n−íc bay h¬i trong
®−êng èng n¹p, sÏ lµm gi¶m hÖ sè n¹p vµ c«ng suÊt ph¸t ra cña ®éng c¬.
H×nh 2-47 vµ 2-48 lµ 2 vÝ dô vÒ t¸c ®éng cña h¬i n−íc ®Õn kh¶ n¨ng chèng
kÝch næ. Tiªu chÝ ®−îc chØ ra lµ tû sè nÐn giíi h¹n vµ thêi ®iÓm ®¸nh löa t¹o ra
hiÖn t−îng kÝch næ nhÑ. Chó ý r»ng, cÇn ®−a vµo xi lanh mét l−îng n−íc kh¸ lín
®Ó ®Ó cã thÓ thu ®−îc sù c¶i thiÖn ®¸ng kÓ (tû sè nÐn t¨ng thªm 1 ®¬n vÞ hoÆc
t¨ng 5 0GQTK gãc ®¸nh löa sím). ViÖc ®−a n−íc vµo xi lanh d−íi d¹ng h¬i cã
kh¶ n¨ng b¶o vÖ kÝch næ tèt h¬n nh−ng lµm cho hiÖu suÊt ®éng c¬ gi¶m nhanh.
164
Tû sè nÐn giíi h¹n
Phun n−íc trùc tiÕp

(d¹ng láng)
§iÒu kiÖn
ϕ = 0,91
n = 1200 vg/ph
Gãc phun sím tèi −u
Hçn hîp nhò t−¬ng

nhiªn liÖu –n−íc
Tû sè n−íc/x¨ng
[% khèi l−îng]
H×nh 2-47. T¸c ®éng cña viÖcphun n−íc

®Õn tû sè nÐn xuÊt hiÖn hiÖn t−îng kÝch næ nhÑ .
Gãc ®¸nh löa sím,

[®é]
H¬i n−íc
Nuíc (thÓ láng)
Gãc ®¸nh löa sím tèi −u
§iÒu kiÖn
ϕ = 0,95
Tèc ®é trôc khuûu 1000 vg/ph
Tû sè n−íc/x¨ng
[% khèi l−îng]
H×nh 2-48. T¸c ®éng cña phun n−íc ®Õn gãc ®¸nh löa sím lµm xuÊt hiÖn
kÝch næ nhÑ (KLSA) vµ viÖc thiÕt lËp gãc ®¸nh löa sím tèi −u.
Tuy nhiªn, viÖc hoµ trén n−íc-x¨ng d−íi d¹ng nhò t−¬ng ®Ó cung cÊp vµo
xi lanh, sÏ lµm gia t¨ng ®¸ng kÓ chØ sè RON vµ MON (H×nh 2-49).
165
ChØ sè èc tan
(RON)
RON
Nhiªn liÖu
nguyªn thuû
Kh«ng ®o ®−îc
MON
Hµm l−îng n−íc

[% khèi l−îng]
H×nh 2-49. ChØ sè èc- tan cña hçn hîp nhò t−¬ng x¨ng-n−íc
(hµm l−îng chÊt chuyÓn thÓ: 3% khèi l−îng)
Ta thÊy, t¸c ®éng cã lîi cña viÖc phun n−íc ®Õn viÖc chèng kÝch næ ®·
®−îc chøng minh mét çch râ rµng. Tuy nhiªn, biÖn ph¸p nµy cã mét sè h¹n chÕ:
vÊn ®Ò kÐt chøa phô vµ hÖ thèng cung cÊp n−íc; khã ®¶m b¶o sù æn ®Þnh cña nhò
t−¬ng ; ch¸y kÐm ë chÕ ®é t¶i thÊp nªn yªu cÇu mét hÖ thèng kiÓm so¸t phøc t¹p ;
vÊn ®Ò mµi mßn vµ sù t¸c ®éng ®Õn dÇu nhên… Do vËy, viÖc phun n−íc kh«ng
ph¶i lµ gi¶i ph¸p kh¶ thi ®èi víi ®éng c¬ x¨ng trªn PTCG§B.
+ TuÇn hoµn khÝ th¶i : Môc ®Ých chÝnh cña viÖc tuÇn hoµn khÝ th¶i- EGR
(Exhaust Gas Recirculation) lµ gi¶m hµm l−îng NOx trong khÝ th¶i. Tuy nhiªn,
nã cã thÓ cã t¸c ®éng gi¸n tiÕp ®Õn ChØ sè èctan yªu cÇu (v× nã pha lo·ng vµ lµm
m¸t khèi khÝ lµ ®èi t−îng ch¸y kÝch næ). Do vËy, tû lÖ tuÇn hoµn khÝ th¶i cao sÏ
cã xu h−íng lµm gi¶m ChØ sè èctan yªu cÇu, trong khi çc tham sè kh¸c kh«ng bÞ
t¸c ®éng. Do ®ã, tuÇn hoµn khÝ th¶i lµ mét trong çc biÖn ph¸p cã thÓ quan t©m
nh»m ®¶m b¶o sù phï hîp gi÷a ®éng c¬ - nhiªn liÖu.
+ VËn hµnh ®éng c¬ víi nhiªn liÖu kÐp: Tr−íc ®©y, kü thuËt nµy ®· ®−îc
sö dông ®èi víi ®éng c¬ m¸y bay. Ng−êi ta sö dông 2 kÐt chøa vµ 2 hÖ thèng
nhiªn liÖu riªng biÖt (mét chøa nhiªn liÖu x¨ng truyÒn thèng vµ mét chøa s¶n
phÈm cã chØ sè èctan cao, vÝ dô nh− Methanol). §éng c¬ vËn hµnh víi tû sè nÐn
166
cao vµ ®−îc n¹p nhiªn liÖu x¨ng truyÒn thèng khi khëi ®éng vµ vËn hµnh ë chÕ ®é
t¶i thÊp. ë chÕ ®é t¨ng tèc vµ chÕ ®é c«ng suÊt cao (dÔ gÆp hiÖn t−îng kÝch næ),
nhiªn liÖu cã chØ sè èctan cao sÏ ®−îc sö dông. Gi¸ thµnh vµ møc ®é phøc t¹p lµ
hai yÕu tè chÝnh khiÕn hÖ thèng thiÕt bÞ nµy kh«ng phï hîp víi ®éng c¬ trªn
PTCG§B.
2.6.2.3. Møc chØ sè èctan tèi −u
Khi ®éng c¬ ®−îc ®−a vµo sö dông, nã cÇn ®−îc cung cÊp lo¹i nhiªn liÖu
cã chØ sè èctan ®ñ cao ®Ó tr¸nh hiÖn t−îng kÝch næ. Mäi sù gia t¨ng chØ sè èctan
(phÝa trªn gi¸ trÞ nµy) sÏ kh«ng c¶i thiÖn thªm lîi Ých vËn hµnh ®èi víi ph−¬ng
tiÖn (hiÖu suÊt, c«ng suÊt, t¨ng tèc tèt h¬n…). Tuy nhiªn, ®iÒu nµy kh«ng ®óng
víi tr−êng hîp khi chØ sè èctan ®−îc tÝnh to¸n trong qu¸ tr×nh thiÕt kÕ ®éng c¬.
Tiªu thô trong qu¸ tr×nh
tinh läc, + 1%
+ 1 ®¬n vÞ
chØ sè èc tan
HiÖu suÊt cña ph−¬ng

tiÖn, + 1%
Tr¹ng th¸i c©n b»ng víi MON ≈ 85

H×nh 2-50. T×m kiÕm chØ sè èctan tèi −u
Nh− ®· ®Ò cËp ë trªn, sù gia t¨ng tû sè nÐn 1 ®¬n vÞ (vÝ dô tõ 9 lªn 10) sÏ
dÉn ®Õn sù c¶i thiÖn kho¶ng 6% vÒ hiÖu suÊt nh−ng ®ßi hái ph¶i t¨ng 6 ®¬n vÞ vÒ
ChØ sè èctan yªu cÇu. §iÒu nµy cã nghÜa lµ t¨ng 1% hiÖu suÊt øng víi mçi ®¬n vÞ
chØ sè èc- tan t¨ng thªm. Do vËy, cã thÓ gi¶ thiÕt r»ng ë møc trung b×nh, mçi sù
gia t¨ng 1 ®¬n vÞ cña chØ sè èctan sÏ gi¶m tiªu thô nhiªn liÖu kho¶ng 1% (xÐt víi
1 ®éng c¬ phï hîp). TÊt nhiªn, sù thay ®æi nµy ®−îc bï ®¾p bëi chi phÝ n¨ng
l−îng cÇn bæ sung trong giai ®o¹n tinh läc dÇu th«. Cuèi cïng, còng ®¹t ®Õn mét
®iÓm mµ qu¸ tr×nh tinh läc còng tiªu thô 1% n¨ng l−îng trªn 1 ®¬n vÞ chØ sè èc-
tan t¨ng thªm. T¹i ®iÓm nµy, chØ sè èctan tèi −u biÓu diÔn tr¹ng th¸i c©n b»ng vÒ
n¨ng l−îng (H×nh 2-50).
Tæ chøc Sö dông Hîp lý Nhiªn liÖu trªn çc Ph−¬ng tiÖn VËn t¶i Ç nh©n
cña Ch©u ¢u - RUFTT (Rational Utilization of Fuels in Private Transport), ®·
167
−íc l−îng çc vÊn ®Ò vÒ kinh tÕ-kü thuËt liªn quan khi chuyÓn ®æi sang dïng
x¨ng kh«ng ch×. ViÖc −íc l−îng cña RUFTT ®· ®−a ®Õn ®Ò xuÊt gi¸ trÞ tèi −u vÒ
chØ sè èctan lµ RON = 95 vµ MON = 85 (nh÷ng gi¸ trÞ nµy thÓ hiÖn sù tho¶ hiÖp
gi÷a chi phÝ n¨ng l−îng cña qu¸ tr×nh tinh läc vµ tiªu thô nhiªn liÖu cña ph−¬ng
tiÖn). Trong thùc tÕ, MON =85 lµ b¾t buéc vµ RON cña x¨ng Eurosuper th−êng
cao h¬n 95 (hiÖn nay lµ tõ 96 ®Õn 97).
2.6.3. Sù vËn hµnh cña ®éng c¬ x¨ng thÕ hÖ cò víi x¨ng kh«ng ch×
2.6.3.1. HiÖn t−îng mßn ®Õ xu p¸p
Do sù ph¸t triÓn m¹nh cña x¨ng kh«ng ch× t¹i çc khu vùc kh¸c nhau trªn
thÕ giíi, nªn çc ®éng c¬ x¨ng thÕ hÖ cò (®−îc thiÕt kÕ trong giai ®o¹n x¨ng
kh«ng ch× ch−a ph¸t triÓn m¹nh, kh«ng l¾p BXLKT) còng sÏ ph¶i sö dông lo¹i
nhiªn liÖu nµy.
§Õ xu p¸p kh«ng cßn ®−îc b«i

tr¬n bëi çc «-xÝt ch× nªn bÞ ¨n
mßn Æ gi¶m tû sè nÐn
§Õ xu p¸p VÞ trÝ mßn
§éng c¬ kh«ng t−¬ng thÝch víi x¨ng kh«ng ch×
N¾p m¾y b»ng nh«m Ðp

®Ò xu p¸p cøng b»ng
thÐp
§Õ xu p¸p cøng
§éng c¬ t−¬ng thÝch víi x¨ng kh«ng ch×
H×nh 2-51. C¬ chÕ mßn ®Õ xu-p¸p

Tuy nhiªn, khi dïng x¨ng kh«ng ch×, çc ®éng c¬ lo¹i nµy cã xu h−íng bÞ
mßn ®Õ xu-p¸p th¶i. H×nh 2-51 biÓu diÔn gi¶n ®å c¬ chÕ mßn cã thÓ x¶y ra víi
mét sè xu-p¸p vµ vËt liÖu ®Õ xu-p¸p.
168
Khi trong nhiªn liÖu x¨ng cã ch×, mét l−îng nhá chÊt cÆn b¸m bao gåm
çc hîp chÊt cña ch× («-xÝt ch×, Sulfate, Halide...) sÏ cã t¸c ®éng nh− chÊt b«i tr¬n
cøng (Solid Lubricant) vµ chóng cã lîi trong viÖc b¶o vÖ chèng mßn.
Cã mét sù kh¸c biÖt dÔ nhËn thÊy gi÷a l−îng mßn cã thÓ chÊp nhËn ®−îc
(cã thÓ bï b»ng sù ®iÒu chØnh xu-p¸p) vµ h− háng dÉn ®Õn gi¶m ¸p suÊt nÐn vµ
thËm chÝ lµm h− háng xu-p¸p. Ng−ìng tíi h¹n xuÊt hiÖn t¹i tèc ®é mßn vµo
kho¶ng 4 μm/giê. Cã thÓ chøng minh r»ng sù mµi mßn ®Õ xu-p¸p t¨ng nhanh
theo t¶i vµ tèc ®é cña ®éng c¬ (H×nh 2-52), nhÊt lµ khi vËn hµnh liªn tôc víi tèc
®é cao trªn ®−êng cao tèc.
Tèc ®é mßn
[μm / triÖu vßng quay TK]
§éng c¬ 1
§éng c¬ 2
§éng c¬ 3
Tèc ®é thö kh¶ n¨ng chÞu mßn [vg/ph]
H×nh 2-52. VÝ dô vÒ sù mµi mßn ®Õ xu p¸p trong qu¸ tr×nh thö nghiÖm
víi x¨ng kh«ng ch× trªn ®éng c¬ thÕ hÖ cò
2.6.3.2. Gi¶i ph¸p kh¾c phôc

VÊn ®Ò mßn xu-p¸p th¶i hiÖn vÉn lµ mèi quan t©m lín t¹i nhiÒu quèc gia,
nh÷ng n¬i ®· quyÕt ®Þnh dõng nhanh viÖc sö dông x¨ng ch× v× lý do m«i tr−êng.
Tuy nhiªn, sù b¶o vÖ cÇn thiÕt cã thÓ ®¹t ®−îc víi mét hµm l−îng kh¸ nhá
ch× trong x¨ng (tõ 0,05 ÷ 0,08 g ch×/lÝt). §©y lµ lý do t¹i sao çc nhµ chÕ t¹o « t«
t¹i Ph¸p yªu cÇu x¨ng pha ch× truyÒn thèng ®−îc tiÕp tôc sö dông ®Õn n¨m 2000
(víi hµm l−îng ch× 0,08 g/lÝt).
MÆt kh¸c, viÖc thØnh tho¶ng n¹p x¨ng pha ch× cho ph−¬ng tiÖn cã thÓ cung
cÊp sù b¶o vÖ nhÊt thêi, tr¸nh bÞ mßn xu p¸p th¶i qu¸ møc. Sù b¶o vÖ nµy cã thÓ
169
kÐo dµi tíi vµi ngh×n km d−íi ®iÒu kiÖn t¶i thÊp, nh−ng giai ®o¹n b¶o vÖ nµy sÏ
trë nªn rÊt ng¾n hoÆc kh«ng tån t¹i d−íi ®iÒu kiÖn t¶i vµ tèc ®é cao.
ChÊt phô gia cã thÓ ®−îc sö dông ®Ó thay thÕ çc h¹t b«i tr¬n thÓ r¾n t¹o ra
tõ çc hîp chÊt cña ch×. Mét sè chÊt phô gia gèc Phèt pho cã hiÖu qu¶ tèt nh−ng
chóng cã h¹n chÕ lµ cã tÝnh ®éc. Høa hÑn nhÊt lµ nh÷ng chÊt phô gia chøa kim
lo¹i kiÒm (Natri vµ Kali).
2.6.4. KiÓm so¸t sù t¾c nghÏn hÖ thèng n¹p
2.6.4.1. Nguyªn nh©n vµ hËu qu¶
Çc chÊt cÆn b¸m cã thÓ t×m thÊy trªn çc bé phËn cña hÖ thèng n¹p xuÊt
ph¸t tõ çc nguån sau:
+ Do viÖc t¸i sö dông khÝ çc-te vµ tuÇn hoµn khÝ th¶i (chóng chøa HC
ch−a ch¸y hoÆc ch¸y dë d−íi d¹ng çc phÇn tö h÷u c¬ nhá li ti).
+ Bôi chøa trong khÝ n¹p do bÇu läc kh«ng khÝ lµm viÖc kÐm hiÖu qu¶
+ Do sù ®èt ch¸y dÇu b«i tr¬n.
+ Çc s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh «-xy ho¸ vµ cracking cã trong nhiªn liÖu.
§Õ
0,05 mm
Lç phun ChÊt cÆn b¸m

Chèt cña vßi phun
+ T×nh tr¹ng: nhiÒu mÈu nhá líp chÊt ®äng b¸m mÇu ®en
+ §é dµy : 6 μm
+ Khèi l−îng : ≈ 10 μg
+ Møc ®é gi¶m l−u l−îng thÓ tÝch : 26%
H×nh 2-53. Sù t¹o thµnh chÊt cÆn b¸m t¹i khu vùc chèt cña vßi phun x¨ng
ChÊt cÆn b¸m trªn häng khuyÕch t¸n cña bé chÕ hoµ khÝ vµ b−ím ga lµ
nguyªn nh©n g©y ra sù thay ®æi tèc ®é ®éng c¬ (t¹i chÕ ®é kh«ng t¶i vµ tèc ®é
thÊp). HiÖn t−îng nµy g©y ra nhiÒu hËu qu¶ kh«ng tèt nh−: t¨ng tiªu thô nhiªn
liÖu, t¨ng hµm l−îng çc chÊt « nhiÔm trong khÝ th¶i, ®éng c¬ vËn hµnh kh«ng
ªm, dÔ chÕt m¸y... ChÊt cÆn b¸m trªn vßi phun cña ®éng c¬ x¨ng th−êng lµ kÕt
qu¶ cña sù tho¸i biÕn do nhiÖt cña HC. Çc chÊt cÆn b¸m nµy th−êng tËp trung ë
170
khu vùc cã kÝch cì nhá, vµ cã thÓ lµm t¾c vßi phun x¨ng hoÆc ®−êng dÉn cña tia
phun nhiªn liÖu (H×nh 2-53).
ChÊt cÆn b¸m trªn xu p¸p n¹p chñ yÕu t×m thÊy trªn th©n vµ t¸n nÊm.
Trong mét sè tr−êng hîp chÊt ®äng b¸m lµ ®¸ng kÓ víi khèi l−îng 1 g (hoÆc lín
h¬n) trªn 1 xu-p¸p. Møc cÆn b¸m nµy cã thÓ dÉn ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò nghiªm träng.
ChÊt cÆn b¸m cã thÓ hÊp thô vµ gi¶i phãng nhiªn liÖu kh«ng ®óng çch, dÉn ®Õn
møc tiªu thô nhiªn liÖu cao, lµm t¨ng møc ®é « nhiÔm vµ ph¸t sinh çc vÊn ®Ò vÒ
tÝnh n¨ng ®iÒu khiÓn (khi khëi ®éng vµ b¾t ®Çu khëi hµnh). ChÊt cÆn b¸m trªn xu-
p¸p n¹p còng cã thÓ g©y ra t¸c ®éng ®Õn møc ®é vËn ®éng rèi cña dßng m«i chÊt
l−u th«ng qua xu-p¸p (cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn tèc ®é ch¸y).
2.6.4.2. Ph−¬ng ph¸p thö nghiÖm
HiÖn kh«ng cã ph−¬ng ph¸p phæ biÕn nµo ®Ó ph©n lo¹i vÒ møc ®é s¹ch cña
hÖ thèng n¹p cña ®éng c¬. Çc ph−¬ng ph¸p lµ kh¸c nhau phô thuéc vµo bé phËn
cña hÖ thèng n¹p (vßi phun, chÕ hoµ khÝ, xu p¸p...) ®−îc quan t©m. Tuy nhiªn,
chóng cã thÓ ph©n lo¹i theo môc ®Ých c«ng viÖc: gi÷ hÖ thèng n¹p ë tr¹ng th¸i
s¹ch sÏ ban ®Çu (gi÷ s¹ch) hoÆc lµm s¹ch çc bé phËn bÞ b¸m bÈn (lµm s¹ch).
B¶ng 2-28
Ph−¬ng ph¸p thö cña Mü vµ Ch©u ¢u ®Ó kiÓm tra ®é s¹ch bé chÕ hoµ khÝ.
§iÒu kiÖn thö Ph−¬ng ph¸p CRC Ph−¬ng ph¸p
CEC-F-03-T-81
Renault, kiÓu 810-26
§éng c¬ Ford, 3,9 lÝt; 6 xi lanh
12
Thêi gian thö, [giê] 20 (18 giê ng©m nhóng
sau 6 giê vËn hµnh)
3 phót t¹i 700 vg/ph 2 phót t¹i 800 vg/ph
Chu tr×nh
7 phót t¹i 2000 vg/ph 8 phót t¹i 1800 vg/ph
NhiÖt ®é n−íc lµm m¸t , [0C] 88 ®Õn 90 80
NhiÖt ®é dÇu b«i tr¬n, [0C] lín nhÊt 110 78
NhiÖt ®é khÝ n¹p, [0C] 66 40 ®Õn 65
- Kh«ng (chÕ ®é kh«ng t¶i)
TuÇn hoµn khÝ th¶i- EGR - Lín nhÊt (chÕ ®é tèc ®é
tiÕt kiÖm nhiªn liÖu)
DÇu b«i tr¬n tham chiÕu REO-202-T1 CEC RL-051
171
B¶ng 2-28 m« t¶ ng¾n gän vÒ ph−¬ng ph¸p ®−îc sö dông t¹i Mü (CRC) vµ
Ch©u ¢u (CEC) ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é s¹ch cña bé chÕ hoµ khÝ. Thö nghiÖm ®−îc
tiÕn hµnh víi thêi gian kh¸ ng¾n (20 giê vµ 12 giê), bao gåm viÖc lÆp l¹i çc ®iÒu
kiÖn vËn hµnh dÔ t¹o cÆn b¸m nhÊt (nhiÖt ®é khÝ n¹p cao, cã tuÇn hoµn khÝ th¶i..).
Møc ®é s¹ch ®−îc kiÓm tra kü l−ìng b»ng m¾t vµ b»ng çch ®o hµm l−îng CO
trong khÝ th¶i khi ®éng c¬ lµm viÖc ë chÕ ®é kh«ng t¶i.
Ph−¬ng ph¸p ¸p dông víi vßi phun nhiªn liÖu cña ®éng c¬ phun x¨ng ®−îc
tiÕn hµnh phøc t¹p h¬n (B¶ng 2-29), bao gåm çc giai ®o¹n qua l¹i cña chÕ ®é t¶i
thÊp vµ dõng ®éng c¬ t¹i nhiÖt ®é m«i tr−êng cao. T¹i cuèi qu¸ tr×nh thö, cã thÓ
®¸nh gi¸ møc ®é s¹ch cña vßi phun th«ng qua tæn thÊt dßng ch¶y cña vßi phun
hoÆc dÊu hiÖu cã vÊn ®Ò vÒ vËn hµnh cña ph−ong tiÖn.
B¶ng 2-29
Ph−¬ng ph¸p ®−îc sö dông t¹i Ph¸p
®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é s¹ch cña vßi phun x¨ng
§iÒu kiÖn thö Ph−¬ng ph¸p GFC TAE-T-87

§éng c¬ PSA kiÓu XU5JA
Thêi gian thö (giê) 150
15 phót t¹i
Chu tr×nh 45 phót, dõng m¸y
3000 vg/ph
C«ng suÊt (kW)
18) 0
(Thêi ®iÓm b¾t ®Çu thö)
1,10 (thêi ®iÓm
b¾t ®Çu thö)
108÷112 (sau 3 phót)
NhiÖt ®é n−íc lµm m¸t, [0C] 96
Tèi thiÓu 90 (cuèi chu tr×nh)
NhiÖt ®é dÇu b«i tr¬n, [0C] 97 Tèi thiÓu 80 (cuèi chu tr×nh)
NhiÖt ®é nhiªn liÖu, [0C] Tèi thiÓu 60 -Tèi thiÓu 85 (cuèi chu tr×nh )
-Tèi ®a 102 (®Çu chu tr×nh)
NhiÖt ®é t¹i ®Çu vßi phun, [0C] -
-Tèi thiÓu 92 (cuèi chu tr×nh)
NhiÖt ®é khÝ th¶i, [0C] Kho¶ng 650 -
Ph−¬ng ph¸p sö dông ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é s¹ch cña xu-p¸p n¹p ®−îc m« t¶
trong B¶ng 2-30 (cho c¶ ®éng c¬ phun x¨ng vµ ®éng c¬ l¾p bé chÕ hßa khÝ).
Ph−¬ng ph¸p dïng cho ®éng c¬ phun x¨ng ®−îc sö dông réng r·i nhÊt, cã thêi
gian thö lµ 60 giê. Tiªu chÝ ®¸nh gi¸ lµ khèi l−îng cÆn b¸m trªn mçi xu p¸p vµ
viÖc kiÓm tra b»ng m¾t toµn bé hÖ thèng n¹p.
172
B¶ng 3-30
Ph−¬ng ph¸p thö cña Ch©u ¢u ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é s¹ch cña xu p¸p n¹p.
Ph−¬ng ph¸p Ph−¬ng ph¸p

§iÒu kiÖn thö
CEC F04-A-87C CEC F05-A-93
§éng c¬ Opel Kadett Mercedes M 102E
Thêi gian (giê) 36 60
Thêi c«ng Thêi M« men c«ng
Tèc ®é Tèc ®é
gian suÊt gian xo¾n suÊt
(vg/ph) (vg/ph)
(phót) (kW) (phót) (N.m) (kW)
Chu tr×nh 0,5 950 - 0,5 800 0,0 0,0
1,0 3000 11,1 1,0 1300 29,4 4,0
2,0 1300 4,0 2,0 1850 32,5 6,3
1,0 1850 6,3 1,0 3000 35,0 11,0
NhiÖt ®é n−íc lµm
lín nhÊt 92 85 ®Õn 95
m¸t, [0C]
NhiÖt ®é dÇu b«i
lín nhÊt 94 90 ®Õn 105
tr¬n, [0C]
NhiÖt ®é khÝ n¹p,
- 25 ®Õn 35
[0C]
DÇu b«i tr¬n tham
RL 051 CEC RL-189/1
chiÕu
2.6.4.3. HiÖu qu¶ cña chÊt phô gia tÈy röa

Møc ®é s¹ch cña hÖ thèng n¹p sÏ ®−îc ®¶m b¶o khi sö dông chÊt phô gia
tÈy röa (H×nh 2-54). ChÊt phô gia tÈy röa ®−îc ph¸t triÓn tõ nh÷ng n¨m 1960 vµ
rÊt nhiÒu s¶n phÈm ®· ®−îc ph¸t triÓn thµnh c«ng kÓ tõ thêi ®iÓm ®ã. HiÖn nay,
cã kho¶ng 1000 ®Õn 2000 chÊt phô gia tÈy röa kh¸c nhau ®−îc ®−a vµo nhiªn liÖu
x¨ng. TÊt çc çc s¶n phÈm phô gia nµy cã thÓ biÓu diÔn b»ng c«ng thøc ho¸ häc
chung R-X. Trong ®ã: R lµ cÊu tróc HC −a dÇu (Oleophilic) ®¶m b¶o tÝnh tan
®−îc trong nhiªn liÖu x¨ng, cßn X lµ phÇn cùc hydrophilic (cã thÓ hót n−íc...) cã
kh¶ n¨ng hót b¸m (cã lùa chän) trªn bÒ mÆt kim lo¹i cña hÖ thèng n¹p (do vËy,
ngÆn chÆn ®−îc sù b¸m dÝnh cña cÆn b¸m).
Tuy nhiªn, hiÖu lùc cña chÊt phô gia cÇn quan t©m trªn ph¹m vi toµn bé hÖ
thèng n¹p vµ buång ch¸y, chø kh«ng ph¶i chØ lµ çc bé phËn riªng biÖt (vÝ dô nh−
xu p¸p n¹p). Cã nh÷ng chÊt phô gia rÊt hiÖu qu¶ ®èi víi viÖc lµm s¹ch bé chÕ hoµ
khÝ nh−ng l¹i g©y ra sù gia t¨ng cÆn b¸m trªn xu-p¸p n¹p. Ngoµi ra, nh− ®· ®Ò cËp
ë trªn, mét sè chÊt phô gia cã thÓ gi÷ hÖ thèng n¹p s¹ch nh−ng l¹i gãp phÇn lµm
gia t¨ng chÊt cÆn b¸m trong buång ch¸y vµ t¨ng chØ sè ORI.
173
Nhiªn liÖu (chøa hoÆc kh«ng
chøa phô gia)
Nhiªn liÖu 1 293
N.liÖu 1 + phô gia 1 16
Nhiªn liÖu 2 264
Nhiªn liÖu 3 253

Khèi l−îng chÊt ®äng b¸m, [mg/xu p¸p]
H×nh 2-54. T¸c ®éng cña chÊt phô gia tÈy röa ®Õn møc ®é s¹ch
cña xu-p¸p n¹p (60 giê thö trªn ®éng c¬ Mercedes M102E)
Do vËy, viÖc sö dông chÊt phô gia tÈy röa cÇn ®−îc nghiªn cøu cÈn thËn vµ
tû mØ t¸c ®éng cña chóng ®Õn tÊt c¶ çc bé phËn cña ®éng c¬ cÇn quan t©m. B¶ng
2-31 cung cÊp çc tiªu chÝ ph¶i ®¸p øng cña x¨ng cã chøa phô gia tÈy röa theo
yªu cÇu cña çc nhµ x¶n xuÊt « t« Ph¸p.
B¶ng 2-31
Tiªu chÝ chÊt l−îng yªu cÇu víi x¨ng chøa phô gia tÈy röa t¹i Ph¸p
Thêi
Bé phËn yªu cÇu Ph−¬ng ph¸p KiÓu ®éng
gian Tiªu chÝ yªu cÇu
lµm s¹ch thö tham chiÕu c¬
thö
Lµm s¹ch bé chÕ hoµ Ph©n lo¹i b»ng m¾t
CEC F-03-T-81 Renault R5 12
khÝ ≥ 8,0
Lµm s¹ch xu p¸p Ph©n lo¹i b»ng m¾t
CEC F-04-A-87 Opel Kadett 36
(bé chÕ hoµ khÝ) ≥ 9,0
Lµm s¹ch xu p¸p Mercedes Ph©n lo¹i b»ng m¾t
CEC F-05-A-94 60
(vßi phun nhiªn liÖu) M102E ≥ 9,0
Peugeot 205 Tæn thÊt dßng
Lµm s¹ch vßi phun CFC TAE-I-87 150
GTI ≤ 4%
Renault 22 700 Renault F2N Δ KLSA
Lµm s¹ch buång ch¸y 400
hoÆc 22 710 hoÆc F3N < 8 0 GQTK
Ngoµi ra, viÖc sö dông phô gia tÈy röa trong nhiªn liÖu x¨ng cßn cã t¸c
dông gi¶m møc ®é « nhiÔm khÝ th¶i cña ®éng c¬.
174
Ch−¬ng 3
Nhiªn liÖu diesel
3.1. Çc vÊn ®Ò chung
Tr−íc nh÷ng n¨m 1970, nhiªn liÖu diesel lµ mét s¶n phÈm kh¸ rÎ vµ dÔ s¶n
xuÊt. Trong giai ®o¹n nµy, nhiªn liÖu vµ ®éng c¬ diesel ®¸p øng ®−îc mong muèn
cña ng−êi sö dông do chóng cã 2 −u ®iÓm chÝnh:
+ §éng c¬ diesel chñ yÕu dïng trªn ph−¬ng tiÖn vËn t¶i th−¬ng m¹i, lµ
nh÷ng ph−¬ng tiÖn kh«ng qu¸ phøc t¹p.
+ Nhiªn liÖu diesel (thu ®−îc b»ng ph−¬ng ph¸p ch−ng cÊt trùc tiÕp) cã
®Æc tÝnh kh¸ thuËn lîi cho qu¸ tr×nh ch¸y b»ng tù ch¸y.
Tõ sau nh÷ng n¨m 1970, mét sè khã kh¨n b¾t ®Çu xuÊt hiÖn: nhu cÇu ph¸t
triÓn çc ®éng c¬ diesel cì nhá dïng trªn xe con; sù cÇn thiÕt ph¶i ®¸p øng çc
®iÒu luËt m«i tr−êng ngµy cµng nghiªm ngÆt h¬n; sù suy gi¶m mét sè ®Æc tÝnh kü
thuËt cña nhiªn liÖu diesel (do sù thay ®æi trong qu¸ tr×nh tinh läc, ®Æc biÖt lµ sù
gia t¨ng çc thµnh phÇn nÆng trong nhiªn liÖu diesel). ChÝnh v× vËy, tõ nh÷ng n¨m
1990, çc nhµ s¶n xuÊt « t« vµ çc h·ng tinh läc dÇu má ®· ph¶i ®Çu t− nghiªn
cøu rÊt nhiÒu ®Ó ®¶m b¶o sù phï hîp gi÷a nhiªn liÖu diesel víi ®éng c¬ diesel.
HiÖn nay, nhiªn liÖu diesel lµ lo¹i nhiªn liÖu ®Æc biÖt quan träng, do nã cã
hiÖu suÊt vËn hµnh cao vµ møc ph¸t th¶i çc chÊt « nhiÔm thÊp. Ngoµi ra, nhiªn
liÖu diesel cã chÊt l−îng t−¬ng ®èi æn ®Þnh trong qu¸ tr×nh l−u tr÷.
Néi dung cña ch−¬ng nµy chñ yÕu tËp trung vµo nhiªn liÖu diesel dïng cho
PTCG§B vµ çc lÜnh vùc t−¬ng tù (thuyÒn ç, çc ph−¬ng tiÖn dÞch vô c«ng céng,
m¸y kÐo, m¸y xóc…). Do giíi h¹n cña Chuyªn ®Ò, ch−¬ng nµy kh«ng thÓ ®Ò cËp
vÒ mét sè vÊn ®Ò cã liªn quan mËt thiÕt ®Õn nhiªn liÖu diesel nh−:
+ §Æc ®iÓm cña çc ph−¬ng ph¸p t¹o hçn hîp trªn ®éng c¬ diesel
+ Nguyªn lý lµm viÖc vµ −u nh−îc ®iÓm cña 1 sè d¹ng hÖ thèng phun
nhiªn liÖu ®iÓn h×nh dïng trªn ®éng c¬ diesel. Chóng ta biÕt r»ng, chÊt l−îng qu¸
tr×nh t¹o hçn hîp, chÊt l−îng qu¸ tr×nh ch¸y còng nh− ®Æc tÝnh « nhiÔm cña ®éng
c¬ phô thuéc rÊt nhiÒu vµo sù lµm viÖc cña hÖ thèng phun nhiªn liÖu diesel.
+ Sù kh¸c biÖt vÒ ®Æc tÝnh « nhiÔm gi÷a ®éng c¬ x¨ng vµ ®éng c¬ diesel.
+ VÊn ®Ò tèi −u ho¸ tèc ®é phun nhiªn liÖu nh»m gi¶m « nhiÔm khÝ th¶i vµ
tiÕng ån nh−ng vÉn duy tr× ®−îc thÕ m¹nh cña ®éng c¬ diesel lµ cã suÊt tiªu thô
nhiªn liÖu thÊp.
Ng−êi ®äc cã thÓ t×m hiÓu chi tiÕt vÒ çc vÊn ®Ò nªu trªn trong çc tµi liÖu
chuyªn ngµnh kh¸c cã liªn quan.
175
3.2. ®Æc tÝnh vËt lý cña nhiªn liÖu diesel
§èi víi nhiªn liÖu diesel, 3 ®Æc tÝnh lµ tû träng, tÝnh bay h¬i vµ ®é nhít
th−êng cã liªn quan ®Õn nhau vµ t¸c ®éng kh¸ phøc t¹p ®Õn qu¸ tr×nh phun nhiªn
liÖu còng nh− qu¸ tr×nh lan truyÒn mµng löa.
3.2.1. Tû träng
Tû träng (Density) cña nhiªn liÖu diesel lµ mét thuéc tÝnh quan träng, v×
hÖ thèng phun nhiªn liÖu ®−îc thiÕt kÕ ®Ó cung cÊp mét thÓ tÝch nhiªn liÖu x¸c
®Þnh vµo trong buång ch¸y. Tû träng cña çc lo¹i nhiªn liÖu diesel t¹i çc khu vùc
kh¸c nhau trªn thÕ giíi n»m trong kho¶ng tõ 0,811÷0,857 kg/dm3.
Nhiªn liÖu diesel cña Ch©u ¢u dïng cho giao th«ng ®−êng bé ph¶i cã tû
träng n»m trong kho¶ng 0,820 ÷ 0,860 kg/dm3 (tiªu chuÈn EN 590). T¹i Mü (hiÖn
kh«ng cã tiªu chuÈn chÝnh thøc vÒ ®Æc tÝnh tû träng cña nhiªn liÖu diesel), tû
träng trung b×nh vµo kho¶ng 0,835 kg/dm3 (gÇn t−¬ng tù víi tû träng trung b×nh
cña nhiªn liÖu diesel t¹i Ch©u ¢u vµ NhËt B¶n). Nhiªn liÖu diesel ®−îc b¸n t¹i
çc n−íc B¾c ¢u (®iÒu kiÖn khÝ hËu rÊt l¹nh vµo mïa ®«ng), cã thuéc tÝnh gÇn víi
dÇu löa (Kerosene), cã tû träng thÊp h¬n so víi nhiªn liÖu b¸n ë çc n−íc kh¸c, tû
träng trung b×nh lµ 0,823 kg/dm3.
ViÖc thiÕt lËp gi¸ trÞ thÊp nhÊt cña tû träng lµ yªu cÇu hîp lý nh»m ®¶m
b¶o thu ®−îc c«ng xuÊt ®ñ lín víi çc ®éng c¬ diesel sö dông b¬m cao ¸p ®Þnh
l−îng l−îng nhiªn liÖu phun kiÓu thÓ tÝch. ViÖc x¸c ®Þnh gi¸ trÞ lín nhÊt cña tû
träng nh»m môc ®Ých tr¸nh sù t¹o khãi ®en ë chÕ ®é toµn t¶i cña ®éng c¬
B¶ng 3-1
§Æc tÝnh cña 2 lo¹i nhiªn liÖu diesel cã tû träng rÊt kh¸c nhau.
§Æc tÝnh Nhiªn liÖu Nhiªn liÖu Sù thay ®æi

diesel 1 diesel 2 t−¬ng ®èi [%]
0 3
Tû träng t¹i 15 C, [kg/dm ] 0,814 0,873 + 7,25
NHVm, [kJ/kg] 43486 41922 - 3,60
3
NHVv thÓ tÝch, [kJ/dm ] 35398 36598 + 3,40
Tû sè A/F Stoichiometry 14,75 14,31 - 3,00
Sù thay ®æi vÒ tû sè t−¬ng - - + 4,05
®−¬ng víi thÓ tÝch nhiªn liÖu
cung cÊp kh«ng ®æi
Çc th«ng sè chÝnh t¸c ®éng ®Õn tû träng cña nhiªn liÖu diesel lµ: thuéc
tÝnh cña dÇu th« gèc, møc ®é th« cña phÇn lùa chän cho nhiªn liÖu diesel (trong
qu¸ tr×nh tinh läc) vµ hµm l−îng çc hîp chÊt thu ®−îc tõ qu¸ tr×nh cracking xóc
176
t¸c. Sù thay ®æi tû träng nhiªn liÖu diesel cã t¸c ®éng râ rµng ®Õn qu¸ tr×nh ch¸y
(do sù thay ®æi vÒ nhiÖt trÞ vµ tû sè t−¬ng ®−¬ng nh− ®· ®Ò cËp). Tuy nhiªn, ¶nh
h−ëng cña tû träng ®Õn ®Æc tÝnh « nhiÔm cña ®éng c¬ diesel lµ rÊt khã x¸c ®Þnh.
T¸c ®éng ®Õn nhiÖt trÞ vµ tû sè t−¬ng ®−¬ng cña 2 lo¹i nhiªn liÖu diesel cã
tû träng rÊt kh¸c nhau (t−¬ng øng lµ 0,814 vµ 0,873 kg/dm3; sai kh¸c 7,25 %)
®−îc tr×nh bµy trong B¶ng 3-1. Sù gia t¨ng tû träng dÉn ®Õn sù suy gi¶m vÒ
NHVm (-3,6 %) vµ sù gia t¨ng vÒ NHVv (+ 3,4%). T¹i chÕ ®é toµn t¶i, l−îng n¨ng
l−îng cung cÊp cho 1 chu tr×nh sÏ t¨ng thªm 3,4% øng víi lo¹i nhiªn liÖu cã tû
träng nÆng h¬n (nã sÏ cung cÊp thªm 1 l−îng c«ng suÊt t−¬ng tù t¹i cïng møc
hiÖu suÊt). Tuy nhiªn, trong thùc tÕ sù gia t¨ng nhiªn liÖu nµy kh«ng ®−îc sö
dông ®Ó ph¸t huy c«ng suÊt (v× sù gia t¨ng cña tû sè t−¬ng ®−¬ng trung b×nh cã
thÓ dÉn ®Õn sù t¹o thµnh thªm cña khãi ®en).
3.2.2. TÝnh bay h¬i
TÝnh bay h¬i (Volatility) cña nhiªn liÖu ®−îc ®Æc trung bëi 2 ®Æc tÝnh:
®−êng cong ch−ng cÊt (Distillation Curve) vµ ®iÓm b¾t löa (Flash Point). §iÓm
b¾t löa kh«ng cã t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn qu¸ tr×nh ch¸y hoÆc sù vËn hµnh cña ®éng
c¬, nh−ng nã lµ mét th«ng sè an toµn quan träng liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh l−u tr÷
vµ ph©n phèi nhiªn liÖu. §−êng cong ch−ng cÊt cña nhiªn liÖu cã t¸c ®éng ®Õn sù
ph¸t triÓn cña qu¸ tr×nh ch¸y (®−êng cong nµy ®−îc thiÕt lËp theo ph−¬ng ph¸p
thö nghiÖm ASTM D 86).
Tiªu chuÈn Ch©u ¢u (EN 590) chØ râ 3 tiªu chÝ liªn quan ®Õn gi¸ trÞ cña
phÇn ®−îc ch−ng cÊt t¹i mét nhiÖt ®é ®· cho (®iÓm b¾t ®Çu vµ kÕt thóc kh«ng
®−îc ®Þnh râ v× viÖc x¸c ®Þnh chóng th−êng kh«ng chÝnh x¸c). Do ®ã, phÇn ch−ng
cÊt b¾t buéc víi nhiªn liÖu diesel ph¶i lµ:
+ Nhá h¬n 65% t¹i 250 0C
+ Lín h¬n 85% t¹i 350 0C
+ Lín h¬n 95% t¹i 370 0C
Tiªu chuÈn cña Mü (ASTM D 975-94) quy ®Þnh râ 2 møc vÒ tÝnh bay h¬i
®èi víi nhiªn liÖu diesel dïng trong giao th«ng ®−êng bé. Lo¹i thø nhÊt (dïng
cho ®éng c¬ diesel xe con), ph¶i cã 90% thµnh phÇn ®−îc ch−ng cÊt t¹i nhiÖt ®é
2880C. Lo¹i thø 2 (dïng cho ph−¬ng tiÖn vËn t¶i th−¬ng m¹i), ph¶i cã 90% ®−îc
ch−ng cÊt trong kho¶ng nhiÖt ®é tõ 282 ÷ 383 0C.
Thµnh phÇn nÆng trong nhiªn liÖu diesel kh«ng ®−îc qu¸ lín, nÕu kh«ng
th× qu¸ tr×nh t¸n nhá nhiªn liÖu thµnh çc h¹t nhá mÞn sÏ gÆp khã kh¨n. §iÒu nµy
sÏ t¸c ®éng ®Õn sù ph¸t triÓn tèi −u cña qu¸ tr×nh ch¸y. H¬n n÷a, phô thuéc vµo
kiÓu ®éng c¬ vµ ®iÒu kiÖn vËn hµnh, nh÷ng nghiªn cøu ®· chØ ra r»ng, hiÖu suÊt
177
cña ®éng c¬ gi¶m 1 ®Õn 5% khi kho¶ng nhiÖt ®é ch−ng cÊt t¨ng tõ d¶i 180÷3700C
lªn d¶i 185÷440 0C. Hµm l−îng cña phÇn nÆng trong nhiªn liÖu diesel còng cã t¸c
®éng ®Õn ®Æc tÝnh « nhiÔm cña ®éng c¬ diesel (xem thªm Chuyªn ®Ò ¤ nhiÔm
m«i tr−êng do §éng c¬ ®èt trong). MÆt kh¸c, cho dï ®iÓm kÕt thóc ch−ng cÊt
kh«ng ®−îc chØ râ, nh−ng theo th«ng lÖ nã kh«ng ®−îc v−ît qu¸ 1 gi¸ trÞ giíi h¹n
®Ó kh«ng g©y ra sù suy gi¶m çc ®Æc tÝnh kh¸c (vÝ dô nh− viÖc ®¶m b¶o vËn hµnh
cña ®éng c¬ ë nhiÖt ®é l¹nh). §iÒu nµy gi¶i thÝch t¹i sao, ®iÓm ch−ng cÊt cuèi cña
nhiªn liÖu diesel t¹i çc n−íc khu vùc B¾c ¢u lµ thÊp h¬n kh¸ nhiÒu so víi çc
vïng cã thêi tiÕt Êm h¬n (B¶ng 3-2).
Ng−îc l¹i, viÖc lµm nhÑ ho¸ nhiªn liÖu diesel b»ng çch bæ sung çc phÇn
nhÑ (nh− Naphtha hoÆc dÇu löa) sÏ kh«ng cã t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn sù vËn hµnh
cña ®éng c¬. §«i khi, kü thuËt nµy ®−îc sö dông ®Ó c¶i thiÖn sù vËn hµnh cña
®éng c¬ diesel trong ®iÒu kiÖn thêi tiÕt l¹nh.
3.2.3. §é nhít
§é nhít (Viscosity) ph¶i ®¸p øng nh÷ng tiªu chuÈn kü thuËt chÝnh x¸c v×
nã cã t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn sù vËn hµnh cña ®éng c¬. Nhiªn liÖu cã ®é nhít qu¸
lín sÏ lµm t¨ng tæn thÊt b¬m trong b¬m cao ¸p vµ vßi phun, dÉn ®Õn lµm gi¶m ¸p
suÊt phun vµ tiÕp theo lµ gi¶m møc ®é nguyªn tö ho¸ vµ cuèi cïng sÏ ¶nh h−ëng
®Õn chÊt l−îng qu¸ tr×nh ch¸y trong ®éng c¬ diesel.
Ng−îc l¹i, ®é nhít cña nhiªn liÖu gi¶m, sÏ dÉn ®Õn sù gia t¨ng l−îng nhiªn
liÖu rß lät t¹i b¬m cao ¸p vµ vßi phun, sÏ lµm gi¶m thÓ tÝch thùc cña nhiªn liÖu
®−îc vßi phun phun vµo buång ch¸y. Ngoµi ra, ®é nhít gi¶m còng lµm cho kim
phun n©ng muén h¬n.
Ngoµi ra, khi ®é nhít thÊp cã thÓ lµm cho b¬m cao ¸p bÞ kÑt. CÇn chó ý
®¶m b¶o ®é nhít cña nhiªn liÖu khi bæ sung çc phÇn nhÑ vµo nhiªn liÖu diesel
(trong mïa ®«ng, ®«i khi nhiªn liÖu diesel cã thÓ bÞ pha lo·ng b»ng x¨ng hoÆc
dÇu ho¶). MÆt kh¸c, ë çc quèc gia cã ®iÒu kiÖn khÝ hËu l¹nh, cÇn ph¶i dïng phô
gia ®Ó c¶i thiÖn ®é nhít cña nhiªn liÖu diesel.
Trong mét thêi gian dµi, çc tiªu chuÈn chÝnh thøc chØ x¸c ®Þnh gi¸ trÞ ®é
nhít ®éng häc ®¬n lín nhÊt t¹i nhiÖt ®é 20 0C (9,5 mm2/s). HiÖn nay, tiªu chuÈn
Ch©u ¢u (EN 90) vµ cña Mü (ASTM D 975-94) ®Þnh râ kho¶ng ®é nhít cã thÓ
(nã ®Æc tr−ng tèt h¬n cho nhiÖt ®é lµm viÖc thùc t¹i b¬m cao ¸p) t¹i 40 0C (thay v×
t¹i 20 0C nh− tr−íc ®©y). T¹i Ch©u ¢u, ®é nhít cña nhiªn liÖu diesel t¹i 40 0C
ph¶i n»m trong kho¶ng 2,0 ÷ 4,5 mm2/s. T¹i Mü, kho¶ng ®é nhít chÊp nhËn ®−îc
thay ®æi tõ 1,3 ÷ 2,4 mm2/s (®èi víi nhiªn liÖu diesel xe con) vµ tõ 1,9 ÷ 4,1
mm2/s (®èi víi nhiªn liÖu dïng cho çc lo¹i ph−¬ng tiÖn kh¸c).
178
B¶ng 3-2
§Æc tÝnh cña nhiªn liÖu diesel t¹i Mü vµ Ch©u ¢u
Sè NhiÖt ®é (0C) t¹i ®ã F% nhiªn liÖu ®−îc ch−ng cÊt

