Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
15(2018), 1-18
ISSN 0005-3783
*
« … et la même est la parure pour les femmes et les chevaux ». Cf. infra, p. 11.
1Cf. Dubois-Pelerin 2008, p. 8.
2Cf., à titre d’exemple, la polémique sur le luxe entre Voltaire et Rousseau. Cf. à ce
propos, Borghero 1974 et Marseille 1998.
2 Francesca Prometea Barone
Le refus du superflu
3 Pour une biographie de Jean Chrysostome, prêtre à Antioche en 386, puis évêque
possible de vivre, comme par exemple les produits de la terre, les vê-
tements, un toit et des murs, des chaussures ; toutes les autres choses
sont du superflu (περιττά)4 .
Parmi les choses qui pour Chrysostome ne sont pas utiles, il y a les
arts, qui ne servent qu’à de vains embellissements et à générer des
dépenses superflues. Les véritables arts, estime notre auteur, sont
ceux qui regardent les nécessités de la vie et qui y apportent quelque
soulagement 5 : (…) mais à quoi sert – s’exclame-t-il – de peindre des
hommes ou des animaux sur du bois ou sur de la toile ?6 Chryso-
stome se plaint du fait que même dans les arts les plus nécessaires,
comme celle des cordonniers, par exemple, se mêlent beaucoup de
choses qu’on en devrait retrancher car elles dépassent les limites de
la nécessité7.
C’est le cas, par exemple, de l’architecture, car la finalité de cet art
est de bâtir des maisons et non pas des amphithéâtres ; et, dans les
maisons, de bâtir ce qui est nécessaire, sans y ajouter des ornements
sans utilité. De la même façon, l’art du tissage sert à produire des
étoffes d’usage et non pas à en fabriquer de précieuses ; et l’art d’un
cordonnier consiste à confectionner des souliers qui soient propres à
l’usage. Mais lorsque le cordonnier emploie son art pour contribuer
4 Sur la vaine gloire et l’éducation des enfants (Malingrey 1972), ch. 13, 185-193 :
ἔστιν ἀναγκαῖα καὶ ὧν ἄνευ ζῆν οὐκ ἔνι, οἷον ἡ τῆς γῆς φορὰ πρᾶγμα ἀναγκαῖόν ἐστιν,
καὶ ταύτης μὴ φερούσης καρπὸν οὐκ ἔνι ζῆν· τὰ τῶν ἱματίων σκεπάσματα, ὄροφος καὶ
τοῖχοι καὶ ὑποδήματα, ταῦτα τῶν ἀναγκαίων ἐστίν, τὰ μέντοι ἄλλα ἅπαντα περιττά.
Ἐπεὶ εἰ κἀκεῖνα ἀναγκαῖα ἦν καὶ οὐκ ἦν ἀνθρώπῳ ἄνευ διακόνου ζῆν, ὥσπερ οὐκ ἔστι
δυνατὸν ἄνευ ἐκείνων ζῆν, τὸ πλέον ἂν ἀπωλώλει τῶν ἀνθρώπων, ἐπειδὴ τὸ πλέον
τοὺς διακονουμένους οὐκ ἔχουσιν.
5 In Matth. 49, PG 58, 501, 21-26 : Τὰς δὲ τέχνας τῶν ἀναγκαίων καὶ συνεχόντων
ἡμῶν τὴν ζωὴν παρεκτικὰς εἶναι δεῖ καὶ κατασκευαστικάς. Διὰ γὰρ τοῦτο καὶ σοφίαν
ἡμῖν ἔδωκεν ὁ Θεὸς, ἵνα εὕρωμεν μεθόδους, δι’ ὧν δυνησόμεθα τὸν βίον συγκροτεῖν
τὸν ἡμέτερον.