l−îng F = 20% F=50% F-90%
mÉu
Quèc gia ®−îc Nhá Trung Lín Nhá Trung Lín Nhá Trung Lín
ph©n nhÊt b×nh nhÊt nhÊt b×nh nhÊt nhÊt b×nh nhÊt
tÝch
Ph¸p 14 194 215 239 242 261 288 322 333 354
Çc n−íc B¾c ¢u 11 191 210 226 220 239 264 258 292 323
Liªn minh Ch©u ¢u 89 191 220 256 220 261 277 258 327 358
Mü (khu vùc bê biÓn §«ng) 20 209 221 229 242 253 264 305 312 322
Mü (khu vùc Midwest) 45 209 233 256 236 266 283 297 315 327
Mü (khu vùc bê biÓn T©y) 6 203 212 233 229 246 278 305 315 335
179
3.3. §Æc tÝnh cña nhiªn liÖu diesel t¹i nhiÖt ®é l¹nh
§Æc tÝnh t¹i nhiÖt ®é l¹nh cña nhiªn liÖu diesel cã t¸c ®éng lín ®Õn qu¸
tr×nh ch¸y. PhÇn nµy sÏ m« t¶ sù quan träng cña chóng trong viÖc t¹o cho ®éng c¬
sù vËn hµnh võa ý. Trong hÖ thèng cung cÊp nhiªn liÖu, nhiªn liÖu diesel ph¶i ®i
qua bÇu läc th« (th−êng lµ d¹ng l−íi) tr−íc khi ®i vµo b¬m cao ¸p.
Kh«ng gièng nh− çc lo¹i nhiªn liÖu thÓ láng kh¸c (x¨ng hoÆc dÇu ho¶),
nhiªn liÖu diesel cã thÓ mÊt ®i ®é trong (Clarity) vµ tÝnh l−u ®éng (Fluidity) cña
chóng t¹i nhiÖt ®é thÊp. §iÒu nµy g©y ra do sù xuÊt hiÖn cña çc tinh thÓ (Crystal)
trong nhiªn liÖu, vµ nã cã thÓ g©y ra mét lo¹t çc vÊn ®Ò nghiªm träng nh− bÞt kÝn
bÇu läc, gi¶m l−u l−îng cña b¬m cung cÊp… §iÒu nµy gi¶i thÝch t¹i sao cÇn ph¶i
th«ng qua çc tiªu chuÈn rÊt chÆt chÏ vÒ tr¹ng th¸i cña nhiªn liÖu diesel ë nhiÖt
®é l¹nh. Tuy nhiªn, mét sè c«ng nghÖ ®−îc ¸p dông trªn ®éng c¬ hiÖn nay (vÝ dô
nh− dïng bÇu läc sÊy nãng nhiªn liÖu) cã kh¶ n¨ng gi¶m nguy c¬ nµy.
3.3.1. B¶n chÊt cña çc hiÖn t−îng cã liªn quan
Thµnh phÇn cña nhiªn liÖu diesel phô thuéc vµo nguån gèc dÇu th« vµ
ph−¬ng ph¸p t¹o thµnh. Trong mäi tr−êng hîp, nã th−êng gåm mét d¶i réng çc
HC d¹ng paraffin (tõ C10 ®Õn C35), phÇn lín lµ cÊu tróc m¹ch th¼ng vµ kh«ng s½n
sµng ë tr¹ng th¸i hoµ tan t¹i nhiÖt ®é l¹nh (d−íi 00C).
Khi nhiªn liÖu diesel bÞ lµm l¹nh, çc tinh thÓ xuÊt hiÖn vµ t¸c ®éng ®Õn ®é
trong cña chÊt láng t¹i mét ng−ìng nhiÖt ®é th−êng ®−îc gäi lµ §iÓm vÈn ®ôc
(Cloud Point). T¹i nhiÖt ®é l¹nh, kÝch th−íc çc tinh thÓ trong nhiªn liÖu t¨ng vµ
t¹o thµnh 1 cÊu tróc cã t¸c dông kho¸ nhiªn liÖu láng vµ ng¨n kh«ng cho chóng
chuyÓn ®éng, thêi ®iÓm nµy th−êng ®−îc gäi lµ §iÓm rãt (Pour Point).
Kho¶ng çch gi÷a hai ®iÓm nµy kh¸ réng (cã thÓ tõ 10÷ 250C) tuú thuéc
vµo tr¹ng th¸i cô thÓ. TÝnh l−u ®éng cña nhiªn liÖu cã thÓ kh«ng ®ñ ®Ó ®¶m b¶o
r»ng nã cã thÓ chuyÓn ®éng qua bÇu läc th« nhiªn liÖu. T×nh tr¹ng bÇu läc th« bÞ
bao v©y (1 phÇn hoÆc toµn bé) bëi tinh thÓ Paraffin (d¹ng s¸p) nµy cã thÓ lµm
chËm hoÆc g©y dõng sù lµm viÖc cña hÖ thèng cung cÊp nhiªn liÖu diesel.
3.3.2. Ph©n lo¹i nhiªn liÖu diesel theo ®Æc tÝnh nhiÖt ®é l¹nh
Cã mét sè ph−¬ng ph¸p tiªu chuÈn ®Ó ®¸nh gi¸ tr¹ng th¸i nhiÖt ®é l¹nh cña
nhiªn liÖu diesel (x¸c ®Þnh ®iÓm ®ôc, ®iÓm rãt vµ ®iÓm g©y bÞt t¾c bÇu läc).
3.3.2.1. §iÓm ®ôc
§iÓm ®ôc - CP (Cloud Point) trong tiªu chuÈn Ch©u ¢u (EN 590) chØ ®−îc
x¸c ®Þnh ®èi víi nhiªn liÖu dïng cho çc n−íc cã khÝ hËu l¹nh (B¶ng 3-3). T¹i
Mü, tiªu chuÈn vÒ ®iÓm ®ôc thay ®æi phô thuéc vµo khu vùc vµ tõng th¸ng trong
mïa ®«ng (xem B¶ng 3-4 vµ H×nh 3-1).
180
B¶ng 3-3
§Æc tÝnh kü thuËt cña nhiªn liÖu diesel t¹i Ch©u ¢u
Gi¸ trÞ giíi h¹n theo lo¹i Ph−¬ng ph¸p
§Æc tÝnh NhiÖt ®é m«i KhÝ hËu l¹nh thö
tr−êng 0 1 2 3 4
Hµm l−îng l−u huúnh lín nhÊt, [% khèi l−îng] 0,05 ISO 8754
CFPP max, [0C] -20 -26 -32 -38 -44
- Lo¹i A +5
- Lo¹i B 0 EN 116
- Lo¹i C -5
- Lo¹i D -10
- Lo¹i E -15
- Lo¹i F -20
§iÓm ®ôc lín nhÊt, [0C] -10 -16 -22 -28 -34 ISO 3015
Tû träng t¹i 150C, [kg/dm3] ISO 3675
- Lín nhÊt 0,820 0,800 0,800 0,800 0,800 0,800
- Nhá nhÊt 0,860 0,845 0,845 0,840 0,840 0,840
§é nhít t¹i 400C, [mm2/s] ISO 3104
- Lín nhÊt 2,0 1,5 1,5 1,5 1,4 1,2
- Nhá nhÊt 4,5 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0
ChØ sè xªtan ®o ®¹c nhá nhÊt 49 47 47 46 45 45 ISO 5165
ChØ sè xªtan tÝnh to¸n nhá nhÊt 46 46 46 46 43 43 ISO 4264
NhiÖt ®é ch−ng cÊt, [0C] ISO 3405
E 250 max 65
E 350 min 85
E 370 min 95
E 180 max 10 10 10 10 10
E 340 min 95 95 95 95 95
§iÓm b¾t löa nhá nhÊt, [0C] 55 NF T 07-019
181
Trªn ph¹m vi toµn cÇu, ®iÓm ®ôc th−êng thay ®æi trong kho¶ng tõ 0 ®Õn -
15 C. Nã còng cã thÓ lªn ®Õn 15 0C t¹i mét sè quèc gia cã khÝ hËu nãng (Brazil)
0
vµ ®«i khi gi¶m xuèng tíi – 400C t¹i çc quèc gia vïng B¾c ¢u.
Ph−¬ng ph¸p thö ®Ó x¸c ®Þnh ®iÓm ®ôc (ISO 3015, ASTM D 2500) dùa
vµo viÖc ph¸t hiÖn b»ng thÞ gi¸c ®Ó thiÕt lËp nhiÖt ®é t¹i ®ã çc tinh thÓ d¹ng s¸p
(chóng th−êng hoµ tan trong dung m«i víi çc thµnh phÇn kh¸c) b¾t ®Çu tån t¹i
riªng biÖt vµ t¸c ®éng ®Õn ®é trong cña nhiªn liÖu.
B¶ng 3-4
Tiªu chuÈn kü thuËt cña Mü ®èi víi nhiªn liÖu diesel
(Tiªu chuÈn ASTM D 975-94)
Gi¸ trÞ giíi h¹n theo lo¹i Ph−¬ng
§Æc tÝnh 1-D (hµm 2-D (hµm 1-D 2-D ph¸p
l−îng l−u l−îng l−u thö
huúnh huúnh
thÊp) thÊp)
Hµm l−îng l−u huúnh, 0,05 0,05 0,5 0,5 D 2622
[% khèi l−îng], max
§iÓm ®ôc[0C], max * * * * D2500
§é nhít t¹i 400C, [mm2/s] D 445
- min 1,3 1,9 1,3 1,9
- max 2,4 4,1 2,4 4,1
ChØ sè xªtan ®o ®¹c, min 40 40 40 40 D 976
ChØ sè xªtan tÝnh to¸n, min ** 40 40 D 976
Hµm l−îng aromatic, 35 35 D1319
[% thÓ tÝch], max
NhiÖt ®é ch−ng cÊt 90% thÓ tÝch D 976
- max 288 282 288 282
- min 338 338
§iÓm b¾t löa, [0C], min 38 52 38 52 D93
Chó thÝch:
*
- gi¸ trÞ ®iÓm ®ôc ®−îc x¸c ®Þnh cho tõng khu vùc vµ thay ®æi theo tõng th¸ng cña mïa ®«ng.
**
- §Æc tÝnh nµy hoÆc ®Æc tÝnh kh¸c ph¶i ®¸p øng tiªu chuÈn kü thuËt
Mét thÓ tÝch 40 mm3 nhiªn liÖu mÉu (®· ®−îc nung nãng ®Õn nhiÖt ®é cao
h¬n 14 0C bªn trªn ®iÓm ®ôc dù ®o¸n), ®−îc rãt vµo mét èng thö kÝn cã g¾n nhiÖt
kÕ. ThiÕt bÞ nµy ®−îc ®Æt trong 1 bån lµm l¹nh, víi møc ®é gi¶m nhiÖt ®é tõ 0,5
0
C/phót ÷ 1 0C/phót. Víi mçi sù thay ®æi nhiÖt ®é 10C, èng thö ®−îc lÊy ra ®Ó
182
kiÓm tra cho ®Õn khi xuÊt hiÖn sù vÈn ®ôc hoÆc xuÊt hiÖn chÊt ®äng l¾ng trong
nhiªn liÖu mÉu.
Çc phßng thÝ nghiÖm chuyªn dïng hiÖn nay ®Òu sö dông thiÕt bÞ b¸n tù
®éng ®Ó x¸c ®Þnh ®iÓm ®ôc. ThiÕt bÞ nµy dïng 2 sîi quang ®Ó thay thÕ viÖc x¸c
®Þnh b»ng thÞ gi¸c. Sîi quang thø nhÊt ®−îc dïng ®Ó t¹o tÝn hiÖu ¸nh s¸ng rêi
khái mÆt ®¸y ph¶n x¹ cña èng thö. Sîi quang thø 2 dïng ®Ó nhËn tÝn hiÖu ph¶n
x¹. Chïm ¸nh s¸ng ph¶n x¹ bÞ nhiÔu lo¹n do sù chuyÓn ®éng cña çc tinh thÓ
d¹ng s¸p míi xuÊt hiÖn. §é nh¹y cña ph−¬ng ph¸p nµy lµ kho¶ng 2 °C vµ ®é lÆp
lµ kho¶ng 4 °C.
Theo quan ®iÓm nhiÖt ®éng, ®iÓm ®ôc biÓu thÞ kh¶ n¨ng nh×n thÊy ®−îc
cña giai ®o¹n ph«i thai cña sù kÕt tinh. Trong thùc tÕ, nhiªn liÖu diesel cã thÓ coi
nh− lµ mét dung m«i, trong ®ã paraffin ®−îc gi÷ ë thÓ láng. Kh¶ n¨ng tan cña
chóng phô thuéc vµo nhiÖt ®é theo c«ng thøc sau:
R.T lnx =- ΔH + T. ΔS (3.1)
Trong ®ã:
T – nhiÖt ®é
ΔH, ΔS – entanpy ph©n tö gam vµ entropy cña chÊt tan
R – h»ng sè khÝ phæ biÕn
x – phÇn ph©n tö gam lín nhÊt cña paraffin trong dung m«i
Khi nhiÖt ®é gi¶m tíi ®iÓm chím xuÊt hiÖn sù kÕt tinh, paraffin thÓ r¾n sÏ
xuÊt hiÖn trong hçn hîp. HiÖn t−îng nµy kÌm theo sù gi¶i phãng mét l−îng nhiÖt
nhá. L−îng nhiÖt nµy cã thÓ sö dông trong mét kü thuËt ph©n tÝch gäi lµ Kü thuËt
ph©n tÝch Vi sai NhiÖt l−îng -DCA (Differential Calorimetric Analysis). Nã cho
phÐp ph¸t hiÖn vµ ®¸nh gi¸ qu¸ tr×nh kÕt tinh paraffin trong nhiªn liÖu diesel. Tuy
nhiªn, trong thùc tÕ, nhiÖt ®é b¾t ®Çu kÕt tinh th−êng thÊp h¬n so víi nhiÖt ®é cña
®iÓm ®ôc.
3.3.2.2. §iÓm ch¶y
§iÓm ch¶y (Pour point) lµ ®iÓm nhiÖt ®é thÊp nhÊt mµ mét chÊt liÖu ch¶y
trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Æc biÖt. §iÓm ch¶y cña nhiªn liÖu diesel thay ®æi tuú theo
tõng quèc gia, tõ + 4 0C t¹i Ên ®é ®Õn – 39 0C t¹i Thuþ §iÓn. Tuy nhiªn, ®èi víi
phÇn lín çc lo¹i nhiªn liÖu diesel, ®iÓm ch¶y th−êng n»m trong kho¶ng tõ -18
®Õn -30°C.
Theo tiªu chuÈn ISO 3016 vµ ASTM D 97, ®iÓm ch¶y ®−îc x¸c ®Þnh b»ng
thiÕt bÞ rÊt th« s¬: nhiªn liÖu mÉu ®−îc rãt vµo mét èng kÝn cã l¾p nhiÖt kÕ, sau
®ã èng ®−îc nung nãng ®Õn 450C vµ ®−îc ng©m trong bÓ lµm l¹nh. Khi mÉu thö
®¹t ®−îc nhiÖt ®é kho¶ng 90C trªn ®iÓm ch¶y gi¶ thiÕt, qu¸ tr×nh thö sÏ ®−îc b¾t
183
®Çu. èng thö ®−îc ®Æt nghiªng vµ quan s¸t sù di chuyÓn cña nhiªn liÖu mÉu. NÕu
èng mÉu kh«ng thÓ gi÷ ë vÞ trÝ n»m ngiªng trong thêi gian 5 gi©y mµ kh«ng cã sù
di chuyÓn cña nhiªn liÖu mÉu, thö nghiÖm sÏ ®−îc lÆp l¹i t¹i nhiÖt ®é thÊp h¬n
30C. §iÓm ch¶y th«ng th−êng thu ®−îc b»ng çch céng thªm 3 0C vµo nhiÖt ®é
®äc ®−îc cuèi cïng. ThiÕt bÞ x¸c ®Þnh ®iÓm ch¶y còng cã thÓ ho¹t ®éng theo
nguyªn lý b¸n tù ®éng gièng nh− thiÕt bÞ x¸c ®Þnh ®iÓm ®ôc.
3.3.2.3. §iÓm l¹nh bÞt kÝn bÇu läc
§iÓm ®ôc vµ ®iÓm ch¶y thÓ hiÖn 2 th¸i cùc cña qu¸ tr×nh kÕt tinh paraffin,
nh−ng chóng kh«ng liªn quan trùc tiÕp ®Õn vÊn ®Ò ph¸t sinh trong thùc tÕ sö
dông. §Ó kh¾c phôc sù thiÕu hôt nµy, t¹i Ch©u ¢u, mét tiªu chuÈn thö nghiÖm
kh¸c (EN 116) ®−îc thiÕt lËp ®Ó ®¸nh gi¸ nguy c¬ bÞt kÝn bÇu läc. Ph−¬ng ph¸p
nµy nh»m x¸c ®Þnh §iÓm l¹nh BÞt kÝn BÇu läc- CFPP (Cold Filter Plugging Point).
Giíi h¹n nhiÖt ®é ®iÓm l¹nh bÞt kÝn bÇu läc lµ mét phÇn cña tiªu chuÈn
Ch©u ¢u (EN 590), ¸p dông cho nhiªn liÖu diesel ph©n phèi trong çc vïng cã
khÝ hËu l¹nh (B¶ng 3-3). T¹i Ch©u ¢u trong mïa ®«ng, kho¶ng nhiÖt ®é CFPP lµ
t−¬ng ®èi réng, nã thay ®æi trong kho¶ng tõ –100C ®Õn –30 0C (gi¸ trÞ thÊp nhÊt
cña CFPP lµ ë §øc vµ çc n−íc B¾c ¢u).
Ph−¬ng ph¸p thö x¸c ®Þnh CFPP bao gåm viÖc x¸c ®Þnh nhiÖt ®é lín nhÊt
mµ 1 thÓ tÝch nhÊt ®Þnh (20 mm3) nhiªn liÖu diesel dõng chuyÓn ®éng qua 1 thiÕt
bÞ läc ®Æc biÖt trong 1 kho¶ng thêi gian ®· cho. MÉu lµm l¹nh ®−îc hót qua 1 bÇu
läc tõ d−íi lªn trªn víi ®é ch©n kh«ng 20 mbar. BÇu läc chøa l−íi läc b»ng kim
lo¹i (®ång hoÆc thÐp) cã ®−êng kÝnh 15 mm, trªn l−íi läc cã çc lç läc ®−êng
kÝnh 45 μm. L−îng nhiªn liÖu qua bÇu läc ®−îc thu l¹i trong 1 èng hót (pipÐt) cã
dung tÝch 20 ml.
Thao t¸c trªn ®−îc lÆp l¹i sau mçi lÇn t¨ng nhiÖt ®é 10C cho ®Õn khi nhiªn
liÖu mÉu kh«ng qua ®−îc bÇu läc hoÆc èng hót kh«ng ®−îc ®iÒn ®Çy trong vßng
60 gi©y. Gi¸ trÞ CFPP lµ nhiÖt ®é ®−îc ®äc khi nhiªn liÖu mÉu b¾t ®Çu qua bÇu läc
ë lÇn thö cuèi cïng. §«i khi, sau khi ®−îc hót qua bÇu läc trong thêi gian nhá
h¬n 60 gi©y, nhiªn liÖu kh«ng ®¹t ®−¬c møc thÓ tÝch ban ®Çu cña nã vµ mét phÇn
cña chóng bÞ gi÷ trong èng pipÐt. HiÖn t−îng nµy ®−îc gäi lµ §iÓm cã thÓ läc tíi
h¹n (Critical Filterability Point). §é nh¹y vµ ®é lÆp cña ph−¬ng ph¸p nµy phô
thuéc vµo møc CFPP. NÕu CFPP gÇn víi ng−ìng 00C, ®é nh¹y cã thÓ ®¹t 10C vµ
®é lÆp lµ 2,80C; nh−ng khi CFPP trong khu vùc –350C th× gi¸ trÞ t−¬ng øng cña ®é
nh¹y vµ ®é lÆp lµ 2,1 vµ 60C.
Vµo nh÷ng n¨m 1960, gi¸ trÞ CFPP thu ®−îc theo ph−¬ng ph¸p thö
EN116 ®¹i diÖn rÊt tèt cho tr¹ng th¸i thùc tÕ cña nhiªn liÖu diesel trªn ph−¬ng
184
tiÖn vµ nã cã liªn quan mËt thiÕt ®Õn “nhiÖt ®é cã kh¶ n¨ng vËn hµnh” (nÕu
ngoµi ng−ìng nhiÖt ®é nµy sÏ xuÊt hiÖn çc vÊn ®Ò).
Tuy nhiªn, thêi gian sau ®ã chÊt l−îng nhiªn liÖu diesel, còng nh− b¶n
th©n ph−¬ng tiÖn l¾p ®éng c¬ diesel, ®· ph¶i tr¶i qua nh÷ng sù thay ®æi s©u s¾c.
Nh− mét hÖ qu¶, ®iÒu kiÖn thö nghiÖm ®Ó x¸c ®Þnh CFPP kh¸c rÊt xa víi ®iÒu
kiÖn vËn hµnh cña ph−¬ng tiÖn. Sù kh¸c biÖt lín nhÊt lµ ®−êng kÝnh lç trªn l−íi
läc (th«ng sè rÊt quan träng ®èi víi bÇu läc trong phßng thÝ nghiÖm), ¸p suÊt c¶n
(Back Pressure) vµ tèc ®é lµm l¹nh (0,5 0C/phót).
Çc nghiªn cøu ®ang ®−îc thùc hiÖn ®Ó ph¸t triÓn çc ph−¬ng ph¸p thö cã
kh¶ n¨ng ®¹i diÖn tèt h¬n cho tr¹ng th¸i thùc cña nhiªn liÖu diesel trªn ph−¬ng
tiÖn. Cã 2 ph−¬ng ph¸p hiÖn ®ang ®¸p øng ®−îc yªu cÇu nµy: ph−¬ng ph¸p
Simulated Filter Plugging Point (SFPP) ®Ò xuÊt bëi tËp ®oµn Exxon Chemical vµ
ph−¬ng ph¸p Agelfi ®−îc ®Ò xuÊt bëi çc h·ng Agip, Elf vµ Fina.
§Ó gi¶m gi¸ thµnh, cã thÓ sö dông ph−¬ng ph¸p CFPP víi thiÕt bÞ thö
nghiÖm b¸n tù ®éng cã söa ®æi: thay thÕ lâi läc kim lo¹i b»ng 1 lâi läc cã ®−êng
kÝnh lç läc trªn l−íi nhá h¬n (25 μ), gi¶m tèc ®é lµm l¹nh, vµ thay ®æi çch hót
nhiªn liÖu qua bÇu läc (®Ó ®Æc tr−ng cho xu h−íng g¹n ch¾t paraffin trong thïng
chøa nhiªn liÖu diesel khi ph−¬ng tiÖn ®ç ngoµi trêi l¹nh suèt ®ªm, nhiªn liÖu
®−îc hót tõ phÝa trªn cña bÇu läc).
Ph−¬ng ph¸p Agelfi ¸p dông cïng nguyªn lý, nh−ng nã sö dông kiÓu thiÕt
bÞ thö còng nh− giao thøc kh¸c. Mét èng thö chøa nhiªn liÖu diesel mÉu cã khèi
l−îng x¸c ®Þnh tr−íc ®−îc lµm l¹nh cã ®iÒu khiÓn, ®−îc ®Èy víi ¸p suÊt 660 mbar
qua mét lâi läc giÊy (cã lç läc kÝch th−íc 25 μm). Çc thö nghiÖm ®−îc liªn tôc
lÆp l¹i trong khi gi¶m nhiÖt ®é. Khi l−îng paraffin cøng ®ñ ®Ó dõng hoÆc lµm
chËm dßng ch¶y (nhá h¬n 90% mÉu qua ®−îc lâi läc trong thêi gian 5 phót) th×
thö nghiÖm sÏ ®−îc dõng l¹i. NhiÖt ®é Agelfi lµ nhiÖt ®é ghi nhËn cuèi cïng céng
víi 1 0C. Trong thêi gian tíi, 1 trong hai (hoÆc c¶ 2) ph−¬ng ph¸p nµy sÏ chÝnh
thøc thay thÕ ph−¬ng ph¸p CFPP truyÒn thèng.
T¹i Mü, gi¸ trÞ CFPP (sö dông ph−¬ng ph¸p thö EN 116) kh«ng ®¹i diÖn
cho ®iÒu kiÖn thùc tÕ cña nhiªn liÖu diesel trªn ph−¬ng tiÖn. Do ®ã, mét ph−¬ng
ph¸p thö kh¸c ®· ®−îc ph¸t triÓn: Ph−¬ng ph¸p thö nhiÖt ®é thÊp -LTFT (Low
Temperature Flow Test). Ph−¬ng ph¸p nµy t−¬ng tù nh− CFPP. Theo giao thøc
truyÒn thèng, 200 cm3 nhiªn liÖu diesel mÉu ®−îc lµm l¹nh dÇn (víi møc 10C) vµ
®−îc hót qua 1 bÇu läc cã kÝch th−íc lç läc 17 μm duíi ®é ch©n kh«ng 200 mbar.
§iÓm LTFT lµ nhiÖt ®é thÊp nhÊt mµ t¹i ®ã 180 cm3 nhiªn liÖu mÉu qua ®−îc bÇu
läc trong thêi gian Ýt h¬n 60 gi©y. Gi¸ trÞ ®é lÆp vµ ®é nh¹y t−¬ng øng cña ph−¬ng
185
ph¸p nµy lµ 1,4 vµ 50C. Gi¸ trÞ LTFT th−êng ®¹t ®−îc ë vµi ®é tr−íc gÝa trÞ CFPP.
Do ®ã, t¹i Mü gi¸ trÞ trung b×nh cña LTFT lµ -140C trong khi gi¸ trÞ CFPP vµo
kho¶ng –180C.
T¹i Ch©u ¢u, nhiªn liÖu diesel ®−îc ph©n lo¹i theo ®Æc tÝnh nhiÖt ®é thÊp
(B¶ng 3-3). Çc s¶n phÈm ®−îc chia thµnh 10 lo¹i (6 cho vïng khÝ hËu «n ®íi vµ
4 cho vïng gi¸ l¹nh) Do ®ã, t¹i Ph¸p dïng çc lo¹i B, E, F t−¬ng øng cho mïa hÌ
(tõ 01/05 ®Õn 31/10), mïa ®«ng (tõ 01/11 ®Õn 30/04) vµ khi thêi tiÕt rÊt l¹nh
(®−îc Ên ®Þnh cô thÓ). Çc c«ng ty dÇu má cã thÓ lîi dông −u ®iÓm nµy ®Ó hç trî
çc chi nh¸nh b¸n hµng cña hä.
H×nh 3-1. NhiÖt ®é thÊp nhÊt cã thÓ nhËn ®−îc trong th¸ng 2
t¹i çc vïng thuéc Liªn bang Mü (C – 0C, LONG – kinh ®é, LAT – vÜ ®é)
T¹i Mü, còng tån t¹i 1 tiªu chuÈn nhiÖt ®é thÊp (ASTM D 975-94) víi
nhiªn liÖu diesel (B¶ng 3-4). Mçi lo¹i nhiªn liÖu ®−îc ph©n lo¹i bëi 1 gi¸ trÞ ®iÓm
®ôc ®−îc ®Þnh râ cho tõng vïng cña Liªn bang Mü trong 6 th¸ng mïa ®«ng. VÝ
dô vÒ b¶n ®å ®Æc tÝnh nhiÖt ®é l¹nh cña nhiªn liÖu diesel t¹i Mü ®−îc giíi thiÖu
trªn H×nh 3-1. Çc gi¸ trÞ trªn b¶n ®å t−¬ng øng víi nhiÖt ®é thÊp nhÊt cã kh¶
n¨ng x¶y ra (víi x¸c suÊt 90 %) ®èi víi th¸ng ®ang ®−îc quan t©m. Gi¸ trÞ ®iÓm
®ôc thu ®−îc b»ng çch céng thªm 60C vµo gi¸ trÞ nhiÖt ®é ghi trªn b¶n ®å.
186
3.3.3. Tr¹ng th¸i vËn hµnh cña ®éng c¬ diesel ë nhiÖt ®é l¹nh
3.3.3.1. Giíi h¹n nhiÖt ®é cã thÓ vËn hµnh
Giíi h¹n nhiÖt ®é cã thÓ vËn hµnh – OTL (Operability Temperature Limit)
lµ nhiÖt ®é m«i tr−êng thÊp nhÊt mµ sù kÕt hîp nhiªn liÖu-®éng c¬ kh«ng xuÊt
hiÖn çc vÊn ®Ò liªn quan ®Õn nhiÖt ®é l¹nh. §Æc tÝnh nµy thu ®−îc tõ thö nghiÖm
thËt trªn bÖ thö khung gÇm trong phßng l¹nh (hoÆc thö trªn ®−êng trong thêi tiÕt
l¹nh). OTL kh«ng chØ phô thuéc vµo sù kÕt hîp nhiªn liÖu-®éng c¬ ®· chän mµ
cßn phô thuéc vµo ph−¬ng ph¸p thö ®−îc sö dông. Do ch−a cã tiªu chuÈn chÝnh
thøc nªn hiÖn cã nhiÒu ph−¬ng ph¸p thö kh¸c nhau ®−îc sö dông. Ph−¬ng ph¸p
sau ®−îc hç trî bëi h·ng Elf vµ tiÕn hµnh theo çc b−íc:
+ §Æt ph−¬ng tiÖn trong nhiÖt ®é m«i tr−êng 24 giê tr−íc khi thö nghiÖm
(kÐt chøa ®Çy nhiªn liÖu)
+ Khëi ®éng ph−¬ng tiÖn
+ VËn hµnh ®éng c¬ kh«ng t¶i trong thêi gian 30 gi©y
+ B¾t ®Çu vËn hµnh ph−¬ng tiÖn theo chu tr×nh thö
+ T¨ng tèc lªn 60 km/h ë tay sè 4 trong thêi gian 35 gi©y vµ ch¹y ë chÕ ®é
tiÕt kiÖm nhiªn liÖu (Cruising) trong 3 phót.
+ TiÕp tôc t¨ng tèc lªn 100 km/h ë tay sè 5 vµ ch¹y ë chÕ ®é tiÕt kiÖm
nhiªn liÖu trong 30 phót.
NhiÖt ®é thÊp nhÊt mµ t¹i ®ã ph−¬ng tiÖn cã thÓ v−ît qua chu tr×nh thö mµ
kh«ng bÞ chÕt m¸y lµ nhiÖt ®é OTL. OTL lµ biÖn ph¸p thùc tÕ ®Ó ®¸nh gi¸ tr¹ng
th¸i thùc cña mét sù kÕt hîp nhiªn liÖu-®éng c¬ ®· chän. Tuy nhiªn, viÖc thùc
hiÖn nã mÊt thêi gian vµ tèn tiÒn, ®ång thêi kÕt qu¶ kh«ng ¸p dông ®−îc cho çc
ph−¬ng tiÖn kh¸c sö dông cïng lo¹i nhiªn liÖu diesel ®ang kh¶o s¸t. §iÒu nµy gi¶i
thÝch t¹i sao nh÷ng thö nghiÖm vÒ nhiÖt ®é bÞt kÝn bÇu läc vÉn ®−îc sö dông mÆc
dï nã kh«ng thùc sù ®¹i diÖn cho ®iÒu kiÖn vËn hµnh thùc tÕ cña nhiªn liÖu vµ
ph−¬ng tiÖn.
3.3.3.2. Dù ®o¸n giíi h¹n nhiÖt ®é cã thÓ vËn hµnh
T¹i Mü, hiÖn sö dông 1 c«ng thøc ®Ó dù b¸o OTL b»ng tÝnh to¸n, dùa trªn
®Æc tÝnh nhiÖt ®é l¹nh truyÒn thèng cña nhiªn liÖu. KÕt qu¶ thu ®−îc b»ng tÝnh
to¸n ®−îc gäi lµ ChØ sè kÕt tña s¸p ong -WPI (Wax Precipitation Index), ®−îc
tÝnh b»ng 0C theo c«ng thøc sau:
WPI = CP –1,3 (CP-PP-1,2)0,5 nÕu CP-PP > 1,1 0C (3.2)
= CP nÕu CP-PP < 1,1 0C (3.3)
0
trong ®ã: CP – lµ nhiÖt ®é ®iÓm ®ôc (Cloud Point), [ C]
PP – nhiÖt ®é ®iÓm ch¶y (Pour Point), [0C]
187
Sù t−¬ng thÝch gi÷a chØ sè WPI víi kh¶ n¨ng vËn hµnh ë nhiÖt ®é l¹nh cña
çc ph−¬ng tiÖn t¹i Mü lµ rÊt tèt, tuy nhiªn nÕu ¸p dông c«ng thøc nµy ®èi víi çc
ph−¬ng tiÖn t¹i Ch©u ¢u th× kÕt qu¶ thùc tÕ lµ kÐm h¬n.
3.3.4. C¶i thiÖn ®Æc tÝnh nhiÖt ®é l¹nh cña nhiªn liÖu diesel
Còng gièng nh− mäi ho¹t ®éng tinh läc dÇu th« kh¸c, viÖc thu ®−îc nhiªn
liÖu diesel cã ®Æc tÝnh nhiÖt ®é l¹nh tèt cÇn ph¶i cã sù tho¶ hiÖp gi÷a tÝnh kinh tÕ
vµ yªu cÇu kü thuËt. VÒ c¨n b¶n, cã 2 ph−¬ng ph¸p cho môc ®Ých nµy.
3.3.4.1. Lùa chän thµnh phÇn cÊu t¹o cña nhiªn liÖu diesel
Gi¸ trÞ cña ®iÓm ch−ng cÊt cuèi cïng ph¶i thÊp ë møc cã thÓ ®Ó gi¶m thiÓu
hµm l−îng çc phÇn nÆng trong nhiªn liÖu diesel. Trong thùc tÕ, çc phÇn nÆng
chøa HC d¹ng n-paraffin, thµnh phÇn g©y ra sù t¹o thµnh çc tinh thÓ s¸p ong
trong nhiªn liÖu diesel ë nhiÖt ®é thÊp.
Gi¸ trÞ ®iÓm ch−ng cÊt ban ®Çu thÊp sÏ lµm t¨ng kh¶ n¨ng duy tr× trong
dung m«i çc thµnh phÇn paraffin nÆng (bëi çc thµnh phÇn nhÑ h¬n), ®iÒu nµy sÏ
c¶i thiÖn ®Æc tÝnh nhiÖt ®é l¹nh cña nhiªn liÖu diesel. T¹i çc quèc gia cã mïa
®«ng rÊt kh¾c nghiÖt, nhiÒu khi nhiÖt ®é ®iÓm b¾t ®Çu ch−ng chÊt thÊp sÏ dÉn ®Õn
sù chång lÊp dÔ nhËn thÊy cña phÇn diesel vµ phÇn dÇu löa trong nhiªn liÖu. KiÓu
nhiªn liÖu “diesel mïa ®«ng” nµy ph¶i ®−îc bæ sung phô gia ®Ó t¨ng ®é nhít vµ
gi¶m hiÖn t−îng ®äng b¸m cña çc phÇn nhÑ trong nhiªn liÖu ®èi víi çc chi tiÕt
trong hÖ thèng phun.
CÊu t¹o ho¸ häc cña dÇu th« ban ®Çu còng cã t¸c ®éng ®Õn ®Æc tÝnh nhiÖt
®é l¹nh cña nhiªn liÖu diesel. DÇu th« chøa nhiÒu HC th¬m vµ Naphthene sÏ t¹o
ra diesel cã ®Æc tÝnh nhiÖt ®é thÊp tèt, nh−ng tr¸i l¹i ®èi víi dÇu th« chøa nhiÒu
paraffin. Çc s¶n phÈm cracking chøa hµm l−îng aromatic cao (nh− LCO) còng
cã thÓ c¶i thiÖn ®Æc tÝnh nhiÖt ®é l¹nh cña nhiªn liÖu diesel. Tuy nhiªn, do chóng
cã chØ sè xªtan thÊp, nªn chØ cho phÐp sö dông ë møc ®é võa ph¶i.
3.3.4.2. Sù dông kÕt hîp çc chÊt phô gia
ViÖc sö dông kÕt hîp çc chÊt phô gia cã gi¸ thµnh n¨ng l−îng thÊp, lµ
biÖn ph¸p hiÖu qu¶ vµ ®−îc quan t©m nhiÒu trong qu¸ tr×nh tinh läc.
a. H¹ thÊp ®iÓm CFPP vµ ®iÓm ch¶y
ViÖc h¹ thÊp ®iÓm CFPP vµ ®iÓm ch¶y cã thÓ thùc hiÖn ®−îc kh¸ tèt b»ng
çch sö dông chÊt phô gia c¶i thiÖn sù ch¶y. Nh÷ng chÊt c¶i thiÖn n»y thùc hiÖn
chøc n¨ng b»ng çch trî gióp sù ph©n t¸n çc tinh thÓ paraffin vµ ng¨n c¶n chóng
t¹o thµnh nh÷ng cÊu tróc lín cã thÓ g©y bÞt kÝn bÇu läc. Çc chÊt c¶i thiÖn sù ch¶y
th«ng th−êng chØ t¸c ®éng ®Õn CFPP vµ ®iÓm ch¶y nh−ng Ýt cã t¸c ®éng ®Õn ®iÓm
®ôc cña nhiªn liÖu diesel.
188
ChÊt c¶i thiÖn sù ch¶y th−êng dïng lµ chÊt ®ång trïng hîp (Copolymer),
dùa trªn Etylen (Eethylene) vµ Axetat vinyl (Vinyl Acetate), vÝ dô:
Trong thùc tÕ, hiÖu qu¶ cña çc chÊt phô gia c¶i thiÖn sù ch¶y nµy phô
thuéc rÊt m¹nh vµo nguån gèc vµ thµnh phÇn cña nhiªn liÖu diesel. Do ®ã, çc
chÊt phô gia sÏ kÐm hiÖu qu¶ h¬n ®èi víi ®Æc tÝnh cña dÇu th« BiÓn B¾c (North
Sea Crude) nÕu so víi çc lo¹i dÇu th« kh¸c.
H×nh 3-2 chØ ra mét vÝ dô ®iÓn h×nh vÒ t¸c dông cña chÊt phô gia c¶i thiÖn
sù ch¶y. Cã thÓ gi¶m dÔ dµng nhiÖt ®é CFPP vµ ®iÓm ch¶y tõ 6÷12 0C b»ng viÖc
bæ sung phô gia víi hµm l−îng tõ 200 ÷600 ppm (theo khèi l−îng).
Sù c¶i thiÖn §iÓm ch¶y

[0C]
CFPP
Hµm l−îng phô gia, [mg/kg]
H×nh 3-2. VÝ dô vÒ t¸c ®éng cña chÊt phô gia c¶i thiÖn sù ch¶y
®Õn nhiÖt ®é CFPP vµ ®iÓm ch¶y
Trong thùc tÕ, viÖc sö dông phô gia ®èi víi nhiªn liÖu diesel cã gi¸ thµnh
t−¬ng ®èi thÊp (chØ mÊt kho¶ng vµi Cent /1 lÝt nhiªn liÖu). Ngoµi ra, nhiªn liÖu
diesel cã sö dông phô gia c¶i thiÖn sù ch¶y cã thÓ dÔ dµng nhËn biÕt do nã cã sù
kh¸c biÖt kh¸ lín (trªn 100C) gi÷a ®iÓm ®ôc vµ CFPP.
b. H¹ thÊp ®iÓm ®ôc
Çc chÊt lµm gi¶m ®iÓm ®ôc-CPD (Cloud Point Depressant) cã t¸c ®éng râ
rµng ®Õn nhiÖt ®é ®iÓm ®ôc vµ chóng th−êng thu ®−îc tõ ph¶n øng trïng hîp çc
gèc α-olefin víi Acrylic, Vinyl, hoÆc çc hîp chÊt maleic ch−a b·o hoµ.
189
Çc ph©n tö lín nµy sÏ ng¨n c¶n sù t¹o thµnh cña çc tinh thÓ paraffin
trong dung m«i. B»ng çch kÕt hîp víi paraffin, chóng chøa çc gèc ho¸ häc
t−¬ng tù nh− paraffin vµ chóng còng cã thÓ tan ®Ó duy tr× sù liªn kÕt víi dung
m«i. Kh¶ n¨ng c¶i thiÖn nhiÖt ®é ®iÓm ®ôc cña çc chÊt phô gia nµy lµ t−¬ng ®èi
nhá: kho¶ng 2÷40C víi hµm l−îng phô gia tõ 250÷1000 ppm. Tuy nhiªn, çc chÊt
CPD còng cã thÓ g©y trë ng¹i ®èi víi chÊt phô gia c¶i thiÖn sù ch¶y, vµ khi sö
dông cïng nhau, chóng cã thÓ lµm gi¶m hiÖu qu¶ cña tõng lo¹i.
c. Ng¨n chÆn hiÖn t−îng l¾ng trong nhiªn liÖu diesel
ViÖc dõng ®ç ph−¬ng tiÖn l¾p ®éng c¬ diesel t¹i nhiÖt ®é m«i tr−êng l¹nh
cã thÓ t¹o thµnh çc tinh thÓ d¹ng s¸p ong trong nhiªn liÖu. NÕu ph−¬ng tiÖn ®ç
trong mét thêi gian dµi çc tinh thÓ nµy sÏ l¾ng xuèng ®¸y cña thïng nhiªn liÖu
vµ lµm t¾c nghÏn ®−êng nhiªn liÖu cÊp ®Õn ®éng c¬. Çc tinh thÓ s¸p ong nhá h¬n
sÏ lµm qu¸ tr×nh nµy diÔn ra nhanh h¬n, nã lµ hËu qu¶ kÐo theo khi chÊt phô gia
c¶i thiÖn sù ch¶y ®−îc sö dông víi hµm l−îng lín.
ViÖc sö dông chÊt phô gia chèng l¾ng sÏ lµm chËm qu¸ tr×nh l¾ng xuèng
b»ng çch ph©n t¸n çc tinh thÓ vµ gi÷ chóng trong dung m«i. Çc chÊt phô gia
nµy gåm çc hîp chÊt cao ph©n tö (Polymer), cã kh¶ n¨ng ph©n t¸n xuÊt ph¸t tõ
çc nhãm Amin (Amine) hoÆc Amit (Amide); ®−îc sö dông víi hµm l−îng tõ
100 ®Õn 500 ppm. Thö nghiÖm ®Ó nghiªn cøu vÒ khuynh h−íng l¾ng ®äng trong
nhiªn liÖu diesel hiÖn ®ang ®−îc tiªu chuÈn ho¸ t¹i Ph¸p.
3.3.5. Nh÷ng c«ng nghÖ dïng ®Ó c¶i thiÖn kh¶ n¨ng vËn hµnh cña ®éng c¬
diesel t¹i nhiÖt ®é l¹nh
§Ó c¶i thiÖn kh¶ n¨ng lµm viÖc t¹i nhiÖt ®é l¹nh cña ph−¬ng tiÖn l¾p ®éng
c¬ diesel, nhiÒu h·ng s¶n xuÊt « t« ®· l¾p thªm çc thiÕt bÞ sÊy nãng nhiªn liÖu.
Çc thiÕt bÞ nµy (hiÖn ®ang ®−îc dïng trªn çc ph−¬ng tiÖn th−¬ng m¹i), ®−îc
thiÕt kÕ ®Ó lµm chËm hoÆc ng¨n c¶n sù t¹o thµnh cña çc tinh thÓ paraffin d¹ng
s¸p ong trong nhiªn liÖu diesel. Chóng còng ®−îc dïng trªn mét sè ®éng c¬
diesel xe con ®¾t tiÒn b¸n t¹i nh÷ng vïng cã khÝ hËu l¹nh.
ThiÕt bÞ sÊy nãng nhiªn liÖu cã thÓ dïng nhiÖt n¨ng cña hÖ thèng lµm m¸t
®éng c¬. Chóng sö dông rÊt Ýt n¨ng l−îng (chØ lµ phÇn nhiÖt l−îng bÞ lo¹i bá)
nh−ng phøc t¹p vÒ mÆt c«ng nghÖ vµ kh«ng cã hiÖu qu¶ khi khëi ®éng nguéi ®éng
c¬. Mét d¹ng thiÕt bÞ sÊy nãng nhiªn liÖu kh¸c dïng ®iÖn, gåm mét ®iÖn trë sÊy
®−îc bè trÝ trong bÇu läc nhiªn liÖu. ThiÕt bÞ nµy ®−îc nu«i bëi ¾c quy nªn kh¸
tèn n¨ng l−îng (kho¶ng 150 W ®èi víi ®éng c¬ diesel xe con). Mét sè thiÕt bÞ sÊy
nãng sö dông kÕt hîp c¶ hai c«ng nghÖ trªn.
190
ViÖc sö dông chÊt phô gia ®Ó c¶i thiÖn CFPP vµ ®iÓm ch¶y t¹i tr¹m cÊp
nhiªn liÖu, còng nh− viÖc pha lo·ng nhiªn liÖu diesel víi çc s¶n phÈm nhÑ kh¸c
khi n¹p nhiªn liÖu cho ph−¬ng tiÖn, kh«ng ®−îc khuyÕn ço ë thêi ®iÓm nµy.
Trong thùc tÕ, víi çc vÊn ®Ò ®· xuÊt hiÖn trong çc mïa ®«ng rÊt kh¾c nghiÖt,
çc c«ng ty dÇu má hiÖn ®ang ®Ò xuÊt lo¹i “nhiªn liÖu diesel mïa ®«ng” t−¬ng
thÝch víi nh÷ng vïng cã khÝ hËu l¹nh nhÊt trªn thÕ giíi.
3.4. ChÊt l−îng tù ch¸y cña nhiªn liÖu diesel
Nhiªn liÖu diesel ph¶i cã cÊu tróc ho¸ häc thuËn lîi cho qu¸ tr×nh tù ch¸y.
§Æc tÝnh nµy ®−îc biÓu diÔn b»ng sè xªtan (Cetane Number - ®o trong ®éng c¬
thö nghiÖm) hoÆc chØ sè xªtan (Cetane Index- tÝnh to¸n tõ thuéc tÝnh vËt lý vµ ho¸
häc cña nhiªn liÖu). Tuy nhiªn, trong Chuyªn ®Ò nµy thuËt ng÷ ChØ sè xªtan
®−îc dïng chung cho c¶ hai tr−êng hîp (mÆc dï chóng x¸c ®Þnh b»ng thùc
nghiÖm hoÆc tÝnh to¸n).
Néi dung cña môc 3.4 tËp trung vµo çc vÊn ®Ò sau:
+ Çc ph−¬ng ph¸p tiªu chuÈn ®Ó ®o chØ sè xªtan vµ çc c«ng thøc cã liªn
quan cho phÐp −íc l−îng chØ sè xªtan dùa vµo çc ®Æc tÝnh vËt lý vµ ho¸ häc ®¬n
gi¶n cña nhiªn liÖu.
+ Th«ng tin vÒ chØ sè xªtan cña mét sè HC nguyªn chÊt vµ nhiªn liÖu
diesel th−¬ng m¹i.
+ Møc ®é quan träng cña chØ sè xªtan vµ sù liªn quan cña nã ®Õn sù thay
®æi trong qu¸ tr×nh tinh läc còng nh− yªu cÇu ®èi víi nhiªn liÖu diesel hiÖn ®¹i.
+ ViÖc sö dông phô gia ®Ó c¶i thiÖn chØ sè xªtan.
3.4.1. Çc vÊn ®Ò chung
Trong nh÷ng n¨m 1930, G.D. Boerlage thuéc Phßng thÝ nghiÖm Delf ®·
t×m ra mét ph−¬ng ph¸p ®Ó x¸c ®Þnh chÊt l−îng tù ch¸y cña nhiªn liÖu diesel, dùa
vµo kü thuËt x¸c ®Þnh chØ sè xªtan. ¤ng ta lùa chän 2 lo¹i HC tham chiÕu cã
tr¹ng th¸i ®èi ng−îc nhau:
+ Ketene (hexadec-lene), cã ®Æc tÝnh trÔ tù ch¸y thÊp do cÊu tróc m¹ch C
chuçi th¼ng dµi cña nã.
+ α-methylnaphthalene, cã cÊu tróc 2 vßng th¬m vµ do ®ã nã cã kh¶ n¨ng
chÞu ®ùng ph¶n øng «-xy ho¸ rÊt cao.
Boerlage ®Ò xuÊt viÖc x¸c ®Þnh chØ sè xªtan cho 1 lo¹i nhiªn liÖu ®· cho
b»ng viÖc x¸c ®Þnh hµm l−îng Ketene trong hçn h¬p Ketene + α-
methylnaphthalene mµ cã cïng tr¹ng th¸i ch¸y trÔ víi nhiªn liÖu thö.
ý t−ëng vÒ chØ sè xªtan xuÊt hiÖn ë Mü muén h¬n vµ hä sö dông HC no n-
cetane (C16H34) thay cho Kenete. Gi÷a hai chØ sè ®· ®Ò xuÊt cã quan hÖ sau ®©y:
191
ChØ sè xªtan = 0,88 ChØ sè Ketene (3.4)
Mét ph−¬ng ph¸p kh¸c ®−îc ®Ò xuÊt bëi Pope vµ Mardock bao gåm viÖc
x¸c ®Þnh tû sè nÐn thÊp nhÊt mµ cã thÓ t¹o ra tù ch¸y (sö dông 1 ®éng c¬ truyÒn
thèng cã thay ®æi vÒ kÕt cÊu cña pÝt t«ng, b¬m cao ¸p vµ vßi phun). Çch tiÕp cËn
nµy kh«ng tÝnh to¸n thêi gian ch¸y trÔ, vµ nã ®−îc nhËn xÐt lµ thiÕu chÝnh x¸c.
Sau ®ã, ph−¬ng ph¸p nµy nhanh chãng bÞ quªn l·ng khi cã sù xuÊt hiÖn cña
ph−¬ng ph¸p do Boerlage vµ Broeze ®Ò xuÊt (sö dông ®éng c¬ CFR cã buång
ch¸y ph©n chia). Víi ph−¬ng ph¸p do Boerlage vµ Broeze ®Ò xuÊt, tû sè nÐn ®−îc
®iÒu chØnh b»ng çch di chuyÓn 1 pÝt t«ng trong buång ch¸y tr−íc ®Ó thu ®−îc
thêi gian ch¸y trÔ kh«ng ®æi. Nhiªn liÖu ®−îc phun víi gãc phun sím lµ 100
GQTK tr−íc §CT vµ sù bèc ch¸y x¶y ra ë 10 GQTK tr−íc §CT.
Sau ®ã, mét sù thay ®æi ®−îc ®Ò xuÊt bëi ASTM vµ ®· ®−îc chÊp thuËn
(bao gåm viÖc më réng thêi gian ch¸y trÔ lªn 13 0 GQTK vµ cã ®−îc qu¸ tr×nh
ch¸y t¹i §CT). ChØ sè xªtan thu ®−îc b»ng çch so s¸nh tû sè nÐn yªu cÇu ®Ó thu
®−îc thêi gian ch¸y trÔ 13 0GQTK víi nhiªn liÖu ®ang thö nghiÖm vµ hçn hîp
nhiªn liÖu tham chiÕu.
3.4.2. Ph−¬ng ph¸p ®o chØ sè xªtan b»ng ®éng c¬ CFR
Ph−¬ng ph¸p thö b»ng ®éng c¬ CFR hiÖn nay, mÆc dï ®−îc ph¸t triÓn tõ
n¨m 1941 vµ ch−a hoµn thiÖn, nã vÉn ®ang tiÕp tôc lµ tiªu chuÈn ®−îc lùa chän
trªn ph¹m vi toµn cÇu ®Ó x¸c ®Þnh chÊt l−îng tù ch¸y cña nhiªn liÖu diesel.
3.4.2.1. Nguyªn lý ®o
Ph−¬ng ph¸p ®o ®−îc m« t¶ trong tiªu chuÈn ISO 5164 vµ ASTM D 613 vÒ
thùc chÊt chÝnh lµ ®Ò xuÊt cña Boerlage vµ Broeze. Tû sè nÐn cña ®éng c¬ CFR
®−îc thay ®æi ®Ó thêi gian ch¸y trÔ tiªu chuÈn lµ 13 0GQTK. Gi¸ trÞ nµy sau ®ã
®−îc ®Æt gi÷a 2 gi¸ trÞ kh¸c thu ®−îc víi hçn hîp nhiªn liÖu tham chiÕu (cã sù
kh¸c biÖt vÒ chØ sè xªtan lý thuyÕt Ýt nhÊt lµ 5,5 ®¬n vÞ). ChØ sè xªtan cña 2 lo¹i
nhiªn liÖu tham kh¶o chÝnh ®−îc Ên ®Þnh lµ:
+ n-cetane (n-hexadecane) cã chØ sè xªtan lµ 100, cã c«ng thøc nh− sau:
CH3—(CH2)14—CH3
+ α-methylnaphthalene cã chØ sè xªtan lµ 0, cã c«ng thøc nh− sau:
D−íi nh÷ng ®iÒu kiÖn nµy, nhiªn liÖu cã chØ sè xªtan lµ X nÕu tr¹ng th¸i
cña chóng gièng nh− hçn h¬p (theo thÓ tÝch) cña X% n-cetane víi (100-X)% α-
methylnaphthalene. Trong thùc tÕ, α-methylnaphthalene hiÖn nay kh«ng cßn sö
192
dông lµm chÊt tham chiÕu mµ ®−îc thay thÕ b»ng 2,2,4,4,6,8,8-
heptamethylnonane (HMN), mét ®ång ph©n cña n-cetane cã chØ sè xªtan lµ 15 vµ
cã c«ng thøc ho¸ häc triÓn khai nh− sau:
Do ®ã, chØ sè xªtan cña hçn hîp nhiªn liÖu tham chiÕu ®−îc x¸c ®Þnh theo
c«ng thøc sau:
CR = X + 0,15 (100-X) (3.5)
trong ®ã: X lµ hµm l−îng (tÝnh theo % theo thÓ tÝch) cña Cetan trong hçn
hîp Cetan + HMN.
B¶ng 3-5 liÖt kª yªu cÇu vÒ ®é tinh khiÕt ®èi víi 2 lo¹i HC tham chiÕu
dïng ®Ó x¸c ®Þnh chØ sè xªtan cña nhiªn liÖu diesel.
B¶ng 3-5
§Æc tÝnh cña nhiªn liÖu tham chiÕu chÝnh
dïng ®Ó x¸c ®Þnh chØ sè xªtan cña nhiªn liÖu diesel.
§Æc tÝnh cña n-cetan §Æc tÝnh cña heptamethylnonane

NhiÖt ®é ch−ng cÊt
§iÓm ®ãng b¨ng ≥ 16,2 0C 246,9 ± 10C
50%
ChØ sè Hydroxyl Chªnh lÖch lín nhÊt
Kh«ng 4 0C
tõ 20 ®Õn 80%
ChØ sè Iodine
Kh«ng Tû träng t¹i 200C 0,78448 ± 0,00020
(Iodine Index)
MÇu Trong ChØ sè khóc x¹
1,43990± 0,00020
§ãng cÆn Kh«ng
NhiÖt ®é ch−ng cÊt 5% 286,6 ±1
ChØ sè Bromine ≤1
Kho¶ng ch−ng cÊt (max) 60C
Ngoµi hai nhiªn liÖu tham kh¶o chÝnh kÓ trªn, cßn cã 2 lo¹i nhiªn liÖu
tham chiÕu phô (®−îc chØ ®Þnh râ b»ng ch÷ T vµ ch÷ U), lµ hçn hîp HC ®· ®−îc
®Þnh chuÈn ®èi víi nhiªn liÖu tham chiÕu chÝnh. Çc s¶n phÈm nµy cã thuéc tÝnh
ho¸ häc vµ vËt lý (nhiÖt ®é ch−ng cÊt tõ 150÷220 0C) phï hîp h¬n víi nhiªn liÖu
diesel truyÒn thèng vµ rÎ tiÒn h¬n so víi lo¹i nhiªn liÖu tham chiÕu chÝnh.
3.4.2.2. ThiÕt bÞ ®o
§éng c¬ diesel CFR lµ ®éng c¬ 1 xi lanh cã tû sè nÐn vµ ®Æc tÝnh h×nh häc
(®−êng kÝnh xi lanh vµ hµnh tr×nh pÝt t«ng) cã thÓ thay ®æi t−¬ng tù nh− víi ®éng
193
c¬ x¨ng CFR. N¾p m¸y ®−îc l¾p 1 buång ch¸y tr−íc h×nh trô møc ®é xo¸y lèc
cao vµ cã thÓ thay ®æi thÓ tÝch. §−êng kÝnh cña buång ch¸y tr−íc lµ 41 mm vµ
chiÒu dµi thay ®æi tõ 9,5 ®Õn 69,8 mm. Sù di chuyÓn cña pÝt t«ng trong buång
ch¸y tr−íc cho phÐp thay ®æi thÓ tÝch vµ do vËy cã thÓ thay ®æi tû sè nÐn cña
®éng c¬ diesel CFR.
Di chuyÓn cña pÝt t«ng ®−îc ®iÒu khiÓn b»ng mét c¬ cÊu vÝt tr¾c vi kÕ. HÖ
thèng nhiªn liÖu gåm 1 b¬m cao ¸p truyÒn thèng vµ vßi phun kiÓu chèt. §iÒu kiÖn
vËn hµnh cña ®éng c¬ diesel CRF ®−îc m« t¶ trong B¶ng 3-6.
B¶ng 3-6
§iÒu kiÖn vËn hµnh cña ®éng c¬ CFR khi
x¸c ®Þnh chØ sè xªtan cña nhiªn liÖu diesel
Th«ng sè Gi¸ trÞ

Sè vßng quay trôc khuûu, [vg/ph] 900 ± 9
0
Thêi ®iÓm phun, GQTK tr−íc §CT 13
¸p suÊt phun, [bar] 103,0 ± 0,2
Tèc ®é phun, [cm3/phót] 13,0 ± 0,2
§é n©ng kim phun, [mm] 0,27 ± 0,025
Tû sè nÐn Thay ®æi tõ 8 ®Õn 36
NhiÖt ®é n−íc lµm m¸t vßi phun, [0C] 38 ± 3
¸p suÊt dÇu b«i tr¬n, [bar] 1,75 ÷ 2,10
NhiÖt ®é dÇu b«i tr¬n , [0C] 57 ± 8
100 ± 2
0
NhiÖt ®é n−íc lµm m¸t, [ C]
66 ± 0,5
0
NhiÖt ®é khÝ n¹p, [ C]
Khe hë nhiÖt cña xu p¸p, [mm] 0,200 ± 0,025
DÇu b«i tr¬n SAE 30
Tõ nh÷ng tham sè ®· biÕt (l−îng nhiªn liÖu phun vµ l−îng khÝ n¹p vµo
®éng c¬), tû sè t−¬ng ®−¬ng toµn bé sÏ ®−îc tÝnh to¸n (nã vµo kho¶ng 0,60 trong
qu¸ tr×nh ®o chØ sè xªtan). §iÒu nµy t−¬ng øng víi sù vËn hµnh cña ®éng c¬
diesel truyÒn thèng t¹i chÕ ®é 2/3 t¶i lín nhÊt (75% t¶i). Çc th«ng sè cÇn kiÓm
so¸t kh¸c lµ: tèc ®é, tû sè nÐn. Tuy nhiªn, ta thÊy çc ®iÒu kiÖn khÝ-®éng lùc cã
sù kh¸c biÖt so víi çc ®éng c¬ diesel th−êng dïng trong thùc tÕ. Thêi gian ch¸y
trÔ ®−îc ®o b»ng thiÕt bÞ ®iÖn tö cã tªn gäi “Delaymeter”. ThiÕt bÞ nµy bao gåm 2
c¶m biÕn ®iÖn tõ vµ 2 c¶m biÕn quang ®Ó ®o çc th«ng sè t−¬ng øng sau:
+ Thêi gian nhÊc kim phun
+ Thêi ®iÓm b¾t ®Çu ch¸y (ph¸t hiÖn trªn biÓu ®å ¸p suÊt)
194
+ 2 gi¸ trÞ gãc quay (t¹i vÝ trÝ 12,5 0 GQTK tr−íc §CT vµ t¹i §CT)
3.4.2.3. Ph−¬ng ph¸p vËn hµnh
§éng c¬ diesel CFR ®−îc n¹p nhiªn liÖu diesel mÉu cÇn x¸c ®Þnh chØ sè
xªtan. Ng−ßi vËn hµnh ®iÒu chØnh tèc ®é phun ë møc 13,0 ± 0,2 cm3/phót (b»ng
mét thiÕt bÞ vi chØnh trªn b¬m cao ¸p); ®ång thêi cïng ®iÒu chØnh gãc phun sím
vÒ gi¸ trÞ 13,0 ± 0,2 0GQTK. Nh÷ng gi¸ trÞ nµy ®−îc ®äc trùc tiÕp tõ thiÕt bÞ ®o ®é
trÔ Delaymeter.
B¸nh ®iÒu chØnh Lç l¾p c¶m biÕn
tû sè nÐn ¸p suÊt
B¸nh kho¸
PÝt t«ng Buång ch¸y tr−íc

Micrometer
N¾p m¸y
Häng buång
ch¸y tr−íc
Xi lanh Vßi phun
H×nh 3-3. Buång ch¸y ®éng c¬ diesel CFR
Sau ®ã, ng−êi vËn hµnh ®iÒu chØnh vÞ trÝ cña pÝt t«ng trong buång ch¸y
tr−íc (H×nh 3-3) ®Ó thay ®æi tû sè nÐn vµ do ®ã sÏ thay ®æi thêi gian ch¸y trÔ Khi
qu¸ tr×nh ch¸y xuÊt hiÖn, vÞ trÝ cña pÝt t«ng ®−îc x¸c ®Þnh bëi tr¾c vi kÕ.
Nh÷ng vËn hµnh trªn ®−îc lÆp l¹i víi 2 lo¹i nhiªn liÖu tham chiÕu (cã sù
kh¸c biÖt vÒ chØ sè xªtan lµ 5,5 ®¬n vÞ) vµ tr¾c vi kÕ sÏ ®äc giíi h¹n trªn vµ d−íi
thu ®−îc víi nhiªn liÖu mÉu cÇn thö.
3.4.2.4. KÕt qu¶ ®o chØ sè xªtan vµ møc ®é chÝnh x¸c
ChØ sè xªtan cña nhiªn liÖu diesel mÉu thu ®−îc b»ng phÐp néi suy tuyÕn
tÝnh. VÝ dô, ta cã kÕt qu¶ thö nghiÖm thu ®−îc nh− trong b¶ng sau:
S¶n phÈm thö VÞ trÝ cña thiÕt bi

vi chØnh vÞ trÝ pÝt t«ng
Nhiªn liÖu mÉu cÇn thö 1649
Nhiªn liÖu tham chiÕu 1 (chØ sè xªtan 44,9) 1575
Nhiªn liÖu tham chiÕu 2 (chØ sè xªtan 49,9) 1701
195
Khi ®ã, chØ sè xªtan cña nhiªn liÖu diesel mÉu sÏ lµ:
⎛ 1649 − 1575 ⎞
44,9 + 5⎜ ⎟ = 47,83 vµ ®−îc lµm trßn lµ 47,8 (tÊt c¶ çc kÕt qu¶
⎝ 1701 − 1575 ⎠
thu ®−îc ph¶i lµm trßn lÊy 1 ch÷ sè sau dÊu thËp ph©n).
PhÇn lín çc lo¹i nhiªn liÖu diesel truyÒn thèng cã chØ sè xªtan trong
kho¶ng 40 ®Õn 60. §é lÆp vµ ®é chôm cña ph−¬ng ph¸p ®o chØ sè xªtan nµy víi
x¸c xuÊt 95% (tiªu chuÈn ASTM D 613) ®−îc liÖt kª trong B¶ng 3-7.
B¶ng 3-7
Møc ®é tin cËy cña ph−¬ng ph¸p ®o chØ sè xªtan
ChØ sè xªtan §é lÆp §é chôm
40 0,8 2,8
44 0,9 2,3
48 0,9 3,8
52 0,9 4,3
56 1,0 4,8
Nh÷ng gi¸ trÞ nµy cho thÊy ph−¬ng ph¸p ®o chØ sè xªtan cã møc ®é chÝnh
x¸c kÐm h¬n nhiÒu so víi khi ®o chØ sè èctan cña nhiªn liÖu x¨ng. HiÖn tr¹ng nµy
lµ do mét sè nguyªn nh©n. Sù thiÕu chÝnh x¸c cña thiÕt bÞ ®o tÊt nhiªn lµ cã liªn
quan, nh−ng nã chØ lµ mét nh©n tè x¸c ®Þnh. Nguyªn nh©n thø hai lµ do qu¸ tr×nh
ch¸y trong ®éng c¬ diesel lµ m«i tr−êng lan truyÒn, nã phô thuéc vµo çc th«ng
sè vËt lý cña qu¸ tr×nh bay h¬i nhiªn liÖu. Ngoµi ra, nguyªn nh©n cuèi cïng cã thÓ
do thiÕt bÞ ®äc vi l−îng trªn ®éng c¬ CFR dao ®éng ngÉu nhiªn trong mét lo¹t
qu¸ tr×nh ®o víi cïng lo¹i nhiªn liÖu tham chiÕu.
B¶ng 3-8
§o chØ sè xªtan cña çc lo¹i nhiªn liÖu tham chiÕu kh¸c nhau.
(VÝ dô vÒ sù thay ®æi vÒ tû sè nÐn víi cïng lo¹i nhiªn liÖu tham chiÕu)
Sè Gi¸ trÞ tû sè nÐn
ChØ
l−îng Nhá Lín Trung §é lÖch §é lÖch chuÈn
sè xªtan
lÇn ®äc nhÊt nhÊt b×nh chuÈn (σ) t−¬ng ®èi, [%]
40 10 12,45 12,93 12,70 0,18 1,4
45 15 11,83 12,60 12,33 0,25 2,0
50 15 10,99 12,07 11,55 0,31 2,7
55 10 10,25 11,15 10,86 0,30 2,8
196
B¶ng 3-8 liÖt kª mét sè kÕt qu¶ ®iÓn h×nh thu ®−îc trªn 1 ®éng c¬ diesel
CFR ®· ®−îc b¶o d−ìng vµ c¨n chØnh cÈn thËn.
Dùa vµ thö nghiÖm x¸c ®Þnh chØ sè xªtan trªn ®éng c¬ diesel CFR cho
thÊy, sù t¨ng (hoÆc gi¶m) thêi gian ch¸y trÔ 1 0GQTK sÏ t−¬ng øng víi sù thay
®æi kho¶ng 2% vÒ trÞ sè xªtan. Møc ®é thay ®æi t−¬ng tù còng thu ®−îc víi kÕt
qu¶ thö nghiÖm x¸c ®Þnh chØ sè èctan cña nhiªn liÖu x¨ng.
3.4.3. X¸c ®Þnh chØ sè xªtan b»ng tÝnh to¸n
Do tÝnh phøc t¹p vµ gi¸ thµnh cao, viÖc ®o chØ sè xªtan cña nhiªn liÖu
diesel b»ng ®éng c¬ CFR th−êng Ýt ®−îc tiÕn hµnh h¬n so víi viÖc ®o chØ sè èctan
cña nhiªn liÖu x¨ng. Ng−êi ta cã thÓ tÝnh to¸n −íc l−îng chØ sè xªtan dùa trªn cÊu
tróc ho¸ häc vµ ®Æc tÝnh cña nhiªn liÖu diesel.
3.4.3.1. Sö dông 1 ®iÓm nhiÖt ®é tham chiÕu
Ph−¬ng ph¸p sö dông 1 ®iÓm nhiÖt ®é tham chiÕu hiÖn lµ ph−¬ng ph¸p cã
gi¸ thµnh thÊp nhÊt. Nã sö dông c«ng thøc sau ®Ó biÓu diÔn chØ sè xªtan lµ hµm
cña tû träng vµ nhiÖt ®é ®iÓm ch−ng cÊt 50% (theo ASTM D 86):
CCI = 454,74 – 1641,416.ρ + 744,74 ρ2 – 0,544 (T50) + 97,803 (logT50)2 (3.6)
víi :
CCI – lµ chØ sè xªtan tÝnh to¸n (Calculated Cetane Index)
ρ - tû träng t¹i 150C, [kg/dm3] (x¸c ®Þnh theo ASTM D 1298)
T50 – nhiÖt ®é , [0C] t¹i ®iÓm ch−ng cÊt 50% (theo ASTM D 86)
C«ng thøc (3.6) cã thÓ ¸p dông cho nhiªn liÖu diesel ch−ng cÊt trùc tiÕp,
nhiªn liÖu diesel thu ®−îc tõ qu¸ tr×nh cracking xóc t¸c hoÆc hçn hîp trén cña hai
lo¹i nhiªn liÖu nµy. Tuy nhiªn, c«ng thøc nµy ®· ®−îc x¸c nhËn lµ kh«ng thùc sù
phï hîp khi ¸p dông cho nhiªn liÖu diesel nhÑ cã nhiÖt ®é ®iÓm ch−ng cÊt cuèi
cïng nhá h¬n 2600C.
§é chÝnh x¸c cña ph−¬ng ph¸p nµy phô thuéc vµo phÐp ®o ®Ó x¸c ®Þnh ®Æc
tÝnh cña nhiªn liÖu ®· chän. TÝnh trung b×nh, nÕu chØ sè xªtan ®o (Measured
Cetane Number) ®−îc n»m trong kho¶ng tõ 40 ÷ 60, gi¸ trÞ chØ sè xªtan tÝnh to¸n
(Calculated Cetane Index) th−êng sai kh¸c 2 ®¬n vÞ (trong 75% çc tr−êng hîp
xem xÐt). Thùc tr¹ng nµy ®−îc chØ ra trªn H×nh 3-4, cung cÊp sù so s¸nh gi÷a hai
lo¹i chØ sè xªtan (tÝnh to¸n vµ ®o thùc nghiÖm) cña çc mÉu nhiªn liÖu diesel thu
thËp tõ çc vïng kh¸c nhau trªn thÕ giíi vµo n¨m 1994.
197
ChØ sè xªtan tÝnh to¸n
(Tiªu chuÈn ASTM D 976)
ChØ sè xªtan ®o
(Tiªu chuÈn ASTM D 613)
H×nh 3-4. Sù t−¬ng tÝch gi÷a chØ sè xªtan ®o ®¹c vµ tÝnh to¸n
3.4.3.2. Sö dông 3 ®iÓm nhiÖt ®é tham chiÕu

Ph−¬ng ph¸p sö dông 3 ®iÓm nhiÖt ®é tham chiÕu hiÖn ®ang ®−îc ph¸t
triÓn ®Ó thay thÕ ph−¬ng ph¸p sö dông 1 ®iÓm nhiÖt ®é tham chiÕu. Ph−¬ng tr×nh
sö dông trong tiªu chuÈn ASTM D 4737 dïng 3 ®iÓm trªn ®−êng cong ch−ng cÊt
(thay v× 1 ®iÓm theo tiªu chuÈn ASTM D 86). Ta cã c«ng thøc x¸c ®Þnh chØ sè
xªtan tÝnh to¸n nh− sau:
CCI = 45,2 – 0,0829.T10N + (0,131 + 0,901.B).T50N + (0,0523-0,420B).T90N
+ 0,00049 (T10N 2 –T90N2) + 107.B + 60.B2 (3.7)
trong ®ã:
CCI – chØ sè xªtan tÝnh to¸n
ρ - tû träng t¹i 150C, [kg/dm3] (x¸c ®Þnh theo tiªu chuÈn ASTM D 1298)
B = exp [-3,5 (ρ-0,85) –1]
T10 – nhiÖt ®é t¹i ®iÓm ch−ng cÊt 10% , [0C]; T10N = T10 – 255
T50 – nhiÖt ®é t¹i ®iÓm ch−ng cÊt 50% , [0C]; T50N = T50 - 260
T90 – nhiÖt ®é t¹i ®iÓm ch−ng cÊt 90% , [0C]; T90N = T90- 310
Còng gièng nh− ph−¬ng ph¸p trªn, ph−¬ng ph¸p nµy cã thÓ ¸p dông cho
nhiªn liÖu diesel ch−ng cÊt trùc tiÕp, nhiªn liÖu diesel thu ®uîc tõ qu¸ tr×nh
cracking xóc t¸c hoÆc hçn hîp trén cña 2 lo¹i nhiªn liÖu nµy. Ngoµi ra, nã cã thÓ
sö dông ®Ó x¸c ®Þnh chØ sè xªtan cña çc s¶n phÈm cã nhiÖt ®é ch−ng cÊt 90%
thÊp h¬n 382 0C.
Theo tiªu chuÈn, nÕu chØ sè xªtan ®o ®¹c cña s¶n phÈm n»m trong kho¶ng
32,5 ÷56,5; chØ sè xªtan tÝnh to¸n sÏ sai kh¸c nhá h¬n 2 ®¬n vÞ (trong 65% çc
198
tr−êng hîp xem xÐt). Sù t−¬ng quan gi÷a chØ sè xªtan ®o (theo ASTM D 613) vµ
tÝnh to¸n (ph−¬ng ph¸p tham chiÕu 3 ®iÓm nhiÖt ®é) ®−îc thÓ hiÖn trªn H×nh 3-5.
ChØ sè xªtan tÝnh to¸n
( ASTM D 4737)
ChØ sè xªtan ®o
(ASTM D 613)
H×nh 3-5. Sù t−¬ng quan gi÷a chØ sè xªtan ®o (ASTM D 613)

vµ tÝnh to¸n (ph−¬ng ph¸p tham chiÕu 3 ®iÓm nhiÖt ®é- ASTM D 4737)
4.6.3. 3. ChØ sè diesel
ChØ sè diesel DI (Diesel Index) ®· ®−îc sö dông mét thêi gian dµi ®Ó biÓu
diÔn chÊt l−îng tù ch¸y cña nhiªn liÖu diesel, ®−îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc sau:
DI = [§iÓm Aniline (0F) – Tû träng (0API)] / 100 (3.8)
TÝnh tan ®−îc cña s¶n phÈm dÇu má (trong mét hîp chÊt HC th¬m nh−
Alinin), phô thuéc vµo cÊu tróc ho¸ häc cña s¶n phÈm. §iÓm Aniline –AP
(Aniline Point) lµ nhiÖt ®é t¹i ®ã çc hçn hîp b»ng nhau vÒ thÓ tÝch cña Anilin vµ
nhiªn liÖu trë lªn ®ång nhÊt. Trong thùc tÕ, paraffin cã tÝnh hoµ tan thÊp nªn cã
®iÓm Alinin cao (ng−îc l¹i ®èi víi çc hîp chÊt HC th¬m).
Do vËy, chØ sè DI liªn quan trùc tiÕp ®Õn hµm l−îng paraffin trong nhiªn
liÖu th«ng qua 2 tham sè trung gian lµ ®iÓm Aniline vµ tû träng (vµ v× vËy nã biÓu
diÔn xu h−íng tù ch¸y). VÝ dô, víi nhiªn liÖu diesel chøa nhiÒu paraffin (cã tû
träng thÊp vµ tÝnh hoµ tan thÊp trong Anilin), sÏ cã chØ sè DI cao. Mét sè c«ng
thøc thùc nghiÖm ®· ®−îc ®Ò xuÊt vÒ quan hÖ gi÷a chØ sè xªtan vµ chØ sè DI (hoÆc
liªn quan trùc tiÕp ®Õn ®iÓm Anilin). Sau ®©y lµ 2 c«ng thøc ®Ó tham kh¶o:
ChØ sè xªtan = 0,72. DI + 10 (3.9)
0
ChØ sè xªtan = AP – 15,5; (AP tÝnh theo C) (3.10)
199
Ngoµi ra, cßn cã çc ph−¬ng ph¸p kh¸c ®Ó dù b¸o chØ sè xªtan cña nhiªn
liÖu diesel (ph¸p s¾c ký khÝ, céng h−ëng tõ h¹t nh©n hoÆc ghi phæ khèi l−îng…).
3.4.4. ChØ sè xªtan cña HC nguyªn chÊt vµ nhiªn liÖu diesel
3.4.4.1. Hydrocacbon nguyªn chÊt
B¶ng 3-9 liÖt kª chØ sè xªtan ®o thùc nghiÖm víi mét sè lo¹i HC nguyªn
chÊt. Quan hÖ gi÷a thuéc tÝnh vµ cÊu tróc cña nhiªn liÖu víi chØ sè èctan ®· ®−îc
®Ò cËp trong Ch−¬ng 2 (Nhiªn liÖu x¨ng). Do ®ã, nh÷ng nhËn ®Þnh sau lµ l«-gÝc
vµ hîp lý:
+ ChØ sè xªtan cña paraffin t¨ng theo ®é dµi cña chuçi liªn kÕt chÝnh,
nh−ng nã gi¶m theo sè l−îng vµ møc ®é phøc t¹p cña m¹ch nh¸nh.
+ Olefin cã chØ sè xªtan thÊp h¬n so víi paraffin t−¬ng øng.
+ CÊu tróc vßng (Naphthene, Cyclene) cã xu h−íng gi¶m chØ sè xªtan.
+ Çc HC th¬m cã chØ sè xªtan rÊt thÊp vµ cã xu h−íng gi¶m bít khi t¨ng
®é dµi cña chuçi bªn
B¶ng 3-9
ChØ sè xªtan cña mét sè lo¹i hydrocacbon nguyªn chÊt
Lo¹i Hydrocacbon ChØ sè xª tan
Paraffin
2-Methylpentane 33
3-Methylpentane 30
n-Heptane 56
2,2,4-Trimethylpentane 12
n-Decane 76
n-Dodecane 80
3-Ethyldecane 48
4,5-Diethyloctane 20
2,3,4,5,6-Pentamethylheptane 9
n-Tridecane 88
2,5-Dimethylundecane 58
4-Propyldecane 39
5-Butylnonane 53
n-Tetradecane 93
2,7-Dimethy 4,5-diethyloctane 39
n-Pentadecane 95
n-Hexadecane 100
Heptamethylnonane 15
5-Butyldodecane 45
200
7,8-Dimethyltetradecane 40
n-Heptadecane 105
7-Butyltridecane 70
n-Octadecane 110
9-Methylheptadecane 66
8-Propylpentadecane 48
7,8-Diethyltetradecane 67
5,6-Dibutyldecane 30
n-Nonadecane 110
n-Eicosadecane 110
9,10-Dimethyloctadecane 59
7-Hexylpentadecane 83
2,9-Dimethyl-5,6-diisoamyldecane 48
9,10-Dipropyloctadecane 47
10,13-Dimethyldocosane 56
9-Heptylheptadecane 87
Olefin
Diisobutylene 10
Tetradec-1-ene 79
Hexadec-1-ene 88
4-Butyldodec-4-ene 45
Tetraisobutylene 4
2,6,7-Trimethyltrideca-2,6-diene 24
7-Butyltridecene 36
9-Methylheptadec-9-ene 66
7,10-Dimethylhexadec-8-ene 43
8-Propylpentadec-8-ene 45
3,12-Diethyltetradeca-3, 11-diene 26
7-Hexylpentadec-7-ene 47
10,13-Dimethyldoeicos-11-ene 56
Naphthene
Cyclohexane 13
Methylcyclohexane 20
Decaline 48
Dicyclohexyle 53
3-Cyclohexylhexane 36
n-Propyldecaline 35
n-Propyltetraline 8
201
n-Butyldecaline 31
sec-Butyldecaline 34
t-Butyldecaline 24
n-Butyltetraline 18
sec-Butyltetraline 7
t-Butyltetraline 17
2-Methyl-3-cyclohexylnonane 70
n-Octyldecaline 31
4-Methyl-4-decalylheptane 21
n-Octyltetraline 18
l-Methyl-3-docecylcyclohexane 70
2-Cyclohexyltetradecane 57
3-Methyl-3-decalylnonane 18
2-Methyl-2-Decalyldecane 37
2-Methyl-2-cyclohexylpentadecane 45
l,2,4-Trimethyl-5-hexadecylcyclohexane 42
5-Cyclohexyleicosane 66
di-n-Octyltetraline 26
Aromatic
n-Pentylbenzene 8
1-Methylnaphtalene (or α- 0
Methylnaphtalene)
n-Hexylbenzene 26
Diphenyle 21
n-Heptylbenzene 35
Diphenylmethane 11
n-Octylbenzene 31
2-Phenyloctane 33
1,2-Diphenylethane 1
1-n-Butylnaphtalene 6
2-t-Butylnaphtalene 3
n-Nonylbenzene 50
n-Octylxylene 20
2-Phenylundecane 51
2-Phenylundec-2-ene 23
2-Methyl-2(2-naphthyl) hexane 10
n-Dodecylbenzene 68
4-Phenyldodecane 42
202
2-n-Octylnaphthalene 18
4-Methyl-4-(2-naphthyl)heptane 9
7-Phenyltridecane 41
n-Tetradecylbenzene 72
2-Phenyltetradecane 49
3,6-Dimethyl-3-(2-naphthyl)octane 18
5-Methyl-5-(2-naphthyl)nonane 12
2-Methyl-2-(2-naphthyl)decane 18
3-Ethyl-3-(2-naphthyl)nonane 13
2-Methyl-4-isobutyl-4-phenylundecane 38
2-Methyl-2-phenylpentadecane 39
5-Butyl-5-phenyltetradecane 58
l,2,4-Trimethyl-5-hexadecylbenzene 42
5-Phenyleicosane 39
3.4.4.2. Nhiªn liÖu diesel th−¬ng m¹i

ChØ sè xªtan cña nhiªn liÖu diesel th−¬ng m¹i thay ®æi trong kho¶ng tõ 40
®Õn 60 phô thuéc vµo tõng quèc gia. Nguyªn nh©n cña sù chªnh lÖch nµy lµ do
thiÕu sù c©n ®èi gi÷a çc quèc gia (xem B¶ng 3-3 vµ 3-4). Tiªu chuÈn Ch©u ¢u
(EN 590) yªu cÇu chØ sè xªtan tèi thiÓu cña nhiªn liÖu diesel lµ 49 (ngo¹i trõ çc
quèc gia Scandinavian lµ 46). Trong khi ®ã, t¹i Mü, gi¸ trÞ chØ sè xªtan tèi thiÓu
yªu cÇu lµ 40 (Tiªu chuÈn ASTM D 975), ngo¹i trõ bang California lµ 48. ChØ sè
xªtan cña çc s¶n phÈm th−¬ng m¹i th−êng cao h¬n so víi chØ sè xªtan tèi thiÓu
yªu cÇu ®èi víi nhiªn liÖu diesel (gi¸ trÞ chØ sè xªtan trung b×nh l¹i Ch©u ¢u lµ
51, t¹i Mü lµ 47 vµ §«ng nam Ch©u ¸ lµ 54).
Mét nh©n tè kh¸c cã t¸c ®éng gi¸n tiÕp ®Õn chØ sè xªtan cña nhiªn liÖu
diesel th−¬ng m¹i lµ ®iÒu kiÖn khÝ hËu: t¹i çc vïng khÝ hËu nhiÖt ®íi, hµm l−îng
paraffin kh«ng bÞ giíi h¹n bëi ®iÒu kiÖn vËn hµnh nhiÖt ®é l¹nh vµ chØ sè xªtan
th−êng t−¬ng ®èi cao. Tuy nhiªn, çc h·ng dÇu má muèn s¶n xuÊt mét lo¹i nhiªn
liÖu diesel võa cã chØ sè xªtan cao võa vËn hµnh tèt ë ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é l¹nh.
3.4.5. T¸c ®éng cña chØ sè xªtan ®Õn sù vËn hµnh cña ®éng c¬ diesel
ChØ sè xªtan kh«ng ®ãng vai trß sèng cßn nh− chØ sè èctan trong viÖc tèi
−u ho¸ sù thÝch hîp gi÷a nhiªn liÖu vµ ®éng c¬ (®Æc biÖt, nã kh«ng t¸c ®éng trùc
tiÕp ®Õn hiÖu suÊt cña ®éng c¬). Tuy nhiªn, çc c«ng ty dÇu má vµ ng−êi sö dông
ph−¬ng tiÖn chÊp nhËn r»ng nã cã tÇm quan träng ®¸ng kÓ. §©y lµ mét trong çc
nguyªn nh©n t¸c ®éng (trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp) ®Õn møc ®é « nhiÔm khÝ th¶i, «
nhiÔm tiÕng ån vµ kh¶ n¨ng ®iÒu khiÓn cña ph−¬ng tiÖn.
203
3.4.5.1. ChØ sè xªtan vµ çc th«ng sè cña qu¸ tr×nh ch¸y
Nh− ®· chØ ra ë trªn, chØ sè xªtan dïng ®Ó ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng tù ch¸y cña
nhiªn liÖu. Víi çc ®éng c¬ diesel dïng trong giao th«ng ®−êng bé (phun gi¸n
tiÕp hoÆc trùc tiÕp), chØ sè xªtan vµo kho¶ng 50 lµ gi¸ trÞ chÊp nhËn tèi thiÓu ®Ó cã
thÓ t¹o ra nh÷ng kÕt qu¶ võa ý trong çc giai ®o¹n kh¸c nhau cña qu¸ tr×nh ch¸y
(ch¸y trÔ, qu¸ tr×nh gi¶i phãng n¨ng l−îng…).
Thêi gian ch¸y trÔ

[0GQTK]
3600 vg/ph
100% t¶i
2000 vg/ph
50% t¶i
2000 vg/ph
100% t¶i
1000 vg/ph
25% t¶i ChØ sè
600 vg/ph xª tan
Kh«ng t¶i
H×nh 3-6. T¸c ®éng cña chØ sè xªtan ®Õn thêi gian ch¸y trÔ
Thêi gian ch¸y trÔ t¨ng gÇn nh− tuyÕn tÝnh khi chØ sè xªtan gi¶m dÇn tõ 55
®Õn 35. Biªn ®é thay ®æi ghi nhËn ®−îc thay ®æi phô thuéc vµo ph−¬ng ph¸p t¹o
hçn hîp (®éng c¬ phun trùc tiÕp th−êng dÔ nhËn thÊy h¬n so víi ®éng c¬ phun
gi¸n tiÕp). Biªn ®é thay ®æi còng më réng h¬n khi chÕ ®é t¶i t¨ng (H×nh 3-6).
Sù suy gi¶m chØ sè xªtan sÏ lµm t¨ng thêi gian ch¸y trÔ (do l−îng nhiªn
liÖu cã mÆt trong buång ch¸y khi ngän löa xuÊt hiÖn lµ lín h¬n). Sau ®ã, qu¸
tr×nh ch¸y diÔn ra rÊt nhanh lµm cho tèc ®é gia t¨ng ¸p suÊt trong buång ch¸y rÊt
lín (H×nh 3-7). KÕt qu¶ kÐo theo sÏ lµ gia t¨ng tiÕng ån ch¸y, nh−ng nã t¸c ®éng
rÊt nhá ®Õn hiÖu suÊt cña ®éng c¬. Tuy nhiªn, sù thay ®æi nµy thùc sù lµ vÊn ®Ò v×
nã cã thÓ t¸c ®éng ®Õn t×nh tr¹ng c¬ khÝ vµ ®é bÒn cña ®éng c¬ (nhÊt lµ ®éng c¬
t¨ng ¸p, v× b¶n th©n ¸p suÊt ch¸y ®· kh¸ cao).
204
Møc ®é t¨ng ¸p suÊt
[bar /®é]
1000 vg/ph
50% t¶i
1000 vg/ph
100% t¶i
2000 vg/ph 2000 vg/ph

100% t¶i 50% t¶i
ChØ sè xªtan
H×nh 3-7. T¸c ®éng cña chØ sè xªtan ®Õn møc ®é gia t¨ng ¸p suÊt trong
xi lanh (®éng c¬ diesel xe t¶i h¹ng nÆng, cã t¨ng ¸p)
3.4.5.2. ChØ sè xªtan vµ tÝnh n¨ng ®iÒu khiÓn
Sù thay ®æi tiÕng ån ch¸y cña ®éng c¬ liªn quan trùc tiÕp ®Õn sù ph¸t triÓn
¸p suÊt trong buång ch¸y. Do ®ã, nhiªn liÖu cã chØ sè xªtan thÊp sÏ lµm t¨ng tiÕng
ån (H×nh 3-8). T¸c ®éng nµy xuÊt hiÖn ë mäi ®iÒu kiÖn vËn hµnh, nh−ng rÊt râ ë
chÕ ®é kh«ng t¶i (c¶ l¹nh vµ nãng), hoÆc t¹i chÕ ®é toµn t¶i.
§èi víi ®éng c¬ diesel phun trùc tiÕp, cã sù liªn quan rÊt râ rµng gi÷a
tiÕng ån ch¸y vµ chØ sè xªtan. Khi chØ sè xªtan thay ®æi 10 ®¬n vÞ, møc tiÕng ån
thay ®æi trong kho¶ng tõ 1,5 ®Õn 6 dB (phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn quan s¸t vµ ®o
®¹c).Víi ®éng c¬ diesel phun gi¸n tiÕp, t¸c ®éng cña chØ sè xªtan ®Õn møc ån
th−êng kh«ng lín (møc ån chØ thay ®æi tõ 1÷2 dB víi sù thay ®æi 10 ®¬n vÞ chØ sè
xªtan).
Víi ®éng c¬ diesel h¹ng nhÑ (l¾p trªn xe con vµ çc xe ®Æc chñng), ng−êi
vËn hµnh còng cã thÓ nhËn thÊy: kh¶ n¨ng ®iÒu khiÓn ë nhiÖt ®é thÊp tèt h¬n, giai
®o¹n ch¹y Êm m¸y nhanh vµ ªm h¬n khi t¨ng chØ sè xªtan cña nhiªn liªu diesel
®−îc sö dông.
Mèi quan hÖ gi÷a chØ sè xªtan vµ møc ®é « nhiÔm cña ph−¬ng tiÖn l¾p
®éng c¬ diesel ®−îc ®Ò cËp chi tiÕt trong Chuyªn ®Ò ¤ nhiÔm m«i tr−êng do ®éng
c¬ ®èt trong.
205
Møc ån
[dBA]
Tham chiÕu
2600 vg/ph
2300 vg/ph
1900 vg/ph
1400 vg/ph
ChØ sè xª tan
H×nh 3-8. Quan hÖ gi÷a møc ån cña ®éng c¬ øng víi çc chÕ ®é tèc ®é vµ chØ
sè xªtan kh¸c nhau (®éng c¬ diesel phun trùc tiÕp, chÕ ®é 100% t¶i)
3.4.6. ChØ sè xªtan vµ nh÷ng Ðp buéc ®èi víi qu¸ tr×nh tinh läc dÇu th«
3.4.6.1. Xu h−íng hiÖn nay
Sù thay ®æi lín trong ngµnh c«ng nghiÖp läc dÇu thÕ giíi chÝnh lµ sù phèi
hîp ®Ó gi¶m chØ sè xªtan. T¹i Ch©u ¢u, nhu cÇu nhiªn liÖu diesel t¨ng ®· thóc Ðp
çc h·ng läc dÇu ph¶i trén thªm çc s¶n phÈm chuyÓn ®æi (thu ®−îc tõ qu¸ tr×nh
Cracking xóc t¸c) vµo trong phÇn nhiªn liÖu diesel thu ®−îc tõ qu¸ tr×nh ch−ng
cÊt khÝ quyÓn. T¹i Mü, do nhu cÇu x¨ng cña thÞ tr−êng t¨ng ®· lµm thay ®æi xu
h−íng cña gi¶n ®å tinh läc dÇu th« (ng−êi ta cè g¾ng sao cho çc phÇn nÆng cña
qu¸ tr×nh tinh läc chØ lµ diesel). Do ®ã, ®«i khi dÇu chu tr×nh nhÑ –LCO (Light
Cycle Oil) ®−îc trén vµo hçn hîp nhiªn liÖu diesel. Tuy nhiªn, l−îng LCO cã thÓ
®−a vµo nhiªn liÖu diesel rÊt thÊp (lín nhÊt chØ tõ 5÷10%). Do LCO sÏ lµm gi¶m
chØ sè xªtan (kho¶ng 20 ®¬n vÞ) vµ chøa nhiÒu Aromatic, l−u huúnh vµ nit¬. Qu¸
tr×nh hydrocracking còng cã thÓ cung cÊp phÇn diesel cã chØ sè xªtan cao (®Ó cã
thÓ trén vµo nhiªn liÖu diesel nÒn) nh−ng cã gi¸ thµnh tinh läc cao nªn th−êng
kh«ng kinh tÕ.
Khi gi¶n ®å tinh läc chØ cung cÊp phÇn nhiªn liÖu diesel cã chØ sè xªtan
thÊp, viÖc sö dông chÊt phô gia c¶i thiÖn chØ sè xªtan lµ cÇn thiÕt ®Ó ®¸p øng yªu
cÇu kü thuËt.
206
3.4.6.2. C¶i thiÖn chØ sè xªtan b»ng chÊt phô gia
ChÊt phô gia ®−îc sö dông ®Ó c¶i thiÖn chØ sè xªtan lµ nh÷ng chÊt «-xy
ho¸ cã ho¹t tÝnh cao nh»m t¹o ra çc gèc tù do (Free Radical) khi chóng ph©n ly.
Çc chÊt nµy sÏ tham gia vµo giai ®o¹n ®Çu cña qu¸ tr×nh «-xy ho¸ tr−íc khi
ch¸y, do ®ã sÏ gãp phÇn lµm gi¶m thêi gian ch¸y trÔ vµ t¨ng chØ sè xªtan cña
nhiªn liÖu. Cã hai hä chÊt phô gia c¶i thiÖn chØ sè xªtan hay ®−îc sö dông hiÖn
nay lµ Nitrat (Nitrate) vµ peroxyt (Peroxide).
Møc ®é t¨ng
chØ sè xª- tan
ChØ sè xª tan
ban ®Çu
Hµm l−îng
Nitrate
[% thÓ tÝch]
H×nh 3-9. T¸c ®éng cña 2-ethylhexyi nitrate ®Õn chØ sè xªtan
a. Alkyl nitrat
Trong nhãm Alkyl nitrat (Alkyl Nitrate), thùc tÕ chØ sö dông 2-ethylhexyl
nitrate lµm chÊt phô gia c¶i thiÖn chØ sè xªtan (do cã sù kÕt hîp tèt gi÷a gi¸
thµnh vµ hiÖu qu¶). Mét vÝ dô vÒ hiÖu qu¶ sö dông chÊt phô gia nµy ®−îc chØ ra
trªn H×nh 3-9. Chó ý r»ng sù gia t¨ng chØ sè xªtan phô thuéc vµo thµnh phÇn cÊu
t¹o vµ ®Æc tÝnh cña nhiªn liÖu sÏ pha phô gia.
ChÊt phô gia th−êng ®−îc sö dông ®Ó gia t¨ng chØ sè xªtan kho¶ng 3 ®Õn 5
®¬n vÞ (khi hçn hîp nhiªn liÖu diesel gèc cã chØ sè xªtan tõ 45 ®Õn 48). Trong
nh÷ng ®iÒu kiÖn nµy, cÇn sö dông phô gia víi hµm l−îng tõ 300 ®Õn 100 ppm
(theo khèi l−îng). ViÖc xö lý phô gia lµ kh¸ hiÖu qu¶ vÒ gãc ®é gi¸ thµnh (chØ ë
møc vµi cent trªn 1 lÝt nhiªn liÖu diesel). HiÖn nay cã 1 chÊt phô gia c¶i thiÖn chØ
sè xªtan míi cã gèc nitrat (®ã lµ hîp chÊt alkyl hoÆc Poly-alcohol Dinitrate) ®−îc
207
giíi thiÖu trªn thÞ tr−êng bëi H·ng JCI (Imperial Chemical Industries) víi tªn gäi
thu¬ng m¹i lµ AVOCET. Gi¸ thµnh cña chóng kh¸ cao nªn chØ dïng cho 1 sè
tr−êng hîp ®Æc biÖt (lµ chÊt phô gia cho nhiªn liÖu Ethanol dïng cho ®éng c¬
diesel). Tuy nhiªn, trong t−¬ng lai chóng cã thÓ lµ chÊt phô gia cho nhiªn liÖu
diesel th«ng th−êng.
b. Peroxyt
Kh¶ n¨ng c¶i thiÖn chØ sè xªtan cña peroxyt ®· ®−îc biÕt ®Õn tõ kh¸ l©u.
Tuy nhiªn, viÖc th−¬ng m¹i ho¸ chóng tiÕn triÓn chËm. Nguyªn nh©n thø nhÊt lµ
chóng kh«ng ®ñ ®é æn ®Þnh «-xy ho¸ khi trén víi nhiªn liÖu diesel, nguyªn nh©n
thø hai lµ tû sè gi÷a gi¸ thµnh vµ hiÖu qu¶ kh¸ thÊp. Tuy nhiªn, gÇn ®©y nh÷ng
nghiªn cøu vÒ Di-t-butyl Peroxides (DTBP) ®· cho thÊy nh÷ng kÕt qu¶ ®¸ng
khÝch lÖ (B¶ng 3-10). Ngoµi ra, nghiªn cøu nµy còng cho thÊy 2 chÊt phô gia nµy
lµ t−¬ng thÝch víi nhau (t¹o kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña phô gia peroxyt).
B¶ng 3-10
So s¸nh hiÖu qu¶ cña 2 chÊt phô gia
trong viÖc c¶i thiÖn chØ sè xª tan cña nhiªn liÖu diesel
DTBP, EHN (% thÓ tÝch)
[% thÓ tÝch] 0,00 0,33 0,66 1,00
0,00 42,0 50,1 54,8 57,1
0,33 48,1 53,2 56,0
0,66 52,3 55,2
1,00 53,4
Chó thÝch: Mçi chØ sè xª tan t−¬ng øng víi 1 hµm l−îng EHN (2-ethylhexyl nitrate) vµ
DTBP (di-t-butyl peroxide)
ViÖc c¶i thiÖn chØ sè xªtan b»ng chÊt phô gia sÏ gióp c¶i thiÖn kh¶ n¨ng
lµm viÖc ®éng c¬ diesel (c¶i thiÖn qu¸ tr×nh ch¸y, gi¶m tiÕng ån, c¶i thiÖn tÝnh
n¨ng ®iÒu khiÓn nhÊt lµ trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é l¹nh). Tuy nhiªn, cã mét thùc tÕ
lµ viÖc bæ sung chÊt phô gia sÏ lµm cho ChØ sè xªtan ®o thùc nghiÖm t¨ng trong
khi ChØ sè xªtan tÝnh to¸n kh«ng thay ®æi (do ®Æc tÝnh vËt lý vµ ho¸ häc cña nhiªn
liÖu gèc dïng ®Ó tÝnh to¸n lµ kh«ng thay ®æi). TÊt nhiªn, çc h·ng s¶n xuÊt « t« sÏ
ñng hé viÖc sö dông chÊt phô gia t¨ng chØ sè xªtan cho nhiªn liÖu diesel. Nh−ng
hä mong muèn sÏ chØ dïng nã ®Ó pha vµo çc s¶n phÈm ®· cã møc chØ sè xªtan ë
møc ban ®Çu chÊp nhËn ®−îc. §iÒu nµy gi¶i thÝch t¹i sao tiªu chuÈn cña Ch©u ¢u
(EN 590) chØ x¸c ®Þnh 1 gi¸ trÞ thÊp nhÊt cho c¶ chØ sè xªtan ®o thùc nghiÖm vµ
chØ sè xªtan tÝnh to¸n (46 vµ 49 t−¬ng øng víi çc khu vùc cã khÝ hËu «n ®íi; 46
vµ 45 víi khu vùc khÝ hËu l¹nh).
208
3.5. Çc thuéc tÝnh liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh l−u tr÷ vμ
ph©n phèi nhiªn liÖu diesel
Thuéc tÝnh quan träng nhÊt liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh sö dông nhiªn liÖu
diesel lµ tr¹ng th¸i cña chóng ë nhiÖt ®é thÊp. PhÇn tr−íc ®· ®Ò cËp chi tiÕt ®Õn
çc vÊn ®Ò liªn quan ®Õn sù vËn hµnh cña ®éng c¬ diesel trong ®iÒu kiÖn thêi tiÕt
l¹nh. Trong phÇn nµy, sÏ ®Ò cËp tiÕp ®Õn çc tiªu chÝ chÊt l−îng kh¸c cã liªn quan
®Õn vÊn ®Ò an toµn vµ ®é æn ®Þnh theo thêi gian b¶o qu¶n.
3.5.1. §iÓm b¾t löa
ViÖc ph©n phèi çc lo¹i nhiªn liÖu kh¸c nhau yªu cÇu ph¶i tu©n thñ
nghiªm ngÆt çc quy ®Þnh vÒ an toµn. Kh¸i niÖm ®iÓm b¾t löa (Flash Point) ®−îc
sö dông ®Ó ph©n lo¹i çc s¶n phÈm kh¸c nhau xÐt trªn quan ®iÓm an toµn.
§iÓm b¾t löa cña s¶n phÈm dÇu má thÓ láng lµ nhiÖt ®é thÊp nhÊt t¹i ®ã
nhiªn liÖu ph¶i ®−îc nung nãng ®Ó t¹o ra thÓ h¬i ®Ó cã thÓ ch¸y tù nhiªn víi sù cã
mÆt cña mét ngän löa. Víi nhiªn liÖu diesel, ®iÓm b¾t löa ®−îc x¸c ®Þnh trong
mét b×nh kÝn theo nh÷ng ph−¬ng ph¸p hoµn toµn x¸c ®Þnh. KÕt qu¶ thu ®−îc
th−êng ®−îc g¾n víi tªn cña ph−¬ng ph¸p thö (do møc ®é quan träng cña çc
®iÒu kiÖn liªn quan ®Õn ph−¬ng ph¸p thö). Theo ph−¬ng ph¸p Luchaire (Tiªu
chuÈn NF T 60-103), nhiªn liÖu diesel mÉu ®−îc ®Æt trong 1 nåi kim lo¹i tiªu
chuÈn vµ ®−îc nung nãng dÇn, liªn tôc víi tèc ®é gia nhiÖt tõ 2-3 0C / phót. Cã
hai lç trªn vá cña nåi, 1 lç l¾p nhiÖt kÕ vµ 1 èng khãi cã 1 ngän löa chong (Pilot
light) ë phÝa trªn. Khi cã sù bïng ch¸y nhá nh−ng râ rµng (t¹i vÞ trÝ ngän löa
chong) lµ biÓu hiÖn ®· x¶y ra cña qu¸ tr×nh ch¸y cña h¬i nhiªn liÖu diesel mÉu.
Tuy nhiªn, møc ®é lÆp cña ph−¬ng ph¸p nµy kh«ng ®−îc cao (sù sai kh¸c tõ 2-3
0
C th−êng xuÊt hiÖn víi cïng 1 s¶n phÈm ®−îc thö).
Ph−¬ng ph¸p thö ASTM D 93 vµ ISO 2719 ®−îc tiÕn hµnh theo ph−¬ng
thøc gÇn nh− t−¬ng tù, nh−ng chóng chØ ¸p dông víi nhiªn liÖu diesel cã ®iÓm b¾t
löa lín h¬n 500C vµ chóng th−êng sö dông thiÕt bÞ Pensky-Marten (trªn vá cña
nåi kim lo¹i cã 1 gÝc l¬ chØ më khi qu¸ tr×nh thö ngän löa ®−îc tiÕn hµnh).
Theo tiªu chuÈn EN 590, nhiªn liÖu diesel t¹i Ch©u ¢u ph¶i cã ®iÓm b¾t
löa cao h¬n 550C. T¹i Mü, theo tiªu chuÈn ASTM 975, gi¸ trÞ ®iÓm b¾t löa thÊp
nhÊt cña nhiªn liÖu diesel dïng cho xe con (Class 1-D) lµ 380C vµ víi nhiªn liÖu
diesel dïng cho ph−¬ng tiÖn vËn t¶i th−¬ng m¹i (Class 2-D) lµ 520C. Riªng bang
California yªu cÇu nghiªm ngÆt h¬n, ®iÓm b¾t löa thÊp nhÊt lµ 55 0C.
§iÓm b¾t löa phô thuéc rÊt m¹nh vµo nhiÖt ®é ®iÓm ch−ng cÊt ban ®Çu.
Ph−¬ng tr×nh thùc nghiÖm sau ®−îc sö dông ®Ó biÓu diÔn mèi quan hÖ nµy:
FP = IP –100 (3.11)
209
Víi FP - ®iÓm b¾t löa (Flash Point), [0C];
IP -®iÓm ch−ng cÊt ban ®Çu (Initial Point), [0C]
§iÓm b¾t löa cña nhiªn liÖu x¨ng th−êng kh«ng ®−îc ®o ®¹c, nh−ng chóng
thÊp h¬n nhiÒu ng−ìng 0 0C. Do ®ã, viÖc bæ sung thªm x¨ng vµo nhiªn liÖu diesel
(®«i khi ®−îc tiÕn hµnh ®Ó c¶i thiÖn ®Æc tÝnh nhiÖt ®é l¹nh), sÏ dÉn ®Õn nhiÖt ®é
®iÓm b¾t löa cña nhiªn liÖu diesel gi¶m tíi møc kh«ng thÓ chÊp nhËn. Do vËy,
hiÖn t−îng nµy cÇn ®−îc ng¨n cÊm. Víi ph−¬ng tiÖn l¾p ®éng c¬ x¨ng, m«i
tr−êng bªn trªn bÒ mÆt nhiªn liÖu láng trong kÐt chøa nhiªn liÖu lµ hçn hîp kh«ng
khÝ-nhiªn liÖu qu¸ giÇu ®Ó cã thÓ ch¸y (d−íi t¸c ®éng cña tia löa ®iÖn hoÆc vËt
nãng). Tr¸i l¹i, víi ph−¬ng tiÖn l¾p ®éng c¬ diesel, víi tÝnh bay h¬i thÊp cña
nhiªn liÖu diesel, m«i tr−êng nµy lµ qu¸ nghÌo. Tuy nhiªn, viÖc trén x¨ng vµo
nhiªn liÖu diesel cã thÓ dÉn ®Õn hçn hîp (bªn trªn bÒ mÆt nhiªn liÖu láng cña kÐt
chøa) cã kh¶ n¨ng b¾t löa.
Nhiªn liÖu dïng cho m¸y bay ph¶n lùc cã ®iÓm b¾t löa gÇn gièng víi
nhiªn liÖu diesel. Do vËy, nã cã thÓ dïng ®Ó pha lo·ng nhiªn liªn liÖu diesel vµ
thËm chÝ víi nh÷ng t×nh huèng ®Æc biÖt nã cã thÓ ®−îc dïng nh− nhiªn liÖu diesel
(trªn çc xe t¶i qu©n sù hoÆc çc ph−¬ng tiÖn c¬ giíi kh¸c).
3.5.2. TÝnh æn ®Þnh cña nhiªn liÖu
Tõ thêi ®iÓm rêi khái nhµ m¸y tinh läc dÇu ®Õn khi ®−îc ®èt trong ®éng
c¬, nhiªn liÖu ph¶i tr¶i qua hµng lo¹t çc qu¸ tr×nh l−u tr÷ vµ ho¹t ®éng vËn
chuyÓn. ThËm chÝ khi ®· n¹p vµo ph−¬ng tiÖn, nhiªn liÖu cßn bÞ nung nãng (do
®−êng nhiªn liÖu håi tõ vßi phun, do ph−¬ng tiÖn dõng ®ç d−íi trêi n¾ng) vµ nã
cßn tiÕp xóc víi «-xy vµ kh«ng khÝ cã chøa h¬i n−íc (qua èng th«ng h¬i trong kÐt
nhiªn liÖu). Nh÷ng ®iÒu kiÖn nµy cã thÓ dÉn ®Õn lµm tho¸i biÕn nhiªn liÖu dÉn
®Õn nh÷ng hËu qu¶ kh¸ nghiªm träng. TÝnh æn ®Þnh (Fuel Stability) lµ thuËt ng÷
chung ®−îc sö dông ®Ó biÓu thÞ kh¶ n¨ng cña nhiªn liÖu cã thÓ duy tr× thµnh phÇn
vµ ®Æc tÝnh ban ®Çu cña chóng theo thêi gian. PhÇn nµy sÏ m« t¶ tæng qu¸t vÒ
nh÷ng c¬ chÕ cã thÓ lµm biÕn ®æi nhiªn liÖu diesel trong qu¸ tr×nh l−u tr÷, çc
ph−¬ng ph¸p thö ®−îc dïng ®Ó x¸c ®Þnh chóng còng nh− çc biÖn ph¸p nh»m
kiÓm so¸t hiÖn t−îng nµy.
3.5.2.1. C¬ chÕ ph¶n øng
Sau mét thêi gian dµi, sù thay ®æi xuÊt hiÖn trong nhiªn liÖu diesel lµ kÕt
qu¶ cña c¬ chÕ ph¶n øng xuÊt hiÖn trong s¶n phÈm vµ dÉn ®Õn sù t¹o thµnh g«m
(Gum) vµ çc chÊt cÆn l¾ng (Sediment). G«m lµ kÕt qu¶ cña ph¶n øng «-xy ho¸
(Oxidation) vµ trïng hîp (Polymerization) ®· ®−îc m« t¶ trong Ch−¬ng 2 khi ®Ò
cËp ®Õn nhiªn liÖu x¨ng. Nh÷ng ph¶n øng nµy ph¸t triÓn chËm qua hµng tuÇn,
210
thËm chÝ hµng th¸ng. ChÊt tiÒn th©n dù b¸o tr−íc cña sù t¹o thµnh g«m chñ yÕu lµ
Mono-olefin vµ Di-olefin cã mÆt víi hµm l−îng rÊt nhá trong nhiªn liÖu, chóng
t¸c ®éng ®Õn tÝnh æn ®Þnh cña nhiªn liÖu ngay tõ thêi ®iÓm b¾t ®Çu l−u tr÷. Çc
cÊu tróc aromatic phøc t¹p còng cã thÓ lµm ph¸t sinh g«m trong ®iÒu kiÖn l−u tr÷
l©u dµi vµ nhiÖt ®é cao h¬n.
ChÊt cÆn l¾ng thÓ r¾n lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh ph¶n øng ho¸ häc rÊt phøc
t¹p. ChÊt tiÒn th©n cña nã chñ yÕu lµ çc hîp chÊt kh¸c vßng (Heterocyclic
Compound) chøa nit¬, l−u huúnh hoÆc «-xy. Çc s¶n phÈm sau ®©y (vµ çc chÊt
dÉn xuÊt cña chóng) lµ nh÷ng chÊt chñ yÕu cã liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh t¹o thµnh
g«m vµ cÆn l¾ng:
+ Pyrrole
+Thiophenol
+ Çc axÝt h÷u c¬ vµ Thiophene
3.5.2.2. §é æn ®Þnh t−¬ng ®èi cña çc thµnh phÇn trong nhiªn liÖu diesel
§é mÊt æn ®Þnh t−¬ng ®èi cña nhiªn liÖu diesel phô thuéc m¹nh vµo sù cã
mÆt cña çc s¶n phÈm thu ®−îc tõ qu¸ tr×nh cracking. Chóng ta ®· biÕt r»ng,
LCO (giÇu HC th¬m) vµ çc phÇn nhiªn liÖu thu ®−îc tõ qu¸ tr×nh visbreaking,
coking (chøa çc hîp chÊt ch−a b·o hoµ) rÊt kh«ng æn ®Þnh.
B¶ng 3-11
L−îng tiÒn chÊt (t¹o g«m vµ chÊt cÆn l¾ng)
trong çc phÇn kh¸c nhau cña nhiªn liÖu diesel
Qu¸ tr×nh tinh läc