6 In Matth. 49, PG 58, 501, 26-27 : Τὸ δὲ ζώδια γίνεσθαι, ἢ ἐν τοίχοις, ἢ ἐν ἱματίοις,
καὶ τῶν ὑφαντῶν πολλὰ περικόπτειν ἔδει τῆς τέχνης. Καὶ γὰρ ἐπὶ τὸ βάναυσον τὰ
πλείονα αὐτῆς ἐξήγαγον, τὸ ἀναγκαῖον αὐτῆς διαφθείραντες, τέχνῃ κακοτεχνίαν
μίξαντες
4 Francesca Prometea Barone
8 In Matth. hom. 49, PG 58, 501, 32-42 : · ὃ καὶ ἡ οἰκοδομικὴ ἔπαθεν. Ἀλλ’ ὥσπερ ταύ-
την, ἕως ἂν οἰκίας οἰκοδομῇ καὶ οὐ θέατρα, τά τε ἀναγκαῖα καὶ οὐ περιττὰ ἐργάζηται,
τέχνην καλῶ· οὕτω καὶ τὴν ὑφαντικήν, ἕως ἂν ἱμάτια ποιῇ καὶ ἐπιβλήματα, ἀλλὰ μὴ
τὰς ἀράχνας μιμῆται καὶ πολὺν καταχέῃ τὸν γέλωτα καὶ τὴν βλακείαν ἄφατον, τέχνην
ὀνομάζω. Καὶ τὴν τῶν ὑποδηματοποιῶν, ἕως ἂν ὑποδήματα ποιῇ, οὐκ ἀποστερήσω
τὸ τῆς τέχνης ὄνομα· ὅταν δὲ τοὺς ἄνδρας εἰς τὰ τῶν γυναικῶν ἐξάγῃ σχήματα καὶ
μαλακίζεσθαι ποιῇ διὰ τῶν ὑποδημάτων καὶ θρύπτεσθαι, μετὰ τῶν βλαβερῶν καὶ
περιττῶν αὐτὴν τάξομεν, καὶ οὐδὲ τέχνην ἐροῦμεν.
9 In Matth. hom. 49, PG 58, 501, 42-44 : Καὶ οἶδα μὲν ὅτι πολλοῖς μικρολόγος εἶναι
ὅτι καὶ πενήτων ὄντων πολλῶν ταῦτα γίνεται; Cf. encore In illud, Ne timueris, hom.
2, PG 55, 515, 6-17 : Ὅταν γὰρ καὶ χαλινὸν χρυσοῦν τῷ ἵππῳ περιθῇς καὶ μανιάκην
χρυσοῦν τῷ οἰκέτῃ καὶ πέταλα χρυσᾶ τῷ λίθῳ καὶ δέρματα χρυσᾶ παρὰ σοὶ καὶ ἱμάτια
χρυσᾶ καὶ ζώνη[ν] χρυσῆ[ν] καὶ ὑποδήματα καὶ τοσαύτας τῆς πονηρίας ταύτης σαυτῷ
περιθῇς ἀνάγκας, βουλόμενος τὴν ἀκόρεστον ἐπιθυμίαν πληροῦν καὶ τροφὴν τῷ πά-
ντων ὠμοτάτῳ θηρίῳ παρέχειν, τῇ φιλαργυρίᾳ λέγω· τότε καὶ ὀρφανοὺς ἀποδύεις καὶ
χήρας γυμνοῖς καὶ κοινὸς περιέρχῃ πολέμιος ἅπασι, μάταιόν τινα ἀνελίττων πόνον
καὶ δρόμον οὐδὲν ἔχοντα πέρας χρηστόν.
11 Sur la conception de la richesse chez Jean Chrysostome, cf. Zincone 1973. Cf. en
12 In illud, Ne timueris, hom. 2, PG 55, 516, 26-34 : καὶ ὁ γεωργός, ἐὰν ἀπαιτήσῃς
αὐτὸν εὐθύνας, ἐρεῖ τίνος ἕνεκεν καὶ βόας ἔζευξε καὶ αὔλακας ἔτεμε καὶ ἄροτρον
εἵλκυσε· καὶ ὁ ἔμπορος, τίνος ἕνεκεν τὸ πλοῖον καθείλκυσε καὶ ἐργάτας ἐμισθώσατο
καὶ χρήματα ἐναπέθετο· καὶ ὁ οἰκοδόμος καὶ ὁ ὑποδηματοῤῥάφος καὶ ὁ χαλκοτύπος
καὶ ὁ ἀρτοποιὸς καὶ ἕκαστος τῶν ἡντιναοῦν μετιόντων τέχνην ἀποδίδωσι τὸν λόγον
καὶ τὴν αἰτίαν.
13 In illud, Ne timueris, hom. 2, PG 55, 516, 34-37 : καὶ σύ, ὁ τὴν κλίνην τῷ ἀργύρῳ
περιβάλλων, ὁ τὸν ἵππον καὶ τὸν λίθον χρυσῶν, ὁ τὰ δέρματα τοιαῦτα κατασκευάζων,
ἂν ἀπαιτηθῇς εὐθύνας καὶ λόγον, ποίαν ἐρεῖς αἰτίαν; ποῖον τρόπον;
14 In Ep. ad Phil. hom. 10, PG 62, 260, 8-10 : Χρήματα γὰρ διὰ τοῦτο εἴρηται, οὐχ
ἵνα οὕτω χρώμεθα αὐτοῖς, καθάπερ αἱ προθῆκαι τῶν χρυσοχόων ἀλλ’ ἵνα ἐργαζώμεθά
τι καλὸν ἐν αὐτοῖς.
15 In Matth. hom. 49, PG 58, 500, 45-50 : Καὶ καθάπερ τῶν τεχνιτῶν ἕκαστος
ἰδίαν ἐπιστήμην ἔχει, οὕτω καὶ ὁ πλουτῶν οὐκ οἶδε χαλκεύειν, οὐδὲ ναυπηγεῖν, οὐδὲ
ὑφαίνειν, οὐδὲ οἰκοδομεῖν, οὐδὲ ἄλλο τῶν τοιούτων οὐδέν· μανθανέτω τοίνυν τῷ
πλούτῳ κεχρῆσθαι εἰς δέον, καὶ ἐλεεῖν τοὺς δεομένους, καὶ πάντων ἐκείνων βελτίονα
εἴσεται τέχνην.
16 Cf., encore, In Ep. ad Phil. hom. 10, PG 62, 261, 37-39 : χρώμεθα εἰς δέον τοῖς
17In Ep. ad Phil. hom. 10, PG 62, 262, 17-27 : Ἔδωκεν ὄροφον ἵνα στέγῃ τὸν ὑετὸν
τοσοῦτον μόνον, οὐχ ἵνα καλλωπίζηται οὗτος μὲν τῷ χρυσῷ, ὁ δὲ πένης διαφθείρη-
ται τῷ λιμῷ· ἔδωκεν ἱμάτια, ἵνα σκεπώμεθα, οὐχ ἵνα ἐπιδεικνυώμεθα, οὐχ ἵνα ταῦτα
μὲν ᾖ πολὺ ἔχοντα χρυσίον, ὁ δὲ Χριστὸς γυμνὸς ἀπολλύηται· ἔδωκε στέγην, οὐχ
ἵνα μόνος ἔχῃς, ἀλλ’ ἵνα καὶ ἄλλοις παρέχῃς· ἔδωκε γῆν, οὐχ ἵνα σὺ τὸ πλέον αὐτῆς
ὑποτεμνόμενος εἰς πόρνας καὶ ὀρχηστὰς καὶ μίμους καὶ αὐλητὰς καὶ κιθαρῳδοὺς
ἀναλίσκῃς τὰ τοῦ Θεοῦ ἀγαθὰ ἀλλ’ εἰς πεινῶντας καὶ δεομένους.
18 In Matth. hom. 89, PG 58, 786, 15-18 : Εἰ καὶ ἐκ δικαίων πόνων ταῦτα περι-
κείμενά σοι ἦν, καὶ οὕτω μεγίστη κατηγορία τὸ γινόμενον· ὅταν δὲ καὶ ἐξ ἀδικίας,
ἐννόησον τὴν ὑπερβολήν.
19 In Ioh. hom. 69, PG 59, 380, 11-19 : γʹ. Φεύγωμεν τοίνυν τὸ θηρίον τοῦτο διὰ
πάντων.
Ποικίλον γάρ ἐστι καὶ παντοδαπὸν καὶ πανταχοῦ διασπείρει τὸν οἰκεῖον ἰὸν καὶ
ἐν χρήμασι, καὶ ἐν τρυφῇ, καὶ ἐν κάλλει σωμάτων. Διὰ τοῦτο πανταχοῦ τὴν χρείαν
ὑπερβαίνομεν· διὰ τοῦτο ἡ περὶ τὰ ἱμάτια πλεονεξία, ὁ πολὺς τῶν οἰκετῶν ἐσμός·
διὰ τοῦτο πανταχοῦ μὲν ἡ χρεία καταπεφρόνηται, καὶ ἐν οἰκίαις, καὶ ἐν ἱματίοις, καὶ
La polémique contre le luxe chez Jean Chrysostome 7
ἐν τραπέζῃ· ἡ δὲ πλεονεξία κρατεῖ. Cf., encore, In Ep. ad Phil. hom. 10, PG 62, 263,
8-9 : Ἄλλως δὲ καὶ ἡ κενοδοξία πάντα ταῦτα ἐφεῦρεν.·
20 Sur la vaine gloire et l’éducation des enfants (Malingrey 1972), ch. 13, 175-
179 : Καὶ ὁ πένης πάντα ποιεῖ ὥστε ἱμάτια περιθέσθαι καλά, δι’ οὐδὲν ἕτερον ἀλλ’
ὥστε δοξασθῆναι παρὰ τῶν πολλῶν· καὶ πολλάκις ἑαυτῷ διακονήσασθαι δυνά-
μενος οἰκέτην ὠνήσατο οὐ χρείας ἕνεκεν, ἀλλ’ ὥστε μὴ δόξαι ἠτιμῶσθαι ἑαυτῷ
διακονούμενος. Cf. In Ep. ad Coloss. hom. 7, PG 62, 350, 6-8 : Ἀλλὰ πανταχοῦ ὁ
τῦφος ὁ περισσός, πανταχοῦ ἡ κενοδοξία· οὐδαμοῦ τῆς χρείας, ἀλλὰ πανταχοῦ τῶν
περιττῶν.