Ch−ng cÊt Craking Cracking
TiÒn chÊt trùc tiÕp nhiÖt xóc t¸c
* ** * **
Alkene,[%] 0,5-5 0,5-5 8-30 3-13 3-30
Phenol, [ppm] 1-50 1-50 10-5000 10-1000 100-7000
Thiophenol, [ppm] 1-10 1-10 10-500 10-500 10-2000
ChØ sè a-xÝt, [mg KOH/g] 0-1,3 0-5 0-0,2 0-0,1 0-0,5
Pyrrole, [ppm] 10 10 100 100 200
Mercaptan, [ppm] 200 400 400 400 200
Chó thÝch: *- møc ®é nghiªm ngÆt b×nh th−êng; **- møc ®é nghiªm ngÆt cao
211
D÷ liÖu trong B¶ng 3-11 cho thÊy, çc tiÒn chÊt ban ®Çu cña g«m vµ chÊt
cÆn l¾ng trong çc s¶n phÈm nµy nhiÒu h¬n nhiÒu so víi trong çc s¶n phÈm
ch−ng cÊt trùc tiÕp. Ngoµi ra, sù gia t¨ng møc ®é nghiªm ngÆt cña qu¸ tr×nh
cracking xóc t¸c hoÆc qu¸ tr×nh ch−ng cÊt (b»ng çch t¨ng nhiÖt ®é ®iÓm ch−ng
cÊt cuèi cïng), sÏ lµm t¨ng nguy c¬ t¹o thµnh g«m vµ çc chÊt cÆn l¾ng trong
nhiªn liÖu diesel thu ®−îc.
3.5.2.3. Ph−¬ng ph¸p ph©n lo¹i
a. MÇu cña nhiªn liÖu diesel
Sù thay ®æi mÇu theo h−íng mÉu thÉm h¬n th−êng biÓu thÞ sù suy gi¶m
phÈm chÊt cña nhiªn liÖu diesel. HiÖn nay, cã hai ph−¬ng ph¸p ®Ó x¸c ®Þnh mÇu
cña nhiªn liÖu diesel:
+ Ph−¬ng ph¸p Saybolt (ASTM D 156 64 vµ NF M 07-003): MÇu Saybolt
®−îc biÓu diÔn b»ng 1 sè liªn quan ®Õn chiÒu cao cña cét nhiªn liÖu mÉu, nã n»m
trong kho¶ng tõ +30 (gÇn nh− kh«ng mÇu) ®Õn –16 (mÇu s¸ng nhÑ). Thang ®o
Saybolt th−êng dïng cho çc s¶n phÈm trung b×nh nhÑ (nh− nhiªn liÖu hµng
kh«ng, nhiªn liÖu thu ®−îc tõ qu¸ tr×nh ch−ng cÊt cã xö lý hy®ro…).
+ Ph−¬ng ph¸p ®o mÇu truyÒn thèng: ph−¬ng ph¸p sö dông 1 thiÕt bÞ ®o
mÇu (Tiªu chuÈn NF T 60-104 vµ ASTM D 1500) ®Ó so s¸nh mÇu cña nhiªn liÖu
mÉu víi thuû tinh tiªu chuÈn (Colored-Glass Standard). Thang ®o cña thiÕt bÞ
trong kho¶ng tõ 0,5 ®Õn 8. Nãi chung, kÕt qu¶ ®o cho nhiªn liÖu diesel th−êng
kh«ng lín h¬n 5 (øng víi mÇu Cam n©u - Orange BrownHue); kÕt qu¶ th«ng
th−êng lµ 1 hoÆc 2 (mÇu Vµng r¬m - Straw Yellow).
Çc thiÕt bÞ ®o mÇu tù ®éng ®ang ®−îc ph¸t triÓn ®Ó cã thÓ bao trïm toµn
bé d¶i mÇu sö dông trong 2 ph−¬ng ph¸p kÓ trªn.
b. §é æn ®Þnh «-xy ho¸
Hai kü thuËt th−êng ®−îc sö dông nhÊt trªn ph¹m vi toµn cÇu (Tiªu chuÈn
ASTM D 2274 vµ NF M 07-047), ®Òu ¸p dông sù ho¸ giµ nhanh víi thêi gian 16
giê t¹i 950C cã sôc «-xy. T¹i thêi ®iÓm cuèi cña qu¸ tr×nh thö, l−îng g«m vµ chÊt
cÆn l¾ng bÞ gi÷ trong mét bÇu läc kiÓu mµng (kÝch th−íc lç läc 0,8 μm) hoÆc
trong mét nåi nÊu b»ng kim lo¹i (cã lç tæ ong ®−êng kÝnh tõ 20÷ 40 μm). BÇu läc
®−îc lµm kh« vµ c©n ®Ó x¸c ®Þnh khèi l−îng t¨ng thªm. Møc t¨ng lín nhÊt cho
phÐp t−¬ng øng lµ 25 g / m3 (t¹i Ch©u ¢u) vµ 15 g / m3 (t¹i Mü).
Sù t−¬ng quan cña nh÷ng ph−¬ng ph¸p nµy víi tr¹ng th¸i thùc tÕ (khi l−u
tr÷ nhiªn liÖu diesel t¹i ®iÒu kiÖn m«i tr−êng) kh«ng ph¶i thùc sù tèt. MÆc dï vËy,
ph−¬ng ph¸p thö nµy vÉn ®−îc sö dông réng r·i trªn thÕ giíi nh− lµ 1 chØ thÞ
chung vÒ tÝnh æn ®Þnh cña nhiªn liÖu diesel.
212
HiÖn cã 1 ph−¬ng ph¸p thö kh¸c (ASTM D 4625) cã sù t−¬ng quan tèt h¬n
víi ®iÒu kiÖn thùc tÕ sö dông. Tuy nhiªn, nã gÆp kh¸ nhiÒu khã kh¨n ®Ó duy tr×
®iÒu kiÖn thö (nhiÖt ®é 430C víi sù cã mÆt cña «-xy trong thêi gian 3 th¸ng).
c. Hµm l−îng tro vµ chÊt cÆn l¾ng
ViÖc x¸c ®Þnh hµm l−îng chÊt cÆn l¾ng (tiªu chuÈn DIN 51 419) liªn quan
®Õn 1 lo¹t çc ph¶n øng chiÕt dung m«i. PhÇn d− kh«ng chiÕt ®−îc sÏ ®−îc lµm
kh« vµ x¸c ®Þnh khèi l−îng. Giíi h¹n l−îng cÆn l¾ng cho phÐp lín nhÊt víi nhiªn
liÖu diesel t¹i Ch©u ¢u lµ 24 mg/kg.
Nhiªn liÖu diesel ph©n phèi t¹i Mü kh«ng ph¶i chÞu nh÷ng quy ®Þnh kh¾t
khe vÒ hµm l−îng cÆn l¾ng. Tuy nhiªn, tæng cña çc chÊt g©y « nhiÔm (n−íc +
chÊt cÆn l¾ng) kh«ng ®−îc v−ît qu¸ ng−ìng 0,05 % (theo thÓ tÝch) theo Tiªu
chuÈn ASTM D 1796.
Hµm l−îng tro (Ash) (tiªu chuÈn EN 26 245 vµ ASTM D 482) thu ®−îc
b»ng çch ®èt mét l−îng nhiªn liÖu mÉu t¹i nhiÖt ®é 800 0C trong 1 nåi b»ng
platin, sau ®ã x¸c ®Þnh khèi l−îng phÇn d− cßn l¹i. Hµm l−îng tro ®èi víi nhiªn
liÖu diesel ph¶i nhá h¬n 0, 01% ®èi víi c¶ tiªu chuÈn cña Ch©u ¢u vµ Mü.
d. X¸c ®Þnh trùc tiÕp tÝnh cã thÓ läc
Kü thuËt ®o trùc tiÕp tÝnh cã thÓ läc (®−îc tiªu chuÈn ho¸ vµo n¨m 1998)
®−îc tiÕn hµnh b»ng çch cho nhiªn liÖu mÉu qua mét lâi läc Xenluloza Este
(Cellulose Ester) cã ®−êng kÝnh lç läc 0,5 μm. Thêi gian läc toµn bé ®−îc ghi l¹i.
NÕu lâi läc bÞ bÞt/t¾c, thÓ tÝch nhiªn liÖu läc ®−îc trong 30 phót sÏ ®−îc ghi nhËn.
Nh÷ng chÊt cÆn l¾ng bÞ gi÷ l¹i bëi lÇu läc còng ®−îc x¸c ®Þnh khèi l−îng nh− 1
tham sè ®iÒu chØnh cña qu¸ tr×nh thö.
e. ChØ sè a-xÝt
ChØ sè a-xÝt (Acidity index) toµn bé, lµ l−îng baz¬ (biÓu diÔn b»ng
miligam Hy®roxyt Kali) cÇn thiÕt ®Ó trung hoµ hÕt l−îng a-xÝt trong 1g nhiªn liÖu
diesel mÉu. §èi víi mét sè lo¹i nhiªn liÖu diesel, chØ sè a-xÝt lµ kh¸ m¹nh. ChÝnh
v× vËy, viÖc x¸c ®Þnh chØ sè a-xÝt nh»m ®¶m b¶o r»ng çc nguyªn liÖu ®Çu vµo lµ
thÝch hîp, tr−íc khi bæ sung chóng vµo nhiªn liÖu diesel cuèi cïng.
f. L−îng d− çc-bon
X¸c ®Þnh l−îng d− çc-bon kh«ng ph¶i lµ çch nh»m ®Æc tÝnh ho¸ sù æn
®Þnh cña nhiªn liÖu diesel t¹i nhiÖt ®é m«i tr−êng. Trong thùc tÕ, nã chØ cung cÊp
th«ng tin vÒ xu h−íng t¹o cèc cña nhiªn liÖu diesel sau khi nhiÖt ph©n. Do ®ã, nã
lµ thö nghiÖm vÒ ®é æn ®Þnh nhiÖt cña nhiªn liÖu, cung cÊp th«ng tin vÒ tr¹ng th¸i
nhiªn liÖu khi ®−îc phun (liªn quan ®Õn xu h−íng t¹o cÆn b¸m trªn vßi phun).
213
Ph−¬ng ph¸p "Micro" (tiªu chuÈn ISO 10370, ASTM D 4530) sö dông
phÇn ch−ng cÊt thu ®−îc trong kho¶ng tõ 90% vµ 100% ®Ó x¸c ®Þnh l−îng d−
çc-bon. Nhiªn liÖu diesel mÉu ®−îc nung nãng ®Õn nhiÖt ®é 500 0C trong khÝ tr¬
trong mét thêi gian x¸c ®Þnh. L−îng d− çc-bon lµ khèi l−îng thu ®−îc sau khi
lµm nguéi vµ kÕt qu¶ biÓu diÔn d¹ng % khèi l−îng tham chiÕu víi mÉu thö.
Tiªu chuÈn Ch©u ¢u giíi h¹n l−îng d− çc-bon lín nhÊt lµ 0,3% (víi
nhiªn liÖu diesel kh«ng dïng chÊt phô gia c¶i thiÖn chØ sè xªtan). Tuy nhiªn, gi¸
trÞ nµy th−êng hiÕm khi ®¹t tíi v× tÊt c¶ çc mÉu ®−îc ph©n tÝch ®Òu thu ®−îc kÕt
qu¶ nhá h¬n 0,1%.
Cã 1 ph−¬ng ph¸p kh¸c ®−îc sö dông réng r·i t¹i Mü, dÉn tíi viÖc x¸c
®Þnh l−îng d− Ramsbottom (ISO 4262 vµ ASTM D 524). Nã gièng nh− ph−¬ng
ph¸p ®−îc m« t¶ ë trªn nh−ng nhiªn liÖu mÉu ®−îc nung nãng trong kh«ng khÝ
chø kh«ng ph¶i trong khÝ tr¬ (Nit¬). Víi tiªu chuÈn cña Mü, yªu cÇu giíi h¹n
l−îng d− çc-bon lµ 0,15% (khèi l−îng) víi nhiªn liÖu diesel dïng cho xe con vµ
0,35% (khèi l−îng) víi nhiªn liÖu dïng cho ph−¬ng tiÖn vËn t¶i th−¬ng m¹i.
3.5.2.4. HËu qu¶ g©y ra do tÝnh kh«ng æn ®Þnh cña nhiªn liÖu diesel
a. T¾c ngÏn bÇu läc nhiªn liÖu
Møc ®é gi¶m ¸p
suÊt qua bÇu läc
[mm Hg]
Nhiªn liÖu
kh«ng æn ®Þnh
Nhiªn liÖu
æn ®Þnh
2000 vg/ph
3000 vg/ph Thêi gian
4000 vg/ph
(giê)
H×nh 3-10. VÝ dô vÒ sù t¾c nghÏn bÇu läc cña 1 lo¹i nhiªn liÖu diesel
kh«ng æn ®Þnh (700 mmHg = 13,3 kPa = 133 mbar)
214
HiÖn t−îng t¾c nghÏn bÇu läc th−êng Ýt khi x¶y ra (trõ khi nhiªn liÖu diesel
rÊt kh«ng æn ®Þnh vµ chøa rÊt nhiÒu chÊt cÆn l¾ng). Tuy nhiªn, nÕu nhiªn liÖu
diesel cã ®é æn ®Þnh kh«ng cao, nã sÏ lµm gi¶m ¸p suÊt qua bÇu läc ( H×nh 3-10).
§©y lµ nguyªn g©y ra sù vËn hµnh kh«ng æn ®Þnh vµ cã thÓ dÉn ®Õn hiÖn t−îng
chÕt m¸y chØ sau vµi giê vËn hµnh. VÒ mÆt lý thuyÕt, çc tiªu chuÈn vÒ nhiªn liÖu
diesel hiÖn nay cã thÓ b¶o vÖ ng−êi sö dông tr¸nh khái kiÓu r¾c rèi nµy.
b. T¾c nghÏn vßi phun
Vßi phun míi ChÊt cÆn b¸m

tÝch luü
H×nh 3-11. HiÖn t−îng ®äng b¸m trªn vßi phun kiÓu chèt
Khi ®éng c¬ diesel ®−îc ®−a vµo sö dông, chØ sau vµi giê chÊt ®äng b¸m tõ
nhiªn liÖu diesel b¾t ®Çu h×nh thµnh trªn mét sè khu vùc cña vßi phun. HiÖn
t−îng nµy kh«ng dÔ nhËn thÊy vµ còng kh«ng g©y c¶n trë ®¸ng kÓ ®èi víi vßi
phun ¸p suÊt cao (kiÓu kÝn, nhiÒu lç). Tuy nhiªn, víi vßi phun kiÓu chèt (th−êng
dïng trªn ®éng c¬ diesel phun gi¸n tiÕp) vµ nhÊt lµ khi cã tuÇn hoµn khÝ th¶i, th×
chÊt däng b¸m cã thÓ tÝch luü thµnh líp máng trªn kim phun vµ thµnh v¸ch cña
th©n vßi phun (H×nh 3-11) (chñ yÕu trªn khu vùc d¹ng h×nh nãn ®−îc sö dông ®Ó
kiÓm so¸t tèc ®é phun).
T¹i khu vùc h×nh nãn nµy, khe hë h×nh vßng khuyªn gi÷a chèt vµ th©n vßi
phun lµ t−¬ng ®èi nhá (tõ 15 ÷18 μm) vµ l−îng chÊt ®äng b¸m sÏ lµm gi¶m tiÕt
diÖn l−u th«ng hiÖu dông cña dßng nhiªn liÖu. Do ®ã sÏ lµm thay ®æi tèc ®é phun
vµ th−êng dÉn ®Õn t¨ng tiÕng ån, t¨ng møc ®é dao ®éng cña sè vßng quay, t¨ng «
nhiÔm vµ ®«i khi lµm gi¶m hiÖu suÊt nhiÖt.
HiÖn ch−a cã tiªu chuÈn riªng (nh−ng ®· ®−îc ®Þnh nghÜa trong quy ®Þnh
CEC PF 26 cña Ch©u ¢u) vÒ viÖc m« t¶ tr¹ng th¸i ®äng b¸m cña vßi phun. Thö
nghiÖm ®−îc tiÕn hµnh trong vßng 6 giê víi 1 ®éng c¬ diesel, vËn hµnh trªn bÖ
thö. Sau khi ch¹y lÊy ®µ trong thêi gian 20 phót (2000 vßng phót, 30% t¶i), ®éng
c¬ ®−îc vËn hµnh liªn tôc t¹i t¹i chÕ ®é 3000 vg/ph vµ 75% t¶i. TiÕp theo, vßi
215
phun ®−îc th¸o ra vµ tiÕn hµnh ®o l−u l−îng khÝ qua vßi phun theo ®é n©ng kim
phun. H×nh 3-12 chØ ra kÕt qu¶ thu ®−îc víi vßi phun míi, vßi phun bÞ ®äng b¸m
nhÑ vµ vßi phun bÞ ®äng b¸m nÆng.
L−u l−îng
kh«ng khÝ
[cm3/phót] 1 2 3
§é n©ng
tham kh¶o
1- Vßi phun míi

2- Sù thay ®æi chÊp nhËn ®−îc
3- Sù thay ®æi qu© møc
§é n©ng kim phun [mm]
H×nh 3-12. Tèc ®é phun nhiªn liÖu (cm3/phót) cña vßi phun
víi sù suy gi¶m ¸p suÊt 0,6 bar.
MÆc dï nhiªn liÖu diesel cã ®é æn ®Þnh ë møc rÊt cao, vÉn lu«n cã sù suy
gi¶m tèc ®é dßng ch¶y sau vµi giê. §iÒu nµy lµ chÊp nhËn ®−îc v× çc nhµ chÕ t¹o
®éng c¬ ®· xem xÐt viÖc nµy khi tÝnh to¸n thiÕt kÕ vµ ®iÒu chØnh ®éng c¬. Do vËy,
sù thay ®æi lín nh− ®· chØ ra trªn H×nh 3-12 cã thÓ kh«ng ®−îc chÊp nhËn.
HiÖn t−îng ®äng b¸m trªn vßi phun th−êng ®−îc ®Ò cËp th«ng qua l−îng
d− dßng ch¶y- RF (Residual Flow) (biÓu thÞ l−u l−îng cña 1 vßi phun míi t¹i mét
®é n©ng nhÊt ®Þnh cña kim phun). T¹i Ch©u ¢u, ngµnh c«ng nghiÖp s¶n suÊt « t«
yªu cÇu RF tèi thiÓu lµ 15% øng víi ®é n©ng kim phun 0,1 mm.
Cã thÓ thu ®−îc møc RF nµy rÊt dÔ dµng b»ng çch sö dông ph−¬ng ¸n
thiÕt kÕ vßi phun hîp lý. ViÖc sö dông vßi phun cã lç phun nh½n (Flattened
Nozzles) sÏ gi¶m ®¸ng kÓ hiÖn t−îng ®äng b¸m ë vßi phun. Tuy nhiªn, nÕu chØ sö
dông riªng biÖn ph¸p nµy cã thÓ kh«ng ®ñ vµ cÇn ph¶i phèi hîp víi viÖc kiÓm
so¸t chÊt l−îng vµ xö lý phô gia ®èi víi nhiªn liÖu diesel (H×nh 3-13).
216
Hµm l−îng
phô gia, [ppm]
Kh«ng phô gia 7,24
250 ppm 9,65
350 ppm 10,80
500 ppm 18,83
750 ppm 32,43

L−u l−îng d−
[%]
0 10 20 30
H×nh 3-13. KiÓm so¸t hiÖn t−îng ®äng b¸m
ë vßi phun ®éng c¬ diesel b»ng phô gia
3.5.2.5. Ph−¬ng ph¸p c¶i thiÖn ®é æn ®Þnh cña nhiªn liÖu diesel
a. Lùa chän çc qu¸ tr×nh trong gi¶n ®å tinh läc
Qu¸ tr×nh xö lý hy®ro víi møc ®é nghiªm ngÆt cao lµ mét trong çc kü
thuËt tèt nhÊt ®Ó c¶i thiÖn ®é æn ®Þnh cña nhiªn liÖu. Tr¹ng th¸i æn ®Þnh cña 1 sè
thµnh phÇn trong nhiªn liÖu diesel, tr−íc vµ sau xö lý hy®ro ®−îc liÖt kª trong
B¶ng 3-12. Qu¸ tr×nh xö lý hy®ro lµ hoµn toµn cÇn thiÕt víi çc thµnh phÇn thu
®−îc tõ qu¸ tr×nh cracking nhiÖt (nh− visbreaking, coking) do chóng kh«ng æn
®Þnh. DÊu hiÖu kh¸ râ vÒ sù c¶i thiÖn thu ®−îc tõ qu¸ tr×nh xö lý hy®ro lµ sù gi¶m
hµm l−îng çc thµnh phÇn chøa nit¬ trong nhiªn liÖu (hµm l−îng nit¬ trong nhiªn
liÖu diesel cã thÓ ®−îc coi nh− chÊt thÞ tæng qu¸t vÒ tÝnh æn ®Þnh cña nã).
Qu¸ tr×nh khö l−u huúnh s©u b»ng hy®ro (Deep Hydrodesulfurization)
th−êng cã t¸c ®éng tÝch cùc ®Õn ®é æn ®Þnh cña nhiªn liÖu diesel (v× nã ®−îc hç
trî bëi qu¸ tr×nh khö nit¬ -DeNitrification). Tuy nhiªn, khi qu¸ tr×nh khö l−u
huúnh x¶y ra ë nhiÖt ®é cao (trªn 3700C), tÝnh kh«ng æn ®Þnh l¹i t¸i xuÊt hiÖn víi
dÊu hiÖu lµ sù thay ®æi mÇu cña nhiªn liÖu diesel.
Ngoµi ra, qu¸ tr×nh röa chÊt ¨n da cã thÓ sö dông kh¸ hiÖu qu¶ ®Ó trung
hoµ mét sè l−îng lín tiÒn chÊt (t¹o g«m vµ chÊt cÆn l¾ng) nh− Thiophene,
Mecaptan (Mercaptan), Fenola (Phenol) vµ a-xÝt. Tuy nhiªn, biÖn ph¸p nµy chØ
dµnh riªng cho nh÷ng tr−êng hîp ®Æc biÖt do gi¸ thµnh cao vµ nh÷ng khã kh¨n
khi thùc hiÖn nã.
217
B¶ng 3-12
Møc ®é æn ®Þnh «-xy ho¸ cña qu¸ tr×nh xö lý hy®ro (Hydrotreatment) nhiªn liÖu diesel
Nhiªn liÖu diesel
LCO (Light Cycle Oil) LCO/Straigh Run Blend Straigh Run/
§Æc tÝnh Visbreaking Blend
* * *
Ref. 25 35 45 Ref. 25 35 45 Ref. 25 35 45 bar
bar bar bar bar bar bar bar bar
3
Tû träng, [kg/dm ] 0,941 0.909 0,905 0,900 0,805 0,873 0,870 0,868 0,847 0,834 0,833 0,832
Tèc ®é HDS, [%] 89,7 91,4 93,6 91,6 93,2 95,6 92,0 94,5 96,3
Tèc ®é HDN, [%] 58,0 70,0 82,1 48,4 67,7 82,0 46,9 66,0 78,4
Thö nghiÖm ®é æn ®Þnh
MÇu tr−íc khi thö 2,5 2 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 2,5 0,5 0,5 0,5
MÇu sau khi thö 8 3 2 2 8 2 2 2 3 0,5 0,5 0,5
Hµm l−îng cÆn l¾ng, [mg/100 ml]
Tù do 0,9 0,1 0,2 0,2 9,0 0,3 0,2 0,2 0,1 0,1 0,2 0,1
L−îng dÝnh b¸m (vµo thµnh bån) 28,0 0,2 0,3 0,4 7,4 2,3 0,9 0,9 1,7 1,7 1,0 0,4
Tæng 28,9 0,3 0,5 0,6 16,4 2,6 1,1 1,1 1,8 1,8 1,2 0,5
*
Chó thÝch : Ref - Nhiªn liÖu tham chiÕu kh«ng xö lý hy®ro
218
b. Sö dông chÊt phô gia
Mét sè lo¹i phô gia ®−îc sö dông ®Ó c¶i thiÖn ®é æn ®Þnh cña nhiªn liÖu
diesel. Mét trong nh÷ng s¶n phÈm cã hiÖu qu¶ cao nhÊt lµ N,N-
dimethylcyclohexylamine. Çc chÊt phô gia cã t¸c ®éng kiÒm chÕ ph¶n øng ho¸
häc gi÷a çc chÊt kh¸c vßng chøa nit¬ (Nitrogenated Heterocycle) vµ çc s¶n
phÈm chøa «-xy. Mét sè phô gia cßn chøa chÊt khö ho¹t tÝnh cña kim lo¹i. TÊt c¶
çc chÊt phô gia nµy ®Òu gi¶m sù t¹o thµnh cÆn l¾ng.
Çc chÊt phô gia tÈy röa (Detergent Additive) (hoÆc ph©n t¸n hoÆc cã ho¹t
tÝnh bÒ mÆt) sÏ kh«ng cã t¸c ®éng ®Õn ®é æn ®Þnh b¶n chÊt cña nhiªn liÖu diesel.
§iÒu nµy ®−îc chøng minh b»ng kÕt qu¶ trªn H×nh 3-13 (kÕt qu¶ cña thö nghiÖm
®äng b¸m vßi phun víi çc møc hµm l−îng phô gia tÈy röa kh¸c nhau). Ta thÊy,
RF t¨ng khi t¨ng hµm l−îng chÊt phô gia tÈy röa.
T¹i Ch©u ¢u, chÊt phô gia tÈy röa ®−îc sö dông réng r·i ®Ó kiÓm so¸t
hiÖn t−îng ®äng b¸m vßi phun trªn ®éng c¬ diesel l¾p trªn xe con.
3.5.3. Ng¨n ngõa sù nhiÔm khuÈn
Sù nhiÔm khuÈn lµ vÊn ®Ò lín ®èi víi çc thµnh phÇn trung vµ nÆng (nhiªn
liÖu hµng kh«ng, nhiªn liÖu diesel, dÇu s−ëi trong nhµ- DFO) thu ®−îc tõ qu¸
tr×nh tinh läc dÇu th«. Nã cã thÓ g©y ra hËu qu¶ nghiªm träng vµ do vËy cÇn ®−îc
quan t©m ®óng møc.
3.5.3.1. HiÖn t−îng vµ hËu qu¶
ViÖc th«ng giã tù nhiªn cã thÓ lµm lät vµo 1 l−îng n−íc nhÊt ®Þnh vµo kÐt
hoÆc bån chøa nhiªn liÖu (n−íc th−êng ®äng d−íi ®¸y cña bån chøa). L−îng n−íc
nµy còng nh− kh«ng khÝ m«i tr−êng cã chøa çc vi sinh vËt (vi khuÈn, vi khuÈn
lªn men, çc lo¹i nÊm…) vµ bån chøa chÝnh lµ m«i tr−êng thuËn lîi (chøa c¶ «-
xy vµ çc chÊt h÷u c¬) cho sù sinh s«i n¶y në cña çc vi sinh vËt nµy. Çc vi
khuÈn nµy cã tèc ®é trao ®æi chÊt rÊt cao vµ mét sè trong chóng cã thÓ nh©n ®«i
møc ®é « nhiÔm trong vßng 20 phót. H¬n n÷a, çc vi khuÈn nµy th−êng ph¸t triÓn
d−íi ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é võa ph¶i (th−êng tõ 20 ÷ 40 0C). §iÒu nµy gi¶i thÝch t¹i
sao vÊn ®Ò nhiÔm khuÈn xuÊt hiÖn chñ yÕu trong mïa hÌ.
Çc chÊt h÷u c¬ t¹o thµnh do t¸c ®éng cña vi khuÈn cã thÓ di tró vµo trong
nhiªn liÖu vµ g©y ra çc vÊn ®Ò nghiªm trong khi vËn hµnh nh−: bÝt kÝn bÇu läc,
¨n mßn hÖ thèng nhiªn liÖu (do a-xÝt, çc chÊt h÷u cã cã ho¹t tÝnh m¹nh), lµm suy
gi¶m chÊt l−îng qu¸ tr×nh phun nhiªn liÖu vµ cã thÓ lµm bã kÑt pÝt t«ng.
Çc vÊn ®Ò nghiªm träng nµy x¶y ra kh¸ th−êng xuyªn víi çc bÓ chøa
nhiªn liÖu diesel t¹i çc khu vùc c¶ng biÓn. Tuy nhiªn, nã Ýt x¶y ra víi nhiªn liÖu
diesel dïng cho PTCG§B.
219
3.5.3.2. BiÖn ph¸p ng¨n ngõa vµ kh¾c phôc
a. KiÓm so¸t sù cã mÆt cña n−íc trong nhiªn liÖu diesel
TÝnh hoµ tan cña n−íc trong nhiªn liÖu diesel lµ rÊt thÊp (phô thuéc vµo
nhiÖt ®é vµ tr¹ng th¸i tù nhiªn cña s¶n phÈm), th−êng kh«ng v−ît qu¸ 100 ppm
trong ®iÒu kiÖn l−u tr÷ th«ng th−êng. Tuy nhiªn, nhiªn liÖu diesel cã thÓ chøa
n−íc ë tr¹ng th¸i tù do d−íi d¹ng çc h¹t nhá li ti.
Ph−¬ng ph¸p Kari Fischer (tiªu chuÈn NF T 60-154 vµ ASTM D 1744)
th−êng ®−îc sö dông ë Ch©u ¢u ®Ó x¸c ®Þnh hµm l−îng n−íc trong nhiªn liÖu
diesel. Ph−¬ng ph¸p nµy cã thÓ dïng ®Ó x¸c ®Þnh chÝnh x¸c tæng l−îng n−íc cã
trong nhiªn liÖu (c¶ ë tr¹ng th¸i tù do lÉn hoµ tan). Theo tiªu chuÈn Ch©u ¢u,
hµm l−îng n−íc trong nhiªn liÖu diesel kh«ng ®−îc v−ît qu¸ 200 mg/kg (giíi h¹n
nµy lµ cao vµ hiÕm khi thu ®−îc trong thùc tÕ).
Tiªu chuÈn cña Mü (ASTM D 1796) dïng ph−¬ng ph¸p thö −u viÖt h¬n, nã
cung cÊp sè liÖu vÒ c¶ hµm l−îng n−íc lÉn hµm l−îng chÊt cÆn l¾ng cã trong
nhiªn liÖu diesel. Nhiªn liÖu mÉu ®−îc trén víi cïng thÓ tÝch Toluen; sau ®ã n−íc
vµ chÊt cÆn l¾ng ®−îc ph©n t¸ch khái nhiªn liÖu b»ng m¸y ly t©m. Giíi h¹n cho
phÐp lín nhÊt ®èi víi hµm l−îng n−íc + cÆn l¾ng t¹i Mü lµ 0,05 % (theo thÓ tÝch).
b. §¶m b¶o møc ®é s¹ch cña bÓ chøa
ViÖc l¾p ®Æt bÓ chøa nhiªn liÖu diesel ph¶i ®¶m b¶o kh« ®Õn møc cã thÓ
(cã thÓ dïng çc biÖn ph¸p nh− sÊy kh«, g¹n ch¾t, thËm chÝ lµ läc vµ quay ly
t©m). Mét sè lo¹i nhiªn liÖu diesel cã ®Æc tÝnh thuËn lîi cho sù nhiÔm khuÈn. Do
®ã, sù cã mÆt cña chÊt cÆn l¾ng (nhÊt lµ «-xÝt s¾t tõ thµnh v¸ch bÓ chøa), sÏ cung
cÊp cho çc vi sinh vËt mét m«i tr−êng ph¸t triÓn thuËn lîi.
Çc chÊt phô gia cã ho¹t tÝnh bÒ mÆt, vèn rÊt hiÖu qu¶ trong viÖc kiÓm so¸t
hiÖn t−îng ®äng b¸m, cã thÓ cã t¸c ®éng kiÒm chÕ sù lan truyÒn cña vi khuÈn.
Trong thùc tÕ, chóng gi¶m søc c¨ng bÒ mÆt gi÷a n−íc vµ nhiªn liÖu, do ®ã gi÷
n−íc vµ çc t¹p chÊt d−íi d¹ng nh÷ng h¹t nhá li ti l¬ löng trong nhiªn liÖu.
c. Sö dông phô gia
Bi-«-xÝt (Biocide) hoÆc chÊt k×m h·m (Bacteriostat) cã thÓ dïng lµm chÊt
phô gia ®Ó kiÓm so¸t vi khuÈn ®èi víi nhiªn liÖu diesel. Bi-«-xÝt sÏ giÕt chÕt vi
khuÈn vµ chÊt k×m h·m sÏ ng¨n chÆn chóng sinh s«i nÈy në. Tuú thuéc vµo hoµn
c¶nh, cã thÓ xö lý b¶n th©n nhiªn liÖu diesel hoÆc l−îng n−íc th−êng cã mÆt ë
®¸y bån chøa. Çc bi-«-xÝt sau cã thÓ hoµ tan trong nhiªn liÖu diesel:
+ DÉn xuÊt cña Quinoline:
220
+ Amin tuÇn hoµn:
+ N-alkylpropanediamine:
+ Imidazolines :
§«i khi, chÊt phô gia cã gèc Bo (Boron) (cã thÓ tan trong c¶ n−íc vµ chÊt
h÷u c¬) còng ®−îc sö dông. Trong chóng cã chøa çc chÊt kiÒm chÕ vi khuÈn dùa
trªn gèc Amit Bo (Boron Amide) vµ Este.
ViÖc lùa chän ph−¬ng ph¸p xö lý còng cã vai trß rÊt quan träng. NÕu xö lý
n−íc ë ®¸y kÐt chøa sÏ cã gi¸ thµnh rÎ h¬n vµ kh¸ phï hîp v× ®a sè çc chÊt phô
gia ®Òu cã kh¶ n¨ng tan nhÊt ®Þnh trong n−íc. Tuy nhiªn, víi nh÷ng ®iÒu kiÖn sö
dông cã sù ph¬i nhiÔm cao víi vi khuÈn (tÇu h¶i qu©n, tÇu ®¸nh ç…) nªn lùa
chän viÖc xö lý nhiªn liÖu diesel.
Chó ý r»ng, nÕu s¶n phÈm phô gia kh«ng tan ®−îc trong nhiªn liÖu diesel
(nã sÏ duy tr× ë tr¹ng th¸i çc h¹t nhá li ti l¬ löng), cã thÓ sÏ g©y ra nh÷ng h− h¹i
nghiªm träng ®èi víi hÖ thèng nhiªn liÖu cña ®éng c¬.
Hµm l−îng bi-«-xÝt vµ chÊt k×m h·m vi khuÈn trong nhiªn liÖu diesel thay
®æi kh¸ réng tuú thuéc vµo cÊu tróc ho¸ häc cña nhiªn liÖu (th−êng n»m trong
kho¶ng 100 ®Õn 400 ppm).
3.5.4. KiÓm so¸t çc ®Æc tÝnh kh¸c
3.5.4.1. Ng¨n viÖc t¹o thµnh thÓ s÷a
Nhiªn liÖu diesel ®«i khi lµm xuÊt hiÖn hiÖn t−îng mï s−¬ng (hazy) do sù
cã mÆt cña çc h¹t n−íc d¹ng tÕ vi. §iÒu nµy th−êng xuÊt hiÖn khi nhiªn liÖu
diesel bÞ khuÊy trong qu¸ tr×nh ph©n phèi. ViÖc sö dông chÊt phô gia tÈy röa sÏ
lµm t¨ng thªm vÊn ®Ò nµy. Do vËy, cã thÓ sö dông mét l−îng nhá (hµm l−îng
kho¶ng 10 ppm) chÊt phô gia (nh− alkyloxypolyglycol hoÆc arylsulfonate) ®Ó
kh¾c phôc hiÖn t−îng trªn. HiÖu qu¶ cña viÖc sö dông phô gia cã thÓ kiÓm tra
b»ng mét qu¸ tr×nh ®¬n gi¶n: 1 l−îng nhá n−íc ®−îc bæ sung vµo nhiªn liÖu mÉu
trong 1 èng thö vµ hçn hîp ®−îc l¾c m¹nh. Sau ®ã mÉu ®−îc ®Æt yªn vµ kiÓm tra
sù xuÊt hiÖn hiÖn t−îng trªn còng nh− thÓ tÝch mÆt ph©n giíi nhiªn liÖu-n−íc.
3.5.4.2. Gi¶m sù sñi bät
Nhiªn liÖu diesel cã xu h−íng sñi bät (foaming), nhÊt lµ khi n¹p nhiªn liÖu
vµo kÐt chøa cña ph−¬ng tiÖn. HiÖn t−îng sñi bät cã thÓ gi¶m ®¸ng kÓ b»ng viÖc
sö dông chÊt phô gia cã gèc silicon lµ Polysiloxane, nã gi÷ çc h¹t n−íc nhá li ti
221
n»m trong nhiªn liÖu. Hµm l−îng chÊt phô gia Polysiloxane trong nhiªn liÖu
diesel th−êng kh¸ thÊp kho¶ng 10 ®Õn 20 ppm.
3.5.4.3. KiÓm so¸t mïi khã chÞu
MÆc dï ®· ®−îc khö l−u huúnh nh−ng nhiªn liÖu diesel vÉn cã mïi ®Æc
tr−ng cßn r¬i rít l¹i, nã th−êng ®−îc cho lµ khã chÞu, ®Æc biÖt khi tiÕp xóc víi da
ng−êi hoÆc quÇn ¸o. Çc c«ng ty dÇu má ®· biÕn ®æi mïi ®Ó lµm cho nhiªn liÖu
diesel trë nªn gÇn gòi h¬n. Cã hai çch tiÕp cËn ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy:
+ Sö dông phô gia ®Ó chuyÓn mïi khã chÞu cña chóng thµnh mïi cµng kÝn
®¸o cµng tèt, trong d¶i mïi th¬m truyÒn thèng.
+ Bao bäc hoÆc trung hoµ çc mïi khã chÞu kh¸c nhau cña mét sè thµnh
phÇn ®iÓn h×nh cña nhiªn liÖu diesel. Çch tiÕp cËn nµy ®−îc −a thÝch h¬n, mÆc
dï nã rÊt khã thùc hiÖn.
ViÖc che giÊu mïi th−êng sö dông çc chÊt cã mïi t×m thÊy trong tù nhiªn
hoÆc chóng chøa Xeton hoÆc Este nh©n t¹o. Çc lo¹i nhiªn nhiªn liÖu diesel ®·
®−îc xö lý hy®ro nghiªm ngÆt hoÆc thu ®−îc tõ qu¸ tr×nh Fischer-Tropsch trªn
thùc tÕ th−êng kh«ng cã mïi.
3.5.5. Ng¨n ngõa viÖc sö dông nhÇm nhiªn liÖu
T¹i Ch©u ¢u ch−a cã thiÕt bÞ nµo cã thÓ ng¨n hiÖn t−îng ng−êi sö dông do
v« t×nh bæ sung nhiªn liÖu diesel cho ph−¬ng tiÖn l¾p ®éng c¬ x¨ng hoÆc ng−îc
l¹i. Sù pha trén cña nhiªn liÖu diesel víi 1 l−îng nhá nhiªn liÖu x¨ng cã thÓ
kh«ng g©y ra nh÷ng t¸c h¹i râ rÖt. Ng−îc l¹i, nÕu bæ sung nhiªn liÖu diesel vµo
x¨ng, víi 1 l−îng ®ñ ®Ó g©y gi¶m chØ sè èctan vµ g©y kÝch næ, cã thÓ sÏ dÉn ®Õn
nh÷ng hËu qu¶ nghiªm träng.
H¬n n÷a, viÖc pha trén nhiªn liÖu diesel víi çc s¶n phÈm t−¬ng tù nh−ng
cã møc thuÕ thÊp h¬n (vÝ dô dÇu DFO) lµ kh«ng ®−îc phÐpt. §Ó nhËn d¹ng vµ cè
g¾ng chÆn hiÖn t−îng lËu thuÕ, çc c¬ quan cã thÈm quyÒn cña Ch©u ¢u ®· sö
dông çc phô gia ®¸nh dÊu vµ ghi nh·n, bao gåm: thuèc nhuém mµu ®á t−¬i (O-
toluene-azo-2-naphthol), 2 chÊt ®¸nh dÊu lµ Diphenylamine vµ Furfural.
3.6. Hμm l−îng l−u huúnh trong nhiªn liÖu diesel
Hµm l−îng l−u huúnh trong nhiªn liÖu diesel ®−îc quy ®Þnh rÊt chÝnh x¸c
trong çc ®iÒu luËt ë mäi n¬i trªn thÕ giíi. Môc ®Ých cña nh÷ng ®iÒu luËt nµy lµ
h¹n chÕ l−îng chÊt « nhiÔm SO2 vµ SO3 trong khÝ th¶i. Ngoµi ra, viÖc gi¶m hµm
l−îng l−u huúnh trong nhiªn liÖu diesel còng mang l¹i nh÷ng lîi Ých gi¸n tiÕp
(gi¶m l−îng chÊt « nhiÔm PM, c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña BXLKT) (xem
thªm Chuyªn ®Ò ¤ nhiÔm m«i tr−êng do §éng c¬ ®èt trong). Do vËy, trong phÇn
222
nµy chØ m« t¶ t¸c ®éng cña l−u huúnh cã trong nhiªn liÖu diesel ®Õn sù vËn hµnh
cña ®éng c¬.
3.6.1. Giíi h¹n hµm l−îng l−u huúnh vµ ph−¬ng ph¸p ®o
T¹i Ch©u ¢u, ®Õn ngµy 01/10/1996, hµm l−îng l−u huúnh lín nhÊt cho
phÐp lµ 0,05% (500 ppm). Giíi h¹n nµy sÏ ë møc thÊp h¬n 0,035% (350 ppm) vµo
n¨m 2000 vµ 0,005% (50 ppm) vµo n¨m 2005. T¹i Mü (tõ n¨m 1994) vµ NhËt
B¶n (tõ 1997) còng ¸p dông giíi h¹n 500 ppm ®èi víi hµm l−îng l−u huúnh trong
nhiªn liÖu diesel. Çc quèc gia kh¸c, b»ng çc kÕ ho¹ch ng¾n h¹n thay ®æi liªn
tôc, còng ®ang h−íng tíi giíi h¹n lín nhÊt lµ 500 ppm.
Hµm l−îng l−u huúnh cã thÓ ®o ®¹c b»ng phæ huúnh quang tia X (ISO
8754 vµ ASTM D 2622). Mét l−îng nhiªn liÖu mÉu, khi ®Æt trong 1 chïm tia X sÏ
ph¸t x¹. B»ng viÖc ®¸nh gi¸ ®−êng cong hÊp thu tõ phæ cã thÓ x¸c ®Þnh hµm
l−îng l−u huúnh trong nhiªn liÖu mÉu. Kü thuËt nµy cã thÓ thÝch hîp víi c¶
nh÷ng lo¹i nhiªn liÖu cã hµm l−îng l−u huúnh rÊt thÊp (tíi 10 ppm).
Mét ph−¬ng ph¸p kh¸c mÊt thêi gian h¬n nh−ng cã ®é chÝnh x¸c cao h¬n
lµ kü thuËt Wickbold (EN 24 260). Nã bao gåm viÖc ®èt ch¸y hoµn toµn 1 l−îng
nhiªn liÖu mÉu. Sau ®ã, chuyÓn tæng l−îng «-xÝt l−u huúnh SO2 vµ SO3 thµnh a-xÝt
Sulfuric. Çc i-«n Sunfat (Sulfate) sÏ ®−îc ®o b»ng kü thuËt truyÒn thèng (ph−¬ng
ph¸p thÓ tÝch hoÆc ®o ®é dÉn ®iÖn). Kü thuËt Wickbold cã møc ®é chÝnh x¸c kh¸
cao ngay c¶ khi hµm l−îng l−u huúnh rÊt thÊp (chØ vµi ppm). Nã cã thÓ sö dông
nh− 1 ph−¬ng ph¸p tham chiÕu cho çc ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm kh¸c. Ngoµi ra,
ph−¬ng ph¸p kh¸c sö dông phæ huúnh quang cùc tÝm (NF M07-059) còng cã thÓ
dïng ®Ó x¸c ®Þnh hµm l−îng l−u huúnh.
3.6.2. T¸c ®éng cña l−u huúnh ®Õn sù mµi mßn cña ®éng c¬
Cho ®Õn hiÖn nay, viÖc gi¶m hµm l−îng l−u huúnh trong nhiªn liÖu diesel
cã lîi Ých ®¸ng quan t©m lµ gi¶m ®é mßn cña ®éng c¬. Tuy nhiªn, víi viÖc ®−a
vµo dïng nhiªn liÖu diesel cã hµm l−îng l−u huúnh rÊt thÊp th× çc nh©n tè g©y
mßn kh¸c l¹i b¾t ®Çu xuÊt hiÖn trong hÖ thèng nhiªn liÖu diesel thay v× trong
®éng c¬.
3.6.2.1. Sù ¨n mßn ®éng c¬
Çc «-xÝt l−u huúnh (SO2 vµ SO3), xuÊt hiÖn trong qu¸ tr×nh ch¸y vµ h¬i
n−íc trong s¶n phÈm ch¸y cã thÓ kÕt hîp ®Ó t¹o thµnh Sunfur¬ –H2SO3 vµ a-xÝt
Sunfuaric - H2SO4 theo gi¶n ®å ph¶n øng sau:
Çc hîp chÊt h÷u c¬ chøa l−u huúnh + O2Æ SO2 (3.12)
2 SO2 + O2 Æ 2 SO3 (3.13)
SO3 + H2O Æ H2SO4 (3.14)
223
Ph¶n øng (3.12) gÇn nh− hoµn thµnh trong qu¸ tr×nh ch¸y, trong khi ph¶n
øng (3.13) vµ (3.14) diÔn ra m¹nh ë nhiÖt ®é thÊp.
Trong tr−êng hîp ngo¹i lÖ, a-xÝt H2SO4 cã thÓ h×nh thµnh trªn thµnh v¸ch
cña buång ch¸y ngay khi chóng ®¹t ®Õn nhiÖt ®é ®Ó sù ho¸ láng hçn hîp axÝt-
n−íc xuÊt hiÖn (®iÓm s−¬ng). Cïng víi sù ng−ng tô trªn bÒ mÆt kim lo¹i, chóng
b¾t ®Çu g©y ¨n mßn ho¸ häc.
Qu¸ tr×nh t−¬ng tù ®· quan s¸t ®−îc trong ®éng c¬ diesel sö dông nhiªn
liÖu diesel cã hµm l−îng l−u huúnh cao (cã thÓ lªn ®Õn 0,8 ÷1%). T¹i thêi ®iÓm
hiÖn nay, kh«ng quan s¸t thÊy hiÖn t−îng ¨n mßn ®¸ng kÓ ®èi víi nhiªn liÖu
diesel cã hµm l−îng l−u huúnh thÊp h¬n 0,2%. Ngoµi ra, qu¸ tr×nh ¨n mßn ®éng
c¬ còng bÞ h¹n chÕ bëi c«ng thøc dÇu nhên cã ®ñ tÝnh kiÒm.
Víi çc ®éng c¬ diesel hµng h¶i dïng nhiªn liÖu diesel nÆng, th−êng cã
hµm l−îng l−u huúnh rÊt cao (cã thÓ lªn ®Õn 4%), rñi ro ¨n mßn ho¸ häc ®èi víi
lo¹i ®éng c¬ lµ rÊt lín vµ cÇn ®−îc kiÓm so¸t b»ng çc biÖn ph¸p kü thuËt (xem
thªm Chuyªn ®Ò Nhiªn liÖu vµ HÖ thèng nhiªn liÖu dïng cho tµu thuû.
3.6.2.2. ¨n mßn trong hÖ thèng nhiªn liÖu
HiÖn t−îng ¨n mßn trong hÖ thèng nhiªn liÖu chñ yÕu xuÊt hiÖn víi nhiªn
liÖu diesel cã hµm l−îng l−u huúnh rÊt thÊp (nhá h¬n 100 ppm). Nã th−êng xuÊt
hiÖn t¹i çc n−íc B¾c ¢u, n¬i nhiªn liÖu diesel gÇn t−¬ng tù nh− nhiªn liÖu hµng
kh«ng (Jet Fuel), nhÊt lµ vÒ ®é nhít, kho¶ng nhiÖt ®é ch−ng cÊt vµ hµm l−îng l−u
huúnh rÊt thÊp.
Ng−êi ta ch−a x¸c ®Þnh ®−îc chÝnh x¸c r»ng liÖu kÕt qu¶ mßn cã ph¶i do
nhiªn liÖu cã ®é nhít thÊp g©y ra hay kh«ng. Tuy nhiªn, nÕu hµm l−îng l−u
huúnh hoÆc hµm l−îng aromatic vµ naphthene (chóng th−êng chøa çc nguyªn tö
l−u huúnh) trong nhiªn liÖu rÊt thÊp th× cã thÓ g©y ra sù suy gi¶m tÝnh nhít. CÊu
tróc HC d¹ng vßng cã ®Æc tÝnh ®iÖn cùc, cho phÐp chóng dÔ dµng hót b¸m trªn bÒ
mÆt kim lo¹i.
Çc ph−¬ng ph¸p thö phæ biÕn nhÊt dïng ®Ó ph©n lo¹i kh¶ n¨ng ¨n mßn
cña nhiªn liÖu diesel lµ ph−¬ng ph¸p - BOCLE (Ball on Cylinder Lubricity
Evaluator). Ban ®Çu, thiÕt bÞ BOCLE ®−îc sö dông nh− 1 thiÕt bÞ tiªu chuÈn, chñ
yÕu ¸p dông cho nhiªn liÖu hµng kh«ng. HiÖn nay, thiÕt bÞ nµy ®· ®−îc ®iÒu chØnh
®Ó phï hîp víi viÖc thö nghiÖm nhiªn liÖu diesel. Mét kiÓu thiÕt bÞ nghiªn cøu ®é
ma s¸t kh¸c, ®−îc biÕt ®Õn víi tªn gäi “ThiÕt bÞ chuyÓn ®éng qua l¹i víi tÇn sè
cao”- HFRR (High Frequency Reciprocation Rig) cã thÓ dïng ®Ó nghiªn cøu
hiÖn t−îng mßn do t¸c ®éng cña chÊt l−îng nhiªn liÖu diesel.
224
C¶m biÕn nhiÖt
Nhiªn liÖu Bi thö ®é
diesel
§Üa thö
ThiÕt bÞ dÉn
®éng
Bé sÊy nãng
H×nh 3-14. S¬ ®å bè trÝ thiÕt bÞ nghiªn cøu ma s¸t HFRR
Trªn H×nh 3-14 lµ gi¶n ®å cña thiÕt bÞ HFRR. Mét viªn bi ngËp hoµn toµn
trong nhiªn liÖu diesel chuyÓn ®éng qua l¹i bëi m¸y rung ®iÒu khiÓn ®iÖn tö.
Trong ®ã, çc th«ng sè nh−: biªn ®é (tõ 0,02÷2 mm), tÇn sè (tõ 20 ÷ 200 Hz),
nhiÖt ®é thö vµ chiÒu dµi cña thiÕt bÞ thö nghiÖm cã thÓ ®iÒu chØnh trùc tiÕp. ThiÕt
bÞ nµy cã thÓ dïng ®Ó x¸c ®Þnh sù kh¸c nhau gi÷a ¨n mßn dÝnh b¸m (Adhesive
Wear) vµ ¨n mßn tiÕp xóc (Contact Corrosion). KÕt qu¶ thö nghiÖm ®−îc biÓu
diÔn b»ng “®−êng kÝnh vÕt mßn” – WSD (Wear Scar Diameter). NÕu vÕt mßn
kh«ng ph¶i lµ h×nh trßn, ®−êng kÝnh vÕt mßn ®−îc tÝnh trung b×nh céng theo c«ng
thøc: WSD = (®−êng kÝnh lín + ®−êng kÝnh nhá)/ 2. Sau 1 ®Õn 2 giê thö nghiÖm,
gi¸ trÞ ®−êng kÝnh vÕt mßn WSD cã thÓ ®¹t gi¸ trÞ vµi tr¨m μm.
Mßn dÝnh b¸m

Mßn tiÕp xóc
H×nh 3-15. Nh÷ng khu vùc dÔ bÞ mßn trong b¬m ph©n phèi kiÓu Bosch
225
Còng cã nh÷ng thö nghiÖm mßn kÐo dµi (vµi ngh×n giê) ®−îc tiÕn hµnh
trùc tiÕp trªn b¬m cao ¸p. Nh÷ng khu vùc kh¸c nhau, dÔ bÞ mßn trong b¬m cao ¸p
kiÓu ph©n phèi cña h·ng Bosch ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 3-15.
HiÖn t−îng mßn cã thÓ kiÓm so¸t b»ng 2 çch:
+ B»ng çc biÖn ph¸p c«ng nghÖ: cã thÓ ¸p dông b»ng viÖc chän kim lo¹i
vµ líp phñ bÒ mÆt thÝch hîp. Nh÷ng kü thuËt nµy cã hiÖu qu¶ cao nh−ng kh«ng
thÓ ¸p dông cho b¬m cao ¸p ®· s¶n xuÊt hoÆc ®ang sö dông.
+ Sö dông phô gia: cã thÓ sö dông phô gia ®Ó c¶i thiÖn tÝnh chÊt nhên cña
nhiªn liÖu diesel. Nh÷ng nghiªn cøu ®ang ®−îc tiÕn hµnh ®Ó x¸c ®Þnh chÊt phô
gia cã hiÖu qu¶ nhÊt vµ hµm l−îng thÝch hîp nhÊt. S¶n phÈm hiÖn nay ®−îc sö
dông réng r·i trªn thÕ giíi lµ Este thu ®−îc tõ a-xÝt bÐo vµ a-xÝt Carboxylic. Hµm
l−îng phô gia chèng mßn yªu cÇu víi nhiªn liÖu hµng kh«ng lµ trong kho¶ng tõ
15 ÷ 20 ppm, trong khi hµm l−îng nµy víi nhiªn liÖu diesel cao h¬n nhiÒu, tõ 50
÷ 300 ppm. KÕt qu¶ chØ ra trªn H×nh 3-16 cho thÊy, viÖc bæ sung chÊt phô gia
thÝch hîp cã thÓ h¹n chÕ kh¸ tèt hiÖn t−îng mßn do nhiªn liÖu diesel g©y ra.
1 kh«ng cã phô gia 665

623
1 + phô gia A 326

231
60 0C
25 0C
1 + phô gia B 212
164
585
1 + phô gia C
317
2 kh«ng cã phô gia 748

585
326
2 + phô gia A
231
370 §−êng kÝnh

2 + phô gia B
590 [μm]
H×nh 3-16. Thö nghiÖm mßn víi nhiªn liÖu diesel cña Thuþ §iÓn
(dïng thiÕt bÞ HFRR).
Ta thÊy, viÖc sö dông nhiªn liÖu diesel cã hµm l−îng l−u huúnh rÊt thÊp
(®· trë nªn rÊt phæ biÕn trong thùc tÕ) sÏ dÉn ®Õn yªu cÇu nhiªn liÖu ph¶i cã ®é
nhít ë møc cÇn thiÕt. Trong t−¬ng lai, çc tiªu chuÈn kü thuËt chi tiÕt vÒ vÊn ®Ò
nµy sÏ ®−îc quan t©m ®Çy ®ñ h¬n. HiÖn nay, çc nhµ ph©n phèi nhiªn liÖu t¹i
Ch©u ¢u ®· ®ång ý gi¸ trÞ WSD kh«ng v−ît qu¸ giíi h¹n 460 μm.
226
Ch−¬ng 4
Nhiªn liÖu thay thÕ
4.1. Nhiªn liÖu LPG
KhÝ dÇu má ho¸ láng - LPG (Liquefied Petroleum Gas), (chñ yÕu lµ phÇn
C3 vµ C4), cã thÓ dïng lµm nhiªn liÖu cho ®éng c¬. Cho ®Õn gi÷a nh÷ng n¨m
1950, nhiªn liÖu LPG míi ®−îc sö dông t¹i mét sè quèc gia. Nhiªn liÖu LPG cã
tr¹ng th¸i t−¬ng ®èi c©n b»ng gi÷a −u ®iÓm vµ nh−îc ®iÓm. Tuy nhiªn, qu¸ tr×nh
ch¸y LPG s¶n sinh rÊt Ýt chÊt « nhiÔm, nªn nã cßn ®−îc gäi lµ nhiªn liÖu s¹ch.
4.1.1. Nguån cung cÊp vµ thÞ tr−êng
LPG lµ s¶n phÈm trung gian gi÷a khÝ tù nhiªn vµ dÇu th«. Nã lµ kÕt qu¶
cña qu¸ tr×nh tinh läc khÝ tù nhiªn hoÆc thu ®−îc tõ qu¸ tr×nh tinh läc dÇu th«.
Nguån s¶n xuÊt LPG lµ kh¸ kh¸c nhau gi÷a çc quèc gia. T¹i Ph¸p, phÇn LPG thu
®−îc tõ qu¸ tr×nh tinh läc dÇu th« chiÕm 74%, t¹i bang Caliornia (Mü) lµ 60% vµ
chØ chiÕm kho¶ng 40% ®èi víi çc khu vùc cßn l¹i trªn thÕ giíi.
Ph¸p: tæng s¶n l−îng 3 triÖu tÊn/n¨m
§éng c¬ 1% C«ng nghiÖp 15 %
D©n c− 67% N«ng nghiÖp 17 %
Hµ Lan: tæng s¶n l−îng 3,4 triÖu tÊn/n¨m

D©n c− 20 %
§éng c¬ 42%
N«ng nghiÖp 14 %
C«ng nghiÖp 24 %
H×nh 4-1. Çc nguån tiªu thô LPG chÝnh t¹i Ph¸p vµ Hµ Lan
Tæng l−îng tiªu thô LPG toµn cÇu n¨m 1997 lµ trªn 177 triÖu tÊn, chiÕm
2% tæng l−îng tiªu thô n¨ng l−îng. Çc khu vùc tiªu thô chñ yÕu lµ Liªn Bang
Mü (52 triÖu tÊn), T©y ¢u (28 triÖu tÊn), NhËt B¶n (20 triÖu tÊn). Dù b¸o tõ sau
n¨m 2000, møc tiªu thô LPG toµn cÇu ®¹t kho¶ng 200 triÖu tÊn/n¨m.
227
PhÇn LPG dïng cho ®éng c¬ ®èt trong th−êng chØ chiÕm 1 phÇn nhá trong
tæng l−îng tiªu thô LPG. Tuy nhiªn, t¹i 1 sè quèc gia nh− Hµ Lan vµ ý, l−îng
LPG dïng cho « t« chiÕm tíi 1/3 l−îng LPG s¶n xuÊt ra. ViÖc thiÕt lËp çc ®oµn
xe ch¹y b»ng LPG thuêng lµ kÕt qu¶ cè g¾ng cña chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng nh»m
b¶o vÖ m«i tr−êng (H×nh 4-2). ý vµ Hµ Lan cã chÝnh s¸ch hç trî l¾p ®Æt çc thiÕt
bÞ bæ xung ®Ó sö dông LPG trªn çc xe con (tr−íc ®ã dïng nhiªn liÖu x¨ng). Do
vËy, l¸i xe cã thÓ lùa chän 1 trong hai lo¹i nhiªn liÖu (tuy nhiªn, LPG cã gi¸ rÎ
h¬n do chóng bÞ ®¸nh thuÕ thÊp h¬n).
Hµ Lan
8,7%
ý 4,4%
Ph¸p 0,1 %
Mü 0,4 %
NhËt B¶n 0,7 %
Hµn Quèc 7,6 %
H×nh 4-2. Tû lÖ PTCG§B dïng LPG t¹i mét sè quèc gia
4.1.2. §Æc tÝnh kü thuËt cña LPG