21 In Ep. ad Coloss. hom. 7, PG 62, 350, 38 : Τοῦτο καὶ ἀνδράσι παραινῶ καὶ γυναιξί.
22 Cf. In Gen. hom. 18, PG 53, 150, 38-39 : μάλιστα γὰρ τὸ τῶν γυναικῶν γένος
ταύτην ἡμῖν ἐπιδείκνυται τὴν βλακείαν, ou encore In Matth. hom. 30, PG 57, 368, 27-
41 : Κἂν γυναῖκα φιλόκοσμον ἔχῃς, πρὸς ἐπιτρίμματα κεχηνυῖαν καὶ ἀνεπτερωμένην,
καὶ πολλῇ τρυφῇ διαχεομένην, καὶ λάλον, καὶ ἀνόητον· καίτοιγε οὐκ ἔνι ταῦτα πάντα
εἰς γυναῖκα μίαν συνεμπεσεῖν·πλὴν ἀλλὰ διαπλάσωμεν τῷ λόγῳ γυναῖκα τοιαύτην.
Τί οὖν ὅτι γυναῖκα, φησί, καὶ οὐχὶ ἄνδρα διαπλάττεις; Εἰσὶ καὶ ἄνδρες ταύτης χείρους
τῆς γυναικός. Ἀλλ’ ἐπειδὴ ἀνδράσιν ἡ ἐπιστασία ἐγκεχείρισται, διὰ τοῦτο γυναῖκα
διαπλάττομεν τέως, οὐχ ὡς ἐκεῖ τῆς κακίας πλεοναζούσης. Πολλὰ γὰρ καὶ παρὰ
ἀνδράσιν ἔστιν εὑρεῖν, ἃ παρὰ γυναιξὶν οὐκ ἔστιν, οἷον ἀνδροφονίαν, τυμβωρυχίαν,
θηριομαχίαν καὶ πολλὰ τοιαῦτα. Μὴ τοίνυν νομίσητε τὸ γένος ἡμᾶς ἐξευτελίζοντας
ταῦτα ποιεῖν· οὐκ ἔστι τοῦτο, οὐκ ἔστιν· ἀλλ’ οὕτω χρήσιμον τέως ὑπογράψαι τὴν
εἰκόνα.
8 Francesca Prometea Barone
23 Sur la vaine gloire et l’éducation des enfants (Malingrey 1972), ch. 16, 239-
245 : Τὸ παιδίον εὐθέως ἐτέχθη· πάντα μηχανᾶται ὁ πατὴρ οὐχ ὅπως αὐτοῦ τὸν
βίον ῥυθμίσειεν, ἀλλ’ ὅπως αὐτὸ καλλωπίσειεν καὶ χρυσίοις καὶ ἱματίοις περιβάλοι.
Τί δή ποτε τοῦτο ποιεῖς, ἄνθρωπε; Ἔστω, αὐτὸς ταῦτα περίκεισαι· τί καὶ τὸ παιδί-
ον, τὸ οὐδέπω τῆς μανίας ταύτης πεῖραν λαβόν, παιδεύεις ἐν τούτοις; Τίνος ἕνεκεν
περιτιθεῖς κόσμον περὶ τὸν τράχηλον;
24 In Matth. 89, PG 58, 788, 8-17 : Εἰ γὰρ αὐτὸν ἐπαίδευσας τούτων μὲν ὑπερορᾷν,
σπουδαζέτω παντὶ τρόπῳ αὐτὴν διορθοῦσθαι ὁ ἀνήρ. Πῶς οὖν αὐτὴν διορθώσεται;
Μὴ πάντα ἀθρόον ἐπιτάττων, ἀλλὰ τὰ κουφότερα πρότερον καὶ οἷς οὐ σφόδρα κα-
τέχεται. Ἂν γὰρ τὸ πᾶν ἐπείξῃς αὐτὴν κατορθῶσαι ἐξ ἀρχῆς, τὸ πᾶν ἀπώλεσας. Μὴ
τοίνυν περιέλῃς τὰ χρυσία εὐθέως, ἀλλ’ ἄφες ἔχειν καὶ περικεῖσθαι τέως· δοκεῖ γὰρ
τοῦτο ἔλαττον εἶναι κακὸν τῶν ἐπιτριμμάτων καὶ τῶν ὑπογραφῶν (...). Sur l’usage et
La polémique contre le luxe chez Jean Chrysostome 9
effet, il considère que quand elles auront quitté le luxe, leurs maris
n’auront plus de grandes dépenses à faire ; alors ils perdront leur
envie d’amasser et ils seront davantage portés à l’aumône. Cepen-
dant, tant qu’elles n’auront pas changé leur comportement, elles
ne pourront rien exiger de leurs époux 26 : hommes et femmes ne
pourront accoutumer leurs conjoints à une conduite sobre que
quand ils auront eux-mêmes renoncé au faste.
Une fois tracée la conception chrysostomienne du luxe, nous al-
lons examiner sa prédication sur ce thème.
la considération des cosmétiques dans l’Antiquité, cf. B. Grillet, Les femmes et les fards
dans l’Antiquité grecque, Paris 1975.
26 In Ioh. hom. 69, PG 59, 380, 54-61 : Ἂν γὰρ ἴδωσι τὸν κόσμον τοῦτον ἀποθεμένας,
οὐ πολλὴν ἕξουσι δαπάνης ἀνάγκην· οὐκ ἔχοντες δέ, πλεονεξίας ἀποστήσονται πά-
σης καὶ εἰς ἐλεημοσύνην ἔσονται εὐκολώτεροι καὶ ὑμεῖς δὲ αὐτοῖς δυνήσεσθε μετὰ
παῤῥησίας συμβουλεύειν τὰ δέοντα. Νῦν μὲν γὰρ πᾶσαν παρῄρησθε τὴν τοιαύτην
ἐξουσίαν.
10 Francesca Prometea Barone
27
Sur la vaine gloire… op. cit., ch. 15, 222-225.
28
Sur la vaine gloire et l’éducation des enfants (Malingrey 1972), ch. 15, 222-236.
29 In Ep. ad Phil. hom. 10, PG 62, 262, 31-46 : (…) τίνος ἕνεκεν οἱ λίθοι καὶ πῶς
οὕτως εἰσὶν ἐκεῖνοι βαρύτιμοι; ἆρα τῇ δυνάμει; ἆρα τῇ χρήσει; Μᾶλλον μὲν οὖν οἱ μὴ
τοιοῦτοι χρήσιμοι. Οἱ μὲν γὰρ κἂν πρὸς οἰκοδομὴν συμβάλλονται, ἐκεῖνοι δὲ πρὸς
οὐδέν. Καὶ οὗτοι ἐκείνων ἰσχυρότεροι. Ἀλλ’ ἐκεῖνοι, φησί, κάλλος ἐργάζονται. Πῶς;
ὑπολήψεώς ἐστι τὸ ἔργον. Λευκότεροί εἰσιν; Ἀλλ’ οὐκ εἰσὶ μαρμάρου τοῦ σφόδρα
λευκοῦ λευκότεροι, ἀλλ’ οὐδὲ ἴσοι. Ἀλλ’ἰσχυρότεροι; Ἀλλ’ οὐδὲ τοῦτο ἔχοι τις ἂν
εἰπεῖν. Ἀλλὰ χρησιμώτεροι; ἀλλὰ μείζους; Ἀλλ’ οὐδὲ τοῦτο. Πόθεν οὖν ἐθαυμάσθησαν;
Ἀλλ’ οὐκ ἄλλοθεν ἀλλ’ ἢ ἀπὸ ὑπολήψεως. Εἰ γὰρ μήτε καλλίους εἰσίν - εὑρήσομεν γὰρ
αὐτῶν περιφανεστέρους καὶ λευκοτέρους -, μήτε χρήσιμοι, μήτε ἰσχυρότεροι, πόθεν
οὕτως ἐθαυμάσθησαν; οὐχὶ ἀπὸ ὑπολήψεως μόνης;
La polémique contre le luxe chez Jean Chrysostome 11
30 In Ep. ad Phil. hom. 10, PG 62, 263, 8-264, 1· Ἄλλως δὲ καὶ ἡ κενοδοξία πάντα
ταῦτα ἐφεῦρεν· ἔδοξε γάρ σοι πάντων αὐτὰ προθεῖναι. Ἐπεὶ εἴ τίς σε ἔροιτο ξένος ἀνὴρ
ἢ γεωργὸς καὶ ἄπειρος ὢν αὐτῶν, καὶ ἰδών σε θαυμάζοντα εἴποι, Διὰ τί ταῦτα θαυμά-
ζεις; τί ἔχεις εἰπεῖν; Ὅτι καλὸν ἰδεῖν; Ἀλλ’ οὐκ ἔστι.