B¶ng 4-1
§Æc tÝnh kü thuËt vµ ph−¬ng ph¸p thö yªu cÇu ®èi víi nhiªn liÖu LPG
Giíi h¹n
§Æc tÝnh Ph−¬ng ph¸p
Nhá Lín
thö
nhÊt nhÊt
ChØ sè èctan, MON 89 -
Hµm l−îng buta-l,3-diene,[% thÓ tÝch] 0,5 ISO 7941
Tæng hµm l−îng l−u huúnh, [mg/kg] 200 EN 24 260
¨n mßn ®ång ®á, (1 giê t¹i 400C) lo¹i 1 lo¹i 1 ISO 6251
L−îng d− bay h¬i, [mg/kg] 100 NF M410015
0
¸p suÊt h¬i tuyÖt ®èi t¹i 40 C, [kPa] 1550 ISO 4256
¸p suÊt h¬i tèi thiÓu 250 kPa, t¹i nhiÖt ®é [0C]: ISO 4256
+ ChÊt l−îng lo¹i A -10
+ ChÊt l−îng lo¹i B -5
+ ChÊt l−îng lo¹i C 0
+ ChÊt l−îng lo¹i D +10
228
B¶ng 4-1 liÖt kª çc tiªu chÝ chÊt l−îng chÝnh ®èi víi nhiªn liÖu LPG t¹i
Ch©u ¢u (tiªu chuÈn EN 589). T¹i çc khu vùc kh¸c trªn thÕ giíi, ®Æc tÝnh cña
LPG cã thÓ thay ®æi phô thuéc vµo møc ®é cã s½n cña phÇn C3 vµ C4 còng nh−
®iÒu kiÖn khÝ hËu t¹i ®Þa ph−¬ng.
4.1.2.1. Thµnh phÇn ho¸ häc
Sù kh¸c biÖt vÒ thµnh phÇn ho¸ häc cña LPG ®−îc t×m thÊy t¹i çc khu vùc
kh¸ gÇn nhau vÒ mÆt ®Þa lý ®· g©y ra nh÷ng khã kh¨n nhÊt ®Þnh cho viÖc tèi −u
ho¸ sù t−¬ng thÝch gi÷a thiÕt bÞ nhiªn liÖu víi ph−¬ng tiÖn dïng LPG.
T¹i Ch©u ¢u lµ mét vÝ dô, mÆc dï çc quèc gia thµnh viªn ®Òu tham gia
vµo ®iÒu luËt chung EN 589, nh−ng cã sù kh¸c biÖt ®¸ng kÓ vÒ thµnh phÇn cña
LPG t¹i çc quèc gia trong khèi. §iÒu luËt t¹i Ph¸p chØ râ lµ LPG ph¶i chøa tõ 19
÷50 % C3 (propane vµ propylene). Trong thùc tÕ, møc C3 trong LPG cña Ph¸p
th−êng gÇn tíi 50%, trong khi çc n−íc l¸ng giÒng (nh− T©y Ban Nha, ý) th−êng
n»m trong kho¶ng 20÷30%.
Methane 0%
0,6 %
Ethane
6,6 %
Propylene 9,1 %
Propane 31,8 %
91,3 %
Isobutane 19,6 %
0,3 %
n-Butane 6,1 %
0%
Isobutane +but-2-ene 6,1 %
0%
(E) but-2-ene 2,7 %
0% LPG cña Ph¸p
(Z) but-2-ene 1,8 %
LPG cña bang California (Mü)
0%
Buta-1,3-diene 0,1 %
0%
Isopentane 0,06 %
0%
n-Pentane 0,03 %
0%
H×nh 4-3. Thµnh phÇn cña 2 lo¹i LPG kh¸c nhau

(kÕt qu¶ thu ®−îc b»ng ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch s¾c ký khÝ)
229
T¹i Ch©u ¸, mÆc dï ®Æc tÝnh kü thuËt cña LPG t¹i mçi quèc gia lµ kh¸c
nhau, nh−ng thµnh phÇn cña LPG ®−îc duy tr× t−¬ng ®èi æn ®Þnh (chñ yÕu lµ C4).
T¹i Liªn bang Mü, nhÊt lµ t¹i bang California, C3 ®−îc sö dông lµm thµnh
phÇn chÝnh cña nhiªn liÖu LPG (LPG ph¶i ®¸p øng yªu cÇu vÒ thµnh phÇn ho¸ häc
®−îc th«ng qua bëi Uû ban Tµi nguyªn Kh«ng khÝ California- CARB). Nhiªn
liÖu LPG ph¶i chøa Ýt nhÊt 85% (thÓ tÝch) propane vµ møc protylene lín nhÊt cho
phÐp lµ 5% (thÓ tÝch).
H×nh 4-3 cung cÊp th«ng tin vÒ thµnh phÇn cña 2 lo¹i LPG rÊt kh¸c nhau
thu ®−îc b»ng ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch s¾c ký khÝ. Bé sè liÖu thø nhÊt thu ®−îc tõ
LPG cña Ph¸p (chøa mét l−îng ®¸ng kÓ C3; C4 vµ olefin). Bé sè liÖu thø hai thu
®−îc tõ LPG cña bang California. Kh¸ t−¬ng ph¶n víi lo¹i thø nhÊt, nã chøa chñ
yÕu lµ hydrocacbon C4 vµ hµm l−îng olefin (nhÊt lµ protylene) rÊt thÊp. Víi LPG,
ng−êi ta mong muèn thµnh phÇn paraffin h¬n lµ olefin (do chóng cã chØ sè MON
thÊp h¬n nhiÒu vµ t¸c ®éng ®Õn møc ®é s¹ch cña ®éng c¬ sau thêi thêi gian dµi sö
dông, còng nh− kh¶ n¨ng ph¶n øng cña nã ®èi víi sù t¹o thµnh «-z«n). ChÝnh v×
vËy, hµm l−îng protylene trong LPG ®−îc quy ®Þnh chi tiÕt t¹i Mü.
Trªn thùc tÕ, hµm l−îng l−u huúnh trong LPG rÊt thÊp. Theo tiªu chuÈn
EN 589 cña Ch©u ¢u, yªu cÇu hµm l−îng l−u huúnh < 200 ppm (hµm l−îng l−u
huúnh thùc tÕ trong LPG thÊp h¬n nhiÒu, chØ tõ 40 ÷ 60 ppm). §©y lµ −u ®iÓm lín
vÒ khÝa c¹nh gi¶m « nhiÔm vµ ®¶m b¶o hiÖu qu¶ lµm viÖc cña BXLKT.
4.1.2.2. §Æc tÝnh vËt lý
LPG cã nhiÖt trÞ khèi l−îng (NHVm) cao h¬n so víi nhiªn liÖu x¨ng hoÆc
diesel (B¶ng 4-2). Tû träng cña LPG t−¬ng ®èi thÊp vµ nhiÖt trÞ theo thÓ tÝch
(NHVv) lµ thÊp h¬n so víi çc lo¹i nhiªn liÖu láng. §©y lµ mét ®iÓm h¹n chÕ cña
LPG v× gi¸ nhiªn liÖu (tÝnh theo lÝt) kh«ng kÓ ®Õn thùc tÕ nµy.
T¹i Ch©u ¢u, ¸p suÊt h¬i tuyÖt ®èi lín nhÊt cho phÐp cña LPG lµ 15,5 bar
0
t¹i 40 C. Gi¸ trÞ nµy kh«ng ®−îc phÐp v−ît qu¸, v× ¸p suÊt cao cã thÓ xuÊt hiÖn
trong kÐt nhiªn liÖu trong mïa hÌ (cã thÓ kh«ng ®¸p øng ®−îc çc tiªu chuÈn an
toµn). Tr¸i l¹i, trong mïa ®«ng, ¸p suÊt h¬i cña nhiªn liÖu LPG ph¶i ®¹t ng−ìng
tèi thiÓu ®Ó ®¶m b¶o ®iÒu kiÖn khëi ®éng l¹nh.
T¹i Ch©u ¢u, tiªu chuÈn EN 589 x¸c ®Þnh râ 4 lo¹i LPG (A, B, C vµ D) xÐt
trªn quan ®iÓm ®¶m b¶o ®iÒu kiÖn khëi ®éng l¹nh. LPG ®−îc ph©n lo¹i dùa theo
nhiÖt ®é lín nhÊt ®Ó cã ®−îc ¸p suÊt h¬i tuyÖt ®èi lµ 2,5 bar. VÝ dô, t¹i Ph¸p, nhiÖt
®é giíi h¹n ph¶i nhá h¬n -100C (víi LPG lo¹i A), trong thêi gian tõ 1 th¸ng 11
®Õn 15 th¸ng 3 (ngoµi kho¶ng thêi gian nµy, kh«ng yªu cÇu vÒ ¸p suÊt h¬i tèi
thiÓu cña LPG).
230
B¶ng 4-2
NhiÖt trÞ cña çc lo¹i nhiªn liÖu truyÒn thèng vµ LPG
Propane Butane
Nhiªn liÖu
§Æc tÝnh Eurosuper th−¬ng th−¬ng LPG
diesel
m¹i m¹i
Tû träng (d¹ng
0,725 ÷ 0,780 0,820÷ 0,860 0,51÷0,58
láng), [kg/dm3]
NhiÖt trÞ khèi
≈ 42,7 ≈ 42,6 46,0 45,6 ≈ 45,8
l−îng, [Mj/kg]
NhiÖt trÞ thÓ tÝch,
≈ 32,0 35,8 23,5 26,4 ≈ 25,0
[Mj/dm3]
ECVN, [kj /dm3] 3,46 - 3,34 3,39 3,38
Chó thÝch: ECVM (Energy Content of the Vaporized Mixture )- lµ l−îng n¨ng l−îng trong hçn hîp h¬i
4.1.2.3. ChØ sè èctan

Nhiªn liÖu LPG vèn cã chØ sè RON cao (kho¶ng 98). Thuéc tÝnh nµy xuÊt
ph¸t tõ gi¸ trÞ RON cña mçi thµnh phÇn trong LPG (B¶ng 4-3). ChØ sè MON cña
LPG cao h¬n mét chót so víi nhiªn liÖu x¨ng truyÒn thèng. Chó ý r»ng, tiªu
chuÈn Ch©u ¢u chØ yªu cÇu gi¸ trÞ giíi h¹n thÊp (ph¶i ≥ 89) víi chØ sè MON.
B¶ng 4-3
ChØ sè «ctan cña mét sè thµnh phÇn chÝnh trong nhiªn liÖu LPG
Tªn hîp chÊt RON MON
Propane > 100 100
Propene 102 85
n-Butane 95
isobutane >100 99
But-1-ene (98) 80
But-2-ene 100 83
Gi¸ trÞ MON ®−îc x¸c ®Þnh b»ng mét ph−¬ng ph¸p thö tiªu chuÈn dµnh
riªng cho nhiªn liÖu LPG (Phô lôc B cña tiªu chuÈn EN 589). Ph−¬ng ph¸p nµy
sö dông kÕt qu¶ cña phÐp ghi s¾c ký khÝ ®èi víi mÉu nhiªn liÖu thö nghiÖm ®Ó
x¸c ®Þnh hµm l−îng tÊt c¶ çc thµnh phÇn cã trong nhiªn liÖu, sau ®ã tÝnh to¸n chØ
sè èctan theo dùa theo kÕt qu¶ ph©n tÝch khèi l−îng.
4.1.3. Sù t−¬ng thÝch cña nhiªn liÖu LPG víi ph−¬ng tiÖn
Nhiªn liÖu LPG th−êng ®−îc sö dông trong 2 lo¹i ®éng c¬:
231
+ Lo¹i 1: ®−îc thiÕt kÕ ®Ó dïng nhiªn liÖu x¨ng, nh−ng ®· ®−îc trang bÞ
thªm çc thiÕt bÞ ®Ó cho phÐp ®éng c¬ cã thÓ dïng c¶ 2 lo¹i nhiªn liÖu nµy.
+ Lo¹i 2: còng lµ 1 ®éng c¬ ®¸nh löa c−âng bøc nh−ng ®−îc thiÕt kÕ
chuyªn dông ®Ó ch¹y b»ng nhiªn liÖu LPG.
HÖ thèng nhiªn liÖu LPG ®· cã sù ph¸t triÓn m¹nh trong vµi n¨m gÇn ®©y.
Çch ®©y kh«ng l©u, çc ph−¬ng tiÖn th−êng l¾p thiÕt bÞ ®−a LPG thÓ khÝ vµo
trong hÖ thèng n¹p b»ng van venturi. Ngµy nay, çc hÖ thèng míi phun nhiªn liÖu
LPG ë d¹ng láng hoÆc d¹ng khÝ vµo ngay tr−íc xup¸p n¹p. Gi¶i ph¸p nµy gi¶m
®−îc hiÖn t−¬ng næ ng−îc, c¶i thiÖn hiÖu suÊt vµ gi¶m « nhiÔm.
Bé ®iÒu chØnh
¸p suÊt
BÇu läc
Thïng chøa LPG kh«ng khÝ
Häng venturi
Bé XLKT
C¶m biÕn lambda

Vßi phun x¨ng
Bé chuyÓn ®æi LPG ECU

X¨ng/LPG
H×nh 4-4. HÖ thèng cung cÊp nhiªn liÖu LPG (d¹ng khÝ) dïng hiÖu øng venturi
a. HÖ thèng nhiªn liÖu dïng hiÖu øng venturi
Trong hÖ thèng nµy (H×nh 4-4), LPG ®−îc l−u tr÷ trong kÐt chøa víi ¸p
suÊt tõ 7 ®Õn 10 bar, sau ®ã nã ®−îc gi·n në vµ bay h¬i t¹i ¸p suÊt thÊp h¬n ¸p
suÊt m«i tr−êng. KhÝ LPG thu ®−îc ®−îc hót vµo trong ®−êng èng n¹p do hiÖu
øng venturi. L−u l−îng ®−îc kiÓm so¸t bëi bé ®iÒu chØnh ¸p suÊt vµ van venturi
(hoÆc b»ng bé ®iÓu chØnh l−u l−îng ®iÒu khiÓn ®iÖn tö).
HÖ thèng nµy th−êng ®−îc l¾p BXLKT, khi ®ã hµm l−îng chÊt « nhiÔm
khi th¶i ra m«i tr−êng ë møc rÊt thÊp. Tuy nhiªn, viÖc dïng nhiªn liÖu thÓ khÝ dÉn
232
®Õn mét sù suy gi¶m vÒ c«ng suÊt vµ m« men xo¾n cña ®éng c¬ so víi khi dïng
nhiªn liÖu x¨ng (do sù gi¶m l−îng n¨ng l−îng cña hçn hîp h¬i, B¶ng 4-2).
b. Phun nhiªn liÖu
LPG còng cã thÓ ®−a vµo ®−êng n¹p b»ng 1 hoÆc 1 vµi vßi phun. Trong
tr−êng hîp nµy, tuú theo kiÓu cña thiÕt bÞ ®−îc chän, ¸p suÊt tr−íc khi phun cã
thÓ cao h¬n so víi ¸p suÊt m«i tr−êng. Do vËy, ®éng c¬ cã thÓ n¹p LPG thÓ khÝ
hoÆc thÓ láng phô thuéc vµo sù chªnh lÖch vÒ ¸p suÊt.
ECU x¨ng ECU LPG
C¶m biÕn lambda Vßi phun x¨ng
Bé XLKT
BÇu läc
Vßi phun LPG
kh«ng khÝ
Thïng chøa LPG
B¬m
Bé ®iÒu chØnh
¸p suÊt
H×nh 4-5. HÖ thèng phun nhiªn liÖu LPG (d¹ng láng)
H×nh 4-5 cung cÊp gi¶n ®å cña hÖ thèng phun LPG láng (nã còng cã thÓ
vËn hµnh víi nhiªn liÖu x¨ng). LPG chøa trong kÐt, ®−îc cung cÊp ®Õn vßi phun
LPG bëi 1 b¬m chuyÓn (ch×m trong thïng chøa LPG) nh»m duy tr× ¸p suÊt d−
kho¶ng 5 bar trong hÖ thèng (®Ó lo¹i trõ sù t¹o thµnh bät khÝ). Sau ®ã LPG ®−îc
läc, tiÕp tôc ®i qua bé ®iÒu chØnh ¸p suÊt ®Õn vßi phun vµ phun vµo ®−êng n¹p
d−íi d¹ng láng. TÝn hiÖu ®iÒu khiÓn göi ®Õn cho vßi phun LPG ®−îc cung cÊp bëi
mét ECU riªng biÖt (ECU LPG). ECU nµy sö dông phÇn lín çc th«ng tin cÇn
thiÕt tõ ECU ®−îc thiÕt kÕ ®Ó vËn hµnh nhiªn liÖu x¨ng (ECU x¨ng), nh÷ng th«ng
tin riªng cßn l¹i ®−îc cung cÊp bëi çc c¶m biÕn cña chÝnh hÖ thèng phun LPG.
ViÖc ph¸t triÓn hÖ thèng phun LPG láng ®· c¶i thiÖn ®¸ng kÓ hiÖu suÊt vµ
suÊt tiªu hao nhiªn liÖu trong khi vÉn duy tr× ®−îc hµm l−îng çc chÊt « nhiÔm
trong khÝ th¶i ë møc rÊt thÊp. Sù c¶i thiÖn vÒ c«ng suÊt vµ m« men xo¾n chñ yÕu
233
lµ do kh¶ n¨ng n¹p ®Çy tèt h¬n (hÖ sè n¹p cao, tû träng cña hçn hîp khÝ n¹p),
trong khi tiªu thô nhiªn liÖu gi¶m chñ yÕu lµ do viÖc kiÓm so¸t tèt h¬n l−îng
nhiªn liÖu cung cÊp cho 1 chu tr×nh. HÖ thèng nµy vËn hµnh ë chÕ ®é hçn hîp
nghÌo hoÆc stoichiometry, tuú thuéc vµo kiÓu ®éng c¬ mµ nã ®−îc l¾p ®Æt.
4.1.4. L¾p ®Æt hÖ thèng nhiªn liÖu LPG
PhÇn lín hÖ thèng nhiªn liÖu LPG dïng trªn çc ®éng c¬ xe con hoÆc taxi
chë kh¸ch (thiÕt kÕ nguyªn thuû ®Ó ch¹y x¨ng). Nh÷ng ph−¬ng tiÖn nµy th−êng
cã l¾p BXLKT, vËn ë chÕ ®é stoichiometry. NÕu ®éng c¬ ®−îc thiÕt kÕ ®Ó vËn
hµnh víi c«ng nghÖ “ch¸y kiÖt” (Lean-burn), tû sè t−¬ng ®−¬ng ph¶i nhá h¬n 1.
T¹i mét sè khu vùc nh− Ch©u ¸, n¬i chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng khuyÕn
khÝch hoÆc yªu cÇu sö dông LPG, mét sè h·ng « t« ®· ®Ò xuÊt nh÷ng ph−¬ng tiÖn
®−îc thiÕt kÕ chuyªn dông ®Ó vËn hµnh víi LPG (cã thÓ lµ çc ®oµn xe taxi hoÆc
xe t¶i nhá). Nh÷ng ph−ong tiÖn nµy th−êng chØ giíi h¹n l−u th«ng trong ®« thÞ vµ
çc vïng phô cËn.
TÊt nhiªn, çc ph−¬ng tiÖn vËn t¶i cã t¶i träng lín h¬n cã thÓ thiÕt kÕ riªng
®Ó vËn hµnh víi LPG. Tuy nhiªn, kiÓu ¸p dông nµy t−¬ng ®èi hiÕm do h¹n chÕ vÒ
gi¸ thµnh. Trong thùc tÕ, cã hai çch gi¶i quyÕt lµ: ph¸t triÓn kiÓu ®éng c¬ míi
hoÆc c¶i ho¸n ®éng c¬ cã s½n. Lé tr×nh thø hai cã tuy cã gi¸ thµnh thÊp h¬n
nh−ng vÉn yªu cÇu rÊt nhiÒu söa ®æi ®èi víi ®éng c¬ vµ hÖ thèng nhiªn liÖu.
Thïng chøa nhiªn liÖu LPG ®−îc thiÕt kÕ ®Ó chÞu ®−îc ¸p suÊt kho¶ng 10
bar (1 MPa). Thïng chøa th−êng cã d¹ng h×nh trô vµ hai ®Çu h×nh cÇu. Nãi
chung, träng l−îng vµ kh«ng gian chiÕm chç cña thïng chøa lµ mét nh−îc ®iÓm
khi sö dông nhiªn liÖu LPG. Thïng chøa LPG kh¸ nÆng v× nã ®−îc lµm b»ng thÐp
dµy ®Õn vµi mili mÐt ®Ó ®¶m b¶o an toµn cho ph−¬ng tiÖn vµ hµnh kh¸ch. T¹i
Ph¸p, çc thö nghiÖm ®· ®−îc x¸c ®Þnh chi tiÕt ®èi víi thïng chøa nhiªn liÖu LPG
(thö nghiÖm va ®Ëp víi vËn tèc 50km/h, víi ¸p suÊt trong b×nh 11 bar, ®Ó x¸c ®Þnh
xem b×nh cßn nguyªn vÑn hoÆc bÞ nøt).
4.1.5. C©n b»ng m«i tr−êng vµ n¨ng l−îng khi sö dông LPG
Nãi chung, viÖc sö dông LPG lµm nhiªn liÖu cã nhiÒu triÓn väng, nhÊt lµ
khi xem xÐt hiÖu suÊt cña ph−¬ng tiÖn vµ møc ®é « nhiÔm (thÊp h¬n nhiÒu so víi
ph−¬ng tiÖn dïng nhiªn liÖu x¨ng vµ diesel truyÒn thèng).
4.1.5.1. M« men xo¾n vµ c«ng suÊt ®éng c¬
Khi nhiªn liÖu LPG ®−îc ®−a vµo ®−êng n¹p d−íi d¹ng khÝ b»ng hiÖu øng
venturi, dÉn ®Õn tæn thÊt ®¸ng kÓ vÒ hiÖu suÊt. Tuy nhiªn, khi LPG ®−îc phun vµo
®−êng n¹p d−íi d¹ng láng, c«ng suÊt vµ m« men xo¾n vÒ c¬ b¶n lµ gièng nh− khi
vËn hµnh víi nhiªn liÖu x¨ng.
234
Trong thùc tÕ, nÕu so s¸nh vÒ nhiÖt trÞ thÓ tÝch th× hçn hîp khÝ-x¨ng cao
h¬n so víi hçn hîp khÝ-LPG (t¹i tû sè t−¬ng ®−¬ng b»ng 1) lµ 3% (B¶ng 4-2).
Tuy nhiªn, cã nhiÒu yÕu tè t¸c ®éng ®Õn sù kh¸c biÖt vÒ m«men xo¾n vµ c«ng
suÊt gi÷a 2 lo¹i ®éng c¬ chø kh«ng chØ riªng thuéc tÝnh mang tÝnh b¶n chÊt nµy
cña nhiªn liÖu. VÝ dô, khi nhiªn liÖu ®−îc phun vµo d−íi d¹ng láng, nã bay h¬i
trong ®−êng n¹p vµ g©y ra sù gi¶m nhiÖt ®é vµ do ®ã lµm t¨ng tû träng cña hçn
hîp n¹p vµ cã t¸c dông t¨ng kh¶ n¨ng n¹p ®Çy xi lanh. Tr¸i l¹i, viÖc ®−a LPG vµo
d−íi d¹ng khÝ sÏ kh«ng lµm suy gi¶m nhiÖt ®é trong ®−êng n¹p, dÉn ®Õn gi¶m
kh¶ n¨ng n¹p ®Çy so víi ®éng c¬ x¨ng vµ dã ®ã c«ng suÊt vµ m« men gi¶m. H¬n
n÷a, viÖc sö dông van venturi trong hÖ thèng nhiªn liÖu LPG lµm x¸o trén tr¹ng
th¸i ®éng lùc häc cña dßng khÝ n¹p, còng dÉn ®Õn sù suy gi¶m m« men xo¾n cña
®éng c¬.
4.1.5.2. Møc tiªu thô nhiªn liÖu
NÕu mét ph−¬ng tiÖn dïng LPG (theo quan ®iÓm tiªu thô nhiªn liÖu thÓ
tÝch) lµ bÊt lîi bëi LPG cã NHV thÊp, nh−ng sÏ quan s¸t ®−îc ®iÒu ng−îc nÕu so
s¸nh tiªu thô nhiªn liÖu theo khèi l−îng (tÝnh theo kg/100 km). Mét sù so s¸nh
thÝch ®¸ng gi÷a x¨ng vµ LPG vÒ tiªu thô nhiªn liÖu chØ cã thÓ thùc hiÖn ®−îc khi
kÕt qu¶ ®−îc biÓu diÔn d−íi d¹ng J/100 km vËn hµnh. Trong tr−êng hîp nµy,
nhiªn liÖu LPG cã thuËn lîi vµ ®«i khi lµ tèt h¬n so víi x¨ng. Trong thùc tÕ qu¸
tr×nh thö nghiÖm theo chu tr×nh ®« thÞ cho thÊy cã thÓ c¶i thiÖn ®−îc vµi % vÒ tiªu
thô nhiªn liÖu cña ph−¬ng tiÖn. TÊt nhiªn, kÕt qu¶ nµy lµ do sö dông hÖ thèng
phun LPG míi (l−îng nhiªn liÖu phun vµo mçi xi lanh ®−îc kiÓm so¸t rÊt chÝnh
x¸c, hÖ thèng ®iÒu khiÓn cã kh¶ n¨ng c¾t hÖ thèng nhiªn liÖu khi gi¶m tèc).
H¬n n÷a, nÕu LPG chøa nhiÒu propane, cã chØ sè èctan kh¸ cao, sÏ cho
phÐp t¨ng tû sè nÐn ®èi víi ®éng c¬ ®−îc thiÕt kÓ ®Ó vËn hµnh víi LPG. ChÝnh v×
vËy, cã thÓ c¶i thiÖn ®¸ng kÓ vÒ suÊt tiªu thô nhiªn liÖu (cã thÓ tíi 5%).
4.1.5.3. §Æc tÝnh « nhiÔm
a. ChÊt « nhiÔm truyÒn thèng
Ta thÊy, møc « nhiÔm gi¶m ®¸ng kÓ khi mét ph−¬ng tiÖn vËn hµnh víi
LPG thay v× dïng nhiªn liÖu x¨ng ( H×nh 4-6). D÷ liÖu trong B¶ng 4-4 còng cho
thÊy: ph−¬ng tiÖn ®−îc ®iÒu chØnh tèi −u ®Ó vËn hµnh víi LPG cã thÓ ®¸p øng tiªu
chuÈn « nhiÔm rÊt nghiªm ngÆt (EURO 2000 vµ ULEV cña bang California).
KÕt qu¶ ®¸ng kÓ nhÊt khi dïng LPG lµ gi¶m hµm l−îng CO trong khÝ th¶i.
Sù c¶i thiÖn nµy lµ do LPG cã tû sè H/C cao so víi nhiªn liÖu x¨ng vµ do hçn hîp
LPG-kh«ng khÝ cã ®é ®ång nhÊt cao h¬n nhiÒu so víi hçn hîp x¨ng-kh«ng khÝ.
235
NOx, [g/km]
X¨ng
LPG Møc ®é gi¶m « nhiÔm thu ®−îc
khi vËn hµnh víi LPG:
CO : gi¶m 83%
Giíi h¹n HC+NOx : 70%
EURO 96
Giíi h¹n
EURO 93
HC, [g/km]
CO, [g/km]
H×nh 4-6. So s¸nh møc « nhiÔm cïng 1 ph−¬ng tiÖn

khi vËn hµnh víi nhiªn liÖu x¨ng vµ LPG (chu tr×nh thö ECE + EUDC)
B¶ng 4-4
Møc « nhiÔm cña ph−¬ng tiÖn ®−îc thiÕt kÕ riªng ®Ó vËn hµnh víi LPG
ChÊt §iÒu luËt Víi ph−¬ng tiÖn dïng LPG
« EURO 2000, California – EURO 2000 California –
nhiÔm [g/km] ULEV, [g/dÆm] [g/km] ULEV, [g/dÆm]
CO 2,3 1,7 0,16 0,14
HC 0,20 0,04 0,031 0,032
NOx 0,15 0,2 0,02 0,065
Sù c¶i thiÖn vÒ l−îng th¶i NOx còng lµ ®¸ng kÓ, nhÊt lµ khi ®éng c¬ vËn
hµnh trong d¶i t¶i cao. NhiÖt ®é ch¸y thÊp h¬n (so víi x¨ng) cã thÓ lµ nguyªn
nh©n cña hiÖn t−îng nµy. Møc th¶i HC thÊp khi dïng LPG chñ yÕu do kh¶ n¨ng
bay h¬i rÊt lín cña LPG nªn kh«ng h×nh thµnh líp mµng nhiªn liÖu trong ®−êng
èng n¹p. Ngoµi ra, l−îng HC ®äng b¸m trªn bÒ mÆt buång ch¸y lµ nhá vµ nã Ýt bÞ
hÊp thô vµo mµng dÇu b«i tr¬n. Trong thùc tÕ, l−îng HC ph¸t th¶i chñ yÕu bao
gåm çc s¶n phÈm nhÑ (C1÷C4), chóng Ýt ®éc h¹i h¬n so víi çc s¶n phÈm nÆng
h¬n ph¶i th¶i tõ ®éng c¬ dïng nhiªn liÖu x¨ng vµ diesel truyÒn thèng.
236
LPG
X¨ng
Methane 9,6 %
Isopentan 13,5 %
8,7 %
0%
Ethane 5,2 %
Propyne 3,5 %
4,3 %
0%
31,7 %
Ethylene 4,8 %
38,4 % Pentane
0%
0%
Propane
63,9 % 7,0 %
Buta-1,3-diene
0%
24,8 %
Propylene 1,7 %
41,3 % Hexane
15,6 % 0%
Acetylene
14,3 % 24,3 %
Benzene
3,5 % 0%
Isobutane
11,3 % 19,1 %
Isooctane
Butane 3,9 % 0%
48,3 %
100 %
Toluene
2,3 % 0%
(E)-but-2-ene
2,6 %
52,2%
3,5 %
Ethybenzene
But-1-ene 0%
3,5 %
23,9%
14,8 % Xylene
Isobutene 0%
4,3 %
(Z)-but-2-ene 1,7 % i-propylbenzene 6,1%

0% 0%
H×nh 4-7. So s¸nh thµnh phÇn HC trong khÝ th¶i ®éng c¬ dïng nhiªn liÖu x¨ng
vµ LPG (chu tr×nh thö ECE+ EUDC, khÝ mÉu lÊy tr−íc BXLKT)
Ta biÕt r»ng, çc chu tr×nh dïng ®Ó ®o møc « nhiÔm khÝ th¶i (tr×nh thö
ECE, EUDC, FTP 75 ... ) ®−îc tiÕn hµnh d−íi nh÷ng ®iÒu kiÖn rÊt chÝnh x¸c. Mét
trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nµy lµ nhiÖt ®é trong phßng b¶o qu¶n ph−¬ng tiÖn tr−íc
khi thö còng nh− viÖc duy tr× nhiÖt ®é trong phßng thö (trong kho¶ng 20÷300C)
trong suèt thêi gian thö.
Thùc tÕ thö nghiÖm cho thÊy, ®Æc tÝnh « nhiÔm trë nªn rÊt xÊu t¹i nhiÖt ®é
thÊp khi ph−¬ng tiÖn dïng nhiªn liÖu x¨ng hoÆc diesel, nh−ng l¹i t−¬ng ®èi æn
®Þnh khi dïng nhiªn liÖu LPG (H×nh 4-8). §©y lµ −u ®iÓm cña LPG , nhÊt lµ khi
çc tiªu chuÈn « nhiÔm trong t−¬ng lai sÏ kÓ ®Õn c¶ møc « nhiÔm cña ph−¬ng tiÖn
ë ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é l¹nh.
237
HC+NOx [g/km]
1,2
0,97
Giíi h¹n EURO 93
0,8
Giíi h¹n EURO 96
0,5
0,4 Nhiªn liÖu diesel

Nhiªn liÖu LPGl
Nhiªn liÖu x¨ng
CO, [g/km]
0 2,2 2,72 5
H×nh 4-8. T¸c ®éng cña nhiÖt ®é m«i tr−êng ®Õn møc « nhiÔm khÝ th¶i
khi vËn hµnh víi çc lo¹i nhiªn liÖu kh¸c nhau (diesel, LPG vµ x¨ng)
(chu tr×nh thö ECE+EUDC, kh«ng bao gåm 40 gi©y kh«ng t¶i)
b. ChÊt « nhiÔm ®Æc tr−ng
Hµm l−îng çc chÊt « nhiÔm ®Æc tr−ng trong khÝ th¶i kh¸ thÊp khi dïng
nhiªn liÖu LPG. Trong çc s¶n phÈm ®éc h¹i, sù c¶i thiÖn ®¸ng kÓ nhÊt ®¹t ®−îc
víi benzen (møc th¶i benzen lµ 0,1 g/dÆm so víi > 8 g/dÆm khi dïng nhiªn liÖu
x¨ng). Møc th¶i buta-l,3-diene còng rÊt thÊp (thÊp h¬n 10 lÇn so víi khi dïng
nhiªn liÖu x¨ng). Do LPG kh«ng chøa çc s¶n phÈm «-xy ho¸ nh− MTBE hoÆc
TAME nªn hµm l−îng aldehyde trong khÝ th¶i gi¶m. Tuy nhiªn, sù c¶i thiÖn vÒ
hµm l−îng aldehyde lµ thÊp h¬n, chØ vµo kho¶ng 50%.
Kh¶ n¨ng ph¶n øng t¹o «-z«n cña çc chÊt « nhiÔm cã trong khÝ th¶i khi
dïng LPG thÊp h¬n so víi khi dïng nhiªn liÖu x¨ng hoÆc diesel. Thùc tÕ nµy lµ
do møc « nhiÔm thÊp cña 1 sè s¶n phÈm ch¸y (aldehyde, xylene…). Çc thµnh
phÇn olefin nhÑ (th−êng cã mÆt trong LPG vµ trong khÝ th¶i) sÏ dÔ dµng ®−îc «-
xy ho¸ bëi BXLKT víi møc ®é rÊt cao. Do ®ã, ph−¬ng tiÖn dïng LPG cã chØ sè
RAF (theo m« h×nh MIR) lµ 0,47; vµ chÊt « nhiÔm cña chóng cã møc ®é ph¶n
øng kÐm h¬n (kho¶ng 2 lÇn) so víi chÊt « nhiÔm th¶i ra khi dïng nhiªn liÖu x¨ng
truyÒn thèng.
4.1.6. TriÓn väng t−¬ng lai cña nhiªn liÖu LPG
Nh÷ng kÕt luËn nªu trªn cho thÊy nh−ng −u ®iÓm kh«ng thÓ phñ nhËn cña
nhiªn liÖu LPG. Trong thùc tÕ, t−¬ng lai ph¸t triÓn cña nã chñ yÕu phô thuéc vµo
238
çc chÝnh s¸ch tµi chÝnh cã liªn quan ®Õn lo¹i nhiªn liÖu nµy. T¹i mét sè quèc gia
(ý, Hµ Lan, Hµn Quèc...) ®· cã nh÷ng chÝnh s¸ch tµi chÝnh thuËn lîi nh»m hç trî
viÖc sö dông nhiªn liÖu LPG.
T¹i Ph¸p, tõ n¨m 1995 gi¸ b¸n LPG thÊp h¬n so víi gi¸ nhiªn liÖu diesel
(kho¶ng 5%), còng cã nghÜa lµ gi¸ LPG thÊp h¬n nhiÒu so víi x¨ng. Tuy nhiªn
l−îng khÝ dÇu má ho¸ láng LPG lµ cã giíi h¹n (do ph−¬ng ph¸p s¶n xuÊt chóng).
Do vËy, viÖc sö dông réng r·i ®éng c¬ ch¹y LPG lµ kh«ng thùc tÕ. Tuy
nhiªn, sù ph¸t triÓn cña çc ®oµn xe cã qui m« võa ph¶i (nh− xe buýt ®« thÞ, taxi
hoÆc thËm chÝ xe t¶i nhá) lµ hoµn toµn cã thÓ xÈy ra. VÒ gãc ®é nµy, chØ cã mét
lo¹i nhiªn liÖu kh¸c cã thÓ c¹nh tranh víi LPG ®ã lµ khÝ gas tù nhiªn (thËm chÝ
cßn tèt h¬n LPG vÒ khÝa c¹nh « nhiÔm).
4.2. KhÝ gas tù nhiªn dïng cho ®éng c¬
HiÖn nay, khÝ gas tù nhiªn – NG (Natural Gas), lµ mét nguån n¨ng l−îng
quan träng. Trong giai tõ 1995 ®Õn 2000, s¶n l−îng toµn cÇu ®¹t kho¶ng 2 tû toe
(0,85 toe =1000 m3), b»ng kho¶ng 60% s¶n l−îng dÇu th«. N¨m 2000, s¶n l−îng
khÝ gas tù nhiªn toµn cÇu −íc ®¹t kho¶ng 2,6 tû toe vµ s¶n l−îng dÇu má ®¹t
kho¶ng 3,5 tû toe. HiÖn nay, tæng l−îng dù tr÷ khÝ gas tù nhiªn −íc tÝnh kho¶ng
150 tû toe (t−¬ng ®−¬ng vÒ ®é lín víi l−îng dù trò dÇu má); ngoµi ra nã cã −u
®iÓm lµ ph©n bè kh¸ ®ång ®Òu trªn toµn thÕ giíi nªn sÏ tèt h¬n vÒ khÝa c¹nh ®¶m
b¶o nguån cung cÊp cho çc quèc gia.
Cho ®Õn hiÖn nay, khÝ gas tù nhiªn ®· ®−îc sö dông trong gia ®×nh vµ c«ng
nghiÖp (dïng ®Ó sÊy nãng, s¶n xuÊt n¨ng l−îng, trong c«ng nghiÖp ho¸ häc).
L−îng khÝ gas tù nhiªn dïng trong giao th«ng vËn t¶i cßn kh¸ Ýt, nhÊt lµ khi so
s¸nh nh÷ng −u ®iÓm mang tÝnh b¶n chÊt cña nhiªn liÖu láng (x¨ng, diesel; nhiªn
liÖu hµng kh«ng, dÇu ®èt).
Tuy nhiªn, viÖc sö dông khÝ tù nhiªn lµm nhiªn liÖu ®· nhËn ®−îc sù quan
t©m ®¸ng kÓ tõ nh÷ng n¨m 1990 t¹i mét sè khu vùc trªn thÕ giíi. Ban ®Çu sù quan
t©m nµy lµ nh»m ®a d¹ng ho¸ nguån nhiªn liÖu, nh−ng còng do nh÷ng quan t©m
vÒ gãc ®é m«i tr−êng (khÝ tù nhiªn lµ mét lo¹i nhiªn liÖu s¹ch).
HiÖn nay, ng−êi ta b¾t ®Çu sö dông réng r·i thuËt ng÷ KhÝ gas tù nhiªn
dïng cho PTCG§B -NGV (Natural Gas for Vehicle).
4.2.1. Kinh nghiÖm vµ nh÷ng thµnh tùu ®· ®¹t ®−îc víi NGV
4.2.1.1. Nh÷ng ph−¬ng ph¸p l−u tr÷ vµ ph©n phèi NGV
NGV cã thÓ l−u tr÷ trªn PTCG§B theo 2 çch kh¸c nhau:
+ ë d¹ng khÝ, t¹i nhiÖt ®é m«i tr−êng vµ ¸p suÊt cao (200 bar), tr¹ng th¸i
nµy cña khÝ tù nhiªn ®−îc ¸m chØ lµ CNG (Compressed Natural Gas)
239
+ ë d¹ng láng t¹i nhiÖt ®é ®«ng l¹nh (-161 0C) vµ ¸p suÊt m«i tr−êng,
tr¹ng th¸i nµy cña khÝ tù nhiªn ®−îc ¸m chØ lµ LNG (Liquefied Natural Gas)
Víi cïng l−îng n¨ng l−îng mang trªn xe, LNG cung cÊp nhiÒu −u ®iÓm dÔ
nhËn thÊy so víi CNG (gi¶m thÓ tÝch chøa vµ gi¶m chiÒu dµy kÐt chøa). Tr¸i l¹i,
LNG yªu cÇu thiÕt bÞ lµm l¹nh phøc t¹p vµ kÐt chøa ph¶i ®−îc gi÷ ë tr¹ng th¸i æn
®Þnh nhiÖt trong thêi gian l©u nhÊt cã thÓ. Khi thêi gian nµy kÕt thóc, van an toµn
(®−îc ®Æt ë gi¸ trÞ ¸p suÊt 6 bar) sÏ më ®Ó khÝ tù nhiªn tho¸t ra khái b×nh chøa.
§iÒu nµy dÉn ®Õn sù tæn thÊt nhiªn liÖu v« Ých (cã thÓ lªn ®Õn 1% thÓ tÝch b×nh
chøa/1 ngµy). Ngoµi ra, nã lµm gia t¨ng m¹nh l−îng chÊt ®éc h¹i, nguy hiÓm nÕu
sù thÊt tho¸t nµy x¶y ra trong kh«ng gian bÞ h¹n chÕ.
Nh− vËy, sù ho¸ láng khÝ tù nhiªn th−êng lµ cÇn thiÕt khi vËn chuyÓn
chóng b»ng ®−êng biÓn, khi ®ã ph¶i chÞu tæn thÊt vÒ tiªu thô nhiªn liÖu trung b×nh
kho¶ng 13,5% trªn ®o¹n ®−êng 1000 h¶i lý (bao gåm 12% tæn thÊt t¹i çc thiÕt bÞ
ho¸ láng vµ 1,5% cho viÖc n¹p vµ dì khÝ khái bÓ chøa). MÆc dÇu qu¸ tr×nh ho¸
láng cã thÓ cã hiÖu suÊt cao h¬n (8% thay v× 12%), nh−ng nã kh«ng thÓ so s¸nh
víi ph−¬ng ¸n dïng ®−êng èng dÉn khÝ truyÒn thèng (møc tiªu thô n¨ng l−îng
kho¶ng 2-2,5% víi kho¶ng çch 1000 km). Do vËy, NGV th−êng dïng lµm nhiªn
liÖu cho PTCG§B ë d¹ng khÝ.
4.2.1.2. Quy m« çc ®oµn xe dïng NGV trªn thÕ giíi
Trªn ThÕ giíi, vµo n¨m 1996, cã kho¶ng 1 triÖu ph−¬ng tiÖn ®ang dïng
NGV. Nh÷ng n−íc cã ®oµn xe NGV lín lµ CIS (céng ®ång çc quèc gia ®éc lËp),
ý, Ac-hen-tina, Canada, New Zealand vµ Mü. Riªng n¨m 1996, cã 2700 tr¹m
ph©n phèi NGV ®−îc l¾p ®Æt míi (600 tr¹m t¹i Canada vµ Hµ Lan)
Bøc tranh nµy cã thÓ sÏ thay ®æi ®¸ng kÓ trong t−¬ng lai gÇn do sù gia t¨ng
nhanh c¶ vÒ sè çc quèc gia tham gia còng nh− quy m« cña çc ®oµn xe dïng
NGV. Do vËy, ®Çu nh÷ng n¨m 2000, sè l−îng PTCG§B dïng NGV ®· t¨ng lªn
®Õn 750000 t¹i CIS, 300000 t¹i Canada, 200000 t¹i NhËt B¶n, 50000 t¹i Ph¸p,
200000 t¹i Anh …MÆc dï tèc ®é ph¸t triÓn nµy lµ kh¸ nhanh, nh−ng sè l−îng
ph−¬ng tiÖn dïng NGV sÏ chØ chiÕm mét phÇn nhá (d−íi 5%) tæng sè PTCG§B
trong vßng 25 n¨m tíi.
4.2.2. §Æc tÝnh cña NGV
KhÝ gas tù nhiªn, chñ yÕu chøa methane (tõ 80÷98% phô thuéc vµo nguån
gèc ®Þa lý cña nã). Do vËy, ®Æc tÝnh cña NG gÇn víi ®Æc tÝnh cña methane, nh−ng
chóng còng phô thuéc vµo hµm l−îng cña çc thµnh phÇn kh¸c cã trong khÝ gas tù
nhiªn.
240
4.2.2.1. Thµnh phÇn ho¸ häc
Thµnh phÇn cña mét sè lo¹i NG ®iÓn h×nh ®−îc liÖt kª trong B¶ng 4-5.
Ngoµi methane, çc hîp chÊt HC kh¸c ®−îc liÖt kª theo thø tù t¨ng dÇn cña hµm
l−îng: ethane (tõ 1÷8%); propane (lªn ®Õn 2%); butanes + pentane (nhá h¬n 1%).
Ngoµi ra, NGV cßn chøa mét sè hîp chÊt tr¬ nh− nit¬ (cã thÓ lªn ®Õn 10,8%) vµ
CO2 (tõ 0,2 ÷1,5%).
Còng cÇn ph©n biÖt râ gi÷a khÝ ®ång hµnh, ®−îc t¹o ra t¹i cïng vÞ trÝ vµ
thêi ®iÓm víi dÇu th« víi kh¸i niÖm khÝ kh«ng ®ång hµnh, thu ®−îc b»ng çch
thøc hoµn toµn ®éc lËp tõ nguån khÝ riªng biÖt. Trªn thùc tÕ, chØ çc lo¹i khÝ ga tù
nhiªn chøa Ýt nhÊt 89% methane míi ®−îc dïng lµm nhiªn liÖu cho ph−¬ng tiÖn.
Nh÷ng lo¹i khÝ lo·ng h¬n tÊt nhiªn th−êng ®−îc coi lµ çc lo¹i khÝ n¨ng l−îng
thÊp (tÊt nhiªn chóng còng cã thÓ dïng lµm nhiªn liÖu cho ®éng c¬).
B¶ng 4-5
Thµnh phÇn cña mét sè lo¹i khÝ gas tù nhiªn, [% thÓ tÝch]
Thµnh Groningue Lacq Parentis Frigg Hassi Ourengoi Uch
phÇn (Netherlands) (Ph¸p) (Ph¸p) (Na Uy) R’Mei (CIS) (Pakistan)
(Angeri)
Methane 81,3 69,0 13,6 95,7 83,7 85,3 27,3
Ethane 2,9 3,0 10,2 3,6 6,8 5,8 0,7
Propane 0,4 0,9 7,6 - 2,1 5,3 0,3
Butan 0,1 0,5 5,0 - 0,8 2,1 0,3
C5+ 0,1 0,5 3,6 - 0,4 0,2 -
Nit¬ 14,3 1,5 - 0,4 5,8 0,9 25,2
H2S 15,3 - - - - - -
CO2 0,9 9,3 - 0,3 0,2 0,4 46,2
Thµnh LosAngele Vikingkinsella Maracaibo Uthmaniyah Burgan Kirkuk

phÇn s (Mü) Canada) (Venezuela) (¶ RËp Xª ót) (C« oÐt) (I R¾c)
Methan 86,5 91,9 82,0 55,5 74,3 56,9
e
Ethane 8,0 2,0 10,0 18,0 14,0 21,2
Propane 1,9 0,9 3,7 9,8 5,8 6,0
Butan 0,3 0,3 1,9 4,5 2,0 3,7
C5+ 0,2 - 0,7 1,6 0,9 1,6
Nit¬ 2,6 4,9 1,5 0,2 2,9 -
H2S - - - 1,5 0,1 3,5
CO2 0,5 - 0,2 8,9 - 7,1
4.2.2.2. NhiÖt trÞ

Trong th«ng lÖ sö dông NGV, nhiÖt trÞ th−êng ®−îc biÓu diÔn b»ng kWh/1
m t¹i ®iÒu kiÖn th«ng th−êng (¸p suÊt 101,3 kPa, nhiÖt ®é 00C). Khi dïng cho
3
241
®éng c¬, nã ®−îc biÓu diÔn d−íi d¹ng thÝch hîp h¬n lµ NHV hoÆc GHV (tÝnh
theo MJ/kg). Gi¸ trÞ NHV cña mét sè lo¹i NGV kh¸c nhau ®−îc liÖt kª trong
B¶ng 4-6. §Ó x¸c ®Þnh quan hÖ gi÷a gi¸ trÞ nhiÖt trÞ theo thÓ tÝch vµ theo khèi
l−îng cÇn ph¶i biÕt ®−îc tû träng cña khÝ (th−êng ®−îc biÓu diÔn theo kg/m3).
B¶ng 4-6
NhiÖt trÞ vµ tû sè stoichiometry cña çc thµnh phÇn trong NGV
Tû träng Tû sè NHV
Nguån gèc
(thÓ khÝ) stoichiometry
cña khÝ [MJ/kg] [kW/kg]* [MJ/m3] [kWh/m3]
[kg/m3] (r)
Lacp 0,73 17,09 46,64 13,79 36,42 10,12
Algeria 0,76 16,77 48,89 13,58 37,06 10,29
Algeria 0,80 16,79 48,95 13,60 39,40 10,94
BiÓn B¾c 0,81 15,63 45,46 12,63 36,80 10,22
CIS 0,74 15,53 47,99 13,33 35,70 9,92
Gronigue 0,82 13,87 40,20 11,19 33,17 9,21
*
Chó thÝch: 1 kWh = 3,6 Mj
NGV cung cÊp gi¸ trÞ NHV khèi l−îng cao h¬n kho¶ng 10% so víi nhiªn
liÖu láng truyÒn thèng. Do vËy, víi cïng hiÖu suÊt nhiÖt, tiªu thô nhiªn liÖu (theo
khèi l−îng) cña ®éng c¬ ch¹y b»ng NGV sÏ tèt h¬n khi vËn hµnh víi nhiªn liÖu
truyÒn thèng. TÊt nhiªn, gi¸ trÞ NHV cña NGV gi¶m khi hµm l−îng çc hîp chÊt
tr¬ (CO2, N2) trong nã t¨ng lªn.
Ngoµi ra, tû sè stoichiometry thay ®æi víi møc ®é lín (tõ 14÷17) phô
thuéc vµo tõng lo¹i NGV. Do vËy, hÖ thèng kiÓm so¸t l−u l−îng trªn ph−¬ng tiÖn
dïng khÝ tù nhiªn ph¶i vËn hµnh trªn 1 kho¶ng kh¸ réng. Tuy nhiªn, n¨ng l−îng
cña hçn hîp ch¸y (víi cïng mét gi¸ trÞ cña tû sè t−¬ng ®−¬ng) kh«ng phô thuéc
nhiÒu vµo thµnh phÇn cña NGV. §iÒu ®ã cho phÐp ®éng c¬ cã thÓ duy tr× c«ng
suÊt riªng ph¸t ra gÇn nh− kh«ng ®æi, bÊt chÊp kiÓu NGV ®−îc sö dông.
4.2.2.3. Qu¸ tr×nh ch¸y cña NGV trong ®éng c¬
Çc th«ng sè c¬ b¶n vÒ qu¸ tr×nh ch¸y nhiªn liÖu NGV (thµnh phÇn chñ
yÕu lµ methane) vµ nhiªn liÖu x¨ng truyÒn thèng trong ®éng c¬ ®−îc tr×nh bµy
trong B¶ng 4-7.
B¶ng 4-7
So s¸nh ®Æc tÝnh cña methane vµ nhiªn liÖu x¨ng truyÒn thèng
§Æc tÝnh Methane X¨ng

ChØ sè «c-tan ≈ 130 95
NhiÖt trÞ khèi l−îng, NHV, [kJ/kg] 50009 42690
242
Hµm l−îng n¨ng l−îng trong hçn hîp hoµ khÝ, 3,10 3,46
[kJ/dm3]
Giíi h¹n tÝnh dÔ ch¸y thÊp 0,50 0,60 *
Tèc ®é lan truyÒn ngän löa ch¶y tÇng t¹i tû sè t−¬ng 30 37,5*
®−¬ng ϕ = 0,8; [cm/s]
N¨ng l−îng ®¸nh löa tèi thiÓu, [mJ] 0,33 0,26 **
NhiÖt ®é ngän löa ®o¹n nhiÖt, [0K] 2227 2266*
Chó thÝch: *- d÷ liÖu víi isooctane; **- d÷ liÖu víi butan;
a. ChØ sè èc- tan

Kh¶ n¨ng chèng kÝch næ rÊt cao cña methane dÉn ®Õn ý t−ëng sö dông
NGV ®Ó kiÓm so¸t qu¸ tr×nh ch¸y trong ®éng c¬ ®¸nh löa c−ìng bøc. Ngoµi ra,
còng cã thÓ sö dông NGV víi chu tr×nh diesel, nh−ng trong tr−êng hîp nµy cã
ngô ý lµ ch¸y ®a nhiªn liÖu (nhiªn liÖu diesel ®uîc phun vµo khèi hçn hîp m«i
chÊt gåm kh«ng khÝ + NGV).
Ph−¬ng ph¸p ®a nhiªn liÖu (Dual-fuel) ®· lµ ®èi t−îng cña nhiÒu nghiªn
cøu thùc nghiÖm kh¸c nhau dµnh cho çc ®éng c¬ tÜnh t¹i. Tuy nhiªn, khi ¸p
dông ph−¬ng ph¸p nµy víi ®éng c¬ dïng trªn PTCG§B th−êng yªu cÇu ph¶i cã 1
hÖ thèng cung cÊp nhiªn liÖu phøc t¹p (nh»m tr¸nh hiÖn t−îng ch¸y kh«ng hÕt
hoÆc x¶y ra kÝch næ nghiªm träng trong qu¸ tr×nh chuyÓn tiÕp cña ®éng c¬). §ã lµ
lý do t¹i sao phÇn lín çc ph−¬ng tiÖn dïng NGV th−êng dïng chu tr×nh cña
®éng c¬ x¨ng (ch¸y c−ìng bøc b»ng tia löa ®iÖn).
b. Qu¸ tr×nh ch¸y vµ lan truyÒn mµng löa
N¨ng l−îng ®¸nh löa tèi thiÓu yªu cÇu ®Ó ®èt ch¸y methane lµ cao h¬n
®¸ng kÓ so víi HC. Do vËy, viÖc chuyÓn ®æi 1 ®éng c¬ sang dïng NGV sÏ yªu
cÇu mét hÖ thèng ®¸nh löa c«ng suÊt cao (cã thÓ t¹o ra n¨ng l−îng ®¸nh löa
kho¶ng tõ 100 ÷110 MJ, thay v× 30 ÷40 MJ khi dïng cho nhiªn liÖu x¨ng truyÒn
thèng).
Methane cã tÝnh dÔ ch¸y réng h¬n so víi HC; ®iÒu nµy cho phÐp ®éng c¬
vËn hµnh víi hçn hîp nghÌo. §©y lµ −u ®iÓm khi dïng NGV lµm nhiªn liÖu ®èi
víi çc ph−¬ng tiÖn dïng trong c«ng nghiÖp.
Methane ch¸y t−¬ng ®èi chËm (H×nh 4-9), ®iÒu nµy cã thÓ lµm gi¶m hiÖu
suÊt do t¨ng l−îng nhiÖt tæn thÊt cho thµnh v¸ch. Tuy nhiªn, cã thÓ kh¾c phôc
nh−îc ®iÓm b»ng çch t¨ng c−êng møc ®é vËn ®éng rèi cña hçn hîp. Trong thùc
tÕ, tèc ®é ch¸y chËm cña methane còng gãp phÇn lµm gi¶m tiÕng ån ch¸y cña
®éng c¬ dïng NGV.
243
Tèc ®é, [m/s]
2,0
Propane + Kh«ng khÝ
1,5
Isooctane + Kh«ng khÝ
1,0
Methane + Kh«ng khÝ
0,5
0,0
0,7 0,8 0,9 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4
H×nh 4-9. Tèc ®é lan truyÒn ngän löa cña methane, propane vµ isooctane.
c. NhiÖt ®é vµ thµnh phÇn s¶n phÈm ch¸y

Methane chøa 75% C (theo khèi l−îng) so víi tõ 86 ®Õn 88% cña nhiªn
liÖu láng truyÒn thèng. Trong ®iÒu kiÖn hçn hîp stoichiometry, hµm l−îng CO2
trong khÝ th¶i th−êng chØ ë møc 11,7% so víi møc 14,5 % trong s¶n phÈm ch¸y
cña isooctan.
H¬n n÷a, víi hçn hîp giÇu, hµm l−îng CO trong s¶n phÈm ch¸y cña
methane thÊp h¬n so víi HC. Møc CO tÝnh to¸n t¹i tû sè t−¬ng ®−¬ng ϕ=1,10 lµ
2,2% ®èi víi s¶n phÈm ch¸y cña methane vµ 3,3% víi s¶n phÈm ch¸y cña
toluene. NhiÖt ®é ngän löa cña methane ë møc võa ph¶i, ®iÒu nµy gãp phÇn gi¶m
hµm l−îng NOx trong khÝ th¶i. Ta thÊy, NGV cã −u ®iÓm næi bËt vÒ kh¶ n¨ng
gi¶m çc chÊt « nhiÔm truyÒn thèng trong khÝ th¶i nh− CO, NOx, CO2.
4.2.3. Nh÷ng c«ng nghÖ liªn quan khi sö dông NGV
4.2.3.1. L−u tr÷ vµ ph©n phèi NGV
a.Thïng chøa nhiªn liÖu cña ph−¬ng tiÖn
Gi¶i ph¸p truyÒn thèng ®èi víi thïng chøa nhiªn liÖu NGV lµ dïng kÐt
chøa b»ng thÐp cã kh¶ n¨ng duy tr× ¸p suÊt lµm viÖc kho¶ng 200 bar (20 MPa).
Çc ®iÒu luËt yªu cÇu thïng chøa NGV ph¶i cã kh¶ n¨ng chÞu ®−îc ¸p suÊt
600 bar trong tr−êng hîp cã rñi ro ch¸y næ. §iÒu nµy dÉn ®Õn kh¶ n¨ng chøa lín
nhÊt cña kÐt chØ vµo kho¶ng 0,15 m3 (n) khÝ trªn 1 kg thïng chøa. Tuy nhiªn, khi
thïng chøa lµm b»ng nh÷ng vËt liÖu kh¸c (sîi thuû tinh hoÆc nhùa tæng hîp) sÏ
cã kh¶ n¨ng chøa tèt h¬n thÐp (H×nh 4-10).
244
VËt liÖu chÕ t¹o kÐt chøa
ThÐp
ThÐp cã ®é bÒn cao
Nh«m
Nh«m sîi dËp
Nh«m composite
Composite sîi nh«m

nh©n t¹o
Composite sîi cac-bon

nh©n t¹o
Kh¶ n¨ng chøa t¹i ¸p suÊt 200

bar, [m3n/ kg kÐt chøa]
H×nh 4-10. Dung l−îng l−u tr÷ khÝ (theo m3 ë ®iÒu kiÖn tiªu chuÈn)
tÝnh trªn 1 kg kÐt chøa t¹i ¸p suÊt 200 bar.
Tuú theo c«ng nghÖ sö dông, xem ra ¸p suÊt NGV trong thïng chøa
kho¶ng 200 bar lµ gi¸ trÞ tèi −u. NÕu thÊp h¬n ng−ìng nµy l−îng n¨ng l−îng dù
tr÷ qu¸ nhá; trªn gi¸ trÞ nµy sÏ lµm cho thïng chøa qu¸ nÆng do ph¶i t¨ng chiÒu
dµy cña v¸ch thïng chøa.
Mét ph−¬ng ph¸p kh¸c dïng ®Ó l−u tr÷ NGV lµ sö dông vËt liÖu hÊp thô.
(than ho¹t tÝnh hoÆc «-xÝt kim lo¹i). Chóng cã −u ®iÓm lµ kh¶ n¨ng l−u tr÷ khèi
l−îng (H×nh 4-11) vµ sö dông ¸p suÊt thÊp (tõ 30÷40 bar). Trong tr−êng hîp nµy,
gi¸ thµnh nÐn thÊp h¬n vµ thïng chøa cã thÓ chÕ t¹o víi nh÷ng h×nh d¹ng kh¸c
nhau ®Ó cã thÓ thÝch hîp h¬n ®èi víi ph−¬ng tiÖn. HiÖn nay, cã thÓ ®¹t ®−îc kh¶
n¨ng l−u tr÷ tõ 125÷180 lÝt NGV/1 lÝt dung tÝch kÐt chøa ë ¸p suÊt 35 bar (kho¶ng
50 ®Õn 80% kh¶ n¨ng chøa khi NGV ®−îc nÐn ë ¸p suÊt 200 bar).
MÆc dï vËy, viÖc l−u tr÷ NGV ë thÓ khÝ víi ¸p suÊt cao vÉn cßn ®−îc sö
dông réng r·i. Do vËy, thiÕt bÞ an toµn vÉn rÊt cÇn thiÕt ®Ó tr¸nh rñi ro g©y næ khi
cã sù rß rØ khÝ. Trong thùc tÕ, kh¶ n¨ng næ lµ khã x¶y ra h¬n nhiÒu so víi suy
nghÜ th«ng th−êng cña chóng ta. Bëi v×, methane (cã tû träng vµo kho¶ng 0,55)
nhÑ h¬n nhiÒu so víi kh«ng khÝ, sÏ khuyÕch t¸n rÊt nhanh vµ x¸c suÊt ®Ó thu ®−îc
245
mét hçn hîp cã thÓ ch¸y lµ thÊp. ThiÕt bÞ an toµn th−êng dïng lµ van, sÏ më t¹i
¸p suÊt 35 bar (¸p suÊt cã thÓ ®¹t tíi trong 1 ph−¬ng tiÖn bÞ ch¸y). Thùc tÕ cho
thÊy, kÐt chøa cã thÓ chÞu ®−îc ¸p suÊt 600 bar mµ kh«ng lµm r¹n nøt thµnh.
Nh÷ng thùc nghiÖm thËt trªn ph−¬ng tiÖn ®· kh¼ng ®Þnh lµ khÝ gas cã thÓ tho¸t ra
khái thïng chøa vµ ch¸y mµ kh«ng g©y næ
Dung l−îng chøa, [kg/m3]
KÐt chøa cã than

ho¹t tinh
KÐt chøa
tiªu chuÈn
¸p suÊt b×nh chøa, [bar]

H×nh 4-11. HiÖu qu¶ cña viÖc l−u tr÷ NGV
b»ng than ho¹t tÝnh t¹i nhiÖt ®é 2100C.
Thïng chøa NGV ph¶i ®¸p øng yªu cÇu vÒ viÖc l¾p ®¹t vµ bè trÝ trªn
ph−¬ng tiÖn. Trªn xe buýt, thïng chøa NGV th−êng ®−îc ®Æt trªn nãc xe (H×nh 4-
12) vµ th−êng cã h×nh má neo vµ ®−îc l¾p trªn gi¸ ®Æc biÖt.
246
Bé phËn b¶o vÖ (tr¸nh
B×nh chøa (2x3) tia cùc tÝm vµ t¸c
®éng thêi tiÕt) Thanh gi»ng (2)
Thanh gi÷
(2)
Van an toµn
Van x¶
Lç th«ng h¬i cho
khoang ®éng c¬ (2)
TÊm ®Ëy
Bé ®iÒu chØnh
¸p suÊt
Van ®iÒu khiÓn Van ®iÒu khiÓn

®iÖn tö ®iÖn tö (2)
Van kiÓm tra
§−êng èng n¹p
nhiªn liÖu
§−êng èng cung
cÊp nhiªn liÖu
> 1,5m Hép ®iÒu khiÓn
nhiªn liÖu
§éng c¬ x¨ng
H×nh 4-12. S¬ ®å bè trÝ chung hÖ thèng nhiªn liÖu NGV trªn xe buýt.
247
b. HÖ thèng ph©n phèi nhiªn liÖu NGV
Hai lo¹i hÖ thèng ph©n phèi NGV cã thÓ sö dông: tr¹m cung cÊp trung t©m
vµ m¸y nÐn NGV trong nhµ.
* Tr¹m cung cÊp NGV trung t©m:
Cã trªn 1000 tr¹m ph©n phèi NGV ®−îc l¾p ®Æt trªn toµn thÕ giíi (trªn 800
tr¹m t¹i Mü). Mét tr¹m cung cÊp NGV ph¶i ®¶m b¶o çc yÕu tè:
+ Liªn kÕt víi hÖ thèng vËn chuyÓn vµ ph©n phèi ®· cã s½n
+ NÐn NGV ®Õn ¸p suÊt 200 bar (hoÆc lín h¬n) vµ l−u tr÷ ®ñ l−îng khÝ ®Ó
®¸p øng nhu cÇu cña çc ph−¬ng tiÖn dïng NGV.
+ Ph©n phèi NGV cho ph−¬ng tiÖn th«ng qua 1 thiÕt bÞ linh ho¹t ®Ó ®¶m
b¶o sù kÕt nèi gi÷a hÖ thèng ph©n phèi vµ thïng chøa. CÇn ph¶i ®¶m b¶o r»ng
thêi gian n¹p nhiªn liÖu cho ph−¬ng tiÖn lµ ng¾n nhÊt (tõ 2÷10 phót). §iÒu nµy
cho thÊy ¸p suÊt trong bÓ chøa (kho¶ng 250 bar) ph¶i cao h¬n kh¸ nhiÒu ¸p suÊt
yªu cÇu trong thïng nhiªn liÖu cña ph−¬ng tiÖn.
Mét tr¹m nhiªn liÖu cã thÓ ph¶i cung c©p cho kho¶ng 1000 ph−¬ng tiÖn,
do vËy nã cÇn mét m¸y nÐn víi c«ng suÊt kho¶ng 100 kW. Gi¶n ®å 1 tr¹m ph©n
phèi NGV ®−îc chØ ra trªn H×nh 4-13 (gi¸ thµnh vµo kho¶ng 478.000 USD ë thêi
®iÓm th¸ng 6/1999).
Xe dïng Tr¹m Khu chøa NGV M¸y nÐn Bé phËn dËp §−êng èng
NGV ph©n phèi trung gian NGV dao ®éng cung cÊp
(¸p suÊt cao) ¸p suÊt NGV
H×nh 4-13. Gi¶n ®å tr¹m cung cÊp nhiªn liÖu NGV

* M¸y nÐn trong nhµ:
Ph−¬ng ph¸p nµy ®· ®−îc sö dông nhiÒu t¹i Canada. Nã cã tèc ®é n¹p khÝ
thÊp (kho¶ng 4 lÝt/giê víi ¸p suÊt kho¶ng 200 bar).
248
4.2.3.2. Ph−¬ng ph¸p ®èt ch¸y NGV trong ®éng c¬
Hai kiÓu ph−¬ng tiÖn cã thÓ thÝch hîp víi viÖc sö dông NGV lµ xe con chë
kh¸ch vµ xe buýt. Do vËy, tuú theo kiÓu ph−¬ng tiÖn mµ ng−êi ta sö dông nh÷ng
ph−¬ng ph¸p ®èt ch¸y kh¸c nhau.
a. Víi xe con chë kh¸ch
VÒ c¬ b¶n, nh÷ng lùa chän ®−îc quan t©m ®èi víi xe con chë kh¸ch lµ:
+ Sù lùa chän vÒ tû sè nÐn: cã thÓ cao h¬n ®¸ng kÓ (tû sè nÐn kh¶ thi cã
thÓ lµ 12 hoÆc thËm chÝ 13) so víi khi dïng nhiªn liÖu x¨ng (do chØ sè èctan cña
methane cao h¬n)
+ ViÖc l¾p ®Æt hÖ thèng cung cÊp nhiªn liÖu ®Æc biÖt dïng NGV
+ KiÓm so¸t « nhiÔm: yªu cÇu hçn hîp stoichiometry ®Ó sö dông BXLKT
cã hiÖu qu¶.
b. Víi xe buýt
Trªn xe buýt dïng ®éng c¬ diesel (th−êng ®−îc t¨ng ¸p tua-bin khÝ vµ cã
tÝnh kinh tÕ nhiªn liÖu rÊt cao). Khi sö dông NGV, ¸m chØ viÖc chÊp nhËn sù ®èt
ch¸y b»ng tia löa ®iÖn vµ qu¸ tr×nh ch¸y lan nh− trong ®éng c¬ x¨ng truyÒn
thèng. Trong tr−êng hîp nµy, cã thÓ h×nh dung 2 kü thuËt ®−îc ph¸t triÓn:
+ KiÓu ®Çu tiªn: dïng hçn hîp stoichiometry víi BXLKT kiÓu xóc t¸c 3
®−êng; ph−¬ng ph¸p nµy lµ hîp lý cho h−íng nghiªn cøu gi¶m thiÓu « nhiÔm.
Trong thùc tÕ, vÊn ®Ò tån t¹i lín nhÊt ®èi víi ph−¬ng ph¸p nµy lµ hiÖu suÊt bÞ suy
gi¶m ®¸ng kÓ khi so s¸nh víi ®éng c¬ diesel.
+ KiÓu thø 2: kh«ng cã nhiÒu tham väng vÒ gãc ®é m«i tr−êng, nh−ng cã
triÓn väng h¬n vÒ gãc ®é hiÖu suÊt sö dông n¨ng l−îng. Nã bao gåm viÖc ®iÒu
chØnh l−u l−îng hçn hîp NGV-kh«ng khÝ theo ®iÒu kiÖn vËn hµnh vµ −u tiªn cho
tr¹ng th¸i vËn hµnh víi hçn hîp nghÌo (Lean-Mixture). KÕt qu¶ mong ®îi lµ hiÖu
suÊt nhiÖt cao nhÊt vµ hµm l−îng NOx thÊp. Víi tr−êng hîp nµy, hµm l−îng çc
chÊt « nhiÔm kh¸c (CO vµ HC) ®· t−¬ng ®èi thÊp, cã thÓ gi¶m nhiÒu h¬n n÷a
b»ng viÖc sö dông BXLKT.
4.2.3.3. HÖ thèng cung cÊp nhiªn liÖu NGV trªn ph−¬ng tiÖn
Ban ®Çu, cã ý kiÕn cho r»ng viÖc cung cÊp NGV cã vÎ dÔ dµng h¬n so víi
viÖc cung cÊp nhiªn liÖu láng (nh− x¨ng) vµo ®éng c¬. Tuy nhiªn, viÖc ®−a mét
l−îng chÝnh x¸c nhiªn liÖu NGV vµo xi lanh ®¸p øng theo mçi ®iÒu kiÖn vËn hµnh
cña ®éng c¬ ®«i khi lµ khã thùc hiÖn (vÊn ®Ò kiÓm so¸t hçn hîp, ®é chÝnh x¸c cña
thiÕt bÞ kiÓm so¸t l−îng nhiªn liÖu, sù thay ®æi lín vÒ l−u l−îng…). Do vËy, vÊn
®Ò rÊt quan träng lµ ph¶i ®¶m b¶o sù thay ®æi nhá vÒ tû sè t−¬ng ®−¬ng gi÷a çc
xi lanh vµ gi¶m thiÓu l−îng nhiªn liÖu tæn thÊt. Do vËy, hÖ thèng cung cÊp nhiªn
liÖu NGV cÇn sö dông nh÷ng kü thuËt kh¸ phøc t¹p.
249
a. Bé chÕ hoµ khÝ NGV
Bé chÕ hoµ khÝ (®−îc thiÕt kÕ ®Ó dïng víi nhiªn liÖu x¨ng) cã thÓ dïngvíi
nhiªn liÖu NGV. H×nh 4-14 cung cÊp 1 vÝ dô vÒ mét c«ng nghÖ ®−îc ph¸t triÓn
cao nhÊt hiÖn nay (®−îc ph¸t triÓn bëi c«ng ty Deltec). Víi hÖ thèng nµy, NGV
®−îc ®o b»ng mét bé phËn ®Þnh l−îng thay v× dïng hÖ thèng venturi truyÒn
thèng. ViÖc ®iÒu khiÓn bé ®Þnh l−îng ®−îc duy tr× bëi 1 ®éng c¬ b−íc ®−îc ®iÒu
khiÓn ®iÖn tö (®−îc nèi víi c¶m biÕn thÝch hîp). NÕu hÖ thèng vËn hµnh ë chÕ ®é
vßng lÆp hë, çc c¶m biÕn cung cÊp th«ng tin vÒ ¸p suÊt vµ nhiÖt ®é khÝ n¹p, tèc
®é ®éng c¬, vÞ trÝ cña b−ím ga; nÕu hÖ thèng vËn hµnh ë chÕ ®é vßng lÆp kÝn, viÖc
tÝnh to¸n sÏ sö dông thªm tÝn hiÖu cña c¶m biÕn lambda.
Hçn hîp sau chÕ hoµ khÝ

(víi ¸p suÊt t¨ng ¸p) Kh«ng khÝ tr−íc
chÕ hoµ khÝ (víi ¸p
suÊt t¨ng ¸p)
§éng c¬ b−íc vµ van kiÓm so¸t tû

lÖ kh«ng khÝ-nhiªn liÖu
C¬ cÊu kiÓm so¸t

v−ît tèc
Van kh«ng khÝ
kh«ng t¶i
Van c¾t gi¶m tèc NGV gi·n në
(víi ¸p suÊt t¨ng ¸p)
H×nh 4-14. S¬ ®å bé chÕ hoµ khÝ DELTEC
Víi nh÷ng ph−¬ng tiÖn ®−îc thiÕt kÕ riªng ®Ó ch¹y b»ng NGV, ph−¬ng
ph¸p chÕ hoµ khÝ khã thùc hiÖn (v× h¹n chÕ cña nã trong ®iÒu kiÖn chuyÓn tiÕp vµ
do sù gi¶m ¸p suÊt trong hÖ thèng n¹p). Do vËy, ng−êi ta th−êng sö dông hÖ
thèng phun NGV trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp.
b. Phun NGV gi¸n tiÕp
ViÖc sö dông thiÕt bÞ phun NGV gi¸n tiÕp sÏ c¶i thiÖn vÒ møc ®é « nhiÔm
khÝ th¶i còng nh− hiÖu suÊt cña ph−¬ng tiÖn. Kh«ng gièng nh− bé chÕ hoµ khÝ, hÖ
thèng cã kh¶ n¨ng kiÓm so¸t chÝnh x¸c h¬n vÒ l−îng NGV ®−îc phun vµo. Ngoµi
ra, do kh«ng cã hÖ thèng venturi nªn gi¶m ®−îc tæn thÊt ¸p suÊt trªn ®−êng n¹p.
250
§éngc¬
§éng c¬ KhÝ th¶i
-NhiÖt ®é khÝ NGV
Hçn
Hçnhîp
hîp VanVan kiÓm
kiÓm so¸t
so¸t l−ul−u
l−îng
ECU(NGV)
ECU NGV
- ¸p suÊt khÝ NGV
- Chªnh lÖch ¸p suÊt
Bé Bé
®iÒu®iÒu chØnh
chØnh ¸p suÊt
KhÝ n¹p ¸p suÊt L−u l−îng khÝ yªu
cÇu
-NhiÖt ®é khÝ n¹p

KhÝ NGV
- ¸p suÊt khÝ n¹p
ECU
ECU - C¶m biÕn lambda
- VÞ trÝ b−ím ga
H×nh 4-15. HÖ thèng nhiªn liÖu ®éng c¬ dïng NGV, phun ®¬n ®iÓm
Víi ph−¬ng ph¸p phun ®¬n ®iÓm, hÖ thèng nµy th−êng sö dông trªn ®éng
c¬ xe con vµ th−êng ®−îc gäi lµ - GFI (Gaseous Fuel Injection). Nguyªn lý cã
phÇn h¬i kh¸c: nhiªn liÖu NGV (®−îc nÐn víi ¸p suÊt kho¶ng 7 bar), ®−îc kiÓm
so¸t b»ng van sãng ©m vµ ®−îc ®−a vµo ®−êng n¹p b»ng mét vßi phun ®¬n kiÓu
chèt. HÖ thèng phun NGV ®¬n ®iÓm dïng trªn xe t¶i th−êng sö dông hÖ thèng
phun kiÓu Tecjet (cung cÊp bëi h·ng Deltec). Nh÷ng hÖ thèng nµy sö dông c«ng
nghÖ truyÒn thèng h¬n, bao gåm mét van kiÓm so¸t ®Ó cung cÊp khÝ NGV cã ¸p
vµo trong hçn hîp. L−u l−îng khÝ ®−îc kiÓm so¸t b»ng 1 ECU (H×nh 4-15).
ThiÕt bÞ phun NGV ®a ®iÓm cã mét sè −u ®iÓm so víi thiÕt bÞ phun ®¬n
®iÓm. Chóng gi¶m thiÓu ®−îc nguy c¬ næ ng−îc trong ®−êng n¹p còng nh− c¶i
thiÖn ®−îc sù ®ång ®Òu vÒ ph©n bè nhiªn liÖu gi÷a çc xi lanh.
c. Phun nhiªn liÖu NGV trùc tiÕp
Phun trùc tiÕp lµ mét ph−¬ng ph¸p hÊp dÉn nh−ng ch−a ®−îc ph¸t triÓn ë
qui m« c«ng nghiÖp.Phun trùc tiÕp cho phÐp kÕt hîp çc −u ®iÓm b¶n chÊt cña
NGV vµ qu¸ tr×nh n¹p-ch¸y ph©n tÇng (Stratified-Charge), trong khi vÉn gi÷ ®−îc
−u ®iÓm lµ nhiªn liÖu NGV ®−îc cung cÊp víi ¸p suÊt cao. §éng c¬ cã thÓ vËn
hµnh víi hçn hîp nghÌo mµ kh«ng cã tæn thÊt khÝ n¹p, (t¨ng ®−îc hiÖu suÊt
nhiÖt). Tuy nhiªn, ph−¬ng ph¸p nµy yªu cÇu çc thiÕt bÞ cã ®é chÝnh x¸c cao, hÖ
thèng phun cÇn ®−îc b¶o d−ìng vµ ®iÒu chØnh chu ®¸o. Ngoµi ra, gi¸ thµnh cña
hÖ thèng nµy còng sÏ rÊt cao.
251
Bé XLKX
(kiÓu xóc t¸c 3 KhÝ th¶i
®−êng)
C¶m biÕn lambda
KhÝ n¹p Tèc ®é ®éng c¬

§éng c¬ ¸p suÊt trªn ®−êng n¹p
VÞ trÝ b−ím ga
¸p
suÊt
khÝ
n¹p Van kiÓm so¸t l−u l−îng C¬ cÊu chÊp hµnh ECU
Bé ®iÒu chØnh ¸p suÊt
KhÝ NGV
H×nh 4-16. HÖ thèng nhiªn liÖu ®éng c¬ dïng NGV, phun ®a ®iÓm
d. So s¸nh çc hÖ thèng cung cÊp NGV kh¸c nhau

−u ®iÓm vµ h¹n chÕ cña çc hÖ thèng cung cÊp NGV kh¸c nhau ®−îc tr×nh
bµy trong B¶ng 4-8.
B¶ng 4-8
So s¸nh çc hÖ thèng cung cÊp nhiªn liÖu NGV kh¸c nhau
Dïng Phun NGV Phun Phun
chÕ hoµ khÝ ®¬n ®iÓm NGV NGV
Tiªu chÝ
C¬ §iÖn Liªn Theo ®a trùc
®¸nh gi¸
khÝ tö tôc sau ®iÓm tiÕp
Gi¸ thµnh ++ + + - - --
§¶m b¶o vËn hµnh ë chÕ ®é -- - - + + ++
chuyÓn tiÕp
§¶m b¶o sù ph©n bè ®Òu nhiªn liÖu -- -- -- -- ++ ++
gi÷a çc xi lanh
Gi¶m ¸p suÊt khÝ n¹p -- -- - - + ++
Nguy c¬ næ ng−îc trong ®−êng n¹p -- -- -- -- + ++
252
Ta thÊy, khi xÐt ®Õn møc ®é quan träng cña yªu cÇu gi¶m « nhiÔm, hÖ
thèng phun nhiªn liÖu NGV (®¬n ®iÓm vµ ®a ®iÓm) sÏ lµ gi¶i ph¸p thay thÕ hîp lý
cho hÖ thèng nhiªn liÖu dïng bé chÕ hoµ khÝ.
4.2.4. C©n b»ng n¨ng l−îng vµ m«i tr−êng khi sö dông NGV
Khi NGV ®−îc sö dông trªn ph−¬ng tiÖn, nh©n tè ®Çu tiªn ®−îc quan t©m
lµ c©n b»ng n¨ng l−îng cña nhãm çc qu¸ tr×nh phÝa tr−íc vµ so s¸nh nã víi
nhiªn liÖu truyÒn thèng (x¨ng vµ diesel) (B¶ng 4-9). Tiªu thô n¨ng l−îng ®−îc
chia thµnh 5 c«ng ®o¹n: s¶n xuÊt, vËn chuyÓn nguyªn liÖu th«, tinh läc, ph©n phèi
vµ nÐn (víi nhiªn liÖu d¹ng khÝ). §èi víi NGV, çc qu¸ tr×nh phÝa tr−íc tiªu thô
®Õn 16% n¨ng l−îng (nhá h¬n mét chót so víi x¨ng), trong khi nhiªn liÖu diesel
tiÕt kiÖm n¨ng l−îng nhÊt (thËm chÝ víi hµm l−îng l−u huúnh kh¸ thÊp, vµo
kho¶ng 0,05%).
B¶ng 4-9
Tiªu thô n¨ng l−îng víi çc qu¸ tr×nh phÝa tr−íc cña NGV vµ LPG
so s¸nh víi x¨ng vµ diesel (theo % cña n¨ng l−îng cã s½n)
Qu¸ tr×nh X¨ng Diesel LPG* NGV
Ch¸y t¹i nguån 3,0 3,0 3,0 1,8
Qu¸ tr×nh tiªu huû (t¹i nguån) 1,0 1,0 1,0 -
VËn chuyÓn nguyªn liÖu th« 1,9 1,9 1,9 8,0
Tinh läc 12,5 6,5 3,5 -
Tæn thÊt tinh läc 0,3 0,1 0,1 -
Ph©n phèi 0,5 0,5 1,0 0,5
NÐn - - - 6,0
Tæng céng 19,2 13,0 10,5 16,3
Chó thÝch: * - LPG thu ®−îc tõ qu¸ tr×nh tinh läc dÇu th« chø kh«ng ph¶i t¹i çc nguån khÝ
Trong t−¬ng lai, vÞ trÝ cña NGV sÏ ®−îc c¶i thiÖn do çc nguyªn nh©n:
+ Nh÷ng c¶i tiÕn trong chuçi qu¸ tr×nh vËn chuyÓn-ph©n phèi-nÐn sÏ cã
kh¶ n¨ng gi¶m tæn thÊt n¨ng l−îng tõ 16 xuèng 12 %.
+ Çc tiªu chuÈn chÊt l−îng cao h¬n sÏ ®−îc ¸p dông ®èi víi nhiªn liÖu
truyÒn thèng, sÏ lµm cho qu¸ tr×nh s¶n xuÊt nhiªn liÖu x¨ng vµ diesel tiªu thô
nhiÒu n¨ng l−îng h¬n.
4.2.5. Tr¹ng th¸i cña ph−¬ng tiÖn khi vËn hµnh víi NGV
4.2.5.1. Víi xe con chë kh¸ch
Ngoµi nh÷ng thay ®æi cÇn thiÕt ®Ó phï hîp víi viÖc sö dông nhiªn liÖu
NGV (thay ®æi tû sè nÐn, hÖ thèng cung cÊp nhiªn liªu, thïng chøa), cÇn quan
tÊm ®Õn 2 yÕu tè c¬ b¶n kh¸c lµ hiÖu suÊt vµ møc ®é « nhiÔm cña ph−¬ng tiÖn.
253
a. HiÖu suÊt
VÒ khÝa c¹nh hiÖu suÊt, ph−¬ng tiÖn dïng NGV cã thÓ dÔ dµng ®¹t ®−îc
møc c¶i thiÖn lªn ®Õn 10% so víi ph−¬ng tiÖn x¨ng (chñ yÕu lµ do tû sè nÐn cao
h¬n). ViÖc n¹p NGV cã thÓ g©y ra sù suy gi¶m c«ng suÊt (kho¶ng 10%). Tuy
nhiªn, ®iÒu nµy ®−îc ®Òn bï b»ng sù c¶i thiÖn vÒ hiÖu suÊt. Do vËy, mét ph−¬ng
tiÖn tèi −u ®Ó dïng víi NGV cã thÓ thu ®−îc cïng hiÖu suÊt c¬ khÝ (kh¶ n¨ng t¨ng
tèc, m« men xo¾n, tèc ®é lín nhÊt) nh− ph−¬ng tiÖn dïng nhiªn liÖu x¨ng.
Ngoµi ra, do tr¹ng th¸i tù nhiªn d¹ng khÝ, NGV sÏ c¶i thiÖn ®−îc ®Æc tÝnh
cña ®éng c¬ ë çc chÕ ®é chuyÓn tiÕp (kÕt qu¶ lµ kh¶ n¨ng ®iÒu khiÓn vµ vËn
hµnh ªm dÞu). Cuèi cïng, vÊn ®Ò liªn quan ®Õn ®iÒu kiÖn vËn hµnh nhiÖt ®é l¹nh
(nh÷ng khã kh¨n víi viÖc khëi ®éng l¹nh vµ sÊy nãng ®éng c¬) hoÆc ®iÒu kiÖn
nhiÖt ®é nãng (sù thÊm, t¹o bäc h¬i trong hÖ thèng nhiªn liÖu) th−êng gÆp ®èi víi
®éng c¬ x¨ng, cã kh¶ n¨ng ®−îc lo¹i bá triÖt ®Ó khi dïng NGV.
b. §Æc tÝnh « nhiÔm
¤ nhiÔm cña ph−¬ng tiÖn dïng NGV chñ yÕu lµ sù ph¸t th¶i HC (nã
th−êng chøa ®Õn 90 % methane). H×nh 4-17 cung cÊp d÷ liÖu vÒ sù ph©n bè HC
ph¸t th¶i phÝa tr−íc BXLKT 3 ®−êng (víi c¶ nhiªn liÖu x¨ng vµ NGV). Ng−îc l¹i
víi ®éng c¬ x¨ng, ph−¬ng tiÖn dïng NGV gÇn nh− kh«ng ph¸t th¶i HC cã lín
h¬n 4 nguyªn tö çc-bon; ®Æc biÖt trong khÝ th¶i kh«ng ph¸t hiÖn thÊy Aromatic.
Víi sù t¹o thµnh «-z«n khÝ quyÓn, çc chÊt « nhiÔm tõ ph−¬ng tiÖn dïng
NGV cã møc ®é ph¶n øng chØ b»ng 1/2 so víi çc s¶n phÈm trong khÝ th¶i ®éng
c¬ x¨ng (chØ sè RAF cña ph−¬ng tiÖn NGV lµ 0,43). KÕt qu¶ nµy chñ yÕu lµ do
hµm l−îng v−ît tréi cña methane trong l−îng th¶i HC vµ do hµm l−îng rÊt thÊp
cña çc thµnh phÇn cã ho¹t tÝnh cao (butenes; buta-l,3-diene; xylenes).
Víi ®iÒu luËt « nhiÔm cña Mü, çc hîp chÊt HC kh«ng chøa methane –
NMHC (Non-Methanic Hydrocarbon) ®−îc tÝnh to¸n riªng, khi ®ã ph−¬ng tiÖn
dïng NGV sÏ cã vÞ trÝ v−ît tréi vÒ ®Æc tÝnh « nhiÔm.
Khi sö dông NGV, sù vËn hµnh cña BXLKT kiÓu xóc t¸c 3 ®−êng kh«ng
bÞ t¸c ®éng bëi sù cã mÆt cña l−u huúnh (nh− ®èi víi nhiªn liÖu x¨ng). Tuy nhiªn,
viÖc «-xy ho¸ methane lµ khã kh¨n h¬n vµ cã thÓ yªu cÇu ph¶i sö dông chÊt xóc
t¸c ®Æc biÖt (nÕu viÖc «-xy ho¸ lµ hoµn toµn cÇn thiÕt).
254
64
Methane 360
28,3
Ethane 50
117,4
Ethylene 40
Propane 100
45,6
Propylene 72,8
10,2
Axetylene 57,9
20,0
Butanes 12,9
10,3
(E)-But-2-ene 6,1
0
But-1-ene 7,8
0
Isobutene 40
0
(Z)-But-2-ene 4,6
0
Isopentane 39,9
0
n-Pentane 15
0
Propyne 15 Nhiªn liÖu x¨ng
0 Nhiªn liÖu NGV
Buta-1,3-diene 18
0
Pent-1-ene 8,7
0
Benzene 65
0
Isooctane 46,1
0
130
Toluene
0
Ethybenzene 15,9
0
(m-p)-Xylene 84,6
0
19
(o)-Xylene 0
Khèi l−îng ph¸t th¶i (mg)
H×nh 4-17. So s¸nh thµnh phÇn l−îng th¶i HC khi dïng nhiªn liÖu x¨ng
vµ NGV (chu tr×nh thö ECE + EUDC, khÝ mÉu lÊy tr−íc BXLKT)
D÷ liÖu trªn H×nh 4-18 cho thÊy sù c¶i thiÖn vÒ møc « nhiÔm cña ph−¬ng
tiÖn (thiÕt kÕ ®Ó dïng nhiªn liÖu x¨ng) sau khi ®−îc chØnh söa ®Ó thÝch nghi víi
NGV (mµ kh«ng thay ®æi tû sè nÐn, hÖ thèng n¹p, hÖ thèng ®¸nh löa hoÆc thêi
®iÓm ®¸nh löa). Trong tr−êng hîp nµy, møc « nhiÔm gi¶m tíi 50%.
255
CO
HC
NOx
HC+ NOx
Cã l¾p BXLKX
CO2 Kh«ng l¾p BXLKX
H×nh 4-18. Møc gi¶m « nhiÔm sau khi ph−¬ng tiÖn ®−îc ®iÒu chØnh ®Ó
thÝch hîp víi viÖc sö dông NGV (chu tr×nh ECE+EUDC)
B¶ng 4-10 cho thÊy kÕt qu¶ thu ®−îc tõ 1 ph−¬ng tiÖn thiÕt kÕ chuyªn
dông ®Ó dïng NGV. Ta thÊy, nã cã thÓ ®¹t ®−îc møc « nhiÔm rÊt thÊp (ULVE)
trong khi c«ng suÊt vµ m« men xo¾n vÉn cã thÓ so s¸nh víi ph−¬ng tiÖn l¾p ®éng
c¬ x¨ng. Ngoµi ra, tÇm ho¹t ®éng 175 dÆm lµ chÊp nhËn ®−îc víi çc ph−¬ng tiÖn
NGV sö dông trong ®« thÞ hoÆc çc vïng l©n cËn.
B¶ng 4-10
Møc « nhiÔm khÝ th¶i tõ 1 xe con thiÕt kÕ chuyªn dông ®Ó dïng NGV
(sau hµnh tr×nh 50000 dÆm theo chu tr×nh thö FPT 72 -LA4)
Tiªu chÝ ®¸nh gi¸ Møc ®¹t ®−îc
CO, [g/dÆm] 0,655
Tæng l−îng hydrocacbon – THC, [g/dÆm] 0,230
Tæng l−îng hydrocacbon kh«ng chøa mª-tan, NMHC, [g/dÆm] 0,016
NOx , [g/dÆm] 0,112
CO2 , [g/dÆm] 226,6
Tiªu thô nhiªn liÖu, [dÆm/gallon] 28,5*
TÇm ho¹t ®éng, [dÆm] 175**
Chó thÝch:
*
- gi¸ trÞ ®−îc biÓu diÔn t−¬ng ®−¬ng ph−¬ng tiÖn dïng nhiªn liÖu x¨ng (26,9 dÆm/ 1 gallon)
**
- TÇm ho¹t ®éng cña ph−¬ng tiÖn dïng nhiªn liÖu x¨ng lµ 320 dÆm
4.2.5.2. §èi víi xe buýt vµ çc ph−¬ng tiÖn h¹ng nÆng

a. HiÖu suÊt
NÕu coi ®éng c¬ diesel truyÒn thèng lµ ®iÓm tham chiÕu, nã cã −u ®iÓm
næi tréi vÒ khÝa c¹nh hiÖu suÊt vµ m«men xo¾n lín nhÊt. Tuy nhiªn, b»ng çch sö
dông hçn hîp nghÌo kÕt hîp víi t¨ng ¸p khÝ n¹p, sÏ cã kh¶ n¨ng ®−a hiÖu suÊt
cña ph−¬ng tiÖn dïng NGV ®Õn gÇn møc hiÖu suÊt cña ph−¬ng tiÖn dïng diesel
256
nguyªn thuû víi gi¸ trÞ m« men xo¾n lín nhÊt ë møc cã thÓ chÊp nhËn ®−îc. HiÖu
suÊt cña çc ph−¬ng tiÖn dïng NGV ®ang sö dông trªn thÞ tr−êng ®· kh¼ng ®Þnh
nh÷ng nhËn ®Þnh nµy (B¶ng 4-11).
B¶ng 4-11
So s¸nh hiÖu suÊt cña 2 lo¹i ®éng c¬ t¹i chÕ ®é m« men xo¾n lín nhÊt
(1 ®−îc thiÕt kÕ ®Ó dïng nhiªn liÖu diesel vµ 1 ®−îc thiÕt kÕ ®Ó dïng NGV).
Nhiªn liÖu
§Æc tÝnh nhiªn liÖu
Nhiªn liÖu
vµ tham sè vËn hµnh NGV
diesel
NHV, [kJ/kg] 42800 49100
Tãc ®é, [rpm] 1400 1260
M« men xo¾n lín nhÊt, [N.m] 1180 1000
C«ng suÊt, [kW] 173 185
Tû sè t−¬ng ®−¬ng 0,56 0,61
SuÊt tiªu hao nhiªn liÖu cã Ých, [g/kWh] 204 186
HiÖu suÊt toµn bé 41,2 39,4
b. §Æc tÝnh « nhiÔm

Møc « nhiÔm ®èi víi ®éng c¬ xe t¶i h¹ng nÆng l¾p hÖ thèng nhiªn liÖu
NGV ®−îc chØ ra trªn H×nh 4-19. Ta thÊy, møc « nhiÔm CO vµ PM rÊt thÊp; tæng
l−îng HC th−êng gÇn víi giíi h¹n cho phÐp cña tiªu chuÈn « nhiÔm. Víi « nhiÔm
NOx, chóng ë d−íi møc giíi h¹n cho phÐp kh¸ nhiÒu víi mäi tr−êng hîp sö dông
(dïng BXLKT kiÓu xóc t¸c 3 ®−êng hoÆc ®iÒu kiÖn vËn hµnh hçn hîp nghÌo).
Ngoµi ra, nh÷ng mèi phiÒn to¸i ®Æc tr−ng víi ®éng c¬ diesel (tiÕng ån, mïi
khã chÞu cña khÝ th¶i, khãi ®en) ®−îc gi¶m râ rµng khi ph−¬ng tiÖn vËn hµnh víi
NGV. TiÕng ån ë chÕ ®é kh«ng t¶i (®o ®−îc víi xe buýt ®« thÞ) th−êng ë møc 3
dB. §©y lµ møc gi¶m ®¸ng kÓ ®èi víi hµnh kh¸ch trªn xe, kh¸ch bé hµnh vµ
nh÷ng ng−êi ë gÇn ph−¬ng tiÖn. VÒ mïi khã chÞu cña khÝ th¶i, phô gia gèc l−u
huúnh (Tetrahydrothiophene) th−êng ®−îc bæ sung vµo NGV víi hµm l−îng thÊp
(20÷30 mg/m3) ®Ó ph¸t hiÖn sù rß rØ khÝ. Tuy nhiªn, chÊt phô gia nµy ®−îc ®èt
ch¸y hoµn toµn, do ®ã khÝ th¶i cña NGV Ýt mïi h¬n so víi khi dïng nhiªn liÖu
diesel.
257
EURO II: 4,0
CO A: 2,5
B: 1,1
C: 0,9
D: 0,3
E: 0,1
EURO II: 1,1

A: 0,5
HC B: 0,9
C: 0,5
D: 0,2
E: 1,0
EURO II: 7,0

A: 3,5
NOx B: 0,7
C: 1,0
D: 2,5
E: 1,0
EURO II: 7,0

A: 3,5
PM B: 0,7
C: 1,0
D: 2,5
E: 1,0
A, B, C : hçn hîp stoichiometric, l¾p BXLKT kiÓu xóc t¸c 3 ®−êng

D, E : hçn hîp nghÌo, l¾p BXLKT kiÓu «-xy ho¸
H×nh 4-19. Møc ®é « nhiÔm (g/kWh) cña ph−¬ng tiÖn h¹ng nÆng ®−îc thiÕt kÕ
®Ó dïng NGV (møc ph¸t th¶i tõ 5 kiÓu ph−¬ng tiÖn A, B, C, D, E ®−îc so s¸nh
víi tiªu chuÈn EURO II; sö dông chu tr×nh thö 13 chÕ ®é).
4.2.6. HiÖu øng nhµ kÝnh khi sö dông NGV
Ta biÕt r»ng methane (gièng nh− CO2 vµ N2O) lµ khÝ nhµ kÝnh trùc tiÕp. Do
vËy, cÇn ®¸nh gi¸ cÈn thËn t¸c ®éng cña viÖc sö dông NGV ®Õn hiÖn t−îng khÝ
quyÓn nãng lªn.
Trªn thùc tÕ, ph−¬ng tiÖn dïng nhiªn liÖu NGV ph¸t th¶i nhiÒu methane
h¬n, nh−ng ph¸t th¶i CO2 Ýt h¬n so víi khi dïng nhiªn liÖu láng truyÒn thèng. Do
vËy, NGV cã −u ®iÓm h¬n ( kho¶ng 25%) khi so s¸nh víi nhiªn liÖu x¨ng truyÒn
thèng, nÕu so s¸nh víi nhiªn liÖu diesel truyÒn thèng møc c¶i thiÖn lµ thÊp h¬n
(kho¶ng 5%). Møc ®é ph¸t th¶i khÝ nhµ kÝnh, tÝnh quy ®æi t−¬ng ®−¬ng theo g
CO2/km, cña 3 lo¹i nhiªn liÖu x¨ng, diesel vµ NGV ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 4-20
(khÝ mÉu ®−îc lÊy tr−íc vµ sau BXLKT).
258
Tr−íc BXLKX
Sau BXLKX
Chu tr×nh Chu tr×nh Chu tr×nh Chu tr×nh Chu tr×nh Chu tr×nh
®« thÞ cËn ®« thÞ ®« thÞ cËn ®« thÞ ®« thÞ cËn ®« thÞ
Nhiªn liÖu x¨ng Nhiªn liÖu diesel Nhiªn liÖu NGV
H×nh 4-20. So s¸nh møc ®é ph¸t th¶i khÝ nhµ kÝnh (tÝnh quy ®æi t−¬ng ®−¬ng
theo g CO2/km) cña 3 lo¹i nhiªn liÖu x¨ng, diesel vµ NGV.
4.2.7. TriÓn väng cña NGV

ViÖc sö dông NGV cã nhiÒu −u ®iÓm lín, nhÊt lµ t¹i çc khu vùc ®« thÞ vµ
phô cËn. NGV rÊt phï hîp ®èi víi çc ph−¬ng tiÖn dÞch vô vµ vËn t¶i trong ®« thÞ
(taxi, xe buýt…). Víi çc øng dông nµy, çc vÊn ®Ò phøc t¹p liªn quan ®Õn hÖ
thèng cung cÊp nhiªn liÖu vµ kho¶ng hµnh tr×nh lµ kh«ng ®¸ng kÓ.
T¹i mét sè khu vùc trªn thÕ giíi, çc dù ¸n vÒ NGV ®· ®−îc thùc hiÖn. T¹i
Buenos-Aires, tÊt c¶ taxi ®Òu vËn hµnh b»ng NGV. PhÇn lín çc thµnh phè lín
cña Mü (nhÊt lµ New York), ®Òu cã dù ¸n ph¸t triÓn nhiªn liÖu NGV sö dông cho
çc ®oµn xe. Çc quèc gia kh¸c, nh− ý, Canada, Hµ Lan, Trung quèc, Malaysia
còng ®· cã hÖ thèng c¬ së h¹ tÇng NGV.
Cã thÓ dù b¸o r»ng çc ®oµn xe dïng NGV trªn ph¹m vi toµn cÇu sÏ t¨ng
tõ 2 ®Õn 5 lÇn trong vßng tõ 5 ®Õn 10 n¨m. Do vËy, ®Çu thÕ kû 21, tæng sè ph−¬ng
tiÖn dïng NGV trªn toµn cÇu sÏ vµo kho¶ng 5 triÖu chiÕc.
NGV còng c¹nh tranh víi çc ®èi thñ kh¸c (LPG vµ çc lo¹i nhiªn liÖu
s¹ch). T¹i thêi ®iÓm nµy, −u ®iÓm cña NGV lµ kh«ng thÓ phñ nhËn, nh−ng sù
ph¸t triÓn trong t−¬ng lai cña nã phô thuéc vµo çc vÊn ®Ò sau:
+ KhuyÕn khÝch vÒ tµi chÝnh hîp lý ®èi víi ng−êi sö dông
+ Ng−êi sö dông ph¶i tin ch¾c r»ng viÖc dïng NGV lµ an toµn.
259
4.3. Methanol vμ MTBE
Kh¶ n¨ng dïng methanol lµm nhiªn liÖu ®· ®−îc biÕt ®Õn ngay tõ khi ®éng
c¬ ®èt trong míi ra ®êi. Tr−íc n¨m 1920, methanol thu ®−îc tõ qu¸ tr×nh nhiÖt
ph©n gç ®· cã sù c¹nh tranh víi nhiªn liÖu x¨ng (tinh läc tõ dÇu th«) vµ ethanol.
Cho tíi n¨m 1940, methanol th−êng ®−îc dïng ®Ó bæ sung vµo nhiªn liÖu x¨ng
dïng cho ®éng c¬ pÝt t«ng hµng kh«ng v× nã cung cÊp thªm c«ng suÊt cho qu¸
tr×nh cÊt çnh vµ t¨ng tèc.
Tõ nh÷ng n¨m 1970, viÖc bæ sung methanol vµo nhiªn liÖu x¨ng ®−îc
quan t©m mét çch nghiªm tóc, tr−íc tiªn lµ trªn quan ®iÓm ®a d¹ng ho¸ nguån
n¨ng l−îng. Sau ®ã mét thêi gian, cho ®Õn n¨m 1990, methanol ®−îc sö dông (víi
møc <5%) ®Ó kiÓm so¸t mÉu m· x¨ng t¹i Mü, Ch©u ¢u (nhÊt lµ t¹i §øc). Cïng
thêi ®iÓm nµy, viÖc nghiªn cøu sö dông nhiªn liÖu cã hµm l−îng methanol cao (tõ
85 ®Õn 100%) ®· ®−îc tiÕn hµnh trªn çc ®oµn xe ®Æc biÖt.
Tõ nh÷ng n¨m 1990, cã sù gia t¨ng vÒ qui m« sö dông MTBE, nã lµ thµnh
phÇn cã nhu cÇu lín ®Ó pha vµo x¨ng kh«ng ch×. Ngµy nay, phÇn lín l−îng
methanol dïng lµm nhiªn liÖu cho ®éng c¬ ®−îc chuyÓn ®æi thµnh MTBE. Tuy
nhiªn, nhiªn liÖu giÇu methanol (85%) vÉn cßn ®−îc sö dông trong nghiªn cøu
thùc nghiÖm vµ çc ®oµn xe tr×nh diÔn (t¹i Mü).
Víi nh÷ng c¨n cø ho¸ lý râ rµng, methanol cã thÓ coi lµ thµnh phÇn thÓ
láng thay thÕ cho NGV. Nh÷ng −u ®iÓm chÝnh cña methanol lµ ®é chÆt cña nã vµ
sù dÔ dµng bæ sung. Tuy nhiªn, methanol lµ mét s¶n phÈm ®éc vµ qu¸ tr×nh tæng
hîp nã tèn nhiÒu n¨ng l−îng (kho¶ng 20% nguyªn liÖu ban ®Çu, CH4).
4.3.1. §Æc tÝnh cña Methanol vµ Methy Ether
B¶ng 4-12 cung cÊp ®Æc tÝnh cña nhiªn liÖu x¨ng, diesel, methanol vµ
MTBE; còng nh− ®Æc tÝnh cña çc s¶n phÈm h÷u c¬ «-xy ho¸ kh¸c (ethanol; Tert-
butyl Alcohol –TBA; ETBE vµ TAME).
Ta thÊy, methanol rÊt kh¸c biÖt víi çc lo¹i nhiªn liÖu truyÒn thèng v×
nh÷ng ®Æc tÝnh sau:
+ NhiÖt trÞ theo thÓ tÝch vµ khèi l−îng thÊp. §iÒu nµy lµ l« gÝc v× trªn thùc
tÕ, nhiªn liÖu chøa phÇn «-xy ®−îc sö dông ®Ó ch¸y. Do ®ã, viÖc sö dông
methanol sÏ lµm gia t¨ng tiªu thô nhiªn liÖu cña ph−¬ng tiÖn (biÓu diÔn b»ng lÝt /
100 km). Sù kh¸c biÖt nµy lµ ®¸ng kÓ khi sö dông nhiªn liÖu cã hµm l−îng
methanol cao (nhiÖt trÞ thÓ tÝch NHV cña methannol chØ vµo kho¶ng 50% cña
nhiªn liÖu truyÒn thèng).
+ Tû sè stoichiometry thÊp víi cïng l−îng kh«ng khÝ vµ nhiªn liÖu ®−îc sö
dông (tû sè t−¬ng ®−¬ng cña methanol thÊp h¬n nhiÒu so víi x¨ng).
260
B¶ng 4-12
§Æc tÝnh cña nhiªn liÖu truyÒn thèng (x¨ng vµ diesel) vµ çc s¶n phÈm h÷u c¬ «-xy ho¸ kh¸c
§Æc tÝnh X¨ng Diesel Methanol Ethanol TBA ETBE MTBE TAME
C«ng thøc chung CH18 CH19 CH4O C2H6O C4H10O C6H14O C5H12O C6H14O
Tû träng t¹i 15,5 0C, 735÷ 760 825÷845 796 794 792 750 746 750
[kg/m3]
§iÓm s«i/Kho¶ng nhiÖt 30÷190 180÷360 64,7 78,3 82,8 72,8 53,3 86,3
®é ch−ng cÊt, [0C]
RVP t¹i 3,78 0C; [bar] 0,40÷0,80 - 0,32 0,16 0,12 0,40 0,54 0,10
NhiÖt ho¸ h¬i, [kJ/kg] 289 180 1100 854 510 321 337 310
Tû sè stoichiometry 14,4 - 6,4 8,95 11,1 12,1 11,7 12,1
NHVm , [kJ/kg] 42690 42600 19937 26805 32560 35880 35200 36500
3
NHVv , [kJ/dm ] 32020 35570 15870 21285 25790 26910 26260 27375
ChØ sè RON 95 - 126 120 113 117 118 114
ChØ sè MON 85 - 96 99 100 101 101 100
ChØ sè xªtan 10 50 0 ®Õn -3 5 <0 <0 <0 <0
261
+ NhiÖt ho¸ h¬i cao (khi biÓu diÔn t−¬ng øng víi khèi l−îng), gÊp h¬n 4
lÇn so víi nhiªn liÖu x¨ng. Do vËy, nh©n tè nµy ph¶i tÝnh ®Õn trong qu¸ tr×nh cung
cÊp nhiªn liÖu (chuÈn bÞ hçn hîp ch¸y, khëi ®éng vµ vËn hµnh trong ®iÒu kiÖn
thêi tiÕt l¹nh...) cho ®éng c¬
+ VÒ b¶n chÊt, ¸p suÊt h¬i (RVP) cña methanol thÊp h¬n so víi x¨ng.
+ ChØ sè èc tan (RON vµ MON) rÊt cao khi so s¸nh víi çc thµnh phÇn cã
trong nhiªn liÖu truyÒn thèng. Ng−îc l¹i, chØ sè xªtan cña methanol cùc kú thÊp.
Nh÷ng ®Æc tÝnh nµy cho thÊy methanol thÝch hîp nhÊt ®èi víi ®éng c¬ x¨ng (Ýt
khi ®−îc sö dông víi ®éng c¬ diesel).
D÷ liÖu trong B¶ng 4-12 còng cho thÊy MTBE gÇn víi nhiªn liÖu truyÒn
thèng h¬n khi so s¸nh víi methanol.
4.3.2. Nhiªn liÖu cã hµm l−îng methanol thÊp
§iÒu luËt 85/5 36/EEC cña Ch©u ¢u qui ®Þnh møc methanol vµ çc s¶n
phÈm «-xy ho¸ cã trong nhiªn liÖu x¨ng (B¶ng 4-13). §èi víi methanol, møc lín
nhÊt kh«ng cÇn ®¸nh dÊu lµ 3%.
B¶ng 4-13
Møc hµm l−îng cho phÐp cña çc s¶n phÈm «-xy ho¸
trong nhiªn liÖu cña Ch©u ¢u (§iÒu luËt 85/5 36/EEC)
S¶n phÈm Møc cho phÐp, [% thÓ tÝch]
Bæ sung Møc lín nhÊt kh«ng Møc yªu cÇu t¹i
cÇn ®¸nh dÊu, [%] tr¹m cung cÊp, [%]
Methanol (ph¶i bæ sung phô 3 3
gia æn ®Þnh ho¸ )
Ethanol (ph¶i bæ sung phô gia 5 5
æn ®Þnh ho¸ )
Isopropyl Alcohol 5 10
Tert-butyl Alcohol 7 7
Isobutyl Alcohol 7 10
Ether (chøa Ýt nhÊt 5 nguyªn 10 15
tö C)
T¹i Mü, cho phÐp bæ sung methanol vµo x¨ng, nh−ng møc giíi h¹n lµ 5%
(thÓ tÝch). Trong tr−êng hîp nµy b¾t buéc ph¶i sö dông çc chÊt phô gia ®Æc biÖt
víi hµm l−îng nhá nhÊt lµ 2,5 % (thÓ tÝch). Hµm l−îng tæng céng cña «-xy trong
nhiªn liÖu còng ®−îc quy ®Þnh (kh«ng ®−îc v−ît qu¸ 3,7% khèi l−îng). T¹i tÊt c¶
çc bang cña Mü, çc s¶n phÈm «-xy ho¸ kh¸c (aliphatic alcohol, glycol, ether,
polyether) ®Òu cã thÓ bæ sung vµo x¨ng, víi ®iÒu kiÖn lµ hµm l−îng «-xy tæng
céng trong nhiªn liÖu kh«ng ®−îc v−ît qu¸ 3,7 % (khèi l−îng).
262
4.3.2.1. Sù æn ®Þnh cña hçn hîp khi cã mét l−îng nhá n−íc
Víi nhiªn liÖu x¨ng truyÒn thèng, sù cã mÆt cña mét l−îng nhá n−íc
kh«ng ph¶i lµ vÊn ®Ò nghiªm träng. Trªn thùc tÕ, víi hµm l−îng lªn ®Õn 50 ppm
t¹i nhiÖt ®é m«i tr−êng, n−íc vÉn cã thÓ hoµ tan hoµn toµn; khi v−ît qu¸ ng−ìng
nµy n−íc t¸ch rêi khái nhiªn liÖu nh−ng kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn phÇn HC vµ nÕu
cÇn thiÕt phÇn n−íc nµy cã thÓ chiÕt khái nhiªn liÖu. Tuy nhiªn, khi hçn hîp
nhiªn liÖu cã chøa alcohol (chñ yÕu lµ methanol nh−ng còng cã thÓ lµ ethanol), sù
cã mÆt cña mét l−îng nhá n−íc cã thÓ g©y ra sù ph©n ho¸ nhiªn liÖu thµnh 2 pha:
1 pha lµ hçn hîp cña alcohol + n−íc vµ pha cßn l¹i lµ HC.
Xu h−íng ph©n ho¸ th−êng biÓu lé b»ng nhiÖt ®é ®iÓm ®ôc (dÊu hiÖn ®Çu
tiªn cña sù kh«ng hoµ tan). H×nh 4-21 cho thÊy sù thay ®æi vÒ nhiÖt ®é ®iÓm ®ôc
theo hµm l−îng n−íc ®èi víi çc lo¹i hçn hîp x¨ng + methanol kh¸c nhau.
NhiÖt ®é
0 0
C F
21,11 70
15,56 60
10 50
4,44 40
Thµnh phÇn nhiªn liÖu:
+ Aromatic: 25 % (thÓ tÝch)
-1,11 30 + Olefin: 9 % (thÓ tÝch)
-6,67 20 Hµm l−îng methanol