31 In Ep. ad Phil. hom. 10, PG 62, 260, 19-24 : Τί βούλεται καὶ ὁ χρυσοῦς ὄροφος;
οὐχὶ τὴν αὐτὴν τῷ μετὰ συμμετρίας οἰκίαν ἔχοντι παρέχεται τὴν χρῆσιν; Ἀλλ’ ἔχει,
φησί, τέρψιν πολλήν. Ἀλλὰ μέχρις ἡμέρας μιᾶς καὶ δευτέρας, λοιπὸν δὲ οὐκέτι.
32 Cf. In illud, Ne timueris, hom. 2, PG 55, 515, 28-29 : Οὐκ ἐντεῦθεν λῃσταὶ καὶ
34 In Matth. hom. 89, PG 58, 786, 3-11 : Ὥστε πανταχοῦ μὲν βλαβερὸν τὸ
χρυσοφορεῖν, μάλιστα δὲ ὅταν εἰς ἐκκλησίαν εἰσίῃς, ὅταν διὰ τῶν πενήτων παρίῃς. Εἰ
γὰρ σφόδρα σαυτῆς κατηγορῆσαι ἐσπούδασας, οὐκ ἂν ἄλλο περιέθου σχῆμα, ἀλλ’ ἢ
τὸ τῆς ὠμότητος τοῦτο, καὶ ἀπανθρωπίας προσωπεῖον. Ἐννόησον γοῦν πόσας γαστέ-
ρας παρέρχῃ πεινώσας μετὰ τοῦ σχήματος τούτου, πόσα σώματα γεγυμνωμένα μετὰ
τῆς φαντασίας ταύτης τῆς σατανικῆς.
12 Francesca Prometea Barone
… et le ridicule
35
La virginité, op. cit., ch. 60, 12-15 : ἐν δὲ τῷ γάμῳ, κἂν τῶν σφόδρα πλουτούντων
καὶ μεγάλα δυναμένων ἔχῃ τις ἄνδρα, ἀλλ’ὅμως δύναιτ’ἃν ἑτέραν εὑρεῖν πολλῷ
μείζονα ἔχουσαν.
36 In Matth. hom. 89, PG 58, 783, 20-25 : Τί οὖν τὸ κέρδος τοῦ κόσμου τούτου καὶ
τῆς βλακείας ταύτης; εἰπέ μοι. Τέρπομαι, φησί. Πάλιν μοι τὴν βλάβην εἶπες καὶ τὸν
ὄλεθρον. Ἀλλὰ καὶ τιμῆς ἀπολαύω, φησί, πολλῆς παρὰ τῶν ὁρώντων. Καὶ τί τοῦτο;
Ἑτέρας γὰρ τοῦτο διαφθορᾶς ὑπόθεσις, ὅταν εἰς τῦφον, ὅταν εἰς ἀπόνοιαν αἴρῃ.
37 In Gen. hom. 41, PG 53, 382, 11-16 : Ἀπὸ γὰρ τοῦ κόσμου τούτου τοῦ ἔξωθεν
μυρία τίκτεται κακά· καὶ οὔπω λέγω τὴν τῆς ψυχῆς λύμην, τὴν ἐντεῦθεν φυομένην
ἀλαζονείαν, τὴν ὑπεροψίαν τὴν κατὰ τῶν πλησίον, τοῦ φρονήματος τὴν ἀπόνοιαν,
τῆς ψυχῆς τὴν διαφθορὰν, τῶν ἡδονῶν τῶν ἀτόπων τὸν ἐσμόν.·
38 In Matth. hom. 89, PG 58, 785, 32-34 : Αἱ γὰρ πλησίον δηχθεῖσαι κατὰ τῶν
39 In Ep. ad Phil. hom. 10, PG 62, 259, 26-28 : Ἀπὸ τούτου τοὺς μὲν πλουτοῦντας
πᾶσαν τὴν ἐπὶ τοῦ ἐδάφους κηλῖδαγέγονε τὰ ὑποδήματα. Εἰ δὲ οὐκ ἀνέχῃ, λαβὼν
ἐξάρτησον τοῦ τραχήλου, ἢ τῇ κεφαλῇ περίθες.