-12,22 10 5 % (khèi l−îng)
10 % (khèi l−îng)
-17,78 0 15 % (khèi l−îng)
-23,33 -10
N−íc, [% khèi l−îng]
-28,89 -20
0 0,05 0,10 0,15 0,20 0,25 0,30
H×nh 4-21. §é æn ®Þnh cña hçn hîp nhiªn liÖu + alcohol

víi sù cã mÆt cña n−íc
Møc hµm l−îng n−íc kho¶ng 500 ppm (th−êng xuÊt hiÖn do sù hót Èm tù
nhiªn cña methanol), cã thÓ lµm hçn hîp kh«ng æn ®Þnh khi nhiÖt ®é ®¹t ®Õn 00C.
Sù xuÊt hiÖn cña hiÖn t−îng ph©n ho¸ (thËm chÝ chØ lµ dÊu hiÖu) ®èi víi hçn hîp
nhiªn liÖu lµ kh«ng thÓ chÊp nhËn. Trong bÓ chøa (t¹i çc tr¹m x¨ng) vµ trong
263
thïng nhiªn liÖu (cña ph−¬ng tiÖn), nhiªn liÖu th−êng ®−îc hót tõ phÝa ®¸y thïng
chøa, khi ®ã líp hçn hîp ë phÝa ®¸y cã thÓ g©y ra çc vÊn ®Ò (do nã chøa nhiÒu
n−íc vµ alcohol). Trong ®iÒu kiÖn nµy, ®éng c¬ cã thÓ gÆp nh÷ng trôc trÆc
nghiªm träng khi vËn hµnh vµ thËm chÝ lµ chÕt m¸y.
§Ó lµm gi¶m bít nguy c¬ nµy, methanol ph¶i ®−îc sö dông cïng víi chÊt
phô gia. Mét trong nh÷ng chÊt phô gia cã hiÖu qu¶ nhÊt lµ TBA (Tert-Butyl
Alcohol). Ngoµi ra, çc lo¹i alcohol kh¸c cã Ýt nhÊt 3 nguyªn tö çc-bon trong
ph©n tö còng cã thÓ sö dông lµm chÊt phô gia. D÷ liÖu trªn H×nh 4-22 cho thÊy,
víi mét hµm l−îng methanol vµ n−íc ®· cho, viÖc bæ sung phô gia (víi hµm
l−îng kho¶ng 2%), sÏ lµm gi¶m nhiÖt ®é ®iÓm ph©n ho¸ kho¶ng 300C.
NhiÖt ®é ®iÓm ®ôc, [0C]
30
M3 TBA2
M4
20
10
0 Thµnh phÇn HC nÒn

+ Aromatic: 38 % (thÓ tÝch)
-10 + Olefin: 8 % (thÓ tÝch)
-20 M4: X¨ng chøa 4 % methanol

M3 TBA2: x¨ng chøa 3 % methanol vµ 2% TBA
-30
N−íc, [% khèi l−îng]
0 0,05 0,10 0,15 0,20
H×nh 4-22. Sù thay ®æi nhiÖt ®é ®iÓm ®ôc cña nhiªn liÖu M4 vµ M3
TBA2 theo hµm l−îng n−íc cã trong nhiªn liÖu
Sù c¶i thiÖn nµy th−êng ®ñ ®Ó kh¾c phôc çc vÊn ®Ò gÆp ph¶i ®èi víi ®éng
c¬. §iÒu nµy gi¶i thÝch t¹i sao trong nh÷ng n¨m 1980, t¹i Mü vµ §øc, ®· sö dông
hçn hîp nhiªn liÖu chøa methanol vµ TBA víi møc hµm l−îng c¬ b¶n lµ b»ng
nhau. Çc hçn hîp nµy (®−îc cung cÊp bëi tËp ®oµn Societe Oxirane) lµ: M3
TBA2 (chøa 3% Methanol, 2% TBA) vµ M2 TBA2 (2% methanol, 2% TBA).
4.3.2.2. Sù gia t¨ng vÒ tÝnh bay h¬i
Methanol kÕt hîp víi çc thµnh phÇn nhÑ trong nhiªn liÖu (isopentane,
hexane) sÏ lµm t¨ng ®¸ng kÓ ¸p suÊt h¬i cña nhiªn liÖu (H×nh 4-23) (¸p suÊt h¬i
cã thÓ lªn ®Õn 150 ÷200 mbar sau khi bæ sung tõ 2 ÷3% methanol). Víi hµm
264
l−îng methanol lín h¬n 3%, RVP sÏ kh«ng tiÕp tôc t¨ng vµ cã thÓ gi¶m nhÑ khi
hµm l−îng methanol ®¹t møc 15%.
E70, [%]
RVP, [mbar]
Hµm l−îng methanol , [% khèi l−îng]
H×nh 4-23. Sù thay ®æi RVP vµ E70 víi çc hçn hîp nhiªn liÖu kh¸c nhau
Víi hçn hîp M3 TBA2, phÇn ch−ng cÊt t¹i nhiÖt ®é 700C (E70) vµ 100 0C
(E100) t¨ng t−¬ng øng tõ 5 ÷7% vµ tõ 2 ÷3%. Sù thay ®æi nµy ph¶i ®−îc quan
t©m trong viÖc s¶n xuÊt x¨ng cã hµm l−îng methanol thÊp. Trong thùc tÕ, ph¶i bæ
sung methanol vµ chÊt phô gia vµo nguyªn liÖu nÒn (cã tÝnh bay h¬i thÊp) ®Ó ®¸p
øng ço yªu cÇu kü thuËt (RVP, E70, E100...) ®èi víi hçn hîp nhiªn liÖu thµnh
phÈm cuèi cïng.
§©y lµ mét sù bÊt lîi vÒ kinh tÕ ®èi víi çc h·ng tinh läc dÇu (v× çc h·ng
tinh läc ph¶i gi¶m l−îng C4 bæ sung vµo x¨ng nÒn). Chóng ta ®· biÕt r»ng, viÖc bæ
sung 1% phÇn C4 sÏ dÉn ®Õn sù gia t¨ng vÒ RVP lªn 50 mbar. Do ®ã, hçn hîp M3
TBA2 chøa C4 víi hµm l−îng thÊp h¬n (3÷4%) so víi nhiªn liÖu x¨ng truyÒn
thèng cã cïng møc ®é bay h¬i.
CÇn chó ý r»ng, mét sè vËt liÖu h÷u c¬ (®−êng èng, ®Çu nèi c¶m biÕn ®o
l−u l−îng, çc ®Çu nèi...) sö dông trong hÖ thèng cung cÊp nhiªn liÖu cã thÓ bÞ
¶nh h−ëng (t¨ng kh¶ n¨ng thÊm, xuÊt hiÖn hiÖn t−îng phång rép…) khi trong
nhiªn liÖu cã chøa mét l−îng nhá methanol. HiÖn t−îng nµy (xuÊt hiÖn t¹i Ch©u
¢u trong nh÷ng n¨m 1980), ®· ®−îc gi¶i quyÕt triÖt ®Ó b»ng çch thay ®æi thµnh
phÇn cña vËt liÖu cao su vµ chÊt dÎo dïng trong hÖ thèng cung cÊp nhiªn liÖu.
265
Ngoµi ra, methanol cßn ®−îc biÕt lµ cã kh¶ n¨ng t¸c ®éng ®Õn mét sè hîp kim
gèc magiª (®−îc dïng trªn mét sè lo¹i chÕ hoµ khÝ).
−u ®iÓm chÝnh cña methanol lµ cã chØ sè èc tan rÊt cao. Trong thùc tÕ, çc
vÊn ®Ò ®· ®Ò cËp ë trªn gi¶i thÝch t¹i sao viÖc sö dông methanol víi hµm l−îng
thÊp lµ kh¸ hiÖu qu¶. Vµo n¨m 1996, −íc l−îng cã kho¶ng 835000 tÊn methanol
®−îc sö dông t¹i çc quèc gia: Brazil 450.000 tÊn ; Trung Quèc 220.000 tÊn; Mü
115.000 tÊn; §øc 50.000 tÊn. L−îng methanol ®−îc sö dông nµy Ýt h¬n nhiÒu so
víi nh÷ng dù b¸o ®· ®−îc lËp trong giai ®o¹n 1980. Lý do chÝnh cña sù suy gi¶m
nµy lµ do sù xuÊt hiÖn cña MTBE (cã nhiÒu −u ®iÓm h¬n so víi methanol).
4.3.3. ViÖc bæ sung MTBE vµo nhiªn liÖu x¨ng
ViÖc bæ sung MTBE vµo x¨ng nÒn ®· t¨ng m¹nh kÓ tõ n¨m 1985, cïng víi
tiÕn tr×nh gi¶m hµm l−îng ch× trong x¨ng. Çc sè liÖu thu ®−îc trong nh÷ng n¨m
1990 ®· cho thÊy çc nhiªn liÖu «-xy ho¸ vµ nhÊt lµ MTBE ®· gãp phÇn gi¶m
hµm l−îng mét sè chÊt « nhiÔm trong khÝ th¶i (nhÊt lµ CO).
§Æc tÝnh cña MTBE vµ ph−¬ng ph¸p ®Ó s¶n xuÊt nã b»ng ph¶n øng ete ho¸
isobutane ®· ®−îc m« t¶ ë trªn. MTBE hiÖn nay ®−îc coi lµ mét trong çc nguyªn
liÖu chÝnh ®Ó s¶n xuÊt x¨ng. Tuy nhiªn, t¹i phÇn lín çc khu vùc trªn thÕ giíi,
hµm l−îng cña chóng bÞ giíi h¹n ë møc 15%. Giíi h¹n nµy ®−îc ¸p dông nh»m
duy tr× nhiÖt trÞ cña hçn hîp ®ñ lín vµ tr¸nh sù suy gi¶m qu¸ lín vÒ tû sè t−¬ng
®−¬ng v× khi ®ã c¶m biÕn lam ®a kh«ng ho¹t ®éng (qu¸ tr×nh khëi ®éng vµ ch¹y
Êm m¸y).
Khi MTBE ®−îc trén vµo x¨ng, sÏ kh«ng lµm xuÊt hiÖn hiÖn t−îng ph©n
ho¸ vµ gia t¨ng ¸p suÊt h¬i nh− ®· gÆp ph¶i víi methanol. Ngoµi ra, MTBE cã chØ
sè èctan kh¸ cao (RON=115÷120; MON= 95÷100), chØ nhá h¬n mét chót so víi
methanol (RON= 125÷130; MON=98÷102).
ViÖc bæ sung MTBE vµo x¨ng sÏ lµm gi¶m hµm l−îng CO vµ HC trong khÝ
th¶i. KÕt qu¶ thu ®−îc tõ Ch−¬ng tr×nh Auto-Oil (Mü) cho thÊy, møc « nhiÔm CO
vµ HC gi¶m t−¬ng øng 11,1 vµ 5,5 % khi hµm l−îng MTBE trong x¨ng nÒn lµ
15%. Ngoµi ra, t¸c ®éng cña çc hîp chÊt nµy ®Õn sù t¹o thµnh «-z«n lµ kh«ng
®¸ng kÓ. Do vËy, MBTE lµ thµnh phÇn rÊt phï hîp ®Ó s¶n xuÊt x¨ng reformulated
trong khi ph¶i ®¶m b¶o yªu cÇu hµm l−îng «-xy ë møc tèi thiÓu. VÒ khÝa c¹nh
nµy, møc hµm l−îng 15% (thÓ tÝch) MTBE t−¬ng øng víi 4% (khèi l−îng)
methnol lµ phï hîp.
S¶n l−îng cña MTBE trªn toµn thÕ giíi gÇn ®¹t 20 triÖu tÊn trong n¨m
1998, t¨ng gÊp 10 lÇn kÓ tõ n¨m 1984. §Õn ®Çu nh÷ng n¨m 2000, s¶n l−îng
MBTE toµn cÇu cã thÓ ®¹t tõ 30 ®Õn 35 triÖu tÊn/n¨m.
266
Trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt MTBE, giíi h¹n s¶n l−îng kh«ng ph¶i lµ do
nguån cung methanol (tõ khÝ tù nhiªn) mµ lµ do nguån cung isobutene. §Ó ®¸p
øng nhu cÇu, cã thÓ sö dông butane sau khi ®· chuyÓn ®æi (b»ng ph¶n øng ®ång
ph©n ho¸ vµ khö hy®ro) thµnh isobutene. L−îng MTBE s¶n xuÊt theo lé tr×nh nµy
chiÕm kho¶ng 40% s¶n l−îng vµ cã thÓ ®¹t møc 60% trong nh÷ng n¨m tíi.
Nhu cÇu MTBE t¹i çc quèc gia §«ng nam ¸ (§µi Loan, Trung Quèc,
Hµn Quèc, Malaysia, Indonesia) ®−îc dù ®o¸n lµ sÏ kh«ng suy gi¶m trong nh÷ng
n¨m tíi. T¹i NhËt B¶n, MTBE còng ®−îc sö dông trong x¨ng víi hµm l−îng giíi
h¹n lµ 7% (thÓ tÝch) ®Ó tr¸nh sù gia t¨ng hµm l−îng NOx trong khÝ th¶i. Chóng ta
biÕt r»ng nhiªn liÖu «-xy ho¸ cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn sù t¹o thµnh NOx do ®éng c¬
vËn hµnh víi hçn hîp t−¬ng ®èi nghÌo.
4.3.4. Nhiªn liÖu víi hµm l−îng methanol cao
Nhiªn liÖu víi hµm l−îng methnol cao lµ chñ ®Ò cña rÊt nhiÒu nghiªn cøu
t¹i Ch©u ¢u trong nh÷ng n¨m 1980. HiÖn nay, nã nhËn ®−îc sù quan t©m Ýt h¬n
ngo¹i trõ mét sè khu vùc nh− Mü, Nam Phi.
4.3.4.1. Kh¶ n¨ng ¸p dông
Nhiªn liÖu víi hµm l−îng methanol cao cã thÓ sö dông trong ®éng c¬ ®¸nh
löa c−ìng bøc hoÆc trong ®éng c¬ diesel
a. §èi víi ®éng c¬ ®¸nh löa c−ìng bøc
Trong nh÷ng n¨m tõ 1970 ®Õn 1980, cã rÊt nhiÒu nghiªn cøu dµnh cho
ph−¬ng tiÖn h¹ng nhÑ víi ®éng c¬ x¨ng dïng nhiªn liÖu methanol tinh khiÕt hoÆc
hçn hîp giÇu methanol. Nh−ng sau ®ã çc nhµ chuyªn m«n nhËn thÊy khi sö
dông methanol tinh khiÕt sÏ gÆp khã kh¨n nhÊt lµ ®èi víi tr−êng hîp khëi ®éng
vµ vËn hµnh ë nhiÖt ®é thÊp (d−íi 00C). Trong thùc tÕ, methanol cã nhiÖt ho¸ h¬i
cao lµm cho nã khã h×nh thµnh hçn hîp ch¸y trong hÖ thèng n¹p. Do vËy,
methanol ®−îc trén víi mét l−îng nhá (kho¶ng 10÷15%) çc thµnh phÇn dÔ bay
h¬i (x¨ng nhÑ, isopentane, MTBE). Nh÷ng hçn hîp nµy ®−îc ký hiÖu lµ M85,
M90 (tuú theo hµm l−îng methanol chøa trong hçn hîp lµ 85%, 90%).
§Ó ®éng c¬ ®¸nh löa c−ìng bøc ho¹t ®éng tèt víi nhiªn liÖu M85, cÇn ph¶i
cã mét sè thay ®æi:
+ Tû sè nÐn ph¶i t¨ng (gÇn ®Õn 12)
+ HÖ thèng n¹p gÇn nh− ph¶i thiÕt kÕ l¹i (®Ó ®¹t møc ®é ho¸ h¬i yªu cÇu)
+ Çc vËt liÖu (èng nèi, ®Öm, çc chi tiÕt kim lo¹i) vµ dÇu b«i tr¬n ph¶i
thÝch hîp víi ®Æc tÝnh cña methanol
Víi sù ®iÒu chØnh thÝch hîp, ph−¬ng tiÖn cã thÓ ho¹t ®éng rÊt tèt (víi sù
c¶i thiÖn vÒ hiÖu suÊt vµ c«ng suÊt riªng kho¶ng 10÷15% nÕu so víi ®éng c¬
267
dïng nhiªn liÖu x¨ng truyÒn thèng). Tuy nhiªn, hiÖn nay ng−êi ta kh«ng thiÕt kÕ
riªng ph−¬ng tiÖn ®Ó dïng M85 vµ M90. Thay vµo ®ã, ph−¬ng tiÖn ®−îc thiÕt kÕ
®Ó sö dông mét d¶i nhiªn liÖu cã hµm l−îng methanol tõ 0 ÷100 %. Çc ph−¬ng
tiÖn nµy ®−îc gäi lµ "Ph−¬ng tiÖn linh ®éng vÒ nhiªn liÖu" - FFV (Flexible Fueled
Vehicle) hoÆc "Ph−¬ng tiÖn cã thÓ thay ®æi nhiªn liÖu"-VFV (Variable Fueled
Vehicle). HiÖu suÊt cña çc ph−¬ng tiÖn kiÓu nµy kh«ng cao nh−ng tÝnh linh ®éng
cña chóng th× kh«ng thÓ phñ nhËn.
§Æc tÝnh riªng cña ph−¬ng tiÖn FFV ®−îc m« t¶ trªn H×nh 4-24. Thµnh
phÇn then chèt cña hÖ thèng lµ mét c¶m biÕn x¸c ®Þnh hµm l−îng alcohol trong
nhiªn liÖu, nã cung cÊp tÝn hiÖu cho khèi ECU ®Ó ®iÒu chØnh tèc ®é phun nhiªn
liÖu vµ tèi −u ho¸ qu¸ tr×nh ch¸y (hµm l−îng alcohol th−êng ®−îc x¸c ®Þnh b»ng
çch ®o ®¹c h»ng sè ®iÖn m«i vµ ®é dÉn ®iÖn, nhiÖt ®é). Dù tr÷ hµnh tr×nh cña
ph−¬ng tiÖn FFV dïng M85 còng gi¶m ®¸ng kÓ do methanol cã nhiÖt trÞ thÓ tÝch
thÊp. §Ó bï l¹i h¹n chÕ nµy cã thÓ t¨ng kÝch th−íc cña kÐt chøa, nh−ng khi ®ã sÏ
lµm t¨ng khèi l−îng cña ph−¬ng tiÖn.
Vßi phun phï hîp TÝn hiÖu ®iÒu khiÓn ®−îc khèi OBD cung cÊp ®Ó ®iÒu chØnh
gãc ®¸nh löa sím vµ l−u l−îng nhiªn liÖu cung cÊp tuú theo
®iÒu kiÖn khëi ®éng l¹nh hoÆc Êm Nhiªn liÖu
C¶m biÕn knock (x¨ng hoÆc methanol)
Buji
ECU
DÇu b«i tr¬n Bé XLKX kiÓu xóc t¸c

®Æc biÖt 3 ®−êng
C¶m biÕn lambda B¬m nhiªn liÖu vµ
Thay ®æi
Tû sè nÐn 10:1 Alcohol (cung cÊp tÝn c¶m biÕn møc

B¬m
C¶m biÕn hiÖu cho khèi OBD) nhiªn liÖu nhiªn liÖu
lambda BÇu läc
nhiªn liÖu
H×nh 4-24. §Æc tr−ng riªng cña mét ph−¬ng tiÖn FFV
b. Víi ®éng c¬ diesel
Lé tr×nh ®Çu tiªn cho viÖc sö dông methanol trong ®éng c¬ diesel lµ sö
dông chÊt phô gia c¶i thiÖn chØ sè xªtan (víi hµm l−îng lín). ChÊt phô gia th−êng
®−îc sö dông lµ Triethylenne Glycol Dinitrate, víi hµm l−îng tõ 2÷5%. Çch tiÕp
cËn nµy cã −u ®iÓmlµ kh«ng cÇn ph¶i c¶i t¹o ®éng c¬, nh−ng nã lµm gia t¨ng chi
phÝ s¶n xuÊt nhiªn liÖu.
268
T¹i Mü, tËp ®oµn Detroit Diesel ®· s¶n xuÊt vµ ph¸t triÓn ®éng c¬ diesel sö
dông methanol hoÆc nhiªn liÖu giÇu methanol (M85 hoÆc E85) mµ kh«ng sö dông
chÊt phô gia. Nh÷ng sù thay ®æi víi ®éng c¬ bao gåm: t¨ng tû sè nÐn (tõ d¶i
17÷19 ®Õn 23÷24), trî gióp qu¸ tr×nh ch¸y (víi nh÷ng tr−êng hîp vËn hµnh tíi
h¹n: nhiÖt ®é thÊp, t¶i thÊp) b»ng çch dïng nÕn ®iÖn, ®iÒu chØnh ®iÖn tö l−u
l−îng cña vßi phun. Kho¶ng 600 ®éng c¬ kiÓu nµy ®· ®−îc l¾p ®Æt trªn xe t¶i vµ
çc xe buýt (dïng cho tr−êng häc), chóng ®¹t ®−îc ®é bÒn rÊt tèt.
4.3.4.2. §Æc tÝnh « nhiÔm
a. Víi ph−¬ng tiÖn h¹ng nhÑ
T¹i Mü, Ch−¬ng tr×nh Auto/Oil ®· tiÕn hµnh ®¸nh gi¸ çc lo¹i nhiªn liÖu
phi truyÒn thèng kh¸c nhau (nhÊt lµ M10 vµ M85). B¶ng 4-14 liÖt kª kÕt qu¶ tæng
hîp ghi nhËn ®−îc ®èi víi 19 xe FFV vËn hµnh víi 3 lo¹i nhiªn liÖu kh¸c nhau:
M0 (kh«ng chøa methanol), M10 (10% methanol) vµ M85 (85% methanol).
B¶ng 4-14
Møc « nhiÔm tõ çc ph−¬ng tiÖn vËn hµnh víi nhiªn liÖu giÇu methanol
Møc « nhiÔm Ph−¬ng tiÖn x¨ng Ph−¬ng tiÖn FFV (VFV)
[g/dÆm] (dïng nhiªn liÖu x¨ng Nhiªn liÖu x¨ng M10 M85
truyÒn thèng, M0) truyÒn thèng (M0)
NMOG* 0,18 0,24 0,24 0,28
NMHC** 0,18 0,24 0,23 0,14
CO 2,79 2,81 2,59 1,93
NOx 0,60 0,40 0,40 0,49
Methanol 0,00 0,00 0,01 0,20
Benzene 0,0108 0,0147 0,0117 0,0024
Buta-1,3-diene 0,0008 0,0012 0,0010 0,0001
Formaldehyde 0,0018 0,0028 0,0026 0,0148
Acetaldehyde 0,0012 0,0008 0,0007 0,0002
OFP-MIR*** 0,46 0,62 0,53 0,30
*
Chó thÝch: - NMOG: hîp chÊt hydocarbon h÷u c¬ vµ « xy ho¸, kh«ng tÝnh methane
**
- NMHC : hydocarbon kh«ng gåm methane
***
- OFP-MIR: kh¶ n¨ng t¹o thµnh «-zon (m« h×nh MIR)
D÷ liÖu trong B¶ng 4-14 cho thÊy:
+ Tæng l−îng « nhiªm çc s¶n phÈm h÷u c¬ vµ CO lµ thÊp h¬n ®èi víi
nhiªn liÖu M85
+ Nhiªn liÖu M85 cã l−îng th¶i formaldehyde kh¸ cao
+ ViÖc gi¶m hµm l−îng NOx xuÊt hiÖn víi M85 d−êng nh− lµ ngÉu nhiªn
vµ cã liªn quan ®Õn viÖc ch−a ®iÒu chØnh tèi −u ®èi víi ph−¬ng tiÖn FFV.
+ Hµm l−îng tæng cña 4 hîp chÊt ®éc h¹i (benzene; buta-l,3-diene;
formaldehyde; acetaldehyde) lµ thÊp h¬n mét chót (kho¶ng 10%) víi nhiªn liÖu
M85. Ngoµi ra, møc th¶i benzene, buta-l,3-diene, vµ acetaldehyde lµ rÊt thÊp.
269
+ Víi kh¶ n¨ng t¹o thµnh «-z«n, viÖc sö dông nhiªn liÖu giÇu methanol
dÉn ®Õn gi¶m kh¶ n¨ng ph¶n øng ho¸ häc cña çc hîp chÊt HC trong khÝ th¶i
(hµm l−îng olefin vµ aromatic thÊp h¬n). H¬n n÷a, methanol cã trong khÝ th¶i khi
dïng nhiªn liÖu M85 cã møc ®é ph¶n øng kh«ng cao.
b. Víi xe t¶i vµ xe buýt
KÕt qu¶ liÖt kª trong B¶ng 4-15 cho thÊy r»ng ph−¬ng tiÖn dïng chu tr×nh
diesel ch¹y b»ng nhiªn liÖu M85 hoÆc E85 cã møc « nhiÔm khÝ th¶i thÊp h¬n.
Ngoµi ra, møc th¶i PM còng rÊt thÊp (®©y lµ ®Æc tÝnh cña nhiªn liÖu «-xy ho¸).
B¶ng 4-15
Møc « nhiÔm cña ®éng c¬ diesel khi dïng nhiªn liÖu M85 vµ E85
CO HC NOx PM
Quy ®Þnh cña Mü, n¨m 1998 15,5 1,3 4,0 0,10
M85 2,0 0,08 1,7 0,03
E85 1,7 0,3 3,7 0,04
4.3.4.3. Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña nhiªn liÖu giÇu methanol
HiÖn nay, nhiªn liÖu giÇu methanol míi chØ sö dông trªn çc ®oµn xe
mang tÝnh ®¸nh gi¸ vµ tr×nh diÔn. Trong thùc tÕ, triÓn väng ph¸t triÓn cña
methanol kh«ng ®−îc hoµn toµn thuËn lîi. Methanol ph¶i c¹nh tranh m·nh liÖt
víi NGV(cã mét sè −u ®iÓm vÒ møc « nhiÔm khÝ th¶i vµ tÝnh ®éc). Tuy nhiªn,
methanol cã −u ®iÓm lµ tr¹ng th¸i láng cña nã (t¹o thuËn lîi cho viÖc cung cÊp,
l−u tr÷ vµ n¹p nhiªn liÖu míi cho ph−¬ng tiÖn).
Møc « nhiÔm khi sö dông MTBE tinh khiÕt (trong ®éng c¬ ®−îc thiÕt kÕ
riªng ®Ó sö dông nã) ®−îc liÖt kª trong B¶ng 4-16. Ta thÊy:
+ Møc th¶i CO vµ HC thÊp h¬n
+ Kh«ng thay ®æi vÒ l−îng th¶i NOx
+ Gi¶m ®¸ng kÓ kh¶ n¨ng t¹o «-z«n, nhÊt lµ ë nhiÖt ®é vËn hµnh thÊp
+ L−îng formaldehyde gia t¨ng ë møc võa ph¶i
B¶ng 4-16
Møc « nhiÔm khÝ th¶i cña ph−¬ng tiÖn dïng MTBE nguyªn chÊt
(Chu tr×nh thö FTP, møc « nhiÔm tÝnh theo g/dÆm)
Lo¹i nhiªn NhiÖt ®é CO HC NOx O3 (OFF- Formaldehyde
liÖu [0C] MIR)
X¨ng 21,1 4,3 0,39 0,46 0,822 3,9. 10-3
MTBE 100 21,1 2,4 0,25 0.42 0,549 39,8. 10-3
X¨ng - 6,7 10,2 0,74 0,60 2,658 12,4. 10-3
MTBE 100 -6,7 10,1 0,51 0,65 1,359 56,7. 10-3
270
Kh¶ n¨ng vËn hµnh ë nhiÖt ®é thÊp lµ ®iÓm ®¸ng chó ý nhÊt ®èi víi M85
(do ®Æc tÝnh dÔ bay h¬i, MTBE s«i ë 550C). Kh«ng ®ñ c¬ së ®Ó kh¼ng ®Þnh r»ng
MTBE sÏ cã sù ph¸t triÓn m¹nh trong t−¬ng lai. Tuy nhiªn, nã cã thÓ sö dông
trong nh÷ng tr−êng hîp ®Æc biÖt (trªn xe buýt vµ çc ph−¬ng tiÖn chØ ho¹t ®éng
trong ®« thÞ).
4.4. Nhiªn liÖu sinh häc
Nhiªn liÖu sinh häc (Biofuel), lµ nhiªn liÖu thu ®−îc tõ çc nguyªn liÖu th«
cã nguån gèc thùc vËt (biomass). PhÇn nµy giíi thiÖu vÒ lÞch sö, møc ®é sö dông
còng nh− t−¬ng lai cña lo¹i nhiªn liÖu nµy. Trong phÇn nµy còng miªu t¶ hai lo¹i
nhiªn liÖu sinh häc chÝnh, ®ã lµ:
+ Methanol, ETBE
+ DÇu thùc vËt vµ çc dÉn xuÊt cña chóng.
4.4.1. LÞch sö sö dông nhiªn liÖu sinh häc
Tõ n¨m 1892, çc thùc nghiÖm dïng ethanol (thu ®−îc tõ cñ c¶i ®−êng) ®·
®−îc tiÕn hµnh trªn ®éng c¬ ®èt trong. Trong thùc tÕ, tr−íc n¨m 1907, çc xe
buýt (t¹i Pari) dïng ethanol ®· vËn hµnh ®−îc trªn 4 triÖu km hµnh tr×nh. Trong
ChiÕn tranh ThÕ giíi 2, ethanol ®· ®−îc coi lµ nguyªn liÖu chÝnh ®Ó s¶n xuÊt
nhiªn liÖu cho çc ph−¬ng tiÖn c¬ giíi. Cho ®Õn n¨m 1955, cã rÊt nhiÒu nghiªn
cøu vÒ ®éng c¬ vµ nhiªn liÖu cã liªn quan ®Õn ethanol. §Ó tr¸nh hiÖn t−îng ph©n
ho¸ nhiªn liÖu, ng−êi ta ®· sö dông chÊt phô gia (th−êng ®−îc sö dông lµ benzol,
lµ hçn hîp çc lo¹i HC giÇu aromatic, thu ®−îc tõ thiÕt bÞ luyÖn cèc). T¹i Ph¸p,
benzol ®−îc sö dông víi møc hµm l−îng kh¸ cao (10 ÷15%) trong hçn hîp x¨ng
(kho¶ng 70%) + ethanol (10 ÷ 20%). Nhiªn liÖu giÇu ethanol cßn ®−îc tiÕp tôc sö
dông t¹i Ph¸p ®Õn nh÷ng n¨m 1950 (nhiªn liÖu mang tªn "Tri-Super-Azur" do
c«ng ty Antar cung cÊp, lµ hçn hîp chøa 75% x¨ng+15% ethanol +10% benzol).
Trong giai ®o¹n tõ 1960 ®Õn 1975, viÖc sö dông ethanol trong nhiªn liÖu
gÇn nh− dõng l¹i t¹i tÊt c¶ çc quèc gia. N¨m 1975, chÝnh phñ Brazil ®· tiÕn hµnh
Ch−¬ng tr×nh Proalcohol, bao gåm viÖc s¶n xuÊt víi quy m« lín nhiªn liÖu
ethanol (tõ c©y mÝa) phôc vô 2 môc ®Ých sö dông kh¸c nhau:
+ Bæ sung 20% ethanol khan (Anhydrous Ethanol) vµo nhiªn liÖu x¨ng
truyÒn thèng víi çc ®oµn xe ®ang vËn hµnh.
+ Cho çc ph−¬ng tiÖn ®−îc thiÕt kÕ riªng ®Ó dïng ethanol −ít (Hydrated
Ethanol, chøa 8% n−íc).
KÓ tõ ®ã, viÖc sö dông ethanol t¨ng rÊt nhanh á Brazil vµ ®· ®¹t møc 12
triÖu tÊn/n¨m vµo n¨m 1989. ViÖc ph¸t hiÖn ra çc giÕng dÇu cã tr÷ l−îng lín vµ
sù suy gi¶m cña gi¸ nhiªn liÖu trªn thÞ tr−êng thÕ giíi ®· lµm chËm l¹i Ch−¬ng
271
tr×nh Proalcohol kÓ tõ ®Çu nh÷ng n¨m 1990. Tuy nhiªn, Brazil vÉn ®øng ®Çu thÕ
giíi vÒ viÖc sö dông ethanol lµm nhiªn liÖu cho PTCG§B.
T¹i Mü, hçn hîp ethanol khan víi tªn gäi "Gasohol" (Gasoline-Alcohol)
®· ®−îc sö dông tõ n¨m 1973. Xu h−íng hiÖn nay t¹i Mü lµ sö dông ethanol d−íi
d¹ng ETBE. Møc tiªu thô ethanol ®¹t kho¶ng 2,2 triÖu tÊn/n¨m (t−¬ng ®−¬ng
kho¶ng 0,7% tæng l−îng x¨ng tiªu thô t¹i Mü).
N¨m 1892, trong yªu cÇu chøng nhËn s¸ng chÕ ®Çu tiªn cña m×nh, Rudolf
Diesel ®· ®Ò cËp ®Õn viÖc sö dông mì (®éng vËt) vµ dÇu (thùc vËt) cho kiÓu ®éng
c¬ míi cña m×nh. T¹i héi chî Pari n¨m 1900, kh¸ch tham quan ®· cã c¬ héi quan
s¸t mét ®éng c¬ diesel ch¹y b»ng dÇu l¹c.
Tõ n¨m 1920, t¹i BØ vµ sau ®ã lµ Ph¸p, dÇu thùc vËt (tõ c©y cä vµ b«ng) ®·
®−îc sö dông cho çc ®éng c¬ diesel tÜnh t¹i còng nh− trªn xe buýt vµ xe t¶i. B¾t
®Çu tõ 1945, nguêi ta b¾t ®Çu quan t©m t×m çch ®Ó kh¸c phôc mét sè nh−îc ®iÓm
khi dïng dÇu thùc cho ®éng c¬ diesel (nhÊt lµ hiÖn t−îng ®äng b¸m trªn vßi
phun). Tõ n¨m 1950, do sù ph¸t triÓn cña c«ng nghiÖp dÇu má nªn nh÷ng nghiªn
cøu vÒ dÇu thùc vËt gÇn nh− dõng ch©n t¹i chç. Nã chØ ®−îc thùc sù t¸i khëi ®éng
l¹i vµo nh÷ng n¨m 1980. Ngoµi viÖc sö dông dÇu thùc vËt ch−a biÕn ®æi, trong
mét sè tr−êng hîp nguêi ta cßn dïng metyla este (methyl esters) lµm nhiªn liÖu.
Ch©u ¢u lµ khu vùc ®i ®Çu trong viÖc khuyÕn khÝch s¶n xuÊt vµ sö dông
biofuel. Trong chÝnh s¸ch n«ng nghiÖp cña m×nh, EU khuyÕn khÝch canh t¸c çc
s¶n phÈm phôc vô nhu cÇu n¨ng l−îng, ®ã lµ:
+ Lóa mú, ng«, cñ c¶i ®−êng: cã thÓ dïng ®Ó s¶n xuÊt ethanol
+ H¹t c¶i dÇu: cã thÓ chuyÓn ®æi thµnh dÇu thùc vËt vµ methyl ester
DiÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp dïng ®Ó s¶n xuÊt biofuel t¹i Ch©u ¢u gÇn ®Õn
4,8 triÖu ha, víi kho¶ng 800000 ha trång c¶i h¹t dÇu, 3 triÖu ha trång cñ c¶i
®−êng vµ kho¶ng 1 triÖu ha trång lóa mú.
4.4.2. Qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ sö dông nhiªn liÖu sinh häc
4.4.2.1. Ethanol vµ ETBE
Cho tíi tËn n¨m 1985, ethanol vÉn ®−îc xem lµ mét lo¹i nhiªn liÖu ®éc
lËp, hoÆc ®−îc trén víi tû lÖ nhá vµo nhiªn liÖu x¨ng truyÒn thèng. Sau ®ã, do
xuÊt hiÖn kh¶ n¨ng thuËn lîi ®Ó chuyÓn ®æi ethanol thµnh ETBE
(Ethyltertiobutylether), nªn hiÖn nay ETBE lµ nguån nguyªn liÖu quan träng cho
qu¸ tr×nh s¶n xuÊt x¨ng.
a. S¶n xuÊt ethanol
Çc lé tr×nh kh¸c nhau ®Ó s¶n xuÊt ethanol ®−îc chØ ra d−íi d¹ng gi¶n ®å
trªn H×nh 4-25.
272
Nguyªn liÖu cellulose Nguyªn liÖu tinh bét Nguyªn liÖu ®−êng
(r¬m, gç…) (bét mú…) (cñ c¶i ®−êng, mÝa…)
Thuû ph©n cellulose Thuû ph©n tinh bét
Ethanolic fermentation
Çc s¶n phÈm cã

Ethanol
liªn quan
ª-te ho¸
EtBE
H×nh 4-25. Çc lé tr×nh kh¸c nhau ®Ó s¶n xuÊt Ethanol vµ ETBE
B¶ng 4-17 liÖt kª s¶n l−îng cña çc gi¶n ®å s¶n xuÊt kh¸c nhau, biÓu diÔn
theo tÊn biomass vµ tÊn ethanol trªn diÖn tÝch 1 ha trong mét n¨m.
B¶ng 4-17
S¶n l−îng cña çc ph−¬ng ph¸p s¶n xuÊt ethanol kh¸c nhau
S¶n l−îng S¶n l−îng
Ph−¬ng ph¸p biomas/1ha/1 n¨m ethanol/1ha/1 n¨m,
[tÊn] [tÊn]
Cñ c¶i ®−êng (Ph¸p) 66-78 5-6
Lóa mú (Ph¸p) 6,0-9,0 1,6-2,5
Ng« (Mü) 7,0-9,5 2,0-2,8
MÝa(Brazil) 100,0 5,0
Gç 10,0 2,0
Sau khi thu ho¹ch vµ vËn chuyÓn nguyªn liÖu ®Õn n¬i s¶n xuÊt, qu¸ tr×nh
s¶n xuÊt ethanol bao gåm çc b−íc sau (H×nh 4-25):
273
+ ChiÕt phÇn chÊt láng cã thÓ lªn men vµ ph©n chia chóng thµnh çc s¶n
phÈm cã hµm l−îng cao h¬n: c«ng ®o¹n nµy cã thÓ thay ®æi rÊt tr¸i ng−îc nhau
phô thuéc vµo chÊt ®−îc xö lý (cã thÓ lµ qu¸ tr×nh pha lo·ng ®¬n gi¶n, khuyÕch
t¸n, chiÕt c−ìng bøc, axit ho¸ hoÆc thuû ph©n b»ng enzyme).
+ Qu¸ tr×nh lªn men achohol: th−êng lµ qu¸ tr×nh liªn tôc víi sù cã mÆt
cña men (Saccharomyce). B−íc nµy th−êng kþ khÝ vµ ®−îc tiÕn hµnh ë nhiÖt ®é
kho¶ng 32-33OC trong m«i tr−êng cã tÝnh axit. Men ®−îc ph©n t¸ch ë cuèi qóa
tr×nh vµ cã thÓ t¸i sö dông kho¶ng 80%. S¶n l−îng hiÖn nay cña çc nhµ m¸y
ch−ng cÊt vµo kho¶ng 46 kg alcohol / 100 kg ®−êng (®¹t kho¶ng 90% s¶n l−îng
lý thuyÕt).
+ Ph©n t¸ch ethanol b»ng ch−ng cÊt: qu¸ tr×nh nµy gåm lÇn l−ît 2 b−íc:
ch−ng cÊt ®¬n gi¶n t¹o ra kho¶ng 95% ethanol vµ qu¸ tr×nh ch−ng cÊt ch©n kh«ng
chñ yÕu t¹o ra ethanol khan.
+ Xö lý s¶n phÈm ®Çu ra: th−êng tiÕp tôc qu¸ tr×nh röa (qu¸ tr×nh nµy cã
møc ®é « nhiÔm cao vµ cÇn ®−îc lo¹i bá).
4.4.2.2. Hçn hîp nhiªn liÖu cã hµm l−îng ethanol thÊp
Nh− ®· ®Ò cËp tõ tr−íc, viÖc trén mét l−îng nhá ethanol vµo x¨ng ®−îc
cho phÐp ë Ch©u ¢u, víi hµm l−îng tèi ®a cho phÐp lµ 5% (thÓ tÝch).
T¹i Mü, viÖc bæ sung ethanol bÞ chi phèi bëi tæng hµm l−îng «-xy cho
phÐp trong x¨ng. Víi tÊt c¶ çc bang cña Mü, møc «-xy tèi ®a cho phÐp lµ 3,7 %
(t−¬ng øng víi hµm l−îng ethanol vµo kho¶ng 10% thÓ tÝch). T¹i çc khu ®« thÞ
cã hµm l−îng CO trong kh«ng khÝ xung quanh lín h¬n 9,5 ppm th× CAAA yªu
cÇu hµm l−îng «-xy chÝnh x¸c lµ 2,7% (khèi l−îng), riªng t¹i California møc «-
xy cho phÐp tèi ®a chØ lµ 2% (t−¬ng øng víi kho¶ng 5,5 % ethanol theo thÓ tÝch).
T¹i Mü, lo¹i nhiªn liÖu cã tªn ”Gasohol”, bao gåm 10% ethanol thuêng ®−îc sö
dông t¹i çc khu vùc cã s¶n xuÊt n«ng nghiÖp quy m« lín.
+ Møc ®é tinh khiÕt cña ethanol: MÆc dï víi nguy c¬ thÊp h¬n, viÖc bæ
sung ethanol vµo x¨ng vÉn cã thÓ g©y ra sù ph©n ho¸ t−¬ng tù nh− víi hiÖn t−îng
x¶y ra víi methanol. §Ó tr¸nh hiÖn t−îng ph©n ho¸ nµy cÇn kiÓm so¸t hµm l−îng
n−íc trong ethanol (møc giíi h¹n cho phÐp cña Ch©u ¢u lµ 3000 ppm). Khi sö
dông qu¸ tr×nh tinh cÊt cã thÓ lo¹i bá ®−îc çc t¹p chÊt h÷u c¬ cã trong ethanol.
+ Sù c¶i thiÖn chØ sè èctan: Khi bæ sung ethanol vµo x¨ng víi møc tõ 5-
10%, hçn hîp thu ®−îc sÏ cã chØ sè RON tõ 120 ÷125 vµ MON tõ 95 ÷100. Víi
mét lo¹i x¨ng Eurosuper (RON 95, MON 95), khi bæ sung 5% ethanol cã thÓ c¶i
thiÖn RON vµ MON t−¬ng øng kho¶ng 1,2 vµ 0,7 ®¬n vÞ. §©y lµ mét −u ®iÓm
kh«ng thÓ phñ nhËn.
274
+ Kh¶ n¨ng bay h¬i: ViÖc bæ sung ethanol vµo x¨ng sÏ lµm gia t¨ng ¸p
suÊt h¬i RVP vµ chØ sè tÝnh bay h¬i FVI trong khi 2 ®Æc tÝnh nµy ®−îc quy ®Þnh
rÊt chÝnh x¸c. RVP t¨ng tõ 60 ®Õn 80 mbar khi møc ethanol trong x¨ng ≥ 3%.
T¸c ®éng nµy ph¶i ®−îc tÝnh ®Õn trong qu¸ tr×nh t¹o thµnh hçn hîp nhiªn liÖu +
ethanol. Trªn thùc tÕ, EU yªu cÇu tÊt c¶ çc lo¹i x¨ng khi xuÊt khái nhµ m¸y ®Òu
ph¶i tu©n theo çc ®Æc tÝnh ®· quy ®Þnh (nhÊt lµ ¸p suÊt h¬i vµ chØ sè èctan tèi
thiÓu). Do ®ã, 2 tr¹ng th¸i sau cã thÓ x¶y ra víi viÖc ph©n phèi víi quy m« lín
x¨ng chøa ethanol:
- ChØ s¶n xuÊt 1 lo¹i x¨ng duy nhÊt trong nhµ m¸y tinh läc, vµ lo¹i x¨ng
nµy cã thÓ bæ sung ethanol (trong qu¸ tr×nh l−u tr÷) nÕu cÇn
+ ThiÕt lËp 2 d¶i s¶n phÈm ®Çu ra, mét lo¹i cã thÓ bæ sung ethanol vµ mét
lo¹i kh«ng.
Trong tr−êng hîp thø nhÊt, viÖc gia t¨ng chØ sè èctan do sù cã mÆt cña
ethanol lµ kh«ng cã Ých do chóng liªn quan ®Õn çc s¶n phÈm ®· ®¸p øng ®Æc tÝnh
kü thuËt. Trong tr−êng hîp thø 2, gi¸ thµnh cña qu¸ tr×nh ph©n phèi nhiªn liÖu
cao h¬n ®¸ng kÓ.
T¹i Mü, çc vÊn ®Ò trªn kh«ng g©y c¶n trë ®¸ng kÓ do çc lo¹i x¨ng chøa
ethanol cã ¸p suÊt h¬i cho phÐp lªn ®Õn 1 psi (68 mbar), cao h¬n so víi çc lo¹i
x¨ng truyÒn thèng.
+ Sù æn ®Þnh cña hçn hîp khi cã mÆt cña n−íc: ViÖc sö dông ethanol
khan cã kh¶ n¨ng ng¨n chÆn nguy c¬ ph©n ho¸ cña nhiªn liÖu, nh−ng nã kh«ng
lo¹i trõ ®−îc vÊn ®Ò liªn quan ®Õn viÖc x¨ng tiÕp xóc víi n−íc (do lu«n cã mét
l−îng nhá n−íc trong bån chøa hoÆc trong kÐt nhiªn liÖu cña ph−¬ng tiÖn). Do
vËy (mét khi x¨ng chøa ethanol tiÕp xóc víi n−íc), sÏ xuÊt hiÖn sù di tró cña
ethanol vµo n−íc (B¶ng 4-18), nã dÉn ®Õn 3 vÊn ®Ò chÝnh sau:
+ Gi¶m chØ sè èctan
+ Tæn thÊt ethanol, dÉn ®Õn tæn thÊt n¨ng l−îng
+ ¤ nhiÔm n−íc, dÉn ®Õn t¨ng chi phÝ xö lý m«i tr−êng
B¶ng 4-18
Tr¹ng th¸i cña nhiªn liÖu «-xy ho¸ khi cã mét líp n−íc
Nhiªn liÖu
CÊu t¹o E5 E3 ETBE 2 E5 E3 ETBE 2
Hµm l−îng (% thÓ tÝch) Hµm l−îng (% thÓ tÝch)
trong líp n−íc * trong líp hîp chÊt h÷u c¬ *
Ethanol 49,6 20,0 1,3 1,4
ETBE - 0,2 - 1,9
Chó thÝch : *- víi hèn hîp gèc t¹i ®Çu ra, líp n−íc vµ h÷u c¬ t−¬ng øng víi 3% vµ 97% thÓ tÝch
275
Do vËy, viÖc ph©n phèi x¨ng chøa ethanol cÇn mét m¹ng l−íi ph©n phèi
tuyÖt ®èi kh«, ®©y lµ ®iÒu rÊt khã ®¶m b¶o trong qu¸ tr×nh vËn chuyÓn b»ng ®−êng
èng dÉn, tÇu thuû hoÆc xe t¶i. §Ó tr¸nh hiÖn t−îng trªn, chØ cã mét gi¶i ph¸p lµ
®−a ethanol vµo x¨ng t¹i thêi ®iÓm ph−¬ng tiÖn n¹p nhiªn liÖu. BiÖn ph¸p nµy ®«i
khi ®−îc sö dông t¹i Mü nh−ng kh«ng ®¸p øng ®−îc tiªu chuÈn cña Ch©u ¢u.
+ §Æc tÝnh « nhiÔm: Còng gièng nh− çc s¶n phÈm «-xy ho¸ kh¸c (r−îu
cån, ªte), viÖc bæ sung ethanol vµo x¨ng cã xu h−íng gi¶m møc « nhiÔm CO vµ
HC. B¶ng 4-19 liÖt kª møc ®é c¶i thiÖn thu ®−îc (so s¸nh víi MTBE) khi dïng
çc lo¹i nhiªn liÖu: ethanol (10%), MTBE (15%) vµ ETBE (17%). Ta nhËn thÊy:
+ ViÖc bæ sung ethanol vµo x¨ng sÏ dÉn ®Õn t¨ng tæn thÊt bay h¬i
+ C¶ ethanol vµ ETBE ®Òu hç trî cho sù h×nh thµnh acetaldehyde
B¶ng 4-19
Sù thay ®æi møc « nhiÔm (%) do sö dông nhiªn liÖu «-xy ho¸
(KÕt qu¶ thu ®−îc tõ Ch−¬ng tr×nh Auto/Oil-Mü)
ChÊt « nhiÔm Ethanol 10% MBTE 15% ETBE 17%
HC -4,9 -6,5 -5,2
CO -13,4 -9,3 -14,6
NOx +5,1 +3,6 +5,5
Formaldehyde + 19,3 + 15,8 +17,1
Acetaldehyde + 159 -0,9 +256
Tæn thÊt bay h¬i
- Hµng ngµy + 30,3 -5,8 -5,0
- NgÊm nãng + 50,1 + 13,0 +9,5
Ng−êi ta ®· quan s¸t ®−îc sù gia t¨ng hiÖn t−îng ®äng b¸m trªn xu p¸p
n¹p khi bæ sung ethanol vµo x¨ng. VÊn ®Ò nµy cã thÓ gi¶m bít b»ng çch sö dông
chÊt phô gia phï hîp, nã kh«ng gÆp khã kh¨n vÒ mÆt kü thuËt nh−ng lµm t¨ng gi¸
thµnh cña s¶n phÈm cuèi cïng.
Nh− ®· ®Ò cËp ë trªn, −u ®iÓm kü thuËt duy nhÊt cña viÖc bæ sung ethanol
vµo x¨ng lµ sù c¶i thiÖn vÒ chØ sè èctan, nh−ng −u ®iÓm nµy ph¶i ®èi mÆt víi mét
lo¹t çc vÊn ®Ò nh− tÝnh bay h¬i, hiÖn t−îng ®äng b¸m trªn xu p¸p, tÝnh kþ n−íc
cña hçn hîp. Thùc tr¹ng nµy ®· h−íng çc nhµ nghiªn cøu ®Õn mét h−íng ®¸ng
quan t©m h¬n, ®ã chÝnh lµ ETBE (Ethyl Tertiary Butyl Ether). ETBE lµ s¶n phÈm
thu ®−îc tõ isobutene theo ph¶n øng sau:
276
ViÖc tæng hîp ETBE ®−îc tiÕn hµnh theo gi¶n ®å vµ qu¸ tr×nh ph¶n øng
t−¬ng tù nh− ®èi víi qu¸ tr×nh s¶n xuÊt MTBE, Do vËy, cïng mét d©y chuyÒn
thiÕt bÞ cã thÓ sö dông ®Ó s¶n xuÊt c¶ 2 lo¹i s¶n phÈm nµy.
B¶ng 4-20 cung cÊp tiªu chÝ chÊt l−îng yªu cÇu ®èi víi ethanol dïng cho
qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ETBE, còng nh− ®Æc tÝnh cña s¶n phÈm cuèi cïng theo quy
®Þnh cña Ph¸p vµ Ch©u ¢u. Ta thÊy, ®èi víi l−îng ethanol d− kh«ng ®−îc chøa
trªn 10% (khèi l−îng) çc t¹p chÊt. Tuy nhiªn, çc qu¸ tr×nh s¶n xuÊt c«ng
nghiÖp hiÖn nay cã xu h−íng t¹o ra ETBE chøa Ýt h¬n 5% ethanol, t¹i møc hµm
l−îng nµy møc t¹p chÊt (lín nhÊt) 0,5% lµ rÊt khã ®¹t ®−îc.
B¶ng 4-20
ChÊt l−îng cña nguyªn liÖu ®Çu vµo vµ s¶n phÈm ®Çu ra
®èi víi qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ETBE
Nguyªn liÖu ®Çu vµo: S¶n phÈm ®Çu ra:
Ethanol ETBE
Hµm l−îng lín nhÊt cho phÐp : Hµm l−îng:
- N−íc : 300 ppm - diethylether: 91% (nhá
Ph¶n øng £te nhÊt)
- Cations : 3 ppm
ho¸ isobutene - T¹p chÊt: 10% (lín
- Aldehydes: 500 ppm
- A-xÝt : 10 ppm nhÊt) (kh«ng gåm
- Amoniac + Nit¬: 1ppm ethanol)
So víi viÖc bæ sung trùc tiÕp ethanol vµo x¨ng, viÖc bæ sung d−íi d¹ng
ETBE chØ cã −u ®iÓm, ®ã lµ:
+ ¸p suÊt h¬i cña nhiªn liÖu ®−îc duy tr× hoÆc gi¶m nhÑ
+ Møc ®é c¶i thiÖn chØ sè èctan lín h¬n víi cïng l−îng ethanol bæ sung
+ Cã thÓ chÞu ®−îc n−íc (B¶ng 4-18)
Do ®ã, sau khi bæ sung 11% ETBE vµo x¨ng Eurosuper sÏ t¨ng chØ sè
MON 1,4 ®¬n vÞ trong khi viÖc bæ sung 5% ethanol chØ lµm MON t¨ng 0,7.
VÒ khÝa c¹nh « nhiÔm, ETBE vÒ c¬ b¶n cã cïng hiÖu øng nh− ®èi víi
ethanol (B¶ng 4-19). Ngoµi ra, viÖc sö dông ETBE cßn cã −u ®iÓm h¬n khi quan
t©m ®Õn tæn thÊt do bay h¬i.
Trong thùc tÕ, viÖc bæ sung thªm mét qu¸ tr×nh ete ho¸ (®Ó s¶n xuÊt
ETBE) lµ kh«ng phøc t¹p h¬n viÖc xö lý çc vÊn ®Ò xuÊt hiÖn khi bæ sung trùc
tiÕp ethanol vµo x¨ng nÒn (qu¸ tr×nh l−u tr÷, kiÓm so¸t ¸p suÊt h¬i, xö lý ethanol
bÞ nhiÔm bÈn n−íc…). §iÒu ®ã gi¶i thÝch t¹i sao h−íng tiÕp cËn ETBE ®· ph¸t
triÓn rÊt m¹nh kÓ tõ ®Çu nh÷ng n¨m 1990. Mét trong çc thÕ m¹nh lín cña nã lµ
kh«ng ph¶i thay ®æi vÒ d©y chuyÒn thiÕt bÞ ®· dïng ®Ó s¶n xuÊt MTBE.
277
§Çu nh÷ng n¨m 2000, s¶n l−îng ETBE toµn cÇu cã thÓ ®¹t 3 triÖu tÊn/n¨m
t¹i çc quèc gia thuéc EU. Çc quèc gia s¶n xuÊt isobutene (¶ rËp xª-ót) còng
®ang triÓn khai nh÷ng dô ¸n lín ®Ó s¶n xuÊt MTBE /ETBE.
4.4.2.3. Hçn hîp nhiªn liÖu cã hµm l−îng ethanol cao
ViÖc sö dông hçn hîp nhiªn liÖu (chøa Ýt hoÆc nhiÒu ethanol) còng lµm
ph¸t sinh çc vÊn ®Ò t−¬ng tù nh− ®èi víi methanol. Tuy nhiªn, l−îng nguyªn liÖu
ethanol lµ dåi dµo h¬n v× chóng chñ yÕu b¾t nguån tõ çc s¶n phÈm n«ng nghiÖp
Brazil hiÖn cã trªn 4,5 triÖu ph−¬ng tiÖn h¹ng nhÑ vËn hµnh hµng ngµy
b»ng ethanol. Hai nh©n tè sau cÇn ®−îc quan t©m trong tr−êng hîp nµy:
+ Çc ph−¬ng tiÖn nµy ®−îc thiÕt kÕ riªng biÖt (hÖ thèng cung cÊp nhiªn
liÖu cã l−u l−îng lín, tû sè nÐn cao) vµ chóng kh«ng thÓ dïng lo¹i nhiªn liÖu nµo
kh¸c ngoµi ethanol.
+ Sù cã mÆt cña n−íc trong nhiªn liÖu kh«ng ph¶i lµ trë ng¹i ®èi víi çc
ph−¬ng tiÖn nµy (do ®ã ethanol −ít víi 6-8% n−íc ®−îc sö dông).
ViÖc sö dông nhiªn liÖu ethanol t¹i Brazil hiÖn nay lµ rÊt thµnh c«ng (sau
khi ®· kh¾c phôc ®−îc vÊn ®Ò ¨n mßn ®èi víi hÖ thèng ph©n phèi vµ cung cÊp
nhiªn liÖu cña ph−¬ng tiÖn). Ngoµi ra, khi ph−¬ng tiÖn vËn hµnh víi ethanol, b¾t
buéc ph¶i dïng dÇu b«i tr¬n cã chÊt l−îng cao h¬n.
VÒ khÝa c¹nh « nhiÔm, khã ®Ó cã thÓ −íc l−îng t¸c ®éng m«i tr−êng cña
viÖc sö dông mét l−îng lín nhiªn liÖu ethanol t¹i Brazil, v× chóng ta kh«ng cã ®ñ
çc d÷ liÖu tham chiÕu chÝnh x¸c.
T¹i Mü, kÕt qña vÒ lÜnh vùc nµy cßn ®ang ®−îc thö nghiÖm. Çc nghiªn
cøu theo h−íng dïng ph−¬ng tiÖn FFV (cã thÓ n¹p nhiªn liÖu t¹i mäi n¬i víi hµm
l−îng alcohol tõ 0 ÷100%). Trong ®ã, E85 (chøa 85% ethanol) lµ lo¹i th−êng
®−îc sö dông nhÊt.
B¶ng 4-21
Møc « nhiÔm cña ph−¬ng tiÖn FFV khi dïng x¨ng truyÒn thèng vµ E 85
Tiªu chÝ so s¸nh Møc « nhiÔm, [g/dÆm]