41 In Matth. hom. 49, PG 58, 503, 7-10 : Καὶ ὑμεῖς μὲν γελᾶτε ταῦτα ἀκούοντες· ἐμοὶ
δὲ δακρύειν ἔπεισι τὴν τούτων μανίαν καὶ τὴν περὶ ταῦτα σπουδήν. Καὶ γὰρ ἥδιον ἂν
οὗτοι τὸ σῶμα μολύναιεν πηλῷ ἢ τὰ δέρματα ἐκεῖνα.
42 In Ep. ad Coloss. hom. 7, PG 62, 350, 9-18 : Ἐγὼ δέδοικα μὴ ὑπὸ τῆς μανίας
ταύτης προβαῖνον τὸ γυναικεῖον γένος τεράτων ἀναλάβῃ μορφήν· εἰκὸς γὰρ αὐτὰς
ἐπιθυμῆσαι καὶ τρίχας ἔχειν χρυσᾶς. Ἢ ὁμολογήσατε ὅτι οὐκ ἐπάθετέ τι πρὸς τὸ
λεχθὲν καὶ διανέστητε καὶ εἰς ἐπιθυμίαν ἐνεπέσετε, καὶ εἰ μή γε ἡ αἰσχύνη κατεῖχεν,
οὐκ ἂν παρῃτήσασθε. Εἰ γὰρ καὶ τὰ τούτων ἀτοπώτερα τολμᾶτε, πολλῷ μᾶλλον καὶ
τρίχας ἔχειν οἶμαι ταύτας ἐπιθυμῆσαι χρυσᾶς καὶ τὰ χείλη καὶ τὰς ὀφρῦς καὶ πάντα
χρυσὸν κατατηκούσας οὕτω περιχρίειν.
14 Francesca Prometea Barone
les chevaux, et identique est la parure pour les unes comme pour les
autres43.
Dans d’autres passages, Chrysostome se montre assez sévère en-
vers les femmes couvertes de pierres précieuses : il fait observer, avec
une certaine malice, que ce n’est pas la femme parée qu’on admire,
mais ses bijoux. Or, si la femme est belle, ces bijoux cachent sa beau-
té ; si en revanche la femme est laide et son aspect désagréable, les
ornements mettent alors en évidence sa disgrâce. Car la laideur,
quand elle est seule, n’apparaît que ce qu’elle est, alors qu’environ-
née par l’éclat des bijoux, elle devient encore plus déplaisante. Le
public concentre son regard sur les ornements de la femme et vient à
déprécier son visage : ainsi, les objets reçoivent une admiration sans
limites tandis que la femme en est ridiculisée (καταγελᾶσθαι)44 .
L’on remarquera que l’usage du ridicule n’est pas habituel chez Jean
Chrysostome lors de ses prédications contre d’autres vices, comme,
par exemple, la colère. Si nous nous interrogeons sur les raisons de
ce choix, il est possible d’en proposer au moins deux : d’un côté,
Chrysostome considère que le luxe est une folie et que la seule chose
qui peut retenir les riches de leurs excès est la honte45. D’autre part,
l’usage du ridicule lui est nécessaire pour présenter ces comporte-
ments comme risibles, afin d’éteindre l’admiration et le désir d’imi-
tation qu’ils suscitent. En effet, dans certains passages, il ridiculise
les comportements des riches dans le but explicite de les soustraire à
toute sorte d’admiration : ainsi, il répète à ses fidèles de ne pas regar-
der comme heureux l’homme riche ; s’il semble toucher aux nuages,
ce n’est qu’à cause de son arrogance ; il est nullement couvert de
43 In Ep. ad Phil. hom. 10 PG 62, 259, 40-49 : Μετὰ γὰρ τῶν ἄλλων καὶ ἀνοήτους
ποιεῖ τὸ πλουτεῖν. Τῆς γὰρ αὐτῆς τιμῆς τάς τε γυναῖκας ἀξιοῦσι καὶ τοὺς ἵππους καὶ
εἷς ὁ καλλωπισμὸς ἀμφοτέρων.
44 La virginité, op. cit., ch. 62, 9-27.
45 In Ep. ad Coloss. hom. 7, PG 62, 350, 11-14 : Ἢ ὁμολογήσατε ὅτι οὐκ ἐπάθετέ τι
πρὸς τὸ λεχθὲν καὶ διανέστητε καὶ εἰς ἐπιθυμίαν ἐνεπέσετε, καὶ εἰ μή γε ἡ αἰσχύνη
κατεῖχεν, οὐκ ἂν παρῃτήσασθε.
La polémique contre le luxe chez Jean Chrysostome 15
Conclusions
46 In illud, Ne timueris, PG 55, 514, 24-33 : Ταῦτα γοῦν εἰδότες, μηδένα ζηλωτὸν
εἶναι νομίζετε τῶν ἐκεῖνα περιβεβλημένων, ἃ μηδὲν πρὸς αὐτὸν ἔχει κοινόν. Κἂν
ἴδῃς ἐπὶ ὀχήματός τινα καθήμενον, τὰς ὀφρῦς ἀνασπῶντα, ἀνατεινόμενον, αὐτῶν
ἁπτόμενον τῶν νεφελῶν, οὐ τῇ φύσει τοῦ πράγματος - οὐ γὰρ δυνατόν, ἀλλὰ τῇ
ἀπονοίᾳ τῆς ψυχῆς, μᾶλλον δὲ τῇ ἀνοίᾳ, μὴ νόμιζε τοῦτον ἔνδοξον, μηδὲ ὑψηλὸν
καὶ μέγαν. Ὑψηλὸν γὰρ οὐχ ἡμίονοι ποιοῦσιν ἕλκουσαι ἀλλ’ ἀρετῆς κορυφὴ πρὸς τὰς
ἁψῖδας ἀνάγουσα τῶν οὐρανῶν.
47 In illud, Ne timueris, PG 55, 514, 33-38 : Κἂν ἄλλον θεάσῃ ἐφ’ ἵππου καθήμενον,
πολλοὺς ἔχοντα τοὺς ῥαβδούχους καὶ σοβοῦντας ἐπὶ τῆς ἀγορᾶς, μηδὲ τοῦτον
μακαρίζῃς διὰ ταῦτα, ἀλλ’ ἀνάπτυξον αὐτοῦ τὴν ψυχὴν καὶ τότε περὶ αὐτοῦ ψηφίζου
ταῦτα, ἅπερ ἡ ἐκείνης ὄψις ὑποβάλλει.
48 In illud, Ne timueris, PG 55, 514, 38-43 : Ὡς τά γε νῦν ὁρώμενα καταγέλαστα. Τί
γὰρ σοβεῖς ἐπὶ τῆς ἀγορᾶς; εἰπέ μοι· τί δὲ ἐλαύνεις τοὺς ἀπαντῶντας, καὶ φυγαδεύεις,
ἄνθρωπος ὢν, ἄνθρωπον; Τίς ὁ τῦφος; τίς ἡ ἀπόνοια; Μὴ γὰρ λύκος γέγονας, ἢ λέων,
ὡς εἰσιὼν εἰς πόλιν ἅπαντας εἰς φυγὴν τρέπειν;
16 Francesca Prometea Barone
à freiner les riches dans leurs dépenses par la honte, ainsi qu’à rete-
nir les pauvres de la jalousie et de l’envie d’imitation. Chrysostome
cherche à casser la chaine du désir, dont la triangularité lui apparait
manifeste : chacun désire les objets du désir d’un autre, qui soit signi-
ficatif pour lui. Chrysostome voit bien que chaque étalage nécessite
d’un public sensible. Son objectif étant d’arrêter le jeu - d’une part,
l’étalage des biens de luxe dans le but d’obtenir l’admiration ; d’autre
part, le désir de ces mêmes biens de la part de ceux qui admirent -
il essaye de soustraire les objets de luxe et ceux qui les possèdent à
l’admiration générale. Il s‘agit à notre avis de la raison pour laquelle,
à la différence de la prédication contre d’autres vices, il utilise con-
tre le luxe le ridicule : il sait bien que, si sa communauté arrêtait
de les désirer, ces objets perdraient leur statut de biens de luxe. Ce-
pendant, il n’y a pas de témoignages d’un changement de paradig-
me socio-économique à l’intérieur des communautés guidées par
Chrysostome...
Bibliographie
Abstract