X¨ng truyÒn thèng E85
ChÊt « nhiÔm:
+ NMHC 0,15 0,04
+ Methanol - 0,01
+ Ethanol - 0,10
+ Formaldehyde < 0,01 0,01
+ Acetaldehyde <0,001 0,03
+ Buta-l,3-diene 0,001 0,001
+ Benzene 0,018 0,002
278
+ CO 1,87 1,08
+ NOx 0,20 0,16
Tiªu thô nhiªn liÖu, [ lÝt/100 km] 12,92 17,81
[MJ/100 km] 4,1 4,04
Tæn thÊt bay h¬i, [gam/lÇn thö] 0,59 0,38
(tæng l−îng HC)
B¶ng 4-21 so s¸nh møc « nhiÔm cña 2 lo¹i x¨ng truyÒn thèng vµ E85 dïng
trªn ®oµn xe FFV. Ta thÊy, viÖc sö dông hçn hîp E85 cã thÓ ®ång thêi gi¶m ®¸ng
kÓ møc « nhiÔm ®èi víi 3 chÊt « nhiÔm truyÒn thèng CO, NOx,, HC vµ çc s¶n
phÈm liªn ®íi khi so s¸nh víi nhiªn liÖu x¨ng. Víi møc « nhiÔm çc chÊt khÝ ®éc,
viÖc sö dông nhiªn liÖu chøa ethanol lµm t¨ng l−îng th¶i acetaldehyde nh−ng
gi¶m ®−îc l−îng th¶i benzene. Ngoµi ra, møc tiªu thô n¨ng l−îng cña ph−¬ng
tiÖn khi dïng 2 lo¹i nhiªn liÖu lµ t−¬ng ®èi gièng nhau.
NhiÒu nghiªn cøu ®· ®−îc tiÕn hµnh trªn xe buýt vµ xe t¶i vËn hµnh víi
ethanol theo chu tr×nh diesel (trong ®ã cã kü thuËt cña h·ng Detroit Diesel ®·
®−îc m« t¶ ë trªn). Kü thuËt nµy cã thÓ ¸p dông cho MTBE hoÆc ETBE vµ trong
c¶ hai tr−êng hîp nã ®Òu lµm gi¶m møc « nhiÔm trong khÝ th¶i nh− chØ ra trong
B¶ng 4-15.
Ngoµi ra, cã thÓ sö dông nhiªn liÖu giÇu ethanol trong ®éng c¬ diesel b»ng
çch sö dông phô gia cã kh¶ n¨ng c¶i thiÖn tèt chØ sè èctan. Mét trong sè chóng
lµ Triethylene Glycol Dinitrate (ph©n phèi bëi Imperial Chemical Industries d−íi
tªn th−¬ng m¹i lµ AVOCET), cã c«ng thøc ho¸ häc NO2-O– (CH2-CH2-O)3-NO2.
T¹i Mü, Thuþ §iÓn vµ Ph¸p, çc thö nghiÖm ®· ®−îc tiÕn hµnh trªn ®éng
c¬ xe buýt b»ng çch t¨ng tû sè nÐn ®Ó hç trî qu¸ tr×nh ch¸y vµ giíi h¹n hµm
l−îng phô gia c¶i thiÖn chØ sè èctan b»ng 2%. §éng c¬ kiÓu nµy cã møc « nhiÔm
thÊp (NOx= 4,5 g/kWh; PM = 0,05 g/kWh theo chu tr×nh thö ECE-49) vµ cã ®é
bÒn rÊt tèt.
4.4.3. Sö dông hçn hîp Acetone-butanol lµm nhiªn liÖu
Hçn hîp nµy thu ®−îc theo mét kiÓu lªn men riªng biÖt (theo ph−¬ng ph¸p
Pasteur) vµ ®−îc sö dông trong ThÕ ChiÕn 1 ®Ó s¶n xuÊt thuèc næ tõ axeton.
Ph−¬ng ph¸p nµy ®−îc t¸i quan t©m tõ nh÷ng n¨m 1980 ®Ó s¶n xuÊt nhiªn liÖu
sinh häc. −u ®iÓm chÝnh cña qu¸ tr×nh lªn men Acetono-butylic lµ nã cã thÓ xö lý
®−êng C5 (pentose) thu ®−îc tõ qu¸ tr×nh thuû ph©n çc nguyªn liÖu sinh häc (nh−
ngò cèc, th©n c©y, gç…) (®©y lµ çc nguyªn liÖu kh«ng xö lý ®−îc b»ng qu¸ tr×nh
lªn men th«ng th−êng).
279
Ph¶n øng lªn men ®−îc tiÕn hµnh gi¸n ®o¹n víi sù cã mÆt cña vi khuÈn kþ
khÝ trong ®iÒu kiÖn v« trïng rÊt cao. NhiÖt ®é tèi −u cho ph¶n øng lµ 34OC, víi ®é
PH ph¶i trong kho¶ng 5 ®Õn 6,5.
Hçn hîp thu ®−îc chøa (theo khèi l−îng) tõ 60÷7O% n-butanol, 25÷35%
acetone, vµ tõ 0 ÷ 5% ethanol. TÊt c¶ çc thµnh phÇn nµy ®Òu cã chØ sè èctan cao
vµ khi trén víi x¨ng nÒn chóng kh«ng lµm xuÊt hiÖn vÊn ®Ò mÊt æn ®Þnh víi sù cã
mÆt cña n−íc. Tuy nhiªn, mÆc dï nhËn ®−îc nhiÒu sù quan t©m, nh−ng do gi¸
thµnh s¶n xuÊt qu¸ cao khiÕn cho hçn hîp acetone-butanol ch−a ®−îc ¸p dông ë
quy m« s¶n xuÊt c«ng nghiªp.
4.4.4. Sö dông dÇu thùc vËt vµ çc s¶n phÈm liªn ®íi lµm nhiªn liÖu diesel
4.4.4.1. CÊu tróc ho¸ häc cña chÊt bÐo
ChÊt bÐo nguån gèc thùc vËt hoÆc ®éng vËt lµ triglyceride cña a-xÝt bÐo
víi c«ng thøc ho¸ häc nh− sau:
Trong ®ã, HC R1, R2 vµ R3 cã d¹ng chuçi th¼ng vµ cã sè nguyªn tö C tõ 8

®Õn 13 (ngo¹i trõ b¬ chøa nhãm C4 vµ C6). Çc hîp chÊt nµy cã thÓ lµ no hoÆc cã
thÓ chøa tõ 1 ®Õn 2 liªn kÕt ®«i.
B¶ng 4-22 liÖt kª sù ph©n bè chiÒu dµi chuçi cña mét sè thµnh phÇn trong
çc lo¹i dÇu th«ng dông nhÊt. Trong chóng cã chøa çc gèc ®iÓn h×nh sau ®©y:
+ DÇu Lauric (cïi dõa kh«, h¹t qu¶ cä...): chøa nhiÒu nhãm HC no cã sè
nguyªn tö C tõ 12 ®Õn 14. Chóng kh¸ dÔ ch¸y vµ dÔ chuyÓn ®æi thµnh d¹ng láng
t¹i nhiÖt ®é tõ 0 ®Õn 10OC.
+ DÇu Palmitic (c©y cä, mì lîn, mì ®éng vËt…): chøa mét sè l−îng ®¸ng
kÓ çc hîp chÊt HC no thuéc nhãm C16. Chóng th−êng ë tr¹ng th¸i r¾n cho ®Õn
nhiÖt ®é kho¶ng tõ 10 ÷ 20OC.
+ DÇu Oleic (dÇu « liu, dÇu l¹c): lµ nh÷ng lo¹i dÇu chøa nhiÒu gèc oleic
(chóng lµ chÊt láng vµ chØ cã 1 vÞ trÝ kh«ng no trong cÊu tróc ph©n tö) vµ cã c«ng
thøc ho¸ häc d¹ng:
280
B¶ng 4-22
Thµnh phÇn cña mét sè lo¹i dÇu thùc vËt vµ ®éng vËt (% khèi l−îng theo nhãm)
Nhãm C4 C6 C8 C10 C12 C14 C16 C18 C20 C22 C24 C16 C18 C18 C18 C20 C22
VÞ trÝ liªn - - - - - - - - - - - C7 C9 C6, C9 C3, C9 C9
kÕt ®«i C6,
C9
Cïi dõa kh« 1,2 9,7 6,3 45,4 18,2 8,7 1,8 6,9 1,8
Qu¶ cä 4,0 3,0 47,0 16,0 8,0 3,0 16,0 3,6
C©y cä 1,5 47,1 5,2 0,5 35,7 9,3 0,5 0,2
¤ liu 11,5 2,8 0,5 0,8 75,1 8,5 0,8
DÇu l¹c 0,3 9,6 3,7 1,8 3,5 1,6 0,1 55,0 23,0 1,4
H¹t c¶i 4,8 1,5 60,3 21,5 7,6 2,0 2,3
B«ng 0,8 23,1 2,2 0,3 0,6 17,8 55,0 0,2
DÇu ng« 12,0 2,1 0,6 0,2 30,0 53,6 1,5
Hoa h−íng 6,5 3,8 0,6 0,8 0,1 28,0 59,5 0,3
d−¬ng
§Ëu nµnh 0,1 10,5 3,9 0,7 0,4 0,1 22,0 53,3 9,0
H¹t lanh 5,0 3,5 0,2 0,1 13,0 17,5 60,5 0,2
Mì ®éng vËt 0,2 4,0 32,4 22,4 0,5 3,5 38,6 1,6 0,4
Mì lîn 0,5 29,6 12,0 3,0 46,3 8,5 0,7
281
+ DÇu Linoleic (dÇu h−íng d−¬ng, ng«, ®Ëu nµnh, b«ng): chøa nhiÒu
nhãm linoleic víi c«ng thøc ho¸ häc;
Chóng cã thÓ duy tr× ë thÓ láng ë d−íi 0OC nh−ng khã duy tr× l©u dµi.
Chóng khã chèng l¹i qu¸ tr×nh «-xy hãa vµ cã xu h−íng trïng hîp thµnh polime,
lµm cho chóng mau kh« (vµ trë lªn ®Æc h¬n).
+ DÇu Linolenic (h¹t lanh) : chøa nhiÒu hîp chÊt ch−a no (tri-unsaturated)
thuéc nhãm C18. Chóng dÔ bÞ «-xy ho¸ do vËy rÊt mau kh« vµ cã c«ng thøc ho¸
häc nh− sau:
Víi çc lo¹i dÇu truyÒn thèng, cã chøa mét l−îng t¹p chÊt (tõ 1÷5%), çc
t¹p chÊt cã cÊu tróc phøc t¹p h¬n nhiÒu so víi triglyceride.
Çc chÊt bÐo ®−îc sö dông lµm n¨ng l−îng th−êng lµ dÇu thùc vËt:
+ DÇu h¹t c¶i vµ dÇu h−íng d−¬ng (t¹i Ch©u ¢u)
+ DÇu ®Ëu nµnh (t¹i Mü)
+ DÇu thu ®−îc tõ c©y cä vµ h¹t cä ( Brazil, Malaysia…)
4.4.4.2. S¶n xuÊt dÇu thùc vËt
S¶n l−îng dÇu thùc vËt toµn cÇu vµo kho¶ng 80 triÖu tÊn/n¨m, trong ®ã
30% ®−îc dïng lµm thùc phÈm, phÇn cßn l¹i ®−îc sö dông trong çc lÜnh vùc
kh¸c nhau nh− : c«ng nghiÖp ho¸ häc, s¶n xuÊt xµ phßng, mü phÈm, d−îc phÈm,
s¶n xuÊt chÊt chuyÓn thÓ (Emulsifier).
Ph−¬ng ph¸p s¶n xuÊt dÇu thùc vËt thay ®æi tuú theo d¹ng cña nguyªn liÖu
®Çu vµo chñ yÕu:
+ Trong c«ng ®o¹n ®Çu tiªn, çc h¹t nguyªn liÖu ®−îc lµm kh«, ®un nãng,
nghiÒn vµ Ðp. Qu¸ tr×nh nµy t¹o ra dÇu Ðp th« vµ phÇn d− thÓ r¾n (cßn gäi lµ b¸nh
dÇu, th−êng dïng lµm thøc ¨n gia sóc). VÝ dô, 1 tÊn h¹t c¶i t¹o ra kho¶ng 0,45 tÊn
dÇu th« vµ 0,55 tÊn b¸nh dÇu.
+ Sau ®ã, dÇu th« ®−îc ph¶i tr¶i qua qu¸ tr×nh tinh läc s¬ bé. A-xÝt bÐo vµ
Phospholipid ®−îc lo¹i bá 1 phÇn b»ng qu¸ tr×nh kÕt tña vµ quay ly t©m víi sù cã
mÆt cña h¬i n−íc. S¶n phÈm ®Çu ra cña qu¸ tr×nh nµy lµ mét lo¹i dÇu ®−îc gäi lµ
“degummed”
+ Çc c«ng ®o¹n kh¸c (xö lý a-xÝt phosphoric, röa s«-®a, röa n−íc, lµm
kh« ch©n kh«ng, läc, khö mïi) ®−îc tiÕn hµnh ®Ó thu ®−îc mét lo¹i dÇu trung
tÝnh, mÇu tr¾ng hoÆc vµng (cã thÓ dïng ®Ó s¶n xuÊt thùc phÈm).
282
T¹i Ch©u ¢u, s¶n l−îng dÇu h¹t c¶i vµo kho¶ng 1,2 tÊn/1ha/1 n¨m vµ s¶n
l−îng dÇu h−íng d−¬ng thÊp h¬n, kho¶ng 800 ®Õn 1000 kg/1 ha/ 1n¨m. Tû lÖ nµy
®èi víi çc lo¹i dÇu thùc vËt nhiÖt ®íi lµ lín hín: kho¶ng tõ 3÷5 tÊn dÇu c©y
cä/1ha/1n¨m; vµ kho¶ng 2÷3 tÊn dÇu h¹t cä/1 ha/1 n¨m. S¶n l−îng ®èi víi dÇu
ng«, ®Ëu nµnh vµ b«ng chØ vµo kho¶ng 200÷300 kg / 1ha/1 n¨m.
4.4.4.3. Sö dông dÇu thùc vËt th« lµm nhiªn liÖu
B¶ng 4-23 liÖt kª çc ®Æc tÝnh vËt lý vµ ho¸ häc chÝnh cña çc lo¹i dÇu
thùc vËt kh¸c nhau, víi môc ®Ých lµ lùa chän s¶n phÈm lµm nhiªn liÖu cho ®éng
c¬ diesel. Ta thÊy:
+ Chóng cã ®é nhít rÊt cao: th−êng lín gÊp 10 lÇn nhiªn liÖu diesel truyÒn
thèng ë cïng nhiÖt ®é. ViÖc sÊy nãng cã thÓ c¶i thiÖn sù l−u ®éng cña chóng
nh−ng th−êng lµ kh«ng ®ñ. VÝ dô: dÇu h¹t c¶i ®−îc nung nãng ®Õn 50OC vÉn cã
®é nhít lín gÊp 5 lÇn ®é nhít cña nhiªn liÖu diesel t¹i 20OC.
+ Mét sè lo¹i dÇu (h¹t c¶i, b«ng, dõa, ®Ëu nµnh) cã kh¶ n¨ng duy tr× ë thÓ
láng t¹i nhiÖt ®é t−¬ng ®èi cao (0 ÷10OC); mét sè lo¹i kh¸c (dÇu c©y cä) lµ ë
d¹ng sÖt hoÆc r¾n t¹i nhiÖt ®é m«i tr−êng. Trong tÊt c¶ çc tr−êng hîp, ®iÓm l¹nh
bÞt kÝn bÇu läc cña chóng lµ cao h¬n nhiÒu so víi nhiªn liÖu diesel truyÒn thèng.
+ NhiÖt trÞ theo khèi l−îng râ rµng lµ thÊp h¬n nhiÒu so víi nhiªn liÖu
truyÒn thèng, khi quan t©m ®Õn sù cã mÆt cña «-xy trong cÊu tróc ho¸ häc (sù
kh¸c biÖt vÒ nhiÖt trÞ so víi nhiªn liÖu diesel cã thÓ lªn ®Õn 15%). Tuy nhiªn, do
dÇu thùc vËt cã tû träng cao (ρ > 0,900 kg/dm3) nªn nhiÖt trÞ thÓ tÝch vÉn duy tr× ë
møc chÊp nhËn ®−îc (trung b×nh nhá h¬n tõ 5÷6% so víi nhiªn liÖu diesel)
+ ChØ sè xªtan thay ®æi trong kho¶ng tõ 40 ÷ 40, phô thuéc vµo lo¹i dÇu vµ
møc ®é tinh khiÕt cña nã. ChØ sè xªtan cña çc lo¹i dÇu cã cÊu tróc no (dÇu c©y
cä, cïi dõa kh«) th−êng cao h¬n so víi çc lo¹i dÇu ch−a no (dÇu ®Ëu nµnh). MÆc
dï chØ sè xªtan cña dÇu thùc vËt lµ kh¸ thÊp nh−ng còng ®ñ ®Ó thu ®−îc qu¸ tr×nh
ch¸y chÊp nhËn ®−îc trong ®éng c¬ diesel.
+ DÇu thùc vËt th−êng kh«ng thÓ ch−ng cÊt b»ng ph−¬ng ph¸p truyÒn
thèng t¹i ¸p suÊt khÝ quyÓn. Sau khi thu ®−îc tõ 10 ÷20% s¶n phÈm ch−ng cÊt,
qu¸ tr×nh cracking b¾t ®Çu xuÊt hiÖn (trong khi 80% l−îng d− cßn l¹i trong nåi
h¬i). §iÒu nµy cho thÊy, kh¶ n¨ng t¹o thµnh çc chÊt ®äng b¸m trong qu¸ tr×nh
ch¸y cña dÇu thùc vËt lµ kh¸ cao.
283
B¶ng 4-23
Thuéc tÝnh vËt lý vµ ho¸ häc cña mét sè lo¹i dÇu thùc vËt
§Æc tÝnh DÇu dõa H¹t c¶i Cïi dõa DÇu b«ng DÇu c©y cä DÇu ®Ëu nµnh
kh«
C«ng thøc chung CH1,83O0,11 CH1,80O0,10 CH1,95O0,15 CH1,81O0,10 CH1,84O0,11 CH1,73O0,10
Tû träng t¹i 20OC, [kg/dm3] 0,914 0,916 0,915 0,915 - 0,916
§é nhít, [mm2/s]
- 20 0C 88,5 77,8 - 69,9 - -
- 37,8 0C - - 29,8 35,5 - 28,5
- 50 0C 29,0 25,7 - 24,8 28,6 -
- 80 0C 12,5 11,0 - - 12,5 -
- 100 0C - - 6,1 8,4 8,3 7,6
NhiÖt ®é nãng ch¶y, [OC] 0 ÷ -3 0 ÷ -2 20 ÷ 28 0 ÷ -4 23 ÷ 27 -12 ÷ -29
Thµnh phÇn, [% khèi l−îng]
+C 77,3 77,9 73,4 77,7 76,9 78,4
+H 11,8 11,7 11,9 11,7 11,8 11,3
+O 10,9 10,4 14,7 10,6 11,3 10,3
ChØ sè xªtan 39 ÷ 41 32 ÷ 36 40 ÷ 42 35 ÷ 40 38 ÷ 40 36 ÷ 39
NHV khèi l−îng, [kJ/kg] 36680 37440 37410 36785 36510 36825
NHV thÓ tÝch, [kJ /dm3] 33520 34300 34230 33660 - 33730
284
Nh÷ng nhËn xÐt trªn cho thÊy, viÖc sö dông dÇu thùc vËt lµm nhiªn liÖu
cho ®éng c¬ diesel kh«ng ph¶i lµ kh«ng thùc hiÖn ®−îc nh−ng gÆp khã kh¨n sau:
+ Sù l−u ®éng cña nã, nhÊt lµ ë ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é thÊp
+ Sù ph¸t triÓn cña qu¸ tr×nh ch¸y (h¹t nhiªn liÖu cã ®é nhít rÊt cao)
+ Sù ®äng b¸m trªn vßi phun vµ thµnh v¸ch buång ch¸y.
BÊt chÊp nh÷ng c¶n trë nµy, rÊt nhiÒu nghiªn cøu ®· vµ ®ang ®−îc tiÕn
hµnh ®Ó cã thÓ sö dông dÇu thùc vËt trªn ®éng c¬ diesel.
Ta thÊy, dÇu thùc vËt d−êng nh− chØ thÝch hîp cho mét sè øng dông ®Æc
biÖt dïng ®éng c¬ diesel hiÖu suÊt thÊp. Do vËy, khi sö dông dÇu thùc vËt trªn
PTCG§B, sÏ rÊt khã kh¨n (nÕu kh«ng muèn nãi lµ kh«ng thÓ) ®Ó ®¹t ®−îc møc «
nhiÔm rÊt thÊp theo çc ®iÒu luËt « nhiÔm hiÖn hµnh .
4.4.4.4. Sö dông Methyl Ester thu ®−îc tõ dÇu thùc vËt lµm nhiªn liÖu diesel
a. Qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi dÇu thùc vËt thµnh este
Qu¸ tr×nh este ho¸ dÇu thùc vËt b»ng methanol cã thÓ thùc hiÖn kh¸ dÔ
dµng ®Ó thu ®−îc Methyl Ester theo ph¶n øng sau :
Theo ph¶n øng trªn, tõ 1,0 tÊn dÇu thùc vËt vµ 0,1 tÊn methanol sÏ thu
®−îc kho¶ng 1,0 tÊn ester vµ 0,1 tÊn glycerin.
B¶ng 4-24
Tiªu chuÈn cña Ph¸p ®èi víi RME
§Æc tÝnh Møc hµm Tiªu chuÈn thö
l−îng
cho phÐp
Hµm l−îng, [% khèi l−îng]
+ Este (min) 96,5 HPLC
+ Monoglycerides (max) 0,8 HPLC
+ Tæng glycerin (max) 0,25 NF T 60-633
+ Methanol (max) 0,1 GC
ChØ sè a-xÝt (max), [mg KOH/g] 1 NF T 60-204
Hµm l−îng t¹p chÊt, [ppm]
+ N−íc (max) 200 Karl Fischer
+ Kim lo¹i kiÒm (Na, K)(max) 5 HÊp thô nguyªn tö
+ Phèt pho (max) 10
285
Qu¸ tr×nh s¶n xuÊt Methyl Ester víi qui m« c«ng nghiÖp tõ dÇu h¹t c¶i ®·
®−îc ph¸t triÓn tõ nh÷ng n¨m 1990. Ph¶n øng biÕn ®æi ®−îc tiÕn hµnh dÔ dµng t¹i
¸p suÊt m«i tr−êng vµ nhiÖt ®é kho¶ng 50OC. Ph¶n øng nµy cã hiÖu qu¶ cao nhÊt
nÕu sö dông alcohol khan vµ dÇu thùc vËt trung tÝnh. Tû lÖ chuyÓn ®æi cña ph¶n
øng rÊt cao (trªn 98%), sau ®ã glycerin ®−îc ph©n t¸ch khái Methyl Ester kh¸ dÔ
dµng b»ng ph−¬ng ph¸p g¹n ch¾t.
Este thu ®−îc tõ dÇu h¹t c¶i, ®−îc gäi lµ RME (Rapeseed Methyl Ester),
th−êng ®−îc dïng ®Ó bæ sung vµo nhiªn liÖu diesel (víi tû lÖ 5%). RME ph¶i ®¸p
øng nh÷ng tiªu chuÈn rÊt chÝnh x¸c vÒ møc ®é tinh khiÕt (B¶ng 4-24).
B¶ng 4-25 liÖt kª tiªu chuÈn ®èi víi RME cña §øc, ¸o vµ ý, còng nh−
tiªu chuÈn ®Ò xuÊt cña EU. Nh÷ng tiªu chuÈn nµy ¸p dông cho viÖc dïng RME
víi hµm l−îng cao diesel hoÆc sö dông dÇu thùc vËt tinh khiÕt lµm nhiªn liÖu
diesel.
B¶ng 4-25
Tiªu chuÈn ®èi víi RME cña mét sè quèc gia Ch©u ¢u
§Æc tÝnh Ch©u ¢u §øc ý ¸o
Hµm l−îng este (max), [% khèi l−îng] 98
Tû träng t¹i 15OC, [kg/dm3] 0,86÷0,90 0,87÷0,90 0,86÷0,90 0,87÷0,89
2
§é nhít ®éng häc, [mm /s]
+ T¹i 40 OC 3,5 ÷5,0 3,5 ÷5,0 3,5 ÷5,0
+ T¹i 20 OC 6,5 ÷8,0
O
§iÓm b¾t löa (min), [ C] 100 100 100 100
CFPP (max), [OC]
+ Mïa ®«ng -15 -20 -15
+ Mïa xu©n vµ mïa thu -15
+ Mïa hÌ 0 0
L−u huúnh (max), [% khèi l−îng] 0,3 0,3 0,5 0,05
Kho¶ng ch−ng cÊt, [OC]
+ IP 300 (min)
+ 5%
+ 95% 360 (max)
ChØ sè xªtan ®o ®¹c (min) 49 49 48
Hµm l−îng tro (max), [% khèi l−îng] 0,01 0,01 0,01
Hµm l−îng n−íc (max), [ppm] 500 300 700
Hµm l−îng chÊt cÆn (max)
+ [g/m3] 20
+ [mg/kg] 20
¨n mßn tiÕp xóc víi ®ång, 1 1
[3 h t¹i 50OC]
286
§é æn ®Þnh «-xy ho¸ (max), [g/m3] 25
ChØ sè a-xÝt (max), [mg KOH/g] 0,5 0,5 0,8
ChØ sè xµ phßng (min), [mg KOH/g] 170
Thµnh phÇn (max), [% khèi l−îng]
+ Methanol 0,3 0,3 0,2 0,2
+ Monoglyceride 0,8 0,8 0,8
+ Diglyceride 0,1 0,2
+ Triglyceride 0,1 0,1
+ Free Glycerin 0,03 0,02 0,05 0,02
+ Total glycerin 0,25 0,20 0,24
+ Bound glycerin 0,2
Hµm l−îng phèt pho (max), [ppm] 10 10 10 20
ChØ sè i-èt (max) 115 115
B¶ng 4-26 cung cÊp sù so s¸nh vÒ ®Æc tÝnh cña dÇu h¹t c¶i vµ Methyl Ester
cña nã. S¶n phÈm thu ®−îc cã ®Æc tÝnh rÊt ®¸ng chó ý:
+ §é nhít lµ 7 mm2/s t¹i 20OC (gÇn víi ®é nhít cña nhiªn liÖu diesel)
+ §Æc tÝnh nhiÖt ®« l¹nh (CFPP) lµ rÊt tèt (kh«ng ®o ®−îc víi dÇu h¹t c¶i)
+ Este thu ®−îc cã thÓ ®−îc ch−ng cÊt t¹i ¸p suÊt m«i tr−êng víi cïng
kho¶ng nhiÖt ®é ch−ng cÊt cña çc thµnh phÇn trung b×nh vµ nÆng trong nhiªn
liÖu diesel (trong khi dÇu nguyªn liÖu ban ®Çu kh«ng thÓ nung nãng trªn 250OC
mµ kh«ng x¶y ra ph¶n øng cracking).
+ S¶n phÈm thu ®−îc cã chØ sè xªtan ®−îc c¶i thiÖn ë møc ®¸ng kÓ
(kho¶ng 12 ®Õn 15 ®¬n vÞ), lªn ®Õn kho¶ng 49 (rÊt gÇn víi chØ sè xªtan cña nhiªn
liÖu diesel truyÒn thèng).
+ Cuèi cïng, trªn quan ®iÓm cÊu tróc ho¸ häc, s¶n phÈm thu ®−îc mÊt cÊu
tróc x−¬ng glyceride (nã chØ cßn cÊu tróc m¹ch th¼ng vµ khèi l−îng ph©n tö cña
chóng chØ cßn kho¶ng 1/3 so víi dÇu nguyªn liÖu ban ®Çu).
B¶ng 4-26
So s¸nh ®Æc tÝnh cña dÇu h¹t c¶i vµ methyl este t−¬ng øng
§Æc tÝnh DÇu h¹t c¶i Methyl Este
tõ dÇu h¹t c¶i
C«ng thøc chung CH1,80O0,10 CH1,84O0,11
Tû träng t¹i 20OC, [kg/dm3] 0,916 0,880
Khèi l−îng ph©n tö, [g/mol] ≈ 900 ≈ 300
Tû träng, [mm2/s]
+ t¹i 20OC 77,8 7,52
+ t¹i 50OC 25,7 3,75
§iÓm b¾t löa, [OC] 258 188
+ CP -11 -3
+ PP -21 -12
287
+ CFPP Kh«ng ®o ®−îc -12
L−îng d− çc-bon, [% khèi l−îng] 0,49 0,50
Kho¶ng nhiÖt ®é ch−ng cÊt, [OC]
+ IP 160 321
+ 10% 256 336
+ 50% XuÊt hiÖn cracking 337
+ 90% 342
+ FP 350
+ S¶n phÈm ch−ng cÊt, [%] 20 99
+ PhÇn d−, [%] 78 0,5
+ Tæn thÊt, [%] 2 0,5
ChØ sè xªtan 31,8 (phÇn th«) 48,7
36,4 (®· läc s¬ bé)
NHV khèi l−îng, [kJ/kg] 37400 37700
NHV thÓ tÝch, [kJ/dm3] 34300 33175
b. Sö dông Methyl Este lµm nhiªn liÖu diesel

Cã hai ph−¬ng ¸n cã thÓ ph¸t triÓn t¹i Ch©u ¢u:
+ Trén mét l−îng nhá (kho¶ng 5%) methyl este vµo nhiªn liÖu diesel (gäi
lµ RME5) vµ sö dông hçn hîp nµy trong hÖ thèng ph©n phèi nhiªn liÖu diesel
truyÒn thèng.
+ Sö dông hçn hîp giÇu (chøa 30÷50%) hoÆc cã thÓ lµ methyl este nguyªn
chÊt dïng cho çc ®oµn xe chuyªn dông ( dïng trong ®« thÞ)
* Nhiªn liÖu cã hµm l−îng methyl este thÊp: Nhiªn liÖu chøa 5% RME
th−êng ®−îc ®Ò cËp t¹i Ph¸p, v× víi møc nµy cã thÓ sö dông hÕt kh¶ n¨ng s¶n xuÊt
dÇu h¹t c¶i dïng cho môc ®Ých n¨ng l−îng. Mét ch−¬ng tr×nh ®¸nh gi¸ −u nh−îc
®iÓm cña RME ®· ®−îc tiÕn hµnh t¹i Ph¸p tõ 1991 ®Õn 1993 (bao gåm: thö trong
phßng thÝ nghiÖm, thö trªn ph−¬ng tiÖn ®ang vËn hµnh, thö kiÓm tra ®é bÒn trªn
bÖ thö, ®o ®¹c møc « nhiÔm). Qu¸ tr×nh thö trong phßng thÝ nghiÖm ®−îc tiÕn
hµnh víi nhiªn liÖu cã møc RME thay ®æi tõ 0 ®Õn 20%. Cho ®Õn møc hµm l−îng
5%, sù cã mÆt cña RME kh«ng g©y ra sù thay ®æi ®¸ng kÓ nµo vÒ thuéc tÝnh cña
hçn hîp. Tuy nhiªn, mét sè vÊn ®Ò nh− ®Æc tÝnh nhiÖt ®é l¹nh vµ xu h−íng sñi bät
cña hçn hîp cÇn ph¶i ®−îc theo dâi cÈn thËn.
Sù t−¬ng thÝch vÒ vËt liÖu (víi çc chÊt ®µn håi, chÊt dÎo…) còng ®· ®−îc
®¸nh gi¸ víi hçn hîp chøa 20% RME, cho thÊy kh«ng cã sù kh¸c biÖt khi so s¸nh
víi nhiªn liÖu diesel nguyªn chÊt. Tuy nhiªn, hçn hîp chøa 20% RME cã kh¶
n¨ng chÞu n−íc thÊp h¬n, khi chóng ë trong çc bån chøa cã mét líp n−íc ®¸y,
çc qu¸ tr×nh sau sÏ xuÊt hiÖn:
+ Cã sù di tró cña çc thµnh phÇn h÷u c¬ vµo trong n−íc, vµ sau ®ã líp
n−íc sÏ cã tÝnh a-xÝt
288
+ Cã sù gia t¨ng hµm l−îng n−íc trong líp h÷u c¬.
Nh÷ng qu¸ tr×nh nµy cã thÓ dÉn ®Õn lµm t¨ng rñi ro cña viÖc nhiÔm khuÈn
vµ ¨n mßn hÖ thèng cung cÊp nhiªn liÖu cña ph−¬ng tiÖn. Tuy nhiªn, nh÷ng vÊn
®Ò nµy kh«ng thÓ nhËn thÊy hoÆc kh«ng tån t¹i víi hçn hîp 5% RME. Do ®ã,
kh«ng nªn v−ît qu¸ møc hµm l−îng nµy trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ph©n phèi vµ sö
dông th«ng th−êng
ViÖc thö nghiÖm trªn bÖ thö cho thÊy, viÖc sö dông kÐo dµi hçn hîp chøa
5% RME sÏ kh«ng lµm xuÊt hiÖn bÊt cø vÊn ®Ò nµo liªn quan ®Õn ®é bÒn vµ ®Æc
tÝnh « nhiÔm cña ®éng c¬. Çc thö nghiÖm vËn hµnh thùc tÕ ®−îc tiÕn hµnh trªn
xe con vµ çc kiÓu xe chuyªn dông kh¸c nhau (xe t¶i, xe buýt, xe chë r¸c). Víi
hµnh tr×nh tÝch luü thay ®æi tõ 50000 ÷100000 km ®èi víi xe con vµ xe buýt; tõ
180000 ÷400000 km víi xe t¶i; tõ 20000 ®Õn 40000 km ®èi víi xe chë r¸c. KÕt
qu¶ cho thÊy, ho¹t ®éng cña çc ph−¬ng tiÖn nµy rÊt tèt, gièng nh− khi vËn hµnh
víi nhiªn liÖu diesel truyÒn thèng. Tuy nhiªn, cã mét sù thay ®æi nhá, ®ã lµ sù gia
t¨ng nhÑ vÒ l−îng th¶i NOx vµ sù gi¶m l−îng th¶i PAH.
H¬n n÷a, khi bæ sung mét l−îng nhá RME vµo nhiªn liÖu diesel truyÒn
thèng cã hµm l−îng l−u huúnh rÊt thÊp sÏ lµm gi¶m hiÖn t−îng mßn çc chi tiÕt
cña hÖ thèng nhiªn liÖu th−êng gÆp víi lo¹i nhiªn liÖu nµy. ChÝnh v× vËy, hiÖn nay
t¹i Ph¸p, cho phÐp ph©n phèi b×nh th−êng nhiªn liÖu diesel chøa 5% RME.
b. Nhiªn liÖu cã hµm l−îng este cao vµ nhiªn liÖu este nguyªn chÊt
Nhiªn liÖu cã hµm l−îng este cao hoÆc este nguyªn chÊt hiÖn ®ang ®−îc sö
dông trªn çc ph−¬ng tiÖn ho¹t ®éng ®« thÞ t¹i mét sè thµnh phè cña Ph¸p, còng
nh− t¹i mét sè quèc gia Ch©u ¢u kh¸c (§øc, ý, ¸o vµ Slovakia). Møc hµm l−îng
RME thay ®æi tõ 30 ÷ 50% (®«i khi este nguyªn chÊt ®−îc sö dông).
KÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ tr¹ng th¸i cña ph−¬ng tiÖn vµ ®Æc tÝnh cña dÇu b«i
tr¬n (®é nhít, hµm l−îng çc-bon vµ kim lo¹i trong dÇu, chØ sè baz¬) gi÷a çc lÇn
thay dÇu kh«ng ph¸t hiÖn ra sù thay ®æi tæng thÓ ®¸ng kÓ gi÷a nhiªn liÖu diesel vµ
nhiªn liÖu cã hµm l−îng este cao (RME30, RME50, RME100).
Còng cÇn chó ý r»ng, khi sö dông nhiªn liÖu giÇu RME ( >30%) sÏ lµm gia
t¨ng sù pha lo·ng dÇu b«i tr¬n bëi nhiªn liÖu. §iÒu nµy kh«ng xuÊt hiÖn mét çch
hÖ thèng víi tÊt c¶ çc ph−¬ng tiÖn; tuy nhiªn khi xuÊt hiÖn hiÖn t−îng nµy cÇn
ph¶i thay dÇu th−êng xuyªn h¬n.
Víi khÝa c¹nh « nhiÔm, sù gia t¨ng RME trªn møc 5% sÏ dÉn ®Õn mét sè
sù thay ®æi nh− ®−îc chØ ra trªn B¶ng 5-26. Nh÷ng sù thay ®æi ®¸ng chó ý lµ:
+ Gi¶m vÒ møc th¶i CO, HC vµ PM
+ Sù gia t¨ng vÒ møc th¶i NOx (Ýt nhÊt lµ víi chu tr×nh ECE 49)
289
+ Gi¶m hµm l−îng PAH (mÆc dÇu hµm l−îng PAH nÆng vÒ c¬ b¶n gièng
nh− khi dïng nhiªn liÖu diesel)
+ Cã sù gia t¨ng nhÑ vÒ møc th¶i aldehyde (nÕu este chøa Ýt t¹p chÊt, l−îng
th¶i nµy sÏ kh«ng gia t¨ng nhiÒu).
B¶ng 4-27
Møc « nhiÔm cña 1 xe buýt dïng nhiªn liÖu giÇu RME (30, 50 vµ 100 %)
A. ChÊt « nhiÔm truyÒn thèng
Chu tr×nh 13 chÕ ®é Chu tr×nh AQA F21

(ECE 49) (5,7 km trong thêi gian 30 phót)
ChÊt « Nhiªn liÖu 100% ChÊt « Nhiªn liÖu 100%
nhiÔm, diesel RME nhiÔm, diesel RME
[g/kw.h] [g/kw.h]
CO 2,5 1,9 CO 5,9 5,3
HC 0,6 0,5 HC 2,2 1,9
NOx 17,9 19,6 NOx 21,8 20,4
PM 0,8 0,5 PM 1,2 1,1
B. ChÊt « nhiÔm ®Æc tr−ng
ChÊt « nhiÔm Nhiªn liÖu 30% 50%

diesel RME RME
Aldehydes vµ Ketones , [mg/km]
+ Formaldehyde 669 673 731
+ Acetaldehyde 183 153 202
+ Acrolein 104 85 159
Hydrocacbon th¬m nhÑ (1-2 vßng), [mg/km]
+ Benzene 121 128 142
+ Tæng 436 296 ≈0
PAH thÓ khÝ, [μg/km]
+ Pyrene 816 121 80
+ Tæng 11412 2333 2301
PAH ®Æc tr−ng, [μg/km]
+ Benzo[a]anthracene 19 15 29
+ Benzo[a]pyrene 5 5 10
+ Dibenzo[a, b]anthracene 3 1 2
+ Tæng 481 432 530
4.4.5. T−¬ng lai cña nhiªn liÖu sinh häc

Chóng ta ®· biÕt r»ng, sù th©m nhËp cña nhiªn liÖu sinh häc vµo trong thÞ
tr−êng nhiªn liÖu truyÒn thèng víi chØ ë møc giíi h¹n (kho¶ng d−íi 5%) trong
giai ®o¹n tõ 1995÷2000 vµ giai ®o¹n ®Çu thÕ kû 21.
290
HiÖn nay, nhiªn liÖu sinh häc míi chØ dõng l¹i ë ë møc kh¼ng ®Þnh lµ lo¹i
nhiªn liÖu cã Ých vµ cã kh¶ n¨ng (v× nã cßn phô thuéc nhiÒu vµo s¶n xuÊt n«ng
nghiÖp). DiÖn tÝch ®Êt dïng ®Ó trång c©y phôc vô lÜnh vùc n¨ng l−îng chØ cã kh¶
n¨ng cung cÊp mét l−îng giíi h¹n ethanol vµ dÇu thùc vËt. Ngoµi ra, viÖc ph©n
phèi biofuel chØ cã thÓ thùc hiÖn khi cã sù trî gióp cña ChÝnh phñ. Sù ph¸t triÓn
cña biofuel trong t−¬ng lai phô thuéc vµo çc yÕu tè sau:
4.4.5.1. Tiªu thô n¨ng l−îng ®Ó s¶n xuÊt biofuel
VÊn ®Ò c©n b»ng n¨ng l−îng trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ sö dông biofuel
cã thÓ biÓu diÔn theo nhiÒu çch kh¸c nhau. Çch tiÕp cËn ®Çu tiªn chØ hoµn toµn
dùa trªn n¨ng l−îng: so s¸nh nhiÖt trÞ (NHV) cña s¶n phÈm thu ®−îc víi tæng
n¨ng l−îng (nhiªn liÖu, chÊt ®èt, ®iÖn n¨ng) ®· sö dông cho çc qu¸ tr×nh kh¸c
nhau (trång trät, thu hoÆch, vËn chuyÓn, chuyÓn ®æi ho¸ häc) ®Ó t¹o thµnh nhiªn
liÖu sinh häc. Víi çch ®Æt vÊn ®Ò nµy, nhiªn liÖu sinh häc kh«ng cã lîi khi so
s¸nh víi çc lo¹i nhiªn liÖu truyÒn thèng.
4.4.5.2. VÒ khÝa c¹nh m«i tr−êng
Khi nhiªn liÖu sinh häc ®−îc dïng víi hµm l−îng thÊp trong nhiªn liÖu
truyÒn thèng, nã chØ cung cÊp møc c¶i thiÖn giíi h¹n vÒ khÝa c¹nh « nhiÔm (B¶ng
4-28).
B¶ng 4-28
Nh÷ng ®iÓm m¹nh vµ yÕu vÒ khÝa c¹nh m«i tr−êng cña nhiªn liÖu «-xy ho¸
ChÊt « nhiÔm MTBE Ethanol ETBE RME
CO + + + 0 (+)
HC + + + 0 (+)
NOx 0 (-) 0 (-) 0 (-) -
PM +
Tæn thÊt bay h¬i 0 - +
Formaldehyde - 0 (-)
Acetaldehyde - -
Benzene + + +
PAH 0 (+)
CO2 0 + + +
Chó thÝch: “+” thÓ hiÖn −u ®iÓm; “- “thÓ hiÖn nh−îc ®iÓm; “0” - t¸c ®éng kh«ng ®¸ng kÓ
Trong phÇn lín çc tr−êng hîp, t¸c ®éng tÝch cùc vÒ chÊt « nhiÔm nµy sÏ
kÐo theo t¸c ®éng tiªu cùc vÒ chÊt « nhiÔm kh¸c. Do vËy, viÖc sö dông ethanol
hoÆc ETBE cã kh¶ n¨ng gi¶m « nhiÔm CO vµ HC nh−ng sÏ lµm t¨ng l−îng th¶i
acetaldehydes. ViÖc sö dông RME víi hµm l−îng lín sÏ lµm gi¶m l−îng th¶i PM
291
nh−ng sÏ lµm gia t¨ng ®«i chót vÒ l−îng th¶i NOx. ViÖc sö dông nhiªn liÖu sinh
häc víi hµm l−îng cao (thËm chÝ lµ 100%), còng sÏ t¹o gia sù c¶i thiÖn ®¸ng kÓ
vÒ chÊt « nhiÔm nµo ®ã nh−ng còng t¹o ra sù gia t¨ng chÊt « nhiÔm kh¸c.
VÒ khÝa c¹nh khÝ nhµ kÝnh, viÖc sö dông nhiªn liÖu sinh häc sÏ t¹o ra ®−îc
sù c¶i thiÖn ®¸ng kÓ. Trong thùc tÕ, l−îng CO2 ph¸t th¶i trong qu¸ tr×nh ch¸y cña
®éng c¬ kh«ng ®−îc tÝnh lµ khÝ nhµ kÝnh v× chóng sÏ ®−îc sö dông trong qu¸
tr×nh ph¶n øng quang ho¸ cña sinh vËt. Tuy nhiªn, l−îng « nhiÔm ph¸t sinh trong
qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, thu ho¹ch vµ biÕn ®æi s¶n phÈm n«ng nghiÖp thµnh nhiªn liÖu
sinh häc ph¶i ®−îc tÝnh ®Õn. −íc l−îng r»ng víi sù bæ sung 10% ethanol vµo
x¨ng (duíi d¹ng trùc tiÕp hoÆc d−íi d¹ng ETBE), l−îng khÝ nhµ kÝnh cã thÓ gi¶m
5-7%; viÖc sö dông RME100 cã thÓ gi¶m sù t¹o thµnh khÝ nhµ kÝnh ®Õn 70% so
víi khi sö dông nhiªn liÖu diesel. Ta thÊy, viÖc sö dông nhiªn liÖu sinh häc cã
nh÷ng −u ®iÓm ®¸ng kÓ, nh−ng nã còng ph¶i c¹nh tranh víi çc gi¶i ph¸p kh¸c:
nhiªn liÖu khÝ, xe ch¹y ®iÖn vµ çc ®éng c¬ thÕ hÖ míi cã møc « nhiÔm rÊt thÊp.
4.4.5.3. VÒ khÝa c¹nh kinh tÕ
MÆc dï víi nh÷ng tiÕn bé ®· ®¹t ®−îc (trong çc c«ng ®o¹n canh t¸c, thu
ho¹ch vµ biÕn ®æi s¶n phÈm), gi¸ thµnh s¶n xuÊt cña nhiªn liÖu sinh häc (cuèi
nh÷ng n¨m 1990) vÉn cßn cao h¬n rÊt nhiÒu so víi nhiªn liÖu ho¸ th¹nh.
T¹i Ch©u ¢u, gi¸ thµnh ethanol vµ ETBE nguyªn chÊt t¹i ®iÓm ph©n phèi
cuèi cïng tõ 3,40 ÷3,70 Fr/lÝt (cã nguån gèc tõ bét mú); tõ 2,70 ÷ 2,90 Fr/lÝt (thu
®−îc tõ c©y cñ c¶i ®−êng). T¹i Mü, gi¸ thµnh s¶n xuÊt ethanol tõ ng« còng xÊp xØ
1,9 Fr/lÝt ë thêi ®iÓm n¨m 1998. RME cã gi¸ thµnh s¶n xuÊt vµo kho¶ng 3,10
Fr/lÝt. Chi phÝ tæng −íc l−îng cho nhiªn liÖu sinh häc lµ cao h¬n tõ 2-3 lÇn gi¸
tr−íc thuÕ cña nhiªn liÖu ho¸ th¹ch (nhiªn liÖu x¨ng vµ diesel truyÒn thèng). Do
vËy, nhiªn liÖu sinh häc kh«ng hÊp dÉn ®èi víi çc nhµ m¸y tinh läc nÕu kh«ng
cã sù −u ®·i ®¸ng kÓ vÒ thuÕ tõ phÝa chÝnh phñ.
T¹i Ph¸p (n¨m 1999), møc thuÕ lµ 3,29 Frr/lÝt víi ethanol sö dông ®Ó pha
trùc tiÕp vµo x¨ng (hoÆc d−íi d¹ng ETBE); 2,30 Fr/lÝt víi RME dïng ®Ó bæ sung
vµo nhiªn liÖu diesel. Møc thuÕ nµy lµ thÊp h¬n so víi møc thuÕ ¸p dông cho
nhiªn liÖu ho¸ th¹ch (3,84 Fr/lÝt víi x¨ng vµ 2,48 Fr/lÝt víi nhiªn liÖu diesel). T¹i
Mü, tõ n¨m 1998 chÝnh phñ hç trî tµi chÝnh cho qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ ph©n phèi
nhiªn liÖu ethanol (ë møc 0,05 USD/galon, t−¬ng ®−¬ng víi 1,5 Fr/lÝt).
292
Tμi liÖu tham kh¶o
1. Guibet, Fuel and Engine, Editions TECHNIP, France 1999.
2. World Health Organization-WHO, Diesel Fuel and Exhaust Emissions,

Geneva 1996.
3. Asian Development Bank, Cleaner Fuels, 2003.
4. Asian Development Bank, Reducing Vehicle Emissions in Asia, 2003.
5. BOSCH, Automotive Handbook, Cambridge-USA 1996.
6. Heinz Heisler, Advanced Engine Technology, Society of Automotive

Engineers, Inc., Warrendale PA-USA 2000.
7. Bernard Challen, Rodica Baranescu; Diesel Engine Reference Book,

Society of Automotive Engineers Inc., Warrendale PA-USA 1999.
8. Society of Automotive Engineers Inc., Advanced Converter Technologies,

SP-1409, Warrendale PA-USA 1999.
9. Society of Automotive Engineers Inc., Advanced Emission and Controls,

SP-1478, Warrendale PA-USA 1999.
354

Nguyen Hoang Vu - Giao Trinh SDH - Nhien Lieu Dung Cho DCDT 2010

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Nguyen Hoang Vu - Giao Trinh SDH - Nhien Lieu Dung Cho DCDT 2010

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Häc viÖn Kü thuËt qu©n sù

Bé m«n ®éng c¬- khoa ®éng lùc

TS. NguyÔn Hoμng Vò

Nhiªn liÖu dïng cho

c¸c cÊu tróc chuçi th¼ng (C - C - C – C) hoÆc chuçi nh¸nh ( )

Tªn KiÓu cÊu tróc

§Ó nhËn diÖn c¸c HC chuçi th¼ng cã sè nguyªn tö C > 4, ng−êi ta dïng

thø hai (secondary): ; hoÆc thø 3 (tertiary): .

cyclopropane cyclobutane cyclopentane cyclohexane

1,3-dimethylcyclopentane (kh«ng gäi lµ 1,4-dimethylcyclopentane)

ho¸ häc chung lµ C10H18 : .

+ Isoprene (2-methylbuta-l ,3-diene), c«ng thøc:

Styrene (vinylbenzene) C8H8

Cumene (Isopropylbenzene) C9H12

Durene (1,2,4,5-tetramethylbenzene) C10H14

1-Methylnaphtalene (α-Methylnaphtalene) C11H10

2-Methylnaphtalene (β-Methylnaphtalene) C11H10

naphthalene tetraline indane indene

Anthacene Benzo [b]

Cholanthrene Benzo [g,h,i]

(hoÆc chÊt ®ång ph©n kh¸c)

ChÊt ph¶n øng ®−îc Gi¶n ®å ph¶n øng

Alkylation Paraffin + Olefin Isoparaffin

Ruîu cån thø hai

Ruîu cån thø ba

Fenola (Phenol) Amit (Amide)

£te (Ether) R-O-R’ Imine

AxÝt Carboxylic Nitroparaffin R-NO2

Este (Ester) Nitroaromatic

Peroxyacid Sunfua (Sulfide ) R-S-R’

Hydroperroxide R-O-OH Sulfoxide

Amin thø nhÊt R-NH2 Sulfone

Amin thø hai AxÝt Sulfonic

+ R−îu cån thø ba (Tertiary Alcohol):

sec-Butanol (Butan-2-ol) CH3-CH2-CHOH-CH3

n-Pentanol (Pental -1-ol) CH3-CH2-CH2-CH2-CH2OH

Ethylene glycol CH2OH-CH2OH

1.2.1.2. ¤-xÝt £te

Isobutene + Methanol → Methyl tertiary butyl ether (MTBE)

Tªn C«ng thøc Tªn C«ng thøc

1.2.1.4. AxÝt vµ Este

H×nh 1-3. Sù thay ®æi ph©n tö l−îng trung b×nh

§Æc tÝnh chung

LPG 0,51-0,58 <0 0 3 vµ 4 2,0-2,67 60-100 0 0-40 0

Diesel 0,82-0,86 160-180 340-370 10-20 1,9-2,1 50-65 20-30 0 10-30

Nhiªn liÖu nÆng 0,95-1,05 180-200 450* >15 0,8-1,7 ** ** 0 **

TT Hä ho¸ häc CÊu tróc % khèi

2 Non-condensed naphthene 23,70

3 Condensed naphthene 15,10

5 Indanes vµ Tetralins 6,40

TT Tªn hîp chÊt NHVm TT Tªn hîp chÊt NHVm

Tû träng t¹i 150C

H×nh 1-4. Gi¸ trÞ NHVm vµ NHVv cña HC

1.3.5. Thµnh phÇn s¶n phÈm ch¸y cña nhiªn liÖu

Vïng «-xy ho¸ Vïng ch¸y trÔ dµi

NhiÖt ®é, [0C]

Thêi gian Thêi gian

1 mi-li gi©y 1 mi-li gi©y

Tèc ®é lan truyÒn

NhiÖt ®é, [0K]

H×nh 2-4. T¸c ®éng cña nhiÖt ®é hçn hîp ®Õn

Møc ®é pha lo·ng

BÒ mÆt danh nghÜa Vt KhÝ ch−a ch¸y

Nhiªn liÖu nÆng 0,95-1,05 180-200 450* >15 0,8-1,7 0 **